ژمار ه
9
نرخ ()2000
،تشرینی یهکهمی 2011
دینار
www.facebook.com/lvinscience2
تیۆری رێژهیی ئهنیشتایین لهرزیی تهنۆلکهی خێراتر لهخێرایی رووناکی دۆزرایهوه ئایا ئهنیشتایین ههمان چارهنووسی نیوتنی دهبێت؟
ئیتر خوێن مهبهخشن لهمهودوا خواردنی ئێکسپایهر ناخۆن
ئایفۆن ئهو جاسوسهی
ههمیشه لهگهڵتدایه
لهکاتی شۆفێریدا ئاگاداری شێرپهنج ه بن
کۆتایی جیهان بۆ لهمانگی رابردوودا هیچ رووینهدا؟ ئایا بالک بێری بۆ کوردستان دهشێت؟
زانست بۆ گشت
ی کردین سەرسام ڕوناکی خێراتر لە کە فیزیای ئ�ەوە نیە زینەوەی ەش مانای ت؛ نەخێر، دۆ ئەم س
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
کوانتەم ڕا دادەمێنن. نیوتن بۆ پتەمبەردا، وتن هەڵەیە و فیزیای کە فیزیای ی فیزیای نوێ ،لە سێ رن لە نی لێکدەداتەوە ەمی نیوتن غە زاناکانی سێ ەرد و بەردێکی بنا ە کاتێك کە ڕوناکی بەڵكو ئ�ە ردە دۆزراوەک�ان�ی س ەدۆزرێتەوە و ژێرپرسیارە ەی نوێ د �ا � ە ك خێراتر ل انونە زۆرب �ەی دی م کە دیارد ەوتە ێ دەبێ بۆ ە ەی ک ۆل ەن ق اڵ ت ە ی دەکراون ،ب فیزیاوی نو ک سرا توانیان ش پێچەوانە پیا سوی بۆچونێكی ە تایبەتیش ە دی ��ارە ئ�ەم� نوێکان ،ب ت��اوب��دەن. روپی پێویستمان بە شبینی دیاردە بە جیهانی ی فیزیایە. ەو ەیشتن و پێ ن قبوڵکراوەکان یان ڕێکخراوی ئ کەی تێگ نوێیەکان پەیوەستبوو ی کوانتەم ن، ۆل ر ەن مونە ،فیزیا سێ ت ە د ن ە انیا کە دی��ار ی ۆ ن ناو ئەتۆمدا زاناکان کیەکان ،لە سویسرا تو ٢کیلۆمەتر چکەی ئەتۆمەوە .ب ی فیزیا لە ٠ و ٠ ژینەوە نا ٠ ە نک خێرای گ ان ەك ئەوەی شانی دا کە قانونەک ن ،نەك و تۆێ ۆنۆ بە خێرایەك تاوبدە ی ڕوناکی. ەفتار دەک��ە ری مەترە ،نی ە تر ڕ نیوت مێرێکدا زیاتر بێ لەو ٢٢٩کیلۆ کدا ٧٩٢ ژ م ە لە د لە کارابونی کورتی جۆرێکی ی دەکردن. ە دەمژمێرێ .٢٩٩ب �ە ی سەدەیەك نیوتن پێشبین ل ی ک ٨ ە نا تیدا ،هێندە ٠٠ ک ڕو فۆتۆنەکان، خۆ ڕەنگە پاش نزی ی مرۆڤایە �ەرچ �ی ن��ی�وت�ری�ۆن�ۆ ملیۆنێك لە لە خزمەت لە ڕۆخی ه ە ی د ش ەن کان ٢٠بە رچ ی کوانتەم ە کە ئیدی نیوتریۆنۆ خێراتر ب �ون .هە ێ ،فیزیا دۆزرابنەو فیزیایەکی دەربڕ ناکیە، وێ ویستمان بە کە یەکەی ڕو مانەوە دۆزینەوەکەیان دێکی دی��ارەدەی ن بدەین و پێ دیاردانەی ر زۆر بە گو ە م پێشبینی ئەو ەکێك لە ب نتە کان بێ ،ئەمە ی فیزیای کو لێکدانەوە و ن ناگەین. زانا گەر ڕاست وێ بێ بۆ ق دەکات. جارێ تێیا بەاڵم ن دۆزرێتەوە، کوانتەم لە م کۆمەڵێك شماندان و ێیە ،گەر ب ی ە یا د پێ ز ر فی ە ە ب ل ی ە ە و ک ە ات ەم فیزیا ن بناغ دنی دیاردە مانخ وان��ت �ەم ،کە ت ئ کر ئەم دۆزینەوەیە دە فیزیای ک � هەڵبە کدانەوە و پێشبینی شی دەبێ؛ ە � ی گ ن بەدروست ە ،ک �ە ڕەن � لێ تری فیزیاویەکا ��ارەو جگە ل�ە ۆزراوەک��ان کارێکی کی تایبەتدا ە د ر یا پ �رس��ی سەدەیەكە د وێ و ن �ەد ستە لە بارێ . ێ میاندا ڕابمێن ی تایبەتی ن لێکبداتەوە› ە کە پێوی نزیکە وە ،لەبەردە وەی ەی م لێکدەداتە ەماکانی تیوری ڕێژ ە؛ واتە ئەویش ئە انی فیزیای کوانتە نیوتن .لەم کێك لە بن دەک ناکی ڕەهای ی یە خێرای ڕو یەکەی هەم دیار ی تایبەتی تردا فیزیا ربونەوەیەکی ە ک م لە بارێک ە دەم بەرەنگا ە ک ەی و ن، ە ئ ۆ ۆت ن ای ف ە شت رستای ه ر کە فیزیای ئەن وشتدا تەنێك نیە لە ن وزە ،با ەوە فیزیای نوێ لەبە وانتەم ،چون لە سر کێشە ڕو ێ .ئەنشتای فیزیای ک ی تایبەتدا دا ب �ە هاو تا لە بارێک ڕوناکیە ،خێرتر ب ل �ە ب�ۆش�ای� .Eسەختتردایە پێویست بو ی ڕون��اک �ی = 2 ێmc : و خ��ێ �را بێ ،کوانتەم تەنیا ەی نیوتن. ەوە دەبەست ەم پرسێکی و را پێک بۆئە خێ ەرد بەناوبانگەکەی ەنێك وەك ڕون��اک �ی ەریەکی بگەڕێتەوە ە فیزیاویانە دەمانبەنە ب ەك مرۆڤ کاریگ ەیە کە و د وەی ت ئەم دیار ەویش ئەو کاریگەرە ب �ۆئ �ە ک �ەی ببێتە بێکوتا .کی خێراتر ەفیەوە؛ ئ ەیبینین یان ك لە ڕونا ی .فەلس گەین کە د ێ لەسەمان پێویستە وزە ە گەر تەنێ دەستپێکردن لەوە تێدە کاریگەر نەب ی ات ن؛ تەنیا تریشی ئەوەئە ک بۆ دوای ک م گوزارشە ر ە گ ە نی ست ێتەوە ە ڕا ک هەڵبەت ئە ی دۆزینەوە جەستە لەسەرمان .لێدەکەینەوە! بێ ،ئەوا دەگەڕ می بێکەڵک زۆر باردا ەنجا بەر لە ی ئەمانەش دەرئ گەر لە تەکنەلۆجیدا گوزاری بۆچی بیر ونکە فیزیا و ماتماتیك نەماندیون. ەت ە کە هێشتا چ گیز ،بەڵکو م ز ە، خ و ڕەوا نی ک�ۆم�ەڵ��ێ�ك ەنەو هەر لیف یەکێك ی بۆشایی ی �� � ەندێك دیاردە لێکدەد کانی مەندە ک رێ �ن ،دەر وەك سەفەر ەی توخمە ه � کردوە پێش ب �ک باز دەک�ەن، ڕەنگە خشت ت پێشبینی نوێمان لێ ۆ . خ ت س س ان ە ز ە د نوێی ەشنی دەمو ەی سروشت. مینیک �ان ل �ەم دۆزی��ن��ەوە کان بێ لەو دیاردان توخمەکانی مرۆ تازە تەلەکۆ ستی زان��اک� نا و زا م ە کە ئێمەی زینەوەی ه ە ل ك ەڵوێ ەندێ کانی دۆ �ە، ��ەوەی کە ه ی دژوار ب �و .ه ە کە تیۆریە ڕەنگە ئەم دی��اردەی رتن بێ ل ك و کەڵەیە ە گ ای دا د ێ؛ ئەمەش ەیان وا لێک وە تەنیا پێ الیەنگرانی تێ ە دۆزراوەک چەقنابەست ۆزی�م�ان�ەت�ە . ە و ە � ەت ڤ دیارد چەندین د رۆخ �س��ت �و ە سروشتی ینەوەی مرۆ ی ب �ە د ەیشتنمان ل و ز ۆ ت د ر ی گ ر ر و ین ە و .ئایا سن تێگ تا ەیشتنیشمان ئەنش ش هەڵوێستیان دژی دۆزینەوەکە خۆیدا ڕۆژ بە ڕۆژ ت .تا تێگ نی ای ی راوانتر دەکا لە ئەنشت م و قانونی ە ست ە بۆ ئە ەوە؟ روبەرمان ف انەوە بەهانەیان هێنایەو ی کونتەم پوچ دەکات بیری دەو پێویستمان بە لێکد روبەرمان. زیا رێ �ک �ی ت �ر دەکانی دەو یاد بکات، ئەم دۆزینەوەیە فی ەر ب �ە ج �ۆ هێندە ز ەوەی دیار �� � گ ە بۆ لێکدان خ �ۆ ڕەن �گ �ە �ەوەک�ە دی��اردەی�ەک�ی کات نوێی ەوە دۆزی��ن ری هەمان کەین .دەورەب��ە رای���ەوە و لێ ب هێنەر نەبێ وانتەم دۆز سەرسوڕ ک یای نیوتن، ەدەی پێشو ،فیزیای راوە بە فیز س�� دکتۆر ڕێبوار فەتاح ماستەری ی ،کە ناس کۆمەڵێك ی کالسیك لەبەرانبەر یا ز لەزانکۆی لەندەنو دکتۆرای لە (یو سی سیارەوە و فی اند .دواتر ر پر ایم ئێڵ -لەندەن) وەرگرتوە ،سااڵنێكی خستە ژێ� زراوەی فیزیاویدا ڕ رکەوت کە �اردەی دۆ بۆمان دە دی� کامڵتر بو، زۆر لەبواری لەیزەرو تەڵی ڕوناکیداو بینراو یان ن انی تێگەیشتما کە کۆمیۆنیکەیشندا کاریکردوە دامەزراوە تەنیا دەتوانێ بۆ جیه انی نەبینراو زیای نیوتن کە لە جیه فی جیهانیەکانداو چەندین نامەی و انی فیزیای کرۆ جێبەجێ بکرێ نین ،قانونەک ما ایکرۆ دەڕوا زانسیتیو تەکنەلۆجی نووسیوە. وت��ن دۆش یان م ن��ی��
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات ژماره 9
نرخ ()2000
،تشرینی یهکهمی 2011
دینار
www.facebook.com/lvinscience2
تیۆری رێژهیی ئهنیشتایین لهرزیی تهنۆلکهیخێراترلهخێراییرووناکیدۆزرایهوه ئایائهنیشتایینههمان چارهنووسینیوتنیدهبێت؟
ئیترخوێنمهبهخشن لهمهودواخواردنی
ئێکسپایهرناخۆن
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرۆکی ئهنجومهنی بهڕێوهبردن :ئهحمهد میره سهرپهرشتیاری رۆژنامهوانی :هێمن باقر سهرنووسهر :حسێن حسێنی سکرتێری نووسین :ساالر مهحمود
ئایفۆن ئهوجاسوسهی
بهڕێوهبهری کارگێڕی :هێمن عهبدولقادر
ههمیشهلهگهڵتدایه
لهکاتی شۆفێریدا ئاگاداری شێرپهنجه بن
کۆتاییجیهان
بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
بۆلهمانگیرابردوودا هیچرووینهدا؟ ئایابالکبێریبۆکوردستاندهشێت؟
No.09, November 2011
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی. کوردستان .سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپ :چاپخانهی پیرهمێرد کۆمپانیای پهیپهر باڵویدهکاتهو ه Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
29 10 40 34
nce2
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
4
تهندروستی
هەمبەرگر بەبێ گۆشتی ئاژەڵ بخۆن بهمــزووانـ ه ههمبهرگرێـــک دهخـــۆن که لهتاقیگــــهکاندا بهرههمهاتـــووهو لهگۆشتــی ئـــاژهاڵن پێکنــههاتووه
تهندروستی
ل��ەداه��ات��ووی��ی نزیکدا ل��ەف��رۆش��گ��ەک��ان��دا جۆرە گۆشتێک دەب��ی��ن��ی��ی��ن ،کە ل��ەگ��ۆش��ت��ی ئ���اژەڵ���ەک���ان بەرهەم نههاتووە بەڵکو لە تاقیگەکانداو بەبەکارهێنانی ق�����������ەدە خ�����ان�����ەک�����ان دروستکراوە. لەسەرەتای پەیدابوونی م���رۆڤ���ەوە گیانلەبەرانی راودەک������������رد ت����اوەک����و گۆشتەکەی بەکاربهێنێت. ل���ەدوای���دا لەکێڵگەکاندا دەستیدایە پەروەردەکردنی گ��ی��ان��ل��ەب��ەران تاوەکو گۆشتو بەرهەمەکانیتری بەکاربهێنێت .وادی���ارە روداووێ����ک����ی گ���ەورەت���ر ل��ەداه��ات��ودا روودەدات و ئێمە وەرچەرخانێکی گەورە ل��ەب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی گۆشتدا دەبینین .ئەگەر حەزتان لەکوشتاری گیانلەبەران ب��ەه��ۆی گۆشتەکەیانەوە نییە ،ئەم گۆڕانە لەوانەیە بۆتان سەرنجراکێش بێت. لەوانەیە لە ماوەیەکی زۆر نزیکدا واتە نزیکەی ش��ەش مانگیتر ،هەندێک ب��ەره��ەم��ی گ��ۆش��ت��ی بێتە ب������ازارەوە ک���ە ل���ە خانە ئاژەڵییەکانی ناو تاقیگەدا دروس����ت����ک����راون .بۆیە ئیتر پێویست ن��اک��ات بۆ بەرهەمهێنانی هەمبەرگەرو س��وس��ەج و ک��ال��ب��اس و ستێک و خواردەمەنییە گ��ۆش��ت��ی��ی��ەک��ان��ی��ت��ر ژی���ان لەگیانلەبەران بستێنیین. ب��ەڵ��ک��و ت��ەن��ه��ا هەندێک لەخانەکانیان وەردەگریینو پەروەردەیی لەتاقیگەدا دەکەین .دیارە زۆر کەس حەزیان لەتاقیکردنەوەی ئەمەیە. ل���ەم���اوەی پێشوودا گ����روپ����ێ����ک ل����ەواڵت����ی س����وی����د ک����ۆب����وون����ەوە، ت�����اوەک�����و ش���ێ���وازێ���ک���ی بەرهەمهێنانی ن���وێ���ی تاقیبکەنەوە گ���ۆش���ت کەپێی دەوت��رێ��ت گوشتی
بێسەربڕیین .ئەو ئایدیایەی کەبکرێت ب��ێ ئازاردانی گیانلەبەران گۆشت بخۆین ب��ۆ چەندین س��اڵ لەوەو پێش دەگەڕێتەوە .بەاڵم بە وتەی جولی گلد لەزانکۆی تەکنەلۆژیای شلمرز لە یوتۆبۆری و لەرێکخەرانی ئەم کۆبونەوەیە ،تا ئێستا کەس لەتاقیگەدا گۆشتی دروستنەکردووە . م������ارک پ���ۆس���ت لە ماستریختی زان���ک���ۆی ه��ۆڵ��ەن��دا ،تاقیکردنەوەی دەرب������������ارەی زۆری بەرهەمهێنانی گۆشتی بەراز ئەنجامداوەو لەتاقیگەدا توانیویەتی بەبەکارهێنانی سرۆمی کۆڕپەڵەی ئەسب قەدەخانەکانی ل���ەس���ەر بەراز لەتاقیگەدا ماسولکە پ������������ەروەردە ب���ک���ات. ئ���ەو م��اس��ول��ک��ان��ەی ئەو لەتاقیگەدا دروستیکردووە هەرکامیان ٢.٥سانتیم درێ��ژی��ان ه��ەی��ە .پۆست دەڵ���ێ���ت ت���اوەک���و شەش مانگیتر سۆسەج بەگۆشتی تاقیگە بەرهەمدەهێنێت. پۆست هەموو رۆژێک ماسولکە دروستکراوەکانی ن��اچ��ار دەک����رد بجوڵێن تاوەکو وەک ماسولکەی راستییان لێبێت .لەگەڵ ئ���ەوەش���دا ماسولکەکان هەر الواز بوون و کەس ح���ەزی لێنهبوو رۆژێک بیخوات .خ��ودی پۆست ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت " : ئ��ەو ماسولکانەی کەمن دروستمکردن سپی بوون چ��ون��ک��ه خ��وێ��ن��ی تێدا نەبوو ،پرۆتینی هەڵگری ئا سن ( میو گلو بین ) ی کەمی تێدابوو ،ئێستا ئێمە لەهەوڵدایین رێگەیەک بۆ زیادکردنی هیمۆگلۆبین و لەئەنجامدا رەنگی سوور بۆ ماسولکەی تاقیگەییەکان بدۆزینەوە. پ���ۆس���ت دەی����هوێ����ت ل���ەت���اق���ی���ک���ردن���ەوەک���ان���ی
داهاتوودا بەرەو خانەکانی چ��ێ��ل ب��چ��ێ�تو هیوادارە لەساڵی داهاتوودا لە تاقیگە هەمبەرگر دروستبکات. بەاڵم چیرۆکەکە لێرەدا تەواو نابێت .ئیستان ڤلین ،ب��ای��ۆ -ئ��ەخ�لاق ناسی زانکۆی لینکۆپینگی سوید ب��ڕوای وای��ە بەکارهێنانی گ��ۆش��ت ل����ەالی ئێمەوە زۆرت��������ر ل����ەس����ەر ئ���ەو ئ���اژەاڵن���ەی���ە کەماڵیمان ک���������ردوون ،ن�����ەک ئ���ەو ئاژەاڵنەی کەگۆشتەکەیان زۆرخ��ۆش��ە .ب��ەم شێوەیە گۆشت لەبەرهەمهێنانی ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا ئ���ەم یاسایە دەگۆڕێت .ئەو دەڵێت : " م��ن ب���ڕوام وای��ە کەبەم ش��ێ��وەی��ە دەت��وان��ی��ی��ن ئەو گۆشتانەی ک��ەزۆر نایابن بخۆیین .بەهۆی ئەوەی ل��ەم م��ێ��ت��ۆدەدا پێوویست بەکوشتنی ئ��اژەڵ ناکات، بۆیە دەکرێت لەداهاتوودا بەئاسودەیی و بێلۆمەکردن تەنانەت گۆشتی پانداش بخۆیین . خ��اڵ��ی گ��رن��گ لێرەدا ئ��ەوەی��ە ت��ەن��ان��ەت ئەگەر ت��وێ��ژەران بتوانن گۆشتی ت��اق��ی��گ��ەی��ی دروستبکەن ئ���ای���ا ئ��ێ��م��ە ئ���ام���ادەی���ن هەمبەرگرە تاقیگەییەکەی ئ��ەوان بخۆیین؟ هەڵبەت ئێمە ک��ەس��م��ان نازانیین ماسولکەی تاقیگەیی تامی چ��ۆن��ە .ه��ەن��دێ��ک رێسا ب���وون���ی ه���ەی���ە ئەویش بەهۆی ئەگەری زۆر زۆر کەم لە زیانبەخشییدا نابێت ئەو ماسولکە تاقیگەیانەی کە بەسرۆمی کۆرپەڵەی بەرهەمهاتوون چ��ێ��ل ب�����ەک�����ار ب���ه���ێ���ن���رێ���ن. ب��ەه��ەرح��اڵ ،بەکارهێنانی ئ���ەم ج����ۆرە لەگۆشتو ب��ەره��ەم��ە گۆشتییەکان ی����ارم����ەت����ی����دەردەب����ن بۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی گۆشتی ت��اق��ی��گ��ەی �یو نەکوشتنی ئاژەاڵن .
5
ل��ە ئێستادا گروپێک ل��ەزان��ای��ان تێدەکوشن بۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی گۆشتی سیانوباکتریاکان تاقیگە بەکاربهێنن کە دەوڵەمەندە بە ترشی ئامینۆ ،شەکرو چ��ەوری��ی��ەک��ان وات���ە ئەو ش��ت��ان��ەی��ی ماسولکەی ئ��ـ��ـ��ـ��اژەاڵن پێوویستی پێیەتی. لەوانەیە لەکۆتاییدا، ئ������ەم ک��������ارە ت���ۆزێ���ک ن��اس��روش��ت��ی ب��ێ��ت ،بەاڵم کاتێک کارییگەرییەکەی ل������ەس������ەر س����روش����ت دەپێــویین ،دەبینیین بە
ب����ەراورد ل��ەگ��ەڵ گۆشتی سروشتییدا ،ئ��ەم شێوازە کارییگەری خراپی کەمتر ل��ەس��ەر ژینگە دادەنێت. بە بەرهەمهێنانی گۆشت لەتاقیگەدا فشار لەسەر س��روش��ت کەمدەبێتەوەو دارس���ت���ان���ەک���انو شوێنە س���روش���ت���ی���ی���ەک���ان بۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی گۆشت وێ���ران ن��اک��رێ��ن .دەبێت چ���اوەڕوان بیینو ببینیین کاردانەوەی خەڵک بۆ ئەم گۆشتە چۆن دەبێت. سەرچاوەNew Scientist :
6
تهندروستی
لهمهودوا خواردنهکانتان ئێکسپایهر نابن مادەیەکی سیحریی سروشتی؛ خواردەمەنی بۆ ماوەیەکی درێژ لەدەرەوەی سەالجە دەپارێزێت
تهندروستی
توێژەران پارێزەرێکی س��روش��ت��ی��ان دۆزی���وەت���ەوە ک��ە دەت��وان��ێ��ت گەشەی ژەهراویی باکتریاکانی ب���وون���ی خ���واردەم���ەن���ی راوەس��ت��ێ��ن��ێ��ت .ب��ە بەکار هێنانی ئەم مادەیە دەکرێت تا ماوەیەکی زۆر ،گۆشت و ش��ی��رەم��ەن��ی و ماسی ل����������ەدەرەوەی سەالجە رابگرییت. س����ااڵن����ە زی����ات����ر لە ٢٠میلیۆن ت��ەن مادەی خ����واردەم����ەن����ی تەنها ل��ەواڵت��ی بەریتانیا لەناو دەچێت .توێژەران دەڵێن بەزیادکردنی پێکهاتەیەکی سروشتی بەناوی ()Bisin ب���ەخ���واردەم���ەن���ی���ی���ەک���ان دەک���رێ���ت ئ���ەم ژمارەیە زۆر ک��ەم��ب��ک��رێ��ت��ەوە و خواردەمەنییەکان م���ادە ل����������ەدەرەوەی سەالجە وب��ۆم��اوەی چ��ەن��د هەفتە ت��اوەک��و چ��ەن��دی��ی��ن ساڵ هەڵبگیریەت. ئەم پارێزەرە سروشتییە ل����ەالی����ەن گ���روپ���ێ���ک لە باکتریاکانی سوودمەندەوە دروستدەکرێت و دەتوانێت بە کۆنتڕۆڵ کردنی ئەو ب��اک��ت��ری��ان��ەی کەهۆکاری تێکچوونی گۆشت وماسی و هێلکەو شیرەمەنیین، ت��ێ��ک��چ��وون��ی ئ���ەم مادانە ب����ۆم����اوەی����ەک����ی درێ����ژ دوابخات. ئەم مادەیە لەپێکهاتەی هاوشێوەی نیسین– ئانتی بایۆتیکێکی ن��اس��راو – دروس��ت��ک��راوە و گەشەی باکتریای ترسناکی وەک ئیکوال ،سالمونال و لیستریا راوەستێنێت و دەتوانێت ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی درێ���ژ بۆ مانەوەی خواردەمەنیەکان و ج����ۆرەک����ان����ی س���اس بەکار بهێنرێت ،هەروەها کارییگەری یەکجار زۆری لەسەر ماوەی مانەوەی مادە خواردەمەنییەکانی وەک خواردەمەنییە دەریاییەکان
و خواردەمەنییەکانی ناو قوتو و پەنییر کە مێژوویی ئیکسپایەر بوونیان کورت و دیاریکراوە دەبێت. ت��وێ��ژەرەان��ی زانکۆی مینەسوتا کە بەرێکەوت، ت��وان��ی��ی��ان ئ����ەم م���ادەی���ە بدۆزنەوە ،دەڵێن لەمەودوا ئ��ی��ت��ر پ��ێ��وی��س��ت ناکات نیگەرانی مێژوی ئیکسپایەر ب��وون بین چونکو مادە خواردەمەنییەکان تەنانەت ئ���ەگ���ەر ل���ەب���ارودۆخ���ی نەگونجاویشداو لەدەرەوەی س���ەالج���ە هەڵبگیریەت ت��اوەک��و چ��ەن��دی��ی��ن ساڵ ئیکسپایەر نابێت. دک��ت��ۆر دن سولیڤان، ما یکر ۆ با یۆ لۆ جیست لەزانکۆی مینەسوتا کە ب��ە رێ��ک��ەوت و لەکاتی لێکۆڵینەوە لەسەر چاندنی باکتریاکانی ریخۆڵەدا ت��وان��ی��وی��ەت��ی ئەمە م��ادەی��ە بدۆزێتەوە دەڵ������ێ������ت "ئ������ەم پێکهاتە بەتەواوەتی س����روش����ت����ی����ی����ەو دەت���وان���ێ���ت م���ادە خو ا ر د ە مە نییە کا ن لەبەرامبەر زۆربەی ئ���ەو باکتریانەی ک��ە دەب���ن بەهۆی ت����ێ����ک����چ����وون و ژەه������راوی بوون ب����پ����ارێ����زێ����ت و ل���ەوان���ەی���ە ل���ە سێ ساڵی داهاتودا بێتە ناو پیشەسازی خۆراکەوە". ئەم پێکهاتە دەتوانێت پ��رۆس��ەی ت��ێ��ک��چ��وون لە میوە و س��ەوزەدا هێواشتر بکاتەوە و ژیانی زۆربەی ئەو کەسانەی کە حەزیان لەخواردنی خواردەمەنی ئ������ام������ادە و خ���ێ���رای���ە دەپارێزێت .هەموو ساڵێک ب���ە م��ی��ل��ی��ۆن��ان لەخەلک ت���ووش���ی ژەه���راوی���ب���وون بەهۆی مادە خواردمەنییە ت��ێ��ک��چ��ووەک��ان��ەوە دەبن و زی���اد ب��وون��ی رێژەی
بەرهەمهێنانی خواردەمەنی ئ��ام��ادەک��راو بەدڵنییاییەوە ئ��ەم ژم��ارەی��ە لەسااڵنی داهاتوودا بەرزدەکاتەوە. لە ئێستادا نیسین بۆ زیادکردنی ماوەی مانەوەی بەکاردەهێنرێت، پەنییر بۆیە ئەم بابەتە دەتوانێت ب��ب��ێ��ت ب���ەه���ۆی ئ����ەوەی م��ادەک��ە خێراتر بێتە نێو خۆراکەوە. پیشەسازی لەوانەیە لەسااڵنی داهاتودا پێویست ن��ەک��ات سەیری مێژوی ئیکسپایەر بوونی خواردەمەنییەکان لەپێش کڕیینیدا بکەین. سەرچاوەDaily mail :
7
8
ژیانی دووایی
فۆتۆستۆری
فۆتۆستۆری
9
تەکنەلۆژیای ناشتنی مردوو لهکۆنو نوێدا
بۆ سەدان ساڵ کلتورە جۆربەجۆرهكان رێگەی جۆربەجۆریان بۆ ناشتنی مردووەکان داهێناوە ،لەمومیایکردن بەمەبەستی گەیشتن بەژیانێکی ئەبەدی تاوەکو دان بەدهم گیانلەبەرانەوە بۆ گەڕانەوەی خێرا بۆ سروشت ،گۆڤاری نیوساینتیست هەندێک لەرێگەکانی چۆنییەتی هەڵسوکەوت لەگەڵ الشەی مردوودا دەناسێنێت. بوزییە ترادیشناڵەکان لەتبت جەستەی مردووەکانیان نانێژن ،بەڵکو پێشکەش داڵە الشەخۆرەکانی دەکەن تاوەکو خێراتر بۆ زەوی بگەڕێتەوە .راهیبەکان رێورەسمی رێزلێنان لەداوێنی تەپۆڵکەکانداو لەشوێنی ناشتنەکە رێکدەخەن ،جەستەی بێگیان لەکلتوری تبتییەکاندا بەکەڵکی هیچ نایەتو وەکو نیشانەی خراپەو شووم چاو ی لێدەکرێت .دوای تەواوبوونی رێورەسمی زەواڵی جەستە ئێسکەکان ورد دەکرێن بۆ ئەوەی باڵندەکان کارەکەیانی لەگەڵدا تەواوبکەن .زەردەشتییەکانی شارستانییەتی ئێرانی کۆن کلتورێکی هاوشێوەی ئەوەی بوزییەکانیان لەناشتنی مردوودا هەبوو ،ئەم کلتورە درێژ دەبێتەوە بۆ هەندێک ناچەی هیندستان ،الشەکان لەسەر"تاوەری خامۆشی" دادەنرێن تاوەکو خۆر ناپاکییەکانی الشەکان بسڕێتەوەو ببێت بەخۆراکی باڵندەکان ،لەدواییدا ئەوەی دەمێنێتەوە لە چاڵێکدا لەژێر تاوەرەکە دەنێژرێت.
جەماندن بۆ داهاتوو :لەداهاتوودا لەوانەیە ئەو هەڵە بڕهخسێت تاوەکو مرۆڤ زیندووبکرێتەوە ،الشەکە یان تەنها سەرەکەی لەنێو شلەی نیترۆجیندا دادەنرێت ،لێرەدا ئۆمێد ئەوەیە لەداهاتوودا زانستی پزیشکی بەڕادەیەک پێشبکەوێت کە بکرێت کەسەکە رزگاربکرێتو بۆ ژیان بگەڕێنرێتەوە.
مۆمیای نەمر :هەندێک لە کلتورەکان بەخێرایی الشەکە تێکدەدەنو هەندێکی تریش پارێزگاری لێدەکەن ،مومیاییەکان وەکو ئەوەی خین ژوو (وێنەکە) بەجوانی بۆ ژیانێکی ئەبەدی دەپارێزرێن .ناسراوترینی مومیاییەکان میسرین بەاڵم مومیای لەهەموو جیهاندا بوونی هەیە لە پیرۆوه تاوەکو خۆرهەاڵتی دوور ،شارەزایانی مومیای بەمێتۆدی بەتەواوی نهێنیو بەیارمەتی هەوای وشکو گۆڕ الشەکە بۆ ژیانی دوایی ئامادە دەکەن .وێنەکەی خین زوو ناسراوە بە خاتوو دایی دەگەڕێتەوە بۆ ٢١٠٠ساڵ لەوە پێش زانایان لێکۆڵینەوەیان لەسەر الشەکە کردووە دەرکەوتووە ئەمە خێزانی کەسێک بووە لەزنجیرەی پاشایەتی هانو لەوانەیە بەهۆی جەڵدەی دڵ پاشخواردنی هەندێک تووی شووتی مردبێت.
شوێنی حەوانەوەی سروشتی :لێرەدا مردووەکە بەشێوەیەک لە دارستاندا دەشاردرێتەوە ،جا یان بە شێوەی تابوت یان خۆڵەمێشەکەی ،دارستانەکە هەم گۆرستانەو هەم شوێنێکی سەوز شوێنی قەبرەکان بە بەرد دیاری دەکرێت ،یان بەیارمەتی ئامێری ( )GPSدەدۆزرێتەوە لەواڵتی ئەڵمانیا ،هەندێک لەم دارستانانە بوونی هەیە کە شوێنی شاردنەوەی الشەی مردووەکان یان خۆڵەمێشەکانیانە.
ناشتن لەنێو دەریای قووڵدا :لەجیاتی ئەوەی پاشماوەی لەشی سووتاو لەناو ماڵەکاندا هەڵبگیرێت لەنێوکۆنکرێتداو لەسەر تەپۆڵکە دەستکردەکانی نێو دەریادا دادهنرێت ،چونک ه لەتەنکاوەکانی قەراغ دەریادا بەشێوەی سروشتی کەمتر تەپۆڵکە بوونی هەیە.
تواندنەوە :هەڵمژین لەنێو کەشی هەوادا دەکرێت زۆر سەرنجراکێش بێت ،الشەکان لەنێو قوتوێک لەژێر پەستانی زۆر کە بە هایدرۆئۆکسایدی پۆتاسیۆم پڕکراوە دادەنرێت ،لەدواییدا بۆماوەی سێ کاتژمێر گەرمدەکرێت ،لەئەنجامدا تەنانەت ئێسکەکانیش ورد دەبنو دەتوێنەوە.
هەڵگرتن لەنێو پالستیکدا :جەستەکان لەنێو پۆلیمری پالستیکیدا هەڵدەگیرێت ،ڤۆن هاگنس ئەم تەکنیکەی هەڵگرتن لەنێو پالستیکدا لەساڵی ()١٩٧٧دا گەشەپێدا؛ بۆ ئامادەکردنی الشەکان بۆ توێکاری بەمەبەستی توێژینەو فێرکردن .پرۆسەکە بەم شێوەیە سەرەتا جەستەکە دەجەمێنرێت ،دواتر ئەسیتۆنو پالستیک جێگەی سەهۆڵەکە دەگرنەوە. ئەم شێوازە لەهەڵگرتنی الشەدا؛ لەسەرەتادا قسهی زۆری لەسەربوو .بەاڵم ڤۆن هاگن دەڵێت لەئێستادا زۆرکەس دەیانەوێت الشەکانیان بۆ ئەم پرۆژەیە تەرخانبکەن.
ناردن بۆ فەزا :دەکرێت الشەکەت بنێردرێت بۆ ئاسمان بەمەرجێک پارەی پێوویستت بۆ کڕینی بلیتی ئاسمانپێوێک هەبێت .داهێنەری (Star )trekجینە رۆدینبیری یەکەم کەسبووالشەکەی لەساڵی ١٩٩٧نێردرا بۆ فەزا .هەڵبەت الشەکە بۆ هەمیشە لەفەزادا نەمایەوە بەڵکو دوای پێنج ساڵ سوڕانەوە ئاسمان پێوەکە گەڕایەوە بۆ زەوی ،بەرنامەی رێورەسمی یادکردنەوەی فەزایی لەهوستون ،تێگزاسی ،ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەئێستادا بەناردنی چەند گرامێک لەالشەی مردوان بۆ دەرەوەی زەوی ،ناردن بۆ فەزا بەئەنجامدەگەێنێت .لەداهاتودا لەوانەیە مانگ ببێت بە گۆرستان بۆ دانیشتوانی سەرزەوی.
10
بایۆلۆجی
بایۆلۆجی
سەرکەوتنی زانایان لەدروستکردنی بوونەوەری نیمچەزیندووی کانزایی!
زانایەک لەبەریتانیا بە بەکارهێنانی ئۆکسیدەکانی کانزا توانیویەتی خانەی هاوشێوەی خانەی زیندوودروستبکات کە هەندێک لەتایبەتمەندییەکانی ژیانی تێدایە. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا دەکرێ لەدەرەوەی گۆی زەوی لەم شێوە لە ژیان بوونی هەبێت؟.
م����اوەی����ەک����ی زۆرە ل��ەزی��ه��ن��ی م���رۆڤ���دا ئەم پرسیارە بوونی هەیە کە لەهەسارەکانیتری ئ��ای��ا گ��ەردوون��دا ژی��ان بوونی هەیە یان نا؟ ئایا لەوانەیە ل��ەگ��ەردوون��دا جۆرێکیتر لەژیان بوونی هەبێت کە لەگەڵ ئەم شێوە ژیانەی س��������ەرزەوی ج���ی���اوازی بنچینەیی هەبێتو لەکانزا دروستبووبێت ؟لەبەریتانیا زانایەک ههیه کە دەتوانێت بیسەلمێنێت ژی��ان��ی وا هەیە. لی کرونین لەزانکۆی گالسکۆی بەریتانیا ،بە مولکیولی بەکارهێنانی گ�������ەورە ک����ە ک���ان���زای���ی لەگەڵدایە توانیویەتی بڵقی شێوە خانە دروستبکات کە تایبەتمەندی نیمچە ژیانی ه��ەی��ە .ئێستا هیوادارە بتوانێت ناچاریان بکات ه����اوش����ێ����وەی خ���ۆی���ان دروس��ت��ب��ک��ەن��ەوە ،ئەویش بەتەواوی جیاواز لە ژیانی سەرزەوی. ئ��������ەو ی����ەک����ان����ەی ئ����ەو دروس���ت���ی���ک���ردووە، ن������اوی پ���ۆل���ی ئیکسۆ متالیتە( )photosynthesis ک��ە ل��ەزن��ج��ی��رەک ئەتۆمی کانزایی (کە دواینەکەیان تەنگستەنە ) و ئۆکسیجنو ف��س��ف��ۆڕ دروس���ت���ب���ووە. ئ���ەو ب���ەم پێکــــــهاتانە توانیویەتی هەندێک گۆی شێوە خانە دروستبکات کە لەراستیدا خۆیان پێکەوە دەلکێن. کرونیینو گروپەکەی ل�����ەس�����ەرەت�����اـ�����ـ�����دا بە دروستکردنی هەندێــــک خ������وێ ل�����ە ئایــۆنە گ���ەوەرەک���ان���ی بارگاوی س��ال��ب ،ل��ەگ��ەڵ ئایۆنی بچووکی م��وج��ەب وەکو هایدرۆجینو سۆدیــــۆم ک�����ارەک�����ان�����ی خ���ۆی���ان دەس��ت��پ��ێ��ک��رد .لەدواییدا ئەم گیراوە خوێییە کرایە
نێوگیراوەیــەکی خوێی تر کە ئەو لەئایونی گەورەی بارگاوی موجـــەبو ئایۆنی بچووکی بارگاوی سالب دروستکرابوو .لەئەنجامی ت��ێ��ک��ەڵ��ک��ردن��ی ئ����ەم دو گیراوەیە بەشەکان لەگەڵ یەکترییدا دەگوازرێنەوەو ئۆکسیدی کانزایی گەورە لەگەڵ ئایونە ژیانییەکاندا یەکدەگرن .خوێیه نوێیەکە ل���ەئ���اودا ن���ەدەت���وای���ەوە. لەراستییدا ئاو دەوروبەری گیراوەکەی وەک سەدەفێک دەگرت. ک���رون���ی���ی���ن ن�����اوی کیمیایی "خ������ان������ەی ن��ائ��ەن��دام��ی(" )iCHELLs لە بلقە بەدەستهاتووەکانی ن��اوەو بەدەستکاریکردنی کانـــزاییەکان ئۆکسیدە ن��اوی تایبەتمەندییەکانی گ�������ۆڕی .ب����ۆ نموونە ئ��ۆک��س��ی��دێ��ک ک��ە کونی تیدا بێت ،پەردەیەکی کون ک���ون دروس��ت��دەک��ات کە ئ��ەو ه��ەل��ە دەرەخسێنێت تاوەکو مادەی جۆربەجۆر بچنە ن��ێ��وخ��ان��ەک��ەوە یان بێنە دەرەوە رێ��ک وەک خانەیەکی ئاسایی .بەو ژمارەی تایبەتمەندییەوە ئ��ەو کارلێکە کیمیایانەی کە لەخانەیەکدا روودەدەن دەک�����رێ�����ت ک���ۆن���ت���ڕۆڵ دەکرێت. لە وێنەکاندا دەکرێت ل�����ەدوای ی���ەک شێوازی کاتی دروستبوونی خانەیی دروستبوو لەئۆکسیجنو ک����ان����زا ب��ب��ی��ن��رێ��ت کە ل��ەخ��ۆی��ی��دا بڵقێکیتری ل��ەئ��ۆک��س��ی��ج��ن –ک���ان���زا لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە، لەراستییدا ئەمە شێوەیەکە ل��ەالس��ای��ک��ردن��ەوەی خانە زیندووەکان. ل��ەدوای��دا ل��ە نێو ئەم ب��ڵ��ق��ان��ەدا ه��ەن��دێ��ک بلقی ت����ری����ان دروس����ت����ک����رد. ئ��ەوان تا ئێستا توانیویانە بەبەکارهێنانی رەنگەکانی
ه��ەس��ت��ی��ار ب��ە رووناکی، کیمیاییەکانی خ���ان���ە ن��ائ��ەن��دام��ی دروستبکەن کە ()iCHELLs دەتوانێت رۆشنە پێکهاتن ( )p h o t o s y n t h e s i s ئ��ەن��ج��ام��ب��دات .بەوتەی ک���رون���ی���ی���ن دۆزی����ن����ەوە سەرەتاییەکان پیشانیدەدات ک����ە ئ�������ەوان دەت����وان����ن پەردەگەلێک دروستبکەن ک���ە دەت���وان���ێ���ت ئ����او بۆ ئ��ای��ۆن��ەک��ان��ی ئۆکسیجنو ئ��ەل��ک��ت��رۆن هایدرۆجین شیتەڵبکات ،هەنگاوێکی م����ەزن ک��ە ب��ۆ پرۆسەی رۆشنە پێکهاتن پێوویستە. ک��رون��ی��ی��ن ه���ەروەه���ا
دەڵێت " :ئێمە دەتوانیین پ��رۆت��ۆن ل��ە درزەکـــانی پ����ەم����پ ب���ک���ـ���ـ���ـ���ەی���نو بارۆدۆخێک دروستبکەین ک��ە ی��ارم��ەت��ی��دەرب��ێ��ت بۆ روناکی خۆر " .ئەگەر بتوانـــێت ک��رون��ی��ی��ن ه��ەم��وو ئ���ەم هەنگاوانە بنێت ،ئەو دەم خانەیەکی دروس����ت����ک����ردووە وەک���و رووەک ک����اردەک����اتو دەت���وان���ێ���ت خ����ۆی وزە لەرووناکییەوە پێویست دابینبکات. ه����ەڵ����ب����ەت هێشتا
11
ل��ەس��ەرەت��ای رێگەداین، خانەکانی کرونیین تاوەکو ئەوکاتەی شتێیەک وەک ل���ەگ���ەڵ���دا ()DNAی نەبێت بەدڵنییاییەوە بە زی��ن��دو ئ��ەژم��ار ناکرێت. منویل پ��ارک��ر لەزانکۆی ڤالهنسیای ئیسپانیا دەڵێت: "ه���ەڵ���ب���ەت ب���ەش���ێ���وەی تیــۆری دەگونجێ ئەمکارە بکرێت .بەاڵم من ناتوانم ت���ەس���ەوری ئ����ەوە بکەم کە ئ��ەوان دەی��ان��ەوێ لەچ ج��ۆرە سیستمێک سوود وەربگرن". خ�����ودی کرونینیش هێشتا دڵنییا نییە ،بەاڵم ئ��ەو ساڵی راب���ردو توانی
پ��ی��ش��ان��ی��ب��دات ک���ە پۆلی ئیکسۆ متا لیتە کا نیش دەت��وان��ن لەیەکتری وەکو چوارچێوە سوود وەرگرن. ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا کرونیین خ��ەری��ک��ی بەرهەمهێنانی ژم���ارەی���ەک���ی زۆر لەم ب���ڵ���ق���ان���ەوپ���ارێ���زگ���اری لێکردنیانە ل��ە هەندێک ب��ۆری��ی��دا ک��ە لەمــادەی ک��ی��م��ی��ای��ی ج����ی����اواز کە رووبەرکانیان ترشێنراوە وات������ە ( )PHەک����ەی ب��ەرزە دروستکراوە .ئەو ه���ی���وادارە ب��ت��وان��ێ��ت بەم
ش��ێ��وەی��ە بڵقەکان زیندو بهێڵێتەوەو نهێڵێت تیابچن .لەراستییدا تاقیکردنەوەی ک���ۆت���ای���ی ئ����ەوی����ە ئ���ەو دروستدەکرێن بڵقانەیی ب��ت��وان��ن خ���ۆی���ان لەگەڵ گ���ۆڕان���ک���اری���ی���ەک���ان���ی ن��اوەن��دەک��ەدا بگونجێنن تاوەکو تیانەچن .کرونیین دەڵێت لە تاقیکردنەوەکانی ئ���ەم دوای���ی���ەدا هەندێک ئەنجامی سەرنجراکێشی دەستکەوتووە بەاڵم نایەوت جارێک وردەکارییەکانی بدرکێنێت. وتـــەکانی ئ���ەگ���ەر کرونیین راستبێت دەکرێت بوترێت ل��ەوان��ەی��ە ژیانی
ج��ۆرب��ەج��ۆر ل����ەدەرەوەی گ�����ۆی زەوی ب���وون���ی هەبێت .کرونیین دەڵێت: " ئ��ەگ��ەری زۆر هەیە کە ش��ێ��وەگ��ەل��ێ��ک��ی��ت��ر لەژیان ل���ەدەرەوەی زەوی بوونی هەبێت ک��ە لەهی زەوی نەچێت بۆ نموونە لەکاربۆن دروس����ت ن��ەک��راب��ێ��ت��ن ". لەوانەیە کرونیین بگات ب���ەئ���ەن���ج���ام���ش ،ب����ەاڵم ل����ەوە گ��رن��گ��ت��ر ئ���ەوەی���ە کرونیین رێگەیەکی نوێی دۆزیوەتەوە. سەرچاوەNew Scientist :
12
کیمیا
ئـهمـســـاڵ سـاڵــی کـیـمـیـایـــه، زانــكــۆ ی سـلـێـمـانــ ی لـێــ ی بـێـئـاگـایــ ه کیمیا ژیانمانە ،کیمیا ئاییندەمانە ،ئەمە سەردێری وتارێکە کە لەسایتی کیمیای ٢٠١١ دا لەالیەن توێژەرێکی یۆنانی بواری کیمیا نوسراوە. رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بڕیارنامەیەکدا ساڵی ٢٠١١ی وەک ساڵی زانستی کیمیا ناوەزد کرد ،بە پێی ئەم بڕیاڕە لەم ساڵەدا لەهەموو جیهاندا گرنگی تایبەتی بەزانستی کیمیا دەدرێتو گرنگی ئەم زانستە لە هێشتنەوەو پارێزگاری کردن لەسەر چاوەکانی سروشتی دوپات دەکرێتەوەو رێز لە چاالکوانانی ئەم بوارە دەنرێت.
کیمیا
ئەسیۆپی واڵت�������ی پ���ێ���ش���ک���ەش���ک���اری ئ���ەم ب��ڕی��اڕن��ام��ە ب���ۆ ناونانی ساڵی ٢٠١١وەک ساڵی ک��ی��م��ی��ای��ە ،ئ����ەم واڵت���ە داوایکــــردووە تاوەکو رێز بگیریەت لەرۆڵی کیمیاو دەسکەوتەکانی سەبارەت ب���ەب���اش���ک���ردن���ی دۆخ����ی مرۆڤایەتی .بەدوای ئەودا راوێژکاری ئەنجومەنی ی��ون��س��ک��ۆ لەکردارێکدا پ��ێ��ش��ن��ی��اری گشتاندنی پ��ێ��ش��ن��ی��ارەک��ەی ئەسیۆپی دەرک���ردوب���ەدوای���ی ئەودا ساڵی ٢٠١١وەک ساڵی جیهانی کیـــمیا ناوی لێنرا. ئەم ناولێنانە نیشانەی س��ەرن��ج��ی رێکخراوی ن��ەت��ەوە یەکگرتووەکانە ل��ەس��ەر س��ااڵن��ی ٢٠٠٥ ب��ۆ ٢٠١٤وەک��و دەیەی ف��ێ��رک��ردن��ی گەشەپێدانی پایەدار .لەم ئاراستەیەدا چ��االک��ی زۆر ه���ەم لە ئ��اس��ت��ی ن��ەت��ەوەی��یو هەم ل��ە ئاستی نێو نەتەوەیی ل����ەس����ال����ی ٢٠١١دا ئەنجامدەدرێت بۆ گرنگی دان ب��ەزان��س��ت��ی کیمیاو گرنگییەکەی لەپاراستنی سەرچاوە سروشتییەکان. زان����س����ت����ی کیمیا بنچینەیی تێگەیشتنی مرۆڤە ل����ەگ����ەردوون هەروەها مرۆڤایەتی بە گۆڕانکــاری لەمولکیولەکان پێشکەوتنی لەبەرهەمهێنانی زۆری م�����ەوادی خ���واردەم���ەن���ی ت���ەن���دروس���ت ،م����ەوادی دەرم���ان���ی کارییگەرترو ب����ەره����ەم����ه����ێ����ن����ان����ی ک���ەرەس���ت���ەی بیناسازی ک���ەم ک��ێ��ش ب��ە بەرگری ز ۆ ر ە و ە و بە ر هە مهێنا نی س����ووت����ەم����ەن����ی پ�����اک، هەربۆیە بەدەستهێناوە. لەساڵی٢٠١١دا بڕیار وایە پ��رۆگ��رام��ی جۆربەجۆر لەجیهاندا بکەوێتە بواری ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن��ەوە کە
پاڵپشتی لە هونەرو زانستی کیمیا ب��ک��ات ب��ۆ گەشە پێدانی ئ��اب��وری واڵتانی جۆربەجۆر. لەالیەکی ترەوە ساڵی ٢٠١١ب���ەرام���ب���ەرە بە سەدەمیین ساڵی پێدانی خ��ەاڵت��ی نۆبڵی کیمیا بە ئیسکودوســکا م����اری ک������وری ،ب���ۆی���ە هەلێک دەرەخ��س��ێ��ن��ێ��ت تاوەکو رێ���زب���ن���رێ���ت ل�����ەو ژن���ە کیمیایانەی ک��ە لەبواری کیمیادا کاریان کردووە. ب���ۆ رێ���زگ���رت���ن ل���ەم ساڵە گۆڤاری بەناوبانگی نەیچەر لەسەر سایتەکەی گ���ۆش���ەی���ەک���ی تایبەتی بەساڵی کیمیا ک���ردەوەو بە س��ەدان وت��اری زانستی ل��ەس��ەر زانستی کیمیایی تێدا دابەزانــــدو بەردەوام گ��رن��گ��ی ب����ەم س���اڵ���ە بۆ کیمیا دەدات .لەالیەکی ت����رەوە ی��ۆن��س��ک��ۆ لەگەڵ نێودەوڵەتی ی��ەک��ی��ەت��ی کیمیایی پەتیو کرداری ب��ە دروس��ت��ک��ردن��ی سایتی ( )2011 chemistryکە هەموو روداو وهەواڵەکانی پ���ەی���وەن���دی���دار بەساڵی کیمیاوە دادەپۆشێت ،لەم س��ای��ت��ەدا کۆنفرانسەکان، روداوەک��ان و سمینارەکان و ۆرک ش���ۆپ���ەک���ان���ی پ���ەی���وەن���دی���دار بەساڵی کیمیاوە رەنگی داوەتەوە، ب�����ەاڵم ت���ا ئ��ێ��س��ت��ا هیچ روداوێ���ک ی��ان هەواڵێک ل��ەس��ەر ع��ێ��راق بەگشتی و ک��وردس��ت��ان بەتایبەتی لەسەر ئەم سایتەدا بوونی نییە .ئەمە لەکاتێکدایە لە شوێنە جۆر بە جۆرەکانی جیهان چاالکی جۆربەجۆر وەک����و پێشبڕکی لەنێو کیمازانانی گەنج ،رێزلێنان ل��ە پ��ێ��ش��رەوان��ی زانستی کیمیاو هەروەها کۆنفرانس و سمینار ل��ەس��ەر الیەنە جۆبەجۆرەکانی زانستی ک��ی��م��ی��ا رێ����ک����خ����راوە.
سەبارەت بە ساڵی کیمیا پەیامنێری لڤینی زانستی س��ەردان��ی بەشی کیمیایی زان��ک��ـ��ـ��ـ��ۆی سلێمانی ک��رد .ئ��ەم بەشە یەکێکە ل���ە ف��راوان��ت��ری��ی��ن بەشە زان��س��ت��ی��ی��ەک��ان��ی زانکۆی سلێمانی ن��زی��ی��ک��ەی ٤٠ مامۆستای دکتۆرای هەیەو قوتابییەکانی ژم�����ارەی دەگ��ات��ە ن��زی��ی��ک��ەی ٢٠٠ ک��ەس ه��ەروەه��ا بەدەیان بڕوانامەی دکتۆراو ماستەر ل��ەم ب��ەش��ەدا بەخشراوە،
13
سەبارەت بەساڵی کیمیا ق��وت��اب��ی��انو مامۆستایانی ب��ەش��ی کیمیامان دوان���د، ل��ەق��وت��اب��ی��ی��ەک��م��ان پرسی ئ��ای��ا ت��ۆ دەزان���ی ئهمساڵ ساڵی جیهانی کیمـــیایە ؟ ل���ەواڵم���دا وت���ی نەك ت��ەن��ه��ا م��ن ئ��اگ��ام لێنییە هاوڕێکانیشم ب��ەڵ��ک��و شتی وای���ان نەبیستووە! .ه���ەروەه���ا ه��ی��چ کام ل��ە م��ام��ۆس��ت��ای��ان��ی بەشی کیمیا النیکەم ئەوانەی بە رێکەوت لڤینی زنستی
س��ەردان��ی ک��ردن ئاگایان ل���ەوە ن��ەب��وو ک��ە ئیمساڵ ساڵی جیهانی کیمیاییە، دک��ت��ۆرە دی��اری سەرۆکی ب��ەش��ی کیمیا بێئاگایی خۆی لەوەها موناسبەیەک دەرب���������ڕی و وتیشی ل�����ەوەزارهت و زانکۆوە ئاگاداریێکمان ه��ی��چ پ����ێ����ن����ەگ����ەی����ش����ت����ووە. د.ع��ەل��ی تۆفیق یەکێک لەبەتەمەنتریین پسپۆران و پێشڕەوانی زانستی کیمیا ل��ەک��وردس��ت��ان بێئاگایی مامۆستایان و قوتابیانی بەشی کیمیایی زانکۆی سلێمانی گ���ەڕان���دەوە بۆ ئ����ەوەی م��ام��ۆس��ت��اک��ان و ق��وت��اب��ی��ەک��ان موتابعەی ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت و گۆڤارە زانستییەکان ناکەن .بەاڵم پ��رۆف��ی��س��ۆرد .ئیبراهیم خ���ورش���ی���د مامۆستای زانکۆی سلێمانی لەبەشی ک���ی���م���ی���او ی���ەک���ێ���ک لە پسپۆرانی سەرەکی کیمیا لە زانکۆ ئ��ەم بێئاگاییەی گ����ەڕان����دەوە ب���ۆ ئ���ەوەی زان��ک��ۆک��ان��ی کوردستان ب����ەرەو ن��ەم��ان دەچ���ن و ئ���ەوەی لێیان دەمێنێتەوە بینایی بێرۆحو بێناوەرۆکە .دکتۆر ئیبراهیم خورشید لەدرێژەی قسەکانییدا وتی ئاستی زانکۆی سلێمانی لەچاو ساڵی ٢٠٠٨بەپێی رهنکی زانکۆکان نزیکەی ١٠٠٠پ��ل��ە دابەزییوەو هۆکارەکەشی گەڕاندەوە بۆ دەستێوەردانی حیزبی. ئ��ی��م��س��اڵ ل���ەزۆرب���ەی زان��ک��ۆک��ان��ی ج��ی��ه��ان بە پشتیوانی یونسکۆ زانستی کیمیا رێزی لێگیراو بەرز نرخێنرا ،ب���ەاڵم لەبەشی کیمیایی زانکۆی سلێمانی ل��ەک��ات��ێ��ک��دا س���اڵ ب���ەرەو کۆتایی دەچێت تەنانەت ن��ەی��ان��ب��ی��س��ت��ب��وو کەوەها رێ��زل��ێ��ن��ان��ێ��ک لەجیهاندا هەیە. راپۆڕتی لڤینی زانستی
تهندروستی
14
لهکاتی لێخوڕیندا ئاگاداری شێرپهنج ه بن ل����ەزۆرب����ەی واڵتانی شێرپەنجەی دن����ی����ادا ک��وش��ن��دەی پێست زۆرتر ل���ەالی چ��ەپ��ی جەستەوە دەردەک���ەوێ���ت ،لەکاتێکدا کورسی لەئوستورالیادا ش��ۆف��ێ��ر ل�����ەالی راستی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��دای��ەو زۆرب���ەی شێرپەنجەی پێست لەالی راستەوە دەردەکەوێت . کاتێک سواری ئۆتۆمبیل دەب��ی��ت ،دەب��ێ��ت کورسیو ئ��اوێ��ن��ەک��ان رێکبخەیتو پشتێن ببستنو ل���ەرۆژە خۆرەتاوییەکاندا لەوانەیە کرێمی دژە خۆریش بەکار بهێنن. گروپێک ل��ەزان��ای��ان و شارەزایانی ب��واری پێست
بە لێکۆڵینەوە لەسەر زیاد ل��ە ٨٥٠٠٠تووشبوو بە میالنومی ترسناک ( لوی رەش��ی قواڵیی پێست ) و شێرپەنجەی خانەیی مێرکل ل��ە ن��ێ��وان س��ااڵن��ی ١٩٨٦ ب��ۆ ٢٠٠٦ل��ە ئەمریکادا گەیشتن بەو ئەنجامەی کە ئەم شێر پەنجە کوشندانە زۆرتر لەالی چەپ و قۆڵی الی چەپ دەبینرێت . بەهۆی ئەوەی کورسی شۆفیڕ ل��ەالی چەپەوەیە، ت���وێ���ژەران ئ��ەگ��ەری ئەوە دادەنێن لەکاتی شۆفێرییدا تیشکی سەرووەنەوشەیی زی��ات��ر دەک���ەوێ���ت لەالی چەپی چەستە . م��ی�لان��ۆم��ی ترسناک
لەسەددا ٥٢لەالی چەپ و لەسەددا ٤٨لەالی راست و ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی خانەیی مێرکل لەسەدا ٥٣لەالی چەپ و لەسەدا ٤٧لەالی راستی لەشی نەخۆشەکان دەب���ی���ن���رێ���ت .هەرچەند لەوانەیە جیاوازییەکە لە کەم بچێت ب��ەاڵم لە روانگەی ئامارەوە ئەمە بە رێکەوت نییەو واتادارە. لەگەڵ ئەمەشدا توێژەران ناتوانن گریمانەکەی خۆیان بسةلمێنن چ��ون��ک��ة بڕی تیشکبەرکەوتنی خەڵکەکە ن���اک���رێ���ت ب����ۆ م�����اوەی چ��ەن��دی��ن س���اڵ بپێورێت ی���ان ک��ۆن��ت��ڕۆڵ بکرێت. هەروەها ناکرێت دڵنییا بین
ب��ۆ ه��ەم��وو نەخۆشەکان، شۆفیڕی هۆکاری سەرەکی ت��ووش��ب��وون ب��ووە ب��ە شێر پەنجە .لەگەل ئەوەشدا، کەسەکانی ئەم لێکۆڵینەوەیە ل��ەن��او ئ��ەو ن��ەخ��ۆش��ان��ە دا ه �هڵ��ب��ژێ��ردراون ک��ە تەنها ن��ی��ش��ان��ەی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ە لە الیەکی لەشیان دایە . ئ�����ەوەی مسۆگەرەو دەب��ێ��ت ب��ک��رێ��ت ئەوەیە، ئەو کەسانەی کە بەردەوام خەریکی شۆفێرین ،وەکو ک��ەس��ان��ێ��ک ک��ە شۆفێری ل������ۆری و ئۆتۆمبێلی گ��ەورەن ،بەتایبەتی ئەگەر حەزیان لەوەیە بە شوشەی دادراوەوە شۆفێری بکەن باشتروایە کرێمی دژە خۆر
بەکاربهێننن. ئ����ەوەی ب��ۆ هەمووان س��ەرن��ج راک��ێ��ش��ە ئەوەیە توێژەرانی ئوسترالیایی ئەم لێکۆڵینەوەیان لەواڵتەکەی خۆیاندا ئ��ەن��ج��ام��داوەو بە هۆی ئەوەی شۆفێرەکان لە ئوسترالیادا لەالی راستەوەن واڵم��ی لێکۆڵینەوەکە زۆر س��ەرن��ج��راک��ێ��ش ب����وو . ت��وێ��ژەران��ی ئوسترالیایی گەیشتن ب��ەو ئەنجامەی شێرپەنجەی پێست زۆرتر لەالی راستی ئوسترالییەکان دەردەکەوێت تاوەکو لەالی چەپ ،کە ئەمە گریمانەی شۆفیرییەکە بەهێز دەکات . سەرچاوە:
Discovery
گهردوون
15
لەوانەیە یەکێکیان بۆژیان گونجاو بێت
دۆزینەوەی ( )٥٠هەسارەی نوێ لەدەرەوەی کۆمەڵەی خۆر ئەستێرەناسان رایانگەیاند توانیویانە پەنجا هەسارە ل���ەدەرەوەی کۆمەڵەی خۆر بدۆزنەوە کە یەکێک لەوان لەنزیک ن��اوچ��ەی گونجاو ب��ۆژی��ان��ی ئەستێرەکەیدایە. زانایان ئەگەری ئەوە دەدەن ئ��او و ژی��ان ل��ەم هەسارەدا بوونی هەبێت. ئ��ەم ه��ەس��ارەی��ە ناوی ( )HD 85512bو لەنێو ک��ۆم��ەڵ��ەی ه��ەس��ارەی��ەک لە بورجی فەلەکی ()velorum دایە ،هەسارەی ناوبراو ٣.٦ جار ل��ەزەوەی گەورەترو بە مەودای ٣٦ساڵی رووناکی لەئێمەوە دوورە. ئ����ەم����ە دووه���ەم���ی���ی���ن دۆزراوە ه������ەس������ارەی ل����������ەدەرەوەی کۆمەڵەی خ��ۆردای��ە کەلەوانەیە ژیانی
لەو جۆرەی کەلەسەر زەوی بۆ ئێمە ئاشنایە تێدابێت. یەکەمین ه��ەس��ارە بەناوی لەساڵی ()Gliese581d ٢٠٠٧دا دۆزرایەوە. راگەیاندنی دۆزرانەوەی زی����اد ل���ە پ��ەن��ج��ا هەسارە ل��ەالی��ەن " ئ��اس��م��ان بینی باشوری ئەوروپا " لەشیلی .گەورەتریین دۆزینەوەی ه��ەس��ارەی دەرەوەی خۆره تا ئێستا ،بەئەژمارکردنی ئەم دۆزی��ن��ەوان��ە هەسارەکانی دەرەوەی خ��ۆر ژمارەیان گەیشتووە بە( )٦٤٥دانە. ئ��ەم کۆمەڵە هەسارەیە بەیارمەتی ئامێرێک بەناوی ه��ارپ��س ک���ورت���ک���راوەی " ه���ەس���ارە دۆزی خێرایی تیشکی بە وردی زۆرەوەیە " دۆزراونەتەوە.
ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی ئەستێرەناسەکان ١٦هەسارە لەپەنجا هەسارەی دۆزراوە لە ج��ۆری "ب��ەرزە زەوییین" ئ��ەم��ە ب��ەوات��ای��ی هەسارەی چ��ڕت��ر ل���ە زەوی�����ی دێ���ت. چ���ڕب���وون���ەوەی���ی گ���ەڕان���ی ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان لەسەر دۆزی��ن��ەوەی��ی بەرزەزەویی ناوچەیی بۆ ژیان گونجاویی ئەستێرەکاندایە .چونکه لەم ناوچەنەدا ئەگەری بوونی ئاو و ژیان لەهەموو ناوچەکانیتر زیاترە. گۆی زەوی��ی لەناوچەی بۆژیان گونجاوی دەوروبەری خ��ۆردای��ە ،ب��ەاڵم بۆ نموونە ه��ەس��ارەی زوه���رە بەهۆی نزیکی ل��ەخ��ۆرەوە گەرمترە لەوەی بەکەڵکی ژیان بێت، ه��ەروەه��ا ه��ەس��ارەی مەریخ
ب���ەه���ۆی دوری لەخۆرو ساردبوونی زۆرەوە بۆ ژیان گونجاو نییە . ئامێرەکانی " ئاسمان ب��ی��ن��ی ب���اش���وری ئ���ەوروپ���ا لەئێستادا ئەو توانایەیی نییە تاوەکو بتوانێت سەر روبەری هەسارەی ()HD 85512b ببینێت .بەالم رێگەییتر بۆ شیکار و لێکٶلینەوەی سەر هەسارەکە بوونی هەیە کە یەکێکیان بریتیە لە دۆزینەوەی لەپێکهاتە ئ��ۆک��س��ی��ج��ن کیمیاییەکانی کەشەکەیدایە. "ئ����ال����ن گ�����وڵ�����د" لە ئ��اس��ت��ێ��رەن��اس��ان��ی زانکۆی ک��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا ل���ە ب��رک��ل��ی ، ئ��ەم دۆزی��ن��ەوەی��ە بە " زۆر سەرەنجراکێش " ناودەباتو دەڵ���ێ���ت " ل����ەوە دەچێت بەرەبەرە بگهیین بەسەردەمی
دەرەوەی
ه���ەس���ارەک���ان���ی خۆر". سارا سیگر ،ئەستیرەناسی تەکنەلۆجیایی ئەنستیتۆی م��اس��اچ��وس��ێ��ت ( )MITلە چ��اوپ��ێ��ک��ەوت��ن��ێ��ک لەگەڵ گۆڤاری نەشناڵ جیوگرافییدا دەڵێت " زۆر گرنگە لەئێستادا ئێمە چووینەتە سەردەمێکەوە ک���ە دۆزی���ن���ەوەی���ی ب����ەرزە زەوییەکان خەریکە دەبێت ب��ە پ��رۆژەی��ەک��ی رۆژان����ەوە بردەوام". ئەو هەروەها هیوادارە کە بەهۆی ئەم پەنجا هەسارەیە کە لە نزییکی ئەستێرەکانی تارادەیەکی زۆر روناکدایە لەئایندەیەکی نزییکدا بکرێت بەبەکارهێنانی مێتۆدەکانیتر، زان��ی��اری باشتر و زیاترمان لەم هەسارانە دەستبکەوێت.
16
گهردوون
گهردوون
ئامادەکردنی :لڤینی زانستی
کۆتایی جیهان لەنێوان زانستو دەنگۆدا
ل��ەئ �هم��س��اڵ��دا ئ���ەم سێ هەواڵەی خوارەوە بەفراوانی ل����ەت����ۆڕی ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی ف��ەی��س��ب��ووکو الپەرەکانی ئەنتەرنێت باڵوبوویەوە. کۆتایی جیهان "ل��ەئ��اژان��س��ی ئاسمانی ن��اس��اوە ه��ەواڵ��ێ��ک دزەی ک���ردووە ،هەسارەیەک لەم م��اوەدا (مانگی )٥دەدات لەزەوییو کۆتایی بەجیهان دههێنێتو النیکەم لەسەدا حەفتای بوونەوەرانی زەوی لەناودەبات" بینینی دوومانگ لەئاسماندا "روداوێ����ک����ی گرنگو زۆر دهگ��م �هن روودهدات ههسارهی مهریخ لهسهعات ()11ی شهوی ( )26مانگی ئ��اب دێ��ت�ه ( )634مایلی ئاستی زهویو ئێمه دهتوانین زۆر بهئاسانیو بهگهورهیی تهماشایبکهین .ئهم حاڵهته ( )1200س���اڵ یهکجار روودهدات .ئ �هم روداوه م��ێ��ژووی��ی�ه ل �هگ �هڵ هاوڕێ خۆشهویستهکانتان پێکهوه تهماشابکهنو لهدهستیمهدهن، چ���ون���ک���ه ه���ی���چ م����رۆڤو ب���ون���هوهرێ���ک ک���ه ئیستا زیندووه ،جارێکیتر ناتوانێت ئهم روداوه ببینێت". ههواڵێكی سهرنجڕاكێش لهگهردوونهوه ،ئاگاداری بهرواری ( )9/26بن "پسپۆرێكی جیۆلۆجی لێكدانهوهو ئ��هم��ری��ك��ی ش����ی����ك����ردن����هوهی����هك����ی ب����ڵ����اوك���������ردۆت���������هوهو رایگهیاندووه ،لهكۆتاییهكانی ئ���هم م��ان��گ �هدا بههێزترین ب���ووم���هل���هرزه لهمێژووی مرۆڤایهتیدا ڕوودهدات. ئ�هو پسپۆره ئهمریكییه (ئهلێكساندهر ن������اوی ری���ب���رۆڤ) هو لهمیانهی ت��وێ��ژی��ن �هوهی �هك��ی��دا ئ���هوهی دهرخ��س��ت��ووه ك��ه لهساڵی راب����ردوو كهشتییهوانێكی ڕووس�����ی ه���هس���ارهی���هك���ی دۆزی������وهت������هوهب����هن����اوی
ب����ووم����هل����هرزهو گڕكان لهزۆربهی زۆری ناوچهكانی ڕوودهداتو ج���ی���ه���ان ڕهشهبایهكی بههێز كه تاكو ئێستا م��ێ��ژوو بهخۆیهوه نهبینیوه سهرههڵدهداتو خێراییهكهی دهگاته ههزاران میل لهكاتژمێرێكو پلهكانی گ���هرم���اش دهگ���ات���ه ()60 پلهی گهرمی زۆربهی ئاوی ڕووبارهكانیش وشكدهبنو ئاگر لەزۆرێك لهناوچهكانی گۆی زهوی دهردهكهوێت. ب��هاڵم ئ���هوهی جێگهی س�هس��وڕم��ان��ه ئ��هو پسپۆره ئ��هم��ری��ك��ی��ی��هئ����ام����اژهی بهئایهتێكی قورئانی پیرۆز ك��ردووه كه ئهویش ئایهتی س ُم ب ِ خْ َّس ( َفال ا ُ ْق ِ الُن ِ * جْالَ���� َو ِار
(ئ��ال��ی��ن��ی��ن)و ل �هه �هر ()10 ه���هزار س��اڵ��ێ��ك ب����هدهوری خ������ۆردا دهس����وڕێ����ت����هوه، ئهمساڵیش ن���ۆرهی ئهوهو ن��زی��ك��هب�����هدهوری خ���ۆردا بسوڕێتهوهو لهههر ساڵێكیش بسوڕێتهوه وێرانكارییهكی زۆر گ �هوره لهسهر ڕووی زهوی����دا ڕوودهداتو ئهو ب���هروارهش كه ب��ڕی��اره ئهو ك��ارهس��ات�هی تێداڕووبدات بهرواری (.)2011/9/26 پ��س��پ��ۆره ئهمریكییهكه دهڵ���ێ���تئ����هو ه���هس���ارهی���ه كێشهكهی ئێجگار زۆرهو ت���هن���ان���هت ل�����هب�����هرواری ( )2 0 1 0 /2 /2 7 نزیكبووهتهوه لهكهمهرهی ن����ێ����وان زهویو خ���ۆر كارهساتی زهمین لهرزهكهی واڵتی چیللی ڕووی��داو بهو ه �ۆی �هش �هوه س���هدان ههزار كهس بوونه قوربانی. ههروهها ناوبراو دهڵێت: لهبهرواری ()2011/3/11 ه���هم���ان ه���هس���اره كهوته نزیكی نێوان زهویو خۆر، كارهساتی زهمین لهرزهكهی ژاپۆن ڕوویداو دهیان ههزار كهسی كرده قوربانی. پ����س����پ����ۆڕی ب�������واری ج��ی��ۆل��ۆج��ی��ای ئهمریكی پ���ێ���ش���ب���ی���ن���ی���ك���ردووه ئ���هو الْ� ُ �س) �ك � َّن� ِ ب��ووم �هل �هرزهی��ه هێزهكهی ت �هك��وی��ر،19-15 : ( )9پله بێت بهپێی پێوهری ل���هم ئ��ای��هت��هش��دا وش���هی ڕێختهرو كهنارهكانی زهریای (خونهس) بهمانای ههساره ه��ێ��م��ن ه���هم���ووی وێ����ران وێ��ران��ك��ارهك��ان ه��ات��ووه كه دهب��ێ��تو ل �هوێ��ش��دا هێزی كارهساتی سروشتی بهدواوه ب��ووم �هل �هرزهك��ه ( )15-12دهبێت". س�����ەب�����ارەت ب�����ەوەی پله دهبێتو وێرانكارییهكی س�����ەرەوە ن���ووس���ەری ئەم گهوره دهنێتهوه. ه �هروهه��ا ئ �هو پسپۆره ب��اب��ەت��ە پەیامێکی تایبەتی دهڵ��ێ��ت :ل��هو كارهساتهدا لەالیەن نووسەر کاک کامیار ه����هری����هك����هل����هواڵت����ان����ی سابیرەوە پێگەیشت ،کامیار نیوزلهنداو ژاپ���ۆنو چینو سابیر ئاوا دەنووسێت: "لینکێک لەئینتەرنێتدا ئ���هن���دۆن���ۆس���ی���او ك���ۆری���او روسیاو بهشێك لهویالیهته ب�ڵاوب��ووەت��ەوە ک��ە جێگەی یهكگرتووهكانی ئهمریكاو تێڕامانە ،ئەم لینکە دەستی ب���هش���ێ���ك ل���هك���ی���ش���وهری دوو ی���ان دەس��ت��ی سێیە، ئ��وس��ت��رال��ی��ا وێ����ران دهب���نو ت��ێ��ک��ەڵ��ک��راوە بەخورافاتی تیشكی ڕۆژی��ش بۆ ماوهی هەندێک م��ەالو مامۆستای س����ێ ڕۆژ ون���دهب���ێ���تو ئ��ای��ی��ن��ی��ی ،ل����ەرۆژئ����اواش
17
ت��ێ��ک��ەڵ��ک��راوە ب���ەدۆب�ل�اژی مەسیحییەکانو جووەکان، ب����ەاڵم ب���ۆ ب���ەڕێ���زت���ان کە فیزیاویینو ک��ەس��ێ��ک��ی ش����ارەزای����ی وردت�����ان لەو ب����وارەدا ه��ەی��ە ،ب��ۆ دەبێت لینکە ئەسڵییەکە دانەنێن. ئ��ەوەش��م��ان لەبیرنەچێت ئەلێکساندەر رێترۆڤ پێشتر لەسەر کاری سێکس لەگەڵ خ��وار تەمەن ه��ەژدە ساڵدا لەئوسترالیا بەدادگا دراوە، ئێستا گ���ەڕاوەت���ەوەو بووە بەڕۆحانی". ئ��ەم��ان��ەی ک��ە باسکران س������ێ ن�����م�����وون�����ەن کە لەئهمساڵدا ل��ەس��ەر تۆڕی ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت بەگشتیو فەیسبووک بەتایبەتی
ب��ڵ��اوب�����وون�����ەوەو لەکۆتایشدا هەر هەموویان بە درۆ دەرچ���وون ،ئەگەر بەوردی سەیری ئەو هەواڵە ه��ەڵ��ب��ەس��ت��راوان��ە بکرێت؛ ب���ەزەق���ی ه��ەڵ��ەی زانستی زۆر گ������ەورەی تێدایە، ب��ۆ ن��م��وون��ە لەیەکێکیاندا دەڵێت مەریخ دێتە ()٦٢٥ میلی زەوی ،دی���ارە ئەمە مانای بەریەککەوتنی زۆر ن��زی��ک��دەدات )٦٢٥( ،میل ل��ەوان��ەی��ە ل��ەم��ەودای نێوان ه��ەول��ێ��ر ت��ا ب��ەس��ڕا کەمتر بێت!. بۆچی خەڵک بەگشتیو خەڵکی کوردستان بەتایبەتی ح���ەزی���ان ل��ەب��ی��س��ت��ن��ی ئەم ج���ۆرە ه��ەوااڵن��ەی��ە؟ ئەمە
وهاڵمەکەی زۆر ئاسان نییە؛ لەوانەیە ئەمە ببهسترێتەوە بەدهرونناسی کۆمەاڵیەتی ک��ۆم��ەڵ��گ��اوە ،ب���ەاڵم ترس لەکۆتایی جیهانو بەرپابوونی قیامەت لەوانەیە هۆکاری س��ەرەک��ی گرنگییدان بەم دەنگۆیانە بێت ،بەتایبەتی کاتێک زۆرب���ەی پێشبینیە دەبەسترێنەوە ساختەکان کۆنەکان، بەشارستانییەتە یان چیرۆکە ئاینییەکانەوە، ب��ەاڵم ئایا دەکرێت جیهان ک��ۆت��ای��ی پێبێت؟ گۆڤاری پ��اپ��والر ساینس بابەتێکی ل���ەس���ەر ک��ۆت��ای��ی جیهان ب�ڵ�اوک���ردوەت���ەوە (لڤینی زانستی ژم��ارە ()٤؛ کەی دەبێت زەوی بەجێبهێڵیین؟)، کە لەوێدا هاتووە "دەبێت رۆژێک زەوی بەجێبهێڵیین. پ��ێ��ش ئ�����ەوەی س���ەرچ���اوە س���روش���ت���ی���ی���ەک���ان بەشی دان��ی��ش��ت��ووان��ی س����ەرزەوی ن����ەک����ات ،ی����ان گ���ەرم���ای س��ووت��ێ��ن��ەری خ���ۆر ژیان ن��ام��وم��ک��ی��ن ب���ک���ات ،یان لێکەوتنی ئامدرۆمدا لەگەڵ کاکێشان ژی��ان بەتەواوەتی لەم سووچەی گەردوونه تیا ببات .هەروەها لەگەڵ ئەو مەترسیانەدا؛ مەترسیهکی تریش دەک��رێ��ت لەبەرچاو بگیرێت؛ ئەویش کەوتنی ه��ەس��ارۆک��ێ��ک��ی گەڕۆکە لەزەوی. ل��ەدرێ��ژەی ئەم بابەتەدا ه���ات���ووە "ه���ۆک���ار زۆرن، ی�����ەک ل�������ەوان لەساڵی ( )١٩٨٦ت���ەن���ه���ا ()٦ کاتژمێری مابوو؛ تاوەکو ه��ەس��ارۆک��ێ��ک��ی گەرۆکی بچووک بکەوێت لەزەوی. ئ��ەگ��ەر ئ��ەم��ە رووی���داب���ا؛ وەک ئەوە واب��وو ()١٠٠٠ ب��ۆم��ب��ی ن��اوک��ی بکەوێت لەزەوی ،هەڵبەت ئەمە تەنها لەمەترسییەکان. یەکێکە مەترسییەکی تر تااڵنکردنی س��ەرچ��اوە سروشتییەکانی پێشبینیەکان زەوی����ی����ە، دەڵ��ێ��ن ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠٣٠
گهردوون
18
بەکارهێنانی ب�������ەدواوە س��ەرچ��اوە سروشتییەکان دووب���ەرام���ب���ەر دەبێتەوە. راپ��ۆرت��ەک��ان��ی "ن���اوەن���دی توێژینەوە لەسەر کارەساتە سروشتییەکان دەڵێت ،بڕی وش��ک��ەس��اڵ��ی ،بۆمەلەرزە، ب��اران��ە الف��اوی��ی��ەک��ان ل��ە دە ساڵی رابردوودا بە بەراورد ل��ەگ��ەڵ دەی����ەی ()١٩٨٠ سێ بەرامبەر زیادیکردووە، ئەمەش ( )٥٤ج��ار زیاترە ل����ەئ����ام����اری ک���ارەس���ات���ە سەرەتای سروشتییەکانی سەدەی بیستەم ! .هەروەها گەرمبوونی جیهانی دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی ب��ڕی ئاوی خ���واردن���ەوەی زەوی زۆر کەمببێتەوە ،هەروەها بەرزی ئاوی دەریاکان زیاددەکاتو دەب���ێ���ت ب���ەه���ۆی نەمانی شارەکانی قەراغی دەریاو ق���اتو ق���ڕی ب���ەرف���راوان. بەمانە دەکرێت سیناریوی هێرشی میکرۆبیو جەنگی ناوکیو تەکنەلۆژیای نوێ زیادبکەین. هیچکام لەو مەترسیانە بە ئەندازەی گۆڕانی کەشی ئ����اوو ه����ەوا م��رۆڤ��ی ئەم س���ەردەم���ەی نەخستووەتە ب��ەر مەترسییەوە .بەهیچ شێوەیەک ناکرێت لەزەوی کەوتنی هەسارۆکە گەڕۆکە ب��چ��ووک��ەک��ان چاوپۆشی ب��ک��رێ��ت ،چونکه النیکەم ج���ارێ���ک ب�����ووە بەهۆی ت��ی��اچ��وون��ی گ����ەورە٦٥( . میلیۆن س��اڵ ل���ەوەو پێش دای��ن��اس��ۆرەک��انو لەسەدا ش���ەس���ت���ی ب������وون������ەوەرە زیندووەکان لەناوچوون ) ک���ەواب���وو ب��ەپ��ێ��ی ئەم راپۆرتەی گۆڤاری پاپوالر ساینس زەوی ب����ەردەوام هەڕەشەی لەسەره ،هەڵبەت بەشی زۆری هەڕەشەکان م��رۆڤ خ��ۆی هۆکاریەتی، ب��ۆی��ە بەپێی ئ��ەم راپۆرتە م��رۆڤ باشتروایە شوێنێک ل��ەدەرەوەی زەوی بۆ ژیان ئامادەبکات ،چونکه ئێستا
ژی��ان��ی م��رۆڤ بەتەواوەتی لەسەر هەسارەیەکی تاقانە بەندە کە ئەویش زەوییە. لەهەسارەکانی هیچکام کۆمەڵەی خۆر لەسەداسەد ب��ەش��ێ��وەی س��روش��ت��ی بۆ ژی������ان گ���ون���ج���او نیین، ب����ی����رک����ردن����ەوە ل�����ەوەی ل��ەه��ەس��ارەی��ەک��ی دەرەوەی کۆمەڵەی خۆر ژی��ان بنیاد ب��ن��رێ��ت ،ت��ارادەی��ەک��ی زۆر ناهۆمێدکەرە ،چونکه بەپێی وتەی دکتۆر فیروزی نادری سەرۆکی بەشی توێژینەوەو گ��ەڕان لەکۆمەڵەی خۆری ن��اس��ا "ئ���ەگ���ەر لەئێستادا ب��م��ان��ەوێ��ت کەشتیهکی ئ��اس��م��ان��ی ب���ۆ دەرەوەی زەوی بنێرین ( )٨٥هەزار ساڵیتر دەگ��ات��ە نزیکترین ئەستێرە بەکۆمەڵەی خۆر "واتە لەئێستادا تارادەیەکی زۆر م�����رۆڤ نائۆمێدە لەوەی بتوانێت لەدەرەوەی کۆمەڵەی خۆر جێگرەوەیەک بۆ زەوەی بدۆزێتەوە ،ئەگەر ژیان ل��ەزەوەی بەتەواوەتی
مەترسییەوە ب��ک��ەوێ��ت��ە کۆمەڵێک لەخەڵک بەرەو ئەو شوێنە باربکەن. بۆیە زان��ای��ان لەئێستادا بیرلەوەدەکەنەوە بەشێوەیەک ب��ک��رێ��ت ه��ەن��دی��ک شوێن ل��ەک��ۆم��ەڵ��ەی خ�����ۆردا بۆ ژی��ان گونجاو ب��ک��ەن ،ئەو شوێنانەی کە دەکرێت بیری لێبکرێتەوە مانگو مەریخە؛ م��ان �گو م��ەری��خ دەکرێت دەستکاری بکرێن بۆئەوەی ب���ۆ ژی�����ان بگونجێت؛ ه��ەرچ��ەن��ده تەکنەلۆژیای ئێستا ئەو هەلەت بەئاسانی ن���ادات���ێ ،ب���ەاڵم بەشێوەی ت��ی��ۆری دەک��رێ��ت هەندێک کار لەسەر مانگو مەریخ بکرێت. مەبەست لەباسکردنی ئ����ەوەی ک��ە ژی���ان لەسەر زەوی م��ەت��رس��ی لەسەر ه��ەی��ە پشتراستکردنەوەی ئ��ەو بۆچوونەیە ک��ە گۆی زەوی دەک��رێ��ت مەترسی لەسەر بێت ،بەاڵم ئایا ئەم مەترسیانە تاچەند راستیین؟
زۆرب���ەی ئ��ەو قسانەی لەسەر کۆتایی جیهان بەهۆی کارەساتە سروشتییەکانەوە دەک���رێ���ت ،پ��ێ��ش ئ���ەوەی پ��ش��ت��ب��ب �هس��ت��ن بەالیەنی زانستی؛ زۆرتر پشتدەبستن ب��ەئ��ەف��س��ان��ە ک���ۆن���ەک���انو پێشگۆیی سیحربازەکان کە هەرگیز زان��س��ت ناتوانێت ق���س���ەی ل���ەس���ەر بکات، چونکه زانست بۆ پێشگۆیی رووداوەک�����ان�����ی داه���ات���وو رێ��گ��ەو م��ێ��ت��ۆدی تایبەت بەخۆی هەیە کە زۆر دوورە ل��ەو ش��ێ��وازەی کە ئەفسانە کۆنەکان بۆ کۆتایی جیهان باسیدەکەن. بەپێی پێشبینی زانستی بوومەلەرزەو تۆفانو گرکان ئەمانە ب��ەردەوام بەشگەلێک ل��ەخ��ەڵ��ک��ی گ����ۆی زەوی دەخەنە مەترسییەوە ،بەاڵم ئایا روودان���ی ئ��ەم روداوە سروشتیانە دەکرێت پێشبینی بکرێت؟ "تا رادەیەک بەڵێ، ه��ەرچ��ەن��ده پێشبینییەکان مسۆگەرنینو تەنها ئەگەرە،
بۆ نموونە لەکۆتایی مانگی نۆی ئهمساڵدا دادگاییکردنی حەوت زاناو کارناسی ئیتالی پێشبینینەکردنی بەتۆمەتی وردو دروس��ت��ی روودان���ی ب����ووم����ەل����ەرزە لەئیتالیا دەس����ت����ی����پ����ێ����ک����رد ،ئ����ەو زەم���ی���ن���ل���ەرزەی���ە لەساڵی ()٢٠٠٩دا ()٣٠٠کەسی ل��ەش��اری ئ��اک��والی ئیتالیا کوشت .هاوکارەکانی ئەم کەسانەو یەکێتی نێودەوڵەتی زەوی���ن���اس���ی رەخ���ن���ەی���ان لەدادگاییکردنەکە گرتووەو وت��ووی��ان��ە ب��ووم��ەل��ەرزە بە دروستی پێشبینی ناکرێتو ئەم دادگاییکردنە لەوانەیە ب��ب��ێ��ت ب����ەه����ۆی ئ�����ەوەی کەس نەوێرێت رای خۆی س��ەب��ارەت ب��ە بوومەلەرزە دەرببرێت". ل����ەوان����ەی����ە یەکێک لەهۆکارە سەرەکییەکان کە ئ��ەم دەنگۆیانە کاریگەریی دادەن��ێ��ن فیلمی ()٢٠١٢ دا ب��ێ��ت ل��ەک��ات��ێ��ک��دا ناسا لەمانگی ی��ەک��ی ئهمساڵدا فیلمی ()٢٠١٢ی بەیەکێک فیلمەکانی لەنازانستیترین هۆڵیود ناوهێنا .هۆکاری س��ەرەک��ی دەرک���ردن���ی ئەو ئاگادارینامەشی گەڕاندەوە بۆ ئ��ەوەی رۆژان��ە بەسەدان ئیمێلیان لەالیەن خەڵکەوە بۆدیت کە باسی راستیو پێشبینییەکانی ن��اڕاس��ت��ی فیلمەکە دەکەن. قسەی کۆتایی ئەمەیە بۆ پێشبینیکردنی رووداوەکانی گ��ەردوون رێگەی زانستی ه��ەی��ەو رێ��گ��ەی زانستی زۆر جیاوازە لەو رێگەیهی ک����ە ک���ەس���ان���ی ش���ەالت���ی زانستو بەتێکەڵکردنی ئ���ەف���س���ان���ە ک���ۆن���ەک���انو ب��ەس��وودوەرگ��رت��ن لەتۆڕە ک��ۆم��ەاڵی��ت��ی��ەک��ان��ی وەک ف����ەی����س����ب����ووک دەن���گ���ۆ ب�ڵاودەک��ەن��ەوە کە ئامانجە سەرەکییەکەی تەنها بریتییە لەباڵوکردنەوەی نیگەرانیو ترس.
فیزیا
19
بـۆ فێـنكـكـردنـهوهی كۆمپـیـوتـهرهكـهت، مـیـمـۆریـیـهكـهی بـسـڕهوه ل�������هئ�������هم�������ڕۆدا ب���ۆ ف��ێ��ن��ك��ك��ردن �هوهی مایكرۆ پ��������رۆس��������هری ب����������هرزه تهكنیكو كۆمپیوتهرهكان بهكاردههێنرێت، شلهمهنی ب �هاڵم لهوانهیه رۆژێ��ك بێت كه تهنیا بهسڕینهوهی بهشێك كۆمپیۆتهرهكه لهمیمۆری بكرێت فێنك بكرێتهوه. ئ��ای��دی��ای فێنككردنهوه ل����هڕێ����گ����هی س���ری���ن���هوهو ل�����هوهدهچ�����ێ�����ت ل���هگ���هڵ پرهنسیبێكی فیزیایی كه لهساڵی ()١٩٦١دا لهالیهن (رولف الن���داورهوه) پێشكهشكرا دژ بێت ،ئ �هم فیزیاوییه دهڵێت سڕینهوهی زانیاری ،پهیوهندی لهگهڵ كهمبوونهی ئهنسرۆپی، یان نارێكوپێكی ههیه .بههۆی ئ�هوهی بهپێی یاساكانی فیزیا دهب��ێ��ت ئ �هن��س��رۆپ��ی گشتی زیادببێت ،سڕینهوهی بیتهكان لهگهڵ زیادبوونی ئهنسرۆپی ناوهنددا هاوكاته ،ئهمهش خۆی وهكو گهرما پێشاندهدات. گ��هرم��ای بهرههمهاتوو لهالیهن كۆمپیوتهركانی ئهمڕۆوه، زۆرتر بههۆی ناكارایی پرۆسه كردارییهكانیانهوهیه ،بههۆی ئهوهی ئهم ناكاراییه بهردهوام لهكهمبوونهوهدایه( ،النداورهوه) ئاستێكی بنچینهیی دیاریكرد ،كه دهڵێت تا چ ئاستێك دهكرێت گ��هرم��ای ئ���هم پروسسینگه كهمبكرێتهوه ،بهاڵم لهئێستادا (لیدیا دل��ری��ۆ) لهئهنستیتۆی ت���هك���ن���هل���ۆژی���ای سویسراو هاوكارهكانی بهسودوهرگرتن ل���هگ���ی���رۆدهی���ی كوانتهمی پێشانیانداوه ،دهكرێت رێگهیهك بۆ خۆدورخستنهوه لهیاسای النداورهوه بدۆزرێتهوه. الری سالبی وزه بۆ تێگهیشتن لهشێوازی ك���ارك���ردن���هك���ه دووك�����هس
و :لڤینی زانستی
ب��ێ��ن��ه پ���ێ���ش���چ���اوی خ���ۆت ك��ه ه �هرك��ام��ی��ان دهیهوێت زنجیرهیهك لهبیتهكان بسرێتهوه، ب �هس �هرن��ج��دان بهسیستهمی ب��ای��ن �هری كۆمپیوتهرهكان، ه �هرك��ام لهبیتهكان دهشێت سفر ،ی��ان ی �هك بێت ،ئێستا وای داب��ن��ێ هیچكام لهم دوو كهسه هیچ زانیارییهكی دهرب��ارهی ناوهڕۆكی بیتهكان نهبێت ،بۆیه ب��ۆ دڵنیابوون ل����هس����ڕان����هوهی بیتهكانی میمۆری ناچاره بهچاوپۆشی ل����هن����اوهڕۆك����ی س���هرهت���ای بیتهكان ه�هم��ووی��ان بكات بهسفر ،لهبهرانبهردا كهسی دووهم ئ��اگ��اداری ناوهڕۆكی بیتهكانی زنجیرهكهیه ،لهئاكامدا ت�هن��ی��ا پێویسته ئ���هو بیتانه بكات بهناوهڕۆكی سفر كه ناوهڕۆكهكهیان یهكه. ل��هوهه��ا بارۆدۆخێكدا كهسی یهكهم بۆ سڕینهوهی
زنجیرهكه دهب��ێ��ت كارێكی زیاتر ئهنجامبدات ،لهئاكامدا دهوترێت ئهنسرۆپی مهرجدار ()Conditional Entropy ی میمۆری بۆ كهسی یهكهم كهمتره لهكهسی دووهم. ئێستا تهسهوری بكه كه بیتهكانی ئهو میمورییهی كه دهب��ێ��ت بسڕێنهوه گیرودهی یهكبن، ()Entangled لهسیستهمی وادا ،بینینی ب���ارۆدۆخ���ی ب�هش��ێ��ك ،خێرا ب���ارۆدۆخ���ی ب �هش �هك �هی تر بهمسۆگهری دیاریدهكات، بۆیه چاودێرێك كه دهستی بهتهنه گێرۆدهكان دهگات شتی زیاتر دهرب���ارهی میمۆرییهوه دهزان����ێ����ت ك���ه ج��گ��ه لهم بارۆدۆخانه لهبارۆدۆخی تردا ناكرێت ئاوابێت ،بۆیه كاتێك میمۆری دهسڕێتهوه ،ئهنسرۆپی مهرجداری سیستهمهكه دێته خوارهوهو دهبێت بهسالب.
سنوری جیهانی فیزیایی دل��ری��وو هاوكارهكانی ماتماتیكی ب���هش���ێ���وهی پ��ێ��ش��ان��ی��ان داوه ك���ه ئهم ئهنسرۆپییه مهرجداره سالبه، هاوتای دهركردنی گهرمایه ل �هن��اوهن��دهك �ه ،ی��ان ههمان فێنككردنهوهیه ،ئهم توێژهرانه ئایندهیهك وێنا دهك���هن كه ك��ۆم��پ��ی��وت�هرهك��ان ههڵگری سیستهمێكی كوانتهمی لهو شێوهیهن .سڕینهوهی بهشێك لهمیمۆری كۆمپیوتهر دهبێت فێنككردنهوهی ب���هه���ۆی پ��رۆس��س��ێ��رهك�هی (ڤالتكۆو دراڵ) لهزانكۆی ئۆكسفۆردو لهئهندامانی گروپهكه دهڵێن "ئهگهر بهم ئاسته لهگیرودهیی ب��گ�هی��ت ،ئ �هوك��ات دهچێته سنوری ئهو شتهی كه فیزیا ههڵهكهیت بۆ دهرهخسێنێت". ئ����هم پ��رۆب��ڵ��ێ��م��ه دژ بهیاساكانی سێرمۆداینمیك نییه،
ئهنسرۆپی گشتی زیاددهبێت، چ��ون��ك�ه ب��ۆ دروستكردنی سیستهمێكی گیرۆده ناچاریت وزه بهكاربهێنیت. ل �هئ��ێ��س��ت��ادا ك���ارك���ردن لهگهڵ ب��ارۆدۆخ��ی گیرۆدهدا ئاسان نییه ،ئ�هم سیستهمانه پێویستیان بهقهبارهیهكی گهوره لهفێنككهرهوه ه �هی �هو زۆر ل �هرزۆكو ناپایهدارن ،لهگهڵ ئ���هوهش���دا راب����رت پریڤدل لهزانكۆی واترلۆی كهنهدا كه لهم توێژینهوهیهدا بهشدارنییه، ك�هوت��ووهت�ه ژێ��ر كاریگهری ئایدیاكهو دهڵێت "ئهم پرۆبڵێمه دهیسلمێنێت كه تایبهتمهندییه سهیروسهمهرهكانی جیهانی ك��وان��ت �هم��ی ن �هت �هن��ی��ا وهك���و س������هرچ������اوهی زان����ی����اری گرنگن ،بهڵكو لهكرداردا بۆ دروس��ت��ك��ردن��ی شتی راستی دهكرێت سودی لێببینرێت". سهرچاوهNewscientist :
فیزیا
20
فیزیا
حەقیقەت ئەو شتەیە ئێوە دروستیدەکەن ج��ی��ه��ان��ی ک���وان���ت���ەم جیهانێکی س��ەی��رە ،بەپێی ئەم تیورییە ،بڕی هەرشتێک ب��ەن��دە ل��ەس��ەر شێوازی پ��ێ��وان��ەک��ەی ،لەئێستادا توانیوویانە زان��ـ��ـ��ای��ان لەتاقیکردنەوەیەکدا ،ئەم شتە لەجیهانی راستیدا ببینن ،هەمووتان لەوانەیە چاوبەستییەتان ئ����ەو بینیبێت کە گۆیەک لەژێر پ��ەرداخ��ێ��ک��دا دادهن���ێ���نو ئ��ەو پ��ەرداخ��ە بەخێرایی ل��ەگ��ەڵ پەرداخەکانیتردا جێگەکەیان دەگ����ۆڕن . ئەگەر چاوبەستەکە زۆر ش����ارەزا ب��ێ��ت دەتوانێت
کارێک بکات گۆکە لەنێو ئەم پەرداخانەدا بفڕێت. لە سیستمە کوانتەمییەکاندا تا یبە تمە ند ییە کا نی ت��ەن��ێ��ک ک���ەی���ەک ل���ەوان ش��وێ��ن��ەک��ەی��ەت��ی بەپێی ش��ێ��وازی سەیرکردنەکەی دەک���رێ���ت ب���گ���ۆڕدرێ���ت، ئێستا زان��ای��ان توانیویانە بۆ فۆتۆنێک کە دەتوانێت لەیەکـــکاتدا لەسێ شوێنی جیاوازدا بێت لەتاقیگەدا ئەنجامبدەن. ه���ەرچ���ەن���د ت���ی���وری ک��وان��ت��ەم��ی بۆشیکاری ئەنجامی تاقیکردنەوەکان زۆر س��ەرک��ەوت��وو بووە،
ب��ۆ ه��ەن��دێ��ک لەزانایانی ف���ی���زی���ا ق���ب���ووڵ���ک���ردن���ی تایبەتمەندیـــیەی ئ���ەو س�����ەرەوە زۆر دژوارە، ت����ەن����ان����ەت ف���ی���زی���ای���ی گ����ەورەی وەک ئاڵبێرت گاڵتەی ئەنیشــــتایین ب��ە چ��ەم��ک��ی گیرۆدەیی ( )E n t a n g l e m e n t دەه����ات ،گ��ی��رۆدەی��ی ئەو چ��ەم��ک��ەی��ە ک���ە ناخی م��ی��ک��ان��ی��ک��ی کوانتەمی ل��ەس��ەری ب��ەن��دهو بەپێی تایبەتمەندییەکانی ئ���ەو ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ەک دەکرێت کارییگەری لهپڕ لەسەر تا یبە تمە ند ییە کا نی
ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ەک��ی��ت��ر دابنێت ب��ێ��ئ��ەوەی ل���ێ���رەدا ئ���ەوە گرنگبێت کە دوری نێوان ئەو دو تەنۆلکەیە چەنێکە. ئ��ان��ی��ش��ت��ای��ی��ن دەی�����وت ک��ە ج��ۆرێ��ک فیـــزیای کالسیکی بەناوی "تیوری ب��گ��ۆڕی ش���اراوە" دەبێت دروستبوونی ب���ەه���ۆی ئ��ەم هەڵەیە لەپێوانەکانی ئێمەداو ئەم کارییگەرییە خێوییە دروست دهبێت. کۆمەڵێکی ب������ەاڵم زۆر ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە کە بەهەوڵو تێکۆشانی زۆر دیزایین کرابوون ،پیشانیدا ئانیشتایین هەڵە دەکات:
گ��ی��رۆدەی��ی ب��وون��ی هەیەو هیچکام لە تیورییەکانیتر جگە لەکوانتەم ناتوانێت ک��اری��ی��گ��ەری��ی��ە سەیرو س���ەم���ەڕەک���ان���ی شرۆڤە بکات ،ئافریم ئیشتانبێرگ ل��ەزان��ک��ـ��ـ��ـ��ـ��ۆی تورنتۆ ل���ەک���ەن���ەدا دەڵ����ێ����ت" : راستیێکی سەرنجراکێشیتر دەرب��������ارەی حەقیقەتی ک���وان���ت���ەم���ی���ی���ەوە هەیە کەزۆربەی کات چاوپۆشی لێدەکرێت". نەبوونی حەقیقەتی رەها ل���ەس���اڵ���ی ()١٩٦٧ دا (س���ی���م���ۆن ک���وه���ن) و (ئ��ەرن��ێ��س��ت سپیکر)
ب���ەش���ێ���وەی ماتماتیکی سەلماندیان تەنانەت بۆ تەنێکی کوانتەمی تەنها – لێرەدا گیرۆدەیی بوونی نییە –کاتێک تایبەتمەندییەکانی دەپێورێت ،ئەو ب��ڕەی کە دەپ��ێ��ورێ��ت پ��ەی��وەن��دی بە ب��ارۆدۆخ��ەک��ەی��ەوە هەیە، ش��ی��ک��اری��ی��ەک��ەی ئ����ەوان ب��ەو وات��ای��ە ب��وو کەبڕی ( )A تایبەتمەندییەکەی پەیوەندی بەوەوە هەیە کەتۆ بتەوێت لەگەڵ تایبەتمەندی ( )Bیان تایبەتمەندی ()C دا بیپێوییت ،بەواتایەکی تر هیچ راستییەک سەربەخۆ لە مێتۆدی پێوان بوونی نییە. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا ل��ەس��اڵ��ی () ٢٠٠٨دا (ئەلکساندر کلیاچکۆ ) ل����ەزان����ک����ۆی بیکنتی تورکیا و هاوکارەکانی، ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ەک���ی گونجاویان بۆئەم پێشبینییە سازدا .ئەوان بینیان ئەگەر ب�����ەردەوام پێنج جووتی جیاواز لە تایبەتمەندییەکانی کوانتەمی تەنۆلکەیەکی لەسەریەککەوتنی ک���ە ()Super positionس����ێ دۆخی جیاوازدایە بپێون، دەرئەنجامی بەدەستهاتوو بۆ سیستمێکی کوانتەمی ج��ی��اوازە لەئەنجامەکانی سیستمی کالسیکی بە " بگۆڕی شاراوەوە". ئ��ەم کێشەیە بەهۆی ئ��ەوەی��ە کە تایبەتمەندییە ک��وان��ت��ەم��ی��ی��ەک��ان نەگۆڕ ن���ی���ی���ن ،ب���ەڵ���ک���و بەپێی شێوازی پێوانیان دەگۆڕن ک����ە دەب����ێ����ت ب���ەه���ۆی الدان����ی ئاماری(.ئانتن لەئەنستیتۆی زایلینگر) ئ��ۆپ��ت��ی��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی و ن��ان��ۆف��ی��زی��ای کوانتەمی و دات���ا کوانتەمییەکانی ڤ��ی��ی��ن��ای ن��ەم��س��ا دەڵێت " :ئ��ەم ئایدیایـــیەکی ه��ۆش��م��ەن��دان��ەی��ە ،ب���ەاڵم ک��ێ��ش��ەک��ە ئ���ەوەی���ە چۆن
دەک��رێ��ت بە تاقیکردنەوە بیدۆزینەوە". (زایلینگر) ئ��ێ��س��ت��ا لەگەڵ (راداک الیکــیویچ) و هاوکــــارەکانی توانییان ئ��ای��دی��اک��ەی( کلیاچکۆ) لەتاقیگەدا ببینن ،ئەوان لە سە ر یە ککە و تنێکد ا فۆتۆنگەلێکیان بەکارهێنا ک��ە ب��ەش��ێ��وەی هاوکات س��ێ رێ��گ��ەی جیاوازیان ه��ەڵ��ب��ژاردووە .لەدواییدا ب�����ۆ ه������������ەزاران ج����ار ئ���ەم ک���ارەی���ان ب��ۆ پێنج
ج���ووت لەتایبەتمەندییە جیاوازەکانی فۆتۆنەکان (وەک����و جەمسەرگیری) دووبارە کردەوە. تاقیکردنەوەیەکی جوان زایلینگرو گرووپەکەی دۆزی���ان���ەوە ک��ە ئەنجامی ئاماری بەدەستهاتوو تەنها ب���ەش���ێ���وەی���ەک دەک���رێ���ت شیکاری بۆ بکرێت ،کە پێکهاتەی تایبەتمەندییەکانی ت��اق��ی��ک��راوە کارییگەری لەسەر بڕی تایبەتمەندی پێوراو دابنێت ،ئیشتانبێرگ
21
زۆر ب���ەو تاقیکردنەوە سەرسام بوو ،ئەو دەڵێت " :ئەمە تاقیکردنەوەیەکی زۆر ج����وان����ە ،ئ���ەگ���ەر پێشوو تاقیکردنەوەکانی ل��ەس��ەر "گ��ی��ـ��ـ��ـ��رۆدەی��ی " زەب�����ری ک���وش���ن���دەی لە ت��ی��وری��ی��ەک��ان��ی " بگۆڕێ شاراوە" وەشاند ئەوا ئەم تاقیکردنەوەیە بەتەواوی ل���ەگ���ۆڕی ن���ا .وادێــتە پێشچاو هەرگیز ناکرێت تیوریێک پێشکەش بکرێت کە بەپێی ئەو ،بگۆڕەکان
ب��ڕێ��ک��ی دی���اری���ک���راوی���ان هەبێت کە سەربەخۆ بێت لەو شتانەی ئێوە دەیپێون ". ک���وه���ن ل���ە ئێستادا ل��ەزان��ک��ۆی پنسیلڤانیادا ک��ار دەک����ات ،زۆر بەمە س��ەرس��ام��ەو دەربارەیەوە دەڵێت " :بەنزییکەیی نیو سەدە دوایی ئەوەی لەگەڵ سپیکردا بە شێوی تیوری ئ���ەم ش��ت��ەم��ان سەلماند ئێستا تاقیگە پشتراستی دەکاتەوە". (ن��ی��ل��ز ب���ۆر) یەکێک ل���ەگ���ەورەک���ان���ی فیزیای ک����وان����ت����ەم و یەکێک لەناسراوتریین الیەنگرانی ئەم ئایدیایە بوو ،سروشتی حەقیقەتی کوانتەمی بەندە ل��ەس��ەر ئ����ەوەی کەچۆن ئەنجامدەدین، پ���ێ���وان ئ���ەم���ە پ���ێ���ی دەوت����رێ����ت دەڕب���ڕی���ن���ی کوپنهاگن، زایلینگر دەڵ��ێ��ت" :ئەم تاقیکردنەوەی دەربڕینی کوپنهاگنی سەلماند". سەرچاوەNew scientist :
22
فیزیا
دۆزینەوەی تەنۆلکە؛ بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی؛ لهتاقیکردنهوهیهکی مێژووییدا
دوای نــزیـکـهی سـهد سـاڵ؛ جـارێـکـــی تــر زانـسـتــی فــیــزیــا؛ ت هــهژانـێـکــی گــهور ه روویتــــێدهکا ئایا تیۆرییەکەی ئانیشتاین؛ ههمان چارەنووسی تیۆرییهکهی نیوتنی دەبێت؟
فیزیا
نزییکەی سەد ساڵ لەوەو پێش ئەو فیزیایەی کە لەسەر یاساکانی نیوتن بیناکرابوو توشی وەستانی گ��ەورە هات چونکو هەندێک تاقیکردنەوە پیشانیدەدا کە ئەو یاسایانە (النی کەم دوانیان بۆ هەموو سروشت راست نیین) ئەوە بوو تیوری ری��ژەی��ی و ت��ی��وری کوانتەمی لەداییک بوون ،لەداڕشتنی هەر دو تیورییەکەدا ئانیشتایین دەوری بااڵیی هەبوو .تیوری رێژەیی لەسەدا سەد تەنها کاری خۆی بوو .لەو سەردەمدا ئانیشتایین وەک کەسێک ب��اس��دەک��را کە بەتەورێکەوە خەرییکی بڕینی دارێکە کە نیوتن ناشتوەیەتی و گ��ەورەی ک��ردوە .لەئێستادا تاقیکردنەوەیەک پیشانیدەدات ت��ی��وری ری��ژەی��ی ل��ە پرینسیپدا راست نییە ،واتە ئەو تیورییەی ک��ە ب��اس��ی ه��اوت��ای��ی م���ادەو وزە ()E=MC2دەک������ات ،ئەو تیورییەی کەباسی رێژەیی بوونی ک��ات و درێ���ژی دەک���ات ئەو تیورییەی کاتێک لەگەڵ تیوری کوانتەمی یەکدەگرێتەوە باسی بوونی دژەمادە دەکات ،لەسەر بنچینەیەکی هەڵە دانراوە .ئەمە ئێوەو راپۆڕتی لڤینی زانستی لەسەر ئەم تاقیکردنەوەیە. زان��ای��ان��ی پ���رۆژەی ئۆپێڕا هەندێک نوترینۆیان دۆزیوەتەوە کەبەخیرایی زیاتر لەخێرایی رون��اک��ی لەتاقیگەی سێڕنی سویسراوە گەیشتوونەتە ئیتالیا. ئایا گرنگتریین پرینسیپڵی فێزیای نوێ تووشی شکەست هاتووە؟ ش�����ەوی ٢٣ی مانگی سیپتامبر وتارێک لە سایتی نەیچر بوومەلەرزەیەکی لەجیهانی فیزیادا دروستکرد.ئەم وت��ارەی سایتی نەیچر ه��ەواڵ��ێ��ک ب��وو لەسەر وتارێکی زانستی کە لە سایتی ئ��ارک��ای��ڤ دا باڵوبووەتەوە. ئ��ان��ت��ون��ی��وئ��اردی��ت��ات��و لەگەڵ هاوکارەکانی لەتاقیگەی ئۆپێرا لە ئیتالیا رایانگەیاند زیاد لەدوساڵە ئاشکراکردنی خ��ەری��ی��ک��ی تەنۆلکەی نوترینۆی بەرهەمهاتوو لەسێڕنن و ١٦ه���ەزار جار ت���ۆم���ارک���ردن���ی���ان ه���ەب���ووە و
پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ئ��ەم تەنۆلکانە بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی دەگەنە ئەم ناوەندە .ئەم بابەتە جوڵەیەکی گ��ەورەی بەناوەندە زانستییەکانی جیهان بەتایبەتی ناوەندی سێڕندا. نوترینۆی خێرایی بەرز ت����اق����ی����گ����ەی ئ���ۆپ���ێ���ڕا Oscillation (Project Emulsion-Raking
with
لەناوەندی )Apparatus نەتەوەیی گرنساسوی ئیتالیا و ل��ەق��واڵی��ی ١٤٠٠متری زەوییدا هەڵکەوتووەو ئامانج ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی ،لێکۆڵینەوە لەسەر تەنۆلکەی نۆترینۆیە. ()Neutrino ن���وت���ری���ن���ۆ تەنۆلکەیەکی نیمچە ئەتۆمیی رەفتار خێوییە کە ٨٠ساڵ ل����ەوەو پ��ێ��ش دۆزرای�������ەوە و ب��ەدەگ��ەم��ەن ک��ارل��ێ��ک لەگەڵ مادەدا دەکات .ئەم تەنۆلکەیە ب��ارس��ت��ای��ی��ەک��ەی زۆر کەمەو بەشێوەی جۆراجۆر لەسروشتدا بوونی هەیە .بەتازەیی زانراوە ئ����ەم ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ە دەک���رێ���ت لەجۆرێکەوە ببێت بەجۆرێکیتر. ئاشکراکەرەکانی ئۆپێڕا ئەرکیان بریتی بوو ل��ەوەی لێکۆڵینەوە ل��ەس��ەر گ��ۆڕان��ی نوترینۆی میونی ( )Muonبەرهەمهاتوو لە سێرن ( )CERNبە نوترینۆی تاو ( )tawبکەن. بەوتەی دکتۆر ئیردیتاتو، گروپی ئۆپێرا م���ەودای ٧٣٠ ئاشکراکەرەکە کیلۆمیتری تاوەک سێرن (لەنزییکی جێنێڤ، سویسرا) بەوردی کەمتر لە ٢٠ سانتی متریان پێوا وکاتیان بە بەکارهێنانی کاتژمێری ئەتۆمی، ب��ەوردی پێوانی ١٠نانۆچرکە (ه��ەم��وو چرکەیەک یەکسانە ب��ە ی��ەک میلیارد نانۆ چرکە ) پ��ێ��واوە .ل��ەم��اوەی دوساڵ ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەدا ئ����ەوان ١٦ هەزار نۆترینۆیان تۆمارکردووە ک��ە ٦٠ن��ان��ۆ چ��رک��ە زووتر ل��ەڕون��اک��ی ،ک��ە ئ��ەم مەودایە بەخێرایی ٢٩٩٧٨٢٤٥٨متر لەسەر چرکە دەپێوێت ،دەگەنە ئاشکراکەرەکە .لەروانگەی ئ��ام��اری��ی��ەوە ،ئ��ەم جیاوازییە
شهش جار متمانە پێکراوترە ل��ە دۆزی��ن��ەوەی��ەک ت��اوەک��و بە دۆزینەوەیەکی نوێ بناسرێت. ب���ەاڵم ب��ۆچ��ی ئ��ەم بابەتە تا ئەم رادەیە گرنگە؟ ئالبێرت ئانیشتایین لەساڵی ()١٩٠٥دا تیوری رێژەیی تایبەتی خۆی لەسەر دو پرینسیپ بیناکرد، یەکێکیان پرینسیپی رێژەییە (ه���ەم���وو ئ���ەو چاودێرانەی خێراییان ن��ەگ��ۆڕە ی��ەک شت دەپێون) ئەوی تریشیان بریتیە ل���ەوەی خ��ێ��رای��ی رون��اک��ی لە بۆشاییدا ( )٢٩٩٧٨٢٤٥٨مهتر لەسەر چرکەیە و بەرزتریین خ��ێ��رای��ی��ەو ه��ی��چ زانیارییەک ناکرێت بەخێرایی زیاتر لەم خێراییە بگوازرێتەوە .تیوری
ریژەیی تایبەتی تائێستا بۆچەندیین جار تاقیکراوەتەوە و هەموو جارێک پێشبینییەکانی بەوردی زۆرەوە پشتراستکراوەتەوە. ئیستا پرسیارەکە ئەوەیە ئەگەر ئەنجامی ئەو تاقیکردنەوەکەی ئۆپێرا راس��ت بێت .ئایا ئەم پرینسیپە بنچینەییە شکسەت ناهێنێت؟. ئەمە یەکەمجار نییە هەڵبەت ئ��ەم��ە یەکەمجار نییە ئ���ەم ش��ت��ە دێ��ت��ە ئ����اراوە. لەساڵی ٢٠٠٧دا تاقیکردنەوەی ( )MINOSل��ە مینەسوتای ئ��ەم��ری��ک��ا ک���ەک���اری لەسەر تەنۆلکە نوترینۆ بەرهەمهاتووەکان ل��ەت��اق��ی��گ��ەی ف���رم���ی ،دەک����رد، گەیشت بەدەرئەنجامێک لەو شێوەیە .ب��ەاڵم بەهۆی ئەوەی پێوانی مەودا لەو تاقیکردنەوەدا ب���ەئ���ەن���دازەی پ��ێ��وی��س��ت ورد ن���ەب���وو ،ه����ەروەه����ا هەڵەی پێوان ب��ەرز ب��وو ،گرنگی زۆر
23
بەئەنجامەکانی نەدرا .بۆ ئەوەی ئەنجامەکانی تاقیکردنەوەی پشتڕاستبکرێتەوە، ئ��ۆپ��ێ��را چەندیین تاقیگەیتر دەبێت ئەم تاقیکردنەوانە دوبارە بکەنەوە. لەئێستادا ،تەنها ،دوناوەند لەسەر زەوی توانایی ئەنجامدانی ئەم تاقیکردنەوەیان هەیە ،یەکێکیان ت��اق��ی��گ��ەی ف��رم��ی (تاقیگەی ن��ەت��ەوەی��ی فرمی ل��ە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا )و ئەویتریان تاقیگەیەکی ناووکی لەژاپۆن کە دوایی بوولەرزەوە توسونامییەکە بارۆدۆخەکەی گ���ون���ج���او ن��ی��ی��ە .کێشەکە ل��ێ��رەدای��ە ئامێرەکانی پێوانی م���ەودای دوری ل��ە تاقیگەیی ف��رم��ی ب��ەئ��ەن��دازەی پێویست
بۆئەنجامدانی ئەم تاقیکردنەوەیە ورد نیین .لەوانەیە لەو شوێنەدا دوساڵ کات پێویست بێت بۆ ئەنجامدانەوەی تاقیکردنەوەکە. ئایا تیۆری رێژەیی تایبەتی ئانیشتایین شکەستی هێناوە؟ زۆر ک���ەس ل��ەس��ەر ئەو بڕوایەن ئەم ئەنجامانە راستە ونوترێنۆکان بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی لەبۆشاییدا دەجوڵێن،ئەمە شکستێکی گەورە بۆ تیوری رێژەیی دەبێت کە ب��ەش��ی ه���ەرە زۆری زانستی فیزیای ئەم سەردەمە بەشێوەیەک پێوستە بە تیوری رێژەییەوە، لەهەمانکاتیشدا کەسانێک هەن دەڵێن لەپێشتردا زۆر تاقیکردنەوە کراوەو هیچ چەشنە نیشانەیەک لەسەر ئەوەی تەنۆلکە بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی بجوڵێت بوونی نییە. ی������������ەک������������ێ������������ک لە سە ر ە نجر ا کێشتر یین
تاقیکردنەوەکان ،سوپرنۆڤای ( )Supernovaل���ە تەمی ماژەاڵنی گەورە بوو (لەمەودای ١٧٠ه���ەزار س��اڵ��ی روناکی زەوی )کە لەساڵی ١٩٨٧دا روییدابوو .ئەگەر تەنۆلکەکانی بەخێرایی زی��ات��ر ل��ە خێرایی روناکی بجواڵیەن دەبوایەت چ��ەن��دی��ی��ن س���اڵ پێشتر ئەم نوترینۆیانە بگشتایەن بە زەوی و ئ��اش��ک��راک��ەری جۆربەجۆر دەیانتوانی ت��ۆم��اری��ان بکەن. لەکاتێکدا نیشانە تۆمارکراوەکانی ئاشکراکەرەکانی فیزیای ناووکی و تەلسکۆپەکان تەنها چەند کاتژمێرێک جیاوازیان لەگەڵ یەکترییدا ه��ەب��وو کەئەویش ل���ەب���اری زان��س��ت��ی��ی��ەوە رێگە پێدراوە. هەندێک لەزانایانیتر ئەمە دەبەستنەوە بە بوونی دورایییە زیادەکان (بەپێی تیوری بەرزە رێ��س��م��ان ()Super string جیهان زیاد لە سێ یان چوار دورای���ی هەیە و ئ��ەو دوراییە زی���ادان���ە ل��ەی��ەک��پ��ێ��چ��راون و تەنها ل��ەوزەی ب��ەرزدا خۆیان پ��ی��ش��ان��دەدەن ) ب��ەپ��ێ��ی ئەم ب��ۆچ��وون��ە ت��ەن��ۆل��ک��ە نوترینۆ دروس��ت��ب��ووەک��ان��ی تاقیگەی سێڕن بەهۆی وزەی بەرزی تاقیکردنەوەکەوە لە دوراییە زیادەکان س��وود وەردەگ��رن و بەرێگەیەکی کورتتر دەگەن بەئاشکراکەری ئۆپێڕا ،هەر بۆیە بێئەوەی سنوری خێرایی روناکی ببەزێنن دەگەنە مەقسەد و ئەو ئەنجامە دروستدەکەن. ئ����ەم ب���ۆچ���وون���ە دەتوانێت دەس��ت��ک��ەوت��ەک��ان��ی ف��ی��زی��ا کە پەیوەندیان بە تیوری رێژەیییەوە هەیە بپارێزێت. گروپێکیتر لەزانایان لەسەر ئەو بڕوایەن ئەم تاقیکردنەوەیە لەوانەیە هەڵەی سیستماتیکی ت��ێ��دا ب��ێ��ت ،ب��ۆی��ە دەگ���ات بۆ ئەنجامە،کە لە ئێستادا ناکرێت بەئاسانی ئەو هەاڵنە بەئاسانی بدۆزرێتەوە. س���������������ەرچ���������������اوە: &Nature
ArXive&CERN
& physorg &Newscientist
تهکنهلۆجیا
24
بالک بێری Black Berry
تهکنهلۆجیا
25
ئایا بالک بێری؛ بۆ عێراقو کوردستان دهستدهدات؟
یاری گەیاندن کانی .ئەنداز ئاورنگ بۆس
تهکنهلۆجیا
26
دەتوانین بالکبێری وەک ئامێرێک ناوبەرین کە بە دوو شێوە ک��اردەک��ات ،ه��ەم وەک مۆبایلو هەم وەک کۆمپیۆتەر. ئەو کاتانەی کە وەک مۆبایل ب��ەک��اری دەه��ێ��ن��ی��ت دەتوانی ل��ەه��ەم��ان کاتیشدا سایتەکان بکەیتەوەو ئیمەیل بینێریتو وەرب��گ��ری��ت .ه��ەروەه��ا بالک بێری هەموو خزمەتگوزارییەکانی ب���ێ���وای���ەر ل��ەخ��ۆ دەگ���رێ���تو ڕێگەت دەدات��ێ دەستت بگاتە شەبەنگێکی گ��ەورە لەهەموو ج���ۆرە ب��ەرن��ام��ەو ئامێرەکان لەسەرانسەری جیهاندا. ب��ەم شیوەیە ب�لاک بێری ل���ەی���ەک چ����رک����ەدا هەموو خزمەتگوزاریەکانی ئیمەیل، م���ۆب���ای���ل،ن���ام���ە ،ئینترنێتی بێوایەر،نامەی دەنگیت پێشکەش دەکات. ل���ەس���اڵ���ی ()١٩٩٦دا کۆمپانیایەکی ک��ەن��ەدی()RIM یا ()Research In Motion بەیەک پەیجەر هاتە مەیدانی پ��ێ��ش��ب��رک��ێ ،ئ���ەو کۆمپانیایە ڕێ��گ��ەی��دا ب��ە ب���ەش���دارب���ووان پەیوەندی دووالیەنەی ئیمەیلیان ه��ەب��ێ ل��ەس��ەرت��ۆڕی بێوایەر ( .)ARDISچەند ساڵ دوای ئ��ەوە ئامێرە جوراوجۆرەکانی ( )RIMبەخزمەتگوزاری جیاواز ه��ات��ەب��ازارەوە ،بەشێوەیەک کە ئێستا زی��ات��ر ل��ە ( )٥میلیۆن بەشداربوو ئامێرەکانی بالک بێری بەکاردێنن کە تێکەڵەیەکە لە تەلەفۆن،ئیمەیل و (.)PDA تێکەڵکردنی شیوازەکانی ب��ێ��وای��ەرو ئامێرەکانی بێوایەر ل����ەگ����ەڵ خ���زم���ەت���گ���وزاری پێشکەوتووی مۆبایل سەرنجی زۆرێک لەخەڵکی بۆالی خۆی راکێشاوە،گرنگترین بەڵگە بۆ هەڵبژاردنی بالکبێری ئەوەیە کە ئەو ئامێرە ئەتوانێ ناردنی دات��او دەن��گ بخاتە بەردەستی بەکارهینەر ،دەتوانی بە وەرگرتنی ئیمەیلێک الپ��ەرەی ماڵپەرێک ب��ک��ەی��ت��ەوە ،لەهەمانکاتیشدا دەتوانی راستەوخۆ پەیوەندی بەو ژم��ارە تەلەفونەوە بکەیت کە لەسەر الپ��ەرەی ماڵپەرەکە
دان����راوە.ک����ەوات����ە ئەتوانێ سەرنجراکێش بێت ؟؟!!.. ئامێری بالک بێری دوای ئ���ەوەی ک��ە ن��اس��را بەخێرایی گەشەی کرد لەجیهاندا ،چونکە ریگەی بە کۆمپانیاکانی تر دەدا کە بەرنامەی جۆراووجۆری بۆ دروستبکەنو ن��اوی خۆشیان بخەنە سەر بەرهەمەکانی بالک بێری. ی��ەک��ێ��ک لەگرنگترین تایبەتمەندییەکانی بالک بێری ئ���ەوەی���ە ک���ە خ����ۆی لەگەڵ تەکنۆلۆجیای نوێ دەگونجێنێو ه��ەم��وو ج���ۆرە ئ��ام��ێ��رێ��ک بۆ خەڵکو کۆمپانیای بازرگانی ب��چ��ووکو ن��اوەن��دو کۆمپانیا گ���ەورهو حکومییەکان ئامادە دەکات. یەکێک ل��ەو هۆکارانەی ک��ە پێشوازییەکی گ���ەرم کرا کۆمپانیایی لەهێدفۆنەکانی ( )RIMئ��ەوەی��ە ک��ە ئاسایشی ت��ەواوی هەیە بۆ گواستنەوەی زانیاری ،وەک ئیمەیل و نامەی خێرا ( .)IMبۆنمونە؛کاتێ هێڵێکی پەیوەندی لەنێوان دوو خ��اڵ��دا ک��ۆدی دەخرێتە سەر، هەموو زانیاریەکانی نێوانیان بە پێی ئەلگۆریسمێکی تایبەت ئ��ەگ��ۆردرێ��ت ب��ۆ رەم���زو تەنیا ئ��ەو دووالی��ەن��ەن ک��ە ئەتوانن ب��ەزان��ی��ن��ی ئەلگۆریسمەکان، کۆدەکان بکەنەوە بە زانیاری. ئەم پرۆسەیە لەپشتەوە بە ئەنجام دەگاتو تاک پێوویستی بەزانینی شیوازی کۆد دانانەکە نییە. زۆرێ���ک لەبوونیادەکانو ڕیکخراوەکان لەسەرانسەری جیهاندا ئەم شیوازە بەکاردێنن ب����ۆ پ���اراس���ت���ن���ی ئیمەیلی کارمەندەکانی خۆیان،بەم شێوەیە ئ��ەگ��ەر ک��ارم��ەن��دێ��ک بیەوێت لەدەرەوەی ڕیکخراوەکە ئیمەیل بکاتەوە ،زانیارییەکەی لەدەست هاكکەرو تاوان باری ئنتێرنێتی ئەپارێزرێت .بەاڵم تەکنەلۆژی ک����ۆد دان������ان ب���ۆ پۆلیسو بەرپرسەکانو ڕیکخراوەکانی بەرپرسیار لەپاراستنی واڵت ئەتوانێ ببێتەکێشە ،هەرچەند
ئەتوانن ڕێچکەی زانیارییەکان ل��ەت��ۆرێ��ک��ی گ�����ەورەی وەک ب��ل�اک ب��ێ��ری��دا ب����دۆزن����ەوە، ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر ئەلگۆریسمی شکانی کۆدەکانیان ال نەبێت ئ��ەوا ناتوانن زانیارییەکانیان دەستکەوێت ،لەبەر ئەم هۆیە ساڵی ڕاب���ردوو واڵتانی هندو ئیماراتو عەرەبستان هەرەشەی وەس��ت��ان��ی ب�لاک بێرییان کرد لەوالتەکەیاندا،چونکه کاتێک نامەیەک بە هێدفۆنێکی بالک بێری بنێردریت بۆ هیدفۆنێکی تری بالک بێری ،ئەوا سەرەتا زانیارییەکە لە هێدفۆنەکەدا کۆدی ئەخرێتە سەر ،ئنجا ئەنێردرێت بۆ یەکێک لەسێرڤەرەکانی()server دووک��ۆم��پ��ان��ی��اک��ەی ( )RIMلە ئینگلتهرا یا کەنەدا،کۆدەکانی زانیاری لەیەکێک لەو سێرڤەرانەدا ئەشکێنو دووبارە ئەکرێنەوە بە کۆدو بەشێوەی رەمز ئەنێردرێن بۆ هێدفۆنی دووەم. بەرهەڵستکردنی دوای ه�����ەن�����دێ ل�����ە واڵت���������انو ڕێکخراوانەی کە نیگەرانن لە تەکنەلۆجی کۆددانانی زانیاری ل��ەج��ی��ه��ان��ی س���ای���ب���ر()cyber ی��دا بەئەمریکاشەوە کە تائەم ساالنەش بۆ ڕێکخراوی ()FBI کێشەبوو، کۆمپانیای ( )RIMرایگەیاند ک�����ە ت�����ۆری ه���ێ���دف���ۆن���ی ب��ل�اک بێری ت��ەن��ه��ا تۆری پەیوەندی نییە کەتەکنەلۆجی ک��ۆد دان��ان لە خ��ۆ دەگرێت ب������ەڵ������ک������و زۆرێ�������ک لە کۆ مپا نیا کا نی ت���ری���ش ئ���ەم سیستە ما نە بەکار دێنن،بەم ه����ۆک����ارەش ه��ی��ن��د کەوتە ت��وێ��ژی��ن��ەوە لە س����روی����س����ی ( )G m a i l و ن����ام����ەی
خێرای(.)Skype ه���ەرچ���ەن���د حکومەتی ئەمریکا رایگەیاند کە هیوادارین ئەم کۆمپانیانە بتوانن نیگەرانی ئ����ەو واڵت����ان����ەی ک���ە لەمەر ئ��ەم تەکنۆلۆجیایه نیگەرانن، بڕەوێننەوەو ئازادی ڕادەربرینی هیچ الی��ەک پێشێل نەکرێت. ب���ەاڵم خ���ۆی یەکێکبوو لەو واڵت��ان��ەی ک��ە سنوردارییەکی ج��دی ک����ردووە ب��ۆ فرۆشتنی تەکنەلۆجیای کۆد دانان.لە ساڵی ١٩٩٩دا ئ��ەم سنوردارکردنە ت��وون��دت��ر ب���وو بەشێوەیەک ک��ە یاساغبوو فرۆشتنی ئەم تەکنەلۆجیایە بە ووالتانیتر ،بە شێوەیەک کەلە ساڵی ١٩٩٦دا تەکنەلۆجی کۆددانان بۆ ئیمەیلو ئێکس پلۆلێر وەک چەکێکی ع��ەس��ک��ەری ئەناسرا،ئەگەر کۆمپانیایەک بیویستایە ئێکس پلۆرێری ئینترنێت بەکار بێنێت ل�����ەدەرەوەی ئەمریکا ئەبوایە ئاستی کۆددانانەکەی زۆر نزم بکردایەوە. ئەم سنوردارکردنە لەگەڵ گەشەی ئینترنێتدا وەردەوردە ک���ەم ب�����ووەوەو تەکنەلۆجی کۆددانان ئێستا بووە بە بنچینە ب��ۆ دروس��ت��ک��ردن��ی ه��ەن��دێ لە سۆفتوێرو هاردوێرلە پەیوەندی گشتیدا.
ل���ەدوای رووداوی ()١١ سیپتهمبەرەوە دیسان گفتوگۆ لەسەر سنوردارکردنی سیستەمی ک����ۆددان����ان ل���ە ڕۆژه���ەاڵت���ی ن���اوەراس���ت گ���ەرم ب����ووەوەو لە()٢٠٠٣دا لەئەمریکا یاسایەک دەرچ��وو بۆ ئ��ەو تاوانبارانەی کە سیستەمی کۆد دانان بەکار دێننو بە پێی ئەو یاسایە سزای ئەوانە قورستردەبێت لەوانەی کە بەکاری ناهێنن. ک��ۆم��پ��ان��ی��ای ( )RIMبۆ بەرگریکردن لەخۆی وتی ئامادەم هەموو کات هاوکاری یاسای واڵت���ان بکەم ،ئ��ەم بەڵێنەش لۆجیکییە چونکە لەگەڵ ئەوەی هەموو الپەرەکانی تۆری دڵنیایی بالک بێری پارێزراوە بەاڵم سەر ئەنجام زانیارییە کۆدکراوەکان ئەچنەوە سێرڤەرەکانی بالک بێری لە کەنەداو بەریتانیاو لەوێ ک��ۆدەک��ان ئەشکێن وئەبنەوە بە زانیاری لەوێش کۆمپانیای ( )RIMبە ئاسانی زانیارییەکانی لە ەردەستا دەبێتو هەرکات بییەوێ بە پێی یاسا ئەیدات بەو واڵتەی کە داوای دەکات. هەر چەند ئەم بابەتە ()Skype ناگرێتەوە چونکە زانیاری دەنگی و وێ��ن��ەی پ��اش��ەک��ەوت نابێت داوای یاسای بۆ بکەیت. کۆمپانیای RIMناچار بوو بگاتە ئەنجام لەگەڵ والتانی هیندو ئیماراتو عەرەبستان، چ��ون��ک��ە وەس��ت��ان��ی خزمەت گوزاری بالک بیری لەو واڵتانە ئەبووە هۆی زەرەرو زی��ان بۆ کۆمپانیای .RIM لە ()9/ 20دا لەڕۆژنامەی ئ��اوێ��ن��ەدا ریکالمێکی ئاسیا س��ێ��ل دەڵ���ێ���ت ب��ل�اک بێری دێنێتە عێراقەوە ،ئایا واڵتو ڕی��ک��خ��راوەک��ان��ی پاراستنی ئێمە وەک هیندو ئیماراتو عەرەبستان هەمان هەستیارییان نیشان داوە بۆ خزمەت گوزاری بالک بێریو ڕێکەوتنی ئەمنییان ک����ردووە ل��ەگ��ەڵ کۆپمانیای ()RIM؟؟؟ ئایا چەند الیەنە پەیوەنیدارەکانی باری ئاسایش لە عێراق رەچ��اوی ئ��ەم خاڵە دەکەن.؟
تهکنهلۆژیا
27
مۆبایلی ئایفۆن جاسووسی دەکات بەپێی زانیارییە نوێیەکان کەلە وێبسایتی (ئایفۆن ترکەر) باڵوبووەتەوە .تەلەفۆنەکانی مۆبایل بەرهەمی کۆمپانیای ئەپل بەبێئەوەی خاونەکانی خۆیان بزانن ،شوێن پێکەیان د ە د ۆ ز نە و ە و ز ا نیا ر ییە کا ن پاشەکەوت دەکەن. ب��ەپ��ێ��ی زانیارییەکان، وادی��ارە دۆزی��ن��ەوەی شوێنی بەکارهێنەران لەمانگی جونی ٢٠١٠وە دەستی پێکردووە، کاتێک ن��ەوەی��ەک��ی ن��وێ لە مۆبایلەکان وات��ە ئایفۆنی ٤ کەوتە بازارەوە. دوو ت��وێ��ژەر کەبوونی ف��ای��ل��ی ش��وێ��ن��ه��ەڵ��گ��ری��ان لە ت��ەل��ەف��ۆن��ەک��ان��ی ئایفۆندا دۆزی���وەت���ەوە ب��ۆ ئاگاداری خ��اوەن��ی م��ۆب��ای��ل��ەک��ان ئەم بابەتەیان باڵوکردوەتەوە. بە پێی راپ��ۆرت��ی تۆڕی هەواڵنێری ( )CNNکۆمپانیای ئەپل تائێستا هیچی دەربارەی ئەمە نەوتووە. ئ�����ەم دوو ت����وێ����ژەرە ب��ەداب��ەزان��دن��ی نەرمەکارێک
( سۆ فتێر ) لە سە ر سا یتی "ئ��ای��ف��ۆن ت���رک���ر" هەموو بەکارهێنرێک دەتوانێت بە ن��اردن��ی ژم��ارە موبایلەکەی خ��ۆی نەخشەیەکی تەواو جوگرافیاییەکەی لەشوێنە کەلەالیەن کۆمپانیای ئەپلەوە ت���ۆم���ارو پاشەکەوتکراوە دەستبکەوێت. ئ�����ەم دوو ت����وێ����ژەرە بەناوەکانی ئەلسدر ئالنو پ���ی���ت واردن دەڵ���ێ���ن: ئ����ەم زان���ی���اری���ان���ە لەسەر تەلەفۆنەکانی نەوەی سێهەم یان ئایپەدەکانی کۆمپانیایی ئەپڵو ئ��ەو کۆمپیوتەرانەی کە لەم ئامێرانە دەبەسترێن پاشەکەوت دەکرێن .ئەوان دەڵێن هێشتا هیچ بەڵگەیەکیان نەدۆزیوەتەوە کە ئەم زانیارییە پ���اش���ک���ەوت ک����راوان����ە بۆ کۆمپانیای ئەپڵ دەگۆازرێنەوە یان نا؟ ئەم دو توێژەرە هەروەها دەڵ��ێ��ن :ئ��ەو کۆمپانیانەی خ���زم���هت���گ���وزاری موبایل پێشکەش بەخەڵک دەکەن
زان��ی��اری ه��اوش��ێ��وە وەکو بەشێک لە خزمهتگوزاریو کاری رۆژان��ە لەالی خۆیان ک���ۆدەک���ەن���ەوەو لەهەندێک شوێنی تایبەتییدا پاشەکەوتی دەک��ەن کە هەموو کەسێک ناتوانێت سەیری بکات. ل�������ەزۆر ل���ەواڵت���ان���دا دەستگەشتن بەم زانیارییانە پۆلیسەوەیەو ل����ەالی����ەن پێوویستی ب��ە رهزامەندی دادگە هەیە .بەاڵم سەبارەت ب��ە ئامێری ئایفۆن وانییە، چونکه ئەم زانیاریانە لەخودی ئامێرەکەدا پاشەکەوتدەکرێت، بۆیە ه��ەر کەسێک دەستی بگات بەئامێرەکە بەواتای ئ��ەوەی��ە دەت��وان��ێ��ت دەستی بگات بەو زانیاریانەش. تۆڕی هەواڵنێری ()CNN هەروەها دەڵێت بەوتەی ئەم ت��وێ��ژەران��ە وادی���ارە شوێنی جۆگرافیایی بەکارهێنەرانی ئایفۆن ب��ەش��ێ��وەی نارێکو پێکو لەرێگەی تاوەرەکانی گەیاندنی شەپۆلی مانگی دەستکرد بۆ تۆڕی گەیاندنی
ئەم ئامێرانە کۆدەکرێتەوە. ه���ێ���ش���ت���ا ه�����ۆک�����اری کۆکردنەوەی زانیاری لەالیەن کۆمپانیایی ئەپڵەوە روون نییە ،بەاڵم ئەم دوو شارەزایە دەڵێن " :یەکێک لەگومانەکانی ئ��ێ��م��ە ئ��ەوەی��ە کۆمپانیای ئۆپل خەریکی لێکۆڵینەوەو داهێنانی نەرمەکارێکی نوێیە ک��ە پێوویستی ب��ە پێشینەی بەکارهێنەران بەتایبەتی شوێنە ج��ۆگ��راف��ی��ی��ەک��ان��ی��ان هەیە. هەڵبەت ئەمە تەنها گومانو پێشبینیە ". بەوتەی ئەم شارەزایانە: " ئ���ەو راس��ت��ی��ی��ەی شوێنی جوگرافیایی بەکارهێنەران ن�����وێ�����دەک�����رێ�����ت�����ەوە و پ��اش��ەک��ەوت��دەک��رێ��ت ئەوە دەس��ەل��م��ێ��ن��ێ��ت ب��وون��ی ئەم پرۆگرامە لەنێو موبایلەکانی ئایفۆندا لەخۆڕا نییە ". بەوتەی تۆڕی هەواڵنێری ژم�����ارەی�����ەک ()CNN لەبەکارهێنرانی تەلەفۆنەکانی ئایفۆن لەگەڵ باڵوبوونەوەی ئەم هەواڵەدا توڕەی زۆریان
لەخۆیان پیشاندا. سەرنووسەری سایتێکی تەکنەلۆژیای کۆمپیوتەری دەڵێت " :بە بەکارهێنانی ئ����ەم ن����ەرم����ەک����ارەی سەر ئ��ای��ف��ۆن ت��رک��ر م��ن توانیم خەریتەیەکی تەواو لەهەموو ئەو شوێنانەی لەیەک مانگی پێشوودا س��ەردان��م کردووە دەس���ت���ب���ک���ەوێ .هەموو ئ��ەو زان��ی��اری��ان��ە دەرب����ارەی هاتوچۆیەکانی مندا لەالیەن کۆنەکراوەتەوە، پۆلیسەوە بەڵکو موبایلە ئایفۆنەکەی هاوڕێم کۆیکردوەتەوە ". ئ���ەو دەڵ��ێ��ت لەوانەیە منو زۆر لەبەکارهێنەرانیتر ک��ێ��ش��ەم��ان ن��ەب��ێ��ت ل���ەوەی هاتوچۆکانمان ش���وێ���نو تۆمار بکرێت .بەاڵم ئەوەی نائاساییەو جێگای نیگەرانییە ئەوەیە هەموو ئەم زانیاریانە ل��ەئ��ام��ێ��رێ��ک��ی بچووکدایە لەنێو جانتاکەی دەستمان کە لەوانەیە هەموو کاتێک ب��ک��ەوێ��ت��ە دەس���ت کەسانی نەخوازراو.
تهکنهلۆژیا
28
جادە کارەباییەکان لەزەوییەوە وزە بەئۆتۆمبێل دەدەن ئ���ۆت���ۆم���ب���ی���ل���ەک���ان���ی داه��ات��وو دەت��وان��ن وزە لە ج��ادە ک��ارەب��ای��ی کراوەکان وەربگرن .ئەم تەکنەلۆجیایە ئ����ەو ه��ەل��ە دەرخسێنێت ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ە کارەباییەکان ت���اوەک���و خ��ۆی��ان لەباتری گ��ەورەو جێگررزگاربکەن. ئەمە نەك تەنها کێشەکەیان کەمدەکاتەوە ،لەهەمانکاتدا ئەو وزەی��ەی کە بۆ جوڵەی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل پ��ێ��وی��س��ت��ە زیاد دەک�����ات ،ه���ەروەه���ا کات بەفیرۆدان بۆ شەحنکردنەوەی باترییەکان ناهێڵێت. دەیان ساڵە ئەم ئایدیایە بوونی هەیە .پێشتر ئاراستەی بەکارهێنانەکە ئ��ەوە بوو کە لەکۆیلێکی کارەباییکراو لە ج��ادەک��ەدا بۆ دروستکردنی بواری کارۆموگناتیسی سوود وەربگیریەت ئ��ەم بوارەش دەت���وان���ێ���ت کارییگەری لە سە ر کو یلێکیتر لە نا و ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ەک��ەدا دابنێت.
م���اس���اه���ی���رۆ ه�����ان�����ازاوا ()Masahiro Hanazawa ل���ە ن����اوەن����دی تاقیگەیی تۆیۆتا(& Toyota Central R )D Labsلە ناگاکوتا ئایشی ژاپ���ۆن ل��ەم ب���ارەوە دەڵێت " ب��ە ه��ۆی ئ���ەوەی دەبوایە کۆیلەکان بەوردی بەرامبەری یەکبوایەن بۆ ئەوەی زۆرتریین وزە بگوازراێتەوە بۆیە ئەم شێوازە بۆ ئ��ەو ئۆتۆمبیالنە گونجاو ب��وو کە ماوەیەکی زۆرلە شوێنێکدا بوەستایەن، بەاڵم هەرگیز بۆ ئۆتۆمبێلێک کە دەجوڵێت گونجاو نییە ". ه�����ان�����ازاواو تاکاشی ئۆهیرا (Hanazawa and )Takashi Ohiraلە زانکۆی ت��ەک��ن��ەل��ۆج��ی��ای تۆیۆهاشی Toyohashi (university )of technologyلە ئایشی، سیستمێکیان دامەزراندووە ک���ە ل���ەرێ���گ���ەی تەسمەی ئاسنینی جێگیرکراو لەناو تایەکانداو پلێتێکی کانزایی
لەجادەکەدا توانای کارەبایی دەگ���وازرێ���ت���ەوە .هانازاوا دەڵێت " :داهێنانەکەی ئێمە هەردوو تایەکە بەکاردەهێنێت ک����ە ه��ەم��ی��ش��ە دەک������ەون لەرووبەری جادەکە ". بۆ تاقیکردنەوەی ئەوەی چ��ەن��ێ��ک وزە لەکاتێکدا گواستنەوەی وزەی کارەبا لەرێگەی تایەکانەوە لەکیس دەچ��ێ��ت ه���ان���ازاواو ئۆهیرا تاقیکردنەوەیەکیان بەئەنجام گەیاند .ئۆهێرا لەمبارەوە دەڵ��ێ��ت ":ل��ەس��ەدا بیستی وزەکە لەسورە کارەباییەکاندا لەکیس دەچ��وو" .ئەم تیمە لەمانگی مایسدا کارەکەیان لەزنجیرە کارگەی نێودەوڵەتی لەسەرداهێنانی گواستنەوەی توانا بەشێوەی بێوایەری لە کیۆتۆی ژاپۆن ،پێشکەشکرد. ئ��ۆه��ی��را دەڵ���ێ���ت ":ب���ە بەکارهێنانی وزەی پێوویست دەک��رێ ئۆتۆمبێلێک درێژە ب��ە رۆیشتنی خ��ۆی��ب��دات" .
لەئێستادا تیمەکە خەریکی نموونەیەکی گەشەپێدانی بچووک لەم سیستمەن تاوەکو تواناییەکانی بسهلمێنن .لەم سیستەمەدا ه��ەدەردان��ی وزە زۆر زیاترە لە سیستمە باترییە ئاساییەکان. ج����ان ب����ۆی����س(John ئەندازیارێکی )Boys کارەبا لەزانکۆی ئاوکلەند ()Auckland university ی ن��ی��وزی�لان��د لەمبارەوە "پلێتە دەن�����ووس�����ێ�����ت کانزاییەکانی سەرجادەکان بەڤۆڵتییەیەی پێوویستیان زی��ات��ر ل����ە( )٥٠٠٠٠ڤۆڵتە ب��ۆ ئ���ەوەی ت��وان��ا ب���دەن بە ئۆتۆمبیلەکە هەمان ڤۆڵتییە بۆ بەکارخستنی تەیزەر()Taser (چ��ەک��ێ��ک��ی ک��ارەب��ای��ی کە شۆکی کارەبایی بەئامانجەکە دەگەێنێت بۆزانیاری زیاتر لەسەر تەیزەر سەیری لڤینی زانستی ژمارە ٤بکە) بەکار دەهێنرێت ،کە ئەمە ژیرانە
نییە. ب����ۆی����س ل�����ەدرێ�����ژەی قسەکانیدا دەڵێت لەم ئاستە ب��ەرزەی وزەدا کە پێویستە بۆ کارکردنی سیستمەکە پلێتە کارەباییەکان دەت��وان��ن ببن بەهۆی دروستکردنی بوارێکی ک��ارەب��ای��ی گ���ەورە کەدەبێت بەهۆی بەیەکداچوونی رادیۆ- لەرەلەری بەرچاو کەلەوانەیە ئ���ەم دی���اردەی���ە پ��ش��ێ��وی لە هەموو سیستمە کارەباییەکان دروستبکات". دانیەل فریدمەن (Daniel لەزانکۆی )Friedman نیووالسی باشوری لە سیدنی، ئۆسترالیا دەڵێت "هەڵدڕینی ج����ادەک����انو داب���ەزان���دن���ی ئ��ەم سترکتۆرەیە زۆرگ���ران دەک��ەوێ��ت ،ب��ەاڵم دەکرێت ل��ەش��ارێ��گ��ە گ���ەورەک���ان���دا ئ��ەم سیستمە دابەزێنرێتو لەجادەکانیتردا باتری بچکۆلە بەکاربهێنرێت". سەرچاوەNew Scientist :
تهکنهلۆژیا
29
یهکهم ئۆتۆمبێلی جیهان؛ بهگڵۆپی لێزهرهو ه هێشتا دە س��اڵ بەسەر گ���ل���ۆپ���ەک���ان���ی ()LED تێنەپەڕیوە، ئۆتۆمبێلەکاندا کەچی لەئێستادا کۆمپانیای دەی�����ەوێ�����ت ()BMW ب��ەزووی��ی ل��ەی��زەر لەجیاتی ئەم دایۆدانەدا دابنێت .ئەم گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ە دەبێتەهۆی ئ����ەوەی وزەی���ەک���ی کەمتر بەکاربهێنرێتو سەالمەتی تاڕادەیەکی ئۆتۆمبیلەکان زۆر بەرزببێتەوەو هەروەها دیزاینی ئۆتۆمبیلەکان گۆڕانی گەورەی بەسەردابێت. لەم ساڵەنەدا گڵۆپەکانی ( )LEDلەئۆتۆمبیلەکاندا بە بەرباڵویی بەکاردەهێنرێتو بەکارهێنانەکانی لەشێوەیی رون����اک����ی رۆژو گلۆپی س��ت��ۆپو ت��راف��ی��ک الیتو لەکۆتاییدا لەگڵۆپی پێشەوەیی ئۆتۆمبیلەکاندا ب��ووە ،بەاڵم
( )BMWبڕیاریداوە لەسااڵنی داه��ات��وودا گڵۆپی پێشەوهی ئۆتۆمبیلەکانی بکات بەلەیزەر، چونکه ه��ەم بەکارهێنانی وزە کەمدەبێتەوەو هەمیش دیزاینێکی بەتەواوەتی نوێ دێ���ت���ەئ���اراوەو سەالمەتی سەرنشینەکانی ئۆتۆمبیلەکان پ��ارێ��زراوت��ر دەب��ی��ت ،بۆیە ئ���ەم ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ە بڕیاری ج���ێ���گ���رت���ن���ەوەی ()LED بەلەیزەر داوە. ئ���ەو رون��اک��ی��ی��ەی لەم گ��ڵ��ۆپ��ان��ەوە دەردەچ���ێ���ت؛ روناکی راستەوخۆی لەیزەر نییە ،بۆیە ئەگەری نییه زیان بەچاوی ئەو شۆفیرانەی کە لەئاراستەیی پێچەوانەدا دێن بگەێنێت. ل��ەم گ��ڵ��ۆپ��ان��ەدا تیشکی لەیزەری بەرهەمهاتوو لەنێو م��ادەی��ەک��ی فلورسێنتەوە
ت���ێ���پ���ەڕدەب���ێ���تو دەب���ێ���ت ب��ەرون��اک��ی��ی�هک��ی بەتەواوی س��پ �یو درەوش������اوە ک��ە بۆ بینینی جادەکان گونجاوە. شارەزایان دەڵێن ئەم روناکییە بۆ مرۆڤو گیانلەبەرانی کێوی زیانی نییە ،تەنها بینین بۆ شۆفیڕەکان ئاسانتردەکات. بەوتەی تەکنیککارانی ئەم کۆمپانیایە ،بەهۆی جیاوازی نەگۆڕی رەوگە لەشەپۆلەکانی لەیزەردا ،تیشکە دەرچووەکان ب���ەت���ەواوەت���ی هاوڕێکنو توندییەکەیان ه��ەزاران جار ل��ەت��وون��دی رون��اک��ی گلۆپی ( )LEDزیاترە. ل��ەالی��ەک��ی��ت��رەوە وزەی بەکارهاتوو لەالیەن گلۆپە ل��ەی��زەری��ی��ەک��ان��ەوە نزییک بەنیوەی وزەی گلۆپەکانی ()LEDەو دەتوانێت بۆ هەر واتێک ( )١٧٠لومن روناکی
بەرهەمبهێنێت .ئەم بڕە بۆ گلۆپەکانی ( )LEDنزیکەی ( )١٠٠لومن بۆ هەر واتێکە. ه���������ەروەه���������ا ه�����ەر دای��ودێ��ک��ی ل���ەی���زەر تەنها دریژییەکەی ( )١٠میکڕۆنە ک���ە ی����ەک ل���ەس���ەر س���ەدی خ��ان��ە چ��وارگ��ۆش��ەی��ی��ە یەک میلیمیترییەکانی بەکارهاتوو لەگڵۆپی (.)LED ئ����ەم ک���ەم���ک���ردن���ەوەی ق�����ەب�����ارەی�����ە؛ دەک����رێ����ت دی���زای���ن���ەک���ان���ی داه���ات���وو ب��ەت��ەواوەت��ی بگۆڕێتو ئەو ه��ەل��ە ب��ۆ ئەندازیارەکان ب��خ��وڵ��ق��ێ��ن��ی��ت ت����اوەک����و لەداهاتوودا شێوەیی نوێ بۆ تەجمیعی گلۆپەکانو بەدەنەی ئۆتۆمبیلەکان بەکاربهێنن یان بۆشایی بەدیهاتوو بۆ کاری جۆربەجۆری تر بەکاربهێنن. ل��ەخ��اڵ��ە ئیجابییەکانی
ت��ری بەکارهێنانی روناکی لەیزەر لەگڵۆپەکانی پێشەوەیی ()BMW ئۆتۆمبیلەکانی دەکرێت ئاماژە بەگونجانی ئ��ەم تەکنەلۆجیایە لەگەڵ روناکایی داینامییک کە لەم سااڵنەی دواییدا لەالیەن ئەم کۆمپانیایەوە پێشکەشکراوە بکرێت. ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی ( )BMWئ���ەم سیستەمە یەکەمجار لەسەر نمونەیەکی ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ی ()i8 دادەبەزێتو پێشبینیدەکرێت بەرهەمهاتووەکان نموونە ل��ەس��اڵ��ی ( )٢٠١٣بهێتە بازارەوە .بۆیە وادێتە بەرچاو لەساڵەکانی داه��ات��وودا ئێمە ب��وون��ی ئۆتۆمبێل بەگڵۆپی ل��ەی��زەرەوە بەچاوی خۆمان لەسەرجادەکاندا دەبینیین. سەرچاوەGizmag :
تهکنهلۆژیا
30
زانیارییه سهیرهكانی()IT وهرگێڕانی له ئینگلیزییهوه :بڕیار عوسمان
بهگوێره ی UNEP (United Nations Environmental )Programmeبهرنامهی ژینگهیی نهتهوه یهكگرتووهكان ،سااڵن ه دونیا 20ملیۆن بۆ 50ملیۆن تهنی مهتر ی ( 1تهنی مهتر ی 1000 كیلۆگرامه) ل ه پاشماوه ی ئیلیكترۆن ی ( )e-wasteدروستدهكات.
خۆ ئهزانی ههڵهی پرۆگرام ی كۆمپیوتهر ( )bugچییهو بیستووته؟ ناڕێكییهكی لهناكاو و خراپ كاركردن ی كۆدێكهو دهبێته كۆسپ لهبهردهم كاركردنی بێكێشهو كارامهی ئهو پرۆگرامه bug( .ب ه مانا ی مێشوولهش دێ ).بهاڵم ل ه ،1947كاتێك كۆمپیوتهر ی (”Harvard ”1 Markتاقیكردنهوهیهكی لهسهر نهخشه ی كۆكهرهوهو لێكدهرهكه ی ( )multiplier and adder functionئهكرد ،ئهندازیارهكان تێبینی ئهوهیان كرد سهرهڕا ی دووباره پشكنینهوهی ههموو شتهكان هێشتا كێشهیهك ههی ه و نهیان ئهزانی چییه .پاش پشكنین و وورد بوونهوه ی زیاتر بۆیان دهركهوت ل ه ( )70# Panel F, Relayی سیستمهكهدا مۆرانهیهك ههیه .مۆرانهك ه داو ی بۆ دانراو گیراو دهریان هێنا ،و لهكتێبی تۆماری كۆمپیوتهرهكهدا نووسرا" :یهكهمین حاڵهت ی راستهقینهی مێشوول ه ( )bugدۆزرایهوه".
)1991( Michelangelo خراپترین و بههێزترین ڤایرۆس ی ( )MS-DOSبوو .هۆكار ی ناونانهكهشی ئهگهڕێتهوه بۆ ئهوهی له رێكهوت ی 6ی مارس خۆ ی چاالك كردو كاریكرد، ئهمهش رۆژی لهدایكبوون ی هونهرمهند ی نیگاركێش و پهیكهرتاشی بهناوبانگ ی سهردهمی رێنسانس ،مایكئهنجێلۆ بوو .ئهم ڤایرۆسه هێرش ی دهكرده سهر ()boot sector ی ()hard driveهكان و ههر ()floppy driveێك كه بكرایهت ه كۆمپیوتهرهكهوه. لهگه ڵ چاالك بوون ی ڤایرۆسهكه، ههموو داتاكانی لهناو ئهبرد.
كیبۆرد ی ( )DVORAKبه ال ی كهم ( )%70ل ه كیبۆرد ی ( )QWERTYخێراترو كارامهتره. بههیچ شێوهیهك ناكرێت لهسهر ههر سیستمێك ی كاركردن ی مایكرۆسۆفت (Microsoft )operating system فۆڵدهرێك دروستبكهیت بهناو ی “ ”conیا “.”Con یهكێك له شته شاراوهكانی بهرنامهكان ی كۆمپیوتهر ()Easter egg ئهمهیه :لهناو الپهڕهیهكی بهرنامه ی ( )Microsoft Wordبنووسه "( "=rand )200و ( )Enterبكهو ببین ه چیدهبێت؟! ئایا دهزانیت زۆربهی ئهو كهسانه ی كۆد ی ڤایرۆسهكان دهنووسنو ڤایرۆس دروستدهكهن بۆ سهندیكاو دامهزراوه ی نێتۆرك ی تاوانكار ی ئیلیكترۆن ی كاردهكهن .زۆرێك لهم سهندیكاو رێكخراوانه لهالیهن واڵتانی رۆژههاڵتی ئهوروپاوه كۆنتڕۆڵكراون.
بهپێی لێكۆڵینهوهك كه چهند ماوهیهك پێش ئێستا كۆمپانیا ی ( )DELLكردبووی ،ئهوه ی دهرخستووه ههر ههفتهیهك لهئهمریكا ( )12,000الپتۆپ ووندهبێت ،یان دهفهوتێت یان دهدزرێت.
پێـــش ئـــهوهی مایكـــرۆسۆفت دابـــمهزرێنـێت ،ســهرۆکی کۆمپانیای مایکرۆســــۆفتو یهکێک لههــهره دهوڵهمهنـــدهکانی جیهان ( )Bill Gatesكـــاری ژمــاردنی ئۆتـــۆمبیل بـــوو. یهكهم كاری لهكۆمپــــانیای ( )Traf-O-Dataبوو .كاری كۆمپانیاكه ئهوهبوو داتاكـــان لهكاونتهری شهقامهكانــــی هاتووچۆوه وهربگرنو راپۆرتی بهســــوودو مانادار بۆ كۆنتڕۆڵكهری ترافیكهكان دروستبكهن.
لهسااڵن ی ()1950كاندا كۆمپیوتهر زیاتر بهمێشك ی ئیلیكترۆن ی ( )electronic brainsناسرابوو ناودهبرا.
تهکنهلۆژیا
31
رێکخراوی جاسـوسی بەریتانیا ههوڵدهدات هیتلـهر بکــات بهژن ی��ەک��ێ��ک لەسەیرترین کارەکانی دەزگای ئاسایشو زانیاری بەریتانیا لەسەدەی بیستەمدا پیالنێک بووە لەالیەن جاسوسە بەریتانیاییەکانەوە بۆ ئ��ەوەی لەسەر رەفتاری ئادۆڵف هیتلهر ،دیکتاتۆری ئەڵمانیا کارییگەری دابنێین. ئ���ەم پ�لان��ەش ب��ری��ت��ی��ە بوو لەتێکۆشان بۆ بە ژنانەکردنی هیتلێر. کاربەدەستانی ئاسایشی پیالنێکی ب���ەری���ت���ان���ی���ا ن��ه��ێ��ن��ی��ی��ان ه����ەب����ووە کە ئ��ەگ��ەر ب��ە سەرکەوتوویی ئەنجامبدرایەت ،بڕیار بوو هیتلهر بکات بە بوونەوەرێکی نەرمو نیانتر. رۆژن������ام������ەی دەی���ل���ی ت��ەل��گ��راف��ی چ��اپ��ی لەندن ل���ەرۆژی چ���واردەی مانگی ئ����ۆگ����هس����ت وت���ەی���ەک���ی پ��رۆف��ی��س��ۆر ب��رای��ان فۆردی لەزانکۆی کاردیف لە ویلز ب�ڵاوک��ردەوە ،بەپێی قسەی پ��رۆف��ی��س��ۆر ب���رای���ان ف���ۆرد ( )MI5ئاژانسی جاسووسی بەریتانیا توانیبووی کەسانی خۆی بنێرێتە نێو بازنەی زۆر نزییک لە هیتلێر ،ئەم کەسانە بەئاسانی دەیانتوانی ئەگەر پێویست بکات هۆرمۆنی ژنانەی " سترۆژن " بکەنە نێو خواردنەکەی هیتلێرەوە. وادی����ارە بەریتانییەکان بەهۆی ئەوەی سترۆژن بێتامو
بێبۆنەو بەئارامی کارییگەری خۆی لەسەر کەسەکە دادەنێت ب���ۆ ب���ەرب���ەرەک���ان���ێ لەگەڵ هیتلێردا هەڵیانبژاردبوو، ه��ەروەه��ا دەک���را ئەمە ل��ەچ��اوی پێشمەرگە نزییکەکانی هیتلێر بپاریزێت ،ئەو فیداییانە ه��ەم��ی��ش��ە پێشئەوەی "پ���ێ���ش���ەوا" خ���واردن���ەک���ەی ب��خ��وات تامیان دەکردو دەیان چەشت.
پرۆفیسۆر فۆرد بەرۆژنامەی تەلگراف دەڵێت : " ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی هیتلێر هەندێک ک��ەس��ی تایبەتی ل���ەن���ێ���و ه���ێ���زە پا ر ێز ە ر ە کا نید ا ه������ەب������وو کە خو ا ر د نە کە یا ن لەپێشدا دەخوارد
بۆیە پێدانی ژەه��ر بەهیتلێر بێسوود ب��وو چونکه ئەم کەسانە پێشئەوەی هیتلێر خواردنەکە بخوات دەبوون بە قوربانی ژەهرەکەو پیالنەکە سەری نەدەگرت". لەگەڵ هەموو ئەمانەدا پ��ی�لان��ی ک��ردن��ی هیتلێر ی ی ب��ە زیادکردن ب��ە ژن��ان � ئەسترۆژن لەخواردنەکەی بۆ هەمیشە لەسەر کاغەز مایەوەو ه��ەرگ��ی��ز ن���ەچ���ووە ب���واری جێبەجێکردنەوەو لەدوایشدا کالسیفیکەیشنی ل���ە بەڵگەنامە نهێنییەکان
دەرک����راو خ��رای��ە بەرچاوی هەموو کەسێکەوە. پرۆفیسۆر فۆرد بەتازەیی ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ی لەژێر ناونیشانی " چەکە نهێنییەکان :تەکنەلۆژیا و پێشبڕکێ بۆ ب��ردن��ەوەی جەنگی جیهانی دووهەم " باڵو کردوەتەوەو ل���ەم ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەدا باسی زۆرێک لەپیالنە سەیرەکانی ئاژانسی زان��ی��اری بەریتانیا لەجەنگی جیهانی دووهەمدا ک���ردووە :وەک��و رژاندنی چ��ەس��پ ل��ەس��ەر هێزەکانی ئەڵمانی بۆ وەستاندنیان یان دانانی بۆمب لە نێو قوتووی خ��واردەم��ەن��ی ه��ەن��اردە بۆ ئەڵمانیا. ه��ێ��زە ئاسایشییەکانی بەریتانیا پالنێکی تریان بریتی ب��وو ل��ەب�ڵاوک��ردن��ەوەی مار لەنێو هێزەکانی دوژمندا لە رێگەی ئاسمانەوە. ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوە لەسەر ئ����ەو وردەک����اری����ان����ەی کە ل��ەب��ەردەس��ت��ی خەڵکدایە، پیشانیدەدات کە چۆن پیاوانی نهێنی ب��ەری��ت��ان��ی��ا حەزیان لێبوو پێشکەوتنە نوێیەکانی ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��او پزیشکی بۆ هێشتنەوەی بااڵدەستی خۆیان لەجەنگەکەدا بەکار بهێنن. ب���ڕی���اروای���ە کتێبێکی پرۆفیسۆر ف��ۆرد لەمبارەوە، لەمانگی سپتامبەری ٢٠١١ دا باڵو ببێتەوە.
32
چاوپێکهوتن
چاوپێکهوتن
لەهونەری شێوەکارییەوە بەرەو تاقیگەی زانستی کوانتەم د .هاوڕێ عومەر پسپۆڕی فیزیای ئەتۆم:
لهسهر وهسیهت ی باوكم فیزیام ههڵبژارد
د .هاوڕی عومهر مهجید؛ لەساڵی ( )١٩٦١لەشاری سلێمانی لهدایکبووه .بەکالۆریۆسی لەساڵی ( )١٩٨٣-١٩٨٢لهزانکۆی سلێمانی -سەاڵحەدین بەدەستهێناوە .ماستەری لەبواری فیزیای لەیزەر لەزانکۆی تەکنەلۆجیای بەغداد ساڵی ()٢٠٠١ وەرگرتووە ،ههروهها دکتۆرا ی لەبواری فیزیای ئەتۆمی کرداری لەزانکۆی لیدز لهساڵی ( )٢٠١٠بەدەستهێناوە ،خێزاندارەو خاوهن ی دوو منداڵه. ل���ڤ���ی���ن���ی زان����س����ت����ی: جەنابت لەتاقیگەی پرۆسە کوانتەمییدا زانیارییەکانی quantum (information )processingکارتکردووە، بەخوێنەرانی ب���ەک���ورت���ی ئێمە بڵێ ئ��ەم زانستە باسی چیدەکات؟ د .ه�����اوڕێ :هەموو مامەڵەیەکی فیزیایی لە سیستمی
ورد ،واتە مایکرۆسکۆپیکیدا ل��ەژێ��ر ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی ئەم ب��وارەدای��ە وات��ە رهنجی ئەو شوێنە لەماددەکە کاری تێدا دەکرێت لەرێنجی ئەتۆمدایە. لڤینی زانستی :گرنگی ئەم بوارە لەجیهانی ئەمڕۆدا لەچییدایە؟ د.ه�������اوڕێ :ه����ەر لە س���ەرەت���ای ف��ی��زی��ای نوێوە
وات��ە س��ەردەم��ی ئانیشتاین، شرۆدێنگێرو پالنکو بۆرو ب��ەت��ای��ب��ەت��ی هایزێنبێرگ، پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی��ەک��ان هەمووی ت���ی���ۆری���ب���وون ،ل����ەدوای����ی سەرهەڵدانی بە کرداری کردنی لەیزەر(روناکی چڕ) مامەڵە کردن لەگەڵ ئەتۆمدا هەموو تاقیگەکانی فیزیایی بەخۆیەوە سەرقاڵکرد ،بە لەیزریان وتووە
"چارەسەرە بۆ گەڕان بەدوای کێشە" )for a problemپرۆبلێمە ئەتۆمییەکانی ئەو کاتە دەرگای چ��ارەس��ەرک��ردن��ی��ان ب���ەڕوودا کرایەوە ،گرنگی ئەمە یەکەم ش��ارەزای��ی��ب��وون ل��ە جیهانی کوانتەمیو ئەتۆمی ،دووهەم بەکارهێنانیان لەدۆزینەوەی نهێنییەکانی ت��ری سروشتە، سێهەم بەکارهێنانیان جارێکیتر لەدروستکردنی ئامێری نوێ ک��ە بەکەڵکی رۆشنکردنی ژیانی کۆمەلگایی مرۆڤایەتی لەم ئاستە پێشکەوتووەیدا. لڤینی زانستی :بەکرداری ل��ە ئ��ێ��س��ت��ادا بەکارهێنانی لەژیاندا بە چ شێوازێکە لێرەدا مەبەستمان بەکارهێنانی لەیزەر نییە کە هەموومان بەکارهێنانە بەرچاوەکانی لە تەکنەلۆژیاوە بۆ پزیشکی بەرچاوکەوتووە، بەڵکو بەکارهێنانی پرۆسە زانیارییەکانی کوانتەمییە. د.ه������اوڕێ :بەراستی هەموو کارەکانمان فیزیای پەتییە ،کارکردنە لە بنچینەکاندا، گ��رن��گ��ت��ری��ن��ی��ان ل���ەب���واری کۆمپیوتەری کوانتەمی ،بواری فیزیای ریژەیی و لە تازەتریین پرۆژەشدا لە فیزیای پزیشکی. لڤینی زانستی :هەموومان دەزانیین هێشتا کۆمپیوتەری ک���وان���ت���ەم���ی ل���ەس���ەرهت���ای لێکۆڵینەوەدایەو لەوانەیە دەیان ساڵیتری پێویست بێت بۆ ئەوەی بێتە ژیانی ئاساییەوە، ئەی پزیشکییەکەی چۆنە؟ د.ه��اوڕێ :بێگومان لە مەجالی کۆمپیوتەردا کاتێکی زۆری م����اوە ،هەرچەندە ت��ا ئێستا بیتی کوانتەمی بەدەستهێنراوە ،بەاڵم النی کەم چوار گروپ توێژینەوەکانیان بەو ئاراستەیە دەڕوات لەسەر بنچینەی فیزیایی جیاواز. ل�����ەب�����واری پزشکیدا هەنگاوێکی باش ن��راوە لەو گ��روپ��ەی ک��ەم��ن لەزانکۆی ل���ی���دز ه���اوک���اری���ان ب���ووم لەکاتی خوێندنی دکتۆرادا ئ��ەوی��ش بەداهێنانێکی نوێ (solution looking
ل��ە پێشبینیکردنی جەڵدەی دڵو دەم����اخ ب��ە بنیادنانی ئامێرێکی نوێ بەناوی مەگنیتۆ ک��اردی��ۆگ��راف��ی (magneto )cardiography لڤینی زانستی :بنچینەی کارکردنی ئەم ئامێرە چۆنە؟ د.ه����������اوڕێ :س����وود وەرگ�����رت�����ن ل�����ەو ب�����وارە م��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی��ەی کەلە ئۆرگانەکانی لەشی مرۆڤدا ب��ەره��ەم��دێ �تو هەستکردن ب���ە گ���ۆران���ەک���ان���ی بەهۆی نەخۆشییەوە. باشییەکانی ئ��ەم ئامێرە نوێیە ئەوەیە یەکەم فیزیای ئەتۆم بەکار هێنراوە ،دووهەم دروس��ت��ک��ردن��ی تێچوونی ک��ەم��ی دەوێ����ت ،ب��ە ئاسانی دەگوازرێتەوە .دەمەوێت بیڵێم بۆ ئەو بابەتانەی کەلەسەرەوە باسمانکرد گرنگی بوونی لەیزەرو رێگەی بەکارهێنانی لە پرۆسەکەدا هۆکاری سەرەکی سەرکەوتنی پرۆژەکەیە. لڤینی زانستی :دەوری تۆ وەک خوێندکارێکی دکتۆرا لەو کارانەدا چیبووە؟ د.ه��اوڕێ :جێی گومان نییە م��ام��ەڵ��ەک��ردن لەگەڵ مایکرۆسکۆپیدا جیهانی وردبینیێکی تەواوی دەوێت، چونکە ل��ەب��واری کرداریدا پێوانەکردن یەکێکە لە بناغە کۆنکریتیەکانی نزییکبوونەوە لەراستییەکانی هەرسیستمێک بۆ نموونە ئەگەر یەکێک بیر ل��ە بەرهەمهێنانی دۆخێکی کوانتەمیی بکاتەوە دەبێت زۆر وردبێت .لەئامادەکردنی بیتێکی کوانتەمییدا پێویستمان النی کەم بە دوو دۆخ هەیە، ئەگەر دیاریکردنی دۆخەکان لەوە گەورەترو خێراتر بێت ل��ەژی��ان��ی دۆخ��ەک��ە هیچمان نەکردووە ،بۆیە تاوەکو وردتر دۆخەکە پێوانە بکەیین ،زووتر دەگەینە کوانتەم بیتێک کە ئەساسی کوانتەم کۆمپیوتەرە. لڤینی زان��س��ت��ی :واتە ج��ەن��اب��ت ک���وان���ت���ەم بیتت دروستکرد؟
د.ه���������اوڕێ :نەخێر پرۆسەکە زۆر لەوە ئاڵۆزترە بەاڵم من لە رێگەی سیستمێکی لەیزەری ئاڵۆزو پێشکەوتوو، دۆخ��ێ��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی��م لە تاقیگەدا ئامادە ک��ردووە کە دەکرێت لەپرۆسەکانی دوای بەرهەمهێنانو ئاشکراکردنی کاری لەسەربکرێت. لڤینی زان��س��ت��ی :چەند ک���اری زانستیت لەگۆڤارە ب��ڕواپ��ێ��ک��راوەک��ان��ی جیهاندا باڵوکردوەتەوە؟ د.ه�����اوڕێ :ه���ەروەک ل��ەپ��ێ��ش��ەوە باسمانکرد ئەو ت��اق��ی��گ��ەی��ی��ەی م���ن ک���ارم
ت����ێ����داک����ردووە ،ک���ارەک���ەی گەڕانە بهدوایی رێگەیەک بۆ دروستکردنی کۆمپیوتەری ک��وان��ت��ەم��ی ک��ە وردبینیو ن��زی��ی��ک��ب��وون��ەوە لەنرخە (precision راس��ت��ەک��ەی )and accuracyکۆڵەیەکی گرنگی بەدەستهێنانی بیتی کوانتەمییە بۆیە بۆ گەیشتن بەباشترین ئەنجام رێگەی ت��ای��ب��ەتو ن��وێ بەکارهێنرا لەالیەن منەوە ئەویش لە ٤ وتاری زانستی باڵوکراوە لە گۆڤارە جیاجیاکانی فیزیادا خۆی بینیوەتەوە جگە لەنامەی دکتۆراکەم ،لەئێستادا سەرقاڵی نووسینی چ��ەن��د وتارێکی زانستییم لەهەمان ئاراستەدا ج���گ���ەل���ەوەی ل���ەه���ەوڵ���دام سوود لەبڕیارێکی وەزارەتی خوێندنی ب��ااڵ وەرگ���رم بۆ وەرگ��رت��ن��ی خوێندکارێکی دکتۆرا بۆ توێژینەوە لەسەر پرۆژەی مەگنیتۆکاردیۆگرافی لەگەڵ پرۆفیسۆرێکی زانکۆی لیدز .ئەگەر کەسێک بییەوێت ل���ەگ���ەڵ ک���ارەک���ان���ی مندا
33
ئاشنابێت دەتوانێت پەیوەندییم پێوەبکات لە رێگەی سایتی زانکۆی سلێمانییەوە. لڤینی زان��س��ت��ی :چۆن بوو ژیانی تۆ چووە نێو فیزیا بەگشتی و گرنگتر لەوەش ئاڵۆزتریین بەشی واتە فیزیای کوانتەمی کرداری؟ د.ه���اوڕێ :هەموومان ئ��ەزان��ی��ی��ن ک��ەل��ەو سیستمە خوێندنەی کە ئێمە تێیدا دەژین نمرە بە پلەی یەکەمەو دوای ئەوە حەز ،دوای حەزیش توانا ئاییندەی تۆ لەبواری فێربووندا دی��اری دەک���ات ،منیش هەر وەک����و دەوروب�����ەرەک�����ەم لە
ژێ���ر ئ���ەو ف���ش���ارەدا لەگەل ئ��ام��ۆژگ��اری��ی��ی��ەک��ی باوکمدا (ب��ەرەح��م��ەت ب��ێ��ت) فیزیام هەڵبژارد. لڤینی زانستی :واتە فیزیا خولیایی سەرەکیت نەبوو؟ د.ه���������اوڕێ :نەخێر ب��ەڵ��ک��و خ���ۆم هوونەرمەند ی ب���ووم ه��ەرچ��ەن��دە لەوانه زانستییدا زۆر ب��اش بووم بەاڵم هیچ دەرفەتێکم دەست نەکەوت بۆ ئ��ەوەی پ��ەرە بە الیەنە هوونەرییەکەم بدەمو بە شێوەی ئهکادیمی پێشی بخەم لەبەر ئەوەی لەوکاتەی رژێمی بەعس ،ئەگەر بەعسی نەبوویتایە بەئاسانی نەئەچوویتە ئ��ەو کۆلێژانە ،منیش وەک خۆشم وەکو خانەوادەش ئەو حاڵەتەمان پێ ههزم نەدەکرا، باوکم پێیوتم ه��اوڕێ گوێی م��ەدەرێ فیزیاو هونەر زۆر لەیەک نزیکن. لڤینی زانستی :فیزیاییە گەروەکان وەک ئانیشتایینو ه��ای��زێ��ن��ب��ێ��رگو ...الیەنی هونەریشیان هەبووە بۆ نموونە
هاێزنبێرگ کۆنسێرتی ڤیاڵۆنی پێشکەش دەک��رد ،ب��ەڕای تۆ ه��ون��ەرەک��ەت کارییگەریی ه��ەب��ووە ل��ەس��ەر کارەکانت وەک فیزیاییەک؟ د.ه���اوڕێ :پرسیارێکی زۆر جوانە لەکاتی خوێندنی م��اس��ت��ەرەک��ەم��دا رێگەیەکی ت��ای��ب��ەت ب��ەخ��ۆم دۆزییەوە ب��ۆ س��اف��ک��ردن��ی ئ��اوێ��ن��ە کە بەدەستکردم لەتاقیگەکانی رازی ل���ەب���ەغ���داد ،دەستە ه����وون����ەری����ی����ەک����ەم زۆر زۆرکارئاسانی بۆ کردم. لڤینی زان��س��ت��ی :واتە ئ��ام��وژک��اری��ی��ەک��ەی باوکت باشبوو؟ د.هاوڕێ :بێگوومان لڤینی زان��س��ت��ی :لەچ م��ەج��ال��ێ��ک��ی ه���وون���ەری���دا کارتکردووە؟ د.ه����اوڕێ :لەهونەری ش����ێ����وەک����اری ب����ەش����داری هەموو پێشانگای سااڵنەی دوان���اوەن���دی سەالحەدینم ک��ردووە ،بەشداری زۆربەی پ��ێ��ش��ان��گ��اک��ان��ی زان���ک���ۆی سلێمانییم ک��ردووە ،لەساڵی ١٩٨٢دا دە هونەرمەند جیاجیاکانی ل���ەن���اوچ���ە ک��وردس��ت��ان پێشانگایەکی تەشکیلیمان کردەوە لەشاری ه��ەول��ێ��ر .هونەرمەندانی خانەقین ،ده���ۆک ،شەنگا، ک��ەرک��وک ،سلێمانی هەولێر بەشدارییمان تێداکرد. لڤینی زانستی :لەتەمەنی ب����ەرزدا ،وات���ە نزیکەی ٤٥ ساڵ رۆیشتیت بۆ بەریتانیا بۆ خوێندنی دکتۆرا ،ئەویش لە بوارێکی قورسی وەک زنیاری کوانتەمی ،بۆهێندە درەنگ؟ د.ه��اوڕێ :منیش وەکو زۆر لەهاوتەمەنەکانم قوربانی رژێمێکی دیکتاتۆری وەک بەعس ب��ووم ،پێمقبووڵنەکرا ب����ەرەی گ��ەل��م هەلبژارد. ب��ەاڵم ل��ەدوای ئ��ەوەی بەشی فیزیا ل��ە زان��ک��ۆی سلێمانی ک���رای���ەوە وەک فیزیاییەک دەستم بەکارکردەوەو رووم لە زانستی فیزیاکردەوە.
زهویناسی
34
تیۆری دروستبوونی
زهوی حمان ئیبراهیم دار عهبدولره سهر
زهویو کیشوهرهکان چۆن دروستبوون؟
زهویناسی
ی ك��ه ئاوو ل �هگ �هڵ��ئ �هوه وش��ك��ان� ی ل �هه �هره كۆنترین چاخ ی جیۆلۆجیهوه لهسهر ی لهتهكیهكدا ی زهو گ���ۆ ب��وون��ی��ان ه���هب���ووه ،ب���هاڵم ی چاخهكاندا لهئهنجام ی لهمیانه ی جیۆلۆج ی كۆمهڵێك هۆكار وهك (رامالینو كهشكاریو ی كیشوهریو داتاشینو جووڵه گركانهكانو بوومهلهرزهو.. هتدد) گرنگترین هۆكاربوون بۆ دروستبوون ی كیشوهرهكان ی داهاتوو ئهمڕۆو ئاینده. ی دروستبوون ی لهسهرهتا ی سهرهتا ی زهوی��دا زهو گ��ۆ بریت ی ب��وو ل �ه ی��هك پارچه ی گ����هوره وات����ا ئهم ت���اوێ���ر ی ئهمرۆ بوونیان كیشوهرانه ی جیهان ههیهو لهسهر نهخشه دهبیندرێن لهسهردهمه كۆنه ههموویان جیۆلۆجیهكاندا ی بریتیبوون له یهك كیشوهر مهزن كهپێ ی دهوت��را (بانجیا) ی ك �هئ �هوی��ش دوو كیشوهر ی لهخۆ گرتبوو وهك (كیشوهر گ��ۆن��دوان��االن��د) لهباشوور ی لۆراسیا) و (ك���ی���ش���وهر لهباكوور .لهناو ئهم كیشوهره م �هزن �هش��دا ل��هو سهردهمهدا ی خ��ۆ جێ ی چهندین دهری���ا ه��هب��وون ك��ه گرنگترینیان ی (تیشس بریت ی بوو لهدهریا )tethysب���وو ك �ه نێوان ی ی رۆژه�������هاڵتو رۆژئ�������اوا گرتبوو.ئهم كیشوهره مهزنه لهدوایدا لهئهنجام ی زنجیرهیهك ی روودان ی شكان ی یهك بهدوا ی �هك ب��هرهب��هره ه �هری �هك لهم دوو كیشوهره (گۆندواناالندو لۆراسیا) لێك جیابوونهوهو ئهو لێكترازانهو جێپێ لهقبوونهش ی كه ههندێ ی ئهوه بووه هۆ ی پارچه (ت��اوێ��ر) لهكیشوهر مهزن جیاببنهوه یاخود دوور ی بكهونهوه ئ �هم كیشوهرانه ئهمرۆیان پێكهێنا. زانایان دهڵێن بهر له ()5 ملیار ساڵ ئهو زهوییه جوانو قهشهنگه بریتیبووه لهپارچهو تۆپهڵه ئاگرێك ی زۆر گهرم ی ی سهرهتایی .لهو ساتهوه مادده ی هێشتا نهگهیشتبووه زهو
35
ی چریهك ی جێگیر رووهك���ه ی رووهو ساردبوونهوه ههنگاو ی دههاویشت. لهسهره خ��ۆ زهوی���ن���اس���ان ئ���هم قۆناغه مێژووییهیان بهقۆناغ ی (بهر لهچاخ ی كهمبری) ناوزهند كرد.واتا بهر له ( )600ملیۆ ن ساڵ .بهتێپهربوون ی ماوهیهك ی ی درێ����ژ ل��هچ��اخ�� ی كهمبر ب �هرگ �ه ه���هواش ههوایهك ی ی س�هرهت��ای� ی نیمچه شێدار ی گهرم هاتهكایهوه .دوابهدوا ئهمیش ئۆقیانووسهكانو دهریاو زهری��اك��ان��ی��ش دروستبوون ی چاالك ی گركان ی و ل���هدوا ی ههڵم ی فڕێدان ی برێك ی زۆر ئ��اوو گ��ازه قهتیس بووهكان ی ی بهمهش ی زهو ن��اوج�هرگ�ه ی دروستبوو ی زهو بهرگه ههوا بهاڵم بهپێكهاتهیهك ی جیاواز ب���هب���هراورد ل �هگ �هڵ ئێستا. ی خۆشكرد ئ �هم �هش رێ��گ��ا بۆ دروستبوون ی ژیان ی فره سهرهتایی. ی پلێته ب �هپ��ێ � ی ت���ی���ۆر ت��ك��ت��ۆن��ی��ی�هك��ان ب��ێ��ت دی����اره ی لهسهر چینێك ی توێكڵ ی زهو ی ی شله ئهستووره ل �هم��ادده گركان ی كهناسراوه به (ماگما )magmaلهئهنجامدا دهتوانین بڵێن ه �هر كیشوهرێك وهك ك�هش��ت��ی�هك وای���ه وا بهسهر ئاوهوهو بهردهوام لهجوڵه دایه. بهپێ ی میكانیزمێك ی نوێش ههر پلێته كیشوهرێكیش كه ی مهزن ی جیابۆتهوه لهكیشوهر سهرهتاكهوه لهدهرهنجام ی وهك سهرههڵدان ی گركانهكان ی سهر ووشكان ی و ژیر ئاوییهكان و روودان�� ی بوومهلهرزه لهسهر هێڵ ی ب�هری�هك��ك�هوت��ن� ی ئهم پلێتانهو جێگۆرك ێ پێكردن ی ی كیشوهرهكان ی ن �هخ��ش �ه جیهان لێدهكهوێتهوه .بهاڵم ل �هب �هر سست ی خ��ێ��رای� ی ئهم جواڵنهوهیانه لهالیهكو كورت ی ی تهمهن ی مرۆڤ لهالیهك ی رێژه ترهوه ناتواندرێت لهمهودایهك ی ك��هم��دا ئ���هم گۆرانكاریانه ببیندرێن. ی ی ن���اودار كاتێك زان���ا
زهویناسی
36
سهركهوتووهكان /لهالیهن زانا (هۆڵمس) رونكراوهتهوه. ی دابهشبوون ی جوگرافیا ی ی ب���هگ���وێ���ره ی زهو گ����ۆ وشكانیو ئاو: ی ی رووب��������هر ت���ێ���ك���ڕا ی دهخهمڵێندرێت ی زهو گۆ به( )510،1ملیۆن/كم. ی وشكان ی تیایدا رووبهر بریت ی یه له 149ملێۆن/كم. ی %29،2 بهرێژه ی ئاو تیایدا بریتییه رووبهر ل���ه 361،1ملیۆن/كم. ی %70،8 بهرێژه پلێتهكان ی كیشوهرهكان بریتین له: ی ی هاد -1پلێت ی زهری��ا ی ی هاد ك �ه ه �هم��وو زهری����ا دهگرێتهوه. ی -2پلێت ی كیشوهر بهستهڵهك ی باشوور تا زنجیره ی ئۆقیانووس ی چیاكان ی ناوهند ئهتڵهس ی دهگرێتهوه. ی -3پلێت ی كیشوهر ی ئهفریقاو ئهفریقا كه كیشوهر ی ئهتڵهس ی بهشێك ل �هزهری��ا دهگرێتهوه. -4پلێت ی ئ��ۆراس��ی��ا كه ی ئاسیاو ه���هردوو ك��ی��ش��وهر ئهوروپا دهگرێتهوه. -5پلێت ئوسترالیا كه ی ئوسترالیاو بهشێك كیشوهر ی ی هیند ی زهری���ا ل�هب��اش��ور دهگرێتهوه. ی هێمن -6پلێت ی زهری��ا ی ی ئهمریكاو زهریا كهكیشوهر هێمن دهگرێتهوه. پ��ل��ێ��ت�هك��ان�ی پێكهاتنی ووشكانی گۆی زهوی
ئهڵمان ی (ئهلفرید ڤاگنهر) ی ل �هس��اڵ � ی 1912ب����هورد ی لهههردوو لێوارهكان ی زهریا ی ئ �هت��ڵ �هس � ی ك��ۆڵ��ی��هوه ب���ۆ ی دهرك�����هوت كهتهواوكهر ی �هك��ت��ری��ن .ئ���هم سهرنجه س����اك����اره ب�����ووه ههوێن ی دان��ان� ی بیردۆزهیهك ی گرنگ ك �هدوات��ر ب�ه (لهتبوون ی یان شكان ی كیشوهری) ناسرا. )continental (drift ی ڤاگنهر ئاماژه ب��ی��ردۆزهك�ه بهوه دهكات كهكیشوهرهكان ی جیهان بههێواشیو لهسهرهخۆ ی دهجوڵێن ی زهو لهسهر گۆ و بهیهكدادهدهن و لهههندێك ی ت����ردا ل��ێ��ك دوور ج��ێ��گ��ا دهك���هون���هوه .ل �هن��ێ��وان ئهم ی دوورك���هوت���ن���هوهش���دا ئ���او دهری���او زهری��اك��ان دهكهوێته نێوانیانو دهبێته سنورێك بۆ ی كیشوهرهكان جیاكردنهوه لهیهكتر. ی تیۆرهكان ی شیكردنهوه ی دروستبوون ی ئاو لهسهر گۆ زهوی: گ��هل��ێ��ك ت���ی���ۆر ههیه سهلماندن ی بوون ی ئاو لهسهر ی روون دهكهنهوه ی زهو گۆ كهههریهكهیان بهرهو الیهنێك ی گرنگمان دهبهن-: ی چوونهوهیهك. -1تیۆر ی ی جووڵه -2ت��ی��ۆر ی كیشوهرهكان /لهالیهن زانا ی (تایلۆر) لهساڵ ی ئینگلیز ی فرنس ی ()1910و زان����ا (سبندار) لهساڵ ی ()1858 ی ئهڵمان ی (ڤاگنهر) 1912 زانا رونكراوهتهوه. ی بهریهكهوتن ی -3تیۆر پلێتهكان. oŽïÝq@õìbä oŽïÝq@õìbä ی ههسارۆكهكان/ -4تیۆر ÷bÕîŠóÐó ÷bÕîŠóÐó ی ئهڵمان ی ل���هالی���هن زان�����ا . ه و ه ت (شمبرلن) رونكراوه Šìí’bi@õŠóàóuŠìí’bi@õŠóàóu ی ی جیابوونهوه -5تیۆر ÷bïÜaí ÷bïÜaí ی زهوی. مانگ له ههساره ی ح�����هوز -6ت���ی���ۆر HbqìŠìó÷@ìbïb÷HIbqìŠì ÷@bïaŠü ÷@bïaŠüهó÷@ìbïb÷I دهریاكان /لهالیهن زانا (كوبر) ÷ŠíØbi@õbÙîŠóàó÷ŠíØbi@õbÙîŠóàó رونكراوهتهوه. ه و ه �����ر � رێ ی ت���ی���ۆر -7 ÷Šìí’bi@õbÙîŠóàó ÷Šìí’bi@õbÙîŠóàó وشكانیهكان. õ†bè@õbîŠòŒ õ†bè@õbîŠòŒ ی ت���هوژم���ه -8ت���ی���ۆر
RâØ WX~P VP~Y TW~R VW~X WU~Y TS~V QPS~S
ی لهتهك ههسارۆكه زهو گ �هرۆك �هك��ان � ی ت��ر جیابۆوه و وورده وورده دهست ی ی ب�هس��اردب��وون�هوه ك��رد لهبار ی شل ی ههتا گ��ازی�هوه بۆ ب��ار ی رهقیهوه. دوات��ر چ��ووه ب��ار ئهمهش ئهوه دهگهیهنێت تاوهكو بهرهو چینهكان ی ناخ ی زهویدا ی ئهو بچینه خ�����وارهوه چ���ڕ ی لێ پێكهاتووه ی كهزهو ماددانه ی دهدهنه زیادی .ئمهش بۆته هۆ ی ی ئ�هو م��ادده قورسانه ئ �هوه كهزهویان ل ێ پێكهاتووه لهناو ن��اخ� ی زهوی����دا ب���هرهو چهق ی ی زیاتر راكێش دهبن.ئهم زهو ی ی كهبهسهر گۆ ساردبوونهوه ی داهات لهپێش ههموویان زهو ی وات��ا توێكڵ ی بهش ی دهرهوه ی گرتهوه .ئهو ماوهیهش ی زهو ی كه بهسهر ئهم قۆناغهدا تێپهر زانایان مهزندهیان ك��ردووه به ( )2000ملێۆن ساڵ. ی گرنگیو بایهخ ی بهرگهههوا زهوی: ی -1ه��اوس �هن��گ � ی پله ی زهوی. گهرم ی روو -2داب����ی����ن����ك����ردن���� ی ی گونجاو. پاڵهپهستۆیهك ی ههوا -3پاراستن ی ڕێژهیهك ی ی ش ێ لهنێو ههوادا. دیاریكراو -4روودان��� ی دیاردهكان وهك ه �هڵ��م��ژی �نو دان�����هوهو ی دهن��گ و رهنگ ی گواستنهوه ئاسمان و شهپۆله رادیۆكان. ی -5پ��اراس��ت��ن�� ی زهو لهبهركهوتن ی ب �هرده نهیزهك و ههسارۆكهو كلكدارهكان. ی چاالكیه -6زۆرب�����ه ی ئهم بهرگه كهشیهكان بههۆ ههواوهوه روو دهدهن. ی چین ی زهوی: RâØپێكهاته بهشێوهیهك ی گشت ی زانا WX~P ی جیۆلۆجیهكان ی جیهان پێكهاته VP~Yی زهویان دابهش كردووه بۆ چین ( )3بهش ی سهرهك ی كهئهوانیش TW~R بریتین له: VW~Xم :توێكڵ(:)earth crust یهکه ئ���هم چ��ی��ن�ه ئهستورای ی WU~Y شاخاوییهكانو ل���هن���اوچ���ه ی �TS~Vك��ان��ی��ی �هك��ان��دا نزیكه وش� (40كم) ،بهاڵم لهناوچه دهریاو QPS~S ی كهم زهریاكاندا ئهستوراییهكه
ی دهكات بۆ ()10كم .لهروو پێكهاتهشهوه ئهم چینه بهردهو ی بهردهكان ی ههرسێك ج��ۆر ی ت��ی��ای��دا ب���هدهردهك���هون زهو كهبریتین له-: ی ئاگرین -1ب�������هرد ()ignans Rx ی گ������ۆڕاو -2ب��������هرد ()metamor Rx ی نیشتوو -3ب�������هرد ()sedimeatary Rx دووهم :مانتـڵ (:)mantle ئ���هم چینه بهپشتبهستن ی ی كیمیاوی؛ بههۆ بهپێكهاته ی خ��ێ��رای � ی شهپۆله ج���ی���اواز بوومهلهرزهییهكان دهكرێت به ( )3بهشهوه: -1م��ان��ت��ڵ � ی س������هرهوه ()upper mantleلهقواڵی ی (400كم) دهردهكهوێت. -2چ���ی���ن��� ی گ������ۆڕان ( )transition zoneلهقواڵی ی (1000كم) دهردهكهوێت. -3م��ان��ت��ڵ � ی خ������وارهوه ( )permantleلهقواڵی ی 2900 كم دهردهكهوێت. ی ی پێكهاته ل��������هروو ك��ی��م��ی��اوی��هوه؛ ئ����هم چینه بهشێوهیهك ی گشت ی پێكهاتووه له:كالسیۆم( )Caمهگنسێۆم ( )Mgئهلهمنێۆم ()AI ی سێیهم :كـرۆكـــــــ ی زهو (:)core ئ���هم���هش ل�����ه( )2بهش ی سهرهك ی پێكدێت. -Aك���رۆك��� ی دهرهوه ( :)outer coreلهدۆخ ی ی ی سوڕانهوه شل ی دایه بههۆ ی ی خۆیداو بههۆ ی بهدهور زهو ی پێویستهوه نهبوون ی چهقه هێز ئهم بهشه شله هاتۆته كرۆك ی ی دهرهوه ئهستورای ی نزیكه (5080كم) دهبێت. ی ن���اوهوه(inner -Bكرۆك :)coreئ��هم��هی��ان لهدۆخ ی رهق��� ی دای���ه ئهستورایهكهش ی ی گهرمیو زیاتره(6730كم).پله پهستان ی تیایدا بهرزه ،بهاڵم كرۆك ی ی ب �هه �هردوو چینهكهیهوه زهو ی كیمیاویهوه ی پێكهاته ل��هروو بهشێوهیهك ی گشت ی پێكهاتووه له: (نیكڵ NIئاسن .)Fe
ی نێوان خۆرو زهوی: پهیوهند ی ئ��اش��ك��رای��ه ه���هس���اره ی یهكێكه له نۆ ههساره زهو گ�هرۆك�هك��ان� ی ن��او سیستهم ی ی ی خ��ۆر كه ب���هدهور كۆمهڵه خ��ۆرو خۆیاندا دهسوڕێنهوه بهپێ ی سیستهمێك ی گهردوونی. ی نێوان ی م����اوه ت��ێ��ك��را ی 149،7 ی نزیكه خۆرو زهو ی ملیۆن/كم ،بهاڵم لهبهرئهوه ی خۆردا ی ب��هدهور ی زهو گۆ لهسهر خولگهیهكدا دهسوڕێتهوه ی 23،5ههندێك ب���هپ���ل���ه ك���ات خ���ۆر ن��زی��ك دهبێتهوه ی زهویو ی گ���ۆ ل��هه��هس��اره ههندێككاتیش بهپێچهوانهوه لێ ی دووردهكهوێتهوه. ی كانوون ی دووهم له ( )3 /خۆر لهههموو كاتێك زیاتر ی نزیكتره. ی زهو ل���هگ���ۆ ی ی نێوان خ��ۆرو زهو كهماوه یهكسانه به ( )147ملیۆن /كم. ی تهمووز /خۆر به وه له ( )3 پێچهوانهوه لهههموو كاتێك ی ی دوورت���ره. ی زهو تر لهگۆ ی نێوانیان بریتیه له ك �هم��اوه ( )152ملێۆن/كم. دهبێت ئهمهش لهیاد نهكهین ك �ه دوورك���هوت���ن���هوهو نزیك ی ی خۆر له ههساره كهوتنهوه ی ك��اردهك��ات�ه سهر ی زهو گ��ۆ ی ی زهو ی گۆ خێرای ی سورانهوه ی خۆردا. بهدهور ی كاتێك لهخۆر ی زهو گۆ ی نزیكدهبێتهوه (زستان ی نیوه گۆ ب��اك��ور) خێراتر دهسوڕێتهوه، ی كورت ی ئهمهش دهبێته مایه ی ی زس��ت��ان لهنیوه گۆ وهرز باكور. ی ب������هاڵم ك���ات���ێ���ك گ����ۆ ی لهخۆر دووره (هاوین ی زهو ی ب��اك��وور) هیواشتر نیوه گ��ۆ دهس��وڕێ��ت�هوه .ئهمهش دهبێته ی هاوین ی وهز ی درێ���ژ مایه ی باكوور. لهنیوه گۆ ی ی ك��ورتو درێژ (م��اوه وهرزهك���ان��� ی ه��اوی �نو زستان ی باكوور و لهههردوو نیوهگۆ ی ()8 ی بهنزیكه ی زهو باشوور رۆژ خهمڵێنراوه. * بهكالۆریۆس لهزانست ی جوگرافیا
ژینگه
37
ئۆزۆن بپارێزن ،بابتانپارێزێت ئ�����ۆزۆن ئ����ەو گ���ازەی���ە ک���ە ب���ەش���ێ���وەی سروشتی ل���ەس���ەروت���ری���ی���ن بەشی بەرگەهەوادا واتە ستراتۆسفێر ( )s t r a t o s p h e r e دروس����ت����دەب����ێ����تو وەک����و م���ەالف���ەک���ەی���ەک دەوەری زەوی گرتووەو پارێزگاری لێدەکات .ئەم بەرگەی ئۆزۆنە بۆ پ��ارێ��زگ��اری لە زەوی و گیانلەبەرانی چونکه زۆربەی تیشکە زیانبەخشەکانی سەرو وەن��ەوش��ەی��ی ( )UVخۆر هەڵدەمژێت. ب������ەاڵم ئ�����ەم م���ەالف���ە پارێزگاریکەرە بەهۆی مادە دەسکردی کیمیاییەکانی م��رۆڤ��ەوە لەئێستادا کونی تێبووە .ئەم مادانە بەناوی مادەکانی تێکدەری ئۆزۆن یان ()ODSوە ناسراون ،کە ئۆزۆن تێکدەدەن و لەبەرامبەر تیشکی سەرو وەنەوشەوییدا بێ پارێزگارییمان دەکەن. زان��ای��ان دەڵ��ێ��ن لەساڵی
٢٠٠٦دا ک���ون���ەک���ەی س���ەرج���ەم���س���ەری باشور ژم����ارەی ()Antarctica گەورەبوونی پێوانەیی تۆمار ک���ردووە ،زان��ای ئەتۆمسفێر ن���اس���ی پ�����اول ن��ی��وم��ن لە ناوەندی فرینی فەزایی ناسا دەڵێت " :لە نێوان ٢١بۆ ٣٠سیپتەمبەری ٢٠٠٦دا تێکرایی پانتایی کونی ئۆزۆن ل��ەو ناوچەیەدا بریتی بووە لە ( )١٠.٦میلیۆن متری چوارگۆشە ( ٢٧.٤مییلیۆن کیلۆمیتری چوارگۆشە ). ئ��ەم رووب���ەرە گەورەترە لە روبەری هەموو ئەمریکای ب��اک��ور .ه���ەروەه���ا قواڵی درێژتریین ک���ون���ەک���ەش ق��واڵی��ی��ە ک��ە ت��اوەک��و ئێستا تۆمارکرابێت. دوو ه������ۆک������ار بۆ دروس��ت��ب��وون��ی ئ���ەم کونە پێوانەییە ئەژمار دەکرێت. ی��ەک��ەم��ی��ان دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب����ۆ زی����ادب����وون����ی م�����اددە
زیانبەخشەکانی (.)ODS هەرچەند لەساڵی ١٩٨٧دا زیاتر لە ١٨٠واڵت بڕیاریاندا بەرهەمهێنانی ب��ڕی ماددە زیانبەخشەکان کەمبکەنەوە بەاڵم هێشتا بڕی ئەو مادەیی لەسااڵنی راب��ردووە چووەتە نێو بەرگی س��ەرەوەی کەش ( )s t r a t o s p h e r e ئەمە زۆرە. راس��ت��ە چونکه بۆ ماوەیەکی درێ��ژی ١٠٠ س���اڵ���ی ئ���ەم م��ادان��ە بەرەو هەوا نێردراون . دووه����ەم����ی����ن ه���ۆک���ار دەگ���ەڕێ���ت���ەوە بۆ ک��ەم��ب��وون��ی ه���ەورەک���ان و ن��زم��ب��وون��ی پ��ل��ەی گەرمی سەرجەمسەری باشور. ن��ی��وم��ن دەڵ���ێ���ت " : ج��ەم��س��ەری ستارتۆسفێر زۆر ساردە و شوێنەکە زۆر وشکە ،زەحمەتە هەور لەو
ش��وێ��ن��ەدا دروس���ت ببێت. ب��ەاڵم لەهەمانکاتدا کاتێک پلەی گەرمی زۆر دادەبەزێت ودەگاتە سالب ١٠٩پلەی ف��ارن��ه��ای��ت (س���ال���ب ٧٨ پ��ل��ەی سلسیوس) هەوری س��ت��ارت��ۆس��ف��ێ��ری دروس���ت دەبێت " .نیومن لە درێژەی قسەکانییدا دەڵێت لەو ک���ات���ەدا بەهۆی ک����ارل����ێ����ک����ی کیمیا ییە و ە ه����ەورەک����ان بە شێوازێک م���������������ادەی کلۆریین ئازاد دەک��������ەن و ئ���ەم م���ادەی���ەش دەب��ێ��ت بەهۆی ئ����ەوەی ئ����ۆزۆن بەخێرایی تێکبچێت" . ب���ەه���ەرح���اڵ ه���ەواڵ���ی خ���ۆش ئ���ەوەی���ە ب���ە وت���ەی ن��ی��وم��ن ب��ارۆدۆخ��ەک��ە زۆر خراپتر نابێت ئەگەر خەڵک و حوکمڕانان ب��ڕی��ار بدەن
بەرگی ئۆزۆن بپارێزن ،ئەگەر ئەم پارێزگارییە بکرێت کونە گەورەکەی ئۆزۆن بچووکتر دەبێتەوە. راستییەکان دەربارەی ئۆزۆن • ئ�����ۆزۆن بەشێوەی س��روش��ت��ی ل��ە م����ەودای ١٠ ت��اوەک��و ٣٠مایل لەسەرو روبەری زەوییدایە • ئۆزۆن ئێمە لە زیانەکانی تیشکە زیانبەخشەکانی سەرو وەنەوشەیی خۆر دەپارێزێت • پێکهاتە دەستکردەکانی مرۆڤ کە بەشێوەی گازەکانی کلۆریین و برۆمیین دەچێتە نێو ستارتوسفێرەوەو دەبێت بەهۆی لەناوچوونی ئۆزۆن • کونبوونی ئ��ۆزۆن لە جەمسەری ب��اش��ور لەساڵی ١٩٨٥دا دۆزرایەوە • پرۆتۆکۆلی مونترال لەساڵی ١٩٨٧دا بە مەبەستی دژای��ەت��ی��ک��ردن��ی تێکچوونی ئۆزۆن واژۆکرا. سەرچاوەNational Geographic :
38
تهندروستی
تهندروستی
پێكهێنهری خوێن" ،لوك دوای – "Luc Douay ه��هروهه��ا دهس��ت �هی �هك له زان��ك��ۆی " Pierre and " Marie Curieلهپاریس لهدروستكردنی ملیارهها خ���رۆك���ه س���وورهك���ان���ی خ���وێ���ن ل���ه پتریدشدا ( :Petri dishدهفرێكی ش��ێ��وه ب��ازن �هی �ی ڕوون���هو زان��ای��ان �ی زی��ن��دهزان��ی بۆ چاندنی خانهكان بهكاری دهه��ێ��ن��ن) ل��ه ن���اوهن���دی ب��ارودۆخ��ێ��ك �ی تایبهتیدا خرۆكه دروستكراوهكان ن���هش���ون���م���ا دهك�������هن و دهگ���ۆڕدرێ���ن ب��ۆ خرۆكه س��وورهك��ان �ی خ��وێ��ن .بۆ دڵنیابوونهوه ل��هوهی كه خانه دهسكردهكانی خوێن ب��هت��وان��ان لهگهیشتنیان ب �هگ �هش �هی ت���هواو لهناو ج���هس���ت���هدا ت����وێ����ژهران وهك��و تاقیكردنهوهیهكو
ئیتر خوێن مهبهخشه! لێكۆ ڵینهو هیهكی ن������وێ ئ����وم����ێ����دی ئ���هو ڕۆژهی پ���ێ بهخشین ك��ه ت��ـ��ـ��ێ��ی��دا پێویستمان ب���ه ب��ان��ق��هك��ان��ی خوێن نابێت! ،تیمی توێژینهوهی توانیویانه ف���هڕهن���س���ی ل���هوپ���هڕی سهركهوتندا خ���رۆك���ه س���وورهك���ان���ی خ�����وێ�����ن ل����هخ����رۆك����ه د ر و ستكــــر ا و هكا نهو ه ب���هره���هم ب��ه��ێ��ن��ن .ئهم سهركهوتنه سهرسوڕهێنهره ب���هت���وان���ای���ی (ع����ی����اده - سهلماند )clinicalی له گواستنهوهی خرۆكه دروس��ت��ك��راوهك��ان بهرهو خرۆكهكانی خوێن!
ب�������ه ئ�������هزم�������وون سهلمێنراوه ك�ه تێكڕای ژی��ان��ی خ��رۆك��ه س���ووره چ��ـ��ـ��ـ��ێ��ن��راوهك��ان�ی خوێن ل��هب��ۆری تاقیكردنهوهدا هاوتای خانهكانی خرۆكه ئاساییهكانن س�����ووره (دروستنهكراوهكان). ل������هب������هرئ������هوه بۆ ی��هك��هم��ج��ار ت���وێ���ژهران ت��وان��ی��ان خ��رۆك �ه سووره ب��هره��هم��ه��ات��ووهك��ان كه لهخرۆكه دروستكراوهكانی پێكهێنهری خوێنی مرۆڤ (hematopoietic stem )cellsدروستیان بكهنو بیانكهنه جهستهی ههمان كهسی خوێن بهخشهوه
(خرۆكه دروستكراوهكانی پێكهێنهری خ��وێ��ن ئهو خ���رۆك���ه دروس���ت���ك���راوه پ���ێ���گ���هی���ش���ت���وان���هن ك���ه ت��وان��ای گۆڕینی تهواوی خ��رۆك��هك��ان��ی خوێنیان ههیه "خرۆكه سوورهكان، خرۆكه سپییهكان."..، ئ���هن���ج���ام���هك���ان���ی ئ���هم ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���هوهی���ه ل���ه "ب���ڵ��اوك������راوهی خوێن باڵوكرانهوه (")blood ك �ه ل��هالی��هن كۆمپانیای ئهمریكی بۆ زانستی خوێن كه ههفتانه دهردهچێت. ل �ه ڕاس��ت��ی��دا ،بههۆی ك���هم���ی درێ���ژخ���ای���هن���ی س���هرچ���اوهك���ان���ی خوێن
ل����ه ب�����هرزب�����وون�����هوهی پوێسیتیهكانی سااڵنه كه ب��ه ح�هف��ت��ا م��ل��ی��ۆن یهكه (یهكهی دهخهمڵێنرێت خوێن ب�ه 450میلیلیتر ی���ان ن��زی��ك �هی ن��ی��و لیتر دهخ �هم��ڵ��ێ��ن��رێ��ت) ،دوای ئ������هوهش دهرك���هوت���ن���ی پێوویستی بۆ دۆزینهوهی س���هرچ���اوه نوێیهكانی ه���ی���م���ۆگ���ڵ���ۆب���ی���ن و، ن��ال �هب��ارب��وون �ی ئهزمهی خ���وێ���ن ل���ه جیهانداو پاشهكشهی بهخشهرانی خ���وێ���ن ،دهك���رێ���ت ئهم لێكۆڵینهوهیه به ئومێدێكی ڕاستهقینه ڕهچ��او بكرێت ل �هدهوڵ �هم �هن��دك��ردن �ی ئهو نهخۆشانهی كه پێوویستیان ب �ه گ��واس��ت��ن �هوهی خوێن ه �هی �هو ل �ه ه �هم��ان كاتدا خوێن وهرگ���ران دهتوانن خوێنی ت���هواو بهخۆیان ببهخشن بۆ ڕزگاركردنی ژیانیان!. ب���هك���اره���ێ���ن���هران���ی خرۆكه دروستكراوهكانی
دهسگیركردنی ڕاستییهك ئهو خانه دروستكراوانهیان ك��رده چ��وار مشكـــهوه، پ��اش ئهنجامـــدانی ئهم ك��اره بۆیـــان دهركهوت خ��ان�ه دروستكراوهكانی ج���هس���ت���هی مشكهكان ل�����هوپ�����هڕی ك��������رداری گ����هش����هك����ردن����دان .ب���ه ب�هك��اره��ێ��ن��ان�ی بهخشینی ب �هخ��ش �هرێ��ك ،توێژهران س����هرل����هن����وێ ههستان بهدروستكردنو تێكردنی خرۆكه سوورهكانی خوێن بۆ جهستهی بهخشهرهكه بۆ تاقیكردنهوهی مانهوهی خانهكان لهناو جهستهی م���رۆڤ���دا .دوای پێنج
ڕۆژ ،ڕێ����ژهی مانهوهی خ���رۆك���هك���ان���ی خوێنه تێكراوهكهی ناو جهستهی بهخشهرهكه گهیشته %94 بۆ .%100دوای بیست و ش���هش ڕۆژ ڕێژهكه گ�هش��ت�ه %41ب��ۆ ،%63 ئهمهش ئهنجامێكی زۆر ن��زی��ك �ه ل��ه نیوهتهمهنی ژیانی خرۆكه بنچینهییه س��روش��ت��ی��ی �هك��ان �ی خوێن ك��ه ب��ه ب��ی��س �تو ههشت دهخهمڵێنرێت. ڕۆژ ئ �هم ئهنجامـــانه ئهوهی ب��ه ڕۆش��ن��ی سهلمانـــد ك����ه ت���ێ���ك���ڕای ژی�����انو ڕێ��ـ��ـ��ـ��ـ��ژهی مانـــهوهی خ���ان���ه چ���ێ���ن���راوهك���ان���ی هاوشێوهی خرۆكه ئاساییه س��وورهك��ان��ی خ��وێ��ن��ن و بهكارهێنانیان ت���وان���ای ل�����ه گ����واس����ت����ن����هوهی خ��وێ��ن��دا زی���اد دهك���ات. "ل����وك دوای" دهڵێت:
"ههرچهنده توێژینهوهكانی پ����ێ����ش����وو ئ������هوهی������ان ڕوون���ك���ردهوه لهبارهی خ��ان�ه دروستكراوهكانی پ��ێ��ك��ه��ێ��ن�هری خ��وێ��ن كه ئێمه دهت��وان��ی��ن پ��هره بهو خانانه ب��دهی��ن ب��ۆ تهواو گ���هش���هك���ردن���ی خ���رۆك���ه س��وورهك��ان خوێن ،بهاڵم ئ �هوه یهكهم توێژینهوهیه كه توانای زیندوومانهوهی خانهكانی سهلماند لهناو جهستهی مرۆڤدا ،بێگومان دهسكهوتێــــكی ئ���هوه مهزنی زانستییه كه لهالیهن زانایانی چاندنی خانهكان ئهژمار دهكرێت" .ههروهها پرۆفیسۆری زانستهكانی
39
خوێن لهزانكۆی "Pierre "and Marie Curie ل����ه پ����اری����س دهڵ���ێ���ت: كاریگهر "پێویستییهكی ه���هی���ه ل����هس����هرچ����اوهی ئ��اڵ��وگ��ۆڕك��ردن �ی خوێن، بهتایبهت لهگهڵ مهترسی ت��ووش��ب��وون ب �ه ڤایرۆسه ن��وێ��ی��هك��ان ك���ه دهبێته ه���اوڕێ���ی گواستنهوهی خ��وێ��ن لهنهشتهرگهرییه چا و لێگهر ییهكا ند ا . ب�هره�هم��ه��ێ��ن��ان�ی خرۆكه س����وورهك����ان����ی خوێن ب���ه ت �هك��ن��ی��ك �ی چاندن بهڵێنیكی ڕهچ���اوك���راوی تایبهته ،وه ههوڵهكانیتر ب�����ۆ دروس����ت����ك����ردن����ی سهرچاوهكانی جگه لهو س �هرچ��اوان �ه نهیانتوانیوه سهركهوتنی لێوه بهدهست بهێنن". دهش������ێ ب���وت���رێ���ت ك��ه ئ���هم ئ �هن��ج��ام��ان �ه له
ك���ات���ێ���ك���ی گ���ون���ج���اودا هاتبێتن ،بهتایبهتی لهگهڵ ڕاگ�هی��ان��دن�ی ڕایكخراوه بهخشینی جیهانییهكانی خ���وێ���ن وهك "خ���اچ���ی س������ووری ئ��هم��ری��ك��ی - American Red Cross
" كه لهم دواییانهدا كهمی ڕهخنهی خوێنی نیشتیمانی خهزنكراوی ڕاگهیاند. ل��������هم دوای�������ی�������هدا ڕێكخراوهی تهندروستی ج��ی��ه��ان��ی ڕای���گ���هی���ان���د ك���ه ڕێ�����ژهی بهخشینی دانیشــــتوانی خ��وێ��ن�ی زیــاتر ل �ه حهقتا واڵت گ���هی���ش���ت���ووهت���ه ،%1و زۆرێ����ك ل���هو واڵتانهش
لهواڵته پێشكهوتووهكان ڕاگوێزراوهكــانن ی���ان و ل���هوپ���هڕی پێویستی خ��وێ��ن��داب��وون .ئ���هوهش دهگ���هڕێ���ت���ـ���ـ���ـ���ـ���هوهی بۆ بنچینهی بهرزبوونهوهی ڕێ��ژهی نهخۆشی دایكان، خراپی خواردنی مندااڵن، قوربانیدانی ڕووداوهكان، نهخۆشیــهكانی درم و پهتا. پ��رۆف��ی��س��ۆر "دوای" ل�����هس�����هر ب���ن���چ���ی���ن���هی ت���اق���ی���ك���ردن���هوهی���هك���ی س���هرك���هوت���وو دهڵیت: "ئهنجامه دهرچووهكانی لێكۆ ڵینهو هكا نما ن ب�هڵ��گ�هی�هك�ی ئهزموونی پی بهخشین له چهمكی "گ��واس��ت��ن��هوهی خرۆكه سووره دروستكراوهكانی خ��وێ��ن" و ،بهڵێنی داوه كه پ��رۆژهی خهزنكردنی بێسنـــوور خ���وێ���ن���ی تائێستاش وهكو بابهتـــێك ل �ه ن��ێ��وان دوو كهوانهدا ماوهتهوه یان نهگهیشتوهته تهحقیقكردن" ئ��اس��ت �ی ه����هروهه����ا پرۆفیسۆر وت������ی" :ه����هرچ����هن����ده پ��رۆس �هی بهرههمهێنانی ئ�����هم خ���ان���ان���ه ل���هس���هر پێوهرێكی تهواو پێویستی تهكنـــهلۆژیایهكی ب��ه پێشكهوتوو ههیهلهبواری ئهندازیاری خانـــهكاندا، باوهڕمــانوایه ئ��ێ��م �ه ك���ـ���ـ���ه دهش�������ێ خ���ان���ه دروستكراوهكانی خوێن جێگرهوهیهكی بهسوودبن ب�����ۆ ن����هش����ت����هرگ����هری گ���واس���ت���ن���هوهی خوێنی ت��هق��ل��ی��دی ،ل���هب���هرئ���هوه ك��ۆگ��ای �هك �ی گونجاوی خ��وێ��ن��م��ان لهبهردهستدا نیه بهڵكو تهشهنهكردنی م��هت��رس��ی��ی��هك��ان و ئهو ن����هخ����ۆش����ی����ی����هی ك����ه ب��ب��وهت �ه ه����اوڕێ لهگـهڵ گ���واس���ت���ن���هوهی خوێنه تهقلیدییهكه كهم دهكاتهوه. و .خهبات حهسهن
40
شارستانییهت
ههرهمهکانی میسر
شارستانییهت
41
شارستانییهت
42
ی فیرعهونهكان ی زۆرب����ه ی سێیهمو چوارهم ی زنجیره م��ی��س��ر ل���هپ���اڵ بههێزكردن ی الی���هن���هك���ان��� ی س����هرب����ازیو لهشكهركێشیو شهڕهكانیان، ل�هه�هم��ان��ك��ات��ی��ش��دا خهریك ی ئاوهدانیو بیناسازیشبوون. ی بیناسازیو ه����ون����هر ئ��اوهدان � ی میسریهكان ب��ۆ ئهم ی سهردهمه دهگهڕێتهوه كه وا لهمیسر ك��ردب��وو ناوبانگێك ی زۆرپ���هی���داب���ك���اتو لهالیهن مێژوونووسانهوه لێكۆڵهرو ی پێبدرێت. گرنگییهك ی زۆر ل�هی�هك��ێ��ك ل��ه ك���اره گرنگو بهناوبانگهكان ی میسریهكانیش درووستكردن ی (ههرهمهكان) ی خوێندنهوهو ب��ووه ك�ه دوا ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی �هك � ی زۆر ئ�����هم ه����هرهم����ان����ه ل���هالی���هن یۆنانییهكانهوه له ن��او حهوت ی جیهان س�هرس��وڕه��ێ��ن�هرهك�ه ی دان��راوهو ئهم ههرهمانه گۆڕ ی پادشا(فیرعهون)كانه گ �هوره ی كه له چهندین پارچه بهرد گهورهوقوورس درووستكراون. گ��هورهت��ری��ن ه �هرهم��ی��ش لهم نێوهندهدا ههرهمه (سیانییهكان ی���ان س � ێ ه �هرهم �هك �هی �ه) كه دهك�هوێ��ت�ه ناحیهی(مهنفیس) ـ �هوهو ئهم ههرهمه پێكهوهیهو ی ههرهم ی (خئوپس یان بهناو خوفۆ) ناوزهند كراوه .ههرهم ی (خئوپس) (230م) پانیهكهیهت ی و( )146,5م درێژه و له دوو ی سهنگین ی بهرد ملیۆن پارچه ی ههر درووستكراوه كه كێشه ی ی نزیكه پارچهیهك ی بهردهكه (2500ك��گ��م) دهب��ێ��ت .لهناو
ئهم ه�هرهم�هدا چهند پلهكانهو ت��اقو ژوورێ��ك � ی زۆرو چهند ی سهرسوڕهێنهر ی شتێكیتر تێدایه كه دهری��دهخ��ات بهچ ی ش��ێ��وهی�هك� ی زۆر لێهاتوانهو ل�هچ� ی ئاستێك ی ب����هرزدا ئهم ه �هرهم��ان �ه درووس���ت���ك���راوه و ئهندازیاری ی بۆكراوه .ئهمهش شوێنێك ب��ووه بۆ دۆعاكردنو ی خوداكانیانو پ����اڕان����هوه ل�هن��او ئ �هم ه �هرهم��ان �هدا چهند پهرهستگایهك درووستكرابوو كه كائینهكانیان تێیدا مهراسیمه جادووییو ئهفسووناویهكانییان ی بهڕێوه دهب��رد .لهدهورووبهر ی گ���هورهو ه �هرهم �هك��ان گ���ۆڕ ك �هس �ه ن��اوب��ان��گ و خ���اوهن پ��ل�هداره میسرییهكان ی تێدایه. ی یهكهمو لهسهردهم ی زنجیره ی دووهم�� ی فیرعهونهكان گۆڕ ی كهسه ن���اودارهك���ان ئهوهند فیرعهونهكان گهورهبووه. گ����هر ب���اس��� ی چۆنیهت ی درووستكردن ی ئ�هم ههرهمانه بكهین دهب��ێ��ت بڵێین ك �ه بۆ درووستكردن ی ئهم شوێهواره گ����هورهو بهناوبانگهیه چهند ی كرێكار تاقمێك ی گ����هوره ئ��ام��ادهك��راوهو بهپێ ی تواناییو ش���ارهزای���ی���ان داب���هش���ك���راون ئیشوكارهكانداو ب���هس���هر دهستیان بهدرووستكردن ی ئهم ههرهمانه كردووه كه ماوهیهك ی ی خ��ای��ان��دووه ت��ا تهواو زۆر ب���ووه .ل�هب�هرام��ب�هری��ش��دا ئهم كرێكارانه خ��واردنو پۆشاكیان ل��هئ��هن��ب��ارهك��ان�� ی فیرعهون وهردهگ����رتو شوێنهوارناسان پێیا نو ا یه
كه بۆ درووستكردن ی ههرهم ی (خئوپس) چوار تاقم ی كرێكار ئ��ام��ادهك��راون كه پێكهاتبوون ل �ه ب���هرد ت��اش �هك��انو ئیشیان ی بهردهكانبوو جوانكردن ی ڕوو ك���ه ل���هژێ���ر س���هرپ���هرس���ت��� ی بیناسازێكدا ب���وون .لهگهڵ ئهمهشدا ههموو ئیشهكان لهژێر ی كهسێكدا ب��وو كه چ��اودێ��ر ی ی كار بهبهردهوام ی چاودێر كرێكارهكان ی دهكرد .وهستاكان بهپێ ی پێوویست ی ژمارهیان زیاد دهك��راو ه�هر وهستایهك چهند كرێكارێك(یان چهند شاگردێك) ی دهكردو لهبهردهستیدا ك��ار ههندێك لهم كرێكارانه شارهزاو ههندێكیشیان ش��ارهزا نهبوون ب��هاڵم بهتواناو بههێز بوونو ی جهستهییهوه كهسان ی ل �هڕوو ی بههێزو بهتوانا ب��وونو توانا كاركردنیان له ئاستێك ی بهرزدا ی ب��وو .كرێكارهكان لهڕێگه دار یان تهنافهوه بهردهكانیان ب����هرزدهك����ردهوه .یۆنانیهكان لهكات ی لێكۆڵینهوهكانیان لهسهر ئهم ههرهمانه دووپات ی دهكهنهوه ك��ه خ �هڵ��ك � ی م��ی��س��ر لهكات ی درووستكردن ی ئ�هم ههرهمانه ناڕهزایهتیهك ی زۆریان دهربڕیووه و ج���ار ج���اره ئ �هگ �هر بۆیان بڕهخسایه تهرم ی فیرعهونهكانیان لهناو گۆڕهكان دههێناوه دهرهوهو ه �هر ب��ۆ ب �هم هۆیهشهوهبووه ك��ه ل��ه ك��ۆت��ای � ی دهس���هاڵت��� ی ی ی چوارهم ی و سهرهتا زنجیره ی پێنجهم ی فیرعهونهكان زنجیره درووستكردن ی ئهم ههرهمانهیان وهستاندووهو وازیان له
درووستكردن ی هێناوه ،چونكه ی خهڵك ی ڕهشوو ڕووت بهزۆر وهك��و كرێكار دیاریدهكرانو ههندێك جاریش ناچار دهكران ل �هالی �هن ف��ی��رع�هون�هك��ان�هوه بۆ ی له كاركردن ی بهشدار ئ �هوه ب��ك�هن ،بۆیه ل�ه كۆتاییهكاندا خهڵك ی ناڕهزاییهك ی زۆریان دهربڕیو دهستیان له كاركردن ههڵگرت. ی ئاماژهیه كه هیچ جێگه بینایه و ئاوهدانیهك ی تر نهبووه ی ب����دات ل��ه ش��ان � ی ئهم خ���ۆ ههرهمانه (بهتایبهت ی ههرهم ی ی خئوپس)و ههرچهنده لهزۆربه ی ی مهركهز ناوچهكان ی ئهمریكا شارستانیهتو پێشكهوتن بوون ی ه��هب��ووهو چ�هن��د بیناییهكیان درووس���ت���ك���ردووهو ئاوهدان ی ه �هب��ووه ب��هاڵم ههرگیز وهكو ئهم ههرهمه نهبوونو ناتوانرێت پێكهوه بهراورد بكرێن. ی 30ه���هرهم له ن��زی��ك�ه میسردا ههیه كه 23دانهیان ی لهوان ی تریان زیاتر لێكۆڵینهوه ل �هس �هر ك���راوه و پهرتووك ی ی لهسهر نووسراوه و له ڕوو ی و بیركاریشهوه ئ �هن��دازی��ار ل �ه ئاستێك ی زۆر ب���هرزدان. خاڵ ی سهرسوڕهێنهر ئهوهیه كه ی نهبوون ی پێشكهوتنێك ی سهرهڕا ت�هك��ن�هل��ۆژی��ای� ی ك �هچ � ی چۆن ت��وان��ی��وی��ان�ه ب��هو ش��ێ��وهی�ه ئهم ههرهمانه درووست بكهن. بهخاكسپاردن ی فیرعهون كاتێك ك �ه فیرعهون له ساڵ ی 2439پ.ز گیان ی لهدهستدا هێشتا كرێكارهكان خ���هری���ك��� ی درووس���ت���ك���ردن ی و ف��هرش��ك��ردن�� ی ن�����اوهوه ی مهڕمهڕ پهرستگاكان به بهرد
ی بهخاك ی بوون ،بۆیه پێشئهوه ی ناوچهیهكیان بسپێرن ڕهوان �ه ی نیل و كرد لهنزیك ڕووب��ار لهم شوێنه مۆمیایان ك��رد .به چهند پارچهیهك پێچایانهوهو لهههر پارچهیهكدا چهند زێڕو ئاڵتونێكیان لهگهڵ پارچهكهدا له الش�هك�هی�هوه دهپێچایهوهو ی ی 45ڕۆژ ئهمكارهش نزیكه ی خایاند تا تهوایان كرد .دوا مۆ میا كر د نی ،مهر ا سیمێكی مهزههبیان بۆ گێڕا و الشهكهیان خسته ناو تابووتهوه و لهكات ی ناشتنیدا چهند كهرهستهیهك ی تایبهت ی وهكو خۆراك و پۆشاك و چ���هك و چ��هن��د شتێك ی تریشیان خسته ناو گۆڕهكهیهوه. م��ی��س��ری�هك��ان پ��ێ��ی��ان��واب��وو كه كاتێك كهسێك دهمرێت دهبێت ی بكرێت ی لهالشهكه پارێزگار ی ڕۆح�� ی بتوانێت له ب��ۆئ �هوه ی مهرگ ی ژی��ان�� ی دوا دوا شاد ببێت .ههر بۆیه لهكات ی ی مردندا ئهندامهكان ی ناوهوه م��ردووهك��ان��ی��ان (وهك���و دڵ و گورچیله و س� ی و ..هتد) دهرهێناوهته دهرهوه و چهند شتێك ی وهكو خوێیان پێوهدهكرد ی خ���راپ نهبێت و ب��ۆ ئ���هوه دواتر الشهكهیا به پارچه كهتان دادهپۆشاو مۆمیا دهكرا و ئینجا دهیان ناشت .بۆیه فیرعهونهكان ی ی ی ڕوحیان دوا میسر بۆ ئهوه ی مردن و زیندووبوونهوه به شاد بمێنێتهوه گرنگیهك ی زۆریان به مۆمیا ك��ردن ودرووستكردن ی وه �هرهم دهدا و لهم میانهشدا خهڵك تووش ی ناخۆشیهك ی زۆر دهبوونهوه تا ئهم ههرهمانهیان درووست دهكرد. و:ساالر عادل حهسهن
سهفهرناسی
ڤ دێت اری مرۆ ۆنی ئاز هوت :ب ئهم فرهییه، . ن سهت و دهسهاڵتهوه وت کردوه سیا ه نه
ههموو ژمارهیهک دکتۆر سهردار عهزیز دهینوسێت
وههای ل ژینگه و تێرامان له مادهیهکی م سیحره ،ئهم توانایه ۆ نوسین و ه ن���هوت كی به پێز ب هرانو ئه به جۆرێک هرووی زان�س��ت��ی��ی�هو ی زیندهو ببێته مادهیه هر مرۆڤ. �� ه ۆکی که س هیه له دونیا ل � .رهنگه لهپاشماو هاڵم چیر هر کاریگهریهکانی له ی تایبهت ه وبێت .ب�� ئۆرگانیه ت و س که ئهدهبێک تبو مرۆڤیشهوه دروس ن زان�س�ت و سیاسه مان دهتوانین بڵێین بی نهوت. ستهوخۆ و وا ه د ۆڤ ه ن��ێ� ه نئ مر وهیهكی را ئ �هم م��ادهی �ه ل� ی دڵتهنگی ژیاری ت ،له که پێی دهڵێ ت به شێ هره له سهر چیرۆکێک ئهمرۆ نو هبهخشێ ڕاو و کاریگ ئابوریدا هب سهرباری ه .ن �هوت ووزه د ن ئامێر و راستهوخۆ بهشێکی دان كانی ئێمه. وا و ه نێ ێت ر ه گێ ل بۆ ئه و پهیوهندیه تهنها نا وێته کار. وهك ژیان ئامێر دهکه رۆڤ انی یار رێیهوه كی سهیر ههیه .م ی ئامێر ژیان و ژ ه له سهر بواری فراو بینین ،زۆر پهیوهندیه ن و خود م کاریگهری مرۆڤدا رکرد �وان��ێ�ت رووب����هروو کهیان ئه مایهی هیچ ی سهفهره ت ه د نیشتهجێبوون و کا ی نهبووهته ئامێربوون له یادهوهر توانا و تا ئهم ماده ب�ه سهید قوتب بهاڵم ئامێر هێش ببێتهوه. دهنوسێت. ایهتهوه ،بواری تر ک له دونیای ئێمهدا .ک دروست مریکا وهها ت نهدۆزر رکردنهوهیه �ت پچرانێ ئهگهر نهو ه مابوو بی ��ێ بوارهکانی بۆ ئ به مرۆڤ. شتا کۆیله لێره ب���هدواوه دهب ۆ سهرجهم ه هێ تنی ئێمه ب ش بهخ وانین درێژه ه، ای مێریش هکهوت له تێگهیش نات ئامێر هێنده پێشن ت خوێنی ئامێره .ئا ئامێر بێت ونکه به هاتنی نهوت وو بدهین. �هو ریه .ب�هاڵم رد ژیانمان .چ له دون��ی��ادا .ن سهرمایهدا و چهمکهكانی رابوو له شتهكان، ک تێ کا دهمی ره. تێز انه مرۆڤی سهر کۆیلهکهرو رزگارکه ایه ئهوا به ههمان رۆ مرۆڤ بیری تێرام له رۆژانی اتانهی تیاد بیری ئهم سهكانهوه. له ههمانکاتدا وو ئهم سیف یان به که پهیوهندی وهستێت . ونێک ههرد له پهیوهند هما بابهتی هرهکهی ده ههر بو لۆژیا وه دوکتۆراک سیاسهت له رب کا ه ه ب کن ی هر ه وسینی تێز گهشهی ت ی سروشتی له س ت چیرۆکی سیانه ن و دهوڵهت و شیواز ره بوو له .ئ�هم کی نهو شێکی گهو نێوان نهوت به وترێت که چیرۆ داری و کۆڵۆنیالیزمه واوئهکهن. ژههاڵتی ناوهراست هتوانرێت ب ه س�هرم�ای�ه ت ری یهكی رۆ جۆرێک د انی یان به و پ�هی�وهس��ت�ن ،یهكیت وتی له ماده تهکهم .به کاریگهریهك کنهلۆژیا نه هۆی بابه ه و ه م مادهیه و تێگهیشتن ک پێ و ته به بۆ گهیشتن له گهشهی زانست دهیهکی پ��ی �رۆزهوه راو بۆ تێ ئهم مادهیه رێگایهكه ناوچهیهدا. ه ما ه رب هم ی کا سیحریهوه ،ل ڕا بۆ مادهیهکی به انست و چهمککردن ێیه له کۆمهڵگاکانی ئ ه جۆرهکان ههرچی نو جۆرێک ل ز به گڕهکهیهوه گ�ۆ همه چیرۆکی گشتی انهکان له م بۆ کور ئ ایهوه ئهفس نهوت پێش مۆدێرنه ه گوڕ هات خزمهتی مرۆڤ .ه هۆی توان هگورگور ب ی به توانا ت كا ب ێبهر ئه ؛ باب انست ئه ئهفسانهیه .ز له کاتێکدا مرۆڤ ب سادانهی دهپهرسترا نای ئهوه دهبهخشێت له رێگای اتم .که ما تنهدهرهوهی ئهکاتهوه. ی شێوازێک ه شه .به ها چ ه پهرستنی پو چیرۆکێکی خ�ۆش و خاته نێو کهڵکهڵهی وانام پێببهخ کی تر ل وه ،جۆرێ ی ت ه ئ له دا ی انکات ه ال ی زانسته دونیاگهری ،له ههم یاریدهی پوچ بوونهو ی گهشه د دیاریدهیهك هته ئاراوه. دهسهاڵتخوازی .ئهم س ڤیبهر به هێناو ک ما سی ئهڵمانی رێت. کۆمهڵنا مۆدێرنهوه باس ئهك کی جودای داکان چیرۆ هیوهست به پ و مرۆڤ و نهوت له شوێنه ج هیوهسته به ی جودا پ به شیواز ههیه،