لڤینی زانستی ژمارە ٩

Page 1

‫ژمار ‌ه‬

‫‪9‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫ ‬ ‫‪ ،‬تشرینی یه‌که‌می ‪2011‬‬

‫دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫تیۆر‌ی رێژه‌یی ئه‌نیشتایین له‌رزیی‬ ‫ته‌نۆلکه‌ی خێراتر له‌خێرایی رووناکی دۆزرایه‌وه‌‬ ‫ئایا ئه‌نیشتایین هه‌مان‬ ‫چاره‌نووسی نیوتنی ده‌بێت؟‬

‫ئیتر خوێن مه‌به‌خشن‬ ‫له‌مه‌ودوا خواردنی‬ ‫ئێکسپایه‌ر ناخۆن‬

‫ئایفۆن‬ ‫ئه‌و جاسوسه‌ی‬

‫هه‌میشه‌ له‌گه‌ڵتدایه‌‬

‫له‌کاتی شۆفێریدا‬ ‫ئاگاداری شێرپه‌نج ‌ه بن‬

‫کۆتایی جیهان‬ ‫بۆ له‌مانگی رابردوودا‬ ‫هیچ رووینه‌دا؟‬ ‫ئایا بالک بێری بۆ کوردستان ده‌شێت؟‬


‫زانست بۆ گشت‬

‫ی کردین‬ ‫سەرسام‬ ‫ڕوناکی‬ ‫خێراتر لە‬ ‫کە فیزیای‬ ‫ئ�ەوە نیە‬ ‫زینەوەی‬ ‫ەش مانای‬ ‫ت؛ نەخێر‪،‬‬ ‫دۆ‬ ‫ئەم‬ ‫س‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح ده‌ینوسێت‬

‫کوانتەم ڕا‬ ‫دادەمێنن‪.‬‬ ‫نیوتن بۆ‬ ‫پتەمبەردا‪،‬‬ ‫وتن هەڵەیە و فیزیای کە فیزیای‬ ‫ی فیزیای نوێ‪ ،‬لە سێ رن لە نی‬ ‫لێکدەداتەوە‬ ‫ەمی نیوتن‬ ‫غە‬ ‫زاناکانی سێ‬ ‫ەرد‬ ‫و‬ ‫بەردێکی بنا ە کاتێك کە‬ ‫ڕوناکی بەڵكو ئ�ە ردە دۆزراوەک�ان�ی س ەدۆزرێتەوە‬ ‫و‬ ‫ژێرپرسیارە‬ ‫ەی نوێ د‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ك خێراتر ل‬ ‫انونە زۆرب �ەی دی م کە دیارد‬ ‫ەوتە‬ ‫ێ دەبێ بۆ‬ ‫ە‬ ‫ەی‬ ‫ک‬ ‫ۆل‬ ‫ەن‬ ‫ق‬ ‫اڵ‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫دەکراون‪ ،‬ب‬ ‫فیزیاوی نو‬ ‫ک سرا توانیان‬ ‫ش پێچەوانە‬ ‫پیا‬ ‫سوی‬ ‫بۆچونێكی‬ ‫ە تایبەتیش‬ ‫ە‬ ‫دی ��ارە ئ�ەم�‬ ‫نوێکان‪ ،‬ب‬ ‫ت��اوب��دەن‪.‬‬ ‫روپی پێویستمان بە شبینی دیاردە‬ ‫بە جیهانی‬ ‫ی فیزیایە‪.‬‬ ‫ەو‬ ‫ەیشتن و پێ‬ ‫ن‬ ‫قبوڵکراوەکان‬ ‫یان ڕێکخراوی ئ کەی تێگ‬ ‫نوێیەکان پەیوەستبوو ی کوانتەم‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ۆل‬ ‫ر‬ ‫ەن‬ ‫مونە‪ ،‬فیزیا‬ ‫سێ‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫انیا‬ ‫کە دی��ار‬ ‫ی‬ ‫ۆ ن‬ ‫ناو ئەتۆمدا‬ ‫زاناکان کیەکان‪ ،‬لە سویسرا تو ‪ ٢‬کیلۆمەتر‬ ‫چکەی ئەتۆمەوە‪ .‬ب ی فیزیا لە‬ ‫‪٠‬‬ ‫و‬ ‫‪٠‬‬ ‫ژینەوە نا‬ ‫‪٠‬‬ ‫ە‬ ‫نک‬ ‫خێرای گ‬ ‫ان‬ ‫ەك ئەوەی‬ ‫شانی دا کە قانونەک ن‪ ،‬نەك و‬ ‫تۆێ ۆنۆ بە خێرایەك تاوبدە ی ڕوناکی‪.‬‬ ‫ەفتار دەک��ە‬ ‫ری‬ ‫مەترە‪ ،‬نی‬ ‫ە‬ ‫تر ڕ‬ ‫نیوت مێرێکدا زیاتر بێ لەو ‪ ٢٢٩‬کیلۆ‬ ‫کدا ‪٧٩٢‬‬ ‫ژ‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫لە د‬ ‫لە کارابونی‬ ‫کورتی جۆرێکی ی دەکردن‪.‬‬ ‫ە دەمژمێرێ‬ ‫‪ .٢٩٩‬ب �ە‬ ‫ی سەدەیەك‬ ‫نیوتن پێشبین‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫‪٨‬‬ ‫ە‬ ‫نا‬ ‫تیدا‪ ،‬هێندە‬ ‫‪٠٠‬‬ ‫ک‬ ‫ڕو‬ ‫فۆتۆنەکان‪،‬‬ ‫خۆ ڕەنگە پاش نزی ی مرۆڤایە‬ ‫�ەرچ �ی ن��ی�وت�ری�ۆن�ۆ ملیۆنێك لە‬ ‫لە خزمەت‬ ‫لە ڕۆخی‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫ەن‬ ‫کان ‪ ٢٠‬بە‬ ‫رچ‬ ‫ی کوانتەم‬ ‫ە کە ئیدی‬ ‫نیوتریۆنۆ‬ ‫خێراتر ب �ون‪ .‬هە ێ‪ ،‬فیزیا‬ ‫دۆزرابنەو‬ ‫فیزیایەکی‬ ‫دەربڕ‬ ‫ناکیە‪،‬‬ ‫وێ‬ ‫ویستمان بە‬ ‫کە یەکەی ڕو مانەوە دۆزینەوەکەیان دێکی دی��ارەدەی ن بدەین و پێ‬ ‫دیاردانەی‬ ‫ر‬ ‫زۆر بە گو‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫پێشبینی ئەو‬ ‫ەکێك لە ب‬ ‫نتە‬ ‫کان‬ ‫بێ‪ ،‬ئەمە ی‬ ‫فیزیای کو لێکدانەوە و‬ ‫ن ناگەین‪.‬‬ ‫زانا گەر ڕاست‬ ‫وێ بێ بۆ‬ ‫ق دەکات‪.‬‬ ‫جارێ تێیا‬ ‫بەاڵم‬ ‫ن‬ ‫دۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫کوانتەم لە‬ ‫م کۆمەڵێك‬ ‫شماندان و‬ ‫ێیە‪ ،‬گەر ب‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫یا‬ ‫د‬ ‫پێ‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫فی‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ات‬ ‫ەم فیزیا ن‬ ‫بناغ‬ ‫دنی دیاردە‬ ‫مانخ‬ ‫وان��ت �ەم‪ ،‬کە‬ ‫ت ئ‬ ‫کر‬ ‫ئەم دۆزینەوەیە دە فیزیای ک �‬ ‫هەڵبە کدانەوە و پێشبینی شی دەبێ؛‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ن بەدروست‬ ‫ە‪ ،‬ک �ە ڕەن �‬ ‫لێ‬ ‫تری‬ ‫فیزیاویەکا‬ ‫��ارەو‬ ‫جگە ل�ە ۆزراوەک��ان کارێکی کی تایبەتدا‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫یا‬ ‫پ �رس��ی سەدەیەكە د‬ ‫وێ و ن �ەد‬ ‫ستە لە بارێ‬ ‫‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫میاندا ڕابمێن‬ ‫ی‬ ‫تایبەتی ن‬ ‫لێکبداتەوە›‬ ‫ە کە پێوی‬ ‫نزیکە وە‪ ،‬لەبەردە‬ ‫وەی‬ ‫ەی‬ ‫م‬ ‫لێکدەداتە‬ ‫ەماکانی تیوری ڕێژ ە؛ واتە ئەویش ئە انی فیزیای کوانتە نیوتن‪ .‬لەم‬ ‫کێك لە بن‬ ‫دەک‬ ‫ناکی ڕەهای‬ ‫ی‬ ‫یە‬ ‫خێرای ڕو‬ ‫یەکەی هەم دیار ی تایبەتی تردا فیزیا ربونەوەیەکی‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫م لە بارێک‬ ‫ە‬ ‫دەم بەرەنگا‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ەی‬ ‫و‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ئ‬ ‫ۆ‬ ‫ۆت‬ ‫ن‬ ‫ای‬ ‫ف‬ ‫ە‬ ‫شت‬ ‫رستای ه‬ ‫ر‬ ‫کە فیزیای‬ ‫ئەن وشتدا تەنێك نیە لە ن وزە‪ ،‬با‬ ‫ەوە فیزیای نوێ لەبە وانتەم‪ ،‬چون‬ ‫لە سر‬ ‫کێشە ڕو‬ ‫ێ‪ .‬ئەنشتای‬ ‫فیزیای ک‬ ‫ی تایبەتدا‬ ‫دا ب �ە هاو‬ ‫تا‬ ‫لە بارێک‬ ‫ڕوناکیە‪ ،‬خێرتر ب ل �ە ب�ۆش�ای�‬ ‫‪ .E‬سەختتردایە پێویست بو‬ ‫ی ڕون��اک �ی‬ ‫=‬ ‫‪2‬‬ ‫ێ‪mc :‬‬ ‫و خ��ێ �را‬ ‫بێ‪ ،‬کوانتەم تەنیا ەی نیوتن‪.‬‬ ‫ەوە دەبەست‬ ‫ەم پرسێکی‬ ‫و‬ ‫را‬ ‫پێک‬ ‫بۆئە‬ ‫خێ‬ ‫ەرد‬ ‫بەناوبانگەکەی ەنێك وەك ڕون��اک �ی ەریەکی بگەڕێتەوە ە فیزیاویانە دەمانبەنە ب ەك مرۆڤ‬ ‫کاریگ‬ ‫ەیە کە و‬ ‫د‬ ‫وەی ت‬ ‫ئەم دیار ەویش ئەو‬ ‫کاریگەرە‬ ‫ب �ۆئ �ە ک �ەی ببێتە بێکوتا‪ .‬کی خێراتر‬ ‫ەفیەوە؛ ئ‬ ‫ەیبینین یان‬ ‫ك لە ڕونا‬ ‫ی‪ .‬فەلس‬ ‫گەین کە د‬ ‫ێ لەسەمان‬ ‫پێویستە وزە ە گەر تەنێ‬ ‫دەستپێکردن‬ ‫لەوە تێدە‬ ‫کاریگەر نەب‬ ‫ی‬ ‫ات‬ ‫ن؛ تەنیا‬ ‫تریشی ئەوەئە ک بۆ دوای ک‬ ‫م گوزارشە‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫نی‬ ‫ست‬ ‫ێتەوە‬ ‫ە‬ ‫ڕا‬ ‫ک‬ ‫هەڵبەت ئە‬ ‫ی دۆزینەوە‬ ‫جەستە لەسەرمان‪ .‬لێدەکەینەوە!‬ ‫بێ‪ ،‬ئەوا دەگەڕ می بێکەڵک‬ ‫زۆر باردا‬ ‫ەنجا‬ ‫بەر‬ ‫لە‬ ‫ی‬ ‫ئەمانەش دەرئ گەر لە تەکنەلۆجیدا گوزاری بۆچی بیر ونکە فیزیا و ماتماتیك نەماندیون‪.‬‬ ‫ەت‬ ‫ە کە هێشتا‬ ‫چ‬ ‫گیز‪ ،‬بەڵکو‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ە‪،‬‬ ‫خ‬ ‫و ڕەوا نی‬ ‫ک�ۆم�ەڵ��ێ�ك‬ ‫ەنەو‬ ‫هەر‬ ‫لیف یەکێك‬ ‫ی بۆشایی‬ ‫ی‬ ‫��‬ ‫�‬ ‫ەندێك دیاردە لێکدەد کانی مەندە‬ ‫ک‬ ‫رێ �ن‪ ،‬دەر‬ ‫وەك سەفەر‬ ‫ەی توخمە‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫کردوە پێش‬ ‫ب �ک‬ ‫باز دەک�ەن‪،‬‬ ‫ڕەنگە خشت‬ ‫ت پێشبینی‬ ‫نوێمان لێ‬ ‫ۆ‬ ‫‪.‬‬ ‫خ‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫ان‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫نوێی‬ ‫ەشنی دەمو‬ ‫ەی‬ ‫سروشت‪.‬‬ ‫مینیک‬ ‫�ان ل �ەم دۆزی��ن��ەوە کان بێ لەو دیاردان توخمەکانی‬ ‫مرۆ تازە‬ ‫تەلەکۆ ستی زان��اک�‬ ‫نا‬ ‫و‬ ‫زا‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫کە ئێمەی‬ ‫زینەوەی ه‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ك‬ ‫ەڵوێ‬ ‫ەندێ‬ ‫کانی دۆ‬ ‫�ە‪،‬‬ ‫��ەوەی کە‬ ‫ه ی دژوار ب �و‪ .‬ه ە کە تیۆریە‬ ‫ڕەنگە ئەم دی��اردەی رتن بێ ل‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫کەڵەیە‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ای‬ ‫دا‬ ‫د‬ ‫ێ؛ ئەمەش‬ ‫ەیان وا لێک‬ ‫وە تەنیا پێ‬ ‫الیەنگرانی‬ ‫تێ ە دۆزراوەک‬ ‫چەقنابەست‬ ‫ۆزی�م�ان�ەت�ە‬ ‫‪.‬‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ەت‬ ‫ڤ‬ ‫دیارد‬ ‫چەندین د‬ ‫رۆخ �س��ت �و‬ ‫ە سروشتی‬ ‫ینەوەی مرۆ‬ ‫ی ب �ە د‬ ‫ەیشتنمان ل‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ۆ‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ین‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫‪ .‬ئایا سن‬ ‫تێگ‬ ‫تا‬ ‫ەیشتنیشمان‬ ‫ئەنش ش هەڵوێستیان دژی دۆزینەوەکە‬ ‫خۆیدا ڕۆژ بە ڕۆژ ت‪ .‬تا تێگ‬ ‫نی‬ ‫ای‬ ‫ی‬ ‫راوانتر دەکا‬ ‫لە‬ ‫ئەنشت‬ ‫م‬ ‫و قانونی‬ ‫ە‬ ‫ست‬ ‫ە بۆ ئە‬ ‫ەوە؟‬ ‫روبەرمان ف‬ ‫انەوە‬ ‫بەهانەیان هێنایەو ی کونتەم پوچ دەکات بیری دەو‬ ‫پێویستمان بە لێکد روبەرمان‪.‬‬ ‫زیا‬ ‫رێ �ک �ی ت �ر‬ ‫دەکانی دەو‬ ‫یاد بکات‪،‬‬ ‫ئەم دۆزینەوەیە فی ەر ب �ە ج �ۆ‬ ‫هێندە ز‬ ‫ەوەی دیار‬ ‫��‬ ‫�‬ ‫گ‬ ‫ە بۆ لێکدان‬ ‫خ �ۆ ڕەن �گ �ە �ەوەک�ە دی��اردەی�ەک�ی کات نوێی‬ ‫ەوە دۆزی��ن‬ ‫ری هەمان‬ ‫کەین‬ ‫‪ .‬دەورەب��ە‬ ‫رای���ەوە و‬ ‫لێ ب هێنەر نەبێ‬ ‫وانتەم دۆز‬ ‫سەرسوڕ‬ ‫ک‬ ‫یای نیوتن‪،‬‬ ‫ەدەی پێشو‪ ،‬فیزیای راوە بە فیز‬ ‫س��‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح ماستەری‬ ‫ی‪ ،‬کە ناس‬ ‫کۆمەڵێك‬ ‫ی کالسیك‬ ‫لەبەرانبەر‬ ‫یا‬ ‫ز‬ ‫لەزانکۆی لەندەن‌و دکتۆرای لە (یو سی‬ ‫سیارەوە و‬ ‫فی‬ ‫اند‪ .‬دواتر‬ ‫ر پر‬ ‫ایم‬ ‫ئێڵ ‪ -‬لەندەن) وەرگرتوە‪ ،‬سااڵنێكی‬ ‫خستە ژێ� زراوەی فیزیاویدا ڕ رکەوت کە‬ ‫�اردەی دۆ‬ ‫بۆمان دە‬ ‫دی�‬ ‫کامڵتر بو‪،‬‬ ‫زۆر لەبواری لەیزەرو تەڵی ڕوناکیداو‬ ‫بینراو یان‬ ‫ن‬ ‫انی‬ ‫تێگەیشتما‬ ‫کە‬ ‫کۆمیۆنیکەیشندا کاریکردوە دامەزراوە‬ ‫تەنیا دەتوانێ بۆ جیه انی نەبینراو‬ ‫زیای نیوتن‬ ‫کە لە جیه‬ ‫فی‬ ‫جیهانیەکانداو چەندین نامەی‬ ‫و‬ ‫انی فیزیای‬ ‫کرۆ جێبەجێ بکرێ نین‪ ،‬قانونەک‬ ‫ما‬ ‫ایکرۆ دەڕوا‬ ‫زانسیتی‌و تەکنەلۆجی نووسیوە‪.‬‬ ‫وت��ن دۆش‬ ‫یان م‬ ‫ن��ی��‬


‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫ژماره ‪9‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫‪ ،‬تشرینی یهکهمی ‪2011‬‬

‫دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫تیۆری رێژهیی ئهنیشتایین لهرزیی‬ ‫ته‌نۆلکه‌ی‌خێراتر‌له‌خێرایی‌رووناکی‌دۆزرایه‌وه‌‬ ‫ئایا‌ئه‌نیشتایین‌هه‌مان‌‬ ‫چاره‌نووسی‌نیوتنی‌ده‌بێت؟‬

‫ئیتر‌خوێن‌مه‌به‌خشن‬ ‫له‌مه‌ودوا‌خواردنی‌‬

‫ئێکسپایه‌ر‌ناخۆن‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میره‌‬ ‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬

‫ئایفۆن‬ ‫ئه‌و‌جاسوسه‌ی‬

‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی‪ :‬هێمن عه‌بدولقادر‬

‫هه‌میشه‌‌له‌گه‌ڵتدایه‌‬

‫لهکاتی شۆفێریدا‬ ‫ئاگاداری شێرپهنجه بن‬

‫کۆتایی‌جیهان‬

‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫بۆ‌له‌مانگی‌رابردوودا‌‬ ‫هیچ‌رووینه‌دا؟‬ ‫ئایا‌بالک‌بێری‌بۆ‌کوردستان‌ده‌شێت؟‬

‫‪No.09, November 2011‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪.‬‬ ‫کوردستان‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای په‌یپه‌ر باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪29 10‬‬ ‫‪40 34‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫‪4‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫هەمبەرگر بەبێ گۆشتی ئاژەڵ بخۆن‬ ‫به‌مــزووانـ ‌ه هه‌مبه‌رگرێـــک ده‌خـــۆن که‌ له‌تاقیگــــه‌کاندا‬ ‫به‌رهه‌مهاتـــووه‌و له‌گۆشتــی ئـــاژه‌اڵن پێکنــه‌هاتووه‌‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ل��ەداه��ات��ووی��ی نزیکدا‬ ‫ل��ەف��رۆش��گ��ەک��ان��دا جۆرە‬ ‫گۆشتێک دەب��ی��ن��ی��ی��ن‪ ،‬کە‬ ‫ل��ەگ��ۆش��ت��ی ئ���اژەڵ���ەک���ان‬ ‫بەرهەم نه‌هاتووە بەڵکو لە‬ ‫تاقیگەکانداو بەبەکار‌هێنانی‬ ‫ق�����������ەدە خ�����ان�����ەک�����ان‬ ‫دروستکراوە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای پەیدابوونی‬ ‫م���رۆڤ���ەوە گیانلەبەرانی‬ ‫راودەک������������رد ت����اوەک����و‬ ‫گۆشتەکەی بەکاربهێنێت‪.‬‬ ‫ل���ەدوای���دا لەکێڵگەکاندا‬ ‫دەستیدایە پەروەردەکردنی‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران تاوەکو‬ ‫گۆشت‌و بەرهەمەکانیتری‬ ‫بەکاربهێنێت‪ .‬وادی���ارە‬ ‫روداووێ����ک����ی گ���ەورەت���ر‬ ‫ل��ەداه��ات��ودا روودەدات و‬ ‫ئێمە وەرچەرخانێکی گەورە‬ ‫ل��ەب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی گۆشتدا‬ ‫دەبینین‪ .‬ئەگەر حەزتان‬ ‫لەکوشتاری گیانلەبەران‬ ‫ب��ەه��ۆی گۆشتەکەیانەوە‬ ‫نییە ‪ ،‬ئەم گۆڕانە لەوانەیە‬ ‫بۆتان سەرنجراکێش بێت‪.‬‬ ‫لەوانەیە لە ماوەیەکی‬ ‫زۆر نزیکدا واتە نزیکەی‬ ‫ش��ەش مانگیتر‪ ،‬هەندێک‬ ‫ب��ەره��ەم��ی گ��ۆش��ت��ی بێتە‬ ‫ب������ازارەوە ک���ە ل���ە خانە‬ ‫ئاژەڵییەکانی ناو تاقیگەدا‬ ‫دروس����ت����ک����راون‪ .‬بۆیە‬ ‫ئیتر پێویست ن��اک��ات بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی هەمبەرگەرو‬ ‫س��وس��ەج و ک��ال��ب��اس و‬ ‫ستێک و خواردەمەنییە‬ ‫گ��ۆش��ت��ی��ی��ەک��ان��ی��ت��ر ژی���ان‬ ‫لەگیانلەبەران بستێنیین‪.‬‬ ‫ب��ەڵ��ک��و ت��ەن��ه��ا هەندێک‬ ‫لەخانەکانیان وەردەگریین‌و‬ ‫پەروەردەیی‬ ‫لەتاقیگەدا‬ ‫دەکەین‪ .‬دیارە زۆر کەس‬ ‫حەزیان لەتاقیکردنەوەی‬ ‫ئەمەیە‪.‬‬ ‫ل���ەم���اوەی پێشوودا‬ ‫گ����روپ����ێ����ک ل����ەواڵت����ی‬ ‫س����وی����د ک����ۆب����وون����ەوە‪،‬‬ ‫ت�����اوەک�����و ش���ێ���وازێ���ک���ی‬ ‫بەرهەمهێنانی‬ ‫ن���وێ���ی‬ ‫تاقیبکەنەوە‬ ‫گ���ۆش���ت‬ ‫کەپێی دەوت��رێ��ت گوشتی‬

‫بێسەربڕیین‪ .‬ئەو ئایدیایەی‬ ‫کەبکرێت ب��ێ ئازاردانی‬ ‫گیانلەبەران گۆشت بخۆین‬ ‫ب��ۆ چەندین س��اڵ لەوەو‬ ‫پێش دەگەڕێتەوە‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫وتەی جولی گلد لەزانکۆی‬ ‫تەکنەلۆژیای شلمرز لە‬ ‫یوتۆبۆری و لەرێکخەرانی‬ ‫ئەم کۆبونەوەیە‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫کەس لەتاقیگەدا گۆشتی‬ ‫دروستنەکردووە ‪.‬‬ ‫م������ارک پ���ۆس���ت لە‬ ‫ماستریختی‬ ‫زان���ک���ۆی‬ ‫ه��ۆڵ��ەن��دا‪ ،‬تاقیکردنەوەی‬ ‫دەرب������������ارەی‬ ‫زۆری‬ ‫بەرهەمهێنانی گۆشتی بەراز‬ ‫ئەنجامداوەو‬ ‫لەتاقیگەدا‬ ‫توانیویەتی بەبەکارهێنانی‬ ‫سرۆمی کۆڕپەڵەی ئەسب‬ ‫قەدەخانەکانی‬ ‫ل���ەس���ەر‬ ‫بەراز لەتاقیگەدا ماسولکە‬ ‫پ������������ەروەردە ب���ک���ات‪.‬‬ ‫ئ���ەو م��اس��ول��ک��ان��ەی ئەو‬ ‫لەتاقیگەدا دروستیکردووە‬ ‫هەرکامیان ‪ ٢.٥‬سانتیم‬ ‫درێ��ژی��ان ه��ەی��ە‪ .‬پۆست‬ ‫دەڵ���ێ���ت ت���اوەک���و شەش‬ ‫مانگیتر سۆسەج بەگۆشتی‬ ‫تاقیگە بەرهەمدەهێنێت‪.‬‬ ‫پۆست هەموو رۆژێک‬ ‫ماسولکە دروستکراوەکانی‬ ‫ن��اچ��ار دەک����رد بجوڵێن‬ ‫تاوەکو وەک ماسولکەی‬ ‫راستییان لێبێت‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئ���ەوەش���دا ماسولکەکان‬ ‫هەر الواز بوون و کەس‬ ‫ح���ەزی لێنه‌بوو رۆژێک‬ ‫بیخوات‪ .‬خ��ودی پۆست‬ ‫ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت ‪" :‬‬ ‫ئ��ەو ماسولکانەی کەمن‬ ‫دروستمکردن سپی بوون‬ ‫چ��ون��ک��ه‌ خ��وێ��ن��ی تێدا‬ ‫نەبوو‪ ،‬پرۆتینی هەڵگری‬ ‫ئا سن ( میو گلو بین ) ی‬ ‫کەمی تێدابوو‪ ،‬ئێستا ئێمە‬ ‫لەهەوڵدایین رێگەیەک بۆ‬ ‫زیادکردنی هیمۆگلۆبین و‬ ‫لەئەنجامدا رەنگی سوور‬ ‫بۆ ماسولکەی تاقیگەییەکان‬ ‫بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫پ���ۆس���ت دەی����ه‌وێ����ت‬ ‫ل���ەت���اق���ی���ک���ردن���ەوەک���ان���ی‬

‫داهاتوودا بەرەو خانەکانی‬ ‫چ��ێ��ل ب��چ��ێ�ت‌و هیوادارە‬ ‫لەساڵی داهاتوودا لە تاقیگە‬ ‫هەمبەرگر دروستبکات‪.‬‬ ‫بەاڵم چیرۆکەکە لێرەدا‬ ‫تەواو نابێت‪ .‬ئیستان ڤلین‬ ‫‪ ،‬ب��ای��ۆ‪ -‬ئ��ەخ�لاق ناسی‬ ‫زانکۆی لینکۆپینگی سوید‬ ‫ب��ڕوای وای��ە بەکارهێنانی‬ ‫گ��ۆش��ت ل����ەالی ئێمەوە‬ ‫زۆرت��������ر ل����ەس����ەر ئ���ەو‬ ‫ئ���اژەاڵن���ەی���ە کەماڵیمان‬ ‫ک���������ردوون‪ ،‬ن�����ەک ئ���ەو‬ ‫ئاژەاڵنەی کەگۆشتەکەیان‬ ‫زۆرخ��ۆش��ە‪ .‬ب��ەم شێوەیە‬ ‫گۆشت‬ ‫لەبەرهەمهێنانی‬ ‫ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا ئ���ەم یاسایە‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬ئەو دەڵێت ‪:‬‬ ‫" م��ن ب���ڕوام وای��ە کەبەم‬ ‫ش��ێ��وەی��ە دەت��وان��ی��ی��ن ئەو‬ ‫گۆشتانەی ک��ەزۆر نایابن‬ ‫بخۆیین‪ .‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫ل��ەم م��ێ��ت��ۆدەدا پێوویست‬ ‫بەکوشتنی ئ��اژەڵ ناکات‪،‬‬ ‫بۆیە دەکرێت لەداهاتوودا‬ ‫بەئاسودەیی و بێلۆمەکردن‬ ‫تەنانەت گۆشتی پانداش‬ ‫بخۆیین ‪.‬‬ ‫خ��اڵ��ی گ��رن��گ لێرەدا‬ ‫ئ��ەوەی��ە ت��ەن��ان��ەت ئەگەر‬ ‫ت��وێ��ژەران بتوانن گۆشتی‬ ‫ت��اق��ی��گ��ەی��ی دروستبکەن‬ ‫ئ���ای���ا ئ��ێ��م��ە ئ���ام���ادەی���ن‬ ‫هەمبەرگرە تاقیگەییەکەی‬ ‫ئ��ەوان بخۆیین؟ هەڵبەت‬ ‫ئێمە ک��ەس��م��ان نازانیین‬ ‫ماسولکەی تاقیگەیی تامی‬ ‫چ��ۆن��ە‪ .‬ه��ەن��دێ��ک رێسا‬ ‫ب���وون���ی ه���ەی���ە ئەویش‬ ‫بەهۆی ئەگەری زۆر زۆر‬ ‫کەم لە زیانبەخشییدا نابێت‬ ‫ئەو ماسولکە تاقیگەیانەی‬ ‫کە بەسرۆمی کۆرپەڵەی‬ ‫بەرهەمهاتوون‬ ‫چ��ێ��ل‬ ‫ب�����ەک�����ار ب���ه���ێ���ن���رێ���ن‪.‬‬ ‫ب��ەه��ەرح��اڵ‪ ،‬بەکارهێنانی‬ ‫ئ���ەم ج����ۆرە لەگۆشت‌و‬ ‫ب��ەره��ەم��ە گۆشتییەکان‬ ‫ی����ارم����ەت����ی����دەردەب����ن بۆ‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی گۆشتی‬ ‫ت��اق��ی��گ��ەی �ی‌و نەکوشتنی‬ ‫ئاژەاڵن ‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ل��ە ئێستادا گروپێک‬ ‫ل��ەزان��ای��ان تێدەکوشن بۆ‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی گۆشتی‬ ‫سیانوباکتریاکان‬ ‫تاقیگە‬ ‫بەکاربهێنن کە دەوڵەمەندە‬ ‫بە ترشی ئامینۆ‪ ،‬شەکرو‬ ‫چ��ەوری��ی��ەک��ان وات���ە ئەو‬ ‫ش��ت��ان��ەی��ی ماسولکەی‬ ‫ئ��ـ��ـ��ـ��اژەاڵن پێوویستی‬ ‫پێیەتی‪.‬‬ ‫لەوانەیە‬ ‫لەکۆتاییدا‪،‬‬ ‫ئ������ەم ک��������ارە ت���ۆزێ���ک‬ ‫ن��اس��روش��ت��ی ب��ێ��ت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێک کارییگەرییەکەی‬ ‫ل������ەس������ەر س����روش����ت‬ ‫دەپێــویین‪ ،‬دەبینیین بە‬

‫ب����ەراورد ل��ەگ��ەڵ گۆشتی‬ ‫سروشتییدا‪ ،‬ئ��ەم شێوازە‬ ‫کارییگەری خراپی کەمتر‬ ‫ل��ەس��ەر ژینگە دادەنێت‪.‬‬ ‫بە بەرهەمهێنانی گۆشت‬ ‫لەتاقیگەدا فشار لەسەر‬ ‫س��روش��ت کەمدەبێتەوەو‬ ‫دارس���ت���ان���ەک���ان‌و شوێنە‬ ‫س���روش���ت���ی���ی���ەک���ان بۆ‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی گۆشت‬ ‫وێ���ران ن��اک��رێ��ن‪ .‬دەبێت‬ ‫چ���اوەڕوان بیین‌و ببینیین‬ ‫کاردانەوەی خەڵک بۆ ئەم‬ ‫گۆشتە چۆن دەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫‪6‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫له‌مه‌ودوا خواردنه‌کانتان ئێکسپایه‌ر نابن‬ ‫مادەیەکی سیحریی سروشتی؛‬ ‫خواردەمەنی بۆ ماوەیەکی درێژ لەدەرەوەی سەالجە دەپارێزێت‬

‫ته‌ندروستی‬

‫توێژەران پارێزەرێکی‬ ‫س��روش��ت��ی��ان دۆزی���وەت���ەوە‬ ‫ک��ە دەت��وان��ێ��ت گەشەی‬ ‫ژەهراویی‬ ‫باکتریاکانی‬ ‫ب���وون���ی خ���واردەم���ەن���ی‬ ‫راوەس��ت��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬ب��ە بەکار‬ ‫هێنانی ئەم مادەیە دەکرێت‬ ‫تا ماوەیەکی زۆر‪ ،‬گۆشت‬ ‫و ش��ی��رەم��ەن��ی و ماسی‬ ‫ل����������ەدەرەوەی سەالجە‬ ‫رابگرییت‪.‬‬ ‫س����ااڵن����ە زی����ات����ر لە‬ ‫‪ ٢٠‬میلیۆن ت��ەن مادەی‬ ‫خ����واردەم����ەن����ی تەنها‬ ‫ل��ەواڵت��ی بەریتانیا لەناو‬ ‫دەچێت‪ .‬توێژەران دەڵێن‬ ‫بەزیادکردنی پێکهاتەیەکی‬ ‫سروشتی بەناوی (‪)Bisin‬‬ ‫ب���ەخ���واردەم���ەن���ی���ی���ەک���ان‬ ‫دەک���رێ���ت ئ���ەم ژمارەیە‬ ‫زۆر ک��ەم��ب��ک��رێ��ت��ەوە و‬ ‫خواردەمەنییەکان‬ ‫م���ادە‬ ‫ل����������ەدەرەوەی سەالجە‬ ‫وب��ۆم��اوەی چ��ەن��د هەفتە‬ ‫ت��اوەک��و چ��ەن��دی��ی��ن ساڵ‬ ‫هەڵبگیریەت‪.‬‬ ‫ئەم پارێزەرە سروشتییە‬ ‫ل����ەالی����ەن گ���روپ���ێ���ک لە‬ ‫باکتریاکانی سوودمەندەوە‬ ‫دروستدەکرێت و دەتوانێت‬ ‫بە کۆنتڕۆڵ کردنی ئەو‬ ‫ب��اک��ت��ری��ان��ەی کەهۆکاری‬ ‫تێکچوونی گۆشت وماسی‬ ‫و هێلکەو شیرەمەنیین‪،‬‬ ‫ت��ێ��ک��چ��وون��ی ئ���ەم مادانە‬ ‫ب����ۆم����اوەی����ەک����ی درێ����ژ‬ ‫دوابخات‪.‬‬ ‫ئەم مادەیە لەپێکهاتەی‬ ‫هاوشێوەی نیسین– ئانتی‬ ‫بایۆتیکێکی ن��اس��راو –‬ ‫دروس��ت��ک��راوە و گەشەی‬ ‫باکتریای ترسناکی وەک‬ ‫ئیکوال‪ ،‬سالمونال و لیستریا‬ ‫راوەستێنێت و دەتوانێت‬ ‫ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی درێ���ژ بۆ‬ ‫مانەوەی خواردەمەنیەکان‬ ‫و ج����ۆرەک����ان����ی س���اس‬ ‫بەکار بهێنرێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫کارییگەری یەکجار زۆری‬ ‫لەسەر ماوەی مانەوەی مادە‬ ‫خواردەمەنییەکانی وەک‬ ‫خواردەمەنییە دەریاییەکان‬

‫و خواردەمەنییەکانی ناو‬ ‫قوتو و پەنییر کە مێژوویی‬ ‫ئیکسپایەر بوونیان کورت‬ ‫و دیاریکراوە دەبێت‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەرەان��ی زانکۆی‬ ‫مینەسوتا کە بەرێکەوت‪،‬‬ ‫ت��وان��ی��ی��ان ئ����ەم م���ادەی���ە‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬دەڵێن لەمەودوا‬ ‫ئ��ی��ت��ر پ��ێ��وی��س��ت ناکات‬ ‫نیگەرانی مێژوی ئیکسپایەر‬ ‫ب��وون بین چونکو مادە‬ ‫خواردەمەنییەکان تەنانەت‬ ‫ئ���ەگ���ەر ل���ەب���ارودۆخ���ی‬ ‫نەگونجاویشداو لەدەرەوەی‬ ‫س���ەالج���ە هەڵبگیریەت‬ ‫ت��اوەک��و چ��ەن��دی��ی��ن ساڵ‬ ‫ئیکسپایەر نابێت‪.‬‬ ‫دک��ت��ۆر دن سولیڤان‪،‬‬ ‫ما یکر ۆ با یۆ لۆ جیست‬ ‫لەزانکۆی مینەسوتا کە‬ ‫ب��ە رێ��ک��ەوت و لەکاتی‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەر چاندنی‬ ‫باکتریاکانی ریخۆڵەدا‬ ‫ت��وان��ی��وی��ەت��ی ئەمە‬ ‫م��ادەی��ە بدۆزێتەوە‬ ‫دەڵ������ێ������ت "ئ������ەم‬ ‫پێکهاتە بەتەواوەتی‬ ‫س����روش����ت����ی����ی����ەو‬ ‫دەت���وان���ێ���ت م���ادە‬ ‫خو ا ر د ە مە نییە کا ن‬ ‫لەبەرامبەر زۆربەی‬ ‫ئ���ەو باکتریانەی‬ ‫ک��ە دەب���ن بەهۆی‬ ‫ت����ێ����ک����چ����وون و‬ ‫ژەه������راوی بوون‬ ‫ب����پ����ارێ����زێ����ت و‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە ل���ە سێ‬ ‫ساڵی داهاتودا بێتە ناو‬ ‫پیشەسازی خۆراکەوە‪".‬‬ ‫ئەم پێکهاتە دەتوانێت‬ ‫پ��رۆس��ەی ت��ێ��ک��چ��وون لە‬ ‫میوە و س��ەوزەدا هێواشتر‬ ‫بکاتەوە و ژیانی زۆربەی‬ ‫ئەو کەسانەی کە حەزیان‬ ‫لەخواردنی خواردەمەنی‬ ‫ئ������ام������ادە و خ���ێ���رای���ە‬ ‫دەپارێزێت‪ .‬هەموو ساڵێک‬ ‫ب���ە م��ی��ل��ی��ۆن��ان لەخەلک‬ ‫ت���ووش���ی ژەه���راوی���ب���وون‬ ‫بەهۆی مادە خواردمەنییە‬ ‫ت��ێ��ک��چ��ووەک��ان��ەوە دەبن‬ ‫و زی���اد ب��وون��ی رێژەی‬

‫بەرهەمهێنانی خواردەمەنی‬ ‫ئ��ام��ادەک��راو بەدڵنییاییەوە‬ ‫ئ��ەم ژم��ارەی��ە لەسااڵنی‬ ‫داهاتوودا بەرزدەکاتەوە‪.‬‬ ‫لە ئێستادا نیسین بۆ‬ ‫زیادکردنی ماوەی مانەوەی‬ ‫بەکاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫پەنییر‬ ‫بۆیە ئەم بابەتە دەتوانێت‬ ‫ب��ب��ێ��ت ب���ەه���ۆی ئ����ەوەی‬ ‫م��ادەک��ە خێراتر بێتە نێو‬ ‫خۆراکەوە‪.‬‬ ‫پیشەسازی‬ ‫لەوانەیە لەسااڵنی داهاتودا‬ ‫پێویست ن��ەک��ات سەیری‬ ‫مێژوی ئیکسپایەر بوونی‬ ‫خواردەمەنییەکان لەپێش‬ ‫کڕیینیدا بکەین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Daily mail :‬‬

‫‪7‬‬


‫‪8‬‬

‫ژیانی دووایی‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫‪9‬‬

‫تەکنەلۆژیای ناشتنی مردوو له‌کۆن‌و نوێدا‬

‫بۆ سەدان ساڵ کلتورە جۆربەجۆره‌كان رێگەی جۆربەجۆریان بۆ ناشتنی مردووەکان داهێناوە‪ ،‬لەمومیایکردن بەمەبەستی گەیشتن بەژیانێکی ئەبەدی تاوەکو دان بەده‌م گیانلەبەرانەوە بۆ‬ ‫گەڕانەوەی خێرا بۆ سروشت‪ ،‬گۆڤاری نیوساینتیست هەندێک لەرێگەکانی چۆنییەتی هەڵسوکەوت لەگەڵ الشەی مردوودا دەناسێنێت‪.‬‬ ‫بوزییە ترادیشناڵەکان لەتبت جەستەی مردووەکانیان نانێژن‪ ،‬بەڵکو پێشکەش داڵە الشەخۆرەکانی دەکەن تاوەکو خێراتر بۆ زەوی بگەڕێتەوە‪ .‬راهیبەکان رێورەسمی رێزلێنان لەداوێنی‬ ‫تەپۆڵکەکانداو لەشوێنی ناشتنەکە رێکدەخەن‪ ،‬جەستەی بێگیان لەکلتوری تبتییەکاندا بەکەڵکی هیچ نایەت‌و وەکو نیشانەی خراپەو شووم چاو ‌ی لێدەکرێت‪ .‬دوای تەواوبوونی رێورەسمی‬ ‫زەواڵی جەستە ئێسکەکان ورد دەکرێن بۆ ئەوەی باڵندەکان کارەکەیانی لەگەڵدا تەواوبکەن‪ .‬زەردەشتییەکانی شارستانییەتی ئێرانی کۆن کلتورێکی هاوشێوەی ئەوەی بوزییەکانیان‬ ‫لەناشتنی مردوودا هەبوو‪ ،‬ئەم کلتورە درێژ دەبێتەوە بۆ هەندێک ناچەی هیندستان‪ ،‬الشەکان لەسەر"تاوەری خامۆشی" دادەنرێن تاوەکو خۆر ناپاکییەکانی الشەکان بسڕێتەوەو ببێت‬ ‫بەخۆراکی باڵندەکان‪ ،‬لەدواییدا ئەوەی دەمێنێتەوە لە چاڵێکدا لەژێر تاوەرەکە دەنێژرێت‪.‬‬

‫جەماندن بۆ داهاتوو‪ :‬لەداهاتوودا لەوانەیە ئەو هەڵە بڕه‌خسێت تاوەکو مرۆڤ‬ ‫زیندووبکرێتەوە‪ ،‬الشەکە یان تەنها سەرەکەی لەنێو شلەی نیترۆجیندا دادەنرێت‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ئۆمێد ئەوەیە لەداهاتوودا زانستی پزیشکی بەڕادەیەک پێشبکەوێت کە بکرێت کەسەکە‬ ‫رزگاربکرێت‌و بۆ ژیان بگەڕێنرێتەوە‪.‬‬

‫مۆمیای نەمر‪ :‬هەندێک لە کلتورەکان بەخێرایی الشەکە تێکدەدەن‌و هەندێکی تریش پارێزگاری‬ ‫لێدەکەن‪ ،‬مومیاییەکان وەکو ئەوەی خین ژوو (وێنەکە) بەجوانی بۆ ژیانێکی ئەبەدی‬ ‫دەپارێزرێن‪ .‬ناسراوترینی مومیاییەکان میسرین بەاڵم مومیای لەهەموو جیهاندا بوونی هەیە‬ ‫لە پیرۆو‌ه تاوەکو خۆرهەاڵتی دوور‪ ،‬شارەزایانی مومیای بەمێتۆدی بەتەواوی نهێنی‌و بەیارمەتی‬ ‫هەوای وشک‌و گۆڕ الشەکە بۆ ژیانی دوایی ئامادە دەکەن‪ .‬وێنەکەی خین زوو ناسراوە بە‬ ‫خاتوو دایی دەگەڕێتەوە بۆ ‪ ٢١٠٠‬ساڵ لەوە پێش زانایان لێکۆڵینەوەیان لەسەر الشەکە کردووە‬ ‫دەرکەوتووە ئەمە خێزانی کەسێک بووە لەزنجیرەی پاشایەتی هان‌و لەوانەیە بەهۆی جەڵدەی‬ ‫دڵ پاشخواردنی هەندێک تووی شووتی مردبێت‪.‬‬

‫شوێنی حەوانەوەی سروشتی‪ :‬لێرەدا مردووەکە بەشێوەیەک لە دارستاندا دەشاردرێتەوە‪ ،‬جا یان بە‬ ‫شێوەی تابوت یان خۆڵەمێشەکەی‪ ،‬دارستانەکە هەم گۆرستانەو هەم شوێنێکی سەوز شوێنی قەبرەکان‬ ‫بە بەرد دیاری دەکرێت‪ ،‬یان بەیارمەتی ئامێری (‪ )GPS‬دەدۆزرێتەوە لەواڵتی ئەڵمانیا‪ ،‬هەندێک‬ ‫لەم دارستانانە بوونی هەیە کە شوێنی شاردنەوەی الشەی مردووەکان یان خۆڵەمێشەکانیانە‪.‬‬

‫ناشتن لەنێو دەریای قووڵدا‪ :‬لەجیاتی ئەوەی پاشماوەی لەشی سووتاو لەناو ماڵەکاندا‬ ‫هەڵبگیرێت لەنێوکۆنکرێتداو لەسەر تەپۆڵکە دەستکردەکانی نێو دەریادا داده‌نرێت‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫لەتەنکاوەکانی قەراغ دەریادا بەشێوەی سروشتی کەمتر تەپۆڵکە بوونی هەیە‪.‬‬

‫تواندنەوە‪ :‬هەڵمژین لەنێو کەشی هەوادا دەکرێت زۆر سەرنجراکێش بێت‪ ،‬الشەکان لەنێو‬ ‫قوتوێک لەژێر پەستانی زۆر کە بە هایدرۆئۆکسایدی پۆتاسیۆم پڕکراوە دادەنرێت‪ ،‬لەدواییدا‬ ‫بۆماوەی سێ کاتژمێر گەرمدەکرێت‪ ،‬لەئەنجامدا تەنانەت ئێسکەکانیش ورد دەبن‌و دەتوێنەوە‪.‬‬

‫هەڵگرتن لەنێو پالستیکدا‪ :‬جەستەکان لەنێو پۆلیمری پالستیکیدا هەڵدەگیرێت‪ ،‬ڤۆن‬ ‫هاگنس ئەم تەکنیکەی هەڵگرتن لەنێو پالستیکدا لەساڵی (‪)١٩٧٧‬دا گەشەپێدا؛ بۆ‬ ‫ئامادەکردنی الشەکان بۆ توێکاری بەمەبەستی توێژینەو فێرکردن‪ .‬پرۆسەکە بەم شێوەیە‬ ‫سەرەتا جەستەکە دەجەمێنرێت‪ ،‬دواتر ئەسیتۆن‌و پالستیک جێگەی سەهۆڵەکە دەگرنەوە‪.‬‬ ‫ئەم شێوازە لەهەڵگرتنی الشەدا؛ لەسەرەتادا قسه‌ی زۆری لەسەربوو‪ .‬بەاڵم ڤۆن هاگن‬ ‫دەڵێت لەئێستادا زۆرکەس دەیانەوێت الشەکانیان بۆ ئەم پرۆژەیە تەرخانبکەن‪.‬‬

‫ناردن بۆ فەزا‪ :‬دەکرێت الشەکەت بنێردرێت بۆ ئاسمان بەمەرجێک پارەی‬ ‫پێوویستت بۆ کڕینی بلیتی ئاسمانپێوێک هەبێت‪ .‬داهێنەری (‪Star‬‬ ‫‪ )trek‬جینە رۆدینبیری یەکەم کەسبووالشەکەی لەساڵی ‪ ١٩٩٧‬نێردرا بۆ‬ ‫فەزا‪ .‬هەڵبەت الشەکە بۆ هەمیشە لەفەزادا نەمایەوە بەڵکو دوای پێنج‬ ‫ساڵ سوڕانەوە ئاسمان پێوەکە گەڕایەوە بۆ زەوی‪ ،‬بەرنامەی رێورەسمی‬ ‫یادکردنەوەی فەزایی لەهوستون‪ ،‬تێگزاسی‪ ،‬ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا لەئێستادا بەناردنی چەند گرامێک لەالشەی مردوان بۆ دەرەوەی‬ ‫زەوی‪ ،‬ناردن بۆ فەزا بەئەنجامدەگەێنێت‪ .‬لەداهاتودا لەوانەیە مانگ‬ ‫ببێت بە گۆرستان بۆ دانیشتوانی سەرزەوی‪.‬‬


‫‪10‬‬

‫بایۆلۆجی‬

‫بایۆلۆجی‬

‫سەرکەوتنی زانایان لەدروستکردنی بوونەوەری‬ ‫نیمچەزیندووی کانزایی!‬

‫زانایەک لەبەریتانیا‬ ‫بە بەکارهێنانی‬ ‫ئۆکسیدەکانی کانزا‬ ‫توانیویەتی خانەی‬ ‫هاوشێوەی خانەی‬ ‫زیندوودروستبکات‬ ‫کە هەندێک‬ ‫لەتایبەتمەندییەکانی‬ ‫ژیانی تێدایە‪.‬‬ ‫پرسیاری گرنگ لێرەدا‬ ‫ئەوەیە ئایا دەکرێ‬ ‫لەدەرەوەی گۆی زەوی‬ ‫لەم شێوە لە ژیان‬ ‫بوونی هەبێت؟‪.‬‬

‫م����اوەی����ەک����ی زۆرە‬ ‫ل��ەزی��ه��ن��ی م���رۆڤ���دا ئەم‬ ‫پرسیارە بوونی هەیە کە‬ ‫لەهەسارەکانیتری‬ ‫ئ��ای��ا‬ ‫گ��ەردوون��دا ژی��ان بوونی‬ ‫هەیە یان نا؟ ئایا لەوانەیە‬ ‫ل��ەگ��ەردوون��دا جۆرێکیتر‬ ‫لەژیان بوونی هەبێت کە‬ ‫لەگەڵ ئەم شێوە ژیانەی‬ ‫س��������ەرزەوی ج���ی���اوازی‬ ‫بنچینەیی هەبێت‌و لەکانزا‬ ‫دروستبووبێت ؟لەبەریتانیا‬ ‫زانایەک هه‌یه‌ کە دەتوانێت‬ ‫بیسەلمێنێت ژی��ان��ی وا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫لی کرونین لەزانکۆی‬ ‫گالسکۆی بەریتانیا‪ ،‬بە‬ ‫مولکیولی‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫گ�������ەورە ک����ە ک���ان���زای���ی‬ ‫لەگەڵدایە توانیویەتی بڵقی‬ ‫شێوە خانە دروستبکات کە‬ ‫تایبەتمەندی نیمچە ژیانی‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ئێستا هیوادارە‬ ‫بتوانێت ناچاریان بکات‬ ‫ه����اوش����ێ����وەی خ���ۆی���ان‬ ‫دروس��ت��ب��ک��ەن��ەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەتەواوی جیاواز لە ژیانی‬ ‫سەرزەوی‪.‬‬ ‫ئ��������ەو ی����ەک����ان����ەی‬ ‫ئ����ەو دروس���ت���ی���ک���ردووە‪،‬‬ ‫ن������اوی پ���ۆل���ی ئیکسۆ‬ ‫متالیتە( ‪)photosynthesis‬‬ ‫ک��ە ل��ەزن��ج��ی��رەک ئەتۆمی‬ ‫کانزایی (کە دواینەکەیان‬ ‫تەنگستەنە ) و ئۆکسیجن‌و‬ ‫ف��س��ف��ۆڕ دروس���ت���ب���ووە‪.‬‬ ‫ئ���ەو ب���ەم پێکــــــهاتانە‬ ‫توانیویەتی هەندێک گۆی‬ ‫شێوە خانە دروستبکات کە‬ ‫لەراستیدا خۆیان پێکەوە‬ ‫دەلکێن‪.‬‬ ‫کرونیین‌و گروپەکەی‬ ‫ل�����ەس�����ەرەت�����اـ�����ـ�����دا بە‬ ‫دروستکردنی هەندێــــک‬ ‫خ������وێ ل�����ە ئایــۆنە‬ ‫گ���ەوەرەک���ان���ی بارگاوی‬ ‫س��ال��ب‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ئایۆنی‬ ‫بچووکی م��وج��ەب وەکو‬ ‫هایدرۆجین‌و سۆدیــــۆم‬ ‫ک�����ارەک�����ان�����ی خ���ۆی���ان‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ک��رد‪ .‬لەدواییدا‬ ‫ئەم گیراوە خوێییە کرایە‬

‫نێوگیراوەیــەکی خوێی تر‬ ‫کە ئەو لەئایونی گەورەی‬ ‫بارگاوی موجـــەب‌و ئایۆنی‬ ‫بچووکی بارگاوی سالب‬ ‫دروستکرابوو‪ .‬لەئەنجامی‬ ‫ت��ێ��ک��ەڵ��ک��ردن��ی ئ����ەم دو‬ ‫گیراوەیە بەشەکان لەگەڵ‬ ‫یەکترییدا دەگوازرێنەوەو‬ ‫ئۆکسیدی کانزایی گەورە‬ ‫لەگەڵ ئایونە ژیانییەکاندا‬ ‫یەکدەگرن‪ .‬خوێیه‌ نوێیەکە‬ ‫ل���ەئ���اودا ن���ەدەت���وای���ەوە‪.‬‬ ‫لەراستییدا ئاو دەوروبەری‬ ‫گیراوەکەی وەک سەدەفێک‬ ‫دەگرت‪.‬‬ ‫ک���رون���ی���ی���ن ن�����اوی‬ ‫کیمیایی‬ ‫"خ������ان������ەی‬ ‫ن��ائ��ەن��دام��ی(‪" )iCHELLs‬‬ ‫لە بلقە بەدەستهاتووەکانی‬ ‫ن��اوەو بەدەستکاریکردنی‬ ‫کانـــزاییەکان‬ ‫ئۆکسیدە‬ ‫ن��اوی تایبەتمەندییەکانی‬ ‫گ�������ۆڕی‪ .‬ب����ۆ نموونە‬ ‫ئ��ۆک��س��ی��دێ��ک ک��ە کونی‬ ‫تیدا بێت‪ ،‬پەردەیەکی کون‬ ‫ک���ون دروس��ت��دەک��ات کە‬ ‫ئ��ەو ه��ەل��ە دەرەخسێنێت‬ ‫تاوەکو مادەی جۆربەجۆر‬ ‫بچنە ن��ێ��وخ��ان��ەک��ەوە یان‬ ‫بێنە دەرەوە رێ��ک وەک‬ ‫خانەیەکی ئاسایی‪ .‬بەو‬ ‫ژمارەی‬ ‫تایبەتمەندییەوە‬ ‫ئ��ەو کارلێکە کیمیایانەی‬ ‫کە لەخانەیەکدا روودەدەن‬ ‫دەک�����رێ�����ت ک���ۆن���ت���ڕۆڵ‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫لە وێنەکاندا دەکرێت‬ ‫ل�����ەدوای ی���ەک شێوازی‬ ‫کاتی دروستبوونی خانەیی‬ ‫دروستبوو لەئۆکسیجن‌و‬ ‫ک����ان����زا ب��ب��ی��ن��رێ��ت کە‬ ‫ل��ەخ��ۆی��ی��دا بڵقێکیتری‬ ‫ل��ەئ��ۆک��س��ی��ج��ن –ک���ان���زا‬ ‫لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫لەراستییدا ئەمە شێوەیەکە‬ ‫ل��ەالس��ای��ک��ردن��ەوەی خانە‬ ‫زیندووەکان‪.‬‬ ‫ل��ەدوای��دا ل��ە نێو ئەم‬ ‫ب��ڵ��ق��ان��ەدا ه��ەن��دێ��ک بلقی‬ ‫ت����ری����ان دروس����ت����ک����رد‪.‬‬ ‫ئ��ەوان تا ئێستا توانیویانە‬ ‫بەبەکارهێنانی رەنگەکانی‬

‫ه��ەس��ت��ی��ار ب��ە رووناکی‪،‬‬ ‫کیمیاییەکانی‬ ‫خ���ان���ە‬ ‫ن��ائ��ەن��دام��ی دروستبکەن‬ ‫کە‬ ‫(‪)iCHELLs‬‬ ‫دەتوانێت رۆشنە پێکهاتن‬ ‫( ‪)p h o t o s y n t h e s i s‬‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ب��دات‪ .‬بەوتەی‬ ‫ک���رون���ی���ی���ن دۆزی����ن����ەوە‬ ‫سەرەتاییەکان پیشانیدەدات‬ ‫ک����ە ئ�������ەوان دەت����وان����ن‬ ‫پەردەگەلێک دروستبکەن‬ ‫ک���ە دەت���وان���ێ���ت ئ����او بۆ‬ ‫ئ��ای��ۆن��ەک��ان��ی ئۆکسیجن‌و‬ ‫ئ��ەل��ک��ت��رۆن هایدرۆجین‬ ‫شیتەڵبکات‪ ،‬هەنگاوێکی‬ ‫م����ەزن ک��ە ب��ۆ پرۆسەی‬ ‫رۆشنە پێکهاتن پێوویستە‪.‬‬ ‫ک��رون��ی��ی��ن ه���ەروەه���ا‬

‫دەڵێت‪ " :‬ئێمە دەتوانیین‬ ‫پ��رۆت��ۆن ل��ە درزەکـــانی‬ ‫پ����ەم����پ ب���ک���ـ���ـ���ـ���ەی���ن‌و‬ ‫بارۆدۆخێک دروستبکەین‬ ‫ک��ە ی��ارم��ەت��ی��دەرب��ێ��ت بۆ‬ ‫روناکی خۆر " ‪ .‬ئەگەر‬ ‫بتوانـــێت‬ ‫ک��رون��ی��ی��ن‬ ‫ه��ەم��وو ئ���ەم هەنگاوانە‬ ‫بنێت‪ ،‬ئەو دەم خانەیەکی‬ ‫دروس����ت����ک����ردووە وەک���و‬ ‫رووەک ک����اردەک����ات‌و‬ ‫دەت���وان���ێ���ت خ����ۆی وزە‬ ‫لەرووناکییەوە‬ ‫پێویست‬ ‫دابینبکات‪.‬‬ ‫ه����ەڵ����ب����ەت هێشتا‬

‫‪11‬‬

‫ل��ەس��ەرەت��ای رێگەداین‪،‬‬ ‫خانەکانی کرونیین تاوەکو‬ ‫ئەوکاتەی شتێیەک وەک‬ ‫ل���ەگ���ەڵ���دا‬ ‫(‪)DNA‬ی‬ ‫نەبێت بەدڵنییاییەوە بە‬ ‫زی��ن��دو ئ��ەژم��ار ناکرێت‪.‬‬ ‫منویل پ��ارک��ر لەزانکۆی‬ ‫ڤاله‌نسیای ئیسپانیا دەڵێت‪:‬‬ ‫"ه���ەڵ���ب���ەت ب���ەش���ێ���وەی‬ ‫تیــۆری دەگونجێ ئەمکارە‬ ‫بکرێت‪ .‬بەاڵم من ناتوانم‬ ‫ت���ەس���ەوری ئ����ەوە بکەم‬ ‫کە ئ��ەوان دەی��ان��ەوێ لەچ‬ ‫ج��ۆرە سیستمێک سوود‬ ‫وەربگرن"‪.‬‬ ‫خ�����ودی کرونینیش‬ ‫هێشتا دڵنییا نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ەو ساڵی راب���ردو توانی‬

‫پ��ی��ش��ان��ی��ب��دات ک���ە پۆلی‬ ‫ئیکسۆ متا لیتە کا نیش‬ ‫دەت��وان��ن لەیەکتری وەکو‬ ‫چوارچێوە سوود وەرگرن‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا کرونیین‬ ‫خ��ەری��ک��ی بەرهەمهێنانی‬ ‫ژم���ارەی���ەک���ی زۆر لەم‬ ‫ب���ڵ���ق���ان���ەوپ���ارێ���زگ���اری‬ ‫لێکردنیانە ل��ە هەندێک‬ ‫ب��ۆری��ی��دا ک��ە لەمــادەی‬ ‫ک��ی��م��ی��ای��ی ج����ی����اواز کە‬ ‫رووبەرکانیان ترشێنراوە‬ ‫وات������ە (‪ )PH‬ەک����ەی‬ ‫ب��ەرزە دروستکراوە‪ .‬ئەو‬ ‫ه���ی���وادارە ب��ت��وان��ێ��ت بەم‬

‫ش��ێ��وەی��ە بڵقەکان زیندو‬ ‫بهێڵێتەوەو نهێڵێت تیابچن‬ ‫‪ .‬لەراستییدا تاقیکردنەوەی‬ ‫ک���ۆت���ای���ی ئ����ەوی����ە ئ���ەو‬ ‫دروستدەکرێن‬ ‫بڵقانەیی‬ ‫ب��ت��وان��ن خ���ۆی���ان لەگەڵ‬ ‫گ���ۆڕان���ک���اری���ی���ەک���ان���ی‬ ‫ن��اوەن��دەک��ەدا بگونجێنن‬ ‫تاوەکو تیانەچن‪ .‬کرونیین‬ ‫دەڵێت لە تاقیکردنەوەکانی‬ ‫ئ���ەم دوای���ی���ەدا هەندێک‬ ‫ئەنجامی سەرنجراکێشی‬ ‫دەستکەوتووە بەاڵم نایەوت‬ ‫جارێک وردەکارییەکانی‬ ‫بدرکێنێت‪.‬‬ ‫وتـــەکانی‬ ‫ئ���ەگ���ەر‬ ‫کرونیین راستبێت دەکرێت‬ ‫بوترێت ل��ەوان��ەی��ە ژیانی‬

‫ج��ۆرب��ەج��ۆر ل����ەدەرەوەی‬ ‫گ�����ۆی زەوی ب���وون���ی‬ ‫هەبێت‪ .‬کرونیین دەڵێت‪:‬‬ ‫" ئ��ەگ��ەری زۆر هەیە کە‬ ‫ش��ێ��وەگ��ەل��ێ��ک��ی��ت��ر لەژیان‬ ‫ل���ەدەرەوەی زەوی بوونی‬ ‫هەبێت ک��ە لەهی زەوی‬ ‫نەچێت بۆ نموونە لەکاربۆن‬ ‫دروس����ت ن��ەک��راب��ێ��ت��ن "‪.‬‬ ‫لەوانەیە کرونیین بگات‬ ‫ب���ەئ���ەن���ج���ام���ش‪ ،‬ب����ەاڵم‬ ‫ل����ەوە گ��رن��گ��ت��ر ئ���ەوەی���ە‬ ‫کرونیین رێگەیەکی نوێی‬ ‫دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫‪12‬‬

‫کیمیا‬

‫ئـه‌مـســـاڵ سـاڵــی کـیـمـیـایـــه‌‪،‬‬ ‫زانــكــۆ ‌ی سـلـێـمـانــ ‌ی لـێــ ‌ی بـێـئـاگـایــ ‌ه‬ ‫کیمیا ژیانمانە‪ ،‬کیمیا ئاییندەمانە‪ ،‬ئەمە‬ ‫سەردێری وتارێکە کە لەسایتی کیمیای ‪٢٠١١‬‬ ‫دا لەالیەن توێژەرێکی یۆنانی بواری کیمیا‬ ‫نوسراوە‪.‬‬ ‫رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە‬ ‫بڕیارنامەیەکدا ساڵی ‪٢٠١١‬ی وەک ساڵی‬ ‫زانستی کیمیا ناوەزد کرد‪ ،‬بە پێی ئەم‬ ‫بڕیاڕە لەم ساڵەدا لەهەموو جیهاندا گرنگی‬ ‫تایبەتی بەزانستی کیمیا دەدرێت‌و گرنگی ئەم‬ ‫زانستە لە هێشتنەوەو پارێزگاری کردن لەسەر‬ ‫چاوەکانی سروشتی دوپات دەکرێتەوەو رێز لە‬ ‫چاالکوانانی ئەم بوارە دەنرێت‪.‬‬

‫کیمیا‬

‫ئەسیۆپی‬ ‫واڵت�������ی‬ ‫پ���ێ���ش���ک���ەش���ک���اری ئ���ەم‬ ‫ب��ڕی��اڕن��ام��ە ب���ۆ ناونانی‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١١‬وەک ساڵی‬ ‫ک��ی��م��ی��ای��ە ‪ ،‬ئ����ەم واڵت���ە‬ ‫داوایکــــردووە تاوەکو رێز‬ ‫بگیریەت لەرۆڵی کیمیاو‬ ‫دەسکەوتەکانی سەبارەت‬ ‫ب���ەب���اش���ک���ردن���ی دۆخ����ی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ .‬بەدوای ئەودا‬ ‫راوێژکاری‬ ‫ئەنجومەنی‬ ‫ی��ون��س��ک��ۆ لەکردارێکدا‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��اری گشتاندنی‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��ارەک��ەی ئەسیۆپی‬ ‫دەرک���ردوب���ەدوای���ی ئەودا‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١١‬وەک ساڵی‬ ‫جیهانی کیـــمیا ناوی‬ ‫لێنرا‪.‬‬ ‫ئەم ناولێنانە نیشانەی‬ ‫س��ەرن��ج��ی رێکخراوی‬ ‫ن��ەت��ەوە یەکگرتووەکانە‬ ‫ل��ەس��ەر س��ااڵن��ی ‪٢٠٠٥‬‬ ‫ب��ۆ ‪ ٢٠١٤‬وەک��و دەیەی‬ ‫ف��ێ��رک��ردن��ی گەشەپێدانی‬ ‫پایەدار‪ .‬لەم ئاراستەیەدا‬ ‫چ��االک��ی زۆر ه���ەم لە‬ ‫ئ��اس��ت��ی ن��ەت��ەوەی��ی‌و هەم‬ ‫ل��ە ئاستی نێو نەتەوەیی‬ ‫ل����ەس����ال����ی ‪ ٢٠١١‬دا‬ ‫ئەنجامدەدرێت بۆ گرنگی‬ ‫دان ب��ەزان��س��ت��ی کیمیاو‬ ‫گرنگییەکەی لەپاراستنی‬ ‫سەرچاوە سروشتییەکان‪.‬‬ ‫زان����س����ت����ی کیمیا‬ ‫بنچینەیی تێگەیشتنی مرۆڤە‬ ‫ل����ەگ����ەردوون هەروەها‬ ‫مرۆڤایەتی بە گۆڕانکــاری‬ ‫لەمولکیولەکان پێشکەوتنی‬ ‫لەبەرهەمهێنانی‬ ‫زۆری‬ ‫م�����ەوادی خ���واردەم���ەن���ی‬ ‫ت���ەن���دروس���ت‪ ،‬م����ەوادی‬ ‫دەرم���ان���ی کارییگەرترو‬ ‫ب����ەره����ەم����ه����ێ����ن����ان����ی‬ ‫ک���ەرەس���ت���ەی بیناسازی‬ ‫ک���ەم ک��ێ��ش ب��ە بەرگری‬ ‫ز ۆ ر ە و ە و بە ر هە مهێنا نی‬ ‫س����ووت����ەم����ەن����ی پ�����اک‪،‬‬ ‫هەربۆیە‬ ‫بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫لەساڵی‪٢٠١١‬دا بڕیار وایە‬ ‫پ��رۆگ��رام��ی جۆربەجۆر‬ ‫لەجیهاندا بکەوێتە بواری‬ ‫ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن��ەوە کە‬

‫پاڵپشتی لە هونەرو زانستی‬ ‫کیمیا ب��ک��ات ب��ۆ گەشە‬ ‫پێدانی ئ��اب��وری واڵتانی‬ ‫جۆربەجۆر‪.‬‬ ‫لەالیەکی ترەوە ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١١‬ب���ەرام���ب���ەرە بە‬ ‫سەدەمیین ساڵی پێدانی‬ ‫خ��ەاڵت��ی نۆبڵی کیمیا بە‬ ‫ئیسکودوســکا‬ ‫م����اری‬ ‫ک������وری‪ ،‬ب���ۆی���ە هەلێک‬ ‫دەرەخ��س��ێ��ن��ێ��ت تاوەکو‬ ‫رێ���زب���ن���رێ���ت ل�����ەو ژن���ە‬ ‫کیمیایانەی ک��ە لەبواری‬ ‫کیمیادا کاریان کردووە‪.‬‬ ‫ب���ۆ رێ���زگ���رت���ن ل���ەم‬ ‫ساڵە گۆڤاری بەناوبانگی‬ ‫نەیچەر لەسەر سایتەکەی‬ ‫گ���ۆش���ەی���ەک���ی تایبەتی‬ ‫بەساڵی کیمیا ک���ردەوەو‬ ‫بە س��ەدان وت��اری زانستی‬ ‫ل��ەس��ەر زانستی کیمیایی‬ ‫تێدا دابەزانــــدو بەردەوام‬ ‫گ��رن��گ��ی ب����ەم س���اڵ���ە بۆ‬ ‫کیمیا دەدات‪ .‬لەالیەکی‬ ‫ت����رەوە ی��ۆن��س��ک��ۆ لەگەڵ‬ ‫نێودەوڵەتی‬ ‫ی��ەک��ی��ەت��ی‬ ‫کیمیایی پەتی‌و کرداری‬ ‫ب��ە دروس��ت��ک��ردن��ی سایتی‬ ‫(‪ )2011 chemistry‬کە‬ ‫هەموو روداو وهەواڵەکانی‬ ‫پ���ەی���وەن���دی���دار بەساڵی‬ ‫کیمیاوە دادەپۆشێت‪ ،‬لەم‬ ‫س��ای��ت��ەدا کۆنفرانسەکان‪،‬‬ ‫روداوەک��ان و سمینارەکان‬ ‫و ۆرک ش���ۆپ���ەک���ان���ی‬ ‫پ���ەی���وەن���دی���دار بەساڵی‬ ‫کیمیاوە رەنگی داوەتەوە‪،‬‬ ‫ب�����ەاڵم ت���ا ئ��ێ��س��ت��ا هیچ‬ ‫روداوێ���ک ی��ان هەواڵێک‬ ‫ل��ەس��ەر ع��ێ��راق بەگشتی‬ ‫و ک��وردس��ت��ان بەتایبەتی‬ ‫لەسەر ئەم سایتەدا بوونی‬ ‫نییە‪ .‬ئەمە لەکاتێکدایە لە‬ ‫شوێنە جۆر بە جۆرەکانی‬ ‫جیهان چاالکی جۆربەجۆر‬ ‫وەک����و پێشبڕکی لەنێو‬ ‫کیمازانانی گەنج‪ ،‬رێزلێنان‬ ‫ل��ە پ��ێ��ش��رەوان��ی زانستی‬ ‫کیمیاو هەروەها کۆنفرانس‬ ‫و سمینار ل��ەس��ەر الیەنە‬ ‫جۆبەجۆرەکانی زانستی‬ ‫ک��ی��م��ی��ا رێ����ک����خ����راوە‪.‬‬

‫سەبارەت بە ساڵی کیمیا‬ ‫پەیامنێری لڤینی زانستی‬ ‫س��ەردان��ی بەشی کیمیایی‬ ‫زان��ک��ـ��ـ��ـ��ۆی سلێمانی‬ ‫ک��رد‪ .‬ئ��ەم بەشە یەکێکە‬ ‫ل���ە ف��راوان��ت��ری��ی��ن بەشە‬ ‫زان��س��ت��ی��ی��ەک��ان��ی زانکۆی‬ ‫سلێمانی ن��زی��ی��ک��ەی ‪٤٠‬‬ ‫مامۆستای دکتۆرای هەیەو‬ ‫قوتابییەکانی‬ ‫ژم�����ارەی‬ ‫دەگ��ات��ە ن��زی��ی��ک��ەی ‪٢٠٠‬‬ ‫ک��ەس ه��ەروەه��ا بەدەیان‬ ‫بڕوانامەی دکتۆراو ماستەر‬ ‫ل��ەم ب��ەش��ەدا بەخشراوە‪،‬‬

‫‪13‬‬

‫سەبارەت بەساڵی کیمیا‬ ‫ق��وت��اب��ی��ان‌و مامۆستایانی‬ ‫ب��ەش��ی کیمیامان دوان���د‪،‬‬ ‫ل��ەق��وت��اب��ی��ی��ەک��م��ان پرسی‬ ‫ئ��ای��ا ت��ۆ دەزان���ی ئه‌مساڵ‬ ‫ساڵی جیهانی کیمـــیایە‬ ‫؟ ل���ەواڵم���دا وت���ی نەك‬ ‫ت��ەن��ه��ا م��ن ئ��اگ��ام لێنییە‬ ‫هاوڕێکانیشم‬ ‫ب��ەڵ��ک��و‬ ‫شتی وای���ان نەبیستووە!‬ ‫‪ .‬ه���ەروەه���ا ه��ی��چ کام‬ ‫ل��ە م��ام��ۆس��ت��ای��ان��ی بەشی‬ ‫کیمیا النیکەم ئەوانەی‬ ‫بە رێکەوت لڤینی زنستی‬

‫س��ەردان��ی ک��ردن ئاگایان‬ ‫ل���ەوە ن��ەب��وو ک��ە ئیمساڵ‬ ‫ساڵی جیهانی کیمیاییە‪،‬‬ ‫دک��ت��ۆرە دی��اری سەرۆکی‬ ‫ب��ەش��ی کیمیا بێئاگایی‬ ‫خۆی لەوەها موناسبەیەک‬ ‫دەرب���������ڕی و وتیشی‬ ‫ل�����ەوەزاره‌ت و زانکۆوە‬ ‫ئاگاداریێکمان‬ ‫ه��ی��چ‬ ‫پ����ێ����ن����ەگ����ەی����ش����ت����ووە‪.‬‬ ‫د‪.‬ع��ەل��ی تۆفیق یەکێک‬ ‫لەبەتەمەنتریین پسپۆران و‬ ‫پێشڕەوانی زانستی کیمیا‬ ‫ل��ەک��وردس��ت��ان بێئاگایی‬ ‫مامۆستایان و قوتابیانی‬ ‫بەشی کیمیایی زانکۆی‬ ‫سلێمانی گ���ەڕان���دەوە بۆ‬ ‫ئ����ەوەی م��ام��ۆس��ت��اک��ان و‬ ‫ق��وت��اب��ی��ەک��ان موتابعەی‬ ‫ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت و گۆڤارە‬ ‫زانستییەکان ناکەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆرد‪ .‬ئیبراهیم‬ ‫خ���ورش���ی���د مامۆستای‬ ‫زانکۆی سلێمانی لەبەشی‬ ‫ک���ی���م���ی���او ی���ەک���ێ���ک لە‬ ‫پسپۆرانی سەرەکی کیمیا‬ ‫لە زانکۆ ئ��ەم بێئاگاییەی‬ ‫گ����ەڕان����دەوە ب���ۆ ئ���ەوەی‬ ‫زان��ک��ۆک��ان��ی کوردستان‬ ‫ب����ەرەو ن��ەم��ان دەچ���ن و‬ ‫ئ���ەوەی لێیان دەمێنێتەوە‬ ‫بینایی بێرۆح‌و بێناوەرۆکە‬ ‫‪.‬دکتۆر ئیبراهیم خورشید‬ ‫لەدرێژەی قسەکانییدا وتی‬ ‫ئاستی زانکۆی سلێمانی‬ ‫لەچاو ساڵی ‪ ٢٠٠٨‬بەپێی‬ ‫ره‌نکی زانکۆکان نزیکەی‬ ‫‪ ١٠٠٠‬پ��ل��ە دابەزییوەو‬ ‫هۆکارەکەشی گەڕاندەوە‬ ‫بۆ دەستێوەردانی حیزبی‪.‬‬ ‫ئ��ی��م��س��اڵ ل���ەزۆرب���ەی‬ ‫زان��ک��ۆک��ان��ی ج��ی��ه��ان بە‬ ‫پشتیوانی یونسکۆ زانستی‬ ‫کیمیا رێزی لێگیراو بەرز‬ ‫نرخێنرا‪ ،‬ب���ەاڵم لەبەشی‬ ‫کیمیایی زانکۆی سلێمانی‬ ‫ل��ەک��ات��ێ��ک��دا س���اڵ ب���ەرەو‬ ‫کۆتایی دەچێت تەنانەت‬ ‫ن��ەی��ان��ب��ی��س��ت��ب��وو کەوەها‬ ‫رێ��زل��ێ��ن��ان��ێ��ک لەجیهاندا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫راپۆڕتی لڤینی زانستی‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪14‬‬

‫له‌کاتی لێخوڕیندا ئاگاداری شێرپه‌نج ‌ه بن‬ ‫ل����ەزۆرب����ەی واڵتانی‬ ‫شێرپەنجەی‬ ‫دن����ی����ادا‬ ‫ک��وش��ن��دەی پێست زۆرتر‬ ‫ل���ەالی چ��ەپ��ی جەستەوە‬ ‫دەردەک���ەوێ���ت‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫کورسی‬ ‫لەئوستورالیادا‬ ‫ش��ۆف��ێ��ر ل�����ەالی راستی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��دای��ەو زۆرب���ەی‬ ‫شێرپەنجەی پێست لەالی‬ ‫راستەوە دەردەکەوێت ‪.‬‬ ‫کاتێک سواری ئۆتۆمبیل‬ ‫دەب��ی��ت‪ ،‬دەب��ێ��ت کورسی‌و‬ ‫ئ��اوێ��ن��ەک��ان رێکبخەیت‌و‬ ‫پشتێن ببستن‌و ل���ەرۆژە‬ ‫خۆرەتاوییەکاندا لەوانەیە‬ ‫کرێمی دژە خۆریش بەکار‬ ‫بهێنن‪.‬‬ ‫گروپێک ل��ەزان��ای��ان و‬ ‫شارەزایانی ب��واری پێست‬

‫بە لێکۆڵینەوە لەسەر زیاد‬ ‫ل��ە ‪ ٨٥٠٠٠‬تووشبوو بە‬ ‫میالنومی ترسناک ( لوی‬ ‫رەش��ی قواڵیی پێست ) و‬ ‫شێرپەنجەی خانەیی مێرکل‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان س��ااڵن��ی ‪١٩٨٦‬‬ ‫ب��ۆ ‪ ٢٠٠٦‬ل��ە ئەمریکادا‬ ‫گەیشتن بەو ئەنجامەی کە‬ ‫ئەم شێر پەنجە کوشندانە‬ ‫زۆرتر لەالی چەپ و قۆڵی‬ ‫الی چەپ دەبینرێت ‪.‬‬ ‫بەهۆی ئەوەی کورسی‬ ‫شۆفیڕ ل��ەالی چەپەوەیە‪،‬‬ ‫ت���وێ���ژەران ئ��ەگ��ەری ئەوە‬ ‫دادەنێن لەکاتی شۆفێرییدا‬ ‫تیشکی سەرووەنەوشەیی‬ ‫زی��ات��ر دەک���ەوێ���ت لەالی‬ ‫چەپی چەستە ‪.‬‬ ‫م��ی�لان��ۆم��ی ترسناک‬

‫لەسەددا ‪ ٥٢‬لەالی چەپ و‬ ‫لەسەددا ‪ ٤٨‬لەالی راست‬ ‫و ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی خانەیی‬ ‫مێرکل لەسەدا ‪ ٥٣‬لەالی‬ ‫چەپ و لەسەدا ‪ ٤٧‬لەالی‬ ‫راستی لەشی نەخۆشەکان‬ ‫دەب���ی���ن���رێ���ت‪ .‬هەرچەند‬ ‫لەوانەیە جیاوازییەکە لە کەم‬ ‫بچێت ب��ەاڵم لە روانگەی‬ ‫ئامارەوە ئەمە بە رێکەوت‬ ‫نییەو واتادارە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا توێژەران‬ ‫ناتوانن گریمانەکەی خۆیان‬ ‫بسةلمێنن چ��ون��ک��ة بڕی‬ ‫تیشکبەرکەوتنی خەڵکەکە‬ ‫ن���اک���رێ���ت ب����ۆ م�����اوەی‬ ‫چ��ەن��دی��ن س���اڵ بپێورێت‬ ‫ی���ان ک��ۆن��ت��ڕۆڵ بکرێت‪.‬‬ ‫هەروەها ناکرێت دڵنییا بین‬

‫ب��ۆ ه��ەم��وو نەخۆشەکان‪،‬‬ ‫شۆفیڕی هۆکاری سەرەکی‬ ‫ت��ووش��ب��وون ب��ووە ب��ە شێر‬ ‫پەنجە‪ .‬لەگەل ئەوەشدا‪،‬‬ ‫کەسەکانی ئەم لێکۆڵینەوەیە‬ ‫ل��ەن��او ئ��ەو ن��ەخ��ۆش��ان��ە دا‬ ‫ه �ه‌ڵ��ب��ژێ��ردراون ک��ە تەنها‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ە لە‬ ‫الیەکی لەشیان دایە ‪.‬‬ ‫ئ�����ەوەی مسۆگەرەو‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ک��رێ��ت ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئەو کەسانەی کە بەردەوام‬ ‫خەریکی شۆفێرین‪ ،‬وەکو‬ ‫ک��ەس��ان��ێ��ک ک��ە شۆفێری‬ ‫ل������ۆری و ئۆتۆمبێلی‬ ‫گ��ەورەن‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر‬ ‫حەزیان لەوەیە بە شوشەی‬ ‫دادراوەوە شۆفێری بکەن‬ ‫باشتروایە کرێمی دژە خۆر‬

‫بەکاربهێننن‪.‬‬ ‫ئ����ەوەی ب��ۆ هەمووان‬ ‫س��ەرن��ج راک��ێ��ش��ە ئەوەیە‬ ‫توێژەرانی ئوسترالیایی ئەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیان لەواڵتەکەی‬ ‫خۆیاندا ئ��ەن��ج��ام��داوەو بە‬ ‫هۆی ئەوەی شۆفێرەکان لە‬ ‫ئوسترالیادا لەالی راستەوەن‬ ‫واڵم��ی لێکۆڵینەوەکە زۆر‬ ‫س��ەرن��ج��راک��ێ��ش ب����وو ‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی ئوسترالیایی‬ ‫گەیشتن ب��ەو ئەنجامەی‬ ‫شێرپەنجەی پێست زۆرتر‬ ‫لەالی راستی ئوسترالییەکان‬ ‫دەردەکەوێت تاوەکو لەالی‬ ‫چەپ‪ ،‬کە ئەمە گریمانەی‬ ‫شۆفیرییەکە بەهێز دەکات ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪Discovery‬‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪15‬‬

‫لەوانەیە یەکێکیان بۆژیان گونجاو بێت‬

‫دۆزینەوەی (‪ )٥٠‬هەسارەی نوێ‬ ‫لەدەرەوەی کۆمەڵەی خۆر‬ ‫ئەستێرەناسان رایانگەیاند‬ ‫توانیویانە پەنجا هەسارە‬ ‫ل���ەدەرەوەی کۆمەڵەی خۆر‬ ‫بدۆزنەوە کە یەکێک لەوان‬ ‫لەنزیک ن��اوچ��ەی گونجاو‬ ‫ب��ۆژی��ان��ی ئەستێرەکەیدایە‪.‬‬ ‫زانایان ئەگەری ئەوە دەدەن‬ ‫ئ��او و ژی��ان ل��ەم هەسارەدا‬ ‫بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم ه��ەس��ارەی��ە ناوی‬ ‫(‪ )HD 85512b‬و لەنێو‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��ەی ه��ەس��ارەی��ەک لە‬ ‫بورجی فەلەکی (‪)velorum‬‬ ‫دایە ‪ ،‬هەسارەی ناوبراو ‪٣.٦‬‬ ‫جار ل��ەزەوەی گەورەترو بە‬ ‫مەودای ‪ ٣٦‬ساڵی رووناکی‬ ‫لەئێمەوە دوورە‪.‬‬ ‫ئ����ەم����ە دووه���ەم���ی���ی���ن‬ ‫دۆزراوە‬ ‫ه������ەس������ارەی‬ ‫ل����������ەدەرەوەی کۆمەڵەی‬ ‫خ��ۆردای��ە کەلەوانەیە ژیانی‬

‫لەو جۆرەی کەلەسەر زەوی‬ ‫بۆ ئێمە ئاشنایە تێدابێت‪.‬‬ ‫یەکەمین ه��ەس��ارە بەناوی‬ ‫لەساڵی‬ ‫(‪)Gliese581d‬‬ ‫‪٢٠٠٧‬دا دۆزرایەوە‪.‬‬ ‫راگەیاندنی دۆزرانەوەی‬ ‫زی����اد ل���ە پ��ەن��ج��ا هەسارە‬ ‫ل��ەالی��ەن " ئ��اس��م��ان بینی‬ ‫باشوری ئەوروپا " لەشیلی‬ ‫‪ .‬گەورەتریین دۆزینەوەی‬ ‫ه��ەس��ارەی دەرەوەی خۆره‌‬ ‫تا ئێستا‪ ،‬بەئەژمارکردنی ئەم‬ ‫دۆزی��ن��ەوان��ە هەسارەکانی‬ ‫دەرەوەی خ��ۆر ژمارەیان‬ ‫گەیشتووە بە( ‪ )٦٤٥‬دانە‪.‬‬ ‫ئ��ەم کۆمەڵە هەسارەیە‬ ‫بەیارمەتی ئامێرێک بەناوی‬ ‫ه��ارپ��س ک���ورت���ک���راوەی "‬ ‫ه���ەس���ارە دۆزی خێرایی‬ ‫تیشکی بە وردی زۆرەوەیە "‬ ‫دۆزراونەتەوە‪.‬‬

‫ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی‬ ‫ئەستێرەناسەکان ‪ ١٦‬هەسارە‬ ‫لەپەنجا هەسارەی دۆزراوە‬ ‫لە ج��ۆری "ب��ەرزە زەوییین"‬ ‫ئ��ەم��ە ب��ەوات��ای��ی هەسارەی‬ ‫چ��ڕت��ر ل���ە زەوی�����ی دێ���ت‪.‬‬ ‫چ���ڕب���وون���ەوەی���ی گ���ەڕان���ی‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان لەسەر‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی��ی بەرزەزەویی‬ ‫ناوچەیی بۆ ژیان گونجاویی‬ ‫ئەستێرەکاندایە‪ .‬چونکه‌ لەم‬ ‫ناوچەنەدا ئەگەری بوونی ئاو‬ ‫و ژیان لەهەموو ناوچەکانیتر‬ ‫زیاترە‪.‬‬ ‫گۆی زەوی��ی لەناوچەی‬ ‫بۆژیان گونجاوی دەوروبەری‬ ‫خ��ۆردای��ە‪ ،‬ب��ەاڵم بۆ نموونە‬ ‫ه��ەس��ارەی زوه���رە بەهۆی‬ ‫نزیکی ل��ەخ��ۆرەوە گەرمترە‬ ‫لەوەی بەکەڵکی ژیان بێت‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ه��ەس��ارەی مەریخ‬

‫ب���ەه���ۆی دوری لەخۆرو‬ ‫ساردبوونی زۆرەوە بۆ ژیان‬ ‫گونجاو نییە ‪.‬‬ ‫ئامێرەکانی " ئاسمان‬ ‫ب��ی��ن��ی ب���اش���وری ئ���ەوروپ���ا‬ ‫لەئێستادا ئەو توانایەیی نییە‬ ‫تاوەکو بتوانێت سەر روبەری‬ ‫هەسارەی (‪)HD 85512b‬‬ ‫ببینێت ‪ .‬بەالم رێگەییتر بۆ‬ ‫شیکار و لێکٶلینەوەی سەر‬ ‫هەسارەکە بوونی هەیە کە‬ ‫یەکێکیان بریتیە لە دۆزینەوەی‬ ‫لەپێکهاتە‬ ‫ئ��ۆک��س��ی��ج��ن‬ ‫کیمیاییەکانی کەشەکەیدایە‪.‬‬ ‫"ئ����ال����ن گ�����وڵ�����د" لە‬ ‫ئ��اس��ت��ێ��رەن��اس��ان��ی زانکۆی‬ ‫ک��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا ل���ە ب��رک��ل��ی ‪،‬‬ ‫ئ��ەم دۆزی��ن��ەوەی��ە بە " زۆر‬ ‫سەرەنجراکێش " ناودەباتو‬ ‫دەڵ���ێ���ت " ل����ەوە دەچێت‬ ‫بەرەبەرە بگه‌یین بەسەردەمی‬

‫دەرەوەی‬

‫ه���ەس���ارەک���ان���ی‬ ‫خۆر"‪.‬‬ ‫سارا سیگر‪ ،‬ئەستیرەناسی‬ ‫تەکنەلۆجیایی‬ ‫ئەنستیتۆی‬ ‫م��اس��اچ��وس��ێ��ت (‪ )MIT‬لە‬ ‫چ��اوپ��ێ��ک��ەوت��ن��ێ��ک لەگەڵ‬ ‫گۆڤاری نەشناڵ جیوگرافییدا‬ ‫دەڵێت " زۆر گرنگە لەئێستادا‬ ‫ئێمە چووینەتە سەردەمێکەوە‬ ‫ک���ە دۆزی���ن���ەوەی���ی ب����ەرزە‬ ‫زەوییەکان خەریکە دەبێت‬ ‫ب��ە پ��رۆژەی��ەک��ی رۆژان����ەوە‬ ‫بردەوام"‪.‬‬ ‫ئەو هەروەها هیوادارە کە‬ ‫بەهۆی ئەم پەنجا هەسارەیە‬ ‫کە لە نزییکی ئەستێرەکانی‬ ‫تارادەیەکی زۆر روناکدایە‬ ‫لەئایندەیەکی نزییکدا بکرێت‬ ‫بەبەکارهێنانی مێتۆدەکانیتر‪،‬‬ ‫زان��ی��اری باشتر و زیاترمان‬ ‫لەم هەسارانە دەستبکەوێت‪.‬‬


‫‪16‬‬

‫گه‌ردوون‬

‫گه‌ردوون‬

‫ئامادەکردنی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫کۆتایی جیهان لەنێوان زانست‌و دەنگۆدا‬

‫ل��ەئ �ه‌م��س��اڵ��دا ئ���ەم سێ‬ ‫هەواڵەی خوارەوە بەفراوانی‬ ‫ل����ەت����ۆڕی ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‬ ‫ف��ەی��س��ب��ووک‌و الپەرەکانی‬ ‫ئەنتەرنێت باڵوبوویەوە‪.‬‬ ‫کۆتایی جیهان‬ ‫"ل��ەئ��اژان��س��ی ئاسمانی‬ ‫ن��اس��اوە ه��ەواڵ��ێ��ک دزەی‬ ‫ک���ردووە‪ ،‬هەسارەیەک لەم‬ ‫م��اوەدا (مانگی ‪ )٥‬دەدات‬ ‫لەزەویی‌و کۆتایی بەجیهان‬ ‫ده‌هێنێت‌و النیکەم لەسەدا‬ ‫حەفتای بوونەوەرانی زەوی‬ ‫لەناودەبات"‬ ‫بینینی دوومانگ‬ ‫لەئاسماندا‬ ‫"روداوێ����ک����ی گرنگ‌و‬ ‫زۆر ده‌گ��م �ه‌ن رووده‌دات‬ ‫هه‌ساره‌ی مه‌ریخ له‌سه‌عات‬ ‫(‪)11‬ی شه‌وی (‪ )26‬مانگی‬ ‫ئ��اب دێ��ت�ه‌ (‪ )634‬مایلی‬ ‫ئاستی زه‌وی‌و ئێمه‌ ده‌توانین‬ ‫زۆر به‌ئاسانی‌و به‌گه‌وره‌یی‬ ‫ته‌ماشایبکه‌ین‪ .‬ئه‌م حاڵه‌ته‬ ‫‌(‪ )1200‬س���اڵ یه‌کجار‬ ‫رووده‌دات‪ .‬ئ �ه‌م روداوه‌‬ ‫م��ێ��ژووی��ی�ه‌ ل �ه‌گ �ه‌ڵ هاوڕێ‬ ‫خۆشه‌ویسته‌کانتان پێکه‌وه‌‬ ‫ته‌ماشابکه‌ن‌و له‌ده‌ستیمه‌ده‌ن‪،‬‬ ‫چ���ون���ک���ه‌ ه���ی���چ م����رۆڤ‌و‬ ‫ب���ون���ه‌وه‌رێ���ک ک���ه‌ ئیستا‬ ‫زیندووه‌‪ ،‬جارێکیتر ناتوانێت‬ ‫ئه‌م روداوه‌ ببینێت‪".‬‬ ‫هه‌واڵێكی‌ سه‌رنجڕاكێش‬ ‫له‌گه‌ردوونه‌وه‌‪ ،‬ئاگاداری‌‬ ‫به‌رواری‌ (‪ )9/26‬بن‬ ‫"پسپۆرێكی‌ جیۆلۆجی‌‬ ‫لێكدانه‌وه‌و‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ی‌‬ ‫ش����ی����ك����ردن����ه‌وه‌ی����ه‌ك����ی‌‬ ‫ب����ڵ����اوك���������ردۆت���������ه‌وه‌و‬ ‫رایگه‌یاندووه‌‪ ،‬له‌كۆتاییه‌كانی‌‬ ‫ئ���ه‌م م��ان��گ �ه‌دا به‌هێزترین‬ ‫ب���ووم���ه‌ل���ه‌رزه ‌له‌مێژووی‌‬ ‫مرۆڤایه‌تیدا ڕووده‌دات‪.‬‬ ‫ئ�ه‌و پسپۆره‌ ئه‌مریكییه‬ ‫(ئه‌لێكسانده‌ر‬ ‫‌ن������اوی‌‬ ‫ری���ب���رۆڤ) ه‌و له‌میانه‌ی‌‬ ‫ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك��ی��دا ئ���ه‌وه‌ی‌‬ ‫ده‌رخ��س��ت��ووه‌ ك��ه ‌له‌ساڵی‌‬ ‫راب����ردوو كه‌شتییه‌وانێكی‌‬ ‫ڕووس�����ی‌ ه���ه‌س���اره‌ی���ه‌ك���ی‌‬ ‫دۆزی������وه‌ت������ه‌وه‌ب����ه‌ن����اوی‌‬

‫ب����ووم����ه‌ل����ه‌رزه‌و گڕكان‬ ‫له‌زۆربه‌ی‌ زۆری‌ ناوچه‌كانی‌‬ ‫ڕووده‌دات‌و‬ ‫ج���ی���ه���ان‬ ‫ڕه‌شه‌بایه‌كی‌ به‌هێز كه ‌تاكو‬ ‫ئێستا م��ێ��ژوو به‌خۆیه‌وه‬ ‫‌نه‌بینیوه ‌سه‌رهه‌ڵده‌دات‌و‬ ‫خێراییه‌كه‌ی‌ ده‌گاته ‌هه‌زاران‬ ‫میل له‌كاتژمێرێك‌و پله‌كانی‌‬ ‫گ���ه‌رم���اش ده‌گ���ات���ه (‌‪)60‬‬ ‫پله‌ی‌ گه‌رمی‌ زۆربه‌ی‌ ئاوی‌‬ ‫ڕووباره‌كانیش وشكده‌بن‌و‬ ‫ئاگر لەزۆرێك له‌ناوچه‌كانی‌‬ ‫گۆی‌ زه‌وی‌ ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ���ه‌وه‌ی‌ جێگه‌ی‌‬ ‫س�ه‌س��وڕم��ان��ه ‌ئ��ه‌و پسپۆره‌‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ی��ی��ه‌ئ����ام����اژه‌ی‌‬ ‫به‌ئایه‌تێكی‌ قورئانی‌ پیرۆز‬ ‫ك��ردووه‌ كه ‌ئه‌ویش ئایه‌تی‌‬ ‫س ُم ب ِ خْ‬ ‫َّس‬ ‫( َفال ا ُ ْق ِ‬ ‫الُن ِ‬ ‫* جْالَ���� َو ِار‬

‫(ئ��ال��ی��ن��ی��ن)‌و ل �ه‌ه �ه‌ر (‪)10‬‬ ‫ه���ه‌زار س��اڵ��ێ��ك ب����ه‌ده‌وری‌‬ ‫خ������ۆردا ده‌س����وڕێ����ت����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مساڵیش ن���ۆره‌ی‌ ئه‌وه‌و‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ب�����ه‌ده‌وری‌ خ���ۆردا‬ ‫بسوڕێته‌وه‌و له‌هه‌ر ساڵێكیش‬ ‫بسوڕێته‌وه‌ وێرانكارییه‌كی‌‬ ‫زۆر گ �ه‌وره ‌له‌سه‌ر ڕووی‌‬ ‫زه‌وی����دا ڕووده‌دات‌و ئه‌و‬ ‫ب���ه‌رواره‌ش كه‌ ب��ڕی��اره ‌ئه‌و‬ ‫ك��اره‌س��ات�ه‌ی‌ تێداڕووبدات‬ ‫‌به‌رواری‌ (‪.)2011/9/26‬‬ ‫پ��س��پ��ۆره‌ ئه‌مریكییه‌كه‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت‌ئ����ه‌و ه���ه‌س���اره‌ی���ه‌‬ ‫كێشه‌كه‌ی‌ ئێجگار زۆره‌و‬ ‫ت���ه‌ن���ان���ه‌ت ل�����ه‌ب�����ه‌رواری‌‬ ‫( ‪)2 0 1 0 /2 /2 7‬‬ ‫نزیكبووه‌ته‌وه ‌له‌كه‌مه‌ره‌ی‌‬ ‫ن����ێ����وان زه‌وی‌‌و خ���ۆر‬ ‫كاره‌ساتی‌ زه‌مین له‌رزه‌كه‌ی‌‬ ‫واڵتی‌ چیللی‌ ڕووی��داو به‌و‬ ‫ه �ۆ‌ی �ه‌ش �ه‌وه‌ س���ه‌دان هه‌زار‬ ‫كه‌س بوونه ‌قوربانی‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ناوبراو ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫له‌به‌رواری‌ (‪)2011/3/11‬‬ ‫ه���ه‌م���ان ه���ه‌س���اره‌ كه‌وته‬ ‫‌نزیكی‌ نێوان زه‌وی‌‌و خۆر‪،‬‬ ‫كاره‌ساتی‌ زه‌مین له‌رزه‌كه‌ی‌‬ ‫ژاپۆن ڕوویداو ده‌یان هه‌زار‬ ‫كه‌سی‌ كرده ‌قوربانی‌‪.‬‬ ‫پ����س����پ����ۆڕی‌ ب�������واری‌‬ ‫ج��ی��ۆل��ۆج��ی��ای‌ ئه‌مریكی‌‬ ‫پ���ێ���ش���ب���ی���ن���ی���ك���ردووه‌ ئ���ه‌و الْ� ُ‬ ‫�س)‬ ‫�ك � َّن� ِ‬ ‫ب��ووم �ه‌ل �ه‌رزه‌ی��ه ‌هێزه‌كه‌ی‌ ت �ه‌ك��وی��ر‪،19-15 :‬‬ ‫(‪ )9‬پله‌ بێت به‌پێی‌ پێوه‌ری‌ ل���ه‌م ئ��ای��ه‌ت��ه‌ش��دا وش���ه‌ی‌‬ ‫ڕێخته‌رو كه‌ناره‌كانی‌ زه‌ریای‌ (خونه‌س) به‌مانای‌ هه‌ساره‌‬ ‫ه��ێ��م��ن ه���ه‌م���ووی‌ وێ����ران وێ��ران��ك��اره‌ك��ان ه��ات��ووه ‌كه‌‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‌و ل �ه‌وێ��ش��دا هێزی‌ كاره‌ساتی‌ سروشتی‌ به‌دواوه‬ ‫ب��ووم �ه‌ل �ه‌رزه‌ك��ه ‌(‪‌ )15-12‬ده‌بێت‪".‬‬ ‫س�����ەب�����ارەت ب�����ەوەی‬ ‫پله‌ ده‌بێت‌و وێرانكارییه‌كی‌‬ ‫س�����ەرەوە ن���ووس���ەری ئەم‬ ‫گه‌وره ‌ده‌نێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا ئ �ه‌و پسپۆره‌ ب��اب��ەت��ە پەیامێکی تایبەتی‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ل��ه‌و كاره‌ساته‌دا لەالیەن نووسەر کاک کامیار‬ ‫ه����ه‌ری����ه‌ك����ه‌ل����ه‌واڵت����ان����ی‌ سابیرەوە پێگەیشت‪ ،‬کامیار‬ ‫نیوزله‌نداو ژاپ���ۆن‌و چین‌و سابیر ئاوا دەنووسێت‪:‬‬ ‫"لینکێک لەئینتەرنێتدا‬ ‫ئ���ه‌ن���دۆن���ۆس���ی���او ك���ۆری���او‬ ‫روسیاو به‌شێك له‌ویالیه‌ته ب�ڵاوب��ووەت��ەوە ک��ە جێگەی‬ ‫‌یه‌كگرتووه‌كانی‌ ئه‌مریكاو تێڕامانە‪ ،‬ئەم لینکە دەستی‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���ك ل���ه‌ك���ی���ش���وه‌ری‌ دوو ی���ان دەس��ت��ی سێیە‪،‬‬ ‫ئ��وس��ت��رال��ی��ا وێ����ران ده‌ب���ن‌و ت��ێ��ک��ەڵ��ک��راوە بەخورافاتی‬ ‫تیشكی‌ ڕۆژی��ش بۆ ماوه‌ی‌ هەندێک م��ەالو مامۆستای‬ ‫س����ێ ڕۆژ ون���ده‌ب���ێ���ت‌و ئ��ای��ی��ن��ی��ی‪ ،‬ل����ەرۆژئ����اواش‬

‫‪17‬‬

‫ت��ێ��ک��ەڵ��ک��راوە ب���ەدۆب�ل�اژی‬ ‫مەسیحییەکان‌و جووەکان‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ب���ۆ ب���ەڕێ���زت���ان کە‬ ‫فیزیاویین‌و‬ ‫ک��ەس��ێ��ک��ی‬ ‫ش����ارەزای����ی وردت�����ان لەو‬ ‫ب����وارەدا ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ۆ دەبێت‬ ‫لینکە ئەسڵییەکە دانەنێن‪.‬‬ ‫ئ��ەوەش��م��ان لەبیرنەچێت‬ ‫ئەلێکساندەر رێترۆڤ پێشتر‬ ‫لەسەر کاری سێکس لەگەڵ‬ ‫خ��وار تەمەن ه��ەژدە ساڵدا‬ ‫لەئوسترالیا بەدادگا دراوە‪،‬‬ ‫ئێستا گ���ەڕاوەت���ەوەو بووە‬ ‫بەڕۆحانی‪".‬‬ ‫ئ��ەم��ان��ەی ک��ە باسکران‬ ‫س������ێ ن�����م�����وون�����ەن کە‬ ‫لەئه‌مساڵدا ل��ەس��ەر تۆڕی‬ ‫ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت بەگشتی‌و‬ ‫فەیسبووک بەتایبەتی‬

‫ب��ڵ��اوب�����وون�����ەوەو‬ ‫لەکۆتایشدا هەر هەموویان‬ ‫بە درۆ دەرچ���وون‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بەوردی سەیری ئەو هەواڵە‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەس��ت��راوان��ە بکرێت؛‬ ‫ب���ەزەق���ی ه��ەڵ��ەی زانستی‬ ‫زۆر گ������ەورەی تێدایە‪،‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە لەیەکێکیاندا‬ ‫دەڵێت مەریخ دێتە (‪)٦٢٥‬‬ ‫میلی زەوی‪ ،‬دی���ارە ئەمە‬ ‫مانای بەریەککەوتنی زۆر‬ ‫ن��زی��ک��دەدات‪ )٦٢٥( ،‬میل‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ل��ەم��ەودای نێوان‬ ‫ه��ەول��ێ��ر ت��ا ب��ەس��ڕا کەمتر‬ ‫بێت!‪.‬‬ ‫بۆچی خەڵک بەگشتی‌و‬ ‫خەڵکی کوردستان بەتایبەتی‬ ‫ح���ەزی���ان ل��ەب��ی��س��ت��ن��ی ئەم‬ ‫ج���ۆرە ه��ەوااڵن��ەی��ە؟ ئەمە‬

‫وه‌اڵمەکەی زۆر ئاسان نییە؛‬ ‫لەوانەیە ئەمە ببه‌سترێتەوە‬ ‫بەده‌رونناسی کۆمەاڵیەتی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��اوە‪ ،‬ب���ەاڵم ترس‬ ‫لەکۆتایی جیهان‌و بەرپابوونی‬ ‫قیامەت لەوانەیە هۆکاری‬ ‫س��ەرەک��ی گرنگییدان بەم‬ ‫دەنگۆیانە بێت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫کاتێک زۆرب���ەی پێشبینیە‬ ‫دەبەسترێنەوە‬ ‫ساختەکان‬ ‫کۆنەکان‪،‬‬ ‫بەشارستانییەتە‬ ‫یان چیرۆکە ئاینییەکانەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئایا دەکرێت جیهان‬ ‫ک��ۆت��ای��ی پێبێت؟ گۆڤاری‬ ‫پ��اپ��والر ساینس بابەتێکی‬ ‫ل���ەس���ەر ک��ۆت��ای��ی جیهان‬ ‫ب�ڵ�اوک���ردوەت���ەوە (لڤینی‬ ‫زانستی ژم��ارە (‪)٤‬؛ کەی‬ ‫دەبێت زەوی بەجێبهێڵیین؟)‪،‬‬ ‫کە لەوێدا هاتووە "دەبێت‬ ‫رۆژێک زەوی بەجێبهێڵیین‪.‬‬ ‫پ��ێ��ش ئ�����ەوەی س���ەرچ���اوە‬ ‫س���روش���ت���ی���ی���ەک���ان بەشی‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان��ی س����ەرزەوی‬ ‫ن����ەک����ات‪ ،‬ی����ان گ���ەرم���ای‬ ‫س��ووت��ێ��ن��ەری خ���ۆر ژیان‬ ‫ن��ام��وم��ک��ی��ن ب���ک���ات‪ ،‬یان‬ ‫لێکەوتنی ئامدرۆمدا لەگەڵ‬ ‫کاکێشان ژی��ان بەتەواوەتی‬ ‫لەم سووچەی گەردوونه‌ تیا‬ ‫ببات‪ .‬هەروەها لەگەڵ ئەو‬ ‫مەترسیانەدا؛ مەترسیه‌کی‬ ‫تریش دەک��رێ��ت لەبەرچاو‬ ‫بگیرێت؛ ئەویش کەوتنی‬ ‫ه��ەس��ارۆک��ێ��ک��ی گەڕۆکە‬ ‫لەزەوی‪.‬‬ ‫ل��ەدرێ��ژەی ئەم بابەتەدا‬ ‫ه���ات���ووە "ه���ۆک���ار زۆرن‪،‬‬ ‫ی�����ەک ل�������ەوان لەساڵی‬ ‫(‪ )١٩٨٦‬ت���ەن���ه���ا (‪)٦‬‬ ‫کاتژمێری مابوو؛ تاوەکو‬ ‫ه��ەس��ارۆک��ێ��ک��ی گەرۆکی‬ ‫بچووک بکەوێت لەزەوی‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەم��ە رووی���داب���ا؛‬ ‫وەک ئەوە واب��وو (‪)١٠٠٠‬‬ ‫ب��ۆم��ب��ی ن��اوک��ی بکەوێت‬ ‫لەزەوی‪ ،‬هەڵبەت ئەمە تەنها‬ ‫لەمەترسییەکان‪.‬‬ ‫یەکێکە‬ ‫مەترسییەکی تر تااڵنکردنی‬ ‫س��ەرچ��اوە سروشتییەکانی‬ ‫پێشبینیەکان‬ ‫زەوی����ی����ە‪،‬‬ ‫دەڵ��ێ��ن ل��ەس��اڵ��ی (‪)٢٠٣٠‬‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪18‬‬

‫بەکارهێنانی‬ ‫ب�������ەدواوە‬ ‫س��ەرچ��اوە سروشتییەکان‬ ‫دووب���ەرام���ب���ەر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫راپ��ۆرت��ەک��ان��ی "ن���اوەن���دی‬ ‫توێژینەوە لەسەر کارەساتە‬ ‫سروشتییەکان دەڵێت‪ ،‬بڕی‬ ‫وش��ک��ەس��اڵ��ی‪ ،‬بۆمەلەرزە‪،‬‬ ‫ب��اران��ە الف��اوی��ی��ەک��ان ل��ە دە‬ ‫ساڵی رابردوودا بە بەراورد‬ ‫ل��ەگ��ەڵ دەی����ەی (‪)١٩٨٠‬‬ ‫سێ بەرامبەر زیادیکردووە‪،‬‬ ‫ئەمەش (‪ )٥٤‬ج��ار زیاترە‬ ‫ل����ەئ����ام����اری ک���ارەس���ات���ە‬ ‫سەرەتای‬ ‫سروشتییەکانی‬ ‫سەدەی بیستەم !‪ .‬هەروەها‬ ‫گەرمبوونی جیهانی دەبێت‬ ‫بەهۆی ئ��ەوەی ب��ڕی ئاوی‬ ‫خ���واردن���ەوەی زەوی زۆر‬ ‫کەمببێتەوە‪ ،‬هەروەها بەرزی‬ ‫ئاوی دەریاکان زیاددەکات‌و‬ ‫دەب���ێ���ت ب���ەه���ۆی نەمانی‬ ‫شارەکانی قەراغی دەریاو‬ ‫ق���ات‌و ق���ڕی ب���ەرف���راوان‪.‬‬ ‫بەمانە دەکرێت سیناریوی‬ ‫هێرشی میکرۆبی‌و جەنگی‬ ‫ناوکی‌و تەکنەلۆژیای نوێ‬ ‫زیادبکەین‪.‬‬ ‫هیچکام لەو مەترسیانە‬ ‫بە ئەندازەی گۆڕانی کەشی‬ ‫ئ����اوو ه����ەوا م��رۆڤ��ی ئەم‬ ‫س���ەردەم���ەی نەخستووەتە‬ ‫ب��ەر مەترسییەوە‪ .‬بەهیچ‬ ‫شێوەیەک ناکرێت لەزەوی‬ ‫کەوتنی هەسارۆکە گەڕۆکە‬ ‫ب��چ��ووک��ەک��ان چاوپۆشی‬ ‫ب��ک��رێ��ت‪ ،‬چونکه‌ النیکەم‬ ‫ج���ارێ���ک ب�����ووە بەهۆی‬ ‫ت��ی��اچ��وون��ی گ����ەورە‪٦٥( .‬‬ ‫میلیۆن س��اڵ ل���ەوەو پێش‬ ‫دای��ن��اس��ۆرەک��ان‌و لەسەدا‬ ‫ش���ەس���ت���ی ب������وون������ەوەرە‬ ‫زیندووەکان لەناوچوون )‬ ‫ک���ەواب���وو ب��ەپ��ێ��ی ئەم‬ ‫راپۆرتەی گۆڤاری پاپوالر‬ ‫ساینس زەوی ب����ەردەوام‬ ‫هەڕەشەی لەسەره‌‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫بەشی زۆری هەڕەشەکان‬ ‫م��رۆڤ خ��ۆی هۆکاریەتی‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە بەپێی ئ��ەم راپۆرتە‬ ‫م��رۆڤ باشتروایە شوێنێک‬ ‫ل��ەدەرەوەی زەوی بۆ ژیان‬ ‫ئامادەبکات‪ ،‬چونکه‌ ئێستا‬

‫ژی��ان��ی م��رۆڤ بەتەواوەتی‬ ‫لەسەر هەسارەیەکی تاقانە‬ ‫بەندە کە ئەویش زەوییە‪.‬‬ ‫لەهەسارەکانی‬ ‫هیچکام‬ ‫کۆمەڵەی خۆر لەسەداسەد‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی س��روش��ت��ی بۆ‬ ‫ژی������ان گ���ون���ج���او نیین‪،‬‬ ‫ب����ی����رک����ردن����ەوە ل�����ەوەی‬ ‫ل��ەه��ەس��ارەی��ەک��ی دەرەوەی‬ ‫کۆمەڵەی خۆر ژی��ان بنیاد‬ ‫ب��ن��رێ��ت‪ ،‬ت��ارادەی��ەک��ی زۆر‬ ‫ناهۆمێدکەرە‪ ،‬چونکه‌ بەپێی‬ ‫وتەی دکتۆر فیروزی نادری‬ ‫سەرۆکی بەشی توێژینەوەو‬ ‫گ��ەڕان لەکۆمەڵەی خۆری‬ ‫ن��اس��ا "ئ���ەگ���ەر لەئێستادا‬ ‫ب��م��ان��ەوێ��ت کەشتیه‌کی‬ ‫ئ��اس��م��ان��ی ب���ۆ دەرەوەی‬ ‫زەوی بنێرین (‪ )٨٥‬هەزار‬ ‫ساڵیتر دەگ��ات��ە نزیکترین‬ ‫ئەستێرە بەکۆمەڵەی خۆر‬ ‫"واتە لەئێستادا تارادەیەکی‬ ‫زۆر م�����رۆڤ نائۆمێدە‬ ‫لەوەی بتوانێت لەدەرەوەی‬ ‫کۆمەڵەی خۆر جێگرەوەیەک‬ ‫بۆ زەوەی بدۆزێتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ژیان ل��ەزەوەی بەتەواوەتی‬

‫مەترسییەوە‬ ‫ب��ک��ەوێ��ت��ە‬ ‫کۆمەڵێک لەخەڵک بەرەو‬ ‫ئەو شوێنە باربکەن‪.‬‬ ‫بۆیە زان��ای��ان لەئێستادا‬ ‫بیرلەوەدەکەنەوە بەشێوەیەک‬ ‫ب��ک��رێ��ت ه��ەن��دی��ک شوێن‬ ‫ل��ەک��ۆم��ەڵ��ەی خ�����ۆردا بۆ‬ ‫ژی��ان گونجاو ب��ک��ەن‪ ،‬ئەو‬ ‫شوێنانەی کە دەکرێت بیری‬ ‫لێبکرێتەوە مانگ‌و مەریخە؛‬ ‫م��ان �گ‌و م��ەری��خ دەکرێت‬ ‫دەستکاری بکرێن بۆئەوەی‬ ‫ب���ۆ ژی�����ان بگونجێت؛‬ ‫ه��ەرچ��ەن��ده‌ تەکنەلۆژیای‬ ‫ئێستا ئەو هەلەت بەئاسانی‬ ‫ن���ادات���ێ‪ ،‬ب���ەاڵم بەشێوەی‬ ‫ت��ی��ۆری دەک��رێ��ت هەندێک‬ ‫کار لەسەر مانگ‌و مەریخ‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫مەبەست لەباسکردنی‬ ‫ئ����ەوەی ک��ە ژی���ان لەسەر‬ ‫زەوی م��ەت��رس��ی لەسەر‬ ‫ه��ەی��ە پشتراستکردنەوەی‬ ‫ئ��ەو بۆچوونەیە ک��ە گۆی‬ ‫زەوی دەک��رێ��ت مەترسی‬ ‫لەسەر بێت‪ ،‬بەاڵم ئایا ئەم‬ ‫مەترسیانە تاچەند راستیین؟‬

‫زۆرب���ەی ئ��ەو قسانەی‬ ‫لەسەر کۆتایی جیهان بەهۆی‬ ‫کارەساتە سروشتییەکانەوە‬ ‫دەک���رێ���ت‪ ،‬پ��ێ��ش ئ���ەوەی‬ ‫پ��ش��ت��ب��ب �ه‌س��ت��ن بەالیەنی‬ ‫زانستی؛ زۆرتر پشتدەبستن‬ ‫ب��ەئ��ەف��س��ان��ە ک���ۆن���ەک���ان‌و‬ ‫پێشگۆیی سیحربازەکان کە‬ ‫هەرگیز زان��س��ت ناتوانێت‬ ‫ق���س���ەی ل���ەس���ەر بکات‪،‬‬ ‫چونکه‌ زانست بۆ پێشگۆیی‬ ‫رووداوەک�����ان�����ی داه���ات���وو‬ ‫رێ��گ��ەو م��ێ��ت��ۆدی تایبەت‬ ‫بەخۆی هەیە کە زۆر دوورە‬ ‫ل��ەو ش��ێ��وازەی کە ئەفسانە‬ ‫کۆنەکان بۆ کۆتایی جیهان‬ ‫باسیدەکەن‪.‬‬ ‫بەپێی پێشبینی زانستی‬ ‫بوومەلەرزەو تۆفان‌و گرکان‬ ‫ئەمانە ب��ەردەوام بەشگەلێک‬ ‫ل��ەخ��ەڵ��ک��ی گ����ۆی زەوی‬ ‫دەخەنە مەترسییەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئایا روودان���ی ئ��ەم روداوە‬ ‫سروشتیانە دەکرێت پێشبینی‬ ‫بکرێت؟ "تا رادەیەک بەڵێ‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��ده‌ پێشبینییەکان‬ ‫مسۆگەرنین‌و تەنها ئەگەرە‪،‬‬

‫بۆ نموونە لەکۆتایی مانگی‬ ‫نۆی ئه‌مساڵدا دادگاییکردنی‬ ‫حەوت زاناو کارناسی ئیتالی‬ ‫پێشبینینەکردنی‬ ‫بەتۆمەتی‬ ‫وردو دروس��ت��ی روودان���ی‬ ‫ب����ووم����ەل����ەرزە لەئیتالیا‬ ‫دەس����ت����ی����پ����ێ����ک����رد‪ ،‬ئ����ەو‬ ‫زەم���ی���ن���ل���ەرزەی���ە لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٩‬دا (‪)٣٠٠‬کەسی‬ ‫ل��ەش��اری ئ��اک��والی ئیتالیا‬ ‫کوشت‪ .‬هاوکارەکانی ئەم‬ ‫کەسانەو یەکێتی نێودەوڵەتی‬ ‫زەوی���ن���اس���ی رەخ���ن���ەی���ان‬ ‫لەدادگاییکردنەکە گرتووەو‬ ‫وت��ووی��ان��ە ب��ووم��ەل��ەرزە بە‬ ‫دروستی پێشبینی ناکرێت‌و‬ ‫ئەم دادگاییکردنە لەوانەیە‬ ‫ب��ب��ێ��ت ب����ەه����ۆی ئ�����ەوەی‬ ‫کەس نەوێرێت رای خۆی‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە بوومەلەرزە‬ ‫دەرببرێت"‪.‬‬ ‫ل����ەوان����ەی����ە یەکێک‬ ‫لەهۆکارە سەرەکییەکان کە‬ ‫ئ��ەم دەنگۆیانە کاریگەریی‬ ‫دادەن��ێ��ن فیلمی (‪)٢٠١٢‬‬ ‫دا ب��ێ��ت ل��ەک��ات��ێ��ک��دا ناسا‬ ‫لەمانگی ی��ەک��ی ئه‌مساڵدا‬ ‫فیلمی (‪)٢٠١٢‬ی بەیەکێک‬ ‫فیلمەکانی‬ ‫لەنازانستیترین‬ ‫هۆڵیود ناوهێنا‪ .‬هۆکاری‬ ‫س��ەرەک��ی دەرک���ردن���ی ئەو‬ ‫ئاگادارینامەشی گەڕاندەوە‬ ‫بۆ ئ��ەوەی رۆژان��ە بەسەدان‬ ‫ئیمێلیان لەالیەن خەڵکەوە‬ ‫بۆدیت کە باسی راستی‌و‬ ‫پێشبینییەکانی‬ ‫ن��اڕاس��ت��ی‬ ‫فیلمەکە دەکەن‪.‬‬ ‫قسەی کۆتایی ئەمەیە بۆ‬ ‫پێشبینیکردنی رووداوەکانی‬ ‫گ��ەردوون رێگەی زانستی‬ ‫ه��ەی��ەو رێ��گ��ەی زانستی‬ ‫زۆر جیاوازە لەو رێگەیه‌ی‬ ‫ک����ە ک���ەس���ان���ی ش���ەالت���ی‬ ‫زانست‌و‬ ‫بەتێکەڵکردنی‬ ‫ئ���ەف���س���ان���ە ک���ۆن���ەک���ان‌و‬ ‫ب��ەس��وودوەرگ��رت��ن لەتۆڕە‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ت��ی��ەک��ان��ی وەک‬ ‫ف����ەی����س����ب����ووک دەن���گ���ۆ‬ ‫ب�ڵاودەک��ەن��ەوە کە ئامانجە‬ ‫سەرەکییەکەی تەنها بریتییە‬ ‫لەباڵوکردنەوەی نیگەرانی‌و‬ ‫ترس‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪19‬‬

‫بـۆ فێـنكـكـردنـه‌وه‌ی كۆمپـیـوتـه‌ره‌كـه‌ت‪،‬‬ ‫مـیـمـۆریـیـه‌كـه‌ی بـسـڕه‌وه‌‬ ‫ل�������ه‌ئ�������ه‌م�������ڕۆدا ب���ۆ‬ ‫ف��ێ��ن��ك��ك��ردن �ه‌وه‌ی مایكرۆ‬ ‫پ��������رۆس��������ه‌ری ب����������ه‌رز‌ه‬ ‫ته‌كنیك‌و‬ ‫كۆمپیوته‌ره‌كان‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪،‬‬ ‫شله‌مه‌نی‬ ‫ب �ه‌اڵم له‌وانه‌ی‌ه رۆژێ��ك بێت‬ ‫ك‌ه ته‌نیا به‌سڕینه‌وه‌ی به‌شێك‬ ‫كۆمپیۆته‌ره‌ك‌ه‬ ‫له‌میمۆری‬ ‫بكرێت فێنك بكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ای��دی��ای فێنككردنه‌و‌ه‬ ‫ل����ه‌ڕێ����گ����ه‌ی س���ری���ن���ه‌وه‌و‬ ‫ل�����ه‌وه‌ده‌چ�����ێ�����ت ل���ه‌گ���ه‌ڵ‬ ‫پره‌نسیبێكی فیزیایی ك‌ه له‌ساڵی‬ ‫(‪)١٩٦١‬دا له‌الیه‌ن (رولف‬ ‫الن���داوره‌وه‌) پێشكه‌شكرا دژ‬ ‫بێت‪ ،‬ئ �ه‌م فیزیاویی‌ه ده‌ڵێت‬ ‫سڕینه‌وه‌ی زانیاری‪ ،‬په‌یوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵ كه‌مبوونه‌ی ئه‌نسرۆپی‪،‬‬ ‫یان نارێكوپێكی هه‌یه‌‪ .‬به‌هۆی‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی به‌پێی یاساكانی فیزیا‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ئ �ه‌ن��س��رۆپ��ی گشتی‬ ‫زیادببێت‪ ،‬سڕینه‌وه‌ی بیته‌كان‬ ‫له‌گه‌ڵ زیادبوونی ئه‌نسرۆپی‬ ‫ناوه‌نددا هاوكاته‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش خۆی‬ ‫وه‌كو گه‌رما پێشانده‌دات‪.‬‬ ‫گ��ه‌رم��ای به‌رهه‌مهاتوو‬ ‫له‌الیه‌ن كۆمپیوته‌ركانی ئه‌مڕۆوه‌‪،‬‬ ‫زۆرتر به‌هۆی ناكارایی پرۆس‌ه‬ ‫كردارییه‌كانیانه‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌م ناكارایی‌ه به‌رده‌وام‬ ‫له‌كه‌مبوونه‌وه‌دایه‌‪( ،‬النداوره‌وه‌)‬ ‫ئاستێكی بنچینه‌یی دیاریكرد‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌ڵێت تا چ ئاستێك ده‌كرێت‬ ‫گ��ه‌رم��ای ئ���ه‌م پروسسینگ‌ه‬ ‫كه‌مبكرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ئێستادا‬ ‫(لیدیا دل��ری��ۆ) له‌ئه‌نستیتۆی‬ ‫ت���ه‌ك���ن���ه‌ل���ۆژی���ای سویسراو‬ ‫هاوكاره‌كانی به‌سودوه‌رگرتن‬ ‫ل���ه‌گ���ی���رۆده‌ی���ی كوانته‌می‬ ‫پێشانیانداوه‌‪ ،‬ده‌كرێت رێگه‌یه‌ك‬ ‫بۆ خۆدورخستنه‌و‌ه له‌یاسای‬ ‫النداوره‌و‌ه بدۆزرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫الری سالبی وز‌ه‬ ‫بۆ تێگه‌یشتن له‌شێوازی‬ ‫ك���ارك���ردن���ه‌ك���‌ه دووك�����ه‌س‬

‫و‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ب��ێ��ن��‌ه پ���ێ���ش���چ���اوی خ���ۆت‬ ‫ك��‌ه ه �ه‌رك��ام��ی��ان ده‌یه‌وێت‬ ‫زنجیره‌یه‌ك له‌بیته‌كان بسرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب �ه‌س �ه‌رن��ج��دان به‌سیسته‌می‬ ‫ب��ای��ن �ه‌ری كۆمپیوته‌ره‌كان‪،‬‬ ‫ه �ه‌رك��ام له‌بیته‌كان ده‌شێت‬ ‫سفر‪ ،‬ی��ان ی �ه‌ك بێت‪ ،‬ئێستا‬ ‫وای داب��ن��ێ هیچكام له‌م‬ ‫دوو كه‌س‌ه هیچ زانیارییه‌كی‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ناوه‌ڕۆكی بیته‌كان‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬بۆی‌ه ب��ۆ دڵنیابوون‬ ‫ل����ه‌س����ڕان����ه‌وه‌ی بیته‌كانی‬ ‫میمۆری ناچار‌ه به‌چاوپۆشی‬ ‫ل����ه‌ن����اوه‌ڕۆك����ی س���ه‌ره‌ت���ای‬ ‫بیته‌كان ه�ه‌م��ووی��ان بكات‬ ‫به‌سفر‪ ،‬له‌به‌رانبه‌ردا كه‌سی‬ ‫دووه‌م ئ��اگ��اداری ناوه‌ڕۆكی‬ ‫بیته‌كانی زنجیره‌كه‌یه‌‪ ،‬له‌ئاكامدا‬ ‫ت�ه‌ن��ی��ا پێویست‌ه ئ���ه‌و بیتان‌ه‬ ‫بكات به‌ناوه‌ڕۆكی سفر ك‌ه‬ ‫ناوه‌ڕۆكه‌كه‌یان یه‌كه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌وه‌ه��ا بارۆدۆخێكدا‬ ‫كه‌سی یه‌كه‌م بۆ سڕینه‌وه‌ی‬

‫زنجیره‌ك‌ه ده‌ب��ێ��ت كارێكی‬ ‫زیاتر ئه‌نجامبدات‪ ،‬له‌ئاكامدا‬ ‫ده‌وترێت ئه‌نسرۆپی مه‌رجدار‬ ‫(‪)Conditional Entropy‬‬ ‫ی میمۆری بۆ كه‌سی یه‌كه‌م‬ ‫كه‌متر‌ه له‌كه‌سی دووه‌م‪.‬‬ ‫ئێستا ته‌سه‌وری بك‌ه ك‌ه‬ ‫بیته‌كانی ئه‌و میمورییه‌ی ك‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت بسڕێنه‌و‌ه گیروده‌ی‬ ‫یه‌كبن‪،‬‬ ‫(‪)Entangled‬‬ ‫له‌سیسته‌می وادا‪ ،‬بینینی‬ ‫ب���ارۆدۆخ���ی ب�ه‌ش��ێ��ك‪ ،‬خێرا‬ ‫ب���ارۆدۆخ���ی ب �ه‌ش �ه‌ك �ه‌ی تر‬ ‫به‌مسۆگه‌ری دیاریده‌كات‪،‬‬ ‫بۆی‌ه چاودێرێك ك‌ه ده‌ستی‬ ‫به‌ته‌ن‌ه گێرۆده‌كان ده‌گات شتی‬ ‫زیاتر ده‌رب���اره‌ی میمۆرییه‌و‌ه‬ ‫ده‌زان����ێ����ت ك���‌ه ج��گ��‌ه له‌م‬ ‫بارۆدۆخان‌ه له‌بارۆدۆخی تردا‬ ‫ناكرێت ئاوابێت‪ ،‬بۆی‌ه كاتێك‬ ‫میمۆری ده‌سڕێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌نسرۆپی‬ ‫مه‌رجداری سیسته‌مه‌ك‌ه دێت‌ه‬ ‫خواره‌وه‌و ده‌بێت به‌سالب‪.‬‬

‫سنوری جیهانی فیزیایی‬ ‫دل��ری��وو هاوكاره‌كانی‬ ‫ماتماتیكی‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی‬ ‫پ��ێ��ش��ان��ی��ان داو‌ه ك���‌ه ئه‌م‬ ‫ئه‌نسرۆپیی‌ه مه‌رجدار‌ه سالبه‌‪،‬‬ ‫هاوتای ده‌ركردنی گه‌رمای‌ه‬ ‫ل �ه‌ن��اوه‌ن��ده‌ك �ه‌‪ ،‬ی��ان هه‌مان‬ ‫فێنككردنه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م توێژه‌ران‌ه‬ ‫ئاینده‌یه‌ك وێنا ده‌ك���ه‌ن ك‌ه‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت�ه‌ره‌ك��ان هه‌ڵگری‬ ‫سیسته‌مێكی كوانته‌می له‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ن‪ .‬سڕینه‌وه‌ی به‌شێك‬ ‫له‌میمۆری كۆمپیوته‌ر ده‌بێت‬ ‫فێنككردنه‌وه‌ی‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی‬ ‫پ��رۆس��س��ێ��ره‌ك�ه‌ی (ڤالتكۆ‌و‬ ‫دراڵ) له‌زانكۆی ئۆكسفۆردو‬ ‫له‌ئه‌ندامانی گروپه‌ك‌ه ده‌ڵێن‬ ‫"ئه‌گه‌ر به‌م ئاست‌ه له‌گیروده‌یی‬ ‫ب��گ�ه‌ی��ت‪ ،‬ئ �ه‌وك��ات ده‌چێت‌ه‬ ‫سنوری ئه‌و شته‌ی ك‌ه فیزیا‬ ‫هه‌ڵه‌كه‌یت بۆ ده‌ره‌خسێنێت"‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م پ��رۆب��ڵ��ێ��م��‌ه دژ‬ ‫به‌یاساكانی سێرمۆداینمیك نییه‌‪،‬‬

‫ئه‌نسرۆپی گشتی زیادده‌بێت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�‌ه ب��ۆ دروستكردنی‬ ‫سیسته‌مێكی گیرۆد‌ه ناچاریت‬ ‫وز‌ه به‌كاربهێنیت‪.‬‬ ‫ل �ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا ك���ارك���ردن‬ ‫له‌گه‌ڵ ب��ارۆدۆخ��ی گیرۆده‌دا‬ ‫ئاسان نییه‌‪ ،‬ئ�ه‌م سیسته‌مان‌ه‬ ‫پێویستیان به‌قه‌باره‌یه‌كی گه‌ور‌ه‬ ‫له‌فێنككه‌ره‌و‌ه ه �ه‌ی �ه‌و زۆر‬ ‫ل �ه‌رزۆك‌و ناپایه‌دارن‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ���ه‌وه‌ش���دا راب����رت پریڤدل‬ ‫له‌زانكۆی واترلۆی كه‌نه‌دا ك‌ه‬ ‫له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا به‌شدارنییه‌‪،‬‬ ‫ك�ه‌وت��ووه‌ت�‌ه ژێ��ر كاریگه‌ری‬ ‫ئایدیاكه‌و ده‌ڵێت "ئه‌م پرۆبڵێم‌ه‬ ‫ده‌یسلمێنێت ك‌ه تایبه‌تمه‌ندیی‌ه‬ ‫سه‌یروسه‌مه‌ره‌كانی جیهانی‬ ‫ك��وان��ت �ه‌م��ی ن �ه‌ت �ه‌ن��ی��ا وه‌ك���و‬ ‫س������ه‌رچ������اوه‌ی زان����ی����اری‬ ‫گرنگن‪ ،‬به‌ڵكو له‌كرداردا بۆ‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی شتی راستی‬ ‫ده‌كرێت سودی لێببینرێت"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Newscientist :‬‬


‫فیزیا‬

‫‪20‬‬

‫فیزیا‬

‫حەقیقەت ئەو شتەیە ئێوە دروستیدەکەن‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ک���وان���ت���ەم‬ ‫جیهانێکی س��ەی��رە‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئەم تیورییە‪ ،‬بڕی هەرشتێک‬ ‫ب��ەن��دە ل��ەس��ەر شێوازی‬ ‫پ��ێ��وان��ەک��ەی‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫توانیوویانە‬ ‫زان��ـ��ـ��ای��ان‬ ‫لەتاقیکردنەوەیەکدا‪ ،‬ئەم‬ ‫شتە لەجیهانی راستیدا‬ ‫ببینن‪ ،‬هەمووتان لەوانەیە‬ ‫چاوبەستییەتان‬ ‫ئ����ەو‬ ‫بینیبێت کە گۆیەک لەژێر‬ ‫پ��ەرداخ��ێ��ک��دا داده‌ن���ێ���ن‌و‬ ‫ئ��ەو پ��ەرداخ��ە بەخێرایی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ پەرداخەکانیتردا‬ ‫جێگەکەیان دەگ����ۆڕن ‪.‬‬ ‫ئەگەر چاوبەستەکە زۆر‬ ‫ش����ارەزا ب��ێ��ت دەتوانێت‬

‫کارێک بکات گۆکە لەنێو‬ ‫ئەم پەرداخانەدا بفڕێت‪.‬‬ ‫لە سیستمە کوانتەمییەکاندا‬ ‫تا یبە تمە ند ییە کا نی‬ ‫ت��ەن��ێ��ک ک���ەی���ەک ل���ەوان‬ ‫ش��وێ��ن��ەک��ەی��ەت��ی بەپێی‬ ‫ش��ێ��وازی سەیرکردنەکەی‬ ‫دەک���رێ���ت ب���گ���ۆڕدرێ���ت‪،‬‬ ‫ئێستا زان��ای��ان توانیویانە‬ ‫بۆ فۆتۆنێک کە دەتوانێت‬ ‫لەیەکـــکاتدا لەسێ شوێنی‬ ‫جیاوازدا بێت لەتاقیگەدا‬ ‫ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د ت���ی���وری‬ ‫ک��وان��ت��ەم��ی بۆشیکاری‬ ‫ئەنجامی تاقیکردنەوەکان‬ ‫زۆر س��ەرک��ەوت��وو بووە‪،‬‬

‫ب��ۆ ه��ەن��دێ��ک لەزانایانی‬ ‫ف���ی���زی���ا ق���ب���ووڵ���ک���ردن���ی‬ ‫تایبەتمەندیـــیەی‬ ‫ئ���ەو‬ ‫س�����ەرەوە زۆر دژوارە‪،‬‬ ‫ت����ەن����ان����ەت ف���ی���زی���ای���ی‬ ‫گ����ەورەی وەک ئاڵبێرت‬ ‫گاڵتەی‬ ‫ئەنیشــــتایین‬ ‫ب��ە چ��ەم��ک��ی گیرۆدەیی‬ ‫( ‪)E n t a n g l e m e n t‬‬ ‫دەه����ات‪ ،‬گ��ی��رۆدەی��ی ئەو‬ ‫چ��ەم��ک��ەی��ە ک���ە ناخی‬ ‫م��ی��ک��ان��ی��ک��ی کوانتەمی‬ ‫ل��ەس��ەری ب��ەن��ده‌و بەپێی‬ ‫تایبەتمەندییەکانی‬ ‫ئ���ەو‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ەک دەکرێت‬ ‫کارییگەری له‌پڕ لەسەر‬ ‫تا یبە تمە ند ییە کا نی‬

‫ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ەک��ی��ت��ر دابنێت‬ ‫ب��ێ��ئ��ەوەی ل���ێ���رەدا ئ���ەوە‬ ‫گرنگبێت کە دوری نێوان‬ ‫ئەو دو تەنۆلکەیە چەنێکە‪.‬‬ ‫ئ��ان��ی��ش��ت��ای��ی��ن دەی�����وت‬ ‫ک��ە ج��ۆرێ��ک فیـــزیای‬ ‫کالسیکی بەناوی "تیوری‬ ‫ب��گ��ۆڕی ش���اراوە" دەبێت‬ ‫دروستبوونی‬ ‫ب���ەه���ۆی‬ ‫ئ��ەم هەڵەیە لەپێوانەکانی‬ ‫ئێمەداو ئەم کارییگەرییە‬ ‫خێوییە دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫کۆمەڵێکی‬ ‫ب������ەاڵم‬ ‫زۆر ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە کە‬ ‫بەهەوڵ‌و تێکۆشانی زۆر‬ ‫دیزایین کرابوون‪ ،‬پیشانیدا‬ ‫ئانیشتایین هەڵە دەکات‪:‬‬

‫گ��ی��رۆدەی��ی ب��وون��ی هەیەو‬ ‫هیچکام لە تیورییەکانیتر‬ ‫جگە لەکوانتەم ناتوانێت‬ ‫ک��اری��ی��گ��ەری��ی��ە سەیرو‬ ‫س���ەم���ەڕەک���ان���ی شرۆڤە‬ ‫بکات‪ ،‬ئافریم ئیشتانبێرگ‬ ‫ل��ەزان��ک��ـ��ـ��ـ��ـ��ۆی تورنتۆ‬ ‫ل���ەک���ەن���ەدا دەڵ����ێ����ت‪" :‬‬ ‫راستیێکی سەرنجراکێشیتر‬ ‫دەرب��������ارەی حەقیقەتی‬ ‫ک���وان���ت���ەم���ی���ی���ەوە هەیە‬ ‫کەزۆربەی کات چاوپۆشی‬ ‫لێدەکرێت‪".‬‬ ‫نەبوونی حەقیقەتی رەها‬ ‫ل���ەس���اڵ���ی (‪)١٩٦٧‬‬ ‫دا (س���ی���م���ۆن ک���وه���ن)‬ ‫و (ئ��ەرن��ێ��س��ت سپیکر)‬

‫ب���ەش���ێ���وەی ماتماتیکی‬ ‫سەلماندیان تەنانەت بۆ‬ ‫تەنێکی کوانتەمی تەنها –‬ ‫لێرەدا گیرۆدەیی بوونی نییە‬ ‫–کاتێک تایبەتمەندییەکانی‬ ‫دەپێورێت‪ ،‬ئەو ب��ڕەی کە‬ ‫دەپ��ێ��ورێ��ت پ��ەی��وەن��دی بە‬ ‫ب��ارۆدۆخ��ەک��ەی��ەوە هەیە‪،‬‬ ‫ش��ی��ک��اری��ی��ەک��ەی ئ����ەوان‬ ‫ب��ەو وات��ای��ە ب��وو کەبڕی‬ ‫( ‪)A‬‬ ‫تایبەتمەندییەکەی‬ ‫پەیوەندی بەوەوە هەیە کەتۆ‬ ‫بتەوێت لەگەڵ تایبەتمەندی‬ ‫(‪ )B‬یان تایبەتمەندی (‪)C‬‬ ‫دا بیپێوییت‪ ،‬بەواتایەکی تر‬ ‫هیچ راستییەک سەربەخۆ‬ ‫لە مێتۆدی پێوان بوونی‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەدا‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی (‪) ٢٠٠٨‬دا‬ ‫(ئەلکساندر کلیاچکۆ )‬ ‫ل����ەزان����ک����ۆی بیکنتی‬ ‫تورکیا و هاوکارەکانی‪،‬‬ ‫ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ەک���ی‬ ‫گونجاویان بۆئەم پێشبینییە‬ ‫سازدا‪ .‬ئەوان بینیان ئەگەر‬ ‫ب�����ەردەوام پێنج جووتی‬ ‫جیاواز لە تایبەتمەندییەکانی‬ ‫کوانتەمی‬ ‫تەنۆلکەیەکی‬ ‫لەسەریەککەوتنی‬ ‫ک���ە‬ ‫(‪)Super position‬س����ێ‬ ‫دۆخی جیاوازدایە بپێون‪،‬‬ ‫دەرئەنجامی بەدەستهاتوو‬ ‫بۆ سیستمێکی کوانتەمی‬ ‫ج��ی��اوازە لەئەنجامەکانی‬ ‫سیستمی کالسیکی بە "‬ ‫بگۆڕی شاراوەوە"‪.‬‬ ‫ئ��ەم کێشەیە بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەی��ە کە تایبەتمەندییە‬ ‫ک��وان��ت��ەم��ی��ی��ەک��ان نەگۆڕ‬ ‫ن���ی���ی���ن‪ ،‬ب���ەڵ���ک���و بەپێی‬ ‫شێوازی پێوانیان دەگۆڕن‬ ‫ک����ە دەب����ێ����ت ب���ەه���ۆی‬ ‫الدان����ی ئاماری‪(.‬ئانتن‬ ‫لەئەنستیتۆی‬ ‫زایلینگر)‬ ‫ئ��ۆپ��ت��ی��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی و‬ ‫ن��ان��ۆف��ی��زی��ای کوانتەمی‬ ‫و دات���ا کوانتەمییەکانی‬ ‫ڤ��ی��ی��ن��ای ن��ەم��س��ا دەڵێت‬ ‫‪ " :‬ئ��ەم ئایدیایـــیەکی‬ ‫ه��ۆش��م��ەن��دان��ەی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫ک��ێ��ش��ەک��ە ئ���ەوەی���ە چۆن‬

‫دەک��رێ��ت بە تاقیکردنەوە‬ ‫بیدۆزینەوە"‪.‬‬ ‫(زایلینگر)‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا‬ ‫لەگەڵ (راداک الیکــیویچ)‬ ‫و هاوکــــارەکانی توانییان‬ ‫ئ��ای��دی��اک��ەی( کلیاچکۆ)‬ ‫لەتاقیگەدا ببینن ‪ ،‬ئەوان‬ ‫لە سە ر یە ککە و تنێکد ا‬ ‫فۆتۆنگەلێکیان بەکارهێنا‬ ‫ک��ە ب��ەش��ێ��وەی هاوکات‬ ‫س��ێ رێ��گ��ەی جیاوازیان‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردووە‪ .‬لەدواییدا‬ ‫ب�����ۆ ه������������ەزاران ج����ار‬ ‫ئ���ەم ک���ارەی���ان ب��ۆ پێنج‬

‫ج���ووت لەتایبەتمەندییە‬ ‫جیاوازەکانی فۆتۆنەکان‬ ‫(وەک����و جەمسەرگیری)‬ ‫دووبارە کردەوە‪.‬‬ ‫تاقیکردنەوەیەکی جوان‬ ‫زایلینگرو گرووپەکەی‬ ‫دۆزی���ان���ەوە ک��ە ئەنجامی‬ ‫ئاماری بەدەستهاتوو تەنها‬ ‫ب���ەش���ێ���وەی���ەک دەک���رێ���ت‬ ‫شیکاری بۆ بکرێت‪ ،‬کە‬ ‫پێکهاتەی تایبەتمەندییەکانی‬ ‫ت��اق��ی��ک��راوە کارییگەری‬ ‫لەسەر بڕی تایبەتمەندی‬ ‫پێوراو دابنێت‪ ،‬ئیشتانبێرگ‬

‫‪21‬‬

‫زۆر ب���ەو تاقیکردنەوە‬ ‫سەرسام بوو‪ ،‬ئەو دەڵێت‬ ‫‪ " :‬ئەمە تاقیکردنەوەیەکی‬ ‫زۆر ج����وان����ە‪ ،‬ئ���ەگ���ەر‬ ‫پێشوو‬ ‫تاقیکردنەوەکانی‬ ‫ل��ەس��ەر "گ��ی��ـ��ـ��ـ��رۆدەی��ی "‬ ‫زەب�����ری ک���وش���ن���دەی لە‬ ‫ت��ی��وری��ی��ەک��ان��ی " بگۆڕێ‬ ‫شاراوە" وەشاند ئەوا ئەم‬ ‫تاقیکردنەوەیە بەتەواوی‬ ‫ل���ەگ���ۆڕی ن���ا‪ .‬وادێــتە‬ ‫پێشچاو هەرگیز ناکرێت‬ ‫تیوریێک پێشکەش بکرێت‬ ‫کە بەپێی ئەو‪ ،‬بگۆڕەکان‬

‫ب��ڕێ��ک��ی دی���اری���ک���راوی���ان‬ ‫هەبێت کە سەربەخۆ بێت‬ ‫لەو شتانەی ئێوە دەیپێون‬ ‫"‪.‬‬ ‫ک���وه���ن ل���ە ئێستادا‬ ‫ل��ەزان��ک��ۆی پنسیلڤانیادا‬ ‫ک��ار دەک����ات‪ ،‬زۆر بەمە‬ ‫س��ەرس��ام��ەو دەربارەیەوە‬ ‫دەڵێت ‪ " :‬بەنزییکەیی نیو‬ ‫سەدە دوایی ئەوەی لەگەڵ‬ ‫سپیکردا بە شێوی تیوری‬ ‫ئ���ەم ش��ت��ەم��ان سەلماند‬ ‫ئێستا تاقیگە پشتراستی‬ ‫دەکاتەوە"‪.‬‬ ‫(ن��ی��ل��ز ب���ۆر) یەکێک‬ ‫ل���ەگ���ەورەک���ان���ی فیزیای‬ ‫ک����وان����ت����ەم و یەکێک‬ ‫لەناسراوتریین الیەنگرانی‬ ‫ئەم ئایدیایە بوو‪ ،‬سروشتی‬ ‫حەقیقەتی کوانتەمی بەندە‬ ‫ل��ەس��ەر ئ����ەوەی کەچۆن‬ ‫ئەنجامدەدین‪،‬‬ ‫پ���ێ���وان‬ ‫ئ���ەم���ە پ���ێ���ی دەوت����رێ����ت‬ ‫دەڕب���ڕی���ن���ی کوپنهاگن‪،‬‬ ‫زایلینگر دەڵ��ێ��ت‪" :‬ئەم‬ ‫تاقیکردنەوەی دەربڕینی‬ ‫کوپنهاگنی سەلماند"‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪22‬‬

‫فیزیا‬

‫دۆزینەوەی تەنۆلکە؛ بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی؛‬ ‫له‌تاقیکردنه‌وه‌یه‌کی مێژووییدا‬

‫دوای نــزیـکـه‌ی سـه‌د سـاڵ؛‬ ‫جـارێـکـــی تــر زانـسـتــی فــیــزیــا؛‬ ‫ت‬ ‫هــه‌ژانـێـکــی گــه‌ور ‌ه روویتــــێده‌کا ‌‬ ‫ئایا تیۆرییەکەی ئانیشتاین؛‬ ‫هه‌مان چارەنووسی تیۆرییه‌که‌ی نیوتنی دەبێت؟‬

‫فیزیا‬

‫نزییکەی سەد ساڵ لەوەو‬ ‫پێش ئەو فیزیایەی کە لەسەر‬ ‫یاساکانی نیوتن بیناکرابوو‬ ‫توشی وەستانی گ��ەورە هات‬ ‫چونکو هەندێک تاقیکردنەوە‬ ‫پیشانیدەدا کە ئەو یاسایانە (النی‬ ‫کەم دوانیان بۆ هەموو سروشت‬ ‫راست نیین) ئەوە بوو تیوری‬ ‫ری��ژەی��ی و ت��ی��وری کوانتەمی‬ ‫لەداییک بوون‪ ،‬لەداڕشتنی هەر‬ ‫دو تیورییەکەدا ئانیشتایین دەوری‬ ‫بااڵیی هەبوو‪ .‬تیوری رێژەیی‬ ‫لەسەدا سەد تەنها کاری خۆی‬ ‫بوو‪ .‬لەو سەردەمدا ئانیشتایین‬ ‫وەک کەسێک ب��اس��دەک��را کە‬ ‫بەتەورێکەوە خەرییکی بڕینی‬ ‫دارێکە کە نیوتن ناشتوەیەتی‬ ‫و گ��ەورەی ک��ردوە‪ .‬لەئێستادا‬ ‫تاقیکردنەوەیەک پیشانیدەدات‬ ‫ت��ی��وری ری��ژەی��ی ل��ە پرینسیپدا‬ ‫راست نییە‪ ،‬واتە ئەو تیورییەی‬ ‫ک��ە ب��اس��ی ه��اوت��ای��ی م���ادەو‬ ‫وزە (‪)E=MC2‬دەک������ات‪ ،‬ئەو‬ ‫تیورییەی کەباسی رێژەیی بوونی‬ ‫ک��ات و درێ���ژی دەک���ات ئەو‬ ‫تیورییەی کاتێک لەگەڵ تیوری‬ ‫کوانتەمی یەکدەگرێتەوە باسی‬ ‫بوونی دژەمادە دەکات‪ ،‬لەسەر‬ ‫بنچینەیەکی هەڵە دانراوە‪ .‬ئەمە‬ ‫ئێوەو راپۆڕتی لڤینی زانستی‬ ‫لەسەر ئەم تاقیکردنەوەیە‪.‬‬ ‫زان��ای��ان��ی پ���رۆژەی ئۆپێڕا‬ ‫هەندێک نوترینۆیان دۆزیوەتەوە‬ ‫کەبەخیرایی زیاتر لەخێرایی‬ ‫رون��اک��ی لەتاقیگەی سێڕنی‬ ‫سویسراوە گەیشتوونەتە ئیتالیا‪.‬‬ ‫ئایا گرنگتریین پرینسیپڵی فێزیای‬ ‫نوێ تووشی شکەست هاتووە؟‬ ‫ش�����ەوی ‪٢٣‬ی مانگی‬ ‫سیپتامبر وتارێک لە سایتی نەیچر‬ ‫بوومەلەرزەیەکی لەجیهانی فیزیادا‬ ‫دروستکرد‪.‬ئەم وت��ارەی سایتی‬ ‫نەیچر ه��ەواڵ��ێ��ک ب��وو لەسەر‬ ‫وتارێکی زانستی کە لە سایتی‬ ‫ئ��ارک��ای��ڤ دا باڵوبووەتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ان��ت��ون��ی��وئ��اردی��ت��ات��و لەگەڵ‬ ‫هاوکارەکانی لەتاقیگەی ئۆپێرا لە‬ ‫ئیتالیا رایانگەیاند زیاد لەدوساڵە‬ ‫ئاشکراکردنی‬ ‫خ��ەری��ی��ک��ی‬ ‫تەنۆلکەی نوترینۆی بەرهەمهاتوو‬ ‫لەسێڕنن و ‪ ١٦‬ه���ەزار جار‬ ‫ت���ۆم���ارک���ردن���ی���ان ه���ەب���ووە و‬

‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ئ��ەم تەنۆلکانە‬ ‫بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی‬ ‫دەگەنە ئەم ناوەندە‪ .‬ئەم بابەتە‬ ‫جوڵەیەکی گ��ەورەی بەناوەندە‬ ‫زانستییەکانی جیهان بەتایبەتی‬ ‫ناوەندی سێڕندا‪.‬‬ ‫نوترینۆی خێرایی بەرز‬ ‫ت����اق����ی����گ����ەی ئ���ۆپ���ێ���ڕا‬ ‫‪Oscillation‬‬ ‫(‪Project‬‬ ‫‪Emulsion-Raking‬‬

‫‪with‬‬

‫لەناوەندی‬ ‫‪)Apparatus‬‬ ‫نەتەوەیی گرنساسوی ئیتالیا‬ ‫و ل��ەق��واڵی��ی ‪ ١٤٠٠‬متری‬ ‫زەوییدا هەڵکەوتووەو ئامانج‬ ‫ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی‪ ،‬لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەر تەنۆلکەی نۆترینۆیە‪.‬‬ ‫(‪)Neutrino‬‬ ‫ن���وت���ری���ن���ۆ‬ ‫تەنۆلکەیەکی نیمچە ئەتۆمیی‬ ‫رەفتار خێوییە کە ‪ ٨٠‬ساڵ‬ ‫ل����ەوەو پ��ێ��ش دۆزرای�������ەوە و‬ ‫ب��ەدەگ��ەم��ەن ک��ارل��ێ��ک لەگەڵ‬ ‫مادەدا دەکات‪ .‬ئەم تەنۆلکەیە‬ ‫ب��ارس��ت��ای��ی��ەک��ەی زۆر کەمەو‬ ‫بەشێوەی جۆراجۆر لەسروشتدا‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬بەتازەیی زانراوە‬ ‫ئ����ەم ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ە دەک���رێ���ت‬ ‫لەجۆرێکەوە ببێت بەجۆرێکیتر‪.‬‬ ‫ئاشکراکەرەکانی ئۆپێڕا ئەرکیان‬ ‫بریتی بوو ل��ەوەی لێکۆڵینەوە‬ ‫ل��ەس��ەر گ��ۆڕان��ی نوترینۆی‬ ‫میونی (‪ )Muon‬بەرهەمهاتوو‬ ‫لە سێرن (‪ )CERN‬بە نوترینۆی‬ ‫تاو (‪ )taw‬بکەن‪.‬‬ ‫بەوتەی دکتۆر ئیردیتاتو‪،‬‬ ‫گروپی ئۆپێرا م���ەودای ‪٧٣٠‬‬ ‫ئاشکراکەرەکە‬ ‫کیلۆمیتری‬ ‫تاوەک سێرن (لەنزییکی جێنێڤ‪،‬‬ ‫سویسرا) بەوردی کەمتر لە ‪٢٠‬‬ ‫سانتی متریان پێوا وکاتیان بە‬ ‫بەکارهێنانی کاتژمێری ئەتۆمی‪،‬‬ ‫ب��ەوردی پێوانی ‪ ١٠‬نانۆچرکە‬ ‫(ه��ەم��وو چرکەیەک یەکسانە‬ ‫ب��ە ی��ەک میلیارد نانۆ چرکە‬ ‫) پ��ێ��واوە‪ .‬ل��ەم��اوەی دوساڵ‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەدا ئ����ەوان ‪١٦‬‬ ‫هەزار نۆترینۆیان تۆمارکردووە‬ ‫ک��ە ‪ ٦٠‬ن��ان��ۆ چ��رک��ە زووتر‬ ‫ل��ەڕون��اک��ی‪ ،‬ک��ە ئ��ەم مەودایە‬ ‫بەخێرایی ‪ ٢٩٩٧٨٢٤٥٨‬متر‬ ‫لەسەر چرکە دەپێوێت‪ ،‬دەگەنە‬ ‫ئاشکراکەرەکە‪ .‬لەروانگەی‬ ‫ئ��ام��اری��ی��ەوە‪ ،‬ئ��ەم جیاوازییە‬

‫شه‌ش جار متمانە پێکراوترە‬ ‫ل��ە دۆزی��ن��ەوەی��ەک ت��اوەک��و بە‬ ‫دۆزینەوەیەکی نوێ بناسرێت‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ب��ۆچ��ی ئ��ەم بابەتە‬ ‫تا ئەم رادەیە گرنگە؟ ئالبێرت‬ ‫ئانیشتایین لەساڵی (‪)١٩٠٥‬دا‬ ‫تیوری رێژەیی تایبەتی خۆی‬ ‫لەسەر دو پرینسیپ بیناکرد‪،‬‬ ‫یەکێکیان پرینسیپی رێژەییە‬ ‫(ه���ەم���وو ئ���ەو چاودێرانەی‬ ‫خێراییان ن��ەگ��ۆڕە ی��ەک شت‬ ‫دەپێون) ئەوی تریشیان بریتیە‬ ‫ل���ەوەی خ��ێ��رای��ی رون��اک��ی لە‬ ‫بۆشاییدا (‪ )٢٩٩٧٨٢٤٥٨‬مه‌تر‬ ‫لەسەر چرکەیە و بەرزتریین‬ ‫خ��ێ��رای��ی��ەو ه��ی��چ زانیارییەک‬ ‫ناکرێت بەخێرایی زیاتر لەم‬ ‫خێراییە بگوازرێتەوە‪ .‬تیوری‬

‫ریژەیی تایبەتی تائێستا بۆچەندیین‬ ‫جار تاقیکراوەتەوە و هەموو‬ ‫جارێک پێشبینییەکانی بەوردی‬ ‫زۆرەوە پشتراستکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئیستا پرسیارەکە ئەوەیە ئەگەر‬ ‫ئەنجامی ئەو تاقیکردنەوەکەی‬ ‫ئۆپێرا راس��ت بێت‪ .‬ئایا ئەم‬ ‫پرینسیپە بنچینەییە شکسەت‬ ‫ناهێنێت؟‪.‬‬ ‫ئەمە یەکەمجار نییە‬ ‫هەڵبەت ئ��ەم��ە یەکەمجار‬ ‫نییە ئ���ەم ش��ت��ە دێ��ت��ە ئ����اراوە‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪٢٠٠٧‬دا تاقیکردنەوەی‬ ‫(‪ )MINOS‬ل��ە مینەسوتای‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ا ک���ەک���اری لەسەر‬ ‫تەنۆلکە نوترینۆ بەرهەمهاتووەکان‬ ‫ل��ەت��اق��ی��گ��ەی ف���رم���ی‪ ،‬دەک����رد‪،‬‬ ‫گەیشت بەدەرئەنجامێک لەو‬ ‫شێوەیە‪ .‬ب��ەاڵم بەهۆی ئەوەی‬ ‫پێوانی مەودا لەو تاقیکردنەوەدا‬ ‫ب���ەئ���ەن���دازەی پ��ێ��وی��س��ت ورد‬ ‫ن���ەب���وو ‪ ،‬ه����ەروەه����ا هەڵەی‬ ‫پێوان ب��ەرز ب��وو‪ ،‬گرنگی زۆر‬

‫‪23‬‬

‫بەئەنجامەکانی نەدرا‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫ئەنجامەکانی تاقیکردنەوەی‬ ‫پشتڕاستبکرێتەوە‪،‬‬ ‫ئ��ۆپ��ێ��را‬ ‫چەندیین تاقیگەیتر دەبێت ئەم‬ ‫تاقیکردنەوانە دوبارە بکەنەوە‪.‬‬ ‫لەئێستادا‪ ،‬تەنها‪ ،‬دوناوەند لەسەر‬ ‫زەوی توانایی ئەنجامدانی ئەم‬ ‫تاقیکردنەوەیان هەیە‪ ،‬یەکێکیان‬ ‫ت��اق��ی��گ��ەی ف��رم��ی (تاقیگەی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی فرمی ل��ە ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکا )و‬ ‫ئەویتریان تاقیگەیەکی ناووکی‬ ‫لەژاپۆن کە دوایی بوولەرزەوە‬ ‫توسونامییەکە بارۆدۆخەکەی‬ ‫گ���ون���ج���او ن��ی��ی��ە‪ .‬کێشەکە‬ ‫ل��ێ��رەدای��ە ئامێرەکانی پێوانی‬ ‫م���ەودای دوری ل��ە تاقیگەیی‬ ‫ف��رم��ی ب��ەئ��ەن��دازەی پێویست‬

‫بۆئەنجامدانی ئەم تاقیکردنەوەیە‬ ‫ورد نیین‪ .‬لەوانەیە لەو شوێنەدا‬ ‫دوساڵ کات پێویست بێت بۆ‬ ‫ئەنجامدانەوەی تاقیکردنەوەکە‪.‬‬ ‫ئایا تیۆری رێژەیی تایبەتی‬ ‫ئانیشتایین شکەستی هێناوە؟‬ ‫زۆر ک���ەس ل��ەس��ەر ئەو‬ ‫بڕوایەن ئەم ئەنجامانە راستە‬ ‫ونوترێنۆکان بەخێرایی زیاتر‬ ‫لەخێرایی روناکی لەبۆشاییدا‬ ‫دەجوڵێن‪،‬ئەمە شکستێکی گەورە‬ ‫بۆ تیوری رێژەیی دەبێت کە‬ ‫ب��ەش��ی ه���ەرە زۆری زانستی‬ ‫فیزیای ئەم سەردەمە بەشێوەیەک‬ ‫پێوستە بە تیوری رێژەییەوە‪،‬‬ ‫لەهەمانکاتیشدا کەسانێک هەن‬ ‫دەڵێن لەپێشتردا زۆر تاقیکردنەوە‬ ‫کراوەو هیچ چەشنە نیشانەیەک‬ ‫لەسەر ئەوەی تەنۆلکە بەخێرایی‬ ‫زیاتر لەخێرایی روناکی بجوڵێت‬ ‫بوونی نییە‪.‬‬ ‫ی������������ەک������������ێ������������ک‬ ‫لە سە ر ە نجر ا کێشتر یین‬

‫تاقیکردنەوەکان ‪ ،‬سوپرنۆڤای‬ ‫(‪ )Supernova‬ل���ە تەمی‬ ‫ماژەاڵنی گەورە بوو (لەمەودای‬ ‫‪ ١٧٠‬ه���ەزار س��اڵ��ی روناکی‬ ‫زەوی )کە لەساڵی ‪ ١٩٨٧‬دا‬ ‫روییدابوو‪ .‬ئەگەر تەنۆلکەکانی‬ ‫بەخێرایی زی��ات��ر ل��ە خێرایی‬ ‫روناکی بجواڵیەن دەبوایەت‬ ‫چ��ەن��دی��ی��ن س���اڵ پێشتر ئەم‬ ‫نوترینۆیانە بگشتایەن بە زەوی‬ ‫و ئ��اش��ک��راک��ەری جۆربەجۆر‬ ‫دەیانتوانی ت��ۆم��اری��ان بکەن‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا نیشانە تۆمارکراوەکانی‬ ‫ئاشکراکەرەکانی فیزیای ناووکی‬ ‫و تەلسکۆپەکان تەنها چەند‬ ‫کاتژمێرێک جیاوازیان لەگەڵ‬ ‫یەکترییدا ه��ەب��وو کەئەویش‬ ‫ل���ەب���اری زان��س��ت��ی��ی��ەوە رێگە‬ ‫پێدراوە‪.‬‬ ‫هەندێک لەزانایانیتر ئەمە‬ ‫دەبەستنەوە بە بوونی دورایییە‬ ‫زیادەکان (بەپێی تیوری بەرزە‬ ‫رێ��س��م��ان (‪)Super string‬‬ ‫جیهان زیاد لە سێ یان چوار‬ ‫دورای���ی هەیە و ئ��ەو دوراییە‬ ‫زی���ادان���ە ل��ەی��ەک��پ��ێ��چ��راون و‬ ‫تەنها ل��ەوزەی ب��ەرزدا خۆیان‬ ‫پ��ی��ش��ان��دەدەن ) ب��ەپ��ێ��ی ئەم‬ ‫ب��ۆچ��وون��ە ت��ەن��ۆل��ک��ە نوترینۆ‬ ‫دروس��ت��ب��ووەک��ان��ی تاقیگەی‬ ‫سێڕن بەهۆی وزەی بەرزی‬ ‫تاقیکردنەوەکەوە لە دوراییە‬ ‫زیادەکان س��وود وەردەگ��رن و‬ ‫بەرێگەیەکی کورتتر دەگەن‬ ‫بەئاشکراکەری ئۆپێڕا‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە بێئەوەی سنوری خێرایی‬ ‫روناکی ببەزێنن دەگەنە مەقسەد‬ ‫و ئەو ئەنجامە دروستدەکەن‪.‬‬ ‫ئ����ەم ب���ۆچ���وون���ە دەتوانێت‬ ‫دەس��ت��ک��ەوت��ەک��ان��ی ف��ی��زی��ا کە‬ ‫پەیوەندیان بە تیوری رێژەیییەوە‬ ‫هەیە بپارێزێت‪.‬‬ ‫گروپێکیتر لەزانایان لەسەر‬ ‫ئەو بڕوایەن ئەم تاقیکردنەوەیە‬ ‫لەوانەیە هەڵەی سیستماتیکی‬ ‫ت��ێ��دا ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ۆی��ە دەگ���ات بۆ‬ ‫ئەنجامە‪،‬کە لە ئێستادا ناکرێت‬ ‫بەئاسانی ئەو هەاڵنە بەئاسانی‬ ‫بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫س���������������ەرچ���������������اوە‪:‬‬ ‫&‪Nature‬‬

‫‪ArXive&CERN‬‬

‫‪& physorg &Newscientist‬‬


‫ته‌کنه‌لۆجیا‬

‫‪24‬‬

‫بالک بێری‬ ‫‪Black Berry‬‬

‫ته‌کنه‌لۆجیا‬

‫‪25‬‬

‫ئایا بالک بێری؛‬ ‫بۆ عێراق‌و کوردستان‬ ‫ده‌ستده‌دات؟‬

‫یاری گەیاندن‬ ‫کانی‪ .‬ئەنداز‬ ‫ئاورنگ بۆس‬


‫ته‌کنه‌لۆجیا‬

‫‪26‬‬

‫دەتوانین بالکبێری وەک‬ ‫ئامێرێک ناوبەرین کە بە دوو‬ ‫شێوە ک��اردەک��ات‪ ،‬ه��ەم وەک‬ ‫مۆبایل‌و هەم وەک کۆمپیۆتەر‪.‬‬ ‫ئەو کاتانەی کە وەک مۆبایل‬ ‫ب��ەک��اری دەه��ێ��ن��ی��ت دەتوانی‬ ‫ل��ەه��ەم��ان کاتیشدا سایتەکان‬ ‫بکەیتەوەو ئیمەیل بینێریت‌و‬ ‫وەرب��گ��ری��ت‪ .‬ه��ەروەه��ا بالک‬ ‫بێری هەموو خزمەتگوزارییەکانی‬ ‫ب���ێ���وای���ەر ل��ەخ��ۆ دەگ���رێ���ت‌و‬ ‫ڕێگەت دەدات��ێ دەستت بگاتە‬ ‫شەبەنگێکی گ��ەورە لەهەموو‬ ‫ج���ۆرە ب��ەرن��ام��ەو ئامێرەکان‬ ‫لەسەرانسەری جیهاندا‪.‬‬ ‫ب��ەم شیوەیە ب�لاک بێری‬ ‫ل���ەی���ەک چ����رک����ەدا هەموو‬ ‫خزمەتگوزاریەکانی ئیمەیل‪،‬‬ ‫م���ۆب���ای���ل‪،‬ن���ام���ە‪ ،‬ئینترنێتی‬ ‫بێوایەر‪،‬نامەی دەنگیت پێشکەش‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ل���ەس���اڵ���ی (‪)١٩٩٦‬دا‬ ‫کۆمپانیایەکی ک��ەن��ەدی(‪)RIM‬‬ ‫یا (‪)Research In Motion‬‬ ‫بەیەک پەیجەر هاتە مەیدانی‬ ‫پ��ێ��ش��ب��رک��ێ‪ ،‬ئ���ەو کۆمپانیایە‬ ‫ڕێ��گ��ەی��دا ب��ە ب���ەش���دارب���ووان‬ ‫پەیوەندی دووالیەنەی ئیمەیلیان‬ ‫ه��ەب��ێ ل��ەس��ەرت��ۆڕی بێوایەر‬ ‫(‪ .)ARDIS‬چەند ساڵ دوای‬ ‫ئ��ەوە ئامێرە جوراوجۆرەکانی‬ ‫(‪ )RIM‬بەخزمەتگوزاری جیاواز‬ ‫ه��ات��ەب��ازارەوە‪ ،‬بەشێوەیەک کە‬ ‫ئێستا زی��ات��ر ل��ە (‪ )٥‬میلیۆن‬ ‫بەشداربوو ئامێرەکانی بالک‬ ‫بێری بەکاردێنن کە تێکەڵەیەکە‬ ‫لە تەلەفۆن‪،‬ئیمەیل و (‪.)PDA‬‬ ‫تێکەڵکردنی شیوازەکانی‬ ‫ب��ێ��وای��ەرو ئامێرەکانی بێوایەر‬ ‫ل����ەگ����ەڵ خ���زم���ەت���گ���وزاری‬ ‫پێشکەوتووی مۆبایل سەرنجی‬ ‫زۆرێک لەخەڵکی بۆالی خۆی‬ ‫راکێشاوە‪،‬گرنگترین بەڵگە بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی بالکبێری ئەوەیە‬ ‫کە ئەو ئامێرە ئەتوانێ ناردنی‬ ‫دات��او دەن��گ بخاتە بەردەستی‬ ‫بەکارهینەر‪ ،‬دەتوانی بە وەرگرتنی‬ ‫ئیمەیلێک الپ��ەرەی ماڵپەرێک‬ ‫ب��ک��ەی��ت��ەوە‪ ،‬لەهەمانکاتیشدا‬ ‫دەتوانی راستەوخۆ پەیوەندی‬ ‫بەو ژم��ارە تەلەفونەوە بکەیت‬ ‫کە لەسەر الپ��ەرەی ماڵپەرەکە‬

‫دان����راوە‪.‬ک����ەوات����ە ئەتوانێ‬ ‫سەرنجراکێش بێت ؟؟!!‪..‬‬ ‫ئامێری بالک بێری دوای‬ ‫ئ���ەوەی ک��ە ن��اس��را بەخێرایی‬ ‫گەشەی کرد لەجیهاندا‪ ،‬چونکە‬ ‫ریگەی بە کۆمپانیاکانی تر دەدا‬ ‫کە بەرنامەی جۆراووجۆری بۆ‬ ‫دروستبکەن‌و ن��اوی خۆشیان‬ ‫بخەنە سەر بەرهەمەکانی بالک‬ ‫بێری‪.‬‬ ‫ی��ەک��ێ��ک لەگرنگترین‬ ‫تایبەتمەندییەکانی بالک بێری‬ ‫ئ���ەوەی���ە ک���ە خ����ۆی لەگەڵ‬ ‫تەکنۆلۆجیای نوێ دەگونجێنێ‌و‬ ‫ه��ەم��وو ج���ۆرە ئ��ام��ێ��رێ��ک بۆ‬ ‫خەڵک‌و کۆمپانیای بازرگانی‬ ‫ب��چ��ووک‌و ن��اوەن��دو کۆمپانیا‬ ‫گ���ەوره‌و حکومییەکان ئامادە‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫یەکێک ل��ەو هۆکارانەی‬ ‫ک��ە پێشوازییەکی گ���ەرم کرا‬ ‫کۆمپانیایی‬ ‫لەهێدفۆنەکانی‬ ‫(‪ )RIM‬ئ��ەوەی��ە ک��ە ئاسایشی‬ ‫ت��ەواوی هەیە بۆ گواستنەوەی‬ ‫زانیاری‪ ،‬وەک ئیمەیل و نامەی‬ ‫خێرا (‪ .)IM‬بۆنمونە؛کاتێ‬ ‫هێڵێکی پەیوەندی لەنێوان دوو‬ ‫خ��اڵ��دا ک��ۆدی دەخرێتە سەر‪،‬‬ ‫هەموو زانیاریەکانی نێوانیان‬ ‫بە پێی ئەلگۆریسمێکی تایبەت‬ ‫ئ��ەگ��ۆردرێ��ت ب��ۆ رەم���زو تەنیا‬ ‫ئ��ەو دووالی��ەن��ەن ک��ە ئەتوانن‬ ‫ب��ەزان��ی��ن��ی ئەلگۆریسمەکان‪،‬‬ ‫کۆدەکان بکەنەوە بە زانیاری‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسەیە لەپشتەوە بە ئەنجام‬ ‫دەگات‌و تاک پێوویستی بەزانینی‬ ‫شیوازی کۆد دانانەکە نییە‪.‬‬ ‫زۆرێ���ک لەبوونیادەکان‌و‬ ‫ڕیکخراوەکان لەسەرانسەری‬ ‫جیهاندا ئەم شیوازە بەکاردێنن‬ ‫ب����ۆ پ���اراس���ت���ن���ی ئیمەیلی‬ ‫کارمەندەکانی خۆیان‪،‬بەم شێوەیە‬ ‫ئ��ەگ��ەر ک��ارم��ەن��دێ��ک بیەوێت‬ ‫لەدەرەوەی ڕیکخراوەکە ئیمەیل‬ ‫بکاتەوە‪ ،‬زانیارییەکەی لەدەست‬ ‫هاكکەرو تاوان باری ئنتێرنێتی‬ ‫ئەپارێزرێت‪ .‬بەاڵم تەکنەلۆژی‬ ‫ک����ۆد دان������ان ب���ۆ پۆلیس‌و‬ ‫بەرپرسەکان‌و ڕیکخراوەکانی‬ ‫بەرپرسیار لەپاراستنی واڵت‬ ‫ئەتوانێ ببێتەکێشە‪ ،‬هەرچەند‬

‫ئەتوانن ڕێچکەی زانیارییەکان‬ ‫ل��ەت��ۆرێ��ک��ی گ�����ەورەی وەک‬ ‫ب��ل�اک ب��ێ��ری��دا ب����دۆزن����ەوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر ئەلگۆریسمی‬ ‫شکانی کۆدەکانیان ال نەبێت‬ ‫ئ��ەوا ناتوانن زانیارییەکانیان‬ ‫دەستکەوێت‪ ،‬لەبەر ئەم هۆیە‬ ‫ساڵی ڕاب���ردوو واڵتانی هندو‬ ‫ئیمارات‌و عەرەبستان هەرەشەی‬ ‫وەس��ت��ان��ی ب�لاک بێرییان کرد‬ ‫لەوالتەکەیاندا‪،‬چونک‌ه کاتێک‬ ‫نامەیەک بە هێدفۆنێکی بالک‬ ‫بێری بنێردریت بۆ هیدفۆنێکی‬ ‫تری بالک بێری‪ ،‬ئەوا سەرەتا‬ ‫زانیارییەکە لە هێدفۆنەکەدا کۆدی‬ ‫ئەخرێتە سەر‪ ،‬ئنجا ئەنێردرێت بۆ‬ ‫یەکێک لەسێرڤەرەکانی(‪)server‬‬ ‫دووک��ۆم��پ��ان��ی��اک��ەی (‪ )RIM‬لە‬ ‫ئینگلته‌را یا کەنەدا‪،‬کۆدەکانی‬ ‫زانیاری لەیەکێک لەو سێرڤەرانەدا‬ ‫ئەشکێن‌و دووبارە ئەکرێنەوە بە‬ ‫کۆدو بەشێوەی رەمز ئەنێردرێن‬ ‫بۆ هێدفۆنی دووەم‪.‬‬ ‫بەرهەڵستکردنی‬ ‫دوای‬ ‫ه�����ەن�����دێ ل�����ە واڵت���������ان‌و‬ ‫ڕێکخراوانەی کە نیگەرانن لە‬ ‫تەکنەلۆجی کۆددانانی زانیاری‬ ‫ل��ەج��ی��ه��ان��ی س���ای���ب���ر(‪)cyber‬‬ ‫ی��دا بەئەمریکاشەوە کە تائەم‬ ‫ساالنەش بۆ ڕێکخراوی (‪)FBI‬‬ ‫کێشەبوو‪،‬‬ ‫کۆمپانیای (‪ )RIM‬رایگەیاند‬ ‫ک�����ە ت�����ۆری‬ ‫ه���ێ���دف���ۆن���ی‬ ‫ب��ل�اک بێری‬ ‫ت��ەن��ه��ا تۆری‬ ‫پەیوەندی نییە‬ ‫کەتەکنەلۆجی‬ ‫ک��ۆد دان��ان لە‬ ‫خ��ۆ دەگرێت‬ ‫ب������ەڵ������ک������و‬ ‫زۆرێ�������ک لە‬ ‫کۆ مپا نیا کا نی‬ ‫ت���ری���ش ئ���ەم‬ ‫سیستە ما نە‬ ‫بەکار دێنن‪،‬بەم‬ ‫ه����ۆک����ارەش‬ ‫ه��ی��ن��د کەوتە‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوە لە‬ ‫س����روی����س����ی‬ ‫( ‪)G m a i l‬‬ ‫و ن����ام����ەی‬

‫خێرای(‪.)Skype‬‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د حکومەتی‬ ‫ئەمریکا رایگەیاند کە هیوادارین‬ ‫ئەم کۆمپانیانە بتوانن نیگەرانی‬ ‫ئ����ەو واڵت����ان����ەی ک���ە لەمەر‬ ‫ئ��ەم تەکنۆلۆجیای‌ه نیگەرانن‪،‬‬ ‫بڕەوێننەوەو ئازادی ڕادەربرینی‬ ‫هیچ الی��ەک پێشێل نەکرێت‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم خ���ۆی یەکێکبوو لەو‬ ‫واڵت��ان��ەی ک��ە سنوردارییەکی‬ ‫ج��دی ک����ردووە ب��ۆ فرۆشتنی‬ ‫تەکنەلۆجیای کۆد دانان‪.‬لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٩٩‬دا ئ��ەم سنوردارکردنە‬ ‫ت��وون��دت��ر ب���وو بەشێوەیەک‬ ‫ک��ە یاساغبوو فرۆشتنی ئەم‬ ‫تەکنەلۆجیایە بە ووالتانیتر‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەک کەلە ساڵی ‪ ١٩٩٦‬دا‬ ‫تەکنەلۆجی کۆددانان بۆ ئیمەیل‌و‬ ‫ئێکس پلۆلێر وەک چەکێکی‬ ‫ع��ەس��ک��ەری ئەناسرا‪،‬ئەگەر‬ ‫کۆمپانیایەک بیویستایە ئێکس‬ ‫پلۆرێری ئینترنێت بەکار بێنێت‬ ‫ل�����ەدەرەوەی ئەمریکا ئەبوایە‬ ‫ئاستی کۆددانانەکەی زۆر نزم‬ ‫بکردایەوە‪.‬‬ ‫ئەم سنوردارکردنە لەگەڵ‬ ‫گەشەی ئینترنێتدا وەردەوردە‬ ‫ک���ەم ب�����ووەوە‌و تەکنەلۆجی‬ ‫کۆددانان ئێستا بووە بە بنچینە‬ ‫ب��ۆ دروس��ت��ک��ردن��ی ه��ەن��دێ لە‬ ‫سۆفتوێرو هاردوێرلە پەیوەندی‬ ‫گشتیدا‪.‬‬

‫ل���ەدوای رووداوی (‪)١١‬‬ ‫سیپته‌مبەرەوە دیسان گفتوگۆ‬ ‫لەسەر سنوردارکردنی سیستەمی‬ ‫ک����ۆددان����ان ل���ە ڕۆژه���ەاڵت���ی‬ ‫ن���اوەراس���ت گ���ەرم ب����ووەوەو‬ ‫لە(‪)٢٠٠٣‬دا لەئەمریکا یاسایەک‬ ‫دەرچ��وو بۆ ئ��ەو تاوانبارانەی‬ ‫کە سیستەمی کۆد دانان بەکار‬ ‫دێنن‌و بە پێی ئەو یاسایە سزای‬ ‫ئەوانە قورستردەبێت لەوانەی کە‬ ‫بەکاری ناهێنن‪.‬‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ای (‪ )RIM‬بۆ‬ ‫بەرگریکردن لەخۆی وتی ئامادەم‬ ‫هەموو کات هاوکاری یاسای‬ ‫واڵت���ان بکەم ‪ ،‬ئ��ەم بەڵێنەش‬ ‫لۆجیکییە چونکە لەگەڵ ئەوەی‬ ‫هەموو الپەرەکانی تۆری دڵنیایی‬ ‫بالک بێری پارێزراوە بەاڵم سەر‬ ‫ئەنجام زانیارییە کۆدکراوەکان‬ ‫ئەچنەوە سێرڤەرەکانی بالک‬ ‫بێری لە کەنەداو بەریتانیاو لەوێ‬ ‫ک��ۆدەک��ان ئەشکێن وئەبنەوە‬ ‫بە زانیاری لەوێش کۆمپانیای‬ ‫(‪ )RIM‬بە ئاسانی زانیارییەکانی‬ ‫لە ەردەستا دەبێت‌و هەرکات‬ ‫بییەوێ بە پێی یاسا ئەیدات‬ ‫بەو واڵتەی کە داوای دەکات‪.‬‬ ‫هەر چەند ئەم بابەتە (‪)Skype‬‬ ‫ناگرێتەوە چونکە زانیاری دەنگی‬ ‫و وێ��ن��ەی پ��اش��ەک��ەوت نابێت‬ ‫داوای یاسای بۆ بکەیت‪.‬‬ ‫کۆمپانیای ‪ RIM‬ناچار بوو‬ ‫بگاتە ئەنجام لەگەڵ والتانی‬ ‫هیندو ئیمارات‌و عەرەبستان‪،‬‬ ‫چ��ون��ک��ە وەس��ت��ان��ی خزمەت‬ ‫گوزاری بالک بیری لەو واڵتانە‬ ‫ئەبووە هۆی زەرەرو زی��ان بۆ‬ ‫کۆمپانیای ‪.RIM‬‬ ‫لە (‪)9/ 20‬دا لەڕۆژنامەی‬ ‫ئ��اوێ��ن��ەدا ریکالمێکی ئاسیا‬ ‫س��ێ��ل دەڵ���ێ���ت ب��ل�اک بێری‬ ‫دێنێتە عێراقەوە‪ ،‬ئایا واڵت‌و‬ ‫ڕی��ک��خ��راوەک��ان��ی پاراستنی‬ ‫ئێمە وەک هیندو ئیمارات‌و‬ ‫عەرەبستان هەمان هەستیارییان‬ ‫نیشان داوە بۆ خزمەت گوزاری‬ ‫بالک بێری‌و ڕێکەوتنی ئەمنییان‬ ‫ک����ردووە ل��ەگ��ەڵ کۆپمانیای‬ ‫(‪)RIM‬؟؟؟ ئایا چەند الیەنە‬ ‫پەیوەنیدارەکانی باری ئاسایش‬ ‫لە عێراق رەچ��اوی ئ��ەم خاڵە‬ ‫دەکەن‪.‬؟‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪27‬‬

‫مۆبایلی ئایفۆن جاسووسی دەکات‬ ‫بەپێی زانیارییە نوێیەکان‬ ‫کەلە وێبسایتی (ئایفۆن ترکەر)‬ ‫باڵوبووەتەوە‪ .‬تەلەفۆنەکانی‬ ‫مۆبایل بەرهەمی کۆمپانیای‬ ‫ئەپل بەبێئەوەی خاونەکانی‬ ‫خۆیان بزانن‪ ،‬شوێن پێکەیان‬ ‫د ە د ۆ ز نە و ە و ز ا نیا ر ییە کا ن‬ ‫پاشەکەوت دەکەن‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی زانیارییەکان‪،‬‬ ‫وادی��ارە دۆزی��ن��ەوەی شوێنی‬ ‫بەکارهێنەران لەمانگی جونی‬ ‫‪٢٠١٠‬وە دەستی پێکردووە‪،‬‬ ‫کاتێک ن��ەوەی��ەک��ی ن��وێ لە‬ ‫مۆبایلەکان وات��ە ئایفۆنی ‪٤‬‬ ‫کەوتە بازارەوە‪.‬‬ ‫دوو ت��وێ��ژەر کەبوونی‬ ‫ف��ای��ل��ی ش��وێ��ن��ه��ەڵ��گ��ری��ان لە‬ ‫ت��ەل��ەف��ۆن��ەک��ان��ی ئایفۆندا‬ ‫دۆزی���وەت���ەوە ب��ۆ ئاگاداری‬ ‫خ��اوەن��ی م��ۆب��ای��ل��ەک��ان ئەم‬ ‫بابەتەیان باڵوکردوەتەوە‪.‬‬ ‫بە پێی راپ��ۆرت��ی تۆڕی‬ ‫هەواڵنێری (‪ )CNN‬کۆمپانیای‬ ‫ئەپل تائێستا هیچی دەربارەی‬ ‫ئەمە نەوتووە‪.‬‬ ‫ئ�����ەم دوو ت����وێ����ژەرە‬ ‫ب��ەداب��ەزان��دن��ی نەرمەکارێک‬

‫( سۆ فتێر ) لە سە ر سا یتی‬ ‫"ئ��ای��ف��ۆن ت���رک���ر" هەموو‬ ‫بەکارهێنرێک دەتوانێت بە‬ ‫ن��اردن��ی ژم��ارە موبایلەکەی‬ ‫خ��ۆی نەخشەیەکی تەواو‬ ‫جوگرافیاییەکەی‬ ‫لەشوێنە‬ ‫کەلەالیەن کۆمپانیای ئەپلەوە‬ ‫ت���ۆم���ارو پاشەکەوتکراوە‬ ‫دەستبکەوێت‪.‬‬ ‫ئ�����ەم دوو ت����وێ����ژەرە‬ ‫بەناوەکانی ئەلسدر ئالن‌و‬ ‫پ���ی���ت واردن دەڵ���ێ���ن‪:‬‬ ‫ئ����ەم زان���ی���اری���ان���ە لەسەر‬ ‫تەلەفۆنەکانی نەوەی سێهەم‬ ‫یان ئایپەدەکانی کۆمپانیایی‬ ‫ئەپڵ‌و ئ��ەو کۆمپیوتەرانەی‬ ‫کە لەم ئامێرانە دەبەسترێن‬ ‫پاشەکەوت دەکرێن‪ .‬ئەوان‬ ‫دەڵێن هێشتا هیچ بەڵگەیەکیان‬ ‫نەدۆزیوەتەوە کە ئەم زانیارییە‬ ‫پ���اش���ک���ەوت ک����راوان����ە بۆ‬ ‫کۆمپانیای ئەپڵ دەگۆازرێنەوە‬ ‫یان نا؟‬ ‫ئەم دو توێژەرە هەروەها‬ ‫دەڵ��ێ��ن‪ :‬ئ��ەو کۆمپانیانەی‬ ‫خ���زم���ه‌ت���گ���وزاری موبایل‬ ‫پێشکەش بەخەڵک دەکەن‬

‫زان��ی��اری ه��اوش��ێ��وە وەکو‬ ‫بەشێک لە خزمه‌تگوزاری‌و‬ ‫کاری رۆژان��ە لەالی خۆیان‬ ‫ک���ۆدەک���ەن���ەوەو لەهەندێک‬ ‫شوێنی تایبەتییدا پاشەکەوتی‬ ‫دەک��ەن کە هەموو کەسێک‬ ‫ناتوانێت سەیری بکات‪.‬‬ ‫ل�������ەزۆر ل���ەواڵت���ان���دا‬ ‫دەستگەشتن بەم زانیارییانە‬ ‫پۆلیسەوەیەو‬ ‫ل����ەالی����ەن‬ ‫پێوویستی ب��ە ره‌زامەندی‬ ‫دادگە هەیە‪ .‬بەاڵم سەبارەت‬ ‫ب��ە ئامێری ئایفۆن وانییە‪،‬‬ ‫چونک‌ه ئەم زانیاریانە لەخودی‬ ‫ئامێرەکەدا پاشەکەوتدەکرێت‪،‬‬ ‫بۆیە ه��ەر کەسێک دەستی‬ ‫بگات بەئامێرەکە بەواتای‬ ‫ئ��ەوەی��ە دەت��وان��ێ��ت دەستی‬ ‫بگات بەو زانیاریانەش‪.‬‬ ‫تۆڕی هەواڵنێری (‪)CNN‬‬ ‫هەروەها دەڵێت بەوتەی ئەم‬ ‫ت��وێ��ژەران��ە وادی���ارە شوێنی‬ ‫جۆگرافیایی بەکارهێنەرانی‬ ‫ئایفۆن ب��ەش��ێ��وەی نارێک‌و‬ ‫پێک‌و لەرێگەی تاوەرەکانی‬ ‫گەیاندنی شەپۆلی مانگی‬ ‫دەستکرد بۆ تۆڕی گەیاندنی‬

‫ئەم ئامێرانە کۆدەکرێتەوە‪.‬‬ ‫ه���ێ���ش���ت���ا ه�����ۆک�����اری‬ ‫کۆکردنەوەی زانیاری لەالیەن‬ ‫کۆمپانیایی ئەپڵەوە روون‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم ئەم دوو شارەزایە‬ ‫دەڵێن‪ " :‬یەکێک لەگومانەکانی‬ ‫ئ��ێ��م��ە ئ��ەوەی��ە کۆمپانیای‬ ‫ئۆپل خەریکی لێکۆڵینەوەو‬ ‫داهێنانی نەرمەکارێکی نوێیە‬ ‫ک��ە پێوویستی ب��ە پێشینەی‬ ‫بەکارهێنەران بەتایبەتی شوێنە‬ ‫ج��ۆگ��راف��ی��ی��ەک��ان��ی��ان هەیە‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەمە تەنها گومان‌و‬ ‫پێشبینیە "‪.‬‬ ‫بەوتەی ئەم شارەزایانە‪:‬‬ ‫" ئ���ەو راس��ت��ی��ی��ەی شوێنی‬ ‫جوگرافیایی بەکارهێنەران‬ ‫ن�����وێ�����دەک�����رێ�����ت�����ەوە و‬ ‫پ��اش��ەک��ەوت��دەک��رێ��ت ئەوە‬ ‫دەس��ەل��م��ێ��ن��ێ��ت ب��وون��ی ئەم‬ ‫پرۆگرامە لەنێو موبایلەکانی‬ ‫ئایفۆندا لەخۆڕا نییە "‪.‬‬ ‫بەوتەی تۆڕی هەواڵنێری‬ ‫ژم�����ارەی�����ەک‬ ‫(‪)CNN‬‬ ‫لەبەکارهێنرانی تەلەفۆنەکانی‬ ‫ئایفۆن لەگەڵ باڵوبوونەوەی‬ ‫ئەم هەواڵەدا توڕەی زۆریان‬

‫لەخۆیان پیشاندا‪.‬‬ ‫سەرنووسەری سایتێکی‬ ‫تەکنەلۆژیای کۆمپیوتەری‬ ‫دەڵێت‪ " :‬بە بەکارهێنانی‬ ‫ئ����ەم ن����ەرم����ەک����ارەی سەر‬ ‫ئ��ای��ف��ۆن ت��رک��ر م��ن توانیم‬ ‫خەریتەیەکی تەواو لەهەموو‬ ‫ئەو شوێنانەی لەیەک مانگی‬ ‫پێشوودا س��ەردان��م کردووە‬ ‫دەس���ت���ب���ک���ەوێ‪ .‬هەموو‬ ‫ئ��ەو زان��ی��اری��ان��ە دەرب����ارەی‬ ‫هاتوچۆیەکانی مندا لەالیەن‬ ‫کۆنەکراوەتەوە‪،‬‬ ‫پۆلیسەوە‬ ‫بەڵکو موبایلە ئایفۆنەکەی‬ ‫هاوڕێم کۆیکردوەتەوە "‪.‬‬ ‫ئ���ەو دەڵ��ێ��ت لەوانەیە‬ ‫من‌و زۆر لەبەکارهێنەرانیتر‬ ‫ک��ێ��ش��ەم��ان ن��ەب��ێ��ت ل���ەوەی‬ ‫هاتوچۆکانمان‬ ‫ش���وێ���ن‌و‬ ‫تۆمار بکرێت‪ .‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫نائاساییەو جێگای نیگەرانییە‬ ‫ئەوەیە هەموو ئەم زانیاریانە‬ ‫ل��ەئ��ام��ێ��رێ��ک��ی بچووکدایە‬ ‫لەنێو جانتاکەی دەستمان‬ ‫کە لەوانەیە هەموو کاتێک‬ ‫ب��ک��ەوێ��ت��ە دەس���ت کەسانی‬ ‫نەخوازراو‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪28‬‬

‫جادە کارەباییەکان لەزەوییەوە وزە بەئۆتۆمبێل دەدەن‬ ‫ئ���ۆت���ۆم���ب���ی���ل���ەک���ان���ی‬ ‫داه��ات��وو دەت��وان��ن وزە لە‬ ‫ج��ادە ک��ارەب��ای��ی کراوەکان‬ ‫وەربگرن‪ .‬ئەم تەکنەلۆجیایە‬ ‫ئ����ەو ه��ەل��ە دەرخسێنێت‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ە کارەباییەکان‬ ‫ت���اوەک���و خ��ۆی��ان لەباتری‬ ‫گ��ەورەو جێگررزگاربکەن‪.‬‬ ‫ئەمە نەك تەنها کێشەکەیان‬ ‫کەمدەکاتەوە‪ ،‬لەهەمانکاتدا‬ ‫ئەو وزەی��ەی کە بۆ جوڵەی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل پ��ێ��وی��س��ت��ە زیاد‬ ‫دەک�����ات‪ ،‬ه���ەروەه���ا کات‬ ‫بەفیرۆدان بۆ شەحنکردنەوەی‬ ‫باترییەکان ناهێڵێت‪.‬‬ ‫دەیان ساڵە ئەم ئایدیایە‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬پێشتر ئاراستەی‬ ‫بەکارهێنانەکە ئ��ەوە بوو کە‬ ‫لەکۆیلێکی کارەباییکراو لە‬ ‫ج��ادەک��ەدا بۆ دروستکردنی‬ ‫بواری کارۆموگناتیسی سوود‬ ‫وەربگیریەت ئ��ەم بوارەش‬ ‫دەت���وان���ێ���ت کارییگەری‬ ‫لە سە ر کو یلێکیتر لە نا و‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ەک��ەدا دابنێت‪.‬‬

‫م���اس���اه���ی���رۆ ه�����ان�����ازاوا‬ ‫(‪)Masahiro Hanazawa‬‬ ‫ل���ە ن����اوەن����دی تاقیگەیی‬ ‫تۆیۆتا(& ‪Toyota Central R‬‬ ‫‪ )D Labs‬لە ناگاکوتا ئایشی‬ ‫ژاپ���ۆن ل��ەم ب���ارەوە دەڵێت‬ ‫" ب��ە ه��ۆی ئ���ەوەی دەبوایە‬ ‫کۆیلەکان بەوردی بەرامبەری‬ ‫یەکبوایەن بۆ ئەوەی زۆرتریین‬ ‫وزە بگوازراێتەوە بۆیە ئەم‬ ‫شێوازە بۆ ئ��ەو ئۆتۆمبیالنە‬ ‫گونجاو ب��وو کە ماوەیەکی‬ ‫زۆرلە شوێنێکدا بوەستایەن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەرگیز بۆ ئۆتۆمبێلێک‬ ‫کە دەجوڵێت گونجاو نییە "‪.‬‬ ‫ه�����ان�����ازاواو تاکاشی‬ ‫ئۆهیرا (‪Hanazawa and‬‬ ‫‪ )Takashi Ohira‬لە زانکۆی‬ ‫ت��ەک��ن��ەل��ۆج��ی��ای تۆیۆهاشی‬ ‫‪Toyohashi‬‬ ‫(‪university‬‬ ‫‪ )of technology‬لە ئایشی‪،‬‬ ‫سیستمێکیان دامەزراندووە‬ ‫ک���ە ل���ەرێ���گ���ەی تەسمەی‬ ‫ئاسنینی جێگیرکراو لەناو‬ ‫تایەکانداو پلێتێکی کانزایی‬

‫لەجادەکەدا توانای کارەبایی‬ ‫دەگ���وازرێ���ت���ەوە‪ .‬هانازاوا‬ ‫دەڵێت ‪ " :‬داهێنانەکەی ئێمە‬ ‫هەردوو تایەکە بەکاردەهێنێت‬ ‫ک����ە ه��ەم��ی��ش��ە دەک������ەون‬ ‫لەرووبەری جادەکە "‪.‬‬ ‫بۆ تاقیکردنەوەی ئەوەی‬ ‫چ��ەن��ێ��ک وزە لەکاتێکدا‬ ‫گواستنەوەی وزەی کارەبا‬ ‫لەرێگەی تایەکانەوە لەکیس‬ ‫دەچ��ێ��ت ه���ان���ازاواو ئۆهیرا‬ ‫تاقیکردنەوەیەکیان بەئەنجام‬ ‫گەیاند‪ .‬ئۆهێرا لەمبارەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت ‪ ":‬ل��ەس��ەدا بیستی‬ ‫وزەکە لەسورە کارەباییەکاندا‬ ‫لەکیس دەچ��وو"‪ .‬ئەم تیمە‬ ‫لەمانگی مایسدا کارەکەیان‬ ‫لەزنجیرە کارگەی نێودەوڵەتی‬ ‫لەسەرداهێنانی گواستنەوەی‬ ‫توانا بەشێوەی بێوایەری لە‬ ‫کیۆتۆی ژاپۆن‪ ،‬پێشکەشکرد‪.‬‬ ‫ئ��ۆه��ی��را دەڵ���ێ���ت ‪":‬ب���ە‬ ‫بەکارهێنانی وزەی پێوویست‬ ‫دەک��رێ ئۆتۆمبێلێک درێژە‬ ‫ب��ە رۆیشتنی خ��ۆی��ب��دات‪" .‬‬

‫لەئێستادا تیمەکە خەریکی‬ ‫نموونەیەکی‬ ‫گەشەپێدانی‬ ‫بچووک لەم سیستمەن تاوەکو‬ ‫تواناییەکانی بسه‌لمێنن‪ .‬لەم‬ ‫سیستەمەدا ه��ەدەردان��ی وزە‬ ‫زۆر زیاترە لە سیستمە باترییە‬ ‫ئاساییەکان‪.‬‬ ‫ج����ان ب����ۆی����س(‪John‬‬ ‫ئەندازیارێکی‬ ‫‪)Boys‬‬ ‫کارەبا لەزانکۆی ئاوکلەند‬ ‫(‪)Auckland university‬‬ ‫ی ن��ی��وزی�لان��د لەمبارەوە‬ ‫"پلێتە‬ ‫دەن�����ووس�����ێ�����ت‬ ‫کانزاییەکانی سەرجادەکان‬ ‫بەڤۆڵتییەیەی‬ ‫پێوویستیان‬ ‫زی��ات��ر ل����ە(‪ )٥٠٠٠٠‬ڤۆڵتە‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی ت��وان��ا ب���دەن بە‬ ‫ئۆتۆمبیلەکە هەمان ڤۆڵتییە بۆ‬ ‫بەکارخستنی تەیزەر(‪)Taser‬‬ ‫(چ��ەک��ێ��ک��ی ک��ارەب��ای��ی کە‬ ‫شۆکی کارەبایی بەئامانجەکە‬ ‫دەگەێنێت بۆزانیاری زیاتر‬ ‫لەسەر تەیزەر سەیری لڤینی‬ ‫زانستی ژمارە ‪ ٤‬بکە) بەکار‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬کە ئەمە ژیرانە‬

‫نییە‪.‬‬ ‫ب����ۆی����س ل�����ەدرێ�����ژەی‬ ‫قسەکانیدا دەڵێت لەم ئاستە‬ ‫ب��ەرزەی وزەدا کە پێویستە‬ ‫بۆ کارکردنی سیستمەکە پلێتە‬ ‫کارەباییەکان دەت��وان��ن ببن‬ ‫بەهۆی دروستکردنی بوارێکی‬ ‫ک��ارەب��ای��ی گ���ەورە کەدەبێت‬ ‫بەهۆی بەیەکداچوونی رادیۆ‪-‬‬ ‫لەرەلەری بەرچاو کەلەوانەیە‬ ‫ئ���ەم دی���اردەی���ە پ��ش��ێ��وی لە‬ ‫هەموو سیستمە کارەباییەکان‬ ‫دروستبکات‪".‬‬ ‫دانیەل فریدمەن (‪Daniel‬‬ ‫لەزانکۆی‬ ‫‪)Friedman‬‬ ‫نیووالسی باشوری لە سیدنی‪،‬‬ ‫ئۆسترالیا دەڵێت "هەڵدڕینی‬ ‫ج����ادەک����ان‌و داب���ەزان���دن���ی‬ ‫ئ��ەم سترکتۆرەیە زۆرگ���ران‬ ‫دەک��ەوێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم دەکرێت‬ ‫ل��ەش��ارێ��گ��ە گ���ەورەک���ان���دا‬ ‫ئ��ەم سیستمە دابەزێنرێت‌و‬ ‫لەجادەکانیتردا باتری بچکۆلە‬ ‫بەکاربهێنرێت‪".‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪29‬‬

‫یه‌که‌م ئۆتۆمبێلی جیهان؛ به‌گڵۆپی لێزه‌ره‌و ‌ه‬ ‫هێشتا دە س��اڵ بەسەر‬ ‫گ���ل���ۆپ���ەک���ان���ی (‪)LED‬‬ ‫تێنەپەڕیوە‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێلەکاندا‬ ‫کەچی لەئێستادا کۆمپانیای‬ ‫دەی�����ەوێ�����ت‬ ‫(‪)BMW‬‬ ‫ب��ەزووی��ی ل��ەی��زەر لەجیاتی‬ ‫ئەم دایۆدانەدا دابنێت‪ .‬ئەم‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ە دەبێتەهۆی‬ ‫ئ����ەوەی وزەی���ەک���ی کەمتر‬ ‫بەکاربهێنرێت‌و سەالمەتی‬ ‫تاڕادەیەکی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکان‬ ‫زۆر بەرزببێتەوەو هەروەها‬ ‫دیزاینی ئۆتۆمبیلەکان گۆڕانی‬ ‫گەورەی بەسەردابێت‪.‬‬ ‫لەم ساڵەنەدا گڵۆپەکانی‬ ‫(‪ )LED‬لەئۆتۆمبیلەکاندا بە‬ ‫بەرباڵویی بەکاردەهێنرێت‌و‬ ‫بەکارهێنانەکانی لەشێوەیی‬ ‫رون����اک����ی رۆژو گلۆپی‬ ‫س��ت��ۆپ‌و ت��راف��ی��ک الیت‌و‬ ‫لەکۆتاییدا لەگڵۆپی پێشەوەیی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکاندا ب��ووە‪ ،‬بەاڵم‬

‫(‪ )BMW‬بڕیاریداوە لەسااڵنی‬ ‫داه��ات��وودا گڵۆپی پێشەوه‌ی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکانی بکات بەلەیزەر‪،‬‬ ‫چونکه‌ ه��ەم بەکارهێنانی‬ ‫وزە کەمدەبێتەوەو هەمیش‬ ‫دیزاینێکی بەتەواوەتی نوێ‬ ‫دێ���ت���ەئ���اراوەو سەالمەتی‬ ‫سەرنشینەکانی ئۆتۆمبیلەکان‬ ‫پ��ارێ��زراوت��ر دەب��ی��ت ‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئ���ەم ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ە بڕیاری‬ ‫ج���ێ���گ���رت���ن���ەوەی (‪)LED‬‬ ‫بەلەیزەر داوە‪.‬‬ ‫ئ���ەو رون��اک��ی��ی��ەی لەم‬ ‫گ��ڵ��ۆپ��ان��ەوە دەردەچ���ێ���ت؛‬ ‫روناکی راستەوخۆی لەیزەر‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە ئەگەری نییه‌ زیان‬ ‫بەچاوی ئەو شۆفیرانەی کە‬ ‫لەئاراستەیی پێچەوانەدا دێن‬ ‫بگەێنێت‪.‬‬ ‫ل��ەم گ��ڵ��ۆپ��ان��ەدا تیشکی‬ ‫لەیزەری بەرهەمهاتوو لەنێو‬ ‫م��ادەی��ەک��ی فلورسێنتەوە‬

‫ت���ێ���پ���ەڕدەب���ێ���ت‌و دەب���ێ���ت‬ ‫ب��ەرون��اک��ی��ی�ه‌ک��ی بەتەواوی‬ ‫س��پ �ی‌و درەوش������اوە ک��ە بۆ‬ ‫بینینی جادەکان گونجاوە‪.‬‬ ‫شارەزایان دەڵێن ئەم روناکییە‬ ‫بۆ مرۆڤ‌و گیانلەبەرانی کێوی‬ ‫زیانی نییە‪ ،‬تەنها بینین بۆ‬ ‫شۆفیڕەکان ئاسانتردەکات‪.‬‬ ‫بەوتەی تەکنیککارانی ئەم‬ ‫کۆمپانیایە‪ ،‬بەهۆی جیاوازی‬ ‫نەگۆڕی رەوگە لەشەپۆلەکانی‬ ‫لەیزەردا‪ ،‬تیشکە دەرچووەکان‬ ‫ب���ەت���ەواوەت���ی هاوڕێکن‌و‬ ‫توندییەکەیان ه��ەزاران جار‬ ‫ل��ەت��وون��دی رون��اک��ی گلۆپی‬ ‫(‪ )LED‬زیاترە‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەک��ی��ت��رەوە وزەی‬ ‫بەکارهاتوو لەالیەن گلۆپە‬ ‫ل��ەی��زەری��ی��ەک��ان��ەوە نزییک‬ ‫بەنیوەی وزەی گلۆپەکانی‬ ‫(‪)LED‬ەو دەتوانێت بۆ هەر‬ ‫واتێک (‪ )١٧٠‬لومن روناکی‬

‫بەرهەمبهێنێت‪ .‬ئەم بڕە بۆ‬ ‫گلۆپەکانی (‪ )LED‬نزیکەی‬ ‫(‪ )١٠٠‬لومن بۆ هەر واتێکە‪.‬‬ ‫ه���������ەروەه���������ا ه�����ەر‬ ‫دای��ودێ��ک��ی ل���ەی���زەر تەنها‬ ‫دریژییەکەی (‪ )١٠‬میکڕۆنە‬ ‫ک���ە ی����ەک ل���ەس���ەر س���ەدی‬ ‫خ��ان��ە چ��وارگ��ۆش��ەی��ی��ە یەک‬ ‫میلیمیترییەکانی بەکارهاتوو‬ ‫لەگڵۆپی (‪.)LED‬‬ ‫ئ����ەم ک���ەم���ک���ردن���ەوەی‬ ‫ق�����ەب�����ارەی�����ە؛ دەک����رێ����ت‬ ‫دی���زای���ن���ەک���ان���ی داه���ات���وو‬ ‫ب��ەت��ەواوەت��ی بگۆڕێت‌و ئەو‬ ‫ه��ەل��ە ب��ۆ ئەندازیارەکان‬ ‫ب��خ��وڵ��ق��ێ��ن��ی��ت ت����اوەک����و‬ ‫لەداهاتوودا شێوەیی نوێ بۆ‬ ‫تەجمیعی گلۆپەکان‌و بەدەنەی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکان بەکاربهێنن یان‬ ‫بۆشایی بەدیهاتوو بۆ کاری‬ ‫جۆربەجۆری تر بەکاربهێنن‪.‬‬ ‫ل��ەخ��اڵ��ە ئیجابییەکانی‬

‫ت��ری بەکارهێنانی روناکی‬ ‫لەیزەر لەگڵۆپەکانی پێشەوەیی‬ ‫(‪)BMW‬‬ ‫ئۆتۆمبیلەکانی‬ ‫دەکرێت ئاماژە بەگونجانی‬ ‫ئ��ەم تەکنەلۆجیایە لەگەڵ‬ ‫روناکایی داینامییک کە لەم‬ ‫سااڵنەی دواییدا لەالیەن ئەم‬ ‫کۆمپانیایەوە پێشکەشکراوە‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی‬ ‫(‪ )BMW‬ئ���ەم سیستەمە‬ ‫یەکەمجار لەسەر نمونەیەکی‬ ‫ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ی (‪)i8‬‬ ‫دادەبەزێت‌و پێشبینیدەکرێت‬ ‫بەرهەمهاتووەکان‬ ‫نموونە‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی (‪ )٢٠١٣‬بهێتە‬ ‫بازارەوە‪ .‬بۆیە وادێتە بەرچاو‬ ‫لەساڵەکانی داه��ات��وودا ئێمە‬ ‫ب��وون��ی ئۆتۆمبێل بەگڵۆپی‬ ‫ل��ەی��زەرەوە بەچاوی خۆمان‬ ‫لەسەرجادەکاندا دەبینیین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Gizmag :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪30‬‬

‫زانیارییه‌ سه‌یره‌كانی‌(‪)IT‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‌ له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬بڕیار عوسمان‬

‫به‌گوێره‌ ‌ی ‪UNEP (United Nations Environmental‬‬ ‫‪ )Programme‬به‌رنامه‌ی‌ ژینگه‌یی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬سااڵن ‌ه‬ ‫دونیا ‪ 20‬ملیۆن بۆ ‪ 50‬ملیۆن ته‌نی‌ مه‌تر ‌ی (‪ 1‬ته‌نی‌ مه‌تر ‌ی ‪1000‬‬ ‫كیلۆگرامه‌) ل ‌ه پاشماوه‌ ‌ی ئیلیكترۆن ‌ی (‪ )e-waste‬دروستده‌كات‪.‬‬

‫خۆ ئه‌زانی‌ هه‌ڵه‌ی‌ پرۆگرام ‌ی كۆمپیوته‌ر (‪ )bug‬چییه‌و بیستووته‌؟‬ ‫ناڕێكییه‌كی‌ له‌ناكاو و خراپ كاركردن ‌ی كۆدێكه‌و ده‌بێته‌ كۆسپ له‌به‌رده‌م‬ ‫كاركردنی‌ بێكێشه‌و كارامه‌ی‌ ئه‌و پرۆگرامه‌‪ bug( .‬ب ‌ه مانا ‌ی‬ ‫مێشووله‌ش دێ‌‪ ).‬به‌اڵم ل ‌ه ‪ ،1947‬كاتێك كۆمپیوته‌ر ‌ی (”‪Harvard‬‬ ‫‪ ”1 Mark‬تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی‌ له‌سه‌ر نه‌خشه‌ ‌ی كۆكه‌ره‌وه‌و لێكده‌ره‌كه‌ ‌ی‬ ‫(‪ )multiplier and adder function‬ئه‌كرد‪ ،‬ئه‌ندازیاره‌كان‬ ‫تێبینی‌ ئه‌وه‌یان كرد سه‌ره‌ڕا ‌ی دووباره‌ پشكنینه‌وه‌ی‌ هه‌موو شته‌كان‬ ‫هێشتا كێشه‌یه‌ك هه‌ی ‌ه و نه‌یان ئه‌زانی‌ چییه‌‪ .‬پاش پشكنین و وورد‬ ‫بوونه‌وه‌ ‌ی زیاتر بۆیان ده‌ركه‌وت ل ‌ه (‪‌ )70# Panel F, Relay‬ی‬ ‫سیستمه‌كه‌دا مۆرانه‌یه‌ك هه‌یه‌‪ .‬مۆرانه‌ك ‌ه داو ‌ی بۆ دانراو گیراو ده‌ریان‬ ‫هێنا‪ ،‬و له‌كتێبی‌ تۆماری‌ كۆمپیوته‌ره‌كه‌دا نووسرا‪" :‬یه‌كه‌مین حاڵه‌ت ‌ی‬ ‫راسته‌قینه‌ی‌ مێشوول ‌ه (‪ )bug‬دۆزرایه‌وه‌‪".‬‬

‫‪)1991( Michelangelo‬‬ ‫خراپترین و به‌هێزترین ڤایرۆس ‌ی‬ ‫(‪ )MS-DOS‬بوو‪ .‬هۆكار ‌ی‬ ‫ناونانه‌كه‌شی‌ ئه‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ له‌ رێكه‌وت ‌ی ‪6‬ی‌ مارس‬ ‫خۆ ‌ی چاالك كردو كاریكرد‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش رۆژی‌ له‌دایكبوون ‌ی‬ ‫هونه‌رمه‌ند ‌ی نیگاركێش و‬ ‫په‌یكه‌رتاشی‌ به‌ناوبانگ ‌ی‬ ‫سه‌رده‌می‌ رێنسانس‪ ،‬مایكئه‌نجێلۆ‬ ‫بوو‪ .‬ئه‌م ڤایرۆسه‌ هێرش ‌ی‬ ‫ده‌كرده‌ سه‌ر (‪)boot sector‬‬ ‫‌ی (‪)hard drive‬ه‌كان و‬ ‫هه‌ر (‪)floppy drive‬ێك‬ ‫كه‌ بكرایه‌ت ‌ه كۆمپیوته‌ره‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ ‌ڵ چاالك بوون ‌ی ڤایرۆسه‌كه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو داتاكانی‌ له‌ناو ئه‌برد‪.‬‬

‫كیبۆرد ‌ی (‪ )DVORAK‬به‌ ال ‌ی كه‌م (‪ )%70‬ل ‌ه كیبۆرد ‌ی‬ ‫(‪ )QWERTY‬خێراترو كارامه‌تره‌‪.‬‬ ‫به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ناكرێت له‌سه‌ر‬ ‫هه‌ر سیستمێك ‌ی كاركردن ‌ی‬ ‫مایكرۆسۆفت (‪Microsoft‬‬ ‫‪)operating system‬‬ ‫فۆڵده‌رێك دروستبكه‌یت‌ به‌ناو ‌ی‬ ‫“‪ ”con‬یا “‪.”Con‬‬ ‫یه‌كێك له‌ شته‌ شاراوه‌كانی‌ به‌رنامه‌كان ‌ی كۆمپیوته‌ر (‪)Easter egg‬‬ ‫ئه‌مه‌یه‌‪ :‬له‌ناو الپه‌ڕه‌یه‌كی‌ به‌رنامه‌ ‌ی (‪ )Microsoft Word‬بنووسه‌ ‬ ‫"(‪ "=rand )200‬و (‪ )Enter‬بكه‌و ببین ‌ه چیده‌بێت؟!‬ ‫ئایا ده‌زانیت‌ زۆربه‌ی‌ ئه‌و كه‌سانه‌ ‌ی كۆد ‌ی ڤایرۆسه‌كان ده‌نووسن‌و‬ ‫ڤایرۆس دروستده‌كه‌ن بۆ سه‌ندیكاو دامه‌زراوه‌ ‌ی نێتۆرك ‌ی تاوانكار ‌ی‬ ‫ئیلیكترۆن ‌ی كارده‌كه‌ن‪ .‬زۆرێك له‌م سه‌ندیكاو رێكخراوانه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫واڵتانی‌ رۆژهه‌اڵتی‌ ئه‌وروپاو‌ه كۆنتڕۆڵكراون‪.‬‬

‫به‌پێی‌ لێكۆڵینه‌وه‌ك كه‌ چه‌ند‬ ‫ماوه‌یه‌ك پێش ئێستا كۆمپانیا ‌ی‬ ‫(‪ )DELL‬كردبووی‌‪ ،‬ئه‌وه‌ ‌ی‬ ‫ده‌رخستووه‌ هه‌ر هه‌فته‌یه‌ك‬ ‫له‌ئه‌مریكا (‪ )12,000‬الپتۆپ‬ ‫وونده‌بێت‪ ،‬یان ده‌فه‌وتێت یان‬ ‫ده‌دزرێت‌‪.‬‬

‫پێـــش ئـــه‌وه‌ی‌ مایكـــرۆسۆفت دابـــمه‌زرێنـێت‪ ،‬ســه‌رۆکی‬ ‫کۆمپانیای مایکرۆســــۆفت‌و یه‌کێک له‌هــه‌ره‌ ده‌وڵه‌مه‌نـــده‌کانی‬ ‫جیهان (‪ )Bill Gates‬كـــاری‌ ژمــاردنی‌ ئۆتـــۆمبیل بـــوو‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م كاری‌ له‌كۆمپــــانیای‌ (‪ )Traf-O-Data‬بوو‪ .‬كاری‌‬ ‫كۆمپانیاكه‌ ئه‌وه‌بوو داتاكـــان له‌كاونته‌ری‌ شه‌قامه‌كانــــی‌‬ ‫هاتووچۆوه‌ وه‌ربگرن‌و راپۆرتی‌ به‌ســــوودو مانادار بۆ كۆنتڕۆڵكه‌ری‌‬ ‫ترافیكه‌كان دروستبكه‌ن‪.‬‬

‫له‌سااڵن ‌ی (‪)1950‬كاندا كۆمپیوته‌ر زیاتر به‌مێشك ‌ی ئیلیكترۆن ‌ی‬ ‫(‪ )electronic brains‬ناسرابوو ناوده‌برا‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪31‬‬

‫رێکخراوی جاسـوسی بەریتانیا‬ ‫هه‌وڵده‌دات هیتلـه‌ر بکــات به‌ژن‬ ‫ی��ەک��ێ��ک لەسەیرترین‬ ‫کارەکانی دەزگای ئاسایش‌و‬ ‫زانیاری بەریتانیا لەسەدەی‬ ‫بیستەمدا پیالنێک بووە لەالیەن‬ ‫جاسوسە بەریتانیاییەکانەوە‬ ‫بۆ ئ��ەوەی لەسەر رەفتاری‬ ‫ئادۆڵف هیتله‌ر‪ ،‬دیکتاتۆری‬ ‫ئەڵمانیا کارییگەری دابنێین‪.‬‬ ‫ئ���ەم پ�لان��ەش ب��ری��ت��ی��ە بوو‬ ‫لەتێکۆشان بۆ بە ژنانەکردنی‬ ‫هیتلێر‪.‬‬ ‫کاربەدەستانی ئاسایشی‬ ‫پیالنێکی‬ ‫ب���ەری���ت���ان���ی���ا‬ ‫ن��ه��ێ��ن��ی��ی��ان ه����ەب����ووە کە‬ ‫ئ��ەگ��ەر ب��ە سەرکەوتوویی‬ ‫ئەنجامبدرایەت‪ ،‬بڕیار بوو‬ ‫هیتله‌ر بکات بە بوونەوەرێکی‬ ‫نەرم‌و نیانتر‪.‬‬ ‫رۆژن������ام������ەی دەی���ل���ی‬ ‫ت��ەل��گ��راف��ی چ��اپ��ی لەندن‬ ‫ل���ەرۆژی چ���واردەی مانگی‬ ‫ئ����ۆگ����ه‌س����ت وت���ەی���ەک���ی‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر ب��رای��ان فۆردی‬ ‫لەزانکۆی کاردیف لە ویلز‬ ‫ب�ڵاوک��ردەوە‪ ،‬بەپێی قسەی‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر ب���رای���ان ف���ۆرد‬ ‫(‪ )MI5‬ئاژانسی جاسووسی‬ ‫بەریتانیا توانیبووی کەسانی‬ ‫خۆی بنێرێتە نێو بازنەی زۆر‬ ‫نزییک لە هیتلێر‪ ،‬ئەم کەسانە‬ ‫بەئاسانی دەیانتوانی ئەگەر‬ ‫پێویست بکات هۆرمۆنی‬ ‫ژنانەی " سترۆژن " بکەنە‬ ‫نێو خواردنەکەی هیتلێرەوە‪.‬‬ ‫وادی����ارە بەریتانییەکان‬ ‫بەهۆی ئەوەی سترۆژن بێتام‌و‬

‫بێبۆنەو بەئارامی کارییگەری‬ ‫خۆی لەسەر کەسەکە دادەنێت‬ ‫ب���ۆ ب���ەرب���ەرەک���ان���ێ لەگەڵ‬ ‫هیتلێردا هەڵیانبژاردبوو‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دەک���را ئەمە‬ ‫ل��ەچ��اوی پێشمەرگە‬ ‫نزییکەکانی هیتلێر‬ ‫بپاریزێت‪ ،‬ئەو فیداییانە‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ە پێشئەوەی‬ ‫"پ���ێ���ش���ەوا" خ���واردن���ەک���ەی‬ ‫ب��خ��وات تامیان دەکردو‬ ‫دەیان چەشت‪.‬‬

‫پرۆفیسۆر‬ ‫فۆرد بەرۆژنامەی‬ ‫تەلگراف دەڵێت ‪:‬‬ ‫" ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی‬ ‫هیتلێر هەندێک‬ ‫ک��ەس��ی تایبەتی‬ ‫ل���ەن���ێ���و ه���ێ���زە‬ ‫پا ر ێز ە ر ە کا نید ا‬ ‫ه������ەب������وو کە‬ ‫خو ا ر د نە کە یا ن‬ ‫لەپێشدا دەخوارد‬

‫بۆیە پێدانی ژەه��ر بەهیتلێر‬ ‫بێسوود ب��وو چونک‌ه ئەم‬ ‫کەسانە پێشئەوەی هیتلێر‬ ‫خواردنەکە بخوات دەبوون بە‬ ‫قوربانی ژەهرەکەو پیالنەکە‬ ‫سەری نەدەگرت"‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەدا‬ ‫پ��ی�لان��ی ک��ردن��ی هیتلێر‬ ‫ی‬ ‫ی ب��ە زیادکردن ‌‬ ‫ب��ە ژن��ان � ‌‬ ‫ئەسترۆژن لەخواردنەکەی بۆ‬ ‫هەمیشە لەسەر کاغەز مایەوەو‬ ‫ه��ەرگ��ی��ز ن���ەچ���ووە ب���واری‬ ‫جێبەجێکردنەوەو لەدوایشدا‬ ‫کالسیفیکەیشنی‬ ‫ل���ە‬ ‫بەڵگەنامە نهێنییەکان‬

‫دەرک����راو خ��رای��ە بەرچاوی‬ ‫هەموو کەسێکەوە‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر فۆرد بەتازەیی‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ی لەژێر‬ ‫ناونیشانی " چەکە نهێنییەکان‬ ‫‪ :‬تەکنەلۆژیا و پێشبڕکێ بۆ‬ ‫ب��ردن��ەوەی جەنگی جیهانی‬ ‫دووهەم " باڵو کردوەتەوەو‬ ‫ل���ەم ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەدا باسی‬ ‫زۆرێک لەپیالنە سەیرەکانی‬ ‫ئاژانسی زان��ی��اری بەریتانیا‬ ‫لەجەنگی جیهانی دووهەمدا‬ ‫ک���ردووە ‪ :‬وەک��و رژاندنی‬ ‫چ��ەس��پ ل��ەس��ەر هێزەکانی‬ ‫ئەڵمانی بۆ وەستاندنیان یان‬ ‫دانانی بۆمب لە نێو قوتووی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی ه��ەن��اردە بۆ‬ ‫ئەڵمانیا‪.‬‬ ‫ه��ێ��زە ئاسایشییەکانی‬ ‫بەریتانیا پالنێکی تریان بریتی‬ ‫ب��وو ل��ەب�ڵاوک��ردن��ەوەی مار‬ ‫لەنێو هێزەکانی دوژمندا لە‬ ‫رێگەی ئاسمانەوە‪.‬‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوە لەسەر‬ ‫ئ����ەو وردەک����اری����ان����ەی کە‬ ‫ل��ەب��ەردەس��ت��ی خەڵکدایە‪،‬‬ ‫پیشانیدەدات کە چۆن پیاوانی‬ ‫نهێنی ب��ەری��ت��ان��ی��ا حەزیان‬ ‫لێبوو پێشکەوتنە نوێیەکانی‬ ‫ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��او پزیشکی بۆ‬ ‫هێشتنەوەی بااڵدەستی خۆیان‬ ‫لەجەنگەکەدا بەکار بهێنن‪.‬‬ ‫ب���ڕی���اروای���ە کتێبێکی‬ ‫پرۆفیسۆر ف��ۆرد لەمبارەوە‪،‬‬ ‫لەمانگی سپتامبەری ‪٢٠١١‬‬ ‫دا باڵو ببێتەوە‪.‬‬


‫‪32‬‬

‫چاوپێکه‌وتن‬

‫چاوپێکه‌وتن‬

‫لەهونەری شێوەکارییەوە بەرەو تاقیگەی زانستی کوانتەم‬ ‫د‪ .‬هاوڕێ عومەر پسپۆڕی فیزیای ئەتۆم‪:‬‬

‫له‌سه‌ر وه‌سیه‌ت ‌ی باوكم فیزیام هه‌ڵبژارد‬

‫د‪ .‬هاوڕی عومه‌ر مه‌جید؛ لەساڵی (‪ )١٩٦١‬لەشاری سلێمانی له‌دایکبووه‌‪ .‬بەکالۆریۆسی لەساڵی (‪ )١٩٨٣-١٩٨٢‬له‌زانکۆی‬ ‫سلێمانی‪ -‬سەاڵحەدین بەدەستهێناوە‪ .‬ماستەری لەبواری فیزیای لەیزەر لەزانکۆی تەکنەلۆجیای بەغداد ساڵی (‪)٢٠٠١‬‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬هه‌روه‌ها دکتۆرا ‌ی لەبواری فیزیای ئەتۆمی کرداری لەزانکۆی لیدز له‌ساڵی (‪ )٢٠١٠‬بەدەستهێناوە‪ ،‬خێزاندارەو‬ ‫خاوه‌ن ‌ی دوو منداڵه‌‪.‬‬ ‫ل���ڤ���ی���ن���ی زان����س����ت����ی‪:‬‬ ‫جەنابت لەتاقیگەی پرۆسە‬ ‫کوانتەمییدا‬ ‫زانیارییەکانی‬ ‫‪quantum‬‬ ‫(‪information‬‬ ‫‪)processing‬کارتکردووە‪،‬‬ ‫بەخوێنەرانی‬ ‫ب���ەک���ورت���ی‬ ‫ئێمە بڵێ ئ��ەم زانستە باسی‬ ‫چیدەکات؟‬ ‫د‪ .‬ه�����اوڕێ‪ :‬هەموو‬ ‫مامەڵەیەکی فیزیایی لە سیستمی‬

‫ورد‪ ،‬واتە مایکرۆسکۆپیکیدا‬ ‫ل��ەژێ��ر ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی ئەم‬ ‫ب��وارەدای��ە وات��ە ره‌نجی ئەو‬ ‫شوێنە لەماددەکە کاری تێدا‬ ‫دەکرێت لەرێنجی ئەتۆمدایە‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬گرنگی‬ ‫ئەم بوارە لەجیهانی ئەمڕۆدا‬ ‫لەچییدایە؟‬ ‫د‪.‬ه�������اوڕێ‪ :‬ه����ەر لە‬ ‫س���ەرەت���ای ف��ی��زی��ای نوێوە‬

‫وات��ە س��ەردەم��ی ئانیشتاین‪،‬‬ ‫شرۆدێنگێرو پالنک‌و بۆرو‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت��ی هایزێنبێرگ‪،‬‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی��ەک��ان هەمووی‬ ‫ت���ی���ۆری���ب���وون‪ ،‬ل����ەدوای����ی‬ ‫سەرهەڵدانی بە کرداری کردنی‬ ‫لەیزەر(روناکی چڕ) مامەڵە‬ ‫کردن لەگەڵ ئەتۆمدا هەموو‬ ‫تاقیگەکانی فیزیایی بەخۆیەوە‬ ‫سەرقاڵکرد‪ ،‬بە لەیزریان وتووە‬

‫"چارەسەرە بۆ گەڕان بەدوای‬ ‫کێشە"‬ ‫‪ )for a problem‬پرۆبلێمە‬ ‫ئەتۆمییەکانی ئەو کاتە دەرگای‬ ‫چ��ارەس��ەرک��ردن��ی��ان ب���ەڕوودا‬ ‫کرایەوە‪ ،‬گرنگی ئەمە یەکەم‬ ‫ش��ارەزای��ی��ب��وون ل��ە جیهانی‬ ‫کوانتەمی‌و ئەتۆمی‪ ،‬دووهەم‬ ‫بەکارهێنانیان لەدۆزینەوەی‬ ‫نهێنییەکانی ت��ری سروشتە‪،‬‬ ‫سێهەم بەکارهێنانیان جارێکیتر‬ ‫لەدروستکردنی ئامێری نوێ‬ ‫ک��ە بەکەڵکی رۆشنکردنی‬ ‫ژیانی کۆمەلگایی مرۆڤایەتی‬ ‫لەم ئاستە پێشکەوتووەیدا‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬بەکرداری‬ ‫ل��ە ئ��ێ��س��ت��ادا بەکارهێنانی‬ ‫لەژیاندا بە چ شێوازێکە لێرەدا‬ ‫مەبەستمان بەکارهێنانی لەیزەر‬ ‫نییە کە هەموومان بەکارهێنانە‬ ‫بەرچاوەکانی لە تەکنەلۆژیاوە‬ ‫بۆ پزیشکی بەرچاوکەوتووە‪،‬‬ ‫بەڵکو بەکارهێنانی پرۆسە‬ ‫زانیارییەکانی کوانتەمییە‪.‬‬ ‫د‪.‬ه������اوڕێ‪ :‬بەراستی‬ ‫هەموو کارەکانمان فیزیای‬ ‫پەتییە‪ ،‬کارکردنە لە بنچینەکاندا‪،‬‬ ‫گ��رن��گ��ت��ری��ن��ی��ان ل���ەب���واری‬ ‫کۆمپیوتەری کوانتەمی‪ ،‬بواری‬ ‫فیزیای ریژەیی و لە تازەتریین‬ ‫پرۆژەشدا لە فیزیای پزیشکی‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬هەموومان‬ ‫دەزانیین هێشتا کۆمپیوتەری‬ ‫ک���وان���ت���ەم���ی ل���ەس���ەره‌ت���ای‬ ‫لێکۆڵینەوەدایەو لەوانەیە دەیان‬ ‫ساڵیتری پێویست بێت بۆ‬ ‫ئەوەی بێتە ژیانی ئاساییەوە‪،‬‬ ‫ئەی پزیشکییەکەی چۆنە؟‬ ‫د‪.‬ه��اوڕێ‪ :‬بێگومان لە‬ ‫مەجالی کۆمپیوتەردا کاتێکی‬ ‫زۆری م����اوە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ت��ا ئێستا بیتی کوانتەمی‬ ‫بەدەستهێنراوە‪ ،‬بەاڵم النی کەم‬ ‫چوار گروپ توێژینەوەکانیان‬ ‫بەو ئاراستەیە دەڕوات لەسەر‬ ‫بنچینەی فیزیایی جیاواز‪.‬‬ ‫ل�����ەب�����واری پزشکیدا‬ ‫هەنگاوێکی باش ن��راوە لەو‬ ‫گ��روپ��ەی ک��ەم��ن لەزانکۆی‬ ‫ل���ی���دز ه���اوک���اری���ان ب���ووم‬ ‫لەکاتی خوێندنی دکتۆرادا‬ ‫ئ��ەوی��ش بەداهێنانێکی نوێ‬ ‫(‪solution looking‬‬

‫ل��ە پێشبینیکردنی جەڵدەی‬ ‫دڵ‌و دەم����اخ ب��ە بنیادنانی‬ ‫ئامێرێکی نوێ بەناوی مەگنیتۆ‬ ‫ک��اردی��ۆگ��راف��ی (‪magneto‬‬ ‫‪)cardiography‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬بنچینەی‬ ‫کارکردنی ئەم ئامێرە چۆنە؟‬ ‫د‪.‬ه����������اوڕێ‪ :‬س����وود‬ ‫وەرگ�����رت�����ن ل�����ەو ب�����وارە‬ ‫م��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی��ەی کەلە‬ ‫ئۆرگانەکانی لەشی مرۆڤدا‬ ‫ب��ەره��ەم��دێ �ت‌و هەستکردن‬ ‫ب���ە گ���ۆران���ەک���ان���ی بەهۆی‬ ‫نەخۆشییەوە‪.‬‬ ‫باشییەکانی ئ��ەم ئامێرە‬ ‫نوێیە ئەوەیە یەکەم فیزیای‬ ‫ئەتۆم بەکار هێنراوە‪ ،‬دووهەم‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی تێچوونی‬ ‫ک��ەم��ی دەوێ����ت‪ ،‬ب��ە ئاسانی‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ .‬دەمەوێت بیڵێم‬ ‫بۆ ئەو بابەتانەی کەلەسەرەوە‬ ‫باسمانکرد گرنگی بوونی‬ ‫لەیزەرو رێگەی بەکارهێنانی لە‬ ‫پرۆسەکەدا هۆکاری سەرەکی‬ ‫سەرکەوتنی پرۆژەکەیە‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬دەوری‬ ‫تۆ وەک خوێندکارێکی دکتۆرا‬ ‫لەو کارانەدا چیبووە؟‬ ‫د‪.‬ه��اوڕێ‪ :‬جێی گومان‬ ‫نییە م��ام��ەڵ��ەک��ردن لەگەڵ‬ ‫مایکرۆسکۆپی‌دا‬ ‫جیهانی‬ ‫وردبینیێکی تەواوی دەوێت‪،‬‬ ‫چونکە ل��ەب��واری کرداریدا‬ ‫پێوانەکردن یەکێکە لە بناغە‬ ‫کۆنکریتیەکانی نزییکبوونەوە‬ ‫لەراستییەکانی هەرسیستمێک‬ ‫بۆ نموونە ئەگەر یەکێک بیر‬ ‫ل��ە بەرهەمهێنانی دۆخێکی‬ ‫کوانتەمیی بکاتەوە دەبێت‬ ‫زۆر وردبێت‪ .‬لەئامادەکردنی‬ ‫بیتێکی کوانتەمییدا پێویستمان‬ ‫النی کەم بە دوو دۆخ هەیە‪،‬‬ ‫ئەگەر دیاریکردنی دۆخەکان‬ ‫لەوە گەورەترو خێراتر بێت‬ ‫ل��ەژی��ان��ی دۆخ��ەک��ە هیچمان‬ ‫نەکردووە‪ ،‬بۆیە تاوەکو وردتر‬ ‫دۆخەکە پێوانە بکەیین‪ ،‬زووتر‬ ‫دەگەینە کوانتەم بیتێک کە‬ ‫ئەساسی کوانتەم کۆمپیوتەرە‪.‬‬ ‫لڤینی زان��س��ت��ی‪ :‬واتە‬ ‫ج��ەن��اب��ت ک���وان���ت���ەم بیتت‬ ‫دروستکرد؟‬

‫د‪.‬ه���������اوڕێ‪ :‬نەخێر‬ ‫پرۆسەکە زۆر لەوە ئاڵۆزترە‬ ‫بەاڵم من لە رێگەی سیستمێکی‬ ‫لەیزەری ئاڵۆزو پێشکەوتوو‪،‬‬ ‫دۆخ��ێ��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی��م لە‬ ‫تاقیگەدا ئامادە ک��ردووە کە‬ ‫دەکرێت لەپرۆسەکانی دوای‬ ‫بەرهەمهێنان‌و ئاشکراکردنی‬ ‫کاری لەسەربکرێت‪.‬‬ ‫لڤینی زان��س��ت��ی‪ :‬چەند‬ ‫ک���اری زانستیت لەگۆڤارە‬ ‫ب��ڕواپ��ێ��ک��راوەک��ان��ی جیهاندا‬ ‫باڵوکردوەتەوە؟‬ ‫د‪.‬ه�����اوڕێ‪ :‬ه���ەروەک‬ ‫ل��ەپ��ێ��ش��ەوە باسمانکرد ئەو‬ ‫ت��اق��ی��گ��ەی��ی��ەی م���ن ک���ارم‬

‫ت����ێ����داک����ردووە‪ ،‬ک���ارەک���ەی‬ ‫گەڕانە به‌دوایی رێگەیەک بۆ‬ ‫دروستکردنی کۆمپیوتەری‬ ‫ک��وان��ت��ەم��ی ک��ە وردبینی‌و‬ ‫ن��زی��ی��ک��ب��وون��ەوە لەنرخە‬ ‫(‪precision‬‬ ‫راس��ت��ەک��ەی‬ ‫‪ )and accuracy‬کۆڵەیەکی‬ ‫گرنگی بەدەستهێنانی بیتی‬ ‫کوانتەمییە بۆیە بۆ گەیشتن‬ ‫بەباشترین ئەنجام رێگەی‬ ‫ت��ای��ب��ەت‌و ن��وێ بەکارهێنرا‬ ‫لەالیەن منەوە ئەویش لە ‪٤‬‬ ‫وتاری زانستی باڵوکراوە لە‬ ‫گۆڤارە جیاجیاکانی فیزیادا‬ ‫خۆی بینیوەتەوە جگە لەنامەی‬ ‫دکتۆراکەم‪ ،‬لەئێستادا سەرقاڵی‬ ‫نووسینی چ��ەن��د وتارێکی‬ ‫زانستییم لەهەمان ئاراستەدا‬ ‫ج���گ���ەل���ەوەی ل���ەه���ەوڵ���دام‬ ‫سوود لەبڕیارێکی وەزارەتی‬ ‫خوێندنی ب��ااڵ وەرگ���رم بۆ‬ ‫وەرگ��رت��ن��ی خوێندکارێکی‬ ‫دکتۆرا بۆ توێژینەوە لەسەر‬ ‫پرۆژەی مەگنیتۆکاردیۆگرافی‬ ‫لەگەڵ پرۆفیسۆرێکی زانکۆی‬ ‫لیدز‪ .‬ئەگەر کەسێک بییەوێت‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ک���ارەک���ان���ی مندا‬

‫‪33‬‬

‫ئاشنابێت دەتوانێت پەیوەندییم‬ ‫پێوەبکات لە رێگەی سایتی‬ ‫زانکۆی سلێمانییەوە‪.‬‬ ‫لڤینی زان��س��ت��ی‪ :‬چۆن‬ ‫بوو ژیانی تۆ چووە نێو فیزیا‬ ‫بەگشتی ‌و گرنگتر لەوەش‬ ‫ئاڵۆزتریین بەشی واتە فیزیای‬ ‫کوانتەمی کرداری؟‬ ‫د‪.‬ه���اوڕێ‪ :‬هەموومان‬ ‫ئ��ەزان��ی��ی��ن ک��ەل��ەو سیستمە‬ ‫خوێندنەی کە ئێمە تێیدا دەژین‬ ‫نمرە بە پلەی یەکەمەو دوای‬ ‫ئەوە حەز‪ ،‬دوای حەزیش توانا‬ ‫ئاییندەی تۆ لەبواری فێربووندا‬ ‫دی��اری دەک���ات‪ ،‬منیش هەر‬ ‫وەک����و دەوروب�����ەرەک�����ەم لە‬

‫ژێ���ر ئ���ەو ف���ش���ارەدا لەگەل‬ ‫ئ��ام��ۆژگ��اری��ی��ی��ەک��ی باوکمدا‬ ‫(ب��ەرەح��م��ەت ب��ێ��ت) فیزیام‬ ‫هەڵبژارد‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬واتە فیزیا‬ ‫خولیایی سەرەکیت نەبوو؟‬ ‫د‪.‬ه���������اوڕێ‪ :‬نەخێر‬ ‫ب��ەڵ��ک��و خ���ۆم هوونەرمەند‬ ‫ی‬ ‫ب���ووم ه��ەرچ��ەن��دە لەوان‌ه ‌‬ ‫زانستییدا زۆر ب��اش بووم‬ ‫بەاڵم هیچ دەرفەتێکم دەست‬ ‫نەکەوت بۆ ئ��ەوەی پ��ەرە بە‬ ‫الیەنە هوونەرییەکەم بدەم‌و‬ ‫بە شێوەی ئه‌کادیمی پێشی‬ ‫بخەم لەبەر ئەوەی لەوکاتەی‬ ‫رژێمی بەعس‪ ،‬ئەگەر بەعسی‬ ‫نەبوویتایە بەئاسانی نەئەچوویتە‬ ‫ئ��ەو کۆلێژانە‪ ،‬منیش وەک‬ ‫خۆشم وەکو خانەوادەش ئەو‬ ‫حاڵەتەمان پێ هه‌زم نەدەکرا‪،‬‬ ‫باوکم پێیوتم ه��اوڕێ گوێی‬ ‫م��ەدەرێ فیزیاو هونەر زۆر‬ ‫لەیەک نزیکن‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬فیزیاییە‬ ‫گەروەکان وەک ئانیشتایین‌و‬ ‫ه��ای��زێ��ن��ب��ێ��رگ‌و‪ ...‬الیەنی‬ ‫هونەریشیان هەبووە بۆ نموونە‬

‫هاێزنبێرگ کۆنسێرتی ڤیاڵۆنی‬ ‫پێشکەش دەک��رد‪ ،‬ب��ەڕای تۆ‬ ‫ه��ون��ەرەک��ەت کارییگەریی‬ ‫ه��ەب��ووە ل��ەس��ەر کارەکانت‬ ‫وەک فیزیاییەک؟‬ ‫د‪.‬ه���اوڕێ‪ :‬پرسیارێکی‬ ‫زۆر جوانە لەکاتی خوێندنی‬ ‫م��اس��ت��ەرەک��ەم��دا رێگەیەکی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��ەخ��ۆم دۆزییەوە‬ ‫ب��ۆ س��اف��ک��ردن��ی ئ��اوێ��ن��ە کە‬ ‫بەدەستکردم لەتاقیگەکانی‬ ‫رازی ل���ەب���ەغ���داد‪ ،‬دەستە‬ ‫ه����وون����ەری����ی����ەک����ەم زۆر‬ ‫زۆرکارئاسانی بۆ کردم‪.‬‬ ‫لڤینی زان��س��ت��ی‪ :‬واتە‬ ‫ئ��ام��وژک��اری��ی��ەک��ەی باوکت‬ ‫باشبوو؟‬ ‫د‪.‬هاوڕێ‪ :‬بێگوومان‬ ‫لڤینی زان��س��ت��ی‪ :‬لەچ‬ ‫م��ەج��ال��ێ��ک��ی ه���وون���ەری���دا‬ ‫کارتکردووە؟‬ ‫د‪.‬ه����اوڕێ‪ :‬لەهونەری‬ ‫ش����ێ����وەک����اری ب����ەش����داری‬ ‫هەموو پێشانگای سااڵنەی‬ ‫دوان���اوەن���دی سەالحەدینم‬ ‫ک��ردووە‪ ،‬بەشداری زۆربەی‬ ‫پ��ێ��ش��ان��گ��اک��ان��ی زان���ک���ۆی‬ ‫سلێمانییم ک��ردووە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪١٩٨٢‬دا دە هونەرمەند‬ ‫جیاجیاکانی‬ ‫ل���ەن���اوچ���ە‬ ‫ک��وردس��ت��ان پێشانگایەکی‬ ‫تەشکیلیمان کردەوە لەشاری‬ ‫ه��ەول��ێ��ر‪ .‬هونەرمەندانی‬ ‫خانەقین‪ ،‬ده���ۆک‪ ،‬شەنگا‪،‬‬ ‫ک��ەرک��وک‪ ،‬سلێمانی هەولێر‬ ‫بەشدارییمان تێداکرد‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬لەتەمەنی‬ ‫ب����ەرزدا‪ ،‬وات���ە نزیکەی ‪٤٥‬‬ ‫ساڵ رۆیشتیت بۆ بەریتانیا بۆ‬ ‫خوێندنی دکتۆرا‪ ،‬ئەویش لە‬ ‫بوارێکی قورسی وەک زنیاری‬ ‫کوانتەمی‪ ،‬بۆهێندە درەنگ؟‬ ‫د‪.‬ه��اوڕێ‪ :‬منیش وەکو‬ ‫زۆر لەهاوتەمەنەکانم قوربانی‬ ‫رژێمێکی دیکتاتۆری وەک‬ ‫بەعس ب��ووم‪ ،‬پێمقبووڵنەکرا‬ ‫ب����ەرەی گ��ەل��م هەلبژارد‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەدوای ئ��ەوەی بەشی‬ ‫فیزیا ل��ە زان��ک��ۆی سلێمانی‬ ‫ک���رای���ەوە وەک فیزیاییەک‬ ‫دەستم بەکارکردەوەو رووم لە‬ ‫زانستی فیزیاکردەوە‪.‬‬


‫زه‌ویناسی‬

‫‪34‬‬

‫تیۆری دروستبوونی‬

‫زه‌وی‬ ‫حمان ئیبراهیم‬ ‫دار عه‌بدولر‌ه‬ ‫س‌هر‬

‫زه‌وی‌و کیشوه‌ره‌کان‬ ‫چۆن دروستبوون؟‬

‫زه‌ویناسی‬

‫ی ك��‌ه ئاوو‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ��ئ �ه‌و‌ه ‌‬ ‫وش��ك��ان� ‌ی ل �ه‌ه �ه‌ر‌ه كۆنترین‬ ‫چاخ ‌ی جیۆلۆجیه‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ی له‌ته‌كیه‌كدا‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گ���ۆ ‌‬ ‫ب��وون��ی��ان ه���ه‌ب���ووه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ی چاخه‌كاندا له‌ئه‌نجام ‌ی‬ ‫له‌میان‌ه ‌‬ ‫ی جیۆلۆج ‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵێك هۆكار ‌‬ ‫وه‌ك (رامالین‌و كه‌شكاری‌و‬ ‫ی كیشوه‌ری‌‌و‬ ‫داتاشین‌و جووڵ‌ه ‌‬ ‫گركانه‌كان‌و بوومه‌له‌رزه‌و‪..‬‬ ‫هتدد) گرنگترین هۆكاربوون‬ ‫بۆ دروستبوون ‌ی كیشوه‌ره‌كان ‌ی‬ ‫داهاتوو ئه‌مڕۆو ئاینده‌‪.‬‬ ‫ی دروستبوون ‌ی‬ ‫له‌سه‌ره‌تا ‌‬ ‫ی سه‌ره‌تا‬ ‫ی زه‌وی��دا زه‌و ‌‬ ‫گ��ۆ ‌‬ ‫بریت ‌ی ب��وو ل �‌ه ی��ه‌ك پارچ‌ه‬ ‫ی گ����ه‌ور‌ه وات����ا ئه‌م‬ ‫ت���اوێ���ر ‌‬ ‫ی ئه‌مرۆ بوونیان‬ ‫كیشوه‌ران‌ه ‌‬ ‫ی جیهان‬ ‫هه‌یه‌و له‌سه‌ر نه‌خش‌ه ‌‬ ‫ده‌بیندرێن له‌سه‌رده‌م‌ه كۆن‌ه‬ ‫هه‌موویان‬ ‫جیۆلۆجیه‌كاندا‬ ‫ی‬ ‫بریتیبوون ل‌ه یه‌ك كیشوه‌ر ‌‬ ‫مه‌زن كه‌پێ ‌ی ده‌وت��را (بانجیا)‬ ‫ی‬ ‫ك �ه‌ئ �ه‌وی��ش دوو كیشوه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌خۆ گرتبوو وه‌ك (كیشوه‌ر ‌‬ ‫گ��ۆن��دوان��االن��د) له‌باشوور‬ ‫ی لۆراسیا)‬ ‫و (ك���ی���ش���وه‌ر ‌‬ ‫له‌باكوور‪ .‬له‌ناو ئه‌م كیشوه‌ر‌ه‬ ‫م �ه‌زن �ه‌ش��دا ل��ه‌و سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫ی خ��ۆ جێ ‌ی‬ ‫چه‌ندین ده‌ری���ا ‌‬ ‫ه��ه‌ب��وون ك��‌ه گرنگترینیان‬ ‫ی (تیشس‬ ‫بریت ‌ی بوو له‌ده‌ریا ‌‬ ‫‪ )tethys‬ب���وو ك �‌ه نێوان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫رۆژه�������ه‌اڵت‌و رۆژئ�������اوا ‌‬ ‫گرتبوو‪.‬ئه‌م كیشوه‌ر‌ه مه‌زن‌ه‬ ‫له‌دوایدا له‌ئه‌نجام ‌ی زنجیره‌یه‌ك‬ ‫ی‬ ‫روودان ‌ی شكان ‌ی یه‌ك به‌دوا ‌‬ ‫ی �ه‌ك ب��ه‌ره‌ب��ه‌ر‌ه ه �ه‌ری �ه‌ك له‌م‬ ‫دوو كیشوه‌ر‌ه (گۆندواناالندو‬ ‫لۆراسیا) لێك جیابوونه‌وه‌و ئه‌و‬ ‫لێكترازانه‌و جێپێ له‌قبوونه‌ش‬ ‫ی ك‌ه هه‌ندێ‬ ‫ی ئه‌و‌ه ‌‬ ‫بوو‌ه هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫پارچ‌ه (ت��اوێ��ر) له‌كیشوه‌ر ‌‬ ‫مه‌زن جیاببنه‌و‌ه یاخود دوور‬ ‫ی‬ ‫بكه‌ونه‌و‌ه ئ �ه‌م كیشوه‌ران‌ه ‌‬ ‫ئه‌مرۆیان پێكهێنا‪.‬‬ ‫زانایان ده‌ڵێن به‌ر ل‌ه (‪)5‬‬ ‫ملیار ساڵ ئه‌و زه‌ویی‌ه جوان‌و‬ ‫قه‌شه‌نگ‌ه بریتیبوو‌ه له‌پارچه‌و‬ ‫تۆپه‌ڵ‌ه ئاگرێك ‌ی زۆر گه‌رم ‌ی‬ ‫ی سه‌ره‌تایی‌‪ .‬له‌و ساته‌و‌ه‬ ‫مادد‌ه ‌‬ ‫ی هێشتا نه‌گه‌یشتبوو‌ه‬ ‫زه‌و ‌‬

‫‪35‬‬

‫ی‬ ‫چریه‌ك ‌ی جێگیر رووه‌ك���‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫رووه‌و ساردبوونه‌و‌ه هه‌نگاو ‌‬ ‫ی ده‌هاویشت‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر‌ه خ��ۆ ‌‬ ‫زه‌وی���ن���اس���ان ئ���ه‌م قۆناغ‌ه‬ ‫مێژووییه‌یان به‌قۆناغ ‌ی (به‌ر‬ ‫له‌چاخ ‌ی كه‌مبری‌) ناوزه‌ند‬ ‫كرد‪.‬واتا به‌ر ل‌ه (‪ )600‬ملیۆ ن‬ ‫ساڵ‪ .‬به‌تێپه‌ربوون ‌ی ماوه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫ی‬ ‫درێ����ژ ل��ه‌چ��اخ�� ‌ی كه‌مبر ‌‬ ‫ب �ه‌رگ �‌ه ه���ه‌واش هه‌وایه‌ك ‌ی‬ ‫ی‬ ‫س�ه‌ره‌ت��ای� ‌ی نیمچ‌ه شێدار ‌‬ ‫ی‬ ‫گه‌رم هاته‌كایه‌وه‌‪ .‬دوابه‌دوا ‌‬ ‫ئه‌میش ئۆقیانووسه‌كان‌و ده‌ریاو‬ ‫زه‌ری��اك��ان��ی��ش دروستبوون‬ ‫ی چاالك ‌ی گركان ‌ی و‬ ‫ل���ه‌دوا ‌‬ ‫ی هه‌ڵم ‌ی‬ ‫فڕێدان ‌ی برێك ‌ی زۆر ‌‬ ‫ئ��اوو گ��از‌ه قه‌تیس بووه‌كان ‌ی‬ ‫ی به‌مه‌ش‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ن��اوج�ه‌رگ�‌ه ‌‬ ‫ی دروستبوو‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫به‌رگ‌ه هه‌وا ‌‬ ‫به‌اڵم به‌پێكهاته‌یه‌ك ‌ی جیاواز‬ ‫ب���ه‌ب���ه‌راورد ل �ه‌گ �ه‌ڵ ئێستا‪.‬‬ ‫ی خۆشكرد‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ش رێ��گ��ا ‌‬ ‫بۆ دروستبوون ‌ی ژیان ‌ی فر‌ه‬ ‫سه‌ره‌تایی‌‪.‬‬ ‫ی پلێت‌ه‬ ‫ب �ه‌پ��ێ � ‌ی ت���ی���ۆر ‌‬ ‫ت��ك��ت��ۆن��ی��ی�ه‌ك��ان ب��ێ��ت دی����ار‌ه‬ ‫ی له‌سه‌ر چینێك ‌ی‬ ‫توێكڵ ‌ی زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ی شل‌ه ‌‬ ‫ئه‌ستوور‌ه ل �ه‌م��ادد‌ه ‌‬ ‫گركان ‌ی كه‌ناسراو‌ه ب‌ه (ماگما‬ ‫‪ )magma‬له‌ئه‌نجامدا ده‌توانین‬ ‫بڵێن ه �ه‌ر كیشوه‌رێك وه‌ك‬ ‫ك�ه‌ش��ت��ی�ه‌ك وای���‌ه وا به‌سه‌ر‬ ‫ئاوه‌وه‌و به‌رده‌وام له‌جوڵ‌ه دایه‌‪.‬‬ ‫به‌پێ ‌ی میكانیزمێك ‌ی نوێش‬ ‫هه‌ر پلێت‌ه كیشوه‌رێكیش ك‌ه‬ ‫ی مه‌زن ‌ی‬ ‫جیابۆته‌و‌ه له‌كیشوه‌ر ‌‬ ‫سه‌ره‌تاكه‌و‌ه له‌ده‌ره‌نجام ‌ی وه‌ك‬ ‫سه‌رهه‌ڵدان ‌ی گركانه‌كان ‌ی سه‌ر‬ ‫ووشكان ‌ی و ژیر ئاوییه‌كان و‬ ‫روودان�� ‌ی بوومه‌له‌رز‌ه له‌سه‌ر‬ ‫هێڵ ‌ی ب�ه‌ری�ه‌ك��ك�ه‌وت��ن� ‌ی ئه‌م‬ ‫پلێتانه‌و جێگۆرك ‌ێ پێكردن ‌ی‬ ‫ی كیشوه‌ره‌كان ‌ی‬ ‫ن �ه‌خ��ش �‌ه ‌‬ ‫جیهان لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌ر سست ‌ی خ��ێ��رای� ‌ی ئه‌م‬ ‫جواڵنه‌وه‌یان‌ه له‌الی‌هك‌و كورت ‌ی‬ ‫ی ته‌مه‌ن ‌ی مرۆڤ له‌الیه‌ك ‌ی‬ ‫رێژ‌ه ‌‬ ‫تره‌و‌ه ناتواندرێت له‌مه‌ودایه‌ك ‌ی‬ ‫ك��ه‌م��دا ئ���ه‌م گۆرانكاریان‌ه‬ ‫ببیندرێن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ن���اودار ‌‬ ‫كاتێك زان���ا ‌‬


‫زه‌ویناسی‬

‫‪36‬‬

‫سه‌ركه‌وتووه‌كان‪ /‬له‌الیه‌ن زانا‬ ‫(هۆڵمس) رونكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫دابه‌شبوون ‌ی جوگرافیا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب���ه‌گ���وێ���ر‌ه ‌‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گ����ۆ ‌‬ ‫وشكانی‌و ئاو‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی رووب��������ه‌ر ‌‬ ‫ت���ێ���ك���ڕا ‌‬ ‫ی ده‌خه‌مڵێندرێت‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گۆ ‌‬ ‫به‌(‪ )510،1‬ملیۆن‪/‬كم‪.‬‬ ‫ی وشكان ‌ی تیایدا‬ ‫رووبه‌ر ‌‬ ‫بریت ‌ی ی‌ه ل‌ه ‪ 149‬ملێۆن‪/‬كم‪.‬‬ ‫ی ‪%29،2‬‬ ‫به‌رێژ‌ه ‌‬ ‫ی ئاو تیایدا بریتیی‌ه‬ ‫رووبه‌ر ‌‬ ‫ل���‌ه ‪ 361،1‬ملیۆن‪/‬كم‪.‬‬ ‫ی ‪%70،8‬‬ ‫به‌رێژ‌ه ‌‬ ‫پلێته‌كان ‌ی كیشوه‌ره‌كان بریتین‬ ‫له‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی هاد ‌‬ ‫‪ -1‬پلێت ‌ی زه‌ری��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاد ‌‬ ‫ك �‌ه ه �ه‌م��وو زه‌ری����ا ‌‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -2‬پلێت ‌ی كیشوه‌ر ‌‬ ‫به‌سته‌ڵه‌ك ‌ی باشوور تا زنجیر‌ه‬ ‫ی ئۆقیانووس ‌ی‬ ‫چیاكان ‌ی ناوه‌ند ‌‬ ‫ئه‌تڵه‌س ‌ی ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -3‬پلێت ‌ی كیشوه‌ر ‌‬ ‫ی ئه‌فریقاو‬ ‫ئه‌فریقا ك‌ه كیشوه‌ر ‌‬ ‫ی ئه‌تڵه‌س ‌ی‬ ‫به‌شێك ل �ه‌زه‌ری��ا ‌‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬پلێت ‌ی ئ��ۆراس��ی��ا ك‌ه‬ ‫ی ئاسیاو‬ ‫ه���ه‌ردوو ك��ی��ش��وه‌ر ‌‬ ‫ئه‌وروپا ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -5‬پلێت ئوسترالیا ك‌ه‬ ‫ی ئوسترالیاو به‌شێك‬ ‫كیشوه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هیند ‌‬ ‫ی زه‌ری���ا ‌‬ ‫ل�ه‌ب��اش��ور ‌‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی هێمن‬ ‫‪ -6‬پلێت ‌ی زه‌ری��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مریكاو زه‌ریا ‌‬ ‫كه‌كیشوه‌ر ‌‬ ‫هێمن ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پ��ل��ێ��ت�ه‌ك��ان�ی‌ پێكهاتنی‌‬ ‫ووشكانی‌ گۆی‌ زه‌وی‌‬

‫ئه‌ڵمان ‌ی (ئه‌لفرید ڤاگنه‌ر)‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌س��اڵ � ‌ی ‪ 1912‬ب����ه‌ورد ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌هه‌ردوو لێواره‌كان ‌ی زه‌ریا ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ �ه‌ت��ڵ �ه‌س � ‌ی ك��ۆڵ��ی��ه‌و‌ه ب���ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌رك�����ه‌وت كه‌ته‌واوكه‌ر ‌‬ ‫ی �ه‌ك��ت��ری��ن‪ .‬ئ���ه‌م سه‌رنج‌ه‬ ‫س����اك����ار‌ه ب�����وو‌ه هه‌وێن ‌ی‬ ‫دان��ان� ‌ی بیردۆزه‌یه‌ك ‌ی گرنگ‬ ‫ك �ه‌دوات��ر ب�‌ه (له‌تبوون ‌ی یان‬ ‫شكان ‌ی كیشوه‌ری‌) ناسرا‪.‬‬ ‫‪)continental‬‬ ‫(‪drift‬‬ ‫ی ڤاگنه‌ر ئاماژ‌ه‬ ‫ب��ی��ردۆزه‌ك�‌ه ‌‬ ‫به‌و‌ه ده‌كات كه‌كیشوه‌ره‌كان ‌ی‬ ‫جیهان به‌هێواشی‌‌و له‌سه‌ره‌خۆ‬ ‫ی ده‌جوڵێن‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫له‌سه‌ر گۆ ‌‬ ‫و به‌یه‌كداده‌ده‌ن و له‌هه‌ندێك‬ ‫ی ت����ردا ل��ێ��ك دوور‬ ‫ج��ێ��گ��ا ‌‬ ‫ده‌ك���ه‌ون���ه‌وه‌‪ .‬ل �ه‌ن��ێ��وان ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫دوورك���ه‌وت���ن���ه‌وه‌ش���دا ئ���او ‌‬ ‫ده‌ری���او زه‌ری��اك��ان ده‌كه‌وێت‌ه‬ ‫نێوانیان‌و ده‌بێت‌ه سنورێك بۆ‬ ‫ی كیشوه‌ره‌كان‬ ‫جیاكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫له‌یه‌كتر‪.‬‬ ‫ی‬ ‫تیۆره‌كان ‌ی شیكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫دروستبوون ‌ی ئاو له‌سه‌ر گۆ ‌‬ ‫زه‌وی‌‪:‬‬ ‫گ��ه‌ل��ێ��ك ت���ی���ۆر هه‌ی‌ه‬ ‫سه‌لماندن ‌ی بوون ‌ی ئاو له‌سه‌ر‬ ‫ی روون ده‌كه‌نه‌و‌ه‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گۆ ‌‬ ‫كه‌هه‌ریه‌كه‌یان به‌ره‌و الیه‌نێك ‌ی‬ ‫گرنگمان ده‌به‌ن‪-:‬‬ ‫ی چوونه‌وه‌یه‌ك‪.‬‬ ‫‪ -1‬تیۆر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جووڵ‌ه ‌‬ ‫‪ -2‬ت��ی��ۆر ‌‬ ‫ی‬ ‫كیشوه‌ره‌كان‪ /‬له‌الیه‌ن زانا ‌‬ ‫ی (تایلۆر) له‌ساڵ ‌ی‬ ‫ئینگلیز ‌‬ ‫ی فرنس ‌ی‬ ‫(‪)1910‬و زان����ا ‌‬ ‫(سبندار) له‌ساڵ ‌ی (‪)1858‬‬ ‫ی ئه‌ڵمان ‌ی (ڤاگنه‌ر) ‪1912‬‬ ‫زانا ‌‬ ‫رونكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی به‌ریه‌كه‌وتن ‌ی‬ ‫‪ -3‬تیۆر ‌‬ ‫پلێته‌كان‪.‬‬ ‫‪oŽïÝq@õìbä‬‬ ‫‪oŽïÝq@õìbä‬‬ ‫ی هه‌سارۆكه‌كان‪/‬‬ ‫‪ -4‬تیۆر ‌‬ ‫÷‪bÕîŠóÐó‬‬ ‫÷‪bÕîŠóÐó‬‬ ‫ی ئه‌ڵمان ‌ی‬ ‫ل���ه‌الی���ه‌ن زان�����ا ‌‬ ‫‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫‌ت‬ ‫(شمبرلن) رونكراوه‬ ‫‪Šìí’bi@õŠóàóuŠìí’bi@õŠóàóu‬‬ ‫ی‬ ‫ی جیابوونه‌و‌ه ‌‬ ‫‪ -5‬تیۆر ‌‬ ‫÷‪bïÜaí‬‬ ‫÷‪bïÜaí‬‬ ‫ی زه‌وی‌‪.‬‬ ‫مانگ ل‌ه هه‌سار‌ه ‌‬ ‫ی ح�����ه‌وز‬ ‫‪ -6‬ت���ی���ۆر ‌‬ ‫‪HbqìŠìó÷@ìbïb÷HIbqìŠì‬‬ ‫÷‪@bïaŠü‬‬ ‫÷‪‌@bïaŠü‬ه‪ó÷@ìbïb÷I‬‬ ‫ده‌ریاكان‪ /‬له‌الیه‌ن زانا (كوبر)‬ ‫÷‪ŠíØbi@õbÙîŠóàó÷ŠíØbi@õbÙîŠóàó‬‬ ‫رونكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫�����ر‬ ‫�‬ ‫رێ‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ت���ی���ۆر‬ ‫‪-7‬‬ ‫÷‪Šìí’bi@õbÙîŠóàó‬‬ ‫÷‪Šìí’bi@õbÙîŠóàó‬‬ ‫وشكانیه‌كان‪.‬‬ ‫‪õ†bè@õbîŠòŒ õ†bè@õbîŠòŒ‬‬ ‫ی ت���ه‌وژم���‌ه‬ ‫‪ -8‬ت���ی���ۆر ‌‬

‫‪RâØ‬‬ ‫‪WX~P‬‬ ‫‪VP~Y‬‬ ‫‪TW~R‬‬ ‫‪VW~X‬‬ ‫‪WU~Y‬‬ ‫‪TS~V‬‬ ‫‪QPS~S‬‬

‫ی له‌ته‌ك هه‌سارۆك‌ه‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫گ �ه‌رۆك �ه‌ك��ان � ‌ی ت��ر جیابۆو‌ه‬ ‫و وورد‌ه وورد‌ه ده‌ست ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ب�ه‌س��اردب��وون�ه‌و‌ه ك��رد له‌بار ‌‬ ‫ی شل ‌ی هه‌تا‬ ‫گ��ازی�ه‌و‌ه بۆ ب��ار ‌‬ ‫ی ره‌قیه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوات��ر چ��وو‌ه ب��ار ‌‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌و‌ه ده‌گه‌یه‌نێت تاوه‌كو‬ ‫به‌ره‌و چینه‌كان ‌ی ناخ ‌ی زه‌ویدا‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫بچین‌ه خ�����واره‌و‌ه چ���ڕ ‌‬ ‫ی لێ پێكهاتوو‌ه‬ ‫ی كه‌زه‌و ‌‬ ‫ماددان‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ده‌ن‌ه زیادی‌‪ .‬ئمه‌ش بۆت‌ه هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ�ه‌و م��ادد‌ه قورسان‌ه ‌‬ ‫ئ �ه‌و‌ه ‌‬ ‫كه‌زه‌ویان ل ‌ێ پێكهاتوو‌ه له‌ناو‬ ‫ن��اخ� ‌ی زه‌وی����دا ب���ه‌ره‌و چه‌ق ‌ی‬ ‫ی زیاتر راكێش ده‌بن‪.‬ئه‌م‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌به‌سه‌ر گۆ ‌‬ ‫ساردبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ی داهات له‌پێش هه‌موویان‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی وات��ا توێكڵ ‌ی‬ ‫به‌ش ‌ی ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫ی گرته‌وه‌‪ .‬ئه‌و ماوه‌یه‌ش ‌ی‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه به‌سه‌ر ئه‌م قۆناغه‌دا تێپه‌ر ‌‬ ‫زانایان مه‌زنده‌یان ك��ردوو‌ه ب‌ه‬ ‫(‪ )2000‬ملێۆن ساڵ‪.‬‬ ‫ی‬ ‫گرنگی‌و بایه‌خ ‌ی به‌رگه‌هه‌وا ‌‬ ‫زه‌وی‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬ه��اوس �ه‌ن��گ � ‌ی پل‌ه ‌‬ ‫ی زه‌وی‌‪.‬‬ ‫گه‌رم ‌ی روو ‌‬ ‫‪ -2‬داب����ی����ن����ك����ردن���� ‌ی‬ ‫ی گونجاو‪.‬‬ ‫پاڵه‌په‌ستۆیه‌ك ‌ی هه‌وا ‌‬ ‫‪ -3‬پاراستن ‌ی ڕێژه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫ی ش ‌ێ له‌نێو هه‌وادا‪.‬‬ ‫دیاریكراو ‌‬ ‫‪ -4‬روودان��� ‌ی دیارده‌كان‬ ‫وه‌ك ه �ه‌ڵ��م��ژی �ن‌و دان�����ه‌وه‌و‬ ‫ی ده‌ن��گ و ره‌نگ ‌ی‬ ‫گواستنه‌و‌ه ‌‬ ‫ئاسمان و شه‌پۆل‌ه رادیۆكان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -5‬پ��اراس��ت��ن�� ‌ی زه‌و ‌‬ ‫له‌به‌ركه‌وتن ‌ی ب �ه‌رد‌ه نه‌یزه‌ك و‬ ‫هه‌سارۆكه‌و كلكداره‌كان‪.‬‬ ‫ی چاالكی‌ه‬ ‫‪ -6‬زۆرب�����‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌م به‌رگ‌ه‬ ‫كه‌شیه‌كان به‌هۆ ‌‬ ‫هه‌واوه‌و‌ه روو ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ی چین ‌ی زه‌وی‌‪:‬‬ ‫‪ RâØ‬پێكهات‌ه ‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی گشت ‌ی زانا‬ ‫‪WX~P‬‬ ‫ی‬ ‫جیۆلۆجیه‌كان ‌ی جیهان پێكهات‌ه ‌‬ ‫‪‌VP~Y‬ی زه‌ویان دابه‌ش كردوو‌ه بۆ‬ ‫چین‬ ‫(‪ )3‬به‌ش ‌ی سه‌ره‌ك ‌ی كه‌ئه‌وانیش‬ ‫‪TW~R‬‬ ‫بریتین له‌‪:‬‬ ‫‪‌VW~X‬م‪ :‬توێكڵ(‪:)earth crust‬‬ ‫یه‌که‬ ‫ئ���ه‌م چ��ی��ن�‌ه ئه‌ستورای ‌ی‬ ‫‪WU~Y‬‬ ‫شاخاوییه‌كان‌و‬ ‫ل���ه‌ن���اوچ���‌ه‬ ‫ی‬ ‫‪�TS~V‬ك��ان��ی��ی �ه‌ك��ان��دا نزیك‌ه ‌‬ ‫وش�‬ ‫(‪40‬كم)‪ ،‬به‌اڵم له‌ناوچ‌ه ده‌ریاو‬ ‫‪QPS~S‬‬ ‫ی كه‌م‬ ‫زه‌ریاكاندا ئه‌ستوراییه‌ك‌ه ‌‬

‫ی‬ ‫ده‌كات بۆ (‪)10‬كم‪ .‬له‌روو ‌‬ ‫پێكهاته‌شه‌و‌ه ئه‌م چین‌ه به‌رده‌و‬ ‫ی به‌رده‌كان ‌ی‬ ‫هه‌رسێك ج��ۆر ‌‬ ‫ی ت��ی��ای��دا ب���ه‌ده‌رده‌ك���ه‌ون‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫كه‌بریتین له‌‪-:‬‬ ‫ی ئاگرین‬ ‫‪ -1‬ب�������ه‌رد ‌‬ ‫(‪)ignans Rx‬‬ ‫ی گ������ۆڕاو‬ ‫‪ -2‬ب��������ه‌رد ‌‬ ‫(‪)metamor Rx‬‬ ‫ی نیشتوو‬ ‫‪ -3‬ب�������ه‌رد ‌‬ ‫(‪)sedimeatary Rx‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬مانتـڵ (‪:)mantle‬‬ ‫ئ���ه‌م چین‌ه به‌پشتبه‌ستن‬ ‫ی‬ ‫ی كیمیاوی؛ به‌هۆ ‌‬ ‫به‌پێكهات‌ه ‌‬ ‫ی خ��ێ��رای � ‌ی شه‌پۆل‌ه‬ ‫ج���ی���اواز ‌‬ ‫بوومه‌له‌رزه‌ییه‌كان ده‌كرێت ب‌ه‬ ‫(‪ )3‬به‌شه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬م��ان��ت��ڵ � ‌ی س������ه‌ره‌و‌ه‬ ‫(‪)upper mantle‬له‌قواڵی ‌ی‬ ‫(‪400‬كم) ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬چ���ی���ن��� ‌ی گ������ۆڕان‬ ‫(‪ )transition zone‬له‌قواڵی ‌ی‬ ‫(‪1000‬كم) ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬م��ان��ت��ڵ � ‌ی خ������واره‌و‌ه‬ ‫(‪ )permantle‬له‌قواڵی ‌ی ‪2900‬‬ ‫كم ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی پێكهات‌ه ‌‬ ‫ل��������ه‌روو ‌‬ ‫ك��ی��م��ی��اوی��ه‌وه‌؛ ئ����ه‌م چین‌ه‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی گشت ‌ی پێكهاتوو‌ه‬ ‫له‌‪:‬كالسیۆم(‪ )Ca‬مه‌گنسێۆم‬ ‫(‪ )Mg‬ئه‌له‌منێۆم (‪)AI‬‬ ‫ی‬ ‫سێیه‌م‪ :‬كـرۆكـــــــ ‌ی زه‌و ‌‬ ‫(‪:)core‬‬ ‫ئ���ه‌م���ه‌ش ل�����ه‌(‪ )2‬به‌ش ‌ی‬ ‫سه‌ره‌ك ‌ی پێكدێت‪.‬‬ ‫‪ -A‬ك���رۆك��� ‌ی ده‌ره‌و‌ه‬ ‫(‪ :)outer core‬له‌دۆخ ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی سوڕانه‌و‌ه ‌‬ ‫شل ‌ی دای‌ه به‌هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆیداو به‌هۆ ‌‬ ‫ی به‌ده‌ور ‌‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی پێویسته‌و‌ه‬ ‫نه‌بوون ‌ی چه‌ق‌ه هێز ‌‬ ‫ئه‌م به‌ش‌ه شل‌ه هاتۆت‌ه كرۆك ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ده‌ره‌و‌ه ئه‌ستورای ‌ی نزیك‌ه ‌‬ ‫(‪5080‬كم) ده‌بێت‪.‬‬ ‫ی ن���اوه‌وه‌(‪inner‬‬ ‫‪ -B‬كرۆك ‌‬ ‫‪ :)core‬ئ��ه‌م��ه‌ی��ان له‌دۆخ ‌ی‬ ‫ره‌ق��� ‌ی دای���‌ه ئه‌ستورایه‌كه‌ش ‌ی‬ ‫ی گه‌رمی‌‌و‬ ‫زیاتره‌(‪6730‬كم)‪.‬پل‌ه ‌‬ ‫په‌ستان ‌ی تیایدا به‌رزه‌‪ ،‬به‌اڵم كرۆك ‌ی‬ ‫ی ب �ه‌ه �ه‌ردوو چینه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی كیمیاویه‌و‌ه‬ ‫ی پێكهات‌ه ‌‬ ‫ل��ه‌روو ‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی گشت ‌ی پێكهاتوو‌ه له‌‪:‬‬ ‫(نیكڵ ‪ NI‬ئاسن ‪.)Fe‬‬

‫ی نێوان خۆرو زه‌وی‌‪:‬‬ ‫په‌یوه‌ند ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ��اش��ك��رای��‌ه ه���ه‌س���ار‌ه ‌‬ ‫ی یه‌كێك‌ه ل‌ه نۆ هه‌سار‌ه‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫گ�ه‌رۆك�ه‌ك��ان� ‌ی ن��او سیسته‌م ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی خ��ۆر ك‌ه ب���ه‌ده‌ور ‌‬ ‫كۆمه‌ڵ‌ه ‌‬ ‫خ��ۆرو خۆیاندا ده‌سوڕێنه‌و‌ه‬ ‫به‌پێ ‌ی سیسته‌مێك ‌ی گه‌ردوونی‌‪.‬‬ ‫ی نێوان‬ ‫ی م����او‌ه ‌‬ ‫ت��ێ��ك��را ‌‬ ‫ی ‪149،7‬‬ ‫ی نزیك‌ه ‌‬ ‫خۆرو زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ملیۆن‪/‬كم‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌رئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی خۆردا‬ ‫ی ب��ه‌ده‌ور ‌‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گۆ ‌‬ ‫له‌سه‌ر خولگه‌یه‌كدا ده‌سوڕێته‌و‌ه‬ ‫ی ‪ 23،5‬هه‌ندێك‬ ‫ب���ه‌پ���ل���‌ه ‌‬ ‫ك���ات خ���ۆر ن��زی��ك ده‌بێته‌و‌ه‬ ‫ی زه‌وی‌‌و‬ ‫ی گ���ۆ ‌‬ ‫ل��ه‌ه��ه‌س��ار‌ه ‌‬ ‫هه‌ندێككاتیش به‌پێچه‌وانه‌و‌ه لێ ‌ی‬ ‫دوورده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی كانوون ‌ی دووه‌م‬ ‫ل‌ه (‪‌ )3‬‬ ‫‪ /‬خۆر له‌هه‌موو كاتێك زیاتر‬ ‫ی نزیكتره‌‪.‬‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ل���ه‌گ���ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نێوان خ��ۆرو زه‌و ‌‬ ‫كه‌ماو‌ه ‌‬ ‫یه‌كسان‌ه ب‌ه (‪ )147‬ملیۆن ‪/‬كم‪.‬‬ ‫ی ته‌مووز‪ /‬خۆر ب‌ه‬ ‫و‌ه ل‌ه (‪‌ )3‬‬ ‫پێچه‌وانه‌و‌ه له‌هه‌موو كاتێك ‌ی‬ ‫ی دوورت���ره‌‪.‬‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫تر له‌گۆ ‌‬ ‫ی نێوانیان بریتی‌ه ل‌ه‬ ‫ك �ه‌م��او‌ه ‌‬ ‫(‪ )152‬ملێۆن‪/‬كم‪.‬‬ ‫ده‌بێت ئه‌مه‌ش له‌یاد نه‌كه‌ین‬ ‫ك �‌ه دوورك���ه‌وت���ن���ه‌وه‌و نزیك‬ ‫ی‬ ‫ی خۆر ل‌ه هه‌سار‌ه ‌‬ ‫كه‌وتنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ك��ارده‌ك��ات�‌ه سه‌ر‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گ��ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ی گۆ ‌‬ ‫خێرای ‌ی سورانه‌و‌ه ‌‬ ‫ی خۆردا‪.‬‬ ‫به‌ده‌ور ‌‬ ‫ی كاتێك له‌خۆر‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫نزیكده‌بێته‌و‌ه (زستان ‌ی نیو‌ه گۆ ‌‬ ‫ب��اك��ور) خێراتر ده‌سوڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ی كورت ‌ی‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌بێت‌ه مای‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زس��ت��ان له‌نیو‌ه گۆ ‌‬ ‫وه‌رز ‌‬ ‫باكور‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ب������ه‌اڵم ك���ات���ێ���ك گ����ۆ ‌‬ ‫ی له‌خۆر دوور‌ه (هاوین ‌ی‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی ب��اك��وور) هیواشتر‬ ‫نیو‌ه گ��ۆ ‌‬ ‫ده‌س��وڕێ��ت�ه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌بێت‌ه‬ ‫ی هاوین‬ ‫ی وه‌ز ‌‬ ‫ی درێ���ژ ‌‬ ‫مای‌ه ‌‬ ‫ی باكوور‪.‬‬ ‫له‌نیو‌ه گۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك��ورت‌و درێژ ‌‬ ‫(م��او‌ه ‌‬ ‫وه‌رزه‌ك���ان��� ‌ی ه��اوی �ن‌و زستان‬ ‫ی باكوور و‬ ‫له‌هه‌ردوو نیوه‌گۆ ‌‬ ‫ی (‪)8‬‬ ‫ی به‌نزیك‌ه ‌‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫باشوور ‌‬ ‫رۆژ خه‌مڵێنراوه‌‪.‬‬ ‫* به‌كالۆریۆس له‌زانست ‌ی‬ ‫جوگرافیا‬


‫ژینگه‌‬

‫‪37‬‬

‫ئۆزۆن بپارێزن‪ ،‬بابتانپارێزێت‬ ‫ئ�����ۆزۆن ئ����ەو گ���ازەی���ە‬ ‫ک���ە ب���ەش���ێ���وەی سروشتی‬ ‫ل���ەس���ەروت���ری���ی���ن بەشی‬ ‫بەرگەهەوادا واتە ستراتۆسفێر‬ ‫( ‪)s t r a t o s p h e r e‬‬ ‫دروس����ت����دەب����ێ����ت‌و وەک����و‬ ‫م���ەالف���ەک���ەی���ەک دەوەری‬ ‫زەوی گرتووەو پارێزگاری‬ ‫لێدەکات‪ .‬ئەم بەرگەی ئۆزۆنە‬ ‫بۆ پ��ارێ��زگ��اری لە زەوی و‬ ‫گیانلەبەرانی چونکه‌ زۆربەی‬ ‫تیشکە زیانبەخشەکانی سەرو‬ ‫وەن��ەوش��ەی��ی (‪ )UV‬خۆر‬ ‫هەڵدەمژێت‪.‬‬ ‫ب������ەاڵم ئ�����ەم م���ەالف���ە‬ ‫پارێزگاریکەرە بەهۆی مادە‬ ‫دەسکردی‬ ‫کیمیاییەکانی‬ ‫م��رۆڤ��ەوە لەئێستادا کونی‬ ‫تێبووە‪ .‬ئەم مادانە بەناوی‬ ‫مادەکانی تێکدەری ئۆزۆن‬ ‫یان (‪)ODS‬وە ناسراون‪ ،‬کە‬ ‫ئۆزۆن تێکدەدەن و لەبەرامبەر‬ ‫تیشکی سەرو وەنەوشەوییدا‬ ‫بێ پارێزگارییمان دەکەن‪.‬‬ ‫زان��ای��ان دەڵ��ێ��ن لەساڵی‬

‫‪ ٢٠٠٦‬دا ک���ون���ەک���ەی‬ ‫س���ەرج���ەم���س���ەری باشور‬ ‫ژم����ارەی‬ ‫(‪)Antarctica‬‬ ‫گەورەبوونی پێوانەیی تۆمار‬ ‫ک���ردووە‪ ،‬زان��ای ئەتۆمسفێر‬ ‫ن���اس���ی پ�����اول ن��ی��وم��ن لە‬ ‫ناوەندی فرینی فەزایی ناسا‬ ‫دەڵێت ‪ " :‬لە نێوان ‪ ٢١‬بۆ‬ ‫‪ ٣٠‬سیپتەمبەری ‪ ٢٠٠٦‬دا‬ ‫تێکرایی پانتایی کونی ئۆزۆن‬ ‫ل��ەو ناوچەیەدا بریتی بووە‬ ‫لە (‪ )١٠.٦‬میلیۆن متری‬ ‫چوارگۆشە (‪ ٢٧.٤‬مییلیۆن‬ ‫کیلۆمیتری چوارگۆشە )‪.‬‬ ‫ئ��ەم رووب���ەرە گەورەترە‬ ‫لە روبەری هەموو ئەمریکای‬ ‫ب��اک��ور‪ .‬ه���ەروەه���ا قواڵی‬ ‫درێژتریین‬ ‫ک���ون���ەک���ەش‬ ‫ق��واڵی��ی��ە ک��ە ت��اوەک��و ئێستا‬ ‫تۆمارکرابێت‪.‬‬ ‫دوو ه������ۆک������ار بۆ‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی ئ���ەم کونە‬ ‫پێوانەییە ئەژمار دەکرێت‪.‬‬ ‫ی��ەک��ەم��ی��ان دەگ���ەڕێ���ت���ەوە‬ ‫ب����ۆ زی����ادب����وون����ی م�����اددە‬

‫زیانبەخشەکانی (‪.)ODS‬‬ ‫هەرچەند لەساڵی ‪ ١٩٨٧‬دا‬ ‫زیاتر لە ‪ ١٨٠‬واڵت بڕیاریاندا‬ ‫بەرهەمهێنانی ب��ڕی ماددە‬ ‫زیانبەخشەکان کەمبکەنەوە‬ ‫بەاڵم هێشتا بڕی ئەو مادەیی‬ ‫لەسااڵنی راب��ردووە چووەتە‬ ‫نێو بەرگی س��ەرەوەی کەش‬ ‫( ‪)s t r a t o s p h e r e‬‬ ‫ئەمە‬ ‫زۆرە‪.‬‬ ‫راس��ت��ە چونک‌ه‬ ‫بۆ ماوەیەکی‬ ‫درێ��ژی ‪١٠٠‬‬ ‫س���اڵ���ی ئ���ەم‬ ‫م��ادان��ە بەرەو‬ ‫هەوا نێردراون ‪.‬‬ ‫دووه����ەم����ی����ن‬ ‫ه���ۆک���ار دەگ���ەڕێ���ت���ەوە بۆ‬ ‫ک��ەم��ب��وون��ی ه���ەورەک���ان و‬ ‫ن��زم��ب��وون��ی پ��ل��ەی گەرمی‬ ‫سەرجەمسەری باشور‪.‬‬ ‫ن��ی��وم��ن دەڵ���ێ���ت ‪" :‬‬ ‫ج��ەم��س��ەری ستارتۆسفێر‬ ‫زۆر ساردە و شوێنەکە زۆر‬ ‫وشکە ‪ ،‬زەحمەتە هەور لەو‬

‫ش��وێ��ن��ەدا دروس���ت ببێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لەهەمانکاتدا کاتێک‬ ‫پلەی گەرمی زۆر دادەبەزێت‬ ‫ودەگاتە سالب ‪ ١٠٩‬پلەی‬ ‫ف��ارن��ه��ای��ت (س���ال���ب ‪٧٨‬‬ ‫پ��ل��ەی سلسیوس) هەوری‬ ‫س��ت��ارت��ۆس��ف��ێ��ری دروس���ت‬ ‫دەبێت " ‪ .‬نیومن لە درێژەی‬ ‫قسەکانییدا دەڵێت لەو‬ ‫ک���ات���ەدا بەهۆی‬ ‫ک����ارل����ێ����ک����ی‬ ‫کیمیا ییە و ە‬ ‫ه����ەورەک����ان‬ ‫بە شێوازێک‬ ‫م���������������ادەی‬ ‫کلۆریین ئازاد‬ ‫دەک��������ەن و ئ���ەم‬ ‫م���ادەی���ەش دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ئ����ەوەی ئ����ۆزۆن بەخێرایی‬ ‫تێکبچێت‪" .‬‬ ‫ب���ەه���ەرح���اڵ ه���ەواڵ���ی‬ ‫خ���ۆش ئ���ەوەی���ە ب���ە وت���ەی‬ ‫ن��ی��وم��ن ب��ارۆدۆخ��ەک��ە زۆر‬ ‫خراپتر نابێت ئەگەر خەڵک‬ ‫و حوکمڕانان ب��ڕی��ار بدەن‬

‫بەرگی ئۆزۆن بپارێزن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەم پارێزگارییە بکرێت کونە‬ ‫گەورەکەی ئۆزۆن بچووکتر‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫راستییەکان دەربارەی ئۆزۆن‬ ‫• ئ�����ۆزۆن بەشێوەی‬ ‫س��روش��ت��ی ل��ە م����ەودای ‪١٠‬‬ ‫ت��اوەک��و ‪ ٣٠‬مایل لەسەرو‬ ‫روبەری زەوییدایە‬ ‫• ئۆزۆن ئێمە لە زیانەکانی‬ ‫تیشکە زیانبەخشەکانی سەرو‬ ‫وەنەوشەیی خۆر دەپارێزێت‬ ‫• پێکهاتە دەستکردەکانی‬ ‫مرۆڤ کە بەشێوەی گازەکانی‬ ‫کلۆریین و برۆمیین دەچێتە‬ ‫نێو ستارتوسفێرەوەو دەبێت‬ ‫بەهۆی لەناوچوونی ئۆزۆن‬ ‫• کونبوونی ئ��ۆزۆن لە‬ ‫جەمسەری ب��اش��ور لەساڵی‬ ‫‪ ١٩٨٥‬دا دۆزرایەوە‬ ‫• پرۆتۆکۆلی مونترال‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٨٧‬دا بە مەبەستی‬ ‫دژای��ەت��ی��ک��ردن��ی تێکچوونی‬ ‫ئۆزۆن واژۆکرا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪National Geographic :‬‬


‫‪38‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ته‌ندروستی‬

‫پێكهێنه‌ری‌ خوێن‪" ،‬لوك‬ ‫دوای‌ – ‪"Luc Douay‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ده‌س��ت �ه‌ی �ه‌ك له‌‬ ‫زان��ك��ۆی‌ " ‪Pierre and‬‬ ‫‪ " Marie Curie‬له‌پاریس‬ ‫له‌دروستكردنی‌ ملیاره‌ها‬ ‫خ���رۆك���ه‌ س���ووره‌ك���ان���ی‌‬ ‫خ���وێ���ن ل���ه‌ پتریدشدا‬ ‫(‪ :Petri dish‬ده‌فرێكی‌‬ ‫ش��ێ��وه‌ ب��ازن �ه‌ی �ی‌ ڕوون���ه‌و‬ ‫زان��ای��ان �ی‌ زی��ن��ده‌زان��ی‌ بۆ‬ ‫چاندنی‌ خانه‌كان به‌كاری‌‬ ‫ده‌ه��ێ��ن��ن) ل��ه‌ ن���اوه‌ن���دی‌‬ ‫ب��ارودۆخ��ێ��ك �ی‌ تایبه‌تیدا‬ ‫خرۆكه‌ دروستكراوه‌كان‬ ‫ن���ه‌ش���ون���م���ا ده‌ك�������ه‌ن و‬ ‫ده‌گ���ۆڕدرێ���ن ب��ۆ خرۆكه‌‬ ‫س��ووره‌ك��ان �ی‌ خ��وێ��ن‪ .‬بۆ‬ ‫دڵنیابوونه‌وه‌ ل��ه‌وه‌ی‌ كه‌‬ ‫خانه‌ ده‌سكرده‌كانی‌ خوێن‬ ‫ب��ه‌ت��وان��ان له‌گه‌یشتنیان‬ ‫ب �ه‌گ �ه‌ش �ه‌ی‌ ت���ه‌واو له‌ناو‬ ‫ج���ه‌س���ت���ه‌دا ت����وێ����ژه‌ران‬ ‫وه‌ك��و تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك‌و‬

‫ئیتر خوێن مه‌به‌خشه‌!‬ ‫لێكۆ ڵینه‌و ه‌یه‌كی‌‬ ‫ن������وێ‌ ئ����وم����ێ����دی‌ ئ���ه‌و‬ ‫ڕۆژه‌ی‌ پ���ێ‌ به‌خشین‬ ‫ك��ه‌ ت��ـ��ـ��ێ��ی��دا پێویستمان‬ ‫ب���ه‌ ب��ان��ق��ه‌ك��ان��ی‌ خوێن‬ ‫نابێت!‪ ،‬تیمی‌ توێژینه‌وه‌ی‌‬ ‫توانیویانه‌‬ ‫ف���ه‌ڕه‌ن���س���ی‌‬ ‫ل���ه‌وپ���ه‌ڕی‌ سه‌ركه‌وتندا‬ ‫خ���رۆك���ه‌ س���ووره‌ك���ان���ی‌‬ ‫خ�����وێ�����ن ل����ه‌خ����رۆك����ه‌‬ ‫د ر و ستكــــر ا و ه‌كا نه‌و ه‌‬ ‫ب���ه‌ره���ه‌م ب��ه��ێ��ن��ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫سه‌ركه‌وتنه‌ سه‌رسوڕهێنه‌ره‌‬ ‫ب���ه‌ت���وان���ای���ی‌ (ع����ی����اده‌ ‪-‬‬ ‫سه‌لماند‬ ‫‪)clinical‬ی‌‬ ‫له‌ گواستنه‌وه‌ی‌ خرۆكه‌‬ ‫دروس��ت��ك��راوه‌ك��ان به‌ره‌و‬ ‫خرۆكه‌كانی‌ خوێن!‬

‫ب�������ه‌ ئ�������ه‌زم�������وون‬ ‫سه‌لمێنراوه‌ ك�ه‌ تێكڕای‌‬ ‫ژی��ان��ی‌ خ��رۆك��ه‌ س���ووره‌‬ ‫چ��ـ��ـ��ـ��ێ��ن��راوه‌ك��ان�ی‌ خوێن‬ ‫ل��ه‌ب��ۆری‌ تاقیكردنه‌وه‌دا‬ ‫هاوتای‌ خانه‌كانی‌ خرۆكه‌‬ ‫ئاساییه‌كانن‬ ‫س�����ووره‌‬ ‫(دروستنه‌كراوه‌كان)‪.‬‬ ‫ل������ه‌ب������ه‌رئ������ه‌وه‌ بۆ‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م��ج��ار ت���وێ���ژه‌ران‬ ‫ت��وان��ی��ان خ��رۆك �ه‌ سووره‌‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ات��ووه‌ك��ان كه‌‬ ‫له‌خرۆكه‌ دروستكراوه‌كانی‌‬ ‫پێكهێنه‌ری‌ خوێنی‌ مرۆڤ‬ ‫(‪hematopoietic stem‬‬ ‫‪ )cells‬دروستیان بكه‌ن‌و‬ ‫بیانكه‌نه‌ جه‌سته‌ی‌ هه‌مان‬ ‫كه‌سی‌ خوێن به‌خشه‌وه‌‬

‫(خرۆكه‌ دروستكراوه‌كانی‌‬ ‫پێكهێنه‌ری‌ خ��وێ��ن ئه‌و‬ ‫خ���رۆك���ه‌ دروس���ت���ك���راوه‌‬ ‫پ���ێ���گ���ه‌ی���ش���ت���وان���ه‌ن ك���ه‌‬ ‫ت��وان��ای‌ گۆڕینی‌ ته‌واوی‌‬ ‫خ��رۆك��ه‌ك��ان��ی‌ خوێنیان‬ ‫هه‌یه‌ "خرۆكه‌ سووره‌كان‪،‬‬ ‫خرۆكه‌ سپییه‌كان‪."..،‬‬ ‫ئ���ه‌ن���ج���ام���ه‌ك���ان���ی‌ ئ���ه‌م‬ ‫ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه‌وه‌ی���ه‌ ل���ه‌‬ ‫"ب���ڵ��اوك������راوه‌ی‌ خوێن‬ ‫باڵوكرانه‌وه‌‬ ‫(‪")blood‬‬ ‫ك �ه‌ ل��ه‌الی��ه‌ن كۆمپانیای‬ ‫ئه‌مریكی‌ بۆ زانستی‌ خوێن‬ ‫كه‌ هه‌فتانه‌ ده‌رده‌چێت‪.‬‬ ‫ل �ه‌ ڕاس��ت��ی��دا‪ ،‬به‌هۆی‌‬ ‫ك���ه‌م���ی‌ درێ���ژخ���ای���ه‌ن���ی‌‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ك���ان���ی‌ خوێن‬

‫ل����ه‌ ب�����ه‌رزب�����وون�����ه‌وه‌ی‌‬ ‫پوێسیتیه‌كانی‌ سااڵنه‌ كه‌‬ ‫ب��ه‌ ح�ه‌ف��ت��ا م��ل��ی��ۆن یه‌كه‌‬ ‫(یه‌كه‌ی‌‬ ‫ده‌خه‌مڵێنرێت‬ ‫خوێن ب�ه‌ ‪ 450‬میلیلیتر‬ ‫ی���ان ن��زی��ك �ه‌ی‌ ن��ی��و لیتر‬ ‫ده‌خ �ه‌م��ڵ��ێ��ن��رێ��ت)‪ ،‬دوای‌‬ ‫ئ������ه‌وه‌ش ده‌رك���ه‌وت���ن���ی‌‬ ‫پێوویستی‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ی‌‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ نوێیه‌كانی‌‬ ‫ه���ی���م���ۆگ���ڵ���ۆب���ی���ن و‪،‬‬ ‫ن��ال �ه‌ب��ارب��وون �ی‌ ئه‌زمه‌ی‌‬ ‫خ���وێ���ن ل���ه‌ جیهانداو‬ ‫پاشه‌كشه‌ی‌ به‌خشه‌رانی‌‬ ‫خ���وێ���ن‪ ،‬ده‌ك���رێ���ت ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ به‌ ئومێدێكی‌‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ ڕه‌چ��او بكرێت‬ ‫ل �ه‌ده‌وڵ �ه‌م �ه‌ن��دك��ردن �ی‌ ئه‌و‬ ‫نه‌خۆشانه‌ی‌ كه‌ پێوویستیان‬ ‫ب �ه‌ گ��واس��ت��ن �ه‌وه‌ی‌ خوێن‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌و ل �ه‌ ه �ه‌م��ان كاتدا‬ ‫خوێن وه‌رگ���ران ده‌توانن‬ ‫خوێنی‌ ت���ه‌واو به‌خۆیان‬ ‫ببه‌خشن بۆ ڕزگاركردنی‌‬ ‫ژیانیان!‪.‬‬ ‫ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���ه‌ران���ی‌‬ ‫خرۆكه‌ دروستكراوه‌كانی‌‬

‫ده‌سگیركردنی‌ ڕاستییه‌ك‬ ‫ئه‌و خانه‌ دروستكراوانه‌یان‬ ‫ك��رده‌ چ��وار مشكـــه‌وه‌‪،‬‬ ‫پ��اش ئه‌نجامـــدانی‌ ئه‌م‬ ‫ك��اره‌ بۆیـــان ده‌ركه‌وت‬ ‫خ��ان�ه‌ دروستكراوه‌كانی‌‬ ‫ج���ه‌س���ت���ه‌ی‌ مشكه‌كان‬ ‫ل�����ه‌وپ�����ه‌ڕی‌ ك��������رداری‌‬ ‫گ����ه‌ش����ه‌ك����ردن����دان‪ .‬ب���ه‌‬ ‫ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان�ی‌ به‌خشینی‌‬ ‫ب �ه‌خ��ش �ه‌رێ��ك‪ ،‬توێژه‌ران‬ ‫س����ه‌رل����ه‌ن����وێ‌ هه‌ستان‬ ‫به‌دروستكردن‌و تێكردنی‌‬ ‫خرۆكه‌ سووره‌كانی‌ خوێن‬ ‫بۆ جه‌سته‌ی‌ به‌خشه‌ره‌كه‌‬ ‫بۆ تاقیكردنه‌وه‌ی‌ مانه‌وه‌ی‌‬ ‫خانه‌كان له‌ناو جه‌سته‌ی‌‬ ‫م���رۆڤ���دا‪ .‬دوای‌ پێنج‬

‫ڕۆژ‪ ،‬ڕێ����ژه‌ی‌ مانه‌وه‌ی‌‬ ‫خ���رۆك���ه‌ك���ان���ی‌ خوێنه‌‬ ‫تێكراوه‌كه‌ی‌ ناو جه‌سته‌ی‌‬ ‫به‌خشه‌ره‌كه‌ گه‌یشته‌ ‪%94‬‬ ‫بۆ ‪ .%100‬دوای‌ بیست‬ ‫و ش���ه‌ش ڕۆژ ڕێژه‌كه‌‬ ‫گ�ه‌ش��ت�ه‌ ‪ %41‬ب��ۆ ‪،%63‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌نجامێكی‌ زۆر‬ ‫ن��زی��ك �ه‌ ل��ه‌ نیوه‌ته‌مه‌نی‌‬ ‫ژیانی‌ خرۆكه‌ بنچینه‌ییه‌‬ ‫س��روش��ت��ی��ی �ه‌ك��ان �ی‌ خوێن‬ ‫ك��ه‌ ب��ه‌ ب��ی��س �ت‌و هه‌شت‬ ‫ده‌خه‌مڵێنرێت‪.‬‬ ‫ڕۆژ‬ ‫ئ �ه‌م ئه‌نجامـــانه‌ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ب��ه‌ ڕۆش��ن��ی‌ سه‌لمانـــد‬ ‫ك����ه‌ ت���ێ���ك���ڕای‌ ژی�����ان‌و‬ ‫ڕێ��ـ��ـ��ـ��ـ��ژه‌ی‌ مانـــه‌وه‌ی‌‬ ‫خ���ان���ه‌ چ���ێ���ن���راوه‌ك���ان���ی‌‬ ‫هاوشێوه‌ی‌ خرۆكه‌ ئاساییه‌‬ ‫س��ووره‌ك��ان��ی‌ خ��وێ��ن��ن و‬ ‫به‌كارهێنانیان‬ ‫ت���وان���ای‌‬ ‫ل�����ه‌ گ����واس����ت����ن����ه‌وه‌ی‌‬ ‫خ��وێ��ن��دا زی���اد ده‌ك���ات‪.‬‬ ‫"ل����وك دوای‌" ده‌ڵێت‪:‬‬

‫"هه‌رچه‌نده‌ توێژینه‌وه‌كانی‌‬ ‫پ����ێ����ش����وو ئ������ه‌وه‌ی������ان‬ ‫ڕوون���ك���رده‌وه‌ له‌باره‌ی‌‬ ‫خ��ان�ه‌ دروستكراوه‌كانی‌‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ێ��ن�ه‌ری‌ خ��وێ��ن كه‌‬ ‫ئێمه‌ ده‌ت��وان��ی��ن پ��ه‌ره‌ به‌و‬ ‫خانانه‌ ب��ده‌ی��ن ب��ۆ ته‌واو‬ ‫گ���ه‌ش���ه‌ك���ردن���ی‌ خ���رۆك���ه‌‬ ‫س��ووره‌ك��ان خوێن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ �ه‌وه‌ یه‌كه‌م توێژینه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ توانای‌ زیندوومانه‌وه‌ی‌‬ ‫خانه‌كانی‌ سه‌لماند له‌ناو‬ ‫جه‌سته‌ی‌ مرۆڤدا‪ ،‬بێگومان‬ ‫ده‌سكه‌وتێــــكی‌‬ ‫ئ���ه‌وه‌‬ ‫مه‌زنی‌ زانستییه‌ كه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫زانایانی‌ چاندنی‌ خانه‌كان‬ ‫ئه‌ژمار ده‌كرێت"‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫پرۆفیسۆری‌ زانسته‌كانی‌‬

‫‪39‬‬

‫خوێن له‌زانكۆی‌ "‪Pierre‬‬ ‫‪"and Marie Curie‬‬ ‫ل����ه‌ پ����اری����س ده‌ڵ���ێ���ت‪:‬‬ ‫كاریگه‌ر‬ ‫"پێویستییه‌كی‌‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌ ل����ه‌س����ه‌رچ����اوه‌ی‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆڕك��ردن �ی‌ خوێن‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ‌ مه‌ترسی‌‬ ‫ت��ووش��ب��وون ب �ه‌ ڤایرۆسه‌‬ ‫ن��وێ��ی��ه‌ك��ان ك���ه‌ ده‌بێته‌‬ ‫ه���اوڕێ���ی‌ گواستنه‌وه‌ی‌‬ ‫خ��وێ��ن له‌نه‌شته‌رگه‌رییه‌‬ ‫چا و لێگه‌ر ییه‌كا ند ا ‪.‬‬ ‫ب�ه‌ره�ه‌م��ه��ێ��ن��ان�ی‌ خرۆكه‌‬ ‫س����ووره‌ك����ان����ی‌ خوێن‬ ‫ب���ه‌ ت �ه‌ك��ن��ی��ك �ی‌ چاندن‬ ‫به‌ڵێنیكی‌ ڕه‌چ���اوك���راوی‌‬ ‫تایبه‌ته‌‪ ،‬وه‌ هه‌وڵه‌كانیتر‬ ‫ب�����ۆ دروس����ت����ك����ردن����ی‌‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی‌ جگه‌ له‌و‬ ‫س �ه‌رچ��اوان �ه‌ نه‌یانتوانیوه‌‬ ‫سه‌ركه‌وتنی‌ لێوه‌ به‌ده‌ست‬ ‫بهێنن"‪.‬‬ ‫ده‌ش������ێ‌ ب���وت���رێ���ت‬ ‫ك��ه‌ ئ���ه‌م ئ �ه‌ن��ج��ام��ان �ه‌ له‌‬

‫ك���ات���ێ���ك���ی‌ گ���ون���ج���اودا‬ ‫هاتبێتن‪ ،‬به‌تایبه‌تی‌ له‌گه‌ڵ‌‬ ‫ڕاگ�ه‌ی��ان��دن�ی‌ ڕایكخراوه‌‬ ‫به‌خشینی‌‬ ‫جیهانییه‌كانی‌‬ ‫خ���وێ���ن وه‌ك "خ���اچ���ی‌‬ ‫س������ووری‌ ئ��ه‌م��ری��ك��ی‌ ‪-‬‬ ‫‪American Red Cross‬‬

‫" كه‌ له‌م دواییانه‌دا كه‌می‌‬ ‫ڕه‌خنه‌ی‌ خوێنی‌ نیشتیمانی‌‬ ‫خه‌زنكراوی‌ ڕاگه‌یاند‪.‬‬ ‫ل��������ه‌م دوای�������ی�������ه‌دا‬ ‫ڕێكخراوه‌ی‌ ته‌ندروستی‌‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی‌ ڕای���گ���ه‌ی���ان���د‬ ‫ك���ه‌ ڕێ�����ژه‌ی‌ به‌خشینی‌‬ ‫دانیشــــتوانی‌‬ ‫خ��وێ��ن�ی‌‬ ‫زیــاتر ل �ه‌ حه‌قتا واڵت‬ ‫گ���ه‌ی���ش���ت���ووه‌ت���ه‌ ‪ ،%1‬و‬ ‫زۆرێ����ك ل���ه‌و واڵتانه‌ش‬

‫له‌واڵته‌ پێشكه‌وتووه‌كان‬ ‫ڕاگوێزراوه‌كــانن‬ ‫ی���ان‬ ‫و ل���ه‌وپ���ه‌ڕی‌ پێویستی‌‬ ‫خ��وێ��ن��داب��وون‪ .‬ئ���ه‌وه‌ش‬ ‫ده‌گ���ه‌ڕێ���ت���ـ���ـ���ـ���ـ���ه‌وه‌ی‌ بۆ‬ ‫بنچینه‌ی‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫ڕێ��ژه‌ی‌ نه‌خۆشی‌ دایكان‪،‬‬ ‫خراپی‌ خواردنی‌ مندااڵن‪،‬‬ ‫قوربانیدانی‌ ڕووداوه‌كان‪،‬‬ ‫نه‌خۆشیــه‌كانی‌ درم و‬ ‫په‌تا‪.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر "دوای‌"‬ ‫ل�����ه‌س�����ه‌ر ب���ن���چ���ی���ن���ه‌ی‌‬ ‫ت���اق���ی���ك���ردن���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی‌‬ ‫س���ه‌رك���ه‌وت���وو ده‌ڵیت‪:‬‬ ‫"ئه‌نجامه‌ ده‌رچووه‌كانی‌‬ ‫لێكۆ ڵینه‌و ه‌كا نما ن‬ ‫ب�ه‌ڵ��گ�ه‌ی�ه‌ك�ی‌ ئه‌زموونی‌‬ ‫پی به‌خشین له‌ چه‌مكی‌‬ ‫"گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی‌ خرۆكه‌‬ ‫سووره‌ دروستكراوه‌كانی‌‬ ‫خ��وێ��ن" و‪ ،‬به‌ڵێنی‌ داوه‌‬ ‫كه‌ پ��رۆژه‌ی‌ خه‌زنكردنی‌‬ ‫بێسنـــوور‬ ‫خ���وێ���ن���ی‌‬ ‫تائێستاش وه‌كو بابه‌تـــێك‬ ‫ل �ه‌ ن��ێ��وان دوو كه‌وانه‌دا‬ ‫ماوه‌ته‌وه‌ یان نه‌گه‌یشتوه‌ته‌‬ ‫ته‌حقیقكردن"‬ ‫ئ��اس��ت �ی‌‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا پرۆفیسۆر‬ ‫وت������ی‌‪" :‬ه����ه‌رچ����ه‌ن����ده‌‬ ‫پ��رۆس �ه‌ی‌ به‌رهه‌مهێنانی‌‬ ‫ئ�����ه‌م خ���ان���ان���ه‌ ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫پێوه‌رێكی‌ ته‌واو پێویستی‌‬ ‫ته‌كنـــه‌لۆژیایه‌كی‌‬ ‫ب��ه‌‬ ‫پێشكه‌وتوو هه‌یه‌له‌بواری‌‬ ‫ئه‌ندازیاری‌ خانـــه‌كاندا‪،‬‬ ‫باوه‌ڕمــانوایه‌‬ ‫ئ��ێ��م �ه‌‬ ‫ك���ـ���ـ���ه‌ ده‌ش�������ێ‌ خ���ان���ه‌‬ ‫دروستكراوه‌كانی‌ خوێن‬ ‫جێگره‌وه‌یه‌كی‌ به‌سوودبن‬ ‫ب�����ۆ ن����ه‌ش����ت����ه‌رگ����ه‌ری‌‬ ‫گ���واس���ت���ن���ه‌وه‌ی‌ خوێنی‌‬ ‫ت��ه‌ق��ل��ی��دی‌‪ ،‬ل���ه‌ب���ه‌رئ���ه‌وه‌‬ ‫ك��ۆگ��ای �ه‌ك �ی‌ گونجاوی‌‬ ‫خ��وێ��ن��م��ان له‌به‌رده‌ستدا‬ ‫نیه‌ به‌ڵكو ته‌شه‌نه‌كردنی‌‬ ‫م��ه‌ت��رس��ی��ی��ه‌ك��ان و ئه‌و‬ ‫ن����ه‌خ����ۆش����ی����ی����ه‌ی‌ ك����ه‌‬ ‫ب��ب��وه‌ت �ه‌ ه����اوڕێ له‌گـه‌ڵ‬ ‫گ���واس���ت���ن���ه‌وه‌ی‌ خوێنه‌‬ ‫ته‌قلیدییه‌كه‌ كه‌م ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫و‪ .‬خه‌بات حه‌سه‌ن‬


‫‪40‬‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫هه‌ره‌مه‌کانی‬ ‫میسر‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫‪41‬‬


‫شارستانییه‌ت‬

‫‪42‬‬

‫ی فیرعه‌ونه‌كان ‌ی‬ ‫زۆرب����‌ه ‌‬ ‫ی سێی‌هم‌و چواره‌م ‌ی‬ ‫زنجیر‌ه ‌‬ ‫م��ی��س��ر ل���ه‌پ���اڵ به‌هێزكردن ‌ی‬ ‫الی���ه‌ن���ه‌ك���ان��� ‌ی س����ه‌رب����ازی‌‌و‬ ‫له‌شكه‌ركێشی‌‌و شه‌ڕه‌كانیان‪،‬‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌م��ان��ك��ات��ی��ش��دا خه‌ریك ‌ی‬ ‫ئاوه‌دانی‌‌و بیناسازیشبوون‪.‬‬ ‫ی بیناسازی‌‌و‬ ‫ه����ون����ه‌ر ‌‬ ‫ئ��اوه‌دان � ‌ی میسریه‌كان ب��ۆ ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫سه‌رده‌م‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه ك‌ه وا ‌‬ ‫له‌میسر ك��ردب��وو ناوبانگێك ‌ی‬ ‫زۆرپ���ه‌ی���داب���ك���ات‌و له‌الیه‌ن‬ ‫مێژوونووسانه‌و‌ه‬ ‫لێكۆڵه‌رو‬ ‫ی پێبدرێت‪.‬‬ ‫گرنگییه‌ك ‌ی زۆر ‌‬ ‫ل�ه‌ی�ه‌ك��ێ��ك ل��‌ه ك���ار‌ه گرنگ‌و‬ ‫به‌ناوبانگه‌كان ‌ی میسریه‌كانیش‬ ‫درووستكردن ‌ی (هه‌ره‌مه‌كان)‬ ‫ی خوێندنه‌وه‌و‬ ‫ب��وو‌ه ك�‌ه دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك � ‌ی زۆر ‌‬ ‫ئ�����ه‌م ه����ه‌ره‌م����ان����‌ه ل���ه‌الی���ه‌ن‬ ‫یۆنانییه‌كانه‌و‌ه ل‌ه ن��او حه‌وت‬ ‫ی جیهان‬ ‫س�ه‌رس��وڕه��ێ��ن�ه‌ره‌ك�‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫دان��راوه‌و ئه‌م هه‌ره‌مان‌ه گۆڕ ‌‬ ‫ی پادشا(فیرعه‌ون)كان‌ه‬ ‫گ �ه‌ور‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه ل‌ه چه‌ندین پارچ‌ه به‌رد ‌‬ ‫گه‌وره‌وقوورس درووستكراون‪.‬‬ ‫گ��ه‌وره‌ت��ری��ن ه �ه‌ره‌م��ی��ش له‌م‬ ‫نێوه‌نده‌دا هه‌ره‌م‌ه (سیانییه‌كان‬ ‫ی���ان س � ‌ێ ه �ه‌ره‌م �ه‌ك �ه‌ی �ه‌) ك‌ه‬ ‫ده‌ك�ه‌وێ��ت�‌ه ناحی‌هی‌(مه‌نفیس)‬ ‫ـ �ه‌وه‌و ئه‌م هه‌ره‌م‌ه پێكه‌وه‌یه‌و‬ ‫ی هه‌ره‌م ‌ی (خئوپس یان‬ ‫به‌ناو ‌‬ ‫خوفۆ) ناوزه‌ند كراوه‌‪ .‬هه‌ره‌م ‌ی‬ ‫(خئوپس) (‪230‬م) پانیه‌كه‌یه‌ت ‌ی‬ ‫و( ‪)146,5‬م درێژ‌ه و ل‌ه دوو‬ ‫ی سه‌نگین‬ ‫ی به‌رد ‌‬ ‫ملیۆن پارچ‌ه ‌‬ ‫ی هه‌ر‬ ‫درووستكراو‌ه ك‌ه كێش‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نزیك‌ه ‌‬ ‫پارچه‌یه‌ك ‌ی به‌رده‌ك‌ه ‌‬ ‫(‪2500‬ك��گ��م) ده‌ب��ێ��ت‪ .‬له‌ناو‬

‫ئه‌م ه�ه‌ره‌م�ه‌دا چه‌ند پله‌كانه‌و‬ ‫ت��اق‌و ژوورێ��ك � ‌ی زۆرو چه‌ند‬ ‫ی‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫شتێكیتر ‌‬ ‫تێدای‌ه ك‌ه ده‌ری��ده‌خ��ات به‌چ ‌ی‬ ‫ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك� ‌ی زۆر لێهاتوانه‌و‬ ‫ل�ه‌چ� ‌ی ئاستێك ‌ی ب����ه‌رزدا ئه‌م‬ ‫ه �ه‌ره‌م��ان �‌ه درووس���ت���ك���راو‌ه و‬ ‫ئه‌ندازیاری ‌ی بۆكراوه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫شوێنێك ب��وو‌ه بۆ دۆعاكردن‌و‬ ‫ی خوداكانیان‌و‬ ‫پ����اڕان����ه‌و‌ه ‌‬ ‫ل�ه‌ن��او ئ �ه‌م ه �ه‌ره‌م��ان �ه‌دا چه‌ند‬ ‫په‌ره‌ستگایه‌ك درووستكرابوو‬ ‫ك‌ه كائینه‌كانیان تێیدا مه‌راسیم‌ه‬ ‫جادوویی‌‌و ئه‌فسووناویه‌كانییان‬ ‫ی‬ ‫به‌ڕێو‌ه ده‌ب��رد‪ .‬له‌ده‌ورووبه‌ر ‌‬ ‫ی گ���ه‌وره‌و‬ ‫ه �ه‌ره‌م �ه‌ك��ان گ���ۆڕ ‌‬ ‫ك �ه‌س �‌ه ن��اوب��ان��گ و خ���اوه‌ن‬ ‫پ��ل�ه‌دار‌ه میسرییه‌كان ‌ی تێدایه‌‪.‬‬ ‫ی یه‌ك‌هم‌و‬ ‫له‌سه‌رده‌م ‌ی زنجیر‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫دووه‌م�� ‌ی فیرعه‌ونه‌كان گۆڕ ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌س‌ه ن���اوداره‌ك���ان ئه‌وه‌ند ‌‬ ‫فیرعه‌ونه‌كان گه‌وره‌بووه‌‪.‬‬ ‫گ����ه‌ر ب���اس��� ‌ی چۆنیه‌ت ‌ی‬ ‫درووستكردن ‌ی ئ�ه‌م هه‌ره‌مان‌ه‬ ‫بكه‌ین ده‌ب��ێ��ت بڵێین ك �‌ه بۆ‬ ‫درووستكردن ‌ی ئه‌م شوێه‌وار‌ه‬ ‫گ����ه‌وره‌و به‌ناوبانگه‌ی‌ه چه‌ند‬ ‫ی كرێكار‬ ‫تاقمێك ‌ی گ����ه‌ور‌ه ‌‬ ‫ئ��ام��اده‌ك��راوه‌و به‌پێ ‌ی توانایی‌‌و‬ ‫ش���اره‌زای���ی���ان داب���ه‌ش���ك���راون‬ ‫ئیش‌وكاره‌كانداو‬ ‫ب���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ده‌ستیان به‌درووستكردن ‌ی ئه‌م‬ ‫هه‌ره‌مان‌ه كردوو‌ه ك‌ه ماوه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫ی خ��ای��ان��دوو‌ه ت��ا ته‌واو‬ ‫زۆر ‌‬ ‫ب���ووه‌‪ .‬ل�ه‌ب�ه‌رام��ب�ه‌ری��ش��دا ئه‌م‬ ‫كرێكاران‌ه خ��واردن‌و پۆشاكیان‬ ‫ل��ه‌ئ��ه‌ن��ب��اره‌ك��ان�� ‌ی فیرعه‌ون‬ ‫وه‌رده‌گ����رت‌و شوێنه‌وارناسان‬ ‫پێیا نو ا یه‌‬

‫ك‌ه بۆ درووستكردن ‌ی هه‌ره‌م ‌ی‬ ‫(خئوپس) چوار تاقم ‌ی كرێكار‬ ‫ئ��ام��اده‌ك��راون ك‌ه پێكهاتبوون‬ ‫ل �‌ه ب���ه‌رد ت��اش �ه‌ك��ان‌و ئیشیان‬ ‫ی به‌رده‌كانبوو‬ ‫جوانكردن ‌ی ڕوو ‌‬ ‫ك���‌ه ل���ه‌ژێ���ر س���ه‌رپ���ه‌رس���ت��� ‌ی‬ ‫بیناسازێكدا ب���وون‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌شدا هه‌موو ئیشه‌كان له‌ژێر‬ ‫ی كه‌سێكدا ب��وو ك‌ه‬ ‫چ��اودێ��ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كار ‌‬ ‫به‌به‌رده‌وام ‌ی چاودێر ‌‬ ‫كرێكاره‌كان ‌ی ده‌كرد‪ .‬وه‌ستاكان‬ ‫به‌پێ ‌ی پێوویست ‌ی ژماره‌یان زیاد‬ ‫ده‌ك��راو ه�ه‌ر وه‌ستایه‌ك چه‌ند‬ ‫كرێكارێك(یان چه‌ند شاگردێك)‬ ‫ی ده‌كردو‬ ‫له‌به‌رده‌ستیدا ك��ار ‌‬ ‫هه‌ندێك له‌م كرێكاران‌ه شاره‌زاو‬ ‫هه‌ندێكیشیان ش��اره‌زا نه‌بوون‬ ‫ب��ه‌اڵم به‌تواناو به‌هێز بوون‌و‬ ‫ی جه‌سته‌ییه‌و‌ه كه‌سان ‌ی‬ ‫ل �ه‌ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌هێزو به‌توانا ب��وون‌و توانا ‌‬ ‫كاركردنیان ل‌ه ئاستێك ‌ی به‌رزدا‬ ‫ی‬ ‫ب��وو‪ .‬كرێكاره‌كان له‌ڕێگ‌ه ‌‬ ‫دار یان ته‌نافه‌و‌ه به‌رده‌كانیان‬ ‫ب����ه‌رزده‌ك����رده‌وه‌‪ .‬یۆنانیه‌كان‬ ‫له‌كات ‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كانیان له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م هه‌ره‌مان‌ه دووپات ‌ی ده‌كه‌نه‌و‌ه‬ ‫ك��‌ه خ �ه‌ڵ��ك � ‌ی م��ی��س��ر له‌كات ‌ی‬ ‫درووستكردن ‌ی ئ�ه‌م هه‌ره‌مان‌ه‬ ‫ناڕه‌زایه‌تیه‌ك ‌ی زۆریان ده‌ربڕیوو‌ه‬ ‫و ج���ار ج���ار‌ه ئ �ه‌گ �ه‌ر بۆیان‬ ‫بڕه‌خسای‌ه ته‌رم ‌ی فیرعه‌ونه‌كانیان‬ ‫له‌ناو گۆڕه‌كان ده‌هێناو‌ه ده‌ره‌وه‌‌و‬ ‫ه �ه‌ر ب��ۆ ب �ه‌م هۆیه‌شه‌وه‌بوو‌ه‬ ‫ك��‌ه ل��‌ه ك��ۆت��ای � ‌ی ده‌س���ه‌اڵت��� ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی چواره‌م ‌ی و سه‌ره‌تا ‌‬ ‫زنجیر‌ه ‌‬ ‫ی پێنجه‌م ‌ی فیرعه‌ونه‌كان‬ ‫زنجیر‌ه ‌‬ ‫درووستكردن ‌ی ئه‌م هه‌ره‌مانه‌یان‬ ‫وه‌ستاندووه‌و وازیان ل‌ه‬

‫درووستكردن ‌ی هێناوه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ی‬ ‫خه‌ڵك ‌ی ڕه‌شوو ڕووت به‌زۆر ‌‬ ‫وه‌ك��و كرێكار دیاریده‌كران‌و‬ ‫هه‌ندێك جاریش ناچار ده‌كران‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ن ف��ی��رع�ه‌ون�ه‌ك��ان�ه‌و‌ه بۆ‬ ‫ی ل‌ه كاركردن‬ ‫ی به‌شدار ‌‬ ‫ئ �ه‌و‌ه ‌‬ ‫ب��ك�ه‌ن‪ ،‬بۆی‌ه ل�‌ه كۆتاییه‌كاندا‬ ‫خه‌ڵك ‌ی ناڕه‌زاییه‌ك ‌ی زۆریان‬ ‫ده‌ربڕی‌‌و ده‌ستیان ل‌ه كاركردن‬ ‫هه‌ڵگرت‪.‬‬ ‫ی ئاماژه‌ی‌ه ك‌ه هیچ‬ ‫جێگ‌ه ‌‬ ‫بینای‌ه و ئاوه‌دانیه‌ك ‌ی تر نه‌بوو‌ه‬ ‫ی ب����دات ل��‌ه ش��ان � ‌ی ئه‌م‬ ‫خ���ۆ ‌‬ ‫هه‌ره‌مان‌ه (به‌تایبه‌ت ‌ی هه‌ره‌م ‌ی‬ ‫ی‬ ‫خئوپس)و هه‌رچه‌ند‌ه له‌زۆرب‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌ركه‌ز ‌‬ ‫ناوچه‌كان ‌ی ئه‌مریكا ‌‬ ‫شارستانی‌هت‌و پێشكه‌وتن بوون ‌ی‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌و چ�ه‌ن��د بیناییه‌كیان‬ ‫درووس���ت���ك���ردووه‌و ئاوه‌دان ‌ی‬ ‫ه �ه‌ب��وو‌ه ب��ه‌اڵم هه‌رگیز وه‌كو‬ ‫ئه‌م هه‌ره‌م‌ه نه‌بوون‌و ناتوانرێت‬ ‫پێكه‌و‌ه به‌راورد بكرێن‪.‬‬ ‫ی ‪ 30‬ه���ه‌ره‌م ل‌ه‬ ‫ن��زی��ك�‌ه ‌‬ ‫میسردا هه‌ی‌ه ك‌ه ‪ 23‬دانه‌یان‬ ‫ی‬ ‫له‌وان ‌ی تریان زیاتر لێكۆڵینه‌و‌ه ‌‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ك���راو‌ه و په‌رتووك ‌ی‬ ‫ی‬ ‫له‌سه‌ر نووسراو‌ه و ل‌ه ڕوو ‌‬ ‫ی و بیركاریشه‌و‌ه‬ ‫ئ �ه‌ن��دازی��ار ‌‬ ‫ل �‌ه ئاستێك ‌ی زۆر ب���ه‌رزدان‪.‬‬ ‫خاڵ ‌ی سه‌رسوڕهێنه‌ر ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫ی نه‌بوون ‌ی پێشكه‌وتنێك ‌ی‬ ‫سه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫ت�ه‌ك��ن�ه‌ل��ۆژی��ای� ‌ی ك �ه‌چ � ‌ی چۆن‬ ‫ت��وان��ی��وی��ان�‌ه ب��ه‌و ش��ێ��وه‌ی�‌ه ئه‌م‬ ‫هه‌ره‌مان‌ه درووست بكه‌ن‪.‬‬ ‫به‌خاكسپاردن ‌ی فیرعه‌ون‬ ‫كاتێك ك �‌ه فیرعه‌ون‬ ‫ل‌ه ساڵ ‌ی ‪ 2439‬پ‪.‬ز گیان ‌ی‬ ‫له‌ده‌ستدا هێشتا كرێكاره‌كان‬ ‫خ���ه‌ری���ك��� ‌ی درووس���ت���ك���ردن‬ ‫ی‬ ‫و ف��ه‌رش��ك��ردن�� ‌ی ن�����اوه‌و‌ه ‌‬ ‫ی مه‌ڕمه‌ڕ‬ ‫په‌رستگاكان ب‌ه به‌رد ‌‬

‫ی به‌خاك ‌ی‬ ‫بوون‪ ،‬بۆی‌ه پێشئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ناوچه‌یه‌كیان‬ ‫بسپێرن ڕه‌وان �‌ه ‌‬ ‫ی نیل و‬ ‫كرد له‌نزیك ڕووب��ار ‌‬ ‫له‌م شوێن‌ه مۆمیایان ك��رد‪ .‬ب‌ه‬ ‫چه‌ند پارچه‌یه‌ك پێچایانه‌وه‌و‬ ‫له‌هه‌ر پارچه‌یه‌كدا چه‌ند زێڕو‬ ‫ئاڵتونێكیان له‌گه‌ڵ پارچه‌كه‌دا‬ ‫ل‌ه الش�ه‌ك�ه‌ی�ه‌و‌ه ده‌پێچایه‌وه‌و‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 45‬ڕۆژ ‌‬ ‫ئه‌مكاره‌ش نزیك‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫خایاند تا ته‌وایان كرد‪ .‬دوا ‌‬ ‫مۆ میا كر د نی‌‪ ،‬مه‌ر ا سیمێكی‌‬ ‫مه‌زهه‌بیان بۆ گێڕا و الشه‌كه‌یان‬ ‫خست‌ه ناو تابووته‌و‌ه و له‌كات ‌ی‬ ‫ناشتنیدا چه‌ند كه‌ره‌سته‌یه‌ك ‌ی‬ ‫تایبه‌ت ‌ی وه‌كو خۆراك و پۆشاك‬ ‫و چ���ه‌ك و چ��ه‌ن��د شتێك ‌ی‬ ‫تریشیان خست‌ه ناو گۆڕه‌كه‌یه‌وه‌‪.‬‬ ‫م��ی��س��ری�ه‌ك��ان پ��ێ��ی��ان��واب��وو ك‌ه‬ ‫كاتێك كه‌سێك ده‌مرێت ده‌بێت‬ ‫ی بكرێت‬ ‫ی له‌الشه‌ك‌ه ‌‬ ‫پارێزگار ‌‬ ‫ی ڕۆح�� ‌ی بتوانێت ل‌ه‬ ‫ب��ۆئ �ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی مه‌رگ‬ ‫ی ژی��ان�� ‌ی دوا ‌‬ ‫دوا ‌‬ ‫شاد ببێت‪ .‬هه‌ر بۆی‌ه له‌كات ‌ی‬ ‫ی‬ ‫مردندا ئه‌ندامه‌كان ‌ی ناوه‌و‌ه ‌‬ ‫م��ردووه‌ك��ان��ی��ان (وه‌ك���و دڵ و‬ ‫گورچیل‌ه و س� ‌ی و ‪..‬هتد)‬ ‫ده‌رهێناوه‌ت‌ه ده‌ره‌و‌ه و چه‌ند‬ ‫شتێك ‌ی وه‌كو خوێیان پێوه‌ده‌كرد‬ ‫ی خ���راپ نه‌بێت و‬ ‫ب��ۆ ئ���ه‌و‌ه ‌‬ ‫دواتر الشه‌كه‌یا ب‌ه پارچ‌ه كه‌تان‬ ‫داده‌پۆشاو مۆمیا ده‌كرا و ئینجا‬ ‫ده‌یان ناشت‪ .‬بۆی‌ه فیرعه‌ونه‌كان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی ڕوحیان دوا ‌‬ ‫میسر بۆ ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫مردن و زیندووبوونه‌و‌ه ب‌ه شاد ‌‬ ‫بمێنێته‌و‌ه گرنگیه‌ك ‌ی زۆریان ب‌ه‬ ‫مۆمیا ك��ردن ودرووستكردن ‌ی‬ ‫وه �ه‌ره‌م ده‌دا و له‌م میانه‌شدا‬ ‫خه‌ڵك تووش ‌ی ناخۆشیه‌ك ‌ی زۆر‬ ‫ده‌بوونه‌و‌ه تا ئه‌م هه‌ره‌مانه‌یان‬ ‫درووست ده‌كرد‪.‬‬ ‫و‪:‬ساالر عادل حه‌سه‌ن‬


‫سه‌فه‌رناسی‬

‫ڤ دێت‬ ‫اری مرۆ‬ ‫ۆنی ئاز‬ ‫هوت‪ :‬ب‬ ‫ئه‌م فره‌ییه‪،‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‌‬ ‫سه‌ت و ده‌سه‌اڵته‌وه وت کردوه‬ ‫سیا‬ ‫ه نه‌‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر سه‌ردار عه‌زیز ده‌ینوسێت‬

‫وه‌های ل‬ ‫ژینگه‌ و‬ ‫تێرامان له‬ ‫ماده‌یه‌کی‬ ‫م سیحره‪ ،‬ئه‌م توانایه ۆ نوسین و‬ ‫ه ن���ه‌وت‬ ‫كی به پێز ب‬ ‫ه‌ران‌و ئه‌‬ ‫به جۆرێک‬ ‫ه‌رووی زان�س��ت��ی��ی�ه‌‌و ی زینده‌و‬ ‫ببێته ماده‌یه‌‬ ‫ه‌ر مرۆڤ‪.‬‬ ‫��‬ ‫ه‌‬ ‫ۆکی که‬ ‫س‬ ‫ه‌یه له دونیا‬ ‫ل � ‪ .‬ره‌نگه له‌پاشماو ه‌اڵم چیر‬ ‫ه‌ر کاریگه‌ریه‌کانی له ی تایبه‌‌ت ه‬ ‫وبێت‪ .‬ب��‬ ‫ئۆرگانیه‬ ‫ت و س‬ ‫که ئه‌‌ده‌بێک‬ ‫تبو‬ ‫مرۆڤیشه‌وه دروس ن زان�س�ت و سیاسه‌ مان ده‌توانین بڵێین ‌بی نه‌وت‪.‬‬ ‫سته‌‌وخۆ و‬ ‫وا‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ۆڤ‬ ‫ه ن��ێ�‬ ‫‌‌‬ ‫ه‬ ‫نئ‬ ‫مر‬ ‫وه‌یه‌كی را‬ ‫ئ �ه‌م م��اده‌ی �ه ل� ی دڵته‌‌نگی ژیاری ت‪ ،‬له که پێی ده‌ڵێ ت به شێ‬ ‫ه‌ره له سه‌ر‬ ‫چیرۆکێک‬ ‫ئه‌مرۆ ن‌‌و‬ ‫ه‌به‌خشێ‬ ‫ڕاو و کاریگ‬ ‫ئابوریدا‬ ‫ه‌ب‬ ‫سه‌رباری‬ ‫ه‪ .‬ن �ه‌وت ووزه د ن ئامێر و‬ ‫راسته‌وخۆ به‌شێکی دان كانی ئێمه‪.‬‬ ‫وا‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫نێ‬ ‫ێت‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫گێ‬ ‫ل‬ ‫بۆ ئه‌‬ ‫و په‌یوه‌ندیه‌‬ ‫ته‌نها نا‬ ‫وێته کار‪.‬‬ ‫وه‌ك ژیان‬ ‫ئامێر ده‌که‌‬ ‫رۆڤ‬ ‫انی‬ ‫یار‬ ‫رێیه‌وه‬ ‫كی سه‌یر هه‌یه‪ .‬م ی ئامێر ژیان و ژ ه له سه‌ر بواری فراو بینین‪ ،‬زۆر‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌‬ ‫ن و خود‬ ‫م‌ کاریگه‌‌ری‬ ‫مرۆڤدا‬ ‫رکرد‬ ‫�وان��ێ�ت رووب����ه‌روو که‌یان ئه‌‬ ‫مایه‌ی هیچ‬ ‫ی سه‌فه‌ره‌‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫نیشته‌جێبوون و کا ی نه‌بووه‌ته‬ ‫ئامێربوون‬ ‫له یاده‌وه‌ر‬ ‫توانا و‬ ‫تا ئه‌م ماده‌‬ ‫ب�ه‬ ‫سه‌ید قوتب‬ ‫به‌اڵم ئامێر‬ ‫هێش‬ ‫ببێته‌وه‪.‬‬ ‫ده‌نوسێت‪.‬‬ ‫ایه‌ته‌وه‪ ،‬بواری تر ک له دونیای ئێمه‌دا‪ .‬ک دروست‬ ‫مریکا وه‌ها‬ ‫ت نه‌دۆزر‬ ‫رکردنه‌وه‌یه‌‬ ‫�ت پچرانێ‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌و‬ ‫ه‌‬ ‫مابوو بی‬ ‫��ێ‬ ‫بواره‌کانی‬ ‫بۆ ئ به مرۆڤ‪.‬‬ ‫شتا کۆیله‬ ‫لێره ب���ه‌دواوه ده‌ب ۆ سه‌رجه‌م‬ ‫ه‬ ‫هێ‬ ‫تنی ئێمه ب‬ ‫ش‬ ‫به‌‌خ‬ ‫وانین درێژه‬ ‫ه‪،‬‬ ‫ای‬ ‫مێریش‬ ‫ه‌که‌وت‬ ‫له تێگه‌یش‬ ‫نات‬ ‫ئامێر هێنده پێشن ت خوێنی ئامێره‪ .‬ئا ئامێر بێت‬ ‫ونکه به هاتنی نه‌وت وو بده‌ین‪.‬‬ ‫�ه‌و‬ ‫ریه‪ .‬ب�ه‌اڵم‬ ‫رد‬ ‫ژیانمان‪ .‬چ‬ ‫له دون��ی��ادا‪ .‬ن سه‌رمایه‌دا‬ ‫و چه‌مکه‌كانی رابوو له شته‌كان‪،‬‬ ‫ک‬ ‫تێ‬ ‫کا‬ ‫ده‌می‬ ‫ره‪.‬‬ ‫تێز‬ ‫انه‬ ‫مرۆڤی سه‌ر کۆیله‌که‌رو رزگارکه‌ ایه ئه‌وا به هه‌مان رۆ مرۆڤ بیری تێرام له رۆژانی‬ ‫اتانه‌ی تیاد‬ ‫بیری ئه‌‌م‬ ‫سه‌كانه‌وه‪.‬‬ ‫له هه‌مانکاتدا وو ئه‌م سیف‬ ‫یان به که‌‬ ‫په‌یوه‌ندی‬ ‫وه‌ستێت‪‌ .‬‬ ‫ونێک هه‌رد‬ ‫له په‌یوه‌ند‬ ‫ه‌ما بابه‌تی‬ ‫ه‌ره‌که‌ی ده‌‬ ‫هه‌ر بو‬ ‫‌لۆژیا وه‬ ‫دوکتۆراک‬ ‫سیاسه‌ت له‬ ‫رب‬ ‫کا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫کن‬ ‫ی‬ ‫ه‌ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫وسینی تێز‬ ‫گه‌شه‌ی ت‬ ‫ی‬ ‫سروشتی له‌ س ت چیرۆکی‬ ‫سیانه ن‬ ‫و ده‌وڵه‌ت و شیواز ره بوو له‬ ‫‪ .‬ئ�ه‌م‬ ‫کی نه‌و‬ ‫شێکی گه‌و‬ ‫نێوان نه‌وت‬ ‫به‌‬ ‫وترێت که‬ ‫چیرۆ داری و کۆڵۆنیالیزمه واوئه‌که‌ن‪.‬‬ ‫ژهه‌اڵتی ناوه‌راست ه‌توانرێت ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫س�ه‌رم�ای�ه‌‌‬ ‫ت‬ ‫ری‬ ‫‌یه‌كی رۆ‬ ‫جۆرێک د‬ ‫انی یان به‬ ‫و‬ ‫پ�ه‌ی�وه‌س��ت�ن‪ ،‬یه‌كیت وتی له ماده‬ ‫‌ته‌که‌م‪ .‬به‬ ‫کاریگه‌ریه‌ك‬ ‫کنه‌لۆژیا نه‌‬ ‫هۆی بابه‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م ماده‌یه و‬ ‫تێگه‌یشتن‬ ‫ک‬ ‫پێ‬ ‫و ته‌‬ ‫به‬ ‫بۆ‬ ‫گه‌یشتن له‌‬ ‫گه‌شه‌ی زانست ده‌یه‌کی پ��ی �رۆزه‌وه راو بۆ تێ‬ ‫ئه‌م ماده‌یه رێگایه‌كه ناوچه‌یه‌دا‪.‬‬ ‫ه ما‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫رب‬ ‫ه‌م‬ ‫ی‬ ‫کا‬ ‫سیحریه‌وه‪ ،‬ل ڕا بۆ ماده‌یه‌کی به‌ انست و چه‌مککردن ێیه له‌ کۆمه‌ڵگاکانی ئ ه جۆره‌کان‬ ‫هه‌رچی نو‬ ‫جۆرێک ل‬ ‫ز‬ ‫به‬ ‫گڕه‌که‌یه‌‌وه گ�ۆ ه‌مه چیرۆکی گشتی انه‌کان له‬ ‫م بۆ کور‬ ‫ئ‬ ‫ایه‌‌وه ئه‌فس‬ ‫نه‌وت پێش مۆدێرنه ه گوڕ هات‬ ‫خزمه‌‌تی مرۆڤ‪ .‬ه هۆی توان‬ ‫ه‌گورگور ب‬ ‫ی به توانا‬ ‫ت‬ ‫كا‬ ‫ب‬ ‫ێبه‌ر ئه‌‬ ‫؛ باب‬ ‫انست‬ ‫ئه‌‬ ‫ئه‌فسانه‌یه‪ .‬ز له کاتێکدا مرۆڤ ب سادانه‌ی ده‌په‌رسترا نای ئه‌وه ده‌به‌خشێت له رێگای‬ ‫اتم‪ .‬که ما‬ ‫تنه‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌کاته‌وه‪.‬‬ ‫ی‬ ‫شێوازێک‬ ‫ه‬ ‫شه‪ .‬به ها‬ ‫چ‬ ‫ه په‌رستنی‬ ‫پو چیرۆکێکی خ�ۆش و خاته نێو که‌ڵکه‌ڵه‌ی وانام پێببه‌خ‬ ‫کی تر ل‬ ‫وه‪ ،‬جۆرێ‬ ‫‌ی‬ ‫ت‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫له‬ ‫دا‬ ‫ی‬ ‫انکات‬ ‫ه ال‬ ‫ی زانسته‌‬ ‫دونیاگه‌ری‪ ،‬له هه‌م یاریده‌ی پوچ بوونه‌و ی گه‌شه‌‬ ‫د‬ ‫دیاریده‌یه‌ك‬ ‫ه‌ته ئاراوه‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتخوازی‪ .‬ئه‌م س ڤیبه‌ر به‬ ‫هێناو‬ ‫ک‬ ‫ما‬ ‫سی ئه‌ڵمانی‬ ‫رێت‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵنا‬ ‫مۆدێرنه‌وه باس ئه‌ك کی جودای‬ ‫داکان چیرۆ‬ ‫ه‌یوه‌ست به‬ ‫پ‬ ‫و‬ ‫مرۆڤ و‬ ‫نه‌وت له شوێنه ج ه‌یوه‌سته به‬ ‫ی جودا پ‬ ‫به شیواز‬ ‫هه‌یه‪،‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.