www.lvinpress.com/science magazine
No.1, january 2011
زانستو تهکنهلۆژیا ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستدهکات؟
DNA 84
کۆدی نهێنی ژیان حاڵهتی ئایدز لهکوردستان ههیه
پیسبوونی ژینگهی سلێمانی بهژاوهژاو ه مهترسی بۆ دڵ ههی
مایا
شارستانییهتی سووتاو
پڵنگی بهنگال
گهشتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان
www.lvinpress.com/science magazine
No.1, january 2011
زانستو تهکنهلۆژیا ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستدهکات؟
DNA 84
کۆدی نهێنی ژیان حاڵهتی ئایدز لهکوردستان ههیه
پیسبوونی ژینگهی سلێمانی بهژاوهژاو مهترسی بۆ دڵ ههیه
مایا
شارستانییهتی سووتاو
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤینو چاپخانهی دلێر بههاوبهشی دهریدهکهن No.1, january 2011 خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهو ه سهرۆکی ئهنجومهنی بهڕێوهبردن :ئهحمهد میر ه سهرپهرشتیاری رۆژنامهوانی :هێمن باقر سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری نووسین :دڵشاد ساڵح
پڵنگی بهنگال
بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی سکرتێری نووسین :ساالر مهحمود ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان .سلێمانی. گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی
گهشتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان
Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
29 48 14 30
ine
magaz
ience
. com/ sc
inpress
www.lv
هكنۆلۆژیاوه ب��هدهری ت ی ل��هڕاده مرۆڤایهتی پێشكهوتن ب �چ �ووك، �هدهی ی ێنی ههنگاو كانی زان �س �ت ل �هس هر ب���ووه بهگوندێك هی پڕ لهنه چ هورهی بهس پێشكهوتنه ههندێك ناو ت لهناوكی ر گ ورد تهنانه هك بهرهو جیهان زۆر ستهمدا گۆڕانكاری زۆ هژین ،لهالی رهی لهدڵی نا كهتێیدا د ت، زۆر گ��هو بی جیهانهدا هێ ری ،لهالیهكی دهنێ ردت �ر نهێنی ن لهم سهر ئهو و یا ان قیینهوهی ز ناكا كان ئهتۆم بههۆی ته پیشهسازییه حهشار داوه ،كهزا ی ئهو نهێنییه و بو هسه ۆیدا وه رهوه پێشكهوتنی كهر سانتر كردووهتهوه ،خ سهری جیهان بۆ كردنه هرههمهكانی ت یهكێك لهب و ئا ه ائ شتێك ت رۆڤ زۆر كه می دهبێت. ژیانی بۆ م یاتی هیواداره ههموو هو ههنگاو دهنێن ،وتهری كوانته ۆڤه هاوێت بۆ ئ ۆمپی ی تهقیینهوه لهئێستادا مر ت دهس �ت ب یان دروستكردنی ك ی هاوشێوه ت ،دهی�هوێ� وودا ،زۆربه وستكردنهوه زهوهی بۆ كا سهدهی رابرد در �هر ب ێنانهی كه له گ���هورهك���ه ل �هس ی تێبگهین و ش هوه وون. ئ��� گ��هردوون��هی بهتهنیا خهیاڵ ب هدهی بیست ئ��هم س� ب����ۆ ئ����اوا س�هرهت��ای ش �ۆڕش��ێ �ك �ی ئ��ێ���م���ه ی ووهDNA ، م���رۆڤ���ای���هت��� دا بهرپاكرد، ستب هی لهزانست درو ش���وێ ��ن���هی���ه هور هرههمهكانی و گ لهئێستادا ب ئ�������ه ���ی م �رۆڤ �ه كه ��زهر ،وزهی خ���هون �ن��ی �ن ،ل���هی� ك���ه ی بكاتهوه. � �ی دهب� هر ،مۆبایل، زانستو تهکنهلۆژیا نهێنییهكه مپیوت ل�هه�هم�وو ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستدهکات؟ ناوكی ،كۆ نێت ،بهرزه ئێستا ۆت ،ئینتهر ك زی ���ات ���ر DNA رۆب� ك��اره��ێ��ن�ان�ی ك����ات����ێ���� ��هی��ن��هر ،ب�ه خ�هون�هك�هی 84 گ تری وزه، ره هرچاوهكانی ه��ی���وادا .گهیشتنی س مایا ب��ێ��ت�ه دی هوت وهك���و ج �گ �ه ل���هن��� وچهی نانۆ ان �ای��ان بهنا ی �ا م� ر ه �� گ ز و ���ان���هی كه ئ���ا رهس خ����ۆرو ...ه���ت���د، ئ ���هو ك���ه هدا كهڵكیان ژان� زهویو ك �ی ن���وێ، لهژیانی رۆ زۆر بچووك وازێ � پڵنگی ب �هش��ێ � رهو خێراییه لێوهردهگرین ههمانكاتیشدا رۆیشتن به بهنگال �ات �هوه ،له ئهندازیاری ك ه د بهرزهكان رتر دهكات. گهشتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان چارهسهری زۆر كارییگه وه پاراستنی ك، تره جنێتی ���هن ���ج ���هو لهالیهكی ن ،بهههموو سەر نووسەر رپ ��� هما ش����ێ ۆش����ی����ی����ه زهوییه تاقانهك ه ل�هه�هم�وو �� خ�� �ی�هو ن����ه �ن ���دهك����ان، گ��ی�ان��ل�هب�هران��ی� ۆیه گرنگه ك ���وش��� رسیدایه ،ب دن �هوهی ۆشایی همهت وی ئاگادار دروس��ت �ك �ر ش ،چوون بهرهو ناخی ب ی كاتێك زیاتر ل انی سهر زه وستبوون رسییهك انی له هپاراستنیدا. ئهندامهك ینهوهی سهرچاوهی در یهكی ئێمهش لهمهت هشدار بین ل تێرهو تاڕاده ئاسمان ،دۆز كهباسمانكرد بۆ ئهوهی ب هئهس ی ن ههسارهو ئهستێرهو گهل موو ئهمانهو زۆر بی ههۆی ههموو ئهوشتانه مان پێكهوه وهی ههموو هردوون ،هه ب انستییه ئه گ تێبگهیینو زۆر ههموو رههمی ئهو شۆڕشه ز تای ئێمه لێرهین ،بۆ انكارییهكانی ه هانهو گۆڕ ه ب ر داربێت لهو ه شتی تریش س نۆزدهههمو جی بتوانێت بهش ایی سهدهی لهم ی كوردیش كه لهكۆت پێكردووه. تو نهتهوه هدهی بیستهمهوه دهستی ��هدهی بیس انكاریانهدا. س س� ریو گۆڕ ئێستا ل �هس �هرت��ای ینهوهی زانیا بههۆی تهقی هك ،جیهان ی
سهروتار
www.lvinpress.com/science magazine
No.1, january 2011
کۆدی نهێنی ژیان
حاڵهتی ئایدز لهکوردستان ههیه
شارستانییهتی سووتاو
پیسبوونی ژینگهی سلێمانی بهژاوهژاو مهترسی بۆ دڵ ههیه
5
ههمهرهنگ
ژیان لهڕهنگهكاندا، رهنگی سهوز ی ك �هن �هدا، �اوا ب��اك �ووری خ���ۆرائ� كاریگهری ی ئهم دیاردهیه بههۆ هتمۆسفێری ی درهختی بۆق لهسهر ئ دا ه �� � ان و ه ر �� �ۆ ی زهوی �دا �ێ���ك���ی ش � ل���هژوان � اڵی �هك �ی ب��ای خ جهمسهرهكان ر گ �ه زهوی له دوو ب���ۆق ل��هس��ه رووبـــاری ستدهبێت. لهدهلتـــــای ی درو نا بهرانبهر س �هوز یای لۆیزیا دهمی خێو ز ئاتشهفاال و ه گ �ی س � ی و ل��هدهم��ی هك وهس��ت��اون ،رهن � نگهكانی ئهشكهوت زێ���ك���ی ئ���ا �� ههموو ره و و س���هوزی ی روشتدا له ح���ه ی ری �وف �ری � دا ك نێ وێ س ش ه � وت ل ز دهداتهوه، هزی �ات �ره ل �هه �هم �وو ن ،گیا ،ئ�هش�ك�ه چالیوبول بلێ �ا � � ك ك ك����ردووه ه ی � �ت ان � خ ست �هاڵی دره دار ئ��ام��ێ��زی ههیه ،گ پهپوولهكان ،یان وهك خ��ێ �و ر، �ا � م ی، پولهكی ر . و ��اك �و رێكدا ون بۆ ئهم ن �ان �هت روون��اك��ی ب ـــۆشی ،بهگهشتیا ئهوی چو ت �ه هی ژیانخ ی ه جێگهی انــــ بههۆ انه ،ب�ووهت� سهوز نیش هڵبهت الیهنگرانی شوێنه ئاس وش�تو ه ی خهڵك. س�ر سهرنج اڵیهكی پانی ژینگهیه. لهسهر گه دارهوان ك وز لهسهر ماری سهوزی ی دارهوان بۆقێ قێكی س �ه ۆ ی س���هوز ب ر ه سوێسنه، س سوێسنهی ك لهدهشته ی ان مارێ هاڵینهكهیدا پ یا ی ال ك اتشافا هاڵیه هپهناگه گ كۆستاریكا، گ كهوتوو لهدهلتای ئ ئ �هم �ه ل ی � اب ر �ا � ك د ئاو �� � هن مهسێرهكانی ی هس����ت����اوه ،ه���هرچ��� ه ،بهاڵم نزمهكان رانییه گهر دارستانه با و رووب��ارهی� بایۆلۆژیكی ئهم ی نیشتهجێی ن ئهمان ،لهباكووری ئهم ناوچهیه وێستگه ل �هب��اوهش وجۆرهكانیا ی ها بهناوبانگی سلیڤا ۆ توێژینهوه . ن ب ه د نهدا گهوره م ناوهنده ب ه ی ك ه ئ ر و گرتووه، و بیناكراوه. رووناكی باك ووری ،ی��ان ئیكۆلۆژی Nation ك���ی ب ��اك��� هر al روون��ا نمایشێكی لهس رچ������اوه: بۆریالس، س�������ه ی ك چهقۆی Geogra بهرهبهیان ئاسمان ،نزی phic رووناكی له ههرێمی ،)Yellowk (nife زهرد
7
6
ههواڵ
ههواڵ
یهكهم ریخۆڵهی مرۆڤ لهتاقیگهدا دروستكرا زانایان لهنهخۆشخانهی سین سیناتی لهوالیهتی ئۆهایۆ توانیویانه بهسوودوهرگرتن لهخانه بنچینهییهكان یهكهم ئهندامی مرۆڤ واته ریخۆڵه لهتاقیگهدا دروستبكهن ،كه بهههنگاوێكی گ �هوره بۆ دروستكردنی ئهندام ل�هدهرهوهی لهش بۆ جێگرتنهوهی ئهندامه لهكیسچووهكان ،یان تێكچووهكان دادهنرێت. پێشتر ئ �هوهی بهكهڵك وهرگرتن لهخانه بنچینهییهكان كرابوو، دروستكردنی سییهكانی مشك بوو ،جیمز ویلو جیسۆن ئیسپنسن ،ئهو كهسانهن كهیهكهم ئهندامی مرۆڤیان دروستكردوه. ئاكامی تاقیكردنهوهكان لهسهر گیانلهبهران وا نیشان دهدهن كهدهكرێت ئهم ریخۆڵهیه بهسهركهوتوویی بۆ نهخۆشهكان بهكاربهێنرێت. سهرچاوهNature :
كونهرهشێك كونهرهشێكی تر ههڵدهلوشێت باوانی كرۆكۆدیلــــــــــــــــــهكان گیاخۆربوون ب���هدۆزی���ن���هوهی ب �هب �هردب��ووی 6.5ملیۆن س��اڵ�هی ك��رۆك��ۆدی��ل، وا دێته ب�هرچ��او كه ئ �هم راوچییه ترسێنهره لهسهر ههندێك جۆری ج��ی��اواز گهشهی ک���ردووه ،چونكه ئهم به بهردبووانه ههم كرۆكۆدیله زهبهالحهكانی تێدایه ،ههم ههندێك جۆری ورد كهگیاخۆر بوون. زانایان لهسهر ئهو باوهڕن ئیتر ناكرێت بهكرۆكۆدیل بوترێت به ب �هردب��ووی زی��ن��دوو .پێشتر وای��ان دادهن����ا كهههندێك لهجۆرهكانی كرۆكۆدیل لهچاو سهردهمانی پێش مێژوو تهنیا تۆزێك گۆڕانكارییان ب�هس�هردا ه��ات��ووه ،بۆیه دهیانگوت ئهمانه به بهردبووی زیندووی ئهم سهردهمهن ،بهاڵم ئهو لێكۆڵینهوانهی كه لهم دوایانهدا لهسهر كرۆكۆدیله ب �ه ب���هردب���ووهك���ان ئ �هن��ج��ام��دراون دهریدهخهن كهئهوانهی ئهم سهردهمه لهڕاستییدا ل�هس�هر بنچینهی زۆر جۆراجۆر گهشهیان سهندووه ،باوانی كۆنی ئهم گیانلهبهره ،ههم كرۆكۆدیلی
زۆرگ����هورنو ه �هم نموونهی زۆر بچووكی شێوه پشیله. پێكهاتهی لهش ی كرۆكۆدیلی ئێستا كهههڵگر شهویلگهی درێ��ژو كلكی بههێزو شهویلكهی بههێزه ،خۆیان لهگهڵ ژینگهی ئاویدا گونجاندووه ،بهاڵم بهپێچهوانهی باوهڕی گشتی ،زانایان ب��اوهڕی��ان وای �ه كهپیكهاتهی لهشی ك��رۆك��ۆدی��ل�هك��انو مارمێلكهكانو گاریلهكان لهسهر ههندێك بوونهوهری تری پێش مێژوو گهشهیان سهندووه، كهپێكهاتهی جهستهیان جیاوازبووه. ل����هك����ات����ی دۆزی�������ن�������هوهی )Simosuchusوه (clarki ل��هده س��اڵ ل���هوهو پێشهوه تائێستا دێ��ری��ن��ن��اس��ان ه �هوڵ��ی زۆری����ان بۆ دۆزینهوهی پاشماوهی به بهردبووكه لهماداگاسكارداوه ،دوای ده ساڵ ئێسکهپهیکهرێک بهنزیكهی ت�هواو دۆزرای�����هوهو ئ �هو لێكۆڵینهوانهی ك��ه ل��هس��هری��ك��راوه ق��س �هو باسی زۆری سهبارهت بهكرۆكۆدیلهكانی
نهخـــۆشـێكی ئایـدز بهتــهواوی دهرمـــانكــــــرا ت��وێ��ژهرهك��ان رێگهیهكی ت��ازهی��ان ب��ۆ دهرم��ان��ی ئ��ای��دز دۆزی����وهت����هوه ،پ��ی��اوێ��ك��ی ٤٤ س��اڵ��هی ئ �هم��ری��ك��ی ك �هه �هم شێرپهنجهی بووهو ،ههم ئایدز دوای چارهسهركردنی نهخۆشی شێرپهنجهكهی بهیارمهتی خانه ئ��ای��دزهك�هش��ی بنچینییهكان بهتهواوهتی چارهسهر كرا .ئهم كهسه كهناوی (تیموتی براونه)،
ئێستا لهئهڵمانیا دهژی ،سهرهتا بهچارهسهری تیشك سیستهمی خ��ۆپ��ارێ��زی��هك��هی ب���هت���هواوی لهكارخرا ،ئهمجار لهیهكێكهوه بهشێك لهسیستهمی خۆپاریزی وهرگرت ،لهڕاستیدا پزیشكهكان ههندێك لهخانهكانی سیستهمی خۆپارێزی كهسی خۆبهخشیان بۆ كهسی نهخۆش گواستهوه. پ��زی��ش��ك �هك��ان ه��ێ��ش��ت��ا دهڵ��ێ��ن
تیمۆتی دوای����ی چ �هن��د س��اڵ نهتهنیا شێرپهنجهكهی ،بهڵكو ئایدزهكهشی دهرمانكراوه. نهێنی ئهم بابهته لهكهسه بهخشهرهكهدایه كهیهكێكه لهو كهسه زۆر دهگمهنانهی كه بهشێوهی سرووشتی نهخۆشی ئ���ای���دز ك���اری���گ���هری ل �هس �هر دانانێت ،ههروهها ئهم كهسه ل��هب��ارهی جینیتیكییهوه زۆر
نزیكبوو لهنهخۆشهكه، ه�����هروه�����ا زان����اك����ان ل��هس��هر ئ���هو ب����اوهڕهن ك��ه ئ���هم ش��ێ��وازه زۆر م�هت��رس��ی��دارهو لهوانهیه ن��هخ��ۆش��هك��ه ب��م��رێ��ت، بۆیه دهبێت ل�هدووب��اره ك��ردن �هوهی��دا زۆر وری��ا بن. سهرچاوهCNN :
ئهمڕۆ دروستكردووه .ناتان جان ك��ل��ی ،ی�هك��ێ��ك ل �هئ �هن��دام��ان��ی ئ�هو توێژینهوهیهی كه وتاره زانستییهكهیان ل�����ه(Vertebrate Paleontology )Memoirباڵوكراوهتهوه ،لهمبارهوه دهڵ��ێ��ت :ك�ه ل�هس�هرو شهویلگهی خوارهوهی به بهردبووهكه بهتهواوی ماوهتهوه .ئهمهو ئهو ئێسكانهی كه بهكوالیتیكی بهرزهوه لهبهردهستدایه، ب��ووه بههۆی ئ��هوهی كهپێكهاتهی ئێسكی سهرهكهی ههم لهناوهوهو ههم لهدهرهوه بهوردی لێكۆڵینهوهی لهسهر بكهین .تهنانهت توانیمان وردهك��اری زۆر دهگمهن لهڕێگهی جوڵهی بچووكترین ههستهدهمارو دهمارهكانی خوێن دهستبخهین .ئهم لێكۆڵینهوهیه پێنیشانی داوه كه(S. )clarkiل�هگ�هڵ ج��ۆرهك��ان��ی تری كرۆكۆدیل جیاوازی زۆره ،چونكه ل��م��ۆزو كلكی ك��ورت �هو لهههمان كاتیشدا جهستهی وهك تانكی وایه. ب �هم شهویلگه ك��ورتو كهمهێزهو ئهو ددانه گهورانهوه ئهم گیانلهبهره
ناتوانێت ل �هئ��اودا راوب��ك��ات ،بۆیه جیاوازی زۆری لهگهڵ كرۆكۆدیلی ئێستادا ههیه. توێژهران باوهڕیانوایه كرۆكۆدیله كۆنهكان لهوشكایدا ژیاونو سهوزهو گیایان خ����واردوه ،ئ �هم گیانلهبهره سهرسوڕهێنهترین جۆری()S. clarki یهو پێش 66ملیۆن ساڵ لهئێستا ژیاوه. چهند مانگ پێش ئێستا دێرینناسانی چ��االك لهتانزانیا ،بهبهردبوویهكی بچووكی شێوه كرۆكۆدیلیان دۆزییهوه كهددانهكانی وهك ددان��ی گیانلهبهره شیردهرهكان وابوو ،ددانه نائاساییهكانی كرۆكۆدیلی شێوه پشیله لهگهڵ ددانی شێوه قوچهكی كرۆكۆدیلی ئهمڕۆ كهبۆ ههڵدرێن كهڵكی لێوهردهگیرێت ج���ی���اوازه .ل��هن��او پ��اش��م��اوهك��ان��ی بهجێماو كرۆكۆدیلێكی زۆر گهورهی 8تهنی ب��وون��ی ه�هی�ه ،ك�ه لهساڵی 2001دۆزرای�هوه ،لهوكاتهوه زانایان خهریكی تۆژینهوهن بۆ روونكردنهوهی سهرچاوهی ئهم گیانلهبهره. سهرچاوهBBC :
تاڤگهی نیاگارا وشككرا جوڵهی زهوی لهساڵهكانی (1931و )1954لهناوچهی نیاگارا بهردێكی زۆری بهرهو تاڤگهكه نارد .بۆیه ( )42ساڵ لهمهوپێش ئهندازیارانی سوپای ئهمریكا تاڤگهی نیاگارایان بۆ یهكهمجار له ( )12ههزار ساڵی پێشوودا وشككرد ،بهمهبهستی البردنی ئهو بهرده زالنهی كه كهوتبوونه بهردهم تاڤگهكه ،بهاڵم ئهو پڕۆژهیه بههۆی باری داراییهوه شكستی هێنا ،تهنیا ههندێك كاری بچووك بهمهبهستی قایمكردنی بهشه سستهكانی تاڤگهكه ئهنجامدرا .ئهندازیارهكان لهنۆڤمبهری ( )1969بهتهقاندنهوهی ئهو بهربهستهی كه بۆ الدانی ئاوهكه دروستیانكردبوو ج��ارێ��ك��ی ت��ر ئ���اوی���ان ب��ۆ تاڤگهكه گ �هڕان��دهوه ،لهئێستا ههندێك وێنهی ن��وێ ل �هو رووداوه ب�ڵاوك��راوهت �هوه. سهرچاوهDailyMail :
زانایان لهم هاوشـــێوهسازییهدا ك����ه ل���هڕێ���گ���هی داڕش���ت���ن���ی پ��ڕۆگ��رام��ی پ��ێ��ش��ك�هوت��وو بۆ م���اوهی چهندیــــــن مانگ لهبهرزه كۆمپیتهرهكان خهریكی كار ب��وون ،كوونه رهشێكیان ل����هالی ك��ون��ه رهش��ێ��ك��ی تر ك �هس �هد ق��ات گ��هورهت��ر ب��وو دان���ا ،ك���هزۆر ل �هو ب��ارودۆخ �ه دهچێت كهبهڕاستی لهسروشتدا روودهدهن. ك�����ارل�����ۆس روس���ت���ێ���ر، مامۆستای زانستی ماتماتیك ل�����هدهزگ�����ای ت���هك���ن���هل���ۆژی رۆچستێرو ئهندامی ناوهندی رێژهییو كێشكردن کۆمپیوتینگ لهراگهیاندنێكدا وت��ی :ئهو كونهڕهشانهی كهبهیهك قهبارهن ل �هس��روش��ت��دا ل �هی �هك��ن��اك �هون، بهڵكو ئهوانهی بهریهكدهكهون رێ���ژهی بارستاییهكهیان یهك لهسهر سێ ،یهك لهسهر ده ،یان تهنانهت یهك لهسهر ملیۆنه. ت��������وێ��������ژهران دهڵ����ێ����ن ت��ائ��ێ��س��ت��ا واب���ی���ردهك���رای���هوه ك����هه����اوش����ێ����وهس����ازی ب��ۆ دوو ك���ون���هرهش ك��هڕێ��ژهی ب��ارس��ت��ای��ی �هك��ان��ی��ان 100:1 ب��ێ��ت م���هح���اڵ���هو پ��ێ��وی��س��ت��ی
بهكۆمپیـــتهری زۆر بههێز ه����هب����وو ،ب������هاڵم ل��وت��س��ۆو ه������اوك������ارهك������هی ی���وس���ف زل��وخ��وور توانیان توانـــایی كۆمپیتهرهكانیان ب��ۆ دی��زان��ی تیوری فیزیكی رێ��ژهی گشتی زیادبكهن. ئ���هوان ه �هروهه��ا ل�هب�هرزه كۆمپیتهری رانجر لهناوهندی پ���ێ���ش���ك���هوت���ووی زان���ك���ۆی ت �هك��س��اس ك �هه �هڵ��گ��ری 70 ه �هزار پڕۆسێسێره بۆ ماوهی س��ێ م��ان��گ ،ب��ۆ ئهنجامدانی ئ��هم هاوشێوهسازییه ئ��اڵ��ۆزه بهکارهێنرا. ت�����وێ�����ژهران ه����هروهه����ا دهی�������ان�������هوێ�������ت ك����هئ����هم هاوشێوهسازییه بۆ كونهرهش بهبارستایی كهمترو كونهرهشه بهكـــــاربهێنن، دوانییهكــــان ه����هروهه����ا ئ���وم���ێ���دی ئ���هوه ه����هی����ه ك�����هئ�����هم م���ۆدێ���ل���ه ن��وێ��ی��ان�ه ،ی��ارم�هت��ی��دهرب��ێ��ت بۆ بینینی چۆنیهتی یهكگرتنی كونهرهشهكان بهئامرازی وهك لیگۆو ئاسمانپێوی لیزا. ئهم توێژینهوانه له "فیزیكاڵ ریڤیوو لێتهر" باڵوكراوهتهوه.
9
8
ههواڵ
ههواڵ
ئهم مشكان ه خاوهنی دوو باوكن ،بهاڵم بێدایكن
لیستێك لهپاسوۆرد ه دزراوهكانی بهكارهێنهرانی ئینتهرنێت لهئهمریكا شیكردنهوه لهسهر نزیكهی ( )٢٠٠،٠٠٠پاسوۆردی دزراو نیشاندهدات كهزۆرترن له ()password( ،)١٢٣٤٥٦دا هاوبهشن ،بۆ هاكرهكان ئهم پاسوۆرده دۆزینهوهیان زۆر ئاسانه ،ههروهها زۆربهی خهڵك كاتێك سهردانی سایتهكانی ئینتهرنێت دهكهن ،لههاوشێوهی ئهمانه له پاسوۆرد سوودوهردهگرن. زۆرب �هی ئهو كهسانهی كهسایتهكانی وهك گیزمۆدۆ ،كۆتاكو، تویتهر ،فهیسبووك كهڵكوهردهگرن ،بهیهك پاسوۆردهوه دهچنه ناو سایتهكانهوه ،بهپێی تۆیژینهوهی شیكاری ئاسایشی سۆفۆس ،نزیكهی یهك لهسهر سێی خهڵك بۆ ههموو سایتهكان یهك پاسوۆردیان ههیه. گراهام كلۆلی سهرۆكی راوێژكاری لهسۆفۆس لهو بارهوه دهڵێت "دهبێت بۆ ههموو سایتێك وشهیهكی تێپهڕی جیاوازت ههبێت". كلۆلی پێشنیاردهكات كهڵكوهرگرتن لهسۆفتوێری ئیدارهی پاسوۆرد، وهكو ( ،)1Passwordیان ( )LastPassیارمهتیدهرێكی باشه بۆ پاراستنی پاسوۆردهكهتان كاتێك دهچنه ناو سایتێكهوه .كلۆلی ههروهها دهڵێت "ئهم سایتانه یارمهتیتان دهدا بۆ دروستكردنی وشهی تێپهر بهئاسایشی زۆرهوه ،ههروهها بهشێوازێكن دهكرێت وشه تێپهڕه سهرهكییهكهت لهبیر نهچێت". ب �هراوردك��ردن��ی ئ �هو وش �ه تێپهڕانهی ك�ه لهسایتهكانی یارییه كۆمهاڵیهتییهكان ( ) RockYouكهئهمساڵ زۆر لهوشه تێپهڕهكانی دزراون، یان وشهی تێپهره دزراوهكانی سایتی ئیمێلی ( )Hotmailكهساڵی پار دزران پێنیشان دهدات كهژمارهیهكی زۆر وشهی تێپیهڕ له(،)١٢٣٤٥٦ یان ()iloveyouدا هاو بهشن. ناوی كۆمپانیاكانی وهكو ( ،)Samsungیان ( )Dellزۆربهی كات لهناو وشه تێپهڕه دزراوهكاندان ،چونكه ئهم وشانه لهسایتهكاندا بۆ ریكالم بهفراوانی بوونی ههیه ،كاتێك بهكارهێنهر دهیهوێت پاسوۆرد دابنێتو بیر لهوشه دهكاتهوه ،وشهكانی سهر مۆنیتهری كۆمپیتهرهكهی لهههموو وشهیهك زیاتر ئامادهیی بوون بهپاسوۆردیان تێدایه. سهرچاوهDailytelegraph :
گهلهئهستێره زۆر وێنه تازهكانی گهلهئهستێره دوورهكان كهبهكامێرای ()WFC3 ی ت�هل��س��ك��ۆپ��ی ه��اب��ڵ گ��ی��راوه، ل �هس �هرهوه الی چ �هپ بهشێوهی ی ك��ات��ژم��ێ��ر ،وێنهی س���ووڕان���هوه ی��هك��هم )NGC6302( ،بریتییه لهنیبۆالیهكی پهپوولهیی ،لهدهووری ئهستێرهیهكی مردوو ،وێنهی دووهم گروپێك لهگهلهئهستێرهكان كهناوی ستیفن كوینتیان لێنراوه ،ژێر وێنهی پێشوو ناوچهیهكی دروستبوونی ئهستێره لهنێبۆالی كارینا ،وێنهی پ��اڵ ئ��هو گروپێكی س��هد ه��هزار ئهستێرهیی ،واته بۆلێكی گلۆباڵ ESA, and the Hubble ,)NASA
)SM4 ERO Teamتهمهنی ئهو تهنانهی ك�ه لهئاسماندا دیبینین چ �هن��ده؟ ب���اوهڕوای���ه كهسیروس، واته رووناكترین ئهستێرهی ئاسمان تهمهنی نزیك ( )200بۆ ()300 ملیۆن ساڵ ببێت. مانگو خۆر زۆر بهتهمهنترنو تهمهنیان نزیكهی ( )4.5ملیارد ساڵه. وێ��ن��ه ت���ازهك���ان ك �هب �هه��ۆی تهلسكۆپێكهوه گیراون نیشان دهدهن كهگهلهئهستێره كۆنهكان بهمهودایهكی زۆر ئ��هم ژم��اران��ه تێدهپهڕێنن، ههندێك لهوێنهكان نیشان دهدهن كهتهمهنی گهلهئهستێرهكان دهگاته دهورووب����هری ( )13ملیار ساڵ،
لهكاتێكدا گهردوون خۆی تهمهنی ( )13.7ملیار ساڵه ،بۆیه كاتی دروستبوونی ئ �هم گهلهئهستێرانه لهسهردهمی گهنجییهتی گهردووندا بوون. گ���������ارس ئ���ی���ل���ی���ن���گ���ورس ئهستێرهناسی زانكۆی كالیفۆرنیا، سانتا كروز ،كهیهكێكه لهئهندامانی ئهو تیمهی لێكۆڵیینهوهیان لهسهر گهلهئهستێرهكانی وێنهكه ك��ردووه دهڵێت "ئێمه گهڕاینهوه بۆ ()13 م��ل��ی��ار س���اڵ ل���هوهوپ���ێ���شو ئ �هو گهلهئهستێرانهمان بینی كه ()600 بۆ ( )700ساڵ دوای بیگ بانگ دروس��ت��ب��ب��وون ،وات���ه سهردهمێك كهگهردوون وهك منداڵێكی چوار سااڵنبووه". وێنهكان بهتهلسكۆپی هابڵ له ( )353میل لهسهرهوهی زهوییهوه گیراوه )20( ،ساڵه ئهم تهلسكۆپه كهبهدهووری زهویدا دهسووڕێتهوه وێ��ن�ه ل�هق��واڵی��ی ئاسمان ب��ۆ ئهو ئهستێرهناسانهی كهلێكۆڵینهوه لهسهر زانیاریهكان بۆ تێگهیشتنی زیاتر دهربارهی گهردوونو ئهو شوێنهی كهتێیداین دهنێرێت. سێ تیمی زانایان لێكۆڵینهوهیان لهسهر وێنهكان كردووه ،ههر سێ تیمهكه گهیشتن ب �هو ئهنجامهی ك �هگ �هل �هئ �هس��ت��ێ��رهك��ان��ی ش��وێ��ن�ه دوورت��رهك��ان��ی ب��ۆش��ای� ی ئاسمان
زۆر دوورهكان لهشوێنه نزیكهكان رووناكییهكهیان ك��هم��ت��ره ،ئ���هم ب��اب �هت �ه جێگهی سهرسوڕمان نییه ،چونكه بهپێی ی كهئهستێرهناسهكان ئ �هو شتانه دهرب�����ارهی گ�����هردوون دهی��زان��ن، كهڕووناكی گهلهئهستێره دوورهكان كاتی زۆرتریان پێویسته بۆ گهیشتن بهسهر زهوهی ،بۆیه سهیركردنی قوواڵیی ئاسمان بهمانای گهڕانهوهیه بۆ كاتی رابردوو. كاتێك زاناكان سهیری وێنهی گهلهئهستێره دوورهكان دهكهن ،ئهو وێنهی ئهستێره ،یان گهلهئهستێرانه دهبینن كههی ملیونهها ساڵ ،یان ملیارهها س��اڵ لهوهوپێشه ،وات�ه هی ئهو كاتهیه كهگهلهئهستێرهكان خهریكن دروستدهبن. ب����ۆ گ���رت���ن���ی ئ�����هم وێ��ن��ان��ه تهلسكۆپهكه كهڵكی لهئامرازێكی نوێ وهرگرتووه كهناوی كامێرای م �هی��دان پ��ان��ی ()3ی ()WFC3 لێنراوه. گهردوونپێوهكان ئهم كامێرایهیان لهساڵی رابردوو لهچاالكییهك كهبۆ سیانهی تهلسكۆپهكه رێكخرابوو لهسهری دابهزاند. ئهم كامێرایه وهكو كامێرایهكی نۆڕماڵ بهكهڵكوهرگرتن لهڕووناكی وێنه دهگرێت ،بهاڵم لهههمانكاتیشدا ه �هن��دێ��ك درێ����ژه ش��هپ��ۆل وهك��و س �هروب �هن �هوش �هی �یو ژێ���ر س��وور
ت��ۆم��اردهك��ات ك �هچ��او ناتوانێت بیبینێت. زان�������������اك�������������ان زۆر ب�هك��ام��ێ��رای( )WFC3سهرسامن، كه لهكامێراكهی پێشووتری هابڵ زۆر پ��ێ��ش��ك �هوت��ووت��ره ،ری��چ��ارد ئهلیس لهزانكۆی كالتچی پاسادانا ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوهی ل �هس �هر وێ��ن�هك��ان ك���ردووهوه دهڵێت "ئهمه كاتێكی زێڕینه". ههموو ئ�هو گهلهئهستێرانهی كه لهوێنهكاندا نیشان دراون هی بهشێكی زۆر بچووكی ئاسمانن، ئهم بهشه بچووكهی ئاسمان زۆر بچووكتره له ( )1لهسهر ()150 ی وێنهی مانگی شهوی چوارده. چونكه ئهم بهشه لهئاسمان زۆر بچووكه ،ه �هروهه��ا كامێراكه بۆ م��اوهی �هك��ی ك��هم وێ��ن �هی گ��رت��ووه زاناكان دهڵێن هێشتا لهوه دڵنیا نیین كههاوشیوهی ئهم گهله ئهستێرانه ل �هئ��اڕاس��ت �هك��ان��ی ت���ری ئاسماندا بدۆزنهوه. زان�������اك�������ان ب������اوهڕی������ان وای����ه ك�������ه( )WFC3زان��ی��اری سهرنجڕاكێشی زیاتریان دهربارهی سهرهتای گهردوونهوه بۆ دهنێرێت. لهكۆتایدا جارێكی تر قسهكهی ئهلیس دووباره دهكهینهوه كهدهڵێت "ئهمه كاتێكی زێڕینه". سهرچاوهSciencenews :
ت���وێ���ژهران���ی زان���ك���ۆی ت�هك��س��از رایانگهیاند توانیویانه ههندێك مشك دروستبكهن كهههموو جینهكانیان لهدوو باوكهوه وهرگیراوهو ههڵگری هیچ چهشنه جینێكی دایكنیین. ئ�����هوان ب �هك �هڵ��ك��وهرگ��رت��ن لهئهندازیاری جینێتیك كارێكیان ك����ردووه كههێلكهكانی مشكی دایك تهنیا ههڵگری جینی باوكی یهكهم بن ،لهدوایدا جینی باوكی دووههمیشیان ل��ێ��زی��ادك��رد ،ئهمه یهكهم جاره بهم شێوازه دهستكاری كۆرپهلهی گیانلهبهره شیردهرهكان دهكرێت ،لهڕاستیدا ئهمه درێژهپێدانی ئهو فێڵه زاوزێیانهیه كهپێشتر كاری لهسهر كرابوو ،ههروهها توانرابوو خانه بنچینهیهكانی مرۆڤ به DNA ی سێ ب��اوكو مهیمون به DNA دوو دایكهوه دروستبكهن. هێشتا زۆر زووه ك �هئ �هم تهكنیكانه لهجیهانی مرۆڤایهتی ب��هه��ۆی ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ئ�هخ�لاق�یو قانوونییهوه بهكاربهێنرێت .رهنگه ههرگیزیش بهكارنههێنرێت ،بهاڵم ئهی بهكهڵكی چی دێت؟ بهوتهی توێژهران ،گرینگترین كهڵكی ئ �هم تهكنیكانه ئهوهیه كهبهكهڵكوهرگرتن لهمه دهكرێت گواستنهوهی نهخۆشی جینێتیكی لهجیلێكهوه بۆ جیلێكی تر پێشی پێبگیرێت ،ههروهها بهكهڵكوهرگرتن
ل���هم���ه دهك����رێ����ت ئ����هو ج���ۆره لهگیانلهبهران كهخهریكه تیادهچنو دهسڕێنهوه رزگاربكرێن. توێژهران لهم لێكۆڵینهوهیهدا ب �هدهس��ت��ك��اری��ك��ردن��ی جێنتیكی ههندێك خانهی مشكی نێری یهكهم، یان ههمان باوكی یهكهم ،یان بۆ حاڵهتی شێوه بنچینهیی گهڕاندهوه، بهوتهی ئ �هوان لهسهدا یهكی ئهم خ��ان��ان �ه ،ه �هڵ �ه سرووشتییهكان لهقۆناغهكانی دابهشبوون دهبێت ب���هه���ۆی ئ�����هوهی ك��رۆم��ۆس��ۆم ( )Yب��س��ڕێ��ت�هوه .ل �هب��ارۆدۆخ��ی سرووشتیدا خانهكانی نێرههڵگری ی ( Xو )Y ههر دوو كرۆمۆسۆم ن ،لهدوایدا DNAی ئهم خانانه ی ()Xی كهئێستا تهنیا كرۆمۆسۆم تێدایه ههڵدهگیرێتو دهخرێته ناو كۆرپهلهیهكی سهرهتایی كه لهناو مندااڵنی دایكێكی جێگرهوهدایه. ئهو بهچكانهی كهدروستدهبن ی باوكی تهنیا ههڵگری كرۆمۆسۆم یهكهمن ،ئهنجامی جووتبوونی ئهم مێیانه لهگهڵ باوكی دووههم دهبێت بههۆی ئ �هوهی كهئهو بهچكانهی كهدروستدهبن كرۆمۆسۆمهكانیان تهنیا هی دوو نێر ،یان هی دوو چونكه لهجهستهی باوكهبێت، ئ���هم م��ش��ك��ان �هدا ه��ی��چ چهشنه كرۆمۆسۆمێكی دایك بوونی نییه. سهرچاوهWeird :
10
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
11
تهکنهلۆژیا
تهکنهلۆژیا
ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستدهکات؟
پێدهچێت لهداهاتوودا رۆبۆتهکان لهکارکردندا شوێنی مرۆڤ بگرنهوه
ل���هوك���ات���هوهی (تشیكی ك��اری��ل ت��ش��اب��ی��ك) ه �هس��ت��اوه ب��هدان��ان��ی زاراوهی رۆب���ۆت لهساڵی 1921دا ،ئومێدی ئهوه ههیه رۆبۆتهكان ههستن بهئهنجامدانی كار لهبری ئێمهو ببنه هۆی پشووی زیاترمان. بهاڵم لهسهرمانه ،بهردهوام ب��ی��رل�هوهب��ك�هی��ن�هوه ن��اوهڕۆك��ی ئ �هو داستانهی تشابیك چییه كهناونیشانهكهی بریتییه له: "مرۆڤ رۆبۆت دروستدهكات- رۆب������ۆت ب����هس����هر م���رۆڤ���دا سهردهكهوێت -رۆبۆت مرۆڤ لهناودهبات" ئایا ئهو كۆتاییه چاوهڕوانكراوه؟ رۆبۆت وشهیهكی چیكییهو ( )robotaواته كاری قورس، یاخود خزمهتكار ،لهبهسهرهاتی r.u.rدا رۆب��ۆت �ه زی��رهك�هك��ان ل���هج���ێ���گ���هی خ���زم���هت���ك���اری مرۆڤدان. ئهمڕۆ لهجیهاندا ه�هزاران م����رۆڤ����ی رۆب�������ۆت زی�����رهك ل�هژم��ارهی�هك��ی زۆری مااڵندا ه������هی������ه ،....ژم����ارهی����هك ل����هرۆب����ۆت����هك����ان ل���هك���ارگ���ه پ���ی���ش���هس���ازی���هك���ان���دا ك���اری گ��رن��گ دهك���هن ،بهشێوهیهكی س�����هرك�����هوت�����وو ل�������هڕووی وردهكارییهوه ،بهاڵم كارهكان وادهخ��وازێ��ت ئ �هو ههنگاوانه بهدرێژایی كات دووباره ببنهوه بهجۆرێك ئهگهر داوا لهمرۆڤ بكرێت ئهنجامی ب��دات زۆر ماندووی دهكات... ههروهها كۆمهڵێك رۆبۆتی ت��ر ن �هخ��ش �هی��ان ك��ێ��ش��راوه بۆ جێبهجێكردنی ك��اری گرنگ كهپێویست دهك��ات بهشوێنی ترسناكدا بۆی تێپهڕن ،لهوانه danteك�هدهڕوات بهدهمیلهی گڕكاندا بۆ دۆزینهوهیو ناردنی زانیاری بۆ زاناكان ،لهشوێنی دوورهوه ت��اوهك��و تێگهیشتنی ق��وڵ��ت��ری��ان ه �هب��ێ��ت ب���ۆ ئ �هو ههسارهیهی لهسهری دهژی�نو بتوانین لێكۆڵینهوهی باشتری لهسهر بكهین. ه �هن��دێ��ك رۆب��ۆت��ی دیكه ه���هن ك �هدهچ��ن �ه ن���او ق��واڵی��ی زهریاكانهوه بۆ دۆزینهوهی ئهو كهشتییانهی كهبهدهیانو سهدان
س���اڵ ،ل �هم �هوب �هر ن��غ��رۆب��وون، ت��اوهك��و زان��ی��اری��ان ل �هوب��ارهوه دهس��ت��ب��ك �هوێ��ت ،...رۆب��ۆت ههیه گرانیو سامناكی گهشتی ئاسمان لهسهر مرۆڤ الدهبات (ه �هم��ووم��ان opportunityو spiritو ك��اره ناوازهكانیانمان بینی ،لهسهر ههسارهی مهریخ ك���هك���ردی���انو ب���هرهدهوام���ی���ش خهریكن. پ���ێ���وی���س���ت���ه ل���هب���ی���رم���ان ن �هچ��ێ��ت ه��هن��دێ��ك رۆب����ۆت ه�����هن دروس�����ت�����ك�����راون ب��ۆ پوچهڵكردنهوهی بۆمب ،بێ ئ����هوهی رووب�������هڕووی ت��رس ببینهوه. مرۆڤه رۆبۆتهكان ل�هزۆر الی�هن�هوه هێرش دهكهنه سهر ژی��ان��م��ان چ���اوهڕێ دهكرێت ل���هداه���ات���ووی���هك���ی ن��زی��ك��دا رۆبۆتهكان ببنه پزیشكو نوێنهرو گۆرانی بێژو هونهرمهند ،ببنه بهرپرسی ئاسایشو پاسهوانو پۆلیسی ه��ات��وچ �ۆو ههندێك جاریش سهرباز. ه �هن��دێ��ك ش��ت وادهك���هن ك �ه ل���هزۆر ڕووهوه رۆب��ۆت ب��اش��ت��رب��ێ��ت ل����هم����رۆڤ ،ئ �هو گوێڕایهڵهو بۆڵهبۆڵ ناكات، پێویستی بهچاودێری بهردهوام نییه ،لهههمووی گرنگتر ئهوهیه كهئهگهر بهبهردهوامی یارمهتی ب���درێ���تو ب��پ��ارێ��زرێ��ت ههڵه ناكات. زاناكان دهیانهوێت بهدوو ئاڕاسته كاربكهن: -1درووستكردنی رۆبۆتێك كهتوانای بهجێهێنانی فهرمانی گرنگو س��ن��وورداری ههبێت، بهچاوپۆشین لهوهی روواڵهتی چۆنبێت ،دهك��رێ��ت ئۆتۆمبیل ب��ێ��ت ی���اخ���ود ج��ان �هوهرێ��ك��ی ئهلكترۆنی ،ی��ان ف��ڕۆك�ه ،یان ئاژهڵێكی زیرهك بێت. -2دروستكردنی رۆبۆت ل �هس �هر ش��ێ��وهی م���رۆڤ بێت ل���هڕوواڵ���هتو ب��ی��رك��ردن �هوهو ج��وڵ �هدا ...بۆچی؟ تاوهكو ببنه هاوڕێی دڵسۆزو بیریارو زیرهكو سهربهخۆ. تایبهتمهندی رۆبۆته مرۆڤیهكان پ����ێ����وی����س����ت ن����اك����ات ك��ات��ی خ��ۆم��ان ب �هزای �هب��دهی��ن
دهت��وان��ن چ��ارهس��هری گرفتی وهرزشیو شتی تریش بكهن. ()kismet
چاوهڕێدهکرێت لهداهاتوودا رۆبۆتهکان ببن ه پزیشکو هونهرمهندو پۆلیسی هاتووچۆو پاسهوان
ل��������هو دهس����ت����ك����هوت����ه گ��اڵ��ت�ه ئ��ام��ێ��زان �هی لهجیهانی رۆب����ۆت����دا ه���هی���ه ،دهب��ی��ن��ی��ن ئ���هو س���هره دهس��ت��ك��رده زۆر كۆمهاڵیهتییه ...ئهو دهزانێت چ��ۆن لهبهرانبهر كاریگهرییه دهرهك �یو جیاوازهكاندا وهاڵم ب��دات�هوه .بهیارمهتی كامێرای چاوهكانیو هێدفۆنو ئامێری ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی ل��ێ �وو ب��رۆك��ان��ی، دهت��وان��ێ��ت ههستی ت��وڕهی �یو ن��ی��گ �هران �یو خ��ۆش��یو ت��رس دهربڕێت ،بهگوێرهی كاریگهری
ل���هم ت���ۆێ���ژی���ن���هوهدا ،ئ���هوهی پسپۆڕهكان دهیانهوێت بیگهنێ دروستكردنی مرۆڤێكی رۆبۆته كهسهرجهم تایبهتمهندییهكانی مرۆڤی تیابێت ،لهههمان كاتدا لهكهموكووڕییهكانیشی بیر كراوهتهوه. ئێستا كۆمهڵێك رۆب��ۆت ه�����هن ك����هت����وان����ای ژهن��ی��ن��ی مۆسیقایان ه�هی�ه ب��ۆ سهماو ی���اری���ك���ردن ...ههندێكیان توانای ناسینهوهی روخسارو دهنگیان ههیه ،ههندێكیشیان
دیمهنه بیستراوو بینراوهكانی دهوروبهری. یهكێك لهو نموونه گرنگانه ئهوهیه كهدهبینین رۆبۆتی گۆت كه برۆكس درووستیكردووه ل���هزان���ک���ۆی MITل �هس��اڵ��ی 1993دا ب��هردهوام كاردهكات بۆ پهرهپێدانی( ....بیرۆكهی درووس��ت��ك��ردن��ی گ���ۆده ،وات �ه م���رۆڤ���ی رۆب�����ۆت ك �هوێ��ن �هی م����رۆڤ ب��ێ��ت ل��هزی��رهك��ی��دا)، پێویسته بهو قۆناغانهدا بڕوات پێداتێپهڕیووه... كهمرۆڤی
12
تهکنهلۆژیا لهو تێڕوانینهوه ،برۆكس ههستا ب �هدرووس��ت��ك��ردن��ی ب �هرن��ام��هو ی���اس���ای ك���اراك���ردن���ی ن��وێ ب �هدرووس��ت��ك��ردن��ی رۆب��ۆت��ێ��ك ك�هت��وان��ای ئ �هزم��وونو ههڵهی ههیه ...بهو مانایهی وهكو منداڵێك بهئهزمووندا تێبپهڕێت، زانیاریی ئهنجامی ئهزموونكردنی ههبێت ،ئهنجامهكان بخاتهپاڵ زان��ی��اری��هك��ان��ی ،ئ��هگ��هر ئ �هو ئ���هزم���وون���ك���ردن���هی پ��ێ��ش��وو باشبووبێت ئ �هوا دووب��ارهی��ان دهك�����ات�����هوه ل����هداه����ات����وودا، ئ �هگ �هر خ���راپ بوبێت خۆی ل�����هدووب�����ارهك�����ردن�����هوهی�����ان دهپ�����ارێ�����زێ�����تو ه����ۆك����اری خراپهكهشی ڕووندهكاتهوه. ئ�������هوهی ئ����هم����ڕۆ cog پ��ێ��ی��گ��هی��ش��ت��ووه ب��اش��ت��ری��ن ب���هس���هره���ات���ی س��هرك��هوت��ن��ی ت��ای��ب �هت �ه ل��هدرووس��ت��ك��ردن��ی رۆبۆته زیرهكهكاندا ،ل �هدوای دوس��اڵ دروستكردن دهتوانی راستهوخۆ بڕوانێت بهئاڕاستهی ئ�هوهی قسهی لهگهڵ دهكات، ب�هچ��اوهك��ان��ی ب��هدواداگ��هڕان��ی ج��هس��ت��هی ج����واڵو ب��ك��ات. ب��هاڵم ئ�هم��ڕۆ ت��وان��ای ناسینی ئ��هو رووخ��س��ارو جهستانهی ه �هی �ه ك �هب��ی �هوێ��ت پشكنینو لهسهربكات، لێكۆڵینهوهیان ه���هروهه���ا دهت��وان��ێ��ت ی��اری بكاتو گوێ لهئاوازی مۆسیقا بگرێتو لهڕێگهی بهكارهێنانی تهپڵهوه دووبارهی بكاتهوه. ت������اوهك چ���هن���د س��اڵ��ێ��ك درووستكردنی لهمهوبهریش مرۆڤێكی رۆب��ۆت كهههستێت بهئهنجامدانی كاره جیاوازهكانی ن��اوم��اڵ ،كارێكی نهگونجاوو دوورب�����وو ،...ب��هاڵم ئهمرۆ ب���هه���ۆی ئ����هو پ��ێ��ش��ك �هوت��ن �ه خهیاڵییهی لهبواری كۆمپیتهرو ئ �هل��ی��ك��ت��رۆن��دا ه��هی��ه ،ل �هگ �هڵ ئ�هو پێشكهوتنه تێبینیكراوهی جیهانی زی��رهك��ی دهستكرد، مرۆڤه رۆبۆتهكان ئێستا سوود بهخشترن لهڕابردوو. رۆبۆتهكان بهزۆری رۆڵی کهیبانووی ناوماڵ (خاوێنكهروه دهبینن بهشێوهیهكی سهربهخۆ ك��اردهك��هن ،ب��هاڵم ژم��ارهی �هك رۆب���ۆت وهك ( )qrioیاخود
زاناكان توانییان جۆره رۆبۆتێك دروستبكهن كهلهتوانایاندا ههی ه لهشێوهی خۆی رۆبۆت دروستبكات لهكاتێكی دیاریكراودا ئاژهڵی رۆبۆتی جۆری ()aibo ههن كهژمارهیان لهزیادبووندایه گهربێتو نرخیان داببهزێتو ك��������اری س���وودب���هخ���ش���ت���ر ئهنجامبدهن. ب����هاڵم ئ�����هوهی ج��ێ��گ��ای گومانه ،درووستكردنی رۆبۆت ك �هب �هش��ێ��وهی �هك��ی س �هرب �هخ��ۆ كاربكات لهماڵدا چهند دهكرێت وهك رۆبۆتێك لێیبڕوانین. رۆبۆتهكان دهتوانن خۆیان كۆپی بكهن ل��هم دوای��ی��ان��هدا زان��اك��ان ت��وان��ی��ی��ان ج����ۆره رۆب��ۆت��ێ��ك دروس��ت��ب��ك �هن ك�هل�هت��وان��ای��ان��دا ههیه لهشێوهی خۆی رۆبۆت دروس���ت���ب���ك���ات ل �هك��ات��ێ��ك��ی دیاریكراودا. ل����هزان����ك����ۆی ك��ۆرن��ی��ل��ی ل �هوالی �هت �ی ن��ی��ۆرك رۆبۆتێك دروستكرا كهدهتوانێت لهماوهی دووخولهکو نیودا رۆبۆتێكی هاوشێوهی خۆی دروستبكات.
ئ �هم پێشكهوتنه زانستییه ()nature ل����هگ����ۆڤ����اری ب�ڵاوك��رای �هو لهمانگی مایۆی ساڵی پاردا..... ئ �هو رۆب��ۆت�ه پێكهاتهكهی چوارگۆشهیهو چهند یهکهیهکی چ��ارهس �هری تێدایه كهبریتییه لهبزوێنهرێكی کارۆموگناتیسی. ئهوهش یهكهم سهركهوتنی ئاسایی ب��وو ،بهڵكو دهتوانین چ���اوهرێ���ی درووس��ت��ك��ردن��ی مرۆڤی رۆبۆت بین كهبتوانێت لهشێوهی خۆی مرۆڤی رۆبۆت درووستبكات ،لهحاڵهتی شكان ی��اخ��ود ت��ی��اچ��وون ،ك �هخ��ۆی چاكبكاتهوه. زان���اك���ان ب���هب���هردهوام���ی ب��ی��ر ل �هڕێ��گ �هچ��اره دهك��هن��هوه ب��ۆ ئ���هو گ��رف��ت��ان �هی ك�هه�هی�ه، ئ���هم���ڕۆ رۆب���ۆت���هك���ان ج���ۆره ب��زوێ��ن �هرێ��ك بهكاردههێـــنن لهكاتی ئهنجامدانی كارهكانیاندا ك���هب���هق���هب���ارهی گ������هورهنو
دهنگیان ب��ێ��زارك��ارهو بهگشتی ویستراونین. ی���هك ل���هو رێ��گ �ه چ��اران �ه بریتییه لهماسولكهی دهستكرد، كهلهمادهی (پولیمری) تایبهت درووس����ت����ك����راوهو ت���وان���ای گ���رژب���وونو خ���اوب���وون���هوهی ههیه ،كاتێك تهزوی كارهبایی پێداتێدهپهڕێت. یهكێكی ت��ر ل �هو گرفتانه ئهوهیه كه رۆبۆتهكان لهسهر دووق����اچ دهڕۆن دووچ����اری ماندویی دهبن ،لهكاتی جوڵهی هێمندا ،بهاڵم ئهو رۆبۆتانهی ك��هس��ێ ی���اخ���ود چ����وار ق��اچ ب �هك��اردهه��ێ��ن��ن ب�هش��ێ��وهی�هك��ی ئاسایی توانای جوڵهیان ههیه. ل��هگ��هڵ ئ���هوهش���دا ب���هرهو پ��ێ��ش��چ��وون��ێ��ك��ی م����هزن ه�هی�ه ل���هدرووس���ت���ك���ردن���ی ب����اڵو دهس���ت���ی دهس���ت���ك���ردا ،ب���هاڵم ب��ۆ درووس��ت��ك��ردن��ی ب���هرگو پێستی دهرهوهی رۆبۆتهكان گ���رف���ت ب������هدی دهك����رێ����ت، بهشێوهیهك كهبتوانێت لهئاست ك��اری��گ�هری��ی�ه دهرهك��ی��ی �هك��ان��دا ههستی ههبێتو الشهی زبرو ل��ووس جیابكاتهوهو بزانێت كامه ن�هرم�ه ،یاخود كامهیان بهبهركهوتن دهشكێت .ههندێك ه���هوڵ ل �هئ��ارادای �ه ب��ۆ ئ��هوهی زمانی ئاخاوتن بۆ رۆبۆتهكان درووستبكرێت ت��اوهك مرۆڤ توانای قسهكردنو تێگهیشتنیان ههبێت. ئامانجی كۆتایی وهك پێشتر ئاماژهمانپێدا زاناكان بهنیازن بگهنه ئهوهی مرۆڤێكی رۆبۆت درووستبكهن تایبهتمـــهندییه س���هرج���هم باشهكانی مرۆڤی ههڵگرتبێت، وهك زیرهكــــی قســـهكردن توانای جهستهیی لهههمانكاتدا ب���ت���وان���ێ���ت ئ�����هو خ����ووان����ه ه��هڵ��ب��وهش��ێ��ن��ێ��ت��هوه ك��هح��هز لێكراونین ،وهك نیگهرانیو كردنی كاری ههڵه. ب���هاڵم ئ��ای��ا گهیشتن بهو ئ��ام��ان��ج �ه ب����هك����ردهوه نابێته هۆی ئ �هوهی رۆبــــــۆتهكان سهرپێــــچی م���رۆڤ بكهن، ی���اخ���ۆد ش���ۆڕش���م���ان ل���هدژ ئهنجامبدهن؟
13
تهکنهلۆژیا
تهكنهلۆژیایهكی نوێ بۆ پاشهكهوتكردنی زانیاری لهمۆبایلدا ئا :لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا ت������وێ������ژهران ت���وان���ی���وی���ان���ه تهكنهلۆژیایهكی نوێ بۆ پاشكهوتی زانیاری دهستبخهن ،كه ئهو تواناییه به بهكارهێنهران دهدات ،بۆ نموونه س �هدان فیلمی سینهمایی بهكوالیتی ب�����هرزهوه ل��هس��هر موبایلهكانیان پاشهكهوت بكهن. ئ���هم ت �هك��ن �هل��ۆژی��ای �ه ك �هن��اوی )racetrack (memory ل��ێ��ن��راوه ،ل �هالی �هن (ئ��ای ب��ی ئیم) وه لهساڵی ()٢٠٠٤وه دهستكراوه ب �هدروس��ت��ك��ردن��ی ،ل�هك��ات��ی كهڵك وهرگرتن لهم تهكنهلۆژیایه له(هارد درایڤ) كهڵك وهرناگیرێت ،لهجیاتی ئ��هوه ت���هزوی ك��ارهب��ای��ی كۆمهڵێك لهئهلكترۆنهكان بۆ دروستكردنی دیوارێكی موگناتیسی دهنێرێت،
كه لهمه بۆ پاشكهوتكردنی زانیاری كهڵك وهردهگ��ی��رێ��ت .ئ �هم دی��واره موگناتیسییه زۆر تهنكهو ههرئهمه دهب��ێ��ت ب�هه��ۆی ئ���هوهی كهبكرێت ب��ۆ ك �هرهس �هی ئهلكترۆنیكی زۆر ورد ،وهك��و موبایلو كۆمپیوتهری زۆر بچووك كهڵكی لێوهربگیرێت، لهئێستادا ئهستوری ئ �هم دی��واره ( )٣٠نانۆمتره .لهپاڵ زیادبوونی قهبارهی پاشكهوتكردنی زانیاری لهم تهكنهلۆژیایهدا خێرایی گواستنهوهی زانیاری لهئاستێكی ب�هرزدای�ه ،بۆیه كاتی دهستپێكردن بهزانیارییهكانو خوێندنهوهیان زۆر كهم دهبێتهوه. ش��ارهزای��ان دهڵ��ێ��ن زیادكردنی خیرایی بهڕێژهی چهند ملیونییهو وزهی كهمتریش بۆ كار پێكردنی بهكاردێت. سهرچاوه physicsworld
14
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
15
تهکنهلۆژیا
تهکنهلۆژیا
گۆڤاری تایمز باشترینهكانی مــــــــــــۆبایلو الپتۆپ دیاریدهكات ئا :لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
پلهی سێیهم بهرههمێكی تری ئهپڵ بوو ،ئهویش (مهك بۆك ئایره) كهسووكترین الپتۆپی جیهانه، بهكێشی نزیكهی 1كیلۆگرام دێته ئ�هژم��ار ،ههرچهند نرخهكهی ب���������هرزه ،ب����هاڵم
ناونیشانی یهكهم بۆ بهرههمی كۆمپانیای ئهپڵ واته (ئای پهد)ه ،ههرچهند (ئای پهد) یهكهم كۆمپیوتهری لهمسی جیهان نییه ،بهاڵم لهوه دهچێت سهركهوتوترینیان بێت ،چونكه بهتهنیا لهمانگهكانی یهكهمی هاتنه ب��ازاڕهوه زیاد له( )3ملیۆن دانهی لێفرۆشرا.
م��وب��ای��ل��ی ه��ۆش��م �هن��دی ك��ۆم��پ��ان��ی��ای سامسۆنگ پ��ل�هی دووی��هم��ی بهدهستهێنا، دهكرێت بوترێت ساڵی ( )2010بۆ تهلهفۆنه هۆشمهندهكان ساڵی ئاندرۆید گوگڵ بووه، چونكه تهنیا لهسێ مانگی سێیهمی ساڵ ئۆپهرهێتینگ سیستهمی گوگڵ لهسهر ()9 ملیۆن تهلهفۆنی هۆشمهند دابهزیوه .ئهمه ب��هو وات��ای �هی �ه ك��ه ل �هس �هدا چ �لوچ��واری تهلهفۆنه هۆشمهندهكانی جیهان بهئۆپهرێتینگ سیستهمی ئاندرۆید ك��اردهك �هن ،لهكاتێكدا ساڵی رابردو رێژهكه تهنیا لهسهدا پێنج بووه.
تهلهفزیۆنی گوگڵ كه لهساڵی ( )2010خرایه ب��ازاڕهوه، ههنگاوێكی ئهرێنی نا بۆ پێشهوه ،بهرهو دروستكردنی تهلهفزیۆنه ئینتهرنێتییهكان . ی Logitech Revue Boxكهپلهی چوارهمی تهلهفزیۆن تایمزی بهدهستهێناوه ،دهكرێت بهكهڵك وهرگرتن لێی ب���هدوای ڤیدیۆیه ئینتهرنێتدا بگهڕیتو ههڵیبژێریتو پهخشیبكهیت.
پ��ل��هی پ��ێ��ن��ج �هم بۆ م��وب��ای��ل��ی ن��ك��وس��ی��ك��ی ك��ۆم��پ��ان��ی��ای گ��وگ��ڵ��ه، ه �هرچ �هن��د ب���هم موبایله دهڵ��ێ��ن ب����هرزه م��وب��ای�لو زۆری��������ش پ���ێ���ش���وازی ل��ێ��ن�هك��راوه ،ب���هاڵم پلهی پێنجهمی گۆڤاری تایمزی بهدهستهێناوه.
ی����هك����ێ����ك����ی ت���ر لهتهلهفۆنهكانی ئاندرۆیدی ()2010 س�����اڵ�����ی گ��ال��ك��س��ی س��ام��س��ۆن��گ ب�����ووه ،ك�هگ��ری��ن��گ��ت��ری��ن ت��ای��ب��هت��م��هن��دی��ی��هك��هی رووناكی شاشهكهیهتی.
الپتۆپی لیبرتۆی كۆمپانیای توشیبا كهخاوهنی دوو شاشهی لهمسییه ،لهپێشبڕكێدایه لهگهڵ بهرههمهكانی گوگڵو ئهپڵ، پ����ل����هی ه��هش��ت��هم��ی داگیركردووه. ئهم الپتۆپه دوو شاشهی 7ئینچی ههیهو بهنرخی 1100دۆالر ف���رۆش���راوه ،دهك��رێ��ت لهحاڵهتی ستونیدا وهك ك��ت��ێ�بو لهحاڵهتی ئ���اس���ۆی���دا وهك الپ��ت��ۆپ كهڵكی لێوهربگیرێت.
پلهی ش�هش�هم دی��س��ان�هوه ب��ۆ ئهپڵ، ئهویش ب��ۆ موبایلی ئایفۆنی ( )4كه لهپێشبڕكێدا پێش موبایلهكهی گوگڵ كهوت ،لهسێ رۆژی یهكهمی فرۆشتنیدا زیاد له ( )1.7ملیۆن دانهی لێفرۆشراوه، شاشهی ئهم موبایله ( )960له ()640 پێكسڵه.
پلهی حهوتهم بۆ تهلهفزیۆنی كۆمپانیای گۆڕانه لهخاوهنداریهتی ئهپڵ كه بهشیوهیهك ناوهڕۆكی میدیاكان ،لهڕاستیدا ئهم كهرهسهیه تهنیا زانیاری پێشكهشی بهكاربهرهكان دهكاتو داونلۆد ،یان خاوهنداریهتی ههمیشهیی مانای خۆی لهدهستدهدات.
دهیهمین ه�هڵ��ب��ژاردهی تایمز ن��وك كالێری كتێب خوێنی ئهلكترۆنی كۆمپانیای بارنزه ،كهههر وهك��و ئ��ای پ �هد شاشهكهی لهمسییه ،ه�هروهه��ا یهكهمین كتێب خوێنه كهئاشكرای وێنهكانی زۆر لهسهرهوهیه. پ���ل���هی ن���ۆی���هم ب���ۆ ك��ۆم��پ��ان��ی��ای مایكرۆسۆفته ،بههۆی ئامرازه نوێیهكهی ئیكس باكسی ،360كه بۆ كارپێكردنی ك�هرهس�هی�هك��ی تایبهتی پێویست نییهو دهكرێت بهجواڵندنی جهسته یاریپێبكرێت.
17
16
تهکنهلۆژیا
توانای ئاوی (هایدرۆپاوهر)
تهکنهلۆژیا
یندهکرێت. ���درۆ پ ��اوهر هی جینراتۆرێك داب هم���ڕۆدا ه���ای هخ�والن�دن�هو ل��� ن شێوهكانی ب� لهههرزانتری . ت كا ه د ه ای����درۆپ����اوهر ب�ری��ت��ی��ی�ه كارهبا دروست ك ایهی یهكێ هب �ا ،چونكه ه���� وی ئهو كارهب هێنانی ك��ار ك�ه بههـــۆی رههم تهزو دروستكراو ك��ارهب �ای �هی بڕی ت بهنده لهسهر به ك بهنداوهكه ل �هو ���ه وزهی ئ��������اوهوه كهدروستدهبێ تێ ب���ای ��ی���هك ��ان ���وڵ� كهئاوهكهی لێدێته كا س���ت���ه ك ��اره ران ،ب �هف �ری هو ك���هره هو بهرزییهی ج� هم �دێ �ت ب�����ا س �هرچ��اوهی � ئ ئ ��ڕی ره � یتر وهی ئاسایی ب �ه ه ،ك�هب�هش��ێ� خ������وارهوه ،ل��هگ��هڵ ب� ینهكه ،دام �هزرێ��ن �را ،ئ ه .ه�هروهه��ا و وێت لهتۆڕبا ه ب�هخ�ۆڕای��ی� وا ت����و دا ان كێوهك دهكه هك��� ژینگه پیس هپـــۆڵكهكانو و رووب��ار ئاوهی كه همهاتوو لهڕێگهی وز زهیه خاوێنهو لهت كارهبای بهره م و وه ،جۆگهله هفرو بارانهوه ه � �ن � ب هكانی كارهباوه بۆ ئه ت ،لهڕێگهی ب ه د ك�ۆ دهك �هن ،كهسهرئهنجام وایهرو تاوهر شوێنی ناكا دهگهڕێتهوه. وس��ت � ک��ان ،ههموو و ن �ا � ت ك ه ش � كانو ك��ارگ بۆ سرو ر ب�هئ��اس�ان�ی در ن ب �هزهری��ا ه اڵ م �اوه دهگ���ه زرێتهوه. ڕووب��اره ه���ای���درۆپ � ك������رێ������ت، ئ �هو ك�هس�ان�هی ك�ه ل �ه ووه ،مهبهست دهگوا كتریك پ��اوهر ���ت�����ڕۆڵ ده مهوانیان كرد ئهلی ی ك�����ۆن�� انن كۆنتڕۆڵی وڕهكاندا بهله ه�ای�درو هکی ك��ارهب��ا یارهكان دهتو خ . ئاو تێدهگهن ی ج ز ساڵی ئهندا نزیكهی پێن ۆڕباینهكانهوه ی ه ز و ه ستدهكات ،له وهی كه لهت ل ش و ل���هوزهی ئا با و ئا جیهان درو داخوازی بۆ س��هدان ساڵه ئه دهبێت بهپێی ن كا ه ر زێ رێت ،وهر تێپهڕ رێت .جگه کۆنترۆڵدهک كهڵك وهردهگی ان�ی ك �ۆن �هوه كارهبا بهنداوهكان ردهم��ی ی�ۆن� ئاوی پشت هس��ه ب�ۆ هاڕینی ه ان شتی تر وهك لهم ل�� كهی ئ��اوی لهخلۆ ت بۆ زۆر ن یا بهئارد كهڵك كرێ بهلهمهوانیو وێلهو كردنی ده انیو گهمهی انه و دا وزهی ئا هلهو سی كهڵكی د رت �ووه ،لێره � م ردهكردنی ما گ وهر ی میكانیكی پهروه رێت بهوزه 2 د ڕ 0 ۆ 0 ی گ 4 ده . ه ی گ ت ر ڵ كا لێوهربگیرێ ل هسا كهئهمیش وو ئ �هم �ان �هدا ، ه ك ه هگ��هڵ ه��هم�� ك ۆ خل ین ،كهن هدا، ل�� دهخاتهكار. دنی بهنداو چ هكه ه دروستكر م ه ��� � ه ه د ز ۆ ی ��� ه ئارد هس����هدهی ن� وان هك����ان ببێت ڕازیل ،واڵت ه ��� له هر رووب����ار ل� ك ب���وو بهیهكێ ب ه هس��� ك �هژی��ن �گ �هی ر ه و وهكا نو روسیا �ا � ۆپ ر د ل��� ۆی ئ����هوهی ای��� رهبا .یهكهم ی هكگرتو ب���هه��� ه��� چاوهكانی كا سهرچاوهكانی سهر ن دهم تاڤگهی سهرهكیترین گیانلهبهران ،یا چن ،ههندێك له ۆپاوهر لهبهر پێنج سروشت تێكب هایدر كه لهنێوان تری ی سهلهمۆن را دروستكرا بهره همهێنی وهك م��اس� نیاگا ب���ۆ 1881 واڵتی ی � م��اس لێدهگیرێت 1 اڵن���ی 879 ی ئ����هوهی �ا ی ن س� ووناككردنهوه درۆپاوهر بوو ێ��گ��ه وبارهكه مهله هبای بۆ ر های ر چهوانهی رو ری ن��ی��اگ��ارا كهبهپێ كار �هك�ان�ی ش ��ا گهرا دابنێت. ش�هق��ام ت ،بۆ ئهوهی ۆلۆژی وهك ا ،بهڕازیل ،بكا . نا هێ ه د ههم چین ،كهنهد هكن 18ی �هك �هم 2004 بهر س��اڵ��ی 82 ههندێك ت ی ی��ارم�هت�ی كانو روسیا ه ل�� ی �ژهی م��اس�� ه ك و و ری ه یهكگرت �درۆ ئهلیكت ��پ �ه بۆ ئهوهی زگ����ای ه �ای �ارك����ردن واڵت � س��هرهك��ی��ت��ری��ن واڵت���ی پ��ێ كان دهدات ده ر ب����ۆ ك��� رۆپ��اوهر ماسییه پ��ێ��ن �ج وهكهوه ،بۆ ه ��ن�ی ه��ای��د و �ا پشت بهندا ��� ��� پ���� ویسكۆنسینی واڵته ب�هره�هم�ه��ێ هنه چ��هی دوور لهئاپیلتۆنی بگ ی ل��هو ن��او ی ست ه د كانی ئهمریكا رهت���ری���ن ئ���هوه بوون. ابنێن ،بهاڵم یهكگرتووه هگ���هو هراد ی��هك��ێ��ك ل��� بهرههمهێنی لهبهنداوهکه گ انی هایدرۆ . بهكاركرد كهرهستهك ای���درۆپ ��اوهر ۆپاوهرهكانی ونی وهك�ه زیان دهزگ �����ای ه��� ێ ب �هش هایدر بهردهم رووباری یانگ بو ریكی ب�هن�دا له س � دان���راوه ،ئهلیكت گ �هی �هن��ێ �تو سیستهمیكه ك �هل �ه ���ای���هك���ی كارهبا اڵت���ی چین ��ی��ی�هك��ان ده ۆ مهترو ب�هم��اس تسهی و ات���ووه ،دهزگ م �دهك �ات �هوه، ��� كه 2.3كیل �ارهی��ان ك �ه پ��ێ���ك���ه ك �هك��ارهب��ا دروس��ت پانی سهده ل��هژم� س��ت��هك��ان��ی ی � . ای ی 185متره وهه����ا ك��هره ك��ارهب � هنداوێك كهدهكرێت بهرزییهكه هایدرۆ ه ���هر ب���ن بههۆی ب ی كات. هزگا ده ن��هوهی بڕی ده س��ت�نو ك��رد گهورهترین د انی ئهمریكا ه��ای��درۆپ��اوهر ینی ناو ئاو ب�هداخ� ی كهئۆكسج یهكگرتووهك ت، ڕۆڵ��ب��ك��رێ�� وه اڵته هئهمه دهبێت ئ����اوهك����ه ك��ۆن��ت�� ه عهمبار لهو داوی گ��ران��د ك��اول��ی��ی�ه ،ئ �ه داببهزێت ،ك ك �هئ��اوهك � كۆڵۆمبیا ئاستی ل��هب��هن�� ن بهژینگهی نێك رووب�����اری زیان گهیاند لهسهدا بههۆی مهخز ئاوی پشت بهنداوهكه ل��هس��هر ی واشنتۆن، دهك��ات، الی �هت �ی ئاوی. دهرچ�هی�هک�ی ئ��اوهوه لهباكوور National و ی Geograph هب ��ای ڕێگه ی تۆڕباینێك هرچاوهic: له چێتو پهڕه ح �هف��ت��ای ك ��ار م بهنداوهوه س دهرده ن بههۆی ئه ش توڕباینهكه واشینتۆ هیخولێنێتهوه، د
18
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
19
تهندروستی
تهندروستی
وهزیری تهندروستی ههرێم:
تائێستا 84حاڵهتی ئایدز لهههرێمی کوردستان تۆمارکراوه
دیداری :مهحمود یاسین کوردی
ی تهندروست ی حكومهت ی ههرێم ی كوردستان .فۆتۆگراف :لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا دكتۆر تاهیر ههورام ی وهزیر
دكتۆر تهن ههورامی تاهیر و دروست ی ح هزیر ی ك م ل ههرێم ی كو و هت ی ه ر دیمانهیهك ی دستان ل ت ا ی ی ن ڤ دا ئاماژه بهت ی ب ه چاالك كارو یی وهزار هكان ی هت دهكا تو باس هكه ی ل ه ل دهكات كه وهش ه ههرێم ی كو تائێستا ( ر )84حاڵهت دستان ی تۆمار ئایدز ك راوه.
بودجهی كهرتی تهندروستی دك��ت��ۆر ت��اه��ی��ر ه �هورام � ی وهزی���ری تهندروستی ههرێم س������هب������ارهت ب����هب����ودج����هی وهزارهتهكهیو ئهو پڕۆژانهی كه لهبهرنامهیاندایه وتی "لهبودجهی حكومهتی ه�هرێ��م ب��ڕی (-5 )%6ب��ۆ ك�هرت�ی تهندروستی ت��هرخ��ان��ك��راوه ،ب��هوه��ۆی��هوه پ���ڕۆژهك���ان���ی ت��هن��دروس��ت��یو پێداویستی نهخۆشخانهو بنكه تهندروستییهكان دابیندهكرێت، خ���زم���هت���گ���وزاری���ی���هك���ان���ی سیستهمی تهندروستی ئێمهش بێبهرانبهره". ه��هورام��ی ب��اس لهپالنی وهزارهتهكهی دهكات كهبهنیازه كۆنفڕانسێك ببهستێتو لهو كۆنفڕانسهدا پالنی درێژخایهنو ك���ورت���خ���ای���هن���ی وهزارهت دی��اری��ب��ك��رێ��ت ،ل���هم رووهوه
وهزی�����ری ت �هن��دروس��ت �ی وت � ی "ل �هس �هرهت��ای مانگی شوباتی س��اڵ �ی ئ��ای��ن��ده كۆنفڕانسێك دهبهستین بۆ ههڵسهنگاندنی سیستهمی تهندروستی ههرێم. كهشارهزایانی بیانیو عێراقیو ن��اوخ��ۆ بانگهێشت دهك �هی��ن، بهاڵم ئێمه دهبێت دوو پالنمان ههبێت ،یهكهمیان :پالنێكی كورتخایهن بۆ جێبهجێكردنی كاروباری هاوواڵتیان لهبواری تهندروستی ،دووهم :پالنێكی درێ��ژخ��ای��هنو س��ت��رات��ی��ژی بۆ گ���ۆڕان���ك���اری ل�هس��ی��س��ت�هم�ی تهندروستی". ت��اه��ی��ر ه���هورام���ی ئ��ام��اژه ب���هی���هك���ێ���ك ل��هك��ێ��ش��هك��ان��ی وهزارهتهكهی دهكاتو دهڵێت "ئێمه كێشهیهكیشمان ههیه ئهویش ئهوهیه كهپهیوهستین ب �هح��ك��وم �هت �ی ع��ێ��راق��ی��ی �هوه،
سیستهمی تهندروستیش یهك شته ،ههر لهههولێرهوه تابهسڕه، بۆیه بهبێ بوونی هاوكاریو ه���هم���هه���ان���گ���ی وهزارهت��������ی تهندروستی عێراق لهم بواره هیچ ك��ارێ��ك��م��ان پێناكرێت، چونكه سیستمی تهندروستی خ��ان��ووی��هك ن��ی��ی�ه شۆفڵێكی لێبدهییو بیروخێنیو پاشان بیانهیهكی تر دروستبكهیت". ههرێم ،لهدوای بهغدادهوهیه وهزیری تهندروستی ئاماژه ب��ۆ ئ��هوه دهك���ات كهههرێمی كوردستان ل �هڕووی ژێرخانی ت�هن��درووس��ت��ی��ی�هوه ل���هدواوهی بهغدادهوهیهو لهم بارهوه دهڵێت "ل �هس �هردهم �ی رژێ��م�ی بهعس ( )20نهخۆشخانه لهكوردستان ه�����هب�����وو ،ت���هن���ی���ا ل���هش���اره گ �هورهك��ان��ی��ش ن�هش��ت�هرگ�هری
ئ��هن��ج��ام��دهدرا ،ئێستا زی��ات��ر له( )60نهخۆشخانهمان ههیه، لهزۆربهی قهزاو ناحییهكانیش ن���هش���ت���هرگ���هری ژووری دروستكراوه ،ئهمه جگه لهو سهنتهرانهی كهدروستكراون ب��ۆ چ���ارهس���هری نهخۆشییه ج��ۆراوج��ۆرهك��ان ،بهتایبهتی لهسهنتهرهكانی دڵو گورچیلهو دهماری خوێنو سنگو مێشك ك�ه ل �هس �هردهم �ی رژێ��م��دا ئهم س�هن��ت�هران�ه تهنیا ل �هب �هغ��دادو موسڵو بهسڕه ههبوون". دك��ت��ۆر ت��اه��ی��ر ه �هورام �ی لهسهر دهربڕینی بۆچوونهكانی ل �هم �هڕ ج���ی���اوازی سیستهمی تهندروستی ه�هرێ�مو بهغداد ب������هردهوام دهب���ێ���تو دهڵ��ێ��ت "بهپێی راپۆرتێكی وهزارهت��ی ت���هن���دروس���ت���یو وهزارهت�������ی پالندانانی عێراق ،شاری بهغداد لهپلهی ی�هك�هم��دای�ه ل��هڕووی ژێرخانی تهندروستی ،پاشان ه�هرێ��م�ی ك��وردس��ت��ان ،ئێستا لهههرێمی كوردستان ()880 بنكهی تهندروستی لهسهرجهم ش��ارو ش��ارۆچ �هك��انو گوندو ناحییهكاندا ههیه ،رێكخراوێكی نێودهوڵهتی (رهند) روپێوێكی لهواڵتانی ناوچهكهو ههرێمی ك��وردس��ت��ان ئ �هن��ج��ام��داوه كه دهری��خ��س��ت��ووه ئێمه ل��هڕووی تهندروستیو ژمارهی قهرهوێلهو ژم���ارهی ه��اوواڵت��ی��ان نزیكین لهستانداردی نێودهوڵهتی ،واته ههر ههزار كهس قهڕهوێڵهیهكی لهنهخۆشخانه ههیهو ههموو ( )10ه�����هزار ك�هس��ێ��ك��ی��ش نهشتهرگهری قهڕهوێڵهیهكی ههیه". 350بنكهی تهندروستیمان زیاده س�هب��ارهت بهكهموكوڕیو خ����زم����هت����گ����وزاری����ی����هك����ان ل �هن �هخ��ۆش��خ��ان �هو بنكهكانی ت����هن����دروس����ت����ی ،وهزی������ری تهندروستی حكومهتی ههرێمی
ك��وردس��ت��ان وت���ی "ل����هڕووی خ��زم�هت��گ��وزاری��ی�هك��ان ههست بهكهمو كوڕی دهكهین ئهمهش زی��ات��ر پ �هی��وهن��دی ب���هوه ههیه كهئێمه بهشێكین لهسیستهمی تهندروستی عێراق ،بۆ نموونه ئێمه دهرم����ان داب�هش��دهك�هی��ن بهسهر نهخۆشخانهكان ،بهاڵم سهیر دهك�هی��ن بهشی رۆژێ��ك دهك��ات ئهویش بههۆی هاتنی خهڵكی دهرهوهی ههرێم بۆ ناو ههرێمی كوردستان ،بهتایبهتی ل��هش��ارهك��ان��ی ن���اوهراس���تو ب��اش��ووری ع��ێ��راق .ناچارین دهرم��ان��ی��ان ب��دهی��ن �ێ ،چونكه ئهوانیش ه��اوواڵت�ی عێراقنو س��ی��س��ت�هم�ی ت �هن��دروس��ت��ی��م��ان ی���هك���ه ،ب�����هاڵم ئ���هگ���هر ب��هم شێوهیه نهبێت ئێمه دهتوانین ب���هپ���اره خ��زم��هت��گ��وزاری��ی��ان پێشكهش بكهین ،ب �هاڵم جار ب��هج��ار ل���هب���هرزی���ادی بنكهو نهخۆشخانهكان خزمهتگوزاری ت�هن��دروس��ت�ی خ��راپ �ه ،چونكه بهپێی ستانداردی جیهانی بۆ ه���هر ( )10ه����هزار كهسێك ب��ن��ك��هی��هك��ی ت���هن���دروس���ت���ی ه �هی �ه ،ئێمه ( )880بنكهی تهندروستیمان ههیه ،لهكاتێكدا ژم��ارهی دانیشتوانی ههرێمی كوردستان پێنج ملیۆنو ()300 ه�هزار كهسه .دهبێت ()530 بنكهی تهندروستیمان ههبێت، ب �هم ه��ۆی �هوه ( )350بنكهی تهندروستیمان زیاده". ملمالنێی لهگهڵ نهخۆشخانه ئههلیهكان وهزی��ری تهندروستی ئهوه بهپێویست دهزانێت نهخۆشخانه ح��ك��وم��ی��ی��هك��ان م��ل��م�لان��ێ��ی نهخۆشخانه ئههلییهكان بكهن ل���هڕووی خزمهتگوزارییهوهو ل �هم رووهوه تاهیر ههورامی وت�ی "ئێمه ل���ه( )%17دهرم��ان لهحكومهتی ن��اوهن��دی وهك��و ب �هش �ی ه��هرێ��م وهردهگ���ری���ن، ك��هدهك��ات��ه ن��زی��ك �هی ()%45
64کهس لهوانهی نهخۆشی ئایدزیان ههبوو بیانی بوونو رهوانهی واڵتانی خۆیان کرانهوه
ههر ههزار كهس قهڕهوێڵهیهك ی لهنهخۆشخان ه ههیهو ههموو ()10 ههزار كهسێكیش قهڕهوێڵهیهك ی نهشتهرگهری ههیه ی پێداویستیهكانی ئێمه بۆ پ��ڕك��ردن��هوهی ئ��هو رێ��ژهی �ه ی ت��ر ئ��ێ��م�ه دهرم�����ان دهك��ڕی��ن، بهاڵم لهئێستادا دوو كارگهی دروس����ت����ك����ردن����ی دهرم������ان لهههرێمی ك��وردس��ت��ان ههیه، یهكێكیان لهههولێره ئهویتریان لهسلێمانی ،ئ���هوهی ههولێر دهستی بهكاركردوه ،پێشبینی دهك���هی���ن ئ���هگ���هر ه���هر دوو كارگهكه بكهوێته كار ،ههرێمی كوردستان دهتوانێت دهرمان بۆ دهرهوهش دابینبكات". وهزی������ری ت��هن��دروس��ت��ی ئهوهشی نهشاردهوه كهدهرمانی خ����راپو م����اوه ب �هس �هرچ��وو ل�هالی�هن ههندێك كۆمپانیاوه دهه��ێ��ن��درێ��ت��ه ن���او ه �هرێ��م �ی كوردستانو لهم بارهیهوه وتی "ه��ات��ن �ی ئ���هم دهرم���ان���ه زی��ات��ر ب�هب��ازگ�هك��ان�ی ه �هرێ��م لهگهڵ ناوچهكانی عێراق تێدهپهڕێت ك �هه �هن��دێ��ك ج���ار ل �هدهس��ت �ی كوالیتی كۆنترۆڵ دهردهچێت، بهاڵم لهگهڵ وهزارهت�ی ناوخۆ رێ��ك��هوت��ووی��ن ل���هو ب��ازگ��ان �ه نوێنهری وهزارهتی تهندروستی ئاماده بێت بۆ ئهوهی رێگه لهو دهرمانه بگیرێت". تاهیر ه �هورام �ی وهزی��ری ت�هن��دروس��ت�ی ه �هرێ��م جهخت ل���هس���هر ی�هك��خ��س��ت��ن�ی ن��رخ�ی نهخۆشانه تایبهتیو ئههلییهكان دهك���اتو ل �هم ب��ارهی��هوه وتی "ئێستا ( )20نهخۆشخانهی ئههلی ه �هی �ه ،ه �هوڵ��م��ان��داوه
ب �هه �هم��اه �هن��گ �ی س�هن��دی��ك��ا ی پزیشكانی كوردستان ،نرخیان یهكبخهینو ههرزانی بكهین، ل �هه �هم��ان��ك��ات��دا دهب��ێ��ت ئێمه م��ون��اف�هس�هی ك �هرت �ی تایبهت بكهینو خزمهتگوزارییهكانمان پێشبخهین ،بهاڵم ئێمه ناتوانین رێگا لهكهرتی تایبهت بگرین كاتێك نهخۆشخانهیهك بهههموو ئامێرو پێداویستییه پزیشكییهكان داب��ی��ن��دهك��ات ك �هن��رخ �هك �هی لهمۆتێلێك كهمتربێت". 84حاڵهتی ئایدز تۆمار كراوه وهزی������ری ت��هن��دروس��ت�� ی رای��دهگ �هی �هن��ێ��ت ك �هزۆرت��ری��ن ك �هس لهههرێمی كوردستان ب���هڕووداوی هاتوچۆ دهم��رن، پ��اش��ان بهشێرپهنجهو ئینجا نهخۆشییهكانی دڵو دهمارهكانی خ��وێ��ن ،لهساڵێكدا نزیكهی 11ه�����هزار ك���هس ب �هه��ۆی رووداوهك���ان���ی ئوتۆمبێلهوه داخڵی نهخۆشحانهكان كراون. لهسهرهتای ساڵی ()2000 حكومهتی ه �هرێ��م پشكنینی نهخۆشی ئایدزی دهستپێكردوهو لهم بارهیهوه تاهیر ههورامی، وهزی���ری تهندروستی ههرێم وت �ی "ئ��ام��ارهك��ان تاكو ئێستا دهری��ان��خ��س��ت��ووه ( )84كهس نهخۆشی ئ��ای��دزی��ان گ��رت��ووه، بهتایبهتی ههندێكیان بهڕێگای دهرزی��ی�هوه توشكراون)64( ، كهس لهو توشبووانه خهڵكی بیانی ب��وون ،رهوان��هی واڵتی خۆیان كراونهتهوه".
زۆرترین کهس لهکوردستاندا بهرووداوی هاتووچۆ و شێرپهنجهو نهخۆشییهکانی دڵ دهمرن
20
ه ژینگ
دهریاچهكانیش ههست بهگهرمبوونی جیهان دهكهن ی كهلێكۆڵینهوهی لهسهركراوه دهریاچهی تاهۆ یهكێك ه لهو ( )167دهریاچهی ه سهرهكیی ه
گ��وم��ان��ی تێدانییه ك �هل �هم چهند دهی����هدا ،ت��ێ��ك��ڕای پ��ل�هی گهرمی زهوی ل �هس �هدان ساڵی راب���ردوو زی��ات��رب��ووه ،ل �هه �هم��وو جیهاندا خهڵك دهستیانكردووه بهپێوانی كاریگهریهكانی گهرمبوونی جیهانی، ههروهها تێدهكۆشن كهبزانن دهبێت چیبكرێت بۆ كونترۆڵكردنی ئهم دیاردهیه. ل����هم دوای�����ی�����هدا زان���اك���ان ب �هك �هڵ��ك��وهرگ��رت��ن ل�هس�هت�هالی��ت لێكۆڵینهوهیان لهسهر پلهی گهرمی ه �هن��دێ��ك دهری���اچ���ه لهجیهاندا كردووه ،بینیویانه كهدهریاچهكانیش گهرم دهبن. لهنێوان ساڵهكانی ()1985 بۆ ( )2009سهتهالیتهكان پلهی گهرمی شهوانهی سهر رووب �هری زی����اد ل��ه ( )167دهری��اچ��هی��ان تۆماركردووه ،لهماوهی ئهم ()24 س��اڵ �هدا دهری��اچ �هك��ان بهتێكڕای ( )0.045پلهی سلیوس لهساڵدا ب��هرهو گهرمی زیاتر رۆیشتوون، لهههندێك شوێندا گهرمبوونی دهریاچهكان له( )0.10پله لهساڵدا زیاتره. ب���هم ن��رخ��هوه دهری��اچ �هی �هك لهوانهیه لهماوهی ( )10ساڵدا پلهی گهرمییهكهی بهئهندازهی ( )1پلهی سلیوس ،یان ( )1.8پلهی فارنهایت زیادبكات.
ئهم ه سكان وێنهیهكی پێشكهوتووی ( )AATSRدهریاچهكهی ناوچهی تاهۆ لهسێپتهمبهری ()2002وه ،ك ه جۆرێكه لهداتای سهتهالیت ،بۆ حسابكردنی پلهی گهرمی دهریاچ ه كهڵكی لێوهرگیراوه
ج��ی��اوازی �هك �ه ل �هوان �هی �ه زۆر بچووك بێتو لهش زۆر ههستی پێنهكات ،بهاڵم پلهی گهرمی زیاتر ب �هوات��ای دروس��ت��ب��وون��ی ق��هوزهی زیاتردێت ،قهوزهش دهریاچهكه بۆ ماسی ژههراوی دهكات. ئهو زانایانهی كه بۆ تاقیگهی ه��ێ��زی ج��واڵن��دن��ی جت ی ناسای ئهنیستیتۆی تهكنهلۆژیای كالیفۆڕنیا لهپاسادنا كار دهكهن لێكۆڵینهوهیان كردووهو گهیشتوون بهو ئهنجامهی ك��هل��هوه دهچ��ێ��ت دهری��اچ�هك��ان��ی ب��اك��ووری نیوهگۆی زهوی زیاتر گهرم ببن ،لهوالیهته یهكگرتووهكانی ئ�هم��ری��ك��ا دهری��اچ��هك��ان��ی بهشی باشووری خۆرئاوای واڵت خێراتر ل �هدهری��اچ �ه گ �هورهك��ان��ی باكوور گهرمدهبن. لێكۆڵینهوهكان دهریانخستووه ل���هه���هن���دێ���ك ل���هه���هرێ���م���هك���ان، دهری��اچ��هك��ان خ��ێ��رات��ر ل �هه �هوای دهوروب �هری��ان گهرمدهبن ،گرنگی ئهمه ل �هوهدای �ه زان��اك��ان زۆرب��هی كات لهپێوانی پلهی گهرمی ههوا ب��ۆ لێكۆڵینهوه ل�هس�هر چۆنیهتی گهرمبوونی زهوی كهڵكوهردهگرن، ب���هاڵم بهكهڵكوهرگرتن لهپلهی دهریاچهكان ،زاناكان باشتر دهتوانن وێ��ن �هی �هك ل�هگ�هرم��ب��وون��ی جیهان بكێشن. زان��اك��ان دهڵ��ێ��ن دات���ای سهر
دهریاچهكان رێگهیهكی تازهتر بۆ كاركردن لهسهر گۆڕانی ئاوو ههوا پێشنیاردهكهن ،ئهمه زۆر بهسووده، چ��ون��ك�ه ه��ی��چ واڵت��ێ��ك چ زۆر گهوره ،یان زۆر بچووك ناتوانێت چاوپۆشی لهگۆڕانی ئ��اوو ههوا بكات ،لێرهدا ئهمه تهنیا نیگهرانی زان��اك��ان نییه ،بهڵكو ههموو ئهو كهسانهی كهلهسهر زهوی دهژین لهژێر كاریگهری گهرمبوونی خێرایی ههسارهكهماندان ،زۆر لهڕێبهرانی جیهان لهسهر ئهو باوهڕهن كهدهبێت بهخێرایی شتێك بكرێت ،بهتایبهتی بۆ كهمكردنهوهی گ��ازی خانووه سهوزهكان كهمرۆڤو كهرهسهكانی لهههوادا باڵویدهكهنهوه. ب�����هم ه���ۆك���اران���ه ن���هت���هوه یهكگرتووهكان چوارچێوهكاری هاوپهیمانی س�هب��ارهت بهگۆڕانی ()UNFCCC ئ������اووه������هوا دهستپێكردووه. ههموو ساڵێك هاوپهیمانهكان ل��هگ��هڵ ی �هك��ت��ری��دا ب�هم�هب�هس��ت��ی ق��س �هك��ردن ل �هس �هر رێ��گ �ه حهله ج��ی��ه��ان��ی��ی�هك��ان ب��ۆ چ���ارهس���هری كێشهی گهرمبوونی جیهان دیدار ئهنجامدهدهن ،كهنوێنهرایهتی واڵته جۆربهجۆرهكان دهك�هن ،لهمساڵدا ئهندامانی پهیمانهكه جارێكی تر بۆ قسهكردن لهسهر پرۆتۆكولی كیۆتۆ كهپالنێكه بۆ كهمكردنهوهی
زۆرت���ری���ن ب���ڕی گ���ازی خ��ان��ووه سهوزهكان كهجیهان ئاڵوده دهكهن كۆبوونهوه ،ئهم دانیشتنه له ()29 ن��ۆڤ�هم��ب�هر ب��ۆ ( )10دیسهمبهر ل �هش��اری ك��ان��س��وون لهمهكسیكۆ ئهنجامدرا. فیگیره ل���هڕۆژی كریستینا یهكهمی كۆنفرانسهكه بهئامادهبووانی وت "گۆڕانی ئاوو ههوا كێشهیهكی درێ��ژخ��ای �هن��ی جیهانییه" .فیگر سكرتێری ()UNFCCCیه. دانیشتنی كانسون بهمهرجێك سهركهوتوو دهبێت ،ئهگهر بهكردهوه هاوكاریبوونی ههبێتو ئهو دڵنیاییه دروستببێت ك�هئ�هوان دهیانهوێت ئهو شتانهی كهژینگه پیسدهكهن نههێڵن. س���هرۆك ك��ۆم��اری مهكسیك فلیپه ساالدیرۆن لهڕۆژی كردنهوهی دانیشتنهكهدا قسهیكرد ،ئهو وتی ئێمه پێشتر ئاكامه خراپهكانی كاریگهری تێكچوونی ئ��اوو ه �هوام��ان وهك نموونهی تۆفانو گهردهلوولهكانی ئ�����هم دوای�����ی�����هی م��هك��س��ی��ك، الف��اوك�هی پاكستانو ئاگركهوتنه ماڵوێرانكهرهكهی رووسیا بهچاوی خۆمان بینیووه. زۆر گرنگه ه�هن��دێ��ك شت ب��ۆ م��ن��داڵ�هك��ان��م��انو منداڵهكانی منداڵهكانمان بكهین ،ساالدێرۆن وتی "گۆڕانی ئاوو ههوا بابهتێكه ك��هك��اری��گ��هری ل��هس��هر ه �هم��وو ههسارهكهمان داناوه". سهرچاوهScience news :
21
چاوپێکهوتن
ئهسپرین كاریگهری مردن بههۆی شێرپهنجهو ه كهمدهكاتهوه
ئا :لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: ت�����وێ�����ژهران ب���اوهڕی���ان���وای���ه ك���هخ���واردن���ی ی����هك ح �هپ��ی ئهسپرین بۆ ماوهیهكی درێژ دهبێته ه��ۆی ئ��هوهی كهمردن بههۆی جۆرهكانی شێرپهنجهوه كهمببێتهوه. ئاكامی توێژینهوهی تازهی زانایان لهسهر خولێكی بیست ساڵه پیشانیدهدات كهئاماری م��ردن��ی ئ���هوان���هی ك�هت��ووش��ن بهنهخۆشی شێرپهنجهوه بۆ شێرپهنجهی ریخۆله گ �هوره ٠.٦٥ج��ارو بۆ شێرپهنجهی پ��رۆس��ت��اتو س��ی��ی �هك��ان٠.٨٠ جار بۆ ئهوانهی كهئهسپرینیان خواردوه كهمتره( .پیتیر رائول) توێژهری زانكۆی ئۆكسفۆردو ه��اوك��ارهك��ان��ی ب�هش��ی��ك��اری ئاكامهكانی خواردنی ئهسپرین له ٢٥ههزار نهخۆشی تووشبوو بهشێرپهنجهوه تێگهیشتن كه لهسهددا بیست رێ��ژهی مردن كهمبووهتهوه .ئهم توێژهرانه لێكۆڵینهوهیان لهسهر خواردنی الن����ی ك����هم ٧٥م��ی��ل��ی��گ��رام
ئهسپرین ب��ۆ م���اوهی چ��وار ساڵ ك��ردووه ،زۆربـــهی ئهو ك �هس��ان �هی ت��اق��ی��ك��ردن �هوهی��ان لهسهر ئهنجامداوه پیاوبـــوون، ه����هرچ����هن����د ه��هن��دێ��ـ��ـ��ـ��ك لهشارهزایان باوهڕیان وایه كه ئهم لێكۆڵیـــنهوهیه بهڵگهی گ��رن��گ �ه ل��هس��هر ك��اری��گ �هری ئهسپرین ب��ۆ پێشگیریكردن بهشێـــرپهنجه، لهتووشبوون ب����هاڵم ه��هن��دێ��ك ك��هس��ی تر ب����اوهڕی����ان وای�����ه ك���ه ئ �هم �ه لێكۆڵینهوهی لهسهر خهڵكی س������اخو ژن����ان����ی ن��هخ��ۆش��ی تووشبوو بهشێرپهنجهی سینگ، نهكردووه. ت����وێ����ژهران����ی زان���ك���ۆی ئۆكسفۆرد دهڵێن پێشئهوهی پێشنیاری ئ���هوه بهههندێك خهڵك بكرێت ك�هئ�هم حهپه بخۆن لێكۆڵینهوهی زیاتر لهسهر ئ��هم ت��وێ��ژی��ن�هوهی�ه پێویسته. دك���ت���ۆر (ئ���ری���ك ج���اك���ۆب) پ��ڕۆف��ی��س��ۆری ئیپیدمۆلۆژی ل�هئ�هن��ج��وم�هن��ی شێرپهنجهی دۆزینهوهكانی ئهم ئهمریكا بهپێشكهوتنێكی توێژینهوهی
ب���هرچ���او ن�����اوهزهدك�����ردووهو وتویهتی كه ئهم توێژینـــهوهیه دانپێدانانێکه بۆ توێژینهوهكانی پێشتر دهرب���ارهی كاریگهری ئ���هس���پ���ی���ری���ن ک���هرێ���گ���ری لهشـــێرپهنجه دهكات. ل �هالی �هك��ی ت���رهوه دكتۆر (ج��ان ئیسپینلی) لهناوهندی شێرپهنجهی (كۆلۆمبیابریتیش) ل���هك���هن���هدا دهڵ���ێ���ت :ئ��هم توێژینهوهیه كاریگهری ئهسپرین لهسهر ههموو نهخۆشیهكانی شێرپهنجه نیشاننادات ،بۆیه هێشتا زووه كه پزیشكهكان بڕیاڕی ئهوه بدهن كهئهم حهپه بۆ وهها مهبهستێك بهكار بهێنن. ه�هروهه��ا دهڵێت توێژینهوهی زیاتر پێویسته بۆ ئهوهی بتوانین پێشنیاری خواردنی ئهسپرین ب �هك �هس��ان��ی روو ل �هت �هم �هن، ی��ان ن�هخ��ۆش بكهین ،لهگهڵ بوونی ههندێك ئاكامی ئهرێنی لهسهر كاریگهری ئهسپرین ب���ۆ ه��هن��دێ��ك ل�هن�هخ��ۆش��ی��ی�ه ش��ێ��رپ �هن��ج �هی��ی �هك��ان ،ب���هاڵم ش��ارهزای��ان��ی ب���واری پزیشكی ل���هم���هڕ الی���هن���ه خ��راپ �هك��ان��ی
خ��واردن��ی رهمهكی ئ�هم حهپه هوشداری دهدهن. ههرچهند زۆر دهمێكهیه خ�����واردن�����ی ئ���هس���پ���ری���ن ب��ۆ نهخۆشیهكانی دڵو دهم��اری خوێن پێشنیاردهكرێت ،بهاڵم ب��هرب��وون��ی خ��وێ��ن ل��هگ��هدهو رێخۆڵه لهالیهنه خراپهكانی خواردنی ئهم حهپهیه ،دكتۆر (ئهد یانگ) سهرۆكی زانیاریو بهڵگهی پزیشكی لهناوهندی ت��وێ��ژی��ن��هوهی ش��ێ��رپ�هن��ج�هی بهریتانیا ئاگادارمان دهكاتهوه كهخهڵك بۆ خواردنی رۆژانهی ئ��هس��پ��ری��ن دهب���ێ���ت ل��هگ��هڵ دك���ت���ۆری ت��ای��ب �هت��ی خ��ۆی��ان��دا قسهبكهن ،ه �هروهه��ا دهبێت ب��زان��ن ك �هخ��واردن��ی ئهسپرین بۆ پێشگیری ،ی��ان نههێشتنی نهخۆشی شیرپهنجه شتێكی مسۆگهر نییه. ئ����هو ه����هروهه����ا دهڵ��ێ��ت نهكێشانی جگهره و وهرزشو ج���وان���ی ج��هس��ت��ه رێ��گ��هی گرنگو ستراتیژین بۆ پێشگیری لهنهخۆشی شێر پهنجه. سهرچاوهLancet :
23
22
داهێنان
داهێنان
راستگۆ ههورامی؛ خاوهنی خهاڵتی ئۆسکاری زانستی:
ئێستا لهسهرانسهری دونیادا ئیش لهسهر داهێنانهکهی من دهکهن
د .راستگۆ ههورامی خاوهنی خهاڵتی ئۆسکار لهبواری داهێنانی کریستاڵدا .فۆتۆگراف :لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
ئا :ئیبراهیم عهلی د .راستگۆ ههورامی؛ گهنجێکی کوردهو توانیویهتی لهبواری زانستو تهکنهلۆژیادا داهێنان بکاتو بههۆیهوه بووهته خاوهنی خهاڵتی ئۆسکاری زانستی لهبواری داهێنانی کریستاڵیدا. ئهم گهنجه کورده توانیویهتی ( )17جۆر لهکریستاڵ بدۆزێتهوه.
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: ب���هرێ���زت دۆزهرهوهی 17 كریستاڵی ن��وێ��ی��ت؟ چهندیان لهبواری تهكنهلۆژیادا بهكاردێت؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: سهرهتا دهبێت كریستاڵ بناسێنین، وهك دوو پۆلێن (سروشتیو دهس���ت���ك���رد) ،م���ن ل���هب���واری دهستكردهكاندا كارمكردووهو ئ����هگ����هر س����هی����ری ج��ی��ه��ان �ی تهكنۆلوژی كریستاڵی ئهمرۆش بكهیت ئ �هوا دهبینیت كهچهند یارمهتیدهر بوون لهپێشخستنی جیهانی تهكنۆلۆژیدا ،چهندین جۆرنو لهههموویان بهناوبانگتر بریتین ل�������هSemiconductor scintillater, super conductor
..Opticalهتد). منیش ( )17جۆر كریستاڵ ی نوێم دۆزی��وهت �هوهو ههر ()17 جۆرهكهشی لهبواری تهكنۆلۆژیا بهكاردێنو ههریهكهشیان چهندین
بوار ههیه تیایدا بهكاردێت ،وهك (پزیشكی ،ئاسایشی گشتی)، زۆرب �هی زوری��ان دهتوانم بڵێم لهبواری تهكنهڵۆژیا بهكاردێن، ئینجا ه �هر ج���ۆرهی ل �هب��واری زانستی جیاجیا بهكاردێت. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: گرنگترین ئ �هو تهكنهلۆژیایانه كامانهن كه ئ�هو كریستااڵنهی تۆی تیادا بهكارهاتووه؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: زۆرن ب��وارهك��ان گرنگترینیان (ب������واری پ��زی��ش��ك��یو ب���واری ئاسایشی گشتیو دۆزی��ن �هوهی كانه نهوتهكانو جیهانی فهلهكو ههندێكی تریش). لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: ك��ری��س��ت��اڵ�هك��ان چ �هن��د گرنگن لهپاراستنی ئاسایشی نهتهوهیدا؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: زۆرن ئ����هو ك��ری��س��ت��ااڵن��هی كهبهكاردێن لهم ب��وارهدا ،بهاڵم
ئ����هوهی كهئێستا ل �هه �هم��وو ی باشترو گونجاوتره بۆ ئهم بواره دواههمین كریستاڵی منهو ئێستا ل �هس �هران��س �هری ج��ی��ه��ان ئیش لهسهر بهكارهێنانی دهكهن. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: ب����ی����رت ل�������هوه ك�����ردۆت�����هوه دام��هزراوهی��هك بۆ دۆزی��ن �هوهی ك���ری���س���ت���اڵ ل���هك���وردس���ت���ان دابمهزرێنیت؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: ب�����هڵ�����ێ ،زۆری����������ش ب���ی���رم لێكردووهتهوه ،بهاڵم ئهوهی من باشه زانستیهكهیهو بهس. بۆ دروستكردنی سهنتهرێك بۆ دروس��ت��ك��ردنو توێژینهوهی زانستی لهكوردستاندا پێویستی ب���هدارای���ی���هك���ی زۆر ه��هی��ه، ئ���هگ���هر ح��ك��وم��هت��ی ه��هرێ��م ههستێت ب�هئ�هن��ج��ام��دان�ی ئهم ك����اره ئ����هوه م��ن��ی��ش ئ���ام���ادهم سهركهوتوترین زانستی ئهمڕۆ
كهههموو تهكنۆلۆژیای دونیا پشتی پێدهبستێت دهیهێنمهوه ك��وردس��ت��انو لهپاشاندا دهبێته س �هن��ت �هرێ��ك ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن �هوهی زانستخوازی خوێندنی بااڵی ماستهرو دكتورا ،ئێمهش كوردو ك��وردێ��ت �ی خ��ۆم��ان ب�هزان��س��ت ب�هج��ی��ه��ان بناسێنین ،ئ�هم�هش باشترین داه��ات�ی ههیه شتهكه ل��هن��هوت ك�هم��ت��ر ن��ی��ب�ه ،ئ�هگ�هر سهیری واڵتانی پێشكهوتووی وهك ی��اب��انو ئهمریكا بكهین، پاشان دهزان��ی كه چ داهاتێك بهتهكنۆڵۆژیا دێ��ت�ه خهزێنهی واڵتهکانیان. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: كوردستان دهوڵهمهنده بهنهوت، ئهو كریستااڵنهش لهدهرهێنانی ن �هوت��دا س���وودی لێدهبینرێت، ت��ا ئێستا ه��ی��چ پ��ڕۆژهی��هك��ت ه �هب��ووه ب��ۆ وهزارهت����ی سامانه سروشتییهكان؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: بهڵێ ،وهك ئاماژهم پێكرد ،ئهو كۆمپانیانهی كهبیره نهوتهكانو م���ادده كانزاییه ب �هس��وودهك��ان دهدۆزن������هوه رێ����ژهی نهوتیش ل �هش��وێ��ن �هك��ان دی���اری���دهك���هن، ك��هس��ان��ی ج��ی��ۆل��ۆژی��نو ئ �هم جۆره كریستااڵنه بهكاردههێنن لهئامێرهكانیاندا. ئهمهش ههر ههمان وهاڵمی پرسیاری پێشووه ،چونكه بۆ دابینكردنی ههر پڕۆژهیهك ئهوا پێویستی ب���هزۆر الی��هن ههیه، جا چ الیهنی ماددی بێت ،یان الیهنی هونهری. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: تۆ كهداهێنانت كردووه لهبوارێكی وا گ��رن��گ��داو داه��ێ��ن��ان �هك �هش س��وودی لێدهبینرێت بۆ بواری ن����هوت ،ت��ا ئێستا وهزارهت�����ی س��ام��ان �ه س��روش��ت��ی��ی�هك��ان هیچ پهیوهندییهكیان پێوه نهكردوویت ت��ا س���وود ل��هو داه��ێ��ن��ان�هی تۆ ببینن؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: نهخێر ،پهیوهندیان نهكردووه. بهاڵم من هانیان دهدهم ئهوانیش وهك واڵت���ه پێشكهوتووهكان گرێبهست لهگهڵ زانكۆو بهشه ت �هك��ن��ۆڵ��ۆژی �هك��ان��دا ب��ك��هن ،بۆ توێژینهوهی زانستی دووالیهنه،
وهزارهتهكان بهالیهنی ماددیو زانكۆكانیش بیكهنه توێژینهوهی زانستی پ��اش��ان بهرههمهكهی ب��ۆ وهزارهت دهب��ێ��ت ،ئ�هوهت��ا ل���هئ���هم���هری���ك���ادا ئ����هم ج���ۆره س��ی��اس�هت�ه پ��هی��ڕهو دهك��رێ��تو باشترین توێژینهوهو باشترین ب��ازرگ��ان�ی پێوه دهك��رێ��ت ،من ئامادهم ههموو هاوكارییهكیان بكهمو رێگه نیشاندهریان بم، بهم شێوهیه وهزارهت�هك��ان پاش چهند ساڵێك بودجهی خۆیانیان دهبێتو زانكۆكانیش چهندین پ��س��پ��ۆڕی خ���اوهن ب��ڕوان��ام �هی دكتۆراو ماستهر بهرههمدێننو ئاستی زانستی زانكۆكانیش دێته ئاستی زانكۆكانی جیهان. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: بۆ پاراستنی ئاسایشی نهتهوهیی چۆن س��وود وهردهگیرێت لهو كریستااڵنه لهكوردستان؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: بهڵێ ،كوردستانهكهی ئێمهش ناحهزمان زۆره دهتوانین بنكهی پشكنینهكانو فرۆكهخانهكانو ش����وێ����ن����ه گ���ش���ت���ی���ی���هك���ان دهوڵ �هم �هن��دب��ك �هی��ن ل��هم ج��ۆره ئامێرانه كهبهشی سهرهكییان ل �هم ج��ۆره كریستااڵنهیه ،بهم ش��ێ��وهی �هش ئ��اس��ای��ش �ی گشتی دهپارێزین. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: هیچ یهكێك ل �هو كریستااڵنه ك����هدۆزی����ون����هت����هوه ب���هن���اوی كوردییهوه ناوت ناون؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: نهخێر ،بیرم لهوه نهكردووهتهوه لهبهر ئهمه ناوهكانیان ناوی زۆر گ��ران نییه ،ئهگهر ههر نهزانی ئ���هوا ب��هن��اوی خ���ۆم لهگۆگڵ بگهڕێیت دهیاندۆزیتهوه ،چونكه ههموو وهك باڵوكراوهی زانستی ب�ڵ�اوك���ران���هت���هوه ،ب���هاڵم ئهمه پێشنیارێكی زۆر جوانه ،ئیشێكی ن��وێ��م ب��هدهس��ت��هوهی��ه ب �هن��اوی كوردستان ناوی دهنێم. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: لهبواری پزیشكیو نهشتهرگهریدا
داهاتی تهکنهلۆژیا لهداهاتی نهوت کهمتر نییه
كریستاڵهكانت چۆن بهكاردێن؟ لهكوردستاندا ئ�هگ�هری سوود لێوهرگرتنی تا چهنده؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: لهبواری پزیشكیدا بهكاهێنانیان ههر زۆر زۆره لهوانهیه ئهوانهی كه لهبواری ) (Radiologyکار دهك���هن بتوانن وهاڵم���ی باشتر ب���دهن���هوه ل���هب���واری كریستاڵه لهیزهریهكان كهئهمرۆ جیهانی پ��زی��ش��ك��ی��ان داگ���ی���رك���ردووه، س��ێ��ن��ت��ی��ل��ی��ت�هرهك��ان��ی��ش (م����ادده بریسكاوهكان )Scintillater -
ئهگهر حکومهت هاوکارییم بکات، ئامادهم پێشکهوتووترین تهکنهلۆژیای جیهانی بێنم ه کوردستان
ب�������واری وێ����ن����هی پ��زی��ش��ك �ی Medical imaging وات����ه PET,CTscan,X-ray وهك كهدهورێكی ئیجگار گهورهیان لهجیهانی پزیشكی ئ �هم��ڕۆدا گێڕاوه. بۆ ئ�هم��ڕۆی كوردستانیش هێشتا زووه س��وود ل�هم جۆره كریستااڵنه وهربگرین لهبواری نهشتهرگهریدا ،ب �هاڵم دواڕۆژ كۆلێژی پزیشكی خوێندنی بااڵ دهتوانم كاریان لهگهڵ بكهم بۆ توێژینهوهی زانستی لهم بوارهدا. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: بۆچی ئهمهریكا ئهوهنده گرنگی بهلێكۆڵینهوهی ئهم كریستااڵنه دهدات؟ د .راستگۆ ههورامی :بهڵێ، ئهمهریكا زۆر گرنگی دهدات بهتوێژینهوهی زانستی ئهگهر سهیری ناوهكهی بكهی بهشی یهكهمی توێژینهوهیه جیهانی پ��ێ��ش��ك �هوت��ووی ت �هك��ن��ۆڵ��ۆژی ئهمڕۆ بهرههمهكهیهتیو بهشی دووهمیشی ن��اوه زانستیهكهیه، ك �هزان��س��ت �ی چ �هن��دی��ن ك�هس�ی ئهكادیمیو توێژهرهوهی زانستی پێدهگهیهنێت ب��ۆ توێژینهوهی ئ��ای��ن��ده ،ل �هه �هر توێژینهوهیهك ه��هزار ئ �هوهن��دهی خ��ۆی ل�هدوا رۆژدا لهڕووی داراییهوه قازانج دهكات. لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: ب��هڕێ��زت��ان خ���اوهن���ی خ �هاڵت �ی ئ��ۆس��ك��اری زان��س��ت��ی��ن ،چ��ۆن ب��ووی بهخاوهنی ئهم خهاڵتهو لهبهرانبهر كام لهتوێژینهوهكانت ئهم خهاڵتهت وهرگرت؟ د .راس��ت��گ��ۆ ه��هورام��ی: س������ااڵن������ه ل����هوی��ل�ای����هت����ه ی �هك��گ��رت��ووهك��ان �ی ئ�هم�هری��ك��ا، سهنتهری كۆمهڵی توێژینهوهو بهرهو پێشبردنی زانستی ،باشترین ( )100توێژهرهوه لهگشت بواره ههڵدهبژێرێت. زانستیهكاندا خهاڵتێكی تایبهتیش ب�هن��اوی ( 100ئ����هوهرد) ب��هو كهسانه دهب��هخ��ش��رێ��ت ك �هب �هخ �هاڵت �ی ئۆسكاری زانستی ن��اس��راوه. ئ��هم��س��اڵ ل �هم��ان��گ �ی تشرینی دووهم �ی 2010بانگهێشتكرام بۆ وهرگرتنی ئهم خهاڵته وهك رێزلێنانێك لهتوێژینهوهكانم.
24
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
25
ژینگه
ژینگه
پیسبوونی ژینگهی شاری سلێمانی بهدهنگ رادهی ژاوهژاو لهشهقامهکانی شاری سلێمانیدالهئاستێکی زۆر مهترسیداردایه ه جهڵتهی دڵ لهناو ئهو کهسانهدا زیاتر ه لهشوێنێکدا دهژین ،ژاوهژاوی ک لهئاستێکی بهرزدایه ئا :حسێن حسێنی
دهنگو ژاوهژاو دهنگ بریتییه له لهرینهوهی مادده ،جا ماددهكه ،ههوابێت ،یان ئاو ،یان دار ،یان ههرشتێكی تر. گ��وێ��چ��ك �هك��ان��ی ئ��ێ��م�ه ئ �هم ل �هری��ن �هوان �ه ك���ۆدهك���ات���هوهو بۆ ش��ی��ك��ردن��هوه ب�����هرهو مێشكی دهن��ێ��رێ��ت ،دهن��گ �ه زۆر ب��هرزو بێماناكان پێیدهگوترێت ژاوهژاو. ژاوهژاو كاریگهری خراپ لهسهر تهندروستی جهستهییو دهروون�����ی دادهن���ێ���ت .ب���هرزی دهن���گو ژاوهژاو بهشێوهیهكی ن��ۆرم��اڵ بهیهكهی (دهس��ی بێل) دهپێورێت (.)dB ژاوهژاو كاریگهرییهكانی ل���هس���هر ت���هن���دروس���ت���ی ب�هپ��ێ��ی راپۆرتێكی رادیۆی (دۆیچوێلهی) كهلێكۆڵینهوهكانی ئ�هڵ��م��ان��ی��ا، رێ��ك��خ��راوی پ��اری��زگ��اری ژینگه لهئهڵمانیا نیشانیدهدات كهژاوهژاو دهبێته ه��ۆی تێكچوونی خهوو سیستهمی سوڕی خوێن ،ههروهها ئهم لێكۆڵینهوانه پێماندهڵێن ،كه ئهو كهسانهی بۆ ماوهیهكی درێژ لهو ناوهندانهی كه ژاوهژاوهكهی ل�هس�هرو ( )dB( )65دهژی��ن، نزیكهی ل �هس �هدا س��ی ئهگهری ج����هڵ����دهی دڵ ل���هن���اوی���ان���دا زی��اددهك��ات ،ه �هروهه��ا لهنێوان خ��واردن��ی دهرم���انو هاتووچۆی فڕۆكهكان بۆ ئهو خهڵكانهی كه لهنزیك فڕۆكهخانهكاندا دهژین پهیوهندی راستهوخۆبوونی ههیه. (د .م��اخ��وزی) ش���ارهزای ن��هش��ت��گ��هری دڵ ل��هزان��ك��ۆی ب���ۆن ل�هئ�هڵ��م��ان��ی��ا ل �هپ �هی��وهن��دی ن��ێ��وان ژاوهژاوو زی��ادب��وون��ی ن �هخ��ۆش��ی��ی �هك��ان��ی دڵ دهڵ��ێ��ت، ژاوهژاو دهبێته هۆی دروستبوونی ن��ائ��ارام��ی دهروون����ی ،نائارامی دهروونیش یهكێكه لههۆكاره ههره سهركییهكانی زوتر دهركهوتنی نهخۆشییهكانی دڵ. بهوتهی ئهم دكتۆرهی زانكۆی بۆن زۆر لههاوكارهكانی لهبهشی كاردیولوگی لهسهر ئهو باوهڕهن كهنائارامی دهبێته هۆی ئهوهی كهسیستهمی سمپاتیك زی��ات��ر چاالك ببێت ،زیاتر چاالكبوونی
س��ی��س��ت�هم��ی س��م��پ��ات��ی��ك دهب��ێ��ت�ه له ()dB()65وه دهستپێدهكات ه��ۆی ت�هس��ك��ب��وون�هوهی دهم���اره كهشهقامهكانی ناوهندی شاری ی بچووكهكانی خۆێن ،كهئهمهش س��ل��ێ��م��ان��ی ل �هك��ات��ژم��ێ��ر ( )9 دهب��ێ��ت��ه ه����ۆی دروس��ت��ب��وون��ی بهیانییهوه بۆ ( )5.5ئێواره ،ئهم پاڵهپهستۆی خ��وێ��ن ،لهههمان س��ن��ووره ب �هڕێ��ژهی �هك��ی ب�هرچ��او ب����اردا پ��اڵ �هپ �هس��ت��ۆش ه��ۆك��اری تێدهپهڕێنن. س �هرهك��ی��ی �ه ل �هدروس��ت��ك��ردن��ی رێگهكانی كهمكردنهوهی ژاوهژاو رێ��گ�هك��ان��ی ك �هم��ك��ردن �هوهو بهشێكی زۆر لهنهخۆشییهكانی دڵ ،وهك���و ج��هڵ��ده .یهكێكی خ��ۆپ��ارێ��زی ل�����هژاوهژاو ب��هدوو تر لهگاریگهرییهكانی ژاوهژاو شێوهیه، ش��������ێ��������وهی ی������هك������هم، كاریگهرییه لهسهر توانای بیستن، ه�هر ج��ۆره دهنگێكی ب��هردهوام ك�هم��ك��ردن�هوهی سهرچاوهكانی لهسهر بیستن كاریگهری خراپی ژاوهژاو وهكو كهڵك وهرگرتن ه �هی �هو ت��وان��ای ههستپێكردنی لهو ئۆتۆمبیالنهی كهدهنگی كهمتر گوێچكه كهمدهكاتهوه ،تهنانهت دروس��ت��دهك �هن ،س��ن��ووردان��ان بۆ لهوانهیه ببێت بههۆی ك�هڕی .خێرایی ،قیركردنی شهقامهكان ئهگهر كهسێك بۆ ماوهی ( )10بهقیری گونجاو ،كهڵك وهرگرتن خولهك لهژێر كاریگهری دهنگی ل��هو ت��ای��ان�هی ك�هدهن��گ��ی كهمتر س��هرو ( )dB()100دا بێت ،دروس��ت��دهك��هن ،ق �هدهغ �هك��ردن��ی ئ �هوك��ات پێویسته كهسهكه بۆ ه��ۆڕێ��ن��ل��ێ��دان ل���هو ن��اوچ��ان �هی ماوهی ( )20خولهك لهشوێنێكی ك �هه �هس��ت��ی��ارن ،وهك����و نزیكی زۆر ئارامو بێدهنگدا پشوو بدات ،نهخۆشخانهكانو قوتابخانهكان، تاوهكوو كاریگهرییه خراپهكانی ه����هروهه����ا س���ن���ووردارك���ردن���ی جوڵهی ئۆتۆمبیل لهناو شارهكان، ژاوهژاوهكه نهمێنێت. بهتایبهتی ئۆتۆمبیلی بارههڵگرو بڕی ژاوهژاو لهشهقامهكانی پشكنینی بهردهوامی ئۆتۆمبیلهكان، ناوهندی شاری سلێمانی بهپێی توێژینهوهیهكی زانكۆی ه������هروهه������ا ب�����ۆ ه���هرێ���م���ی سلێمانی ك �هس��اڵ��ی راب����ردوو ك��وردس��ت��ان ج��ێ��ن��رهی��ت��ۆرهك��ان��ی لهشهقامهكانی ن��اوهن��دی شاری كارهبا سهرچاوهیهكی گ�هورهی سلێمانی ئهنجامدراوه ،رادهی دروستكردنی ژاوهژاوه ،كهدهبێت ژاوهژاو لهم شهقامانهدا لهئاستێكی ههم چۆنایهتی ئهم جێنرهیتۆرانه كۆنترۆڵ بكرێت ،ه �هم شوێنی بهرزدایه. ئ��هو ش�هق��ام��ان�هی ك �هدات��ای دانانیان لهناو گهڕهكهكاندا. رێ�����گ�����هی دووهم ب��ۆ ل��هس��هر ك���ۆك���راوهت���هوه بریتین له(مهولهوی ،پیرهمێرد ،گ��ۆران ،ك �هم��ك��ردن �هوهی ئ��هم دی��اردهی��ه، كاك ئهحمهدی شێخو حهمدی) ،ئ �هو رێگایانهیه ك�هدهب��ن�ه هۆی داتاكان ئاستێكی ترسناك نیشان كهمكردنهوهی كاریگهریهكانی دهدهن ،ژاوهژاو ل �هڕۆژێ��ك��ی ژاوهژاو ،وهك���و دروستكردنی ی ئاسایدا لهنێوان ( )dB( )65ب��اخ��چ �هو ن���اوچ���هی س��هوزای�� ب��ۆ ()dB( )95دای�������ه ،ئ�هم�ه ل �هك �هن��ار ش �هق��ام �هك��ان ،كهڵك ب��ێ��ل��هب��هرچ��اوگ��رت��ن��ی دهن��گ��ی وهرگرتن لهدیواری دژه دهنگو نائاسایی ،وهكو دهنگی ئۆتۆمبیلی كهڵك وهرگ��رت��ن ل �هو كهرهسته فریاكهوتنو ه��ۆڕێ��ن ،ههروهها بیناسازیانهی كهدهنگ ههڵدهمژن ، بهپێی ههمان توێژینهوه نیشاندراوه ل�هدی��وارو دهرگ��او پهنجهرهكانی كهلهبهر دهرگ��ای نهخۆشخانهی ب��ی��ن��اك��انو دوورخ���س���ت���ن���هوهی مندااڵن ژاوهژاو لهنێوان ( 60بیناكانی نیشتهجێبوون لهشهقامو ( dBب��ۆ ()dB( )90دای��ه ،ج��اده قهرهباڵغهكان ،كه ئهمانه وهك��و لهبهشهكانی پێشووتردا رێ��گ��هگ��هل��ێ��ك��ی گ��ری��ن��گ��ن بۆ ب��اس��م��ان��ك��رد ،كاریگهرییهكانی كهمكردنهوهی كاریگهری ژاوهژاو ژاوهژاو لهسهر تهندروستی مرۆڤ لهسهر مرۆڤ.
27
26
وێنهی ساڵ
وێنهی ساڵ
وێنهكانی ساڵ
هێزی سرووشت :بڵێسهی ئاگری بووركانی ئیجافجاالجوكول ئایزلهند ،ئهم بووركان ه بوو بههۆی باڵوبوونهی خۆڵهمێشێكی زۆر لهكهشی زهویو وهستانی فڕینی فرۆك ه لهئهوروپا.
پۆرترێتی كلكدارێك :ئهم ساروخ ه رووناكهی دووانهئۆكسیدی كاربۆن لهناوكی ئهستێرهی كلكداری هارتلی ٢هاتووهت ه دهرهوه وێنهك ه ئاسمان پێوی دیپ ئیمپكت ئهپۆكسی ناسا گرتوویهتی.
بۆقی پینیكیۆ :ئهو شتهی زیادهی سهرلووتی بۆقهك ه لهكاتی ئاواز وتندا بهرهو سهرهوه دهچێتو كاتێك بۆقهك ه چاالكی كهمتره ،شت ه زیادهك ه لهناو دهچێت ،ئهم جۆره لهبۆق ساڵی ( )٢٠٠٨لهگینهی نوێ دۆزرایهوهو ئهمساڵ ههواڵهكهی باڵوكرایهوه.
هونهری زهوی :ئیستفیتوپالنكتۆنهكانی سهوز رهنگ كهلهنزیكی قهراخهكانی گاتلهند لهدهریای بالتیك گردو خولیانه .ئهم وێنهی ه بهڕهنگی ههڵخڵهتێنهر نیشان دراوه. پیسبوونی ژینگ ه بههۆی نهوتهوه: ئهم باڵنده قاوهیی ه لهقهرهخهكانی لوئیزیانا كاریگهری پیسبوونی ئاوی دهریا بههۆی نهوتهوه نیشاندهدات، كارهساتهك ه بههۆی تهقینهوهی سهكۆی نهوتی دیپواتهر هوریزان لهدورگهی مهكسیك لهبههاری ساڵی رابردوو روویدا.
نهیچێر گرینگترین گۆڤاری زانستی جیهان )١٤( ،وێنهی وهكو سهرنجراكێشترین وێنهكان بۆ ساڵی ( )٢٠١٠ههڵبژاردووه كهئهمانهن.
دهسرازهی گوڵ :ئهم وێنهیه كهشهش قات گهوره كراوهتهوه ،هێلكهی باڵندهی دهریایی ریكریت نیشاندهدات ،كه لهناو خونچه نهپشكوتووهكانی گیایی میموسا ستریۆلوسا دانراوه.
وێنهیهك لهشاتڵ :شاتڵی فهزایی ئیندیور لهچاوی نیشتهجێبووانی وێستگهی فهزایی نێۆدهوڵهتییهوه .ئهو شهبهنگی رووناكییه كهدهبینرێت پهیوهندی بهشكانهوهی رووناكی لهكهشی زهویدا ههیه .ئیندیور بههاری ساڵی ٢٠١١دوایین بهرنامهی فهزایی شاتڵهكان ئهنجامدهدات.
لهناوچوونی چاڵه بهفره سرووشتییهكان :لهسهرهتای مانگی ئاگۆست ئهم چاڵه بهفره سرووشتییه كهڕووبهرهكهی دهگاته نزیكهی ٢٥٠كیلۆمهتری دووگۆشه ،لهچاڵه بهفرهكانی پترمنی گرینلند دهستی كرد بهشكان ،لهساڵی ١٩٦٢وه ئهمه یهكهمین شكانی چاڵه بهفرهكانی جهمسهری باكووره.
جاڵجاڵۆكهی سهردهمی كۆن :ئهم جاڵجاڵۆك ه به بهردبووه هی ١٦٥ ملیۆن ساڵ لهوهوپێشه، كهزۆر لهجاڵجاڵۆكهكانی ئێستا دهچێت ،ئهم وێنهیه نیشان دهدات جاڵجاڵۆك ه گۆڕانی زۆری بهسهردا نههاتووه.
ئاگر بارانی خۆر :ئهم وێنهیه كه تهماشاكهری دینهمێكی خۆری ناسا گرتوویهتی ،زیادبوونی چاالكی خۆر نیشاندهدات.
بهریهككهوتنی پڕۆتۆنهكان :یهكێك لهبهریهككهوتن ه پڕ وزهكان ،كهئاشكراكهری ئالیس لهپێكدادهری گهورهی سێرن دهریخستووه .وزهی ئهم بهیهكدادانه٧( ، ههزار ملیارد ئهلكترۆن ڤۆڵت) ،كه ٣قاتی تۆماركردنهكانی پێشووه.
نهێنییهكانی دهریا :ئهم كرم ه ك ه ده قۆڵی ههی ه ل ه ٣٠٠٠مهتری ژیر دهریا لهنزیكی ئهندۆنزیا دۆزراوهتهوه. كرمی ههستیار بهڕووناكی :الرۆ مێشی میوه ،لهتهواوی جهستهی خۆێیدا رههێڵهیهك لهخانهكانی ههستهدهماری ههڵگرتووه كهبهڕووناكی ههستیارنو بهڕهنگی سهوز نیشاندراون .الرۆ دهتوانێت بهم شێوهی ه رێگهی خۆی بهرهو تاریكی بدۆزێتهوهو لهوێ خۆی بشارێتهوه.
كاموای گرافن :شریت ه لوولهكانی گرافن سهر رووبهرێك لهزێویان داپۆشاوه، ئهم شریت ه لووالن ه ههریهكهیان نزیكهی چهند نانۆمهترێك درێژییان ههیهو بههۆی كارلێكی كیمیایی مولكیول ه بچووكانهوه گهشهیان سهندووه.
28
ژینگه
وزهی خۆر ج��هن��گ��هگ��ان ل �هپ��ێ��ن��او ن��هوت��دا بهردهوامه ،چونكه ههڵسوڕێنهری س���هرهك���ی���ی���ه ل �هپ��ێ��ش��ك �هوت��ن��ی شارستانییهتدا بهمشێوهی ئێستا، بهاڵم دووركهوتنهوه لهوزهی خۆر ك�هب�هر لهمرۆڤیش ب��وون��ی ههیه لهبهرچی؟ ب��ۆچ��ی ك��ارن��اك��رێ��ت لهسهر پ���هرهپ���ێ���دان���ی ت���وان���ای وزهی خ����ۆر ت���اوهك���و ب��ب��ێ��ت�ه ی�هك��ێ��ك لهئهڵتهرناتیڤهكان (جێگرهوه)؟ -1وزهی خۆر چییه؟ بریتییه لهههموو جۆرهكانی وزه كهبگونجێت پوختهبكرێت لهتیشكی خ��ۆر ،ت��اوهك��و م��رۆڤ بتوانێت ل �هب��واره ج��ی��اوازهك��ان��دا كهڵكی لێببینێت. وزهی خ����ۆر ب�������هردهوام ههیه ...ئهگهر نهبوایه ئهوا ژیان ن �هدهب��وو ،ه �هروهه��ا نهدهگهیشته ئهوهی ئهمڕۆ دهیبینین. بهكارهێنانی ئهو سهرچاوهیه
ناوی نایبهستێت (،)antifreeze بهوشێوهیه دهڕوات بۆ گهرمكردنی ئاوی ناو خهزانهكه (تهنكییهكه)، ئهم ك��رداره لهڕۆژانی ههوریشدا ههر بهردهوام دهبێت. بهكارهێنانێكی ت��ری بریتییه ی ت��ی��ش��ك��ی خ����ۆر بۆ ل��هگ��ۆڕی��ن�� ك���ارهب���ا ...ئ���هوهش لهڕێگهی ئ��ام��ێ��رێ��ك �هوه ك�هپ��ێ��ی دهوت��رێ��ت (ال��خ�لای��ا الشمسیة) ئامێرێكی دهس���ت���ك���رده ،ك���ه لهسیلیكۆن دروس���ت���ك���راوهو ه�هڵ��دهس��ت��ێ��ت بهئهنجامدانی ...تهنیا بهگهشتنی تیشكی خۆر دهستدهكات بهناردنی ئهلكترۆنیات لهشوێێنێكهوه بۆ شوێنێكی تر ،ل�هن��اوهوه كهدهبێته هۆی دروستبوونی تهزوی كارهبا. ئ��هم��ه دی���اردهی���هك���ی ن��وێ نییه ،بهڵكو ل �هس �هدهی ن���ۆزدهدا دۆزراوهت����هوهو تاماوهیهكی زۆر لێیتێنهگهشتوون ،تێگهشتنی تهواو بۆ وزهی خۆر له(ئالبهرت ئاینشتاین) وه بووه ههر لهبهرئهوهش بوو كه
بهزۆری بهههڵگرتنو كۆكردنهوهی گ���هرم���ی خ������ۆره ل��هڕێ��گ��هی بهكارهێنانی (لهوحهی شهمسییهوه) ت��اب��ل��ۆی خ��ۆری��ی��هوه ،كهڕهنگی ناوهوهی رهشبێت ،تاوهكو زۆرترین ئهندازهی گهرمی ههڵمژێت ،كاتێك خۆر دهردهكهوێت ،لوولهیهك كه ب �ه(ش��ووش �ه) ب�هرگ��ی گیرابێتو بهناوهوهی تابلۆكهدا ئااڵبێت ،ئهو ئ��اوهی لهناو لولهكهدایه گهرمی دهك��ات (ئهو ئاوهشی دوات��ر دێته
لهساڵی 1921خهاڵتی نۆبڵی وهرگرت. چ���هس���پ���ان���دن���ی ئ���هم ك����اره ل���هس���اڵ���ی 1960 لهبهرنامهیهكی ئاسمانیدا بوو، بهاڵم ئهمڕۆ لهسهر ژمارهیهك ماڵو نشینگهكاندا (لهوحهی ش �هم��س��ی) ت��اب��ل��ۆی خ��ۆری��ن دهب��ی��ن��رێ��ت ،ك�هب�هم�هب�هس��ت��ی ب �هدهس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ك���ارهب���او گ�هرم��ك��ردن��ی ئ���او ،ی��ان وهك
گهرمكهرهوه دانراون. -2وزهی خۆر بۆچی؟ لهبهرئهوهی وزهیهكی خاوێنه، وات�ه هیچ مادهیهكی غ��ازی لێوه دهرناچێت كهزیانی بۆ ژینگهو ب �هرگ��ی ه��هوای��یو تهندروستی مرۆڤ ههبێت. ههروهها بنهمای ئهو وزهیه بۆ ههمووان رهخساوه ،كهمترین تێچوونی دهوێ���ت ،بهشێوهیهكی زۆركهم پێویستی بهپاراستنه. -3وزهی خۆر بۆ كهشتییه ئاسمانییهكان ئ����هو ت��اب��ل��ۆ خ��ۆری��ن��ان��هی (اللوحات الشمسیه) كهسهرچاوهی (وزهو توێشوی زۆربهی كهشتیو وێستگه ئاسمایهكانن) ،بهڕادهیهكی ئێجگار زۆر رووب���هڕووی پلهی گهرمای خۆر دهبێتهوه ،لهبهرئهوه لهمادهی سیلیكۆن دروستناكرێت، ب �هڵ��ك��و ل���هم���ادهی (ئ�هرس��ی��ن��ی��د گالیۆم) ()arsenide gallium دروستدهكرێت ،كهتوانای زۆری بهرگری ههیه بۆ گهرماو
نرخهكهی پێنج ئهوهندهی نرخی (سیلیكۆنه) -4بهكارهێنانی وزهی خ��ۆر لهئێستادا لهجیهاندا ت���هن���ی���ا ب�����هڕێ�����ژهی %0.1 بهکاردههێنرێت. زان����ای ب���واری فیزیاو ئ���اب���ووری���ن���اسو داه��ێ��ن��هر (ئ��وم��وری لوفینز) دڵنیای دهكاتهوه كهڕووبهری ماڵهكهی
(372م���هت���ری چ��وارگ��ۆش �هی �ه)و وزهی خ��ۆر بهكاردههێنێت بۆ گ �هرم��ك��ردن �هوهو بهدهستهێنانی كارهبا ..بهگوێرهی ئهو زانیاریانهی ()discover ك���هگ���ۆڤ���اری ب��اس��ی��ك��ردووه ،ب���ڕی ت��ێ��چ��ووی ك��ارهب��ای ماڵهكهی لهمانگێكدا لهپێنج دۆالر تێناپهڕێت ،كهواته بۆچی وزهی خۆر بهكارناهێنرێت لهدوای ئهوهوه؟ -5داهاتوو ل���هداه���ات���وودا وزهی خ��ۆر بهشێوهیهكی سهرهكی پشت بهدوو هۆكاری گرنگ دهبهستێت، ی �هك �هم ب��وون��ی ئ��ی��رادهی�هك��ی سیاسی بۆ بااڵنسی پشتگیریهكی پ��ێ��وی��س��ت ب����ۆ پ����هرهپ����ێ����دانو باڵوهپێكردنی بهكارهێنانی وزهی خ��ۆر ،دووهم بریتییه لهتێچوونی خهرجی ل �هم��اوهی بیست ساڵی ڕابوردودا ،نرخی تابلۆ خۆرینهكان (االل�����واح الشمسیه) ب �هڕێ��ژهی %90داب���هزیو چاوهڕێدهكرێت ئهو دابهزینه بهردهوامبێت بههۆی مونافهسهی بازرگانییهوه.
گهرمبوونی جیهان ی لهزیادبوونێك بهردهوامدایه
29
دهروونناسی
خهونبینین گرنگه
ه مێشک لهکاتی خهودا ههندێک لهتوێژهران باوهڕیانوای کاریگهری زیاتری لهسهره
ئا :لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: دۆزی��ن�هوه نوێیهكان جهخت لهسهر ئهوه دهكهنهوه كهخهونهكان ك�����ار ل����هس����هر چ��هس��پ��ان��دن��ی میمۆرییهكانی مێشك دهك���هنو یارمهتی دهدات بۆ پێگهیشتنی. ل �هالی �هك��ی ت����رهوه ههندێك كهس پێیانوایه ،ئهو (فیلمانهی) كه لهخهونهكانماندا دهیانبینین باشترین پزیشكی دهروونی ئێمهن. نهێنی زۆر لهخهونهكاندا خ��ۆی��ان ح���هش���ارداوه ،كهبووهته ئ��اوێ��ن �هی ئ���هزم���وونو ت���اواتو تهنانهت گرفتهكانیشمان. ئافرهتێكی سویسری تهمهن 73س���اڵ ت���ووش���ی ن�هخ��ۆش��ی وهستانی مێشك بوو ،كهبووه هۆی لهكاركهوتنی الی راستی لهشی، لهگهڵ ئهوهیشدا ئهوبهشهی مێشكی ك �هپ �هی��وهن��دی ب�هج��ی��اك��ردن�هوهی رهنگهكانهوه ههیه لهكاركهوت، تهنیا دوای تێپهڕبوونی دوو رۆژ هیچكام ل �هو دوو نهخۆشییهی تیادا نهما ،بهاڵم هاوكات تووشی گرفتی (خ���هون نهبینین) ب��وو، دوای ساڵێك پڕۆفیسۆر كالودیۆ
ب��اس��ی ()Claudio Bassitti لهناوهندی تهندروستی زیوریخ چاوێكی بهفایلی ئ�هو ئافرهتهدا خشاند ،نهیویست ئ �هم ههلهی لهدهستدهرچێت ،لهڕاستیدا باسینی دهیویست زانیاری زانستی لهسهر ئ �هو ب�هش�هی مێشك كۆبكاتهوه كهتایبهته بهخهون بینین. دوای 6مانگ لهتۆماركردنی چاالكییهكانی مێشك باسینی هیچ زانیاریهكی ئهوتۆی دهستنهكهوت، دواتر بڕیاری ئهوهیدا كهلیكۆڵینهوه ل���هس���هر ئ����هو ب���هش���هی مێشك بكات ك�هب�هه��ۆی وهستانهكهوه لهكاركهوت ،دواتر توانی گریمانهی ئ�هوه بكات كهبهشی خ��وارهوهی الی راس��ت��ی پ��ش��ت �هوهی مێشك شوێنی لهدایكبوونی خهونهكانه. ئهمڕۆ ئهوه دهزانینو ئاشكرایه كهخهونهكان لهكوێوه لهدایكدهبن، ب����هاڵم ن��ازان��ی��ن خ��هون��هك��ان چ دهورێ����ك����ی ب��ن��هڕهت��ی��ی��ان ه�هی�ه لهژیانماندا. شایانی باسه لهم ده ساڵهی دوای��ی��دا لێكۆڵینهوهیهك لهسهر م��ش �كو م��رۆڤ��ـ ك���را ،ك �هئ��ام��اژه
ب�هوه دهدات خهونهكان دووب��اره بووهوهی چاالكییهكانی رۆژانهمانهو كار لهسهر چهسپاندنی میمۆری مێشكمان دهكات ،كهپهیوهندی بهو چاالكییانهوه ههیه. ههندێك لهلیكۆڵهران گهیشتنه ئهو راستییهیهی كهخهونهكان كار لهسهر پااڵوتنی ئ �هو زانیاریانه دهك��ات ،كه لهژیانی رۆژانهماندا نهمانتوانیووهو بهدهستی بهێنین، كه ئهمهش یارمهتیمان دهدات بۆ پاراستنی یادهكانمان ،لهههمان ك��ات��دا یادهكانمان بهشێوهیهكی باش روونتر دهكاتهوه ،بهاڵم ئایا ئهو نهێنییه چییه كه ئهو خهونانه ل �هم��ێ��ش��ك��دا ل �هك��ات��ی خ �هوت��ن��دا دروستدهكات؟ ههندێك لهلێكۆڵهران باوهڕیان وای���ه كهمێشك ل�هك��ات��ی خ��هودا كاریگهری زیاتری لهسهره. (ج���ان ب���ۆرن )Jan Born لهزانكۆی ()Lubeckی ئهڵمانیا ل�هگ��ۆڤ��اری لهلێكۆڵینهوهیهكدا ( )Natureل��هس��اڵ��ی 4..2 جهخت لهسهر ئهوه دهكاتهوه كه ئ �هو كهسانهی ك�هخ�هون دهبینن
ت��وان��ای چ��ارهس �هرك��ردن��ی گرفته تایبهتییهكانیان زیاتره لهو كهسانهی كهكێشهی كهمخهویان ههیه. م��ێ��ژوو پ��ڕی�هت��ی لهچیرۆكی ئهو كهسانهی كه لهكاتی خهوندا بیرۆكهی گهورهو سهرنجڕاكێشیان بهدهستهێناوه. زان��ای�هك��ی ئهڵمانی بهناوی ف��ری��دری��ك ك��ی��ك��ۆڵ ل �هخ �هوی��دا م��ارێ��ك��ی بینی ك �هگ��از لهكلكی خۆی دهگرێت ،كه لهخهو ههستا بۆی دهركهوت كهبینزۆل (بنزین) شێوهیهكی شهش الی ههیه. ههر لهڕێگهی خهونبینینهوه (ه��ێ��ن��ری ب��وی��ن��ك��اری��ه) ت��وان��ی هاوكێشهی بیركاری بدۆزێتهوه، رۆبرت ستیڤنسون (دكتۆر جیكلو مستر هاید)ی نووسی ،ماری شیلی چیرۆكی (فرانكشتاین)ی نووسی، پۆل مكارتنی مۆسیقای گۆرانی ()Yesterdayی دانا.....بۆ؟ ه�هن��دێ��ك ك��هس وا دهبینن كهخهوتن دهبێته هۆی بهدهستهێنانی ئهو شتانهی كه لهژیانی رۆژانهماندا پهیمانپێنهبردووه. سهرچاوه:افاق العلم
30
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
31
زهویناسی
زهویناسی
ناوكی زهوی رووناكتر بوویهوه جوڵهی ئۆكسجینو گۆگرد لهدڵی ههسارهكهماندا ه هۆكاری بوونی بواری موگناتیسیبێت لهوانهی
جیۆف برومفیل وهرگێڕانی :لڤینی نوێ
ب��وم �هل �هرزن��اس �هك��ان ب�هن��اردن��ی س����هرو دهن���گ���ی ه �هس��ارهی��ی )planetary (Ultrasound ب �هرهو ناوكی زهوی ههندێك بهڵگهیان دۆزییهوه كهپێنیشانی دهدات ه���هن���دێ���ك ت��وخ��م��ی س��ووك��ی وهك���و ئوكسیجنو سولفۆر لهلێوارهكانی ناوكی زهوی ك���ۆب���وون���هت���هوه ،ئ �هم دۆزینهوانه ئهگهر بسهلمێنرێن، ی���ارم���هت���ی���دهره ب���ۆ ئ����هوهی ل���هس���هرچ���اوهی موگناتیسی
زهوهی تێبگهینو ه �هروهه��ا ئهوهش رووندهكاتهوه كهچۆن ههسارهی زهوی چهند ملیۆن ساڵ لهمهوپێش دروستبووه، ئهم ك��اره بهتازهیی لهگۆڤاری نهیچێر باڵوبووهتهوه. زۆر ل���هزهوی���ن���اس���هك���ان ب����اوهڕی����ان وای����ه ك���ه ن��اوک��ی ههڵگری ناوهندێكی زهوی رهق���هو بهشلهیهك ب �هدرێ��ژی 7000كیلۆمتر دهورهدراوه، ئهو لێكۆڵینهوانهی كهلهسهر ئهو
شهپۆله بومهلهرزانهی كه لهنزیك ناوهندی زهوییهوه تێپهڕدهبن، ئ�هن��ج��ام��دراون پشتگیری لهم راستییه دهکهن ،بهپێوانی خێرایی ئ �هو شهپۆالنهی كه لهناوكی زهوییهوه تێپهڕییون ،توێژهران بهراوردیانكردوه كهچڕی ناوكی زهوی وهكو چڕی ئاسن وایه. ل��هت��وێ��ژی��ن��هوهی��هک��ی ت���ردا بومهلهرزناسی زانكۆی بریستۆل ل�هب�هری��ت��ان��ی��ا ج���ۆرج هێلفریچ دهڵ���ێ���ت" :واه �هس��ت��پ��ێ��دهك��رێ��ت
كهتوخمێكی سووك لهگهڵ ئاسندا ل�هن��او ناوكهكه ب��وون��ی ههبێت، كهدهبێته هۆی ئهوهی كهناوكهكه چڕییهكهی تۆزێك لهئاسن كهمتر بێت". زۆر لهتوێژهران باوهڕیان وای���ه ك���هم ئ���هم ت��وخ��م �ه ،ی��ان ئ���هم ت��وخ��م��ان �ه 4.5 ،ملیارد س����اڵ ل���هوهوپ���ێ���ش ل �هك��ات��ی ساردبوونهوهی زهوی لهوانهیه ناوكهكهیان بهجێهێشتبێت. بۆ لهنزییكهوه سهیركردنی زیاتری ناوكی زهوی هێلفریچو هاوكارێكی بهناوی ساتۆشی ك��ان��اش��ی��م��ا ك���هزان���ای���هك���ی ههسارهناسه لهزانكۆی شاری كیۆشۆی ژاپ��ۆن ،دهستیانكرد بهپێوانی سێ بومهلهرزه لهسێ ئامێری پ��ێ��وهردا که لهشوێنی بهرنبهری روودانی بومهلهرزهکه لهسهر گ��ۆی زهوی دان��راب��وو، ب���ۆ ب��ی��ن��ی��ن��ی ب���وم���هل���هرزهی���هك لهباشووری ئهمریكا لهڕێزێكی س����هددان دان �هی��ی پ��ێ��وهرهک �هدا ل �هژاپ��ۆن كهڵكیان وهرگ���رت، بۆ دووانهكهی تر كهیهكێكیان ل��هب��اش��ووری زهری����ای ئ���ارام رووی��داب��وو ئاشكراكهرهكانیان ل �هئ �هوروپ��ا دان��اب��وو ،تیمهكه ت����وان����ای ئ����هوهی����ان ه��هب��وو ه���هم���وو وردهك���اری���ی���هك���ان���ی چۆنیهتی تێپهڕبوونی شهپۆله ب��وم �هل �هرزهی��ی �هك��ان ل�هن��اوك��ی زهوییهوه ببینن. هێلفریچ دهڵ��ێ��ت پێوانی گ����هڕان����هوهی چ���هن���دج���ارهی ش �هپ��ۆل �هك��ان ل �هن��ێ��وان ن��اوكو م �هن��ت��ل -توێكڵێك ل �هب �هردی تواوه لهدهوری ناوك -پێنیشانی دهدا ك �ه 300كیلۆمتر لهناوك چڕییهكهی كهمتره ،لهوهی تر. جیاوازییه دهركهوتووهكه بههۆی بوونی %5-3سۆلفۆرو ئوكسجینه لهلێوارهكانی ناوك. داینامۆی ههسارهیی هێلفریچ دهڵ��ێ��ت توخمه سووكهكان لهوانهیه وهك چۆن ل �هن��اوهوهی ناوكهكه رهقبوون لهدهرهوهی ناوكهكه چڕ ببنهوه، زی��ات��ر لهمه ئ �هو بیردهكاتهوه
كهلهگهڵ زیادبوونی جوڵهی ت��وخ��م��هك��ان ل���ه ڕووب�����هری دهرهوهی ن��اوك ،جوڵهكانیان دای��ن�هم��ۆی�هك��ی ل��ێ��دهك�هوێ��ت�هوه ك �هه��ێ��ز دهدات ب���هب���وواری م��وگ��ن��ات��ی��س��ی داپ����ۆش����هری زهوی .ه��ێ��ل��ف��ری��چ دی��س��ان دهڵێت ،توێژهران لهڕابردوودا ن��ی��گ �هران��ی ئ���هوهب���وون ك��ه چ شتێك بهردهوامی دهدات بهئهم دای��ن�هم��ۆی�ه ،ب��هاڵم زی��ادب��وون��ی توخمه س��ووك�هك��ان" :بڕێكی زۆر ماته وزهی كێشكردن ئازاد دهكات". ب���روس ب��وف��ێ��ت ،زنایهكی ه����هس����ارهن����اس ل���هزان���ك���ۆی كالیفۆرنیای بركلی دهڵێت: "ب��ی��ن��ی��ن�هك��ان ل �هڕاس��ت��ی��دا زۆر كارتێكهرن" ،بهاڵم هێشتا بۆمن ق��ورس��ه پێشبینی ئ �هوهب��ك �هم كهچینیهكان چ��ی دهرب����ارهی گهشهسهندنی زهوییهوه دهڵێن. بوفیت دهڵ��ێ��ت كهئهگهر ئۆكسجینو سولفۆر لهناوهوهی ن��اوك گوشرابێت ،چ���اوهڕوان دهك��رێ��ت ل�هش��ل�هی دهرهوهی ناوكدا تێكهڵببێت تاوهكو بچێته دهرهوهی 300كیلۆمتركه. دهی���ڤ���ی���د س��ت��ی��ڤ��ی��ن��س��ۆن، زان��ای��هك��ی ه��هس��ارهن��اس��ه له پ��هی��م��ان��گ��ای ت��هك��ن��ۆل��ۆژی كالیفۆرنیا لهپاسادانا ،دهڵێت كارلێك لهنێوان ن��اوكو مهنتل لهوانهیه ش��رۆڤ�هی بهشدارییه دهركهوتووهكه بكات ،ههرچهند لهگهڵ ئهوهشدا دهڵێت هێشتا داتای پێویست لهبهردهستدانییه تاوهكو زاناكان بهرئهنجامێكی تهواو وهربگرن. بوفیت دهڵ��ێ��ت ،مۆدێلی ن����اوك����ی زهوی ل���هوان���هی���ه پێویست بهگۆڕانكاری بكات، لێکۆڵینهوهی زیاتر لهئایندهدا ی��ارم �هت��ی��دهردهب��ێ��ت ب��ۆ زی��ات��ر روون��ك��ردن��هوهی ئاكامهكهی ه��ی��ل��ف��ری��چ .ب��وف��ی��ت دهڵ��ێ��ت ئهمه راستییهكه ئهو شتهی تۆ بهڕاستی نازانی مانای ئهوه نییه كهههڵهبێت. سهرچاوهNature :
ی ههندێك كهس بۆچ سهرما بردهڵهن؟ ئا :لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا: ی ی زیاتر لهكهسان ههستكردن بهسهرما ی بهچهند هۆكارێكهوه ههیه، ئاسایی پێوهند ی لهوانهیه ههموویان لهیهك كاتدا كاریگهر پێكهوهیی لهسهر جهستهمان دروستبكهن ی ی گشت بۆ ئ�هو ههستكردنه ،بهشێوهیهك ی زۆرتر دهكهن ی ههست بهسهرما ئهوانه ی ی وزه (سهرما ب��ردهڵ�هن) ،ههمیشه ئاست ی ی لهشیان ( )Eneryy levelلهئاستێك گشت نزمدایهو وهك پێویست نییه ،كهئهویش ی ئ �هو خ��ۆراك �هوه ههیه ی ب�هج��ۆر پێوهند كهدهخورێت لهژهمهكاندا ،بۆ نموونه ئهو ی كهسانهی كهڕێجیم دهك��هن (داب�هزان��دن� ی ی ل���هش) ب �هپ��ارێ��زك��ردن ل�هخ��ۆراك� كێش ی زی��ات��ر ههست بهسهرما دهك �هن چ���هور ی ڤیتامین ی ت��ر ،ه �هروهه��ا كهم لهكهسان ( )B.2لهخوێندا ههمان كاریگهری ههیه ی بۆ ههستكردن بهسهرماو سۆڵه ،هۆكارێك ی لهژێر پێستو ی چ �هور تر بریتییه لهبڕ لهشانه چهورییهكاندا ()Adipose tissue ی زۆرن كهمتر ی كێش ی كهخاوهن ئهو كهسانه ی ههست بهسهرما دهك �هن ،چونكه چهور ك��ۆك��راوهی ژێ��ر پێست وهك��و بهربهستێك ی ل �هك��اری��گ �هری س��هرم��ا دهك���ات رێ��گ��ر لهدابهزاندنی پلهی گهرمی ل�هشو دهبێته ی هۆی گهرمبوونهوهو ههستكردن بهسهرما كهمتر ،یهكێك لههۆكارهكانی تر بریتییه ی الش �هو وهرزش��ك��ردن بهگشتی، لهچاالك ی ی ناچاالك ی وهرزشنهكردن دهبێته هۆ سست ی خوێنو سهرما بوون ،وهرزشكردن سوڕ ی ی كاریگهری ههیه لهپاراستنی پله رۆڵێك گهرمی ل �هش ،ههندێك ب��اری نهخۆشیو ی ی لهشیش دهبێته هۆ ی فیسۆلۆج تێكچوون ی ی رژێن ی وهك��و نهخۆش سهرما بردهڵهی دهرهقی (.)Thyroid gland
32
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
33
فیزیا
هاوبیر جهمال ب��ۆ چ �هن��دی��ن ن��هوه گ����وزهری����ك����ردو زان����ا فیزیاییهكان ه �هروای��ان دان����اب����وو ك �هخ��ێ��رای �ی روون����اك����ی زۆرت��ری��ن��ه ل����هم گ�����هردوون�����هداو دی���وارهك���هی ن��اب��ڕرێ��ت، ئ �هو خێراییهش دهگاته ( )300ههزاركم ،چركه، ب��هاڵم تاقیكردنهوهیهك له(برنستۆن نیوجێرسی) ئ����هن����ج����ام����درا زان�����ا فیزیاییهكان پرتهیهكیان ل��هڕوون��اك��ی لهیـــزهر ن��ارد بۆ نێو ژوورێ��ك ك �هه �هڵ��م �ی س��ی��زی��ۆم�ی ت���ێ���دا ب�����وو ،پ��رت��هك��ه ئ�����هوهن�����ده خ���ێ���راب���وو بهجۆرێك ههموو پرتهكه ل���هژوورهك���ه دهرچ���وو پێش ئهوهی كۆتایی بێت بهچوونه ژوورهوهی!، پرتهكه بهخێرایی (310 ك��م\چ��رك �ه) دهرچ���وو، ت���وێ���ژهرهوهك���ان دهڵ��ێ��ن ك�����هئ�����هوه ب��اش��ت��ری��ن بهڵگهیه لهسهر ئ�هوهی كهخێرایی رووناكی كه زانستی بهجێگیرێكی دان���راب���وو ،دهت��وان��رێ��ت س��ن��وورهك �هی ببڕرێت، ب�هم��ان��ای�هك�ی دی ئهو خێراییه جێگیر نییهو لهویش زیاتر ههیه بهالی كهمهوه لهبارودۆخێكی ت��اق��ی��گ �هی��ی��دا ،ت��وێ��ژهر (ل����ی����گ����ۆن وان�������گ) لهپهیمانگای ()nec ی ت���ای���ب���هت دهڵ��ێ��ت "ناتوانرێت ئهو دیاردهیه
ب �هك��ارب��ه��ێ��ن��ـ��ـ��ـ��ـ��رێ��ت ب���ۆ ن���اردن���ی زان���ی���اری ب����ۆ دواوه ،ب����هاڵم تاقیكردنهوهكهمان ئهوه دهسهلمێنێت ك �ه ئ�هو بیــــرهی تائێستا باوهو وا دادهن��ێ��ت كهخێرایی روون��اك��ی نابهزێنرێت ب���ی���رێ���ك���ی ه���هڵ���هی���ه. ئ���هن���ج���ام���هك���ان���ی ئ���هو تاقیكردنهوهیه كه(وانگ، ئهلیكساندهر كۆزمتش، ئ��ارس��هر دۆگ��اری��ـ��ـ��ـ��ۆ)، پ�����ێ�����ی ه�����هس�����ت�����اون ل �هگ��ۆڤ��اری ()nature دا ب��ڵ�اوك����راوهت����هوه، ههرچهنده بهجێهێنانی كرداری نییه لهسهر ئهو دهس��ت��ك�هوت�ه زانستییه، بهاڵم تاقیكردنهوهیهكی لهو جۆره خرۆشانێكی لهنێو ناوهنده زانستییهكان دروستكردووه بهتایبهتی ل�����هب�����واری ف���ی���زی���ای تیۆریدا. زان������ای ف��ی��زی��ای �ی (ری����م����ۆن����د ت���ش���ی���او) ل �هزان��ك��ۆی كالیفۆڕنیا لهبیركلی كهخۆی لهو تۆژینهوانهدا بهشداری ن�����هك�����ردووه دهڵ���ێ���ت "ئ����هو ت��اق��ی��ك��ردن �هوان �ه ك���ردن���هوهی���هك���ی ن��وێ��ن كهخهڵك بهئاستهنگیان دهزان�����ی ،زان��ا(ت��ش��ی��او) ه �هم��ان تاقیكردنهوهی ئ�����هن�����ج�����ام�����داوه ب��ه ب �هك��اره��ێ��ن��ان �ی ب���واری كارهبایی ،توێژهرهوهكانی پ �هی��م��ان��گ��ای ()nec
فیزیا
ی رووناكی، ی خێـــــــــــــــــرا ئایا دیوار دهبڕدرێـــــــــــــــــــــــــت؟!
لهتا قیكر د نهو هكهیا ند ا ئامێرێكیان بهكارهێناوه كهبههــــۆیهوه پرتهیهكی ل��هی��زهری��ان ئ��اڕاس��ت �هی ژوورێ��ك��ی ش��ووش�هی�ی ك��������ردووه ك��هپ��ـ��ـ��ـ��ڕه لهههڵمی گهردیلهكانی سیزیۆم ،ئهو توێژهرهوانه دهڵ�����ێ�����ن ئ���ام���ێ���رهك���ه ب��ری��ت��ی��ی��ه ل���هج���ۆرێ���ك ل���هگ���هورهك���ارهك���ان���ی روون��اك �ی كهدهتوانێت پ���رت���هك���ه ب��ن��ێ��رێ��ت بۆ پ��ێ��ش��هوه ،پ��ێ��ش��ت��ر ئ �هو ت��اق��ی��ك��ردهوان �ه ل�هس�هر روون����اك����ی دهك������ران، ب����هاڵم روون��اك��ی��ی �هك �ه تێكچوو بهشێوهیهكی دهردهچوو بۆیه زاناكان گ��وم��ان��ی��ان دهب����وو ل�هو خێراییهی رووناكییهكه دهی��گ��ات�ێ ل��هو ن��اوهن��ده تایبهتییهدا ،ب��هاڵم لهو ت��اق��ی��ك��ردن �هوه ن��وێ��ی�هدا لهیزهرهكه بهتوندیهكی ك��هم��ت��ر دهردهچ����ێ����ت، بهاڵم هیچ تێكچوونێكی ب����هس����هر ن��ای��ـ��ـ��ـ��هتو ب��هش��ێ��وهی پ��رت �هی �هك �ی رێك دهردهچێـــت ،وهك شهپۆلێك لهفۆتۆنهكان رهف��ت��ار دهك��ـ��ـ��ات ،ئهو پ���رت���هی���ه دهردهچ����ێ����ت لهژوورهكه پێش ئهوهی ك���ۆت���ای���ی ب���هچ���وون���ه ب��ـ��ـ��ێ��ت، ژوورهوهی چ��ون��ك�ه گ�هردی��ل�هك��ان�ی سیزیۆم لهسیفهتهكانی ئ�����هو روون��اك��ی��ـ��ـ��ـ��ی��ه ب �هج��ۆرێ��ك دهگ��ۆڕێ��ت
ك���هخ���ێ���رای���ی زی��ات��ر ب���ێ���ت ل�������هوهی ك�ه لهبۆشاییدایه!. لهتاقیكردنهوهكهدا پرتهیهكی هاوشێوهی پ���رت���ه ت��ێ��چ��ووهك��ه دهردهچ������ێ������ت ئ���هو پرتهیه م���اوهی (20 م) دهب���ڕێ���ت پێش ئ�������هوهی ك��هب��هش��ی س����هرهك����ی پ��رت �هك �ه ك��ۆت��ای��ی ب��هچ��وون��ه ژوورهوهی ب��ۆ ن��او ژوورهك������ه هاتبێت چ���ون���ك���ه خ��ێ��رای��ی پ��رت��ه دهرچ����ووهك����ه زی���ات���ره ل �هخ��ێ��رای �ی پرته تێچووهكــــه!. ل��هالی��هك��ی دی��ك��هوه زان��������ای ف��ی��زی��ای��ی (ئیفرایم شتاینبێرگ) ل �هزان��ك��ۆی تۆرینتۆ دهڵ���ێ���ت "ل���هوان���هی���ه ئ�����هو ف���ۆت���ۆن���ان���هی ك����ه ل������هژوورهك������ه دهردهچ�������ن ه��هم��ان ف��ۆت��ۆن�ه تێچووهكان ن���هب���ن ،ك���هئ���هوهش ل���هوان���هی���ه ب��ۆخ��ۆی پرسیار دروستبكات دهرب��������ارهی ب��ڕی��ن �ی دی����واری روون��اك��ی، ب��هاڵم بهههرجۆرێك بێت ئهو تاقیكردنهوهیه زۆر گرنــــگه چۆن لهو ژوورهدا فۆتۆنی وا ه������هن ك���هل���هو ف���ۆت���ۆن���ان���ه دهچ����ن كههێشتا نهچوونهته ژوورهكهوه؟!.
34
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
35
بایۆلۆجی
بایۆلۆجی ی ل�هس��ااڵن�ی پهنجاكانی س��هده رابردوودا داهێنانی گهورهو گرنگ لهبواری زانستی بۆماوهزانیو بۆ ی هێڵیدا ك��را ،ئ �هو ك��ات لهساڵ ی ( )1953ههردوو زانای ئهمریك (وات��س��ن )Watsonو (ك��ری��ك ی )Crickتوانیان پێكهاتهی كیمیای ی ()DNAو ش��ێ��وازی ری��زب��وون� تفته نایترۆجینهكانی (Nitrogen )baselدیاریبكهن. ی ب����هم����هش ئ�����هو ه��ێ�ڵان��ه ی ك�هل��ێ��پ��رس��راون ل�هگ��واس��ت��ن�هوه سیفهتهكان دیاریكران. ی ئهم داهێنانهو دۆزینهوانه ئهم دوو زانایه رێگهی خۆشكرد ی ب��ۆ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهو پێشخستن زانستی بۆماوهزانیو بۆهێڵزانی، ئ���هو زان��س��ت �هی ب���هوه ن��اس��راوه ی كهلێكۆڵینهوه لهگرنگترین جۆر ت��رش��ی س���هر زهوی دهك����ات، كهئهویش ترشی ()DNAه. ی ی )DNAنهخشه (ناوكه ترش ی مرۆڤ لهسهدهی ()21 بۆهێڵ Gene map and 21 Century
DNA
کۆدی نهێنی ژیان
سیفهتی منداڵ بهتێکهڵبوونیسیفهتهکانی دایكو باوکی دروستدهبێت ،نهک تهنیا یهکێکیان
ی كردووه ،كهچۆن سیفهته دیارو ی لهخۆ ی مرۆڤایهتییهوه ،مرۆڤ ئهو پرسیاره ی دروستبوون لهسهرهتا ئاشكراكان لهنێوان نهوهكاندا دهگوێزرێتهوه؟. ی دهچێته سهر یهكێك لهدایكو باوكی ،واته ی باو وابوو كهمنداڵ (وهچه) ئاساییانه سیفهتهكان لهكۆندا باوهڕ ی زانستییهوه تاكالیهنانه سیفهت وهردهگرێت ،یان لهباوكی ،یان لهدایكی ،لهكاتێدا راستی ئهو باوهڕه لهڕوو ی ههردوو باوانهوه وهردهگرن، ی گواستنهوهی سیفهته بۆماوهییهكان ههڵهیهو نهوهكانمان سیفهت لهئهنجام ی (دایكو باوك). بهتێكهڵ و :دڵشاد ساڵح حهمهشوكر
()2003دا، ل���هس���اڵ���ی ی زاناكان توانییان بگهنه ئهنجام ی خوێندنهوهی كۆدهكانی ژیان مرۆڤ لهڕێی بۆهێڵهوه (،)genes خوێندنهوهی ت��هوای پێكهاتهو ف���هرم���ان���ی ش��ری��ت��ی (،)DNA (ن��اوك��ه ت���رش) ،ك�هل��ێ��پ��رس��راوه لهههڵگرتنو گواستنهوهی سیفهته بۆماوهییهكان. ی ئ���هم داه��ێ��ن��ان �ه ب �هس��ان��ای � ی نههاتووهته بوون ،بهڵكو بهرههم ی سیازده ساڵی كارو لێكۆڵینهوه بهدهوامو تاقهت پڕوكێنی زاناكان بوو ،بڕی تێچوونی ئهم داهێنانه گ����هورهی����هش ( )300م��ل��ی��ۆن ی دۆالر بوو ،پڕۆژهی دۆزینهوه ی خوێندنهوهی كۆدهكانی بۆهێڵ ی م���رۆڤ ،ئامانجێكی گ���هوره لهئاسۆدا ههڵگرتووهو زاناكان ب���هه���ی���وای س����ادهك����ردن����هوهو ی ش����ی����ك����ردن����هوهی ل��ول��پ��ێ��چ � (شریتی) ناوكه ترشی (،)DNA كهدرێژییهكهی نزیكهی دوو مهتره لهههرخانهیهكی لهشی مرۆڤداو ی شیكردنهوهو خوێندنهوهی كۆد ()DNAن ،ههروهها لهم پڕۆژهیهدا ی ل��هه��هوڵ��ی زان��ی��ن �ی پێكهاته كیمیای تفته نایترۆجینییهكانن، (پ��ی��وری��نو پ��ای��هر م��ی��دی��ن) كه
( )DNAپێكدێننو ژمارهیان ()3 ی ملیار تفتن ،ههر یهكهیان بههۆ بهندی هایدرۆجیینهوه پێكهوه بهستراونهتهوهو یهكتری ت�هواو دهكهن ،بهدۆزینهوهی دانهیهكییان ی دهگهینه خوێندنهوهی ت �هواو شفرهی شریتهكه. ئهو ئامێره تایبهتییهی كهبۆ خوێندنهوهی ك��ۆدی بۆهێڵهكان ی ب�هك��اردێ��ت ش��ێ��وازو پێكهاته تایبهتی خ��ۆی ه�هی�ه ،پێكدێت ی ل���هژم���ارهی���هك پ����هڕهی تایبهت ك������ۆددار ،ب���ۆ ن��م��وون �ه ئ �هگ �هر ی ب��م��ان�هوێ��ت پێكهاتهی شریت ی ( )DNAلهبهر بگرینهوه كۆپ بكهین كهوا نزیكهی ()35000 ه�هزار پ�هڕهی گ�هورهی ریزكراو دان��راوه بۆ چۆنییهتی خوێندنهوه ههموویان بهڕیزێك. ی ب���هت���ف���ت���ی ن��ای��ت��رۆج��ی��ن�� دهس��ت��پ��ێ��دهك �هن ،وهك���و ی��هك بۆ ن��م��وون��ه (TGGG CACCA ،)TTGCAئهم شێوازی ریزكردنه لهسهر ههموو پهڕهكان بهههمان شێوهیه ،پیتی ( )TG CAواته رهمزێكه بۆ تفته نایترۆجینییهكان، كهپێكهاتهی ( )DNAپێكدێنو بۆهێڵهكانیان ههڵگرتووهو دانراوه، پیتی( )Tل�هب��ری ()Thimineو ( )Aل �هب��ری ()Adenosineو ( )Gلهبهری ()Guanninو ()C ی لهبری ( ،)Cutosineسهرهتا كاركردنی بۆ ئهم داهێنانه گهورهیه زۆر قورسو گرانبوو ،ههروهها درێ���ژ خایهنبوو ل �هپ��ڕۆژهك �هدا، ی لهسهرهتای چوار ساڵی یهكهم ت��وێ��ژی��ن �هوهك �هدا زان��اك��ان تهنیا توانییان یهك ملیاری یهكهمی تفته نایترۆینییهكان بخوێننهوه ،بهاڵم دواتر لهچوار مانگی داهاتووتردا ملیاری دووهم��ی��ان خ��وێ��ن��دهوه، لهچهند ههفتهی كۆتایشدا گهیشته خوێندنهوهی ملیاری سێیهمی تفته نایترۆینییهكان. كلیلهكانی ژیانو مردن ئهو لێكۆڵینهوهو توێژینهوه زۆران�����هی ك��هزان��اك��ان ك��ردی��ان ل�هس�هر دۆزی��ن��هوهی بۆهێڵهكان سوودی زۆری گهیاند ،لهوانهش ل�����هب�����ارهی ت���رش���ی ()DNA كهههڵگری ههموو بۆهێڵهكانه (جینات)ی م��رۆڤ ،كه ()100 ی ههزار بۆهێڵه ،ههڵگری تهواو
بۆماوهزانیارییهكانه ،كهپێویستن ب��ۆ پێكهاتنی ژی��ان��ی ه �هم��وو مرۆڤێك ،گرنگی ئ�هم بۆهێاڵنه ههر ههڵگرتنی بۆماوهزانیارییهكان ن��ی��ی��ه ،ب��هڵ��ك��و ه���هم���وو ئ��هو بۆهێاڵنهشی تیایدایه كهلێپرسراوه ی لهنهخۆشییه بۆماوهییهكانو توانا تووشكردنیان ههیه بهنهخۆشییه بۆماوهییهكانی مرۆڤ ،ههروهها ه��ۆك��اری��ش��ن ب��ۆ ت �هم �هن��درێ��ژیو م��ان �هوه ل �هژی��ان��دا ،ی��ان م��ردنو خ��ۆن �هگ��ون��ج��ان��دنو ت��ی��اچ��وون، ی جۆری پێكهاتهی كهسێتی لهڕوو
(ف��ی��س��ی��ۆل��ۆژیو ژی��ن��گ�هی��ی�هوه)، كهپهیوهسته ب�ه بۆهێڵهكانهوه، هۆكارن بۆمانهوهو لهناوچوون ی ل�هژی��ان��دا .دۆزی��ن �هوهی زانست بۆهێڵهكان كلیلی تێگهیشتنو شیكردنهوهی ئ �هو پرسیارانهن كهمرۆڤایهتی لهسهرهتای ژیانییهوه لهخۆی ك���ردووه( ،ئێمه كێین؟ ل��هك��وێ��وه ه��ات��وی��ن؟ ب��ۆ ك��وێ ی دهڕۆی����ن؟ ،ب��ۆ دهستكهوتنێك سهرهتایی وهاڵم �ی ئهم پرسیاره ی ئاڵۆزانه ،توێژینهوهكانی زانست ئهندازهی بۆماوهزانی (Genetic
.)engeneering س �هرهت��ای ك��ردن �هوهی گرێ كوێرهكانی ژیانی مرۆڤایهتییه. ب��ۆچ�ی زان��اك��ان توێژینهوه لهبۆهێڵهكانی مرۆڤ دهكهن گرنگی ئ��هم توێژینهوانه ی ب��ری��ت��ی��ی �ه ل��هزان��س��ت��ی زان��ی��ن � ی��اری��ك��ردن بهجینهكان (Gene ی )Manipulationواته بهكارهێنان ی بۆهێڵه ج��ی��اوازهك��ان ل �هب��وار پزیشكی جیاوازدا ،زاناكان بهم ی زانسته توانیان بگهنه چارهسهر نهخۆشی شێرپهنجه ()Cancer
ی ل�هڕێ��گ�هی دۆزی��ن��هوهی بۆهێڵ ل��ێ��پ��رس��راو لهشێرپهنجه ،ئێستا ی ل �هه �هوڵ �ی ئ�����هوهدان دی����ارده پیربوون لهمرۆڤدا نههێڵن. ی م�����������رۆڤ ل�����هڕێ�����گ�����ه دهستكاریكردنی بۆهێڵی لێپرسراو لهپیربوون وای لێبكهن بهگهنجیو ی نهمری بمێنێتهوه؟! ،ئهمه ئامانج گهورهی زاناكانه. ب��ۆ گهیشتن ب��هم ئامانجه گهورهیه پێویسته توێژینهوهكان زۆر بچنه ناو شێوازی كاركردنی میكانیكی بچووكترین یهكهی
36
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
لهشمان ،لهخانهدا به چ شێوازێك فهرمانهكانی خانه جێبهجێدهكهن؟ ئهم یهكانه( ،بۆهێاڵنه) چۆن ی یارییان پێبكرێت؟ بكرێته بۆهێڵ سوودبهخش ،یان زیانبهخش؟، ل��هك��وێ��وه س����وود دهگ��هی��هن��ن؟ ك��اری گرنگی زان��اك��ان ئهوهیه كهناسنامهی ههموو بۆهێڵهكان ی دی��اری��ب��ك��هنو ش��ێ��وهی ت���ازه كاركردنیان لهناو خانهكاندا بزانن، پسپۆڕان توانیان ئ�هو بۆهێاڵنه دی��اری��ب��ك �هن ،ك �هه��ۆك��اری پێنج نهخشه سهرهكییه بۆماوهییهكانه لهمرۆڤدا ،ههر بهمهوه نهوهستاون، بهڵكو توانیان بۆهێڵی لێپرسراو لهنهخۆشی بۆماوهیی (Cystic )Fibrosisكهزیاتر ل �ه()700 ج����ۆری ج���ی���اوازی ب��ۆه��ێ��ڵ��ن، ی توانای تووشكردنیان بهنهخۆش بۆماوهیی ههیه. ئ���هم ن�هخ��ۆش��ی��ی�ه ج��ۆرێ��ك�ه ل �هن �هخ��ۆش��ی��ی �ه ب��ۆم��اوهی��ی �هك��ان ك���ه ك��هس��ی ت��ووش��ب��وو ی بههۆی بازدان ی بۆ هێڵهكا ن ه���هن���دێ���ك
بایۆلۆجی لهئۆرگانهكانی لهش. توانای رژێنهكان (گالندهكان) ی ئ��هو ئ��ۆرگ��ان �ه پ �هك��دهخ��ات، (.)Excretion ل �هس��ی��ف �هت �ی ه��ۆرم��ۆنو ئهنزیمهكان وهك��و س�����ی�����ی�����هك�����ان ( )L u n g s ی ك�هت��وان��ا ی دهردان���� ل��ی��ن��ج��ه م�����اددهو
ل��هو نهخۆشییه دی��اری��ب��ك��رێ��ت، ی ئ �هگ �هری چ��ارهس �هری بهزانس ئهندازهیی جینهكان زیاتره. ی چۆنییهتی دیاریكردنی فرمان ه�������هم�������وو
ی بۆ هێڵهكا ن
ی پرۆتییناتی بهرگر ن����ام����ێ����ن����ێ����ت، ل���هئ���هن���ج���ام���دا كهسی توشبوو، بهماوهیهكی كهم پ���اش ل �هدای��ك��ب��وون دهمرێت. ئ�هم نهخۆشییه باڵوه بهڕێژهی لهههر ( )2500كهس كهسێك تووشدهبێت .نهخۆشییه ی بۆماوهییهكان بهگشتی بههۆ بازدانی تێكچوون ،چاالكبوون ی لهكاتی گونجاودا ،گۆڕانكار ل�هف�هرم��ان�ی ئهنزیمی لێپرسراو ی بۆهێڵی لێپرسراو لهفهرمانێك دیاریكراو لهخانهدا روودهدهن، ی دهبنه هۆی توشبوون بهنهخۆش شێر پهنجه ،ئهگهر بزانی كام ئهندام تووشی شێرپهنجه بووه، ی شێرپهنجهكه ل�ه چ ئاستێك گ �هش �هك��ردن��ی��دای �ه (Adanced ،)stageئهگهر بۆهێڵی هۆكار
خانه ئ���������������هو رێ���گ���ه ب����اوه ی ك��اری��گ��هره ی كه لهزانست ب��ۆم��اوهزان��ی��دا ب����هك����اردێ����ت ی ب���ۆ دی��اری��ك��ردن�� جینهكان بریتییه لهیاریكردن ب���هه���ۆی م��ش��ك �ی ت��اق��ی��گ�ه لهدایكبوونی مشكێك پاش ب���ازدان���ی بۆهێڵێك ل �هم��رۆڤ��دا ههمان بۆهێڵیش ههیه ،لهمشكدا، ههربۆیه لهتاقیگهدا بهكاردێت ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن �هوهی ب��ۆه��ێ��ڵ�هك��ان، ی بهچاودێریكردنو پهروهردهكردن مشكێكی بۆهێڵ پ���هریو ئهو گ��رف��ت �ه الش���هی���یو دهم��اری��ان��ه دیاریدهكرێت ،كهدهردهكهون لهو پهڕینی بۆهێاڵنهدا. ی زاناكان توانیات كاریگهر ی ئهو بۆهێاڵنه بزانن له چ قۆناغێك تهمهندا دهردهك �هون ،كام بۆهێڵه ی لێپرسراوه لهگواستنهوهی زانیار ی لهنێوان خانهكانی كۆئهندام دهماردا ،دهیانهوێت لهم رێگهیهوه ئ �هو بۆهێالنهش دیاریبكرێت، لهكۆئهندامی دهماردا كهلێپرسراون ی ل��هگ��هش��هك��ردن��ی دهم���ارهك���ان��� ی بینین لهچاودا بههیوای ئهوه بهدهستكاریو چاندنی بۆهێڵ هیوا بهو نهخۆشانه ببهخشن كهمبینیو كوێربوونهوهی دهناڵێنن. ی لهئایندهدا ئامێری بۆهێڵ مرۆڤ بۆ ههموو كهسێك
ژم�����ارهی�����هك ل���هزان���اك���ان لهئێستادا سهرقاڵی داهێنانێكی نوێن بۆ ئاسانكردنو خێراكردنی خ��وێ��ن��دن��هوهی ب��ۆه��ێ��ڵ�هك��ان�ی مرۆڤ لهناوكه ترشی ()DNA دا ،بهدروستكردنی ئامێرێكی بچووكی كۆمپیوتهری لهههموو شوێنو بهنرخێكی كهمو كوالێتی ب��هرز دهس��ت ه�هم��وو كهسێك ب���ك���هوێ���ت ،ب���هم���هش ه �هم��وو ك�هس��ێ��ك دهت��وان��ێ��ت زان��ی��اری زۆری ل��هس��هر ب��ۆه��ێ��ڵ�هك��ان�ی خ����ۆی����یو ن��هخ��ۆش��ی��ی��هك��ان��ی كۆبكاتهوه ،ئامانجی یهكهمی زان���اك���ان ه��ات��هدی ئ �هوك��ات �هی بهنرخێكی نزیكهی ()100000 س�هد ه��هزار دۆالر ئ�هم ئامێره ل �ه ( )U.S.Aب�ڵ�اوب���ووهوه، ب����هاڵم ل���هس���ااڵن���ی ()2014 نرخهكهی تهنیا دهبێته ()1000 دۆالری ئهمریكی ،بهپێ وتهی ش��ارهزای��ان سودمهندی گ�هوره ل���هم داه��ێ��ن��ان �ه پزیشكهكانن، ئهوكاته تهنیا بهزانینی نهخشهی بۆهێڵی نهخۆشییهكه دهزانین كهسی نهخۆش چهند ساڵی تر نهخۆشه ،ههروهها دیاریكردنی ب��ۆه��ێ��ڵ�ی ه �هڵ��گ��ری ن�هخ��ۆش�ی پێست دهركهوتنی نیشانهكانیو چۆنییهتی چ���ارهس���هرو رێگر ل��هب��ن��چ��ی��ن��هو دهرك����هوت����ن����ی ن �هخ��ۆش �ی ب��ۆه��ێ��ڵ�ی ه�هڵ��گ��ری نهخۆشی بهپێدانی چارسهری پێویست ،ئ �هم �هش هیوایهكی ن��وێو مژدهبهخش دهدات��ه ئهو كهسانهی كهتووشی نهخۆشییه درێ��ژخ��ای �هن �هك��ان ()Chronic ب��وون ،وهكو شهكرهو زهختو ش��ێ��رپ �هن��ج �ه،ب �هگ��وێ��رهی وت �هی ش���ارهزای جینۆم زان��ا (ج��ۆرج چ��ێ��ردج)George Church ، مامۆستای زانستی بۆهێڵهكان لهزانكۆی ه��ارڤ��ارد لهئهمریكا كهپێشتر ك���اری ل�هداه��ێ��ن��ان�ی پرۆژهی جینۆمی مرۆڤدا كردووه، دهبێت ئامێرێكی كۆمپیوتهری بچووك دابهێنین كهتوانایهكی باشی ههبێت لهبهكارهێنانو خوێندنهوهی بۆهێڵهكان بهمهش ب����ڕی ت��ێ��چ��وون �ی ش��ی��ك��اریو خوێندنهوهی بۆهێڵهكان كهمی تیدهچێت ،ت��اه�هم��وو كهسێك بتوانێت بهكاریبهێنێت.
37
گیانلهبهران
ماری کوبرا ئ������ا :ل��ڤ��ی��ن��ی زان����������س����������تو تهکنهلۆژیا: ل�هژهه��راوی��ت��ری��ن مار ل �هج��ی��ه��ان��داو ل��هن��او ج��ۆره ی ی م�����اردا م���ار ج���ی���اوازهك���ان��� كوبرایه ( )copraبهترسناكترینو ژههراویترین م��ار ن��اس��راوه ،ئهم ی ()russel s Viper جۆره بهمار روس���ی���ل ن����اس����راوه)Viper( ، ی ی رهش�� ی ت��ر ل���هم���ار ج��ۆرێ��ك � ی كوبرا لههیند زۆر ژههراوییه ،مار ی ی ئهو قوربانیانه بهرباڵوه ،ژماره ی ئ�هم ی پ��ێ��وهدان � ك �ه ل�هئ�هن��ج��ام� دووج���ۆره دهك �هون �هوه سااڵنه بهدهیان ه����هزار
ی لهههموو ژههرهكه ی تر خراپتره جۆرهكان
ك������������������هس م�هزهن��دهدهك��رێ��ت تهنیا ی ی جێ ل �هه��ی��ن��دس��ت��ان��دا ،ئ�����هوه ی لهجیهاندا ئاماژهپێكردنه بهگشت ی ی ج��ی��اواز ل�هم��ار 400ج���ۆر ی ی مار ی ههیهو بهجۆر ژهه��راو ئاویشهوه. ی مار چۆن كار لهجهسته ژههر دهكات؟ ی ژهه��ر ی گشت ب�هش��ێ��وهی�هك� ی ی كیمیاو پێكدێت لهئاوێتهیهك ی وهكو لهئایۆنه قورسهكان (– Ag+2 – Hg+2 ئ �هم ) - 2n+2 ئ��ای��ۆن �ه ق��ورس��ان�ه ی دهب����ن����ه ه���ۆ ی ئ������������هوه
لهكارخستنو ی ت�����ێ�����ك�����دان����� ی پرۆتینو سروشت ه�������ۆرم�������ۆنو ئ���هن���زی���م���هك���ان ()Denaturation ی ی م����ار ژهه��������ر ی ژهه��ری��ن ك��اری��گ�هر ی ی ههیه ل �هدوا ب �هرچ��او ی بهخوێن دهبێته گهیشتن ی دهم��اره ی لهكارخستن ه��ۆ ی راگهیاندنو رێگریكردن لهگهیشتن ی ی كار ( )Acetyle Caoنههێشتن ی ئهم ئاوێته كیمیاوییه لهگهیاندن دهم���اره راگ�هی��ان��دن��دا ل �هدهم��ارو م��اس��وول��ك��هك��ان��دا (Nerve .)Impulesلهئهنجامدا دهبێته ی ی ت��وش��ب��وون ب�هش�هل�هل� ه���ۆ ی دهمارو ماسوولكهو وهستان ههناسهدانو مردن.
38
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
39
گیانلهبهران
گیانلهبهران
پڵنگی بهنگال
پڵنگی بهنگال دهتوانێت لهشهوو رۆژێکدا ( )27کیلۆ گۆشت بخوات
ئامادهكردنی :لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا پ���ڵ���ن���گ���هك���ان ب���هی���هك���ێ���ك بنهماڵهی لهگهورهترینهكانی پشیلهكان دادهنرێن ،بهئاژهڵێكی بههێزو بهتوانا ناسراون. ههشت جۆر پڵنگ بوونی ه���هب���ووه ،ك��هس��ێ ج��ۆری��ان لهسهدهی بیستهمدا لهناوچوون، ل �هم��اوهی زی��اد لهسهد ساڵی راب�����������ردوودا راوك��������ردنو ت��ێ��ك��چ��وون��ی دارس��ت��ان��هك��ان ژم��ارهی پڵنگهكانی لهسهدان ههزارهوه بۆ نزیكهی ()٢٥٠٠ دانه كهمكردووهتهوه. پڵنگهكان ب��ۆ خ���واردنو ك �هڵ��ك��وهرگ��رت��ن ل�هه�هن��دێ��ك ل��هب��هش��هك��ان��ی ج �هس��ت �هی��ان لهپزیشكی ترادسیونی چینیدا راودهكرێن. ه�������هر پ���ێ���ن���ج ج�����ۆره بهجێماوهكهی پڵنگ ژیانیان لهمهترسیدایه ،بۆیه زۆر پالن ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری لهپڵنگهكان لهئارادایه ،پڵنگهكانی بهنگال لههیندستاندا دهژی���ن ،بۆیه ههندێكجار بهپڵنگی هیندی ناو دهبرێن. ئ���هم���ان���ه ن���اس���راوت���ری���ن ج�����ۆری پ��ڵ��ن��گ��نو ن��ی��وهی ههموو پڵنگهكانی جیهان لهم ج��ۆرهن ،بهدرێژی سهدهكانی رابردوو ئهم پڵنگه
بهشێكی گرنگ لهئهفسانهو ت��رادس��ی��ون��ی هیندستانی بۆ خۆی تهرخانكردووه. پڵنگهكان بهتهنیا دهژینو ب���هردهوام ناوچهكهی خۆیان بۆ دوورخستنهوهی پڵنگهكانی تر ،بهبۆن دیاریدهكهن. پ��ڵ��ن��گ�هك��ان راوچ��ی��ی�هك��ی بههێزی ش �هوان �هن ،چهندین میل بۆ دۆزینهوهوهی مانگای ك���ێ���وی ،ئ���اس���ك ،ب�����هرازی كێویو گیانلبهره گهورهكانیتر دهب���ڕن ،پڵنگهكان لهڕهنگی پێستهكهیان بۆ خۆشاردنهوه ك�هڵ��ك��وهردهگ��رن( ،خاڵهكانی ههر پڵنگێك لهگهڵ ئهوی تردا جیاوازی ههیه). ئهوان خۆیان ماتدهكهنو ب���هه���ێ���واش���یو خ��ش��ك �هی��ی ب�����هئ�����هن�����دازهی پ��ێ��وی��س��ت لهنێچیرهكهیان نزیكدهبنهوه، ئهوجار بهخێرایی باز دهدهنو پ �هن��ج �ه م �هرگ �هوای��ی �هك �هی��ان لهنێچیرهكه گیردهكهن. پڵنگێكی برسی دهتوانێت نزیكهی ( )٦٠پ���اوهن (٢٧ كیلۆگرام) لهشهوێكدا گۆشت بخوات ،بهپێچهوانهی ناوبانگه ترسێنهرهكهیانهوه ،زۆرب �هی پ��ڵ��ن��گ �هك��ان خ��ۆی��ان
ل������هم������رۆڤ ب���هدووردهگ���رن، ههرچهند ژماریهكی ك����هم����ی����ان زۆر ب�هش��ێ��وهی�هك��ی ترسناك دهبن بهمرۆڤ خۆر. ئ������هم گ���ی���ان���ل���هب���هره زۆرب�����هی ك���ات ن �هخ��ۆش �هو ت��وان��ای راوك��ردن��ی بهشێوهی ئ���اس���ای���ی ن���ی���ی���ه ،ه���هروه���ا ناتوانێت لهناوچهیهكدا بژی ك �هئ �هو گ��ی��ان��ل�هب�هران�هی ئ�هو ب���هڕاوك���ردن���ی���ان ف��ێ��ره لێی نهبێت ،مێیهكان كهدهزێن دوو بۆ ش�هش بێچوویان دهبێت، كه لهبچووكییهوه گهشهدهكهن بێهیچ چهشنه یارمهتیدانێكی نێرهكه ،بێچووهكان ناتوانن ت��اوهك��و ه���هژده مانگی ڕاو ب��ك�هن ،ت��اوهك��و دوو یان س���ێ س���اڵ���ی ،ت���ا ئ��هو كاتهی باڵوهدهكهن بۆ دۆزینهوهی ناوچهیهك ب�������ۆ خ������ۆی������ان، الی دای���ك���ی���ان دهمێننهوه.
ئهمان ه ناسراوترین جۆری پڵنگنو نیوهی ههموو پڵنگهکانی جیهان لهم جۆرهن
سەرچاوەNationalgeographic:
20
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
بایۆلۆجی
40
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
41
گهردوونناسی
گهردوونناسی
ه درێژخایهنهكانی بۆشایی ئاسمان، گهشت لهتوانای مرۆڤدایه؟
ی ئهمریكا دهستیكرد به ی پێشوو ی ( )2004سهرۆك لهساڵ ی ی بۆشای ی دیاریكراو بهدامهزراوه ی گرنگ ی ئهركێك بهخشین ی كهسهرۆك داوای ی (ناسا) ( ،)NASAئهوه ی ئهمریك ئاسمان ی بهرنامهیهك بوو ،كه بۆ لێكردن دهستپێكردنو جێبهجێكردن ی ()2020 ی ساڵ ی تر مرۆڤ بگێڕێتهوه سهرمانگ ،بههاتن جارێك ی ی ئاوهدانو (شوێن ی بنكه دواتر كاركردن لهسهر دامهزراندن ی گهشته ی دهرچوون ی مانگ ،وهكو خاڵ مانهوه) لهسهر روو ی ی مهریخو ههر ناوچهیهك ئاوهدانییهكان دابمهزرێنێت ،بهئاڕاسته دوورتر. ی ی (تهكنهلۆژییهوه) گهڕیدهكان ئایا لهتواناماندا ههیه لهڕوو ی ئاسمان بگهیهنینه مهریخ ،ههروهها بیانگێڕینهوه سهر بۆشای ی زیانیان پێبگات؟ ئایا دهتوانین بگهینه ئهو ی بهبێئهوه زهو ی لهوه دورترن؟. بۆشایانه
هاوڕێ رهئووف حهسهن
زان���ای ب�هن��اوب��ان��گ (ستیڤن هاوکینگ) ()Stephen Hauking لهم دوای��ی�هدا ئاگایدا ،سهبارهت بهوهی ژیانی مرۆڤ لهمهترسیدا دهب���ێ���ت ،ل���هم���اوهی داه���ات���وودا ی لهسهر زهوی ،هاوکینگ باوهڕ ی تهكنهلۆژیا وایه بهپێی ئاماژهكان دهبێته ه��ۆی وێرانكردنی ژی��ان ی لهسهر ههسارهكهمان لهماوهیهك ی زۆر نزیكدا ،لهوانهیه هۆكارهكه ی ی سهرهتای ی جهنگ ههڵگیرساندن ی ب��ێ�تو ه �هم��وو ج���ۆره چهكێك كالسیكیو نهوهویو بایلۆژی تێیدا بهكاربهێنرێت ،كهئهمانهش دهبێته ی مرۆڤایهتی. ی لهناوبردن هۆ ی�����ان ل����هوان����هی����ه ی �هك��ێ��ك ی ل��هت��وێ��ژهران��ی ب����واری زانست ڤایرۆسێكی كوشنده دروستبكاتو ل����هك����هشو ه�������هوای زهوی������دا باڵوببێتهوهو لهناوچوونی ههموو ی ی پێوهبێت( ،بهپێی بۆچوون مرۆڤ هاوکینگ) ئ���هو چ���ارهی���هی هاوکینگ ی دهستپێكردن پێشنیاریكردووه، ی گهشهپێدانی بهرنامهی بۆشای
ی مادییه ئاسمانهو هاوبهشیكردن ل�هو ب���وارهدا ،چونكه تهنیا ئهوه دهت��وان��ێ��ت م���رۆڤ رزگ��ارب��ك��ات ی ی ئاسمان لهسهر زهوی بهئاڕاسته ی ف��راوان ،لهبارودۆخی رووداو ه �هر یهكێك ل �هو كارهساتانهدا، ههر لهبهر ئهوه توێژینهوهی فراوان ی دهستیپێكرد س�هب��ارهت بهالیهن ی گهڕیدهكانو خێراییو دهروون � ی تر. زۆر بوار ی ئاسمان ی بۆشای گهڕیده ی )Mike finke (مایك فینك ئ�هو گهڕیدهیه ( )188رۆژ ی ی ئاسمان ی بۆشای لهنێو وێستگه ی م���ای���هوه( ،كاتێك ن��ێ��ودهوڵ �هت � ی گ���هڕای���هوه س���هر زهوی ،وت � ی ههستی بهتهنیایی نهكردووه لهكات م��ان�هوهی��دا لهوێستگهكهدا لهبهر ئ �هوه ئیمێڵو رادی���ۆو تهلهفوون بواری تهنیاییان ن�هداوه بهخۆیو ی كهلهوێ لهگهڵیدا بههاوڕێكه بوو). ك������ات������ێ������ك ی����هك����ێ����ك ی ی ئهوه لهڕۆژنامهنووسان پرسیار لێدهكات ،ئایا ساتێك تێنهپهڕیوه
ی كهههست بهپهستیو ههراسان بكهیت ،وهاڵم دهداتهوهو دهڵێت: ی "ئهوهندهم بهسبوو كه لهشوشه ی وێستگهی پهنجهرهكهوه سهیر ی زهوی���م دهك���رد ههموو دیمهن پهستییهكم ل��هب��ی��ردهچ��ووهوه"، ب �هاڵم كێشهكه لهوێدایه گهشته ی درێ��ژخ��ای�هن�هك��ان ب���واری بینین زهوییان بهو نزیكییه نییه. تهكنهلۆژیا (باز ئالدرین) ()Buzz Aldrin ی ی ئاسمان ی بۆشا دووهم گهڕیده ی مانگ دهڕۆیشت كهلهسهر روو لهپاش (ئارمسترونگ) ،جهخت ی تائێستا دهكاتهوهو دهڵێت ئهوه ب �هدوای��دا دهگ�هڕێ��ت نموونهیهكه ل �هو ش��ێ��وازه گهشتهی كهئهو و ی گ �هورهو هاوڕێیانی بهتوانایهك ی زۆر پێشكهوتوو ئاڵۆز ل�هڕوو تهكنهلۆژییهوه ،ئالدرین دهڵێت ی ی پێویسته دروستكردن "ئ���هوه ی موشهكێكه ههستێت بهههڵگرتن ی ی گهڕیدهكان بۆ دهرهوه كهشت ی گ���هوره ی ب �هخ��ێ��رای��ی �هك � زهو ی م �هری��خ ،ه �هروهه��ا ب�هئ��اڕاس��ت�ه
دهبێت خێراییهكهی كهمبكاتهوه كاتێك نزیك بوویهوه لهههساره ی ی بڕ س���وورهك���ه ،ب��هو م��ان��ای �ه وزهی پێویست زۆر زۆر دهبێت به بهراوردی ئهو وزیهی بۆ موشهكه بچوكهكه ئاڕاسته كراوهكه بهرهو ی ی تێچوون مهریخ ،ئهمهش مانا زۆر گهوره دهگهیهنێت. ی ئ����ال����دری����ن پ��ێ��ش��ن��ی��ار چارهسهرێكی تر دهكات ،ئهویش ی ی مهكۆی ی كهشتییهك بهكارهێنان (دووب������اره ب�هك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت�هوه) ی ی ههمیشهی دهك��ات ،بهشێوهیهك كاری گواستنهوی نێوان زهویو ی مهرخی پێبكرێت ،ئهمهش بوار م��ان�هوهی ههمیشهییمان دهدات �ێ، لهسهر مهریخو توانامان دهداتێ بۆ ی ی بنكهكان بۆ مانهوه دامهزراندن دوورو درێژ لهسهر ههسارهكه. ئ���هو ك�هش��ت��ی��ی�ه دهت��وان��ێ��ت هێزی كێشكردنی زهویو مهریخ بهكاربهێنێت ،بۆ بهردهوامبوون ل �هك��رداری س��ووڕان��هوه لهنێوان ی ههردوو ههسارهكهدا بهو مانایه ی زۆر ی بهوزه كهشتییهكه پێویست
42
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
43
گهردوونناسی
گهردوونناسی
نابێت ه�هرك��ات��ێ��ك گ �هڕی��دهك��ان بنێرێت ب��ۆ ه �هس��اره س��وورهك �ه، ی بهشێوهیهك دهیانگهیهننه تهوهره ی خولگهی دهرهوهی زهوی ،بههۆ ئهو موشهكانهی ئێستا بهكاردێن، یان مهكۆی بۆشای ئاسمان ،یان ی ترو ی گواستنهوه ههر هۆكارێك دوات��ر دهبهسترێتهوه بهكهشتییه مهكۆییه سهرهكییهكه لهبۆشایداو ی گهڕیدهكان بۆ ئهوێو گواستنهوه ب�هردهوام��ب��وون��ی��ان لهگهشتهكهدا ی مهریخو بهپێچهوانهوه. ئاڕاسته ی ی هێز ی بهكارهێنان تهكنیك
ی زۆره بۆههر گهڕیدهیهكی بۆشای ئاسمان. گ�هش��ت��ك��ردن ب��ۆس �هر مانگ ی زۆر ی لهگهڵ زهو به ب��هراورد ی ی مهكۆكانی بۆشا كورته خێرا ئ��اس��م��ان ئێستا (28292ك�����م/ ی لهكاتژمێرێكدا) ئ��هو م��اوهی �ه دهی��ب��ڕێ��ت ب��ۆس �هر م��ان��گ ()14 كاژێره. ی راستهوخۆ ب �هاڵم گهشتێك ل��هزهوی��ی��هوه ب��ۆ م �هری��خ دوات���ر ی گ��هڕان��هوه بهبێئهوهی بیرۆكه ی مهكۆیی بهكاربهێنرێت، كهشت
ی ی گ��ش��ت � ب���هش���ێ���وهی���هك��� ت���هك���ن���هل���ۆژی���ای پ��ێ��وی��س��ت بۆ دهس��ت��ك��ردن ب��هو ئ �هرك �ه گرنگه ی ئێستا ئامادهكراوه ،بهاڵم زاناكان ناسا بهردهوامن بۆ گهشهپێدانیو ی ی چارهسهری تهواوكار دۆزینهوه بۆ ئهوهی سهركهوتن بهدهستبهێنن ی داهاتوودا. ی دوودهیه لهماوه ی پ��ێ��وی��س��ت�ه بیزانین ئ����هوه ی تهنیا ئهمریكییهكان ئ���ارهزوو گهیشتن بهمهریخ ناكهن( ،لیوند ج�����ور ش����ك����وف) (Leonid ی )Gorshkovس �هرۆك �ی ستاف
كێشكردن ههسارهكان لهالیهن زۆر ی ی بۆشا لهگهشتهكانی كهشتییهكان ئاسمان سوودی لێوهرگیراوه .بۆ ی نموونه ( )voyager182كهشت ی (،)Cassini ڤۆیاجرو كاسین ی گالیلۆ ( )Galiloئهمهش متمانه داوه بهو شێوازه لهڕووی كاراییو دهرهنجامی ئهكتیڤهوه ،تهنیا كێشه ل �هو رێ��گ�هی�هدا ئ �هوهی �ه رۆشتنو گ�هڕان�هوه م��اوهی ح �هوت ساڵو نیو دهخایهنێت ،بهپێی ژماردنه ی فیزیكییهكان ،ئهمهش ماوهیهك
ی پێویست ئاماده دهكرێت وزه ی ه�هس��ارهك��ان هێزی كێشكردن ی ی پێنهبهسترێت ،بهشێوهیهك پشت سهرهكی ،ههروهك چۆن ئالدرین پ��ێ��ش��ن��اری��ك��رد ل �هپ��ێ��ش��دا ،ئ���هوا ی گهشتهكه دووس���اڵو نیو م��اوه دهخایهنێت ،بێگومان ئهم ماوهیه زۆر باشتره لهحهوت ساڵو نیو، ب �هاڵم بهههر پێوهرێك بیپێویت م��اوهك �ه ه �هر دوورو درێ���ژه بۆ گهڕیدهكان. ی مهریخ ی گهشتێك ئامادهكردن
(Energia
ی ئهندازیارانی كۆمپانیا ی رووس���� ی )Corporation ی ی بۆشا كههاوكاری دام �هزراوه ی رووس��ی��ی�ه رایگهیاند، ئاسمان ی رووس��ی��ا ههڵدهستێت بهناردن ی ب��ۆس��هر م �هری��خ گ��هڕی��دهك��ان�� لهساڵی ( ،)2020كهواته پێش ئهمریكییهكان دهكهون كهپێیانوایه س��اڵ �ی ( )2020دهگ��هڕێ��ن��هوه ی س �هر مانگ بهپێی بهرنامهكه ی ئهمریكا (جور شكوف) سهرۆك ی دهڵێت" :پالنی سهرۆكی پێشوو
ئهمریكا ب��ۆ گهیشتن بهمانگو دروستكردنی بنكه ل �هوێ��دا ،بۆ ی وهكو سهكۆی دهرچوون ئهوه بهكاربهێنرێت بهرهو مهریخ ،ئهوه ی نالۆجیكییه لهبهر ئهوه پالنێك ی پێویست لهوێدا زۆر كاركردن ی گهوره دهبێتو ماوهیهكی زۆر دهوێت". ی جرجورییف) بهاڵم (ئاناتول ی ( )Anatoly Grigorievسهرۆك ی (Midical and پ �هی��م��ان��گ��ا in
problems
biological
ی )stitutionكهبهشێكه لهئهكادیمیا
ی لهسااڵنی ( )2000بهدواوه رووس ی ج �هخ��ت��ی��ك��ردب��ووهوه كهلهساڵ ()2007هوه دهس��ت��دهك��رێ��ت ب���هك���اری ئ���هزم���وون���یو تیمێك ی كهپێكهاتووه لهشهش گهڕیده ی خۆبهخش لهژمارهیهك نهتهوه ی جیاواز ،دهخرێنه نێو كهشتییهك ئ���هزم���وون���یو ه���هم���وو ج���ۆره بارودۆخێكی پێشیبنی كراویان ی رووب �هڕوو دهكرێتهوه ،كهلهكات ی گهشته راس��ت�هك�هدا بهئاڕاسته ی ه �هس��اره س��وورهك��ه دووچ���ار
دهب��ن ،ل�هم گهشته ئهزموونییهدا ی ه���هم���وو ت��اق��ی��ك��ردن��هوهی��هك�� ی ژیان دهكرێت ئامێرهكانی پاراستن ()devices preserving Lifeو توێژینهوهی ههموو كاریگهرییه ی گ��هڕی��دهك��ان دهروون��ی��ی��هك��ان�� ی دهبنهوه. دهكرێت كهڕووبهڕوو ی ئ���هو گهشتانه ك��اری��گ��هر لهسهر مرۆڤ ئ �هو پ��رس��ی��ارهی كهپێویسته ی بدهینهوه: لهسهرمان وهاڵم ئایا لهتوانای مرۆڤدا ههیه ك���هب���ۆم���اوهی چ���هن���د س��اڵ��ێ��ك لهگهشتێكی نێوان زهویو مهریخدا بهسهر بهرێتو دوایی بگهڕێتهوه؟ ی ی بهشێوهیهك ئایا دهتوانێت زهو ههتاههتایی بهجێبهێڵێت ههروهك (هاوکینگ) پێشبینی دهكات ،بهرهو ی گهشتێك ئاڕاسته بین ماوهكه ن��ازان��ی��ن چهندێكه ب��ۆ گ���هڕانو ی پشكنینی ههساره هاوشێوهكان ی زهوی ل���هدهرهوهی ئهستێرهكان تر؟ ی گهشتێكدا بۆ ل�هب��ارودۆخ� ی نزیكترین ئهستێره لێیانهوه كهناو (پرۆكسیما سنتۆریه Proxima )centaureئ���هو گ�هش��ت�ه ب�هو خێراییهی ئێستا كهمهكۆكان ههیانه ئهوا ( )162000ساڵ دهخایهنێت، ك���هوات���ه دهب��ێ��ت ئ���هو كهشتییه ی مرۆڤ بنیاتی دهنێت ئاسمانییه دهبێت بهشێوهیهك ئامادهكرابێت ی ی نهوه ی نهوه دوا ب��واری ژیان تێدا رهخسابێت. ی دورو گهشت بۆ ماوهیهك ی ی ن �هب��وون � درێ����ژ ل���هب���ارودۆخ��� ی ی كێشكردن دهب��ێ��ت�ه هۆ ه��ێ��ز ی پووكانهوهو دهركهوتنی كێشه
الوازكردنی ئێسكو ماسولكهكان ی بهشێوهیهكی زۆر مهترسیدار بهپێ ی لێكۆڵینهوهیهك ئ�هو گهڕیدهیه ب���هرهو م �هری��خ گ�هش��ت دهك��ات ی ()%1 ی ئێسكهكانی بهڕێژه چڕ ه��هم��وو مانگێك ك �هم��دهك��ات، ی گ �هش��ت �هك �هدا ئ �هگ �هر ل���هم���اوه دووس���اڵو نیو بخایهنێت ،ئهوا ی ئ���هو گ��هش��ت��هدا ئ �هو ل���هت���هوا ی ب��ڕه ك��هم دهك���ات ك �ه ل �هم��اوه ی ك�هم��دهب��ێ��ت�هوه، ه �هم��وو ت�هم�هن� ی ی پێشنایاركراو لهچارهسهركردن ی ههندێك دهرم��ان بۆ ناسا پێدان ی قهرهبووكردنهوه ،ههروهها پێدان ی ی راهێنان ه �هن��دێ��ك ك�هل��وپ�هل� ی ی تایبهت بهو بارودۆخه وهرزشت ی كێشكردنه ،بۆ كهنهبوونی هێز ی ی ماسوولكهكانیان لهئاست ئهوه سروشتی خۆیدا بمێنێتهوه ،ههروهها ی ی ت��ر ك �هدووچ��ار ل �هو كێشانه ی گهردونه) دهب��ن�هوه (تیشكهكان ( )Cosmis Radiattionsدواجار ی وتیان ئهم تیشكانه دهبێته هۆ زیانگهیاندن بهمێشكیانو ناتوانرێت چاكبكرێتهوه ،بههیچ شێوهیهك ،یان ی توشبوونیان لهوانهیه ببێته هۆ ی شێر پهنجه .ههندێك بهنهخۆش چ��ارهس��هری پێشنیاركراو ههیه ل��هالی��هن زان��ای��ان��ی ن��اس��اوه بۆ پاراستنی گ �هڕی��دهك��ات ئهویش ی ی كهشتییهكان بهقهڵغانێك دهوور بۆشای ئاسمان بگیرێت ،ههروهها ی تایبهتییان لهبهردابێت. جلوبهرگ ی كهپێویسته بیزانین ئ���هوه مرۆڤ توانای ههیه چارهسهر بۆ ی كێشهكان بدۆزێتهوه ،تهنیا پێویست بهكاته. ی كهم ی چهند ساڵێك لهماوه
ی ی تهواوكارییهكان توانا بهرنامه ی گهڕیدهكانو دهرچوونیان پاراستن ی بهرهو مهریخو هاتنهوهیان بهدڵنیا مسۆگهردهكات. زۆر ب���ی���رۆك���ه ه���هی���ه بۆ ی كهشتییه ی خ��ێ��رای � زی��ادك��ردن�� ئاسمانییهكان پێویسته هاوبهشه ی نێودهوڵهتییهكان زیاتر پشتگر ی زانستییهكان بكهن، توێژینهوه ی ی گواستهوه ی هۆكار بۆ ئ�هوه خێراتر دروستبكرێت. ی ی پێویسته ب�هردهوام� ئ��هوه ی زانایانی ئهم بوارهیه بۆ توێژینهوه گ�هش�هپ��ێ��دان�ی زان��س��ت �ی ،چونكه لهوانهیه رۆژێك بێت بگهینه ئهو ی رۆژهی (ستیڤن هاوکینگ) باس لێوه كردووه هیچ دهروازهیهكمان نهبێت بۆ رزگاروون لهو كۆتاییه ی دهكات. ی پێشبین رهشه ی ی بۆشای ی گهشتهكان مهترسییهكان ئاسمان لهسهر مرۆڤ تیشكه گهردوونییهكان: تیشكه گ �هردوون��ی��ی �هك��انو ی خ��ۆر ()Solar flares پریشك گهورهترین مهترسییهكه گهڕیدهكان ی ی ئاسماندا رووب �هڕوو لهبۆشای دهبنهوه لهگهشتهكانیاندا بهتایبهت گ��هش��ت��ه دوورو درێ����ژهك����ان، ی دی���واره چیمهنتۆ ئهستورهكان دهورووب�هری كووره ئهتۆمییهكان ی پ��اراس��ت��ن �ی پێویسته، ه��ۆك��ار ی زۆر ل �هوه ب���هاڵم ب��ارس��ت �هك �ه زیاتره موشهكهكان ههڵیبگرن. ی زۆر ههرچۆنێك بێت پالستیك ج��ۆراوج��ۆر ههیه كهدهتوانرێت ی ئاو بهكاریبهێنرێت لهگهڵ چینێك ی ی ل���هو ت�هن��ۆل��ك��ان�ه ب��ۆ ئ����هوه ی باسمانكرد بیانپارێزێت ،چارهیهك
ی ت��ر ك�هپ��ێ��ش��ن��ی��ارك��راوه ب��وارێ��ك� ی كهشتییهكهدا ی بهدهوور موگناتیس ی دروستبكرێت بهبچووككراوهی ی ی ئ �هو ب���وارهی زهو هاوشێوه ی كهدهبێته ب���هدهوری���دا ه �هی �هت � ی تیشكهكان لهسهر ه��ۆی الدان�� كهشتییهكه. پهستانی دهروون �ی هیالكیو راڕای���ی ،ن��اچ��ارب��وون ب��ۆ مانهوه ی ی داخراودا بهدرێژای لهناوچهیهك ی ی گهشتهكه لهڕووبهرێك م��اوه بچووك دهبێته ه��ۆی بێتاقهتیو ی پهستیو ت�هن��ان�هت دهبێته هۆ ی ی گ �هڕی��دهك��ان ،نهبوون ناكۆك ی ی ئاسایی بۆ چاودێریكردن خولێك ی هاتنی ش �هوو رۆژ دهبێته هۆ ی نووستن، شپرزهییو تێكچوون ئهمهش دهبێته هۆی پهیدابوونو ی كێشهكان. گهوره بوون زان��اك��ان ئهمڕۆ ك��ار لهسهر ی هۆكارێك دهكهن بۆ دۆزینهوه ی گونجاو ی ژینگه پێشكهشكردن ی ش�هوو بهشێوهی دروستكردن ی دهستكرد بۆ گهڕیدهكان، رۆژ ی ه�هروهه��ا لهگهڵیدا بهكارهێنان ی پهستیو دهرمان بۆ كهمكردنهوه ی ی توندوتیژ ب��هرپ��هرچ��دان��هوه لهنێوان گهڕیدهكانی نێو كهشتییه ی ی كاریگهر ئاسمانییهكه ،بهبێئهوه ههبێت ل�هس�هر ب�هخ�هب�هرب��وونو توانای مامهڵهكردنیان لهسهر ههر ی هاوسهنگ. كێشهیهك بهشێوهیهك توشبوون بهنهخۆشی ه���هر ح��اڵ �هت��ێ��ك � ی ن�هخ��ۆش� ی ل�هن��او ژینگهیهك ی داخ����راودا وهك ی ی ئهگهر كهشت ی ئاسمان ی م��ان��ا ی ی نهخۆشییهك ی ساكار باڵوبوونهوه ههیه وهك (ئهنفلۆنزا) بۆ ههموو ی (.)%100 گهڕیدهكان بهڕێژه زان�����اك�����ان ك�����ار ل���هس���هر گ �هش �هپ��ێ��دان �ی ئ���هو ه��ۆك��اران �ه ی ی دۆزی��ن��هوه دهك���هن ك �هت��وان��ا توشبوون بهنهخۆشییهكانی ههیه ی تایبهتو ی ژوور زۆر بهخێرای داب�����ڕاوی ب��ۆ ئ��ام��ادهدهك��رێ��ت، ی تێدا دهت��وان��رێ��ت ت��وش��ب��ووهك�ه ی نهخۆشییهكه دابنرێت ،بۆ ئهوه ی ت����ردا ل����هن����او گ���هڕی���دهك���ان��� باڵونهبێتهوه ،زاناكان ههوڵدهدهن ی ی دهزگ��ای بهرگری لهش توانا گ���هڕی���دهك���ان ب �هه��ێ��ز ب��ك �هن بۆ تووشنهبوون بهنهخۆشییهكان. سهرچاوه :افاق العلم
44
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
45
شارستانییهت
شارستانییهت
مایاكان MAYA
ه شارستانییهتی مایاكان ،ناسراوترین لهوانهی شارستانییهتی كۆنبێت ،لهئهمریکای ناوهڕاستدا
وهرگێڕانی: حسێن حسێنی
م�����ێ�����ـ�����ـ�����ژووی م����ای����ا ل���ـ���ـ���ـ���ـ���هدهورب���هری س��اڵ��ی (٢٦٠٠پ ز) لهوكاتانــــهوه دهستپێدهكاتو لهدهوروبهری ساڵی (٢٥٠ز) دهگاته ترۆپكی خ����ۆی ،ل���هو س���ااڵن���هدا مایا دهس��هاڵت بهسهر ناوچهكانی م���هک���س���ی���ک ،گ����وات����م����اال، رۆژئ���������اوای ه���ی���ن���دۆراس، سالڤادۆرو باكووری بلیــــــزدا پهیدادهكات. مایاكان بوون بهمیراتگری داهێنانو بیری شارستانیـــیهتی
پێشووتری وهك( ،ئۆلمیك) ن ،ئ���هوان گ �هش �هی��ان ب��هزۆر ب���واری وهك ئهستێرهناسی، س��ی��س��ت �هم �هك��ان��ی رۆژم���ێ���رو هیرۆگلیفیدا، نووســـینی ههروهها بههۆی دروستكردنی بینای شاكـــاری ب��ی��رهوهری وهك��و پهرستگهو كۆشــــكو ش��وێ��ن��ی ب��ی��ن��ی��ن��ی ئ �هس��ت��ێ��ره بهناوبانگهكان ،كهههموو ئهو بێكهڵـــكوهرگرتن بینایانه لهكانزا دروستكردووه. مێژووی مایا نیشاندهدات
ك��هئ��هوان ل��هوهرزێ��ری��دا زۆر ش��ـ��ـ��ـ��ارهزاب��وون ،ل�هب�هرئ�هوهی ك��ه ل �هئ��ـ��ـ��ـ��اوی ژێ���ر زهوی���دا ه���هژارب���وون ،ب��ۆ كشتووكاڵ پ��اك��دهك��ردهو ه �هم��ب��اری��ان بۆ پاشكـــــهوتكردنی ئاوی باران دروس��ت��ـ��ـ��ـ��دهك��رد ،ه��هروهه��ا مایاكان لهپیشهسازی چنینو گ��ل��ێ��ن�هدا دهســــتی ب��ااڵی��ان ه���هب���وو ،ل���هالی���هك���ی ت����رهوه رێ��گ��هی زۆری�����ان ك��ه ب �هن��او دارس����ت����انو زهل���ك���اوهك���ان���دا تێپهڕ دهب��وو دروستـــكردبوو،
ك��هوهك��و رههێڵییـــــهك بۆ ب���ازرگ���ان���ی ل���هگ���هڵ خهڵكی شوێنه دوورهك��ان��دا كهڵكیان لێوهردهگرت. زۆر ك���هس ل��هس��هر ئ�هو ب��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��اوهڕهن ك��هئ����هژدادی مایــــاكان النی كهم ()٢٠٠٠٠ ساڵ لهوهوپێــــــش لهدوورگهی ب��ری��ن��ـ��ـ��ـ��ـ��گ�هوه (ل�هن��ێ��ـ��ـ��ـ��ـ��وان رووسیاو ئهالسكا) تێپهڕیوون، ك��ه ل��هس��هرهت��ادا ژی��ان��ی ژێ��ر خ����ێ����وهتو راوچ��ی��ی��هت��ی��ی��ان ههبووه. ئ���������هو ب����هڵ����گ����ان����هی ك��هدۆزراون��هت��هوه لهمهكسیك پ��ێ��ن��ی��ش��ان��دهدهن ك��ه ل �هن��ێ��وان س���اڵ ()١٥٠٠-٥٠٠٠ پێش زای���ن ،ئ���هوان خ��اوهن��ی
كشتووكاڵی دانهوێڵهو ئامرازی بهردینو گلێنهبوون. ی���هك���هم ش��ارهس��ت��ان��ی �هت��ی راس��ت�هق��ی��ن�ه ه��اوك��ات �ه ل�هگ�هڵ گهشهسهندنی شارهستانییهتی ئۆلمیك ،لهنێوان ساڵهكانی ز٣٠٠-ز)، (١٥٠٠پ ئ��ۆل��م��ێ��ك��هك��ان ن��ی��ش��ت�هج��ێ��ی ك�����هن�����داوی ك���ۆس���ت���ب���وونو زانیاریهكی كهم دهربارهیانهوه لهبهردهستدا ههیه. ئ���هوان ب�هداه��ێ��ن�هری زۆر ل��هالی��هن��ه ب�هرچ��ـ��ـ��ـ��ـ��اوهك��ان��ی ئهمریكــــــــای ك��ل��ت��وری ن���اوهن���دی ،وهك����و رۆژم��ێ��رو هیرۆگــــلیف، نووســـــینی ل��هن��ی��وه گ��ـ��ـ��ـ��ۆی رۆژئ������اوا دهناسرێن ،شوێنــــهوارناسان
ن���هی���ان���ت���وان���ی���ووه ب���هڕوون���ی پهیوهنـــــــدی ن��ێ��وان مایاو ئۆلمـــیك ،دیاریبكهن. ئهمه نهێنیــــیهكی گهورهیه، ئ��ای��ا مایـــــاكان ئ���هوالدی ئ��ۆل��م��ی��ك �هك��ان ب�����وون ،ی��ان هاوبهشی بازرگانی یهكتری ب����وون ،ی���ان پ�هی��وهن��دی��ی�هك��ی ت��ری��ان ه �هب��ووه ،كهشوێنێكی بهتاڵه ل�هم��ێ��ژووی مایاكاندا، س��هل��م��ێ��ن��دراوه ك �هم��ای��اك��ان بوون رۆژمێرێــــكی ئاڵۆزیان گهورهتــــــرین گ �هش �هپ��ێ��دا، ش���اك���اری���ان دروس��ت��ك��ردن��ی ن���ووس���ی���ن���ی ه��ی��رۆگ��ل��ی��ف ل �هئ �هم��ری��ك��ادا ب����ووه ،ك�هه�هر دووك���ی���ان ب �هپ��ێ��ی وێ���رژهن���ه كۆنهكـــهی ئۆلمیكهكان بووه.
م�����ای�����اك�����ان خ����اوهن����ی ك��ۆم�هڵ��گ��ای�هك��ی ئ��اڵ��ۆزب��وون، زۆرت���ری���ن (٩٠٠-٣٠٠ز)، س���هرك���هوت���ن���ه ه����ون����هریو كلتوهرییهكان دهگێرێتهوه بۆ سهردهمی (٩٠٠-٣٠٠ز). ل �هم س��هردهم��هدا مایاكان بهكۆمهڵگایهكی گهشـــــهیان ئاڵۆزدا كهبــــهپێی شارهزاییو پ����ۆل����هك����ان داب���هش���ب���ب���وو. ح��ك��وم��هت��ێ��ك��ی ن����اوهن����دی بههێز ل�هالی�هن شایـــــهكهوه ف������هرم������اڕهوای������ی دهك�������را، بهڕوونی كهسنــــــوورهكانی دی��اری��ك��راب��وو ،ئ �هم سنوورانه ههندێكجار گۆڕانكارییـــــــــــان بهسهردا دهه��ات ،ناوهندهكانی م����ای����اك����ان ل���هم���هک���س���ی���ک،
46
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
گ��وات��م��اال ،بلیز ،ه��ن��دۆراسو سالوادۆر ههڵكهوتبوو .شاره سهرهكییهكانی سهردهمی كۆن بریتیبوون ،تیكال (گواتماال)، یاكســـــــچیل پ��ال��ی��ن��ك��وو (چیاپاس)( ،مهکسیک) كۆپنو ك��وی��ری��گ��وا (ه���ی���ن���دوراس)، ل �هزۆرب �هی سهردهمــــهكاندا ب �هش��ی زۆری خ�هڵ��ك��ی مایا ل���هن���اوچ���هك���ان���ی ن���اوهن���دی مهکسیکو بلیز دهژیـــــــــان، ب��اك��ووری یوكاتان (كانكونی ئێستا) ،بهشێـــوهی بڕبڕ ههمیشه ل �هس �هردهم��ی ك��ۆن��دا خهڵكی ل��ێ��ژی��اوه .ك�هچ�هن��د شارێكی وهك����و دزی��ب��ل��ش��ال��ت (ن��زی��ك م��اری��دا)و كسپوهیل ،بیكنو چ��ی��ك��ان (ن��زی��ك چ��ی��ت��وم��ال) ه �هب��ووه .ل �هس �هدهی نۆیهمدا دان��ی��ش��ت��وان��ی ن��اوهن��دهك��ان��ی، ناوچه پێدهشته ناوهندییهكان بهشێوهیهكی ب �هرچ��او رووی لهكهمی كرد. ئ���هم ك��هم��ب��وون��هوه زۆر خ��ێ��راب��ووه ،ك �هه��ۆك��ارهك �هی گ��هڕێ��ن��دراوهت��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��هوه بۆ
47
شارستانییهت ق���ات���وق���ڕی ،وش���ك���هس���اڵ���ی، بازرگانـــــیو ت��ێ��ك��چ��وون��ی رووخانی سیاسی. وردب��وون��هوهی دهسهاڵتی سیاسی لهویالیهتی گ�هوره بۆ ویالیهت–شاری بچووكبوو، بههــــۆی پێشبڕكێ لهنێوان شارهكاندا ،كهئهم پێشبڕكێیه نهتهنیا دهبــــوو بههـــۆی روودان�������ی ج���هن���گ ،ب�هڵ��ك��و پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ��ك �ه ب���وارهك���ان���ی ت����هالرس����ازیو ه��ون �هری��ش��ی دهگرتهوه ،لهكاتێكدا شارهكان رووی���ان لهپێدهشــــتهكاندا لهكهمی كرد ،ناوهنده شارییه گ���هورهك���ان وهك���و ئوكسمال (ن��زی��ك��ی م���ری���دا) ب��اك��ووری یوكاتن دهركهوتن. ش���وێ���ن���هوارن���اس���هك���ان ههندێــــك ب �هروارد لهنێـــوان "ئاشتیــــخوازهكان"و م��ای��ا ئهزتكه بهخــــوێن تینوهكانی ناوهندی مهكزیك دهكهن. ه�هرچ�هن��د قوربانیكردنی م������رۆڤ ل������هالی م���ای���اك���ان
شارستانییهت ئهزتكهكان بهئهنــــــدازهی گرنگ ن�هب��ووه ،ب �هاڵم خوێنی ق��ورب��ان��ی رۆڵ��ێ��ك��ی گرنگی ل��هئ��ای��ن��هك��هی��ان��دا ه���هب���ووه، ك���هس���هك���ان خ��وێ��ـ��ـ��ـ��ن �هك �هی خۆیان بهڕێگهیهكی پڕ لهژان ب�هك�هڵ��ك��وهرگ��رت��ن لهههندێك كهرهسهی تیژی وهك دركی سیخوڕ ،ی��ان بهئهنجامدانی بڕینی ئهندام لهڕێورهسمێكی ئاینیدا پێشكهش بهخوداكان ك���رد ،ب���هاڵم ئ �هم �ه ب �هم��ان��ای ئ��هوه ن�هب��وو كهژیانیـــــــــان پێشكهشبكهن. ل�هوان�هی�ه خهڵكی ههموو ك�ل�اس���هك���ان خ��وێ��ن��ی��ـ��ـ��ـ��ان ئاینییـــــــهكاندا لهڕێورهسمه رژاب���ێ���ت ،ه���هروهه���ا خوێنی ش���ا زۆرب������هی ج����ار دهك����را بهقوربانی .مایاكان حهزیــــان لهشهڕبوو ،بۆیه بهمهبهستی، زهوی ،رهع�����ی�����هت ،ی���ان ئهســــــــیر ،هێرشیان دهكرده سهر دراوسێكانیان ،ههندێك
لهئهسیرهكان دهك��ران بهدوانه ق���ورب���ان���ی ،ك���هل���ێ���رهدا دڵ��ی قوربانییهكه ب��ۆخ��ۆر دهدڕاو سهری لێدهكرایهوه ،بۆ ئهوهی خوێنهكـــــــــهی بچێت بۆ زهوی. شارستانیهتی مایا ترۆپكی كلتوری پێش كۆلۆمبیایی بوو، ئهوان ههنـــــدێك دۆزینهوهی گرینگیان لهزانستدا كردبوو، ك�هی�هك��ێ��ك ل���هو دۆزی��ن��هوان��ه سفری بیركارییه. ن��ووس��ی��ن��هك��هی��ان تهنیا نووسینێكبوو كه لهئهمریكادا دهكرا ،ههموو بیركردنهوهكانی پێدهربڕێت .نیشانهكان ههم سیالبلهكانو نیشـــــاندهری ه �هم نیشاندهری چهمكهكان ب�����وو ،ك���ه ل���هس���هر ش��ری��ت��ی كاغهزی ،یان گڵێــــــــــنهو بهرد دهنهخشـــــێنران ،نووسینهكان لهچهپهوه بۆ راستو لهسهرهوه
بۆ خ���وارهوه ل��هدوو ستووندا دهنووسران. رۆژم�����ێ�����ری م���ای���اك���ان ل �هدهوروب �هری ()٣١١٤پ ز، دهستپێدهكات ،پێش ئ �هوهی ش��ارس��ت��ان��ی��ی�هت��ی م��ای��ا ب��وون��ی ههبووبێت ،دهیانتوانی بهباشی كاتهكانــــی داه��ات��وو بپێون. ف��رای دیگۆ دالن��دا دووهمین قهشهی حكومهتی لهیوكات ل�هس��اڵ��ی ( )١٥٦٢ف�هرم��ان��ی سووتاندنی ههموو كتێبهكانی مایاكانی دهركرد ،كه تهنیا سێ دانهیان رزگاری بوو. پێشكهوتنو تیاچوون (١٥٠٠-١٠٠٠ز) پ����اش س����هردهم����ی ك��ۆن م���ای���اك���ان ب������هرهو ی��وك��ات پینسوال ك��ۆچ��ی��ان ك���رد ،لهو شوێنهدا لهباری هونهرییهوه
لهچاو سهردهمهكانی پێشوو گهشهیان بهخۆیاندا ،زۆربهی پاشماوهكانی ئ �هم س�هردهم�ه لهباشووری كانكون بهجێماون كهزۆر سهرنجڕاكێشن. چ��ی��چ��ن ئ��ی��ت��زا (ن��زی��ك ئوخـــــمال ڤــــاالدۆلید)، (ن���زی���ك م���ی���ری���دا)و م��ای��اپ��ن (خ���ۆرئ���اوای چیچن ئیتزا) گرینگترین ش��ارهك��ان��ی ئ�هو سهردهمهن. ك�������ات�������ێ�������ك م�����ای�����ا ك��ۆن��ف��دراس��ی��ۆن�هك�هی تیابردو ب���ۆ م������اوهی ( )٢٠٠س��اڵ تاڕادهیهكی حوكمڕانیانكرد، زۆر ئ���هم ش���اران���ه ل �هن��ێ��وان ()١١٠٠-١٠٠٠ ساڵهكانی ل �هئ��اش��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ت��ی��دا دهژی������ان، لهساڵی ( )١٤٤١مایاكـــهی
ك �هح��وك��م��ڕان��ی ئۆكسمالی دهك��ـ��ـ��ـ��رد ش����اری م��ای��اپ��ن��ی تێكداو شارێكی نوێی لهمانی بیـــــناكرد .ش���هڕ ل�هن��ێ��وان جۆربهجۆرهكانی گروپـــــه م���ای���ا ل���هن���اوچ���هك���هدا ل��هو س �هردهم �هدا بوونی ههبــــوو، ت��اوهك��و ن��اوچ �هك �ه ل �هالی �هن ئیسپانییهكانهوه داگیركرا. ش���اری ئیتــــــزا یهكهم ش��اری گ��هوره لهنێــــــــــوان سااڵنی ( )٩٠٠-٥٠٠زاینی ب��وو .بهههندێك هــــــۆكار ل�هدهوروب�هری ساڵی (٩٠٠ز) خ��هڵ��ك��ی ت���ی���دا ن���هم���ا ،ئ��هم ش����اره ( )١٠٠س���اڵ دوات���ر دروس��ت��ك��رای��هوهو ب����هردهوام
ل��هب��اك��وورهوه دهك��هوت��ه ب�هر هێرشی تۆلتیكهكان. خ������ودای ت��ۆل��ت��ی��ك �هك��ان ق��ۆی��ت��زال��ك��ـ��ـ��ـ��ۆتو خ����ودای مایاكان چاك بوو ،بهههندێك هۆكار شارهكه لهدهوروبهری (١٣٠٠ز) جارێكی تر كهسی لێنهژیا. ئ���هگ���هر ئ��ی��س��پ��ان��ی��ی �هك��ان س��ی��اس �هت��ی ق��ڕك��ردن��ی كهسه ئاینییهكانی مایاو سووتاندنی كتێبهكانیان ن �هب��وای �ه ئێستا ئ��ێ��م�ه ش��ت��ی زۆر زی��ات��رم��ان لهربارهیانهوه دهزانی. سهرچاوه:
lost-civilization
48
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
49
ئهودی تهکنهلۆژیا
ئهودی تهکنهلۆژیا
ویکیلیکس
WIKILEAKS
ی ویكیلیكس پێگه سی مهتر لهژێر زهویدایه
ئامادهكردنی: بیالل محهمهد
ك�����ام ل���هئ���ێ���م���ه س��ای��ت��ی ویكیلیكسی نهبیستووه ،ئهو سایته بههۆی ئ�هو بهڵگهنامه كهباڵویكردهوه نهێنییـــانهی ل��هم��اوهی راب�����ردوودا ب��ووب�ه ئ �هس��ت��ێ��رهی ه�هواڵ��ـ��ـ��ـ�هك��انو ژمارهی بهڵگــــه باڵوكراوهكانی گ �هی��ش��ت �ه ن��زی��ك��هی ()250 ههزار بهڵگهو بهتایبهت دوای (جولیان دهستگـــیركردنی ئ �هس��ان��ج) خ���اوهن���ی پێگهكه ل�هالی�هن پۆلیـــسی بهریتانیا، دوای دهرچ��وون��ی بڕیارێكی ئ��هوروپ��ی بهدهستگیركردنی لهالیهن سویدهوه. ب�هه�هرح��اڵ ئێمه ئهمڕۆ باسی سایتهكهو ن��اوهڕۆك��ی ناكهین ،ب �هاڵم ب��اس لهبهشی
تهكنیكی ههواڵهكه دهكهین. وی���ك���ی���ل���ی���ك���س پ��ێ��ش��ت��ر خ��زم��هت��گ��ـ��ـ��ـ��ـ��وزاری��هك��ان��ی ئهمـــــازونی كۆمپانیـــای ئ��هم��ری��ك��ی ب���ۆ م���ی���وان���داری ب���هك���اردهه���ێ���ن���ا ،ه����هر دوا ب��هدوای ئـــهوهی سایتــــهكه دهستی بهكێشه دروستكردن ك����رد ،ح��ك��وم �هت��ی ئ�هم��ری��ك��ا ف����ش����اری خ��س��ت��ـ��ـ��ـ��ه س���هر ك��ۆم��پ��ـ��ـ��ـ��ـ��ان��ی��ای ن���اوب���راو بۆ ئـــهوهی خزمــــهتهكانی لهو س��ای��ت �ه ب��ب��ڕێو ه��هرواش��ب��وو نزیكهی ههفتـــــهیهكه ،بهاڵم سایــــــــــــتهكه بۆ كوێ چوو؟ س���ای���ت���هك���ه چ��ـ��ـ��ـ��ـ��ووه ناوهندێكی زانیارییــــهوه كه لههیچ ناوهندێك ناچـــــێتو
ههرگــــــــــیز شتی وا نهبینراوه! شوێنی سایتی ویكیلیكس ( )30مهتر لهژێر ب �هرددای �هو پۆاڵینی دهرگایهكـــــــــــی ههیه ،ئ�هو دهرگ��ای�ه نیو مهتر بهرگهی ئهستوریهتــــــــیو ه��ێ��رش��ی ئ �هت��ۆم��ی دهگ��رێ��ت، ئهمه بنكهی نهێنی جیـــــمس بۆند نییه ،بهڵكو ناوهنـــدێكی زانیارییه بهنـــــاوی (،)Pionen بهكۆمـــــــــــپانیای س���هر بنهوفه بۆ خزمهتگوزارییهكانی ئینتهرنێت لهسوێد. ئهم شوێنه پێشترو لهساڵی ( )1934پ��هن��اگ��هی��هك��ب��وو ب���ۆ خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل �هب��ۆم��ب، دوات������ر ح��ك��وم��هت��ی س��وی��د ل�هش�هڕی لهحهفتاكـــــــانو
س������ارددا گ���هش���هی پ��ێ��ك��رد، ب��ۆ ئ����هوهی ب��ب��ێ��ت بهبنكهی ف��ری��اك��هوت��ن��ی ف��هرم��ان��دهی��ی ل �هك��ات��ێ��ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��دا واڵت رووبهڕووی هێرشێكی ئهتۆمی بهتێـــــــپهڕبوونی ب��ووی �هوه، رۆژگ��ار كۆمپانیای (بنهوف) ی س��وی��دی كڕییـــــــهوهو گــــــــــۆڕی ب��ۆ ناوهندێكی زان������ی������اری گ����رن����گ وهك لهوێنهكـــــاندا دهیبینین. ك���ۆم���پ���ان���ی���ای ب��ن��ه��ۆف شوێنهكهی فراوانكردو گهشهی پێكرد ،چهند دامهزراوهیهكی ك��ارهب��ای��ی ب��چ��ووك��ی ب��ۆ دان��ا كهبهغاز كاردهكات ،مۆلیدهی دیزڵی جۆری مایباخ ()MTU ت��ێ��دای��ه ،ك��ه ل��هژێ��ردهری��ای��ی ئ����هڵ����م����ان����ی ت��ێ��ك��ش��ك��او دهستكهوتووه . ئهم شوێنه لهنێو گردێكی بهردیندایه ل�هن��ی��وهی ش��اری س���ت���ۆك���ه���ۆڵ���م ،ب��هپ��ان��ت��ای��ی ( )11،950پێ چوارگۆشهیهو تهنیا ( )15كهس ك��اری تێدا دهكهن. ئهم ناوهنده ههروهها
ناوهندی پڕۆسهكانی تۆڕی (بنهۆف) لهخۆ دهگرێت، لهگهورهترین كهبهیهكێك خ���زم���هت���گ���وزاری���ی���هك���ان���ی ئ���ی���ن���ت���هرن���ێ���ت ل���هس���وی���د دادهنرێت. ت��ێ��ب��ی��ن��ی :ئ����هوان����هی لهسهر سایتی ویكیلیكس ك�������اردهك�������هن ب��������هوهوه نهوهســــــــتان ،كهسایتهكه ب��گ��وازن��هوه ب��ۆ ن��اوهن��دی زانیاری ( ،)Pionenبهڵكو داب��هش��ی��ان��ك��ردووه ب�هس�هر چ �هن��د خ��زم �هت��گ��وزاری��ی �هك لهسهرتاسهری جیهان ،بۆ گ��هرهن��ت��یو ران �هوهس��ت��ان��ی س��ای��ت �هك �هو ه���هر ئ �هم �هش نییه ،بهڵكو رێ��گ �هی��ان به ب��هك��اره��ێ��ن��هران��ی��ان داوه ئهوانهی خزمهتی تایبهتیان ههیه وێنهیهك (كۆپییهك) ل��هس��ای��ت��هك��ه ب���ۆ خ��ۆی��ان دروس��ت��ب��ك�هن ،لهئهنجامدا بهسهدان وێنه لهویكیلیكس لهجیهاندا دهبێت ،ئهمهش دهبێته ئ�هوهی ئهستهم بێت ههموو ئهو وێنانه دابخرێن،
50
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا
یاخود زانیارییهكانیان لهناو ببرێت. لهكهناڵهكانی راگهیاندنی جیهانیدا ژمارهیهكی زۆر لهوێنهو ریپۆرتاژ لهناوهندی زانیاری ( )Pionenسویدی دهردهك����هوێ����ت ،ك �هس �هر ب �هت��ۆڕی (ب��ن��ه��وف)ه ،ئهم ن���اوهن���ده ل �هپ �هن��اگ �هی �هك��ی ئ �هت��ۆم��ی��ی �ه ل���هژێ���ر زهوی ل��هس��ت��ۆك��ه��ۆل��مو س��ای��ت�ی ویكیلیكسی لهو جێیهدایه. ئ����������هو س�����ای�����ت�����هی ك �هب��اب �هت �هك��ان��ی پ��ش��ت به ب �هڵ��گ �هن��ام �ه نهێنیهكانی وهزارهتی دهرهوهی ئهمریكا دهبهستێت Pionenلهقووڵی ( )30م�هت��ر ل �هژێ��ر باخی (فیتابیرغ) لهستۆكهوڵمدایهو دی��وارهك��ان��ی زۆر بههێزو توندن ،كاتی خۆی پهناگهیهك بوو بۆ خۆپاراستن لهبۆمب ل���هش���هڕی س������ارددا ،ل �هم ش��وێ��ن �هدا دوو م��ۆل��ی��دهی دی���زڵ ل �هش��ێ��وهی مۆلیده ژێ��ردهری��ای��ی �هك��ان��ی (ن��ات��ۆ) بههێزی ( )1,5مێگاوات وزهی ك������ارهب������ای ب��ۆ دابیندهكهن. ل���هس���اڵ���ی ()2008 ئهندازیاری سویدی (ألبرت ف��ران��س�لان��ورت��ا) دووب����اره پهناگهكهی دروستكردهووه لههۆلێكو كهپێكهاتووه چوار ژوورو رۆشنكهرهوهی رۆژی تێدایه ،وهك ئهوهی ب��ۆ گ �هش �هك��ردن��ی رووهك ب�هك��ارب��ێ�تو تاڤگه ئ��اوی دهستكردو ح �هوزی ماسی تێدایهو بڕی ( )2600لیتر ئاو دهگرێت. ه����ۆڵ����ی زهوی ك��ۆب��وون��هوهك��ان��ی ل �هس �هر رووی م��ان��گ دهچ��ێ��ت، بهگشتی رووپێوی پهناگهكه دهگاته زیاتر له ()1000 مهتر چوارگۆشه. Pionenسهالمهترین پ �هن��اگ �هی �ه ل �هج��ی��ه��ان كه لهتوانایدایه بهرگهی ههموو هێرشێك بگرێت بهبۆمبی ئهتۆمیشهوه.
ئهودی تهکنهلۆژیا
کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه گروپی گۆڤارهکانی لڤین: لهكۆنگرهی ()13ی پارتیدا ،بۆئهوهی مهسرور بارزانی دهنگی یهكهمی كۆنگره بێت ،مهسعود بارزانی بهبێ ههڵبژاردن نێچیرڤان دهكاته جێگری خۆی No.
146
2010/12/10
www.lvinpress.com
جیاوازییهکانی نێوان کهسایهتی سیاسیی نێچیرڤان بارزانیو بهرههم ساڵح
پهرلهمانی کوردستان ( )58ڤێال به( )1500دهفتهر دۆالر دهکڕێت "ئۆپۆزیسیۆنیش وهک پارتیو یهکێتی کهوتنه داوی لهزهتی ژیانو وهرگرتنی خانوو و ئۆتۆمبێلهوه"
نهێنیی سهرکرده کوردهکان لهبهڵگهنامهکانی ویکلیکسدا ویکلیکس :بارزانی سازشی لهسهر کهرکوک کردووه دیپلۆماته ئهمریکییهکان: لهوانهیه ئێران یارمهتی دارایی گۆڕان بدات
"روسیاو ئەمریکا چەکیان داوەتە پەکەکە"
گۆڤاری لڤین)1( ...ی مانگ
تاڵهبانی یهکێکه لهو نۆ سهرکرده عێراقییهی کهپهیوهندیی بههێزی لهگهڵ فهرماندهی قودسی ئێران ههیه
www.lvinpress.com/science magazine
No.1, january 2011
زانستو تهکنهلۆژیا ئایا رۆبۆت مرۆڤ دروستدهکات؟
DNA 84
کۆدی نهێنی ژیان حاڵهتی ئایدز لهکوردستان ههیه
پیسبوونی ژینگهی سلێمانی بهژاوهژاو مهترسی بۆ دڵ ههیه
مایا
شارستانییهتی سووتاو
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا)5( ...ی مانگ
پڵنگی بهنگال
گهشتی مرۆڤ بۆ بۆشایی ئاسمان
لڤینفهزیحهیهکیگهورهلهههولێرئاشکرادهکات
()37دهفتهردۆالربۆدروستکردنیقوتابخانهیهکیوههمیوهردهگیرێت
No.
147
2010/12/20
www.lvinpress.com
ملمالنێیقوبادتاڵهبانیو کوڕهکهیمالیکیلهدوبهی تهقهکردنیتێکهوت
یهکێتیویهکگرتوولهیهکترنزیکدهبنهوه
بارزانیچوارهم
().....مەسرورمەسعود بارزانی مهسعودبارزانی لهکۆنگرهداکوڕهکهی مهسروریوهکمیراتگری عهرشدیاریکرد
گۆڤاری لڤین)10( ...ی مانگ
ئهندامێکیمهکتهبیسیاسیییهکێتی:گرفتیئێمهئهوهیهئهوکهسانهی لهناوسلێمانیمهسئولیهتیانههیه،خهڵکلێیانرازینییه
؟
لڤینی بونیاد)15( ...ی مانگ
کــۆنگــرهی پارتــیو شکستی سیاسیانهی نێچیرڤان بارزانـــی No.
148
گومان لهسهر بڕوانامهی کهمال کهرکوکی ههیه
2011/1/1
www.lvinpress.com
عهدنان عوسمان: دهمانهوێت ئهم حکومهته بڕوخێنینو حکومهتی ههرێم بهدهستی ئێمهوه بێت
گۆڕان لهسهرۆکی ههرێم توڕهیه
سهرکردهیهکی گۆڕان: یهکهم ههڵهی ستراتیژی ئێمه ههوڵدان بوو بۆ کردنی سهرۆکی ههرێم بهمهرجهعێکی بااڵی کورستان
گۆڤاری لڤین)20( ...ی مانگ
خۆپیشاندانهکانی پارێزگای سلێمانی دژی واژووی یاسای خۆپیشاندان، پێگهی سهرۆکی ههرێم الوازدهکات
21 ئهوهیسیاسهتتێکیدهدات،هونهربوونیادیدهنێتهوه مانگانهیهکیکۆمهاڵیهتیهونهرییه
لڤینی نوێ لهو ماڵهی رووداوهکهی کانی گۆمهی تێدا روویدا نهینییهکان ئاشکرادهکات "باندێکیگهورهیلهشفرۆشی لهپشترووداوهکهوهیه" ئامۆزایهکیژنهکه :کهسێکتهعدای شهرهفبکاتویهکسهرئازادبکرێت، ئێمهچۆنقبوڵیدهکهین
حه که رۆڵی مه عهلی خان بۆ ل مالزم خهڵک پێی موحسینم بینی ،ڤینی نوێ: اندهیانوتم گورگهکه هاتهوه
چۆمان رهشید :من گۆڕان نیم
کچێ بهههشت م ک: ک لیۆ تهسویره وڕێک بۆ نمدا که م باڵونهئهوهی کا تهوه
لڤینی نوێ )25( ...ی مانگ
حیکمهت هندی: ههرکات مردن هات، وێڵکهمی لێدهکهم
s. com
s vinpre
ه گۆڤارێکی تایبهت بهگهشهپێدانی بهمنزیکان ه دهردهچێت مرۆیی لهالیهن کۆمپانیای لڤینهو
www.l
ئهحمهد ساالر :من دهوڵهمهندترین شانۆکارم