ژمار ه
3
،ئازاری 2011
نرخ ()2000
دینار
ئهو مندااڵنهی گۆرانی دهڵێن توانای فێربوونیان زیاتره
www.lvinpress.com/science magazine
حهپ ه ڤیتامینییهکان
زاناکانی تونس چێژ لهئازادی وهردهگرن
نهێنییهکانی فرمێسکڕێژ وتنهرڕووتاو ه گازیکۆتایی خه پیاوانی س ()2011دابههێزترن جیهان!.. سێکسدا له زانست له پاراستنی وز ه لهکاتی خهوتندا
چیمان بۆ دهکات؟
دانیشتوانی گۆی زهوی ه حهوت ملیار بوو ب
تسۆنامی..؟!
تیشکدانهوهی فۆکۆشیما؛ کاریگهریی لهسهر ههموو جیهان دهبێت
نهورۆز
ك ،كه بهنده رێ دهگهڕێنهوه بۆ رۆژمێ و ناوچانه. دستانیانی ئه همانه زۆرتر كور ئ ئهم رۆژهی هتای بههار ( Vernalهسهر ژیانی رۆژانهی هڵكی كورد ر هناسیدا ل خ تی كردووه ورۆز لهچركهساتی سه ستی ئهستێر رنگی نهورۆز لهژیانی رۆكی تایبه ه هكات ،لهزان هفسانهو چی هچركه گ خوێنخۆرو ن ،)eدهستپێد ری زهوی ب ڵ بهزۆر ئ ر زوح��اك �ی q uinox وای تێكه هگۆی باكوو ك��اوه ب�هس�ه ورۆزیشدایه ئیستی لهنیو ه�هر لهنه سهرهتای بههار كه خۆر لهڕووبهری ئاسمان ل���هن���هورۆزدا دهك�هوێ�تو كدهبن ،بۆیه كاردا س�هر ینداری یه ساتێك دهوترێت ،تو ب �هرهو ب��اك�ووری همی ستم ئهڤ ردان�دا ،ههم ی یهك ڕدهبێ �همو زی�ن گ��ی�رۆدهو و نوێی ك�و زهوی��ی�هوه تێپه ركه ساته ،چركهسات ساتهی م وهری ك�ۆن ی ،نهورۆز ت .ئهم چ ورۆز لهبیره ئهم چركه ژی ئهڤیندار ڕوا ئهو ن �ه كاتێك خۆر انهو ههم رۆ تاجیكستان، ، ه و ده ی كاوڕیشه، د ه و ر تان، رۆژی بهرخ رزی ب �هه��ا ج بور ه و وهكو ئێران ،ئهفغانس ئازهربایجانو ه ێته اڵه ،لهكۆنهو زۆر واڵتان نو كۆماری تێپهڕاند ،زهوی دهچ سروشتی س ه ل هو رێ�زهی تا ن ،توركمانس رێ�ژی شهوو كهم رۆژی م ئ� رۆژه كه یه ز ،یان رۆژی نوێ ،د سهرهتای ئۆزبهكستا هرزدهنرخێنرێت ،ب �هاڵ وازی زۆری ب ��ی��ا رۆ ن، پێدهڵێن ن �هو دا لهگهڵ یهكدا یهكسان وچهكانی كوردستان هن��هورۆزی دهن��ێ�ت ج ان���هدا ههیه، كی زۆر لهنا �ه ك��ورد ل�� ئ��هو واڵت��� ه ۆژ لهم رۆژ وشته لهبهشێ ك ل �هگ �هڵ ك�وردس��ت��ان ر ر س ی ی پێشینانمان زیندوبوونهوه ری زهوی. ن�����هورۆز هستانهوهیهو ه گۆی باكوو دا فروههر، نیوه شكۆداره ،ك��ردن��هوهی لهم رۆژه و هرخ��ودان��ه، هڕیان واب�و ه و ه كان دهگهڕێت ب�� باو پێشتر هێمایه هتی مردووه گر لهڕۆژی ی ان حی ه رب ۆ ۆ ر ز ه ن ن��هورۆز ل ئا �ووت �ان �دن �ی یا س�هر زهوی، س ناوهڕاستدا بۆ ب���ۆ پ ��اك���یو رێ�ك�ی ساڵی ی اڵت گ��ا ناوچهكانی رۆژهه ی ههیه ،لهم ه �هم �وو ژهن� ێو سهیران ور هرك گرنگی تایبهتی كهلت ك �هی ساڵ، رابردوو ،ههڵپ دوبوونهوهو حهپه ڤیتامینییهکان ه ز هر زین ناوچهیهدا چوار و ایزو زستان هێمایهكه بۆ ۆڤی كورد، زاناکانی تونس پ و ن انهوهی مر چێژ لهئازادی واته بههارو هاوی ش �ان �دهدات، بونیادن انه بهرباسی وهردهگرن � �ی � �ی خ���ۆی پ ون�هوهو هێن نهێنییهکانی ان س�روش��ت�ی فرمێسکڕێژ �و لهزۆربهی گازیکۆتایی ب �هج �و دا ب��هه��ۆی وتن خه ك�ۆب ه رهواك��ان ر رڕووتاوه سه پیاوانی �ا � ه ر ���ه جیهان!.. ۆ وازیی لێدانی خ ن ،هێمایهكه زانست له ()2011دابههێزترن سێکسدا له ل���هب هو گۆشهی داخ ی كوردستا چیمان بۆ دهکات؟ ك بار بۆ بارینی ه شوێنهكان �گ��ای ك��اوه ناوچ كهشێكی له دانیشتوانی گۆی زهوی ی رێ لهزهوی زهوی دێته ب �ۆ درێ�ژهپ��ێ�دان� ی س���هردهم، بوو به حهوت ملیار شینبوونهوهی وح��اك�هك�ان� بارانو ب���هدژی ز راپهڕینو ی باشوور تسۆنامی..؟! . ه راو ه ان ر ست ��ه س ��ازگ ��ا سی عهرهبی ئا ئ ���هم ك���هش� لهكورد سهاڵتی بهع راماڵێنی ده ون��ی لهسهر ر ل��هدهم��هو گهری دهرو �ك��ا كاری ن��اوچ���ان���ه ئ��ی �ش��ت�راك�ی س��ت�هم ستاش ههر م ڵ���ك���ی ئ�����ه ئێ خ���ه دادهنێت، ن���هورۆزدا رووی���داو رۆڵ �هك �ان �ی سەر نووسەر ردستانیشهوه ���ه هكو رۆژێ���ك���ی ل���هدهم���هو ن���هورۆزدای ی واڵت��ێ �ك �ی ب ���ه وهك �����و ن ب��ن��ی��ادن �ان � ۆی ب��� ك���وردس��ت��ا مرۆڤ باڵی ڵ رێزی ی تاقانهو سهری سا ی كۆنهوه ی كه یهكسانیو مافهكان نامهی ژیان و ر م ۆ ه ی جۆراوج ت ،لهسهرد هته نێۆ بهر بهشێواز دهگیرێ ۆیان بۆ دیموكراتی ،بێت خستوو لێ ش ن��هورۆزدا خهڵك گاوڕهنگ خ سهردا كێشا شكینه ،به ن�وێو رهن پێ ئاوڕدانهوهی له كردنی جلی كرد ،هێلكه ی خۆیانهوه. ر ه ه د لهب ه پێش ههرشتێك رۆژ و گوڵو گیا، د رۆژه ئاما ج�واروج�ۆر ۆ ناو سهوزه ن �هورۆز شوازی لهم ی كێ ڕ شب پێ ب شتو چوونه پێ كانو روانیینه ی ،ی��اریو ن ،ن���هورۆز ز رۆڤه لهسرو وه میری ن���هورۆ ان �ی ئ���هم رۆژهب������وو دهكردو م ه لهپاڵ رووباره پڕ ئا ی یهكساڵهی تیپێ ك� ۆژی دانیشتن فهت ل �هداب �ون �هری��ت �ه ك شوێن زووت �ر دهس هندێك ر كه پاككهرهوهی خه هرشتێك بۆ نموونه لهه رنگه پێش ه ڕوونی ئاو، لهكۆندا لهههندێ درهنگتر ،بۆ دستان ،له كانه ،بۆیه گ تان بهگوڵو ك شوێنیش ر و ه و شوێنی ك دس دو لهههندێ باشووریترین ههفتهیهك رۆحه مان هورۆز ،سروشتی كور ساڵی نوێتان هردهوامی ن� ه ،كه چهند ن ،نهورۆزو ی ان ك ه لهناوچ كێاڵنی ب هوه بپارێزی ی ه كوردی ه و گیانلهبهریی رو نهورزی دهستپێدهكاتو كاتی ساڵی گیا بهها ل �هن �هورۆز هارو سهری پیرۆزبێت. ر ه �� ب وت روهها زو ستپێدهكات، هزراو چاندنی تۆوه ،هه درهنگتر ده د ههفتهیهك م دییهكان چهن ئیزی
سهروتار
ژماره
3
،ئازاری 2011
نرخ ()2000
دینار
ئهو مندااڵنهی گۆرانی دهڵێن توانای فێربوونیان زیاتره
پاراستنی وزه لهکاتی خهوتندا
www.lvinpress.com/science magazine
ژماره 3
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤینو چاپخانهی دلێر؛ بههاوبهشی دهریدهکهن ،ئازاری 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
سهرۆکی ئهنجومهنی بهڕێوهبردن :ئهحمهد میره
ئهو مندااڵنهی گۆرانی دهڵێن توانای فێربوونیان زیاتره
نهێنییهکانی خهوتن پیاوانی سهرڕووتاوه
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه
حهپه ڤیتامینییهکان
پاراستنی وزه لهکاتی خهوتندا
زاناکانی تونس چێژ لهئازادی وهردهگرن
کۆتایی جیهان!..
گازی فرمێسکڕێژ
زانست له ()2011دابههێزترن سێکسدا له
چیمان بۆ دهکات؟
دانیشتوانی گۆی زهوی بوو به حهوت ملیار
تسۆنامی..؟! No.03, MARCH 2011
سهرپهرشتیاری رۆژنامهوانی :هێمن باقر سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری نووسین :دڵشاد ساڵ ح حهم ه شوکر سکرتێری نووسین :ساالر مهحمود بهڕێوهبهری کارگێڕی :هێمن عهبدولقادر بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
22 10 40 36
ine
magaz
ience
. com/ sc
inpress
www.lv
ههواڵ
4
ههواڵ
بنێشتێك بۆ چارهسهری نهخۆشی شهكره وهرگێڕانی: كارزان دوكانی
www.tabib.com
تاقیكـــــــــــــــردنهوهیهكی ساد ه گۆڕانكاری گهوره بهسهر چارهســـــــــــــــــــهری شێرپهنجهدا دێنێت وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
پسپۆڕێكی دهرم��ان��س��ازی ئ���هم���ری���ك���ی رای���گ���هی���ان���د رێ����گ����هی����هك����ی ت������ازهی دۆزی��وهت��هوه بۆ گهیاندنی ه��ۆڕم��ۆن��ی ئهنسۆلین بۆ خ��وێ��ن ،ل�هڕێ��گ��ای جوینی ب��ن��ێ��ش��ت��ێ��ك �هوه ل �هج��ی��ات��ی داودهرم���ان���ی ت���ری وهك، دهرزی ئهنسولینو حهب. (رۆب�������هرت دۆی���ڵ���ی) ل�هزان��ك��ۆی (س��ای��رۆك��ۆس) ل����هن����ی����ۆرك ،وت�����ی "ك���ه چارهسهرێكی گریمانهیی دۆزی������وهت������هوه ب����ۆ ئ���هو ك��ێ��ش �هی �هی ج��هس��ت��ه ،كه ئالیهتێكی دی��اری��ك��راوی ههیه بۆ پارێزگاریكردنو ه���هڵ���م���ژی���ن���ی پ��ێ��ك��ه��ات �ه بنێشتهكه، كیمیاییهكانی كاتێك تووشی تێكشكانو لێكههڵوهشان دهب���ن ،كه دهگ���هن���ه ری���خ���ۆڵ���هك���ان"، وتیشی "ئ�هو بنێشتهی ،كه
دایهێناوه یارمهتی جهسته دهدات ب���ۆ ه �هڵ��م��ژی��ن��ی ئ��هن��س��ۆل��ی��ن ب���هش���ێ���وهی خ����������وازراو" ،ه���هروهه���ا وتیشی "ئ �هوه زان��راوه ،كه ڤیتامین ( )B12دهكرێت پ���ارێ���زگ���اری ل��ێ��ب��ك��رێ��ت ل��هڕێ��گ��هی پ��ڕۆت��ی��ن��ێ��ك�هوه ل�هل��ی��ك��دا ،ك �ه ن��اودهب��رێ��ت ب���ه (ه��اب��ت��وك��وری��ن) ،كه دهن��ووس��ێ��ت ب���هدهم���هوهو پارێزگاریش لهگهده دهكات"، ئ �هوهش رووندهكاتهوه كه هابتوكورین كاتێك دهگاته ری��خ��ۆڵ �هك��ان س��ووڕێ��ك��ی كیمیایی ت��ر وهردهگ��رێ��ت بۆ یارمهتیدانی ڤیتامینو ك���ردن���هن���اوهوهی ب���ۆ ن��او سووڕی خوێن. ه���������هرچ���������هن���������ده ن��هخ��ۆش��گ��هل��ێ��ك��ی زۆر وهرگ��رت��ن��ی ئهنسۆلینیان ل�هڕێ��گ�هی دهم���هوه ب �هالوه پهسهندتره ،بهاڵم ههندێك باسیان لهلێكۆڵینهوهكان لهوهكردووه ،كه دهگونجێت ئهنسۆلین بهئاسانی بگۆڕێت
ب����ۆ پ����ارچ����هی ب���چ���ووك ل���هڕێ���گ���هی ك��ۆئ��هن��دام��ی ه��هرس��هوه ،ل �هب �هر ئ��هوهی س��ووڕی خوێن بهئاسانی ن��ات��وان��ێ��ت ئ �هن��زی��م �هك��ان بمژێت. دوێ��ڵ��ی دهڵ��ێ��ت "ئ��هو بنێشتهی ك �ه مشكهكانی تاقیگه جویانه كاریگهری خۆی سهلماندووه ،ئهمهش ئ����هوه دهگ���هی���هن���ێ���ت ،كه
ئهنجامی هاوشێوهی لهسهر مرۆڤ دهبێت". دهك�����رێ�����ت ئ����ام����اژه ب�������هوهش ب����درێ����ت ،ك�ه سپرای ئهنسۆلین لهساڵی ( )2006خرایه بازاڕهكانی ئ �هم��ری��ك��اوه ،ب���هاڵم پ��اش س��اڵ��ێ��ك ل����هب����ازاڕهك����ان كشێنرایهوه بههۆی ئهوهی كاریگهری نهبوو.
5
گ��روپ��ێ��ك��ی زان��س��ت��ی ئ �هم��ری��ك��ی رای��ان��گ �هی��ان��د ك �ه بهڕێگهیهكی س��ادهی ت���اق���ی���ك���ردن���هوهی خ��وێ��ن دهت�����وان�����ن ل���هش���ێ���وازی چارهسهركردنی نهخۆشییه ش���ێ���رپ���هن���ج���هی���ی���هك���ان���دا گ����ۆڕان����ك����اری گ�����هوره ئهنجامبدهن. ب �هوت �هی زان��ای��ان ئهم میتۆده تا ئهو رادهیه ورده ك���ه دهك���رێ���ت ت��هن��ان��هت ی���هك خ��ان��هی ت��ووش��ب��وو بهشێرپهنجه ل�هن��او چهند میلیارد خانهدا بدۆزێتهوه. بهم شێوهیه دۆزینهوهی لووی شێرپهنجه ()Tumor
یان شانه شێرپهنجهییهكانو ئ �هگ �هری ب�ڵاوب��وون�هوهی��ان لهشوێنه جۆربهجورهكانی لهش زۆر ئاسانتر دهبێتهوه. ل����هه����هم����ان����ك����ات����دا رادهی ك��هم��ب��وون��هوهی خ��ان �ه ش��ێ��رپ�هن��ج�هی��ی�هك��ان لهماوهی چارهسهركردندا دیاریدهكاتو بۆ پزیشكهكان ئ �هو ههله دهرهخسێنێت، ك��ه رادهی س�هرك�هوت��ن��ی مێتۆدهكانی چ��ارهس�هر بۆ ههر نهخۆشێكو چۆنیهتی دهركهوتنو گهشهسهندنی دووب���اره تووشبوونهوهی شانهكان پێشبینیبكهن. ل��هم رێ��گ �هی �هدا خوێن جێگهی ش��ێ��وازی بهئازار لهوهرگرتنی شانهكانی لهش دهگ��رێ��ت�هوه ،كه لهئێستادا پ���زی���ش���ك���هك���ان ك �هڵ��ك��ی لێوهردهگرن. ب��������ڕی��������اره چ�������وار ن��هخ��ۆش��خ��ان��هی گ����هوره
لهشوێنه جۆربهجۆرهكانی ئ�هم��ری��ك��ا ل�هم��س��اڵ��دا ئهم مێتۆده بهكاربهێنن. پزیشكی ئهنستیتۆی "جانسۆن ئهند جانسۆن"، رایگهیاند بههاوكاریكردنی ن�هخ��ۆش��خ��ان�هی ویالیهتی ماساچوسێت ك��ار لهسهر ت��وێ��ژی��ن �هوهو ن��اردن��ی ئهم شێوازه لهتاقیكردنهوهیه بۆ بازاڕی پزیشكی دهكهن. ی���هك���ێ���ك���ی ت����ر ل���هو ب����واران����هی ك���ه م��ێ��ت��ۆده ت��ازهك��هی تاقیكردنهوهی خ��وێ��ن تێیدا ك��اردهك��ات، دۆزینهوهی رادهی كارایی ئهو دهرمانانهیه كه لهئێستادا بۆ چارهسهری نهخۆشی شێرپهنجه بهكاردههێنرێن، ه�هرچ�هن��د ل �هوان �هی �ه ئهم مێتۆده تادهساڵی تر نهبێت بهمێتۆدێكی ئاسایی ،بهاڵم لهئێستادا توێژهرانی زانستی پزیشكی بهچاوی ئۆمێدو
خۆشبینییهوه لێیدهڕوانن. دك��ت��ۆر دان���ی���هل هابر یهكێك ل�هت��وێ��ژهران��ی ئهم توێژینهوهیه تازهیه دهڵێت "ئ���هگ���هر ت��هن��ی��ا ل �هك��ات��ی چ��ارهس��هری شێرپهنجهدا بتوانن رادهی كاریگهری دهرم��ان �هك��ان بزانین ئهمه خۆی ههنگاوێكی گهورهیه بۆ پێشهوه". م��ێ��ت��ۆدهك��ان��ی ئێستا وات���ه ن��م��وون�ه ههڵگرتنی خوێنو شانهكان زانیاری ت��هواو دهرب���ارهی شێوازو ئهگهری گهشهی تیومهره شێرپهنجهییهكان بهدهستهوه ن��ادات ،بۆ پێوانی ههموو الیهنهكانی گهشهی شانه، یان تیومهره شێرپهنجهییهكان بهشێوهیهكی ئاسایی چهند م���ان���گ دوای�����ی دهرم����ان وهرگ����رت����ن ل �هج �هس��ت �هی نهخۆش وێنهی سیتیسكان وهردهگ��رن ،بهاڵم ههر ئهم
ماوه كورته لهوانهیه ببیت بههۆی ئهوهی نهخۆشهكه ب���هه���ۆی پ���هرهس���هن���دن���ی شێرپهنجهكهوه بمرێت. بهاڵم بهم مێتۆده تازهیه
پزیشكهكان دهتوانن دوای یهك رۆژ لهپێدانی دهرمان بزانن كاریگهری دهرمانهكه چهنێك بووه. سهرچاوهDaily telegraph :
تهلهفزیۆنو كۆمپیوتهر دهتوانێت خهڵك بكوژێت
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
ئ �هن��ج��ام��ی ه �هن��دێ��ك ت��وێ��ژی��ن �هوه دهری��خ��س��ت، دانیشـــــتن بۆ ماوهیهكی درێ�������ژ ل���هب���ـ���ـ���ـ���ـ���هردهم ت�هل�هف��زی��ۆنو كۆمپیوتهر، دهبێت بههۆی نهخۆشی س�����وڕی خ���وێ���نو دڵو ك��ورت��ب��وون��هوهی ژی���ان. زان����ای����ان����ی ب���هری���ت���ان���ی ب���ه ب��هراوردك��ـ��ـ��ـ��ـ��ردن��ی ك���اری���گ���هری م��ـ��ـ��ـ��ـ��اوهی دانیشتنی خهڵك لهكاتی پ�����ش�����وو ،پ������اش ك�����ار، ت��ێ��گ�هی��ش��ـ��ـ��ـ��ـ��ت��وون كـــه ئ����هوان����هی ل �هش��ـ��ـ��ـ��ـ �هوو رۆژێ���ك���دا زی���اد ل �هچ��وار
ك���ات���ژم���ێ���ر ل��هس��ـ��ـ��ـ��هر كۆمپیوتهرن ،یان سهیری ت���هل���هف���زی���ۆن دهك������هن، ی����ان خ���هری���ك���ی ی��اری��ی �ه كۆمپیوتــــهرییهكانن دوو ه��ێ��ن��دهی خ�هڵ��ك��ـ��ـ��ـ��ی تر ئ���هگ���هری ت��ووش��ب��وون��ی��ان ب�هش��ۆك��ی ق��ورس��ی دڵیان ههیه. ئ������ی������م������ان������وی������ل ئستاماناكیس ،ت��وێ��ژهری ئیپدمیــــولۆژیو بهشی ت����هن����دروس����ت����ی گ��ش��ت��ی ل���هزان���ك���ۆی ل���هن���دهنو هاوكارهكانی ،لهڕاپۆرته ت������ازهك������هی خ���ۆی���ان���دا
داوای������ان������ك������ردووه ك �ه ه �هن��دێ��ك رێنمایـــی بۆ خهڵك دابنرێت تاوهكــــو ل���هو زی��ان��ان �ه ب��گ��هن ،كه لهكاتی پ��ش��وودا توشیان دهبێت ،نووسهرانی ئـــهم ت��وێ��ژی��ن �هوهی �ه دهڵێــــن "زۆرب���هی خهڵك لهكاتی ك���ارك���ردن���دا لهپشــــتی م��ێ��ز ،ی��ان كۆمپیوتهرێك دادهنیشـــنو ماوهیـــهكی زۆر بێجوڵه دهمێننهوه، ه���هروهه���ا م��اوهی��ـ��ـ��ـ�هك��ی زۆر چ ل �هڕێ��ـ��ـ��ـ��ـ��گ��ای رۆی��ش��ت��ن ب����هرهو شوێنی ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ار ،ی���ان لهشوێنی
كارهكه تاڕادهیهكــــی زۆر ب��ێ��ج��وڵ �هن ،ب��ۆی �ه دهب��ێ��ت ئاگادار بكرێنهوه". ت��وێ��ژهرهك��ان ك��اری��ان ل��هس��هر ( )٤٥١٢ك�هس كردبوو ،كـــه بۆمـــاوهی زی���اد ل �هچ��وار كاتـــژمێر خ��هری��ك��ی س �هی��رك��ردن��ی ت�هل�هف��زی��ۆنو كۆمپیوتهر، ی�����ان خ���هری���ك���ی ی����اری كۆمپــــیوتهری دهب��وون، بۆیان دهرك �هوت ئهگهری ت���ووش���ب���وون ب��هج��هڵ��دهو ن�هخ��ۆش��ی��ی�هك��ان��ی س��وڕی خوێـــن ل��هم ك �هس��ان �هدا ( )١.٥٢ه��ێ��ن��ده زی��ات��ره
ل���هوان���هی ك��ه ك �هم��ت��ر له ( )٢ك��ات��ژم��ـ��ـ��ـ��ێ��ر ئ��هو كـــاره دهك���هن ،ب�هوت�هی ت��وێ��ژهرهك��ـ��ـ��ـ��ان ل �هم��اوهی چوار ساڵدا ( )٣٢٥كهس ل���هو ك �هس��ان �ه م����ردوون، ههروهها ( )٢١٥كهسیش ت��ووش��ـ��ـ��ـ��ی ن �هخ��ۆش��ی ق������ورس������ی س������وڕی خوێــــنو دڵ بوون. ئ����ـ����ـ����ـ����هم����ه ب���ۆ ی��هك��ـ��ـ��ـ��هم��ج��اره ك�ه
توێژهران راپۆرتێــــك لهم ش��ێ��وهی �ه ب�ڵاودهك��هن��هوه، ل�هم توێژینهوهدا ،دهوری ج�����گ�����هره ،ف��ش��ـ��ـ��ـ��اری خ��وێ��ن ،ب��ڕی چــــهوری خ�������وێ�������نو ئ����اس����ت����ی ك��ۆم��هاڵی��هت��یو وهرزش لهبــــهرچـــاوگیراوه ئهم توێژینــــهوهیه لهگۆڤاری Journal of (the College
American
Cardiology
)of
باڵوبووهتهوه. س������������هرچ������������اوه: Sciencemag
ههواڵ
6
ههواڵ
گۆڕانێكی بنچینهیی لهپێوانی فشاری خوێندا زان���ای���ان ئ��ام��اژه ب��هوه دهك�����هن ،ك��ه ئامێرێكیان دروس����ت����ك����ردووه وهك���و ك��ات��ژم��ێ��ر ل��هس��هر دهس��ت دهب���هس���رێ���تو دهت��وان��ێ��ت لهچهند س��اڵ��ی داه��ات��وودا شێوازی چ��اودێ��ری لهسهر فشاری خوێن بهتهواوهتی بگۆڕێت. ت���وێ���ژهران ل �هزان��ك��ۆی لیستهرو لهواڵتی سهنغافوره، ئامێرێكیان دروستكردووه فشاری خوێن لهشاخوێنبهردا دهپێوێت. ئ���هم ئ��ام��ێ��رهی پێوانی ف���ش���اری خ���وێ���ن ل��هچ��او ئامێرهكانی پێشووتر فشاری خ��وێ��ن ب���هوردی زی��ات��رهوه دهپێوێت. ئ����هم ت��هك��ن��هل��ۆژی��ای��ه لهسهر بودجهی وهزارهت��ی ت��هن��دروس��ت��ی ح��ك��وم�هت��ی ب�هری��ت��ان��ی��ا دروس��ت��ك��راوهو ل��هه��هس��ت��هوهرێ��ك س���وود وهردهگ��رێ��ت ،ك�ه شهپۆلی ترپهی دهم��ارهك��ان��ی خوێن تۆماردهكات ،ئهم زانیاراییانه لهدوایدا لهگهڵ بڕی فشاری خ��وێ��ن ل��هم��هچ��هك��دا ،كه بهشێوهی ئاسایی دهپێورێت دهچێته نێو كۆمپیوتهرێك،
ب���هم ش���ێ���وازه ب���ڕی فشار ل �ه ( )Aortaن��زی��ك��ی دڵ دهپێورێت. پڕۆفیسۆر برایان ویلیامز لهبهشی زانستی دڵو دهمار لهنهخۆشخانهی گلنفیلدی زان��ك��ۆی ل��س��ت �هر ،دهڵ��ێ��ت "ش��اخ��وێ��ن��ب�هر چ �هن��د میلی م�هت��رێ��ك ل��هدڵ��هوه دورهو ن��زی��ك �ه ل �هم��ێ��ش �كو ئێمه ههمیشه دهمانزانی فشار لهو
شوێنهدا كهمتره لهقۆڵ". ههروهها دهڵێت "ئهگهر فشار لهشاخوێنبهردا نهپێوین بهدروستی ل�هس��وودهك��انو زی��ان��هك��ان��ی چ���ارهس���هری ف��ش��اری خوێن تێناگهین"، ههروهها وتی ئهم ئامێره ش��ێ��وهی چ��اودێ��ری لهسهر فشاری خوێن ،كه بۆ زیاد لهیهك سهده كاری پێكراوه دهگۆڕێت ،ئهم پڕۆفیسۆره
چ��اوهڕوان �ه ئهم تهكنیكه لهناوهنده پڕۆفیشناڵییهكاندا بهكاربهێنرێتو ل�هم��اوهی پ��ێ��ن��ج س��اڵ��ی داه���ات���وودا ب��هك��اره��ێ��ن��ان��هك��هی زۆر باڵوببێتهوه. ئ���هو دهڵ��ێ��ت "پ��ێ��وان��ی ف��ش��اری خ��وێ��ن لهنزیكی دڵو مێشك ل �هوان �هی �ه بۆ ب����هراوردك����ردن����ی رادهی ترسناكی جهڵدهی مێشكو
نهخۆشییهكانی دڵ باشتر ل �هپ��ێ��وان��ی زهخ��ت��ی خوێن ل �هق��ۆڵ��دا ب��ێ��ت ،ب��ۆی �ه ئ�هم ئامێره زۆر سهرنجراكێشه". ل �هم��ێ��ژه دهزان���ی���ن ،كه پ��ێ��وان��ی ف���ش���اری خ��وێ��ن لهبهشی سهرهوهی قۆڵ زۆر ورد نییهو ه�هڵ�هی زۆری تێدایه. ب���هوت���هی پ��ڕۆف��ی��س��ۆر ویلیام ،ه �هوڵ��دراوه تا ئهو ج���ێ���گ���هی ،ك���ه دهك���رێ���ت ئ��ام��ێ��رهك�ه بچووكبێت بۆ ئهوهی خهڵك حهزیان لێیبێت س���وودی ل��ێ��وهرب��گ��رن ،ئهم پڕۆژهیه لهالیهن كۆمپانیای هلت ئیستانس ئینتهرناشناڵی سهنگافۆرییهوه ،كه شارازای دروس���ت���ك���ردن���ی ئ��ام��ێ��ری پزیشكییه دروستكراوه. ف������ش������اری ب�������هرزی خ��وێ��ن ،یهكێكه لههۆكاره ری��ش�هی��ی�هك��ان��ی نهخۆشییه ج��ۆرب �هج��ۆرهك��ان ،چونكه ن��ی��ش��ان �هی دهرهك�����ی نییه، ل�هوان�هی�ه ت��اوهك��و چهندین س��اڵ ن�هخ��ۆش نهچێت بۆ الی پزیشكو نهدۆزرێتهوهو ل���هوان���هی���ه ب��ارۆدۆخ��ێ��ك��ی ت��رس��ن��اك ب���ۆ ن �هخ��ۆش �هك �ه دروستبكات.
بۆ ئهوهی نابیناكان سوود لهفهیسبووك وهرگرن
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
توێژهرانی زانكۆی ئهریزۆنا لهویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا ،توانیویانه ههندێك وێ���ن���هی ت��ای��ب��هت ب���هت���ۆڕه كۆمهاڵیهتییهكانی ئینتهرنێت ی نابینا دروستبكهن ،كه كهس بتوانن بهلهمسكردنی ئهم وێنانه ببینن. ت���وێ���ژهران ل��هس��هر ئ�هو ی ب���ڕوای���هن ،وێ��ن�ه ك��اری��گ�هر ی لهژیانی كۆمهاڵیهتی زۆر مرۆڤدا ههیه ،ئهو داهێنانهی
ئهوان ،ئهو ههله دهڕهخسێنێت ب��ۆ خ�هڵ��ك��ی نابینا ت��اوهك��و بتوانن ببینن ،ت��وێ��ژهران بۆ دروستكردنی ئ �هم تهكنیكه لهژێر كاریگهری توێژهرێكی نابینادابوون ،كه زۆر حهزی لهوه بووه زانیاری زیاتر لهسهر گرافیك بزانێت .كارێكی زۆر قورسه ،كه بتوانیت ههموو زانیارییه گرافیكییهكان بكهیت بهداتا بۆ ئهوهی خهڵكی نابینا تێیبگهن ،بۆیه توێژهرهكان زۆرتر
لهسهر ئهو وێنانه كاردهكهن، كه لهتۆرهكۆمهاڵیهتییهكاندا سوودی لێوهردهگیرێت. بۆ دروستكردنی ئهم وێنانه دهب��ێ��ت هاوسهنگی لهنێوان دروستببێت، زانیارییهكاندا توێژهران وێنهكانیان بهشێوهیهك گ��ۆڕی تاوهكو تهنیا زانیارییه گرنگهكان دهربكهوێت ،چونكه گۆڕینی ههموو وێنهكه بهشێوهی ل��هم��س��ی دهب���ێ���ت ،ب��هه��ۆی ئ���هوهی س��ت��راك��ت�هری وێنهكه
ب�هت�هواوی بگۆڕدرێت .بۆیه بهسوودوهرگرتن لهگریمانهیهكی ماتماتیكی بهشه گرنگهكانی وێ��ن�هك�ه ،ك �ه ب��ۆ ناسینهوهی ك �هس �هك �ه پێویسته ل�هب��اق��ی بهشهكان جیاكرایهوهو وێنهكه بهشێوهی لهمسی دروستكرا، بهواتایهكی تر ئهم نهرمهكاره بۆ نابینا ئهو ههله دهڕهخسێنێت، ت��اوهك��و وێنهیهك تۆماربكاو بیخاته ن��او ن�هرم�هك��ارهك�هوه، ت��اوهك��و وێ��ن �هی �هك��ی لهمسی
7
وهكو چارهنووسی پشیلهكه ،گفتوگۆ كوانتهمییهكان هێشتا بێئهنجامن تام سیگفرێد و :لڤینی زانستی ل�هدروس��ت��ب��وون��ی فیزیادا لهسهدهی بیستهمدا زۆر شت بهناوی ئهلبێرت ئهنیشتاینهوه گرێدراوه ،زۆرترینی ناوبانگی ئهو بههۆی تیۆری رێژهییهوه ب���وو ،ه�هڵ��ب�هت گ��ۆڕان��ك��اری لهیاساكانی نیوتندا ئهنجامدا، ه���هروهه���ا ت��ی��ۆری م��ۆدێ��رن��ی گهردوونناسی خستهسهرپێ، ل��هگ��هڵ ه��هم��وو ئ�هم��ان�هش��دا ئهنیشتاین رۆڵێكی گرنگی ل���هس���هرهت���ای دروس��ت��ب��وون��ی ت��ی��ۆری كوانتهمییدا ههبوو، ه �هروهه��ا زۆر شتی سهیری لێدهردههێنا ،كه یهكێك لهوانه گیرودهیی ()Entanglement یه ،ئهم ناوه سهیره لهداهێنانی ئیروین شرۆدینگێر (Erwin كه )Schrödingerه، لهوتارێكی زانستی سهبارهت بهتاقیكردنهوه خهیاڵییهكهی ئهنیشتاین ،باسیكردووه. گ���ی���رۆدهی���ی ل�هئ��ێ��س��ت��ادا ی���هك���ێ���ك���ه ل���هگ���هرم���ت���ری���ن بوارهكانی توێژینهوه لهفیزیادا،
لێچاپبكات. ب�����هگ�����ش�����ت�����ی كهرهستهكانی چاپی ل�هم��س��ی زۆرگ���ران���ن، بۆیه ههموو كهسێك ی ن��ات��وان��ێ��ت س����وود ل��ێ��وهرب��گ��رێ��ت ،بۆیه پێوست بهجاپكردن ن���اك���ات ،ب��ۆی��ه هیوا ه�����هی�����ه ،ك�����ه ئ����هم ن�هرم�هك��اره بهزوترین ك���ات لهئینتهرنێتدا ب����ۆ ل���هم���س���ك���ردن���ی ی وێ�����ن�����ه س��������وود لێوهربگیریهت.
بهدواداچوونی گیرۆدهیی نهتهنیا ب��ۆ تێگهیشتنه لهحهقیقهتی س��رووش��ت ،لهههمانكاتیشدا بۆ پهرهپێدانی تهكنهلۆژیای نوێشه ،وهك��و ئ��هوهی الورا ساندیرس لهحهفتاو پێنجهمین ساڵیادی وت��اره زانستییهكهی ئهنیشتاین دهربارهی گیرودهیی، نووسیویهتی (یهكێكی تر لهشته سهرسووڕهێنهرهكان ،پشیله ل��هس��هدا پهنجا زی��ن��دو ،یان مردووهكهی شرودینگێر). ه���هرچ���هن���د ئ�هن��ی��ش��ت��ای��ن ل����هدهم����هزران����دن����ی ت��ی��ۆری كوانتهمیدا بهشداربوو ،بهاڵم حهزی لێی نهبوو ،ئهو باوهڕی واب����وو ،ك �ه شته س�هی��رهك��ان پییشاندهری ئهوهن كه تیۆری ك��وان��ت�هم��ی ن���ات���هواوهو تهنیا بهكاردێت بۆ شرۆڤهی دیارده بینراوهكانو بێدهنگه لهبهرانبهر ئ��هو توخمانهی حهقیقهت، ك �ه ن��اب��ی��ن��رێ�نو ه��ۆك��ارن بۆ شته س �هی��رهك��ان ،ئهنیشتاین لهگهڵ بۆر ( )Bohrزۆرترین، گ��ف��ت��وگ��ۆو ب �هری �هك��ك �هوت��ن��ی بیروڕایان لهم بابهتهدا ههبوو، ك���ه ل���هالی ب��ێ��م��ان��اب��وو ،كه
ههنگوین، دهبێت ه پاریزهری خواردنه سهفهرییهكان وهرگێڕانی :كارزان دوكانی
ح �هق��ی��ق �هت ب���وو شتێك كه نابینرێت بهكاربهێنرێت ،بۆر شكستی بهقسهكانی ئهنیشتاین هێنا ،بهاڵم قسهكانی ئهنیشتاین ت��ا ئێستاش ه �هر كاریگهری ماوه. لهئێستاشدا گفتوگۆكان ههندێكجار گ �هرم��ن ،ب �هاڵم وهك گفتوگۆكانی ئهنیشتاینو ب��ۆرن��ی��ی��ن ،ج��ی��اوازی ب��ی��روڕا ك���اری���گ���هری ل���هس���هر رێ���زو پ��ێ��وهن��دی��ی�ه دوو قۆڵییهكان دانانێت. ئهم بهریهككهوتنی ئایدیایانه رهن��گ��دان �هوهی جۆربهجۆری لهجیهان بینیهكانیاندا ههبووه، ك���ه ب���هه���ۆی ك��هس��ای��هت��یو باكگراوندهكانیانهوه ،فۆڕمی وهرگرتووه ،ئهنیشتاین سادهییو روونی بهرزدهنرخاندو بۆریش باوهشی بۆ ئاڵۆزی دهكردهوه، ئهنیشتاین تهنیا بوو ،زۆربهی كارهكانی بهتهنیا ئهنجامدهدا، بهاڵم بۆر لهگهڵ كۆمهڵێكی زۆر لهفیزیاییهكان لهئهنیستیتۆكهی خ���ۆی ل�هك��وپ��ن��ه��اگ��ن ك��اری دهك��رد ،ههروهها سهركهوتنه
زانستییه سهرتاییهكانی ئهنیشتاین ب��هه��ۆی یهكخستنی م���ادهو وزهوه بوو ،بهاڵم بۆر شرۆڤهی ئهتۆمی بهداننان بهوهی فیزیای كالسیكی ن��ات�هواوه بهفیزیای كوانتهمی بهئهنجامگهیاند. الی ب�������ۆر ،ن��ه��ێ��ن��ی��ی�ه ك���وان���ت���هم���ی���ی���هك���ان وهك����و تایبهتمهندی دوو سروشتی، شهپۆل – تهنۆلكهی رووناكی دهگ���هڕێ���ت���هوه ،ب���ۆ ئ��اڵ��ۆزی لهڕادهبهدهری گ �هردون ،بهاڵم ئهنیشتاین تیۆریكی س��ادهی دهوی��س��ت ،ك�ه ئاڵۆزییهكهی ل���ۆژی���ك���ی ب���ێ���تو ك �هم��ت��ر گێژكهربێت. ف�����ی�����زی�����ای�����ی�����هك�����ان، بهدواكهوتنهكانی ئهنیشتاینیان ب �هب��ێ س �هرك �هوت��ن��ی زۆرهوه خستووهته ن��او چوارچێوهی میكانیكی كوانتهمییهوه ،هێشتا رووننییه ،كه پێشكهوتنهكانی داه��ات��وو دوری لهگێژبوون بههۆی میكانیكی كوانتهمی لهگهڵ خۆیدا دێنێت ،یان زیاتر گێژمان دهكات. سهرچاوهScience news :
ت��وێ��ژهرێ��ك��ی ئهمریكی دهڵێت :ههنگوین دهگونجێت وهك ج���ێ���گ���رهوهی���هك بۆ م����ادده پ���ارێ���زهرهك���ان ،كه لهخواردنه لهقوتودراوهكان ب���هك���اردهه���ێ���ن���رێ���ت ،ب��ۆ ب���هدروس���ت���ی ه��ێ��ش��ت��ن�هوهی خ��واردن��هك��ه ت��ا زۆرت��ری��ن م��اوهی گونجاو بمێنێتهوه ب�����هك�����اری�����گ�����هری دژه ئۆكسێنهرهكان. توێژهری ئهمریكی نیكی ئهنگیسیز ،گۆڕانكاری بهسهر ترشه ئهمینییهكانی ()EDTA دا ،هێنا تاڕێگه لهئۆكساندنی ئهو زهیته بگرێت كه لهناو ش��ۆرب��ای زهاڵت����هو شلهی شیرینیدا ههیهو تامو بۆنێكی خۆشی بداتێ ،ئهنگیسیر كه ی��اری��دهدهری پڕۆفیسۆرهو لهبهشی كیمیای خواردهمهنی لهزانكۆی (ئهلینۆی) ،وتی "ئهوهمان بۆ ڕوونبووهتهوه، كه مادده دژه ئۆكسیدهكان لهههنگویندا پ��ارێ��زگ��اری ل���هج���ۆرێ���ت���ی ش����ۆرب����ای زهاڵتهكه كردووه ،بۆ ماوهی ن��ۆ م��ان��گو وای���ك���ردووه، كه تامهكهی بهسرووشتی بمێنێتهوه". ئ����هوهش����ی زی����ادك����رد ك��ه ت��اق��ی��ك��ردن �هوه ل �هس �هر زی���ات���ر ل���ه ( )19ج���ۆری ههنگوین ك��راوه بۆ زانینی كاریگهریو تایبهتمهندیو تواناكانی بۆ پاراستنی ئهو خواردهمهنیانهی كه تێیكراوه، ڕوونبووهتهوه كه زۆربهیان پێكهاتهیهكی تایبهتی تێدایه، كه دهتوانێت پارێزگاری لهو خ��واردهم�هن��ی��ان�ه ب��ك��ات ،بۆ ماوهی چهند مانگێك. سهرچاوهwww.tabib.com :
زهویناسی
8
زهویناسی
سۆنامی چۆن دروستدهبێت؟ و :ئیكرام حسن ئهمین .ماستهر لهبواری جیۆمۆرفۆلۆجیا
ت��س��ۆن��ام��ی دی��اردهی��هك��ی س���روش���ت���ی���ی���هو پ��ێ��ك��دێ��ت لهزنجیرهیهك شهپۆلی بهرزو ج��وڵ �هی ئ���او بهخێراییهكی زۆر ب �هئ��اڕاس��ت �هی وشكانی (ك �هن��ارهك��ان��ی دهری����ا)و ههر دی���اردهی���هك���ی س��رووش��ت �یو مرۆییش ،بێته رێگای لهگهڵ خۆیدا دهیبات رایدهماڵێت. وش�����هی (ت��س��ۆن��ام��ی)، ی��ان راستتر بڵیین زاراوهی (ت����س����ۆن����ام����ی) وش����هی����هك (زاراوهیهك)ی ژاپۆنییهو لهدوو بڕگه پێكدێت (تسۆ–)TSU بهمانای (ك��هن��ار)و (نامی– )NAMIبهمانای (ش�هپ��ۆل) دێتو بهتێپهڕبوونی كات ئهم زاراوهی����هی تسۆنامی وهكو یهك بڕگه بهكاردههێنرێت... وهك دهوترێت بۆ یهكهمجار راوكهرانی ماسی واڵتی ژاپۆن ئهم زاراوهیهیان بهكارهێناوه. هۆی روودانی ئهم دیاردهیه دهتوانین بڵیین تسۆنامی ئ �هن��ج��ام��ی ه���هر پ �هش��ێ��ویو ئاڵۆزییهكه ،كه بهشێوهیهكی خێرا دهبێته ه��ۆی راكێشانی ئ��اوی دهری���او زهری��اك��ان... لهدیارترین ئهو پهشێوییانهش، ك �ه دهب��ێ��ت �ه ه���ۆی روودان����ی ئ �هم دی��اردهی �ه (ب��ووم �هل �هرزه، گڕكانهكان ،داڕمانو رۆچوونی زهوی) ،ی������ان ب���هه���ۆی ك �هوت��ن �هخ��وارهوهی نهیزهكی قهباره بچووكو مامناوهندهوه، ب���هاڵم دی��ارت��ری �نو زۆرت��ری��ن هۆكاری روودانی ئهم دیاردهیه، روودانی بومهلهرزهیه ،كه دهبێته هۆی داڕووخ��ان��ی زهوی ژێر ئاوهكانو سهرهنجام روودانی شهپۆلهكانی تسۆنامی ،لهكاتی روودانی بومهلهرزهدا زهوی بنی دهریا ،یان زهریا رووب�هڕووی ئ���اڵ���ۆزیو ت��ێ��ك��ش��ك��ان ،ی��ان
جوڵهیهكی گهورهی چینهكانی زهوی دهب��ێ��ت �هوه ،ك�ه دهبێته هۆی راكێشانی بڕێكی زۆری ئهو ئاوهی ،كه دهكهوێته سهر روویهوه ...لهكاتی راكێشانی ئ���هو ئ�����اوهدا ب�هش��ێ��وهی�هك��ی ترسناكو خێرا ،بهپێی ئهو بنهما زانستییه زانراوهی ،كه دهڵێت، ئ��او لهكاتی جوڵهپێكردنیدا ئاوهكه ههوڵدهدات بگهڕێتهوه دۆخ��ی سروشتی پێشووتری بهخێراییهكی زۆر گ���هوره، ل���هژێ���ر ك���اری���گ���هری ه��ێ��زی راكێشانی زهوی���دا ،بۆیه ئهو ئاوه جوڵهیهك دهكاتو دهبێته هۆی بهرههمهێنانی شهپۆلێكی ب��هه��ێ��زی زۆر ب�����هرز... بهشێویهك ئهگهر ئهمه نزیك وشكانیو شارێكی كهناریی بێت ،دهبێته هۆی داپۆشینی ب���هت���هواوهت���ی ل �هم��اوهی �هك��ی كورتدا. ب��ۆ مهبهستی تێگهشتن ل �هس��روش��ت��ی روودان�����ی ئ�هم دی��اردهی �ه ئ �هوهن��ده بهسه ،كه كهسێك ههڵبسێت بهفڕێدانی ب���هردێ���ك ب��ۆ ن���او سهتڵێك ئاو ...دهبینی چۆن ئهو ئاوه دهجوڵێت بۆ گ �هڕان �هوهی بۆ دۆخی پێشووی (پێشفڕێدانی بهردهكه بۆ ناوی) ،لهسهرهتادا شهپۆلی ئ��اوی زۆر بههێزو خێرا پهیدادهبێتو ئهمهش پله پله (تدریجی) كهمدهبێتهوه ه���هت���اوهك���و ئ���اوهك���ه ل �هن��او س�هت��ڵ�هك�هدا دهگ �هڕێ��ت �هوه بۆ ب��اری ئاساییو راوهس��ت��اوی بهشیوهیهكی تهواو. ش�هپ��ۆل�هك��ان��ی تسۆنامی زۆر گ�����هورهو زهب���هالح���نو ماوهی نێوان ههر شهپۆلێكو ش�هپ��ۆل��ێ��ك��ی ت���ر ج���ی���اوازهو دهگ���ۆڕێ���تو ل �هن��ێ��وان چهند خولهكێك ب��ۆ كاتژمێیرێك دهبێت. ب�����هرزی ش �هپ��ۆل �هك��ان��ی تسۆنامی لهپانتایی دهری���او زهریاكاندا كهمتره لهمهترێك،
بهاڵم ئهم شهپۆالنه ههندێك ج��ار بهرزاییهكانیان دهگاته نزیكهی ( )30مهتر ،ههندێك جاریش خیراییهكهیان دهگاته ( )1000-500كم لهكاتژمێر، ب �هت��ای��ب �هت ك��ات��ێ��ك دهگ��ات �ه كهنارهكان. (ئ�هوهی كه لهم رۆژان�هدا ل���هژاپ���ۆن رووی���ان���دا ب���هرزی شهپۆلهكان گهشتنه نزیكهی ( )10م �هت��ر ل�هك�هن��ارهك��ان��ی دوورگهی هۆنشۆ). ئ���هوهی ل���هڕوودان���ی ئهم دیاردهیه دهكهویتهوه: راستهوخۆو پێش روودانی شهپۆلهكانی تسۆنامی دهكرێت تێبینی ئهم حاڵهتانهی خوارهوه بكرێت.
-1ههستكردن (ئهگهر ب �هش��ێ��وهی �هك��ی كهمیشبێت) بهجوڵهی زهوی. -2دهرچ��وون��ی ههندێك گ��ازی ج��ۆراروج��ۆر لهئاوی دهری����اوه بهچهندین شێوهی جیاواز. -3ه����هس����ت����ك����ردن بهگهرمبوونی خ��ێ��رای ئ��اوی دهریا ،لهالیهن ئهو كهسانهی، كه لهناو ئهو ئاوهدان. -4ب��ی��س��ت��ن��ی دهن����گ هاوشێوهی دهنگی ههورهگرمه. -5باڵوبوونهوهی بۆنێكی زۆر ن��اخ��ۆش ل �هن��او ئ��اوی دهریاكهداو دهورووبهریدا. -6گ���هڕان���هوهی ئ��اوی ك���هن���اراوهك���ان ب �هئ��اڕاس��ت �هی
قواڵییهكان بهشێوهیهكی زۆر گهوره. پانۆڕامای روودانی تسۆنامی بهدرێژایی مێژو: ههندێك بیروباوهڕ ههن، كه گوایه تسۆنامی دیاردهیهكی دهگمهنه ،بهاڵم بهڵگهو رووداوه مێژووییهكان ئهوه دهسهلمێنن، ك�ه لهڕاستیدا وان��ی��ی�ه وهك دهبینین: -1ساڵی ()1650پ.ز: تهقینهوهی گڕكانی دورگ�هی سانتۆرینی ( ،)Santorinكه ب���ووه ه���ۆی دروس��ت��ب��وون��ی شهپۆلێكی بههێز بهپێی ئهو بهڵگانهی ،كه دۆزراون �هت �هوه ب��هرزی��ی��هك��هی گ �هش��ت��ووهت �ه ن��زی��ك �هی ()150-100م،
9 بارۆدۆخی تیشكدانهوه ئهتۆمییهكانی فۆكۆشیما
كه بووهته ه��ۆی لهناوبردنی ك���هن���اراوهك���ان���ی ب���اك���ووری دورگهی (كریت) ،كه دهكهوێته دووری ()70ك���م لهشوێنی روودانی گڕكانهكهوه. -2ساڵی ()1700ز: ب�����هه�����ۆی روودان���������ی زهم����ی����ن����ل����هرزهی ن���اس���راو بهكاسكادیا ()Cascadian تسۆنامییهك ی زۆر هێز پهیدابوو، ك��ه رووب������هڕووی زۆرب���هی ن��اوچ�هك��ان��ی واڵت���ی ژاپ���ۆنو ههندێك لهكهناراوهكانی واڵتی ئهمریكاشی گرتهوه. -3ساڵی ()1883ز: بههۆی روودان��ی گڕكانی كراكاتوای ( )Krakatauیابانی، ك�ه ب���ووه ه��ۆی پهیدابوونی تسۆنامییهك ،كه لهگهڵیدا ئاوی دهریا بهرزبووهوه بۆ نزیكهی ( )40مهتر. -4ساڵی ()1896ز: ش�هپ��ۆل�هك��ان��ی تسۆنامی ل����هم س���اڵ���هدا ب�����ووه ه��ۆی ب�هرزب��وون�هوهی ئاستی ئاوی دهری�����ا ب��ۆ ن��زی��ك �هی ()20 مهترو بهو هۆیهشهوه یهكێك لهگوندهكانی واڵت��ی ژاپ��ۆن بهناوی سانریكۆ ()Sanriko ب���هت���هواوی ل��هن��اوچ��وو ،كه ژم�����ارهی ق��ورب��ان��ی��ی��ان��ی ئ�هو تسۆنامییه ( )26ههزار كهس بووه. -5س��اڵ��ی ()1993ز: تسۆنامییهك لهكهناروهكانی دورگ����هی (ه��ۆن��ش��ۆ)ی داو بووه هۆی كوژرانی ()3000 كهسو وێرانبوونی ()9000 ماڵو تێكشكاندنی ()8000 كهشتی. -6ساڵی ()1960ز: روودان�����������ی دوای بومهلهرزهی (چیلی) گهوره، كه هێزهكهی گهشتبووه ()9.5 پله ،بهپێوهری رێختهر لهژێر ئاوی كهناراوهكانی باشووری چیلی ،بههۆیهوه شهپۆلێكی تسۆنامی پهیدابوو به بهرزی ( )25م��هت��رو ب����ووه ه��ۆی ك��وژران��ی ()2200-1000 ك�هس ك �هس ،ئ�هم تسۆنامییه گهشتوهته كهناراوهكانی ژاپۆن،
بهاڵم به بهرزی ( )3مهتر. -7س��اڵ��ی ()1976ز: شهپۆلێكی تسۆنامی وێرانكهر پ��هی��داب��وو ،ك��ه ب���ووه ه��ۆی ك���وژران���ی ( )5000ك�هس لهكهنداوی (مۆرۆ)ی فلیپینی. -8ساڵی ()1993ز: ش�هپ��ۆل�هك��ان��ی تسۆنامی هێرشییان هێنایه سهر دوورگهی ه��ۆك��ای��دۆ ()Hokkaidoی ژاپۆنی بهو هۆیهشهوه نزیكهی ( )200كهس مردن سهرهڕای بریندارانو ونبوون. -9ساڵی ()1998ز: تسۆنامییهك لهكهنارهكانی (نیوغینیا)ی داو ب��ووه هۆی كوژرانی ( )2200كهس. -10ساڵی ()2004ز: پاش روودان��ی بومهلهرزهیهك
لهناو زهریای هندیدا سهرهنجام ب������ووه ه������ۆی روودان�������ی تسۆنامییهك لهناو زهریاكهدا، ك�ه هێزی ئ �هو بومولهرزهیه گهشتبووه ( )9.2پله بهپێوهری رێ��خ��ت �هر ،ك��ه شهپۆلهكانی تسۆنامی پهیدابوونو بووه هۆی كوژرانی زیاتر له ()310.000 ك�������هس ،ت��س��ۆن��ام��ی��ی��هك��ه ل�هن��اوچ�هك��ان��ی دهوروب�����هری چهقی بومهلهرزهكهدا دهركهوت وهك (ئ�هن��ۆن��ی��س��ی��ا ،مالیزیا، گهشته كهناراوهكانی ههریهك ل�هواڵت�هك��ان��ی بهنگالدیشو هندو سریالنكا). -11ساڵی ()2011ز: دواترین ئهو تسۆنامییانهش ئ���هوهی ئ��هم مانگهی واڵت��ی ژاپ��ۆن�ه ،كه بههۆی روودان��ی
ب����وم����هل����هرزهی����هك����هوه ب��وو ل���هك���هن���ارهك���ان���ی دورگ�����هی ه��ۆن��ش��ۆ ( ،)Honshuكه هێزی بومهلهرزهكه گهشتبووه ( )9.8پله بهپێوهری رێختهر، سهرهنجام بووه هۆی پهیدابوونی تسۆنامییهكی بههێز ،كه بووه ه��ۆی ب �هرزب��وون �هوهی ئاستی ئاوی دهریا بۆ زیاتر له ()10 مهترو داپۆشینی ناوچهكانی دانیشتوانی نیشتهجێبوونی كهنارهكانی دورگهكه ،پیشبینی دهكرێت ژم��ارهی قوربانییانی ئ�هم رووداوه گهشتبێته زیاتر لهدهیان ههزار كهس (كوژراو وبریندار) س�هرهڕای زیانێكی م����اددی زۆر گ����هورهش لهم واڵتهدا ،كه بهدهیان ملیار دۆالر مهزهنده دهكرێت.
لهكاتێكدا كارهساتی وێستگه ناوكییهكهی فۆكۆشیما ل�هژاپ��ۆن درێ����ژهی ه �هی �ه ،خهڵكێكی زۆر لهویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكاو چ��ی�نو رووس��ی��ا بهكڕێنی حهبی ئ��ی��دوری پ��ۆت��اس��ی��ۆم دهی��ان�هوێ��ت خ��ۆی��ان ب��ۆ ب��هرهن��گ��اری تیشكه رادیۆئهكتیڤهكان ئامادهبكهن ،كه لهڕێگهی باوه دهگوازرێتهوه. ح��ك��وم �هت��ی ژاپ�����ۆن داوای لههاوواڵتییانی ئهو واڵته كردووه بهبازنهی ( )٢٠كیلۆمهتر لهوێستگهكه خانووكانی خۆیان چۆڵبكهن ،بهاڵم ههندێك ل �هواڵت��ان وهك ئهمریكا داویان لهخهڵك كردووه تا بازنهی ( )٨٠كیلۆمهتر لهوێستگهكه نزیك نهبنهوه ،لهههمانكاتدا ئ�هو دهی��ان ه���هزارك���هس���هی ،ك �ه ل�هن��اوچ�هك�ه ههڵهاتوون تاقیكردنهوهی تیشكیان لهسهر ئهنجامدراوه بۆ ئهوهی رادهی كاریگهرییهكهی بزانن ،بهتایبهتی مندااڵن زۆر ههستیارن بهتیشك، كاتێك لهساڵی ( )١٩٨٦وێستگهی چرنۆبیل لهڕوسیا تهقییهوه ،ئهو خهڵكهی كه لهدهوروبهریدا دهژیان كهوتنه ژێر كاریگهری تیشكهوهو زی��اد له ( )٦٠٠٠منداڵ تووشی شێرپهنجهی تیروید بوون. دكتۆر ئیدوین لیمهن دهڵێت "رادیوئاكتیڤ بۆ مندااڵن زۆر خراپهو زی���ان ب �ه ()DNAی دهگهێنێت، دهتوانێت ببێت بههۆی تووشبوون بهههندێك شێرپهنجه ،پزیشكان دهڵێن بهسكانكردنی لهش ،دهتوانیین بڕی ئهو رادیۆئاكتیڤهی لهش ههڵیمژیوه بپێویین ،ئ�هوك��ات دهتوانین پێش بهههندێك لهشێرپهنجهكان بگریین، دكتۆر جان سوو دهربارهی یهكهكانی پێوانی رادیۆئهكتیڤهوه دهڵێت ،یهكێك لهیهكهكانی پێوان بریتییه له ()rem یهكێكی تر بریتییه له (،)Sievert كه یهكێكی گهورهیهو ئێمه زۆرتر له ( )MilliSievertكهڵكوهردهگرین، بۆ نموونه لهوێنهگرتنێكی سنگ ( )٢لهسهر ()١٠ی میلی سیڤێرت بهكاردههێنرێت ،مرۆڤ نابێت ()١ میلی سیڤێرت لێیبدات ،ههروهها ( )١٧میلی سیڤێرت ل�هوان�هی�ه شێرپهنجهی كوشنده ،دروستبكات. ب �هپ��ێ��ی راپ���ۆرت���ی زان��ك��ۆی بهناوبانگی ()MITی ئهمریكی ،بڕی تیشكه رادیۆئاكتیڤهكهی وێستگهی ن��اوك��ی فوكۆشیما ( )٤٠٠میلی سیڤێرت ب���ووه ،ه �هرچ �هن��د بڕی تیشكهكه بهخێرایی داب �هزی ،بهاڵم ب �هدورك �هوت��ن �هوهش لهوێستگهكه بڕهكهی كهمدهكات. زانایان دهڵێن ئ �هوهی گرنگه تهنیا بڕ نییه ،بهڵكو درێژی ماوهی بهركهوتنی تیشكهكهش له لهش گرنگی تایبهت بهخۆی ههیه.
10
زیندهوهرزانی
زیندهوهرزانی
اپۆنی
یانی ژ ی زانا ڵهكان هوهی ههو تكردن دروس بۆ هكان اموس م وهرگێرانی :لڤینی زانستی
زان�����ای�����ان ب��������هردهوام ل����هه����هوڵ����دان ،داه��ێ��ن��انو خ �هون �هك��ان ب���هدی بهێنن، ك�ه باشترین ل �هو خهونانه ه �هوڵ��دان �ه ب��ۆ دۆزی��ن��هوهی چ���ارهس���هری شێرپهنجهو ئایدز ،بهاڵم دروستكردنهوه، ی�����ان ك���ۆپ���ی���ك���ردن���هوهی م��ام��وس��ێ��ك��ی پ �هش��م��ی��ن، بوونهوهرێك كه دهیان ههزار ساڵه نهماوه ،كارێكه ئاڵۆزو قورسه. ئ���هم ه��هوڵ��ه زانستییه ك���هس���ان���ێ���ك ن�����هی�����ارنو ك �هس��ان��ێ��ك��ی��ش پشتگیری دهك�����هن ،ئ��ێ��س��ت��ا زان��ای��ان��ی ژاپ��ۆن �یو روس��ی خهریكی ئهو كارهن. پڕۆفیسۆر ئاكیرا ئیریتانی، سهرۆكی ئهنیستیتۆی تهكنیكه پێشكهوتووهكان لهزانكۆی كینكی ژاپ���ۆن رێبهرایهتی ئهم پڕۆژهیه دهكات.
پ��ڕۆژهی �هك��ی ( )١٣س���اڵ���ه ب���هن���اوی دروستكردنهوهی ماموس. ئیریتانی دهڵێت ،خهڵكی ئ����هم س����هردهم����ه ئ��هرك��ی س�هرش��ان��ی��ان�ه ك �ه گ��ی��ان��داره ل �هن��اوچ��ووهك��ان جارێكیتر زی��ن��دووب��ك �هن �هوه ،چونكه چهند بهشێك لهكهلتوری ئێستاو پێشكهوتووی ئێمه ب��ووه بههۆی لهناوچوونی ژینگهی ئهم گیانلهبهرانه. پاركی پالیستوسن ،كه دهك �هوێ��ت �ه الی رووب����اری ك���ول���ی���م���ا ،ل���هب���اك���ووری خ����ۆره����هاڵت����ی س��ی��ب��ری��ا،
ن��اوچ��هی��هك��ی پ���ارێ���زراوی سروشتییه ،بهدرێژی ()١٥٠ ك��ی��ل��ۆم �هت��ر ل���هب���اش���ووری زهری���������ای ب��هس��ت��هڵ��هك��ی ب��اك��وور ،س �هردهم��ێ��ك ئهم گیانلهبهره پهشمینانه لهو ن��اوچ �هی �هداب��وون ،ئێستاش وهك����و ن��اوچ �هی �هك��ی ژی��ان ب��ۆ م��ام��وس�هك��ان��ی داه��ات��وو ئاماژهی بۆ دهكرێت. س���هرگ���ی���ی زی���م���ۆف، ی��هك��ێ��ك ل���هش���ارهزای���ان���ی ئ���هم ن��اوچ �هی �هو ب�هرپ��رس��ی پ��ارك �هك �ه ئێستا بههێنانی ههندێك گیانلهبهری كێوی وهك ئ��اس��ك��ی ج�هم��س�هری ب��اك��وورو گامێشو ئهسپی ك��ێ��وی دهی��هوێ��ت ژینگهی م��ام��وس��هك��ان وهك خ��ۆی دروسبكاتهوه. ئ���هو دهڵ���ێ���ت ،ئ �هرك��ی سهرشانی من ئامادهكردنی شوێن ژینگهی
م��ام��وس��هك��انو دروس����ت����ك����ردن����ی ژینگهیهكی نموونهییه ب����ۆی����ان ،ت��ائ��ێ��س��ت��اش سهركهوتووبووین ،بۆیه ئهگهر كهسانێك خهریكی دروس������ك������ردن������هوهی م��ام��وس��هك��ان��ب��ن ئ��ێ��م�ه ئامادهیمان ههیه. ئیریتانی لهتاقیگهكهی خ���ۆی ل���هژاپ���ۆن دهڵ��ێ��ت، ئ��ێ��م�ه دهت��وان��ی��ن لهپێنج س����اڵ����ی داه������ات������وودا ماموسێك دروستبكهین، پالنهكهی ئهو ئهوهیه، هێلكهخانهیهكی فیل ج��ی��اب��ك��هن��هوهو ()DNAك�����هی
الببهنو ()DNAی ماموسێك بخهنه جێگهكهی بهكرداری كڵۆنكردن ،لهباری تیۆرییهوه دوای�����ی ئ����هوه ه��ێ��ل��ك�هی�هك ب�هره�هم��دێ��ت ،ك�ه دهكرێت لهمنداڵدانی فیلێكی ئاسایدا گهشهبكاتو دوای��ی ()٢٢ مانگ چاومان بهلهدایكبوونی ماموسێك بكهوێت. كێشهكه لێرهدایه ،ئێمه دهك��رێ��ت ئ���هم گیانلهبهره ئ����اڵ����ۆزه ك��ۆم��هاڵی��هت��ی��ی��ه جارێكیتر دروستبكهینهوهو لهژینگهیهكی تهنیادا بهڕهاڵی بكهین تاگهوره ببێت. ئ����هم گ���ی���ان���ل���هب���هره چ ج��ۆره ژیانێكی دهبێتو تا چ رادهی �هك لهگهڵ ژینگهدا دهگونجێت ،شوێنهوارناسانو شارهزایانی ژینگه پهردهیان ل���هس���هر زۆر ئ �هن��ج��ام��ی ئهخالقی ئهم ك��اره الداوه، ه �هروهه��ا ئ �هم پرسیارهیان هێناوهته گ��ۆڕێ ،ئایا باشتر نییه لهجیاتی سهرفكردنی ئهم بودجه گهورهیه لهوهها
كا ر ێكد ا ، ب���ودج���هك���ه ب���ۆ پ��اراس��ت��ن��ی ئ �هو گیانلهبهرانه س �هرف��ب��ك��رێ��ت كه خهریكن لهناودهچن؟
11
دان��ی�هل فیشهر لهبهشی مۆزهخانهی شوێنهوارناسی زانكۆی میشگان ،كه تاوهكو ئێستا سێ ماموسی دۆزراوهی پێش سههۆڵبهندانی سیبریای ت��وێ��ك��ارك��ردووه ،ب���اوهڕی وایه بۆ دۆزینهوهی خانهی هێلكهی ماموس كه بهكهڵكی ئهم كاره بێت ،هێشتا دهبێت بگهڕێن. ئادریان لیستر ،مامۆستای ب���هش���ی ش��وێ��ن��هوارن��اس��ی ل���هم���ۆزهخ���ان���هی م��ێ��ژووی سروشتی لهندهن لهو بارهوه دهڵێت "ژینگهی ماموسهكان تا رادهیهكی زۆر لهناوچووه، ههربۆیه چهند ه �هزار ساڵ لهوهوپێش تیاچوون ،چونكه ئهو مێرگوزارهی كه شوێنی ژیانی ئهم گیانلهبهره بووه ل �هن��اوچ��ووهو ن �هم��اوه ،بۆیه ن��اچ��اری��ن لهشوێنێك وهك قهفهس رایبگرین. ئ���هو دهڵ���ێ���ت ئ����هودهم ت �هن��ی��ا م��ام��وس��ێ��ك��ی ل���هڕی پهشمینمان دهب��ێ��ت ،لیستر لهدرێژهی قسهكانیدا دهڵێت ماموسهكان ههروهكو
فیلهكان گیانلهبهری زۆر كۆمهاڵیهتی بوونو پهیوهندی زۆر ئاڵۆزیان لهگهڵ یهكتریدا ههبوو. ئێستا بیهێنه بهرچاوی خ��ۆت گیانلهبهرێكی بهو شێوهیه كۆمهاڵیهتی بهێنینو ب�هت�هن��ی��ا گ����هورهی بكهین، ئهودهم بزانه چۆن ژیانێكی كارهساتباری دهبێت. ن���ادی���ا ل��وس��ك��وت��وف، س��هرۆك��ی ب �هش��ی زانستی دووب����اره زی��ن��دووك��ردن �هوه، ل���هب���اخ���چ���هی ئ����اژهاڵن����ی دورل��ی ئوماها لهنیبراسكا ك���ه م���اوهی���هك ه���اوك���اری گروپهكهی دهك���رد ،دهڵێت "ب��هڕای من خهرجییهكانو سهرچاوهكانی ئهم پڕۆژهیه گ��رن��ت��ی ن���هك���راوب���وو ،من زۆرتر حهزملێیه كه بودجه بۆ پاراستنی گیانلهبهرانی ئێستا بهكاربهێنرێت ،نهوهكو ماموسی پێزیندووبكرێتهوه. لهگهڵ ههموو ئهم قسهو باسانهدا ئیریتانی دهیهوێت هاوینی ئیمساڵ بچێت بۆ سیبریا ت��اوهك��و ماموسێكی باشتر بدۆزێتهوه.
تهکنهلۆژیا
12
تهکنهلۆژیا
هۆكارهكانی دروستنهكردنی بهنداوی بێخمه راپۆرتی ژیار عومهر ههڵگورد سهمهد
ئ��او یهكێكه لهپێكهاته سهرهكییهكانی ههرواڵتێكو پێدهچێت لهسهدهی نوێدا ئ �هم بابهته زی��ات��ر گرنگی پێبدرێت ،بهتایبهت دوای گ�هرم��ب��وون��ی گ��ۆی زهوی بهگشتیو ك�هم��ب��وون�هوهی ئ����اوی س������هرزهوی ،بۆیه واڵت��ان��ی ناوچهكه ههوڵی ب����������هردهوام دهدهن ب��ۆ گلدانهوهی ئاوو پاراستنیو سوودلێوهرگرتنی. ل����هم چ���واچ���ێ���وهی���هدا
ه���هرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان ل�هب�هرن��ام�هی��دای�ه ك �ه چهند بهنداوێكی نوێ دروستبكات ب���ۆ گ���ل���دان���هوهی ئ���اوی س����هرزهوی ،ب��هاڵم ئ �هوهی ههندێكجار دهبێـه لهمپهر لهو بوارهدا ئهوهیه كه تێكهڵ ب �هب��واری سیاسی دهبێتو ههندێك الیهن كاریگهرییان لهسهر دروستكردن یاخود دروس��ت��ن �هك��ردن��ی ب �هن��داوه ل�هن��اوچ�هك��ان��ی كوردستان ههیه.
یهكێك لهو مهترسییانهی لهسهر ههرێمی كوردستانو ع��ێ��راق ب�هگ��ش��ت��ی ه �هی �هو ك��اری��گ �هری راس��ت�هوخ��ۆی ل��هك��هم��ب��وون��هوهی ئ���اوی رووب��اری دیجله ههیه ئهو ژم����اره زۆرهی ب��هن��داوه ك�ه واڵت��ی توركیا لهسهر رووباری دیجله لهناو خاكی توركیا دروستیكردوون. ب���هگ���وێ���رهی دوای���ی���ن زان���ی���اری ك��ه رۆژن���ام���هی زهم��������ان��������ی ت�����ورك�����ی
ب��ڵ��اوی�����ك�����ردووهت�����هوه، ئێستا ت��ورك��ی��ا ب �هت �هم��ای دروستكردنی ( )13بهنداوی نوێی ههیه كه هاوسنوورن لهگهڵ ههرێمی كوردستانو م��هب��هس��ت��ی س �هرهك��ی��ش��ی رێ��گ��رت��ن��ه ل���هدزهك���ردن���ی چهكدارانی پهكهكه بۆ ناو خاكی توركیا .بهگوێرهی زانیارییهكـــانی رۆژن��ام�ه توركییهكه سهرجهمی ئهو ( )13ب���هن���داوه ل�هس��اڵ��ی ( )2011تهواو دهبن.
سهرچاوهكانی ئاو لهههرێمی كوردستانی عێراق: @ŽõŒ@õìbä
@†âØói@õ‰ŽîŠ
@ó’ü Šaíš@âØói@ŠóiììŠ
@‚Šíib
@QVP
@VRWP
@òŠìó @ôŽîŒ
@TWS
@RVTWP
@Ûìí›i@ôŽîŒ
@TUV
@RRRUP
@÷@ôròìb
@RRP
@QPVXP
@@HóÜbî†I@çaì
@SXV
@SRPPP
ی سهرچاوه سهرهكییهكان ی ئ��او لهههرێمی كوردستان عێراقدا زێو رووبارهكانو ئ���اوی ژێ��رزهوی��ی �ه ،ئهویش ی رووب��اری دیجلهو لقهكانیت ی ك�����ه ن����اوچ����هك����ه پ��ش��ت � پ��ێ��دهب�هس��ت��ێ��ت ،ئ���هم زێیانه دهڕژێ����ن����ه ن����او رووب�����اری ی دی����ج����ل����هوه ل���هه���هرێ���م��� ی كوردستان وهك لهخشته خوارهوه دیاریكراوه. ی كهواته تێكڕای داهات سااڵنه بۆ رووب��اری دیجله نزیكهی ( 49ملیار.م)³یهكه رێژهی ()%56ی لهتوركیایه ()%32ی لهعێراقهو ()%12 ی لهئێرانه. ب �هن��داوهك��ان��ی ههرێمی كوردستان لهههرێمی كوردستاندا سێ ب �هن��داوی گ��هوره ههیه ك��ه ب��ۆ ك���ارهب���او س��ام��ان��ی ماسیو كشتوكاڵ سوودیان لێوهردهگیرێت. ب����هن����داوی دوك�����ان:ی دهك����هوێ����ت����ه پ���ارێ���زگ���ا سلێمانی ،ق����هزای دوك���ان ی لهسهر زێی بچووك ،ساڵ ( )1959دروس���ت���ك���راوه، جۆری بهنداوهكه كۆنكرێتی ك �هوان �هی��ی �هو ب �هرزی��ی �هك �هی ()116،5م�����هت�����ره ،ت��وان��ای گلدانهوهی ( 6800ملیۆن م )3ههیه. بهنداوی دوكان یهكێكه لهسهرچاوهكانی بهرههمهێنانی ك��ارهب��ا ،ك�ه ( )5تۆڕباینی بهرههمهێنانی كارهبای ههیهو توانای بهرههمهێنانی ()400 مێگاوات كارهبای ههیه. بهنداوی دهربهندیخان:دهكهوێته پارێزگای سلێمانی،
ق�هزای دهربهندیخان لهسهر زێ����ی س����ی����روان ،ل �هس��اڵ��ی ( )1962دروس���ت���ك���راوه، جۆری بهنداوهكه گڵ بهردهو بهرزییهكهی ( )127مهتره، توانای گلدانهوهی (3000 ملیۆن م )3ئاوی ههیه. ب �هن��داوی دهربهندیخان بۆ بهرههمهێنانی كارهباش س��ودی لێوهردهگیرێت ،كه ( )3تۆڕباینی ههیهو توانای ب �هره �هم��ی��ه��ێ��ن��ان��ی ()240 میگاوات كارهبای ههیه. ب�����هن�����داوی ده�����ۆك: دهكهوێته پارێزگای دهۆك، لهسهر رووباری دهۆك ساڵی ( )1988دروس���ت���ك���راوهو جۆری بهنداوهكه پڕكراوهی خ��ۆڵ�ه ،ب�هرزی��ی�هك�هی ()60 م�هت��ره .تونای گلدانهوهی ( 52م��ل��ی��ۆن م )3ئ���اوی ه �هی �ه ،ت�هن��ی��ا ب��ۆ ئ��اودێ��ری بهكاردههێنرێت. ئهو بهنداوانهی لهقۆناغی جێبهجێكردندان وهزارهت�����ی كشتوكاڵو سهرچاوهكانی ئاو لهههوڵی دروس����ت����ك����ردن����ی چ��هن��د بهنداوێكدایه بۆ گلدانهوهی ئاوی رووبارهكانی ههرێمی ك��وردس��ت��ان ،ك�ه سااڵنێكی زۆره هیچ جگه لهبڕێكی كهمی ئهو ئاوانه كه لهبواری بهكاردههێنرێن، كشتوكاڵ هیچ س��وودێ��ك��ی دیكهیان لێنهبینراوه. ئ�����هك�����رهم ئ���هح���م���هد، بهڕێوهبهری گشتی بهنداوو كۆگهكانی ئ��او ل�هوهزارهت��ی كشتوكاڵو سهرچاوهكانی ئ����اوی ح��ك��وم �هت��ی ه �هرێ��م لهلێدوانێكدا بۆ لڤین رایگهیان
ك��ه ئێستا وهزرهت���هك���هی���ان ئ���ام���ادهك���اری دهك�����ات بۆ دروستكردنی ( )31بهنداو لهههرێمی كوردستاندا كه ئێستا ( )14بهنداو لهقۆناغی ج��ێ��ب �هج��ێ��ك��ردن��دان "ئێستا ی ( )14ب���هن���داو ل�هق��ۆن��اغ� ی جێبهجێكردندان لهههرێم كوردستان ( )2لهو بهنداوانه ی ت���هواو ب���ووه ،ئ��ام��ادهك��ار ی دهك��رێ��ت ب��ۆ دروستكردن ی ( )31بهنداو ،دروستكردن ههر بهنداوێكی بچووكیش ( )3-2س��اڵ دهخایهنێت، ب �هن��داوی م��ام ن��اوهن��د ()4 ی س��اڵ دهخایهنێت ،بهنداو گ������هورهش ( )6-5س��اڵ دهخایهنێت". ئهو بهرپرسهی وهزارهتی كشتوكاڵو سهرچاوهكانی ئ��او رایگهیاند ك�ه جارێك پالنی دروستكردنی بهنداوی گهورهیان نییه لهبهر نهبوونی بودجهی پێویست. بهنداوه نوێیهكان س��اڵ��ی راب������ردوو دوو ب �هن��داوی دی��ك�ه لهههرێمی ك��وردس��ت��ان دروس��ت��ك��راوهو ه�هن��دێ��ك��ی دی��ك �هش ل�هژێ��ر جێبهجێكردندان ،ت��ا ئێستا دوو بهنداو تهواوكراوه. بهنداوی باوهشاسوار:ی دهكهوێته گهرمیان ،ق�هزا ك��ف��ری ،ج���ۆری ب�هن��داوهك�ه خ����ۆڵ����هو ب���هرزی���ی���هك���هی ( )21م �هت��ره ،ب��ۆ ئ��اودێ��ری بهكاردههێنرێتو یهك جۆگهی ه �هی �ه ،ت��وان��ای گ��ل��دان�هوهی ( 6،492ملیۆن م )3ئاوی ه �هی �هو ت��ێ��چ��ووی پ��ڕۆژهك �ه ( )9.139.000،000دینار بووه. ب���هن���داوی ح �هم��ام��ۆك: دهكهوێته پارێزگای ههولێرو لهسهر ئاوی كانی حهمامۆك دروس�����ت�����ك�����راوه ،ج����ۆری بهنداوهكه خۆڵهو بهرزییهكهی ( )27م����هت����ره ،ت���وان���ای گ��ل��دان��هوهی ( 0،3ملیۆن م )3ئ��اوی ههیهو تێچووی پ��ڕۆژهك��ه ()4.142.000 دۆالر بووه.
13
ئێستا یازده بهنداوی دیكه لهژێر جێبهجێكردندان: @ñòìóäa‡Ý @ñbäaím
ŠóiììŠ
b ŽîŠbq
Hìa‡äóiI@òˆû‹q@ñìbä
òŠbàˆ
@8,000,000
2000
‹ŽïÜìóè
¶óu@õìa‡äói
1
2,750,000
900
‹ŽïÜìóè
õìa‡äói
2
1000,000
750
‹ŽïÜìóè
@óÜóŽî†@õìa‡äói
3
bvŽï@ò‹móà@ói@ìb÷
1000,000
50
‹ŽïÜìóè
@óÝi@¶ó @õìa‡äói
4
2500,000
400
‹ŽïÜìóè
æîíî†Mó ŒòŠ@õìa‡äói
5
2500,000
300
‹ŽïÜìóè
çbiíÔb÷@õìa‡äói
6
22,500,000
1000
ôäbáŽïÝ
@óäaíŽî†@õìa‡äói
7
2500,000
5000
󟏠
‘óäó‚@õìa‡äói
8
3650000
1200
󟏠
Žôèû‡ïi@õìa‡äói
9
9985000
4000
çbïàŠó
çaŒaìóäŠü‚@õìa‡äói
10
3500000
200
çbïàŠó
@çb’ìbÔŠìí@õìa‡äói
11
ب���هڕێ���وهب���هری گشتی بهنداوهكانو سهچاوهكانی ئ��اوی حكومهتی ههرێم باس لهوه دهكات كه ههموو ئ���هو ب���هن���داوان���هی ئێستا لهقۆناغی جێبهجێكردندان ب������هن������داوی ب����چ����ووكو مامناوهندین ،لهبهر ئهوهی حكومهتی ههرێم توانای دابینكردنی بودجهی نییه بۆ دروستكردنی بهنداوی گ���هوره "ئێمه ب�هرن��ام�هی دروس��ت��ك��ردن �ی ب �هن��داوی گ��هورهم��ان نییه ،چونكه ب���ودج���هی���هك���ی زۆری پێویسته". جوگرافیای كوردستان گونجاوه بۆ بهنداو ل�هڕووی جوگرافییهوه زۆرب���هی ئ��هو ناوچانهی ل�هك��وردس��ت��ان رووب��اری��ان پ����ێ����دادهڕوات گ��ون��ج��اون بۆ دروستكردنی بهنداوو سوودلێوهرگرتنی لهبواره جۆراوجێرهكان. د .ل �هت��ی��ف رهش��ی��د، وهزی�����������ری پ���ێ���ش���ووی س���هرچ���اوهك���ان���ی ئ���اوی ح����ك����وم����هت����ی ع����ێ����راق ل��هل��ێ��دوان��ێ��ك��ی ت��ای��ب �هت بهگــۆڤاری لڤین رایگهیاند
"م��ن وهك��و ئهندازیارێك ك�ه ماوهیهكیش وهزی��ری سهرچاوهكانی ئاو بووم، ب �هپ��ێ �ی ب��ۆچ��وون��ی خ��ۆم ه���هم���وو ئ���هو ك �هس��ان �هی پ����س����پ����ۆڕو ش���������ارهزان ل �هدروس��ت��ك��ردن �ی ب �هن��داو ن���اوچ���هی ك��وردس��ت��ان��ی عێراق لهڕووی جوگرافیو ئ��اوه��هواوه زهمینهیهكی ل������هب������اری ه����هی����ه ب��ۆ دروستكردنی بهنداو". بهاڵم ئهكرهم ئهحمهد ئاماژه بهوه دهكات كه تا ئێستا بهتهواوی نازانرێت چ ناوچهیهكی كوردستان ب����ۆ ب�����هن�����داوی زۆرت�����ر گونجاوه ،جگه لهوانهی ب��ڕی��اری دروس��ت��ك��ردن��ی��ان دراوه "دی����اره ت��ا ئێستا ن��ازان��رێ��ت ك���ام ن��اوچ �هو شوێنی كوردستان لهباره بۆ دروستكردنی بهنداو، چونكه دهكرێت بوترێت لهكوردستاندا شوێنی زۆر لهبار ههیه بۆ كوردستان، ب����هاڵم ئ���هو ش��وێ��ن��ان �هش بهگوێرهی شوێنو بهرزی دهگۆڕێن ،ئهوهش پێویستی بهلێكۆڵینهوه ههیه". سوودهكانی بهنداو بهنداو سوودی زۆری
تهکنهلۆژیا
14
ب��ۆ ه �هر واڵت��ێ��ك دهبێت، ل���هوان���ه ب���ۆ ك��ش��ت��وك��اڵو ئ��اودێ��رو سامانی ماسیو ب�هره�هم��ه��ێ��ن��ان��ی ك��ارهب��او دروس��ت��ك��ردن��ی ن��اوچ �هی گهشتیاری. دهرب��ارهی سوودهكانی بهنداوهكانی كوردستان، ئ��هك��رهم ئ�هح��م�هد ئ��ام��اژه بهوه دهكات "سهرهكیترین مهبهستمان لهدروستكردنی ب �هن��داوهك��ان گ��ل��دان�هوهی ئ������اوه ،چ��ون��ك��ه ب �هپ��ێ �ی راپۆرتێك ساڵی ()2010 وش��ك �هس��اڵ �ی ب��هڕێ��وهی��ه، بۆیه ئێمه دهبێت ئهو ئاوه خهزنبكهین ،ههروهها بۆ ئاودێریو بۆ دروستكردنی ن����اوچ����هی گ��هش��ت��ی��اری سوودیان لێدهبینرێت. بهبۆچوونی د .لهتیف رهشید ب�هن��داوی س��وودی گهڵێك زۆرهو ههرزانترین سهرچاوهی بهرههمێهانانی كارهبایه "دی���اره س��وودی دروس����ت����ك����ردن����ی ئ���هم بهنداوانه زۆره بهتایبهت لهڕووی گلدانهوهی ئاوی رووبارو باران دهتوانرێت گ���ل���ب���درێ���ت���هوه س����ودی لێببینرێت بۆ ئاودێریو بۆ دروستبوونی ناوچهیهكی گهشتوگوزاری ،ههروهها س������ودی ت�����ری گ �هل��ێ��ك زۆره ب���هت���ای���ب���هت ب��ۆ زیادكردنی سامانی ماسی، ل�هه�هم��وو گرنگتریش بۆ دروستكردنی ك��ارهب��ا كه باشترینو ه�هرزان��ت��ری�نو پاكترین جۆری كارهبایه". كوردستان پێویستی به بهنداوه ب�����هڕای ش����ارهزای����ان چ �هن��دی��ن س��اڵ �ه زۆرب���هی سامانی ئ��اوی س �هرزهوی ه���هرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان ب����هف����ی����ڕۆدهڕوات ،ب��ۆی �ه پێویسته حكومهتی ههرێمی كوردستان بیر لهگلدانهوهو سوودوهرگرتن لهو سامانه ئ��اوی��ی�ه ب��ك��ات ،باشترین رێ��گ��هش دروس��ت��ك��ردن��ی
تهکنهلۆژیا
ب����هن����داوه ،ل��هم��ب��ارهی��هوه تهحسین ق���ادر ،وهزی���ری پێشووی س�هرچ��اوهك��ان��ی ئ��اوی حكومهتی ههرێم ل �هل��ێ��دوان��ێ��ك��دا ب��ۆ لڤین دهڵێت "خ��ۆی كوردستان واڵتێكی دهوڵهمهنده بهئاو تا ئێستاش پ���ڕۆژهی لهو ج��ۆره نهكراوه كه سوود ل �هو ئ��اوهی وهربگیرێت، بۆیه ب���هردهوام لههاوینان كێشهی كهمئاوی ههیهو لهزستانیشدا كێشهی الفاو ههیه ،بۆیه دروستكردنی ئهو ژماره زۆرهی بهنداو الی �هن �ی ئیجابی زۆرت���ره وهك ل��هالی��هن��ی سلبی،
دهكرێت ئاو كۆبكهینهوهو گ���ل���ب���درێ���ت���هوه ،ئ��هوی��ش ل���هڕێ���ی دروس��ت��ك��ردن��ی بهنداوهوه دهبێت ،چونكه ئ�هو راپ��ۆرت��ان�هی كه دێنه ب���هردهس���ت���م���ان رۆژان�����ه ب���اس ل��هك��هم��ب��وون��هوهی ئ��اوو زۆرب��وون �ی ژم��ارهی دان���ی���ش���ت���وان دهك���رێ���ت ڕۆژانه. دی���اره دروس��ت��ك��ردن�ی ب���هن���داوی���ش پ��ێ��وی��س��ت �ی بهلێكۆڵینهوهی ورد ههیه لهههموو رووهكانهوه نهك ههر لهخۆوه دهستبكرێت بهدروستكردنی بهنداو". بهنداوهكانی حكومهتی
ئاوی بهنداوهكانی عێراق، كه كۆی گشتییان دهكاته بڕی ( 148ملیار م.)3 ب����هن����داوه ن��وێ��ی �هك��ان لهسێ پارێزگای عێراقدا دروستدهكرێت ،لهههولێر سێ بهنداو دروستدهكرێت كه دوانیان دهكهونه سهر زێ���ی گ�����هوره ،ب��هن��داوی (ب��ێ��خ��م��ه) ك���ه ت���وان���ای گ��ل��دان��هوهی ( 17ملیار م )3ئاوی ههیهو بهنداوی (م����هن����داوه) ك��ه ت��وان��ای گلدانهوهی ( 2ملیار م)3 ئ��اوی ههیه ،سێیهمیشیان بهنداوی (تهقتهق)ه لهسهر زێی بچووك كه تواناكهی
ل����هالی����هك����ی ت���ری���ش���هوه سودێكی تری ئهو ژماره زۆرهی بهنداو ئهوهیه بۆ الیهنی ئاسایشی خۆراكو ئاسایشی نیشتمانی گرنگه، چونكه دهتوانرێت بهئاوی ئهو ژماره زۆرهی بهنداو زۆرترین زهوی كشتوكاڵی پێئاوبدرێت". وهزی�������ری پ��ێ��ش��ووی س���هرچ���اوهك���ان���ی ئ���اوی ح��ك��وم��هت��ی ع��ێ��راق��ی��ش رای���دهگ���هی���ن���ێ���ت ئ��ێ��س��ت��ا ههرێمی كوردستان زۆر پێویستی بهگلدانهوهی ئاو ههیه "ئێستا پێمباشه تا
عێراقی ب�����هگ�����وێ�����رهی ئ���هو زان���ی���اری���ی���ان���هی دهس���ت گ��ۆڤ��اری لڤین ك�هوت��ووه، وهزارهت���ی سهرچاوهكانی ئ��اوی حكومهتی عێراقی پالنی ههیه بۆ دروستكردنی ش���هش ب���هن���داوی گ���هوره ل��هن��اوهڕاس��تو ههرێمی ك��وردس��ت��انو پ��ارێ��زگ��ای موسڵ. ئامانجی دروستكردنی ئهم بهنداوانه زیادكردنی گلدانهوهی نزیكهی (33 م��ل��ی��ار م)3ی ئ����اوه بۆ توانای ئێستای گلدانهوهی
( 3ملیار م )3ئاوه. دوو ب����هن����داوی����ش ل����هپ����ارێ����زگ����ای م��وس��ڵ دروستدهكرێت .بهندوای (ب��ادۆش) تواناكهی (10 ملیار م)3ی���هو ب �هن��داوی (ب��اك��رم��ان) ل �هس �هر زێ��ی خ���ازر ت��وان��اك �هی (500 ملیۆن م)3یه. ه �هروهه��ا بهنداوێكی گ�����هورهش ل �هپ��ارێ��زگ��ای ئ �هن��ب��ار دروس��ت��دهك��رێ��ت بهناوی بهنداوی (بهغداد)، كه توانای گلدانهوهی بڕی ( 500ملیۆن م )3ئاوی ههیه.
بهنداوی بێخمه ،كێشه گهورهكه س��ااڵن��ێ��ك��ی زۆره كه ل �هڕاگ �هی��ان��دن �هك��ان م��اوه م����اوه ب���اس���ی ب���هن���داوی (ب��ێ��خ��م �ه) دهك���رێ���ت كه دهكهوێته ناوچهیهكی نزیك گ��ون��دی ب����ارزان ،شوێنی ل �هدای��ك��ب��وون��ی م�هس��ع��ود بارزانی ،سهرۆكی ههرێمی كوردستان ،وهك پسپۆڕان باسی لێوه دهكهن سهرهتای ب���ی���رۆك���هی ب���هن���داوهك���ه دهگهڕێتهوه بۆ سهردهمی دهس�هاڵت��ی عهبدولكهریم ق����اس����م ل���هس���اڵ���هك���ان���ی ( ،)1960ب���هاڵم دوات���ر ل���هالی���هن كۆمپانیایهكی ئ���هوروپ���ی ل �هس��اڵ �هك��ان��ی ( )1980دیزاینی بنهڕهتی بهنداوهكه دادهنرێت. ل���هی���هك���هم دی��زای��ن��ی پ������ڕۆژهك������ه زۆرب�������هی گ���ون���دهك���ان���ی ن���اوچ���هی بێخمهو ب��ارزان��ی ژێ��ر ئاو دهكهوتن ئهگهر بهنداوهكه وهكو خۆی جێبهجێكرابا، ه �هرچ �هن��د ت��ا س �هردهم��ی راپ����هڕی����ن����ی ()1991 ی ه �هرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان نزیكهی ()%30ی پڕۆژهكه جێبهجێكرا ،ب �هاڵم دوات��ر وهستێنرا. د .ل �هت��ی��ف رهش��ی��د، وهزی�����������ری پ���ێ���ش���ووی س���هرچ���اوهك���ان���ی ئ���اوی ح���ك���وم���هت���ی ع���ێ���راق���ی رای��دهگ�هی��ن��ێ��ت ك �ه ئ��هوان ل��هك��اب��ی��ن��هی پ��ێ��ش��ووی وهزارهت���ی سهرچاوهكانی ئ���������اوی ح���ك���وم���هت���ی ع����ێ����راق����ی ه���هڵ���س���اون بهبچووككردنهوهی دیزانی ب���هن���داوهك���ه ب �هش��ێ��وهی �هك ك���ه گ���ون���دی ب������ارزانو گ��ون��دهك��ان��ی دهرووب����هری ژێ������ر ئ������او ن�����هك�����هون، بهمجۆرهش گوندی بارزان ( )100م �هت��ر لهئاستی بهنداوهكه بهرزتر دهبێت "ئێمه ههستاین بهگۆڕینی دیزاینو بچووككردنهوهی
رووبهری بهنداوی بێخمه تا كهمترین گوندو ماڵی بهربكهوێت ،بهجۆرێك كه بهنزیكهیی ( )25دێهاتی ب��چ��ووك ك�ه ههریهكهیان ه �ی وای ت��ێ��دا ب��وو دوو بۆ سێ ماڵی تێدابوو یان ( )5-4ماڵبوون لهدیزاینه ن��وێ��ك �ه ژێ���رئ���اودهك���هون، لهكاتێكدا كه پێشتر بهپێی دیزاینه كۆنهكه ()70-60 دێی دهخسته ژێ ئاوهوه". ه�����هن�����دێ�����ك ك����هس پ��ێ��ی��ان��وای��ه ك���ه پ��ارت��ی دیموكراتی ك��وردس��ت��انو سهركردایهتی پارتی رێگره لهدروستكردنی بهنداوی بێخمهو ئ���هو مهسهلهیه تێكهڵ بهسیاسهت كراوه، ب �هاڵم بهڕێوهبهری گشتی ب �هن��داوهك��ان��ی حكومهتی ههرێم ئ�هوه رهتدهكاتهوه ك����ه دروس���ت���ن���هك���ردن���ی ب���هن���داوهك���ه پ��هی��وهن��دی بهپارتییهوه ههبێت ،چونكه لهباری دروستكردنیشیدا ن�������اوچ�������هی ب���������ارزان ژێرئاوناكهوێت "بهنداوی بێخمه س �هر ب �هوهزارهت �ی س���هرچ���اوه ئ��اوی��ی �هك��ان �ی حكومهتی عێراقییهو ئێمه هیچ زانیارییهكمان لهو بارهیهوه نییه ،بهاڵم لههیچ لهقۆناغهكانی قۆناغێك دروس��ت��ك��ردن��ی��دا ن��اوچ�هی ب���ارزان ژێرئاوناكهوێت، ههربهنداوێك چ گهوره چ بچووك تایبهتمهندی خۆی ههیه ،لهڕووی گرنگیانهوه چ ب���هن���داوی گ����هوره چ بهنداوی بچووك ناكرێت گ��رن��گ��یو ت��ای��ب�هت��م�هن��دی هیچیان پهراوێزبخرێت. لهئێستاشدا بودجهی دروس���ت���ك���ردن���ی ()12 ب���هن���داوی ت��رم��ان ه �هی �ه، ب�����هاڵم ت���ا ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوه نهكرێت ناخرێنه ب��واری جێبهجێكردنهوه". ب���هاڵم ئ���هوهی تێبینی دهك��رێ��ت ت��اوهك��و ئێستا پ�����ڕۆژهی دروس��ت��ك��ردن��ی
ب�������هن�������داوی ب��ێ��خ��م��ه وهس���ت���ێ���ن���راوهو ل����هدوای ساڵی ()1991هوه كاری تێدانهكراوه ،نهك ههر ئهوه، بهڵكو ههموو ئامێرهكانی ب���هن���داوهك���هش ل �هس��اڵ��ی ( )1993فرۆشران. بهبۆچوونی د .لهتیف رهش���ی���د دروس��ت��ك��ردن��ی ب �هن��داوی بێخمه گرنگی تایبهتی خۆی ههیه ،بۆیه ناكرێت فهرامۆشبكرێت "دروس��ت��ك��ردن �ی ب �هن��داوی بێخمه بهبۆچوونی ئێمه س��ودێ��ك�ی زۆری دهبێت ب��ۆ ك��وردس��ت��ان بهتایبهت ب���ۆ ع���ێ���راق ب �هگ��ش��ت �ی،
چ��ون��ك��ه ئ����هم ب���هن���داوه ل��هس��هر زێ���ی گ���هورهی���ه، راس��ت �ه ئ���هوه پ��ڕۆژهی�هك�ی گ����هوره ب���وو بوجهیهكی گ����هورهی پێویست ب��وو، بهاڵم من ههر لهسهر ئهو بۆچوونو بڕیارهی خۆمم ك��ه پێویسته حكومهتی ه�هرێ��م ب �هزووت��ری��ن كات دهستبكات بهدروستكردنی بهنداوی بێخمه". وهزی�������ری پ��ێ��ش��ووی سهچاوهكانی ئاوی عێراقی ئ �هوه ئاشكرا دهك��ات كه ئ���هو ل���هوك���ات���هی وهزی���ر بووه لهحكومهتی عێراقی چهندینجار بهحكومهتی ه �هرێ��م��ی وت����ووه ب��ا ئ�هو
وهزیری پێشووی سهرچاوهکانی ئاوی عێراق: لهبهرنامهدای ه ( )12بهنداوی دیک ه لهکوردستان دروستبکرێت
پ��ڕۆژهی �ه بخرێـته ب��واری ج��ێ��ب�هج��ێ��ك��ردن�هوه ،ب �هاڵم وهاڵم��هك��ان��ی حكومهتی ههرێم پۆزهتیڤ نهبوون "ئ���هوك���ات���هی ك���ه وهزی���ر ب��ووم چهندینجار ئهمهم ب���هح���ك���وم���هت���ی ه���هرێ���م راگ���هی���ان���دووه ت �هن��ان �هت ب �هن��ووس��ی��ن ن���ووس���راوی ف �هرم��ی��م ب���ۆ ح��ك��وم�هت�ی ه���هرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان ك��ردووه ،ب�هاڵم بهداخهوه وهاڵم��هك��ان��ی حكومهتی ه �هرێ��م پ��ۆزهت��ی��ڤ یاخود زۆرج�������������ار وهاڵم��������ی رازیبوونیان نهداوینهتهوه ل �هب��ارهی دهستپێكردنهوه ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���ی ئ �هو
15
ب����هن����داوه ،ب �هب��ۆچ��وون � ی م���ن ب����هن����داوی بێخمه سودێكی زۆری دهبوو بۆ كوردستان .ئێستاش ئهگهر دروستبكرێت ههر سودی دهبێت". تهحسین قادر ،وهزیری پێشووی س�هرچ��اوهك��ان��ی ئ��او لهحكومهتی ههرێم ئ���اش���ك���رای دهك�����ات كه دروستنهكردنی بهنداوی بێخمه ت��اوهك��و ئێستا بۆ ئ����هوه دهگ���هڕێ���ت���هوه كه خهڵكی ن��اوچ�هی ب��ارزان ن��اڕازی��ن "ئێمه لهكابینهی پێشوو (كابینهی پێنجی) ی ح��ك��وم �هت �ی ه�هرێ��م�ی
رهشید حكومهتی ههرێم ب���ی���ان���ووی ه����هب����ووه بۆ دروستنهكردنی بهنداوی بێخمه ،ب���هاڵم دهك��رێ��ت گفتوگۆ لهوبارهوه بكرێـت بۆ چارهسهركردن ،چونكه ئهو بهنداوه سوودی زۆری ب��ۆ ه �هرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان دهبێت "لهڕاستیدا ئهوهی پ���هی���وهن���دی ه �هب��ووب��ێ��ت بهئێمهوه تهنیا ب��ودج�هو سهرپهرشتیو تهسمیمو دروستكردنی ب��وو ،بهاڵم وهك دهزانرێت ئهو بهنداوه دهكهوێته كوردستانهوهو پێویسته حكومهتی ههرێمو ناوهندی هاوكاری تهواوی
ك��وردس��ت��ان پشتیوانیمان ل�هه�هوڵ�هك��ان�ی وهزارهت���ی س���هرچ���اوه ئ��اوی��ی �هك��ان �ی حكومهتی عێراقی دهكرد بۆ دروستكردنی بهنداوی ب��ێ��خ��م��ه ،ب������هاڵم وهك دهبینرێت تائێستاش ئهو ب �هن��داوه دروس��ت��ن �هك��راوه، ه���ۆك���ارهك���هش���ی دی����اره چییه ئهویش داواك��اریو ناڕهزایی خهڵكی ناوچهی ب��ارزان بوو كه گهیاندیانه س �هرۆك��ای �هت �ی ه �هرێ��م تا ئهو بهنداوه دروستنهكرێت ب �هه��ۆی ئ����هوهی بهشێك ل �هن��اوچ �هك �هی��ان ژێ��ر ئ��او دهكهوێت". بهبۆچوونی د .لهتیف
بكات بۆ دروستكردنی ئهو پڕۆژانهی كه لهكوردستان جێبهجێدهكرێت لهمانهیش پڕۆژهی بهنداوی بێخمهو ه �هت��اوهك��و ئێستا نزیكی ( )%30-%25پڕۆژهكهیش ج��ێ��ب��هج��ێ��ك��راوه .ل���هوه دهچ���ێ���ت ك���ه ه �هن��دێ��ك لهههرێم بیانووی خۆی ه �هب��ێ��ت ب��ۆ دواخ��س��ت��ن �ی دهس���ت���پ���ێ���ك���ردن���هوهیو دروس��ت��ك��ردن �ی ب �هن��داوی بێخمه ئ �هوی��ش جێگای گ����ف����ت����ووگ����ۆی����ه ،ئ����هو پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ان�هی ك���ه ب��اس دهكران لهسهر بێخمه ئهوانه زۆربهی وهاڵمدراوهتهوهو چارهسهركراون".
فیزیا
16
فیزیا
لهیزهر و :سهروهت قادر ل���هی���زهر ئ��ام��ێ��رێ��ك �ه، ی��ان ئامرازێكه بهڕێگهی ب����هرهاڵك����ردن����ی ف��ۆت��ۆن �ه ج���واڵوهك���ان ل�هگ�هردی��ل�ه ه���ان���دراوهك���ان���هوه ك��اری پێدهكرێت ،وشهی لهیزهر ( )LASERوش �هی �هك �ه پێكهاتووه لهكورتكراوهی ئ�����هم رس����ت����ه ،ك����ه ه���هر وشهیهكیان پیتی یهكهمیان وهرگیراوه بهم جۆره. L i g h t ( by
Emisson
Amplification Stimulated
،)of Radiationئ �هم رس��ت �ه ب����هوردی وهس��ف�ی چ���ۆن���ێ���ت���ی ك���ارك���ردن���ی ل �هی��زهر دهك���ات ،بهمانای رووناكی گهورهكراو ،یان چ �هن��دج��ارهك��راو بههۆی ب�ڵاوب��وون �هوهی وروژان���ی تیشكدان. چهند جۆرێك لهیزهر ه��هی��ه ،ك��ه ه �هری �هك �هی��ان ت��ای��ب �هت��م �هن��دی ب��ن �هڕهت �ی دیاریكراوی خۆی ههیه ،له لهیزهردا ناوهندی لهیزهری رووب��������هڕووی ك����رداری وروژمی رووناكی گونجاو دهبێتهوه بۆ دهستكهوتنی گهردیله لهباری هاندراودا. تێبینی( :نموونه یان ماددهی لهیزهری مهبهست لهو ماددهیه ،كه دهكرێته ناو توڵه یاقوتییهكهوه ،دهكرێت ماددهی گازی ،یان شلی، یان رهقی بێت). نموونهی لهیزهری پ��رت �ه روون���اك���ی زۆر بههێز ،یان خاڵیبوونهوهی كارهباییه دهكهوێته سهر ن���اوهن���دی ل���هی���زهری بۆ دروستكردنی بڕێكی زۆر لهگهردیلهی هاندراو (گ �هردی��ل �هگ �هل��ێ��ك كه
خاوهنی ئهلیكترۆنی وزه ب��هرز بێت) ،ئ �هم ك��رداره پێویسته بۆ دهستكهوتنی بڕێكی زۆر لهگهردیلهی ه���ان���دراو ت��اك��و ل��هی��زهر ب��هت��وان��ای��ی ك��ارب��ك��ات، ب��هش��ێ��وهی��هك��ی گ��ش��ت�ی: گهردیلهی هاندراو دهبێت ه���ان���دراوب���ێ���ت ب���ۆ دوو ئ��اس��ت ،ی��ان س �ێ ئاست س����هرو ئ��اس��ت �ی زهم��ی��ن �ی ( ،)Ground stateچونكه ئ �هم �ه پ��ل �هی كۆچكردنی دانیشتوان (Population ،)inversionزیاددهكات، كۆچكردنی دانیشتوان واته ژمارهی ئهو ئهلیكترۆنانهی ل �هدۆخ �ی ه��ان��دراودان به بهراورد بهوانهی لهدۆخی زهمینیدان. وهك ل���هپ���ێ���ش���هوه باسمانكرد ،ن��اوهن��د ،یان م���اددهی ل��هی��زهری بڕێك ل�هگ�هردی��ل�هی ت��ێ��دای�ه ،كه ئهلكترۆنهكانیان لهئاستی ه���ان���دراودان ،ئهلكترۆنه هاندراوهكان وزهیهكی زیاتر كۆدهكهنهوه لهئهلكترۆنه هاننهدراوهكان ،بۆ نموونه ئهلیكترۆن دهتوانێت بڕێك وزه بمژێت تاكو بگاته ئاستی هاندراو ،ههروهها دهت��وان��ێ��ت ئ��هم وزهی���هش بهرهاڵ بكات. وهكو لهوێنهكهدا دیاره، كه ئهلیكترۆن دهتوانێت ب���هئ���اس���ان���ی خ����ۆی ل��هو
وزهی�ه رزگاربكاتو ببێته جێگیر ،ئهم وزه دهرپهڕیوه لهشێوهی فۆتۆن (وزهی روون���اك���ی)دای���ه ،فۆتۆنی دهرپهڕیو درێژه شهپۆلێكی زۆر س���ن���وورداری ههیه (رهنگێكی دی��اری ك��راو) ئهمهش پهیوهسته بهباری وزهی ئ �هل��ی��ك��ت��رۆن �هك �ه ل��هك��ات��ی دهرپ���هڕان���دن���ی فۆتۆنهكهدا ،ئهگهر لێرهدا دوو گهردیلهی چونیهكمان ههبێت ،ك�ه ههریهكهیان ئهلیكترۆنی ه��ان��دراوی چونیهكیان ههبێت ئ�هوا ئ �هو فۆتۆنانهی ب��هرهاڵی دهكهن درێژه شهپۆلهكانیان بهتهواوی وهك یهك وایه. روون����اك����ی ل���هی���زهر ب�����هت�����هواوی ج����ی����اوازه ل���هڕوون���اك���ی ئ��اس��ای��ی، روون���اك���ی ل���هی���زهر ئ �هم تایبهتمهندییانهی ههیه: -1روون��اك �ی لهیزهر ت��اك��ه ،وات���ه پێكهاتووه لهیهك درێژه شهپۆل (یهك رهنگی دیاریكراو) ،درێژه شهپۆلهكهش بهنده لهسهر ئهو بڕه وزه دهرپهڕیوهی، ك �ه ئهلیكترۆن لهئاستی ب�����هرز (ه������ان������دراوهوه) دهك �هوێ��ت �ه ئاستی وزهی ن����زم ،ل���ێ���رهدا دهت��وان��ی��ن س����ود ل����هم ه��اوك��ێ��ش��ان �ه وهربگرین ،لهكاتی زانینی ل �هرهل �هرو درێ��ژه شهپۆلی ف��ۆت��ۆن��ه دهرپ���هڕی���وهك���ه،
وزهی فۆتۆن= جێگیر ی ب��ل��ان�����ك* ل�����هرهل�����هر ی���ان خ��ێ��رای �ی روون��اك��ی (ف����ۆت����ۆن)= ل���هرهل���هر* درێژی شهپۆل -2روون����اك����ی����ی����ه دهرپ�هڕی��ووهك�ه پهیوهسته، واته فۆتۆنهكان رێكوپێكن, ههموو فۆتۆنێك بهههمان رهوگ����ه دهج���وڵ���ێ���ت ،كه فۆتۆنهكانی تر دهجوڵێن، وات���ه ه �هم��وو فۆتۆنهكان دهستپێكه شهپۆلییهكانیان چوونیهكه( .لوتكه لهگهڵ لوتكه ،بنكه لهگهڵ بنكه). -3روون��اك �ی لهیزهر ه���اوئ���اڕاس���ت���هی���ه ،وات���ه ت���ی���ش���ك���دان���هك���هی زۆر رێكوپێكو بههێزو چڕه، ب�هپ��ێ��چ�هوان�هی روون��اك �ی ئاساییهوه ،كه رووناكییهكه ب�����هه�����هم�����ووالی�����هك�����دا ب�ڵ�اودهب���ێ���ت���هوهو الوازو ناچڕه. ب��ۆ ئ����هوهی ئ���هم سێ ت��ای��ب �هت��م �هن��دی��ی �ه ب��ێ��ت�هدی پێویسته ئهوه ڕووبدات ،كه پێیدهوترێت باڵوبوونهوهی ه����ان����دراو ،ئ����هم ج���ۆره ب�ڵاوب��وون �هوه لهڕووناكی ئ��اس��ای��دا ڕوون�����ادات ،كه گهردیلهكانی بهشێوهیهكی ه �هڕهم �هك �ی ()random ف���ۆت���ۆن���هك���ان���ی رهه�����ا دهك����ات ،ب�هڵ��ك��و ئ���هوهی لهباڵوبوونهوهی هورژێنراو روودهدات باڵوبوونهوهی
ف��ۆت��ۆن �هك��ان �ه ب �هش��ێ��وهی رێكوپێكو هاوقۆناغ. وهك�������و ل���هش���ێ���وهی پ��ێ��ش��وودا دی���اره ،فۆتۆنی دهرپ��������هڕی��������و ل����هه����هر گ��هردی��ل��هی��هك وزهی��هك��ی دی��اری��ك��راوی ه��هی��ه ،كه ی��هك��س��ان��ه ب���هج���ی���اوازی ن��ێ��وان ه�����هردوو ئاستی وزهی زهمینیو هاندراو. ئ�هگ�هر ئ �هم فۆتۆنه بهناو گهردیلهیهكی تردا بڕوات، كه ئهلیكترۆنی هاندراوی ههبێت ،ئهوا لهم دۆخهدا دی���اردهی ب�ڵاوب��وون �هوهی ه����ان����دراو روودهدات ب���هم���پ���ێ���ی���هش ف���ۆت���ۆن���ی یهكهمی ئهلیكترۆنی ئاسته هاندراوهكه دهوروژێنێت ب���ۆ داب�����هزی�����نو پ��اش��ان دهرچ��وون �ی فۆتۆنێكی تر لهگهردیلهی دووهم ،كه ههمان ئاڕاستهو لهرهلهری فۆتۆنی یهكهمی ههیه. كلیلێكی بنهڕهتی تر ل �هك��رداری بهرههمهێنانی ل�هی��زهردا بریتییه لهبوونی ج��وت��ێ��ك ل��هئ��اوێ��ن��ه ،كه ل����هه����هردوو ج �هم��س �هری ن�����اوهن�����د ،ی�����ان م�����ادده ل�هی��زهری��ی�هك�هوه دان���راون، ب���هو پ��ێ��ی�هش ف��ۆت��ۆن�هك��ان ك�����ه خ�����ۆی�����ان دهدهن ب �هئ��اوێ��ن �هك��ان��دا جارێكی ت��ر پێچهوانه دهب��ن �هوه بۆ ن��او م��ادده لهیزهرییهكه. ل��هم ك���ردارهش���دا فۆتۆنه پهرچكراوهكان ئهلیكترۆنه هاندراوهكان دههوروژێنن بۆ دابهزین بۆ ئاستی وزهی زهمینی ،پاشان دهرپهڕینی ژم��ارهی�هك�ی زۆر فۆتۆن، كه ههمان درێژه شهپۆلو رهوگ����هی����ان ه���هی���ه ،ئ �هم دیاردهیه بهردهوام دووباره دهب��ێ��ت �هوه ل �هن��او م���اددهی ل��هی��زهری��دا ،ل�هم��اوهی�هك�ی ك��ورت��دا ژم��ارهی�هك�ی زۆر
زۆر لهفۆتۆن لهدایكدهبێت، ك���ه ه���هم���ووی���ان ه �هم��ان ل�هرهل�هرو ههمان رهوگ�هو ههمان ئاڕاستهیان ههیه، لهم دۆخهدا دهبێت یهكێك ل �هئ��اوێ��ن �هك��ان لهیهكێك لهجهمسهرهكانهوه نیمچه پیاڕۆ بێت .بهواتایهكی تر ههندێك لهفۆتۆنهكان پهرچ بكاتهوه بۆ ناو ناوهندهكهو رێگه بهههندێكی تریان ب�����دات ب��چ��ن �ه دهرهوه، رووناكییهكهی دهرهوهش بریتییه لهتیشكدانی ئهو لهیزهرهی بهكاردێت. دهتوانین وێنهی بهشه س �هرهك��ی��ی �هك��ان �ی ل �هی��زهر ل�هم شێوانهدا ببینین ،كه ئ���ام���اژهی���ه ب �هك��ارك��ردن �ی
ل�هی��زهری یاقوت (Ruby ،)Laserلهیزهر پێكدێت ل��هب��ۆری��ی��هك��ی پ���رت���هدار ( )Flashوهك���و ئ��هوهی ل �هك��ام��ێ��رای وێ��ن�هگ��رت��ن��دا ب���هك���اردێ���ت ،توڵێكیش ل���هم���اددهی ی��اق��وت ،دوو ئاوێنهش لهجهمسهرهكانیدا كه یهكیان نیمچه پیاڕۆیه بۆ رووناكی. تهماشا بكهیت توڵه ی���اق���وت���هك���ه دادهن����رێ����ت ب �هن��اوهن��ده لهیزهرییهكهو ب��ۆری��ی��ه پ���رت���هدارهك���هش ه�هڵ��دهس��ت��ێ��ت ب��هك��رداری دهرپهڕاندنی رووناكی.
17
وێ��ن �هی ( )4دهری���دهخ���ات ف��ۆت��ۆن�هك��ان دهجوڵێن بهئاڕاستهی تهریب ب �هت �هوهری توڵه یاقوتهكه ،دوات��ر ب�هرپ�هرچ��دان�هوه روودهدات لهناو یاقوتهكهدا بههۆی ئاوێنهی جهمسهرهكانهوه .لهمیانی تێپهڕبوونی ئهم فۆتۆنانهی ناو یاقوتهكه دهرپهڕینی وروژێنراو روودهدات لهگهردیله هاندراوهكانی تردا.
وێنهی ( )5دهری��دهخ��ات دهرچ��وون �ی تیشكی یهك ل���هرهل���هرو ه��او رهوگ����هو پ��ێ��ك�هوهل��ك��او (چ���ڕ) لهتوڵه یاقوتییهكهوه بهناو ئاوێنه نیمچه پیاڕۆكهدا ،ئهمه تیشكی لهیزهره. وێنهی ( )1دۆخی نالهیزهری پیشاندهدات.
وێنهی ( )2دهریدهخات بۆرییه پرتهدارهكه گهردیلهكان لهیاقوتهكهدا دهوروژێنێت.
وێنهی ( )3دهری��دهخ��ات ههندێك لهگهردیلهكان فۆتۆن دهردهپهڕێنن بهئاڕاستهی جیاواز.
دژ ه لهیزهر زان��ای��ان��ی ف��ی��زی��ا ت��وان��ی��ان ئ��ام��ێ��رێ��ك دروس��ت��ب��ك��هن ،كه كاریگهرییهكانی تیشكی لهیزهر ناهێڵێتو پێیدهڵێن دژه لهیزهر. ئهم ئامێره ،تیمێك لهزانكۆی ییل لهویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا دروس��ت��ی��ان��ك��ردووهو ل�هت��وان��ای��دای�ه ه �هم��وو تیشكی لهیزهر ،كه بهرهو رووت دێت بهتهواوهتی ههڵبمژێت ،توێژهران دهڵێن ئهمه بۆ دروستكردنی سیستهمێكی بهرگری لهبهرانبهر چهكه لهیزیرییه بههێزهكان نییه، بهڵكو بهشێوهیهكی كاریگهر ب��ۆ ب��اش��ت��رك��ردن��ی ن �هوهی �هك��ی نوێی ب���هرزه كۆمپیوتهرهكانه ( .)Super Computerئهم ب�هرزه كۆمپیوتهرانه بهههندێك كهرهسته دروس��ت��دهك��رێ��ن ،كه لهجیاتی ئهلكترۆن بهڕووناكی كاردهكات .پڕۆفیسۆر داگالس
ئ���هس���ت���ۆنو ه���اوك���ارهك���ان���ی ل���هزان���ك���ۆی ی��ی��ل ل �هس �هرهت��ا خهریكی تیۆرییهك ب��وون بۆ ش��ی��ك��ردن�هوهی كهرهستهیهكی خاو ،كه دهكرێت وهك بنچینه بۆ لهیزهرهكان لهبهرچاوبگیرێت. لهیزهره زۆر سهیرهكان پڕۆفیسۆر ئیستۆن دهڵێت، پێشكهوتنهكانی ئ��هم دوای��ی�ه لهدیزاینی لهیزهردا بووه بههۆی دروستكردنی ههندێك ئهمرازی سهیر ،كه لهگهڵ شێوه باوهكهی لهیزهردا ناگونجێت. ئ �هو دهڵێت "ئێمه لهسهر ت��ی��وری��هك ك���اردهك���هی���ن ،كه بتوانێت پێشبینی ئ�هوه بكات، كه له چ شتگهلێك دهتوانرێت ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���ی ل��هی��زهر كهڵكوهربگیرێت". بهوتهی ئ�هو ئ�هم تیۆرییه، پێشبینی دهك������رد ،ل�هج��ی��ات��ی
بههێزكردنی روون��اك��ی وهك��و ترپهی رێكخراو ئهو كارهی كه لهیزهر دهیكات دهبێت بتوانین ك���هرهس���هی���هك دروس��ت��ب��ك�هی��ن، ك �ه روون��اك��ی ل �هی��زهر كاتێك بهرهو روویی دێت ههڵمژێت. ئ��هوان ئێستا ئ �هو كهرهستهیان دروستكردووه .ئهم كهرهستهیه دوو تیشكی لهیزهر بهلهرهلهری دی�����اری�����ك�����راوهوه دهن��ێ��رێ��ت��ه كونێكی روون��اك��ی لهسیلیكۆن دروس���ت���ك���راو .ئ���هم ك��ون��ان�ه تیشكهكانی روون��اك��ی لهناو خۆیاندا گیردهكهن ناچاریاندهكهن، كه ب���هردهوام ب��از بازێن بكهن تاوهكو بهتهواوهتی ههڵدمژرێن. ئ����هم وت�����اره ك���ه ل��هگ��ۆڤ��اری ب��هن��اوب��ان��گ��ی ()Science ب�ڵ�اوب���ووهت���هوه ،پێماندهڵێت ( )%٩٩.٤رووناكییهكه بهدرێژه شهپۆلی دیاریكراوهوه بهم شێوهیه ههڵدهمژرێت. كۆمپیوتهری رووناكی ئیستون دهڵ��ێ��ت ،گ��ۆڕان لهدرێژی شهپۆلهكهدا دهكرێت ل�هم رێگهیهوه دژه لهیزهرهكه ههڵبكهین ی��ان بیكوژێنینهوه، ئ���هم���ه دهت���وان���ێ���ت لهكلیله بهكارهێنانی رووناكییهكاندا ه �هب��ێ��ت .ه���هروهه���ا دهڵ��ێ��ت دروستكردنی كهرهستهیهك ،كه رووناكی بهكۆمهڵێك شهپۆلهوه ه��هڵ��م��ژێ��ت ،زۆر ئ��اس��ان �ه، ب �هاڵم بهكارهێنانی بهتهنیا بۆ درێ��ژه شهپۆلێكی دیاریكراو، دژه ل��هی��زهر ب��ۆ كۆمپیوتهره رووناكییهكان بهكاردههێنێت. ت��ای��ب�هت��م�هن��دی��ی�ه گ��رن��گ�هك�هی دژهلهیزهر لهوهدایه ،لهسیلیكۆن دروس��ت��دهك��رێ��ت ،ئ �هم ماددهیه لهدروستكردنی كۆمپیوتهردا زۆر بهكاردههێنرێت .بهوتهی پڕۆفیسۆر ئیستۆن ،ئهم كهرهستهیه وهك���و قهلغانێك ل�هب�هران��ب�هر لهیزهردا بهكارناهێنرێت. ئهو دهڵێت "وزهی ههڵمژراو ل �هالی �هن ئ��هم ك �هرهس��ت �هی �هوه، دهب��ێ��ت ب�هگ�هرم��ا ،بۆیه ئهگهر كهسێك لهیزرێكی بههێز بۆ سووتاندنتان بهكاربهێنێت ،دژه لهیزهر ناتوانێت كارێك بكات كه نهیسوتێت".
18
تهندروستی
تهندروستی
امینیی
هکان
ه ڤیت هپ ح
و :لڤین ی زانستی
ه�����هن�����دێ�����ك ك����هس ب��اوهڕی��ان وای �ه كه مرۆڤ رۆژانه بهخواردنی حهبێكی ڤیتامین ،یان مهڵتی ڤیتامین دهت��وان��ێ��ت پێویستیهكانی ج�هس��ت�هی داب��ی��ن بكات، تهنانهت ههندێكی تریان باوهڕیانوایه بهخواردنی ئهم ڤیتامینانه پێویستمان بههیچ خواردنێكی تهندروستی تر نابێت. دوای�����ن ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوه ئ����ام����اژه ب�����هوه دهدات ك��ه ب �هك��اره��ێ��ن��ان��ی حهبه ڤیتامینهكان تهنیا بهفیڕۆدانی پارهیهو هیچی تر نهك ههر ئهوهندهش ،بهڵكو تووشی كێشهیهكی تهندروستیشمان دهكات. بهكارهێنانی ئهم حهبانه دهگ��هڕێ��ت��هوه ب��ۆ س��هدهی راب����ردوو ،لهكاتێكدا كه ب��اوهڕی��ان واب��وو كه تهنیا بهخواردنی س�هوزهو میوه ناتوانن ڤیتامیناتی پێویست وهرب����گ����رن ،ل �هڕاس��ی��ت��دا لهوكاتهدا كێشهی كهمی ڤیتامین ب��وون��ی ه �هب��وو بهتایبهتی كهمی ڤیتامین ( )Dك���ه ب���ب���ووه ه��ۆی ئیفلیجی م��ن��ااڵنو كهمی ڤیتامین ( )B3كه ببووه ه��ۆی تێكچوونی پێست، ب��هاڵم ئ�هم��ڕۆ ه �هر ج��ۆره میوهو سهوزهیهكت بووێت ل��هه��هر وهرزێ���ك���دا بێت دهستتدهكهوێت. -1حهبه ڤیتامینهكان ق���هرهب���ووی سیستهمێكی خۆراكی خراپ دهكهن ساڵی پ��ار لێكۆڵینهوه لهسهر ( )160ئافرهت كرا لهئهنجامدا ئهوه دهركهوت ئهو كهسانهی حهبی ڤیتامین بهكاردههێنن تهندروستیان لهو كهسانه باشتر نییه كه بهكاری ناهێنن ،هاوكات چارهسهری نهخۆشییهكانی دڵو شێرپهنجه ن��اك��ات مهڵتی ڤیتامینهكان نزیكهی ( )20پێكهاتهی تێدایه، ب���هاڵم م��ی��وهك��ان س���هدان
پێكهاتهی بهسوودی تێدایه، ماریان نیوهاوسهر پزیشكی خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل �هن��اوهن��دی ف���ری���د ه��ات��ش��ی��ن��س��ۆن بۆ شێرپهنجه لێكۆڵینهوهی لهسیاتل وتی "ئهگهر پهنا ب��ۆ م �هڵ��ت��ی ڤیتامینهكان بهریت ئهوه زۆر لهپێكهاته سرووشتییهكان ڤیتامینه لهدهست دهدهیت". ل��ی��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهك��ان��ی��ش ج���هخ���ت ل���هس���هر ئ���هوه دهكهن كه ئهم حهبانه تهنیا پێویسته لهكاتی سكپڕیدا ب �هك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ن ،چونكه ل��هوك��ات��هدا بهكارهێنانی ئ����هم ح��هب��ان��ه م �هت��رس��ی نهخۆشییهكانی دڕكهپهتك لهسهر منداڵهكه ناهێڵێت. -2 ڤ��ی��ت��ام��ی��ن ( )Cدژی ت���وش���ب���وون بهههاڵمهت ل���هس���اڵ���ی
()1970 دا ل���ی���ن���وس بولینگ زان���ای كیمیایی ئ���هم���ری���ك���یو وهرگ�����ری خهاڵتی نۆبڵ ،بیرۆكهیهكی ب�ڵاوك��ردهوه ك �ه ڤیتامین ( )cلهسهرماو تووشبوون بهههاڵمهت دهمانپارێزێت. ل�������هڕاس�������ت�������ی�������دا لهساڵی لێكۆڵینهوهیهك ( )2007ئهنجامدرا دوای ئ����هوهی ك��ه ل��ێ��ك��ۆڵ �هران شیكاریان بۆ ()11000 كهس كرد بۆیان دهركهوت ك �ه ئ��هم ڤیتامینه ههموو ك�هس��ێ��ك��ی ن �هپ��اراس��ت��ووه لهسهرماو ههاڵمهت ،بهڵكو تهنیا ئهو كهسانه نهبێت كه وهرزشی ماراسۆنو یاری سهربهفرو ئهو سهربازانهی ل���هن���اوچ���ه س����اردهك����ان مهشقدهكهن. ئ�����ای�����ا ڤ���ی���ت���ام���ی���ن م�����اوهی ت��ووش��ب��وون �هك �ه
كهمدهكاتهوه؟ بهشێوهیهكی كهم بهڵێ، بۆ ئهو كهسانهی لهتهمهنی ه���هرزهك���اری���دان م���اوهی چ��ارهس�هری تووشبووهكه ل�ه ( )12ب��ۆ ( )11رۆژ كهمدهكاتهوه. -3ئ��ای��ا ڤیتامینهكان ل�����هن�����هخ�����ۆش�����ی دڵ دهمانپارێزێت؟ ب��������اوهڕواب��������وو ك �ه ئ�����هو ك����هس����ان����هی ئ���هم ح��هب��ان��ه ب��هك��اردهه��ێ��ن��ن ئ���هگ���هری ت��ووش��ب��وون��ی ن �هخ��ۆش��ی��ی �هك��ان��ی دڵ��ی��ان لهسهر كهمدهبێتهوه ،بهاڵم ل�هڕاس��ی��ت��دا تووشنهبوون ب �هن �هخ��ۆش��ی��ی �هك��ان��ی دڵ پهیوهسته بهوهرزشكردنو خ��������واردن��������ی ژهم������ی ت��������هن��������دروس��������تو دوورك�����هوت�����ن�����هوه لهجگهرهكێشان.
زۆرێ�����������������������������ك ل���هل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���هوهك���ان ئ��ام��اژه ب���هوه دهدهن كه ب��اوهڕواب��وو ڤیتامینهكانی ()C، E، B12، B6 ئ �هگ �هری نهخۆشییهكانی دڵ ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت ،ب���هاڵم لهڕاستیدا ئ �هم ڤیتامینانه ه��ی��چ پ �هی��وهن��دی��ی �هك��ی��ان بهنهخۆشییهكانی دڵ��هوه نییه. ب��اش��ت��ری��ن چ��ارهس��هر ئ�����هوهی�����ه ك����ه م���رۆڤ���ـ���ـ ب �هرن��ام �هی �هك��ی خ��ۆراك��ی ت �هن��دروس��ت��ی ههبێت كه لهمیوهو سهوزهو دانهوێڵه پێكهاتبێت. -4ئ��ای��ا ڤیتامینهكان لهشێرپهنجه دهمانپارێزن؟ ل�������هڕاس�������ت�������ی�������دا
19
لێكۆڵینهوهكان ت��ا ئێستا ن��هی��ان��س��هل��م��ان��دووه كه لهنهخۆشی ڤیتامینهكان شێرپهنجه بمانپارێزێت. دوای�����ن ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوه لهسهر ( )5442ئافرهتدا ك��ه ك���ران ب����هدوو بهشی یهكسانهوه نیوهیان ڤیتامین ()Dو ن��ی��وهك�هی ترشیان دهرم���ان���ێ���ك���ی ئ��اس��ای��ی��ان بهكارهێنا ،دوای ( )7ساڵ گهیشتنه ئ �هو ئهنجامهی ك���ه ه�����هردوو گ��روپ �هك �ه لهتوشبوونیان بهنهخۆشی ش��ێ��رپ��هن��ج��هو م��ردن��ی��ان یهكسان بوون. ه��������������هروهه��������������ا لهلێكۆڵینهوهی نیوهاوسر ج���هخ���ت ل���هس���هر ئ���هوه دهكهن كه ڤیتامینهكان هیچ بهرگرییهك لهنهخۆشی
شێر پهنجه
ناكهن. دوات��������������������������������ر ل�هل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوهی��ی�هك��ی تر ب�هس�هرپ�هرش��ت��ی زان��ك��ۆی ه��ارڤ��ارد ئ�هن��ج��ام��درا ،كه ڤیتامین ()E، Cو بیتا- ك��اروت��ی��ن ن��ات��وان��ن ئ �هم بهرگرییه بكهن. -5بهههرحاڵ گریمان ئهم حهبانه زهرهریان نییه. یهكێك لهلێكۆڵینهوهكان كه باس لهسوودهكانی بیتا- كاروتین ،ی��ان پێكهاتهكانی تر كه دژه ئۆكساندنهكانیان ت��ێ��دای�ه ،ئ��هو ك�هس��ان�هی كه جگهره كێشنو ئهم ماددانهش ب���هك���اردهه���ێ���ن���ن ئ���هگ���هری تووشبوونیان بهشێرپهنجهی سی زۆر زیاددهكات.
ئهم لێكۆڵینهوهكانی دوای��ی��ان�هش ئ �هو ئهنجامه پشتڕاستدهكاتهوه ب�هوهی كه لهههر حاڵهتێكدا ئهم م���اددان���ه بهكاربهێنرێت ئ����هگ����هری ت��وش��ب��وون��ی بهشێرپهنجه له (پیاوانو ژنان) بهرزدهكرێتهوه. ههندێك لێكۆڵینهوهی ت���ری���ش گ��هی��ش��ت��ن��ه ئ��هو ئهنجامهی ك�ه خ��واردن��ی رێ��ژهی �هك��ی زۆری ترشی ف��ۆل��ی��ك ()Folic Acid ئ����هگ����هری ت��وش��ب��وون��ی ش���ێ���رپ���هن���ج���هی ك���ۆڵ���ۆن بهرزدهكاتهوه. ئایا هیچ ئامۆژگارییهك ه �هی �ه ك��ه ب��هب��هردهوام��ی جۆره ڤیتامینێك بخۆین؟ بهڵێ :ڤیتامین (،)D ب���هپ���ێ���ی
وت��������������������هی پ��س��پ��ۆڕان ئ���هم ڤیتامینه لهزۆرێك لهنهخۆشییهكان دهمانپارێزێت ،ئهو پیاوانهی بهڕێژهیهكی گونجاو ئهم ڤ��ی��ت��ام��ی��ن�ه ب �هك��اردهه��ێ��ن��ن ئ���هگ���هری ت��ووش��ب��وون��ی��ان ب �هن �هخ��ۆش��ی��ی �هك��ان��ی دڵ ك �هم��دهب��ێ��ت �هوه ب��ۆ ن��ی��وه، ه������اوك������ات ئ����هگ����هری شێرپهنجهش ل �هپ��ی��اوانو ژن��ان��دا ك �هم��دهك��ات �هوه بۆ نیوه. ئامۆژگاری كۆتایی پ�����ش�����ت ب����ب����هس����ت����ه بهخۆراكێكی تهندروستو دهوڵ����هم����هن����د ب���هه���هم���وو ج��ۆرهك��ان��ی م��ی��وهو س��هوزه، هاوكات خ��واردن��ی ڤیتامین ( )Dبهشێوهیهكی رێكوپێكو پێویست به بهكارهێنانی هیچ جۆره حهبێكی تر ناكات.
دهرونناسی
20
ئهو مندااڵنهی زیاتر گۆرانی ه دهڵێن توانای فێربوونیان زیاتر لهباخچهیهكی ساوایانی ئهڵمانی ،فهرهنسی لهشاری وپ���رت���ال ()Wuppertal م����ن����داڵ����هك����ان خ����ۆی����ان ب �هگ �هم �هی ج��ۆرب �هج��ۆرهوه خ���هری���ك���دهك���هن ،ئ����هوان ل�هگ�هڵ ی�هك��دا ی��اری��دهك�هن، وێنه دهكێشنو نانی بهیانی دهخ���ۆن ،دوای ئ �هوه كاتی گۆرانی وتنو خهواندنی نوا ( )Noahدهستپێدهكات ،نوا بووكه شووشهیهكی بۆقییه، كه زۆریان خۆشدهوێت. ئ��������هوان ن�����وا ل���هن���او قوماشێكی گ��هورهی شیین دادهن��ێ �نو ئهیالوێنننهوه تا دهخهوێت. منداڵهكان ل�هس�هرهت��ادا ب�هدهن��گ��ێ��ك��ی ن���زم گ��ۆران��ی فهرهنسی دهخوێنن ،دوای م���اوهی���هك دهن��گ��ی خ��ۆی��ان ب �هرزدهك �هن �هوهو قوماشهكه خ����ێ����رات����ر دهج���وڵ���ێ���ن���ن، جواڵندنهكان هێنده خێرا دهبێت ،كه بۆقه شوشهكه ب���هرزدهب���ێ���ت���هوهو دێ��ت��هوه خوارهوه ،یاریكردن بهنهواو خ���هوان���دن���ی ب���هگ���ۆران���ی، بهرنامهی رۆژانهی مندااڵنی ئهم باخچهی ساوایانه دوو زمانهی شاری وپرتاله. بهكارهێنانی دهنگ وهكو ئامێری مۆسیقا ف��ران��ك��وا روی��ل یهكێك لهمامۆستاكانی ئهم باخچهی س���اوای���ان���ه دهڵ���ێ���ت "ئێمه ب �هردهوام بهزمانی فهرهنسی گ��ۆران��ی دهڵ��ێ��ی��ن ،چونكه گۆرانی وتن بهردهوام جوڵهو یاری لهگهڵدایه ،منداڵهكان لهفێربوون چێژ وهردهگ��رنو لهم رێگهیهوه باشتر زمانهكه فێردهبن". ژم��ارهی �هك��ی زۆر لهو چ �لو چ��وار م��ن��داڵ�هی ،كه
ل���هو ب��اخ��چ �ه س��اوای��ان��هی ش�����اری وپ���رت���اڵ ن���اوی���ان نووسیوه لهبنهماڵه پهنا بهر هكا نن ، ئ������هوان جگه لهزمانی ئهڵـمانی، لهماڵهوه بهتوركیو ئیتالیو ئیسپانی
قسهدهكهن. هایكه هلند، ب����هڕێ����وهب����هری ب���اخ���چ���هی س���اوای���ان���ی فهرهنسی ،ئهلمانی وپرتال دهڵ���ێ���ت "ك��هڵ��ك��وهرگ��رت��ن ل��هدهن��گ وهك���و ئامێرێكی م�����وس�����ی�����ق�����ا ،ن���ه���ێ���ن���ی ك��اری��گ �هری��ی �هك �هی �ه ئ �هم �ه، ئهزمونێكه ك �ه منداڵهكان ب�����هح�����هزهوه دووب�������ارهی دهكهنهوه ،بهتایبهتی كاتێك ب��هدهن��گ��ی ب����هرز گ��ۆران��ی دهڵێن ،دهقیژێننو جارێكی تر بههێواشی دهستدهكهنهوه بهگۆرانی وتن". هایكه هلند ،لهسهر ئهو ب��اوهڕهی �ه ،كه گۆرانی وتن یارمهتی منداڵهكان دهدات ب��اش��ت��ر خ��ۆی��ان دهرب���ب���ڕن، لهههمانكاتیشدا بهشێوهیهكی سروشتییانه لهگهڵ یاریكردندا لهبهركردنیان بههێزدهكات، ئهوان بهدووباره كردنهوهی ری��ت��م��ی وش���هك���ان ب��اش��ت��ر وشهكه لهبهردهكهن. بههێزكردنی پهیوهندی ب��اش��ت��ر ل �هن��ێ��وان ل��ۆژی �كو
ههستدا. ت������ۆم������اس ب���ل���ن���ك، كۆمهڵناسی ئهڵمانی زانكۆ شاری مونستر ()Münster
پێشنیار ب��ۆ مامۆستاكانی باخچهی ساوایان دهك��ات، ك�ه كاتی زی��ات��ر بهمندااڵن ب����دهن ب��ۆ گ���ۆران���ی وت��ن، ئ�هن��ج��ام��ی ت��وێ��ژی��ن �هوهی �هك، ك�ه لهپێنج س �هد باخچهی س���اوای���ان ئ��هن��ج��ام��دراوه، دهڵ���ێ���ت ،ئ���هو م��ن��دااڵن �هی زیاتر گۆرانی دهڵێن توانای ف���ێ���رب���وون���ی���ان
زی��ات��ره ل�هوان�هی كه كهمتر گۆرانی دهڵێن. ئهنجامی ئهم توێژینهوهیه الی ت�����وم�����اس ب�ل�ان���ك س�هرس��وڕه��ێ��ن�هر نییه ،ئهو بڕوای وایه ،كه لهمندااڵنی دوو ب����ۆ ش�����هش س���اڵ پهیو هندیهكی ب��اش
لهنێوان ی ال چ�������������هپو راس��ت��ی مێشك بوونی ههیه ،بلنك دهڵ��ێ��ت ،ك�ه لهڕاستیدا ئهم پهیوهندییهی لۆژیكو ه �هس��ت ل �هك��ات��ی گ��ۆران��ی وتندا بههێزتر دهبێت. لێرهدا بهبێ ههڵه گۆرانی وتن زۆر گرنگ نییهو نابێت مندااڵن زۆری��ان لێبكرێت، ئ �هوان دهبێت ئهو ههلهیان بدرێتێ چۆن حهزیان لێیه دهنگیان تاقیبكهنهوه.
دهرونناسی
21
ه نیشانیدهدات: ی سهمهر حاڵهتێك ی هـهیـ ه هـهمـوو كـهسـێـك دووالیـهنـ مایكل موسل ی و :عهتا محهمهد ساڵح ب��ی��ه��ێ��ن �ه پ��ێ��ش��چ��اوت ك����ه ل����هالی����هن ی �هك��ێ��ك ل �هدهس��ت �هك��ان��ت �هوه هێرش ب��ك��رێ��ت��ه س�������هرت ،ك�ه ب��ه ب����هردهوام����ی ه �هوڵ��ی زلهلێدانو چرنوقلێگرتنت ب��دات ،یاخود بچیته ناو دوكانێكو بتهوێت بۆالی ڕاس����ت ب���ڕۆی���ت ،ب���هاڵم ق��اچ �هك��ان��ت ب���ڕی���اردهدهن ب�����هالی چ���هپ���دا ب����ڕۆنو لهبازنهیهكدا واتلێبكهن بخولێیتهوه. هاوینی پێشوو لهكاتی ئامادهكردنی زنجیرهیهكی چوار ئهڵقهیی دهربارهی م��ێ��ش��ك ل��ه ()BBCدا، چ��اوم ك �هوت به(كارین ب���ای���رن) ،ك��ه دهی��ن��ااڵن��د ب���هدهس���ت (ن �هخ��ۆش��ی دهستی نامۆ)وه. دهس��ت��ی چهپیو ههندێكجار قاچی چهپی وا رهفتاریان دهكرد وهكو ئهوهی ك���ۆن���ت���ڕۆڵ���ك���راب���ن ل���هالی���هن ئهقڵێكی بێگانهوه. حاڵهتهكهی كارین زۆر سهرنجڕاكێشبوو ،نهك تهنیا لهبهرئهوهی نامۆبوو ،بهڵكو ل �هب �هرئ �هوهی ئ �هم حاڵهته پ��ێ��م��ان��دهڵ��ێ��ت ك��ه مێشك چ���هن���ده س �هرن��ڕاك��ێ��ش��ان �ه ئیشدهكات. حاڵهتهكه دوای ئهوه دهستپێدهكات كه كارین نهشتهرگهرییهكی مێشكی بۆ دهكرێت بۆ كۆنترۆڵكردنی سهرئێشهكهی كه لهتهمهنی
( )10س��اڵ��ی��ی�هوه دهستی بهسهر ژیانیدا گرتبوو. بهگشتی نهشتهرگهری چاككردنهوهی سهرئێشه پێكدێت ل �هدی��اری��ك��ردنو بڕینی بهشێك لهمێشك ك �ه نیشانه ئهلیكترۆنییه ناسروشتییهكه دهردهكات، بهاڵم كاتێك ئهم پڕۆسهیه نهتوانرا بكرێت ،یاخود نهتوانرا دهستنیشانی ناوچه تێكچووهكه ب��ك��رێ��ك ،ئ���هوا ن����هخ����ۆش����هك����ه ه��هن��دێ��ك شتی بنهڕهتی تری ب�����������ۆ
د هكرێت، ل���هح���اڵ���هت��� ی كاریندا ،نهشتهرگهرییهكهی ب��ری��ت��ی��ب��وو ل �هب��ڕی��ن��ی ئ �هو دهم������اره ش���ان���هی���هی كه ه �هردوو نیوهگۆی مێشك ب �هی �هك �هوه دهب�هس��ت��ێ��ت�هوه، ئ���هم���ه س��هرئ��ێ��ش��هك��هی
چ����اك����ك����ردهووه ،ب���هاڵم كێشهیهكی تهواو جیاوازی بۆ جێهێشت. س�����هرهت�����ا ه���هم���وو شتێك ب��اش دهرك����هوت، پاشان دكتۆرهكهی تێبینی رهوش��ێ��ك �ی زۆر ن��ام��ۆی تێداكرد. كارین دهڵێت كاتێك قسهم لهگهڵ دكتۆر ئ���ۆك���ۆن���ۆر
قۆپچهكانی كراسهكهم ی دهك�������ردهوه ،ل��هب��هرئ��هوه بهدهستی راست دهستمكرد ب �هداخ��س��ت��ن �هوهی ،ههركه وهس���ت���ام دهس��ت��ی چ�هپ��م دهستیكرد بهكردنهوهیان، بۆیه دكتۆرهكه تهلهفونێكی بهپهلهی كرد بۆ دكتۆرێكی ترو پێیوت (مایك دهبێت ههر ئێستا بهپهله بێی بۆ ئ��ێ��ره ،ك��ێ��ش�هی�هك��م��ان بۆ دروس��ت��ب��ووه ،ك��اری��ن بهد هستێكی
چ �هپ��ی دهكرد لهپڕ دكتۆرهكه پێیوتم (كارین ئهوه چی دهكهی؟ دهس��ت �هك��ان��ت جلهكانت لهبهر دادهكهنن). تا ئهو كاته هیچ ئاگام لهدهستی چهپم نهبوو كه
بێكۆ نتر ۆ ڵهو ه ل���هن���هش���ت���هرگ���هری���ی���هك���ه ههستاوهتهوه). ك������اری������ن دهڵ����ێ����ت ك��ات��ێ��ك ج��گ��ـ��ـ��ـ��ـ�هرهی�هك دادهگ��ی��رس��ی��ن��مو ل �هس �هر ت���هپ���ڵ���هك���ی ج���گ���هرهك���ه
دای��دهن��ێ��م ،دهس��ت��ی چهپم بهرهو جگهرهكه دهڕواتو ه���هڵ���ی دهگ��ـ��ـ��ـ��رێ��ت��هوه، ههروهها لهجانتاكامدا شت ئاگاشم دهردههـــێنێتو لێی نییهو ههر بهردهوامم لهڕۆشتن ،بهم شێوهیه زۆر شتم ونكردووه پێشئهوهی تێبگهم چی روودهدات. ئاسایدا لهمێشكێكی ه��هردوو نیوهگۆی مێشك پ�هی��وهن��ـ��ـ��ـ��ـ��دی ب �هی �هك �هوه دهك�����هن ل���هڕێ���گ���هی ئ��هو ت���ێ���ش���ووه دهزول���هی���ی���هی ك��ه ه������هردووالی مێشك بهیهكهوه دهبهستێتهوه، ن��ی��وهگ��ۆی چ��هپ كه كۆنتڕۆڵی دهس �تو قاچی چهپ دهكاتو وا رێ���دهك���هوێ���ت ك�ه شوێنی توانا زمانهوانییهكانیش ب������ێ������ت ،الی راس������ت������ی������ش ك����ه ك��ۆن��ت��ڕڵ��ی دهس���تو قاچی چ����هپ دهك����ات ب��هش��ێ��وهی��هك��ی سهرهكی بهرپرسه ل���هئ���اگ���ای���ـ���ـ���ـ���ی ب�������ۆش�������ای�������یو ش����ێ����وازهك����ان����ی ناسینهوه. ب�هداخ�هوه كارین نهشتهرگهرییهكه دوای ب��هش��ی راس���ت���ی مێشكی ن��ای��هوێ��ت ب��ك �هوێ��ت �ه ژێ��ر ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی الی چ�هپ��ی خۆشبهختانه مێشكــی، دك���ت���ۆرهك���ان���ی ك���اری���ن دهرم���ان���ێ���ـ���ـ���ـ���ـ���ـ���ك���ی���ان دۆزی��ـ��ـ��ـ��وهت �هوه ك��ه الی راستی مێشكی دهگهڕێنێتهوه ژێر كۆنتڕۆڵ. سهرچاوهBBC FOCUS:
22
گهردوون
گهردوون
23
سهردار عهبدولڕهحمان ئیبراهیم بهكالیۆریۆس لهزانست ی جوگرافیا
خۆر ئهستێرهیهكه لهو سهدان ملیار ئهستێرهیه ی كه لهخولگه ی ( )Galaxyئێمهدا ههن ،ك ه بهخولگهی رێگهی شیر ی ()milky way ناسراوه ،ئهم خولگهیه ی ئێمهش یهكێك ه لهزیاتر ل ه ( )100ملیار خولگ ه كه لهگهردووندا ههیه.
خۆرو زهوی
گهردوون
24
خۆر نزیكترین ئهستێرهیه ی لهگۆی زهوی��ی �هوه ناوهند ك��ۆم��هڵ��هی خ���ۆر (solar )systemتهنیا ()8.33 ی خ���ول���هی ت��ی��ش��ك�ی ل �هگ��ۆ زهوییهوه دووره. ی وات��ا رووناكی پێویست ی به ( )8.33خولهكی تیشك ههیه بۆ ئ��هوهی ل�هخ��ۆرهوه ی بگاته سهر رووی ههساره زهوی ،نزیكترین ئهستێره ی دوای خ����ۆر ئ �هس��ت��ێ��ره ( )proem centaurكه ی ( )4ساڵی تیشكی لهگۆ زهوییهوه دووره. ی خۆرو ئهستێرهكانی تر خولگهی رێگای شیریو ئهو گازو تۆزانهی كه لهنێوانیاندا ی ه �هی �ه ب�����هدهوری ن��اوهن��د خ��ول��گ��هدا دهس���وڕێ���ن���هوه، ئ���هو ئ �هس��ت��ێ��ران �هی دوورن لهناوهندی خولگهوه هیواشتر ی دهس��وڕێ��ن �هوهو خولگهیهك درێ�����ژت�����ر دهب������ڕن،خ������ۆر ( 17)2.6×10كم دووره لهناوهندی ئهم خولگهیهوه، ب���هخ���ێ���رای���ی ()220ك�������م ی ل �هچ��رك �هی �هك��دا ،ب����هدهور ن���اوهن���دی خ��ول��گ �هی �هك �هدا دهس��وڕێ��ت��هوه ،پێویستی به ( )250ملیۆن ساڵ ههیه بۆ ئهوهی یهكجار بسوڕێتهوه. خ��ۆر لهتهمهنی ()4.6 م���ل���ی���ار س����اڵ����هی خ���ۆی���دا توانیویهتی تا ئێستا ()18 ی ج���ار ب�����هدهوری ن��اوهن��د خولگهكهیدا بسوڕێتهوه. ی خ��������ۆر ب������هن������هوه دووهم��������ی ئ��هس��ت��ێ��رهك��ان دادهندرێت،چونكه بهشێك لهپێكهاتهكهی دهگهڕێتهوه ب��ۆ ئ �هس��ت��ێ��رهك��ان �ی پێشوو ك �ه ت�هن��ی��ا ل�هه��ای��درۆج��ی�نو ی هلیۆم پێكهاتووه .بهشێك ت��ری پێكهاتهكهی بریتین لهو توخمانهی كه كێشیان گ��ران��ت��ره ،وهك ك��ارب��ۆنو ن��ای��ت��رۆج��ی �نو ئۆكسجین، ی ت��وخ��م�ه ك��ێ��ش گ��ران�هك��ان� ی پێكهاتهی خ��ۆر لهئهنجام تهقینهوهی یهكهمی ئهستێره تهمهن كورتهكان دروستبوو
گهردوون
ی ك �ه ف��رێ��دراب��وون �ه بۆشای ن��ێ��و ئ��هس��ت��ێ��رهك��ان ،خ��ۆر ئهستێرهیهكی ورشهداره بریتییه لهتۆپهڵهیهكی كڵپهدار كه لهتهقینهوهیهكی بهردهوامدایه لهئهنجامی ئهو كارلێكردانهوه ن��اوهك��ی��ان��ه پ��هی��دادهب��ێ��ت، ك����ه ل���هك���رۆك���ی خ�����ۆردا ی هایدرۆجین روودهدات، ن���اوك���رۆك دهگ���ۆڕێ���ت بۆ ه��ل��ی��ۆم ،ئ�هس��ت��ێ��رهن��اس�هك��ان ی لهو بڕوایهدان هایدرۆجین ناوخۆر لهماوهی ( )7ملیار سساڵدا كۆتایی دێت ،ئهمهش ئ��هوه دهگهیهنێت ك�ه خۆر ناتوانێت بهبهردهوامی وزهو تیشكبداتهوه.
ههسارهی زهوی ،ههروهها ژیانی ههموو شتێكیشی پێوه بهنده. ی چهند تایبهتمهندییهك گشتی خۆر ی -1خ�������ێ�������رای������� ی خوالنهوهی لهناوچهی هێڵ ی�هك��س��ان�ی ( )24.5رۆژو نیوه. -2لهجهمسهر هكاندا خێرایی خوالنهوهی دهگاته ( )36رۆژ. -3دووری خ���ۆر ل �هزهوی��ی �هوه ()152-147 ی ملیۆن/كم ،واته یهك یهكه فهلهكی. -4ق����هب����ارهی خ��ۆر
ی رووهك���هی ( )6000پله سهدییه. ی -10گ�هرم�ی ن��اوهن��د خۆر نزیكهی ( )15ملیۆن پلهی سانتیگراده. -11ق��ورس��ای��ی خ��ۆر ی ( )333400ئ���هوهن���ده قورسایی زهوییه. -12ب���ۆ ی��هك��هم��ج��ار پ �هڵ �هك��ان �ی خ���ۆر ل��هالی��هن زان��ای بهناوبانگی (گالیلۆ) ی لهساڵی ()1610دا بههۆ تهلسكۆبهوه ئاشكرا كرا. ی -13دهرك�����هوت�����ن����� پهڵهی خۆر بهشێوهی خوله ه���هر خ��ول �هی ( )11س��اڵ دهخایهنێت.
خ����ۆر ئ �هس��ت��ێ��رهی �هك �ه دهسوڕێتهوه بهدهوری زهوییو خ���ۆی���دا ل�هه�هم��ان��ك��ات��ی��ش��دا ی گهرمیو رووناكی ب�هزهو ی دهبهخشێت كه رهگهزێك گرنگی س �هرچ��اوهی ژیانه، ه �هروهه��ا لهشوێنێكی ت��ردا بهم شێوهیه پێناسهی كراوه، دهڵ��ێ��ت خ��ۆر ئهستێرهیهكه ب�������هردهوام ل��هج��ووڵ��هدای��ه ب���������������هدهووری خ�����ۆیو ی ههسارهكانی تری كۆمهڵه ی خ����ۆر ،ب����هاڵم ب��هگ��وێ��ره دووریو نزیكیان جیاوازیان ی ه �هی �ه ،ك���اری دابینكردن روون����اك����یو گ �هرم��ی��ی �ه بۆ
ی ( )3.1ل �هق �هب��ارهی زهو گهورهتره. ی -5ت������ی������رهك������ه ( )1.390000ك��م ،وات��ا ی ( )1.9جار لهتیرهی زهو گهورهتره. -6ت��ی��ش��ك �هك �هی به ( )8.23خولهك دهگاته سهر رووی زهوی. -7ت��ی��ش��ك��ی خ���ۆر لهیهك چركهدا ()300.000 كم دهبڕێت. ی -8ب�����������������هدوور ی ( )800.000كم ،گڕهكه باڵو دهكاتهوه. -9پلهی گهرمی سهر
-14پلهی گهرمی خاڵه رهش�هك��ان�ی خ��ۆر ()4000 پلهی سهدییه. -15ق����هب����ارهی پ �هڵ �ه رهشهكانی خۆر ()50000 كم. -16خ��ۆر ه �هر ()10 س�����اڵ ب����ۆ ( )11س���اڵ گ �هرم��ت��ری��ن وزهی دهگ��ات �ه لووتكهی توندوتیژی كه زۆر ی ب��واری سرووشتیو مرۆی دهههژێنێت. -17ل��هی��هك چ��رك �هدا ( )616م���ل���ی���ۆن ت���هن هایدرۆجین دهبێته ()916 ملێۆن تهن هلیۆم.
ی -18هێزی راكێشان ی خ���ۆر ( )28ج���ار ل���هوه زهوی گهورهتره. ی -19ت �هق��ی��ن �هوهك��ان � تیشكی خ��ۆر لهیهك رۆژدا ( )53.222.404.000تهن هایدرۆجین دهسووتێنێتو دهیگۆڕێت بۆ هلیۆم. -20تهنیا لهیهك چركهدا ( )4.000.000ملیۆن تهن وزه دهردهپهڕێنێت. ی -21ن���اوهن���دی چ��ڕ زهوی بریتییه ل�هچ��ڕی ئاو ی (1گم/سم ،)2بهاڵم ئهوه خۆر (.)1.4 ی -22بڕی ئهو وزهی�ه ی كه رۆژان �ه بهر گۆی زهو دهكهوێت بریتییه له (2000 ی ی�هك�هی /ك��ال��ۆری/س��ح��ره حهراری /سم.)2 -23ت��ی��ش��ك �ی خ���ۆر تیشكێكی س��پ �ی ش �هپ��ۆل ی كورتی بینراوه ،بهاڵم دانهوه تیشكی خۆر لهزهوییهوه بۆ ی ئاسمان بریتییه لهتیشكێك ی ژێر سووری شهپۆل درێژ نهبینراو. -24خۆر ( )190جار لهتیرهی زهوی گ �هورهت��ره، ههروهها خۆر لهماوهی ()25 ی رۆژدا خ��ول��ێ��ك ب����هدهور خ��ۆی��دا دهك���ات ،لهڕاستیدا خ��ۆر ( )400ج��ار لهمانگ گهورهترهو ( )400جاریش لهزهوی دوورتره. ی چهند زانیاریهكی گشت دهربارهی ههسارهی زهوی: ی -1ت�����ی�����رهك�����ه ()12.756.28ك���������م وات��ه ی ()7.973میل ،لهسهر هێڵ یهكسانی. -2ناوهندی دووری خۆر ل�هزهوی ()149.597.890 كم. ی -3ق����هب����ارهی زهو ()1.083.200.000.000 كم.3 -4بارستایی (5.973. 700.000.000.000.000 ).000.00كلغ. -5چڕی زهوی (5.515 گرام/سم.)3
ی -6ب���هرزت���ری���ن پ��ل�ه گ �هرم �ی ل�هس��اڵ�ی ()1922 ی ت���ۆم���ارك���راوه لهوێستگه ی (عزیزیه) لهلیبیا كه پله ی گهرمی گهیشته ( )58پله سهدی. ی -7ن��زم��ت��ری��ن پ��ل �ه گهرمیش كه ت��اوهك��و ئێستا ی ت���ۆم���ارك���راب���ێ���ت ل �هس��اڵ � ( )1983بووه ،له (فستۆل) ل �هج �هم��س �هری ب��اش��وور كه ی دهك�هوێ��ت�ه س �هر هێڵی پان ی ()78ی ب��اش��وور ،كهپله گ �هرم �ی گهشته ()88،3- پلهی سهدی . ی -8ل�ه ( )%78بهرگ ی گازی زهوی بریتییه لهگاز (نایترۆجین) ( )%21بریتییه لهگازی ئۆكسجین. ی -9ن����اوهن����دی پ��ل �ه گهرمی سهر رووهكهی ()15 پلهی سهدییه. -10پ �هس��ت��ان �ی ه���هوا ( )1.013باڕ. ی خ��ێ��رای �ی س���وڕان���هوه ی لهناوچهی كهمهرهی زهو ( 11.18كم/چركه). ی -11چ���ێ���وهی زهو ی ل�هن��اوچ�هی هێڵی یهكسان ( )40.066كم. ی -12چ���ێ���وهی زهو ی ل���هه���هردوو ج�هم��س�هرهك�ه ()39992كم. ی -13ت���ی���رهی زهو ی ل�هن��اوچ�هی هێڵی یهكسان ()12.753كم. ی -14ت���ی���رهی زهو ل����هه����هردوو ج �هم��س �هرهك �ه ( )6.376كم. ی -15نیوهتیرهی زهو لههێڵی یهكسانی ()12.710 كم. ی -16نیوه تیرهی زهو ی ل���هه���هردوو ج�هم��س�هرهك�ه ()6.355كم. ی -17سوڕانهوهی زهو ب����هدهوری خ���ۆردا ()365 رۆژو ( )5س�هع��ات ()48 دهقیقهو ( )46چركه. ی -18س�����وڕان�����هوه بهدهوری خۆردا ()66.700 میل /سهعات ()107.320
كم ،لهسهعاتێكدا. ی خ���ۆر س �هرچ��اوهی �هك � ی س �هرهك �ی وزهی���ه لهبهرگ گ��ازی��دا ب �هش��داری دهك��ات، ی بهڕێژهی ( )%99.97لهوزه ی ب��هره��هم��ه��ات��وو ل �هب �هرگ � ی گ����ازی����دا ل���هس���هر روو ی زهوی ،سهرچاوهكانی تر ی وزه ل �هس �هر رووی زهو كهمتره له ( )%03كهبریتییه لهسهرچاوهكانی ت��ری وزه وهك: ی -1وزهی ناوجهرگه زهوی /ئ �هم وزهی���ه بریتییه ل �هوزه سرووشتییهكانی ناو ناخی زهوی وهك (بوركان، نافوورهكان ،ئاوی ژێرزهوی، گازه گهرمهكان). ی وزه -2 ی ه���هس���ارهك���ان /وزهی���هك��� ی دی��اری��ك��راوه لهڕووبهرێك بهرفراوانی زهویدا. -3وزهی ههڵكشانو ی داكشان /ههڵكشانو داكشان ی دهری���اك���ان پ�هی��وهن��دی��ی�هك� ی فیزیاییهو پهیوهندی بهجووڵه مانگهوه ههیه كه لهڕۆژێكدا ی دووج��ار ئهم دیاردهیه بهد دهكرێت ،بهتایبهتی لهڕووكاره ئاوییهكاندا ،ئهم وزهیهش لهو ش��وێ��ن��ان�هدا ب���هدی دهك��رێ��ت ی كه رووكارێكی بهرفراوان ن��اوچ�ه كهنارییهكانی تێیدا بهدی بكرێت. تیشكی خ��ۆر بهرپرسه ل���هڕاپ���هران���دن���ی س��هرج��هم ئ���هو گ��ۆڕان��ك��اری��ی �ه ك �هشو ئ����اووه����هوای����ی����ان����هی ك�ه ی ل��هس��هر ه���هس���ارهی زهو ی روودهدهن ،وهك (تێكچوون ب����اروودۆخ����ی ئ���اووه���هوا دهرك���هوت���ن���ی ه���هورهك���ان، باران بارین ،با ،چهخماخه، ه����هورهب����روس����ك����ه.... ی هتد) بێگومان هۆكارێك ی س �هرهك��ی��ش �ه ب��ۆ ج��ووڵ �ه بهرگی گ��ازیو گۆڕانكارییه كهشییهكان. ی گ��واس��ت��ن �هوهی تیشك ی خ��ۆری��ش ب��ۆ س���هر زهو به ( )3ك��رداری سهرهكیدا تێپهردهبێت كه بریتین له:
-1گ�������هی�������ان�������دن (.)CONDUCTION -2گ����واس����ت����ن����هوهو ی ه���هڵ���گ���رت���ن���ی گ����هرم���� ب������هه������ۆی ه������������هواوه. (.)CONVENCTION -3ت���ی���ش���ك���دان���هوه (.)RADIATION ی خۆر كوتلهیهكی گهوره گ �هرم �ی روون��اك��ی گازییه، ت��ی��رهك�هی ()1.300.000 ك���م .ب����هب����هراورد ل �هگ �هڵ زهوی ب �هس �هدان ه�هزارج��ار گ �هورهت��ره لهتیرهی زهوی، ناوهندی پلهی گهرمی سهر ی رووهكهشی ( )5700پله سهدییه ،به ب��هراورد لهگهڵ
25
(INFRARED
ژێ��رس��وور .)RADIATION پهیوهندی نیوان خۆرو زهوی: دی�����اره ئ��اش��ك��رای��ه كه ه��هس��ارهی زهوی یهكێكه ی له نۆ ههساره گهڕۆكهكان ی ن���او سیستهمی ك��ۆم�هڵ�ه خ��ۆر ك �ه ب����هدهوری خ��ۆرو ی خۆیاندا دهسوڕێنهوه بهپێ سیستهمێكی گهردوونی. تێكڕای م��اوهی نێوان ی خ�����ۆرو زهوی ن��زی��ك �ه ( )149،7ملێۆن/كم،بهاڵم ی ل�هب�هر ئ���هوهی گ��ۆی زهو ب�����هدهوری خ����ۆردا ل�هس�هر خولگهیهكدا دهس��وڕێ��ت �هوه
بهرزترین پل ه ی گهرم ی لهساڵ ی ()1922 تۆماركراوه لهوێستگ ه ی (عزیزیه) لهلیبیا ك ه پل ه ی گهرم ی گهیشت ه ( )58پل ه ی سهدی پلهی گهرمی زهوی ،خۆر ب���هوه دهش��وب��ه��ێ��ن��درێ��ت كه ی بریتیبێت له تهقینهوهیهك ی بۆمبی ئهتۆمی لهناو خود خۆیدا بۆ بهرههمهێنانی وزه. لهڕێگای كارلێكی كیمیاییهوه، ی ك�ه ههڵدهستێت بهگۆڕین گ�هردی��ل�هی هایدرۆجین بۆ بهرههمهێنانی گازی هلێۆم، ی خ��ێ��رای��یو ب�ڵاوب��وون��هوه وزهی خ��ۆر ل �هگ �هردوون��دا ل���هس���هر ش���ێ���وهی ش �هپ��ۆل �ه ی ج��ی��اوازی��ی�هك��ان�ه ،كهخێرا ت��ی��ش��ك دهخ �هم��ڵ��ێ��ن��درێ��ت ب���ه ( )300.000ك��م/ لهچركهیهكدا. تیشكی خۆر لهچهندین ت��ی��ش��ك�ی رهن����گ ج���ی���اوازو شهپۆل جیاواز پێكهاتووه كه درێژی شهپۆلهكانیان بریتییه له ( )4 -0.1.7مایكرۆن لهوانه: ی -1تیشكی س�هروو وهن���هوش���هی���ی (ULTAR .)VIOLET RADIATION ی -2ت������ی������ش������ك������ (RISIBLE روون����اك����ی .)RADIATION ی ت����ی����ش����ك���� -3
بهپلهی ( )23،5ههندێك ك���ات خ���ۆر نزیكدهبێتهوه ل �هه �هس��ارهی گ��ۆی زهویو ههندێك كاتیش بهپێچهوانهوه لێی دووردهكهوێتهوه. ی ل���ه ()3ی ك��ان��وون�� دووهم خۆر لهههموو كاتێك زیاتر لهگۆی زهوی نزیكتره. ی كهماوهی نێوان خۆرو زهو یهكسانه به ( )147ملێۆن/ كم. له ()3ی تهمووز خۆر ب��هپ��ێ��چ��هوان��هوه ل �هه �هم��وو ی كاتێكی ت��ر ل �هگ��ۆی زهو دوورتره ،كه ماوهی نێوانیان بریتییه له ( )152ملێۆن/كم. دهب������ێ������ت ئ����هم����هش ل�����هی�����ادن�����هك�����هی�����ن ك��ه دوورك���������هوت���������ن���������هوهو ن���زی���ك���ك���هوت���ن���هوهی خ��ۆر ی ل��هه��هس��ارهی گ���ۆی زهو ی ك��اردهك��ات��ه س���هر خێرای ی س���وڕان���هوهی گ���ۆی زهو بهدهوری خۆردا. گ����ۆی زهوی ك��ات��ێ��ك ی لهخۆر نزیكدهبێتهوه (زستان نیوه گۆی باكوور) خێراتر دهسوڕێتهوه ئهمهش دهبێته ی م���ای���هی ك���ورت���ی وهرز
زستان لهنیوه گۆی باكوور، ی ب��هاڵم كاتێك گ��ۆی زهو لهخۆر دووره (هاوینی نیوه گ���ۆی ب���اك���وور) هیواشتر دهسوڕێتهوه ،ئهمهش دهبێته مایهی درێژی وهزی هاوین لهنیوه گۆی باكوور. ی (ماوهی كورتو درێژ وهرزهك��ان�ی هاوینو زستان لهههردوو نیوهگۆی باكوورو ی باشووری زهوی بهنزیكه ( )8رۆژ خهمڵێنراوه. سهرچاوهكان: oxford clearrners -1
pocket dictionaey.fourth .edition.2008.p 445
-2
cambridg
d i c t i o n a r y. a u d i o learners.
advanced
.Three edition.2008
-1د .نعمان شعادة، علم المناخ ،الطبعة الثانیة، مطبعة ال��ن��ور النموذجیة، االردن ،1983 ،ص -61 .81 -2د .حمید مجول ي النعیمی ،الحیاة الزكیة ف الكون ،الطبعة االول ،الدار الحریة للطباعة ،وزارة الثقافة واالع��ل��ام ،ب���غ���داد،1989، ص.21 -5ئ��������هژی چ���هت���ۆ ی ح��هس��هن ،گ����هڕان ب���هدوا ژیان لهگهردووندا ،ههولێر، .2004ال.36 -6پ .د .ئازاد محهمهد ی امین نهقشبهندی ،جوگرافیا ی ك�هش��وو ئ��اووه��هوا ،بهرگ ی یهكهم،چاپی یهكهم،چاپخانه حهمدی ،سلێمانی.2007، ال.46-42 -7رژان������دار راج��ی��و، وهرگیرانی هێمن حمهشریف، ی بهناوبانگترین دۆزینهوهكان ج���ی���ه���ان ،چ���اپ���ی ی���هك���هم، چاپخانهی ئهژین.2010 ، -8سهردار عبدالرحمن، رۆژن���ام���هی زان��ی��ن ،ژم���اره ( ،)1ك���ۆل���ی���ژی زان��س��ت �ه م��رۆڤ��ای �هت��ی��ی �هك��ان -ران��ی �ه، .2007
26
تهندروستی
تهندروستی
دكتۆر جهالل عهنانی پسپۆڕی نهخۆشییهكانی پێست لهقاهیره وهرگێڕانی :سامان غهفور
ر رووتاوه، یاوانی سه پ بههێزترن هسێكسدا ل
لهوانهیه قژ رووتانهوه بهشێوهیهكی كاتی نهبێته كێشه ،چونكه سهرلهنوێ دهڕوێتهوه ،بهاڵم كاتێك قژ لهناوچهیهكی دیاریكراوی س�����هردا دهوهرێ�������ت ،ی��ان ب����هت����هواوی پ��ێ��س��ت��ی س �هر دهردهك�����هوێ�����ت ،ب��ری��ق�هی تێدهكهوێتو لوس دهبێت، لێرهوه كێشه دهستپێدهكات. رووتانهوهی قژی سهر دی��اردهی �هك��ی ب��هرب�ڵاوه.. ت �هن��ان �هت ه �هن��دێ��ك ك�هس ب �هن �هخ��ۆش��ی دان��ان��ێ��ن تا چ��ارهس �هر بكرێت ،بهڵكو دهڵێن دیاردهیهكی وابهستهیه بهپیربوونی مرۆڤهكانهوه.. چ نهخۆشییهكی پێست بێت، ی��ان دی��اردهی��هك ،پێویستی بهگرنگیپێدان ههیه. س������هر رووت������ان������هوه ل�هپ��ی��اوان��دا ب �هالوازب��وون��ی م��ووی سهر دهستپێدهكات لهههردوو هێڵی الجانگو ك �هم��ێ��ك ت �هپ��ڵ �ه س���هر بۆ دواوه ..لهكاتێكدا دیاردهكه پێشدهكهوێت ،تووكی سهر دهك��ش��ێ��ت �ه دواوه ل���هالی ه���هردوو هێڵی الجانگدا، قژ لهلوتكهی سهردا لهنێوان ئهم دوو هێڵهدا كهمدهكاتو ئیتر بهرهو نهمان دهچێتو سهر لهلوتكهكهیدا مووی پ��ێ��وهن��ام��ێ��ن��ێ��ت ،ل �هه �هم��وو الكانییهوه بهپاشماوهی قژ دهوردهدرێت. ه�����������هروهك دك���ت���ۆر ج����هالل ع��ان��ی پ��س��پ��ۆڕی ن �هخ��ۆش��ی��ی �هك��ان��ی پێست لهپزیشكی ق�هس��رو عینی، دهڵ��ێ��ت س���هر رووت���ان���هوه بهدرێژایی س�هدهك��ان بهبێ زانینی هۆكارهكانی روودانی ب �هن��ادی��اری م��اون �هت �هوه.. ههندێكیان گ�هڕان��دی��ان�هوه بۆ لهسهركردنی ك�ڵاو بۆ ماوهیهكی درێژ ،ههندێكیتر دهی��ب��هس��ت��ن��هوه ب����هزۆری سێكسییهوه.. توانستی ئهوانیتر وتیان بهڵگهیهكه بۆ ب �هرزب��وون �هوهی رێ��ژهی زیرهكی .ب�هاڵم توێژینهوه
ن���وێ���ك���ان س��هل��م��ان��دی��ان ههموو ئ�هم بیرو ب��اوهڕان�ه ه��ی��چ ب��ن �هم��ای �هك��ی��ان نییه لهتهندروستیدا. دهك��رێ��ت هۆكارهكانی سهر رووتانهوه كۆبكرێتهوه لهسێ خاڵدا ئهوانیش. یهكهم :هۆرمۆنهكانی نێرینهیی س������هر رووت������ان������هوه روودهدات لهژێر كاریگهری هۆڕمۆنهكانی نێرینه ،چونكه ئهم جۆره هۆڕمۆنانه دهبنه ه��ۆی رووت��ان �هوهی مووی س����هر ،ب �هپ��ێ��چ �هوان �هش �هوه چ������ڕب������وون������هوهی م���وو لهناوچهكانی تری لهشدا، رووت������ان������هوهی ق���ژ ل��هم ح��اڵ �هت �هدا ب�هه�هم��ان شێوه پشتدهبهستێت ب�هه��ۆك��اره بۆماوهییهكان. ئ��������هم ج����������ۆره ق��ژ رووت��ان��هوهی��ه ل�هب��ن�هڕهت��دا لهنێرینهكاندا روودهدات، لهمێینهكاندا روونادات ههتا تهمهنی نائۆمێدی لهژناندا، لهههندێك حاڵهتدا كاتێك رێ��ژهی هۆڕمۆنی نێرینهیی لهخوێنیاندا بهرزدهبێتهوه.. لهبهر ئهم هۆكارهشه سهر رووت���ان���هوه لهمێینهكاندا دهردهكهوێت. ه����ۆك����اری دوهم: بۆماوهیی بۆماوه رۆڵێكی گرنگ دهبینێت ل��هڕوودان��ی سهر رووتانهوهدا. ه�����هب�����وون�����ی س����هر رووت��ان �هوه لهیهك خێزاندا دڵنیاماندهكاتهوه ئهم حاڵهته دهگوازرێتهوه بۆ نهوهكانی دواتری ئهو خێزانه. ه��ۆك��اره بۆماوهییهكان چ�������ڕدهب�������ن�������هوه ل�����هو كرۆمۆسۆمانهی ههڵگری ئ �هم سیفهته ب��ۆم��اوهی��ی�هن، وات����ه ه �هڵ��گ��ری سیفهتی س �هر رووت���ان���هوهن ،م�هرج ن��ی��ی �ه ب�����اوك ،ی����ان ب��اپ��ی��ر ت��ووش��ی س��هر رووت��ان��هوه بووبن ههتا سیفهتی سهر رووت���ان���هوهی ب��ۆم��اوهی��ی��ان
ب����هس����هردا ب��س �هپ��ێ��ن��رێ��ت، چونكه دهك��رێ��ت سیفهته بۆماوهییهكان بهشاراوهیی ب���م���ێ���ن���ن���هوه ب����ۆ چ��هن��د ن �هوهی �هك دوات��ر جارێكیتر ل�هن�هوهی�هك��ی دی��اری��ك��راودا دهربكهوێتهوه ،یان دهكرێت چهند بازدانێكی بۆماوهیی بۆماوهییهكاندا لهسیفهته روویدابێت بهتایبهت لهو نهوهیهدا ،ئینجا ئهم سیفهته ن��وێ��ی�ه دهگ���وازرێ���ت���هوه بۆ نهوهكانی دواتری. سێیهم :پیربوون پ��ی��رب��وون هوكارێكی بنهڕهتییه لهدهركهوتنی سهر رووتانهوهدا. لهكاتێكدا تێپهڕبوونی لهزیادبووندایه، ساڵهكان ههتاوهكو تهمهنی مرۆڤهكان زی��ادب��ك��ات ژم����ارهی ئ�هو ن��اوچ��ان �هی س���هر ت��ووش��ی ق����ژ رووت������ان������هوه دهب����ن زیاددهكات. ل��هڕێ��گ��هی پشكنینی پزیشكییهوه دهزانرێت ،كه هۆكاری قژ رووتانهوهكه هۆڕمونییه بۆماوهییهكانه، یان هۆكارێكی تره ،ئهمهش لهڕێگهی دابهشكردنی سهر رووتانهوهكهو ئهو شوێنهی تووشی بووه. وهك ب��������اوه س����هر رووتانهوه بهكهمبوونهوهی قژ دهستپێدهكات لهههردوو الی ن��اوچ �هوان �هوه ،ئینجا ناوهڕاستی سهرو كهمێكیش بۆ دواوه .دوات��ر قهبارهی ئ �هم ناوچانه زی��اددهك��ات، بهشێوهیهكی یهكلهدوای یهك بهپێی تێپهڕبوونی تهمهن. ل��ێ��رهش��دا دی����اردهی قژ رووت���ان���هوه دهردهك��هوێ��ت لهگهڵ بڕێكی ك �هم له قژ لهههردوو الی سهرو بهشی پشتهوهی. د .ج������هالل ع��ان��ی ئاماژه بهوهدهكات ،كاتێك س �هر رووت��ان��هوه لهپیاودا دهستپێدهكات ماوهی كۆتایی پ��ێ��ه��ات��ن��ی دی��اری��ن��هك��راوه، چ��ون��ك �ه ق���ژ رووت����ان����هوه
27
ل �هپ��ی��اوان��دا ب�هش��ێ��وهی�هك��ی ناڕێك روودهدات. لهههندێك كهسدا قژهكه بهڕێژهیهكی خێراو بۆماوهی چهند رۆژێك دهڕووتێتهوه، ئ��ی��ن��ج��ا ب����ۆ م���اوهی���هك���ی دیارینهكراو قژ رووتانهوهكه دهوهستێت. ق��ژ رووت����ان����هوه ب��هوه جیادهكرێتهوه ئهو مووهی دهڕووت��ێ��ت �هوه م��ووی نوێ ج��ێ��ی ن��اگ��رێ��ت �هوه ،ئ�هگ�هر جێگهشی بگرێتهوه ئ �هوا ت��اڵ�هك��ان��ی ب��اری��كو الواز دهب���ێ���ت ..ب���هم ش��ێ��وهی�ه ه����هرج����اره ب���ڕێ���ك ل �هق��ژ دهڕووت���ێ���ت���هوهو پ��ڕی�هك�هی نامێنێت ههتا كۆتایی پێدێت سهر بریقهی تێدهكهوێت. خ���ۆش���ب���هخ���ت���ان���ه ق��ژ رووت������ان������هوه ل���هژن���ان���دا م�هت��رس��ی��ی�هك�هی ك�هم��ت��رهو درهن��گ��ت��ر دهردهك����هوێ����ت لهپیاوان. لهگهڵ ئ �هوهی زانایان رۆڵ��ی هوڕمۆنی نێرینهیی لهقژ رووت��ان �هوهدا دهزان��ن، بهاڵم تائێستاش نهیانتوانیووه ك��اری��گ�هری ئ �هم هۆڕمۆنه نههێڵن. ئ �هم �ه ل�هح��اڵ�هت��ی س�هر رووت�����ان�����هوهی پ��ی��اوان��ی بۆماوهیی ،بهاڵم لهههندێك ح��اڵ�هت��ی ق��ژ رووت���ان���هوهی خانمان دهك��رێ��ت ناڕێكی رێ�������ژهی ه���ۆڕم���ۆن���هك���ان چ��ارهس��هرب��ك��رێ��ت ،ه�هت��ا ق��ژهك��ه ب��گ��هڕێ��ت��هوه س �هر گهشهی سروشتی خۆی. ل �هه �هن��دێ��ك ح��اڵ �هت��دا ق���ژ رووت����ان����هوه ك��ڕێ �شو چ���هوری���ی���ه دهردراوی رژێنهكان بهیهكهوه تووشی پێستی سهر دهبن ،كڕێشو چ����هورهك����ان دهردراوه ب �هئ��اس��ان��ی ل �هڕێ��گ �هی ئ�هو پاكژكهرهوه سرووشتیانهی قهترانیان تێدایه چارهسهر دهكرێن ،س �هرهڕای ئهمهش چارهسهركردنی ئهم حاڵهته ك��ارن��اك��ات��ه س���هر رێ���ژهی رووتانهوهی قژی سهر.
زان�������ای�������ان ب����ۆی����ان دهرك��هوت��ووه بهكارهێنانی م�������اددهی م��ی��ن��ۆك��س��ی��دی��ل ی��ارم��هت��ی ق���ژ رووان������هوه دهدات لهههندێك حاڵهتی ق��ژ رووت����ان����هوهی ج��ۆری ب��ۆم��اوهی��دا ئ �هگ �هر رۆژی دووج��������ار ب��هك��اره��ێ��ن��را ب �هش��ێ��وهی �هك��ی ب�����هردهوام ب �هدرێ��ژای��ی ت �هم �هن ،ئهگهر نهخۆشهكه لهبهكارهێنانی وهس���ت���ا ،ق���ژ رووت����ان����هوه سهرلهنوێ دهستپێدهكاتهوه. كێشهی ئهم دهرمانهش ئ��هوهی��ه بهكهڵكی ههموو ج��ۆرهك��ان��ی ق��ژ رووت��ان �هوه ن��ای �هت س��هرب��اری ئهمهش گ���ران���ی ن��رخ��هك��هی��هت��ی، ك��ارگ�هك��ان��ی وهبهرهێنانی دهرم����ان����ه گ���ی���راوهی���هك���ی نوێیان دروس��ت��ك��ردوه ،لهم دهرم���ان���هی ئێستا باشتره ب��ۆ چ��ارهس �هرك��ردن��ی سهر رووتانهوهی پیاوانو خانمان، دهرك��هوت��ووه بهكارهێنانی بهچڕی ( )%5لهبری ()%2 ئهنجامی باشتری ههیه لهقژ رووتانهوهی پیاواندا. ب���������هاڵم دهرم�����ان�����ی دووهم بهناوی فینستیراید 1م����ل����گ����م ل����هش����ێ����وهی ق �هت��رهدا چ��ارهس �هری سهر رووتانهوهی پیاوان دهكات، بهمهرجێك بهدرێژایی تهمهن بهكاربهێنرێت. س������هرك������هوت������ن������ی س��هل��م��ێ��ن��دراوه ب���هڕێ���ژهی ()%70ی حاڵهتهكان. چ��ارهی��هك��ی��ت��ر ب���ۆ قژ رووت���ان���هوه ه �هی �ه ئهویش روان��دن��ی ق��ژه ،تێیدا بهشی زۆر ورد لهپێستی پشته سهر دهگوازرێتهوه بۆ ئهو بهشهی پێشهوه قژی پێوه نهماوه. ئاشكراشه ئهو بهشهی لهپشته س �هر الب���راوه ئیتر قژ تێیدا گهشه ناكات بۆ چارهسهری ئهمهش قژهكهی تهنیشتی درێژ دهكرێتهوه تا دایبپۆشێت. س����هرچ����اوه گ���ۆڤ���اری تهبیبی خاس ژماره 455
تهندروستی
28
توێژهران بڕی كالۆری (گهرمۆكه)ی بهكارهاتوو لهكاتی نووستنو بهخهبهربووندا دهپێوون.
ستیفن ئۆرنێس وهرگێرانی :لڤینی زانستی
ه لهكاتی خهوتندا پاراستنی وز ه هۆی قهڵهوی زۆر خهوتن ،دهبێت رۆژێ���ك ،شهش ك����ات����ژم����ێ����ر پ��ێ��ش ئ �هوهی بخهون پێنج پ���ی���اوو دوو ژن، ك �ه میوانی زانستی ن �هخ��ۆش��خ��ان �هی �هك��ی ك����ۆل����ۆرادۆرب����وون، ت��ێ��س��ت��ك��ران ئ����هوان چوونه ناو ژورێكی ئ���ام���ادهك���راوهوه بۆ م��اوهی چ��وار شهوو س����ێ رۆژ ،ب �هب��ێ نووستن مانهوه ،لهو ماوهیهدا ت���وێ���ژهرهك���ان زۆر ب���هوردی چاودێرییان دهكردن. زاناكان دهیانویست بڕی وزهی كهڵكلێوهرگیراو لهالیهن كهسهكانهوه ،لهكاتێكدا ههموو شهوهكه بهخهبهربوون بپێون. لهسێههم ش���هودا ح�هوت كهسه بهشداربووهكه دهستیان كرد بهخوێندنهوهو سهیركردنی فیلمو ق��س �هك��ردن ،بهكورتی ههموو شتێكیان دهك��رد جگه
لهنووستن ،لهم تاقیكردنهوهدا زاناكان بینیان ،ئهگهر كهسێك لهشهوێكدا بخهوێت ()١٦١ كالۆری وزه پاشهكهوتدهكات، وات �ه ئهگهر كهسێك لهشهودا بهخهبهربێت ( )١٦١كالۆری وزهی زی��ات��ر بهكاردههێنێت، بهپێی خ��واردهم �هن��ی)١٦١( ، كالۆری بهرانبهره بهخواردنی مۆزو نیوێك ،یان ههمبهرگرێكی چ �هور ،كه بهرانبهره ب �هوزهی بهكارهاتوو ،بۆ ( )٣٠خولهك دروێنهی گیایی بۆ مهرومااڵت، ی��ان ( )٤٠خ��ول �هك پاسكیل لێخۆڕین. ئهم لێكۆڵینهوه بۆ یهكهمجاره ئهنجامدهدرێتو ب��ڕی وزهی بهكارهاتووی جهسته لهماوهی ( )٢٤ك��ات��ژم��ێ��ردا ب����هوردی دهپێورێت ،بۆیه جهستهی مرۆڤ كاتێك بهخــهبهره زیاتر لهكاتێك نووستووه وزه بهكاردههێنێت، كهوابوو ئایا بۆ كهمكردنهوهی ك��ێ��ش ب��اش��ت��ر نیـــــیه زی��ات��ر
بهخهبهر بین؟ لهڕاستییدا ئهگهر كهسێك بیهوێت ب �هم ش��ێ��وازه كێش كهمبكات ئهنجامی پێچهوانه وهردهگ��رێ��ت ،لێكۆڵینهوهكانی پێشووتر خ�هوت��ن ب��ۆ م��اوهی دوورودرێ����ژی����ان دهب �هس��ت �هوه بهقهڵهوییهوه ،كه ئهو بارۆدۆخهیه دهب��ێ��ت ب�هه��ۆی كێشی زۆرو كێشه تهندروستییه ترسناكهكان، ب �هاڵم ل�هم توێژینهوهدا دوای ئهوهی بهشداربووهكان ههموو ش���هوهك���ه ب��هن��هخ��هوت��ووی��ی هێڵدرانهوه ،دواتر مۆڵهتیان پێدرا بۆ ماوهی ( )٨كاتژمێر بخهون، كاتێك بهشداربووهكان دۆخی ئ��اس��ای��ی خ��ۆی��ان وهرگ��رت��ووه ل��ێ��ك��ۆڵ�هوهران تێگهیشتن ،كه جهستهیان ( )٢٨كالۆری زیاتر لهوكاتانهی ،كه ژیانی ئاساییان ه�هب��ووه دهسوتێنێت ،زانایان وای بۆدهچن ،كه جهسته وزه پاشهكهوت دهكات بۆ كاتێك كه ناچاری دهكهن بهشێوهی ئاسایی
نهخهوێت ،ه �هروهه��ا پیشانی دهدات پڕۆسهی وهرگرتنی وزه لهجهستهدا لهكاتی نووستنی ئاسایی جیاوازی ههیه ،لهگهڵ كاتی قهرهبووكردنهوهدا. جهسته لهكاتی نووستنی قهرهبوودا بهئهندازهی نووستنی ئاسایی وزه بهكارناهێنێت، كاتێك خهڵك بهشێوهی ئاسایی دهخهون ،ئهوان ( )٩٦كالۆری زیاتر وزه لهوانهی ،كه دوایی بهخهبهرهێشتنهوه دهخ���هون ب�هك��اردهه��ێ��ن��ن ،بۆیه شهوێك هێشتنهوه ب�هخ�هب�هری دهبێت ب�هه��ۆی ئ���هوهی ،ك�ه كالۆری ك�هم��ت��ر ب��س��ووت��ێ��ت ،ئ�هم�هش بهواتای كێشی زیاتر دێت ،كاتێك كهسێك دهخهوێت ،جهستهی بهسووتانی ك��ال��ۆری وزه بۆ كرداوه فیسیۆلۆژییهكانی جهسته دابیندهكات ،ههندێك لهو كارانه
بریتین لهپهیوهندییهكانی مێشكو رێكخستنهوهی هۆڕمۆنهكانو یارمهتیدانی سیستهمی بهرگری لهش ،كاتێك كهسێك بهخهبهره وزهی زیاتری لهوزهی پێویست بۆ كاری بهشه گرنگهكانی لهش پێویست دهبێت. بهشێكی زۆر لهخهڵك ب��هش��ێ��وهی ئ��اس��ای��ی ش���هوان دهخهون ،ئهو كهسانهی شهوان ك��اردهك �هن زۆرب �هی ك����ات خ���هوهك���هی���ان تێكدهچێتو ئ��ازاری ب��ێ��خ �هوهی دهچ��ێ��ژن ئێستا زاناكان لهسهر كاریگهرییهكانی ئهم ت��ێ��ك��چ��وون �هی خ �هو ك��اردهك �هنو لهوانهیه ئ �هن��ج��ام��ی گ��رن��گ��ی ه��اوش��ێ��وهی ئ���هوهی باسمانكرد بدۆزنهوه.
سهرچاوه:
Sciencenews
تهندروستی
29
ه شێرپهنجهییهكان بهلهیزهر چارهسهری خان مایكل موسل ی و :لڤینی زانستی پ��زی��ش��ك �هك��ان ب�هم��ی��ت��ۆدی چ��ارهس �هرك��ردن بهتیشك ( )PDTدهرم���ان���ێ���ك���ی ههستیار بهڕووناكی دهخنه ناو لووه شێرپهنجییهكانی نزیك لهپێست. دوای ئ���هوه تیشكی ل���هی���زری ژێ����ر س����ووری لێدهدهن ،لهیزر بهكارلێك ل����هگ����هڵ دهرم����ان����هك����ه ئۆكسیجن دروستدهكات، ئ����ۆك����س����ی����ج����ن����هك����هش خ��ان��ه ش��ێ��رپ�هن��ج��ی��ی�هك��ان ل����هن����او دهب���������ات ،ئ���هم ش���ێ���وازه ل���هچ���ارهس���هر، ل �هئ��ێ��س��ت��ادا ب��ۆ بهشێكی زۆر ل �هش��ێ��رپ �هن��ج �هك��ان ب �هك��اردهه��ێ��ن��رێ��ت ،ب��هاڵم ئ��اك��ام��ی ت��وێ��ژی��ن�هوهك��ان��ی ت������ۆم������اس ت����ام����ی��ل�او هاوكارهكانی لهزانكۆی هیلسینكی واڵتی فیللهندا پیشانی دهدات ،لهئێستادا دهكرێت لهجیاتی ژێر پێست ئهم تهكنیكه بۆ نزیك دهمارهكانیش بهكاربهێنرێتو خانه ش��ێ��رپ �هن��ج��ی��ی �هك��ان كۆنترۆڵبكرێن. باڵوبوونهو هی ش��ێ��رپ��هن��ج��ه ،كه لهزمانی پزیشكیدا
پێیدهڵێن (،)metastasis ك��ات��ێ��ك روودهدات ،كه خ��ان��ه ش��ێ��رپ�هن��ج��ی��ی�هك��ان دهچ����ن����ه ن���ێ���ۆ دهم������اره خوێنبهركان ،یان لیمفهكان Lymph) ، (metastasis ل���هش���ێ���وازی ك��ارك��ردن��ی دهم�����ارهك�����ان�����ی ل��ی��م��ف ل�هدهره��ێ��ن��ان��ی ش��ل�هی ناو خانهكانی لهشو البردنی بهكتریاكانو گهڕاندنهوهی شلهكه ب��ۆ نێو س��ووڕی خوێن سوودوهردهگرێت، ل����وو ب���هدروس���ت���ك���ردن���ی دهم���اری تایبهت بهخۆی خانه شێرپهنجهییهكان باڵودهكاتهوه. ب����������ۆ
وهستاندنی باڵوبوونهوهی ش��ێ��رپ �هن��ج �ه ،ل �هڕێ��گ �هی س���ی���س���ت���هم���ی ل���ی���م���ف، گ�����روپ�����هك�����هی ت��ام��ی�لا دهم�����ارهك�����ان�����ی ن��زی��ك ل �هل��ووهك �هی��ان ل �هن��اوب��رد، ئ���هوان ك��ارهك��هی��ان ب �هوه دهس��ت��پ��ێ��ك��رد ،ك���ه خ��ان�ه شێرپهنجهییهكانیان خسته ناو گوێچكهی مشكهوهو وهس��ت��ان ت��اوهك��و لووهكه دروستببێت ،لهدوایدا دهرم����ان����ێ����ك����ی ه �هس��ت��ی��ار
ب�����هڕوون�����اك�����ی وهك�����و ( )verteporfinههلبژارد. ق�هب��ارهی ئ�هم دهرمانه ب���ۆ ج��ێ��گ��رت��ن��هوه ل��هن��او دهمارهكانی لیمفدا گونجاو نموونهییه ،وێنه گیراوهكان پێشانیدا ل��هم��اوهی دوو رۆژدا ،دهرمانهكه لهالیهن دهم���������اره ل��ی��م��ف �هك��ان��ی دهورووب�����هری ل��ووهك �هوه ه����هڵ����م����ژرا ،ه������هروهك توێژهرهكان رایانگهیاندووه، بهوهشاندنی ( )٣بۆ
چوارجار دهكرێت تهواوی دهماره لیمفهكانی مشك له ( )verteporfinپڕبكرێت، لهدوایدا بهلێدانی تیشكی ژێر سووری لهیزهر ،تیمه زانستییهكه توانیان ههموو دهمارهكانی لیمفو خانه ش��ێ��رپ�هن��ج�هی��ی�هك��ان��ی ن��او ل��ووهك�ه لهناوببهن .یهك رۆژ دوایی چارهسهر تهنیا ل�هی�هك��ێ��ك لهمشكهكاندا نیشانهیهك لهمانهوهی خانه شێرپهنجییهكان بهدیكرا. س��ت��ی��ڤ��ن ئ��ی��س��ت��اك��ر ل��������هن��������اوهن��������دی ش����ێ����رپ����هن����ج����هی م�����������هك ك������ال������وم ل �هم��ی��ل��ب��ۆرن دهڵ��ێ��ت " ( ، )m e t a s t a s i s ك����ێ����ش����هدارت����ری����ن الی���هن���ی چ���ارهس���هری ش���ێ���رپ���هن���ج���هی���ه ،ئ���هم لێكۆڵینهوه بهدڵنیاییهوه رێ����گ����ه ل���هب���هران���ب���هر چارهسهركردنی مرۆڤیش ئاوهاڵ دهكات". سهرچاوهNew : Scientist
30
تهکنهلۆژیا
ئهستێرهی دووهمی سامسۆنگ (S5260
ئا :كاروان مههدی م��اوهی�هك��ی زۆر بهسهر ب�ڵ�اوك���رن���هوهی ب �هره �هم �ه ن��وێ��ی��هك��هی س��ام��س��ۆن��گ��دا تێنهپهرییوه ،كه سهرچاوهكانی ههوڵ سهرلهنوێ بهرههمێكی زۆر گرنگو ناوازهی دیكهی سامسۆنگییان كۆمپانیای باڵوكردهوه. ئ �هم �ه ل�هك��ات��ێ��ك��دای�ه كه ب���هره���هم���هك���هی پ��ێ��ش��ووی س��ام��س��ۆن��گ ك���ه بریتیبوو لهمۆبایل (،)S5230 Star س��هرك��هوت��ن��ێ��ك��ی گ��رن��گ��ی ب��هدهس��ت��ه��ێ��ن��او ل�����هڕووی فرۆشییهوه نزیكهی ()30 ملیۆن دانهی لێفرۆشرا!! كۆمپانیای سامسۆنگ ل���هس���هر ه���هم���ان ب��ن �هم��ای ب�هره�هم��ی پێشوو بهرههمه نوێیهكهی كه (S5260 Star ،)IIبهبهكارهێنهران ناساند. مۆبایلی (S5260 Star )IIل���هڕووی شاشهوه ههمان ئهندازهی س����ێ ئ��ی��ن��ج��ی ه�����هی�����ه ،ك �ه م��ۆب��ای��ل��ی
وێنهی مۆبایلی ( )S5230 Starههڵگریبوو. بهاڵم پیشكهوتنێكی نوێ )Star II لهتایبهتمهندییهكانی دیكه لهشاشه لهمسییهكهیدا بهدی دهكرێت ،ئهندازهی قهبارهی مۆبایلی ()Starو( )Star II مۆبایله نوێیهكه كهمێك له بوونی كامێراییهكی ()3.15 م��ێ��گ��اپ��ێ��ك��س��ڵ��ی ف��ۆك��ۆس ( )S5230 Starزیاتره. بهاڵم گهورهترین جیاوازی جێگیری بێفالشه. ه�����هروهه�����ا ه������هردوو ن��ێ��وان ئ���هم دوو ب�هره�هم�ه دهرك��هوت��ن��ی تایبهتمهندی م���ۆب���ای���ل���هك���ه پ��ش��ت��گ��ی��ری نێتۆركی وای �هرل��ێ��س (وای م����ی����م����ۆری( )microSDی ف��ای�ه) لهمۆبایلی ( 16( S5260گێگابایت)ی دهك �هن، )Star IIدا لهكاتێكدا مۆبایلی ب���هاڵم مۆبایلی ()Star II ( )S5230 Starبێبهشه لهم بهپێچهوانهی مۆبایلی ()Star وه ه�هڵ��گ��ری میمۆرییهكی تایبهتمهندییه گرنگه. جێگهی بیرخستهوهیه داخلییه كه قهبارهكهی (30 ك����ه ل����هپ����اش م��ۆب��ای��ل��ی مێگابایته) ،لهكاتێكدا مۆبایلی ()S5230 Starسامسۆنگ ( )Starمیمۆری داخلییهكهی ب�هچ�هن��د مانگێك مۆبایلی ( 50مێگابایته. م��ۆب��ای��ل��ی )Star IIو ( )S5230W Star WiFi خسته ب��ازاڕهوه كه ههڵگری ( )Starبهمۆبایلێكی هۆشمهند ( )Smart Phoneئهژمار وای فای بوو. ناكرێن ،بهڵكو ب �ه(Feature دهتوانیت جیاوازی نێوان ئهم سێ مۆبایله لهخشتهیهكدا )Phoneدهن���اس���رێ���ن. ببینیت بهسهردانكردنت بۆ ب��هوات��ای��ی��هك��ی دی��ك��ه ئ �هو سایتی سهرهكی سامسۆنگ .بهرنامهنهی كه دادهبهزێنرێت ب�������ڕوان�������ه وێ����ن����هی ل��هس��هر()Feature Phone دی��اری��ك��راوی��ی �هك��ی��ان ههیه مۆبایلی(:)S5260 Star II ل������������هڕووی چ�����االك�����یو كاركردنهوه لهچاو (Smart .)Phone ه���هڵ���گ���ری چ��هن��دی��ن تایبهتمهندی دی��ك �هن وهك تایبهتمهندی (فهیسبووك ) و (ت��وێ��ت �هر) بهشێوهیهكی ( )defaultداب�هزێ��ن��راون كه دهت��وان��رێ��ت بهكاربهێنرێت یاهومیسنجرو گۆگڵو چاتی فهیسبووكیش دهتوانرێت لهڕێگهی ()multi-IM 2.0 جێبهجێبكرێن. م��ۆب��ای��ل��ی (Star )IIس�����هرهت�����ا ل���هواڵت���ی ئ���هڵ���م���ان���ی���اوه خ��رای��ه ب����ازاڕهوه ب �هه �هردوو رهن�����گ�����ی رهشو سپییهوه. س������هرچ������اوهی ههواڵ)mobile.ir( :
جیۆگرافی سهرچاوه:
31
Nationalgeographic
دانیشتووانی ههسارهكهمان دهبێت بهحهوت ملیارد
هندستان :شهقامێكی قهره باڵغ بهدهستگێڕو پیادهو تاكسی لهشاری كهلكهته ،ئهم شاره لهئێستادا جگ ه لهو خهڵكهی رۆژان ه لهشارو شارۆچكهكانی دهوروبهرهوه رووی تێدهكهن ،ژمارهی دانیشتووانهكهی زیاد ل ه ()١٦ ملیۆن كهسه ،لهساڵی ( )١٩٧٥ژمارهی ئهو شارانهی ك ه دانیشتووانیان زیاد ل ه ( )١٠ملیۆن كهس بوو تهنیا ()٣ شار بوون ،بهاڵم ئێستا ( )٢١شاری گهوره لهجیهاندا بوونی ههی ه ك ه زۆربهیان لهواڵتانی جیهانی سێههمدان.
ئینگلتهرا :شاری لهندن لهشهودا بهو شێوهی ه دهدرهوشێتهوه .لهندهن لهسهردهمی شۆڕشی پیشهسازیدا بوو بهیهكێك لهگهورهترین شارهكان ،ك ه یهكێك لهزۆرترین رێژهی زیادبوونی دانیشتووانی بۆ خۆی تۆماركردووه .واڵته دهوڵهمهندهكان زۆربهی كات زیاتر لهواڵته ههژارهكان كهڵك لهسهرچاوهكانی وزه وهردهگرن كه ئهمه خۆی زیاتر لهزیادبوونی دانیشتووان كاریگهری خراپ لهسهر ههسارهكهمان دادهنێت.
ئیسپانیا :رهوهندی كۆچهری خۆرههاڵتی لهخۆرئاوا وهكو ئهو هندیانهی ك ه لهفیستیڤاڵێكی سیكهكاندا لهبهرشهلۆنهدا دهبینرێن لهوهستانی رێژهی زیادبوونی دانیشتووان لهئهوروپا سوودمهندن ،لهههموو جیهاندا بڕیاری خاتوون ه گهنجهكان ه ك ه دیاریدهكات كه دانیشتووانی جیهان هاوسهنگی رادهگرێت ،یان نا ،توێژینهوهكان نیشان دهدهن ك ه ئهو ژنانهی ئاستی خوێندنیان بهرزه زۆر حهزیان لهمنداڵبوون نییه.
روسیا :پهرستارێك ل ه (ناوهندی پالنی بنهماڵهو دروستكردنی منداڵ ) لهمۆسكۆ بهنیشاندانی منداڵێك لهپهنجهرهكهوه دهیهوێت ئهندامانی بنهماڵهكهی لهدهرهوه دڵخۆشبكات ،ههروهها حكومهت پشتگیری منداڵ بوون دهكات .رادهی دانیشتووانی روسیا ل ه ( )١٤٨ملیۆنی ساڵی ()١٩٩٠هكاندا ،دابهزیووه بۆ ()١٤٢ ملیۆن.
ویالیهت ه یهكگرتووهكانی ئهمریكا :مهتۆلك ه تازهبووهكان بۆ وێنهگرتن لهنهخۆشخانهی پالمێری ئۆرناڵدۆ ریزكراون ،رێژهی زیادبوونی دانیشتووان لهویالیهت ه یهكگرتووهكانی ئهمریكا لهچاو واڵتانی پیشهسازی تر رێژهیهكی زۆر بهرزه ك ه بهشێكی گرنگی ئافرهتانی دووگیان گهنجن ،ههروهها كۆچكردنێكی بهردهوام بۆ ئهو واڵت ه بوونی ههیه .پێشبینیدهكرێت ژمارهی دانیشووانی ئهو واڵت ه تاوهكو ساڵی ( )٢٠٥٠ببێت ب ه ( )٤٠٠ملیۆن.
كینیا :لهگهڕهكێكی ههژارنشینی شاری نایرۆبی ژنێك ك ه ناوی ماری وانزایهو دایكێكی تهنیایهو داهاتهكهی لهڕۆژێكدا تهنیا ( )٣دۆالره ،شۆربا بۆ ده كهس دروستدهكات ،ك ه ههندێكیان منداڵی خۆینو ههندێكی تریان ههتیوون .رێژهی زیادبوونی دانیشتووان لهواڵتانی باشووری بیابانی ئهفریقا زۆر رێژهیهكی بهرزه، بهاڵم ئێستا ئهو بڕه دابهزیووه بۆ ( )٤.٦ك ه رێژهی زیادبوونی دانیشتووان لهجیهاندا تێكڕاكهی ()٢.٥ه.
32
زیندهوهرزانی
قۆزاخهی كرمی ()acoel ناكۆكی دهخاته نێوان زانایانی ه بایلۆژییهو
و :دانهر عهبدولڕحمان محهمهد
زیندهوهرزانی
ئهم جۆره كرمانه كه به ()acoelsهك���ان ناسراون، ل���هژێ���ر م��ای��ك��رۆس��ك��ۆب��دا زۆرجار وهك پڕژه بۆیهی ئ���اس���ای���ی دهردهك��������هون، ب��هاڵم ئ �هم ج��ۆره كرمانه ق���ۆن���اغ���ێ���ك���ی گ���رن���گ نیشاندهدهن لهپهرهسهندنی زی��ن��دهوهران��دا ،كه بریتییه لهقۆناغێكی گواستنهوهیی ( )560م���ل���ی���ۆن س���اڵ پێش ئێستا ،لهخانهیهكی زیندووی شێوه گواڵڵهوه ب��ۆ گ��ی��ان��ل �هب �هران��ی ئ��اڵ��ۆز ك �ه ئ �هم��ڕۆ ل �هس �هر زهوی دهژین. نزیكهی ( )370جۆر لهكرمی ( )acoelههیهو ئهم ناوهش بههۆی نهبوونی بۆشایی لهشی كرمهكهوه لێینراوه ،ك�ه بۆشاییهكی پڕ لهشلهیهو ئهندامهكانی ن���������اوهوه رادهگ�����رێ�����ت لهگیانداره ئاڵۆزهكاندا. وهك ()cnidarians هك��������ان ،ك����ه ك���ۆم���هڵ���ه زی�������ن�������دهوهرێ�������ك�������ی پ��هرهس��هن��دووی كۆنترن، وهك م��اس��ی ن�هرم�هل��ی��ق�ه ()jellyfishو گ��واڵڵ �هی دهریا (،)sea anemones ئهم كرمانه تهنیا یهك كونیان ههیه بۆ خواردنو پاشهڕۆ ف��ڕێ��دان ،ب �هاڵم جیاواز له ()cnidariansه سادهكان، كه تهنیا یهك چینی ناوهوهو دهرهوهی�����ان ه �هی �ه ،كرمی ( )acoelچینی سێیهمیشی ههیه ،كه پێیدهوترێت چینی شانهیی ناوهڕاست. ئ�هم رێكخستنهش كه لهپێكهاتهی دووپ��ش �كو سهگی ئ��اوی��دا دهبینرێت، ئ�����هوه دهگ���هی���هن���ێ���ت كه كرمی ( )acoelخاوهنی پێكهاتهیهكی ناوهندییه. ئ����هم گ��ری��م��ان��هی��هش پ��ش��ت��گ��ی��ری��ی �هك��ی زۆری بهدهستهێنا ل�هم سااڵنهی دوایدا ،بهاڵم لهڕاپۆرتێكدا ك �ه لهسایتی ()nature دا ب�ڵ�اوك���راوهت���هوه ،بوو
بههۆی ئهوهی كه زاناكان دووب���اره بیر لهمهسهلهی پ���هرهس���هن���دن ب��ك �هن �هوه. لێكۆڵینهوهكه كه تیمێكی نێودهوڵهتی لهلێكۆڵهرهكان ئهنجامیانداو تیێدا دات��او لێكۆڵینهوهی تهكنیكی نوێیان بهكارهێنا ،كرمی ()acoelی�����ان جێگۆڕكێ پ����ێ����ك����رد ل����هدرهخ����ت����ی پۆلێنكردنی گیانهوهرانداو لهشوێنێكی نزیك لهالی ب��ڕب��ڕدارهك��ان��دا جێگیریان كرد. ئ���������هم دووب�������������اره رێكخستنهوهیهی پۆلێنی درهخ���ت���ی پ��هرهس��هن��دن��ی گ��ی��ان��داران ،ب��وو بههۆی س���هره���هڵ���دان���ی دهن��گ��ی ناڕهزایهتی زیندهوهرناسانی ب���واری پ��هرهس��هن��دن ،كه زهنگی مهترسی لهدهستدانی نموونه گرنگهكانی ئهو قۆناغه ناوهندییه گرنگهی پهرهسهندنی گیاندارانیان لێدا. ه����������هن����������دێ����������ك ل �هل��ێ��ك��ۆڵ �هرهك��ان ،گلهیی ئ �هوه دهك��هن كه بهڵگهكه ت������هواو ب��هه��ێ��زن��ی��ی��ه ب��ۆ گ �هرهن��ت��ی��دان ب���هدووب���اره رێكخستنهوهی درهخ��ت��ی پهرهسهندنێكی ئاوا سهخت رایانگهیاند ،كه راپۆرتهكه دات��ا گرنگهكانی پشتگوێ خستووه .ههرچۆنێك بێت بههێزی ئ �هم گفتوگۆیهی ن���ێ���وان ل���ێ���ك���ۆڵ���هوهرانو زیندهوهرناسان تهنیا گرنگی ئ �هم كرمانه پیشاندهدات لهبایلۆژیای پهرهسهندندا. ماكس تێلفۆرد ،زانای زی��ن��دهوهرن��اس لهزانكۆی ل�����هن�����دهن ،دواه���هم���ی���ن نووسهری ئهم توێژینهوهیه، دهڵێت "م��ن بهشێوهیهكی دی��ب��ل��ۆم��ات��ی دهڵ���ێ���م ئ �هم پڕكێشهترین توێژینهوهیه توێژینهوهی سیاسیانهیه كه لهژیانمدا نووسیبێتم". گ��ف��ت��وگ��ۆك �ه ج�هخ��ت لهسهر ئهوه دهكاتهوه ،كه چ
شوێنێك لهدرهختی خێزانی ()bilateriansهك��ان��دا ،كه ج���ۆره گ��ی��ان��دارێ��ك��ی سێ چینین ،بۆ كرمی ()acoel گونجاوه زیندهوهرناسان ئهم گیاندارانه دابهشدهكهن بهسهر دوو گروپدا :گروپی گهورهكان ،كه پێیاندهوترێت ()protostomesهك�������انو بریتین ل�هب��ێ بڕبڕهكانی وهك كرمی زهوی ،سكوید لولپێچو مێروو. گروپی بچووكهكانیش كه به ()deuterostomes هكان ناسراون ،پێكهاتوون لهبڕبڕهدارهكانو بێبڕبڕهكان وهك ژی��ش��ك��ی دهری�����او ماسیو مرۆڤ. ئاژهڵناسان بهشێوهیهكی گشتی شوێنی ()acoel ی���ان ل���هس���هر ن��زی��ك��ت��ری��ن لقی ()bilateriansهك����ان، ل �هپ��ێ��ش ج��ی��اب��وون��هوهی ()protostomesهك�������انو ()deuterostomesهك����ان ج��ێ��گ��ی��رك��ردووه ،ئهمیش ل �هب �هرئ �هوهی ئ �هم كرمانه تایبهتمهندییهكی چ �هن��د گ��رن��گ��ی وهك دهرچ����هی دهمو ك���ۆمو كۆئهندانی دهماری ناوهندیو پااڵوتنی پاشهڕۆیان نییه. س��������هرهڕای ئ����هوهی شوێنی ك��رم��ی ()acoel ل�هپ�هرهس�هن��دن��دا ب��ۆ چهند دهیهیهك تۆزێك جواڵبوو، بهاڵم لهشیكارێكی ()DNA دا كه لهساڵی (،)1999 ئ��هن��ج��ام��دراب��وو شوێنی ()acoelیان گهڕاوهتهوه بۆ شوێنی پێشووی خۆی. ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��هوهی��هك��ی رهگ�����هزی ل��هس��هر ()94 خ��ان �هی زی��ن��دوو لهساڵی ()2009دا ،ئهو ئهنجامهی بهرجهسته كرد ،كه كرمی ( )acoelخ���اوهن���ی ئ�هو سیفهتانهیه كه لهسهرهتای ()bilateriansهك������ان������دا جێگیربكرێت. ئ���هو ت��وێ��ژی��ن �هوهی �هی ك��ه ل���هالی���هن ئ �هن��دری��اس
33
سهرپهرشتی هێجنۆڵهوه كراوه ،كه زیندهوهرناسێكی ب�������واری پ���هرهس���هن���دن���ه ل�هس�هن��ت�هری نێودهوڵهتی س����ارس ب���ۆ ب��ای��ل��ۆژی��ای گ���هردی���ل���هی���ی دهری���ای���ی لهنهرویج ،ئهوهی سهلماند ك���ه ك���رم���ی ()acoelو كرمهكانی س �هر بهههمان خ�����ێ�����زان ،ش��وێ��ن��ێ��ك��ی ن��اوهن��دی��ان داگ��ی��رك��ردووه ل�هن��ێ��وان ()cnidarians هك���انو ()bilateriansه ئاڵۆزهكاندا. ك���ل���اوس ن��ێ��ڵ��س��ن، زی����ن����دهوهرن����اس����ێ����ك����ی پ���هرهس���هن���دن���ه ل �هب �هش��ی
ئهم جۆره كرمان ه قۆناغێكی گرنگ نیشاندهدهن لهپهرهسهندنی زیندهوهراندا ،ك ه بریتییه لهقۆناغێكی گواستنهوهیی ( )560ملیۆن ساڵ پێش ئێستا ،لهخانهیهكی زیندووی شێوه گواڵڵهوه بۆ گیانلهبهرانی ئاڵۆز م�����ێ�����ژووی س���روش���ت���ی مۆزهخانهی دانیمارك كه نزیكه ( )40ساڵه خهریكی لێكۆڵینهوهیه لهسهر كرمی ( ،)acoelدهڵ��ێ��ت "م��ن لهناكاو ئهم ههستهم لهال دروس��ت��ب��وو ،ك��ه ه�هم��وو شتێك لهكۆتایدا شوێنێك لهسهر درهختی پهرهسهندن بۆ خۆی دیاریدهكات". شێواندنی رێكخستنی درهختی پهرهسهندن ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن��هوهك��ه كه ل�����هالی�����هن ت���ێ���ڵ���ف���ۆردو هاوكارهكانی سهرپهرشی ك��را ،دووب��اره رێكخستنی درهخ���ت���ی پ��هرهس��هن��دن��ی گ���ۆڕی ،ك��رم��ی ()acoel ی�����ان ل����هن����او ل��ق��هك��ان��ی
( )d e u t e r o s t o m e s هك��ان��دا دان���ا ،شانبهشانی ()echinodermsهكان ،كه ئهمانیش ژیشكی دهریاو كرمی داربهڕوو دهگرنهوه. لێكۆڵینهوه شیكارییه رهگهزییهكه پێشنیاری ئهوه دهكات كه كرمی ()acoel و كرمێكی ت��ری دهریایی بهناوی (،)xenoturbella لهباوانێكی زۆر ئاڵۆزتردا پهرهیسهندبێتو ههندێك تایبهتمهندی لهدهستدابێت كه له ()deuterostomes هكانی تردا بهدی دهكرێن. دوات����ر ل��ێ��ك��ۆڵ�هرهك��ان چ����هن����د رێ���ب���ازێ���ك���ی���ان بهكارهێناو لێكۆڵینهوهیان لهسهر سێ داتای سهربهخۆ ك����رد ،ب��ۆ ئ����هوهی بگهن یهكهمجار بهئهنجامێك، دهس��ت��ی��ان��ك��رد ب���هدووب���اره شیكردنهوهی ئهو داتایانهی لهلێكۆڵینهوهیهكهی ك �ه هێجنۆڵدا خ��راب��ووی �هڕوو لهساڵی ()2009دا ،ئهمهش به بهكارهێنانی ( )66جۆر لهگیانداران لهجیاتی ()94 جۆر. ه����ێ����رڤ����ێ ف��ی��ل��ی��پ، ش��������������ارهزای ب�������واری زی����ن����دهوهران ل �هزان��ك��ۆی مۆنتریاڵ لهشاری كیوبیك لهكهنهداو یهكهم نووسهری لێكۆڵینهوهی ()natureه، رایگهیاند ،كه تیمهكه ئهو ج��ۆره گیانلهبهرانهی كه داتای جینی تهواویان نییه، یاخود زۆر بهخێرا پهرهیان س��هن��دووه ،الب����ردووه كه ئهمیش مانای ئهوه دهدات كه ههندێك لهجینهكانیان چهند گۆڕانێكیان بهسهردا هاتووه ،كاتێك كه بهراود دهك���رێ���ت ب �هج��ی��ن��ی ئ �هو گ��روپ �ه گ��ی��ان��داران �هی كه ل �هه �هم��ان��ك��ات��دا س��هری��ان ه������هڵ������داوه ،ب���هرن���ام���ه تایبهت كۆمپیتهرییهكانی بهپهرهسهندن ،كێشهیهكی ب��اوی��ان ههیه ل�هگ�هڵ ئهم ج�����ۆره گ���ی���ان���داران���هداو
زیندهوهرزانی
34
دهیهوێت ههموویان بكات ب��هگ��روپ��ێ��ك ،س�����هرهڕای ئ����هوهی ئ���هم گ��ی��ان��داران �ه پهیوهندیان بهیهكهوه نییه. زان�������������ا ف����ل����ی����پو هاوكارهكانی ،نهخشهیهكی بیركاری پێشكهوتووتریان بهكارهێنا بۆ شیكردنهوهی ریزی گیانداران لهدرهختی پهرهسهندندا ،كه یارمهتی ك�هم��ك��ردن�هوهی كێشهكان دهدات. فلیپ پ��ێ��ی��وای�ه ،بهبێ ئهم نهخشهیهو ههڵبژاردنی ج��ۆری گ��ی��ان��داری دهری��ا، ()acoelsهك�����ان دهت��وان��ن ب��ك��هوت��ه ئ��اس��ت��ی ن��زم��ی
درهخ���ت���ی پ��هرهس��هن��دن��ی گیانلهبهران. ل��هدوای شیكاركردنی ش���ری���ت���هك���ان ل���هن���اوك���ی گ���روپ���هك���ه (،)DNA پهرهسهندنی درهختێكی جیاوازی دروستكرد ،لهسهر بنهمای جینهكان لهوزهماڵه ( )m i t o c h o n d r i a دا ،ههروهها لێكۆلینهوهیان ل �هس �هر وردهن��اوك �هت��رش��ی ( )microRNAك��رد، ك �ه ئ�هرك��ی��ان رێكخستنی دهرك���هوت���ن���ی ج��ی��ن�هك��ان�ه، ب����هاڵم ك���ۆد (ه��ێ��م��ا) بۆ پ��رۆت��ی��ن��هك��ان دان��ان��ێ��ت، بهبۆچوونی نووسهرێكی
تری لێكۆڵینهوهكه ،بهناوی ك��ی��ڤ��ن پ��ی��ت��هرس��ۆن��هوهو زان�����ای ب�����واری زان��س��ت��ی بهبهردبووهكان لهكۆلیژی دارت���م���اوس ل �هه��ان��ۆڤ �هر، ()microRNAsهك�����������ان، ب �هت��ای��ب �هت��ی س��ودب�هخ��ش��ن بۆلێكۆڵینهوهكردن لهسهر پ �هی��وهن��دی��ی �ه ق��ووڵ �هك��ان��ی پ���هرهس���هن���دن .ت��ی��م�هك�ه ب�����ۆی دهرك����������هوت ك �ه ()acoelsهك���ان پێكهاتهی ()microRNAی�����������������ان ت��ێ��دای �ه ،ك��ه ت��ای��ب �هت��ن به ()deuterostomesهك���ان، ئهمهش پێشنیاری ههبوونی پ���هی���وهن���دی���ی���ان دهك����ات
زیندهوهرزانی
پێكهوه. ن�������������ووس�������������هری لێكۆلینهوهكان دانیان بهو راستییهدا ن��اوه ،كه هیچ داتایهك ناتوانێت مهسهلهی دان��ان��ی ()acoelsهك������ان ل��هن��او()deuterostomes هك����ان ی �هك�لای��ب��ك��ات �هوه، بهاڵم تیلفۆرد دهڵێت "ئهو بهڵگهیهی كه راستییهكه پ��ی��ش��ان��دهدات ب �هه �هم��ان ئاراسته ،واملێدهكات كه بڕوا بهێنم ،ئهمه راسته". ئ�هگ�هر شوێنی كرمی ( )acoelبگونجێت لهناو ()deuterostomesهكاندا، ئ��هوا دهب��ێ��ت ئ �هم كرمانه
ل���هو ب���اوان���هوه پ��هرهی��ان سهندبێت كه كۆئهندامی دهم���������اری ن�����اوهن�����دیو بۆشایی ل�هشو ریخۆڵهی ت��ێ��پ�هڕی��وو ب �هن��او لهشیدا ك�ه دهمو ك��ۆم بهیهكهوه دهبهستێتهوه ههبێت ،كه تایبهتمهندییهكه ئهمیش ل �ه ()deuterostomes هك���ان���دا ب��هدی��دهك��رێ��ت، ه��هرب��ۆی��ه ل��ێ��ك��ۆڵ �هرهك��ان پێویستیان بهڕوونكردنهوهی چۆنێتی لهدهستدانی ئهم ههیه تایبهتمهندییانهیان لهالیهن ()acoelsهك���انو ()xenoturbellaهك��ان��هوه، ه���هروهه���ا ل��ێ��ك��ۆڵ�هرهك��ان دهبێت دهستبكهن بهگهڕان ب����هدوای ب��اوان��ێ��ك��ی ت��ری زۆر ك��ۆن ك �ه ههنگاوی پ����هرهس����هن����دن����ی ن���ێ���وان گیانلهبهرانی شێوه لیقه م��اس �یو ()bilaterians هكان نیشاندهدات. ههندێك لهلێكۆڵهرهكان ئ���ام���ادهن���ی���ن واز ل���هو ب���ی���روب���ۆچ���وون���ه ك��ۆن��ه بێنن س��هب��ارهت بهپرسی ج��ێ��گ��ی��رك��ردن��ی ك��رم��ی ( )acoelلهسهر درهختی پهرهسهندن ،بۆیه هێنجۆڵ دهڵ���ێ���ت "م����ن دڵ��ت �هن��گ��م بهرانبهر بهلێكۆڵینهوهكهیان، ب��هاڵم ت���ووڕه نیم كاتێك ت�������ووڕه دهب������م ئ���هگ���هر ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهك �هی��ان زۆر ب��اش دهرب��چ��ێ��ت ،ئهمهش بهمانای ئهوه بێت كه ئێمه گ��ی��ان��دارێ��ك��ی ن��وێ��ن�هرم��ان لهدهستداوه بۆ دروستكردنی پردێكی گرنگی گواستنهوه لهدرهختی ژیاندا". هێنجۆڵو هاوكارهكانی ب���هگ���وم���ان���ن ،س���هب���ارهت بهپشتبهستن بهو درهختهی ك �ه ت��ی��ل��ف��ۆردو تیمهكهی دایانمهزراند لهجینهكانی ن����اوك����دا ،ك���ه ب �هڵ��گ �هی سهرهكی بوو بهدهستیانهوه، رهخنهگران پێیانوایه ،كه لقه سهرهكییهكانی درهختی پهرهسهندن وهك پێویست
ورد نییه ،وهك ئهوهی كه دهبوو ببوایه. ه��هر ل �هب �هر ئهمهیشه، زان��ای ب��واری پهرهسهندن، ب��ری��ان ئ��ۆم��ێ��را ل�هزان��ك��ۆی تێنیسی لهنۆكسڤیل ،درهختی پهرهسهندنهكه بهدرهختێكی پ��ێ��ش��ن��ی��ارك�هر ن���او دهب���ات نهوهك یهكالییكهرهوه. ههروهها لێكۆڵینهوهكه ك���هوت���ه ب����هر ڕهخ���ن���هی ت���ون���د ،ئ������هوهش ل��هب��هر ئ����هوهی ه �هن��دێ��ك دات���ای پ��ش��ت��گ��وێ��خ��س��ت��ب��وو ،ك�ه ههندێك زان��ا پێیانوابوو، لێكۆڵهرهكانی ئهنجامی الوازدهك�������������رد ،پ��ێ��ش��ت��ر توێژهرێكی لێكۆڵینهوهكه ش���ی���ك���ردن���هوهی ل��هس��هر ج��ۆرێ��ك��ی ك���رم ،ن��اس��راو ب �ه ()merea stichopi كردبوو ،كه پهیوهندییهكی بههێزی بهكرمی ()acoel هوه ه��هی��ه ،ب���هاڵم تێیدا ( )m i c r o R N Aی ( )d e u t e r o s t o m e s ن�����هدۆزی�����ی�����هوه ،ب����هاڵم ت����وێ����ژهرهك����ان ب���هرگ���ری ل���هب���ڕی���اری خ���ۆی���ان ك��رد لهدوورخستنهوهی كرمی )merea (stichopi لهشیكاری ()microRNA هك��هدا ،ئهمهش لهبهر ئهو ه���ۆك���اران���هی س���هب���ارهت بهدڵهڕاوكێی چۆنێتی ئهو داتایانه. ج����گ����ه ل����������هوهش، ن��اگ��ون��ج��ێ��ت ب��هڕێ��گ��ای شیكاری (،)microRNA ك �ه تهنیا ل��هم دوای��ی��ان �هدا پهسهندكرا بۆ توێژینهوهی پ��هرهس��هن��دن ،هێشتا ئهم راپ����ۆرت����ه دهرك���هوت���ن���ی میتۆدهكه لهئاستێكی بهرز رادهگرێت ،وهك ئامڕازێك ب����ۆ چ����ارهس����هرك����ردن����ی پهیوهندییهكان ،لهبهرئهوهی ()microRNAsهك������������ان دهت���وان���ێ���ت ل�هن��اوب��چ��ێ��ت ل���هم���اوهی پ �هرهس �هن��دن��دا، پ���ێ���دهچ���ێ���ت ب���ن���هڕهت���ی ( )m i c r o R N A
ی ،زی���������ن���������دهوهری ( )deuterostomeلهكرمی ()acoelدا بگهڕێتهوه بۆ باوانی ههموو گیانلهبهره دوو چ��ی��ن��هك��ان ،ب���هاڵم دوات�������ر ل����هس����هر ه��ێ��ڵ��ی ( )protostomeونبوو. ل���هگ���هڵ ه��هب��وون��ی ناڕوونی زۆر ،توێژرهكان پهرۆشن لهچارهسهركردنی ك��ێ��ش �هك �ه .دام������هزراوهی زان����س����ت����ی ن����هت����هوهی����ی ئهمریكا ،داوای پێشنیاری دهس���ت���ن���ی���ش���ان���ك���ردن���ی ج��ی��اوازی��ی��ه ق��ووڵ �هك��ان��ی ك���������ردووه ل���هم���ێ���ژووی پهرهسهندندا ،وهك بهشێك
لهدهستپێشخهرییهك لهژێر ناونیشانی ك��ۆك��ردن �هوهی درهخ����ت����ی ژی�������ان ،ت��ی��م كۆڵینس بهڕێوهبهری بهشی پ��رۆگ��رام ل �هدام �هزراوهك �ه، دهڵ���ێ���ت "ئ��ێ��م �ه ك��ارێ��ك��ی ب��اش��م��ان ك�����ردووه ل �هن��او گرووپهكهدا ،بهاڵم كاتێكی زۆر سهختبوو بهالمانهوه بۆ بنیاتنانهوهی قووڵترین لقهكانی درهخ��ت��ی ژی��ان"، ههروهها ئاماژهیشی بهوه كرد ،كه كۆمهڵێك رووداو لهم دواییانهدا روویانداوه، لێكۆڵینهوهكردن لهسهریان ئاسانتره به بهراورد بهوانهی ك���ه ت �هم �هن��ێ��ك��ی زۆری����ان
35
بهسهردا تێپهڕیووه. هاوینی پ��ار ،لهشاری ك��ری��س��ت��ن��ب��ێ��رگ ل �هس��وی��د، ه������هردوو زان����ا ه��ی��ج��ۆڵ وت���ی���ل���ف���ۆرد ب����هش����داری ل�����هوت�����ن�����هوهی وان������هی پ��ۆل��ێ��ك��ی��ان��ك��رد پ��ێ��ك �هوه، پ����اش����ان دهس���ت���ی���ان���ك���رد ب �هگ��ف��ت��وگ��ۆك��ردن ل �هس �هر جیاوازییهكانو پڕۆژهیهكی ه��اوب �هش��ی ب��هردهوام��ی��ان دام����هزران����د ب�هم�هب�هس��ت��ی یهكالییكردنهوهی كێشهكان، وهك ری��زك��ردن��ی زنجیره جینهكانی ()genomes ()acoel ك�����رم�����ی ()xenoturbellaو و
(.)merea stichopi لهگهڵ ئهو تێكڕژانهی زان���ی���اری ()genomic ی ن��وێ��ی �هدا ،ت��وێ��ژهرهك��ان ب��اوهڕی��ان بهخۆیان ههیه، بتوانن بگهن بهڕێككهوتنێك سهبارهت بهشوێنی كرمی ل���هم���ێ���ژووی ()acoel پهرهسهندندا. سهبارهت بهپێشنیارێكی نوێی درهختی پهرهسهندن، هیجنۆڵ رایگهیاند "ئێمه س��هب��ارهت بهئهنجامێكی نزیكو كاریگهریی گهوره گفتوگۆ دهكهینو سوودی ئهمهش ئهوهیه كه دهتوانین كێشهكه چارهسهربكهین".
تهکنهلۆژیا
36
تهکنهلۆژیا
تهكنۆلۆژیا ژیانمان بهرهو گۆڕان دهبات ئاینده بهرهو ئهوه دهڕوات كهههستهكانمان پڕبكات لهبهدیهێنانی ئامانجی گهوره ،كهپهره بهتواناكانمان دهدات لهبهرهوپێشبردنی پهیوهندیهكانمان لهگهڵ ئهوی تردا .لێرهدا ههنێك لهو تهكنۆلۆژیایانهتان پێدهناسێنین. وهرگێرانی :لڤینی زانستی قۆڵی رۆبۆتی: دوو ت��ی��م ل��هزان��ای��ان ك���ار ل �هس �هر پ �هرهپ��ێ��دان��ی ئهو قۆڵه رۆبۆتییه دهكهن كهئهمڕۆ بهكاردههێنرێت، ئهم دوو تیمهش یهكێكیان )Deka (Research ب���هڕێ���وهب���هرهك���هی (دی���ن كامن) ()Dean Kamen هو ئهویتریشیان تاقیگهی ف��ی��زی��ای ج��ێ��ب�هج��ێ��ك��ردن�ه ل������هزان������ك������ۆی ج����ۆن هۆبكینزه ،كهههڵدهستێت بهڕێكخستنی ئیشوكاری ( )30دام�������هزراوهی تر لهگهڵیدا كهگرێبهستیان ههیه. ه��هن��دێ��ك ن��م��وون �هی تازهی قۆڵی رۆبۆتی خرایه ژێ��ر پشكنینی پزیشكی، ه���هن���دێ���ك ل���هپ���س���پ���ۆڕان وایدهبینن كهئهم نموونهیه دهبێته موعجزهیهكی ئ���هن���دازی���اری بۆ
ب �هدهس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ت��وان��ای زۆر زی��ات��ر ل���هو ئ��ام��ێ��ره دهس��ت��ك��ردان �هی ك�هئ�هم��ڕۆ ب��وون��ی��ان ه �هی �هو ن��ات��وان��ن تهنیا ل���ه( )3جۆڵه زیاتر ئهنجامبدهن. ئ��ام��ان��ج ل��هم داهێنانه ئهوهیه كه ئهم قۆڵه وهك ههمان قۆڵی ئاسایی مرۆڤــ بهههمان توانا ئیشبكات. لهههمان كاتدا ههوڵی ئ��هوه دهدهن ك�هئ�هم قۆڵه ب��هدهم��ارێ��ك��ی م��ێ��ش��ك�هوه ب��ب�هس��ت��رێ��ت�هوه ،ك �هئ �هركو ف����هرم����ان ل��هم��ێ��ش��ك��هوه وهربگرێت. شاشهی تهنكو روون لێكۆڵهران لهكۆمپانیای م��ای��ك��رۆس��ۆف��ت ك��ار لهسهر ئهوه
د هكهن ك�هب��اش��ت��ری��ن سوود لهو ئامێرانه وهرب����گ����رن ك �هئ��ێ��م �ه رۆژان��ه بهكاریاندههێنین، وهك (كۆمپیوتهر، مۆبایل). یهكێك لهو ی لێكۆڵینهوانه ت����ای����ب����هت����ه ب �هئ��ام��ێ��رێ��ك كهد هتوانرێت ك���ۆن���ت���رۆڵ���ی ش���اش���هك���هی
بكرێت لهڕێگهی كۆمهڵێك دووگ���م���هوه ك�هب�هل��ێ��واری ش��اش��هك��هوهی��ه ،ه��اوك��ات ئهگهر پهنجهكانمان بخهینه پشتی ئ��ام��ێ��رهك �هوه ئ��هوا پهنجهكانمان بهشێوهیهكی ئهلیكترۆنی دهردهكهوێت. ئهم ئامێره كه به (Lucid )Touchناسراوه زیاتر ئهو كهسانه دهت��وان��ن س��وودی ل��ێ��وهرب��گ��رن ك��هدهس��تو پ �هن��ج �هك��ان��ی��ان ئ �هس��ت��ورو ق���هڵ���هون ،ل���هم رێ��گ �هی �هوه دهت���وان���ن ل��هس��هر پێشو پشتی شاشهكه بهئاسانی ئیشهكا نیا ن
ئهنجامبدهن. لهگهڵ ئهوهشدا ك��ام��ێ��رای��هك لهپشتی ئامێرهكهوه ههیه كهشوێن پهنجهكان دی��اری��دهك��ات، وهك سێبهر لهسهر شاشهكه پیشانیدهدات. ئهو ئامێرانهی كهشێوازیان دهگۆڕدرێت مۆبایلهكهت لهئایندهدا دهب���ێ���ت���ه ه���اوڕێ���ی���هك���ی ههمیشهیت ،كهیارمهتییهكی باشت دهدات ،نهك تهنیا ب��ۆ پ �هی��وهن��دی��ك��ردن، ب������هڵ������ك خ�����ۆی لهخۆیدا (طاقة ش���م���س���ی���ة) و ز ه ی خ�������ۆر
وهردهگ�����رێ�����تو ت��وان��ای خۆنوێكردنهوهی دهبێت. ی ئ��ێ��س��ت��ا دوو ت��ی��م� (ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ن��ۆك��ی��ا)و (ن���اوهن���دی زان��س��ت��ی نانۆ ل���هزان���ك���ۆی ك��ام��ب��ری��ج)، كار لهسهر ئهو نموونهیه دهكهن. ئهم ئامێره دهتوانرێت وایلێبكرێت كهقهد بكرێتو ب���هئ���اس���ان���ی بكر ێته
گ��ی��رف��ان �هوه، هاوكات ن �هرمو بههێزیش دهب����ێ����ت ،ك��هب��هئ��اس��ان��ی ناشكێتو تێك ناچێت، دهشتوانرێت وهك سهعات
لهدهستبكرێت. ن����اوهن����دی زان��س��ت��ی ن���ان���ۆ ت��هك��ن��ۆل��ۆژی��ای��هك كهتوانای بهكاردههێنێت خ��ۆپ��اك��ك��ردن��هوهی ههیه لهجێگهی پهنجهو تهبووتۆز و ئاو.....هتد. ه��������������هروهه��������������ا پ���ات���ری���ی���هك���ی ب��چ��ووك��ی ب��ۆ دادهن���رێ���ت ك�هت��وان��ای خ��ۆش�هح��ن��ك��ردن�هوهی ه �هی �ه ،ه��اوك��ات ئ������هم ئ���ام���ێ���ره ئاگادارمان دهكاتهوه لهپیسبوونی ژینگه ب�هه�هر ماددهیهكی كیمیایی. لهكۆتایدا دهتوانین بڵێین ئهم ئامێره دهتوانێت بهشێوهیهكی زۆر چاالك ئیشهكانی ئهنجامبدات. سیستمی بینینی ئهلیكترۆنی مژدهیهك بۆ شۆفێران یهكێك ل�هو گرفتانهی
ك���هه���هم���ی���ش���ه ت���ووش���ی شۆفێرو ژێ��ردهری��ای��ی�هك��ان دهبێت كێشهی بینینه ،بۆ نموونه شۆفێرهكان لهكاتی لێخوڕیندا رووب����هڕووی تهموژ دهبنهوه ،كهنهك تهنیا بۆ خودی شۆفێرهكه ،بهڵكو ب��ۆ پ��ی��ادهو سهرنشینانی ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل �هك �هش گ��رف��ت دروستدهكات. ه �هر ب��ۆ ئ �هم مهبهسته ت��ی��م��ێ��ك ل��هل��ێ��ك��ۆڵ��هران بهسهرپهرشتی (Srinivasa )Narasimhanلهزانكۆی ك��ارن��ی��گ��ی م��ی��ل��ۆن ك��ار ل���هس���هر دروس���ت���ك���ردن���ی شاشهیهك دهكهن كهتهمومژ نههێڵێتو ك �هش��وه �هوای دهورووبهرمان بهشێوهیهكی روون ن��ی��ش��ان��ب��دات ،وهك رۆژی رووناك. ئ����هم ت �هك��ن��ۆل��ۆژی��ای �ه ئ��اس��ان��ك��اری �هك��ی زۆر بۆ ش��ۆف��ێ��ران دروس��ت��دهك��ات، ب �هپ��ێ��ش��ان��دان��ی كهشێكی روون ل��هك��ات��ی ب��وون��ی ت��هم��وم��ژو ب �هف��رب��اری��ن��دا، ه �هروهه��ا ب��ۆ ف��ڕۆك �هوانو دهریاوانهكانیشو تهنانهت لهكاتی فیلمی سینهمایشدا سوودی لێوهردهگیرێت. كۆمپیوتهری گیرفان
وا چ��اوهڕوان��دهك��رێ��ت ك���ه ل��هس��اڵ��ی ()2020 دا ،نهك تهنیا بیر لهكڕینی كۆمپیوتهر بكهینهوه ،بهڵكو بیر لهكڕینی ج��ۆری ئهو ك��ۆم��پ��ی��وت�هران�ه بكهینهوه كهتایبهتمهندی زۆر گرنگی باش لهخۆدهگرن ،چونكه ئامێرهكان لهئایندهدا دهبنه زی��رهك��ت��ری��ن تهكنۆلۆژیاو ج��ی��اواز ل���هوهی كهئهمڕۆ بوونیان ههیه. (ه�����������وارد ل����وك����ر) )Howard (Locker ب��هرپ��رس��ی گ �هش �هپ��ێ��دان��ی ئ��ام��ێ��رهك��ان لهكۆمپانیای لینۆفۆ ئاماژه بهوه دهدات كهئامێرێك دروستبكرێت بهئاسانی بخرێته گیرفانهوه، ه����اوك����ات ئ����هم ئ��ام��ێ��ره ش��اش�هی�هك لهخۆدهگرێت كهتهنیا بهتیشكی رووناكی كاردهكات. ههروهها ئینتهرنێتێكی وای�هرل��ی��س��ی لێببهسترێت كهخێراییهكهی بگاته ()550 م��ێ��گ��اب��ای��ت (،)MBPS توانای پاترییهكهشی (-5 )7رۆژ دهمێنێت ،ههروهها چ��ارهس�هری ناوهكییهكهی (ال��م��ع��ال��ج ال��داخ��ل��ی ) ( )Coreل����ه ()256 پارچه پێكدێت شاشهكهی
ب���ه(ل���م���س) ب���هرك���هوت���ن كاردهكات. ئ�����هم ئ���ام���ێ���ره زۆر ل �هت��ی��ت��ان��ی��ۆم ب �هه��ێ��زت��رهو كێشهكهشی دهگاته (200 ) گرام. كامێرای داینهمیكی ئ��������هم ك����ام����ێ����رای����ه لهشێوهیدا وهك ئامێرێكی ی��اری��ك��ردن دهردهك��هوێ��ت، ب�����هاڵم ل���هڕاس���ی���ت���دا ئ��هو ت��ای��ب��هت��م��هن��دی��ان��هی ل��هم ئ����ام����ێ����رهدا ه���هی���ه زۆر بهرزتره لهتایبهتمهندی ئهو كامێرانهی كهئهمڕۆ بوونیان ههیه. (ج��ۆن كنور) (John )Knaurسهرۆكی بهشی ك��ارگ��ێ��ڕی داه��ێ��ن��ان �هك��ان ئۆلیمبۆس، لهكۆمپانیای وای دهب��ی��ن��ێ��ت ك��هئ��هو ك��ام��ێ��رای��هی چ�����اوهڕوان دهك���رێ���ت دروس��ت��ب��ك��رێ��ت كێشێكی زۆر س��ووك��ی ه �هی �ه ،ش��اش�هك�هش��ی زۆر روون���ه ك �هدهت��وان��رێ��ت به ( )360پله بسوڕێنرێتهوه، چاوهكهیشی ئهكریلیكییهو زۆر ن���هرم���ه ،دهت��وان��ێ��ت ی بهپێی پێویستی وێنهكه خ�����ۆی ب��گ��ون��ج��ێ��ن��ێ��ت، هاوكات بهرنامهیهكی زۆر پێشكهوتوو لهخۆ دهگرێت كهدهتوانرێت بهپێی ویستی بهكارهێنهر وێنهكان مۆنتاژ بكرێت. ئ��������هم ك����ام����ێ����رای����ه تایبهتمهندییهكی چ �هن��د گ��رن��گ ل��هخ��ۆدهگ��رێ��ت، وهك ب���هك���اره���ێ���ن���ان���ی وای��هرل��ێ��س، ئینتهرنێتی دهت����وان����ێ����ت وێ���ن���هك���ان ب�هب��ێ وای���هر بگهیهنێت ب��هك��ۆم��پ��ی��وت��هرك��انو پرێنتهرهكانیش. ئ����هوهی ك��هم��اوه بوترێــت ئهم كامێرایه پاترییهكی لهگهڵدایه كهدهتوانێت بهبێ وهستان ()1200 وێ��ن��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ه بگرێت.
37
گازی فرمێسكڕێژ چییه؟ گ����ازی ف��رم��ێ��س��ك��ڕێ��ژ ب��ری��ت��ی��ی�ه ل �هئ��اوێ��ت �هی �هك��ی ك��ی��م��ی��ای��ی ،ك���ه دهب��ێ��ت ب���هه���ۆی ورووژان����دن����ی ههســــتهدهماری گلێنهی چ��او ،ئ �هم ورووژانـــدنه دهب���ێ���ت���ه ه�����ۆی ئ�����ازار، ف���رم���ێ���س���كو ت���هن���ان���هت ه �هن��دێ��ك ج���ار ك��وێ��ری، پ��ێ��ك��ه��ات��هی ك��ی��م��ی��ای��ی ب��هش��ی��وهی��هك��ی ئ��اس��ای��ی لهبڕمۆئهسیتۆن، بریتییه ( )CH3COCH2Brبهنزیل ك��ول��ۆرای��د (،)C7H7Cl ت���ی���وف���وران ،ی���ان تیوفن ( ،)C4H4Sمیتل بهنزیل ب��رۆم��ی��د (CH3-C6H4- ،)CH2Brههروهها بڕۆمو كلۆر. چۆنییهتی دروستكردنی ب���هت���ێ���ك���هڵ���ك���ردن���ی رێ���ژهی���هك لهگلیسیرینو س��ۆدی��ۆم بایوسولفــات، ب �هگ �هرم��ك��ردن �ی ت��اپ��ل�هی ك���واڵن���دن���ی ،كارلێكێك ل���هم ش���ێ���وهی خ�����وارهوه دروس����ت����دهب����ێ����ت ،ل���هم كارلێكهدا ههندێك بڵق دروس��ت��دهب��ن ،ك �ه گ��ازی فرمێسكڕێژن (CH2OH- +
CHOH-CH2OH
CH2OH+
NaHSO4
CHOH-CH2ONa
.)H2O + SO3 ت��رش��ی ب�هدهس��ت��ه��ات��وو دهبێته هۆی سووتانهوهی چ����������او ل����هگ����ـ����ـ����ـ����هڵ دروستـــــكردنی فرمێسك، ه���ـ���ـ���ـ���ـ���هروهك دهزان������ن م����اددهی پیــــازیـــش گ��ۆگ��ردی تێــــدایه ،ئهم م����ادهی����ه ت��ای��ب �هت��م �هن��دی ج���ۆرب���هج���ۆر ل �هخ��ـ��ـ��ـ��ۆ
دهگ�����رێ�����ت ،ی�����هك ل���هو تایبهتمهندیـــــیانه بریـــتییه لهفرمێسكــــڕێژی ،كاتـــێك پ��ی��ازێ��ك ل��هت��دهك��هی��ت، خ���ان���هك���ان���ی پ���ی���ازهك���ه دهكرێنــــهوهو ئهم خانانه دوو پێكهاتهیان ه�هی�ه، بهشێــــكیان ئهنزیمین ،كه ئالینــازو پێیدهوتـــرێت لهگهڵ بهشی گۆگردی. ئ��هن��زی��م��ی ئ��ال��ی��ن��از، پێكهاتهی گ��ۆگ��ردی پیاز ش��ی��دهك��ات��هوهو ههندێك پێكهاتهی كاتی گۆگردی دروس��ت��دهك��ات ،ك�ه دهب��ن ب���هگ���از ،وهك (،)SO2 ئ�هم گ��ازان�ه ،كه ههڵگری پ��ێ��ك��ه��ات��هی گ��ۆگ��ردی��ن دهچنه ههواوهو دهگــــــهن ب���هچ���اوی م�����رۆڤ ،ئ��هم گ��ازه ل�هگ�هڵ فرمێسكـــه رژێ����ن����هك����ان����ی چ������اودا ك��ارل��ێ��ك��دهك��اتو ترشی س��ۆل��ف��ۆر دروس��ت��دهك��ات، ه���هر ئ �هم �هی �ه ك��اردهك��ات �ه س�هر ههسته دهم��ارهك��انو دهب���ێ���ت���ه ه����ۆی ئ�����ازاری چ�����او ،ل���هك���ۆت���ای���دا ب��ۆ واڵم��دان �هوهی ئ�هم ئ��ازاره ف��رم��ێ��س��ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ڕژێ��ن�هك��ان فرمێسك دروس��ت��دهك �هن، ب���ۆ ئ������هوهی گ��ۆگ��ردك��ه ب�هف��رم��ێ��س��ك�هك��ان ل �هچ��او پاكبكهنهوه. ی �هك��ێ��ك ل �هب��اش��ت��ری��ن رێ��گ��هك��ان��ی خ��ۆپ��ارێ��زی ل����هب����هران����ب����هر گ�����ازی ف���رم���ێ���س���ـ���ـ���ـ���ـ���ك���ڕێ���ژ، دروس��ت��ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ردن��ی دووك��������هڵو خ���واردن���ی شیرمهنی بۆ پاككردنهوهی ج���هس���ت���ه ل�����هم�����اددهی ژههراوییه.
ئهودیوی زانست
38
ئهودیوی زانست
شۆڕشی فهیسبووكو تویتهر دهسهاڵتی میدیایی هۆكاربووه بۆ ئهوهی ئێمه نهتوانیین شۆڕشێكی فهیسبووكی لهڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا ببینین.
نووسینی :جیفری غهنام وهرگێرانی :لڤینی زانستی دهی��ان ساڵبوو هێزی س��هرب��ازی دهستیگرتبوو بهسهر رادی��ۆو تهلهفزیۆنی میسری كه لهبینایهكدایه لهناوهندی شاری قاهیره، ئ���هم دهس��ت��ب �هس �هراگ��رت��ن �ه ب��هڕواڵ��هت ب��ۆ ئ���هوه بوو كه واڵت لهمهترسییهكانی دهرهكی بپارێزێت.
دهس���هاڵت���ی حوسنی م���وب���ارهك دوای دهی���ان س�����اڵ ف���هرم���ان���ڕهوای���ی س �هرهت��ای مانگی پێشوو ك��ۆت��ای��ی پ��ێ��ه��ات ،ئ�هم�ه رووخ����ان����ی دهس����هاڵت����ه، رۆڵو كاریگهری سایته میدیاییه كۆمهاڵیهتییهكانو ت �هك��ن �هل��ۆژی��ای م��ۆب��ای��ل��ی لهسهر دهسهاڵتی سهرۆكی پێشووی میسر پیشاندا. دوای ئ����ێ����س����ت����ا ئ����هوهی خۆپێنێشاندانو دژایهتیكردنی دهس��هاڵت ل���هم���ی���س���رو ت���ون���س���هوه
رۆیشتووه بهرهو بهحرهین، جهزاییرو لیبیاو شوێنهكانی تر ههندێك لهخهڵك باسی دروس��ت��ب��وون��ی ش��ۆڕش��ی ت��وی��ت �هر ،ی��ان فهیسبووك ل���هواش���ن���ت���ۆن���هوه ب����هرهو ق��اه��ی��رهو شوێنهكانی تر دهكهن. من بۆ خ��ۆم چهندین م���ان���گ پ���ێ���ش ئ������هوهی، رێپێوانهكان دهستپێبكات لێكۆڵینهوهم لهسهر دهوری م��ی��دی��ا كۆمهاڵیهتییهكان ل���هج���ی���ه���ان���ی ع������هرهب دهستپێكردبوو ،ئهو بابهتهی
ك��ه وا دهه��ات��ه پێشچاو بایهخپێدانبوو ج��ێ��گ�هی ب��ۆ ه��اوڕێ��ی��ان��م ل�هب�هش��ی پ���هرهپ���ێ���دان���ی م��ی��دی��ای نێودهوڵهتی ،كه لهپڕبوو ب�هی�هك��ێ��ك ل �هگ �هورهت��ری��ن باسهكانی ئهم جیهانه. ب�����هاڵم چ����ۆن م��ی��دی��ا ك���ۆم���هاڵی���هت���ی���ی���هك���ان دهس��ت��دهگ��رن ب �هس �هر ئهم راپهڕینهنانهداو ئاڕاستهی دهك�����هن؟ ،ئ��ای��ا ئ��ێ��وه بۆ رووخ����ان����دن����ی رژی���م���ه ت��وت��ال��ی��ت�ه خ��وێ��ن��ڕێ��ژهك��ان پێویستتان بهكۆكردنهوهیهك
لهفهیسبووكه تازهكراوهكان، ڤیدیۆكانی یوتیوبو پهیامه كورتهكانی تویتهر ههیه؟ بۆ زانینی ئهمه با گوێ لهكهسێكی ( )٣٠سااڵنهی ن��وێ��ن�هری ب���ازاڕی گوگڵ واته وائیل غونهیم بگرین كه یهكێكه لهقارهمانهكانی بزوتنهوهی دژ بهحكومهت ل���هگ���ۆڕهپ���ان���ی ت �هح��ری��ر ش��ۆرش��ێ��ك��ی م��ی��س��ری كه لهفهیسبووكدا لهدایكبوو. ئهو له ()١١ی مانگی ش����وب����ات ب����ه ()CNN ی گ����وت "ش���وڕش���هك���ه
ئ�هوك��ات�ه دهستیپێكرد كه س����هدان ه����هزار میسری دهستیانكرد بهكۆبوونهوه، ئێمه ڤیدیۆیهكمان لهسهر فهیسبووك دانا كه زیاد له ( )٦٠٠٠٠ك �هس لهسهر دی��وارهك��ان��ی��ان ك��ردی��ان ب �هه��اوب �هش ،م��ن ههمیشه وتوومه ئهگهر تۆ ئازادی كۆمهاڵیهتیت ب��ۆ خهڵك دهوێ��ت تهنیا ئینتهرنێتیان بدهرێ". غ���ون���هی���م ل �هپ��ێ��ش��دا یهكێكبوو ل�هب�هڕێ��وهب�هره ب��ێ��ن��اوهك��ان��ی الپ �هرهی �هك��ی ف����هی����س����ب����ووك ل���هژێ���ر ناونیشانی "ئێمه ههموومان خالید سهعیدین" ،خالید سهعید ن��اوی گهنجێكی ( )٢٨سااڵنهبوو ،كاتێك ڤ���ی���دی���ۆی���هك���ی ل���هس���هر ه��اوك��اری��ك��ردن��ی پۆلیس
ل�هگ�هڵ قاچاخچییهكاندا لهسهر ت��ۆڕی ئینتهرنێت دان���ا ،ل �هالی �هن پۆلیسهوه بهخهستی لێیدرا. ئ���������هوهی دوای ب���زوت���ن���هوهك���هی م��ی��س��ر دهس��ت��ی��پ��ێ��ك��رد غ��ون �هی��م ب��ۆ م����اوهی ( )١٢رۆژ دهس���ب���هس���هرك���را ،دوای ئ������ازادی ئ����هو ل���هالی���هن ب���زوت���ن���هوهك���هوه ب �هه��ۆی لهسهر كاریگهرییهكانی ب���زوت���ن���هوهك���ه ب���هه���ۆی ئ���ی���ن���ت���هرن���ێ���ت���هوه وهك����و قارهمانێك پێشوازی لێكرا. وهك��و بهڕێوهبهرێكی گ������وگ������ڵ ،غ����ون����هی����م كاریگهرییهكانی میدیای ك���ۆم���هاڵی���هت���ی ب �هب��اش��ی دهن���اس���ێ���ت ،ل �هم��ان��گ��ی دی��س �هم��ب �هری راب����ردوودا ل���هك���ۆب���وون���هوهی���هك���ی
گ��وگ��ڵ��دا ل �هق��اه��ی��ره وت��ی چ��اوهڕوان��دهك��رێ��ت زیاد له ( )١٠٠میلیۆن عهرهب ل�هك��ۆی ( )٣٥١میلیۆن، ت��اوهك��و ( )٢٠١٥بتوانن لهئینتهرنێت سودوهرگرن. غ���ون���هی���م ه���هروهه���ا ب����ه ب����هش����دارب����ووان����ی ك���ۆن���ف���ران���س���هك���هی وت لهخولهكێكدا زیاد له ()٢٤ كاتژمێر ڤیدیۆ لهجیهانی عهرهبییهوه دهخرێته سهر یوتیوب ،ههموو ئهمانهی ك �ه ئ���هو دهی��ڵ��ێ��ت پێش شۆڕشهكه بوو. ژم��ارهی�هك��ی ك �هم لهو خهڵكهی بڕوایان بهوه نییه كۆمهاڵیهتییهكان میدیا دهوری گرینگیان لهئازادی رادهرب��ڕی �نو كۆبوونهوهو ل�����هم�����ێ�����ژووی ن���وێ���ی ع �هرب��دا ن�هب��ێ��ت ،لهكاتی
39
راب��وون��ی خ�هڵ��ك ب��هدژی دهس�����هاڵت�����داران ،میدیا كۆمهاڵیهتییهكان دهوری لهكۆكردنهوهو گرنگیان ب�ڵاوك��ردن��هوهی ه���هواڵو زان��ی��اری��ی �ه زۆر گ��رن�گو چ���ارهن���ووس���س���ازهك���ان���دا ه �هب��وو ،ب��هاڵم لهكۆتایدا فهیسبووكو یوتیوب تهنیا ئ���ام���رازنو ئ��ام��رازهك��ان ن���ات���وان���ن ئ����هو ش��ۆڕش��ه ب��هرپ��اب��ك��هن ،ك���ه ببێت ب �هه��ۆی گ��ۆڕان��ی جیهان وهك ئهوهی لهم حهفتانهی دواییدا بینیمان. ئ�������������هوهی ه����هی����ه ن��هخ��ۆش��ێ��ك��ی ق���ورس���ی ك��ۆم �هاڵی �هت��ی��ی �ه ب �هه��ۆی س���هرك���وت���ك���ردن���ێ���ك���ی ل��هڕادهب��هدهر ل �هس �هرهوهو ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی سیاسیو ئ��������اب��������ووری خ������راپ
لهخوارهوه ،ئهمه هۆكاری س�����هرهك�����ی راپ���هڕی���ن���ه جیهانی شهقامییهكانی ع �هرهب �ه ك �ه ب �هدرێ��ژای مێژوویان لهناو شۆڕشدا ژیاون. سهرچاوهWashington post :
ئهگهر تۆ ئازادی كۆمهاڵیهتیت بۆ خهڵك دهوێت تهنیا ئینتهرنێتیان بدهرێ
40
شارستانیهت
ئا :لڤینی زانستی
شارستانیهت
د و ا ی ه ه ز ا ر ا ن س ا ڵ ، ز ا ن ا ی ا ن ل ه ه ۆ ك ا ر ی م ر د ن ی ف ی ر ع ه و ن ه ك ا ن د هكۆڵنهوه
ل��هو ك��ات��هوهی مۆمیای توت خ��ام��ون ،لهساڵی ()١٩٢٥دا كرایهوه ،یهكێكبوو لهگهورهترین دێرینناسهكان، نهێنییهكانی تیۆری زۆر دهربارهی چۆنیهتی مردنی ئهم فیرعهونه هاتووهته مهیدانهوه ،لهنهخۆشی زگماكهوه تاوهكو كوشتن. هیچكام ل �هم��ان �ه ل�هس�هر بنهمای توێژینهوهی بایهخدار ن�هب��ووه ،ب �هاڵم ئێستا زانست پێشكهوتنی زۆری لهم ب��وارهدا بهدهستهێناوه ،ب��ۆی�ه لهساڵی ()٢٠٠٥دا كاربهدهستانی میسری مۆڵهتیان بهئهنجامدانی ههندێك تاقیكردنهوه لهسهر مۆمیاییهكه، وهك وێنهگرتنی سێ دووری بهتیشكی ئیكسو ()DNAدا، ئهنجامی ئهم تاقیكردنهوانه ،كه بهڕاپۆرتێك لهساڵی ()٢٠١٠ دا باڵوكراوهتهوه ،پێماندهڵێت كه هۆكاری راستهقینهی مردنی فیرعهونه گهنجهكه دهركهوتووه، (ت��وت ئانخ ئامون) ،نهخۆشی زگماكی ب��ووه ،ب �هاڵم بههۆی مهالریاوه مردووه. (توت ئانخ ئامون) كێیه؟ (توت ئانخ ئامون) لهساڵی ( )١٣٣٣پ ز دهس���هاڵت���ی گرته دهس��ت ،یهكێك لهدواین ف��ی��رع��هون��هك��ان��ی زن��ج��ی��رهی ه��هژدهه��هم��ه ،ئ���هم فیرعهونه تهنیا ( )٩ساڵ پاشایهتی كرد. زانیارییهكان دهرب����ارهی زۆر كهمن ،هۆكاره سهرهكییهكهی ئهوهیه پاشای پێش ئ�هو ،واته ئاخن ئاتن ،پاشایهك ب��وو كه وهك���و كهسێكی ه �هڵ��گ �هڕاوه لهئاین باسیدهكهن ،ئهم كهسه ب��ی��روب��اوهڕهك�هی خ��ۆی گۆڕی ب�هرهو بیروباڕی یهكتاپهرستی، واته باوهڕی بهخودای تاكو تهنیا ههبوو ،بۆیه (توت ئانخ ئامون)و (ئ��اخ��ن ئ��ات��ن) ،لهالپهڕهكانی مێژووی فهرمی ئهو سهردهمه سڕاونهتهوه. ه�هرچ�هن��د ئ �هم فیرعهونه لهسهردهمی خۆیدا زۆر ناسراو ن �هب��وو ،ب���هاڵم دوای مهرگی، بووه بهیهكێك لهفیرعهونه زۆر ناسراوهكان ،ئهم ناوبانگه زۆرتر بههۆی ئهوهوهبوو قهبرهكهی كه
لهساڵی ()١٩٢٢دا دۆزرای �هوه، ت��اك�ه گ���ۆڕی دهستلێنهدراوی میسری سهردهمی كۆنه ،كاتێك دێرینناسی بهریتانی( ،هاڤارد كارتر) گۆڕه شارهوهكهی لهژێر لمهكانی دۆڵ��ی فیرعهونهكان دهرهێنا ،بینی ژووره بچووكو باریكهكانی پڕه لهگهنجینهكانی میسری كۆن. توێكاری مۆمیاییهكه ی �هك �هم ت��وێ��ك��اری لهسهر م��ۆم��ی��ای��ی �هك �هی (ت����وت ئانخ ئ���ام���ون) ل �هس��اڵ��ی ()١٩٢٥ لهالیهن (كارترو داگالس دری) لهزانكۆی قاهیره ئهنجامدرا. ت��وێ��ك��اری��ی�هك�ه ن��ی��ش��ان��ی��دهدات، تهرمهكه ه��ی پیاوێكی زۆر گهنجه ،كه بااڵكهی تهنیا ()١٦٥ سانتیمهتره ،بهپێی لێكۆلینهوه ل �هئ��ێ��س��ك �هك��انو ددان��هك��ان��ی دهرك��هوت ئهو كهسه لهتهمنی ( )١٨ساڵیدا م���ردووه ،بهاڵم بهڵگه لهبهردهستدا نهبوو كه بزانرێت ه��ۆك��اری مردنهكهی چی بووه .لێكۆڵینهوهی دوایی ل �هس �هر مۆمیاییهكه لهساڵی ( )١٩٦٨ئهنجامدرا( ،روناڵد هریسون) ،ش��ارهزای توێكاری لهزانكۆی لیڤهرپوڵی بهریتانیا، لێكۆڵینهوهی لهسهر الشهكه به بهكارهێنانی جیهازێكی تیشكی ئیكس ،ك �ه ل �هن��او گ��ۆڕهك �هدا دانابوو ،بهئهنجامگهیاند ،ههروهها نموونهیهك لهپێستهكهی ههڵگرت، ل�����هڕووی ئ���هو ن��م��وون �هی �هوه (رۆبێرت كانلی) توانی جۆری خ��وێ��ن��هك��هی دی��اری��ب��ك��ات. (ه �هری��س��ون) زۆرت���ر خولیای ئهوهبوو تاوهكو پهیوهندی نێوان (توت ئانخ ئامون)و مۆمیاییهكی نهناسراوی ت��ر ،وات �ه مۆمیایی ( )KV55كه لهگۆڕێكی نزیكی گۆڕهكهی (توت ئانخ ئامون)دا دۆزرابوویهوه ،بدۆزێتهوه. ئهم مۆمیاییه وهك��و (توت ئ��ان��خ ئ��ام��ون) كهللهسهرێكی درێژی ههبوو ،بۆیه ئهو بۆچوونه دروس��ت��ب��وو ل �هوان �هی �ه ئهمانه خزمی یهكبن ،كانلی تێگهیشت ك �ه ج���ۆری خوێنی ئ��هم دوو مۆمیاییه وهك ی�هك وای �ه ،بۆیه ئهو ئهگهرهی كه ئهمانه خزمی
یهكن تاڕادهیهكی زۆر بههێزبوو، هریسون وای بۆ دهچوو ،كه ئهو مۆمیاییهی تر لهوانهیه (ئهسمنخ ك��اره) بێت ،ئهو پادشایهی كه بۆ ماوهیهكی كورت پێش (تون ئانخ ئامون) فهرمانڕهوایی كردو لهوانهیه براشی بووبێت. ههریسون بینی كه ئێسكی كۆڵهكهی سنگ ،بهشی سهرهكی ق��هف��هس��ی س��ی��ن �گو س �هی��رت��ر لهههمووی دڵی مۆمیاییهكه ،كه لهالیهن كاهینه میسرییهكانهوه ب��ۆ ن���او ج �هس��ت �هی مۆمیاكه دهگهڕێنرانهوه ،لهجێگهی خۆیدا نهماوه ،ههروهها ئهو وای بۆ دهچ���وو الوازب���وون���ی ئێسكی كهللهسهری مۆمیاكه لهوانهیه بههۆی خوێنبهربوونهوه بووبێت، لهوانهیه لێدانێكی بهزهبر بهر سهری كهوتبێت. ئهم شتانه بۆ چهندین ساڵ ئهو بیركردنهوهی دروستكردبوو، كه (توت ئانخ ئامون) مهرگێكی زۆر دڵتهزێنی ههبووهو لهوانهیه كوژرا بێت. دۆزینهوهی تازه ل����هس����اڵ����ی (،)٢٠٠٢ سكرتێری گشتی شورای بهرزی شوێنهواری كۆن لهمیسر( ،زاهی حهواس) ،گهیشت بهو ئهنجامهی كه دهبێت كۆتایی بهم گریمانانه بهێنرێتو راستی روونببێتهوه، بۆیه مۆڵهتی لێكۆڵینهوهی لهسهر مۆمیاییهكان دهرك��رد .سهرهتا لهساڵی ( )٢٠٠٥دا ،الشهی (توت ئانخ ئامون) بهتهواوهتی به بهكارهێنانی تیشكی ئیكسی سێ دووری( ،سی تی سكان) كرا. ئاكامی ئهم (سی تی سكان)ه، نیشانیدا هیچ چهشنه جێماوهییهك
لهزهبر بهركهوتنی كهللهسهری مۆمیاییهكه بوونی نییه ،شێوازی گۆشهی دانانی الشهكه لهكاتی وێنهگرتنهكهدا ئهوهی سهلماند، بۆیه قسهكردن لهسهر كوشتنی ت��ون ئانخ ئ��ام��ون ب��ۆ ههمیشه كۆتایپێهات. وێنهگیراوه ت��ازهك��ان بوو بههۆی دۆزینهوهی شتێكی سهیر كه پێشتر بیری لێنهكرابووهوه، ق��اچ��ێ��ك��ی ش���ك���اب���وو ،پێشتر سهرنجیان پێنهدابوو .الشهی ت��وت ئانخ ئامون چهندینجار ب �هه��ۆی گ��واس��ت��ن�هوه ،لهساڵی ( )١٩٢٥چ��هن��د شوێنێكی ش��ك��اب��وو ،ب���هاڵم ئ��هم شكانه، لهڕانی الی چهپ ،جیاوازبوو لهشكانهكانی ت��ر ،ئ �هم شكانه ك��ۆن��ب��وو وهك ش��ك��ان��ێ��ك ،كه لهكاتی ژیانی ئاسایی كهسێكدا روودهدات لهكاتێكدا شكانهكانی ( )١٩٢٥ههموویان تازهبوون، نیشانهیهك لهچاكبوونهوهی ئهم شكاوییه بوونی نهبوو مۆمی بهكارهاتوو لهكاتی مۆمیایكردندا چ��ووهت �ه ن��او ش��ك��اوی��ی�هك�هوه، ئهمانه پیشانی دهدات لهوانهیه شكانهكه ماوهیهكی كورت پێش مردنی روویدابێت .ئهنجامی كۆتایی ئهوه بوو كه پێدهچێت (ت���وت ئ��ان��خ ئ��ام��ون) بههۆی كاریگهرییهكانی ئهم شكانهوه مردبێت. ئهم تیورییهش ههر وهكو تیورییهكانی تر ،دهربارهی مهرگی (توت ئانخ ئامون) ،زۆر درێژهی نهكێشا ،لهلێكۆڵینهوهی دووهمدا گروپی توێژینهوهكه وێنهی (سی تی سكان)ی بهوردی زیاترهوه لهمۆمیایهكه گ��رت ،ه�هروهه��ا
ل���هئ���ێ���س���ك���ی پ���ێ���ی (ت����وت ئ��ان��خ ئ��ام��ون) ن����م����وون����هی ( )D N A ی��ان ،وهرگ��رت ت��������اوهك��������و بتوانن لهگهڵ ئ��ۆرگ��ان��ی��زم �ه ن����هخ����ۆش����ی دروستكرهكاندا بهراوردی بكهن، ه��هروهه��ا ب�هئ��ۆم��ێ��دی ئ��هوهی بتوانن شهجهرهنامهی بنهماڵهی پاشایهتی روونبكهنهوه ،لهگهڵ ( )DNAی��ان��زه مۆمیایی ت��ردا بهروادیانكرد. ئهنجامی ئهم توێژهنهوهیه كه لهساڵی ()٢٠١٠دا باڵوبوویهوه، ل�هگ��رن��گ��ی ش��ك��ان��ی پێیهكهی ك��هم��ك��ردهوه ،ئ���هم ج��ارهی��ان، ئهنجامهكه ئهوهیه ،توت ئانخ ئامون بهشێوهی زگماك كهسێكی نهخۆشو الوازو كهمئهندامبووهو ب �هه��ۆی م���هالری���اوه م����ردووه، ئهنجامی (سی تی سكان)هكان پیشانی دهدات ئێسكهكانی پێی راس��ت��ی (ت��وت ئانخ ئ��ام��ون ) گرفتیان ههبووه ،لهپێی چهپیشدا ئێسكهكانی درزی��ان تێدابووهو لهههندێك شوێنیشدا جومگهكانی ل�هج��ێ��چ��ووه ،بهپێی ئهنجامی تاقیكردنهوهی ( ،)DNAگروپه زانستییهكه ب �هت �هواوی دڵنیان، كه مۆمیاییهكهی (ههریسون) كهناوی (ئسمنخ كاره)ی لێنابوو لهڕاستیدا ب��اوك��ی ت��وت ئانخ ئامونهو وات��ه (ئاخن ئاتن)ه، دایكی توت ئانخ ئامون خوشكی ئاخن ئاتن بوو ،بۆیه توت ئانخ ئ��ام��ون منداڵی هاوسهرگیری
41
نێوان مهحرهمهكانه ،ئهنجامی ه��اوس �هرگ��ی��ری م�هح��رهم�هك��ان دهب��ێ��ت ب �هه��ۆی كهموكورتی جینی ل�هم��ن��داڵ��دا ،بۆیه ئێستا دهت���وان���ی���ن ت��ێ��ب��گ�هی��ن ب��ۆچ��ی (ت��وت ئانخ ئ��ام��ون) كهسێكی نهخۆشو الوازب��ووه ،لهكۆتایدا گروپه زانستییهكه رایدهگهێنێت، تاقیكردنهوه ل�هس�هر ()DNA ی ن��ی��ش��ان��ی��دهدات ن�هخ��ۆش��ی م �هالری��ای ه �هب��ووه ،ه�هروهه��ا بههۆی ئهوهی بهشێوهی زگماك كهسێكی الوازب���ووه ،بهرگهی نهخۆشییهكهی نهگرتووه. ئهنجامی كۆتایی زۆر ل���هل���ێ���ك���ۆل���هران ههندێك بهشی ئهم راپۆرتهیان ل �هال راستنییه( ،ب��رن��دا بیكر) لهزانكۆی (ئهریزۆنای) ویالیهته ی �هك��گ��رت��ووهك��ان��ی ئ�هم��ری��ك��ا، ك �ه ل �هس �هر ئێسكه كۆنهكان ك���اردهك���ات ،دهڵ��ێ��ت مۆمیاییه نهناسراوهكه لهڕادهبهدهر گهنجه، بۆیه ناكرێت باوكی (توت ئانخ ئامون ) بێت. (جیمز گمبل) نهشتهرگهری ئۆرتۆپێد لهزانكۆی ستانفۆرد دهڵێت لهجێچوونهكان بههۆی پڕۆسهی مۆمیایكردنهوه روویان داوه ،ن�هك شتی ت��ر ،ههروهها
كریستین ت��ی��م��ان��ۆ كریستین مایهر لهئهنستیتۆی نهخۆشییه ئیستواییهكانی (برنارد نوختی) ئهڵمانیا دهڵ��ێ��ت ،لهسهردهمی (توت ئانخ ئامون)دا كهسیكی پێگهیشتوو لهبهرانبهر نهخۆشی مهالریادا پارێزراو بووهو تووشی ئهم نهخۆشییه نهدهبوو. ئ��اك��ام��ی ت��اق��ی��ك��ردن �هوهی ( )DNAزۆرت���ری���ن رهخ��ن �هی دروس�������ت�������ك�������ردووه ،زۆر لهشارهزایانی ()DNAی كۆن بهگومانهوه سهیری ئهم ئهنجامانه دهك�������هن ،ه����ۆك����اری ی��هك��هم ب���ارۆدۆخ���ی خ���ودی ()DNA هك��ان��ن ،ه�هرچ�هن��د ()DNAی (ماموسهكان)و (نیاندهرتاڵهكان) دهیان ههزار ساڵه ماون ،بهاڵم بۆ ماوهیهكی درێژ لهناوهندێكی گ�هرم��دا ن �هب��وون ،ی��ان (بارنز) ش��ارهزای بایۆلۆژی لهزانكۆی لهندهن دهڵێت لهگهرمای دهشتی م��ی��س��ردا ()DNAهك�����ان زیاتر لهچهند سهدهیهك نامێننهوه. دووه������هم ش���ت بریتییه ل���هب���وون���ی ش��ت��ی ت���ر ل��هن��او ()DNAك���ان ،تیمه زانستییهكه لهكارلێكی پۆلیمهری ()PCR بۆ بههێزكردنهوهی ()DNAهكان سوودیان وهرگرتووه ،ئهم میتۆده ئهو ئامادهییهی تێدایه تاوهكو ماددهی نوێ بهێنێته نێۆ ()DNA كانهوه. ئاسۆی پێشكهوتنی زیاتر دهرب���ارهی مهرگی (ت��وت ئانخ ئ��ام��ون) ،زۆر رووننییه ،زۆر ل��هت��وێ��ژهران داوای���ان���ك���ردووه ت��اوهك��و زان��ی��اری��ی�ه پ��ێ��واوراوه رهس�هن�هك��ان ،بدرێت بهوانیش تاوهكو لێكۆڵینهوهی لهسهربكهن، ب �هاڵم كهسێك كه ل�هم ب��ارهوه بڕیار دهدات (زاه��ی ح�هواس) ه ،كه رای��گ�هی��ان��دووه ،ئاكامی لێكۆڵینهوهكانی ئهو دهرب��ارهی مهرگی (توت ئانخ ئامون) قسهی كۆتاییه ،ئهگهر توێژینهوهكانی حهواس قسهی كۆتای بێت. وادێ��ت��ه پێشچاو م�هرگ��ی (توت ئانخ ئامون) بۆ ههمیشه ل �هژێ��ر پ���هردهی���هك ل�هگ��وم��ان��دا دهمێنێتهوه. سهرچاوهNew Scientist :
42
فیزیا
ئا :لڤینی زانستی
لێكخشاندن لهبۆشایشدا ههیه
بهپێی یاساكانی نیوتن ئ �هگ �هر ت��ۆپ��ێ��ك لهبۆشایی ()Vaccumدا بخولێتهوه ل �هب �هرئ �هوهی هیچ هێزێك ك�����ار ن���اك���ات���ه س�����هری، ك���هواب���وو ن��اب��ێ��ت خێرایی خ��والن �هوهك �هی كهمبكات، ب �هاڵم توێژینهوهكان دهڵێن بۆشایی دهتوانێت جۆرێك لهلێكخشاندن دروستبكات. بهپێی پرهنسیپی نادڵنیایی هایزهنبێرگ (Heisenberg )uncertainty Principle لهمیكانیكی كوانتهمدا ،ئێمه ناتوانین ههرگیز بهدڵنییایهوه بڵێین ،كه بۆشایی بهتهواوی بۆشه ،لهجیاتی ئ �هوه ئێمه دهزان��ی��ن بۆشایی پ��ڕه لهو ف��ۆت��ۆن��ان�هی ،ك �ه ب���هردهوام دروس��ت��دهب�نو پێش ئ�هوهی بتوانین راستهوخۆ بیانپێوین لهناو دهچن ،ههرچهند ئهم تهنۆلكانه زۆر زوو لهناو دهچ �نو پێیاندهڵێن فۆتۆنی خ �هی��اڵ��ی ،ب���هاڵم دهت��وان��ن ب�هه��ێ��زی كارۆموگناتیسی ه�����اوش�����ی�����وهی ف���ۆت���ۆن���ه راس��ت��ی��ی �هك��ان ،ك��اری��گ �هری ل��هس��هر ت�هن��ۆل��ك�هك��ان��ی تر دابنێن. (ئ�����هل�����ی�����خ�����ان�����درۆ م��ان��خ��اواسو خ��اڤ��ی�هر ئابا خوا) لهئهنستیتۆی ئۆپتیكی ئهنجوومهنی توێژینهوهكانی نهتهوهیی ئیسپانیا دهڵێن، ئ �هم هێزانه دهب��ن بههۆی ئهوهی ،كه تهنهكان بهرهبهره خ��ێ��رای��ی خ��واڵن �هوهك �هی��ان كهمبكات ،ههروهكو چۆن كاتێك دوو ئۆتۆمبێل بهرهو روودهدهن لهیهك هێزێكی زی��ات��ر ،ل�هچ��او ئ���هوهی ،كه بهشێوازێكی تر پێكدادانهكه رووبدات ،دهبهخشن بهیهك، بهركهوتنی فۆتۆنێكی خهیاڵی ل �هئ��اڕاس��ت �هی خ��والن��هوهی تهنهكهدا هێزێكی كهمتری لێدهدات لهچاو ئهو كاتهی كه خوالنهوهی ههردووكیان دژ بهیهك بێت. ب��ۆی�ه دوای م��اوهی �هك، تهنانهت ئهگهر ژمارهیهكی
یهكسانی فۆتۆنی خهیاڵی ل��هه��هم��وو ئ��اڕاس��ت �هك��ان��دا ب����هر ت���هن���هك���ه ب��ك��هوێ��ت، دهبێت بههۆی دابهزاندنی وزهو ك���هم���ب���وون���هوهی خ��ێ��رای��ی خ���والن���هوهك���ه. ه �هرئ �هم �ه دهب��ێ��ت ب�هه��ۆی ئ������هوهی ت��ی��ش��ك��دان��هوهی راس��ت��ی ب�هش��ێ��وهی فۆتۆن دروستببێت ،ك�ه دهكرێت لهتاقیگهدا ببینرێت. توانای ئهم كاریگهرییه ب �هن��ده ل �هس �هر ستركتۆرهو قهبارهی تهنهكه ،ههندێك تهنی وهك زێڕ ،كه تایبهتمهندییه دهبێت ئهلكترۆنییهكانیان ب��هه��ۆی ئ����هوهی ش�هپ��ۆل��ی ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی كهمتر ه���هڵ���ب���م���ژن ،ل���هوان���هی���ه خ��ێ��رای��ی��هك��ان��ی��ان ك �هم��ت��ر بگۆڕدرێت. رێ���ژهی ك�هم��ب��وون�هوهی خێرایی ههمیشه بهنده لهسهر پ��ل �هی گ��هرم��ی ،ه�هت��اوهك��و ن���اوهن���دهك���ه گ�هرم��ت��رب��ێ��ت، ف��ۆت��ۆن��ی خ��هی��اڵ��ی زی��ات��ر دروستدهبێتو تیادهچێت، ل �هپ��ل �هی گ��هرم��ی ژووردا ( )١٠س��اڵ��ی پ��ێ��دهچ��ێ��ت تاوهكو تهنۆلكهیهكی گرافیتی ( )١٠٠ن��ان��ۆم��هت��ری ،كه لهبۆشایی نێوان ئهستێرهكاندا ب �هزۆری ههیه ،یهك لهسهر سێی خێرایی سهرهتایی خۆی لهدهستبدات ،لهپلهی گهرمی ( )٧٠٠س��ی��ل��ی��س��ی��وس��ی��دا، ك �ه تێكڕای پ��ل�هی گهرمی ناوچهكانی گ�هردوون�ه ،ئهم ك�هم��ب��وون�هوهی�هی خیرایی ( )٩٠رۆژ درێژه دهكێشت، ب �هاڵم لهناوچه ساردهكانی ن��ێ��وان ئ�هس��ت��ێ��رهك��ان ()٢٧ میلیۆن ساڵی دهوێت. ب���هاڵم چ���ۆن دهك��رێ��ت ئهم كاریگهرییه له تاقیگهدا ب��پ��ێ��وی��ن؟ (م��ان��خ��اواس��اس) دهڵێت "وهها تاقیكردنهوهیهك پێویستی بهبۆشاییهكی زۆرو لهیزرێك بهوردی زۆرهوه بۆ گرتنی نانۆتهنۆلكهكان ههیه، ئهمه ئێستا مهحاڵه ،بهاڵم له داهاتووی نزیكدا لهوانهیه".