lvin science no 1

Page 1

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫‪No.1, january 2011‬‬

‫زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‬ ‫ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستده‌کات؟‬

‫‪DNA‬‬ ‫‪84‬‬

‫کۆدی نهێنی ژیان‬ ‫حاڵه‌تی ئایدز‬ ‫له‌کوردستان هه‌یه‌‬

‫پیسبوونی ژینگه‌ی‬ ‫سلێمانی به‌ژاوه‌ژاو‬ ‫ه‬ ‫مه‌ترسی بۆ دڵ هه‌ی ‌‬

‫مایا‬

‫شارستانییه‌تی‬ ‫سووتاو‬

‫پڵنگی‬ ‫به‌نگال‬

‫گه‌شتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان‬



‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫‪No.1, january 2011‬‬

‫زانستو تهکنهلۆژیا‬ ‫ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستدهکات؟‬

‫‪DNA‬‬ ‫‪84‬‬

‫کۆدی نهێنی ژیان‬ ‫حاڵهتی ئایدز‬ ‫لهکوردستان ههیه‬

‫پیسبوونی ژینگهی‬ ‫سلێمانی بهژاوهژاو‬ ‫مهترسی بۆ دڵ ههیه‬

‫مایا‬

‫شارستانییهتی‬ ‫سووتاو‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌و‬ ‫چاپخانه‌ی دلێر به‌هاوبه‌شی ده‌ریده‌که‌ن‬ ‫‪No.1, january 2011‬‬ ‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌و ‌ه‬ ‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میر ‌ه‬ ‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین‌‪ :‬دڵشاد ساڵح‬

‫پڵنگی‬ ‫بهنگال‬

‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی‬ ‫سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪ .‬سلێمانی‪.‬‬ ‫گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬

‫گهشتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪29 48‬‬ ‫‪14 30‬‬

‫‪ine‬‬

‫‪magaz‬‬

‫‪ience‬‬

‫‪. com/‬‬ ‫‪sc‬‬

‫‪inpress‬‬

‫‪www.lv‬‬


‫ه‌كنۆلۆژیاو‌ه‬ ‫‌ب��ه‌ده‌ری ت‬ ‫ی ل��ه‌ڕاده‬ ‫مرۆڤایه‌تی‬ ‫پێشكه‌وتن‬ ‫ب �چ �ووك‪،‬‬ ‫�ه‌ده‌ی‬ ‫ی‬ ‫ێنی هه‌نگاو‬ ‫كانی زان �س �ت ل �ه‌س ه‌ر ب���ووه‌ به‌گوندێك ه‌ی پڕ له‌نه‬ ‫چ‬ ‫ه‌وره‌ی به‌س‬ ‫پێشكه‌وتنه‌‬ ‫هه‌ندێك ناو‬ ‫ت له‌ناوكی‬ ‫ر گ‬ ‫ورد ته‌نانه‌‬ ‫ه‌ك به‌ره‌و‬ ‫جیهان زۆر‬ ‫سته‌مدا گۆڕانكاری زۆ ه‌ژین‪ ،‬له‌الی‬ ‫ره‌ی له‌دڵی‬ ‫نا كه‌تێیدا د‬ ‫ت‪،‬‬ ‫زۆر گ��ه‌و‬ ‫بی جیهانه‌دا هێ‬ ‫ری‪ ،‬له‌الیه‌كی ده‌نێ ردت �ر نهێنی‬ ‫ن له‌م سه‌ر‬ ‫ئه‌و‬ ‫و‬ ‫یا‬ ‫ان‬ ‫قیینه‌وه‌ی ز‬ ‫ناكا‬ ‫كان ئه‌تۆم‬ ‫به‌هۆی ته‌‬ ‫پیشه‌سازییه‌‬ ‫حه‌شار داوه‌‪ ،‬كه‌زا ی ئه‌و نهێنیی‌ه‬ ‫و‬ ‫بو‬ ‫ه‌سه‌‬ ‫ۆیدا‬ ‫وه‌‬ ‫ره‌وه‌ پێشكه‌وتنی كه‌ر سانتر كردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬خ سه‌ری جیهان بۆ كردنه‌ ه‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫ت‬ ‫‌یه‌كێك له‌ب‬ ‫و‬ ‫ئا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ائ‬ ‫شتێك ت‬ ‫رۆڤ زۆر‬ ‫كه‬ ‫می ده‌بێت‪.‬‬ ‫ژیانی بۆ م ‌یاتی هیواداره‌ هه‌موو ه‌و هه‌نگاو ده‌نێن‪ ،‬وته‌ری كوانته‌‬ ‫ۆڤه‬ ‫هاوێت بۆ ئ‬ ‫ۆمپی‬ ‫ی ته‌قیینه‌و‌ه‬ ‫له‌ئێستادا مر ت ده‌س �ت ب‬ ‫یان دروستكردنی ك ی هاوشێوه‌‬ ‫ت‪ ،‬ده‌ی�ه‌وێ�‬ ‫وودا‪ ،‬زۆربه‌‬ ‫وستكردنه‌وه‌‬ ‫زه‌وه‌ی بۆ‬ ‫كا‬ ‫سه‌ده‌ی رابرد‬ ‫در‬ ‫�ه‌ر‬ ‫ب ێنانه‌ی كه‌ له‌‬ ‫گ���ه‌وره‌ك���ه‌ ل �ه‌س ی تێبگه‌ین‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫ه‌وه‌‬ ‫وون‪.‬‬ ‫ئ��� گ��ه‌ردوون��ه‌ی‬ ‫به‌ته‌نیا خه‌یاڵ ب ه‌ده‌ی بیست‬ ‫ئ��ه‌م‬ ‫س�‬ ‫ب����ۆ ئ����اوا‬ ‫س�ه‌ره‌ت��ای ش �ۆڕش��ێ �ك �ی‬ ‫ئ��ێ���م���ه‌‬ ‫ی‬ ‫ووه‌‪DNA ،‬‬ ‫م���رۆڤ���ای���ه‌ت��� دا به‌رپاكرد‪،‬‬ ‫ستب‬ ‫ه‌ی له‌زانست‬ ‫درو ش���وێ ��ن���ه‌ی���‌ه‬ ‫ه‌ور‬ ‫ه‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫و‬ ‫گ له‌ئێستادا ب‬ ‫ئ�������ه‌ ���ی م �رۆڤ �‌ه‬ ‫كه‌‬ ‫��زه‌ر‪ ،‬وزه‌ی‬ ‫خ���ه‌ون‬ ‫�ن��ی �ن‪ ،‬ل���ه‌ی�‬ ‫ك���ه‌ ی بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫�‬ ‫�ی‬ ‫ده‌ب�‬ ‫ه‌ر‪ ،‬مۆبایل‪،‬‬ ‫زانستو تهکنهلۆژیا‬ ‫نهێنییه‌كه‌‬ ‫مپیوت‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌م�وو‬ ‫ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستدهکات؟‬ ‫ناوكی‪ ،‬كۆ نێت‪ ،‬به‌رز‌ه‬ ‫ئێستا‬ ‫ۆت‪ ،‬ئینته‌ر‬ ‫ك زی ���ات ���ر‬ ‫‪DNA‬‬ ‫رۆب�‬ ‫ك��اره��ێ��ن�ان�ی‬ ‫ك����ات����ێ����‬ ‫��ه‌ی��ن��ه‌ر‪ ،‬ب�ه‌‬ ‫خ�ه‌ون�ه‌ك�ه‌ی‬ ‫‪84‬‬ ‫گ‬ ‫تری وزه‌‪،‬‬ ‫ره‌‬ ‫ه‌رچاوه‌كانی‬ ‫ه��ی���وادا ‪ .‬گه‌یشتنی‬ ‫س‬ ‫مایا‬ ‫ب��ێ��ت�ه‌ دی‬ ‫ه‌وت وه‌ك���و‬ ‫ج �گ �ه‌ ل���ه‌ن���‬ ‫وچه‌ی نانۆ‬ ‫ان �ای��ان به‌نا‬ ‫ی‬ ‫�ا‬ ‫م�‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫��‬ ‫گ‬ ‫ز‬ ‫و‬ ‫���ان���ه‌ی ك‌ه‬ ‫ئ���ا‬ ‫ره‌س‬ ‫خ����ۆرو ‪...‬ه���ت���د‪،‬‬ ‫ئ ���ه‌و ك���ه‌ ه‌دا كه‌ڵكیان‬ ‫ژان�‬ ‫زه‌وی‌و ك �ی ن���وێ‪،‬‬ ‫له‌ژیانی رۆ زۆر بچووك‬ ‫وازێ �‬ ‫پڵنگی‬ ‫ب �ه‌ش��ێ � ره‌و خێرایی‌ه‬ ‫لێوه‌رده‌گرین هه‌مانكاتیشدا‬ ‫رۆیشتن به‌‬ ‫بهنگال‬ ‫�ات �ه‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ئه‌ندازیاری‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫به‌رزه‌كان‬ ‫رتر ده‌كات‪.‬‬ ‫گهشتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان‬ ‫چاره‌سه‌ری‬ ‫زۆر كارییگه‌ وه‌ پاراستنی‬ ‫ك‪،‬‬ ‫تره‌‬ ‫جنێتی ���ه‌ن ���ج ���ه‌و‬ ‫له‌الیه‌كی ن‪ ،‬به‌هه‌موو‬ ‫سەر نووسەر‬ ‫رپ‬ ‫���‬ ‫ه‌ما‬ ‫ش����ێ ۆش����ی����ی����‌ه‬ ‫زه‌وییه‌ تاقانه‌ك ه‌ ل�ه‌ه�ه‌م�وو‬ ‫��‬ ‫خ��‬ ‫�ی�ه‌و‬ ‫ن����ه‌ �ن ���ده‌ك����ان‪،‬‬ ‫گ��ی�ان��ل�ه‌ب�ه‌ران��ی� ۆیه‌ گرنگ‌ه‬ ‫ك ���وش���‬ ‫رسیدایه‌‪ ،‬ب‬ ‫دن �ه‌وه‌ی‬ ‫ۆشایی‬ ‫ه‌مه‌ت‬ ‫وی ئاگادار‬ ‫دروس��ت �ك �ر ش‪ ،‬چوون به‌ره‌و ناخی ب ی كاتێك زیاتر ل انی سه‌ر زه‌‬ ‫وستبوون‬ ‫رسییه‌ك‬ ‫انی له‌‬ ‫ه‌پاراستنیدا‪.‬‬ ‫ئه‌ندامه‌ك ینه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ی در ‌یه‌كی ئێمه‌ش له‌مه‌ت ه‌شدار بین ل‬ ‫تێره‌و تاڕاده‬ ‫ئاسمان‪ ،‬دۆز‬ ‫كه‌باسمانكرد‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ب‬ ‫ه‌ئه‌س‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫هه‌ساره‌و ئه‌ستێره‌و گه‌ل موو ئه‌مانه‌و زۆر بی ه‌هۆی هه‌موو ئه‌وشتانه‌ مان پێكه‌و‌ه‬ ‫وه‌ی هه‌موو‬ ‫ه‌ردوون‪ ،‬هه‌‬ ‫ب‬ ‫انستیی‌ه‬ ‫ئه‌‬ ‫گ‬ ‫تێبگه‌یین‌و‬ ‫زۆر هه‌موو رهه‌می ئه‌و شۆڕشه‌ ز تای ئێمه‌ لێره‌ین‪ ،‬بۆ انكارییه‌كانی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫هانه‌و گۆڕ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫داربێت له‌و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫شتی تریش‬ ‫س‬ ‫نۆزده‌هه‌م‌و‬ ‫جی‬ ‫بتوانێت به‌ش‬ ‫ایی سه‌ده‌ی‬ ‫له‌م ی كوردیش‬ ‫كه‌ له‌كۆت‬ ‫پێكردووه‌‪.‬‬ ‫ت‌و نه‌ته‌وه‌‬ ‫ه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌ ده‌ستی ��ه‌ده‌ی بیس‬ ‫انكاریانه‌دا‪.‬‬ ‫س‬ ‫س�‬ ‫ری‌و گۆڕ‬ ‫ئێستا ل �ه‌س �ه‌رت��ای ینه‌وه‌ی زانیا‬ ‫به‌هۆی ته‌قی‬ ‫ه‌ك‪ ،‬جیهان‬ ‫ی‬

‫سه‌روتار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫‪No.1, january 2011‬‬

‫کۆدی نهێنی ژیان‬

‫حاڵهتی ئایدز‬ ‫لهکوردستان ههیه‬

‫شارستانییهتی‬ ‫سووتاو‬

‫پیسبوونی ژینگهی‬ ‫سلێمانی بهژاوهژاو‬ ‫مهترسی بۆ دڵ ههیه‬


‫‪5‬‬

‫هه‌مه‌ره‌نگ‬

‫ژیان‬ ‫له‌ڕه‌نگه‌كاندا‪،‬‬ ‫ره‌نگی سه‌وز‬ ‫ی ك �ه‌ن �‌هدا‪،‬‬ ‫�اوا‬ ‫ب��اك �ووری خ���ۆرائ� كاریگه‌ری‬ ‫ی‬ ‫ئ‌هم دیارده‌یه‌ به‌هۆ ه‌تمۆسفێری‬ ‫ی دره‌ختی‬ ‫بۆق‬ ‫له‌سه‌ر ئ‬ ‫دا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫��‬ ‫�‬ ‫ان‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫��‬ ‫�ۆ‬ ‫ی زه‌وی �دا‬ ‫�ێ���ك���ی ش �‬ ‫ل���ه‌ژوان �‬ ‫اڵی �‌هك �ی ب��ای خ ج‌همسه‌ر‌هكان‬ ‫ر گ �ه‌‬ ‫زه‌وی له‌‬ ‫دوو ب���ۆق ل��ه‌س��ه‌ رووبـــاری‬ ‫ستده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ده‌لتـــــای‬ ‫ی درو‬ ‫نا به‌رانبه‌ر‬ ‫س �ه‌وز یای لۆیزیا‬ ‫د‌همی خێو‬ ‫ز‬ ‫ئاتشه‌فاال‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫گ �ی س �‬ ‫ی‬ ‫و ل��ه‌ده‌م��ی‬ ‫ه‌ك وه‌س��ت��اون‪ ،‬ره‌ن � ‌نگ‌هكانی ئ‌هشك‌هوت زێ���ك���ی ئ���‌ا‬ ‫��‬ ‫ه‌هموو ره‬ ‫و‬ ‫و س���‌هوزی‬ ‫ی روشتدا له‌‬ ‫ح���ه‌ ی ری �وف �ری �‬ ‫دا‬ ‫ك‬ ‫نێ‬ ‫وێ‬ ‫س‬ ‫ش‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫�‬ ‫وت‬ ‫ل‬ ‫ز د‌هداته‌وه‌‪،‬‬ ‫ه‌زی �ات �ره‌ ل �ه‌ه �‌هم �وو ن‪ ،‬گیا‪ ،‬ئ�ه‌ش�ك�ه‌ چالیوبول بلێ‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫ك‬ ‫ك����ردوو‌ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫�ت‬ ‫ان‬ ‫�‬ ‫خ‬ ‫ست‬ ‫�ه‌اڵی دره‌‬ ‫دار‬ ‫ئ��ام��ێ��زی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬گ‬ ‫په‌پوول‌هكان‪ ،‬یان وه‌ك خ��ێ �و‬ ‫ر‪،‬‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫ی‪،‬‬ ‫پول‌هكی‬ ‫ر‬ ‫‪.‬‬ ‫و‬ ‫��اك �و‬ ‫رێكدا‬ ‫ون بۆ ئ‌هم‬ ‫‌ن �ان �ه‌ت روون��اك��ی ب ـــۆشی‪ ،‬ب‌هگه‌شتیا ئه‌وی چو‬ ‫ت �ه‬ ‫ه‌ی ژیانخ‬ ‫ی‬ ‫ه‌ جێگ‌هی‬ ‫انــــ‬ ‫به‌هۆ انه‌‪ ،‬ب�ووه‌ت�‬ ‫سه‌وز نیش ه‌ڵب‌هت الیه‌نگرانی شوێنه‌ ئاس‬ ‫وش�ت‌و ه‬ ‫ی خه‌ڵك‪‌‌.‬‬ ‫س�ر‬ ‫س‌هرنج‬ ‫اڵی‌هكی پانی‬ ‫ژینگه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر گه‌‬ ‫دار‌هوان‬ ‫ك‬ ‫وز له‌سه‌ر‬ ‫ماری سه‌وزی ی دار‌هوان‬ ‫بۆقێ قێكی س �ه‌‬ ‫ۆ‬ ‫ی س���ه‌وز‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫سوێسنه‌‪،‬‬ ‫س‬ ‫سوێسن‌هی‬ ‫ك‬ ‫له‌ده‌شت‌ه‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫مارێ ه‌اڵین‌هكه‌یدا‬ ‫پ‬ ‫یا‬ ‫ی‬ ‫ال‬ ‫ك‬ ‫اتشافا‬ ‫ه‌اڵی‌ه‬ ‫ه‌پ‌هناگه‌ گ‬ ‫كۆستاریكا‪،‬‬ ‫گ ك‌هوتوو له‌ده‌لتای ئ ئ �ه‌م �‌‌ه ل‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫اب‬ ‫ر‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫د‬ ‫ئاو‬ ‫��‬ ‫�‬ ‫ه‌ن‬ ‫مه‌سێر‌هكانی‬ ‫ی‬ ‫ه‌س����ت����اوه‌‪ ،‬ه���ه‌رچ��� ه‌‪ ،‬ب‌هاڵم نزمه‌كان رانیی‌ه گه‌ر‬ ‫دارستان‌ه با‬ ‫و‬ ‫رووب��اره‌ی�‬ ‫بایۆلۆژیكی‬ ‫ئ‌هم‬ ‫ی‬ ‫نیشت‌هجێی ن ئ‌همان‪ ،‬ل‌هباكووری ئ‌هم ناوچه‌یه‌ وێستگه‌ ل �ه‌ب��او‌هش‬ ‫وجۆر‌هكانیا‬ ‫ی‬ ‫ها‬ ‫ب‌هناوبانگی سلیڤا ۆ توێژینه‌و‌ه‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫‌ب‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌ن‌هدا گه‌وره‌‬ ‫م ناوه‌نده‌ ب‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئ‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫گرتووه‌‪،‬‬ ‫و‬ ‫بیناكراو‌ه‪.‬‬ ‫رووناكی باك ووری‪ ،‬ی��ان‬ ‫ئیكۆلۆژی‬ ‫‪Nation‬‬ ‫ك���ی ب ��اك���‬ ‫‌هر‬ ‫‪al‬‬ ‫روون��ا‬ ‫نمایشێكی له‌س رچ������اوه‌‪:‬‬ ‫بۆریالس‪،‬‬ ‫س�������ه‌‬ ‫ی‬ ‫ك چه‌قۆی‬ ‫‪Geogra‬‬ ‫به‌ره‌به‌یان ئاسمان‪ ،‬نزی‬ ‫‪phic‬‬ ‫رووناكی ل‌ه‬ ‫هه‌رێمی‬ ‫‪،)Yellowk‬‬ ‫(‪nife‬‬ ‫زه‌رد‬


‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫هه‌واڵ‬

‫یه‌كه‌م ریخۆڵه‌ی‬ ‫مرۆڤ له‌تاقیگه‌دا‬ ‫دروستكرا‬ ‫زانایان له‌نه‌خۆشخانه‌ی سین سیناتی له‌والیه‌تی ئۆهایۆ توانیویان‌ه‬ ‫به‌سوودوه‌رگرتن له‌خان‌ه بنچینه‌ییه‌كان یه‌كه‌م ئه‌ندامی مرۆڤ وات‌ه ریخۆڵ‌ه‬ ‫له‌تاقیگه‌دا دروستبكه‌ن‪ ،‬ك‌ه به‌هه‌نگاوێكی گ �ه‌وره‌ بۆ دروستكردنی‬ ‫ئه‌ندام ل�ه‌ده‌ره‌وه‌ی له‌ش بۆ جێگرتنه‌وه‌ی ئه‌ندام‌ه له‌كیسچووه‌كان‪ ،‬یان‬ ‫تێكچووه‌كان داده‌نرێت‪.‬‬ ‫پێشتر ئ �ه‌وه‌ی به‌كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌خانه‌ بنچینه‌ییه‌كان كرابوو‪،‬‬ ‫دروستكردنی سییه‌كانی مشك بوو‪ ،‬جیمز ویل‌و جیسۆن ئیسپنسن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ن كه‌یه‌كه‌م ئه‌ندامی مرۆڤیان دروستكردوه‌‪.‬‬ ‫ئاكامی تاقیكردنه‌وه‌كان له‌سه‌ر گیانله‌به‌ران وا نیشان ده‌ده‌ن كه‌ده‌كرێت‬ ‫ئه‌م ریخۆڵه‌ی‌ه به‌سه‌ركه‌وتوویی بۆ نه‌خۆشه‌كان به‌كاربهێنرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Nature :‬‬

‫كونه‌ره‌شێك‬ ‫كونه‌‌ره‌شێكی تر‬ ‫هه‌ڵده‌لوشێت‬ ‫باوانی كرۆكۆدیلــــــــــــــــــه‌كان گیاخۆربوون‬ ‫ب���ه‌دۆزی���ن���ه‌وه‌ی ب �ه‌ب �ه‌ردب��ووی‬ ‫‪ 6.5‬ملیۆن س��اڵ�ه‌ی ك��رۆك��ۆدی��ل‪،‬‬ ‫وا دێت‌ه ب�ه‌رچ��او ك‌ه ئ �ه‌م راوچیی‌ه‬ ‫ترسێنه‌ر‌ه له‌سه‌ر هه‌ندێك جۆری‬ ‫ج��ی��اواز گه‌شه‌ی ک���ردووه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ئه‌م ب‌ه به‌ردبووان‌ه هه‌م كرۆكۆدیل‌ه‬ ‫زه‌به‌الحه‌كانی تێدایه‌‪ ،‬هه‌م هه‌ندێك‬ ‫جۆری ورد كه‌گیاخۆر بوون‪.‬‬ ‫زانایان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕن ئیتر‬ ‫ناكرێت به‌كرۆكۆدیل بوترێت ب‌ه‬ ‫ب �ه‌ردب��ووی زی��ن��دوو‪ .‬پێشتر وای��ان‬ ‫داده‌ن����ا كه‌هه‌ندێك له‌جۆره‌كانی‬ ‫كرۆكۆدیل له‌چاو سه‌رده‌مانی پێش‬ ‫مێژوو ته‌نیا تۆزێك گۆڕانكارییان‬ ‫ب�ه‌س�ه‌ردا ه��ات��ووه‌‪ ،‬بۆی‌ه ده‌یانگوت‬ ‫ئه‌مان‌ه ب‌ه به‌ردبووی زیندووی ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی‬ ‫ك‌ه له‌م دوایا‌نه‌دا له‌سه‌ر كرۆكۆدیل‌ه‬ ‫ب �‌ه ب���ه‌ردب���ووه‌ك���ان ئ �ه‌ن��ج��ام��دراون‬ ‫ده‌ریده‌خه‌ن كه‌ئه‌وانه‌ی ئه‌م سه‌رده‌م‌ه‬ ‫له‌ڕاستییدا ل�ه‌س�ه‌ر بنچینه‌ی زۆر‬ ‫جۆراجۆر گه‌شه‌یان سه‌ندووه‌‪ ،‬باوانی‬ ‫كۆنی ئه‌م گیانله‌به‌ره‌‪ ،‬هه‌م كرۆكۆدیلی‬

‫زۆرگ����ه‌ورن‌و ه �ه‌م نموونه‌ی زۆر‬ ‫بچووكی شێو‌ه پشیله‌‪.‬‬ ‫پێكهاته‌ی له‌ش‬ ‫ی‬ ‫كرۆكۆدیلی ئێستا كه‌هه‌ڵگر ‌‬ ‫شه‌ویلگه‌ی درێ��ژو كلكی به‌هێزو‬ ‫شه‌وی‌لكه‌ی به‌هێزه‌‪ ،‬خۆیان له‌گه‌ڵ‬ ‫ژینگه‌ی ئاویدا گونجاندووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی باوه‌ڕی گشتی‪ ،‬زانایان‬ ‫ب��اوه‌ڕی��ان وای �‌ه كه‌پیكهاته‌ی له‌شی‬ ‫ك��رۆك��ۆدی��ل�ه‌ك��ان‌و مارمێلكه‌كان‌و‬ ‫گاریله‌كان له‌سه‌ر هه‌ندێك بوونه‌وه‌ری‬ ‫تری پێش مێژوو گه‌شه‌یان سه‌ندووه‌‪،‬‬ ‫كه‌پێكهاته‌ی جه‌سته‌یان جیاوازبووه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌ك����ات����ی دۆزی�������ن�������ه‌وه‌ی‬ ‫‪)Simosuchus‬و‌ه‬ ‫(‪clarki‬‬ ‫ل��ه‌د‌ه س��اڵ ل���ه‌وه‌و پێشه‌و‌ه تائێستا‬ ‫دێ��ری��ن��ن��اس��ان ه �ه‌وڵ��ی زۆری����ان بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی پاشماوه‌ی ب‌ه به‌ردبووك‌ه‬ ‫له‌ماداگاسكارداوه‌‪ ،‬دوای د‌ه ساڵ‬ ‫ئێسکه‌په‌یکه‌رێک به‌نزیكه‌ی ت�ه‌واو‬ ‫دۆزرای�����ه‌وه‌و ئ �ه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی‬ ‫ك��‌ه ل��ه‌س��ه‌ری��ك��راو‌ه ق��س �ه‌و باسی‬ ‫زۆری سه‌باره‌ت به‌كرۆكۆدیله‌كانی‬

‫نه‌خـــۆشـێكی ئایـدز به‌تــه‌واوی ده‌رمـــانكــــــرا‬ ‫ت��وێ��ژه‌ره‌ك��ان رێگه‌یه‌كی‬ ‫ت��ازه‌ی��ان ب��ۆ ده‌رم��ان��ی ئ��ای��دز‬ ‫دۆزی����وه‌ت����ه‌وه‌‪ ،‬پ��ی��اوێ��ك��ی ‪٤٤‬‬ ‫س��اڵ��ه‌ی ئ �ه‌م��ری��ك��ی ك �ه‌ه �ه‌م‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی بووه‌و‪ ،‬هه‌م ئایدز‬ ‫دوای چاره‌سه‌ركردنی نه‌خۆشی‬ ‫شێرپه‌نجه‌كه‌ی به‌یارمه‌تی خانه‌‬ ‫ئ��ای��دزه‌ك�ه‌ش��ی‬ ‫بنچینییه‌كان‬ ‫به‌ته‌واوه‌تی چاره‌سه‌ر كرا‪ .‬ئه‌م‬ ‫كه‌سه‌ كه‌ناوی (تیموتی براونه‌)‪،‬‬

‫ئێستا له‌ئه‌ڵمانیا ده‌ژی‪ ،‬سه‌ره‌تا‬ ‫به‌چاره‌سه‌ری تیشك سیسته‌می‬ ‫خ��ۆپ��ارێ��زی��ه‌ك��ه‌ی ب���ه‌ت���ه‌واوی‬ ‫له‌كارخرا‪ ،‬ئه‌مجار له‌یه‌كێكه‌وه‌‬ ‫به‌شێك له‌سیسته‌می خۆپاریزی‬ ‫وه‌رگرت‪ ،‬له‌ڕاستیدا پزیشكه‌كان‬ ‫هه‌ندێك له‌خانه‌كانی سیسته‌می‬ ‫خۆپارێزی كه‌سی خۆبه‌خشیان‬ ‫بۆ كه‌سی نه‌خۆش گواسته‌وه‌‪.‬‬ ‫پ��زی��ش��ك �ه‌ك��ان ه��ێ��ش��ت��ا ده‌ڵ��ێ��ن‬

‫تیمۆتی دوای����ی چ �ه‌ن��د س��اڵ‬ ‫نه‌ته‌نیا شێرپه‌نجه‌كه‌ی‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئایدزه‌كه‌شی ده‌رمانكراوه‌‪.‬‬ ‫نهێنی ئه‌م بابه‌ته‌ له‌كه‌سه‌‬ ‫به‌خشه‌ره‌كه‌دایه‌ كه‌یه‌كێكه‌ له‌و‬ ‫كه‌سه‌ زۆر ده‌گمه‌نانه‌ی كه‌‬ ‫به‌شێوه‌ی سرووشتی نه‌خۆشی‬ ‫ئ���ای���دز ك���اری���گ���ه‌ری ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫دانانێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌م كه‌سه‌‬ ‫ل��ه‌ب��اره‌ی جینیتیكییه‌وه‌ زۆر‬

‫نزیكبوو له‌نه‌خۆشه‌كه‌‪،‬‬ ‫ه�����ه‌روه�����ا زان����اك����ان‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ���ه‌و ب����اوه‌ڕه‌ن‬ ‫ك��ه‌ ئ���ه‌م ش��ێ��وازه‌ زۆر‬ ‫م�ه‌ت��رس��ی��داره‌و له‌وانه‌یه‌‬ ‫ن��ه‌خ��ۆش��ه‌ك��ه‌ ب��م��رێ��ت‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ده‌بێت ل�ه‌دووب��اره‌‬ ‫ك��ردن �ه‌وه‌ی��دا زۆر وری��ا‬ ‫بن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪CNN :‬‬

‫ئه‌مڕۆ دروستكردووه‌‪ .‬ناتان جان‬ ‫ك��ل��ی‪ ،‬ی�ه‌ك��ێ��ك ل �ه‌ئ �ه‌ن��دام��ان��ی ئ�ه‌و‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌ی ك‌ه وتار‌ه زانستییه‌كه‌یان‬ ‫ل�����ه(‌‪Vertebrate Paleontology‬‬ ‫‪ )Memoir‬باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌مباره‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ك�‌ه ل�ه‌س�ه‌رو شه‌ویلگه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌ی ب‌ه به‌ردبووه‌ك‌ه به‌ته‌واوی‬ ‫ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌و ئه‌و ئێسكانه‌ی ك‌ه‬ ‫به‌كوالیتیكی به‌رزه‌و‌ه له‌به‌رده‌ستدایه‌‪،‬‬ ‫ب��وو‌ه به‌هۆی ئ��ه‌وه‌ی كه‌پێكهاته‌ی‬ ‫ئێسكی سه‌ره‌كه‌ی هه‌م له‌ناوه‌وه‌و‬ ‫هه‌م له‌ده‌ره‌و‌ه به‌وردی لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر بكه‌ین‪ .‬ته‌نانه‌ت توانیمان‬ ‫ورده‌ك��اری زۆر ده‌گمه‌ن له‌ڕێگه‌ی‬ ‫جوڵه‌ی بچووكترین هه‌سته‌ده‌مارو‬ ‫ده‌ماره‌كانی خوێن ده‌ستبخه‌ین‪ .‬ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ه پێنیشانی داو‌ه كه‌(‪S.‬‬ ‫‪ )clarki‬ل�ه‌گ�ه‌ڵ ج��ۆره‌ك��ان��ی تری‬ ‫كرۆكۆدیل جیاوازی زۆره‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ل��م��ۆز‌و كلكی ك��ورت �ه‌و له‌هه‌مان‬ ‫كاتیشدا جه‌سته‌ی وه‌ك تانكی وایه‌‪.‬‬ ‫ب �ه‌م شه‌ویلگ‌ه ك��ورت‌و كه‌مهێزه‌و‬ ‫ئه‌و ددان‌ه گه‌ورانه‌و‌ه ئه‌م گیانله‌به‌ر‌ه‬

‫ناتوانێت ل �ه‌ئ��اودا راوب��ك��ات‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫جیاوازی زۆری له‌گه‌ڵ كرۆكۆدیلی‬ ‫ئێستادا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫توێژه‌ران باوه‌ڕیانوای‌ه كرۆكۆدیله‌‬ ‫كۆنه‌كان له‌وشكایدا ژیاون‌و سه‌وزه‌و‬ ‫گیایان خ����واردوه‌‪ ،‬ئ �ه‌م گیانله‌به‌ره‌‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌ترین جۆری(‪)S. clarki‬‬ ‫یه‌و پێش ‪ 66‬ملیۆن ساڵ له‌ئێستا ژیاوه‌‪.‬‬ ‫چه‌ند مانگ پێش ئێستا دێرینناسانی‬ ‫چ��االك له‌تانزانیا‪ ،‬به‌به‌ردبوویه‌كی‬ ‫بچووكی شێو‌ه كرۆكۆدیلیان دۆزییه‌وه‌‬ ‫كه‌ددانه‌كانی وه‌ك ددان��ی گیانله‌به‌ره‌‬ ‫شیرده‌ره‌كان وابوو‪ ،‬ددان‌ه نائاساییه‌كانی‬ ‫كرۆكۆدیلی شێو‌ه پشیل‌ه له‌گه‌ڵ ددانی‬ ‫شێو‌ه قوچه‌كی كرۆكۆدیلی ئه‌مڕۆ‬ ‫كه‌بۆ هه‌ڵدرێن كه‌ڵكی لێوه‌رده‌گیرێت‬ ‫ج���ی���اوازه‌‪ .‬ل��ه‌ن��او پ��اش��م��اوه‌ك��ان��ی‬ ‫به‌جێماو كرۆكۆدیلێكی زۆر گه‌وره‌ی‬ ‫‪ 8‬ته‌نی ب��وون��ی ه�ه‌ی�ه‌‪ ،‬ك�‌ه له‌ساڵی‬ ‫‪ 2001‬دۆزرای�ه‌وه‌‪ ،‬له‌وكاته‌و‌ه زانایان‬ ‫خه‌ریكی تۆژینه‌وه‌ن بۆ روونكردنه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م گیانله‌به‌ره‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪BBC :‬‬

‫تاڤگه‌ی نیاگارا وشككرا‬ ‫جوڵه‌ی زه‌وی له‌ساڵه‌كانی (‪1931‬و ‪ )1954‬له‌ناوچه‌ی نیاگارا به‌ردێكی زۆری‬ ‫به‌ره‌و تاڤگه‌ك‌ه نارد‪ .‬بۆی‌ه (‪ )42‬ساڵ له‌مه‌وپێش ئه‌ندازیارانی سوپای ئه‌مریكا‬ ‫تاڤگه‌ی نیاگارایان بۆ یه‌كه‌مجار ل‌ه (‪ )12‬هه‌زار ساڵی پێشوودا وشككرد‪ ،‬به‌مه‌به‌ستی‬ ‫البردنی ئه‌و به‌رد‌ه ‌زالنه‌ی ك‌ه كه‌وتبوون‌ه به‌رده‌م تاڤگه‌كه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و پڕۆژه‌یه‌‬ ‫به‌هۆی باری داراییه‌و‌ه شكستی هێنا‪ ،‬ته‌نیا هه‌ندێك كاری بچووك به‌مه‌به‌ستی‬ ‫قایمكردنی به‌ش‌ه سسته‌كانی تاڤگه‌ك‌ه ئه‌نجامدرا‪ .‬ئه‌ندازیاره‌كان له‌نۆڤمبه‌ری‬ ‫(‪ )1969‬به‌ته‌قاندنه‌وه‌ی ئه‌و به‌ربه‌سته‌ی‬ ‫ك‌ه بۆ الدانی ئاوه‌ك‌ه دروستیانكردبوو‬ ‫ج��ارێ��ك��ی ت��ر ئ���اوی���ان ب��ۆ تاڤگه‌كه‌‬ ‫گ �ه‌ڕان��ده‌وه‌‪ ،‬له‌ئێستا هه‌ندێك وێنه‌ی‬ ‫ن��وێ ل �ه‌و رووداو‌ه ب�ڵاوك��راوه‌ت �ه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪DailyMail :‬‬

‫زانایان له‌م هاوشـــێوه‌سازییه‌دا‬ ‫ك����ه‌ ل���ه‌ڕێ���گ���ه‌ی داڕش���ت���ن���ی‬ ‫پ��ڕۆگ��رام��ی پ��ێ��ش��ك�ه‌وت��وو بۆ‬ ‫م���اوه‌ی چه‌ندیــــــن مانگ‬ ‫له‌به‌رزه‌ كۆمپیته‌ره‌كان خه‌ریكی‬ ‫كار ب��وون‪ ،‬كوونه‌ ره‌شێكیان‬ ‫ل����ه‌الی ك��ون��ه‌ ره‌ش��ێ��ك��ی تر‬ ‫ك �ه‌س �ه‌د ق��ات گ��ه‌وره‌ت��ر ب��وو‬ ‫دان���ا‪ ،‬ك���ه‌زۆر ل �ه‌و ب��ارودۆخ �ه‌‬ ‫ده‌چێت كه‌به‌ڕاستی له‌سروشتدا‬ ‫رووده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ك�����ارل�����ۆس روس���ت���ێ���ر‪،‬‬ ‫مامۆستای زانستی ماتماتیك‬ ‫ل�����ه‌ده‌زگ�����ای ت���ه‌ك���ن���ه‌ل���ۆژی‬ ‫رۆچستێرو ئه‌ندامی ناوه‌ندی‬ ‫رێژه‌یی‌و كێشكردن کۆمپیوتینگ‬ ‫له‌راگه‌یاندنێكدا وت��ی‪ :‬ئه‌و‬ ‫كونه‌ڕه‌شانه‌ی كه‌به‌یه‌ك قه‌باره‌ن‬ ‫ل �ه‌س��روش��ت��دا ل �ه‌ی �ه‌ك��ن��اك �ه‌ون‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئه‌وانه‌ی به‌ر‌یه‌كده‌كه‌ون‬ ‫رێ���ژه‌ی بارستاییه‌كه‌یان یه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر سێ‌‪ ،‬یه‌ك له‌سه‌ر ده‌‪ ،‬یان‬ ‫ته‌نانه‌ت یه‌ك له‌سه‌ر ملیۆنه‌‪.‬‬ ‫ت��������وێ��������ژه‌ران ده‌ڵ����ێ����ن‬ ‫ت��ائ��ێ��س��ت��ا واب���ی���رده‌ك���رای���ه‌وه‌‬ ‫ك����ه‌ه����اوش����ێ����وه‌س����ازی ب��ۆ‬ ‫دوو ك���ون���ه‌ره‌ش ك��ه‌ڕێ��ژه‌ی‬ ‫ب��ارس��ت��ای��ی �ه‌ك��ان��ی��ان ‪100:1‬‬ ‫ب��ێ��ت م���ه‌ح���اڵ���ه‌و پ��ێ��وی��س��ت��ی‬

‫به‌كۆمپیـــته‌ری زۆر به‌هێز‬ ‫ه����ه‌ب����وو‪ ،‬ب������ه‌اڵم ل��وت��س��ۆو‬ ‫ه������اوك������اره‌ك������ه‌ی ی���وس���ف‬ ‫زل��وخ��وور توانیان توانـــایی‬ ‫كۆمپیته‌ره‌كانیان ب��ۆ دی��زان��ی‬ ‫تیوری فیزیكی رێ��ژه‌ی گشتی‬ ‫زیادبكه‌ن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌وان ه �ه‌روه‌ه��ا ل�ه‌ب�ه‌رزه‌‬ ‫كۆمپیته‌ری رانجر له‌ناوه‌ندی‬ ‫پ���ێ���ش���ك���ه‌وت���ووی زان���ك���ۆی‬ ‫ت �ه‌ك��س��اس ك �ه‌ه �ه‌ڵ��گ��ری ‪70‬‬ ‫ه �ه‌زار پڕۆسێسێره‌ بۆ ماوه‌ی‬ ‫س��ێ م��ان��گ‪ ،‬ب��ۆ ئه‌نجامدانی‬ ‫ئ��ه‌م هاوشێوه‌سازییه‌ ئ��اڵ��ۆزه‌‬ ‫به‌کارهێنرا‪.‬‬ ‫ت�����وێ�����ژه‌ران ه����ه‌روه‌ه����ا‬ ‫ده‌ی�������ان�������ه‌وێ�������ت ك����ه‌ئ����ه‌م‬ ‫هاوشێوه‌سازییه‌ بۆ كونه‌ره‌ش‬ ‫به‌بارستایی كه‌مترو كونه‌ره‌شه‌‬ ‫به‌كـــــاربهێنن‪،‬‬ ‫دوانییه‌كــــان‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا ئ���وم���ێ���دی ئ���ه‌وه‌‬ ‫ه����ه‌ی����ه‌ ك�����ه‌ئ�����ه‌م م���ۆدێ���ل���ه‌‬ ‫ن��وێ��ی��ان�ه‌‪ ،‬ی��ارم�ه‌ت��ی��ده‌رب��ێ��ت بۆ‬ ‫بینینی چۆنیه‌تی یه‌كگرتنی‬ ‫كونه‌ره‌شه‌كان به‌ئامرازی وه‌ك‬ ‫لیگۆو ئاسمانپێو‌ی لیزا‪.‬‬ ‫ئه‌م توێژینه‌وانه‌ له‌ "فیزیكاڵ‬ ‫ریڤیوو لێته‌ر" باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬


‫‪9‬‬

‫‪8‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫هه‌واڵ‬

‫ئه‌م مشكان ‌ه خاوه‌نی‬ ‫دوو باوكن‪ ،‬به‌اڵم بێدایكن‬

‫لیستێك له‌پاسوۆرد ‌ه‬ ‫دزراوه‌كانی به‌كارهێنه‌رانی‬ ‫ئینته‌رنێت له‌ئه‌مریكا‬ ‫شیكردنه‌و‌ه له‌سه‌ر نزیكه‌ی (‪ )٢٠٠،٠٠٠‬پاسوۆردی دزراو نیشانده‌دات‬ ‫كه‌زۆرترن ل‌ه (‪)password( ،)١٢٣٤٥٦‬دا هاوبه‌شن‪ ،‬بۆ هاكره‌كان ئه‌م‬ ‫پاسوۆرده‌‌ دۆزینه‌وه‌یان زۆر ئاسانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها زۆربه‌ی خه‌ڵك كاتێك‬ ‫سه‌ردانی سایته‌كانی ئینته‌رنێت ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌هاوشێوه‌ی ئه‌مانه‌ له‌ پاسوۆرد‬ ‫سوودوه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫زۆرب �ه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌سایته‌كانی وه‌ك گیزمۆدۆ‪ ،‬كۆتاكو‪،‬‬ ‫تویته‌ر‪ ،‬فه‌یسبووك كه‌ڵكوه‌رده‌گرن‪ ،‬به‌یه‌ك پاسوۆرده‌وه‌ ده‌چنه‌ ناو‬ ‫سایته‌كانه‌وه‌‪ ،‬به‌پێی تۆیژینه‌وه‌ی شیكاری ئاسایشی سۆفۆس‪ ،‬نزیكه‌ی‬ ‫یه‌ك له‌سه‌ر سێی خه‌ڵك بۆ هه‌موو سایته‌كان یه‌ك پاسوۆردیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫گراهام كلۆلی سه‌رۆكی راوێژكاری له‌سۆفۆس له‌و باره‌وه‌ ده‌ڵێت‬ ‫"ده‌بێت بۆ هه‌موو سایتێك وشه‌یه‌كی تێپه‌ڕی جیاوازت هه‌بێت"‪.‬‬ ‫كلۆلی پێشنیارده‌كات كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌سۆفتوێری ئیداره‌ی پاسوۆرد‪،‬‬ ‫وه‌كو (‪ ،)1Password‬یان (‪ )LastPass‬یارمه‌تیده‌رێكی باش‌ه بۆ پاراستنی‬ ‫پاسوۆرده‌كه‌تان كاتێك ده‌چن‌ه ناو سایتێكه‌وه‌‪ .‬كلۆلی هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‬ ‫"ئه‌م سایتانه‌ یارمه‌تیتان ده‌دا بۆ دروستكردنی وشه‌ی تێپه‌ر به‌ئاسایشی‬ ‫زۆره‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌شێوازێكن ده‌كرێت وش‌ه تێپه‌ڕ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ت له‌بیر‬ ‫نه‌چێت"‪.‬‬ ‫ب �ه‌راوردك��ردن��ی ئ �ه‌و وش �‌ه تێپه‌ڕانه‌ی ك�‌ه له‌سایته‌كانی یاریی‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان (‪ ) RockYou‬كه‌ئه‌مساڵ زۆر له‌وش‌ه تێپه‌ڕه‌كانی دزراون‪،‬‬ ‫یان وشه‌ی تێپه‌ره‌ دزراوه‌كانی سایتی ئیمێلی (‪ )Hotmail‬كه‌ساڵی پار‬ ‫دزران پێنیشان ده‌دات كه‌ژماره‌یه‌كی زۆر وشه‌ی تێپیه‌ڕ له‌(‪،)١٢٣٤٥٦‬‬ ‫یان (‪)iloveyou‬دا هاو به‌شن‪.‬‬ ‫ناوی كۆمپانیاكانی وه‌كو (‪ ،)Samsung‬یان (‪ )Dell‬زۆربه‌ی كات‬ ‫له‌ناو وشه‌ تێپه‌ڕ‌ه دزراوه‌كاندان‪ ،‬چونك‌ه ئه‌م وشان‌ه له‌سایته‌كاندا بۆ ریكالم‬ ‫به‌فراوانی بوونی هه‌یه‌‪ ،‬كاتێك به‌كارهێنه‌ر ده‌یه‌وێت پاسوۆرد دابنێت‌و‬ ‫بیر له‌وشه‌ ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬وشه‌كانی سه‌ر مۆنیته‌ری كۆمپیته‌ره‌كه‌ی له‌هه‌موو‬ ‫وشه‌یه‌ك زیاتر ئاماده‌یی بوون به‌پاسوۆردیان تێدایه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Dailytelegraph :‬‬

‫گه‌له‌ئه‌ستێره‌ زۆر‬ ‫وێن‌ه تازه‌كانی گه‌له‌ئه‌ستێر‌ه‬ ‫دووره‌كان كه‌به‌كامێرای (‪)WFC3‬‬ ‫ی ت�ه‌ل��س��ك��ۆپ��ی ه��اب��ڵ گ��ی��راوه‌‪،‬‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ره‌و‌ه الی چ �ه‌پ به‌شێوه‌ی‬ ‫ی ك��ات��ژم��ێ��ر‪ ،‬وێنه‌ی‬ ‫س���ووڕان���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ )NGC6302( ،‬بریتییه‌‬ ‫له‌نیبۆالیه‌كی په‌پووله‌یی‪ ،‬له‌‌ده‌ووری‬ ‫ئه‌ستێره‌یه‌كی مردوو‪ ،‬وێنه‌ی دووه‌م‬ ‫گروپێك له‌گه‌له‌ئه‌ستێره‌كان كه‌ناوی‬ ‫ستیفن كوینتیان لێنراوه‌‪ ،‬ژێر وێنه‌ی‬ ‫پێشوو ناوچه‌یه‌كی دروستبوونی‬ ‫ئه‌ستێر‌ه له‌نێبۆالی كارینا‪ ،‬وێنه‌ی‬ ‫پ��اڵ ئ��ه‌و گروپێكی س��ه‌د ه��ه‌زار‬ ‫ئه‌ستێره‌یی‪ ،‬وات‌ه بۆلێكی گلۆباڵ‬ ‫‪ESA, and the Hubble ,)NASA‬‬

‫‪ )SM4 ERO Team‬ته‌مه‌نی ئه‌و‬ ‫ته‌نانه‌ی ك�‌ه له‌ئاسماندا دیبینین‬ ‫چ �ه‌ن��ده‌؟ ب���اوه‌ڕوای���‌ه كه‌سیروس‪،‬‬ ‫وات‌ه رووناكترین ئه‌ستێره‌ی ئاسمان‬ ‫ته‌مه‌نی نزیك (‪ )200‬بۆ (‪)300‬‬ ‫ملیۆن ساڵ ببێت‪.‬‬ ‫مانگ‌و خۆر زۆر به‌ته‌مه‌نترن‌و‬ ‫ته‌مه‌نیان نزیكه‌ی (‪ )4.5‬ملیارد‬ ‫ساڵه‌‪.‬‬ ‫وێ��ن��‌ه ت���ازه‌ك���ان ك �ه‌ب �ه‌ه��ۆی‬ ‫ته‌لسكۆپێكه‌و‌ه گیراون نیشان ده‌ده‌ن‬ ‫كه‌گه‌له‌ئه‌ستێر‌ه كۆنه‌كان به‌مه‌ودایه‌كی‬ ‫زۆر ئ��ه‌م ژم��اران��‌ه تێده‌په‌ڕێنن‪،‬‬ ‫هه‌ندێك له‌وێنه‌كان نیشان ده‌ده‌ن‬ ‫كه‌ته‌مه‌نی گه‌له‌ئه‌ستێره‌كان ده‌گاته‌‬ ‫ده‌ورووب����ه‌ری (‪ )13‬ملیار ساڵ‪،‬‬

‫له‌كاتێكدا گه‌ردوون خۆی ته‌مه‌نی‬ ‫(‪ )13.7‬ملیار ساڵه‌‪ ،‬بۆی‌ه كاتی‬ ‫دروستبوونی ئ �ه‌م گه‌له‌ئه‌ستێرانه‌‬ ‫له‌سه‌رده‌می گه‌نجییه‌تی گه‌ردووندا‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫گ���������ارس ئ���ی���ل���ی���ن���گ���ورس‬ ‫ئه‌ستێره‌ناسی زانكۆی كالیفۆرنیا‪،‬‬ ‫سانتا كروز‪ ،‬كه‌یه‌كێك‌ه له‌ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌و تیمه‌ی لێكۆڵیینه‌وه‌یان له‌سه‌ر‬ ‫گه‌له‌ئه‌ستێره‌كانی وێنه‌ك‌ه ك��ردووه‌‬ ‫ده‌ڵێت "ئێم‌ه گه‌ڕاینه‌و‌ه بۆ (‪)13‬‬ ‫م��ل��ی��ار س���اڵ ل���ه‌وه‌وپ���ێ���ش‌و ئ �ه‌و‬ ‫گه‌له‌ئه‌ستێرانه‌مان بینی ك‌ه (‪)600‬‬ ‫بۆ (‪ )700‬ساڵ دوای بیگ بانگ‬ ‫دروس��ت��ب��ب��وون‪ ،‬وات���‌ه سه‌رده‌مێك‬ ‫كه‌گه‌ردوون وه‌ك منداڵێكی چوار‬ ‫سااڵنبووه‌"‪.‬‬ ‫وێنه‌كان به‌ته‌لسكۆپی هابڵ له‌‬ ‫(‪ )353‬میل له‌سه‌ره‌وه‌ی زه‌وییه‌وه‌‬ ‫گیراوه‌‪ )20( ،‬ساڵ‌ه ئه‌م ته‌لسكۆپه‌‬ ‫كه‌به‌ده‌ووری زه‌ویدا ده‌سووڕێته‌وه‌‬ ‫وێ��ن�‌ه ل�ه‌ق��واڵی��ی ئاسمان ب��ۆ ئه‌و‬ ‫ئه‌ستێره‌ناسانه‌ی كه‌لێكۆڵینه‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫زانیاریه‌كان بۆ تێگه‌یشتنی زیاتر‬ ‫ده‌رباره‌ی گه‌ردوون‌و ئه‌و شوێنه‌ی‬ ‫كه‌تێیداین ده‌نێرێت‪.‬‬ ‫سێ تیمی زانایان لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫له‌سه‌ر وێنه‌كان كردووه‌‪ ،‬هه‌ر سێ‬ ‫تیمه‌ك‌ه گه‌یشتن ب �ه‌و ئه‌نجامه‌ی‬ ‫ك �ه‌گ �ه‌ل �ه‌ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان��ی ش��وێ��ن�ه‌‬ ‫دوورت��ره‌ك��ان��ی ب��ۆش��ای� ‌ی ئاسمان‬

‫زۆر دووره‌كان‬ ‫له‌شوێن‌ه نزیكه‌كان رووناكییه‌كه‌یان‬ ‫ك��ه‌م��ت��ره‌‪ ،‬ئ���ه‌م ب��اب �ه‌ت �‌ه جێگه‌ی‬ ‫سه‌رسوڕمان نییه‌‪ ،‬چونك‌ه به‌پێی‬ ‫ی كه‌ئه‌ستێره‌ناسه‌كان‬ ‫ئ �ه‌و شتان‌ه ‌‬ ‫ده‌رب�����اره‌ی گ�����ه‌ردوون ده‌ی��زان��ن‪،‬‬ ‫كه‌ڕووناكی گه‌له‌ئه‌ستێر‌ه دووره‌كان‬ ‫كاتی زۆرتریان پێویست‌ه بۆ گه‌یشتن‬ ‫به‌سه‌ر زه‌وه‌ی‪ ،‬بۆی‌ه سه‌یركردنی‬ ‫قوواڵیی ئاسمان به‌مانای گه‌ڕانه‌وه‌یه‌‬ ‫بۆ كاتی رابردوو‪‌.‬‬ ‫كاتێك زاناكان سه‌یری وێنه‌ی‬ ‫گه‌له‌ئه‌ستێر‌ه دووره‌كان ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫وێنه‌ی ئه‌ستێره‌‪ ،‬یان گه‌له‌ئه‌ستێرانه‌‬ ‫ده‌بینن كه‌هی ملیونه‌ها ساڵ‪ ،‬یان‬ ‫ملیاره‌ها س��اڵ له‌وه‌وپێشه‌‪ ،‬وات�ه‌‬ ‫هی ئه‌و كاته‌ی‌ه كه‌گه‌له‌ئه‌ستێره‌كان‬ ‫خه‌ریكن دروستده‌بن‪.‬‬ ‫ب����ۆ گ���رت���ن���ی ئ�����ه‌م وێ��ن��ان��ه‌‬ ‫ته‌لسكۆپه‌ك‌ه كه‌ڵكی له‌ئامرازێكی‬ ‫نوێ وه‌رگرتوو‌ه كه‌ناوی كامێرای‬ ‫م �ه‌ی��دان پ��ان��ی (‪)3‬ی (‪)WFC3‬‬ ‫لێنراوه‌‌‌‪.‬‬ ‫گه‌ردوونپێوه‌كان ئه‌م كامێرایه‌یان‬ ‫له‌ساڵی رابردوو له‌چاالكییه‌ك كه‌بۆ‬ ‫سیانه‌ی ته‌لسكۆپه‌ك‌ه رێكخرابوو‬ ‫له‌سه‌ری دابه‌زاند‪.‬‬ ‫ئه‌م كامێرای‌ه وه‌كو كامێرایه‌كی‬ ‫نۆڕماڵ به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌ڕووناكی‬ ‫وێن‌ه ده‌گرێت‪ ،‬به‌اڵم له‌هه‌مانكاتیشدا‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك درێ����ژ‌ه ش��ه‌پ��ۆل وه‌ك��و‬ ‫س �ه‌روب �ه‌ن �ه‌وش �ه‌ی �ی‌و ژێ���ر س��وور‬

‫ت��ۆم��ارده‌ك��ات ك �ه‌چ��او ناتوانێت‬ ‫بیبینێت‪.‬‬ ‫زان�������������اك�������������ان زۆر‬ ‫ب�ه‌ك��ام��ێ��رای(‪ )WFC3‬سه‌رسامن‪،‬‬ ‫ك‌ه له‌كامێراكه‌ی پێشووتری هابڵ‬ ‫زۆر پ��ێ��ش��ك �ه‌وت��ووت��ره‌‪ ،‬ری��چ��ارد‬ ‫ئه‌لیس له‌زانكۆی كالتچی پاسادانا‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ی ل �ه‌س �ه‌ر وێ��ن�ه‌ك��ان‬ ‫ك���ردووه‌و‌ه ده‌ڵێت "ئه‌م‌ه كاتێكی‬ ‫زێڕینه‌"‪.‬‬ ‫هه‌موو ئ�ه‌و گه‌له‌ئه‌ستێرانه‌ی‬ ‫ك‌ه له‌وێنه‌كاندا نیشان دراون هی‬ ‫به‌شێكی زۆر بچووكی ئاسمانن‪،‬‬ ‫ئه‌م به‌ش‌ه بچووكه‌ی ئاسمان زۆر‬ ‫بچووكتر‌ه ل‌ه (‪ )1‬له‌سه‌ر (‪)150‬‬ ‫ی وێنه‌ی مانگی شه‌وی چوارده‌‪.‬‬ ‫چونك‌ه ئه‌م به‌ش‌ه له‌ئاسمان زۆر‬ ‫بچووكه‌‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا كامێراك‌ه بۆ‬ ‫م��اوه‌ی �ه‌ك��ی ك��ه‌م وێ��ن �ه‌ی گ��رت��ووه‌‬ ‫زاناكان ده‌ڵێن هێشتا له‌و‌ه دڵنیا نیین‬ ‫كه‌هاوشیوه‌ی ئه‌م گه‌ل‌ه ئه‌ستێرانه‌‬ ‫ل �ه‌ئ��اڕاس��ت �ه‌ك��ان��ی ت���ری ئاسماندا‬ ‫بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫زان�������اك�������ان ب������اوه‌ڕی������ان‬ ‫وای����‌ه ك�������ه‌(‪ )WFC3‬زان��ی��اری‬ ‫سه‌رنجڕاكێشی زیاتریان ده‌رباره‌ی‬ ‫سه‌ره‌تای گه‌ردوونه‌و‌ه بۆ ده‌نێرێت‪.‬‬ ‫له‌كۆتایدا جارێكی تر قسه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌لیس دووبار‌ه ده‌كه‌ینه‌و‌ه كه‌ده‌ڵێت‬ ‫"ئه‌م‌ه كاتێكی زێڕینه‌"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Sciencenews :‬‬

‫ت���وێ���ژه‌ران���ی زان���ك���ۆی ت�ه‌ك��س��از‬ ‫رایانگه‌یاند توانیویان‌ه هه‌ندێك مشك‬ ‫دروستبكه‌ن كه‌هه‌موو جینه‌كانیان‬ ‫له‌دوو باوكه‌و‌ه وه‌رگیراوه‌و هه‌ڵگری‬ ‫هیچ چه‌شن‌ه جینێكی دایكنیین‪.‬‬ ‫ئ�����ه‌وان ب �ه‌ك �ه‌ڵ��ك��وه‌رگ��رت��ن‬ ‫له‌ئه‌ندازیاری جینێتیك كارێكیان‬ ‫ك����ردوو‌ه كه‌هێلكه‌كانی مشكی‬ ‫دایك ته‌نیا هه‌ڵگری جینی باوكی‬ ‫یه‌كه‌م بن‪ ،‬له‌دوایدا‌ جینی باوكی‬ ‫دووهه‌میشیان ل��ێ��زی��ادك��رد‪ ،‬ئه‌م‌ه‬ ‫یه‌كه‌م جار‌ه به‌م شێواز‌ه ده‌ستكاری‬ ‫كۆرپه‌له‌ی گیانله‌به‌ر‌ه شیرده‌ره‌كان‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬له‌ڕاستیدا ئه‌م‌ه درێژه‌پێدانی‬ ‫ئه‌و فێڵ‌ه زاوزێیانه‌ی‌ه كه‌پێشتر كاری‬ ‫له‌سه‌ر كرابوو‪ ،‬هه‌روه‌ها توانرابوو‬ ‫خان‌ه بنچینه‌یه‌كانی مرۆڤ ب‌ه ‪DNA‬‬ ‫ی سێ ب��اوك‌و مه‌یمون ب‌ه ‪DNA‬‬ ‫دوو دایكه‌و‌ه دروستبكه‌ن‪.‬‬ ‫هێشتا زۆر زوو‌ه ك �ه‌ئ �ه‌م‬ ‫ته‌كنیكان‌ه له‌جیهانی مرۆڤایه‌تی‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ئ�ه‌خ�لاق�ی‌و‬ ‫قانوونییه‌و‌ه به‌كاربهێنرێت‪ .‬ره‌نگ‌ه‬ ‫هه‌رگیزیش به‌كارنه‌هێنرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌ی به‌كه‌ڵكی چی دێت؟‬ ‫به‌وته‌ی توێژه‌ران‪ ،‬گرینگترین‬ ‫كه‌ڵكی ئ �ه‌م ته‌كنیكان‌ه ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫كه‌به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌م‌ه ده‌كرێت‬ ‫گواستنه‌وه‌ی نه‌خۆشی جینێتیكی‬ ‫له‌جیلێكه‌و‌ه بۆ جیلێكی تر پێشی‬ ‫پێبگیرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن‬

‫ل���ه‌م���‌ه ده‌ك����رێ����ت ئ����ه‌و ج���ۆر‌ه‬ ‫له‌گیانله‌به‌ران كه‌خه‌ریك‌ه تیاده‌چن‌و‬ ‫ده‌سڕێنه‌و‌ه رزگاربكرێن‪.‬‬ ‫توێژه‌ران له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا‬ ‫ب �ه‌ده‌س��ت��ك��اری��ك��ردن��ی جێنتیكی‬ ‫هه‌ندێك خانه‌ی مشكی نێری یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫یان هه‌مان باوكی یه‌كه‌م‪ ،‬یان بۆ‬ ‫حاڵه‌تی شێو‌ه بنچینه‌یی گه‌ڕانده‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌وته‌ی ئ �ه‌وان له‌سه‌دا یه‌كی ئه‌م‬ ‫خ��ان��ان �ه‌‪ ،‬ه �ه‌ڵ �‌ه سرووشتییه‌كان‬ ‫له‌قۆناغه‌كانی دابه‌شبوون ده‌بێت‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی ئ�����ه‌وه‌ی ك��رۆم��ۆس��ۆم‬ ‫(‪ )Y‬ب��س��ڕێ��ت�ه‌وه‌‪ .‬ل �ه‌ب��ارۆدۆخ��ی‬ ‫سرووشتیدا خانه‌كانی نێرهه‌ڵگری‬ ‫ی (‪ X‬و ‪)Y‬‬ ‫هه‌ر دوو كرۆمۆسۆم ‌‬ ‫ن‪ ،‬له‌دوایدا ‪DNA‬ی ئه‌م خانان‌ه‬ ‫ی (‪)X‬ی‬ ‫كه‌ئێستا ته‌نیا كرۆمۆسۆم ‌‬ ‫تێدای‌ه هه‌ڵده‌گیرێت‌و ده‌خرێت‌ه ناو‬ ‫كۆرپه‌له‌یه‌كی سه‌ره‌تایی ك‌ه له‌ناو‬ ‫مندااڵنی دایكێكی جێگره‌وه‌دایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌چكانه‌ی كه‌دروستده‌بن‬ ‫ی باوكی‬ ‫ته‌نیا هه‌ڵگری كرۆمۆسۆم ‌‬ ‫یه‌كه‌من‪ ،‬ئه‌نجامی جووتبوونی ئه‌م‬ ‫مێیان‌ه له‌گه‌ڵ باوكی دووهه‌م ده‌بێت‬ ‫به‌هۆی ئ �ه‌وه‌ی كه‌ئه‌و به‌چكانه‌ی‬ ‫كه‌دروستده‌بن كرۆمۆسۆمه‌كانیان‬ ‫ته‌نیا هی دوو نێر‪ ،‬یان هی دوو‬ ‫چونكه له‌جه‌سته‌ی‬ ‫‌‌‬ ‫باوكه‌بێت‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م م��ش��ك��ان �ه‌دا ه��ی��چ چه‌شن‌ه‬ ‫كرۆمۆسۆمێكی دایك بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Weird :‬‬


‫‪10‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪11‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستده‌کات؟‬

‫پێده‌چێت له‌داهاتوودا‬ ‫رۆبۆته‌کان‬ ‫له‌کارکردندا شوێنی‬ ‫مرۆڤ بگرنه‌وه‌‬

‫ل���ه‌وك���ات���ه‌وه‌ی (تشیكی‬ ‫ك��اری��ل ت��ش��اب��ی��ك) ه �ه‌س��ت��اوه‌‬ ‫ب��ه‌دان��ان��ی زاراوه‌ی رۆب���ۆت‬ ‫له‌ساڵی ‪ 1921‬دا‪ ،‬ئومێدی‬ ‫ئه‌وه‌ هه‌یه‌ رۆبۆته‌كان هه‌ستن‬ ‫به‌ئه‌نجامدانی كار له‌بری ئێمه‌‌و‬ ‫ببنه‌ هۆی پشووی زیاترمان‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌سه‌رمانه‌‪ ،‬به‌رده‌وام‬ ‫ب��ی��رل�ه‌وه‌ب��ك�ه‌ی��ن�ه‌وه‌ ن��اوه‌ڕۆك��ی‬ ‫ئ �ه‌و داستانه‌ی تشابیك چییه‌‬ ‫كه‌ناونیشانه‌كه‌ی بریتییه‌ له‌‪:‬‬ ‫"مرۆڤ رۆبۆت دروستده‌كات‪-‬‬ ‫رۆب������ۆت ب����ه‌س����ه‌ر م���رۆڤ���دا‬ ‫سه‌رده‌كه‌وێت‪ -‬رۆبۆت مرۆڤ‬ ‫له‌ناوده‌بات"‬ ‫ئایا ئه‌و كۆتاییه‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌؟‬ ‫رۆبۆت وشه‌یه‌كی چیكییه‌و‬ ‫(‪ )robota‬واته‌ كاری قورس‪،‬‬ ‫یاخود خزمه‌تكار‪ ،‬له‌به‌سه‌رهاتی‬ ‫‪r.u.r‬دا رۆب��ۆت �ه‌ زی��ره‌ك�ه‌ك��ان‬ ‫ل���ه‌ج���ێ���گ���ه‌ی خ���زم���ه‌ت���ك���اری‬ ‫مرۆڤدان‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ له‌جیهاندا ه�ه‌زاران‬ ‫م����رۆڤ����ی رۆب�������ۆت زی�����ره‌ك‬ ‫ل�ه‌ژم��اره‌ی�ه‌ك��ی زۆری مااڵندا‬ ‫ه������ه‌ی������ه‌‪ ،....‬ژم����اره‌ی����ه‌ك‬ ‫ل����ه‌رۆب����ۆت����ه‌ك����ان ل���ه‌ك���ارگ���ه‌‬ ‫پ���ی���ش���ه‌س���ازی���ه‌ك���ان���دا ك���اری‬ ‫گ��رن��گ ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫س�����ه‌رك�����ه‌وت�����وو ل�������ه‌ڕووی‬ ‫ورده‌كارییه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم كاره‌كان‬ ‫واده‌خ��وازێ��ت ئ �ه‌و هه‌نگاوانه‌‬ ‫به‌درێژایی كات دووباره‌ ببنه‌وه‌‬ ‫به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر داوا له‌مرۆڤ‬ ‫بكرێت ئه‌نجامی ب��دات زۆر‬ ‫ماندووی ده‌كات‪...‬‬ ‫هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێك رۆبۆتی‬ ‫ت��ر ن �ه‌خ��ش �ه‌ی��ان ك��ێ��ش��راوه‌ بۆ‬ ‫جێبه‌جێكردنی ك��اری گرنگ‬ ‫كه‌پێویست ده‌ك��ات به‌شوێنی‬ ‫ترسناكدا بۆی تێپه‌ڕن‪ ،‬له‌وانه‌‬ ‫‪ dante‬ك�ه‌ده‌ڕوات به‌ده‌میله‌ی‬ ‫گڕكاندا بۆ دۆزینه‌وه‌ی‌و ناردنی‬ ‫زانیاری بۆ زاناكان‪ ،‬له‌شوێنی‬ ‫دووره‌وه‌ ت��اوه‌ك��و تێگه‌یشتنی‬ ‫ق��وڵ��ت��ری��ان ه �ه‌ب��ێ��ت ب���ۆ ئ �ه‌و‬ ‫هه‌ساره‌یه‌ی له‌سه‌ری ده‌ژی�ن‌و‬ ‫بتوانین لێكۆڵینه‌وه‌ی باشتری‬ ‫له‌سه‌ر بكه‌ین‪.‬‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك رۆب��ۆت��ی دیكه‌‬ ‫ه���ه‌ن ك �ه‌ده‌چ��ن �ه‌ ن���او ق��واڵی��ی‬ ‫زه‌ریاكانه‌وه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫كه‌شتییانه‌ی كه‌به‌ده‌یان‌و سه‌دان‬

‫س���اڵ‪ ،‬ل �ه‌م �ه‌وب �ه‌ر ن��غ��رۆب��وون‪،‬‬ ‫ت��اوه‌ك��و زان��ی��اری��ان ل �ه‌وب��اره‌وه‌‬ ‫ده‌س��ت��ب��ك �ه‌وێ��ت‪ ،...‬رۆب��ۆت‬ ‫هه‌یه‌ گرانی‌و سامناكی گه‌شتی‬ ‫ئاسمان له‌سه‌ر مرۆڤ الده‌بات‬ ‫(ه �ه‌م��ووم��ان ‪opportunity‬و‬ ‫‪‌spirit‬و ك��اره‌ ناوازه‌كانیانمان‬ ‫بینی‪ ،‬له‌سه‌ر هه‌ساره‌ی مه‌ریخ‬ ‫ك���ه‌ك���ردی���ان‌و ب���ه‌ره‌ده‌وام���ی���ش‬ ‫خه‌ریكن‪.‬‬ ‫پ���ێ���وی���س���ت���ه‌ ل���ه‌ب���ی���رم���ان‬ ‫ن �ه‌چ��ێ��ت ه��ه‌ن��دێ��ك رۆب����ۆت‬ ‫ه�����ه‌ن دروس�����ت�����ك�����راون ب��ۆ‬ ‫پوچه‌ڵكردنه‌وه‌ی بۆمب‪ ،‬بێ‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی رووب�������ه‌ڕووی ت��رس‬ ‫ببینه‌وه‌‪.‬‬ ‫مرۆڤه‌ رۆبۆته‌كان ل�ه‌زۆر‬ ‫الی�ه‌ن�ه‌وه‌ هێرش ده‌كه‌نه‌ سه‌ر‬ ‫ژی��ان��م��ان چ���اوه‌ڕێ ده‌كرێت‬ ‫ل���ه‌داه���ات���ووی���ه‌ك���ی ن��زی��ك��دا‬ ‫رۆبۆته‌كان ببنه‌ پزیشك‌و نوێنه‌ر‌و‬ ‫گۆرانی بێژ‌و هونه‌رمه‌ند‪ ،‬ببنه‌‬ ‫به‌رپرسی ئاسایش‌و پاسه‌وان‌و‬ ‫پۆلیسی ه��ات��وچ �ۆ‌و هه‌ندێك‬ ‫جاریش سه‌رباز‪.‬‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ش��ت واده‌ك���ه‌ن‬ ‫ك �ه‌ ل���ه‌زۆر ڕووه‌وه‌ رۆب��ۆت‬ ‫ب��اش��ت��رب��ێ��ت ل����ه‌م����رۆڤ‪ ،‬ئ �ه‌و‬ ‫گوێڕایه‌ڵه‌‌و بۆڵه‌بۆڵ ناكات‪،‬‬ ‫پێویستی به‌چاودێری به‌رده‌وام‬ ‫نییه‌‪ ،‬له‌هه‌مووی گرنگتر ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ئه‌گه‌ر به‌به‌رده‌وامی یارمه‌تی‬ ‫ب���درێ���ت‌و ب��پ��ارێ��زرێ��ت هه‌ڵه‌‬ ‫ناكات‪.‬‬ ‫زاناكان ده‌یانه‌وێت به‌دوو‬ ‫ئاڕاسته‌ كاربكه‌ن‪:‬‬ ‫‪ -1‬درووستكردنی رۆبۆتێك‬ ‫كه‌توانای به‌جێهێنانی فه‌رمانی‬ ‫گرنگ‌و س��ن��وورداری هه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌چاوپۆشین له‌وه‌ی روواڵه‌تی‬ ‫چۆنبێت‪ ،‬ده‌ك��رێ��ت ئۆتۆمبیل‬ ‫ب��ێ��ت ی���اخ���ود ج��ان �ه‌وه‌رێ��ك��ی‬ ‫ئه‌لكترۆنی‪ ،‬ی��ان ف��ڕۆك�ه‌‪ ،‬یان‬ ‫ئاژه‌ڵێكی زیره‌ك بێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬دروستكردنی رۆبۆت‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ش��ێ��وه‌ی م���رۆڤ بێت‬ ‫ل���ه‌ڕوواڵ���ه‌ت‌و ب��ی��رك��ردن �ه‌وه‌‌و‬ ‫ج��وڵ �ه‌دا‪ ...‬بۆچی؟ تاوه‌كو‬ ‫ببنه‌ هاوڕێی دڵسۆز‌و بیریار‌و‬ ‫زیره‌ك‌و سه‌ربه‌خۆ‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی رۆبۆته‌ مرۆڤیه‌كان‬ ‫پ����ێ����وی����س����ت ن����اك����ات‬ ‫ك��ات��ی خ��ۆم��ان ب �ه‌زای �ه‌ب��ده‌ی��ن‬

‫ده‌ت��وان��ن چ��اره‌س��ه‌ری گرفتی‬ ‫وه‌رزشی‌و شتی تریش بكه‌ن‪.‬‬ ‫(‪)kismet‬‬

‫چاوه‌ڕێده‌کرێت‬ ‫له‌داهاتوودا‬ ‫رۆبۆته‌کان ببن ‌ه‬ ‫پزیشک‌و هونه‌رمه‌ندو‬ ‫پۆلیسی هاتووچۆو‬ ‫پاسه‌وان‬

‫ل��������ه‌و ده‌س����ت����ك����ه‌وت����‌ه‬ ‫گ��اڵ��ت�ه‌ ئ��ام��ێ��زان �ه‌ی له‌جیهانی‬ ‫رۆب����ۆت����دا ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ده‌ب��ی��ن��ی��ن‬ ‫ئ���ه‌و س���ه‌ره‌ ده‌س��ت��ك��رده‌ زۆر‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ ...‬ئه‌و ده‌زانێت‬ ‫چ��ۆن له‌به‌رانبه‌ر كاریگه‌رییه‌‬ ‫ده‌ره‌ك �ی‌و جیاوازه‌كاندا وه‌اڵم‬ ‫ب��دات�ه‌وه‌‪ .‬به‌یارمه‌تی كامێرای‬ ‫چاوه‌كانی‌و هێدفۆن‌و ئامێری‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ل��ێ �و‌و ب��رۆك��ان��ی‪،‬‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت هه‌ستی ت��وڕه‌ی �ی‌و‬ ‫ن��ی��گ �ه‌ران �ی‌و خ��ۆش��ی‌و ت��رس‬ ‫ده‌ربڕێت‪ ،‬به‌گوێره‌ی كاریگه‌ری‬

‫ل���ه‌م ت���ۆێ���ژی���ن���ه‌وه‌دا‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫پسپۆڕه‌كان ده‌یانه‌وێت بیگه‌نێ‬ ‫دروستكردنی مرۆڤێكی رۆبۆته‌‬ ‫كه‌سه‌رجه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫مرۆڤی تیابێت‪ ،‬له‌هه‌مان كاتدا‬ ‫له‌كه‌موكووڕییه‌كانیشی‬ ‫بیر‬ ‫كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئێستا كۆمه‌ڵێك رۆب��ۆت‬ ‫ه�����ه‌ن ك����ه‌ت����وان����ای ژه‌ن��ی��ن��ی‬ ‫مۆسیقایان ه�ه‌ی�ه‌ ب��ۆ سه‌ما‌و‬ ‫ی���اری���ك���ردن‪ ...‬هه‌ندێكیان‬ ‫توانای ناسینه‌وه‌ی روخسار‌و‬ ‫ده‌نگیان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ندێكیشیان‬

‫دیمه‌نه‌ بیستراو‌و بینراوه‌كانی‬ ‫ده‌وروبه‌ری‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌و نموونه‌ گرنگانه‌‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ده‌بینین رۆبۆتی گۆت‬ ‫كه‌ برۆكس درووستیكردووه‌‬ ‫ل���ه‌زان���ک���ۆی ‪ MIT‬ل �ه‌س��اڵ��ی‬ ‫‪1993‬دا ب��ه‌رده‌وام كارده‌كات‬ ‫بۆ په‌ره‌پێدانی‪( ....‬بیرۆكه‌ی‬ ‫درووس��ت��ك��ردن��ی گ���ۆده‌‪ ،‬وات �ه‌‬ ‫م���رۆڤ���ی رۆب�����ۆت ك �ه‌وێ��ن �ه‌ی‌‬ ‫م����رۆڤ ب��ێ��ت ل��ه‌زی��ره‌ك��ی��دا)‪،‬‬ ‫پێویسته‌ به‌و قۆناغانه‌دا بڕوات‬ ‫پێداتێپه‌ڕیووه‌‪...‬‬ ‫كه‌مرۆڤی‬


‫‪12‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬ ‫له‌و تێڕوانینه‌وه‌‪ ،‬برۆكس هه‌ستا‬ ‫ب �ه‌درووس��ت��ك��ردن��ی ب �ه‌رن��ام��ه‌‌و‬ ‫ی���اس���ای ك���اراك���ردن���ی ن��وێ‬ ‫ب �ه‌درووس��ت��ك��ردن��ی رۆب��ۆت��ێ��ك‬ ‫ك�ه‌ت��وان��ای ئ �ه‌زم��وون‌و هه‌ڵه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ ...‬به‌و مانایه‌ی وه‌كو‬ ‫منداڵێك به‌ئه‌زمووندا تێبپه‌ڕێت‪،‬‬ ‫زانیاریی ئه‌نجامی ئه‌زموونكردنی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئه‌نجامه‌كان بخاته‌پاڵ‬ ‫زان��ی��اری��ه‌ك��ان��ی‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ �ه‌و‬ ‫ئ���ه‌زم���وون���ك���ردن���ه‌ی پ��ێ��ش��وو‬ ‫باشبووبێت ئ �ه‌وا دووب��اره‌ی��ان‬ ‫ده‌ك�����ات�����ه‌وه‌ ل����ه‌داه����ات����وودا‪،‬‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر خ���راپ بوبێت خۆی‬ ‫ل�����ه‌دووب�����اره‌ك�����ردن�����ه‌وه‌ی�����ان‬ ‫ده‌پ�����ارێ�����زێ�����ت‌و ه����ۆك����اری‬ ‫خراپه‌كه‌شی ڕوونده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ�������ه‌وه‌ی ئ����ه‌م����ڕۆ ‪cog‬‬ ‫پ��ێ��ی��گ��ه‌ی��ش��ت��ووه‌ ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫ب���ه‌س���ه‌ره���ات���ی س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫ت��ای��ب �ه‌ت �ه‌ ل��ه‌درووس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫رۆبۆته‌ زیره‌كه‌كاندا‪ ،‬ل �ه‌دوای‬ ‫دوس��اڵ دروستكردن ده‌توانی‬ ‫راسته‌وخۆ بڕوانێت به‌ئاڕاسته‌ی‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی قسه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كات‪،‬‬ ‫ب�ه‌چ��اوه‌ك��ان��ی ب��ه‌دواداگ��ه‌ڕان��ی‬ ‫ج��ه‌س��ت��ه‌ی ج����واڵ‌و ب��ك��ات‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ�ه‌م��ڕۆ ت��وان��ای ناسینی‬ ‫ئ��ه‌و رووخ��س��ار‌و جه‌ستانه‌ی‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌ ك �ه‌ب��ی �ه‌وێ��ت پشكنین‌و‬ ‫له‌سه‌ربكات‪،‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ده‌ت��وان��ێ��ت ی��اری‬ ‫بكات‌و گوێ له‌ئاوازی مۆسیقا‬ ‫بگرێت‌و له‌ڕێگه‌ی به‌كارهێنانی‬ ‫ته‌پڵه‌وه‌ دووباره‌ی بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ت������اوه‌ك چ���ه‌ن���د س��اڵ��ێ��ك‬ ‫درووستكردنی‬ ‫له‌مه‌وبه‌ریش‬ ‫مرۆڤێكی رۆب��ۆت كه‌هه‌ستێت‬ ‫به‌ئه‌نجامدانی كاره‌ جیاوازه‌كانی‬ ‫ن��اوم��اڵ‪ ،‬كارێكی نه‌گونجاو‌و‬ ‫دوورب�����وو‪ ،...‬ب��ه‌اڵم ئه‌مرۆ‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی ئ����ه‌و پ��ێ��ش��ك �ه‌وت��ن �ه‌‬ ‫خه‌یاڵییه‌ی له‌بواری كۆمپیته‌ر‌و‬ ‫ئ �ه‌ل��ی��ك��ت��رۆن��دا ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫ئ�ه‌و پێشكه‌وتنه‌ تێبینیكراوه‌ی‬ ‫جیهانی زی��ره‌ك��ی ده‌ستكرد‪،‬‬ ‫مرۆڤه‌ رۆبۆته‌كان ئێستا سوود‬ ‫به‌خشترن له‌ڕابردوو‪.‬‬ ‫رۆبۆته‌كان به‌زۆری رۆڵی‬ ‫که‌یبانووی ناوماڵ (خاوێنكه‌روه‌‬ ‫ده‌بینن به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ك��ارده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ژم��اره‌ی �ه‌ك‬ ‫رۆب���ۆت وه‌ك (‪ )qrio‬یاخود‬

‫زاناكان توانییان جۆر‌ه رۆبۆتێك دروستبكه‌ن‬ ‫كه‌له‌توانایاندا هه‌ی ‌ه له‌شێوه‌ی خۆی رۆبۆت‬ ‫دروستبكات له‌كاتێكی دیاریكراودا‬ ‫ئاژه‌ڵی رۆبۆتی جۆری (‪)aibo‬‬ ‫هه‌ن كه‌ژماره‌یان له‌زیادبووندایه‌‬ ‫گه‌ربێت‌و نرخیان داببه‌زێت‌و‬ ‫ك��������اری س���وودب���ه‌خ���ش���ت���ر‬ ‫ئه‌نجامبده‌ن‪.‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ئ�����ه‌وه‌ی ج��ێ��گ��ای‬ ‫گومانه‌‪ ،‬درووستكردنی رۆبۆت‬ ‫ك �ه‌ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك��ی س �ه‌رب �ه‌خ��ۆ‬ ‫كاربكات له‌ماڵدا چه‌ند ده‌كرێت‬ ‫وه‌ك رۆبۆتێك لێیبڕوانین‪.‬‬ ‫رۆبۆته‌كان ده‌توانن خۆیان‬ ‫كۆپی بكه‌ن‬ ‫ل��ه‌م دوای��ی��ان��ه‌دا زان��اك��ان‬ ‫ت��وان��ی��ی��ان ج����ۆره‌ رۆب��ۆت��ێ��ك‬ ‫دروس��ت��ب��ك �ه‌ن ك�ه‌ل�ه‌ت��وان��ای��ان��دا‬ ‫هه‌یه‌ له‌شێوه‌ی خۆی رۆبۆت‬ ‫دروس���ت���ب���ك���ات ل �ه‌ك��ات��ێ��ك��ی‬ ‫دیاریكراودا‪.‬‬ ‫ل����ه‌زان����ك����ۆی ك��ۆرن��ی��ل��ی‬ ‫ل �ه‌والی �ه‌ت �ی‌ ن��ی��ۆرك رۆبۆتێك‬ ‫دروستكرا كه‌ده‌توانێت له‌ماوه‌ی‬ ‫دووخوله‌ک‌و نیودا رۆبۆتێكی‬ ‫هاوشێوه‌ی خۆی دروستبكات‪.‬‬

‫ئ �ه‌م پێشكه‌وتنه‌ زانستیی‌ه‬ ‫(‪)nature‬‬ ‫ل����ه‌گ����ۆڤ����اری‬ ‫ب�ڵاوك��رای �ه‌و له‌مانگی مایۆی‬ ‫ساڵی پاردا‪.....‬‬ ‫ئ �ه‌و رۆب��ۆت�ه‌ پێكهاته‌كه‌ی‬ ‫چوارگۆشه‌یه‌‌و چه‌ند یه‌که‌یه‌کی‬ ‫چ��اره‌س �ه‌ری تێدایه‌ كه‌بریتییه‌‬ ‫له‌بزوێنه‌رێكی کارۆموگناتیسی‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش یه‌كه‌م سه‌ركه‌وتنی‬ ‫ئاسایی ب��وو‪ ،‬به‌ڵكو ده‌توانین‬ ‫چ���اوه‌رێ���ی درووس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫مرۆڤی رۆبۆت بین كه‌بتوانێت‬ ‫له‌شێوه‌ی خۆی مرۆڤی رۆبۆت‬ ‫درووستبكات‪ ،‬له‌حاڵه‌تی شكان‬ ‫ی��اخ��ود ت��ی��اچ��وون‪ ،‬ك �ه‌خ��ۆی‬ ‫چاكبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫زان���اك���ان ب���ه‌ب���ه‌رده‌وام���ی‬ ‫ب��ی��ر ل �ه‌ڕێ��گ �ه‌چ��اره‌ ده‌ك��ه‌ن��ه‌وه‌‬ ‫ب��ۆ ئ���ه‌و گ��رف��ت��ان �ه‌ی ك�ه‌ه�ه‌ی�ه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م���ڕۆ رۆب���ۆت���ه‌ك���ان ج���ۆره‌‬ ‫ب��زوێ��ن �ه‌رێ��ك به‌كارده‌هێـــنن‬ ‫له‌كاتی ئه‌نجامدانی كاره‌كانیاندا‬ ‫ك���ه‌ب���ه‌ق���ه‌ب���اره‌ی گ������ه‌وره‌ن‌و‬

‫ده‌نگیان ب��ێ��زارك��اره‌‌و به‌گشتی‬ ‫ویستراونین‪.‬‬ ‫ی���ه‌ك ل���ه‌و رێ��گ �ه‌ چ��اران �ه‌‬ ‫بریتییه‌ له‌ماسولكه‌ی ده‌ستكرد‪،‬‬ ‫كه‌له‌ماده‌ی (پولیمری) تایبه‌ت‬ ‫درووس����ت����ك����راوه‌‌و ت���وان���ای‬ ‫گ���رژب���وون‌و خ���اوب���وون���ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬كاتێك ته‌زوی كاره‌بایی‬ ‫پێداتێده‌په‌ڕێت‪.‬‬ ‫یه‌كێكی ت��ر ل �ه‌و گرفتانه‌‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه ‌رۆبۆته‌كان له‌سه‌ر‬ ‫دووق����اچ ده‌ڕۆن دووچ����اری‬ ‫ماندویی ده‌بن‪ ،‬له‌كاتی جوڵه‌ی‬ ‫هێمندا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و رۆبۆتانه‌ی‬ ‫ك��ه‌س��ێ ی���اخ���ود چ����وار ق��اچ‬ ‫ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك��ی‬ ‫ئاسایی توانای جوڵه‌یان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ش���دا ب���ه‌ره‌و‬ ‫پ��ێ��ش��چ��وون��ێ��ك��ی م����ه‌زن ه�ه‌ی�ه‌‬ ‫ل���ه‌درووس���ت���ك���ردن���ی ب����اڵ‌و‬ ‫ده‌س���ت���ی ده‌س���ت���ك���ردا‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ب��ۆ درووس��ت��ك��ردن��ی ب���ه‌رگ‌و‬ ‫پێستی ده‌ره‌وه‌ی رۆبۆته‌كان‬ ‫گ���رف���ت ب������ه‌دی ده‌ك����رێ����ت‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك كه‌بتوانێت له‌ئاست‬ ‫ك��اری��گ�ه‌ری��ی�ه‌ ده‌ره‌ك��ی��ی �ه‌ك��ان��دا‬ ‫هه‌ستی هه‌بێت‌و الشه‌ی زبر‌و‬ ‫ل��ووس جیابكاته‌وه‌‌و بزانێت‬ ‫كامه‌ ن�ه‌رم�ه‌‪ ،‬یاخود كامه‌یان‬ ‫به‌به‌ركه‌وتن ده‌شكێت‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫ه���ه‌وڵ ل �ه‌ئ��ارادای �ه‌ ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫زمانی ئاخاوتن بۆ رۆبۆته‌كان‬ ‫درووستبكرێت ت��اوه‌ك مرۆڤ‬ ‫توانای قسه‌كردن‌و تێگه‌یشتنیان‬ ‫هه‌بێت‪.‬‬ ‫ئامانجی كۆتایی‌‬ ‫وه‌ك پێشتر ئاماژه‌مانپێدا‬ ‫زاناكان به‌نیازن بگه‌نه‌ ئه‌وه‌ی‬ ‫مرۆڤێكی رۆبۆت درووستبكه‌ن‬ ‫تایبه‌تمـــه‌ندییه‌‬ ‫س���ه‌رج���ه‌م‬ ‫باشه‌كانی مرۆڤی هه‌ڵگرتبێت‪،‬‬ ‫وه‌ك زیره‌كــــی قســـه‌كردن‬ ‫توانای جه‌سته‌یی له‌هه‌مانكاتدا‬ ‫ب���ت���وان���ێ���ت ئ�����ه‌و خ����ووان����ه‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��وه‌ش��ێ��ن��ێ��ت��ه‌وه‌ ك��ه‌ح��ه‌ز‬ ‫لێكراونین‪ ،‬وه‌ك نیگه‌رانی‌و‬ ‫كردنی كاری هه‌ڵه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ��ای��ا گه‌یشتن به‌و‬ ‫ئ��ام��ان��ج �ه‌ ب����ه‌ك����رده‌وه‌ نابێته‌‬ ‫هۆی ئ �ه‌وه‌ی رۆبــــــۆته‌كان‬ ‫سه‌رپێــــچی م���رۆڤ بكه‌ن‪،‬‬ ‫ی���اخ���ۆد ش���ۆڕش���م���ان ل���ه‌دژ‬ ‫ئه‌نجامبده‌ن؟‬


‫‪13‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ته‌كنه‌لۆژیایه‌كی نوێ بۆ پاشه‌كه‌وتكردنی‬ ‫زانیاری له‌مۆبایلدا‬ ‫ئا‪ :‬لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‬ ‫ت������وێ������ژه‌ران ت���وان���ی���وی���ان���ه‌‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیایه‌كی نوێ بۆ پاشكه‌وتی‬ ‫زانیاری ده‌ستبخه‌ن‪ ،‬ك‌ه ئه‌و تواناییه‌‬ ‫ب‌ه به‌كارهێنه‌ران ده‌دات‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫س �ه‌دان فیلمی سینه‌مایی به‌كوالیتی‬ ‫ب�����ه‌رزه‌و‌ه ل��ه‌س��ه‌ر موبایله‌كانیان‬ ‫پاشه‌كه‌وت بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ت �ه‌ك��ن �ه‌ل��ۆژی��ای �‌ه ك �ه‌ن��اوی‬ ‫‪)racetrack‬‬ ‫(‪memory‬‬ ‫ل��ێ��ن��راوه‌‪ ،‬ل �ه‌الی �ه‌ن (ئ��ای ب��ی ئیم)‬ ‫و‌ه له‌ساڵی (‪)٢٠٠٤‬و‌ه ده‌ستكراوه‌‬ ‫ب �ه‌دروس��ت��ك��ردن��ی‪ ،‬ل�ه‌ك��ات��ی كه‌ڵك‬ ‫وه‌رگرتن له‌م ته‌كنه‌لۆژیای‌ه له‌(هارد‬ ‫درایڤ) كه‌ڵك وه‌رناگیرێت‪ ،‬له‌جیاتی‬ ‫ئ��ه‌و‌ه ت���ه‌زوی ك��اره‌ب��ای��ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫له‌ئه‌لكترۆنه‌كان بۆ دروستكردنی‬ ‫دیوارێكی موگناتیسی ده‌نێرێت‪،‬‬

‫ك‌ه له‌م‌ه بۆ پاشكه‌وتكردنی زانیاری‬ ‫كه‌ڵك وه‌رده‌گ��ی��رێ��ت‪ .‬ئ �ه‌م دی��واره‌‬ ‫موگناتیسیی‌ه زۆر ته‌نكه‌و هه‌رئه‌مه‌‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب�ه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی كه‌بكرێت‬ ‫ب��ۆ ك �ه‌ره‌س �ه‌ی ئه‌لكترۆنیكی زۆر‬ ‫ورد‪ ،‬وه‌ك��و موبایل‌و كۆمپیوته‌ری‬ ‫زۆر بچووك كه‌ڵكی لێوه‌ربگیرێت‪،‬‬ ‫له‌ئێستادا ئه‌ستوری ئ �ه‌م دی��واره‌‬ ‫(‪ )٣٠‬نانۆمتره‌‪ .‬له‌پاڵ زیادبوونی‬ ‫قه‌باره‌ی پاشكه‌وتكردنی زانیاری له‌م‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیایه‌دا خێرایی گواستنه‌وه‌ی‬ ‫زانیاری له‌ئاستێكی ب�ه‌رزدای�ه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫كاتی ده‌ستپێكردن به‌زانیارییه‌كان‌و‬ ‫خوێندنه‌وه‌یان زۆر كه‌م ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ش��اره‌زای��ان ده‌ڵ��ێ��ن زیادكردنی‬ ‫خیرایی به‌ڕێژه‌ی چه‌ند ملیونییه‌و وزه‌ی‬ ‫كه‌متریش بۆ كار پێكردنی به‌كاردێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاو‌ه ‪physicsworld‬‬


‫‪14‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪15‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫گۆڤاری تایمز باشترینه‌كانی مــــــــــــۆبایل‌و الپتۆپ دیاریده‌كات‬ ‫ئا‪ :‬لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫پله‌ی سێیه‌م به‌رهه‌مێكی تری‬ ‫ئه‌پڵ بوو‪ ،‬ئه‌ویش (مه‌ك بۆك ئایره‌)‬ ‫كه‌سووكترین الپتۆپی جیهانه‌‪،‬‬ ‫به‌كێشی نزیكه‌ی ‪ 1‬كیلۆگرام دێت‌ه‬ ‫ئ�ه‌ژم��ار‪ ،‬هه‌رچه‌ند نرخه‌كه‌ی‬ ‫ب���������ه‌رزه‌‪ ،‬ب����ه‌اڵم‬

‫ناونیشانی یه‌كه‌م بۆ به‌رهه‌می كۆمپانیای‬ ‫ئه‌پڵ واته‌ (ئای په‌د)ه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند (ئای په‌د)‬ ‫یه‌كه‌م كۆمپیوته‌ری له‌مسی جیهان نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌و‌ه ده‌چێت سه‌ركه‌وتوترینیان بێت‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫به‌ته‌نیا له‌مانگه‌كانی یه‌كه‌می هاتن‌ه ب��ازاڕه‌و‌ه‬ ‫زیاد له‌(‪ )3‬ملیۆن دانه‌ی لێفرۆشرا‪.‬‬

‫م��وب��ای��ل��ی ه��ۆش��م �ه‌ن��دی ك��ۆم��پ��ان��ی��ای‬ ‫سامسۆنگ پ��ل�ه‌ی دووی��ه‌م��ی به‌ده‌ستهێنا‪،‬‬ ‫ده‌كرێت بوترێت ساڵی (‪ )2010‬بۆ ته‌له‌فۆن‌ه‬ ‫هۆشمه‌نده‌كان ساڵی ئاندرۆید گوگڵ بووه‌‪،‬‬ ‫چونك‌ه ته‌نیا له‌سێ مانگی سێیه‌می ساڵ‬ ‫ئۆپه‌ره‌ێتینگ سیسته‌می گوگڵ له‌سه‌ر (‪)9‬‬ ‫ملیۆن ته‌له‌فۆنی هۆشمه‌ند دابه‌زیوه‌‪ .‬ئه‌م‌ه‬ ‫ب��ه‌و وات��ای �ه‌ی �‌ه ك��‌ه ل �ه‌س �ه‌دا چ �ل‌وچ��واری‬ ‫ته‌له‌فۆنه‌ هۆشمه‌نده‌كانی جیهان به‌ئۆپه‌رێتینگ‬ ‫سیسته‌می ئاندرۆید ك��ارده‌ك �ه‌ن‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫ساڵی رابردو رێژه‌ك‌ه ته‌نیا له‌سه‌دا پێنج بووه‌‪.‬‬

‫ته‌له‌فزیۆنی گوگڵ ك‌ه له‌ساڵی (‪ )2010‬خرای‌ه ب��ازاڕه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌نگاوێكی ئه‌رێنی نا بۆ پێشه‌وه‌‪ ،‬به‌ره‌و دروستكردنی ته‌له‌فزیۆن‌ه‬ ‫ئینته‌رنێتییه‌كان ‪.‬‬ ‫ی ‪ Logitech Revue Box‬كه‌پله‌ی چواره‌می‬ ‫ته‌له‌فزیۆن ‌‬ ‫تایمزی به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬ده‌كرێت به‌كه‌ڵك وه‌رگرتن‬ ‫لێی ب���ه‌دوای ڤیدیۆیه‌ ئینته‌رنێتدا بگه‌ڕیت‌و‬ ‫هه‌ڵیبژێریت‌و په‌خشیبكه‌یت‪.‬‬

‫پ��ل��ه‌ی پ��ێ��ن��ج �ه‌م بۆ‬ ‫م��وب��ای��ل��ی ن��ك��وس��ی��ك��ی‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای گ��وگ��ڵ��ه‌‪،‬‬ ‫ه �ه‌رچ �ه‌ن��د ب���ه‌م موبایل‌ه‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن ب����ه‌رز‌ه م��وب��ای�ل‌و‬ ‫زۆری��������ش پ���ێ���ش���وازی‬ ‫ل��ێ��ن�ه‌ك��راوه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم پله‌ی‬ ‫پێنجه‌می گۆڤاری تایمزی‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪.‬‬

‫ی����ه‌ك����ێ����ك����ی ت���ر‬ ‫له‌ته‌له‌فۆنه‌كانی ئاندرۆیدی‬ ‫(‪)2010‬‬ ‫س�����اڵ�����ی‬ ‫گ��ال��ك��س��ی س��ام��س��ۆن��گ‬ ‫ب�����ووه‌‪ ،‬ك�ه‌گ��ری��ن��گ��ت��ری��ن‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫رووناكی شاشه‌كه‌یه‌تی‪.‬‬

‫ال‌پتۆپی لیبرتۆی كۆمپانیای‬ ‫توشیبا كه‌خاوه‌نی دوو شاشه‌ی‬ ‫له‌مسییه‌‪ ،‬له‌پێشبڕكێدای‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی گوگڵ‌و ئه‌پڵ‪،‬‬ ‫پ����ل����ه‌ی ه��ه‌ش��ت��ه‌م��ی‬ ‫داگیركردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م الپتۆپ‌ه دوو‬ ‫شاشه‌ی ‪ 7‬ئینچی هه‌یه‌و‬ ‫به‌نرخی ‪ 1100‬دۆالر‬ ‫ف���رۆش���راوه‌‪ ،‬ده‌ك��رێ��ت‬ ‫له‌حاڵه‌تی ستونیدا وه‌ك‬ ‫ك��ت��ێ�ب‌و له‌حاڵه‌تی‬ ‫ئ���اس���ۆی���دا وه‌ك‬ ‫الپ��ت��ۆپ كه‌ڵكی‬ ‫لێوه‌ربگیرێت‪.‬‬

‫پله‌ی ش�ه‌ش�ه‌م دی��س��ان�ه‌و‌ه ب��ۆ ئه‌پڵ‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ب��ۆ موبایلی ئایفۆنی (‪ )4‬ك‌ه‬ ‫له‌پێشبڕكێدا پێش موبایله‌كه‌ی گوگڵ‬ ‫كه‌وت‪ ،‬له‌سێ رۆژی یه‌كه‌می فرۆشتنیدا‬ ‫زیاد ل‌ه (‪ )1.7‬ملیۆن دانه‌ی‌ لێفرۆشراوه‌‪،‬‬ ‫شاشه‌ی ئه‌م موبایل‌ه (‪ )960‬ل‌ه (‪)640‬‬ ‫پێكسڵه‌‪.‬‬

‫پله‌ی حه‌وته‌م بۆ ته‌له‌فزیۆنی كۆمپانیای‬ ‫گۆڕانه له‌خاوه‌نداریه‌تی‬ ‫‌‌‬ ‫ئه‌پڵ ك‌ه به‌شیوه‌یه‌ك‬ ‫ناوه‌ڕۆكی میدیاكان‪ ،‬له‌ڕاستیدا ئه‌م كه‌ره‌سه‌ی‌ه‬ ‫ته‌نیا زانیاری پێشكه‌شی به‌كاربه‌ره‌كان ده‌كات‌و‬ ‫داونلۆد‪ ،‬یان خاوه‌نداریه‌تی هه‌میشه‌یی مانای‬ ‫خۆی له‌ده‌ستده‌دات‌‪.‬‬

‫ده‌یه‌مین ه�ه‌ڵ��ب��ژارده‌ی تایمز ن��وك كالێری‬ ‫كتێب خوێنی ئه‌لكترۆنی كۆمپانیای بارنزه‌‪ ،‬كه‌هه‌ر‬ ‫وه‌ك��و ئ��ای پ �ه‌د شاشه‌كه‌ی له‌مسییه‌‪ ،‬ه�ه‌روه‌ه��ا‬ ‫یه‌كه‌مین كتێب خوێن‌ه كه‌ئاشكرای وێنه‌كانی زۆر‬ ‫له‌سه‌ره‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫پ���ل���ه‌ی ن���ۆی���ه‌م ب���ۆ ك��ۆم��پ��ان��ی��ای‬ ‫مایكرۆسۆفته‌‪ ،‬به‌هۆی ئامرازه‌ نوێیه‌كه‌ی‬ ‫ئیكس باكسی ‪ ،360‬كه‌ بۆ كارپێكردنی‬ ‫ك�ه‌ره‌س�ه‌ی�ه‌ك��ی تایبه‌تی پێویست نییه‌و‬ ‫ده‌كرێت به‌جواڵندنی جه‌ست‌ه یاریپێبكرێت‪.‬‬


‫‪17‬‬

‫‪16‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫توانای ئاوی (هایدرۆپاوه‌ر)‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ینده‌کرێت‪.‬‬ ‫���درۆ پ ��اوه‌ر‬ ‫ه‌ی جینراتۆرێك داب ه‌م���ڕۆدا ه���ای‬ ‫ه‌خ�والن�دن�ه‌و‬ ‫ل���‬ ‫ن شێوه‌كانی‬ ‫ب�‬ ‫له‌هه‌رزانتری‬ ‫‪.‬‬ ‫ت‬ ‫كا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ای����درۆپ����اوه‌ر ب�ری��ت��ی��ی�ه‌ كا‌ره‌با دروست‬ ‫ك‬ ‫ایه‌ی یه‌كێ‬ ‫ه‌ب �ا‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ه����‬ ‫وی ئه‌و كاره‌ب‬ ‫هێنانی ك��ار‬ ‫ك�ه‌ به‌هـــۆی‬ ‫رهه‌م‬ ‫ته‌زو‬ ‫دروستكراو‬ ‫ك��اره‌ب �ای �ه‌ی‬ ‫بڕی ت به‌نده‌ له‌سه‌ر به‌ ك به‌نداوه‌كه‌‬ ‫ل �ه‌و ���ه‌ وزه‌ی ئ��������اوه‌وه‌ كه‌دروستده‌بێ‬ ‫تێ‬ ‫‌ب���ای ��ی���ه‌ك ��ان‬ ‫���وڵ�‬ ‫كه‌ئاوه‌كه‌ی لێدێته‌ كا س���ت���ه‌ ك ��اره‬ ‫ران‪ ،‬ب �ه‌ف �ری‬ ‫ه‌و ك���ه‌ره‌‬ ‫ه‌و به‌رزییه‌ی‬ ‫ج� ه‌م �دێ �ت ب�����ا‬ ‫س �ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫ئ‬ ‫��ڕی‬ ‫ره �‬ ‫یتر‬ ‫وه‌ی ئاسایی‬ ‫ب �ه‌ ه‌‪ ،‬ك�ه‌ب�ه‌ش��ێ�‬ ‫خ������واره‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب� ینه‌كه‌‪ ،‬دام �ه‌زرێ��ن �را‪ ،‬ئ ه‌‪ .‬ه�ه‌روه‌ه��ا‬ ‫و‬ ‫وێت له‌تۆڕبا‬ ‫ه‌ ب�ه‌خ�ۆڕای��ی�‬ ‫وا‬ ‫ت����و‬ ‫دا‬ ‫ان‬ ‫كێوه‌ك‬ ‫‌ده‌كه‌‬ ‫ه‌ك���‬ ‫ژینگه‌ پیس‬ ‫ه‌پـــۆڵكه‌كان‌و‬ ‫و رووب��ار ئاوه‌ی كه ه‌مهاتوو له‌ڕێگه‌ی وز زه‌یه‌ خاوێنه‌و‬ ‫له‌ت‬ ‫كاره‌بای به‌ره‬ ‫م و‬ ‫‌وه‌‪ ،‬جۆگه‌له‌‬ ‫ه‌فرو بارانه‌وه‌‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫�‬ ‫‌ب‬ ‫ه‌كانی كاره‌باوه‌ بۆ ئه‌ ت‪ ،‬له‌ڕێگه‌ی ب‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ك�ۆ ده‌ك �ه‌ن‪ ،‬كه‌سه‌رئه‌نجام وایه‌رو تاوه‌ر‬ ‫شوێنی ناكا‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وس��ت �‬ ‫ک��ان‪ ،‬هه‌موو‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ن‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ش‬ ‫�‬ ‫كان‌و ك��ارگ‬ ‫بۆ سرو‬ ‫ر ب�ه‌ئ��اس�ان�ی‬ ‫در ن ب �ه‌زه‌ری��ا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫اڵ‬ ‫م‬ ‫�اوه‌‬ ‫ده‌گ���ه‌‬ ‫زرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕووب��اره‌‬ ‫ه���ای���درۆپ � ك������رێ������ت‪،‬‬ ‫ئ �ه‌و ك�ه‌س�ان�ه‌ی ك�ه‌ ل �ه‌ ووه‌‪ ،‬مه‌به‌ست ده‌گوا كتریك پ��اوه‌ر‬ ‫���ت�����ڕۆڵ ده‌‬ ‫‌مه‌وانیان كرد‬ ‫ئه‌لی‬ ‫ی ك�����ۆن��‬ ‫انن كۆنتڕۆڵی‬ ‫وڕه‌كاندا به‌‌له‬ ‫ه�ای�درو ه‌کی ك��اره‌ب��ا‬ ‫یاره‌كان ده‌تو‬ ‫خ‬ ‫‪.‬‬ ‫ئاو تێده‌گه‌ن‬ ‫ی‬ ‫ج‬ ‫ز‬ ‫ساڵی ئه‌ندا‬ ‫نزیكه‌ی پێن‬ ‫ۆڕباینه‌كانه‌وه‌‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ستده‌كات‪ ،‬له‌‬ ‫وه‌ی كه‌ له‌ت‬ ‫ل‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫ل���ه‌وزه‌ی ئا‬ ‫با‬ ‫و ئا‬ ‫جیهان درو‬ ‫داخوازی بۆ‬ ‫س��ه‌دان ساڵه‌‬ ‫ئه‌ ده‌بێت به‌پێی‬ ‫ن‬ ‫كا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫زێ‬ ‫رێت‪ ،‬وه‌ر‬ ‫تێپه‌ڕ‬ ‫رێت‪ .‬جگه‌‬ ‫کۆنترۆڵده‌ک‬ ‫كه‌ڵك وه‌رده‌گی ان�ی ك �ۆن �ه‌وه‌‬ ‫كاره‌با‬ ‫به‌نداوه‌كان‬ ‫رده‌م��ی ی�ۆن�‬ ‫ئاوی پشت‬ ‫ه‌س��ه‌‬ ‫ب�ۆ هاڕینی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ان‬ ‫شتی تر وه‌ك‬ ‫له‌م‬ ‫ل�� كه‌ی ئ��اوی‬ ‫له‌خلۆ‬ ‫ت بۆ زۆر‬ ‫ن‬ ‫یا‬ ‫به‌ئارد كه‌ڵك‬ ‫كرێ‬ ‫به‌له‌مه‌وانی‌و‬ ‫وێله‌و كردنی‬ ‫ده‌ انی‌‌و گه‌مه‌ی‬ ‫انه‌‬ ‫و‬ ‫دا وزه‌ی ئا‬ ‫ه‌له‌و‬ ‫سی كه‌ڵكی‬ ‫د رت �ووه‌‪ ،‬لێره‌‬ ‫�‬ ‫م رده‌كردنی ما‬ ‫گ‬ ‫وه‌ر‬ ‫ی میكانیكی‬ ‫په‌روه‌‬ ‫رێت به‌وزه‌‬ ‫‪2‬‬ ‫د‬ ‫ڕ‬ ‫‪0‬‬ ‫ۆ‬ ‫‪0‬‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫‪4‬‬ ‫ده‌‬ ‫‌‬ ‫‪.‬‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ڵ‬ ‫كا‬ ‫لێوه‌ربگیرێ‬ ‫ل ‌هسا‬ ‫كه‌ئه‌میش‬ ‫وو ئ �ه‌م �ان �ه‌دا‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‌گ��ه‌ڵ ه��ه‌م��‬ ‫ك‬ ‫ۆ‬ ‫خل‬ ‫ین‪ ،‬كه‌ن ‌هدا‪،‬‬ ‫ل��‬ ‫ده‌خاته‌كار‪.‬‬ ‫دنی به‌نداو‬ ‫چ‬ ‫ه‌كه‌‬ ‫ه‌ دروستكر‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫���‬ ‫�‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ز‬ ‫ۆ‬ ‫‌ی‬ ‫���‬ ‫ه‬ ‫ئارد ه‌س����ه‌ده‌ی ن�‬ ‫وان‬ ‫ه‌ك����ان ببێت‬ ‫ڕازیل‪ ،‬واڵت ‌ه‬ ‫���‬ ‫له‌ ه‌ر رووب����ار‬ ‫ل�‬ ‫ك‬ ‫ب���وو به‌یه‌كێ‬ ‫ب ‌ه‬ ‫ه‌س���‬ ‫ك �ه‌ژی��ن �گ �ه‌ی‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫وه‌كا ‌نو روسیا‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫ۆپ‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ل��� ۆی ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫ای���‬ ‫ره‌با‪ .‬یه‌كه‌م‬ ‫ی ‌هكگرتو‬ ‫ب���ه‌ه���‬ ‫ه��� چاوه‌كانی كا‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫سه‌ر‬ ‫ن‬ ‫ده‌م تاڤگه‌ی‬ ‫سه‌ر‌هكیترین‬ ‫گیانله‌به‌ران‪ ،‬یا چن‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫له‌ ۆپاوه‌ر له‌به‌ر‬ ‫پێنج‬ ‫سروشت تێكب‬ ‫هایدر‬ ‫كه‌ له‌نێوان‬ ‫تری‬ ‫ی سه‌له‌مۆن‬ ‫را دروستكرا‬ ‫به‌ره ‌همهێنی‬ ‫وه‌ك م��اس�‬ ‫نیاگا‬ ‫ب���ۆ ‪1881‬‬ ‫واڵتی‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫م��اس‬ ‫لێده‌گیرێت‬ ‫‪1‬‬ ‫اڵن���ی ‪879‬‬ ‫ی ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫�ا‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫س�‬ ‫ووناككردنه‌وه‌‬ ‫درۆپاو‌هر بوو‬ ‫ێ��گ��ه‌‬ ‫وباره‌كه‌ مه‌له‌‬ ‫ه‌بای بۆ ر‬ ‫های‬ ‫ر چه‌وانه‌ی رو‬ ‫ری ن��ی��اگ��ارا‬ ‫كه‌به‌پێ‬ ‫كار �ه‌ك�ان�ی ش ��ا‬ ‫گه‌را دابنێت‪.‬‬ ‫ش�ه‌ق��ام‬ ‫ت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ۆلۆژی وه‌ك‬ ‫ا‪ ،‬به‌ڕازیل‪ ،‬بكا‬ ‫‪.‬‬ ‫نا‬ ‫هێ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫هه‌م‬ ‫چین‪ ،‬كه‌نه‌د‬ ‫ه‌كن‬ ‫‪ 18‬ی �ه‌ك �ه‌م‬ ‫‪2004‬‬ ‫به‌ر س��اڵ��ی ‪82‬‬ ‫هه‌ندێك ت ی ی��ارم�ه‌ت�ی‬ ‫كان‌و روسیا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل��‬ ‫‌ی �ژه‌ی م��اس��‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ری‬ ‫ه‌ یه‌كگرت‬ ‫�درۆ ئه‌لیكت‬ ‫��پ �ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫زگ����ای ه �ای‬ ‫�ارك����ردن واڵت � س��ه‌ره‌ك��ی��ت��ری��ن واڵت���ی پ��ێ كان ده‌دات‬ ‫ده‌‬ ‫ر ب����ۆ ك���‬ ‫رۆپ��اوه‌ر ماسییه‌‌‬ ‫پ��ێ��ن �ج‬ ‫وه‌كه‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫��ن�ی ه��ای��د‬ ‫و‬ ‫�ا‬ ‫پشت به‌ندا‬ ‫���‬ ‫���‬ ‫پ����‬ ‫ویسكۆنسینی واڵته‌ ب�ه‌ره�ه‌م�ه��ێ‬ ‫ه‌نه‌‬ ‫چ��ه‌ی دوور‬ ‫له‌ئاپیلتۆنی‬ ‫بگ ی ل��ه‌و ن��او‬ ‫ی‬ ‫ست‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫كانی ئه‌مریكا‬ ‫ره‌ت���ری���ن ئ���ه‌وه‌‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ابنێن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫یه‌كگرتووه‌‬ ‫ه‌گ���ه‌و‬ ‫ه‌راد‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل��� به‌رهه‌مهێنی له‌به‌نداوه‌که‌‌ گ انی هایدرۆ‬ ‫‪.‬‬ ‫به‌كاركرد‬ ‫كه‌ره‌سته‌ك‬ ‫ای���درۆپ ��اوه‌ر‬ ‫ۆپاوه‌ره‌كانی‬ ‫ونی‬ ‫وه‌ك�ه‌ زیان‬ ‫ده‌زگ �����ای ه��� ێ ب �ه‌ش هایدر ‌به‌رده‌م رووباری یانگ بو ریكی ب�ه‌ن�دا‬ ‫له‬ ‫‌س �‬ ‫دان���راوه‌‪ ،‬ئه‌لیكت‬ ‫گ �ه‌ی �ه‌ن��ێ �ت‌و‬ ‫سیسته‌میكه‌ ك �ه‌ل �ه ���ای���ه‌ك���ی كاره‌با اڵت���ی چین‬ ‫��ی��ی�ه‌ك��ان ده‌‬ ‫ۆ مه‌ترو ب�ه‌م��اس‬ ‫تسه‌ی و‬ ‫ات���ووه‌‪ ،‬ده‌زگ‬ ‫م �ده‌ك �ات �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫���‬ ‫كه‌ ‪ 2.3‬كیل‬ ‫�اره‌ی��ان ك �ه‌‬ ‫پ��ێ���ك���ه ك �ه‌ك��اره‌ب��ا دروس��ت پانی سه‌ده‌‬ ‫ل��ه‌ژم�‬ ‫س��ت��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫‪.‬‬ ‫ای‬ ‫ی ‪185‬متره‌‬ ‫وه‌ه����ا ك��ه‌ره‌‬ ‫ك��اره‌ب � ه‌نداوێك كه‌ده‌كرێت به‌رزییه‌كه‌‬ ‫هایدرۆ ه ���ه‌ر‬ ‫‌ب���ن به‌هۆی‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫كات‪.‬‬ ‫ه‌زگا‬ ‫ده‬ ‫ن��ه‌وه‌ی بڕی‬ ‫ده‌ س��ت�ن‌و ك��رد‬ ‫گه‌وره‌ترین د انی ئه‌مریكا ه��ای��درۆپ��اوه‌ر ینی ناو ئاو‬ ‫ب�ه‌داخ�‬ ‫ی كه‌ئۆكسج‬ ‫یه‌كگرتووه‌ك‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ڕۆڵ��ب��ك��رێ��‬ ‫وه‌‬ ‫اڵته‌‬ ‫ه‌ئه‌مه‌ ده‌بێت‬ ‫ئ����اوه‌ك����ه‌ ك��ۆن��ت�� ه‌ عه‌مبار له‌و داوی گ��ران��د ك��اول��ی��ی�ه‌‪ ،‬ئ �ه‌ داببه‌زێت‪ ،‬ك‬ ‫ك �ه‌ئ��اوه‌ك �‬ ‫كۆڵۆمبیا ئاستی‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ن��‬ ‫ن به‌ژینگه‌ی‬ ‫نێك‬ ‫رووب�����اری‬ ‫زیان گه‌یاند‬ ‫له‌سه‌دا به‌هۆی‬ ‫مه‌خز ئاوی پشت به‌نداوه‌كه‌ ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫ی واشنتۆن‪،‬‬ ‫ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫الی �ه‌ت �ی ئاوی‪.‬‬ ‫ده‌رچ�ه‌ی�ه‌ک�ی ئ��اوه‌وه‌ له‌باكوور‬ ‫‪National‬‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫‪Geograph‬‬ ‫ه‌ب ��ای‬ ‫ڕێگه‌‬ ‫ی تۆڕباینێك‌‬ ‫ه‌رچاو‌ه‪ic:‬‬ ‫له‌ چێت‌و ‌په‌ڕه‌‬ ‫ح �ه‌ف��ت��ای ك ��ار م به‌نداوه‌وه‌ س‬ ‫ده‌رده‌‬ ‫ن به‌هۆی ئه‌‬ ‫ش‬ ‫توڕباینه‌كه‌‬ ‫واشینتۆ‬ ‫ه‌یخولێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫د‬


‫‪18‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪19‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ته‌ندروستی‬

‫وه‌زیری ته‌ندروستی هه‌رێم‪:‬‬

‫تائێستا ‪84‬حاڵه‌تی ئایدز له‌هه‌رێمی‬ ‫کوردستان تۆمارکراوه‌‬

‫دیداری‪ :‬مه‌حمود یاسین کوردی‬

‫ی ته‌ندروست ‌ی حكومه‌ت ‌ی هه‌رێم ‌ی كوردستان ‪ .‬فۆتۆگراف‪ :‬لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‬ ‫دكتۆر تاهیر هه‌ورام ‌ی وه‌زیر ‌‬

‫دكتۆر‬ ‫ته‌ن هه‌ورامی‌ تاهیر‬ ‫و‬ ‫دروست ‌ی ح ه‌زیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫ل هه‌رێم ‌ی كو و ‌هت ‌ی‬ ‫‌ه‬ ‫ر‬ ‫دیمانه‌ی‌هك ‌ی دستان‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ڤ دا ئاماژ‌ه ب‌هت ‌ی‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫چاالك كارو‬ ‫یی‬ ‫وه‌زار ‌هكان ‌ی‬ ‫‌هت‬ ‫د‌هكا ‌‬ ‫تو باس ‌هكه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل د‌هكات ك‌ه و‌هش‬ ‫ه‌‬ ‫هه‌رێم ‌ی كو تائێستا‬ ‫(‬ ‫ر‬ ‫‪ )84‬حاڵ‌هت دستان‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫تۆمار ئایدز‬ ‫ك‬ ‫راوه‌‪.‬‬

‫بودجه‌ی‌ كه‌رتی‌ ته‌ندروستی‌‬ ‫دك��ت��ۆر ت��اه��ی��ر ه �ه‌ورام � ‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌زی���ری‌ ته‌ندروستی‌ هه‌رێم‬ ‫س������ه‌ب������اره‌ت ب����ه‌ب����ودج����ه‌ی‌‬ ‫وه‌زاره‌ته‌كه‌ی‌‌و ئه‌و پڕۆژانه‌ی‌ كه‌‬ ‫له‌به‌رنامه‌یاندایه‌ وتی‌ "له‌بودجه‌ی‌‬ ‫حكومه‌تی‌ ه�ه‌رێ��م ب��ڕی‌ (‪-5‬‬ ‫‪ )%6‬ب��ۆ ك�ه‌رت�ی‌ ته‌ندروستی‌‬ ‫ت��ه‌رخ��ان��ك��راوه‌‪ ،‬ب��ه‌وه��ۆی��ه‌وه‌‬ ‫پ���ڕۆژه‌ك���ان���ی‌ ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌‌و‬ ‫پێداویستی‌ نه‌خۆشخانه‌و بنكه‌‬ ‫ته‌ندروستییه‌كان دابینده‌كرێت‪،‬‬ ‫خ���زم���ه‌ت���گ���وزاری���ی���ه‌ك���ان���ی‌‬ ‫سیسته‌می‌ ته‌ندروستی‌ ئێمه‌ش‬ ‫بێبه‌رانبه‌ره‌"‪.‬‬ ‫ه��ه‌ورام��ی‌ ب��اس له‌پالنی‌‬ ‫وه‌زاره‌ته‌كه‌ی‌ ده‌كات كه‌به‌نیازه‌‬ ‫كۆنفڕانسێك ببه‌ستێت‌و له‌و‬ ‫كۆنفڕانسه‌دا پالنی‌ درێژخایه‌ن‌و‬ ‫ك���ورت���خ���ای���ه‌ن���ی‌ وه‌زاره‌ت‬ ‫دی��اری��ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ل���ه‌م رووه‌وه‌‬

‫وه‌زی�����ری‌ ت �ه‌ن��دروس��ت �ی‌ وت � ‌‬ ‫ی‬ ‫"ل �ه‌س �ه‌ره‌ت��ای‌ مانگی‌ شوباتی‌‬ ‫س��اڵ �ی‌ ئ��ای��ن��ده‌ كۆنفڕانسێك‬ ‫ده‌به‌ستین بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی‌‬ ‫سیسته‌می‌ ته‌ندروستی‌ هه‌رێم‪.‬‬ ‫كه‌شاره‌زایانی‌ بیانی‌‌و عێراقی‌‌و‬ ‫ن��اوخ��ۆ بانگهێشت ده‌ك �ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئێمه‌ ده‌بێت دوو پالنمان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬یه‌كه‌میان‪ :‬پالنێكی‌‬ ‫كورتخایه‌ن بۆ جێبه‌جێكردنی‌‬ ‫كاروباری‌ هاوواڵتیان له‌بواری‌‬ ‫ته‌ندروستی‌‪ ،‬دووه‌م‪ :‬پالنێكی‌‬ ‫درێ��ژخ��ای��ه‌ن‌و س��ت��رات��ی��ژی‌ بۆ‬ ‫گ���ۆڕان���ك���اری‌ ل�ه‌س��ی��س��ت�ه‌م�ی‌‬ ‫ته‌ندروستی‌"‪.‬‬ ‫ت��اه��ی��ر ه���ه‌ورام���ی‌ ئ��ام��اژه‌‬ ‫ب���ه‌ی���ه‌ك���ێ���ك ل��ه‌ك��ێ��ش��ه‌ك��ان��ی‌‬ ‫وه‌زاره‌ته‌كه‌ی‌ ده‌كات‌و ده‌ڵێت‬ ‫"ئێمه‌ كێشه‌یه‌كیشمان هه‌یه‌‬ ‫ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌په‌یوه‌ستین‬ ‫ب �ه‌ح��ك��وم �ه‌ت �ی‌ ع��ێ��راق��ی��ی �ه‌وه‌‪،‬‬

‫سیسته‌می‌ ته‌ندروستیش یه‌ك‬ ‫شته‌‪ ،‬هه‌ر له‌هه‌ولێره‌وه‌ تابه‌سڕه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ به‌بێ بوونی‌ هاوكاری‌‌و‬ ‫ه���ه‌م���ه‌ه���ان���گ���ی‌ وه‌زاره‌ت��������ی‌‬ ‫ته‌ندروستی‌ عێراق له‌م بواره‌‬ ‫هیچ ك��ارێ��ك��م��ان پێناكرێت‪،‬‬ ‫چونكه‌ سیستمی‌ ته‌ندروستی‌‬ ‫خ��ان��ووی��ه‌ك ن��ی��ی�ه‌ شۆفڵێكی‌‬ ‫لێبده‌یی‌‌و بیروخێنی‌‌و پاشان‬ ‫بیانه‌یه‌كی‌ تر دروستبكه‌یت"‪.‬‬ ‫هه‌رێم‪ ،‬له‌دوای‌ به‌غداده‌وه‌یه‌‬ ‫وه‌زیری‌ ته‌ندروستی‌ ئاماژ‌ه‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ ده‌ك���ات كه‌هه‌رێمی‌‬ ‫كوردستان ل �ه‌ڕووی‌ ژێرخانی‌‬ ‫ت�ه‌ن��درووس��ت��ی��ی�ه‌وه‌ ل���ه‌دواوه‌ی‌‬ ‫به‌غداده‌وه‌یه‌و له‌م باره‌وه‌ ده‌ڵێت‬ ‫"ل �ه‌س �ه‌رده‌م �ی‌ رژێ��م�ی‌ به‌عس‬ ‫(‪ )20‬نه‌خۆشخانه‌ له‌كوردستان‬ ‫ه�����ه‌ب�����وو‪ ،‬ت���ه‌ن���ی���ا ل���ه‌ش���اره‌‬ ‫گ �ه‌وره‌ك��ان��ی��ش ن�ه‌ش��ت�ه‌رگ�ه‌ری‌‬

‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ده‌درا‪ ،‬ئێستا زی��ات��ر‬ ‫له‌(‪ )60‬نه‌خۆشخانه‌مان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫له‌زۆربه‌ی‌ قه‌زاو ناحییه‌كانیش‬ ‫ن���ه‌ش���ت���ه‌رگ���ه‌ری‌‬ ‫ژووری‌‬ ‫دروستكراوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌و‬ ‫سه‌نته‌رانه‌ی‌ كه‌دروستكراون‬ ‫ب��ۆ چ���اره‌س���ه‌ری‌ نه‌خۆشییه‌‬ ‫ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان‪ ،‬به‌تایبه‌تی‌‬ ‫له‌سه‌نته‌ره‌كانی‌ دڵ‌و گورچیله‌و‬ ‫ده‌ماری‌ خوێن‌و سنگ‌و مێشك‬ ‫ك�ه‌ ل �ه‌س �ه‌رده‌م �ی‌ رژێ��م��دا ئه‌م‬ ‫س�ه‌ن��ت�ه‌ران�ه‌ ته‌نیا ل �ه‌ب �ه‌غ��دادو‬ ‫موسڵ‌و به‌سڕه‌ هه‌بوون"‪.‬‬ ‫دك��ت��ۆر ت��اه��ی��ر ه �ه‌ورام �ی‌‬ ‫له‌سه‌ر ده‌ربڕینی‌ بۆچوونه‌كانی‌‬ ‫ل �ه‌م �ه‌ڕ ج���ی���اوازی‌ سیسته‌می‌‬ ‫ته‌ندروستی‌ ه�ه‌رێ�م‌و به‌غداد‬ ‫ب������ه‌رده‌وام ده‌ب���ێ���ت‌و ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫"به‌پێی راپۆرتێكی‌ وه‌زاره‌ت��ی‌‬ ‫ت���ه‌ن���دروس���ت���ی‌‌و وه‌زاره‌ت�������ی‌‬ ‫پالندانانی‌ عێراق‪ ،‬شاری‌ به‌غداد‬ ‫له‌پله‌ی‌ ی�ه‌ك�ه‌م��دای�ه‌ ل��ه‌ڕووی‌‬ ‫ژێرخانی‌ ته‌ندروستی‌‪ ،‬پاشان‬ ‫ه�ه‌رێ��م�ی‌ ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ئێستا‬ ‫له‌هه‌رێمی‌ كوردستان (‪)880‬‬ ‫بنكه‌ی‌ ته‌ندروستی له‌سه‌رجه‌م‬ ‫ش��ارو ش��ارۆچ �ه‌ك��ان‌و گوندو‬ ‫ناحییه‌كاندا هه‌یه‌‪ ،‬رێكخراوێكی‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‌ (ره‌ند) روپێوێكی‌‬ ‫له‌واڵتانی‌ ناوچه‌كه‌و هه‌رێمی‌‬ ‫ك��وردس��ت��ان ئ �ه‌ن��ج��ام��داوه‌ كه‌‬ ‫ده‌ری��خ��س��ت��ووه‌ ئێمه‌ ل��ه‌ڕووی‌‬ ‫ته‌ندروستی‌‌و ژماره‌ی‌ قه‌ره‌وێله‌و‬ ‫ژم���اره‌ی‌ ه��اوواڵت��ی��ان نزیكین‬ ‫له‌ستانداردی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌‪ ،‬واته‌‬ ‫هه‌ر هه‌زار كه‌س قه‌ڕه‌وێڵه‌یه‌كی‌‬ ‫له‌نه‌خۆشخانه‌ هه‌یه‌و هه‌موو‬ ‫(‪ )10‬ه�����ه‌زار ك�ه‌س��ێ��ك��ی��ش‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌‬ ‫قه‌ڕه‌وێڵه‌یه‌كی‌‬ ‫هه‌یه‌"‪.‬‬ ‫‪ 350‬بنكه‌ی‌ ته‌ندروستیمان‬ ‫زیاده‌‬ ‫س�ه‌ب��اره‌ت به‌كه‌موكوڕی‌‌و‬ ‫خ����زم����ه‌ت����گ����وزاری����ی����ه‌ك����ان‬ ‫ل �ه‌ن �ه‌خ��ۆش��خ��ان �ه‌و بنكه‌كانی‌‬ ‫ت����ه‌ن����دروس����ت����ی‌‪ ،‬وه‌زی������ری‌‬ ‫ته‌ندروستی‌ حكومه‌تی‌ هه‌رێمی‌‬

‫ك��وردس��ت��ان وت���ی‌ "ل����ه‌ڕووی‬ ‫خ��زم�ه‌ت��گ��وزاری��ی�ه‌ك��ان هه‌ست‬ ‫به‌كه‌م‌و كوڕی‌ ده‌كه‌ین ئه‌مه‌ش‬ ‫زی��ات��ر پ �ه‌ی��وه‌ن��دی‌ ب���ه‌وه‌ هه‌یه‌‬ ‫كه‌ئێمه‌ به‌شێكین له‌سیسته‌می‌‬ ‫ته‌ندروستی‌ عێراق‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫ئێمه‌ ده‌رم����ان داب�ه‌ش��ده‌ك�ه‌ی��ن‬ ‫به‌سه‌ر نه‌خۆشخانه‌كان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫سه‌یر ده‌ك�ه‌ی��ن به‌شی‌ رۆژێ��ك‬ ‫ده‌ك��ات ئه‌ویش به‌هۆی‌ هاتنی‌‬ ‫خه‌ڵكی‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ هه‌رێم بۆ ناو‬ ‫هه‌رێمی‌ كوردستان‪ ،‬به‌تایبه‌تی‌‬ ‫ل��ه‌ش��اره‌ك��ان��ی‌ ن���اوه‌راس���ت‌و‬ ‫ب��اش��ووری‌ ع��ێ��راق‪ .‬ناچارین‬ ‫ده‌رم��ان��ی��ان ب��ده‌ی��ن �ێ‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌وانیش ه��اوواڵت�ی‌ عێراقن‌و‬ ‫س��ی��س��ت�ه‌م�ی‌ ت �ه‌ن��دروس��ت��ی��م��ان‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌‪ ،‬ب�����ه‌اڵم ئ���ه‌گ���ه‌ر ب��ه‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ نه‌بێت ئێمه‌ ده‌توانین‬ ‫ب���ه‌پ���اره‌ خ��زم��ه‌ت��گ��وزاری��ی��ان‬ ‫پێشكه‌ش بكه‌ین‪ ،‬ب �ه‌اڵم جار‬ ‫ب��ه‌ج��ار ل���ه‌ب���ه‌رزی���ادی‌ بنكه‌و‬ ‫نه‌خۆشخانه‌كان خزمه‌تگوزاری‌‬ ‫ت�ه‌ن��دروس��ت�ی‌ خ��راپ �ه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫به‌پێی ستانداردی‌ جیهانی‌ بۆ‬ ‫ه���ه‌ر (‪ )10‬ه����ه‌زار كه‌سێك‬ ‫ب��ن��ك��ه‌ی��ه‌ك��ی‌ ت���ه‌ن���دروس���ت���ی‌‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ئێمه‌ (‪ )880‬بنكه‌ی‌‬ ‫ته‌ندروستیمان هه‌یه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫ژم��اره‌ی‌ دانیشتوانی‌ هه‌رێمی‌‬ ‫كوردستان پێنج ملیۆن‌و (‪)300‬‬ ‫ه�ه‌زار كه‌سه‌‪ .‬ده‌بێت (‪)530‬‬ ‫بنكه‌ی‌ ته‌ندروستیمان هه‌بێت‪،‬‬ ‫ب �ه‌م ه��ۆی �ه‌وه‌ (‪ )350‬بنكه‌ی‌‬ ‫ته‌ندروستیمان زیاده‌"‪.‬‬ ‫ملمالنێی له‌گه‌ڵ نه‌خۆشخانه‌‬ ‫ئه‌هلیه‌كان‬ ‫وه‌زی��ری‌ ته‌ندروستی‌ ئه‌وه‌‬ ‫به‌پێویست ده‌زانێت نه‌خۆشخانه‌‬ ‫ح��ك��وم��ی��ی��ه‌ك��ان م��ل��م�لان��ێ��ی‬ ‫نه‌خۆشخانه‌ ئه‌هلییه‌كان بكه‌ن‬ ‫ل���ه‌ڕووی‌ خزمه‌تگوزارییه‌وه‌و‬ ‫ل �ه‌م رووه‌وه‌ تاهیر هه‌ورامی‌‬ ‫وت�ی‌ "ئێمه‌ ل���ه‌(‪ )%17‬ده‌رم��ان‬ ‫له‌حكومه‌تی‌ ن��اوه‌ن��دی‌ وه‌ك��و‬ ‫ب �ه‌ش �ی‌ ه��ه‌رێ��م وه‌رده‌گ���ری���ن‪،‬‬ ‫ك��ه‌ده‌ك��ات��ه‌ ن��زی��ك �ه‌ی‌ (‪)%45‬‬

‫‪ 64‬که‌س له‌وانه‌ی نه‌خۆشی ئایدزیان‬ ‫هه‌بوو بیانی بوون‌و ره‌وانه‌ی واڵتانی‬ ‫خۆیان کرانه‌و‌ه‬

‫هه‌ر هه‌زار كه‌س‬ ‫قه‌ڕه‌وێڵه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫له‌نه‌خۆشخان ‌ه‬ ‫هه‌یه‌و هه‌موو (‪)10‬‬ ‫هه‌زار كه‌سێكیش‬ ‫قه‌ڕه‌وێڵه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ هه‌یه‬ ‫ی‌ پێداویستیه‌كانی‌ ئێمه‌ بۆ‬ ‫پ��ڕك��ردن��ه‌وه‌ی‌ ئ��ه‌و رێ��ژه‌ی �ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ت��ر ئ��ێ��م�ه‌ ده‌رم�����ان ده‌ك��ڕی��ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ئێستادا دوو كارگه‌ی‌‬ ‫دروس����ت����ك����ردن����ی‌ ده‌رم������ان‬ ‫له‌هه‌رێمی‌ ك��وردس��ت��ان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫یه‌كێكیان له‌هه‌ولێره‌ ئه‌ویتریان‬ ‫له‌سلێمانی‌‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی‌ هه‌ولێر‬ ‫ده‌ستی‌ به‌كاركردوه‌‪ ،‬پێشبینی‌‬ ‫ده‌ك���ه‌ی���ن ئ���ه‌گ���ه‌ر ه���ه‌ر دوو‬ ‫كارگه‌كه‌ بكه‌وێته‌ كار‪ ،‬هه‌رێمی‌‬ ‫كوردستان ده‌توانێت ده‌رمان بۆ‬ ‫ده‌ره‌وه‌ش دابینبكات"‪.‬‬ ‫وه‌زی������ری‌ ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‌‬ ‫ئه‌وه‌شی‌ نه‌شارده‌وه‌ كه‌ده‌رمانی‌‬ ‫خ����راپ‌و م����اوه‌ ب �ه‌س �ه‌رچ��وو‬ ‫ل�ه‌الی�ه‌ن هه‌ندێك كۆمپانیاوه‌‬ ‫ده‌ه��ێ��ن��درێ��ت��ه‌ ن���او ه �ه‌رێ��م �ی‌‬ ‫كوردستان‌و له‌م باره‌یه‌وه‌ وتی‌‬ ‫"ه��ات��ن �ی‌ ئ���ه‌م ده‌رم���ان���ه‌ زی��ات��ر‬ ‫ب�ه‌ب��ازگ�ه‌ك��ان�ی‌ ه �ه‌رێ��م له‌گه‌ڵ‬ ‫ناوچه‌كانی‌ عێراق تێده‌په‌ڕێت‬ ‫ك �ه‌ه �ه‌ن��دێ��ك ج���ار ل �ه‌ده‌س��ت �ی‌‬ ‫كوالیتی‌ كۆنترۆڵ ده‌رده‌چێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌ت�ی‌ ناوخۆ‬ ‫رێ��ك��ه‌وت��ووی��ن ل���ه‌و ب��ازگ��ان �ه‌‬ ‫نوێنه‌ری‌ وه‌زاره‌تی‌ ته‌ندروستی‌‬ ‫ئاماده‌ بێت بۆ ئه‌وه‌ی‌ رێگه‌ له‌و‬ ‫ده‌رمانه‌ بگیرێت"‪.‬‬ ‫تاهیر ه �ه‌ورام �ی‌ وه‌زی��ری‌‬ ‫ت�ه‌ن��دروس��ت�ی‌ ه �ه‌رێ��م جه‌خت‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ی�ه‌ك��خ��س��ت��ن�ی‌ ن��رخ�ی‌‬ ‫نه‌خۆشانه‌ تایبه‌تی‌‌و ئه‌هلییه‌كان‬ ‫ده‌ك���ات‌و ل �ه‌م ب��اره‌ی��ه‌وه‌ وتی‌‬ ‫"ئێستا (‪ )20‬نه‌خۆشخانه‌ی‌‬ ‫ئه‌هلی‌ ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ه �ه‌وڵ��م��ان��داوه‌‬

‫ب �ه‌ه �ه‌م��اه �ه‌ن��گ �ی‌ س�ه‌ن��دی��ك��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫پزیشكانی‌ كوردستان‪ ،‬نرخیان‬ ‫یه‌كبخه‌ین‌و هه‌رزانی‌ بكه‌ین‪،‬‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌م��ان��ك��ات��دا ده‌ب��ێ��ت ئێمه‌‬ ‫م��ون��اف�ه‌س�ه‌ی‌ ك �ه‌رت �ی‌ تایبه‌ت‬ ‫بكه‌ین‌و خزمه‌تگوزارییه‌كانمان‬ ‫پێشبخه‌ین‪ ،‬به‌اڵم ئێمه‌ ناتوانین‬ ‫رێگا له‌كه‌رتی‌ تایبه‌ت بگرین‬ ‫كاتێك نه‌خۆشخانه‌یه‌ك به‌هه‌موو‬ ‫ئامێرو پێداویستییه‌ پزیشكییه‌كان‬ ‫داب��ی��ن��ده‌ك��ات ك �ه‌ن��رخ �ه‌ك �ه‌ی‌‬ ‫له‌مۆتێلێك كه‌متربێت"‪.‬‬ ‫‪ 84‬حاڵه‌تی‌ ئایدز تۆمار كراوه‌‬ ‫وه‌زی������ری‌ ت��ه‌ن��دروس��ت�� ‌‬ ‫ی‬ ‫رای��ده‌گ �ه‌ی �ه‌ن��ێ��ت ك �ه‌زۆرت��ری��ن‬ ‫ك �ه‌س له‌هه‌رێمی‌ كوردستان‬ ‫ب���ه‌ڕووداوی‌ هاتوچۆ ده‌م��رن‪،‬‬ ‫پ��اش��ان به‌شێرپه‌نجه‌و ئینجا‬ ‫نه‌خۆشییه‌كانی‌ دڵ‌و ده‌ماره‌كانی‌‬ ‫خ��وێ��ن‪ ،‬له‌ساڵێكدا نزیكه‌ی‌‬ ‫‪ 11‬ه�����ه‌زار ك���ه‌س ب �ه‌ه��ۆی‌‬ ‫رووداوه‌ك���ان���ی‌ ئوتۆمبێله‌وه‌‬ ‫داخڵی‌ نه‌خۆشحانه‌كان كراون‪.‬‬ ‫له‌سه‌ره‌تای‌ ساڵی‌ (‪)2000‬‬ ‫حكومه‌تی‌ ه �ه‌رێ��م پشكنینی‌‬ ‫نه‌خۆشی‌ ئایدزی‌ ده‌ستپێكردوه‌و‬ ‫له‌م باره‌یه‌وه‌ تاهیر هه‌ورامی‌‪،‬‬ ‫وه‌زی���ری‌ ته‌ندروستی‌ هه‌رێم‬ ‫وت �ی‌ "ئ��ام��اره‌ك��ان تاكو ئێستا‬ ‫ده‌ری��ان��خ��س��ت��ووه‌ (‪ )84‬كه‌س‬ ‫نه‌خۆشی‌ ئ��ای��دزی��ان گ��رت��ووه‌‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی‌ هه‌ندێكیان به‌ڕێگای‌‬ ‫ده‌رزی��ی�ه‌وه‌ توشكراون‪)64( ،‬‬ ‫كه‌س له‌و توشبووانه‌ خه‌ڵكی‌‬ ‫بیانی‌ ب��وون‪ ،‬ره‌وان��ه‌ی‌ واڵتی‌‬ ‫خۆیان كراونه‌ته‌وه‌"‪.‬‬

‫زۆرترین که‌س‬ ‫له‌کوردستاندا‬ ‫به‌رووداوی هاتووچۆ‬ ‫و شێرپه‌نجه‌و‬ ‫نه‌خۆشییه‌کانی دڵ‬ ‫ده‌مرن‬


‫‪20‬‬

‫ه‬ ‫ژینگ ‌‬

‫ده‌ریاچه‌كانیش هه‌ست به‌گه‌رمبوونی جیهان ده‌كه‌ن‬ ‫ی كه‌لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ركراوه‌‬ ‫ده‌ریاچه‌ی تاهۆ یه‌كێك ‌ه له‌و (‪ )167‬ده‌ریاچه‌ی ‌ه سه‌ره‌كیی ‌ه ‌‬

‫گ��وم��ان��ی تێدانیی‌ه ك �ه‌ل �ه‌م چه‌ند‬ ‫ده‌ی����ه‌دا‪ ،‬ت��ێ��ك��ڕای پ��ل�ه‌ی گه‌رمی‬ ‫زه‌وی ل �ه‌س �ه‌دان ساڵی راب���ردوو‬ ‫زی��ات��رب��ووه‌‪ ،‬ل �ه‌ه �ه‌م��وو جیهاندا‬ ‫خه‌ڵك ده‌ستیانكردوو‌ه به‌پێوانی‬ ‫كاریگه‌ریه‌كانی گه‌رمبوونی جیهانی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها تێده‌كۆشن كه‌بزانن ده‌بێت‬ ‫چیبكرێت بۆ كونترۆڵكردنی ئه‌م‬ ‫دیارده‌یه‌‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌م دوای�����ی�����ه‌دا زان���اك���ان‬ ‫ب �ه‌ك �ه‌ڵ��ك��وه‌رگ��رت��ن ل�ه‌س�ه‌ت�ه‌الی��ت‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر پله‌ی گه‌رمی‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ده‌ری���اچ���‌ه له‌جیهاندا‬ ‫كردووه‌‪ ،‬بینیویان‌ه كه‌ده‌ریاچه‌كانیش‬ ‫گه‌رم ده‌بن‪.‬‬ ‫له‌نێوان ساڵه‌كانی (‪)1985‬‬ ‫بۆ (‪ )2009‬سه‌ته‌الیته‌كان پله‌ی‬ ‫گه‌رمی شه‌وانه‌ی سه‌ر رووب �ه‌ری‬ ‫زی����اد ل��‌ه (‪ )167‬ده‌ری��اچ��ه‌ی��ان‬ ‫تۆماركردووه‌‪ ،‬له‌ماوه‌ی ئه‌م (‪)24‬‬ ‫س��اڵ �ه‌دا ده‌ری��اچ �ه‌ك��ان به‌تێكڕای‬ ‫(‪ )0.045‬پله‌ی سلیوس له‌ساڵدا‬ ‫ب��ه‌ره‌و گه‌رمی زیاتر رۆیشتوون‪،‬‬ ‫له‌هه‌ندێك شوێندا گه‌رمبوونی‬ ‫ده‌ریاچه‌كان له‌(‪ )0.10‬پل‌ه له‌ساڵدا‬ ‫زیاتره‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌م ن��رخ��ه‌و‌ه ده‌ری��اچ �ه‌ی �ه‌ك‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه له‌ماوه‌ی (‪ )10‬ساڵدا پله‌ی‬ ‫گه‌رمییه‌كه‌ی به‌ئه‌ندازه‌ی (‪ )1‬پله‌ی‬ ‫سلیوس‪ ،‬یان (‪ )1.8‬پله‌ی فارنهایت‬ ‫زیادبكات‪.‬‬

‫ئه‌م ‌ه سكان وێنه‌یه‌كی پێشكه‌وتووی ‬ ‫(‪ )AATSR‬ده‌ریاچه‌كه‌ی ناوچه‌ی تاهۆ‬ ‫له‌سێپته‌مبه‌ری (‪)2002‬وه‌‪ ،‬ك ‌ه جۆرێكه‌‬ ‫له‌داتای سه‌ته‌الیت‪ ،‬بۆ حسابكردنی پله‌ی‬ ‫گه‌رمی ده‌ریاچ ‌ه كه‌ڵكی لێوه‌رگیراوه‌‬

‫ج��ی��اوازی �ه‌ك �‌ه ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه زۆر‬ ‫بچووك بێت‌و له‌ش زۆر هه‌ستی‬ ‫پێنه‌كات‪ ،‬به‌اڵم پله‌ی گه‌رمی زیاتر‬ ‫ب �ه‌وات��ای دروس��ت��ب��وون��ی ق��ه‌وزه‌ی‬ ‫زیاتردێت‪ ،‬قه‌وزه‌ش ده‌ریاچه‌ك‌ه بۆ‬ ‫ماسی ژه‌هراوی ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌و زانایانه‌ی ك‌ه بۆ تاقیگه‌ی‬ ‫ه��ێ��زی ج��واڵن��دن��ی جت ‌ی ناسای‬ ‫ئه‌نیستیتۆی ته‌كنه‌لۆژیای كالیفۆڕنیا‬ ‫له‌پاسادنا كار ده‌كه‌ن لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫كردووه‌و گه‌یشتوون به‌و ئه‌نجامه‌ی‬ ‫ك��ه‌‌ل��ه‌و‌ه ده‌چ��ێ��ت ده‌ری��اچ�ه‌ك��ان��ی‬ ‫ب��اك��ووری نیوه‌گۆی زه‌وی زیاتر‬ ‫گه‌رم ببن‌‪ ،‬له‌والیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئ�ه‌م��ری��ك��ا ده‌ری��اچ��ه‌ك��ان��ی به‌شی‬ ‫باشووری خۆرئاوای واڵت خێراتر‬ ‫ل �ه‌ده‌ری��اچ �‌ه گ �ه‌وره‌ك��ان��ی باكوور‬ ‫گه‌رمده‌بن‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كان ده‌ریانخستووه‌‬ ‫ل���ه‌ه���ه‌ن���دێ���ك ل���ه‌ه���ه‌رێ���م���ه‌ك���ان‪،‬‬ ‫ده‌ری��اچ��ه‌ك��ان خ��ێ��رات��ر ل �ه‌ه �ه‌وای‬ ‫ده‌وروب �ه‌ری��ان گه‌رمده‌بن‪ ،‬گرنگی‬ ‫ئه‌م‌ه ل �ه‌وه‌دای �‌ه زان��اك��ان زۆرب��ه‌ی‬ ‫كات له‌پێوانی پله‌ی گه‌رمی هه‌وا‬ ‫ب��ۆ لێكۆڵینه‌و‌ه ل�ه‌س�ه‌ر چۆنیه‌تی‬ ‫گه‌رمبوونی زه‌وی كه‌ڵكوه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌پله‌ی‬ ‫ده‌ریاچه‌كان‪ ،‬زاناكان باشتر ده‌توانن‬ ‫وێ��ن �ه‌ی �ه‌ك ل�ه‌گ�ه‌رم��ب��وون��ی جیهان‬ ‫بكێشن‪.‬‬ ‫زان��اك��ان ده‌ڵ��ێ��ن دات���ای سه‌ر‬

‫ده‌ریاچه‌كان رێگه‌یه‌كی تازه‌تر بۆ‬ ‫كاركردن له‌سه‌ر گۆڕانی ئاوو هه‌وا‬ ‫پێشنیارده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌م‌ه زۆر به‌سووده‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�‌ه ه��ی��چ واڵت��ێ��ك چ زۆر‬ ‫گه‌وره‌‪ ،‬یان زۆر بچووك ناتوانێت‬ ‫چاوپۆشی له‌گۆڕانی ئ��اوو هه‌وا‬ ‫بكات‪ ،‬لێره‌دا ئه‌م‌ه ته‌نیا نیگه‌رانی‬ ‫زان��اك��ان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌موو ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی كه‌له‌سه‌ر زه‌وی ده‌ژین‬ ‫له‌ژێر كاریگه‌ری گه‌رمبوونی خێرایی‬ ‫هه‌ساره‌كه‌ماندان‪ ،‬زۆر له‌ڕێبه‌رانی‬ ‫جیهان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن كه‌ده‌بێت‬ ‫به‌خێرایی شتێك بكرێت‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی گ��ازی خانووه‌‬ ‫سه‌وزه‌كان كه‌مرۆڤ‌و كه‌ره‌سه‌كانی‬ ‫له‌هه‌وادا باڵویده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب�����ه‌م ه���ۆك���اران���‌ه ن���ه‌ت���ه‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان چوارچێوه‌كاری‬ ‫هاوپه‌یمانی س�ه‌ب��اره‌ت به‌گۆڕانی‬ ‫(‪)UNFCCC‬‬ ‫ئ������اووه������ه‌وا‬ ‫ده‌ستپێكردووه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو ساڵێك هاوپه‌یمانه‌كان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی �ه‌ك��ت��ری��دا ب�ه‌م�ه‌ب�ه‌س��ت��ی‬ ‫ق��س �ه‌ك��ردن ل �ه‌س �ه‌ر رێ��گ �‌ه حه‌له‌‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ی�ه‌ك��ان ب��ۆ چ���اره‌س���ه‌ری‬ ‫كێشه‌ی گه‌رمبوونی جیهان دیدار‬ ‫ئه‌نجامده‌ده‌ن‪ ،‬كه‌نوێنه‌رایه‌تی واڵته‌‬ ‫جۆربه‌‌جۆره‌كان ده‌ك�ه‌ن‪ ،‬له‌مساڵدا‬ ‫ئه‌ندامانی په‌یمانه‌ك‌ه جارێكی تر‬ ‫بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر پرۆتۆكولی‬ ‫كیۆتۆ كه‌پالنێك‌ه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی‬

‫زۆرت���ری���ن ب���ڕی گ���ازی خ��ان��وو‌ه‬ ‫سه‌وزه‌كان كه‌جیهان ئاڵود‌ه ده‌كه‌ن‬ ‫كۆبوونه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م دانیشتن‌ه ل‌ه (‪)29‬‬ ‫ن��ۆڤ�ه‌م��ب�ه‌ر ب��ۆ (‪ )10‬دیسه‌مبه‌ر‬ ‫ل �ه‌ش��اری ك��ان��س��وون له‌مه‌كسیكۆ‬ ‫ئه‌نجامدرا‪.‬‬ ‫فیگیره ل���ه‌ڕۆژی‬ ‫‌‌‬ ‫كریستینا‬ ‫یه‌كه‌می كۆنفرانسه‌ك‌ه به‌ئاماده‌بووانی‬ ‫وت "گۆڕانی ئاوو هه‌وا كێشه‌یه‌كی‬ ‫درێ��ژخ��ای �ه‌ن��ی جیهانییه‌"‪ .‬فیگر‬ ‫سكرتێری (‪)UNFCCC‬یه‌‌‪.‬‬ ‫دانیشتنی كانسون به‌مه‌رجێك‬ ‫سه‌ركه‌وتوو ده‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌كرده‌وه‌‬ ‫هاوكاریبوونی هه‌بێت‌و ئه‌و دڵنیاییه‌‬ ‫دروستببێت ك�ه‌ئ�ه‌وان ده‌یانه‌وێت‬ ‫ئه‌و شتانه‌ی كه‌ژینگ‌ه پیسده‌كه‌ن‬ ‫نه‌هێڵن‪.‬‬ ‫س���ه‌رۆك ك��ۆم��اری مه‌كسیك‬ ‫فلیپ‌ه ساالدیرۆن له‌ڕۆژی كردنه‌وه‌ی‬ ‫دانیشتنه‌كه‌دا قسه‌یكرد‪ ،‬ئه‌و وتی ئێمه‌‬ ‫پێشتر ئاكام‌ه خراپه‌كانی كاریگه‌ری‬ ‫تێكچوونی ئ��اوو ه �ه‌وام��ان و‌هك‌‬ ‫نموونه‌ی تۆفان‌و گه‌رده‌لووله‌كانی‬ ‫ئ�����ه‌م دوای�����ی�����ه‌ی م��ه‌ك��س��ی��ك‪،‬‬ ‫الف��اوك�ه‌ی پاكستان‌و ئاگركه‌وتنه‌‬ ‫ماڵوێرانكه‌ره‌كه‌ی رووسیا به‌چاوی‬ ‫خۆمان بینیووه‌‪.‬‬ ‫زۆر گرنگ‌ه ه�ه‌ن��دێ��ك شت‬ ‫ب��ۆ م��ن��داڵ�ه‌ك��ان��م��ان‌و منداڵه‌كانی‬ ‫منداڵه‌كانمان بكه‌ین‪ ،‬ساالدێرۆن‬ ‫وتی "گۆڕانی ئاوو هه‌وا بابه‌تێكه‌‬ ‫ك��ه‌ك��اری��گ��ه‌ری ل��ه‌س��ه‌ر ه �ه‌م��وو‬ ‫هه‌ساره‌كه‌مان داناوه‌"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Science news :‬‬


‫‪21‬‬

‫چاوپێکه‌وتن‬

‫ئه‌سپرین كاریگه‌ری مردن به‌هۆی‬ ‫شێرپه‌نجه‌و ‌ه كه‌مده‌كاته‌وه‌‬

‫ئا‪ :‬لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫ت�����وێ�����ژه‌ران ب���اوه‌ڕی���ان���وای���‌ه‬ ‫ك���ه‌خ���واردن���ی ی����ه‌ك ح �ه‌پ��ی‬ ‫ئه‌سپرین بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی كه‌مردن‬ ‫به‌هۆی جۆره‌كانی شێرپه‌نجه‌وه‌‬ ‫كه‌مببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاكامی توێژینه‌وه‌ی تازه‌ی‬ ‫زانایان له‌سه‌ر خولێكی بیست‬ ‫ساڵه‌ پیشانیده‌دات كه‌ئاماری‬ ‫م��ردن��ی ئ���ه‌وان���ه‌ی ك�ه‌ت��ووش��ن‬ ‫به‌نه‌خۆشی شێرپه‌نجه‌وه‌ بۆ‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی ریخۆله‌ گ �ه‌وره‌‬ ‫‪ ٠.٦٥‬ج��ارو بۆ شێرپه‌نجه‌ی‬ ‫پ��رۆس��ت��ات‌و س��ی��ی �ه‌ك��ان‪٠.٨٠‬‬ ‫جار بۆ ئه‌وانه‌ی كه‌ئه‌سپرینیان‬ ‫خواردوه‌ كه‌متره‌‪( .‬پیتیر رائول)‬ ‫توێژه‌ری زانكۆی ئۆكسفۆردو‬ ‫ه��اوك��اره‌ك��ان��ی ب�ه‌ش��ی��ك��اری‬ ‫ئاكامه‌كانی خواردنی ئه‌سپرین‬ ‫له‌‪ ٢٥‬هه‌زار نه‌خۆشی تووشبوو‬ ‫به‌شێرپه‌نجه‌وه‌ تێگه‌یشتن كه‌‬ ‫له‌سه‌ددا بیست رێ��ژه‌ی مردن‬ ‫كه‌مبووه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌م توێژه‌رانه‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر خواردنی‬ ‫الن����ی ك����ه‌م ‪ ٧٥‬م��ی��ل��ی��گ��رام‬

‫ئه‌سپرین ب��ۆ م���اوه‌ی چ��وار‬ ‫ساڵ ك��ردووه‌‪ ،‬زۆربـــه‌ی ئه‌و‬ ‫ك �ه‌س��ان �ه‌ی ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ی��ان‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌نجامداوه‌ پیاوبـــوون‪،‬‬ ‫ه����ه‌رچ����ه‌ن����د ه��ه‌ن��دێ��ـ��ـ��ـ��ك‬ ‫له‌شاره‌زایان باوه‌ڕیان وایه‌ كه‌‬ ‫ئه‌م لێكۆڵیـــنه‌وه‌یه‌ به‌ڵگه‌ی‬ ‫گ��رن��گ �ه‌ ل��ه‌س��ه‌ر ك��اری��گ �ه‌ری‬ ‫ئه‌سپرین ب��ۆ پێشگیریكردن‬ ‫به‌شێـــرپه‌نجه‌‪،‬‬ ‫له‌تووشبوون‬ ‫ب����ه‌اڵم ه��ه‌ن��دێ��ك ك��ه‌س��ی تر‬ ‫ب����اوه‌ڕی����ان وای�����ه‌ ك���ه‌ ئ �ه‌م �ه‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر خه‌ڵكی‬ ‫س������اخ‌و ژن����ان����ی ن��ه‌خ��ۆش��ی‬ ‫تووشبوو به‌شێرپه‌نجه‌ی‌ سینگ‪،‬‬ ‫نه‌كردووه‌‪.‬‬ ‫ت����وێ����ژه‌ران����ی زان���ك���ۆی‬ ‫ئۆكسفۆرد ده‌ڵێن پێشئه‌وه‌ی‬ ‫پێشنیاری ئ���ه‌وه‌ به‌هه‌ندێك‬ ‫خه‌ڵك بكرێت ك�ه‌ئ�ه‌م حه‌په‌‬ ‫بخۆن لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاتر له‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌م ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌ی�ه‌ پێویسته‌‪.‬‬ ‫دك���ت���ۆر (ئ���ری���ك ج���اك���ۆب)‬ ‫پ��ڕۆف��ی��س��ۆری ئیپیدمۆلۆژی‬ ‫ل�ه‌ئ�ه‌ن��ج��وم�ه‌ن��ی شێرپه‌نجه‌ی‬ ‫دۆزینه‌وه‌كانی ئه‌م‬ ‫ئه‌مریكا‬ ‫به‌پێشكه‌وتنێكی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی‬

‫ب���ه‌رچ���او ن�����اوه‌زه‌دك�����ردووه‌و‬ ‫وتویه‌تی كه‌ ئه‌م توێژینـــه‌وه‌یه‌‬ ‫دانپێدانانێکه‌ بۆ توێژینه‌وه‌كانی‬ ‫پێشتر ده‌رب���اره‌ی كاریگه‌ری‬ ‫ئ���ه‌س���پ���ی���ری���ن ک���ه‌رێ���گ���ری‬ ‫له‌شـــێرپه‌نجه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ك��ی ت���ره‌وه‌ دكتۆر‬ ‫(ج��ان ئیسپینلی) له‌ناوه‌ندی‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی (كۆلۆمبیابریتیش)‬ ‫ل���ه‌ك���ه‌ن���ه‌دا ده‌ڵ���ێ���ت‪ :‬ئ��ه‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌ كاریگه‌ری ئه‌سپرین‬ ‫له‌سه‌ر هه‌موو نه‌خۆشیه‌كانی‬ ‫شێرپه‌نجه‌ نیشاننادات‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫هێشتا زووه‌ كه‌ پزیشكه‌كان‬ ‫بڕیاڕی ئه‌وه‌ بده‌ن كه‌ئه‌م حه‌په‌‬ ‫بۆ وه‌ها مه‌به‌ستێك به‌كار بهێنن‪.‬‬ ‫ه�ه‌روه‌ه��ا ده‌ڵێت توێژینه‌وه‌ی‬ ‫زیاتر پێویسته‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین‬ ‫پێشنیاری خواردنی ئه‌سپرین‬ ‫ب �ه‌ك �ه‌س��ان��ی روو ل �ه‌ت �ه‌م �ه‌ن‪،‬‬ ‫ی��ان ن�ه‌خ��ۆش بكه‌ین‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫بوونی هه‌ندێك ئاكامی ئه‌رێنی‌‬ ‫له‌سه‌ر كاریگه‌ری ئه‌سپرین‬ ‫ب���ۆ ه��ه‌ن��دێ��ك ل�ه‌ن�ه‌خ��ۆش��ی��ی�ه‌‬ ‫ش��ێ��رپ �ه‌ن��ج �ه‌ی��ی �ه‌ك��ان‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ش��اره‌زای��ان��ی ب���واری پزیشكی‬ ‫ل���ه‌م���ه‌ڕ الی���ه‌ن���ه‌ خ��راپ �ه‌ك��ان��ی‬

‫خ��واردن��ی ره‌مه‌كی ئ�ه‌م حه‌په‌‬ ‫هوشداری ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند زۆر ده‌مێكه‌یه‌‬ ‫خ�����واردن�����ی ئ���ه‌س���پ���ری���ن ب��ۆ‬ ‫نه‌خۆشیه‌كانی دڵ‌و ده‌م��اری‬ ‫خوێن پێشنیارده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب��ه‌رب��وون��ی خ��وێ��ن ل��ه‌گ��ه‌ده‌و‬ ‫رێخۆڵه‌ له‌الیه‌نه‌ خراپه‌كانی‬ ‫خواردنی ئه‌م حه‌په‌یه‌‪ ،‬دكتۆر‬ ‫(ئه‌د یانگ) سه‌رۆكی زانیاری‌و‬ ‫به‌ڵگه‌ی پزیشكی له‌ناوه‌ندی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج�ه‌ی‬ ‫به‌ریتانیا ئاگادارمان ده‌كاته‌وه‌‬ ‫كه‌خه‌ڵك بۆ خواردنی رۆژانه‌ی‬ ‫ئ��ه‌س��پ��ری��ن ده‌ب���ێ���ت ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫دك���ت���ۆری ت��ای��ب �ه‌ت��ی خ��ۆی��ان��دا‬ ‫قسه‌بكه‌ن‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا ده‌بێت‬ ‫ب��زان��ن ك �ه‌خ��واردن��ی ئه‌سپرین‬ ‫بۆ پێشگیری‪ ،‬ی��ان نه‌هێشتنی‬ ‫نه‌خۆشی شیرپه‌نجه‌ شتێكی‬ ‫مسۆگه‌ر نییه‌‪.‬‬ ‫ئ����ه‌و ه����ه‌روه‌ه����ا ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫نه‌كێشانی جگه‌ره‌ و وه‌رزش‌و‬ ‫ج���وان���ی‌ ج��ه‌س��ت��ه‌ رێ��گ��ه‌ی‬ ‫گرنگ‌و ستراتیژین بۆ پێشگیری‬ ‫له‌نه‌خۆشی شێر په‌نجه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‪Lancet‌ :‬‬


‫‪23‬‬

‫‪22‬‬

‫داهێنان‬

‫داهێنان‬

‫راستگۆ هه‌ورامی؛ خاوه‌نی خه‌اڵتی ئۆسکاری زانستی‪‌:‬‬

‫ئێستا له‌سه‌رانسه‌ری دونیادا‬ ‫ئیش له‌سه‌ر داهێنانه‌که‌ی من ده‌که‌ن‬

‫د‪ .‬راستگۆ هه‌ورامی خاوه‌نی خه‌اڵتی ئۆسکار له‌بواری داهێنانی کریستاڵدا‌‪ .‬فۆتۆگراف‪ :‬لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ئا‪ :‬ئیبراهیم عه‌لی‬ ‫د‪ .‬راستگۆ هه‌ورامی‌؛‬ ‫گه‌نجێکی کورده‌و‬ ‫توانیویه‌تی له‌بواری‬ ‫زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیادا‬ ‫داهێنان بکات‌و‬ ‫به‌هۆیه‌و‌ه بووه‌ت‌ه‬ ‫خاوه‌نی خه‌اڵتی‬ ‫ئۆسکاری زانستی‬ ‫له‌بواری داهێنانی‬ ‫کریستاڵیدا‪.‬‬ ‫ئه‌م گه‌نج‌ه کورد‌ه‬ ‫توانیویه‌تی (‪ )17‬جۆر‬ ‫له‌کریستاڵ بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬

‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫ب���ه‌رێ���زت دۆزه‌ره‌وه‌ی‌ ‪17‬‬ ‫كریستاڵی‌ ن��وێ��ی��ت؟ چه‌ندیان‬ ‫له‌بواری‌ ته‌كنه‌لۆژیادا به‌كاردێت؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫سه‌ره‌تا ده‌بێت كریستاڵ بناسێنین‪،‬‬ ‫وه‌ك دوو پۆلێن (سروشتی‌‌و‬ ‫ده‌س���ت���ك���رد)‪ ،‬م���ن ل���ه‌ب���واری‬ ‫ده‌ستكرده‌كاندا كارمكردووه‌و‬ ‫ئ����ه‌گ����ه‌ر س����ه‌ی����ری‌ ج��ی��ه��ان �ی‌‬ ‫ته‌كنۆلوژی كریستاڵی ئه‌مرۆش‬ ‫بكه‌یت ئ �ه‌وا ده‌بینیت كه‌چه‌ند‬ ‫یارمه‌تیده‌ر بوون له‌پێشخستنی‌‬ ‫جیهانی‌ ته‌كنۆلۆژیدا‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫جۆرن‌و له‌هه‌موویان به‌ناوبانگتر‬ ‫بریتین ل�������ه‌‪Semiconductor‬‬ ‫‪scintillater, super conductor‬‬

‫‪ ..Optical‬هتد)‪.‬‬ ‫منیش (‪ )17‬جۆر كریستاڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫نوێم دۆزی��وه‌ت �ه‌وه‌و هه‌ر (‪)17‬‬ ‫جۆره‌كه‌شی‌ له‌بواری ته‌كنۆلۆژیا‬ ‫به‌كاردێن‌و هه‌ریه‌كه‌شیان چه‌ندین‬

‫بوار هه‌یه‌ تیایدا به‌كاردێت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫(پزیشكی‌‪ ،‬ئاسایشی‌ گشتی‌)‪،‬‬ ‫زۆرب �ه‌ی‌ زوری��ان ده‌توانم بڵێم‬ ‫له‌بواری‌ ته‌كنه‌ڵۆژیا به‌كاردێن‪،‬‬ ‫ئینجا ه �ه‌ر ج���ۆره‌ی ل �ه‌ب��واری‬ ‫زانستی‌ جیاجیا به‌كاردێت‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫گرنگترین ئ �ه‌و ته‌كنه‌لۆژیایانه‌‬ ‫كامانه‌ن كه‌ ئ�ه‌و كریستااڵنه‌ی‌‬ ‫تۆی‌ تیادا به‌كارهاتووه‌؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫زۆرن ب��واره‌ك��ان گرنگترینیان‬ ‫(ب������واری پ��زی��ش��ك��ی‌‌و ب���واری‬ ‫ئاسایشی‌ گشتی‌‌و دۆزی��ن �ه‌وه‌ی‌‬ ‫كانه‌ نه‌وته‌كان‌و جیهانی‌ فه‌له‌ك‌و‬ ‫هه‌ندێكی‌ تریش)‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫ك��ری��س��ت��اڵ�ه‌ك��ان چ �ه‌ن��د گرنگن‬ ‫له‌پاراستنی‌ ئاسایشی‌ نه‌ته‌وه‌یدا؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫زۆرن ئ����ه‌و ك��ری��س��ت��ااڵن��ه‌ی‌‬ ‫كه‌به‌كاردێن له‌م ب��واره‌دا‪ ،‬به‌اڵم‬

‫ئ����ه‌وه‌ی كه‌ئێستا ل �ه‌ه �ه‌م��وو ‌‬ ‫ی‬ ‫باشترو گونجاوتره‌ بۆ ئه‌م بواره‌‬ ‫دواهه‌مین كریستاڵی‌ منه‌و ئێستا‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ران��س �ه‌ری‌ ج��ی��ه��ان ئیش‬ ‫له‌سه‌ر به‌كارهێنانی‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫ب����ی����رت ل�������ه‌وه‌ ك�����ردۆت�����ه‌وه‌‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی��ه‌ك بۆ دۆزی��ن �ه‌وه‌ی‌‬ ‫ك���ری���س���ت���اڵ ل���ه‌ك���وردس���ت���ان‬ ‫دابمه‌زرێنیت؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫ب�����ه‌ڵ�����ێ‌‪ ،‬زۆری����������ش ب���ی���رم‬ ‫لێكردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی من‬ ‫باشه‌ زانستیه‌كه‌یه‌و به‌س‪.‬‬ ‫بۆ دروستكردنی‌ سه‌نته‌رێك‬ ‫بۆ دروس��ت��ك��ردن‌و توێژینه‌وه‌ی‌‬ ‫زانستی‌ له‌كوردستاندا پێویستی‌‬ ‫ب���ه‌دارای���ی���ه‌ك���ی‌ زۆر ه��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ح��ك��وم��ه‌ت��ی‌ ه��ه‌رێ��م‬ ‫هه‌ستێت ب�ه‌ئ�ه‌ن��ج��ام��دان�ی‌ ئه‌م‬ ‫ك����اره‌ ئ����ه‌وه‌ م��ن��ی��ش ئ���ام���اده‌م‬ ‫سه‌ركه‌وتوترین زانستی‌ ئه‌مڕۆ‬

‫كه‌هه‌موو ته‌كنۆلۆژیای‌ دونیا‬ ‫پشتی‌ پێده‌بستێت ده‌یهێنمه‌وه‌‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و له‌پاشاندا ده‌بێته‌‬ ‫س �ه‌ن��ت �ه‌رێ��ك ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی‌‬ ‫زانستخوازی خوێندنی‌ بااڵی‌‬ ‫ماسته‌رو دكتورا‪ ،‬ئێمه‌ش كورد‌و‬ ‫ك��وردێ��ت �ی‌ خ��ۆم��ان ب�ه‌زان��س��ت‬ ‫ب�ه‌ج��ی��ه��ان بناسێنین‪ ،‬ئ�ه‌م�ه‌ش‬ ‫باشترین داه��ات�ی‌ هه‌یه‌ شته‌كه‌‬ ‫ل��ه‌ن��ه‌وت ك�ه‌م��ت��ر ن��ی��ب�ه‌‪ ،‬ئ�ه‌گ�ه‌ر‬ ‫سه‌یری‌ واڵتانی‌ پێشكه‌وتووی‬ ‫وه‌ك ی��اب��ان‌و ئه‌مریكا بكه‌ین‪،‬‬ ‫پاشان ده‌زان��ی‌ كه‌ چ داهاتێك‬ ‫به‌ته‌كنۆڵۆژیا دێ��ت�ه‌ خه‌زێنه‌ی‬ ‫واڵته‌کانیان‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫كوردستان ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌نه‌وت‪،‬‬ ‫ئه‌و كریستااڵنه‌ش له‌ده‌رهێنانی‌‬ ‫ن �ه‌وت��دا س���وودی لێده‌بینرێت‪،‬‬ ‫ت��ا ئێستا ه��ی��چ پ��ڕۆژه‌ی��ه‌ك��ت‬ ‫ه �ه‌ب��ووه‌ ب��ۆ وه‌زاره‌ت����ی‌ سامانه‌‬ ‫سروشتییه‌كان؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫به‌ڵێ‪ ،‬وه‌ك ئاماژه‌م پێكرد‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كۆمپانیانه‌ی كه‌بیره‌ نه‌وته‌كان‌و‬ ‫م���ادده‌ كانزاییه‌ ب �ه‌س��ووده‌ك��ان‬ ‫ده‌دۆزن������ه‌وه‌ رێ����ژه‌ی نه‌وتیش‬ ‫ل �ه‌ش��وێ��ن �ه‌ك��ان دی���اری���ده‌ك���ه‌ن‪،‬‬ ‫ك��ه‌س��ان��ی‌ ج��ی��ۆل��ۆژی��ن‌و ئ �ه‌م‬ ‫جۆره‌ كریستااڵنه‌ به‌كارده‌هێنن‬ ‫له‌ئامێره‌كانیاندا‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش هه‌ر هه‌مان وه‌اڵمی‬ ‫پرسیاری پێشووه‌‪ ،‬چونكه‌ بۆ‬ ‫دابینكردنی‌ هه‌ر پڕۆژه‌یه‌ك ئه‌وا‬ ‫پێویستی‌ ب���ه‌زۆر الی��ه‌ن هه‌یه‌‪،‬‬ ‫جا چ الیه‌نی‌ ماددی بێت‪ ،‬یان‬ ‫الیه‌نی‌ هونه‌ری‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫تۆ كه‌داهێنانت كردووه‌ له‌بوارێكی‌‬ ‫وا گ��رن��گ��داو داه��ێ��ن��ان �ه‌ك �ه‌ش‬ ‫س��وودی لێده‌بینرێت بۆ بواری‌‬ ‫ن����ه‌وت‪ ،‬ت��ا ئێستا وه‌زاره‌ت�����ی‌‬ ‫س��ام��ان �ه‌ س��روش��ت��ی��ی�ه‌ك��ان هیچ‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كیان پێوه‌ نه‌كردوویت‬ ‫ت��ا س���وود ل��ه‌و داه��ێ��ن��ان�ه‌ی‌ تۆ‬ ‫ببینن؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫نه‌خێر‪ ،‬په‌یوه‌ندیان نه‌كردووه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم من هانیان ده‌ده‌م ئه‌وانیش‬ ‫وه‌ك واڵت���ه‌ پێشكه‌وتووه‌كان‬ ‫گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ زانكۆو به‌شه‌‬ ‫ت �ه‌ك��ن��ۆڵ��ۆژی �ه‌ك��ان��دا ب��ك��ه‌ن‪ ،‬بۆ‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زانستی‌ دووالیه‌نه‌‪،‬‬

‫وه‌زاره‌ته‌كان به‌الیه‌نی‌ ماددی‌و‬ ‫زانكۆكانیش بیكه‌نه‌ توێژینه‌وه‌ی‌‬ ‫زانستی‌ پ��اش��ان به‌رهه‌مه‌كه‌ی‌‬ ‫ب��ۆ وه‌زاره‌ت ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ئ�ه‌وه‌ت��ا‬ ‫ل���ه‌ئ���ه‌م���ه‌ری���ك���ادا ئ����ه‌م ج���ۆره‌‬ ‫س��ی��اس�ه‌ت�ه‌ پ��ه‌ی��ڕه‌و ده‌ك��رێ��ت‌و‬ ‫باشترین توێژینه‌وه‌و باشترین‬ ‫ب��ازرگ��ان�ی‌ پێوه‌ ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬من‬ ‫ئاماده‌م هه‌موو هاوكارییه‌كیان‬ ‫بكه‌م‌و رێگه‌ نیشانده‌ریان بم‪،‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ وه‌زاره‌ت�ه‌ك��ان پاش‬ ‫چه‌ند ساڵێك بودجه‌ی خۆیانیان‬ ‫ده‌بێت‌و زانكۆكانیش چه‌ندین‬ ‫پ��س��پ��ۆڕی‌ خ���اوه‌ن ب��ڕوان��ام �ه‌ی‌‬ ‫دكتۆراو ماسته‌ر به‌رهه‌مدێنن‌و‬ ‫ئاستی‌ زانستی‌ زانكۆكانیش دێته‌‬ ‫ئاستی‌ زانكۆكانی‌ جیهان‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫بۆ پاراستنی‌ ئاسایشی‌ نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫چۆن س��وود وه‌رده‌گیرێت له‌و‬ ‫كریستااڵنه‌ له‌كوردستان؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫به‌ڵێ‌‪ ،‬كوردستانه‌كه‌ی‌ ئێمه‌ش‬ ‫ناحه‌زمان زۆره‌ ده‌توانین بنكه‌ی‌‬ ‫پشكنینه‌كان‌و فرۆكه‌خانه‌كان‌و‬ ‫ش����وێ����ن����ه‌ گ���ش���ت���ی���ی���ه‌ك���ان‬ ‫ده‌وڵ �ه‌م �ه‌ن��دب��ك �ه‌ی��ن ل��ه‌م ج��ۆره‌‬ ‫ئامێرانه‌ كه‌به‌شی‌ سه‌ره‌كییان‬ ‫ل �ه‌م ج��ۆره‌ كریستااڵنه‌یه‌‪ ،‬به‌م‬ ‫ش��ێ��وه‌ی �ه‌ش ئ��اس��ای��ش �ی‌ گشتی‌‬ ‫ده‌پارێزین‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫هیچ یه‌كێك ل �ه‌و كریستااڵنه‌‬ ‫ك����ه‌دۆزی����ون����ه‌ت����ه‌وه‌ ب���ه‌ن���اوی‌‬ ‫كوردییه‌وه‌ ناوت ناون؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫نه‌خێر‪ ،‬بیرم له‌وه‌ نه‌كردووه‌ته‌وه‌‬ ‫له‌به‌ر ئه‌مه‌ ناوه‌كانیان ناوی‌ زۆر‬ ‫گ��ران نییه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌ر نه‌زانی‌‬ ‫ئ���ه‌وا ب��ه‌ن��اوی‌ خ���ۆم له‌گۆگڵ‬ ‫بگه‌ڕێیت ده‌یاندۆزیته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫هه‌موو وه‌ك باڵوكراوه‌ی‌ زانستی‌‬ ‫ب�ڵ�اوك���ران���ه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئه‌مه‌‬ ‫پێشنیارێكی‌ زۆر جوانه‌‪ ،‬ئیشێكی‌‬ ‫ن��وێ��م ب��ه‌ده‌س��ت��ه‌وه‌ی��ه‌ ب �ه‌ن��اوی‌‬ ‫كوردستان ناوی‌ ده‌نێم‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫له‌بواری‌ پزیشكی‌‌و نه‌شته‌رگه‌ریدا‬

‫داهاتی ته‌کنه‌لۆژیا‬ ‫له‌داهاتی نه‌وت‬ ‫که‌متر نییه‌‬

‫كریستاڵه‌كانت چۆن به‌كاردێن؟‬ ‫له‌كوردستاندا ئ�ه‌گ�ه‌ری‌ سوود‬ ‫لێوه‌رگرتنی‌ تا چه‌نده‌؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫له‌بواری پزیشكیدا به‌كاهێنانیان‬ ‫هه‌ر زۆر زۆره‌ له‌وانه‌یه‌ ئه‌وانه‌ی‌‬ ‫كه‌ له‌بواری‌ )‪ (Radiology‬کار‬ ‫ده‌ك���ه‌ن بتوانن وه‌اڵم���ی‌ باشتر‬ ‫ب���ده‌ن���ه‌وه‌ ل���ه‌ب���واری‌ كریستاڵه‌‬ ‫له‌یزه‌ریه‌كان كه‌ئه‌مرۆ جیهانی‌‬ ‫پ��زی��ش��ك��ی��ان داگ���ی���رك���ردووه‌‪،‬‬ ‫س��ێ��ن��ت��ی��ل��ی��ت�ه‌ره‌ك��ان��ی��ش (م����ادده‌‬ ‫بریسكاوه‌كان ‪)Scintillater -‬‬

‫ئه‌گه‌ر حکومه‌ت هاوکارییم بکات‪،‬‬ ‫ئاماده‌م پێشکه‌وتووترین ته‌کنه‌لۆژیای‬ ‫جیهانی بێنم ‌ه کوردستان‬

‫ب�������واری‌ وێ����ن����ه‌ی‌ پ��زی��ش��ك �ی‌‬ ‫‪Medical‬‬ ‫‪imaging‬‬ ‫وات����ه‌‬ ‫‪PET,CTscan,X-ray‬‬ ‫وه‌ك‬ ‫كه‌ده‌ورێكی‌ ئیجگار گه‌وره‌یان‬ ‫له‌جیهانی‌ پزیشكی‌ ئ �ه‌م��ڕۆدا‬ ‫گێڕاوه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئ�ه‌م��ڕۆی‌ كوردستانیش‬ ‫هێشتا زووه‌ س��وود ل�ه‌م جۆره‌‬ ‫كریستااڵنه‌ وه‌ربگرین له‌بواری‌‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ریدا‪ ،‬ب �ه‌اڵم دواڕۆژ‬ ‫كۆلێژی‌ پزیشكی‌ خوێندنی‌ بااڵ‬ ‫ده‌توانم كاریان له‌گه‌ڵ بكه‌م بۆ‬ ‫توێژینه‌وه‌ی‌ زانستی‌ له‌م بواره‌دا‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫بۆچی‌ ئه‌مه‌ریكا ئه‌وه‌نده‌ گرنگی‌‬ ‫به‌لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ ئه‌م كریستااڵنه‌‬ ‫ده‌دات؟‬ ‫د‪ .‬راستگۆ هه‌ورامی‌‪ :‬به‌ڵێ‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ریكا زۆر گرنگی‌ ده‌دات‬ ‫به‌توێژینه‌وه‌ی‌ زانستی‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫سه‌یری‌ ناوه‌كه‌ی‌ بكه‌ی‌ به‌شی‌‬ ‫یه‌كه‌می‌ توێژینه‌وه‌یه‌ جیهانی‌‬ ‫پ��ێ��ش��ك �ه‌وت��ووی‌ ت �ه‌ك��ن��ۆڵ��ۆژی‬ ‫ئه‌مڕۆ به‌رهه‌مه‌كه‌یه‌تی‌‌و به‌شی‌‬ ‫دووه‌میشی‌ ن��اوه‌ زانستیه‌كه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك �ه‌زان��س��ت �ی‌ چ �ه‌ن��دی��ن ك�ه‌س�ی‌‬ ‫ئه‌كادیمی‌‌و توێژه‌ره‌وه‌ی‌ زانستی‌‬ ‫پێده‌گه‌یه‌نێت ب��ۆ توێژینه‌وه‌ی‌‬ ‫ئ��ای��ن��ده‌‪ ،‬ل �ه‌ه �ه‌ر توێژینه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ه��ه‌زار ئ �ه‌وه‌ن��ده‌ی‌ خ��ۆی ل�ه‌دوا‬ ‫رۆژدا له‌ڕووی‌ داراییه‌وه‌ قازانج‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫ب��ه‌ڕێ��زت��ان خ���اوه‌ن���ی‌ خ �ه‌اڵت �ی‌‬ ‫ئ��ۆس��ك��اری زان��س��ت��ی��ن‪ ،‬چ��ۆن‬ ‫ب��ووی‌ به‌خاوه‌نی‌ ئه‌م خه‌اڵته‌و‬ ‫له‌به‌رانبه‌ر كام له‌توێژینه‌وه‌كانت‬ ‫ئه‌م خه‌اڵته‌ت وه‌رگرت؟‬ ‫د‪ .‬راس��ت��گ��ۆ ه��ه‌ورام��ی‌‪:‬‬ ‫س������ااڵن������ه‌ ل����ه‌وی��ل�ای����ه‌ت����ه‌‬ ‫ی �ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان �ی‌ ئ�ه‌م�ه‌ری��ك��ا‪،‬‬ ‫سه‌نته‌ری‌ كۆمه‌ڵی توێژینه‌وه‌و‬ ‫به‌ره‌و پێشبردنی‌ زانستی‌‪ ،‬باشترین‬ ‫(‪ )100‬توێژه‌ره‌وه‌ له‌گشت بواره‌‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرێت‪.‬‬ ‫زانستیه‌كاندا‬ ‫خه‌اڵتێكی‌ تایبه‌تیش ب�ه‌ن��اوی‌‬ ‫(‪ 100‬ئ����ه‌وه‌رد) ب��ه‌و كه‌سانه‌‬ ‫ده‌ب��ه‌خ��ش��رێ��ت ك �ه‌ب �ه‌خ �ه‌اڵت �ی‌‬ ‫ئۆسكاری‌ زانستی‌ ن��اس��راوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��س��اڵ ل �ه‌م��ان��گ �ی‌ تشرینی‌‬ ‫دووه‌م �ی‌ ‪ 2010‬بانگهێشتكرام‬ ‫بۆ وه‌رگرتنی‌ ئه‌م خه‌اڵته‌ وه‌ك‬ ‫رێزلێنانێك له‌توێژینه‌وه‌كانم‪.‬‬


‫‪24‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪25‬‬

‫ژینگه‌‬

‫ژینگه‌‬

‫پیسبوونی ژینگه‌ی شاری‬ ‫سلێمانی به‌ده‌نگ‬ ‫راده‌ی ژاوه‌ژاو له‌شه‌قامه‌کانی شاری‬ ‫سلێمانیداله‌ئاستێکی زۆر مه‌ترسیداردایه‌‬ ‫ه‬ ‫جه‌ڵته‌ی دڵ له‌ناو ئه‌و که‌سانه‌دا زیاتر ‌‬ ‫ه له‌شوێنێکدا ده‌ژین‪ ،‬ژاوه‌ژاوی‬ ‫ک‌‬ ‫له‌ئاستێکی به‌رزدایه‌‬ ‫ئا‪ :‬حسێن حسێنی‬

‫ده‌نگ‌و ژاوه‌ژاو‬ ‫ده‌نگ بریتییه‌ له‌ له‌رینه‌وه‌ی‬ ‫مادده‌‪ ،‬جا مادده‌كه‌‪ ،‬هه‌وابێت‪ ،‬یان‬ ‫ئاو‪ ،‬یان دار‪ ،‬یان هه‌رشتێكی تر‪.‬‬ ‫گ��وێ��چ��ك �ه‌ك��ان��ی ئ��ێ��م�ه‌ ئ �ه‌م‬ ‫ل �ه‌ری��ن �ه‌وان �ه‌ ك���ۆده‌ك���ات���ه‌وه‌‌و بۆ‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ ب�����ه‌ره‌و مێشكی‬ ‫ده‌ن��ێ��رێ��ت‪ ،‬ده‌ن��گ �ه‌ زۆر ب��ه‌رزو‬ ‫بێماناكان پێیده‌گوترێت ژاوه‌‌ژاو‪.‬‬ ‫ژاوه‌ژاو كاریگه‌ری خراپ‬ ‫له‌سه‌ر ته‌ندروستی جه‌سته‌یی‌و‬ ‫ده‌روون�����ی داده‌ن���ێ���ت‪ ‌.‬ب���ه‌رزی‬ ‫ده‌ن���گ‌و ژاوه‌ژاو به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ن��ۆرم��اڵ به‌یه‌كه‌ی (ده‌س��ی بێل)‬ ‫ده‌پێورێت (‪.)dB‬‬ ‫ژاوه‌ژاو‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ت���ه‌ن���دروس���ت���ی ب�ه‌پ��ێ��ی‬ ‫راپۆرتێكی رادیۆی (دۆیچوێله‌ی)‬ ‫كه‌لێكۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫ئ�ه‌ڵ��م��ان��ی��ا‪،‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوی پ��اری��زگ��اری ژینگ‌ه‬ ‫له‌ئه‌ڵمانیا نیشانیده‌دات كه‌ژاوه‌ژاو‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی تێكچوونی خه‌وو‬ ‫سیسته‌می سوڕی خوێن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌م لێكۆڵینه‌وانه‌ پێمانده‌ڵێن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ‬ ‫له‌و ناوه‌ندانه‌ی كه‌ ژاوه‌ژاوه‌كه‌ی‬ ‫ل�ه‌س�ه‌رو (‪ )dB( )65‬ده‌ژی��ن‪،‬‬ ‫نزیكه‌ی ل �ه‌س �ه‌دا س��ی ئه‌گه‌ری‬ ‫ج����ه‌ڵ����ده‌ی دڵ ل���ه‌ن���اوی���ان���دا‬ ‫زی��ادده‌ك��ات‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا له‌نێوان‬ ‫خ��واردن��ی ده‌رم���ان‌و هاتووچۆی‬ ‫فڕۆكه‌كان بۆ ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی ك‌ه‬ ‫له‌نزیك فڕۆكه‌خانه‌كاندا ده‌ژین‬ ‫په‌یوه‌ندی راسته‌وخۆبوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(د‪ .‬م��اخ��وزی) ش���اره‌زای‬ ‫ن��ه‌ش��ت��گ��ه‌ری دڵ ل��ه‌زان��ك��ۆی‬ ‫ب���ۆن ل�ه‌ئ�ه‌ڵ��م��ان��ی��ا ل �ه‌پ �ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫ن��ێ��وان ژاوه‌ژاوو زی��ادب��وون��ی‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌ك��ان��ی دڵ ده‌ڵ��ێ��ت‪،‬‬ ‫ژاوه‌ژاو ده‌بێته‌ هۆی دروستبوونی‬ ‫ن��ائ��ارام��ی ده‌روون����ی‪ ،‬نائارامی‬ ‫ده‌روونیش یه‌كێكه‌ له‌هۆكاره‌ هه‌ر‌ه‬ ‫سه‌ركییه‌كانی زوتر ده‌ركه‌وتنی‬ ‫نه‌خۆشییه‌كانی دڵ‪.‬‬ ‫به‌وته‌ی ئه‌م دكتۆره‌ی زانكۆی‬ ‫بۆن زۆر له‌هاوكاره‌كانی له‌به‌شی‬ ‫كاردیولوگی له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن‬ ‫كه‌نائارامی ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌سیسته‌می سمپاتیك زی��ات��ر‬ ‫چاالك ببێت‪ ،‬زیاتر چاالكبوونی‬

‫س��ی��س��ت�ه‌م��ی س��م��پ��ات��ی��ك ده‌ب��ێ��ت�‌ه له‌ (‪)dB()65‬وه‌ ده‌ستپێده‌كات‬ ‫ه��ۆی ت�ه‌س��ك��ب��وون�ه‌وه‌ی ده‌م���ار‌ه كه‌شه‌قامه‌كانی ناوه‌ندی شاری‬ ‫ی‬ ‫بچووكه‌كانی خۆێن‪ ،‬كه‌ئه‌مه‌ش س��ل��ێ��م��ان��ی ل �ه‌ك��ات��ژم��ێ��ر (‪‌ )9‬‬ ‫ده‌ب��ێ��ت��ه‌ ه����ۆی دروس��ت��ب��وون��ی به‌یانییه‌وه‌ بۆ (‪ )5.5‬ئێواره‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پاڵه‌په‌ستۆی‌ خ��وێ��ن‪ ،‬له‌هه‌مان س��ن��ووره‌ ب �ه‌ڕێ��ژه‌ی �ه‌ك��ی ب�ه‌رچ��او‬ ‫ب����اردا پ��اڵ �ه‌پ �ه‌س��ت��ۆش ه��ۆك��اری تێده‌په‌ڕێنن‪.‬‬ ‫س �ه‌ره‌ك��ی��ی �ه‌ ل �ه‌دروس��ت��ك��ردن��ی رێگه‌كانی كه‌مكردنه‌وه‌ی ژاوه‌ژاو‬ ‫رێ��گ�ه‌ك��ان��ی ك �ه‌م��ك��ردن �ه‌وه‌و‬ ‫به‌شێكی زۆر له‌نه‌خۆشییه‌كانی‬ ‫دڵ‪ ،‬وه‌ك���و ج��ه‌ڵ��ده‌‪ .‬یه‌كێكی خ��ۆپ��ارێ��زی ل�����ه‌ژاوه‌ژاو ب��ه‌دوو‬ ‫تر له‌گاریگه‌رییه‌كانی ژاوه‌ژاو شێوه‌یه‌‪،‬‬ ‫ش��������ێ��������وه‌ی ی������ه‌ك������ه‌م‪،‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌ له‌سه‌ر توانای بیستن‪،‬‬ ‫ه�ه‌ر ج��ۆره‌ ده‌نگێكی ب��ه‌رده‌وام ك�ه‌م��ك��ردن�ه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫له‌سه‌ر بیستن كاریگه‌ری خراپی ژاوه‌ژاو وه‌كو كه‌ڵك وه‌رگرتن‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌و ت��وان��ای هه‌ستپێكردنی له‌و‌ ئۆتۆمبیالنه‌ی كه‌ده‌نگی كه‌متر‬ ‫گوێچكه‌ كه‌مده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت دروس��ت��ده‌ك �ه‌ن‪ ،‬س��ن��ووردان��ان بۆ‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ببێت به‌هۆی ك�ه‌ڕی‌‪ .‬خێرایی‪ ،‬قیركردنی شه‌قامه‌كان‬ ‫ئه‌گه‌ر كه‌سێك‌ بۆ ماوه‌ی (‪ )10‬به‌قیری گونجاو‪ ،‬كه‌ڵك وه‌رگرتن‬ ‫خوله‌ك له‌ژێر كاریگه‌ری ده‌نگی ل��ه‌و ت��ای��ان�ه‌ی ك�ه‌ده‌ن��گ��ی كه‌متر‬ ‫س��ه‌رو (‪ )dB()100‬دا بێت‪ ،‬دروس��ت��ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ق �ه‌ده‌غ �ه‌ك��ردن��ی‬ ‫ئ �ه‌وك��ات پێویسته‌ كه‌سه‌كه‌ بۆ ه��ۆڕێ��ن��ل��ێ��دان ل���ه‌و ن��اوچ��ان �ه‌ی‬ ‫ماوه‌ی (‪ )20‬خوله‌ك له‌شوێنێكی ك �ه‌ه �ه‌س��ت��ی��ارن‪ ،‬وه‌ك����و نزیكی‬ ‫زۆر ئارام‌و بێده‌نگدا پشوو بدات‪ ،‬نه‌خۆشخانه‌كان‌و قوتابخانه‌كان‪،‬‬ ‫تاوه‌كوو كاریگه‌رییه‌ خراپه‌كانی ه����ه‌روه‌ه����ا س���ن���ووردارك���ردن���ی‬ ‫جوڵه‌ی ئۆتۆمبیل له‌ناو شاره‌كان‪،‬‬ ‫ژاوه‌ژاوه‌كه‌ نه‌مێنێت‪.‬‬ ‫به‌تایبه‌تی ئۆتۆمبیلی بارهه‌ڵگرو‬ ‫بڕی ژاوه‌ژاو له‌شه‌قامه‌كانی‬ ‫پشكنینی به‌رده‌وامی ئۆتۆمبیله‌كان‪،‬‬ ‫ناوه‌ندی شاری سلێمانی‬ ‫به‌پێی توێژینه‌وه‌یه‌كی زانكۆی ه������ه‌روه‌ه������ا ب�����ۆ ه���ه‌رێ���م���ی‬ ‫سلێمانی ك �ه‌س��اڵ��ی راب����ردوو ك��وردس��ت��ان ج��ێ��ن��ره‌ی��ت��ۆره‌ك��ان��ی‬ ‫له‌شه‌قامه‌كانی ن��اوه‌ن��دی شاری كاره‌با سه‌رچاوه‌یه‌كی گ�ه‌وره‌ی‬ ‫سلێمانی ئه‌نجامدراوه‌‪ ،‬راده‌ی دروستكردنی ژاوه‌ژاوه‌‪ ،‬كه‌ده‌بێت‬ ‫ژاوه‌ژاو له‌م شه‌قامانه‌دا له‌ئاستێكی هه‌م چۆنایه‌تی ئه‌م جێنره‌یتۆران‌ه‬ ‫كۆنترۆڵ بكرێت‪ ،‬ه �ه‌م شوێنی‬ ‫به‌رزدایه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ش�ه‌ق��ام��ان�ه‌ی ك �ه‌دات��ای دانانیان له‌ناو گه‌ڕه‌كه‌كاندا‪.‬‬ ‫رێ�����گ�����ه‌ی دووه‌م ب��ۆ‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ك���ۆك���راوه‌ت���ه‌وه‌ بریتین‬ ‫له‌(مه‌وله‌وی‪ ،‬پیره‌مێرد‪ ،‬گ��ۆران‪ ،‬ك �ه‌م��ك��ردن �ه‌وه‌ی ئ��ه‌م دی��ارده‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫كاك ئه‌حمه‌دی شێخ‌و حه‌مدی)‪ ،‬ئ �ه‌و رێگایانه‌یه‌ ك�ه‌ده‌ب��ن�ه‌ هۆی‬ ‫داتاكان ئاستێكی ترسناك نیشان كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌ریه‌كانی‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ژاوه‌ژاو ل �ه‌ڕۆژێ��ك��ی ژاوه‌ژاو‪ ،‬وه‌ك���و دروستكردنی‬ ‫ی‬ ‫ئاسایدا له‌نێوان (‪ )dB( )65‬ب��اخ��چ �ه‌و ن���اوچ���ه‌ی‌ س��ه‌وزای�� ‌‬ ‫ب��ۆ (‪)dB( )95‬دای�������ه‌‪ ،‬ئ�ه‌م�‌ه ل �ه‌ك �ه‌ن��ار ش �ه‌ق��ام �ه‌ك��ان‪ ،‬كه‌ڵك‬ ‫ب��ێ��ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی ده‌ن��گ��ی وه‌رگرتن له‌دیواری دژه‌ ده‌نگ‌و‬ ‫نائاسایی‪ ،‬وه‌كو ده‌نگی ئۆتۆمبیلی كه‌ڵك وه‌رگ��رت��ن ل �ه‌و كه‌ره‌ست‌ه‬ ‫فریاكه‌وتن‌و ه��ۆڕێ��ن‪ ،‬هه‌روه‌ها بیناسازیانه‌ی كه‌ده‌نگ هه‌ڵده‌مژن‪ ،‬‬ ‫به‌پێی هه‌مان توێژینه‌وه‌ نیشاندراو‌ه ل�ه‌دی��وارو ده‌رگ��او په‌نجه‌ره‌كانی ‬ ‫كه‌له‌به‌ر ده‌رگ��ای نه‌خۆشخانه‌ی ب��ی��ن��اك��ان‌و دوورخ���س���ت���ن���ه‌وه‌ی‬ ‫مندااڵن ژاوه‌ژاو له‌نێوان (‪ 60‬بیناكانی نیشته‌جێبوون له‌شه‌قام‌و‬ ‫(‪ dB‬ب��ۆ (‪)dB( )90‬دای��ه‌‪ ،‬ج��اده‌ قه‌ره‌باڵغه‌كان‪ ،‬كه‌ ئه‌مان‌ه‬ ‫وه‌ك��و له‌به‌شه‌كانی پێشووتردا رێ��گ��ه‌گ��ه‌ل��ێ��ك��ی گ��ری��ن��گ��ن بۆ‬ ‫ب��اس��م��ان��ك��رد‪ ،‬كاریگه‌رییه‌كانی كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌ری ژاوه‌ژاو‬ ‫ژاوه‌ژاو له‌سه‌ر ته‌ندروستی مرۆڤ له‌سه‌ر مرۆڤ‪.‬‬


‫‪27‬‬

‫‪26‬‬

‫وێنه‌ی ساڵ‬

‫وێنه‌ی ساڵ‬

‫وێنه‌كانی ساڵ‬

‫هێزی سرووشت‪ :‬بڵێسه‌ی ئاگری بووركانی ئیجافجاالجوكول ئایزله‌ند‪ ،‬ئه‌م‬ ‫بووركان ‌ه بوو به‌هۆی باڵوبوونه‌ی خۆڵه‌مێشێكی زۆر له‌كه‌شی زه‌وی‌و وه‌ستانی‬ ‫فڕینی فرۆك ‌ه له‌ئه‌وروپا‪.‬‬

‫پۆرترێتی كلكدارێك‪ :‬ئه‌م ساروخ ‌ه رووناكه‌ی دووانه‌ئۆكسیدی كاربۆن له‌ناوكی‬ ‫ئه‌ستێره‌ی كلكداری هارتلی ‪ ٢‬هاتووه‌ت ‌ه ده‌ره‌و‌ه وێنه‌ك ‌ه ئاسمان پێوی دیپ‬ ‫ئیمپكت ئه‌پۆكسی ناسا گرتوویه‌تی‪.‬‬

‫بۆقی پینیكیۆ‪ :‬ئه‌و شته‌ی زیاده‌ی سه‌رلووتی بۆقه‌ك ‌ه له‌كاتی ئاواز وتندا به‌ره‌و سه‌ره‌و‌ه‬ ‫ده‌چێت‌و كاتێك بۆقه‌ك ‌ه چاالكی كه‌متره‌‪ ،‬شت ‌ه زیاده‌ك ‌ه له‌ناو ده‌چێت‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه له‌بۆق‬ ‫ساڵی (‪ )٢٠٠٨‬له‌گینه‌ی نوێ دۆزرایه‌وه‌و ئه‌مساڵ هه‌واڵه‌كه‌ی باڵوكرایه‌وه‌‪.‬‬

‫هونه‌ری زه‌وی ‪:‬ئیستفیتوپالنكتۆنه‌كانی‬ ‫سه‌وز ره‌نگ كه‌له‌نزیكی قه‌راخه‌كانی‬ ‫گاتله‌ند له‌ده‌ریای بالتیك گردو‬ ‫خولیانه‌‪ .‬ئه‌م وێنه‌ی ‌ه به‌ڕه‌نگی‬ ‫هه‌ڵخڵه‌تێنه‌ر نیشان دراوه‌‪.‬‬ ‫پیسبوونی ژینگ ‌ه به‌هۆی نه‌وته‌وه‌‪:‬‬ ‫ئه‌م باڵند‌ه قاوه‌یی ‌ه له‌قه‌ره‌خه‌كانی‬ ‫لوئیزیانا كاریگه‌ری پیسبوونی ئاوی‬ ‫ده‌ریا به‌هۆی نه‌وته‌و‌ه نیشانده‌دات‪،‬‬ ‫كاره‌ساته‌ك ‌ه به‌هۆی ته‌قینه‌وه‌ی‬ ‫سه‌كۆی نه‌وتی دیپواته‌ر هوریزان‬ ‫له‌دورگه‌ی مه‌كسیك له‌به‌هاری ساڵی‬ ‫رابردوو روویدا‪.‬‬

‫نه‌یچێر گرینگترین گۆڤاری زانستی جیهان‪ )١٤( ،‬وێنه‌ی وه‌كو سه‌رنجراكێشترین وێنه‌كان‬ ‫بۆ ساڵی (‪ )٢٠١٠‬هه‌ڵبژاردوو‌ه كه‌ئه‌مانه‌ن‪.‬‬

‫ده‌سرازه‌ی گوڵ‪ :‬ئه‌م وێنه‌یه‌ كه‌شه‌ش قات گه‌وره‌ كراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬هێلكه‌ی باڵنده‌ی‬ ‫ده‌ریایی ریكریت نیشانده‌دات‪ ،‬كه‌ له‌ناو خونچه‌ نه‌پشكوتووه‌كانی گیایی‬ ‫میموسا ستریۆلوسا دانراوه‌‪.‬‬

‫وێنه‌یه‌ك له‌شاتڵ‪ :‬شاتڵی‬ ‫فه‌زایی ئیندیور له‌چاوی‬ ‫نیشته‌جێبووانی وێستگه‌ی فه‌زایی‬ ‫نێۆده‌وڵه‌تییه‌وه‌‪ .‬ئه‌و شه‌به‌نگی‬ ‫رووناكییه‌ كه‌ده‌بینرێت په‌یوه‌ندی‬ ‫به‌شكانه‌وه‌ی رووناكی له‌كه‌شی‬ ‫زه‌ویدا هه‌یه‌‪ .‬ئیندیور به‌هاری‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١١‬دوایین به‌رنامه‌ی‬ ‫فه‌زایی شاتڵه‌كان ئه‌نجامده‌دات‪.‬‬

‫له‌ناوچوونی چاڵه‌ به‌فره‌ سرووشتییه‌كان‪ :‬له‌سه‌ره‌تای مانگی ئاگۆست ئه‌م‬ ‫چاڵه‌ به‌فر‌ه سرووشتییه‌ كه‌ڕووبه‌ره‌كه‌ی ده‌گاته‌ نزیكه‌ی ‪ ٢٥٠‬كیلۆمه‌تری‬ ‫دووگۆشه‌‪ ،‬له‌چاڵه‌ به‌فره‌كانی پترمنی گرینلند ده‌ستی كرد به‌شكان‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫‪١٩٦٢‬وه‌ ئه‌مه‌ یه‌كه‌مین شكانی چاڵه‌ به‌فره‌كانی جه‌مسه‌ری باكووره‌‪.‬‬

‫جاڵجاڵۆكه‌ی سه‌رده‌می‬ ‫كۆن ‪:‬ئه‌م جاڵجاڵۆك ‌ه‬ ‫به‌ به‌ردبوو‌ه هی ‪١٦٥‬‬ ‫ملیۆن ساڵ له‌وه‌وپێشه‌‪،‬‬ ‫كه‌زۆر له‌جاڵجاڵۆكه‌كانی‬ ‫ئێستا ده‌چێت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫وێنه‌یه‌ نیشان ده‌دات‬ ‫جاڵجاڵۆك ‌ه گۆڕانی زۆری‬ ‫به‌سه‌ردا نه‌هاتووه‌‪.‬‬

‫ئاگر بارانی خۆر ‪:‬ئه‌م وێنه‌یه‌ كه‌ ته‌ماشاكه‌ری دینه‌مێكی خۆری ناسا‬ ‫گرتوویه‌تی‪ ،‬زیادبوونی چاالكی خۆر نیشانده‌دات‪.‬‬

‫به‌ریه‌ككه‌وتنی پڕۆتۆنه‌كان ‪:‬یه‌كێك له‌به‌ریه‌ككه‌وتن ‌ه پڕ وزه‌كان‪ ،‬كه‌ئاشكراكه‌ری‬ ‫ئالیس له‌پێكداده‌ری گه‌وره‌ی سێرن ده‌ریخستووه‌‪ .‬وزه‌ی ئه‌م به‌یه‌كدادانه‌‪٧( ،‬‬ ‫هه‌زار ملیارد ئه‌لكترۆن ڤۆڵت)‪ ،‬كه‌‪ ٣‬قاتی تۆماركردنه‌كانی پێشووه‌‪.‬‬

‫نهێنییه‌كانی ده‌ریا‪ :‬ئه‌م كرم ‌ه ك ‌ه د‌ه قۆڵی هه‌ی ‌ه ل ‌ه ‪ ٣٠٠٠‬مه‌تری ژیر ده‌ریا‬ ‫له‌نزیكی ئه‌ندۆنزیا دۆزراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫كرمی هه‌ستیار به‌ڕووناكی‪ :‬الرۆ مێشی میوه‌‪ ،‬له‌ته‌واوی جه‌سته‌ی خۆێیدا‬ ‫ره‌هێڵه‌یه‌ك له‌خانه‌كانی هه‌سته‌ده‌ماری هه‌ڵگرتوو‌ه كه‌به‌ڕووناكی هه‌ستیارن‌و‬ ‫به‌ڕه‌نگی سه‌وز نیشاندراون‪ .‬الرۆ ده‌توانێت به‌م شێوه‌ی ‌ه رێگه‌ی خۆی به‌ره‌و‬ ‫تاریكی بدۆزێته‌وه‌و له‌وێ خۆی بشارێته‌وه‌‪.‬‬

‫كاموای گرافن‪ :‬شریت ‌ه لووله‌كانی گرافن‬ ‫سه‌ر رووبه‌رێك له‌زێویان داپۆشاوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م شریت ‌ه لووالن ‌ه هه‌ریه‌كه‌یان نزیكه‌ی‬ ‫چه‌ند نانۆمه‌ترێك درێژییان هه‌یه‌و به‌هۆی‬ ‫كارلێكی كیمیایی مولكیول ‌ه بچووكانه‌و‌ه‬ ‫گه‌شه‌یان سه‌ندووه‌‪.‬‬


‫‪28‬‬

‫ژینگه‌‬

‫وزه‌ی خۆر‬ ‫ج��ه‌ن��گ��ه‌گ��ان ل �ه‌پ��ێ��ن��او ن��ه‌وت��دا‬ ‫به‌رده‌وامه‌‪ ،‬چونك‌ه هه‌ڵسوڕێنه‌ری‬ ‫س���ه‌ره‌ك���ی���ی���‌ه ل �ه‌پ��ێ��ش��ك �ه‌وت��ن��ی‬ ‫شارستانییه‌تدا به‌مشێوه‌ی ئێستا‪،‬‬ ‫به‌اڵم دووركه‌وتنه‌و‌ه له‌وزه‌ی خۆر‬ ‫ك�ه‌ب�ه‌ر له‌مرۆڤیش ب��وون��ی هه‌ی‌ه‬ ‫له‌به‌رچی؟‬ ‫ب��ۆچ��ی ك��ارن��اك��رێ��ت له‌سه‌ر‬ ‫پ���ه‌ره‌پ���ێ���دان���ی ت���وان���ای وزه‌ی‬ ‫خ����ۆر ت���اوه‌ك���و ب��ب��ێ��ت�‌ه ی�ه‌ك��ێ��ك‬ ‫له‌ئه‌ڵته‌رناتیڤه‌كان (جێگره‌وه‌)؟‬ ‫‪ -1‬وزه‌ی خۆر چییه‌؟‬ ‫بریتیی‌ه له‌هه‌موو جۆره‌كانی‬ ‫وز‌ه كه‌بگونجێت پوخته‌بكرێت‬ ‫له‌تیشكی خ��ۆر‪ ،‬ت��اوه‌ك��و م��رۆڤ‬ ‫بتوانێت ل �ه‌ب��وار‌ه ج��ی��اوازه‌ك��ان��دا‬ ‫كه‌ڵكی لێببینێت‪.‬‬ ‫وزه‌ی خ����ۆر ب�������ه‌رده‌وام‬ ‫هه‌یه‌‪ ...‬ئه‌گه‌ر نه‌بوای‌ه ئه‌وا ژیان‬ ‫ن �ه‌ده‌ب��وو‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا نه‌ده‌گه‌یشت‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ ده‌یبینین‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانی ئه‌و سه‌رچاوه‌ی‌ه‬

‫ناوی نایبه‌ستێت (‪،)antifreeze‬‬ ‫به‌وشێوه‌ی‌ه ده‌ڕوات بۆ گه‌رمكردنی‬ ‫ئاوی ناو خه‌زانه‌ك‌ه (ته‌نكییه‌كه‌)‪،‬‬ ‫ئه‌م ك��ردار‌ه له‌ڕۆژانی هه‌وریشدا‬ ‫هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانێكی ت��ری بریتیی‌ه‬ ‫ی ت��ی��ش��ك��ی خ����ۆر بۆ‬ ‫ل��ه‌گ��ۆڕی��ن�� ‌‬ ‫ك���اره‌ب���ا‪ ...‬ئ���ه‌وه‌ش له‌ڕێگه‌ی‬ ‫ئ��ام��ێ��رێ��ك �ه‌و‌ه ك�ه‌پ��ێ��ی ده‌وت��رێ��ت‬ ‫(ال��خ�لای��ا الشمسیة‌) ئامێرێكی‬ ‫ده‌س���ت���ك���رده‌‪ ،‬ك���‌ه له‌سیلیكۆن‬ ‫دروس���ت���ك���راوه‌‌و ه�ه‌ڵ��ده‌س��ت��ێ��ت‬ ‫به‌ئه‌نجامدانی‪ ...‬ته‌نیا به‌گه‌شتنی‬ ‫تیشكی خۆر ده‌ستده‌كات به‌ناردنی‬ ‫ئه‌لكترۆنیات له‌شوێێنێكه‌و‌ه بۆ‬ ‫شوێنێكی تر‪ ،‬ل�ه‌ن��اوه‌و‌ه كه‌ده‌بێت‌ه‬ ‫هۆی دروستبوونی ته‌زوی كاره‌با‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��‌ه دی���ارده‌ی���ه‌ك���ی ن��وێ‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل �ه‌س �ه‌ده‌ی ن���ۆزده‌دا‬ ‫دۆزراوه‌ت����ه‌وه‌‌و تاماوه‌یه‌كی زۆر‬ ‫لێیتێنه‌گه‌شتوون‪ ،‬تێگه‌شتنی ته‌واو بۆ‬ ‫وزه‌ی خۆر له‌(ئالبه‌رت ئاینشتاین)‬ ‫و‌ه بوو‌ه هه‌ر له‌به‌رئه‌وه‌ش بوو ك‌ه‬

‫به‌زۆری به‌هه‌ڵگرتن‌و كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫گ���ه‌رم���ی خ������ۆر‌ه ل��ه‌ڕێ��گ��ه‌ی‬ ‫به‌كارهێنانی (له‌وحه‌ی شه‌مسییه‌وه‌)‬ ‫ت��اب��ل��ۆی خ��ۆری��ی��ه‌وه‌‪ ،‬كه‌ڕه‌نگی‬ ‫ناوه‌وه‌ی ره‌شبێت‪ ،‬تاوه‌كو زۆرترین‬ ‫ئه‌ندازه‌ی گه‌رمی هه‌ڵمژێت‪ ،‬كاتێك‬ ‫خۆر ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬لووله‌یه‌ك ك‌ه‬ ‫ب �ه‌(ش��ووش �ه‌) ب�ه‌رگ��ی گیرابێت‌و‬ ‫به‌ناوه‌وه‌ی تابلۆكه‌دا ئااڵبێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ئ��اوه‌ی له‌ناو لوله‌كه‌دای‌ه گه‌رمی‬ ‫ده‌ك��ات (ئه‌و ئاوه‌شی دوات��ر دێت‌ه‬

‫له‌ساڵی ‪ 1921‬خه‌اڵتی‬ ‫نۆبڵی وه‌رگرت‪.‬‬ ‫چ���ه‌س���پ���ان���دن���ی ئ���ه‌م‬ ‫ك����ار‌ه ل���ه‌س���اڵ���ی ‪1960‬‬ ‫له‌به‌رنامه‌یه‌كی ئاسمانیدا بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌مڕۆ له‌سه‌ر ژماره‌یه‌ك‬ ‫ماڵ‌و نشینگه‌كاندا (له‌وحه‌ی‬ ‫ش �ه‌م��س��ی) ت��اب��ل��ۆی خ��ۆری��ن‬ ‫ده‌ب��ی��ن��رێ��ت‪ ،‬ك�ه‌ب�ه‌م�ه‌ب�ه‌س��ت��ی‬ ‫ب �ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ك���اره‌ب���ا‌و‬ ‫گ�ه‌رم��ك��ردن��ی ئ���او‪ ،‬ی��ان وه‌ك‬

‫گه‌رمكه‌ره‌و‌ه دانراون‪.‬‬ ‫‪ -2‬وزه‌ی خۆر بۆچی؟‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی وزه‌یه‌كی خاوێنه‌‪،‬‬ ‫وات�‌ه هیچ ماده‌یه‌كی غ��ازی لێو‌ه‬ ‫ده‌رناچێت كه‌زیانی بۆ ژینگه‌‌و‬ ‫ب �ه‌رگ��ی ه��ه‌وای��ی‌و ته‌ندروستی‬ ‫مرۆڤ هه‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها بنه‌مای ئه‌و وزه‌ی‌ه‬ ‫بۆ هه‌مووان ره‌خساوه‌‪ ،‬كه‌مترین‬ ‫تێچوونی ده‌وێ���ت‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫زۆركه‌م پێویستی به‌پاراستنه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬وزه‌ی خۆر بۆ كه‌شتیی‌ه‬ ‫ئاسمانییه‌كان‬ ‫ئ����ه‌و ت��اب��ل��ۆ خ��ۆری��ن��ان��ه‌ی‬ ‫(اللوحات الشمسیه‌) كه‌سه‌رچاوه‌ی‬ ‫(وزه‌‌و توێشوی زۆربه‌ی كه‌شتی‌و‬ ‫وێستگ‌ه ئاسمایه‌كانن)‪ ،‬به‌ڕاده‌یه‌كی‬ ‫ئێجگار زۆر رووب���ه‌ڕووی پله‌ی‬ ‫گه‌رمای خۆر ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌و‌ه‬ ‫له‌ماده‌ی سیلیكۆن دروستناكرێت‪،‬‬ ‫ب �ه‌ڵ��ك��و ل���ه‌م���اده‌ی (ئ�ه‌رس��ی��ن��ی��د‬ ‫گالیۆم) (‪)arsenide gallium‬‬ ‫دروستده‌كرێت‪ ،‬كه‌توانای زۆری‬ ‫به‌رگری هه‌ی‌ه بۆ گه‌رما‌و‬

‫نرخه‌كه‌ی پێنج ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫نرخی (سیلیكۆنه‌)‬ ‫‪ -4‬به‌كارهێنانی وزه‌ی‬ ‫خ��ۆر له‌ئێستادا له‌جیهاندا‬ ‫ت���ه‌ن���ی���ا ب�����ه‌ڕێ�����ژه‌ی ‪%0.1‬‬ ‫به‌کارده‌هێنرێت‪.‬‬ ‫زان����ای ب���واری فیزیا‌و‬ ‫ئ���اب���ووری���ن���اس‌و داه��ێ��ن��ه‌ر‬ ‫(ئ��وم��وری لوفینز) دڵنیای‬ ‫ده‌كاته‌و‌ه كه‌ڕووبه‌ری ماڵه‌كه‌ی‬

‫(‪372‬م���ه‌ت���ری چ��وارگ��ۆش �ه‌ی �‌ه)‌و‬ ‫وزه‌ی خ��ۆر به‌كارده‌هێنێت بۆ‬ ‫گ �ه‌رم��ك��ردن �ه‌وه‌‌و به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫كاره‌با‪ ..‬به‌گوێره‌ی ئه‌و زانیاریانه‌ی‬ ‫(‪)discover‬‬ ‫ك���ه‌گ���ۆڤ���اری‬ ‫ب��اس��ی��ك��ردووه‌‪ ،‬ب���ڕی ت��ێ��چ��ووی‬ ‫ك��اره‌ب��ای ماڵه‌كه‌ی له‌مانگێكدا‬ ‫له‌پێنج دۆالر تێناپه‌ڕێت‪ ،‬كه‌وات‌ه‬ ‫بۆچی وزه‌ی خۆر به‌كارناهێنرێت‬ ‫له‌دوای ئه‌وه‌وه‌؟‬ ‫‪ -5‬داهاتوو‬ ‫ل���ه‌داه���ات���وودا وزه‌ی خ��ۆر‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پشت به‌دوو‬ ‫هۆكاری گرنگ ده‌به‌ستێت‪،‬‬ ‫ی �ه‌ك �ه‌م ب��وون��ی ئ��ی��راده‌ی�ه‌ك��ی‬ ‫سیاسی بۆ بااڵنسی پشتگیریه‌كی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت ب����ۆ پ����ه‌ره‌پ����ێ����دان‌و‬ ‫باڵوه‌پێكردنی به‌كارهێنانی وزه‌ی‬ ‫خ��ۆر‪ ،‬دووه‌م بریتیی‌ه له‌تێچوونی‬ ‫خه‌رجی ل �ه‌م��اوه‌ی بیست ساڵی‬ ‫ڕابوردودا‪ ،‬نرخی تابلۆ خۆرینه‌كان‬ ‫(االل�����واح الشمسیه‌) ب �ه‌ڕێ��ژه‌ی‬ ‫‪ %90‬داب���ه‌زی‌و چاوه‌ڕێده‌كرێت‬ ‫ئه‌و دابه‌زین‌ه به‌رده‌وامبێت به‌هۆی‬ ‫مونافه‌سه‌ی بازرگانییه‌وه‌‪.‬‬

‫گه‌رمبوونی‬ ‫جیهان‬ ‫ی‬ ‫له‌زیادبوونێك ‌‬ ‫به‌رده‌وامدایه‌‬


‫‪29‬‬

‫ده‌روونناسی‬

‫خه‌ونبینین گرنگه‌‬

‫ه مێشک له‌کاتی خه‌ودا‬ ‫هه‌ندێک له‌توێژه‌ران باوه‌ڕیانوای ‌‬ ‫کاریگه‌ری زیاتری له‌سه‌ره‌‬

‫ئا‪ :‬لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫دۆزی��ن�ه‌و‌ه نوێیه‌كان جه‌خت‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و‌ه ده‌كه‌نه‌و‌ه كه‌خه‌ونه‌كان‬ ‫ك�����ار ل����ه‌س����ه‌ر چ��ه‌س��پ��ان��دن��ی‬ ‫میمۆرییه‌كانی مێشك ده‌ك���‌هن‌و‬ ‫یارمه‌تی ده‌دات بۆ پێگه‌یشتنی‪.‬‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ك��ی ت����ره‌و‌ه هه‌ندێك‬ ‫كه‌س پێیانوایه‌‪ ،‬ئه‌و (فیلمانه‌ی) ك‌ه‬ ‫له‌خه‌ونه‌كانماندا ده‌یانبینین باشترین‬ ‫پزیشكی ده‌روونی ئێمه‌ن‪.‬‬ ‫نهێنی زۆر له‌خه‌ونه‌كاندا‬ ‫خ��ۆی��ان ح���ه‌ش���ارداوه‌‪ ،‬كه‌بووه‌ت‌ه‬ ‫ئ��اوێ��ن �ه‌ی ئ���ه‌زم���وون‌و ت���اوات‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت گرفته‌كانیشمان‪.‬‬ ‫ئافره‌تێكی سویسری ته‌مه‌ن‬ ‫‪ 73‬س���اڵ ت���ووش���ی ن�ه‌خ��ۆش��ی‬ ‫وه‌ستانی مێشك بوو‪ ،‬كه‌بوو‌ه هۆی‬ ‫له‌كاركه‌وتنی الی راستی له‌شی‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا ئه‌وبه‌شه‌ی مێشكی‬ ‫ك �ه‌پ �ه‌ی��وه‌ن��دی ب�ه‌ج��ی��اك��ردن�ه‌وه‌ی‬ ‫ره‌نگه‌كانه‌و‌ه هه‌ی‌ه له‌كاركه‌وت‪،‬‬ ‫ته‌نیا دوای تێپه‌ڕبوونی دوو رۆژ‬ ‫هیچكام ل �ه‌و دوو نه‌خۆشییه‌ی‬ ‫تیادا نه‌ما‪ ،‬به‌اڵم هاوكات تووشی‬ ‫گرفتی (خ���ه‌ون نه‌بینین) ب��وو‪،‬‬ ‫دوای ساڵێك پڕۆفیسۆر كالودیۆ‬

‫ب��اس��ی (‪)Claudio Bassitti‬‬ ‫له‌ناوه‌ندی ته‌ندروستی زیوریخ‬ ‫چاوێكی به‌فایلی ئ�ه‌و ئافره‌ته‌دا‬ ‫خشاند‪ ،‬نه‌یویست ئ �ه‌م هه‌له‌ی‬ ‫له‌ده‌ستده‌رچێت‪ ،‬له‌ڕاستیدا باسینی‬ ‫ده‌یویست زانیاری زانستی له‌سه‌ر‬ ‫ئ �ه‌و ب�ه‌ش�ه‌ی مێشك كۆبكاته‌و‌ه‬ ‫كه‌تایبه‌ت‌ه به‌خه‌ون بینین‪.‬‬ ‫دوای ‪ 6‬مانگ له‌تۆماركردنی‬ ‫چاالكییه‌كانی مێشك باسینی هیچ‬ ‫زانیاریه‌كی ئه‌وتۆی ده‌ستنه‌كه‌وت‪،‬‬ ‫دواتر بڕیاری ئه‌وه‌یدا كه‌لیكۆڵینه‌و‌ه‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ئ����ه‌و ب���ه‌ش���ه‌ی مێشك‬ ‫بكات ك�ه‌ب�ه‌ه��ۆی وه‌ستانه‌كه‌و‌ه‬ ‫له‌كاركه‌وت‪ ،‬دواتر توانی گریمانه‌ی‬ ‫ئ�ه‌و‌ه بكات كه‌به‌شی خ��واره‌وه‌ی‬ ‫الی راس��ت��ی پ��ش��ت �ه‌وه‌ی مێشك‬ ‫شوێنی له‌دایكبوونی خه‌ونه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ ئه‌و‌ه ده‌زانین‌و ئاشكرای‌ه‬ ‫كه‌خه‌ونه‌كان له‌كوێو‌ه له‌دایكده‌بن‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ن��ازان��ی��ن خ��ه‌ون��ه‌ك��ان چ‬ ‫ده‌ورێ����ك����ی ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی��ی��ان ه�ه‌ی�‌ه‬ ‫له‌ژیانماندا‪.‬‬ ‫شایانی باس‌ه له‌م د‌ه ساڵه‌ی‬ ‫دوای��ی��دا لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫م��ش �ك‌و م��رۆڤ��ـ ك���را‪ ،‬ك �ه‌ئ��ام��اژ‌ه‬

‫ب�ه‌و‌ه ده‌دات خه‌ونه‌كان دووب��ار‌ه‬ ‫بووه‌وه‌ی چاالكییه‌كانی رۆژانه‌مانه‌و‬ ‫كار له‌سه‌ر چه‌سپاندنی میمۆری‬ ‫مێشكمان ده‌كات‪ ،‬كه‌په‌یوه‌ندی به‌و‬ ‫چاالكییانه‌و‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌لیكۆڵه‌ران گه‌یشتن‌ه‬ ‫ئه‌و راستییه‌یه‌ی كه‌خه‌ونه‌كان كار‬ ‫له‌سه‌ر پااڵوتنی ئ �ه‌و زانیاریان‌ه‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ك‌ه له‌ژیانی رۆژانه‌ماندا‬ ‫نه‌مانتوانیووه‌و به‌ده‌ستی بهێنین‪،‬‬ ‫ك‌ه ئه‌مه‌ش یارمه‌تیمان ده‌دات بۆ‬ ‫پاراستنی یاده‌كانمان‪ ،‬له‌هه‌مان‬ ‫ك��ات��دا یاده‌كانمان به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫باش روونتر ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئایا‬ ‫ئه‌و نهێنیی‌ه چیی‌ه ك‌ه ئه‌و خه‌ونان‌ه‬ ‫ل �ه‌م��ێ��ش��ك��دا ل �ه‌ك��ات��ی خ �ه‌وت��ن��دا‬ ‫دروستده‌كات؟‬ ‫هه‌ندێك له‌لێكۆڵه‌ران باوه‌ڕیان‬ ‫وای���‌ه كه‌مێشك ل�ه‌ك��ات��ی خ��ه‌ودا‬ ‫كاریگه‌ری زیاتری له‌سه‌ره‌‪.‬‬ ‫(ج���ان ب���ۆرن ‪)Jan Born‬‬ ‫له‌زانكۆی (‪)Lubeck‬ی ئه‌ڵمانیا‬ ‫ل�ه‌گ��ۆڤ��اری‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كدا‬ ‫(‪ )Nature‬ل��ه‌س��اڵ��ی ‪4..2‬‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و‌ه ده‌كاته‌و‌ه ك‌ه‬ ‫ئ �ه‌و كه‌سانه‌ی ك�ه‌خ�ه‌ون ده‌بینن‬

‫ت��وان��ای چ��اره‌س �ه‌رك��ردن��ی گرفت‌ه‬ ‫تایبه‌تییه‌كانیان زیاتر‌ه له‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫كه‌كێشه‌ی كه‌مخه‌ویان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫م��ێ��ژوو پ��ڕی�ه‌ت��ی له‌چیرۆكی‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه له‌كاتی خه‌وندا‬ ‫بیرۆكه‌ی گه‌وره‌و سه‌رنجڕاكێشیان‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪.‬‬ ‫زان��ای�ه‌ك��ی ئه‌ڵمانی به‌ناوی‬ ‫ف��ری��دری��ك ك��ی��ك��ۆڵ ل �ه‌خ �ه‌وی��دا‬ ‫م��ارێ��ك��ی بینی ك �ه‌گ��از له‌كلكی‬ ‫خۆی ده‌گرێت‪ ،‬ك‌ه له‌خه‌و هه‌ستا‬ ‫بۆی ده‌ركه‌وت كه‌بینزۆل (بنزین)‬ ‫شێوه‌یه‌كی شه‌ش الی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌ڕێگه‌ی خه‌ونبینینه‌و‌ه‬ ‫(ه��ێ��ن��ری ب��وی��ن��ك��اری��ه‌) ت��وان��ی‬ ‫هاوكێشه‌ی بیركاری بدۆزێته‌وه‌‪،‬‬ ‫رۆبرت ستیڤنسون (دكتۆر جیكل‌و‬ ‫مستر هاید)ی نووسی‪ ،‬ماری شیلی‬ ‫چیرۆكی (فرانكشتاین)ی نووسی‪،‬‬ ‫پۆل مكارتنی مۆسیقای گۆرانی‬ ‫(‪)Yesterday‬ی دانا‪.....‬بۆ؟‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك ك��ه‌س وا ده‌بینن‬ ‫كه‌خه‌وتن ده‌بێت‌ه هۆی به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ئه‌و شتانه‌ی ك‌ه له‌ژیانی رۆژانه‌ماندا‬ ‫په‌یمانپێنه‌بردووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬افاق العلم‬


‫‪30‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪31‬‬

‫زه‌ویناسی‬

‫زه‌ویناسی‬

‫ناوكی زه‌وی رووناكتر بوویه‌وه‌‬ ‫جوڵه‌ی ئۆكسجین‌و گۆگرد له‌دڵی هه‌ساره‌كه‌ماندا ‬ ‫ه هۆكاری بوونی بواری موگناتیسیبێت‬ ‫له‌وانه‌ی ‌‬

‫جیۆف برومفیل‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی نوێ‬

‫ب��وم �ه‌ل �ه‌رزن��اس �ه‌ك��ان ب�ه‌ن��اردن��ی‬ ‫س����ه‌رو ده‌ن���گ���ی ه �ه‌س��اره‌ی��ی‬ ‫‪)planetary‬‬ ‫(‪Ultrasound‬‬ ‫ب �ه‌ره‌و ناوكی زه‌وی هه‌ندێك‬ ‫به‌ڵگه‌یان دۆزییه‌وه‌‌ كه‌پێنیشانی‬ ‫ده‌دات ه���ه‌ن���دێ���ك ت��وخ��م��ی‬ ‫س��ووك��ی‌ وه‌ك���و ئوكسیجن‌و‬ ‫سولفۆر له‌لێواره‌كانی ناوكی‬ ‫زه‌وی ك���ۆب���وون���ه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ئ �ه‌م‬ ‫دۆزینه‌وانه‌ ئه‌گه‌ر بسه‌لمێنرێن‪،‬‬ ‫ی���ارم���ه‌ت���ی���ده‌ره‌ ب���ۆ ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫ل���ه‌س���ه‌رچ���اوه‌ی موگناتیسی‬

‫زه‌وه‌ی تێبگه‌ین‌و ه �ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئه‌وه‌ش روونده‌كاته‌وه‌ كه‌چۆن‬ ‫هه‌ساره‌ی زه‌و‌ی چه‌ند ملیۆن‬ ‫ساڵ له‌مه‌وپێش دروستبووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ك��اره‌ به‌تازه‌یی له‌گۆڤاری‬ ‫نه‌یچێر باڵوبووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆر ل���ه‌زه‌وی���ن���اس���ه‌ك���ان‬ ‫ب����اوه‌ڕی����ان وای����ه‌ ك���ه‌ ن��اوک��ی‬ ‫هه‌ڵگری ناوه‌ندێكی‬ ‫زه‌وی‬ ‫ره‌ق���ه‌و به‌شله‌یه‌ك ب �ه‌درێ��ژی‬ ‫‪ 7000‬كیلۆمتر ده‌وره‌دراوه‌‌‪،‬‬ ‫ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی كه‌له‌سه‌ر ئه‌و‬

‫شه‌پۆله‌ بومه‌له‌رزانه‌ی كه‌ له‌نزیك‬ ‫ناوه‌ندی زه‌وییه‌وه‌ تێپه‌ڕده‌بن‪،‬‬ ‫ئ�ه‌ن��ج��ام��دراون پشتگیری له‌م‬ ‫راستییه‌ ده‌که‌ن‪ ،‬به‌پێوانی خێرایی‬ ‫ئ �ه‌و شه‌پۆالنه‌ی كه‌ له‌ناوكی‬ ‫زه‌وییه‌وه‌ تێپه‌ڕییون‪ ،‬توێژه‌ران‬ ‫به‌راوردیانكردوه‌ كه‌چڕی ناوكی‬ ‫زه‌وی وه‌كو چڕی ئاسن وایه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی ت���ردا‬ ‫بومه‌له‌رزناسی زانكۆی بریستۆل‬ ‫ل�ه‌ب�ه‌ری��ت��ان��ی��ا ج���ۆرج هێلفریچ‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت‪" :‬واه �ه‌س��ت��پ��ێ��ده‌ك��رێ��ت‬

‫كه‌توخمێكی سووك له‌گه‌ڵ ئاسندا‬ ‫ل�ه‌ن��او ناوكه‌كه‌ ب��وون��ی هه‌بێت‪،‬‬ ‫كه‌ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ناوكه‌ك‌ه‬ ‫چڕییه‌كه‌ی تۆزێك له‌ئاسن كه‌متر‬ ‫بێت"‪.‬‬ ‫زۆر له‌توێژه‌ران باوه‌ڕیان‬ ‫وای���ه‌ ك���ه‌م ئ���ه‌م ت��وخ��م �ه‌‪ ،‬ی��ان‬ ‫ئ���ه‌م ت��وخ��م��ان �ه‌‪ 4.5 ،‬ملیارد‬ ‫س����اڵ ل���ه‌وه‌وپ���ێ���ش ل �ه‌ك��ات��ی‬ ‫ساردبوونه‌وه‌ی زه‌وی له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ناوكه‌كه‌یان به‌جێهێشتبێت‪.‬‬ ‫بۆ له‌نزییكه‌وه‌ سه‌یركردنی‬ ‫زیاتری ناوكی زه‌وی هێلفریچ‌و‬ ‫هاوكارێكی به‌ناوی ساتۆشی‬ ‫ك��ان��اش��ی��م��ا ك���ه‌زان���ای���ه‌ك���ی‬ ‫هه‌ساره‌ناسه‌‌ له‌زانكۆی شاری‬ ‫كیۆشۆی ژاپ��ۆن‪ ،‬ده‌ستیانكرد‬ ‫به‌پێوانی سێ بومه‌له‌رزه‌ له‌سێ‬ ‫ئامێری پ��ێ��وه‌ردا که‌ له‌شوێنی‬ ‫به‌رنبه‌ری روودانی بومه‌له‌رزه‌ک‌ه‬ ‫له‌سه‌ر گ��ۆی زه‌وی دان��راب��وو‪،‬‬ ‫ب���ۆ ب��ی��ن��ی��ن��ی ب���وم���ه‌ل���ه‌رزه‌ی���ه‌ك‬ ‫له‌باشووری ئه‌مریكا له‌ڕێزێكی‬ ‫س����ه‌ددان دان �ه‌ی��ی پ��ێ��وه‌ره‌ک �ه‌دا‬ ‫ل �ه‌ژاپ��ۆن كه‌ڵكیان وه‌رگ���رت‪،‬‬ ‫بۆ دووانه‌كه‌ی تر كه‌یه‌كێكیان‬ ‫ل��ه‌ب��اش��ووری زه‌ری����ای ئ���ارام‬ ‫رووی��داب��وو ئاشكراكه‌ره‌كانیان‬ ‫ل �ه‌ئ �ه‌وروپ��ا دان��اب��وو‪ ،‬تیمه‌ك‌ه‬ ‫ت����وان����ای ئ����ه‌وه‌ی����ان ه��ه‌ب��وو‬ ‫ه���ه‌م���وو ورده‌ك���اری���ی���ه‌ك���ان���ی‬ ‫چۆنیه‌تی تێپه‌ڕبوونی شه‌پۆل‌ه‬ ‫ب��وم �ه‌ل �ه‌رزه‌ی��ی �ه‌ك��ان ل�ه‌ن��اوك��ی‬ ‫زه‌وییه‌وه‌ ببینن‪.‬‬ ‫هێلفریچ ده‌ڵ��ێ��ت پێوانی‬ ‫گ����ه‌ڕان����ه‌وه‌ی چ���ه‌ن���دج���اره‌ی‬ ‫ش �ه‌پ��ۆل �ه‌ك��ان ل �ه‌ن��ێ��وان ن��اوك‌و‬ ‫م �ه‌ن��ت��ل‪ -‬توێكڵێك ل �ه‌ب �ه‌ردی‬ ‫تواوه‌ له‌ده‌وری ناوك‪ -‬پێنیشانی‬ ‫ده‌دا ك �ه‌‪ 300‬كیلۆمتر له‌ناوك‬ ‫چڕییه‌كه‌ی كه‌متره‌‪ ،‬له‌وه‌ی تر‪.‬‬ ‫جیاوازییه‌ ده‌ركه‌وتووه‌ك‌ه‬ ‫به‌هۆی بوونی ‪ %5-3‬سۆلفۆرو‬ ‫ئوكسجینه‌ له‌لێواره‌كانی ناوك‪.‬‬ ‫داینامۆی هه‌ساره‌یی‬ ‫هێلفریچ ده‌ڵ��ێ��ت توخم‌ه‬ ‫سووكه‌كان له‌وانه‌یه‌ وه‌ك چۆن‬ ‫ل �ه‌ن��اوه‌وه‌ی ناوكه‌كه‌ ره‌قبوون‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ی ناوكه‌كه‌ چڕ ببنه‌وه‌‪،‬‬ ‫زی��ات��ر له‌مه‌ ئ �ه‌و بیرده‌كاته‌و‌ه‬

‫كه‌له‌گه‌ڵ زیادبوونی جوڵه‌ی‬ ‫ت��وخ��م��ه‌ك��ان ل���ه‌ ڕووب�����ه‌ری‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ن��اوك‪ ،‬جوڵه‌كانیان‬ ‫دای��ن�ه‌م��ۆی�ه‌ك��ی ل��ێ��ده‌ك�ه‌وێ��ت�ه‌و‌ه‬ ‫ك �ه‌ه��ێ��ز ده‌دات ب���ه‌ب���وواری‬ ‫م��وگ��ن��ات��ی��س��ی داپ����ۆش����ه‌ری‬ ‫زه‌وی‪ .‬ه��ێ��ل��ف��ری��چ دی��س��ان‬ ‫ده‌ڵێت‪ ،‬توێژه‌ران له‌ڕابردوودا‬ ‫ن��ی��گ �ه‌ران��ی ئ���ه‌وه‌ب���وون ك��ه‌ چ‬ ‫شتێك به‌رده‌وامی ده‌دات به‌ئه‌م‬ ‫دای��ن�ه‌م��ۆی�ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم زی��ادب��وون��ی‬ ‫توخمه‌ س��ووك�ه‌ك��ان‪" :‬بڕێكی‬ ‫زۆر ماته‌ وزه‌ی كێشكردن ئازاد‬ ‫ده‌كات"‪.‬‬ ‫ب���روس ب��وف��ێ��ت‪ ،‬زنایه‌كی‬ ‫ه����ه‌س����اره‌ن����اس ل���ه‌زان���ك���ۆی‬ ‫كالیفۆرنیای بركلی ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"ب��ی��ن��ی��ن�ه‌ك��ان ل �ه‌ڕاس��ت��ی��دا زۆر‬ ‫كارتێكه‌رن"‪ ،‬به‌اڵم هێشتا بۆمن‬ ‫ق��ورس��ه‌ پێشبینی‌ ئ �ه‌وه‌ب��ك �ه‌م‬ ‫كه‌چینیه‌كان چ��ی ده‌رب����اره‌ی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی زه‌وییه‌وه‌ ده‌ڵێن‪.‬‬ ‫بوفیت ده‌ڵ��ێ��ت كه‌ئه‌گه‌ر‬ ‫ئۆكسجین‌و سولفۆر له‌ناوه‌وه‌ی‬ ‫ن��اوك گوشرابێت‪ ،‬چ���اوه‌ڕوان‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ل�ه‌ش��ل�ه‌ی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ناوكدا تێكه‌ڵببێت تاوه‌كو بچێت‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ‪ 300‬كیلۆمتركه‌‪.‬‬ ‫ده‌ی���ڤ���ی���د س��ت��ی��ڤ��ی��ن��س��ۆن‪،‬‬ ‫زان��ای��ه‌ك��ی ه��ه‌س��اره‌ن��اس��ه‌ ل‌ه‬ ‫پ��ه‌ی��م��ان��گ��ای ت��ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی‬ ‫كالیفۆرنیا له‌پاسادانا‪ ،‬ده‌ڵێت‬ ‫كارلێك له‌نێوان ن��اوك‌و مه‌نتل‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ش��رۆڤ�ه‌ی به‌شداریی‌ه‬ ‫ده‌ركه‌وتووه‌كه‌ بكات‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌ڵێت هێشتا‬ ‫داتای پێویست له‌به‌رده‌ستدانیی‌ه‬ ‫تاوه‌كو زاناكان به‌رئه‌نجامێكی‬ ‫ته‌واو وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫بوفیت ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬مۆدێلی‬ ‫ن����اوك����ی زه‌وی ل���ه‌وان���ه‌ی���‌ه‬ ‫پێویست به‌گۆڕانكاری بكات‪،‬‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی زیاتر له‌ئاینده‌دا‬ ‫ی��ارم �ه‌ت��ی��ده‌رده‌ب��ێ��ت ب��ۆ زی��ات��ر‬ ‫روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئاكامه‌كه‌ی‬ ‫ه��ی��ل��ف��ری��چ‪ .‬ب��وف��ی��ت ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫ئه‌مه‌ راستییه‌كه‌ ئه‌و شته‌ی تۆ‬ ‫به‌ڕاستی نازانی مانای ئه‌وه‌ نیی‌ه‬ ‫كه‌هه‌ڵه‌بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Nature :‬‬

‫ی هه‌ندێك كه‌س‬ ‫بۆچ ‌‬ ‫سه‌رما برده‌ڵه‌ن؟‬ ‫ئا‪ :‬لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی زیاتر له‌كه‌سان ‌‬ ‫هه‌ستكردن به‌سه‌رما ‌‬ ‫ی به‌چه‌ند هۆكارێكه‌و‌ه هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئاسایی‌ پێوه‌ند ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌وانه‌یه‌ هه‌موویان له‌یه‌ك كاتدا كاریگه‌ر ‌‬ ‫پێكه‌وه‌یی‌ له‌سه‌ر جه‌سته‌مان دروستبكه‌ن‬ ‫ی‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫بۆ ئ�ه‌و هه‌ستكردنه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی زۆرتر ده‌كه‌ن‬ ‫ی هه‌ست به‌سه‌رما ‌‬ ‫ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی وزه‌ ‌‬ ‫(سه‌رما ب��رده‌ڵ�ه‌ن)‪ ،‬هه‌میش‌ه ئاست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌شیان (‪ )Eneryy level‬له‌ئاستێك ‌‬ ‫گشت ‌‬ ‫نزمدایه‌‌و وه‌ك پێویست نییه‌‪ ،‬كه‌ئه‌ویش‬ ‫ی ئ �ه‌و خ��ۆراك �ه‌وه‌ هه‌ی‌ه‬ ‫ی ب�ه‌ج��ۆر ‌‬ ‫پێوه‌ند ‌‬ ‫كه‌ده‌خورێت له‌ژه‌مه‌كاندا‪ ،‬بۆ نموون‌ه ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫كه‌سانه‌ی‌ كه‌ڕێجیم ده‌ك��ه‌ن (داب�ه‌زان��دن� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل���ه‌ش) ب �ه‌پ��ارێ��زك��ردن ل�ه‌خ��ۆراك� ‌‬ ‫كێش ‌‬ ‫ی زی��ات��ر هه‌ست به‌سه‌رما ده‌ك �ه‌ن‬ ‫چ���ه‌ور ‌‬ ‫ی ڤیتامین‬ ‫ی ت��ر‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا كه‌م ‌‬ ‫له‌كه‌سان ‌‬ ‫(‪ )B.2‬له‌خوێندا هه‌مان كاریگه‌ری‌ هه‌ی‌ه‬ ‫ی‬ ‫بۆ هه‌ستكردن به‌سه‌رما‌و سۆڵه‌‪ ،‬هۆكارێك ‌‬ ‫ی له‌ژێر پێست‌و‬ ‫ی چ �ه‌ور ‌‬ ‫تر بریتیی‌ه له‌بڕ ‌‬ ‫له‌شانه‌ چه‌ورییه‌كاندا (‪)Adipose tissue‬‬ ‫ی زۆرن كه‌متر‬ ‫ی كێش ‌‬ ‫ی كه‌خاوه‌ن ‌‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ست به‌سه‌رما ده‌ك �ه‌ن‪ ،‬چونك‌ه چه‌ور ‌‬ ‫ك��ۆك��راوه‌ی‌ ژێ��ر پێست وه‌ك��و به‌ربه‌ستێك‬ ‫ی ل �ه‌ك��اری��گ �ه‌ری‌ س��ه‌رم��ا ده‌ك���ات‬ ‫رێ��گ��ر ‌‬ ‫له‌دابه‌زاندنی‌ پله‌ی‌ گه‌رمی‌ ل�ه‌ش‌و ده‌بێت‌ه‬ ‫ی‬ ‫هۆی‌ گه‌رمبوونه‌وه‌‌و هه‌ستكردن به‌سه‌رما ‌‬ ‫كه‌متر‪ ،‬یه‌كێك له‌هۆكاره‌كانی‌ تر بریتیی‌ه‬ ‫ی الش �ه‌و وه‌رزش��ك��ردن به‌گشتی‌‪،‬‬ ‫له‌چاالك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ناچاالك ‌‬ ‫ی وه‌رزشنه‌كردن ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫سست ‌‬ ‫ی خوێن‌و سه‌رما بوون‪ ،‬وه‌رزشكردن‬ ‫سوڕ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كاریگه‌ری‌ هه‌ی‌ه له‌پاراستنی‌ پله‌ ‌‬ ‫رۆڵێك ‌‬ ‫گه‌رمی‌ ل �ه‌ش‪ ،‬هه‌ندێك ب��اری‌ نه‌خۆشی‌‌و‬ ‫ی‬ ‫ی له‌شیش ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ی فیسۆلۆج ‌‬ ‫تێكچوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی رژێن ‌‬ ‫ی وه‌ك��و نه‌خۆش ‌‬ ‫سه‌رما برده‌ڵه‌ی ‌‬ ‫ده‌ره‌قی‌ (‪.)Thyroid gland‬‬


‫‪32‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪33‬‬

‫فیزیا‬

‫هاوبیر جه‌مال‬ ‫ب��ۆ چ �ه‌ن��دی��ن ن��ه‌و‌ه‬ ‫گ����وزه‌ری����ك����ردو زان����ا‬ ‫فیزیاییه‌كان ه �ه‌روای��ان‬ ‫دان����اب����وو ك �ه‌خ��ێ��رای �ی‌‬ ‫روون����اك����ی‌ زۆرت��ری��ن��ه‌‬ ‫ل����ه‌م گ�����ه‌ردوون�����ه‌داو‬ ‫دی���واره‌ك���ه‌ی‌ ن��اب��ڕرێ��ت‪،‬‬ ‫ئ �ه‌و خێراییه‌ش ده‌گاته‌‬ ‫(‪ )300‬هه‌زاركم‪ ،‬چركه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫له‌(برنستۆن نیوجێرسی‌)‬ ‫ئ����ه‌ن����ج����ام����درا زان�����ا‬ ‫فیزیاییه‌كان پرته‌یه‌كیان‬ ‫ل��ه‌ڕوون��اك��ی‌ له‌یـــزه‌ر‬ ‫ن��ارد بۆ نێو ژوورێ��ك‬ ‫ك �ه‌ه �ه‌ڵ��م �ی‌ س��ی��زی��ۆم�ی‌‬ ‫ت���ێ���دا ب�����وو‪ ،‬پ��رت��ه‌ك��ه‌‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ن�����ده‌ خ���ێ���راب���وو‬ ‫به‌جۆرێك هه‌موو پرته‌كه‌‬ ‫ل���ه‌ژووره‌ك���ه‌ ده‌رچ���وو‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی‌ كۆتایی‌ بێت‬ ‫به‌چوونه‌ ژووره‌وه‌ی‌!‪،‬‬ ‫پرته‌كه‌ به‌خێرایی‌ (‪310‬‬ ‫ك��م\چ��رك �ه‌) ده‌رچ���وو‪،‬‬ ‫ت���وێ���ژه‌ره‌وه‌ك���ان ده‌ڵ��ێ��ن‬ ‫ك�����ه‌ئ�����ه‌وه‌ ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئ�ه‌وه‌ی‌‬ ‫كه‌خێرایی‌ رووناكی‌ كه‌‬ ‫زانستی‌‬ ‫به‌جێگیرێكی‌‬ ‫دان���راب���وو‪ ،‬ده‌ت��وان��رێ��ت‬ ‫س��ن��ووره‌ك �ه‌ی‌ ببڕرێت‪،‬‬ ‫ب�ه‌م��ان��ای�ه‌ك�ی‌ دی‌ ئه‌و‬ ‫خێراییه‌ جێگیر نییه‌و‬ ‫له‌ویش زیاتر هه‌یه‌ به‌الی‌‬ ‫كه‌مه‌وه‌ له‌بار‌ودۆخێكی‌‬ ‫ت��اق��ی��گ �ه‌ی��ی��دا‪ ،‬ت��وێ��ژه‌ر‬ ‫(ل����ی����گ����ۆن وان�������گ)‬ ‫له‌په‌یمانگای‌ (‪)nec‬‬ ‫ی‌ ت���ای���ب���ه‌ت ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫"ناتوانرێت ئه‌و دیارده‌یه‌‬

‫ب �ه‌ك��ارب��ه��ێ��ن��ـ��ـ��ـ��ـ��رێ��ت‬ ‫ب���ۆ ن���اردن���ی‌ زان���ی���اری‌‬ ‫ب����ۆ دواوه‌‪ ،‬ب����ه‌اڵم‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌كه‌مان ئه‌وه‌‬ ‫ده‌سه‌لمێنێت ك �ه‌ ئ�ه‌و‬ ‫بیــــره‌ی‌ تائێستا باوه‌و‬ ‫وا داده‌ن��ێ��ت كه‌خێرایی‌‬ ‫روون��اك��ی‌ نابه‌زێنرێت‬ ‫ب���ی���رێ���ك���ی‌ ه���ه‌ڵ���ه‌ی���ه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌ن���ج���ام���ه‌ك���ان���ی‌ ئ���ه‌و‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌ كه‌(وانگ‪،‬‬ ‫ئه‌لیكسانده‌ر كۆزمتش‪،‬‬ ‫ئ��ارس��ه‌ر دۆگ��اری��ـ��ـ��ـ��ۆ)‪،‬‬ ‫پ�����ێ�����ی‌ ه�����ه‌س�����ت�����اون‬ ‫ل �ه‌گ��ۆڤ��اری‌ (‪)nature‬‬ ‫دا ب��ڵ�اوك����راوه‌ت����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ به‌جێهێنانی‌‬ ‫كرداری‌ نییه‌ له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ده‌س��ت��ك�ه‌وت�ه‌ زانستییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی‌‬ ‫له‌و جۆره‌ خرۆشانێكی‌‬ ‫له‌نێو ناوه‌نده‌ زانستییه‌كان‬ ‫دروستكردووه‌ به‌تایبه‌تی‌‬ ‫ل�����ه‌ب�����واری‌ ف���ی���زی���ای‌‬ ‫تیۆریدا‪.‬‬ ‫زان������ای‌ ف��ی��زی��ای �ی‌‬ ‫(ری����م����ۆن����د ت���ش���ی���او)‬ ‫ل �ه‌زان��ك��ۆی‌ كالیفۆڕنیا‬ ‫له‌بیركلی‌ كه‌خۆی‌ له‌و‬ ‫تۆژینه‌وانه‌دا به‌شداری‌‬ ‫ن�����ه‌ك�����ردووه‌ ده‌ڵ���ێ���ت‬ ‫"ئ����ه‌و ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وان �ه‌‬ ‫ك���ردن���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی‌ ن��وێ��ن‬ ‫كه‌خه‌ڵك به‌ئاسته‌نگیان‬ ‫ده‌زان�����ی‌‪ ،‬زان��ا(ت��ش��ی��او)‬ ‫ه �ه‌م��ان تاقیكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫ئ�����ه‌ن�����ج�����ام�����داوه‌ ب��ه‌‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان �ی‌ ب���واری‌‬ ‫كاره‌بایی‌‪ ،‬توێژه‌ره‌وه‌كانی‌‬ ‫پ �ه‌ی��م��ان��گ��ای‌ (‪)nec‬‬

‫فیزیا‬

‫ی رووناكی‌‪،‬‬ ‫ی خێـــــــــــــــــرا ‌‬ ‫ئایا دیوار ‌‬ ‫ده‌بڕدرێـــــــــــــــــــــــــت؟!‬

‫له‌تا قیكر د نه‌و ه‌كه‌یا ند ا‬ ‫ئامێرێكیان به‌كارهێناوه‌‬ ‫كه‌به‌هــــۆیه‌وه‌ پرته‌یه‌كی‌‬ ‫ل��ه‌ی��زه‌ری��ان ئ��اڕاس��ت �ه‌ی‌‬ ‫ژوورێ��ك��ی‌ ش��ووش�ه‌ی�ی‌‬ ‫ك��������ردووه‌ ك��ه‌پ��ـ��ـ��ـ��ڕه‌‬ ‫له‌هه‌ڵمی‌ گه‌ردیله‌كانی‌‬ ‫سیزیۆم‪ ،‬ئه‌و توێژه‌ره‌وانه‌‬ ‫ده‌ڵ�����ێ�����ن ئ���ام���ێ���ره‌ك���ه‌‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ه‌ ل���ه‌ج���ۆرێ���ك‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌وره‌ك���اره‌ك���ان���ی‌‬ ‫روون��اك �ی‌ كه‌ده‌توانێت‬ ‫پ���رت���ه‌ك���ه‌ ب��ن��ێ��رێ��ت بۆ‬ ‫پ��ێ��ش��ه‌وه‌‪ ،‬پ��ێ��ش��ت��ر ئ �ه‌و‬ ‫ت��اق��ی��ك��رده‌وان �ه‌ ل�ه‌س�ه‌ر‬ ‫روون����اك����ی‌ ده‌ك������ران‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم روون��اك��ی��ی �ه‌ك �ه‌‬ ‫تێكچوو‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫ده‌رده‌چوو بۆیه‌ زاناكان‬ ‫گ��وم��ان��ی��ان ده‌ب����وو ل�ه‌و‬ ‫خێراییه‌ی‌ رووناكییه‌كه‌‬ ‫ده‌ی��گ��ات�ێ‌ ل��ه‌و ن��اوه‌ن��ده‌‬ ‫تایبه‌تییه‌دا‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌و‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ ن��وێ��ی�ه‌دا‬ ‫له‌یزه‌ره‌كه‌ به‌توندیه‌كی‌‬ ‫ك��ه‌م��ت��ر ده‌رده‌چ����ێ����ت‪،‬‬ ‫به‌اڵم هیچ تێكچوونێكی‌‬ ‫ب����ه‌س����ه‌ر ن��ای��ـ��ـ��ـ��ه‌ت‌و‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی‌ پ��رت �ه‌ی �ه‌ك �ی‌‬ ‫رێك ده‌رده‌چێـــت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫شه‌پۆلێك له‌فۆتۆنه‌كان‬ ‫ره‌ف��ت��ار ده‌ك��ـ��ـ��ات‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پ���رت���ه‌ی���ه‌ ده‌رده‌چ����ێ����ت‬ ‫له‌ژووره‌كه‌ پێش ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ك���ۆت���ای���ی‌ ب���ه‌چ���وون���ه‌‬ ‫ب��ـ��ـ��ێ��ت‪،‬‬ ‫ژووره‌وه‌ی‌‬ ‫چ��ون��ك�ه‌ گ�ه‌ردی��ل�ه‌ك��ان�ی‌‬ ‫سیزیۆم له‌سیفه‌ته‌كانی‌‬ ‫ئ�����ه‌و روون��اك��ی��ـ��ـ��ـ��ی��ه‌‬ ‫ب �ه‌ج��ۆرێ��ك ده‌گ��ۆڕێ��ت‬

‫ك���ه‌خ���ێ���رای���ی‌ زی��ات��ر‬ ‫ب���ێ���ت ل�������ه‌وه‌ی‌ ك�ه‌‬ ‫له‌بۆشاییدایه‌!‪.‬‬ ‫له‌تاقیكردنه‌وه‌كه‌دا‬ ‫پرته‌یه‌كی‌ هاوشێوه‌ی‌‬ ‫پ���رت���ه‌ ت��ێ��چ��ووه‌ك��ه‌‬ ‫ده‌رده‌چ������ێ������ت ئ���ه‌و‬ ‫پرته‌یه‌ م���اوه‌ی‌ (‪20‬‬ ‫م) ده‌ب���ڕێ���ت پێش‬ ‫ئ�������ه‌وه‌ی‌ ك��ه‌ب��ه‌ش��ی‌‬ ‫س����ه‌ره‌ك����ی‌ پ��رت �ه‌ك �ه‌‬ ‫ك��ۆت��ای��ی‌ ب��ه‌چ��وون��ه‌‬ ‫ژووره‌وه‌ی‌ ب��ۆ ن��او‬ ‫ژووره‌ك������ه‌ هاتبێت‬ ‫چ���ون���ك���ه‌ خ��ێ��رای��ی‌‬ ‫پ��رت��ه‌ ده‌رچ����ووه‌ك����ه‌‬ ‫زی���ات���ره‌ ل �ه‌خ��ێ��رای �ی‌‬ ‫پرته‌ تێچووه‌كــــه‌!‪.‬‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ك��ی‌ دی��ك��ه‌وه‌‬ ‫زان��������ای‌ ف��ی��زی��ای��ی‌‬ ‫(ئیفرایم شتاینبێرگ)‬ ‫ل �ه‌زان��ك��ۆی‌ تۆرینتۆ‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت "ل���ه‌وان���ه‌ی���ه‌‬ ‫ئ�����ه‌و ف���ۆت���ۆن���ان���ه‌ی‌‬ ‫ك����ه‌ ل������ه‌ژووره‌ك������ه‌‬ ‫ده‌رده‌چ�������ن ه��ه‌م��ان‬ ‫ف��ۆت��ۆن�ه‌ تێچووه‌كان‬ ‫ن���ه‌ب���ن‪ ،‬ك���ه‌ئ���ه‌وه‌ش‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ی���ه‌ ب��ۆخ��ۆی‌‬ ‫پرسیار دروستبكات‬ ‫ده‌رب��������اره‌ی‌ ب��ڕی��ن �ی‌‬ ‫دی����واری‌ روون��اك��ی‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم به‌هه‌رجۆرێك‬ ‫بێت ئه‌و تاقیكردنه‌وه‌یه‌‬ ‫زۆر گرنــــگه‌ چۆن‬ ‫له‌و ژووره‌دا فۆتۆنی‌‬ ‫وا ه������ه‌ن ك���ه‌ل���ه‌و‬ ‫ف���ۆت���ۆن���ان���ه‌ ده‌چ����ن‬ ‫كه‌هێشتا نه‌چوونه‌ته‌‬ ‫ژووره‌كه‌وه‌؟!‪.‬‬


‫‪34‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪35‬‬

‫بایۆلۆجی‬

‫بایۆلۆجی‬ ‫ی‬ ‫ل�ه‌س��ااڵن�ی‌ په‌نجاكانی‌ س��ه‌ده‌ ‌‬ ‫رابردوودا داهێنانی‌ گه‌وره‌‌و گرنگ‬ ‫له‌بواری‌ زانستی‌ بۆماوه‌زانی‌‌و بۆ‬ ‫ی‬ ‫هێڵیدا ك��را‪ ،‬ئ �ه‌و ك��ات له‌ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )1953‬هه‌ردوو زانای‌ ئه‌مریك ‌‬ ‫(وات��س��ن ‪‌)Watson‬و (ك��ری��ك‬ ‫ی‬ ‫‪ )Crick‬توانیان پێكهاته‌ی‌ كیمیای ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪‌)DNA‬و ش��ێ��وازی‌ ری��زب��وون� ‌‬ ‫تفته‌ نایترۆجینه‌كانی‌ (‪Nitrogen‬‬ ‫‪ )basel‬دیاریبكه‌ن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ب����ه‌م����ه‌ش ئ�����ه‌و ه��ێ�ڵان��ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ك�ه‌ل��ێ��پ��رس��راون ل�ه‌گ��واس��ت��ن�ه‌وه‌ ‌‬ ‫سیفه‌ته‌كان دیاریكران‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م داهێنانه‌‌و دۆزینه‌وانه‌ ‌‬ ‫ئه‌م دوو زانایه‌ رێگه‌ی‌ خۆشكرد‬ ‫ی‬ ‫ب��ۆ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌‌و پێشخستن ‌‬ ‫زانستی‌ بۆماوه‌زانی‌و بۆهێڵزانی‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌و زان��س��ت �ه‌ی‌ ب���ه‌وه‌ ن��اس��راو‌ه‬ ‫ی‬ ‫كه‌لێكۆڵینه‌وه‌ له‌گرنگترین جۆر ‌‬ ‫ت��رش��ی‌ س���ه‌ر زه‌وی‌ ده‌ك����ات‪،‬‬ ‫كه‌ئه‌ویش ترشی‌ (‪)DNA‬ه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ )DNA‬نه‌خشه‌ ‌‬ ‫(ناوك‌ه ترش ‌‬ ‫ی مرۆڤ له‌سه‌ده‌ی‌ (‪)21‬‬ ‫بۆهێڵ ‌‬ ‫‪Gene map and 21 Century‬‬

‫‪DNA‬‬

‫کۆدی نهێنی ژیان‬

‫سیفه‌تی منداڵ به‌تێکه‌ڵبوونی‌سیفه‌ته‌کانی‬ ‫دایك‌و باوکی دروستده‌بێت‪ ،‬نه‌ک ته‌نیا یه‌کێکیان‬

‫ی كردووه‌‪ ،‬كه‌چۆن سیفه‌ت‌ه دیارو‬ ‫ی له‌خۆ ‌‬ ‫ی مرۆڤایه‌تییه‌وه‌‪ ،‬مرۆڤ ئه‌و پرسیاره‌ ‌‬ ‫ی دروستبوون ‌‬ ‫له‌سه‌ره‌تا ‌‬ ‫ئاشكراكان له‌نێوان نه‌وه‌كاندا ده‌گوێزرێته‌وه‌؟‪.‬‬ ‫ی ده‌چێت‌ه سه‌ر یه‌كێك له‌دایك‌و باوكی‌‪ ،‬وات‌ه‬ ‫ی باو وابوو كه‌منداڵ (وه‌چه‌) ئاساییانه‌ سیفه‌ته‌كان ‌‬ ‫له‌كۆندا باوه‌ڕ ‌‬ ‫ی زانستییه‌و‌ه‬ ‫تاكالیه‌نان‌ه سیفه‌ت وه‌رده‌گرێت‪ ،‬یان له‌باوكی‌‪ ،‬یان له‌دایكی‌‪ ،‬له‌كاتێدا راستی ئه‌‌و باوه‌ڕ‌ه له‌ڕوو ‌‬ ‫ی هه‌ردوو باوانه‌و‌ه وه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫ی گواستنه‌وه‌ی‌ سیفه‌ت‌ه بۆماوه‌ییه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵه‌یه‌و نه‌وه‌كانمان سیفه‌ت له‌ئه‌نجام ‌‬ ‫ی (دایك‌و باوك)‪.‬‬ ‫به‌تێكه‌ڵ ‌‬ ‫و‪ :‬دڵشاد ساڵح حه‌مه‌شوكر‬

‫(‪)2003‬دا‪،‬‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی‌‬ ‫ی‬ ‫زاناكان توانییان بگه‌نه‌ ئه‌نجام ‌‬ ‫ی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‌ كۆده‌كانی‌ ژیان ‌‬ ‫مرۆڤ له‌ڕێی‌ بۆهێڵه‌وه‌ (‪،)genes‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‌ ت��ه‌وای‌ پێكهاته‌و‬ ‫ف���ه‌رم���ان���ی‌ ش��ری��ت��ی‌ (‪،)DNA‬‬ ‫(ن��اوك��ه‌ ت���رش)‪ ،‬ك�ه‌ل��ێ��پ��رس��راو‌ه‬ ‫له‌هه‌ڵگرتن‌و گواستنه‌وه‌ی‌ سیفه‌ت‌ه‬ ‫بۆماوه‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ���ه‌م داه��ێ��ن��ان �ه‌ ب �ه‌س��ان��ای � ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌هاتووه‌ته‌ بوون‪ ،‬به‌ڵكو به‌رهه‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫سیازده‌ ساڵی‌ كار‌و لێكۆڵینه‌وه‌ ‌‬ ‫به‌ده‌وام‌و تاقه‌ت پڕوكێنی‌ زاناكان‬ ‫بوو‪ ،‬بڕی‌ تێچوونی‌ ئه‌م داهێنان‌ه‬ ‫گ����ه‌وره‌ی����ه‌ش (‪ )300‬م��ل��ی��ۆن‬ ‫ی‬ ‫دۆالر بوو‪ ،‬پڕۆژه‌ی‌ دۆزینه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‌ كۆده‌كانی‌ بۆهێڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫م���رۆڤ‪ ،‬ئامانجێكی‌ گ���ه‌وره‌ ‌‬ ‫له‌ئاسۆدا هه‌ڵگرتووه‌‌و زاناكان‬ ‫ب���ه‌ه���ی���وای‌ س����اده‌ك����ردن����ه‌وه‌‌و‬ ‫ی‬ ‫ش����ی����ك����ردن����ه‌وه‌ی‌ ل��ول��پ��ێ��چ � ‌‬ ‫(شریتی‌) ناوكه‌ ترشی‌ (‪،)DNA‬‬ ‫كه‌درێژییه‌كه‌ی‌ نزیكه‌ی‌ دوو مه‌تر‌ه‬ ‫له‌هه‌رخانه‌یه‌كی‌ له‌شی‌ مرۆڤدا‌و‬ ‫ی‬ ‫شیكردنه‌وه‌‌و خوێندنه‌وه‌ی‌ كۆد ‌‬ ‫(‪)DNA‬ن‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌م پڕۆژه‌یه‌دا‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌ه��ه‌وڵ��ی‌ زان��ی��ن �ی‌ پێكهاته‌ ‌‬ ‫كیمیای‌ تفته‌ نایترۆجینییه‌كانن‪،‬‬ ‫(پ��ی��وری��ن‌و پ��ای��ه‌ر م��ی��دی��ن) ك‌ه‬

‫(‪ )DNA‬پێكدێنن‌و ژماره‌یان (‪)3‬‬ ‫ی‬ ‫ملیار تفتن‪ ،‬هه‌ر یه‌كه‌یان به‌هۆ ‌‬ ‫به‌ندی‌ هایدرۆجیینه‌وه‌ پێكه‌و‌ه‬ ‫به‌ستراونه‌ته‌وه‌‌و یه‌كتری‌ ت�ه‌واو‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌دۆزینه‌وه‌ی‌ دانه‌یه‌كییان‬ ‫ی‬ ‫ده‌گه‌ینه‌ خوێندنه‌وه‌ی‌ ت �ه‌واو ‌‬ ‫شفره‌ی‌ شریته‌كه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ئامێره‌ تایبه‌تییه‌ی‌ كه‌بۆ‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‌ ك��ۆدی‌ بۆهێڵه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ب�ه‌ك��اردێ��ت ش��ێ��واز‌و پێكهاته‌ ‌‬ ‫تایبه‌تی‌ خ��ۆی‌ ه�ه‌ی�ه‌‪ ،‬پێكدێت‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌ژم���اره‌ی���ه‌ك پ����ه‌ڕه‌ی‌ تایبه‌ت ‌‬ ‫ك������ۆددار‪ ،‬ب���ۆ ن��م��وون �ه‌ ئ �ه‌گ �ه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ب��م��ان�ه‌وێ��ت پێكهاته‌ی‌ شریت ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )DNA‬له‌به‌ر بگرینه‌وه‌ كۆپ ‌‬ ‫بكه‌ین كه‌وا نزیكه‌ی‌ (‪)35000‬‬ ‫ه�ه‌زار پ�ه‌ڕه‌ی‌ گ�ه‌وره‌ی‌ ریزكراو‬ ‫دان��راوه‌ بۆ چۆنییه‌تی‌ خوێندنه‌و‌ه‬ ‫هه‌موویان به‌ڕیزێك‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ب���ه‌ت���ف���ت���ی‌ ن��ای��ت��رۆج��ی��ن�� ‌‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ده‌ك �ه‌ن‪ ،‬وه‌ك���و ی��ه‌ك بۆ‬ ‫ن��م��وون��ه‌ (‪TGGG CACCA‬‬ ‫‪ ،)TTGCA‬ئه‌م شێوازی‌ ریزكردن‌ه‬ ‫له‌سه‌ر هه‌موو په‌ڕه‌كان به‌هه‌مان‬ ‫شێوه‌یه‌‪ ،‬پیتی‌ (‪ )TG CA‬وات‌ه‬ ‫ره‌مزێكه‌ بۆ تفته‌ نایترۆجینییه‌كان‪،‬‬ ‫كه‌پێكهاته‌ی‌ (‪ )DNA‬پێكدێن‌و‬ ‫بۆهێڵه‌كانیان هه‌ڵگرتووه‌و دانراوه‌‪،‬‬ ‫پیتی‌(‪ )T‬ل�ه‌ب��ری‌ (‪‌)Thimine‬و‬ ‫(‪ )A‬ل �ه‌ب��ری‌ (‪‌)Adenosine‬و‬ ‫(‪ )G‬له‌به‌ری‌ (‪‌)Guannin‬و (‪)C‬‬ ‫ی‬ ‫له‌بری‌ (‪ ،)Cutosine‬سه‌ره‌تا ‌‬ ‫كاركردنی‌ بۆ ئه‌م داهێنانه‌ گه‌وره‌ی‌ه‬ ‫زۆر قورس‌و گرانبوو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫درێ���ژ خایه‌نبوو ل �ه‌پ��ڕۆژه‌ك �ه‌دا‪،‬‬ ‫ی‬ ‫له‌سه‌ره‌تای‌ چوار ساڵی‌ یه‌كه‌م ‌‬ ‫ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ك �ه‌دا زان��اك��ان ته‌نیا‬ ‫توانییان یه‌ك ملیاری‌ یه‌كه‌می‌ تفت‌ه‬ ‫نایترۆینییه‌كان بخوێننه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دواتر له‌چوار مانگی‌ داهاتووتردا‬ ‫ملیاری‌ دووه‌م��ی��ان خ��وێ��ن��ده‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌چه‌ند هه‌فته‌ی‌ كۆتایشدا گه‌یشت‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‌ ملیاری‌ سێیه‌می‌ تفت‌ه‬ ‫نایترۆینییه‌كان‪.‬‬ ‫كلیله‌كانی‌ ژیان‌و مردن‬ ‫ئه‌‌و لێكۆڵینه‌وه‌‌و توێژینه‌و‌ه‬ ‫زۆران�����ه‌ی‌ ك��ه‌زان��اك��ان ك��ردی��ان‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر دۆزی��ن��ه‌وه‌ی‌ بۆهێڵه‌كان‬ ‫سوودی‌ زۆری‌ گه‌یاند‪ ،‬له‌وانه‌ش‬ ‫ل�����ه‌ب�����اره‌ی‌ ت���رش���ی‌ (‪)DNA‬‬ ‫كه‌هه‌ڵگری‌ هه‌موو بۆهێڵه‌كان‌ه‬ ‫(جینات)ی‌ م��رۆڤ‪ ،‬كه‌ (‪)100‬‬ ‫ی‬ ‫هه‌زار بۆهێڵه‌‪ ،‬هه‌ڵگری‌ ته‌واو ‌‬

‫بۆماوه‌زانیارییه‌كانه‌‪ ،‬كه‌پێویستن‬ ‫ب��ۆ پێكهاتنی‌ ژی��ان��ی‌ ه �ه‌م��وو‬ ‫مرۆڤێك‪ ،‬گرنگی‌ ئ�ه‌م بۆهێاڵن‌ه‬ ‫هه‌ر هه‌ڵگرتنی‌ بۆماوه‌زانیارییه‌كان‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ه���ه‌م���وو ئ��ه‌و‬ ‫بۆهێاڵنه‌شی‌ تیایدایه‌ كه‌لێپرسراو‌ه‬ ‫ی‬ ‫له‌نه‌خۆشییه‌ بۆماوه‌ییه‌كان‌و توانا ‌‬ ‫تووشكردنیان هه‌یه‌ به‌نه‌خۆشیی‌ه‬ ‫بۆماوه‌ییه‌كانی‌ مرۆڤ‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ه��ۆك��اری��ش��ن ب��ۆ ت �ه‌م �ه‌ن��درێ��ژی‌‌و‬ ‫م��ان �ه‌وه‌ ل �ه‌ژی��ان��دا‪ ،‬ی��ان م��ردن‌و‬ ‫خ��ۆن �ه‌گ��ون��ج��ان��دن‌و ت��ی��اچ��وون‪،‬‬ ‫ی‬ ‫جۆری‌ پێكهاته‌ی‌ كه‌سێتی‌ له‌ڕوو ‌‬

‫(ف��ی��س��ی��ۆل��ۆژی‌‌و ژی��ن��گ�ه‌ی��ی�ه‌وه‌)‪،‬‬ ‫كه‌په‌یوه‌سته‌ ب�ه‌ بۆهێڵه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫هۆكارن بۆمانه‌وه‌‌و له‌ناوچوون‬ ‫ی‬ ‫ل�ه‌ژی��ان��دا‪ .‬دۆزی��ن �ه‌وه‌ی‌ زانست ‌‬ ‫بۆهێڵه‌كان كلیلی‌ تێگه‌یشتن‌و‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی‌ ئ �ه‌و پرسیارانه‌ن‬ ‫كه‌مرۆڤایه‌تی‌ له‌سه‌ره‌تای‌ ژیانییه‌و‌ه‬ ‫له‌خۆی‌ ك���ردووه‌‪( ،‬ئێمه‌ كێین؟‬ ‫ل��ه‌ك��وێ��وه‌ ه��ات��وی��ن؟ ب��ۆ ك��وێ‬ ‫ی‬ ‫ده‌ڕۆی����ن؟‪ ،‬ب��ۆ ده‌ستكه‌وتنێك ‌‬ ‫سه‌ره‌تایی‌ وه‌اڵم �ی‌ ئه‌م پرسیار‌ه‬ ‫ی‬ ‫ئاڵۆزانه‌‪ ،‬توێژینه‌وه‌كانی‌ زانست ‌‬ ‫ئه‌ندازه‌ی‌ بۆماوه‌زانی‌ (‪Genetic‬‬

‫‪.)engeneering‬‬ ‫س �ه‌ره‌ت��ای‌ ك��ردن �ه‌وه‌ی‌ گرێ‬ ‫كوێره‌كانی‌ ژیانی‌ مرۆڤایه‌تییه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆچ�ی‌ زان��اك��ان توێژینه‌و‌ه‬ ‫له‌بۆهێڵه‌كانی‌ مرۆڤ ده‌كه‌ن‬ ‫گرنگی‌ ئ��ه‌م توێژینه‌وان‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی �ه‌ ل��ه‌زان��س��ت��ی‌ زان��ی��ن � ‌‬ ‫ی��اری��ك��ردن به‌جینه‌كان (‪Gene‬‬ ‫ی‬ ‫‪ )Manipulation‬واته‌ به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫بۆهێڵه‌ ج��ی��اوازه‌ك��ان ل �ه‌ب��وار ‌‬ ‫پزیشكی‌ جیاوازدا‪ ،‬زاناكان به‌م‬ ‫ی‬ ‫زانسته‌ توانیان بگه‌نه‌ چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫نه‌خۆشی‌ شێرپه‌نجه‌ (‪)Cancer‬‬

‫ی‬ ‫ل�ه‌ڕێ��گ�ه‌ی‌ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی‌ بۆهێڵ ‌‬ ‫ل��ێ��پ��رس��راو له‌شێرپه‌نجه‌‪ ،‬ئێستا‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌وڵ �ی‌ ئ�����ه‌وه‌دان دی����ارده‌ ‌‬ ‫پیربوون له‌مرۆڤدا نه‌هێڵن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫م�����������رۆڤ ل�����ه‌ڕێ�����گ�����ه‌ ‌‬ ‫ده‌ستكاریكردنی‌ بۆهێڵی‌ لێپرسراو‬ ‫له‌پیربوون وای‌ لێبكه‌ن به‌گه‌نجی‌‌و‬ ‫ی‬ ‫نه‌مری‌ بمێنێته‌وه‌؟!‪ ،‬ئه‌مه‌ ئامانج ‌‬ ‫گه‌وره‌ی‌ زاناكانه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆ گه‌یشتن ب��ه‌م ئامانجه‌‬ ‫گه‌وره‌یه‌ پێویسته‌ توێژینه‌وه‌كان‬ ‫زۆر بچنه‌ ناو شێوازی‌ كاركردنی‌‬ ‫میكانیكی‌ بچووكترین یه‌كه‌ی‌‬


‫‪36‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫له‌شمان‪ ،‬له‌خانه‌دا به‌ چ شێوازێك‬ ‫فه‌رمانه‌كانی‌ خانه‌ جێبه‌جێده‌كه‌ن؟‬ ‫ئه‌م یه‌كانه‌‪( ،‬بۆهێاڵنه‌) چۆن‬ ‫ی‬ ‫یارییان پێبكرێت؟ بكرێته‌ بۆهێڵ ‌‬ ‫سوودبه‌خش‪ ،‬یان زیانبه‌خش؟‪،‬‬ ‫ل��ه‌ك��وێ��وه‌ س����وود ده‌گ��ه‌ی��ه‌ن��ن؟‬ ‫ك��اری‌ گرنگی‌ زان��اك��ان ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫كه‌ناسنامه‌ی‌ هه‌موو بۆهێڵه‌كان‬ ‫ی‬ ‫دی��اری��ب��ك��ه‌ن‌و ش��ێ��وه‌ی‌ ت���ازه‌ ‌‬ ‫كاركردنیان له‌ناو خانه‌كاندا بزانن‪،‬‬ ‫پسپۆڕان توانیان ئ�ه‌و بۆهێاڵن‌ه‬ ‫دی��اری��ب��ك �ه‌ن‪ ،‬ك �ه‌ه��ۆك��اری‌ پێنج‬ ‫نه‌خشه‌ سه‌ره‌كییه‌ بۆماوه‌ییه‌كان‌ه‬ ‫له‌مرۆڤدا‪ ،‬هه‌ر به‌مه‌وه‌ نه‌وه‌ستاون‪،‬‬ ‫به‌ڵكو توانیان بۆهێڵی‌ لێپرسرا‌و‬ ‫له‌نه‌خۆشی‌ بۆماوه‌یی‌ (‪Cystic‬‬ ‫‪ )Fibrosis‬كه‌زیاتر ل �ه‌(‪)700‬‬ ‫ج����ۆری‌ ج���ی���اوازی‌ ب��ۆه��ێ��ڵ��ن‪،‬‬ ‫ی‬ ‫توانای‌ تووشكردنیان به‌نه‌خۆش ‌‬ ‫بۆماوه‌یی‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ن�ه‌خ��ۆش��ی��ی�ه‌ ج��ۆرێ��ك�‌ه‬ ‫ل �ه‌ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌ ب��ۆم��اوه‌ی��ی �ه‌ك��ان‬ ‫ك���ه‌ ك��ه‌س��ی‌ ت��ووش��ب��وو‬ ‫ی‬ ‫به‌هۆی‌ بازدان ‌‬ ‫ی‬ ‫بۆ هێڵه‌كا ن ‌‬ ‫ه���ه‌ن���دێ���ك‬

‫بایۆلۆجی‬ ‫له‌ئۆرگانه‌كانی‌ له‌ش‪.‬‬ ‫توانای‌ رژێنه‌كان (گالنده‌كان)‬ ‫ی‌ ئ��ه‌و ئ��ۆرگ��ان �ه‌ پ �ه‌ك��ده‌خ��ات‪،‬‬ ‫(‪.)Excretion‬‬ ‫ل �ه‌س��ی��ف �ه‌ت �ی‌‬ ‫ه��ۆرم��ۆن‌و ئه‌نزیمه‌كان وه‌ك��و‬ ‫س�����ی�����ی�����ه‌ك�����ان‬ ‫( ‪)L u n g s‬‬ ‫ی‬ ‫ك�ه‌ت��وان��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ردان���� ‌‬ ‫ل��ی��ن��ج��‌ه‬ ‫م�����ادده‌‌و‬

‫ل��ه‌و نه‌خۆشییه‌ دی��اری��ب��ك��رێ��ت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ری‌ چ��اره‌س �ه‌ری‌ به‌زانس ‌‬ ‫ئه‌ندازه‌یی‌ جینه‌كان زیاتره‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫چۆنییه‌تی‌ دیاریكردنی‌ فرمان ‌‬ ‫ه�������ه‌م�������وو‬

‫ی‬ ‫بۆ هێڵه‌كا ن ‌‬

‫ی‬ ‫پرۆتییناتی‌ به‌رگر ‌‬ ‫ن����ام����ێ����ن����ێ����ت‪،‬‬ ‫ل���ه‌ئ���ه‌ن���ج���ام���دا‬ ‫كه‌سی‌ توشبوو‪،‬‬ ‫به‌ماوه‌یه‌كی‌ كه‌م‬ ‫پ���اش ل �ه‌دای��ك��ب��وون‬ ‫ده‌مرێت‪.‬‬ ‫ئ�ه‌م نه‌خۆشییه‌ باڵو‌ه‬ ‫به‌ڕێژه‌ی‌ له‌هه‌ر (‪ )2500‬كه‌س‬ ‫كه‌سێك تووشده‌بێت‪ .‬نه‌خۆشیی‌ه‬ ‫ی‬ ‫بۆماوه‌ییه‌كان به‌گشتی‌ به‌هۆ ‌‬ ‫بازدانی‌ تێكچوون‪ ،‬چاالكبوون‬ ‫ی‬ ‫له‌كاتی‌ گونجاودا‪ ،‬گۆڕانكار ‌‬ ‫ل�ه‌ف�ه‌رم��ان�ی‌ ئه‌نزیمی‌ لێپرسرا‌و‬ ‫ی‬ ‫بۆهێڵی‌ لێپرسراو له‌فه‌رمانێك ‌‬ ‫دیاریكراو له‌خانه‌دا رووده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ده‌بنه‌ هۆی‌ توشبوون به‌نه‌خۆش ‌‬ ‫شێر په‌نجه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر بزانی‌ كام‬ ‫ئه‌ندام تووشی‌ شێرپه‌نجه‌ بووه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫شێرپه‌نجه‌كه‌ ل�ه‌ چ ئاستێك ‌‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌ك��ردن��ی��دای �ه‌ (‪Adanced‬‬ ‫‪ ،)stage‬ئه‌گه‌ر بۆهێڵی‌ هۆكار‬

‫خانه‌‬ ‫ئ���������������ه‌و‬ ‫رێ���گ���ه‌ ب����او‌ه‬ ‫ی‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ره‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌ له‌زانست ‌‬ ‫ب��ۆم��اوه‌زان��ی��دا‬ ‫ب����ه‌ك����اردێ����ت‬ ‫ی‬ ‫ب���ۆ دی��اری��ك��ردن�� ‌‬ ‫جینه‌كان بریتییه‌ له‌یاریكردن‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی‌ م��ش��ك �ی‌ ت��اق��ی��گ�‌ه‬ ‫له‌دایكبوونی‌ مشكێك پاش‬ ‫ب���ازدان���ی‌ بۆهێڵێك ل �ه‌م��رۆڤ��دا‬ ‫هه‌مان بۆهێڵیش هه‌یه‌‪ ،‬له‌مشكدا‪،‬‬ ‫هه‌ربۆیه‌ له‌تاقیگه‌دا به‌كاردێت‬ ‫ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی‌ ب��ۆه��ێ��ڵ�ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫ی‬ ‫به‌چاودێریكردن‌و په‌روه‌رده‌كردن ‌‬ ‫مشكێكی‌ بۆهێڵ پ���ه‌ری‌و ئه‌و‬ ‫گ��رف��ت �ه‌ الش���ه‌ی���ی‌‌و ده‌م��اری��ان��‌ه‬ ‫دیاریده‌كرێت‪ ،‬كه‌ده‌رده‌كه‌ون له‌و‬ ‫په‌ڕینی‌ بۆهێاڵنه‌دا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫زاناكان توانیات كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و بۆهێاڵنه‌ بزانن له‌ چ قۆناغێك ‌‬ ‫ته‌مه‌ندا ده‌رده‌ك �ه‌ون‪ ،‬كام بۆهێڵ‌ه‬ ‫ی‬ ‫لێپرسراوه‌ له‌گواستنه‌وه‌ی‌ زانیار ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌نێوان خانه‌كانی‌ كۆئه‌ندام ‌‬ ‫ده‌ماردا‪ ،‬ده‌یانه‌وێت له‌م رێگه‌یه‌و‌ه‬ ‫ئ �ه‌و بۆهێالنه‌ش دیاریبكرێت‪،‬‬ ‫له‌كۆئه‌ندامی‌ ده‌ماردا كه‌لێپرسراون‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی‌ ده‌م���اره‌ك���ان��� ‌‬ ‫ی‬ ‫بینین له‌چاودا به‌هیوای‌ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫به‌ده‌ستكاری‌‌و چاندنی‌ بۆهێڵ هیوا‬ ‫به‌و نه‌خۆشانه‌ ببه‌خشن كه‌مبینی‌‌و‬ ‫كوێربوونه‌وه‌ی‌ ده‌ناڵێنن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫له‌ئاینده‌دا ئامێری‌ بۆهێڵ ‌‬ ‫مرۆڤ بۆ هه‌موو كه‌سێك‬

‫ژم�����اره‌ی�����ه‌ك ل���ه‌زان���اك���ان‬ ‫له‌ئێستادا سه‌رقاڵی‌ داهێنانێكی‌‬ ‫نوێن بۆ ئاسانكردن‌و خێراكردنی‌‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی‌ ب��ۆه��ێ��ڵ�ه‌ك��ان�ی‌‬ ‫مرۆڤ له‌ناوكه‌ ترشی‌ (‪)DNA‬‬ ‫دا‪ ،‬به‌دروستكردنی‌ ئامێرێكی‌‬ ‫بچووكی‌ كۆمپیوته‌ری‌ له‌هه‌موو‬ ‫شوێن‌و به‌نرخێكی‌ كه‌م‌و كوالێتی‌‬ ‫ب��ه‌رز ده‌س��ت ه�ه‌م��وو كه‌سێك‬ ‫ب���ك���ه‌وێ���ت‪ ،‬ب���ه‌م���ه‌ش ه �ه‌م��وو‬ ‫ك�ه‌س��ێ��ك ده‌ت��وان��ێ��ت زان��ی��اری‌‬ ‫زۆری‌ ل��ه‌س��ه‌ر ب��ۆه��ێ��ڵ�ه‌ك��ان�ی‌‬ ‫خ����ۆی����ی‌‌و ن��ه‌خ��ۆش��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‌‬ ‫كۆبكاته‌وه‌‪ ،‬ئامانجی‌ یه‌كه‌می‌‬ ‫زان���اك���ان ه��ات��ه‌دی‌ ئ �ه‌وك��ات �ه‌ی‌‬ ‫به‌نرخێكی‌ نزیكه‌ی‌ (‪)100000‬‬ ‫س�ه‌د ه��ه‌زار دۆالر ئ�ه‌م ئامێره‌‬ ‫ل �ه‌ (‪ )U.S.A‬ب�ڵ�اوب���ووه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ل���ه‌س���ااڵن���ی‌ (‪)2014‬‬ ‫نرخه‌كه‌ی‌ ته‌نیا ده‌بێته‌ (‪)1000‬‬ ‫دۆالری‌ ئه‌مریكی‌‪ ،‬به‌پێ وته‌ی‌‬ ‫ش��اره‌زای��ان سودمه‌ندی‌ گ�ه‌وره‌‬ ‫ل���ه‌م داه��ێ��ن��ان �ه‌ پزیشكه‌كانن‪،‬‬ ‫ئه‌وكاته‌ ته‌نیا به‌زانینی‌ نه‌خشه‌ی‌‬ ‫بۆهێڵی‌ نه‌خۆشییه‌كه‌ ده‌زانین‬ ‫كه‌سی‌ نه‌خۆش چه‌ند ساڵی‌ تر‬ ‫نه‌خۆشه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها دیاریكردنی‌‬ ‫ب��ۆه��ێ��ڵ�ی‌ ه �ه‌ڵ��گ��ری‌ ن�ه‌خ��ۆش�ی‌‬ ‫پێست ده‌ركه‌وتنی‌ نیشانه‌كانی‌‌و‬ ‫چۆنییه‌تی‌ چ���اره‌س���ه‌ر‌و رێگر‬ ‫ل��ه‌ب��ن��چ��ی��ن��ه‌‌و ده‌رك����ه‌وت����ن����ی‌‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش �ی‌ ب��ۆه��ێ��ڵ�ی‌ ه�ه‌ڵ��گ��ری‌‬ ‫نه‌خۆشی‌ به‌پێدانی‌ چارسه‌ری‌‬ ‫پێویست‪ ،‬ئ �ه‌م �ه‌ش هیوایه‌كی‌‬ ‫ن��وێ‌و مژده‌به‌خش ده‌دات��ه‌ ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی‌ كه‌تووشی‌ نه‌خۆشییه‌‬ ‫درێ��ژخ��ای �ه‌ن �ه‌ك��ان (‪)Chronic‬‬ ‫ب��وون‪ ،‬وه‌كو شه‌كره‌‌و زه‌خت‌و‬ ‫ش��ێ��رپ �ه‌ن��ج �ه‌‪،‬ب �ه‌گ��وێ��ره‌ی‌ وت �ه‌ی‌‬ ‫ش���اره‌زای‌ جینۆم زان��ا (ج��ۆرج‬ ‫چ��ێ��ردج‪)George Church ،‬‬ ‫مامۆستای‌ زانستی‌ بۆهێڵه‌كان‬ ‫له‌زانكۆی‌ ه��ارڤ��ارد له‌ئه‌مریكا‬ ‫كه‌پێشتر ك���اری‌ ل�ه‌داه��ێ��ن��ان�ی‌‬ ‫پرۆژه‌ی‌ جینۆمی‌ مرۆڤدا كردووه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێت ئامێرێكی‌ كۆمپیوته‌ری‌‬ ‫بچووك دابهێنین كه‌توانایه‌كی‌‬ ‫باشی‌ هه‌بێت له‌به‌كارهێنان‌و‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‌ بۆهێڵه‌كان به‌مه‌ش‬ ‫ب����ڕی‌ ت��ێ��چ��وون �ی‌ ش��ی��ك��اری‌‌و‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی‌ بۆهێڵه‌كان كه‌می‌‬ ‫تیده‌چێت‪ ،‬ت��اه�ه‌م��وو كه‌سێك‬ ‫بتوانێت به‌كاریبهێنێت‪.‬‬


‫‪37‬‬

‫گیانله‌به‌ران‬

‫ماری کوبرا‬ ‫ئ������ا‪ :‬ل��ڤ��ی��ن��ی‬ ‫زان����������س����������ت‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‪:‬‬ ‫ل�ه‌ژه‌ه��راوی��ت��ری��ن مار‬ ‫ل �ه‌ج��ی��ه��ان��دا‌و ل��ه‌ن��او ج��ۆر‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی م�����اردا م���ار ‌‬ ‫ج���ی���اوازه‌ك���ان��� ‌‬ ‫كوبرای‌ه (‪ )copra‬به‌ترسناكترین‌و‬ ‫ژه‌هراویترین م��ار ن��اس��راوه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ی (‪)russel s Viper‬‬ ‫جۆر‌ه به‌مار ‌‬ ‫روس���ی���ل ن����اس����راوه‌‪)Viper( ،‬‬ ‫ی‬ ‫ی ره‌ش�� ‌‬ ‫ی ت��ر ل���ه‌م���ار ‌‬ ‫ج��ۆرێ��ك � ‌‬ ‫ی كوبرا له‌هیند زۆر‬ ‫ژه‌هراوییه‌‪ ،‬مار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌و قوربانیان‌ه ‌‬ ‫به‌رباڵوه‌‪ ،‬ژمار‌ه ‌‬ ‫ی ئ�ه‌م‬ ‫ی پ��ێ��وه‌دان � ‌‬ ‫ك �‌ه ل�ه‌ئ�ه‌ن��ج��ام� ‌‬ ‫دووج���ۆر‌ه ده‌ك �ه‌ون �ه‌و‌ه‬ ‫سااڵن‌ه به‌ده‌یان‬ ‫ه����ه‌زار‬

‫ی له‌هه‌موو‬ ‫ژه‌هره‌كه‌ ‌‬ ‫ی تر خراپتره‌‬ ‫جۆره‌كان ‌‬

‫ك������������������ه‌س‬ ‫م�ه‌زه‌ن��ده‌ده‌ك��رێ��ت ته‌نیا‬ ‫ی‬ ‫ی جێ ‌‬ ‫ل �ه‌ه��ی��ن��دس��ت��ان��دا‪ ،‬ئ�����ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی له‌جیهاندا‬ ‫ئاماژه‌پێكردن‌ه به‌گشت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ج��ی��اواز ل�ه‌م��ار ‌‬ ‫‪ 400‬ج���ۆر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مار ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‌و به‌جۆر ‌‬ ‫ژه‌ه��راو ‌‬ ‫ئاویشه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی مار چۆن كار له‌جه‌ست‌ه‬ ‫ژه‌هر ‌‬ ‫ده‌كات؟‬ ‫ی ژه‌ه��ر‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كیمیاو ‌‬ ‫پێكدێت له‌ئاوێته‌یه‌ك ‌‬ ‫ی وه‌كو‬ ‫له‌ئایۆن‌ه قورسه‌كان ‌‬ ‫(– ‪Ag+2 – Hg+2‬‬ ‫ئ �ه‌م‬ ‫‪) - 2n+2‬‬ ‫ئ��ای��ۆن �‌ه ق��ورس��ان�‌ه‬ ‫ی‬ ‫ده‌ب����ن����‌ه ه���ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ������������ه‌و‌ه ‌‬

‫له‌كارخستن‌و‬ ‫ی‬ ‫ت�����ێ�����ك�����دان����� ‌‬ ‫ی پرۆتین‌و‬ ‫سروشت ‌‬ ‫ه�������ۆرم�������ۆن‌و‬ ‫ئ���ه‌ن���زی���م���ه‌ك���ان‬ ‫(‪)Denaturation‬‬ ‫ی‬ ‫ی م����ار ‌‬ ‫ژه‌ه��������ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ژه‌ه��ری��ن ك��اری��گ�ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ی‌ه ل �ه‌دوا ‌‬ ‫ب �ه‌رچ��او ‌‬ ‫ی به‌خوێن ده‌بێت‌ه‬ ‫گه‌یشتن ‌‬ ‫ی ده‌م��ار‌ه‬ ‫ی له‌كارخستن ‌‬ ‫ه��ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫راگه‌یاندن‌و رێگریكردن له‌گه‌یشتن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كار ‌‬ ‫(‪ )Acetyle Cao‬نه‌هێشتن ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م ئاوێت‌ه كیمیاویی‌ه له‌گه‌یاندن ‌‬ ‫ده‌م���ار‌ه راگ�ه‌ی��ان��دن��دا ل �ه‌ده‌م��ار‌و‬ ‫م��اس��وول��ك��ه‌ك��ان��دا (‪Nerve‬‬ ‫‪ .)Impules‬له‌ئه‌نجامدا ده‌بێت‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ت��وش��ب��وون ب�ه‌ش�ه‌ل�ه‌ل� ‌‬ ‫ه���ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌مار‌و ماسوولكه‌‌و وه‌ستان ‌‬ ‫هه‌ناسه‌دان‌و مردن‪.‬‬


‫‪38‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪39‬‬

‫گیانله‌به‌ران‬

‫گیانله‌به‌ران‬

‫پڵنگی به‌نگال‬

‫پڵنگی به‌نگال‬ ‫ده‌توانێت له‌شه‌وو‬ ‫رۆژێکدا (‪ )27‬کیلۆ‬ ‫گۆشت بخوات‬

‫ئاماده‌كردنی‌‪ :‬لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‬ ‫پ���ڵ���ن���گ���ه‌ك���ان ب���ه‌ی���ه‌ك���ێ���ك‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫له‌گه‌وره‌ترینه‌كانی‬ ‫پشیله‌كان داده‌نرێن‪ ،‬به‌ئاژه‌ڵێكی‬ ‫به‌هێزو به‌توانا ناسراون‪.‬‬ ‫هه‌شت جۆر پڵنگ بوونی‬ ‫ه���ه‌ب���ووه‌‪ ،‬ك��ه‌س��ێ ج��ۆری��ان‬ ‫له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا له‌ناوچوون‪،‬‬ ‫ل �ه‌م��اوه‌ی زی��اد له‌سه‌د ساڵی‬ ‫راب�����������ردوودا راوك��������ردن‌و‬ ‫ت��ێ��ك��چ��وون��ی دارس��ت��ان��ه‌ك��ان‬ ‫ژم��اره‌ی پڵنگه‌كانی له‌سه‌دان‬ ‫هه‌زاره‌وه‌ بۆ نزیكه‌ی (‪)٢٥٠٠‬‬ ‫دانه‌ كه‌مكردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫پڵنگه‌كان ب��ۆ خ���واردن‌و‬ ‫ك �ه‌ڵ��ك��وه‌رگ��رت��ن ل�ه‌ه�ه‌ن��دێ��ك‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ش��ه‌ك��ان��ی ج �ه‌س��ت �ه‌ی��ان‬ ‫له‌پزیشكی ترادسیونی چینیدا‬ ‫راوده‌كرێن‪.‬‬ ‫ه�������ه‌ر پ���ێ���ن���ج ج�����ۆره‌‬ ‫به‌جێماوه‌كه‌ی پڵنگ ژیانیان‬ ‫له‌مه‌ترسیدایه‌‪ ،‬بۆیه‌ زۆر پالن‬ ‫ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری له‌پڵنگه‌كان‬ ‫له‌ئارادایه‌‪ ،‬پڵنگه‌كانی به‌نگال‬ ‫له‌هیندستاندا ده‌ژی���ن‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫هه‌ندێكجار به‌پڵنگی هیندی‬ ‫ناو ده‌برێن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م���ان���ه‌ ن���اس���راوت���ری���ن‬ ‫ج�����ۆری پ��ڵ��ن��گ��ن‌و ن��ی��وه‌ی‬ ‫هه‌موو پڵنگه‌كانی جیهان له‌م‬ ‫ج��ۆره‌ن‪ ،‬به‌درێژی سه‌ده‌كانی‬ ‫رابردوو ئه‌م پڵنگه‌‬

‫به‌شێكی گرنگ له‌ئه‌فسانه‌و‬ ‫ت��رادس��ی��ون��ی هیندستانی بۆ‬ ‫خۆی ته‌رخانكردووه‌‪.‬‬ ‫پڵنگه‌كان به‌ته‌نیا ده‌ژین‌و‬ ‫ب���ه‌رده‌وام ناوچه‌كه‌ی خۆیان‬ ‫بۆ دوورخستنه‌وه‌ی پڵنگه‌كانی‬ ‫تر‪ ،‬به‌بۆن دیاریده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫پ��ڵ��ن��گ�ه‌ك��ان راوچ��ی��ی�ه‌ك��ی‬ ‫به‌هێزی ش �ه‌وان �ه‌ن‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫میل بۆ دۆزینه‌وه‌وه‌ی مانگای‬ ‫ك���ێ���وی‪ ،‬ئ���اس���ك‪ ،‬ب�����ه‌رازی‬ ‫كێوی‌و گیانلبه‌ره‌ گه‌وره‌كانیتر‬ ‫ده‌ب���ڕن‪ ،‬پڵنگه‌كان له‌ڕه‌نگی‬ ‫پێسته‌كه‌یان بۆ خۆشاردنه‌وه‌‬ ‫ك�ه‌ڵ��ك��وه‌رده‌گ��رن‪( ،‬خاڵه‌كانی‬ ‫هه‌ر پڵنگێك له‌گه‌ڵ ئه‌وی تردا‬ ‫جیاوازی هه‌یه‌)‪.‬‬ ‫ئه‌وان خۆیان ماتده‌كه‌ن‌و‬ ‫ب���ه‌ه���ێ���واش���ی‌و خ��ش��ك �ه‌ی��ی‬ ‫ب�����ه‌ئ�����ه‌ن�����دازه‌ی پ��ێ��وی��س��ت‬ ‫له‌نێچیره‌كه‌یان نزیكده‌بنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وجار به‌خێرایی باز ده‌ده‌ن‌و‬ ‫پ �ه‌ن��ج �ه‌ م �ه‌رگ �ه‌وای��ی �ه‌ك �ه‌ی��ان‬ ‫له‌نێچیره‌كه‌ گیرده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫پڵنگێكی برسی ده‌توانێت‬ ‫نزیكه‌ی (‪ )٦٠‬پ���اوه‌ن (‪٢٧‬‬ ‫كیلۆگرام) له‌شه‌وێكدا گۆشت‬ ‫بخوات‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌ی ناوبانگه‌‬ ‫ترسێنه‌ره‌كه‌یانه‌وه‌‪ ،‬زۆرب �ه‌ی‬ ‫پ��ڵ��ن��گ �ه‌ك��ان خ��ۆی��ان‬

‫ل������ه‌م������رۆڤ‬ ‫ب���ه‌دوورده‌گ���رن‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ژماریه‌كی‬ ‫ك����ه‌م����ی����ان‬ ‫زۆر‬ ‫ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك��ی ترسناك‬ ‫ده‌بن به‌مرۆڤ خۆر‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م گ���ی���ان���ل���ه‌ب���ه‌ره‌‬ ‫زۆرب�����ه‌ی ك���ات ن �ه‌خ��ۆش �ه‌و‬ ‫ت��وان��ای راوك��ردن��ی به‌شێوه‌ی‬ ‫ئ���اس���ای���ی ن���ی���ی���ه‌‪ ،‬ه���ه‌روه���ا‬ ‫ناتوانێت له‌ناوچه‌یه‌كدا بژی‬ ‫ك �ه‌ئ �ه‌و گ��ی��ان��ل�ه‌ب�ه‌ران�ه‌ی ئ�ه‌و‬ ‫ب���ه‌ڕاوك���ردن���ی���ان ف��ێ��ره‌ لێی‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬مێیه‌كان كه‌ده‌زێن دوو‬ ‫بۆ ش�ه‌ش بێچوویان ده‌بێت‪،‬‬ ‫كه‌ له‌بچووكییه‌وه‌ گه‌شه‌ده‌كه‌ن‬ ‫بێهیچ چه‌شنه‌ یارمه‌تیدانێكی‬ ‫نێره‌كه‌‪ ،‬بێچووه‌كان ناتوانن‬ ‫ت��اوه‌ك��و ه���ه‌ژده‌ مانگی ڕاو‬ ‫ب��ك�ه‌ن‪ ،‬ت��اوه‌ك��و دوو یان‬ ‫س���ێ س���اڵ���ی‪ ،‬ت���ا ئ��ه‌و‬ ‫كاته‌ی باڵوه‌ده‌كه‌ن بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی ناوچه‌یه‌ك‬ ‫ب�������ۆ خ������ۆی������ان‪،‬‬ ‫الی دای���ك���ی���ان‬ ‫ده‌مێننه‌وه‌‪.‬‬

‫ئه‌مان ‌ه ناسراوترین جۆری پڵنگن‌و نیوه‌ی‬ ‫هه‌موو پڵنگه‌کانی جیهان له‌م جۆره‌ن‬

‫سەرچاوە‪Nationalgeographic:‬‬


‫‪20‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫بایۆلۆجی‬


‫‪40‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪41‬‬

‫گه‌ردوونناسی‬

‫گه‌ردوونناسی‬

‫ه درێژخایه‌نه‌كانی‌ بۆشایی‌ ئاسمان‪،‬‬ ‫گه‌شت ‌‬ ‫له‌توانای‌ مرۆڤدایه‌؟‬

‫ی ئه‌مریكا ده‌ستیكرد ب‌ه‬ ‫ی پێشوو ‌‬ ‫ی (‪ )2004‬سه‌رۆك ‌‬ ‫له‌ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بۆشای ‌‬ ‫ی دیاریكراو به‌دامه‌زراوه‌ ‌‬ ‫ی گرنگ ‌‬ ‫ی ئه‌ركێك ‌‬ ‫به‌خشین ‌‬ ‫ی كه‌سه‌رۆك داوای‬ ‫ی (ناسا) (‪ ،)NASA‬ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌مریك ‌‬ ‫ئاسمان ‌‬ ‫ی به‌رنامه‌یه‌ك بوو‪ ،‬ك‌ه بۆ‬ ‫لێكردن ده‌ستپێكردن‌و جێبه‌جێكردن ‌‬ ‫ی (‪)2020‬‬ ‫ی ساڵ ‌‬ ‫ی تر مرۆڤ بگێڕێته‌و‌ه سه‌رمانگ‪ ،‬به‌هاتن ‌‬ ‫جارێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاوه‌دان‌و (شوێن ‌‬ ‫ی بنكه‌ ‌‬ ‫دواتر كاركردن له‌سه‌ر دامه‌زراندن ‌‬ ‫ی گه‌شت‌ه‬ ‫ی ده‌رچوون ‌‬ ‫ی مانگ‪ ،‬وه‌كو خاڵ ‌‬ ‫مانه‌وه‌) له‌سه‌ر روو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌ریخ‌و هه‌ر ناوچه‌یه‌ك ‌‬ ‫ئاوه‌دانییه‌كان دابمه‌زرێنێت‪ ،‬به‌ئاڕاسته‌ ‌‬ ‫دوورتر‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی (ته‌كنه‌لۆژییه‌وه‌) گه‌ڕیده‌كان ‌‬ ‫ئایا له‌تواناماندا هه‌ی‌ه له‌ڕوو ‌‬ ‫ی ئاسمان بگه‌یه‌نین‌ه مه‌ریخ‪ ،‬هه‌روه‌ها بیانگێڕینه‌و‌ه سه‌ر‬ ‫بۆشای ‌‬ ‫ی زیانیان پێبگات؟ ئایا ده‌توانین بگه‌ین‌ه ئه‌و‬ ‫ی به‌بێئه‌وه‌ ‌‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی له‌و‌ه دورترن؟‪.‬‬ ‫بۆشایانه‌ ‌‬

‫هاوڕێ ره‌ئووف حه‌سه‌ن‬

‫زان���ای‌ ب�ه‌ن��اوب��ان��گ (ستیڤن‬ ‫هاوکینگ) (‪)Stephen Hauking‬‬ ‫له‌م دوای��ی�ه‌دا ئاگایدا‪ ،‬سه‌باره‌ت‬ ‫به‌وه‌ی‌ ژیانی‌ مرۆڤ له‌مه‌ترسیدا‬ ‫ده‌ب���ێ���ت‪ ،‬ل���ه‌م���اوه‌ی‌ داه���ات���وودا‬ ‫ی‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وی‌‪ ،‬هاوکینگ باوه‌ڕ ‌‬ ‫ی ته‌كنه‌لۆژیا‬ ‫وایه‌ به‌پێی‌ ئاماژه‌كان ‌‬ ‫ده‌بێت‌ه ه��ۆی‌ وێرانكردنی‌ ژی��ان‬ ‫ی‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ساره‌كه‌مان له‌ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫زۆر نزیكدا‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ هۆكاره‌كه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ره‌تای ‌‬ ‫ی جه‌نگ ‌‬ ‫هه‌ڵگیرساندن ‌‬ ‫ی‬ ‫ب��ێ�ت‌و ه �ه‌م��وو ج���ۆر‌ه چه‌كێك ‌‬ ‫كالسیكی‌‌و نه‌وه‌وی‌‌و بایلۆژی‌ تێیدا‬ ‫به‌كاربهێنرێت‪ ،‬كه‌ئه‌مانه‌ش ده‌بێت‌ه‬ ‫ی مرۆڤایه‌تی‌‪.‬‬ ‫ی له‌ناوبردن ‌‬ ‫هۆ ‌‬ ‫ی�����ان ل����ه‌وان����ه‌ی����ه‌ ی �ه‌ك��ێ��ك‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌ت��وێ��ژه‌ران��ی‌ ب����واری‌ زانست ‌‬ ‫ڤایرۆسێكی‌ كوشنده‌ دروستبكات‌و‬ ‫ل����ه‌ك����ه‌ش‌و ه�������ه‌وای‌ زه‌وی������دا‬ ‫باڵوببێته‌وه‌‌و له‌ناوچوونی‌ هه‌موو‬ ‫ی‬ ‫ی پێوه‌بێت‪( ،‬به‌پێی‌ بۆچوون ‌‬ ‫مرۆڤ ‌‬ ‫هاوکینگ)‬ ‫ئ���ه‌و چ���اره‌ی���ه‌ی‌ هاوکینگ‬ ‫ی‬ ‫ده‌ستپێكردن ‌‬ ‫پێشنیاریكردووه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫گه‌شه‌پێدانی‌ به‌رنامه‌ی‌ بۆشای ‌‬

‫ی مادیی‌ه‬ ‫ئاسمانه‌‌و هاوبه‌شیكردن ‌‬ ‫ل�ه‌و ب���واره‌دا‪ ،‬چونك‌ه ته‌نیا ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت م���رۆڤ رزگ��ارب��ك��ات‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسمان ‌‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وی‌ به‌ئاڕاسته‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ف��راوان‪ ،‬له‌بارودۆخی‌ رووداو ‌‬ ‫ه �ه‌ر یه‌كێك ل �ه‌و كاره‌ساتانه‌دا‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌به‌ر ئه‌و‌ه توێژینه‌وه‌ی‌ فراوان‬ ‫ی‬ ‫ده‌ستیپێكرد س�ه‌ب��اره‌ت به‌الیه‌ن ‌‬ ‫ی گه‌ڕیده‌كان‌و خێرایی‌‌و‬ ‫ده‌روون � ‌‬ ‫ی تر‪.‬‬ ‫زۆر بوار ‌‬ ‫ی ئاسمان‬ ‫ی بۆشای ‌‬ ‫گه‌ڕیده‌ ‌‬ ‫ی ‪)Mike finke‬‬ ‫(مایك فینك ‌‬ ‫ئ�ه‌و گه‌ڕیده‌یه‌ (‪ )188‬رۆژ‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسمان ‌‬ ‫ی بۆشای ‌‬ ‫له‌نێو وێستگ‌ه ‌‬ ‫ی م���ای���ه‌وه‌‪( ،‬كاتێك‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ �ه‌ت � ‌‬ ‫ی‬ ‫گ���ه‌ڕای���ه‌و‌ه س���ه‌ر زه‌وی‌‪ ،‬وت � ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ستی‌ به‌ته‌نیایی‌ نه‌كردوو‌ه له‌كات ‌‬ ‫م��ان�ه‌وه‌ی��دا له‌وێستگه‌كه‌دا له‌به‌ر‬ ‫ئ �ه‌و‌ه ئیمێڵ‌و رادی���ۆ‌و ته‌له‌فوون‬ ‫بواری‌ ته‌نیاییان ن�ه‌داوه‌ به‌خۆی‌و‬ ‫ی كه‌له‌وێ له‌گه‌ڵیدا‬ ‫به‌هاوڕێكه‌ ‌‬ ‫بوو)‪.‬‬ ‫ك������ات������ێ������ك ی����ه‌ك����ێ����ك‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫له‌ڕۆژنامه‌نووسان پرسیار ‌‬ ‫لێده‌كات‪ ،‬ئایا ساتێك تێنه‌په‌ڕیو‌ه‬

‫ی‬ ‫كه‌هه‌ست به‌په‌ستی‌‌و هه‌راسان ‌‬ ‫بكه‌یت‪ ،‬وه‌اڵم ده‌داته‌وه‌‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ی‬ ‫"ئه‌وه‌نده‌م به‌سبوو ك‌ه له‌شوشه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫وێستگه‌ی‌ په‌نجه‌ره‌كه‌و‌ه سه‌یر ‌‬ ‫ی زه‌وی���م ده‌ك���رد هه‌موو‬ ‫دیمه‌ن ‌‬ ‫په‌ستییه‌كم ل��ه‌ب��ی��رده‌چ��ووه‌وه‌"‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم كێشه‌ك‌ه له‌وێدای‌ه گه‌شت‌ه‬ ‫ی‬ ‫درێ��ژخ��ای�ه‌ن�ه‌ك��ان ب���واری‌ بینین ‌‬ ‫زه‌وییان به‌و نزیكیی‌ه نییه‌‪.‬‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا‬ ‫(باز ئالدرین) (‪)Buzz Aldrin‬‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسمان ‌‬ ‫ی بۆشا ‌‬ ‫دووه‌م گه‌ڕیده‌ ‌‬ ‫ی مانگ ده‌ڕۆیشت‬ ‫كه‌له‌سه‌ر روو ‌‬ ‫له‌پاش (ئارمسترونگ)‪ ،‬جه‌خت‬ ‫ی تائێستا‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‌و ده‌ڵێت ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ب �ه‌دوای��دا ده‌گ�ه‌ڕێ��ت نموونه‌یه‌ك‌ه‬ ‫ل �ه‌و ش��ێ��وازه‌ گه‌شته‌ی‌ كه‌ئه‌و و‬ ‫ی گ �ه‌وره‌و‬ ‫هاوڕێیانی‌ به‌توانایه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫زۆر پێشكه‌وتوو ئاڵۆز ل�ه‌ڕوو ‌‬ ‫ته‌كنه‌لۆژییه‌وه‌‪ ،‬ئالدرین ده‌ڵێت‬ ‫ی‬ ‫ی پێویست‌ه دروستكردن ‌‬ ‫"ئ���ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫موشه‌كێك‌ه هه‌ستێت به‌هه‌ڵگرتن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌ڕیده‌كان بۆ ده‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫كه‌شت ‌‬ ‫ی گ���ه‌ور‌ه‬ ‫ی ب �ه‌خ��ێ��رای��ی �ه‌ك � ‌‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی م �ه‌ری��خ‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ب�ه‌ئ��اڕاس��ت�ه‌ ‌‬

‫ده‌بێت خێراییه‌كه‌ی‌ كه‌مبكاته‌و‌ه‬ ‫كاتێك نزیك بوویه‌وه‌ له‌هه‌سار‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی بڕ ‌‬ ‫س���ووره‌ك���ه‌‪ ،‬ب��ه‌و م��ان��ای �ه‌ ‌‬ ‫وزه‌ی‌ پێویست زۆر زۆر ده‌بێت ب‌ه‬ ‫به‌راوردی‌ ئه‌و وزیه‌ی‌ بۆ موشه‌ك‌ه‬ ‫بچوكه‌كه‌ ئاڕاست‌ه كراوه‌ك‌ه به‌ره‌و‬ ‫ی‬ ‫ی تێچوون ‌‬ ‫مه‌ریخ‪ ،‬ئه‌مه‌ش مانا ‌‬ ‫زۆر گه‌ور‌ه ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ����ال����دری����ن پ��ێ��ش��ن��ی��ار ‌‬ ‫چاره‌سه‌رێكی‌ تر ده‌كات‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌كۆی ‌‬ ‫ی كه‌شتییه‌ك ‌‬ ‫به‌كارهێنان ‌‬ ‫(دووب������اره‌ ب�ه‌ك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت�ه‌وه‌)‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌میشه‌ی ‌‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫كاری‌ گواستنه‌وی نێوان زه‌وی‌‌و‬ ‫ی‬ ‫مه‌رخی‌ پێبكرێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش بوار ‌‬ ‫م��ان�ه‌وه‌ی‌ هه‌میشه‌ییمان ده‌دات �ێ‌‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر مه‌ریخ‌و توانامان ده‌داتێ بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی بنكه‌كان بۆ مانه‌و‌ه ‌‬ ‫دامه‌زراندن ‌‬ ‫دوور‌و درێژ له‌سه‌ر هه‌ساره‌كه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ك�ه‌ش��ت��ی��ی�‌ه ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫هێزی‌ كێشكردنی‌ زه‌وی‌‌و مه‌ریخ‬ ‫به‌كاربهێنێت‪ ،‬بۆ به‌رده‌وامبوون‬ ‫ل �ه‌ك��رداری‌ س��ووڕان��ه‌و‌ه له‌نێوان‬ ‫ی‬ ‫هه‌ردوو هه‌ساره‌كه‌دا به‌و مانای‌ه ‌‬ ‫ی زۆر‬ ‫ی به‌وزه‌ ‌‬ ‫كه‌شتییه‌ك‌ه پێویست ‌‬


‫‪42‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪43‬‬

‫گه‌ردوونناسی‬

‫گه‌ردوونناسی‬

‫نابێت ه�ه‌رك��ات��ێ��ك گ �ه‌ڕی��ده‌ك��ان‬ ‫بنێرێت ب��ۆ ه �ه‌س��ار‌ه س��ووره‌ك �ه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ده‌یانگه‌یه‌نن‌ه ته‌وه‌ره‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫خولگه‌ی ده‌ره‌وه‌ی‌ زه‌وی‌‪ ،‬به‌هۆ ‌‬ ‫ئه‌و موشه‌كانه‌ی‌ ئێستا به‌كاردێن‪،‬‬ ‫یان مه‌كۆی‌ بۆشای‌ ئاسمان‪ ،‬یان‬ ‫ی تر‌و‬ ‫ی گواستنه‌وه‌ ‌‬ ‫هه‌ر هۆكارێك ‌‬ ‫دوات��ر ده‌به‌سترێته‌وه‌ به‌كه‌شتیی‌ه‬ ‫مه‌كۆیی‌ه سه‌ره‌كییه‌ك‌ه له‌بۆشایدا‌و‬ ‫ی گه‌ڕیده‌كان بۆ ئه‌وێ‌و‬ ‫گواستنه‌وه‌ ‌‬ ‫ب�ه‌رده‌وام��ب��وون��ی��ان له‌گه‌شته‌كه‌دا‬ ‫ی مه‌ریخ‌و به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاڕاسته‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هێز ‌‬ ‫ی به‌كارهێنان ‌‬ ‫ته‌كنیك ‌‬

‫ی‬ ‫زۆر‌ه بۆهه‌ر گه‌ڕیده‌یه‌كی‌ بۆشای ‌‬ ‫ئاسمان‪.‬‬ ‫گ�ه‌ش��ت��ك��ردن ب��ۆس �ه‌ر مانگ‬ ‫ی زۆر‬ ‫ی له‌گه‌ڵ زه‌و ‌‬ ‫به‌ ب��ه‌راورد ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌كۆكانی‌ بۆشا ‌‬ ‫كورته‌ خێرا ‌‬ ‫ئ��اس��م��ان ئێستا (‪28292‬ك�����م‪/‬‬ ‫ی‬ ‫له‌كاتژمێرێكدا) ئ��ه‌و م��اوه‌ی �ه‌ ‌‬ ‫ده‌ی��ب��ڕێ��ت ب��ۆس �ه‌ر م��ان��گ (‪)14‬‬ ‫كاژێره‌‪.‬‬ ‫ی راسته‌وخۆ‬ ‫ب �ه‌اڵم گه‌شتێك ‌‬ ‫ل��ه‌زه‌وی��ی��ه‌و‌ه ب��ۆ م �ه‌ری��خ دوات���ر‬ ‫ی‬ ‫گ��ه‌ڕان��ه‌و‌ه به‌بێئه‌وه‌ی‌ بیرۆكه‌ ‌‬ ‫ی مه‌كۆیی‌ به‌كاربهێنرێت‪،‬‬ ‫كه‌شت ‌‬

‫ی‬ ‫ی گ��ش��ت � ‌‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك��� ‌‬ ‫ت���ه‌ك���ن���ه‌ل���ۆژی���ای‌ پ��ێ��وی��س��ت بۆ‬ ‫ده‌س��ت��ك��ردن ب��ه‌و ئ �ه‌رك �‌ه گرنگ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ئێستا ئاماده‌كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم زاناكان ‌‬ ‫ناسا به‌رده‌وامن بۆ گه‌شه‌پێدانی‌‌و‬ ‫ی‬ ‫ی چاره‌سه‌ری‌ ته‌واوكار ‌‬ ‫دۆزینه‌وه‌ ‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی‌ سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ستبهێنن‬ ‫ی داهاتوودا‪.‬‬ ‫ی دووده‌یه‌ ‌‬ ‫له‌ماوه‌ ‌‬ ‫ی پ��ێ��وی��س��ت�ه‌ بیزانین‬ ‫ئ����ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ته‌نیا ئه‌مریكییه‌كان ئ���اره‌زوو ‌‬ ‫گه‌یشتن به‌مه‌ریخ ناكه‌ن‪( ،‬لیوند‬ ‫ج�����ور ش����ك����وف) (‪Leonid‬‬ ‫ی‬ ‫‪ )Gorshkov‬س �ه‌رۆك �ی‌ ستاف ‌‬

‫كێشكردن هه‌ساره‌كان له‌الیه‌ن زۆر‬ ‫ی‬ ‫ی بۆشا ‌‬ ‫له‌گه‌شته‌كانی‌ كه‌شتییه‌كان ‌‬ ‫ئاسمان سوودی‌ لێوه‌رگیراوه‌‪ .‬بۆ‬ ‫ی‬ ‫نموون‌ه (‪ )voyager182‬كه‌شت ‌‬ ‫ی (‪،)Cassini‬‬ ‫ڤۆیاجرو كاسین ‌‬ ‫ی‬ ‫گالیلۆ (‪ )Galilo‬ئه‌مه‌ش متمانه‌ ‌‬ ‫داو‌ه به‌و شێواز‌ه له‌ڕووی‌ كارایی‌‌و‬ ‫ده‌ره‌نجامی‌ ئه‌كتیڤه‌وه‌‪ ،‬ته‌نیا كێش‌ه‬ ‫ل �ه‌و رێ��گ�ه‌ی�ه‌دا ئ �ه‌وه‌ی �‌ه رۆشتن‌و‬ ‫گ�ه‌ڕان�ه‌وه‌ م��اوه‌ی‌ ح �ه‌وت ساڵ‌و‬ ‫نیو ده‌خایه‌نێت‪ ،‬به‌پێی ژماردن‌ه‬ ‫ی‬ ‫فیزیكییه‌كان‪ ،‬ئه‌مه‌ش ماوه‌یه‌ك ‌‬

‫ی پێویست ئاماده‌ ده‌كرێت‬ ‫وزه‌ ‌‬ ‫ی ه�ه‌س��اره‌ك��ان‬ ‫هێزی‌ كێشكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێنه‌به‌سترێت‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫پشت ‌‬ ‫سه‌ره‌كی‌‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن ئالدرین‬ ‫پ��ێ��ش��ن��اری��ك��رد ل �ه‌پ��ێ��ش��دا‪ ،‬ئ���ه‌وا‬ ‫ی گه‌شته‌كه‌ دووس���اڵ‌و نیو‬ ‫م��اوه‌ ‌‬ ‫ده‌خایه‌نێت‪ ،‬بێگومان ئه‌م ماوه‌ی‌ه‬ ‫زۆر باشتر‌ه له‌حه‌وت ساڵ‌و نیو‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم به‌هه‌ر پێوه‌رێك بیپێویت‬ ‫م��اوه‌ك �‌ه ه �ه‌ر دوورو درێ���ژه‌ بۆ‬ ‫گه‌ڕیده‌كان‪.‬‬ ‫ی مه‌ریخ‬ ‫ی گه‌شتێك ‌‬ ‫ئاماده‌كردن ‌‬

‫(‪Energia‬‬

‫ی‬ ‫ئه‌ندازیارانی‌ كۆمپانیا ‌‬ ‫ی‬ ‫رووس���� ‌‬ ‫ی‬ ‫‪‌ )Corporation‬‬ ‫ی‬ ‫ی بۆشا ‌‬ ‫كه‌هاوكاری‌ دام �ه‌زراوه‌ ‌‬ ‫ی رووس��ی��ی�‌ه رایگه‌یاند‪،‬‬ ‫ئاسمان ‌‬ ‫ی‬ ‫رووس��ی��ا هه‌ڵده‌ستێت به‌ناردن ‌‬ ‫ی ب��ۆس��ه‌ر م �ه‌ری��خ‬ ‫گ��ه‌ڕی��ده‌ك��ان�� ‌‬ ‫له‌ساڵی‌ (‪ ،)2020‬كه‌واته‌ پێش‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان ده‌كه‌ون كه‌پێیانوای‌ه‬ ‫س��اڵ �ی‌ (‪ )2020‬ده‌گ��ه‌ڕێ��ن��ه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫س �ه‌ر مانگ به‌پێی‌ به‌رنامه‌كه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌مریكا (جور شكوف)‬ ‫سه‌رۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ڵێت‪" :‬پالنی‌ سه‌رۆكی‌ پێشوو ‌‬

‫ئه‌مریكا ب��ۆ گه‌یشتن به‌مانگ‌و‬ ‫دروستكردنی‌ بنك‌ه ل �ه‌وێ��دا‪ ،‬بۆ‬ ‫ی وه‌كو سه‌كۆی‌ ده‌رچوون‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬ ‫به‌كاربهێنرێت به‌ره‌و مه‌ریخ‪ ،‬ئه‌و‌ه‬ ‫ی نالۆجیكییه‌ له‌به‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫پالنێك ‌‬ ‫ی پێویست له‌وێدا زۆر‬ ‫كاركردن ‌‬ ‫ی‬ ‫گه‌ور‌ه ده‌بێت‌و ماوه‌یه‌كی‌ زۆر ‌‬ ‫ده‌وێت"‪.‬‬ ‫ی جرجورییف)‬ ‫به‌اڵم (ئاناتول ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )Anatoly Grigoriev‬سه‌رۆك ‌‬ ‫ی (‪Midical and‬‬ ‫پ �ه‌ی��م��ان��گ��ا ‌‬ ‫‪in‬‬

‫‪problems‬‬

‫‪biological‬‬

‫ی‬ ‫‪ )stitution‬كه‌به‌شێكه‌ له‌ئه‌كادیمیا ‌‬

‫ی له‌سااڵنی‌ (‪ )2000‬به‌دواو‌ه‬ ‫رووس ‌‬ ‫ی‬ ‫ج �ه‌خ��ت��ی��ك��ردب��ووه‌وه‌ كه‌له‌ساڵ ‌‬ ‫(‪)2007‬ه‌و‌ه ده‌س��ت��ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ب���ه‌ك���اری‌ ئ���ه‌زم���وون���ی‌‌و تیمێك‬ ‫ی‬ ‫كه‌پێكهاتووه‌ له‌شه‌ش گه‌ڕیده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫خۆبه‌خش له‌ژماره‌یه‌ك نه‌ته‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫جیاواز‪ ،‬ده‌خرێنه‌ نێو كه‌شتییه‌ك ‌‬ ‫ئ���ه‌زم���وون���ی‌‌و ه���ه‌م���وو ج���ۆر‌ه‬ ‫بارودۆخێكی‌ پێشیبنی‌ كراویان‬ ‫ی‬ ‫رووب �ه‌ڕوو ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬كه‌له‌كات ‌‬ ‫ی‬ ‫گه‌شته‌ راس��ت�ه‌ك�ه‌دا به‌ئاڕاسته‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ه �ه‌س��اره‌ س��ووره‌ك��ه‌ دووچ���ار ‌‬

‫ده‌ب��ن‪ ،‬ل�ه‌م گه‌شت‌ه ئه‌زموونییه‌دا‬ ‫ی‬ ‫ه���ه‌م���وو ت��اق��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ك�� ‌‬ ‫ی ژیان ده‌كرێت‬ ‫ئامێره‌كانی‌ پاراستن ‌‬ ‫(‪‌)devices preserving Life‬و‬ ‫توێژینه‌و‌هی‌ هه‌موو كاریگه‌ریی‌ه‬ ‫ی گ��ه‌ڕی��ده‌ك��ان‬ ‫ده‌روون��ی��ی��ه‌ك��ان�� ‌‬ ‫ی ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌كرێت كه‌ڕووبه‌ڕوو ‌‬ ‫ی ئ���ه‌و گه‌شتان‌ه‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ر ‌‬ ‫له‌سه‌ر مرۆڤ‬ ‫ئ �ه‌و پ��رس��ی��اره‌ی‌ كه‌پێویست‌ه‬ ‫ی بده‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫له‌سه‌رمان وه‌اڵم ‌‬ ‫ئایا له‌توانای‌ مرۆڤدا هه‌ی‌ه‬ ‫ك���ه‌ب���ۆم���اوه‌ی‌ چ���ه‌ن���د س��اڵ��ێ��ك‬ ‫له‌گه‌شتێكی‌ نێوان زه‌وی‌‌و مه‌ریخدا‬ ‫به‌سه‌ر به‌رێت‌و دوایی‌ بگه‌ڕێته‌وه‌؟‬ ‫ی‬ ‫ی به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ئایا ده‌توانێت زه‌و ‌‬ ‫هه‌تاهه‌تایی‌ به‌جێبهێڵێت هه‌روه‌ك‬ ‫(هاوکینگ) پێشبینی‌ ده‌كات‪ ،‬به‌ره‌و‬ ‫ی‬ ‫گه‌شتێك ئاڕاست‌ه بین ماوه‌كه‌ ‌‬ ‫ن��ازان��ی��ن چه‌ندێك‌ه ب��ۆ گ���ه‌ڕان‌و‬ ‫ی‬ ‫پشكنینی‌ هه‌سار‌ه هاوشێوه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫زه‌وی‌ ل���ه‌ده‌ره‌و‌هی‌ ئه‌ستێره‌كان ‌‬ ‫تر؟‬ ‫ی گه‌شتێكدا بۆ‬ ‫ل�ه‌ب��ارودۆخ� ‌‬ ‫ی‬ ‫نزیكترین ئه‌ستێره‌ لێیانه‌وه‌ كه‌ناو ‌‬ ‫(پرۆكسیما سنتۆری‌ه ‪Proxima‬‬ ‫‪ )centaure‬ئ���ه‌و گ�ه‌ش��ت�‌ه ب�ه‌و‬ ‫خێرایی‌هی‌ ئێستا كه‌مه‌كۆكان هه‌یان‌ه‬ ‫ئه‌وا (‪ )162000‬ساڵ ده‌خایه‌نێت‪،‬‬ ‫ك���ه‌وات���‌ه ده‌ب��ێ��ت ئ���ه‌و كه‌شتیی‌ه‬ ‫ی مرۆڤ بنیاتی‌ ده‌نێت‬ ‫ئاسمانییه‌ ‌‬ ‫ده‌بێت به‌شێوه‌یه‌ك ئاماده‌كرابێت‬ ‫ی‬ ‫ی نه‌وه‌ ‌‬ ‫ی نه‌وه‌ دوا ‌‬ ‫ب��واری‌ ژیان ‌‬ ‫تێدا ره‌خسابێت‪.‬‬ ‫ی دورو‬ ‫گه‌شت بۆ ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ن �ه‌ب��وون � ‌‬ ‫درێ����ژ ل���ه‌ب���ارودۆخ��� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كێشكردن ده‌ب��ێ��ت�‌ه هۆ ‌‬ ‫ه��ێ��ز ‌‬ ‫ی پووكانه‌وه‌‌و‬ ‫ده‌ركه‌وتنی‌ كێشه‌ ‌‬

‫الوازكردنی‌ ئێسك‌و ماسولكه‌كان‬ ‫ی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ زۆر مه‌ترسیدار به‌پێ ‌‬ ‫ی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك ئ�ه‌و گه‌ڕیده‌یه‌ ‌‬ ‫ب���ه‌ره‌و م �ه‌ری��خ گ�ه‌ش��ت ده‌ك��ات‬ ‫ی (‪)%1‬‬ ‫ی ئێسكه‌كانی‌ به‌ڕێژه‌ ‌‬ ‫چڕ ‌‬ ‫ه��ه‌م��وو مانگێك ك �ه‌م��ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫ی گ �ه‌ش��ت �ه‌ك �ه‌دا ئ �ه‌گ �ه‌ر‬ ‫ل���ه‌م���اوه‌ ‌‬ ‫دووس���اڵ‌و نیو بخایه‌نێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ی ئ���ه‌و گ��ه‌ش��ت��ه‌دا ئ �ه‌و‬ ‫ل���ه‌ت���ه‌وا ‌‬ ‫ی‬ ‫ب��ڕ‌ه ك��ه‌م ده‌ك���ات ك �ه‌ ل �ه‌م��اوه‌ ‌‬ ‫ی ك�ه‌م��ده‌ب��ێ��ت�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه �ه‌م��وو ت�ه‌م�ه‌ن� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێشنایاركراو ‌‬ ‫له‌چاره‌سه‌ركردن ‌‬ ‫ی هه‌ندێك ده‌رم��ان بۆ‬ ‫ناسا پێدان ‌‬ ‫ی‬ ‫قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پێدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی راهێنان ‌‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ك�ه‌ل��وپ�ه‌ل� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌ت به‌و بارودۆخه‌ ‌‬ ‫وه‌رزشت ‌‬ ‫ی كێشكردنه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫كه‌نه‌بوونی‌ هێز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ماسوولكه‌كانیان له‌ئاست ‌‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬ ‫سروشتی‌ خۆیدا بمێنێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی‬ ‫ی ت��ر ك �ه‌دووچ��ار ‌‬ ‫ل �ه‌و كێشانه‌ ‌‬ ‫ی گه‌ردونه‌)‬ ‫ده‌ب��ن�ه‌و‌ه (تیشكه‌كان ‌‬ ‫(‪ )Cosmis Radiattions‬دواجار‬ ‫ی‬ ‫وتیان ئه‌م تیشكانه‌ ده‌بێته‌ هۆ ‌‬ ‫زیانگه‌یاندن به‌مێشكیان‌و ناتوانرێت‬ ‫چاكبكرێته‌وه‌‪ ،‬به‌هیچ شێوه‌یه‌ك‪ ،‬یان‬ ‫ی توشبوونیان‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه ببێته‌ هۆ ‌‬ ‫ی شێر په‌نجه‌‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫به‌نه‌خۆش ‌‬ ‫چ��اره‌س��ه‌ری‌ پێشنیاركراو هه‌ی‌ه‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ن زان��ای��ان��ی‌ ن��اس��او‌ه بۆ‬ ‫پاراستنی‌ گ �ه‌ڕی��ده‌ك��ات ئه‌ویش‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌شتییه‌كان ‌‬ ‫به‌قه‌ڵغانێك ده‌وور ‌‬ ‫بۆشای‌ ئاسمان بگیرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی تایبه‌تییان له‌به‌ردابێت‪.‬‬ ‫جلوبه‌رگ ‌‬ ‫ی كه‌پێویست‌ه بیزانین‬ ‫ئ���ه‌وه‌ ‌‬ ‫مرۆڤ توانای‌ هه‌ی‌ه چاره‌سه‌ر بۆ‬ ‫ی‬ ‫كێشه‌كان بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬ته‌نیا پێویست ‌‬ ‫به‌كاته‌‪.‬‬ ‫ی كه‌م‬ ‫ی چه‌ند ساڵێك ‌‬ ‫له‌ماوه‌ ‌‬

‫ی‬ ‫ی ته‌واوكارییه‌كان توانا ‌‬ ‫به‌رنامه‌ ‌‬ ‫ی گه‌ڕیده‌كان‌و ده‌رچوونیان‬ ‫پاراستن ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ره‌‌و مه‌ریخ‌و هاتنه‌وه‌یان به‌دڵنیا ‌‬ ‫مسۆگه‌رده‌كات‪.‬‬ ‫زۆر ب���ی���رۆك���‌ه ه���ه‌ی���‌ه بۆ‬ ‫ی كه‌شتیی‌ه‬ ‫ی خ��ێ��رای � ‌‬ ‫زی��ادك��ردن�� ‌‬ ‫ئاسمانییه‌كان پێویسته‌ هاوبه‌ش‌ه‬ ‫ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان زیاتر پشتگر ‌‬ ‫ی زانستییه‌كان بكه‌ن‪،‬‬ ‫توێژینه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گواسته‌وه‌ ‌‬ ‫ی هۆكار ‌‬ ‫بۆ ئ�ه‌وه‌ ‌‬ ‫خێراتر دروستبكرێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی پێویست‌ه ب�ه‌رده‌وام� ‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫زانایانی‌ ئه‌م بواره‌یه‌ بۆ توێژینه‌وه‌ ‌‬ ‫گ�ه‌ش�ه‌پ��ێ��دان�ی‌ زان��س��ت �ی‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه رۆژێك بێت بگه‌ین‌ه ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫رۆژه‌ی‌ (ستیڤن هاوکینگ) باس ‌‬ ‫لێو‌ه كردوو‌ه هیچ ده‌روازه‌یه‌كمان‬ ‫نه‌بێت بۆ رزگاروون له‌و كۆتایی‌ه‬ ‫ی ده‌كات‪.‬‬ ‫ی پێشبین ‌‬ ‫ره‌ش‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بۆشای ‌‬ ‫ی گه‌شته‌كان ‌‬ ‫مه‌ترسییه‌كان ‌‬ ‫ئاسمان له‌سه‌ر مرۆڤ‬ ‫تیشك‌ه گه‌ردوونییه‌كان‪:‬‬ ‫تیشكه‌ گ �ه‌ردوون��ی��ی �ه‌ك��ان‌و‬ ‫ی خ��ۆر (‪)Solar flares‬‬ ‫پریشك ‌‬ ‫گه‌وره‌ترین مه‌ترسییه‌كه‌ گه‌ڕیده‌كان‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسماندا رووب �ه‌ڕوو ‌‬ ‫له‌بۆشای ‌‬ ‫ده‌بنه‌و‌ه له‌گه‌شته‌كانیاندا به‌تایبه‌ت‬ ‫گ��ه‌ش��ت��‌ه دوورو درێ����ژه‌ك����ان‪،‬‬ ‫ی‬ ‫دی���وار‌ه چیمه‌نتۆ ئه‌ستوره‌كان ‌‬ ‫ده‌ورووب�ه‌ری‌ كووره‌ ئه‌تۆمییه‌كان‬ ‫ی پ��اراس��ت��ن �ی‌ پێویسته‌‪،‬‬ ‫ه��ۆك��ار ‌‬ ‫ی زۆر ل �ه‌و‌ه‬ ‫ب���ه‌اڵم ب��ارس��ت �ه‌ك �ه‌ ‌‬ ‫زیاتر‌ه موشه‌كه‌كان هه‌ڵیبگرن‪.‬‬ ‫ی زۆر‬ ‫هه‌رچۆنێك بێت پالستیك ‌‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر هه‌ی‌ه كه‌ده‌توانرێت‬ ‫ی ئاو به‌كاریبهێنرێت‬ ‫له‌گه‌ڵ چینێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل���ه‌و ت�ه‌ن��ۆل��ك��ان�ه‌ ‌‬ ‫ب��ۆ ئ����ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫باسمانكرد بیانپارێزێت‪ ،‬چاره‌یه‌ك ‌‬

‫ی‬ ‫ت��ر ك�ه‌پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��راوه‌ ب��وارێ��ك� ‌‬ ‫ی كه‌شتییه‌كه‌دا‬ ‫ی به‌ده‌وور ‌‬ ‫موگناتیس ‌‬ ‫ی‬ ‫دروستبكرێت به‌بچووككراوه‌ی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ �ه‌و ب���واره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫هاوشێو‌ه ‌‬ ‫ی كه‌ده‌بێت‌ه‬ ‫ب���ه‌ده‌وری���دا ه �ه‌ی �ه‌ت � ‌‬ ‫ی تیشكه‌كان له‌سه‌ر‬ ‫ه��ۆی‌ الدان�� ‌‬ ‫كه‌شتییه‌كه‌‪.‬‬ ‫په‌ستانی‌ ده‌روون �ی‌ هیالكی‌‌و‬ ‫راڕای���ی‌‪ ،‬ن��اچ��ارب��وون ب��ۆ مانه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی داخراودا به‌درێژای ‌‬ ‫له‌ناوچه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌شته‌ك‌ه له‌ڕووبه‌رێك ‌‬ ‫م��اوه‌ ‌‬ ‫بچووك ده‌بێته‌ ه��ۆی‌ بێتاقه‌تی‌‌و‬ ‫ی‬ ‫په‌ستی‌‌و ت�ه‌ن��ان�ه‌ت ده‌بێته‌ هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گ �ه‌ڕی��ده‌ك��ان‪ ،‬نه‌بوون ‌‬ ‫ناكۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسایی‌ بۆ چاودێریكردن ‌‬ ‫خولێك ‌‬ ‫ی‬ ‫هاتنی‌ ش �ه‌وو رۆژ ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ی نووستن‪،‬‬ ‫شپرزه‌یی‌‌و تێكچوون ‌‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌بێت‌ه هۆی‌ په‌یدابوون‌و‬ ‫ی كێشه‌كان‪.‬‬ ‫گه‌ور‌ه بوون ‌‬ ‫زان��اك��ان ئه‌مڕۆ ك��ار له‌سه‌ر‬ ‫ی هۆكارێك ده‌كه‌ن بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ ‌‬ ‫ی گونجاو‬ ‫ی ژینگه‌ ‌‬ ‫پێشكه‌شكردن ‌‬ ‫ی ش�ه‌وو‬ ‫به‌شێوه‌ی‌ دروستكردن ‌‬ ‫ی ده‌ستكرد بۆ گه‌ڕیده‌كان‪،‬‬ ‫رۆژ ‌‬ ‫ی‬ ‫ه�ه‌روه‌ه��ا له‌گه‌ڵیدا به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی په‌ستی‌‌و‬ ‫ده‌رمان بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی توندوتیژ ‌‬ ‫ب��ه‌رپ��ه‌رچ��دان��ه‌وه‌ ‌‬ ‫له‌نێوان گه‌ڕیده‌كانی‌ نێو كه‌شتیی‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی كاریگه‌ر ‌‬ ‫ئاسمانییه‌كه‌‪ ،‬به‌بێئه‌وه‌ ‌‬ ‫هه‌بێت ل�ه‌س�ه‌ر ب�ه‌خ�ه‌ب�ه‌رب��وون‌و‬ ‫توانای‌ مامه‌ڵه‌كردنیان له‌سه‌ر هه‌ر‬ ‫ی هاوسه‌نگ‪.‬‬ ‫كێشه‌یه‌ك به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫توشبوون به‌نه‌خۆشی‌‬ ‫ه���ه‌ر ح��اڵ �ه‌ت��ێ��ك � ‌ی ن�ه‌خ��ۆش� ‌ی‬ ‫ل�ه‌ن��او ژینگه‌یه‌ك ‌ی داخ����راودا وه‌ك‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫كه‌شت ‌ی ئاسمان ‌ی م��ان��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نه‌خۆشییه‌ك ‌ی ساكار ‌‬ ‫باڵوبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫هه‌ی‌ه وه‌ك (ئه‌نفلۆنزا) بۆ هه‌موو‬ ‫ی (‪.)%100‬‬ ‫گه‌ڕیده‌كان به‌ڕێژ‌ه ‌‬ ‫زان�����اك�����ان ك�����ار ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌پ��ێ��دان �ی‌ ئ���ه‌و ه��ۆك��اران �‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی دۆزی��ن��ه‌و‌ه ‌‬ ‫ده‌ك���ه‌ن ك �ه‌ت��وان��ا ‌‬ ‫توشبوون به‌نه‌خۆشییه‌كانی هه‌ی‌ه‬ ‫ی تایبه‌ت‌و‬ ‫ی ژوور ‌‬ ‫زۆر به‌خێرای ‌‬ ‫داب�����ڕاوی‌ ب��ۆ ئ��ام��اده‌ده‌ك��رێ��ت‪،‬‬ ‫ی تێدا‬ ‫ده‌ت��وان��رێ��ت ت��وش��ب��ووه‌ك�ه‌ ‌‬ ‫ی نه‌خۆشییه‌ك‌ه‬ ‫دابنرێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ت����ردا‬ ‫ل����ه‌ن����او گ���ه‌ڕی���ده‌ك���ان��� ‌‬ ‫باڵونه‌بێته‌وه‌‪ ،‬زاناكان هه‌وڵده‌ده‌ن‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌زگ��ای‌ به‌رگری‌ له‌ش ‌‬ ‫توانا ‌‬ ‫گ���ه‌ڕی���ده‌ك���ان ب �ه‌ه��ێ��ز ب��ك �ه‌ن بۆ‬ ‫تووشنه‌بوون به‌نه‌خۆشییه‌كان‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬افاق العلم‬


‫‪44‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪45‬‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫مایاكان ‪MAYA‬‬

‫ه شارستانییه‌تی مایاكان‪ ،‬ناسراوترین‬ ‫له‌وانه‌ی ‌‬ ‫شارستانییه‌تی كۆنبێت‪ ،‬له‌ئه‌مریکای ناوه‌ڕاستدا‬

‫وه‌رگێڕانی‪:‬‬ ‫حسێن حسێنی‬

‫م�����ێ�����ـ�����ـ�����ژووی م����ای����ا‬ ‫ل���ـ���ـ���ـ���ـ���ه‌ده‌ورب���ه‌ری س��اڵ��ی‬ ‫(‪٢٦٠٠‬پ ز) له‌وكاتانــــه‌وه‌‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‌و له‌ده‌وروبه‌ری‬ ‫ساڵی (‪٢٥٠‬ز) ده‌گاته‌ ترۆپكی‬ ‫خ����ۆی‪ ،‬ل���ه‌و س���ااڵن���ه‌دا مایا‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت به‌سه‌ر ناوچه‌كانی‬ ‫م���ه‌ک���س���ی���ک‪ ،‬گ����وات����م����اال‪،‬‬ ‫رۆژئ���������اوای ه���ی���ن���دۆراس‪،‬‬ ‫سالڤادۆرو باكووری بلیــــــزدا‬ ‫په‌یداده‌كات‪.‬‬ ‫مایاكان بوون به‌میراتگری‬ ‫داهێنان‌و بیری شارستانیـــیه‌تی‬

‫پێشووتری وه‌ك‪( ،‬ئۆلمیك)‬ ‫ن‪ ،‬ئ���ه‌وان گ �ه‌ش �ه‌ی��ان ب��ه‌زۆر‬ ‫ب���واری وه‌ك ئه‌ستێره‌ناسی‪،‬‬ ‫س��ی��س��ت �ه‌م �ه‌ك��ان��ی رۆژم���ێ���رو‬ ‫هیرۆگلیفیدا‪،‬‬ ‫نووســـینی‬ ‫هه‌روه‌ها به‌هۆی دروستكردنی‬ ‫بینای شاكـــاری ب��ی��ره‌وه‌ری‬ ‫وه‌ك��و په‌رستگه‌و كۆشــــك‌و‬ ‫ش��وێ��ن��ی ب��ی��ن��ی��ن��ی ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌‬ ‫به‌ناوبانگه‌كان‪ ،‬كه‌هه‌موو ئه‌و‬ ‫بێكه‌ڵـــكوه‌رگرتن‬ ‫بینایانه‌‬ ‫له‌كانزا دروستكردووه‌‪.‬‬ ‫مێژووی مایا نیشانده‌دات‬

‫ك��ه‌ئ��ه‌وان ل��ه‌وه‌رزێ��ری��دا زۆر‬ ‫ش��ـ��ـ��ـ��اره‌زاب��وون‪ ،‬ل�ه‌ب�ه‌رئ�ه‌وه‌ی‬ ‫ك��ه‌ ل �ه‌ئ��ـ��ـ��ـ��اوی ژێ���ر زه‌وی���دا‬ ‫ه���ه‌ژارب���وون‪ ،‬ب��ۆ كشتووكاڵ‬ ‫پ��اك��ده‌ك��رده‌و ه �ه‌م��ب��اری��ان بۆ‬ ‫پاشكـــــه‌وتكردنی ئاوی باران‬ ‫دروس��ت��ـ��ـ��ـ��ده‌ك��رد‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫مایاكان له‌پیشه‌سازی چنین‌و‬ ‫گ��ل��ێ��ن�ه‌دا ده‌ســــتی ب��ااڵی��ان‬ ‫ه���ه‌ب���وو‪ ،‬ل���ه‌الی���ه‌ك���ی ت����ره‌وه‌‬ ‫رێ��گ��ه‌ی زۆری�����ان ك��ه‌ ب �ه‌ن��او‬ ‫دارس����ت����ان‌و زه‌ل���ك���اوه‌ك���ان���دا‬ ‫تێپه‌ڕ ده‌ب��وو دروستـــكردبوو‪،‬‬

‫ك��ه‌وه‌ك��و ره‌هێڵییـــــه‌ك بۆ‬ ‫ب���ازرگ���ان���ی ل���ه‌گ���ه‌ڵ خه‌ڵكی‬ ‫شوێنه‌ دووره‌ك��ان��دا كه‌ڵكیان‬ ‫لێوه‌رده‌گرت‪.‬‬ ‫زۆر ك���ه‌س ل��ه‌س��ه‌ر ئ�ه‌و‬ ‫ب��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��اوه‌ڕه‌ن ك��ه‌ئ����ه‌ژدادی‬ ‫مایــــاكان النی كه‌م (‪)٢٠٠٠٠‬‬ ‫ساڵ له‌وه‌وپێــــــش له‌دوورگه‌ی‬ ‫ب��ری��ن��ـ��ـ��ـ��ـ��گ�ه‌وه‌ (ل�ه‌ن��ێ��ـ��ـ��ـ��ـ��وان‬ ‫رووسیاو ئه‌السكا) تێپه‌ڕیوون‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��ادا ژی��ان��ی ژێ��ر‬ ‫خ����ێ����وه‌ت‌و راوچ��ی��ی��ه‌ت��ی��ی��ان‬ ‫هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ئ���������ه‌و ب����ه‌ڵ����گ����ان����ه‌ی‬ ‫ك��ه‌دۆزراون��ه‌ت��ه‌وه‌ له‌مه‌كسیك‬ ‫پ��ێ��ن��ی��ش��ان��ده‌ده‌ن ك��ه‌ ل �ه‌ن��ێ��وان‬ ‫س���اڵ‬ ‫(‪)١٥٠٠-٥٠٠٠‬‬ ‫پێش زای���ن‪ ،‬ئ���ه‌وان خ��اوه‌ن��ی‬

‫كشتووكاڵی دانه‌وێڵه‌و ئامرازی‬ ‫به‌ردین‌و گلێنه‌بوون‪.‬‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌م ش��اره‌س��ت��ان��ی �ه‌ت��ی‬ ‫راس��ت�ه‌ق��ی��ن�ه‌ ه��اوك��ات �ه‌ ل�ه‌گ�ه‌ڵ‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی شاره‌ستانییه‌تی‬ ‫ئۆلمیك‪ ،‬له‌نێوان ساڵه‌كانی‬ ‫ز‪٣٠٠-‬ز)‪،‬‬ ‫(‪١٥٠٠‬پ‬ ‫ئ��ۆل��م��ێ��ك��ه‌ك��ان ن��ی��ش��ت�ه‌ج��ێ��ی‬ ‫ك�����ه‌ن�����داوی ك���ۆس���ت���ب���وون‌و‬ ‫زانیاریه‌كی كه‌م ده‌رباره‌یانه‌وه‌‬ ‫له‌به‌رده‌ستدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌وان ب�ه‌داه��ێ��ن�ه‌ری زۆر‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ن��ه‌ ب�ه‌رچ��ـ��ـ��ـ��ـ��اوه‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌مریكــــــــای‬ ‫ك��ل��ت��وری‬ ‫ن���اوه‌ن���دی‪ ،‬وه‌ك����و رۆژم��ێ��رو‬ ‫هیرۆگــــلیف‪،‬‬ ‫نووســـــینی‬ ‫ل��ه‌ن��ی��وه‌ گ��ـ��ـ��ـ��ۆی رۆژئ������اوا‬ ‫ده‌ناسرێن‪ ،‬شوێنــــه‌وارناسان‬

‫ن���ه‌ی���ان���ت���وان���ی���ووه‌ ب���ه‌ڕوون���ی‬ ‫په‌یوه‌نـــــــدی ن��ێ��وان مایاو‬ ‫ئۆلمـــیك‪ ،‬دیاریبكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ نهێنیــــیه‌كی گه‌وره‌یه‌‪،‬‬ ‫ئ��ای��ا مایـــــاكان ئ���ه‌والدی‬ ‫ئ��ۆل��م��ی��ك �ه‌ك��ان ب�����وون‪ ،‬ی��ان‬ ‫هاوبه‌شی بازرگانی یه‌كتری‬ ‫ب����وون‪ ،‬ی���ان پ�ه‌ی��وه‌ن��دی��ی�ه‌ك��ی‬ ‫ت��ری��ان ه �ه‌ب��ووه‌‪ ،‬كه‌شوێنێكی‬ ‫به‌تاڵه‌ ل�ه‌م��ێ��ژووی مایاكاندا‪،‬‬ ‫س��ه‌ل��م��ێ��ن��دراوه‌ ك �ه‌م��ای��اك��ان‬ ‫بوون رۆژمێرێــــكی ئاڵۆزیان‬ ‫گه‌وره‌تــــــرین‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌پ��ێ��دا‪،‬‬ ‫ش���اك���اری���ان دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ن���ووس���ی���ن���ی ه��ی��رۆگ��ل��ی��ف‬ ‫ل �ه‌ئ �ه‌م��ری��ك��ادا ب����ووه‌‪ ،‬ك�ه‌ه�ه‌ر‬ ‫دووك���ی���ان ب �ه‌پ��ێ��ی وێ���رژه‌ن���ه‌‬ ‫كۆنه‌كـــه‌ی ئۆلمیكه‌كان بووه‌‪.‬‬

‫م�����ای�����اك�����ان خ����اوه‌ن����ی‬ ‫ك��ۆم�ه‌ڵ��گ��ای�ه‌ك��ی ئ��اڵ��ۆزب��وون‪،‬‬ ‫زۆرت���ری���ن‬ ‫(‪٩٠٠-٣٠٠‬ز)‪،‬‬ ‫س���ه‌رك���ه‌وت���ن���ه‌ ه����ون����ه‌ری‌و‬ ‫كلتوه‌رییه‌كان ده‌گێرێته‌وه‌ بۆ‬ ‫سه‌رده‌می (‪٩٠٠-٣٠٠‬ز)‪.‬‬ ‫ل �ه‌م س��ه‌رده‌م��ه‌دا مایاكان‬ ‫به‌كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫گه‌شـــــه‌یان‬ ‫ئاڵۆزدا كه‌بــــه‌پێی شاره‌زایی‌و‬ ‫پ����ۆل����ه‌ك����ان داب���ه‌ش���ب���ب���وو‪.‬‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ێ��ك��ی ن����اوه‌ن����دی‌‬ ‫به‌هێز ل�ه‌الی�ه‌ن شایـــــه‌كه‌وه‌‬ ‫ف������ه‌رم������اڕه‌وای������ی ده‌ك�������را‪،‬‬ ‫به‌ڕوونی‬ ‫كه‌سنــــــووره‌كانی‬ ‫دی��اری��ك��راب��وو‪ ،‬ئ �ه‌م سنوورانه‌‬ ‫هه‌ندێكجار گۆڕانكارییـــــــــــان‬ ‫به‌سه‌ردا ده‌ه��ات‪ ،‬ناوه‌نده‌كانی‬ ‫م����ای����اك����ان ل���ه‌م���ه‌ک���س���ی���ک‪،‬‬


‫‪46‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫گ��وات��م��اال‪ ،‬بلیز‪ ،‬ه��ن��دۆراس‌و‬ ‫سالوادۆر هه‌ڵكه‌وتبوو‪ .‬شاره‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی سه‌رده‌می كۆن‬ ‫بریتیبوون‪ ،‬تیكال (گواتماال)‪،‬‬ ‫یاكســـــــچیل‬ ‫پ��ال��ی��ن��ك��وو‬ ‫(چیاپاس)‪( ،‬مه‌کسیک) كۆپن‌و‬ ‫ك��وی��ری��گ��وا (ه���ی���ن���دوراس)‪،‬‬ ‫ل �ه‌زۆرب �ه‌ی سه‌رده‌مــــه‌كاندا‬ ‫ب �ه‌ش��ی زۆری خ�ه‌ڵ��ك��ی مایا‬ ‫ل���ه‌ن���اوچ���ه‌ك���ان���ی ن���اوه‌ن���دی‬ ‫مه‌کسیک‌و بلیز ده‌ژیـــــــــان‪،‬‬ ‫ب��اك��ووری یوكاتان (كانكونی‬ ‫ئێستا)‪ ،‬به‌شێـــوه‌ی بڕبڕ هه‌میشه‌‬ ‫ل �ه‌س �ه‌رده‌م��ی ك��ۆن��دا خه‌ڵكی‬ ‫ل��ێ��ژی��اوه‌‪ .‬ك�ه‌چ�ه‌ن��د شارێكی‬ ‫وه‌ك����و دزی��ب��ل��ش��ال��ت (ن��زی��ك‬ ‫م��اری��دا)و كسپوهیل‪ ،‬بیكن‌و‬ ‫چ��ی��ك��ان (ن��زی��ك چ��ی��ت��وم��ال)‬ ‫ه �ه‌ب��ووه‌‪ .‬ل �ه‌س �ه‌ده‌ی نۆیه‌مدا‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ی ن��اوه‌ن��ده‌ك��ان��ی‪،‬‬ ‫ناوچه‌ پێده‌شته‌ ناوه‌ندییه‌كان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ب �ه‌رچ��او رووی‬ ‫له‌كه‌می كرد‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ك��ه‌م��ب��وون��ه‌وه‌ زۆر‬ ‫خ��ێ��راب��ووه‌‪ ،‬ك �ه‌ه��ۆك��اره‌ك �ه‌ی‬ ‫گ��ه‌ڕێ��ن��دراوه‌ت��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ه‌وه‌ بۆ‬

‫‪47‬‬

‫شارستانییه‌ت‬ ‫ق���ات���وق���ڕی‪ ،‬وش���ك���ه‌س���اڵ���ی‪،‬‬ ‫بازرگانـــــی‌و‬ ‫ت��ێ��ك��چ��وون��ی‬ ‫رووخانی سیاسی‪.‬‬ ‫وردب��وون��ه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی‌‬ ‫سیاسی له‌ویالیه‌تی گ�ه‌وره‌ بۆ‬ ‫ویالیه‌ت–شاری بچووكبوو‪،‬‬ ‫به‌هــــۆی پێشبڕكێ له‌نێوان‬ ‫شاره‌كاندا‪ ،‬كه‌ئه‌م پێشبڕكێیه‌‬ ‫نه‌ته‌نیا ده‌بــــوو به‌هـــۆی‬ ‫روودان�������ی ج���ه‌ن���گ‪ ،‬ب�ه‌ڵ��ك��و‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ��ك �ه‌ ب���واره‌ك���ان���ی‬ ‫ت����ه‌الرس����ازی‌و ه��ون �ه‌ری��ش��ی‬ ‫ده‌گرته‌وه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا شاره‌كان‬ ‫رووی���ان‬ ‫له‌پێده‌شــــته‌كاندا‬ ‫له‌كه‌می كرد‪ ،‬ناوه‌نده‌ شارییه‌‬ ‫گ���ه‌وره‌ك���ان وه‌ك���و ئوكسمال‬ ‫(ن��زی��ك��ی م���ری���دا) ب��اك��ووری‬ ‫یوكاتن ده‌ركه‌وتن‪.‬‬ ‫ش���وێ���ن���ه‌وارن���اس���ه‌ك���ان‬ ‫هه‌ندێــــك ب �ه‌روارد له‌نێـــوان‬ ‫"ئاشتیــــخوازه‌كان"و‬ ‫م��ای��ا‬ ‫ئه‌زتكه‌ به‌خــــوێن تینوه‌كانی‬ ‫ناوه‌ندی مه‌كزیك ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ه�ه‌رچ�ه‌ن��د قوربانیكردنی‬ ‫م������رۆڤ ل������ه‌الی م���ای���اك���ان‬

‫شارستانییه‌ت‬ ‫ئه‌زتكه‌كان‬ ‫به‌ئه‌نــــــدازه‌ی‬ ‫گرنگ ن�ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم خوێنی‬ ‫ق��ورب��ان��ی رۆڵ��ێ��ك��ی گرنگی‬ ‫ل��ه‌ئ��ای��ن��ه‌ك��ه‌ی��ان��دا ه���ه‌ب���ووه‌‪،‬‬ ‫ك���ه‌س���ه‌ك���ان خ��وێ��ـ��ـ��ـ��ن �ه‌ك �ه‌ی‬ ‫خۆیان به‌ڕێگه‌یه‌كی پڕ له‌ژان‬ ‫ب�ه‌ك�ه‌ڵ��ك��وه‌رگ��رت��ن له‌هه‌ندێك‬ ‫كه‌ره‌سه‌ی تیژی وه‌ك دركی‬ ‫سیخوڕ‪ ،‬ی��ان به‌ئه‌نجامدانی‬ ‫بڕینی ئه‌ندام له‌ڕێوره‌سمێكی‬ ‫ئاینیدا پێشكه‌ش به‌خوداكان‬ ‫ك���رد‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ �ه‌م �ه‌ ب �ه‌م��ان��ای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ن�ه‌ب��وو كه‌ژیانیـــــــــان‬ ‫پێشكه‌شبكه‌ن‪.‬‬ ‫ل�ه‌وان�ه‌ی�ه‌ خه‌ڵكی هه‌موو‬ ‫ك�ل�اس���ه‌ك���ان خ��وێ��ن��ی��ـ��ـ��ـ��ان‬ ‫ئاینییـــــــه‌كاندا‬ ‫له‌ڕێوره‌سمه‌‬ ‫رژاب���ێ���ت‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا خوێنی‬ ‫ش���ا زۆرب������ه‌ی ج����ار ده‌ك����را‬ ‫به‌قوربانی‪ .‬مایاكان حه‌زیــــان‬ ‫له‌شه‌ڕبوو‪ ،‬بۆیه‌ به‌مه‌به‌ستی‪،‬‬ ‫زه‌وی‪ ،‬ره‌ع�����ی�����ه‌ت‪ ،‬ی���ان‬ ‫ئه‌ســــــــیر‪ ،‬هێرشیان ده‌كرده‌‬ ‫سه‌ر دراوسێكانیان‪ ،‬هه‌ندێك‬

‫له‌ئه‌سیره‌كان ده‌ك��ران به‌دوان‌ه‬ ‫ق���ورب���ان���ی‪ ،‬ك���ه‌ل���ێ���ره‌دا دڵ��ی‬ ‫قوربانییه‌كه‌ ب��ۆخ��ۆر ده‌دڕاو‬ ‫سه‌ری لێده‌كرایه‌وه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫خوێنه‌كـــــــــه‌ی بچێت بۆ‬ ‫زه‌وی‪.‬‬ ‫شارستانیه‌تی مایا ترۆپكی‬ ‫كلتوری پێش كۆلۆمبیایی بوو‪،‬‬ ‫ئه‌وان هه‌نـــــدێك دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫گرینگیان له‌زانستدا كردبوو‪،‬‬ ‫ك�ه‌ی�ه‌ك��ێ��ك ل���ه‌و دۆزی��ن��ه‌وان��ه‌‬ ‫سفری بیركارییه‌‪.‬‬ ‫ن��ووس��ی��ن��ه‌ك��ه‌ی��ان ته‌نیا‬ ‫نووسینێكبوو كه‌ له‌ئه‌مریكادا‬ ‫ده‌كرا‪ ،‬هه‌موو بیركردنه‌وه‌كانی‬ ‫پێده‌ربڕێت‪ .‬نیشانه‌كان هه‌م‬ ‫سیالبله‌كان‌و‬ ‫نیشـــــانده‌ری‬ ‫ه �ه‌م نیشانده‌ری چه‌مكه‌كان‬ ‫ب�����وو‪ ،‬ك���ه‌ ل���ه‌س���ه‌ر ش��ری��ت��ی‬ ‫كاغه‌زی‪ ،‬یان گڵێــــــــــنه‌و به‌رد‬ ‫ده‌نه‌خشـــــێنران‪ ،‬نووسینه‌كان‬ ‫له‌چه‌په‌وه‌ بۆ راست‌و له‌سه‌ره‌وه‌‬

‫بۆ خ���واره‌وه‌ ل��ه‌دوو ستووندا‬ ‫ده‌نووسران‪.‬‬ ‫رۆژم�����ێ�����ری م���ای���اك���ان‬ ‫ل �ه‌ده‌وروب �ه‌ری (‪)٣١١٤‬پ ز‪،‬‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‪ ،‬پێش ئ �ه‌وه‌ی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ی�ه‌ت��ی م��ای��ا ب��وون��ی‬ ‫هه‌بووبێت‪ ،‬ده‌یانتوانی به‌باشی‬ ‫كاته‌كانــــی داه��ات��وو بپێون‪.‬‬ ‫ف��رای دیگۆ دالن��دا دووه‌مین‬ ‫قه‌شه‌ی حكومه‌تی له‌یوكات‬ ‫ل�ه‌س��اڵ��ی (‪ )١٥٦٢‬ف�ه‌رم��ان��ی‬ ‫سووتاندنی هه‌موو كتێبه‌كانی‬ ‫مایاكانی ده‌ركرد‪ ،‬كه‌ ته‌نیا سێ‬ ‫دانه‌یان رزگاری بوو‪.‬‬ ‫پێشكه‌وتن‌و تیاچوون‬ ‫(‪١٥٠٠-١٠٠٠‬ز)‬ ‫پ����اش س����ه‌رده‌م����ی ك��ۆن‬ ‫م���ای���اك���ان ب������ه‌ره‌و ی��وك��ات‬ ‫پینسوال ك��ۆچ��ی��ان ك���رد‪ ،‬له‌و‬ ‫شوێنه‌دا له‌باری هونه‌رییه‌وه‌‬

‫له‌چاو سه‌رده‌مه‌كانی پێشوو‬ ‫گه‌شه‌یان به‌خۆیاندا‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫پاشماوه‌كانی ئ �ه‌م س�ه‌رده‌م�ه‌‬ ‫له‌باشووری كانكون به‌جێماون‬ ‫كه‌زۆر سه‌رنجڕاكێشن‪.‬‬ ‫چ��ی��چ��ن ئ��ی��ت��زا (ن��زی��ك‬ ‫ئوخـــــمال‬ ‫ڤــــاالدۆلید)‪،‬‬ ‫(ن���زی���ك م���ی���ری���دا)‌و م��ای��اپ��ن‬ ‫(خ���ۆرئ���اوای چیچن ئیتزا)‬ ‫گرینگترین ش��اره‌ك��ان��ی ئ�ه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌ن‪.‬‬ ‫ك�������ات�������ێ�������ك م�����ای�����ا‬ ‫ك��ۆن��ف��دراس��ی��ۆن�ه‌ك�ه‌ی تیابردو‬ ‫ب���ۆ م������اوه‌ی (‪ )٢٠٠‬س��اڵ‬ ‫تاڕاده‌یه‌كی‬ ‫حوكمڕانیانكرد‪،‬‬ ‫زۆر ئ���ه‌م ش���اران���ه‌ ل �ه‌ن��ێ��وان‬ ‫(‪)١١٠٠-١٠٠٠‬‬ ‫ساڵه‌كانی‬ ‫ل �ه‌ئ��اش��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ت��ی��دا ده‌ژی������ان‪،‬‬ ‫له‌ساڵی (‪ )١٤٤١‬مایاكـــه‌ی‬

‫ك �ه‌ح��وك��م��ڕان��ی ئۆكسمالی‬ ‫ده‌ك��ـ��ـ��ـ��رد ش����اری م��ای��اپ��ن��ی‬ ‫تێكداو شارێكی نوێی له‌مانی‬ ‫بیـــــناكرد‪ .‬ش���ه‌ڕ ل�ه‌ن��ێ��وان‬ ‫جۆربه‌جۆره‌كانی‬ ‫گروپـــــه‌‬ ‫م���ای���ا ل���ه‌ن���اوچ���ه‌ك���ه‌دا ل��ه‌و‬ ‫س �ه‌رده‌م �ه‌دا بوونی هه‌بــــوو‪،‬‬ ‫ت��اوه‌ك��و ن��اوچ �ه‌ك �ه‌ ل �ه‌الی �ه‌ن‬ ‫ئیسپانییه‌كانه‌وه‌ داگیركرا‪.‬‬ ‫ش���اری ئیتــــــزا یه‌كه‌م‬ ‫ش��اری گ��ه‌وره‌ له‌نێــــــــــوان‬ ‫سااڵنی (‪ )٩٠٠-٥٠٠‬زاینی‬ ‫ب��وو‪ .‬به‌هه‌ندێك هــــــۆكار‬ ‫ل�ه‌ده‌وروب�ه‌ری ساڵی (‪٩٠٠‬ز)‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��ی ت���ی���دا ن���ه‌م���ا‪ ،‬ئ��ه‌م‬ ‫ش����اره‌ (‪ )١٠٠‬س���اڵ دوات���ر‬ ‫دروس��ت��ك��رای��ه‌وه‌و ب����ه‌رده‌وام‬

‫ل��ه‌ب��اك��ووره‌وه‌ ده‌ك��ه‌وت��ه‌ ب�ه‌ر‬ ‫هێرشی تۆلتیكه‌كان‪.‬‬ ‫خ������ودای ت��ۆل��ت��ی��ك �ه‌ك��ان‬ ‫ق��ۆی��ت��زال��ك��ـ��ـ��ـ��ۆت‌و خ����ودای‬ ‫مایاكان چاك بوو‪ ،‬به‌هه‌ندێك‬ ‫هۆكار شاره‌كه‌ له‌ده‌وروبه‌ری‬ ‫(‪١٣٠٠‬ز) جارێكی تر كه‌سی‬ ‫لێنه‌ژیا‪.‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ئ��ی��س��پ��ان��ی��ی �ه‌ك��ان‬ ‫س��ی��اس �ه‌ت��ی ق��ڕك��ردن��ی كه‌سه‌‬ ‫ئاینییه‌كانی مایاو سووتاندنی‬ ‫كتێبه‌كانیان ن �ه‌ب��وای �ه‌ ئێستا‬ ‫ئ��ێ��م�ه‌ ش��ت��ی زۆر زی��ات��رم��ان‬ ‫له‌رباره‌یانه‌وه‌ ده‌زانی‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪lost-civilization‬‬


‫‪48‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪49‬‬

‫ئه‌ودی ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ئه‌ودی ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ویکیلیکس‬

‫‪WIKILEAKS‬‬

‫ی ویكیلیكس‬ ‫پێگه‌ ‌‬ ‫سی مه‌تر له‌ژێر زه‌ویدایه‌‬

‫ئاماده‌كردنی‌‪:‬‬ ‫بیالل محه‌مه‌د‬

‫ك�����ام ل���ه‌ئ���ێ���م���ه‌ س��ای��ت��ی‬ ‫ویكیلیكسی نه‌بیستووه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫سایته‌ به‌هۆی ئ�ه‌و به‌ڵگه‌نامه‌‬ ‫كه‌باڵویكرده‌وه‌‬ ‫نهێنییـــانه‌ی‬ ‫ل��ه‌م��اوه‌ی راب�����ردوودا ب��ووب�ه‌‬ ‫ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ی ه�ه‌واڵ��ـ��ـ��ـ�ه‌ك��ان‌و‬ ‫ژماره‌ی‌ به‌ڵگــــه‌ باڵوكراوه‌كانی‌‬ ‫گ �ه‌ی��ش��ت �ه‌ ن��زی��ك��ه‌ی (‪)250‬‬ ‫هه‌زار به‌ڵگه‌و به‌تایبه‌ت دوای‬ ‫(جولیان‬ ‫ده‌ستگـــیركردنی‬ ‫ئ �ه‌س��ان��ج) خ���اوه‌ن���ی پێگه‌كه‌‬ ‫ل�ه‌الی�ه‌ن پۆلیـــسی به‌ریتانیا‪،‬‬ ‫دوای ده‌رچ��وون��ی بڕیارێكی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ی به‌ده‌ستگیركردنی‬ ‫له‌الیه‌ن سویده‌وه‌‪.‬‬ ‫ب�ه‌ه�ه‌رح��اڵ ئێمه‌ ئه‌مڕۆ‬ ‫باسی سایته‌كه‌و ن��اوه‌ڕۆك��ی‬ ‫ناكه‌ین‪ ،‬ب �ه‌اڵم ب��اس له‌به‌شی‬

‫ته‌كنیكی هه‌واڵه‌كه‌ ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫وی���ك���ی���ل���ی���ك���س پ��ێ��ش��ت��ر‬ ‫خ��زم��ه‌ت��گ��ـ��ـ��ـ��ـ��وزاری��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌مـــــازونی‬ ‫كۆمپانیـــای‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ی ب���ۆ م���ی���وان���داری‬ ‫ب���ه‌ك���ارده‌ه���ێ���ن���ا‪ ،‬ه����ه‌ر دوا‬ ‫ب��ه‌دوای ئـــه‌وه‌ی سایتــــه‌كه‌‬ ‫ده‌ستی به‌كێشه‌ دروستكردن‬ ‫ك����رد‪ ،‬ح��ك��وم �ه‌ت��ی ئ�ه‌م��ری��ك��ا‬ ‫ف����ش����اری خ��س��ت��ـ��ـ��ـ��ه‌ س���ه‌ر‬ ‫ك��ۆم��پ��ـ��ـ��ـ��ـ��ان��ی��ای ن���اوب���راو بۆ‬ ‫ئـــه‌وه‌ی خزمــــه‌ته‌كانی له‌و‬ ‫س��ای��ت �ه‌ ب��ب��ڕێ‌و ه��ه‌رواش��ب��وو‬ ‫نزیكه‌ی هه‌فتـــــه‌یه‌كه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫سایــــــــــــته‌كه‌ بۆ كوێ‌ چوو؟‬ ‫س���ای���ت���ه‌ك���ه‌ چ��ـ��ـ��ـ��ـ��ووه‌‬ ‫ناوه‌ندێكی زانیارییــــه‌وه‌ كه‌‬ ‫له‌هیچ ناوه‌ندێك ناچـــــێت‌و‬

‫هه‌رگــــــــــیز شتی وا نه‌بینراوه‌!‬ ‫شوێنی‌ سایتی‌ ویكیلیكس‬ ‫(‪ )30‬مه‌تر له‌ژێر ب �ه‌رددای �ه‌و‬ ‫پۆاڵینی‬ ‫ده‌رگایه‌كـــــــــــی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئ�ه‌و ده‌رگ��ای�ه‌ نیو مه‌تر‬ ‫به‌رگه‌ی‬ ‫ئه‌ستوریه‌تــــــــی‌و‬ ‫ه��ێ��رش��ی ئ �ه‌ت��ۆم��ی ده‌گ��رێ��ت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ بنكه‌ی نهێنی جیـــــمس‬ ‫بۆند نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ناوه‌نـــدێكی‬ ‫زانیارییه‌ به‌نـــــاوی (‪،)Pionen‬‬ ‫به‌كۆمـــــــــــپانیای‬ ‫س���ه‌ر‬ ‫بنهوفه‌ بۆ خزمه‌تگوزارییه‌كانی‬ ‫ئینته‌رنێت له‌سوێد‪.‬‬ ‫ئه‌م شوێنه‌ پێشترو له‌ساڵی‬ ‫(‪ )1934‬پ��ه‌ن��اگ��ه‌ی��ه‌ك��ب��وو‬ ‫ب���ۆ خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل �ه‌ب��ۆم��ب‪،‬‬ ‫دوات������ر ح��ك��وم��ه‌ت��ی س��وی��د‬ ‫ل�ه‌ش�ه‌ڕی‬ ‫له‌حه‌فتاكـــــــان‌و‬

‫س������ارددا گ���ه‌ش���ه‌ی پ��ێ��ك��رد‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ����ه‌وه‌ی ب��ب��ێ��ت به‌بنكه‌ی‬ ‫ف��ری��اك��ه‌وت��ن��ی ف��ه‌رم��ان��ده‌ی��ی‬ ‫ل �ه‌ك��ات��ێ��ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��دا واڵت‬ ‫رووبه‌ڕووی هێرشێكی ئه‌تۆمی‬ ‫به‌تێـــــــپه‌ڕبوونی‬ ‫ب��ووی �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫رۆژگ��ار كۆمپانیای (بنهوف)‬ ‫ی س��وی��دی كڕییـــــــه‌وه‌و‬ ‫گــــــــــۆڕی ب��ۆ ناوه‌ندێكی‬ ‫زان������ی������اری گ����رن����گ وه‌ك‬ ‫له‌وێنه‌كـــــاندا ده‌یبینین‪.‬‬ ‫ك���ۆم���پ���ان���ی���ای ب��ن��ه��ۆف‬ ‫شوێنه‌كه‌ی فراوانكردو گه‌شه‌ی‬ ‫پێكرد‪ ،‬چه‌ند دامه‌زراوه‌یه‌كی‬ ‫ك��اره‌ب��ای��ی ب��چ��ووك��ی ب��ۆ دان��ا‬ ‫كه‌به‌غاز كارده‌كات‪ ،‬مۆلیده‌ی‬ ‫دیزڵی جۆری مایباخ (‪)MTU‬‬ ‫ت��ێ��دای��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ژێ��رده‌ری��ای��ی‬ ‫ئ����ه‌ڵ����م����ان����ی ت��ێ��ك��ش��ك��او‬ ‫ده‌ستكه‌وتووه‌‪ .‬‬ ‫ئه‌م شوێنه‌ له‌نێو گردێكی‬ ‫به‌ردیندایه‌ ل�ه‌ن��ی��وه‌ی ش��اری‬ ‫س���ت���ۆك���ه���ۆڵ���م‪ ،‬ب��ه‌پ��ان��ت��ای��ی‬ ‫(‪ )11،950‬پێ‌ چوارگۆشه‌یه‌و‬ ‫ته‌نیا (‪ )15‬كه‌س ك��اری تێدا‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م ناوه‌نده‌ هه‌روه‌ها‬

‫ناوه‌ندی پڕۆسه‌كانی تۆڕی‬ ‫(بنهۆف) له‌خۆ ده‌گرێت‪،‬‬ ‫له‌گه‌وره‌ترین‬ ‫كه‌به‌یه‌كێك‬ ‫خ���زم���ه‌ت���گ���وزاری���ی���ه‌ك���ان���ی‬ ‫ئ���ی���ن���ت���ه‌رن���ێ���ت ل���ه‌س���وی���د‬ ‫داده‌نرێت‪.‬‬ ‫ت��ێ��ب��ی��ن��ی‪ :‬ئ����ه‌وان����ه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر سایتی ویكیلیكس‬ ‫ك�������ارده‌ك�������ه‌ن ب��������ه‌وه‌وه‌‬ ‫نه‌وه‌ســــــــتان‪ ،‬كه‌سایته‌كه‌‬ ‫ب��گ��وازن��ه‌وه‌ ب��ۆ ن��اوه‌ن��دی‬ ‫زانیاری (‪ ،)Pionen‬به‌ڵكو‬ ‫داب��ه‌ش��ی��ان��ك��ردووه‌ ب�ه‌س�ه‌ر‬ ‫چ �ه‌ن��د خ��زم �ه‌ت��گ��وزاری��ی �ه‌ك‬ ‫له‌سه‌رتاسه‌ری جیهان‪ ،‬بۆ‬ ‫گ��ه‌ره‌ن��ت��ی‌و ران �ه‌وه‌س��ت��ان��ی‬ ‫س��ای��ت �ه‌ك �ه‌و ه���ه‌ر ئ �ه‌م �ه‌ش‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو رێ��گ �ه‌ی��ان به‌‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ه‌ران��ی��ان داوه‌‬ ‫ئه‌وانه‌ی خزمه‌تی تایبه‌تیان‬ ‫هه‌یه‌ وێنه‌یه‌ك (كۆپییه‌ك)‬ ‫ل��ه‌س��ای��ت��ه‌ك��ه‌ ب���ۆ خ��ۆی��ان‬ ‫دروس��ت��ب��ك�ه‌ن‪ ،‬له‌ئه‌نجامدا‬ ‫به‌سه‌دان وێنه‌ له‌ویكیلیكس‬ ‫له‌جیهاندا ده‌بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ده‌بێته‌ ئ�ه‌وه‌ی ئه‌سته‌م بێت‬ ‫هه‌موو ئه‌و وێنانه‌ دابخرێن‪،‬‬


‫‪50‬‬

‫لڤینی‬ ‫زانست‌و‬ ‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫یاخود زانیارییه‌كانیان له‌ناو‬ ‫ببرێت‪.‬‬ ‫له‌كه‌ناڵه‌كانی راگه‌یاندنی‬ ‫جیهانیدا ژماره‌یه‌كی زۆر‬ ‫له‌وێنه‌و ریپۆرتاژ له‌ناوه‌ندی‬ ‫زانیاری (‪ )Pionen‬سویدی‬ ‫ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‪ ،‬ك �ه‌س �ه‌ر‬ ‫ب �ه‌ت��ۆڕی (ب��ن��ه��وف)ه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ن���اوه‌ن���ده‌ ل �ه‌پ �ه‌ن��اگ �ه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫ئ �ه‌ت��ۆم��ی��ی �ه‌ ل���ه‌ژێ���ر زه‌وی‬ ‫ل��ه‌س��ت��ۆك��ه��ۆل��م‌و س��ای��ت�ی‌‬ ‫ویكیلیكسی له‌و جێیه‌دایه‌‪.‬‬ ‫ئ����������ه‌و س�����ای�����ت�����ه‌ی‬ ‫ك �ه‌ب��اب �ه‌ت �ه‌ك��ان��ی پ��ش��ت به‌‬ ‫ب �ه‌ڵ��گ �ه‌ن��ام �ه‌ نهێنیه‌كانی‬ ‫وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا‬ ‫ده‌به‌ستێت ‪ Pionen‬له‌قووڵی‬ ‫(‪ )30‬م�ه‌ت��ر ل �ه‌ژێ��ر باخی‬ ‫(فیتابیرغ) له‌ستۆكهوڵمدایه‌و‬ ‫دی��واره‌ك��ان��ی زۆر به‌هێزو‬ ‫توندن‪ ،‬كاتی خۆی په‌ناگه‌یه‌ك‬ ‫بوو بۆ خۆپاراستن له‌بۆمب‬ ‫ل���ه‌ش���ه‌ڕی س������ارددا‪ ،‬ل �ه‌م‬ ‫ش��وێ��ن �ه‌دا دوو م��ۆل��ی��ده‌ی‬ ‫دی���زڵ ل �ه‌ش��ێ��وه‌ی مۆلیده‌‬ ‫ژێ��رده‌ری��ای��ی �ه‌ك��ان��ی (ن��ات��ۆ)‬ ‫به‌هێزی (‪ )1,5‬مێگاوات‬ ‫وزه‌ی ك������اره‌ب������ای ب��ۆ‬ ‫دابینده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی (‪)2008‬‬ ‫ئه‌ندازیاری سویدی (ألبرت‬ ‫ف��ران��س�لان��ورت��ا) دووب����اره‌‬ ‫په‌ناگه‌كه‌ی دروستكرده‌ووه‌‬ ‫له‌هۆلێك‌و‬ ‫كه‌پێكهاتووه‌‬ ‫چوار ژوورو رۆشنكه‌ره‌وه‌ی‬ ‫رۆژی تێدایه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��ۆ گ �ه‌ش �ه‌ك��ردن��ی رووه‌ك‬ ‫ب�ه‌ك��ارب��ێ�ت‌و تاڤگه‌ ئ��اوی‌‬ ‫ده‌ستكردو ح �ه‌وزی ماسی‬ ‫تێدایه‌و بڕی‌ (‪ )2600‬لیتر‬ ‫ئاو ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ه����ۆڵ����ی‬ ‫زه‌وی‬ ‫ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ك��ان��ی ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫رووی م��ان��گ ده‌چ��ێ��ت‪،‬‬ ‫به‌گشتی رووپێوی په‌ناگه‌كه‌‬ ‫ده‌گاته‌ زیاتر له ‌(‪)1000‬‬ ‫مه‌تر چوارگۆشه‌‪.‬‬ ‫‪ Pionen‬سه‌المه‌ترین‬ ‫پ �ه‌ن��اگ �ه‌ی �ه‌ ل �ه‌ج��ی��ه��ان كه‌‬ ‫له‌توانایدایه‌ به‌رگه‌ی هه‌موو‬ ‫هێرشێك بگرێت به‌بۆمبی‬ ‫ئه‌تۆمیشه‌وه‌‪.‬‬

‫ئه‌ودی ته‌کنه‌لۆژیا‬


‫کۆمپانیای لڤین‬ ‫بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫گروپی گۆڤاره‌کانی لڤین‪:‬‬ ‫لهكۆنگرهی (‪)13‬ی پارتیدا‪ ،‬بۆئهوهی مهسرور بارزانی دهنگی یهكهمی كۆنگره‬ ‫بێت‪ ،‬مهسعود بارزانی بهبێ ههڵبژاردن نێچیرڤان دهكاته جێگری خۆی‬ ‫‪No.‬‬

‫‪146‬‬

‫‪2010/12/10‬‬

‫‪www.lvinpress.com‬‬

‫جیاوازییهکانی نێوان‬ ‫کهسایهتی سیاسیی نێچیرڤان‬ ‫بارزانیو بهرههم ساڵح‬

‫پهرلهمانی کوردستان (‪ )58‬ڤێال به(‪ )1500‬دهفتهر دۆالر دهکڕێت‬ ‫"ئۆپۆزیسیۆنیش وهک پارتیو‬ ‫یهکێتی کهوتنه داوی لهزهتی ژیانو‬ ‫وهرگرتنی خانوو و ئۆتۆمبێلهوه"‬

‫نهێنیی سهرکرده کوردهکان لهبهڵگهنامهکانی ویکلیکسدا‬ ‫ویکلیکس‪ :‬بارزانی سازشی لهسهر کهرکوک کردووه‬ ‫دیپلۆماته ئهمریکییهکان‪:‬‬ ‫لهوانهیه ئێران یارمهتی دارایی گۆڕان بدات‬

‫"روسیاو ئەمریکا‬ ‫چەکیان داوەتە‬ ‫پەکەکە"‬

‫گۆڤاری لڤین‪)1( ...‬ی مانگ‬

‫تاڵهبانی یهکێکه لهو نۆ سهرکرده عێراقییهی‬ ‫کهپهیوهندیی بههێزی لهگهڵ فهرماندهی قودسی ئێران ههیه‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫‪No.1, january 2011‬‬

‫زانستو تهکنهلۆژیا‬ ‫ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستدهکات؟‬

‫‪DNA‬‬ ‫‪84‬‬

‫کۆدی نهێنی ژیان‬ ‫حاڵهتی ئایدز‬ ‫لهکوردستان ههیه‬

‫پیسبوونی ژینگهی‬ ‫سلێمانی بهژاوهژاو‬ ‫مهترسی بۆ دڵ ههیه‬

‫مایا‬

‫شارستانییهتی‬ ‫سووتاو‬

‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪)5( ...‬ی مانگ‬

‫پڵنگی‬ ‫بهنگال‬

‫گهشتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان‬

‫لڤین‌فه‌زیحه‌یه‌کی‌گه‌وره‌‌له‌هه‌ولێر‌ئاشکراده‌کات‬

‫(‪‌)37‬ده‌فته‌ر‌دۆالر‌بۆ‌دروستکردنی‌قوتابخانه‌یه‌کی‌وه‌همی‌وه‌رده‌گیرێت‬

‫‪No.‬‬

‫‪147‬‬

‫‪2010/12/20‬‬

‫‪www.lvinpress.com‬‬

‫ملمالنێی‌قوباد‌تاڵه‌بانی‌و‌‬ ‫کوڕه‌که‌ی‌مالیکی‌له‌دوبه‌ی‌‬ ‫ته‌قه‌کردنی‌تێکه‌وت‬

‫یه‌کێتی‌و‌یه‌کگرتوو‌له‌یه‌کترنزیکده‌بنه‌وه‌‬

‫بارزانی‌چواره‌م‬

‫(‪‌).....‬مەسرور‌مەسعود‌‬ ‫بارزانی‌‬ ‫مه‌سعود‌بارزانی‌‬ ‫له‌کۆنگره‌دا‌کوڕه‌که‌ی‌‬ ‫مه‌سروری‌وه‌ک‌میراتگری‌‬ ‫عه‌رش‌دیاریکرد‬

‫گۆڤاری لڤین‪)10( ...‬ی مانگ‬

‫ئه‌ندامێکی‌مه‌کته‌بی‌سیاسیی‌یه‌کێتی‪‌:‬گرفتی‌ئێمه‌‌ئه‌وه‌یه‌‌ئه‌وکه‌سانه‌ی‌‬ ‫له‌ناو‌سلێمانی‌مه‌سئولیه‌تیان‌هه‌یه‌‪‌،‬خه‌ڵک‌لێیان‌رازی‌نییه‌‬

‫؟‬

‫لڤینی بونیاد‪)15( ...‬ی مانگ‬

‫کــۆنگــرهی پارتــیو شکستی سیاسیانهی نێچیرڤان بارزانـــی‬ ‫‪No.‬‬

‫‪148‬‬

‫گومان لهسهر بڕوانامهی کهمال کهرکوکی ههیه‬

‫‪2011/1/1‬‬

‫‪www.lvinpress.com‬‬

‫عهدنان عوسمان‪:‬‬ ‫دهمانهوێت ئهم حکومهته‬ ‫بڕوخێنینو حکومهتی ههرێم‬ ‫بهدهستی ئێمهوه بێت‬

‫گۆڕان لهسهرۆکی ههرێم توڕهیه‬

‫سهرکردهیهکی گۆڕان‪:‬‬ ‫یهکهم ههڵهی ستراتیژی ئێمه ههوڵدان بوو بۆ کردنی‬ ‫سهرۆکی ههرێم بهمهرجهعێکی بااڵی کورستان‬

‫گۆڤاری لڤین‪)20( ...‬ی مانگ‬

‫خۆپیشاندانهکانی پارێزگای سلێمانی دژی واژووی یاسای خۆپیشاندان‪،‬‬ ‫پێگهی سهرۆکی ههرێم الوازدهکات‬

‫‪21‬‬ ‫ئه‌وه‌ی‌سیاسه‌ت‌تێکیده‌دات‪‌،‬هونه‌ر‌بوونیادی‌ده‌نێته‌وه‌‬ ‫مانگانه‌یه‌کی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌هونه‌رییه‌‬

‫لڤینی نوێ لهو ماڵهی‬ ‫رووداوهکهی کانی گۆمهی‬ ‫تێدا روویدا نهینییهکان‬ ‫ئاشکرادهکات‬ ‫"باندێکی‌گه‌وره‌ی‌له‌شفرۆشی‌‬ ‫له‌پشت‌رووداوه‌که‌وه‌یه"‌‬ ‫ئامۆزایه‌کی‌ژنه‌که‌‪ :‬که‌سێک‌ته‌عدای‌‬ ‫شه‌ره‌ف‌بکات‌و‌یه‌کسه‌ر‌ئازادبکرێت‪‌،‬‬ ‫ئێمه‌‌چۆن‌قبوڵیده‌که‌ین‬

‫حه‬ ‫که رۆڵی مه عهلی‬ ‫خان بۆ ل‬ ‫مالزم‬ ‫خهڵک پێی موحسینم بینی‪ ،‬ڤینی نوێ‪:‬‬ ‫اندهیانوتم‬ ‫گورگهکه‬ ‫هاتهوه‬

‫چۆمان رهشید‪ :‬من گۆڕان نیم‬

‫کچێ‬ ‫بهههشت م ک‪:‬‬ ‫ک‬ ‫لیۆ‬ ‫تهسویره وڕێک بۆ نمدا‬ ‫که‬ ‫م باڵونهئهوهی‬ ‫کا‬ ‫تهوه‬

‫لڤینی نوێ ‪)25( ...‬ی مانگ‬

‫حیکمهت هندی‪:‬‬ ‫ههرکات مردن هات‪،‬‬ ‫وێڵکهمی لێدهکهم‬

‫‪s. com‬‬

‫‪s‬‬ ‫‪vinpre‬‬

‫ه گۆڤارێکی تایبه‌ت به‌گه‌شه‌پێدانی‬ ‫به‌منزیکان ‌‬ ‫ه ده‌رده‌چێت‬ ‫مرۆیی له‌الیه‌ن کۆمپانیای لڤینه‌و ‌‬

‫‪www.l‬‬

‫ئهحمهد ساالر‪ :‬من دهوڵهمهندترین شانۆکارم‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.