lvin science no 3

Page 1

‫ژمار ‌ه‬

‫‪3‬‬

‫ ‬ ‫‪ ،‬ئازاری ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫ئه‌و مندااڵنه‌ی گۆرانی ده‌ڵێن‬ ‫توانای فێربوونیان زیاتره‌‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫حه‌پ ‌ه ڤیتامینییه‌کان‬

‫زاناکانی تونس‬ ‫چێژ له‌ئازادی‬ ‫وه‌رده‌گرن‬

‫نهێنییه‌کانی‬ ‫فرمێسکڕێژ‬ ‫‌وتنه‌رڕووتاو ‌ه گازیکۆتایی‬ ‫خه‬ ‫پیاوانی س‬ ‫‌(‪)2011‬دابه‌هێزترن جیهان‪!..‬‬ ‫‌سێکسدا‬ ‫له‬ ‫زانست له‬ ‫پاراستنی وز ‌ه له‌کاتی خه‌وتندا‬

‫چیمان بۆ ده‌کات؟‬

‫دانیشتوانی گۆی زه‌وی‬ ‫ه حه‌وت ملیار‬ ‫بوو ب ‌‬

‫تسۆنامی‪..‬؟!‬

‫تیشکدانه‌وه‌ی فۆکۆشیما؛‬ ‫کاریگه‌ریی له‌سه‌ر هه‌موو جیهان ده‌بێت‬


‫نه‌ورۆز‬

‫ك‪ ،‬كه‌ به‌ند‌ه‬ ‫رێ‬ ‫ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ رۆژمێ و ناوچانه‌‪.‬‬ ‫دستانیانی ئه‌‬ ‫ه‌مانه‌ زۆرتر‬ ‫كور‬ ‫ئ‬ ‫ئه‌م رۆژه‌ی‬ ‫ه‌تای‌ به‌هار (‪ Vernal‬ه‌سه‌ر ژیانی رۆژانه‌ی ه‌ڵكی كورد‬ ‫ر‬ ‫ه‌ناسیدا ل‬ ‫خ‬ ‫‌تی كردوو‌ه‬ ‫ورۆز له‌چركه‌ساتی سه‌ ستی ئه‌ستێر‬ ‫رنگی نه‌ورۆز له‌ژیانی رۆكی تایبه‬ ‫ه‌‬ ‫ه‌كات‪ ،‬له‌زان‬ ‫ه‌فسانه‌و چی‬ ‫ه‌چرك‌ه گ‬ ‫خوێنخۆرو‬ ‫ن ‪ ،)e‬ده‌ستپێد‬ ‫ری زه‌وی ب‬ ‫ڵ به‌زۆر ئ‬ ‫ر زوح��اك �ی‬ ‫‪q‬‬ ‫‪uinox‬‬ ‫وای تێكه‌‬ ‫ه‌گۆی باكوو‬ ‫ك��اوه‌ ب�ه‌س�ه‌‬ ‫ورۆزیشدای‌ه‬ ‫ئیستی‬ ‫له‌نیو‬ ‫ه�ه‌ر له‌نه‌‬ ‫سه‌ره‌تای‌ به‌هار كه‌ خۆر له‌ڕووبه‌ری ئاسمان ل���ه‌ن���ه‌ورۆزدا ده‌ك�ه‌وێ�ت‌و‬ ‫كده‌بن‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫كاردا س�ه‌ر‬ ‫ینداری یه‌‬ ‫ساتێك ده‌وترێت‪ ،‬ت‌و ب �ه‌ره‌و ب��اك�ووری ه‌می ستم‬ ‫ئه‌ڤ‬ ‫ردان�دا‪ ،‬هه‌م‬ ‫ی یه‌ك‬ ‫ڕده‌بێ‬ ‫�ه‌م‌و زی�ن گ��ی�رۆده‌و و نوێی ك�و‬ ‫زه‌وی��ی�ه‌وه‌ تێپه‌ ركه‌ ساته‌‪ ،‬چركه‌سات ساته‌ی م‬ ‫وه‌ری ك�ۆن‌‬ ‫ی‪ ،‬نه‌ورۆز‬ ‫ت‪ .‬ئه‌م چ‬ ‫ورۆز له‌بیره‌‬ ‫ئه‌م چركه‌‬ ‫ژی ئه‌ڤیندار‬ ‫ڕوا‬ ‫ئه‌و ن �ه‌‬ ‫كاتێك خۆر‬ ‫انه‌و هه‌م رۆ‬ ‫تاجیكستان‪،‬‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ده‌ ی كاوڕیشه‌‪،‬‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫تان‪،‬‬ ‫رۆژی به‌رخ‬ ‫رزی ب �ه‌ه��ا‬ ‫ج‬ ‫بور‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫وه‌كو ئێران‪ ،‬ئه‌فغانس ئازه‌ربایجان‌و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ێته‌‬ ‫اڵه‌‪ ،‬له‌كۆنه‌و‬ ‫زۆر واڵتان‬ ‫ن‌و كۆماری‬ ‫تێپه‌ڕاند‪ ،‬زه‌وی ده‌چ سروشتی س‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ه‌و رێ�زه‌ی‬ ‫تا‬ ‫ن‪ ،‬توركمانس‬ ‫رێ�ژی شه‌وو‬ ‫كه‌م رۆژی‬ ‫م ئ�‬ ‫رۆژه‌ كه‌ یه‌ ز‪ ،‬یان رۆژی نوێ‪ ،‬د سه‌ره‌تای ئۆزبه‌كستا ه‌رزده‌نرخێنرێت‪ ،‬ب �ه‌اڵ وازی زۆری‬ ‫ب‬ ‫��ی��ا‬ ‫رۆ‬ ‫ن‪،‬‬ ‫پێده‌ڵێن ن �ه‌و دا له‌گه‌ڵ یه‌كدا یه‌كسان وچه‌كانی كوردستان ه‌ن��ه‌ورۆزی ده‌ن��ێ�ت ج ان���ه‌دا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫كی زۆر له‌نا‬ ‫�ه‌ ك��ورد ل��‬ ‫ئ��ه‌و واڵت���‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ۆژ له‌م رۆژ‬ ‫وشته‌ له‌به‌شێ‬ ‫ك‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫ك�وردس��ت��ان‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫پێشینانمان‬ ‫زیندوبوونه‌وه‌ ری زه‌وی‪.‬‬ ‫ن�����ه‌ورۆز ه‌ستانه‌وه‌یه‌و‬ ‫ه‬ ‫گۆی باكوو‬ ‫دا فروهه‌ر‪،‬‬ ‫نیوه‌‬ ‫شكۆداره‌‪ ،‬ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫له‌م رۆژه‌‬ ‫و‬ ‫ه‌رخ��ودان��ه‌‪،‬‬ ‫ه‌ڕیان واب�و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫كان ده‌گه‌ڕێت‬ ‫ب��‬ ‫باو‬ ‫پێشتر هێمای‌ه‬ ‫ه‌تی مردووه‌‬ ‫گر له‌ڕۆژی‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫حی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫رب‬ ‫ۆ‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ز‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ن��ه‌ورۆز ل‬ ‫ئا‬ ‫�ووت �ان �دن �ی‬ ‫یا س�ه‌ر زه‌وی‪،‬‬ ‫س‬ ‫ناوه‌ڕاستدا‬ ‫بۆ‬ ‫ب���ۆ پ ��اك���ی‌و رێ�ك�ی ساڵی‬ ‫ی‬ ‫اڵت‬ ‫گ��ا‬ ‫ناوچه‌كانی رۆژهه‌ ی هه‌یه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫ه �ه‌م �وو ژه‌ن� ێ‌و سه‌یران‬ ‫ور‬ ‫ه‌رك‬ ‫گرنگی تایبه‌تی كه‌لت ك �ه‌ی ساڵ‪،‬‬ ‫رابردوو‪ ،‬هه‌ڵپ دوبوونه‌وه‌و‬ ‫حهپه ڤیتامینییهکان‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫ه‌ر‬ ‫زین‬ ‫ناوچه‌یه‌دا چوار و ایزو زستان‬ ‫هێمایه‌كه‌ بۆ ۆڤی كورد‪،‬‬ ‫زاناکانی تونس‬ ‫پ‬ ‫و‬ ‫ن‌‬ ‫انه‌وه‌ی مر‬ ‫چێژ لهئازادی‬ ‫واته‌ به‌هارو هاوی ش �ان �ده‌دات‪،‬‬ ‫بونیادن‬ ‫انه‌ به‌رباسی‬ ‫وهردهگرن‬ ‫�‬ ‫�ی‬ ‫�‬ ‫�ی خ���ۆی پ‬ ‫ون�ه‌وه‌و هێن‬ ‫نهێنییهکانی‬ ‫ان‬ ‫س�روش��ت�ی‬ ‫فرمێسکڕێژ‬ ‫�و‬ ‫له‌زۆربه‌ی‬ ‫گازیکۆتایی‬ ‫ب �ه‌ج �و دا ب��ه‌ه��ۆی‬ ‫وتن‬ ‫خه‬ ‫ك�ۆب ه‌ ره‌واك��ان‬ ‫ر‬ ‫رڕووتاوه‬ ‫سه‬ ‫پیاوانی‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫���ه‌‬ ‫جیهان‪!..‬‬ ‫ۆ‬ ‫وازیی‬ ‫لێدانی خ‬ ‫ن‪ ،‬هێمایه‌ك‌ه‬ ‫زانست له‬ ‫(‪)2011‬دابههێزترن‬ ‫سێکسدا‬ ‫له‬ ‫ل���ه‌ب ه‌و گۆشه‌ی‬ ‫داخ ی كوردستا‬ ‫چیمان بۆ دهکات؟‬ ‫ك‬ ‫بار بۆ بارینی‬ ‫ه‌‬ ‫شوێنه‌كان‬ ‫�گ��ای ك��او‌ه‬ ‫ناوچ كه‌شێكی له‌‬ ‫دانیشتوانی گۆی زهوی‬ ‫ی رێ‬ ‫له‌زه‌وی‬ ‫زه‌وی دێت‌ه‬ ‫ب �ۆ درێ�ژه‌پ��ێ�دان� ی س���ه‌رده‌م‪،‬‬ ‫بوو به حهوت ملیار‬ ‫شینبوونه‌وه‌ی‬ ‫وح��اك�ه‌ك�ان�‬ ‫باران‌و‬ ‫ب���ه‌دژی ز‬ ‫راپه‌ڕین‌و‬ ‫ی باشوور‬ ‫تسۆنامی‪..‬؟!‬ ‫‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫راو‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫ست‬ ‫��ه‌ س ��ازگ ��ا‬ ‫سی عه‌ره‌بی‬ ‫ئا ئ ���ه‌م ك���ه‌ش�‬ ‫له‌كورد سه‌اڵتی به‌ع‬ ‫راماڵێنی ده‌‬ ‫ون��ی له‌سه‌ر‬ ‫ر ل��ه‌ده‌م��ه‌و‬ ‫گه‌ری ده‌رو‬ ‫�ك��ا‬ ‫كاری‬ ‫ن��اوچ���ان���‌ه‬ ‫ئ��ی �ش��ت�راك�ی س��ت�ه‌م ستاش هه‌ر‬ ‫م‬ ‫‌ڵ���ك���ی ئ�����ه‌‬ ‫ئێ‬ ‫خ���ه‬ ‫داده‌نێت‪،‬‬ ‫ن���ه‌ورۆزدا رووی���داو رۆڵ �ه‌ك �ان �ی‬ ‫سەر نووسەر‬ ‫ردستانیشه‌وه‌‬ ‫���ه‌‬ ‫ه‌كو‬ ‫رۆژێ���ك���ی‬ ‫ل���ه‌ده‌م���ه‌و ن���ه‌ورۆزدای ی واڵت��ێ �ك �ی‬ ‫ب ���ه‌ وه‌ك �����و‬ ‫ن ب��ن��ی��ادن �ان �‬ ‫ۆی‬ ‫ب���‬ ‫ك���وردس��ت��ا‬ ‫مرۆڤ باڵی‬ ‫ڵ رێزی‬ ‫ی‬ ‫تاقانه‌و سه‌ری سا ی‌ كۆنه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫كه‌ یه‌كسانی‌و مافه‌كان نامه‌ی‌ ژیان ‌‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ۆ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‌ جۆراوج‬ ‫ت‪ ،‬له‌سه‌رد‬ ‫ه‌ته‌ نێۆ به‌ر‬ ‫به‌شێواز‬ ‫ده‌گیرێ‬ ‫ۆیان بۆ دیموكراتی‪ ،‬بێت خستوو‬ ‫لێ ش ن��ه‌ورۆزدا خه‌ڵك گاوڕه‌نگ خ‬ ‫سه‌ردا كێشا‬ ‫شكینه‌‪ ،‬به‌‬ ‫ن�وێ‌و ره‌ن‬ ‫پێ‬ ‫ئاوڕدانه‌وه‌ی‬ ‫له‌ كردنی جلی‬ ‫كرد‪ ،‬هێلكه‌‬ ‫ی‬ ‫خۆیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫له‌ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫پێش هه‌رشتێك رۆژ و گوڵ‌و گیا‪،‬‬ ‫د‬ ‫رۆژه‌ ئاما‬ ‫ج�واروج�ۆر‬ ‫ۆ ناو سه‌وزه‌‬ ‫ن �ه‌ورۆز‬ ‫شوازی له‌م‬ ‫ی‬ ‫كێ‬ ‫ڕ‬ ‫شب‬ ‫پێ‬ ‫ب‬ ‫شت‌و چوونه‌‬ ‫پێ‬ ‫كان‌و روانیین‌ه‬ ‫ی‪ ،‬ی��اری‌و‬ ‫ن‪ ،‬ن���ه‌ورۆز‬ ‫ز‬ ‫رۆڤه‌ له‌سرو‬ ‫وه‌‬ ‫میری ن���ه‌ورۆ ان �ی‌ ئ���ه‌م رۆژه‌ب������وو ده‌كردو م‬ ‫ه‌ له‌پاڵ رووباره‌ پڕ ئا ی یه‌كساڵه‌ی‬ ‫تیپێ‬ ‫ك�‬ ‫ۆژی دانیشتن‬ ‫‌فه‌ت‬ ‫ل �ه‌داب �ون �ه‌ری��ت �ه‌ ك شوێن زووت �ر ده‌س ه‌ندێك ر‬ ‫كه‌ پاككه‌ره‌وه‌ی‌ خه ه‌رشتێك بۆ‬ ‫نموونه‌ له‌ه‬ ‫رنگه‌ پێش ه‬ ‫ڕوونی ئاو‪،‬‬ ‫له‌كۆندا له‌هه‌ندێ دره‌نگتر‪ ،‬بۆ‬ ‫دستان‪ ،‬له‌‬ ‫كانه‌‪ ،‬بۆیه‌ گ‬ ‫تان به‌گوڵ‌و‬ ‫ك شوێنیش‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫شوێنی ك‬ ‫دس‬ ‫دو‬ ‫له‌هه‌ندێ‬ ‫باشووریترین‬ ‫هه‌فته‌یه‌ك رۆحه‌ مان ه‌ورۆز‪ ،‬سروشتی كور ساڵی نوێتان‬ ‫ه‌رده‌وامی ن�‬ ‫ه‌‪ ،‬كه‌ چه‌ند‬ ‫ن‪ ،‬نه‌ورۆزو‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫له‌ناوچ‬ ‫كێاڵنی ب‬ ‫ه‌وه‌ بپارێزی‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫كوردی ه‬ ‫و گیانله‌به‌ریی‬ ‫رو نه‌ورزی‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‌و كاتی ساڵی گیا‬ ‫به‌ها‬ ‫ل �ه‌ن �ه‌ورۆز‬ ‫هارو سه‌ری‌‬ ‫پیرۆزبێت‪.‬‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫��‬ ‫ب‬ ‫وت‬ ‫روه‌ها‬ ‫زو‬ ‫ستپێده‌كات‪،‬‬ ‫ه‌زراو چاندنی تۆوه‌‪ ،‬هه‌ دره‌نگتر ده‌‬ ‫د هه‌فته‌یه‌ك‬ ‫م‬ ‫دییه‌كان چه‌ن‬ ‫ئیزی‬

‫سه‌روتار‬

‫ژماره‬

‫‪3‬‬

‫‪ ،‬ئازاری ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫ئهو مندااڵنهی گۆرانی دهڵێن‬ ‫توانای فێربوونیان زیاتره‬

‫پاراستنی وزه لهکاتی خهوتندا‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬


‫ژماره ‪3‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌و‬ ‫چاپخانه‌ی دلێر؛ به‌هاوبه‌شی ده‌ریده‌که‌ن‬ ‫‪ ،‬ئازاری ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میره‌‬

‫ئهو مندااڵنهی گۆرانی دهڵێن‬ ‫توانای فێربوونیان زیاتره‬

‫نهێنییهکانی‬ ‫خهوتن‬ ‫پیاوانی سهرڕووتاوه‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬

‫حهپه ڤیتامینییهکان‬

‫پاراستنی وزه لهکاتی خهوتندا‬

‫زاناکانی تونس‬ ‫چێژ لهئازادی‬ ‫وهردهگرن‬

‫کۆتایی‬ ‫جیهان‪!..‬‬

‫گازی فرمێسکڕێژ‬

‫زانست له‬ ‫(‪)2011‬دابههێزترن‬ ‫سێکسدا‬ ‫له‬

‫چیمان بۆ دهکات؟‬

‫دانیشتوانی گۆی زهوی‬ ‫بوو به حهوت ملیار‬

‫تسۆنامی‪..‬؟!‬ ‫‪No.03, MARCH 2011‬‬

‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین‌‪ :‬دڵشاد ساڵ ‌ح حه‌م ‌ه شوکر‬ ‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی‪ :‬هێمن عه‌بدولقادر‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪22 10‬‬ ‫‪40 36‬‬

‫‪ine‬‬

‫‪magaz‬‬

‫‪ience‬‬

‫‪. com/‬‬ ‫‪sc‬‬

‫‪inpress‬‬

‫‪www.lv‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪4‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫بنێشتێك بۆ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی شه‌كره‌‬ ‫وه‌رگێڕانی‪:‬‬ ‫كارزان دوكانی‬

‫‪www.tabib.com‬‬

‫تاقیكـــــــــــــــردنه‌وه‌یه‌كی ساد ‌ه گۆڕانكاری گه‌وره‌ به‌سه‌ر ‬ ‫چاره‌ســـــــــــــــــــه‌ری شێرپه‌نجه‌دا دێنێت‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫پسپۆڕێكی ده‌رم��ان��س��ازی‬ ‫ئ���ه‌م���ری���ك���ی رای���گ���ه‌ی���ان���د‬ ‫رێ����گ����ه‌ی����ه‌ك����ی ت������ازه‌ی‬ ‫دۆزی��وه‌ت��ه‌وه‌ بۆ گه‌یاندنی‬ ‫ه��ۆڕم��ۆن��ی ئه‌نسۆلین بۆ‬ ‫خ��وێ��ن‪ ،‬ل�ه‌ڕێ��گ��ای جوینی‬ ‫ب��ن��ێ��ش��ت��ێ��ك �ه‌وه‌ ل �ه‌ج��ی��ات��ی‬ ‫داوده‌رم���ان���ی ت���ری وه‌ك‪،‬‬ ‫ده‌رزی ئه‌نسولین‌و حه‌ب‪.‬‬ ‫(رۆب�������ه‌رت دۆی���ڵ���ی)‬ ‫ل�ه‌زان��ك��ۆی (س��ای��رۆك��ۆس)‬ ‫ل����ه‌ن����ی����ۆرك‪ ،‬وت�����ی "ك���ه‌‬ ‫چاره‌سه‌رێكی گریمانه‌یی‬ ‫دۆزی������وه‌ت������ه‌وه‌ ب����ۆ ئ���ه‌و‬ ‫ك��ێ��ش �ه‌ی �ه‌ی ج��ه‌س��ت��ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ئالیه‌تێكی دی��اری��ك��راوی‬ ‫هه‌یه‌ بۆ پارێزگاریكردن‌و‬ ‫ه���ه‌ڵ���م���ژی���ن���ی پ��ێ��ك��ه��ات �ه‌‬ ‫بنێشته‌كه‌‪،‬‬ ‫كیمیاییه‌كانی‬ ‫كاتێك تووشی تێكشكان‌و‬ ‫لێكهه‌ڵوه‌شان ده‌ب���ن‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌گ���ه‌ن���ه‌ ری���خ���ۆڵ���ه‌ك���ان"‪،‬‬ ‫وتیشی "ئ�ه‌و بنێشته‌ی‪ ،‬كه‌‬

‫دایهێناوه‌ یارمه‌تی جه‌ست‌ه‬ ‫ده‌دات ب���ۆ ه �ه‌ڵ��م��ژی��ن��ی‬ ‫ئ��ه‌ن��س��ۆل��ی��ن ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی‬ ‫خ����������وازراو"‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫وتیشی "ئ �ه‌وه‌ زان��راوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ڤیتامین (‪ )B12‬ده‌كرێت‬ ‫پ���ارێ���زگ���اری ل��ێ��ب��ك��رێ��ت‬ ‫ل��ه‌ڕێ��گ��ه‌ی پ��ڕۆت��ی��ن��ێ��ك�ه‌وه‌‬ ‫ل�ه‌ل��ی��ك��دا‪ ،‬ك �ه‌ ن��اوده‌ب��رێ��ت‬ ‫ب���ه‌ (ه��اب��ت��وك��وری��ن)‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌ن��ووس��ێ��ت ب���ه‌ده‌م���ه‌وه‌و‬ ‫پارێزگاریش له‌گه‌ده‌ ده‌كات"‪،‬‬ ‫ئ �ه‌وه‌ش روونده‌كاته‌وه‌ كه‌‬ ‫هابتوكورین كاتێك ده‌گاته‌‬ ‫ری��خ��ۆڵ �ه‌ك��ان س��ووڕێ��ك��ی‬ ‫كیمیایی ت��ر وه‌رده‌گ��رێ��ت‬ ‫بۆ یارمه‌تیدانی ڤیتامین‌و‬ ‫ك���ردن���ه‌ن���اوه‌وه‌ی ب���ۆ ن��او‬ ‫سووڕی خوێن‪.‬‬ ‫ه���������ه‌رچ���������ه‌ن���������ده‌‬ ‫ن��ه‌خ��ۆش��گ��ه‌ل��ێ��ك��ی زۆر‬ ‫وه‌رگ��رت��ن��ی ئه‌نسۆلینیان‬ ‫ل�ه‌ڕێ��گ�ه‌ی ده‌م���ه‌وه‌ ب �ه‌الوه‌‬ ‫په‌سه‌ندتره‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێك‬ ‫باسیان‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫له‌وه‌كردووه‌‪ ،‬كه‌ ده‌گونجێت‬ ‫ئه‌نسۆلین به‌ئاسانی بگۆڕێت‬

‫ب����ۆ پ����ارچ����ه‌ی ب���چ���ووك‬ ‫ل���ه‌ڕێ���گ���ه‌ی ك��ۆئ��ه‌ن��دام��ی‬ ‫ه��ه‌رس��ه‌وه‌‪ ،‬ل �ه‌ب �ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫س��ووڕی خوێن به‌ئاسانی‬ ‫ن��ات��وان��ێ��ت ئ �ه‌ن��زی��م �ه‌ك��ان‬ ‫بمژێت‪.‬‬ ‫دوێ��ڵ��ی ده‌ڵ��ێ��ت "ئ��ه‌و‬ ‫بنێشته‌ی ك �ه‌ مشكه‌كانی‬ ‫تاقیگه‌ جویانه‌ كاریگه‌ری‬ ‫خۆی سه‌لماندووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ئ����ه‌وه‌ ده‌گ���ه‌ی���ه‌ن���ێ���ت‪ ،‬كه‌‬

‫ئه‌نجامی هاوشێوه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫مرۆڤ ده‌بێت"‪.‬‬ ‫ده‌ك�����رێ�����ت ئ����ام����اژه‌‬ ‫ب�������ه‌وه‌ش ب����درێ����ت‪ ،‬ك�ه‌‬ ‫سپرای ئه‌نسۆلین له‌ساڵی‬ ‫(‪ )2006‬خرایه‌ بازاڕه‌كانی‬ ‫ئ �ه‌م��ری��ك��اوه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم پ��اش‬ ‫س��اڵ��ێ��ك ل����ه‌ب����ازاڕه‌ك����ان‬ ‫كشێنرایه‌وه‌ به‌هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫كاریگه‌ری نه‌بوو‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫گ��روپ��ێ��ك��ی زان��س��ت��ی‬ ‫ئ �ه‌م��ری��ك��ی رای��ان��گ �ه‌ی��ان��د‬ ‫ك �ه‌ به‌ڕێگه‌یه‌كی س��اده‌ی‬ ‫ت���اق���ی���ك���ردن���ه‌وه‌ی خ��وێ��ن‬ ‫ده‌ت�����وان�����ن ل���ه‌ش���ێ���وازی‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی نه‌خۆشیی‌ه‬ ‫ش���ێ���رپ���ه‌ن���ج���ه‌ی���ی���ه‌ك���ان���دا‬ ‫گ����ۆڕان����ك����اری گ�����ه‌ور‌ه‬ ‫ئه‌نجامبده‌ن‪.‬‬ ‫ب �ه‌وت �ه‌ی زان��ای��ان ئه‌م‬ ‫میتۆده‌ تا ئه‌و راده‌یه‌ ورد‌ه‬ ‫ك���ه‌ ده‌ك���رێ���ت ت��ه‌ن��ان��ه‌ت‬ ‫ی���ه‌ك خ��ان��ه‌ی ت��ووش��ب��وو‬ ‫به‌شێرپه‌نجه‌ ل�ه‌ن��او چه‌ند‬ ‫میلیارد خانه‌دا بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫لووی شێرپه‌نجه‌ (‪)Tumor‬‬

‫یان شانه‌ شێرپه‌نجه‌ییه‌كان‌و‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ری ب�ڵاوب��وون�ه‌وه‌ی��ان‬ ‫له‌شوێنه‌ جۆربه‌جوره‌كانی‬ ‫له‌ش زۆر ئاسانتر ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌ه����ه‌م����ان����ك����ات����دا‬ ‫راده‌ی ك��ه‌م��ب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خ��ان �ه‌ ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج�ه‌ی��ی�ه‌ك��ان‬ ‫له‌ماوه‌ی چاره‌سه‌ركردندا‬ ‫دیاریده‌كات‌و بۆ پزیشكه‌كان‬ ‫ئ �ه‌و هه‌له‌ ده‌ره‌خسێنێت‪،‬‬ ‫ك��ه‌ راده‌ی س�ه‌رك�ه‌وت��ن��ی‬ ‫مێتۆده‌كانی چ��اره‌س�ه‌ر بۆ‬ ‫هه‌ر نه‌خۆشێك‌و چۆنیه‌تی‬ ‫ده‌ركه‌وتن‌و گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫دووب���اره‌ تووشبوونه‌وه‌ی‬ ‫شانه‌كان پێشبینیبكه‌ن‪.‬‬ ‫ل��ه‌م رێ��گ �ه‌ی �ه‌دا خوێن‬ ‫جێگه‌ی ش��ێ��وازی به‌ئازار‬ ‫له‌وه‌رگرتنی شانه‌كانی له‌ش‬ ‫ده‌گ��رێ��ت�ه‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‌ئێستادا‬ ‫پ���زی���ش���ك���ه‌ك���ان ك �ه‌ڵ��ك��ی‬ ‫لێوه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫ب��������ڕی��������اره‌ چ�������وار‬ ‫ن��ه‌خ��ۆش��خ��ان��ه‌ی گ����ه‌ور‌ه‬

‫له‌شوێنه‌ جۆربه‌جۆره‌كانی‬ ‫ئ�ه‌م��ری��ك��ا ل�ه‌م��س��اڵ��دا ئه‌م‬ ‫مێتۆده‌ به‌كاربهێنن‪.‬‬ ‫پزیشكی‬ ‫ئه‌نستیتۆی‬ ‫"جانسۆن ئه‌ند جانسۆن"‪،‬‬ ‫رایگه‌یاند به‌هاوكاریكردنی‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش��خ��ان�ه‌ی ویالیه‌تی‬ ‫ماساچوسێت ك��ار له‌سه‌ر‬ ‫ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌و ن��اردن��ی ئه‌م‬ ‫شێوازه‌ له‌تاقیكردنه‌وه‌یه‌ بۆ‬ ‫بازاڕی پزیشكی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ی���ه‌ك���ێ���ك���ی ت����ر ل���ه‌و‬ ‫ب����واران����ه‌ی ك���ه‌ م��ێ��ت��ۆد‌ه‬ ‫ت��ازه‌ك��ه‌ی تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫خ��وێ��ن تێیدا ك��ارده‌ك��ات‪،‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی راده‌ی كارایی‬ ‫ئه‌و ده‌رمانانه‌یه‌ كه‌ له‌ئێستادا‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی‬ ‫شێرپه‌نجه‌ به‌كارده‌هێنرێن‪،‬‬ ‫ه�ه‌رچ�ه‌ن��د ل �ه‌وان �ه‌ی �ه‌ ئه‌م‬ ‫مێتۆده‌ تاده‌ساڵی تر نه‌بێت‬ ‫به‌مێتۆدێكی ئاسایی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌ئێستادا توێژه‌رانی زانستی‬ ‫پزیشكی به‌چاوی ئۆمێدو‬

‫خۆشبینییه‌وه‌ لێیده‌ڕوانن‪.‬‬ ‫دك��ت��ۆر دان���ی���ه‌ل هابر‬ ‫یه‌كێك ل�ه‌ت��وێ��ژه‌ران��ی ئه‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌ تازه‌یه‌ ده‌ڵێت‬ ‫"ئ���ه‌گ���ه‌ر ت��ه‌ن��ی��ا ل �ه‌ك��ات��ی‬ ‫چ��اره‌س��ه‌ری شێرپه‌نجه‌دا‬ ‫بتوانن راده‌ی كاریگه‌ری‬ ‫ده‌رم��ان �ه‌ك��ان بزانین ئه‌م‌ه‬ ‫خۆی هه‌نگاوێكی گه‌وره‌ی‌ه‬ ‫بۆ پێشه‌وه‌"‪.‬‬ ‫م��ێ��ت��ۆده‌ك��ان��ی ئێستا‬ ‫وات���ه‌ ن��م��وون�ه‌ هه‌ڵگرتنی‬ ‫خوێن‌و شانه‌كان زانیاری‬ ‫ت��ه‌واو ده‌رب���اره‌ی شێوازو‬ ‫ئه‌گه‌ری گه‌شه‌ی تیومه‌ر‌ه‬ ‫شێرپه‌نجه‌ییه‌كان به‌ده‌سته‌و‌ه‬ ‫ن��ادات‪ ،‬بۆ پێوانی هه‌موو‬ ‫الیه‌نه‌كانی گه‌شه‌ی شانه‌‪،‬‬ ‫یان تیومه‌ره‌ شێرپه‌نجه‌ییه‌كان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ئاسایی چه‌ند‬ ‫م���ان���گ دوای�����ی ده‌رم����ان‬ ‫وه‌رگ����رت����ن ل �ه‌ج �ه‌س��ت �ه‌ی‬ ‫نه‌خۆش وێنه‌ی سیتیسكان‬ ‫وه‌رده‌گ��رن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر ئه‌م‬

‫ماوه‌ كورته‌ له‌وانه‌یه‌ ببیت‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی نه‌خۆشه‌ك‌ه‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن���ی‬ ‫شێرپه‌نجه‌كه‌وه‌ بمرێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم به‌م مێتۆده‌ تازه‌ی‌ه‬

‫پزیشكه‌كان ده‌توانن دوای‬ ‫یه‌ك رۆژ له‌پێدانی ده‌رمان‬ ‫بزانن كاریگه‌ری ده‌رمانه‌ك‌ه‬ ‫چه‌نێك بووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Daily telegraph :‬‬

‫ته‌له‌فزیۆن‌و كۆمپیوته‌ر ده‌توانێت خه‌ڵك بكوژێت‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ئ �ه‌ن��ج��ام��ی ه �ه‌ن��دێ��ك‬ ‫ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ ده‌ری��خ��س��ت‪،‬‬ ‫دانیشـــــتن بۆ ماوه‌یه‌كی‬ ‫درێ�������ژ ل���ه‌ب���ـ���ـ���ـ���ـ���ه‌رده‌م‬ ‫ت�ه‌ل�ه‌ف��زی��ۆن‌و كۆمپیوته‌ر‪،‬‬ ‫ده‌بێت به‌هۆی نه‌خۆشی‬ ‫س�����وڕی خ���وێ���ن‌و دڵ‌و‬ ‫ك��ورت��ب��وون��ه‌وه‌ی ژی���ان‪.‬‬ ‫زان����ای����ان����ی ب���ه‌ری���ت���ان���ی‬ ‫ب���ه‌ ب��ه‌راوردك��ـ��ـ��ـ��ـ��ردن��ی‬ ‫ك���اری���گ���ه‌ری م��ـ��ـ��ـ��ـ��اوه‌ی‬ ‫دانیشتنی خه‌ڵك له‌كاتی‬ ‫پ�����ش�����وو‪ ،‬پ������اش ك�����ار‪،‬‬ ‫ت��ێ��گ�ه‌ی��ش��ـ��ـ��ـ��ـ��ت��وون كـــه‌‬ ‫ئ����ه‌وان����ه‌ی ل �ه‌ش��ـ��ـ��ـ��ـ �ه‌وو‬ ‫رۆژێ���ك���دا زی���اد ل �ه‌چ��وار‬

‫ك���ات���ژم���ێ���ر ل��ه‌س��ـ��ـ��ـ��ه‌ر‬ ‫كۆمپیوته‌رن‪ ،‬یان سه‌یری‬ ‫ت���ه‌ل���ه‌ف���زی���ۆن ده‌ك������ه‌ن‪،‬‬ ‫ی����ان خ���ه‌ری���ك���ی ی��اری��ی �ه‌‬ ‫كۆمپیوتــــه‌رییه‌كانن دوو‬ ‫ه��ێ��ن��ده‌ی خ�ه‌ڵ��ك��ـ��ـ��ـ��ی تر‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ری ت��ووش��ب��وون��ی��ان‬ ‫ب�ه‌ش��ۆك��ی ق��ورس��ی دڵیان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ������ی������م������ان������وی������ل‬ ‫ئستاماناكیس‪ ،‬ت��وێ��ژه‌ری‬ ‫ئیپدمیــــولۆژی‌و‬ ‫به‌شی‬ ‫ت����ه‌ن����دروس����ت����ی گ��ش��ت��ی‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی ل���ه‌ن���ده‌ن‌و‬ ‫هاوكاره‌كانی‪ ،‬له‌ڕاپۆرته‌‬ ‫ت������ازه‌ك������ه‌ی خ���ۆی���ان���دا‬

‫داوای������ان������ك������ردووه‌ ك �‌ه‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك رێنمایـــی بۆ‬ ‫خه‌ڵك دابنرێت تاوه‌كــــو‬ ‫ل���ه‌و زی��ان��ان �ه‌ ب��گ��ه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌كاتی پ��ش��وودا توشیان‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬نووسه‌رانی ئـــه‌م‬ ‫ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ ده‌ڵێــــن‬ ‫"زۆرب���ه‌ی خه‌ڵك له‌كاتی‬ ‫ك���ارك���ردن���دا له‌پشــــتی‬ ‫م��ێ��ز‪ ،‬ی��ان كۆمپیوته‌رێك‬ ‫داده‌نیشـــن‌و ماوه‌یـــه‌كی‬ ‫زۆر بێجوڵه‌ ده‌مێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا م��اوه‌ی��ـ��ـ��ـ�ه‌ك��ی‬ ‫زۆر چ ل �ه‌ڕێ��ـ��ـ��ـ��ـ��گ��ای‬ ‫رۆی��ش��ت��ن ب����ه‌ره‌و شوێنی‬ ‫ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ار‪ ،‬ی���ان له‌شوێنی‬

‫كاره‌كه‌ تاڕاده‌یه‌كــــی زۆر‬ ‫ب��ێ��ج��وڵ �ه‌ن‪ ،‬ب��ۆی �ه‌ ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ئاگادار بكرێنه‌وه‌"‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژه‌ره‌ك��ان ك��اری��ان‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر (‪ )٤٥١٢‬ك�ه‌س‬ ‫كردبوو‪ ،‬كـــه‌ بۆمـــاوه‌ی‬ ‫زی���اد ل �ه‌چ��وار كاتـــژمێر‬ ‫خ��ه‌ری��ك��ی س �ه‌ی��رك��ردن��ی‬ ‫ت�ه‌ل�ه‌ف��زی��ۆن‌و كۆمپیوته‌ر‪،‬‬ ‫ی�����ان خ���ه‌ری���ك���ی ی����اری‬ ‫كۆمپــــیوته‌ری ده‌ب��وون‪،‬‬ ‫بۆیان ده‌رك �ه‌وت ئه‌گه‌ری‬ ‫ت���ووش���ب���وون ب��ه‌ج��ه‌ڵ��ده‌و‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش��ی��ی�ه‌ك��ان��ی س��وڕی‬ ‫خوێـــن ل��ه‌م ك �ه‌س��ان �ه‌دا‬ ‫(‪ )١.٥٢‬ه��ێ��ن��ده‌ زی��ات��ره‌‬

‫ل���ه‌وان���ه‌ی ك��ه‌ ك �ه‌م��ت��ر ل‌ه‬ ‫(‪ )٢‬ك��ات��ژم��ـ��ـ��ـ��ێ��ر ئ��ه‌و‬ ‫كـــاره‌ ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬ب�ه‌وت�ه‌ی‬ ‫ت��وێ��ژه‌ره‌ك��ـ��ـ��ـ��ان ل �ه‌م��اوه‌ی‬ ‫چوار ساڵدا (‪ )٣٢٥‬كه‌س‬ ‫ل���ه‌و ك �ه‌س��ان �ه‌ م����ردوون‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها (‪ )٢١٥‬كه‌سیش‬ ‫ت��ووش��ـ��ـ��ـ��ی ن �ه‌خ��ۆش��ی‬ ‫ق������ورس������ی س������وڕی‬ ‫خوێــــن‌و دڵ بوون‪.‬‬ ‫ئ����ـ����ـ����ـ����ه‌م����ه‌ ب���ۆ‬ ‫ی��ه‌ك��ـ��ـ��ـ��ه‌م��ج��اره‌ ك�ه‌‬

‫توێژه‌ران راپۆرتێــــك له‌م‬ ‫ش��ێ��وه‌ی �ه‌ ب�ڵاوده‌ك��ه‌ن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل�ه‌م توێژینه‌وه‌دا‪ ،‬ده‌وری‬ ‫ج�����گ�����ه‌ره‌‪ ،‬ف��ش��ـ��ـ��ـ��اری‬ ‫خ��وێ��ن‪ ،‬ب��ڕی چــــه‌وری‬ ‫خ�������وێ�������ن‌و ئ����اس����ت����ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و وه‌رزش‬ ‫له‌بــــه‌رچـــاوگیراوه‌ ئه‌م‬ ‫توێژینــــه‌وه‌یه‌ له‌گۆڤاری‬ ‫‪Journal‬‬ ‫‪of‬‬ ‫(‪the‬‬ ‫‪College‬‬

‫‪American‬‬

‫‪Cardiology‬‬

‫‪)of‬‬

‫باڵوبووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫س������������ه‌رچ������������اوه‌‪:‬‬ ‫‪Sciencemag‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪6‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫گۆڕانێكی بنچینه‌یی له‌پێوانی فشاری خوێندا‬ ‫زان���ای���ان ئ��ام��اژه‌ ب��ه‌و‌ه‬ ‫ده‌ك�����ه‌ن‪ ،‬ك��ه‌ ئامێرێكیان‬ ‫دروس����ت����ك����ردووه‌ وه‌ك���و‬ ‫ك��ات��ژم��ێ��ر ل��ه‌س��ه‌ر ده‌س��ت‬ ‫ده‌ب���ه‌س���رێ���ت‌و ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫له‌چه‌ند س��اڵ��ی داه��ات��وودا‬ ‫شێوازی چ��اودێ��ری له‌سه‌ر‬ ‫فشاری خوێن به‌ته‌واوه‌تی‬ ‫بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژه‌ران ل �ه‌زان��ك��ۆی‬ ‫لیسته‌رو له‌واڵتی سه‌نغافوره‌‪،‬‬ ‫ئامێرێكیان دروستكردووه‌‬ ‫فشاری خوێن له‌شاخوێنبه‌ردا‬ ‫ده‌پێوێت‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ئ��ام��ێ��ره‌ی پێوانی‬ ‫ف���ش���اری خ���وێ���ن ل��ه‌چ��او‬ ‫ئامێره‌كانی پێشووتر فشاری‬ ‫خ��وێ��ن ب���ه‌وردی زی��ات��ره‌وه‌‬ ‫ده‌پێوێت‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م ت��ه‌ك��ن��ه‌ل��ۆژی��ای��ه‌‬ ‫له‌سه‌ر بودجه‌ی وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫ت��ه‌ن��دروس��ت��ی ح��ك��وم�ه‌ت��ی‬ ‫ب�ه‌ری��ت��ان��ی��ا دروس��ت��ك��راوه‌و‬ ‫ل��ه‌ه��ه‌س��ت��ه‌وه‌رێ��ك س���وود‬ ‫وه‌رده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ك�ه‌ شه‌پۆلی‬ ‫ترپه‌ی ده‌م��اره‌ك��ان��ی خوێن‬ ‫تۆمارده‌كات‪ ،‬ئه‌م زانیاراییانه‌‬ ‫له‌دوایدا له‌گه‌ڵ بڕی فشاری‬ ‫خ��وێ��ن ل��ه‌م��ه‌چ��ه‌ك��دا‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌شێوه‌ی ئاسایی ده‌پێورێت‬ ‫ده‌چێته‌ نێو كۆمپیوته‌رێك‪،‬‬

‫ب���ه‌م ش���ێ���وازه‌ ب���ڕی فشار‬ ‫ل �ه‌ (‪ )Aorta‬ن��زی��ك��ی دڵ‬ ‫ده‌پێورێت‪.‬‬ ‫پڕۆفیسۆر برایان ویلیامز‬ ‫له‌به‌شی زانستی دڵ‌و ده‌مار‬ ‫له‌نه‌خۆشخانه‌ی گلنفیلدی‬ ‫زان��ك��ۆی ل��س��ت �ه‌ر‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫"ش��اخ��وێ��ن��ب�ه‌ر چ �ه‌ن��د میلی‬ ‫م�ه‌ت��رێ��ك ل��ه‌دڵ��ه‌وه‌ دوره‌و‬ ‫ن��زی��ك �ه‌ ل �ه‌م��ێ��ش �ك‌و ئێمه‌‬ ‫هه‌میشه‌ ده‌مانزانی فشار له‌و‬

‫شوێنه‌دا كه‌متره‌ له‌قۆڵ"‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌ڵێت "ئه‌گه‌ر‬ ‫فشار له‌شاخوێنبه‌ردا نه‌پێوین‬ ‫به‌دروستی ل�ه‌س��ووده‌ك��ان‌و‬ ‫زی��ان��ه‌ك��ان��ی چ���اره‌س���ه‌ری‬ ‫ف��ش��اری خوێن تێناگه‌ین"‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها وتی ئه‌م ئامێره‌‬ ‫ش��ێ��وه‌ی چ��اودێ��ری له‌سه‌ر‬ ‫فشاری خوێن‪ ،‬كه‌ بۆ زیاد‬ ‫له‌یه‌ك سه‌ده‌ كاری پێكراوه‌‬ ‫ده‌گۆڕێت‪ ،‬ئه‌م پڕۆفیسۆره‌‬

‫چ��اوه‌ڕوان �ه‌ ئه‌م ته‌كنیك‌ه‬ ‫له‌ناوه‌نده‌ پڕۆفیشناڵییه‌كاندا‬ ‫به‌كاربهێنرێت‌و ل�ه‌م��اوه‌ی‬ ‫پ��ێ��ن��ج س��اڵ��ی داه���ات���وودا‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ه‌ك��ه‌ی زۆر‬ ‫باڵوببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ده‌ڵ��ێ��ت "پ��ێ��وان��ی‬ ‫ف��ش��اری خ��وێ��ن له‌نزیكی‬ ‫دڵ‌و مێشك ل �ه‌وان �ه‌ی �ه‌ بۆ‬ ‫ب����ه‌راوردك����ردن����ی راده‌ی‬ ‫ترسناكی جه‌ڵده‌ی مێشك‌و‬

‫نه‌خۆشییه‌كانی دڵ باشتر‬ ‫ل �ه‌پ��ێ��وان��ی زه‌خ��ت��ی خوێن‬ ‫ل �ه‌ق��ۆڵ��دا ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ۆی �ه‌ ئ�ه‌م‬ ‫ئامێره‌ زۆر سه‌رنجراكێشه‌"‪.‬‬ ‫ل �ه‌م��ێ��ژه‌ ده‌زان���ی���ن‪ ،‬كه‌‬ ‫پ��ێ��وان��ی ف���ش���اری خ��وێ��ن‬ ‫له‌به‌شی سه‌ره‌وه‌ی قۆڵ زۆر‬ ‫ورد نییه‌و ه�ه‌ڵ�ه‌ی زۆری‬ ‫تێدایه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌وت���ه‌ی پ��ڕۆف��ی��س��ۆر‬ ‫ویلیام‪ ،‬ه �ه‌وڵ��دراوه‌ تا ئه‌و‬ ‫ج���ێ���گ���ه‌ی‪ ،‬ك���ه‌ ده‌ك���رێ���ت‬ ‫ئ��ام��ێ��ره‌ك�ه‌ بچووكبێت بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی خه‌ڵك حه‌زیان لێیبێت‬ ‫س���وودی ل��ێ��وه‌رب��گ��رن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پڕۆژه‌یه‌ له‌الیه‌ن كۆمپانیای‬ ‫هلت ئیستانس ئینته‌رناشناڵی‬ ‫سه‌نگافۆرییه‌وه‌‪ ،‬كه‌ شارازای‬ ‫دروس���ت���ك���ردن���ی ئ��ام��ێ��ری‬ ‫پزیشكییه‌ دروستكراوه‌‪.‬‬ ‫ف������ش������اری ب�������ه‌رزی‬ ‫خ��وێ��ن‪ ،‬یه‌كێكه‌ له‌هۆكاره‌‬ ‫ری��ش�ه‌ی��ی�ه‌ك��ان��ی نه‌خۆشییه‌‬ ‫ج��ۆرب �ه‌ج��ۆره‌ك��ان‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ن��ی��ش��ان �ه‌ی ده‌ره‌ك�����ی نییه‌‪،‬‬ ‫ل�ه‌وان�ه‌ی�ه‌ ت��اوه‌ك��و چه‌ندین‬ ‫س��اڵ ن�ه‌خ��ۆش نه‌چێت بۆ‬ ‫الی پزیشك‌و نه‌دۆزرێته‌وه‌و‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ی���ه‌ ب��ارۆدۆخ��ێ��ك��ی‬ ‫ت��رس��ن��اك ب���ۆ ن �ه‌خ��ۆش �ه‌ك �ه‌‬ ‫دروستبكات‪.‬‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی نابیناكان سوود له‌فه‌یسبووك وه‌رگرن‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫توێژه‌رانی زانكۆی ئه‌ریزۆنا‬ ‫له‌ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬توانیویان‌ه هه‌ندێك‬ ‫وێ���ن���ه‌ی ت��ای��ب��ه‌ت ب���ه‌ت���ۆڕ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی ئینته‌رنێت‬ ‫ی نابینا‬ ‫دروستبكه‌ن‪ ،‬ك‌ه كه‌س ‌‬ ‫بتوانن به‌له‌مسكردنی ئه‌م وێنان‌ه‬ ‫ببینن‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژه‌ران ل��ه‌س��ه‌ر ئ�ه‌و‬ ‫ی‬ ‫ب���ڕوای���ه‌ن‪ ،‬وێ��ن�‌ه ك��اری��گ�ه‌ر ‌‬ ‫ی له‌ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫زۆر ‌‬ ‫مرۆڤدا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و داهێنانه‌ی‬

‫ئه‌وان‪ ،‬ئه‌و هه‌ل‌ه ده‌ڕه‌خسێنێت‬ ‫ب��ۆ خ�ه‌ڵ��ك��ی نابینا ت��اوه‌ك��و‬ ‫بتوانن ببینن‪ ،‬ت��وێ��ژه‌ران بۆ‬ ‫دروستكردنی ئ �ه‌م ته‌كنیك‌ه‬ ‫له‌ژێر كاریگه‌ری توێژه‌رێكی‬ ‫نابینادابوون‪ ،‬ك‌ه زۆر حه‌زی‬ ‫له‌و‌ه بوو‌ه زانیاری زیاتر له‌سه‌ر‬ ‫گرافیك بزانێت‪ .‬كارێكی زۆر‬ ‫قورسه‌‪ ،‬ك‌ه بتوانیت هه‌موو‬ ‫زانیاریی‌ه گرافیكییه‌كان بكه‌یت‬ ‫به‌داتا بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی نابینا‬ ‫تێیبگه‌ن‪ ،‬بۆی‌ه توێژه‌ره‌كان زۆرتر‬

‫له‌سه‌ر ئه‌و وێنان‌ه كارده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ك‌ه له‌تۆره‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‬ ‫سوودی لێوه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫بۆ دروستكردنی ئه‌م وێنانه‌‬ ‫ده‌ب��ێ��ت هاوسه‌نگی له‌نێوان‬ ‫دروستببێت‪،‬‬ ‫زانیارییه‌كاندا‬ ‫توێژه‌ران وێنه‌كانیان به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫گ��ۆڕی تاوه‌كو ته‌نیا زانیارییه‌‬ ‫گرنگه‌كان ده‌ربكه‌وێت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫گۆڕینی هه‌موو وێنه‌ك‌ه به‌شێوه‌ی‬ ‫ل��ه‌م��س��ی ده‌ب���ێ���ت‪ ،‬ب��ه‌ه��ۆی‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی س��ت��راك��ت�ه‌ری وێنه‌كه‌‬

‫ب�ه‌ت�ه‌واوی بگۆڕدرێت‪ .‬بۆی‌ه‬ ‫به‌سوودوه‌رگرتن له‌گریمانه‌یه‌كی‬ ‫ماتماتیكی به‌ش‌ه گرنگه‌كانی‬ ‫وێ��ن�ه‌ك�ه‌‪ ،‬ك �‌ه ب��ۆ ناسینه‌وه‌ی‬ ‫ك �ه‌س �ه‌ك �‌ه پێویست‌ه ل�ه‌ب��اق��ی‬ ‫به‌شه‌كان جیاكرایه‌وه‌و وێنه‌كه‌‬ ‫به‌شێوه‌ی له‌مسی دروستكرا‪،‬‬ ‫به‌واتایه‌كی تر ئه‌م نه‌رمه‌كار‌ه بۆ‬ ‫نابینا ئه‌و هه‌ل‌ه ده‌ڕه‌خسێنێت‪،‬‬ ‫ت��اوه‌ك��و وێنه‌یه‌ك تۆماربكاو‬ ‫بیخات‌ه ن��او ن�ه‌رم�ه‌ك��اره‌ك�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ت��اوه‌ك��و وێ��ن �ه‌ی �ه‌ك��ی له‌مسی‬

‫‪7‬‬

‫وه‌كو چاره‌نووسی پشیله‌كه‌‪ ،‬گفتوگۆ‬ ‫كوانته‌مییه‌كان هێشتا بێئه‌نجامن‬ ‫تام سیگفرێد‬ ‫و‪ :‬لڤینی زانستی‌‬ ‫ل�ه‌دروس��ت��ب��وون��ی فیزیادا‬ ‫له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا زۆر شت‬ ‫به‌ناوی ئه‌لبێرت ئه‌نیشتاینه‌وه‌‬ ‫گرێدراوه‌‪ ،‬زۆرترینی ناوبانگی‬ ‫ئه‌و به‌هۆی تیۆری رێژه‌ییه‌وه‌‬ ‫ب���وو‪ ،‬ه�ه‌ڵ��ب�ه‌ت گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫له‌یاساكانی نیوتندا ئه‌نجامدا‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ت��ی��ۆری م��ۆدێ��رن��ی‬ ‫گه‌ردوونناسی خسته‌سه‌رپێ‪،‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��ه‌م��وو ئ�ه‌م��ان�ه‌ش��دا‬ ‫ئه‌نیشتاین رۆڵێكی گرنگی‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ره‌ت���ای دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫ت��ی��ۆری كوانته‌مییدا هه‌بوو‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا زۆر شتی سه‌یری‬ ‫لێده‌رده‌هێنا‪ ،‬ك‌ه یه‌كێك له‌وانه‌‬ ‫گیروده‌یی (‪)Entanglement‬‬ ‫یه‌‪ ،‬ئه‌م ناو‌ه سه‌یر‌ه له‌داهێنانی‬ ‫ئیروین شرۆدینگێر (‪Erwin‬‬ ‫كه‌‬ ‫‪)Schrödinger‬ه‌‪،‬‬ ‫له‌وتارێكی زانستی سه‌باره‌ت‬ ‫به‌تاقیكردنه‌و‌ه خه‌یاڵییه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌نیشتاین‪ ،‬باسیكردووه‌‪.‬‬ ‫گ���ی���رۆده‌ی���ی ل�ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا‬ ‫ی���ه‌ك���ێ���ك���‌ه ل���ه‌گ���ه‌رم���ت���ری���ن‬ ‫بواره‌كانی توێژینه‌و‌ه له‌فیزیادا‪،‬‬

‫لێچاپبكات‪.‬‬ ‫ب�����ه‌گ�����ش�����ت�����ی‬ ‫كه‌ره‌سته‌كانی چاپی‬ ‫ل�ه‌م��س��ی زۆرگ���ران���ن‪،‬‬ ‫بۆی‌ه هه‌موو كه‌سێك‬ ‫ی‬ ‫ن��ات��وان��ێ��ت س����وود ‌‬ ‫ل��ێ��وه‌رب��گ��رێ��ت‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫پێوست به‌جاپكردن‬ ‫ن���اك���ات‪ ،‬ب��ۆی��‌ه هیوا‬ ‫ه�����ه‌ی�����ه‌‪ ،‬ك�����‌ه ئ����ه‌م‬ ‫ن�ه‌رم�ه‌ك��ار‌ه به‌زوترین‬ ‫ك���ات له‌ئینته‌رنێتدا‬ ‫ب����ۆ ل���ه‌م���س���ك���ردن���ی‬ ‫ی‬ ‫وێ�����ن�����‌ه س��������وود ‌‬ ‫لێوه‌ربگیریه‌ت‪.‬‬

‫به‌دواداچوونی گیرۆده‌یی نه‌ته‌نیا‬ ‫ب��ۆ تێگه‌یشتن‌ه له‌حه‌قیقه‌تی‬ ‫س��رووش��ت‪ ،‬له‌هه‌مانكاتیشدا‬ ‫بۆ په‌ره‌پێدانی ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫نوێشه‌‪ ،‬وه‌ك��و ئ��ه‌وه‌ی الورا‬ ‫ساندیرس له‌حه‌فتاو پێنجه‌مین‬ ‫ساڵیادی وت��ار‌ه زانستییه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌نیشتاین ده‌رباره‌ی گیروده‌یی‪،‬‬ ‫نووسیویه‌تی (یه‌كێكی تر له‌شته‌‬ ‫سه‌رسووڕهێنه‌ره‌كان‪ ،‬پشیله‌‬ ‫ل��ه‌س��ه‌دا په‌نجا زی��ن��دو‪ ،‬یان‬ ‫مردووه‌كه‌ی شرودینگێر)‪.‬‬ ‫ه���ه‌رچ���ه‌ن���د ئ�ه‌ن��ی��ش��ت��ای��ن‬ ‫ل����ه‌ده‌م����ه‌زران����دن����ی ت��ی��ۆری‌‬ ‫كوانته‌میدا به‌شداربوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫حه‌زی لێی نه‌بوو‪ ،‬ئه‌و باوه‌ڕی‬ ‫واب����وو‪ ،‬ك �‌ه شت‌ه س�ه‌ی��ره‌ك��ان‬ ‫پییشانده‌ری ئه‌وه‌ن ك‌ه تیۆری‌‬ ‫ك��وان��ت�ه‌م��ی ن���ات���ه‌واوه‌و ته‌نیا‬ ‫به‌كاردێت بۆ شرۆڤه‌ی دیارده‌‬ ‫بینراوه‌كان‌و بێده‌نگ‌ه له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و توخمانه‌ی حه‌قیقه‌ت‪،‬‬ ‫ك �‌ه ن��اب��ی��ن��رێ�ن‌و ه��ۆك��ارن بۆ‬ ‫شت‌ه س �ه‌ی��ره‌ك��ان‪ ،‬ئه‌نیشتاین‬ ‫له‌گه‌ڵ بۆر (‪ )Bohr‬زۆرترین‪،‬‬ ‫گ��ف��ت��وگ��ۆو ب �ه‌ری �ه‌ك��ك �ه‌وت��ن��ی‬ ‫بیروڕایان له‌م بابه‌ته‌دا هه‌بوو‪،‬‬ ‫ك���‌ه ل���ه‌الی ب��ێ��م��ان��اب��وو‪ ،‬كه‌‬

‫هه‌نگوین‪،‬‬ ‫ده‌بێت ‌ه پاریزه‌ری‬ ‫خواردنه‌‬ ‫سه‌فه‌رییه‌كان‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬كارزان دوكانی‬

‫ح �ه‌ق��ی��ق �ه‌ت ب���وو شتێك ك‌ه‬ ‫نابینرێت به‌كاربهێنرێت‪ ،‬بۆر‬ ‫شكستی به‌قسه‌كانی ئه‌نیشتاین‬ ‫هێنا‪ ،‬به‌اڵم قسه‌كانی ئه‌نیشتاین‬ ‫ت��ا ئێستاش ه �ه‌ر كاریگه‌ری‬ ‫ماوه‌‪.‬‬ ‫له‌ئێستاشدا گفتوگۆكان‬ ‫هه‌ندێكجار گ �ه‌رم��ن‪ ،‬ب �ه‌اڵم‬ ‫وه‌ك گفتوگۆكانی ئه‌نیشتاین‌و‬ ‫ب��ۆرن��ی��ی��ن‪ ،‬ج��ی��اوازی ب��ی��روڕا‬ ‫ك���اری���گ���ه‌ری ل���ه‌س���ه‌ر رێ���زو‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��دی��ی�‌ه دوو قۆڵییه‌كان‬ ‫دانانێت‪.‬‬ ‫ئه‌م به‌ریه‌ككه‌وتنی ئایدیایانه‌‬ ‫ره‌ن��گ��دان �ه‌وه‌ی جۆربه‌جۆری‬ ‫له‌جیهان بینیه‌كانیاندا هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ك���‌ه ب���ه‌ه���ۆی ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی‌و‬ ‫باكگراونده‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬فۆڕمی‬ ‫وه‌رگرتووه‌‪ ،‬ئه‌نیشتاین ساده‌یی‌و‬ ‫روونی به‌رزده‌نرخاندو بۆریش‬ ‫باوه‌شی بۆ ئاڵۆزی ده‌كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌نیشتاین ته‌نیا بوو‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫كاره‌كانی به‌ته‌نیا ئه‌نجامده‌دا‪،‬‬ ‫به‌اڵم بۆر له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێكی زۆر‬ ‫له‌فیزیاییه‌كان له‌ئه‌نیستیتۆكه‌ی‬ ‫خ���ۆی ل�ه‌ك��وپ��ن��ه��اگ��ن ك��اری‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬هه‌روه‌ها سه‌ركه‌وتنه‌‬

‫زانستیی‌ه سه‌رتاییه‌كانی ئه‌نیشتاین‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی یه‌كخستنی م���اده‌و‬ ‫وزه‌و‌ه بوو‪ ،‬به‌اڵم بۆر شرۆڤه‌ی‬ ‫ئه‌تۆمی به‌داننان به‌وه‌ی فیزیای‬ ‫كالسیكی ن��ات�ه‌واو‌ه به‌فیزیای‬ ‫كوانته‌می به‌ئه‌نجامگه‌یاند‪.‬‬ ‫الی ب�������ۆر‪ ،‬ن��ه��ێ��ن��ی��ی�ه‌‬ ‫ك���وان���ت���ه‌م���ی���ی���ه‌ك���ان وه‌ك����و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی دوو سروشتی‪،‬‬ ‫شه‌پۆل – ته‌نۆلكه‌ی رووناكی‬ ‫ده‌گ���ه‌ڕێ���ت���ه‌وه‌‪ ،‬ب���ۆ ئ��اڵ��ۆزی‬ ‫له‌ڕاده‌به‌ده‌ری گ �ه‌ردون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌نیشتاین تیۆری‌كی س��اده‌ی‬ ‫ده‌وی��س��ت‪ ،‬ك�‌ه ئاڵۆزییه‌كه‌ی‬ ‫ل���ۆژی���ك���ی ب���ێ���ت‌و ك �ه‌م��ت��ر‬ ‫گێژكه‌ربێت‪.‬‬ ‫ف�����ی�����زی�����ای�����ی�����ه‌ك�����ان‪،‬‬ ‫به‌دواكه‌وتنه‌كانی ئه‌نیشتاینیان‬ ‫ب �ه‌ب��ێ س �ه‌رك �ه‌وت��ن��ی زۆره‌وه‌‬ ‫خستووه‌ت‌ه ن��او چوارچێوه‌ی‬ ‫میكانیكی كوانته‌مییه‌وه‌‪ ،‬هێشتا‬ ‫رووننییه‌‪ ،‬ك‌ه پێشكه‌وتنه‌كانی‬ ‫داه��ات��وو دوری له‌گێژبوون‬ ‫به‌هۆی میكانیكی كوانته‌می‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا دێنێت‪ ،‬یان زیاتر‬ ‫گێژمان ده‌كات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Science news :‬‬

‫ت��وێ��ژه‌رێ��ك��ی ئه‌مریكی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هه‌نگوین ده‌گونجێت‬ ‫وه‌ك ج���ێ���گ���ره‌وه‌ی���ه‌ك بۆ‬ ‫م����ادده‌ پ���ارێ���زه‌ره‌ك���ان‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌خواردنه‌ له‌قوتودراوه‌كان‬ ‫ب���ه‌ك���ارده‌ه���ێ���ن���رێ���ت‪ ،‬ب��ۆ‬ ‫ب���ه‌دروس���ت���ی ه��ێ��ش��ت��ن�ه‌وه‌ی‬ ‫خ��واردن��ه‌ك��ه‌ ت��ا زۆرت��ری��ن‬ ‫م��اوه‌ی گونجاو بمێنێته‌وه‌‬ ‫ب�����ه‌ك�����اری�����گ�����ه‌ری دژه‌‬ ‫ئۆكسێنه‌ره‌كان‪.‬‬ ‫توێژه‌ری ئه‌مریكی نیكی‬ ‫ئه‌نگیسیز‪ ،‬گۆڕانكاری به‌سه‌ر‬ ‫ترشه‌ ئه‌مینییه‌كانی (‪)EDTA‬‬ ‫دا‪ ،‬هێنا تاڕێگه‌ له‌ئۆكساندنی‬ ‫ئه‌و زه‌یته‌ بگرێت كه‌ له‌ناو‬ ‫ش��ۆرب��ای زه‌اڵت����ه‌و شله‌ی‬ ‫شیرینیدا هه‌یه‌و تام‌و بۆنێكی‬ ‫خۆشی بداتێ‪ ،‬ئه‌نگیسیر كه‌‬ ‫ی��اری��ده‌ده‌ری پڕۆفیسۆره‌و‬ ‫له‌به‌شی كیمیای خوارده‌مه‌نی‬ ‫له‌زانكۆی (ئه‌لینۆی)‪ ،‬وتی‬ ‫"ئه‌وه‌مان بۆ ڕوونبووه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ مادده‌ دژه‌ ئۆكسیده‌كان‬ ‫له‌هه‌نگویندا پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫ل���ه‌ج���ۆرێ���ت���ی ش����ۆرب����ای‬ ‫زه‌اڵته‌كه‌ كردووه‌‪ ،‬بۆ ماوه‌ی‬ ‫ن��ۆ م��ان��گ‌و وای���ك���ردووه‌‪،‬‬ ‫كه‌ تامه‌كه‌ی به‌سرووشتی‬ ‫بمێنێته‌وه‌"‪.‬‬ ‫ئ����ه‌وه‌ش����ی زی����ادك����رد‬ ‫ك��ه‌ ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫زی���ات���ر ل���ه‌ (‪ )19‬ج���ۆری‬ ‫هه‌نگوین ك��راوه‌ بۆ زانینی‬ ‫كاریگه‌ری‌و تایبه‌تمه‌ندی‌و‬ ‫تواناكانی بۆ پاراستنی ئه‌و‬ ‫خوارده‌مه‌نیانه‌ی كه‌ تێیكراوه‌‪،‬‬ ‫ڕوونبووه‌ته‌وه‌ كه‌ زۆربه‌یان‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی تایبه‌تی تێدایه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌توانێت پارێزگاری له‌و‬ ‫خ��وارده‌م�ه‌ن��ی��ان�ه‌ ب��ك��ات‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوه‌ی چه‌ند مانگێك‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪www.tabib.com :‬‬


‫زه‌ویناسی‬

‫‪8‬‬

‫زه‌ویناسی‬

‫سۆنامی چۆن دروستده‌بێت؟‬ ‫و‪ :‬ئیكرام حسن‬ ‫ئه‌مین‪ .‬ماسته‌ر له‌بواری‬ ‫جیۆمۆرفۆلۆجیا‬

‫ت��س��ۆن��ام��ی دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫س���روش���ت���ی���ی���ه‌و پ��ێ��ك��دێ��ت‬ ‫له‌زنجیره‌یه‌ك شه‌پۆلی به‌رزو‬ ‫ج��وڵ �ه‌ی ئ���او به‌خێراییه‌كی‬ ‫زۆر ب �ه‌ئ��اڕاس��ت �ه‌ی وشكانی‬ ‫(ك �ه‌ن��اره‌ك��ان��ی ده‌ری����ا)و هه‌ر‬ ‫دی���ارده‌ی���ه‌ك���ی س��رووش��ت �ی‌و‬ ‫مرۆییش‪ ،‬بێت‌ه رێگای له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆیدا ده‌یبات رایده‌ماڵێت‪.‬‬ ‫وش�����ه‌ی (ت��س��ۆن��ام��ی)‪،‬‬ ‫ی��ان راستتر بڵیین زاراوه‌ی‬ ‫(ت����س����ۆن����ام����ی) وش����ه‌ی����ه‌ك‬ ‫(زاراوه‌یه‌ك)ی ژاپۆنییه‌و له‌دوو‬ ‫بڕگ‌ه پێكدێت (تسۆ–‪)TSU‬‬ ‫به‌مانای (ك��ه‌ن��ار)و (نامی–‬ ‫‪ )NAMI‬به‌مانای (ش�ه‌پ��ۆل)‬ ‫دێت‌و به‌تێپه‌ڕبوونی كات ئه‌م‬ ‫زاراوه‌ی����ه‌ی تسۆنامی وه‌كو‬ ‫یه‌ك بڕگ‌ه به‌كارده‌هێنرێت‪...‬‬ ‫وه‌ك ده‌وترێت بۆ یه‌كه‌مجار‬ ‫راوكه‌رانی ماسی واڵتی ژاپۆن‬ ‫ئه‌م زاراوه‌یه‌یان به‌كارهێناوه‌‪.‬‬ ‫هۆی روودانی ئه‌م دیارده‌یه‌‬ ‫ده‌توانین بڵیین تسۆنامی‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ام��ی ه���ه‌ر پ �ه‌ش��ێ��وی‌و‬ ‫ئاڵۆزییه‌كه‌‪ ،‬ك‌ه به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫خێرا ده‌بێت‌ه ه��ۆی راكێشانی‬ ‫ئ��اوی ده‌ری���او زه‌ری��اك��ان‪...‬‬ ‫له‌دیارترین ئه‌و په‌شێوییانه‌ش‪،‬‬ ‫ك �‌ه ده‌ب��ێ��ت �‌ه ه���ۆی روودان����ی‬ ‫ئ �ه‌م دی��ارده‌ی �‌ه (ب��ووم �ه‌ل �ه‌رزه‌‪،‬‬ ‫گڕكانه‌كان‪ ،‬داڕمان‌و رۆچوونی‬ ‫زه‌وی)‪ ،‬ی������ان ب���ه‌ه���ۆی‬ ‫ك �ه‌وت��ن �ه‌خ��واره‌وه‌ی نه‌یزه‌كی‬ ‫قه‌بار‌ه بچووك‌و مامناوه‌نده‌وه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم دی��ارت��ری �ن‌و زۆرت��ری��ن‬ ‫هۆكاری روودانی ئه‌م دیارده‌یه‌‪،‬‬ ‫روودانی بومه‌له‌رزه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه ده‌بێته‌‬ ‫هۆی داڕووخ��ان��ی زه‌وی ژێر‬ ‫ئاوه‌كان‌و سه‌ره‌نجام روودانی‬ ‫شه‌پۆله‌كانی تسۆنامی‪ ،‬له‌كاتی‬ ‫روودانی بومه‌له‌رزه‌دا زه‌وی بنی‬ ‫ده‌ریا‪ ،‬یان زه‌ریا رووب�ه‌ڕووی‬ ‫ئ���اڵ���ۆزی‌و ت��ێ��ك��ش��ك��ان‪ ،‬ی��ان‬

‫جوڵه‌یه‌كی گه‌وره‌ی چینه‌كانی‬ ‫زه‌وی ده‌ب��ێ��ت �ه‌وه‌‪ ،‬ك�‌ه ده‌بێته‌‬ ‫هۆی راكێشانی بڕێكی زۆری‬ ‫ئه‌و ئاوه‌ی‪ ،‬ك‌ه ده‌كه‌وێت‌ه سه‌ر‬ ‫روویه‌وه‌‪ ...‬له‌كاتی راكێشانی‬ ‫ئ���ه‌و ئ�����اوه‌دا ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك��ی‬ ‫ترسناك‌و خێرا‪ ،‬به‌پێی ئه‌و بنه‌ما‬ ‫زانستیی‌ه زانراوه‌ی‪ ،‬ك‌ه ده‌ڵێت‪،‬‬ ‫ئ��او له‌كاتی جوڵه‌پێكردنیدا‬ ‫ئاوه‌ك‌ه هه‌وڵده‌دات بگه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫دۆخ��ی سروشتی پێشووتری‬ ‫به‌خێراییه‌كی زۆر گ���ه‌وره‌‪،‬‬ ‫ل���ه‌ژێ���ر ك���اری���گ���ه‌ری ه��ێ��زی‬ ‫راكێشانی زه‌وی���دا‪ ،‬بۆی‌ه ئه‌و‬ ‫ئاو‌ه جوڵه‌یه‌ك ده‌كات‌و ده‌بێته‌‬ ‫هۆی به‌رهه‌مهێنانی شه‌پۆلێكی‬ ‫ب��ه‌ه��ێ��زی زۆر ب�����ه‌رز‪...‬‬ ‫به‌شێویه‌ك ئه‌گه‌ر ئه‌م‌ه نزیك‬ ‫وشكانی‌و شارێكی كه‌ناریی‬ ‫بێت‪ ،‬ده‌بێت‌ه هۆی داپۆشینی‬ ‫ب���ه‌ت���ه‌واوه‌ت���ی ل �ه‌م��اوه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫كورتدا‪.‬‬ ‫ب��ۆ مه‌به‌ستی تێگه‌شتن‬ ‫ل �ه‌س��روش��ت��ی روودان�����ی ئ�ه‌م‬ ‫دی��ارده‌ی �‌ه ئ �ه‌وه‌ن��د‌ه به‌سه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫كه‌سێك هه‌ڵبسێت به‌فڕێدانی‬ ‫ب���ه‌ردێ���ك ب��ۆ ن���او سه‌تڵێك‬ ‫ئاو‪ ...‬ده‌بینی چۆن ئه‌و ئاوه‌‬ ‫ده‌جوڵێت بۆ گ �ه‌ڕان �ه‌وه‌ی بۆ‬ ‫دۆخی پێشووی (پێشفڕێدانی‬ ‫به‌رده‌ك‌ه بۆ ناوی)‪ ،‬له‌سه‌ره‌تادا‬ ‫شه‌پۆلی ئ��اوی زۆر به‌هێزو‬ ‫خێرا په‌یداده‌بێت‌و ئه‌مه‌ش پله‌‬ ‫پل‌ه (تدریجی) كه‌مده‌بێته‌وه‌‬ ‫ه���ه‌ت���اوه‌ك���و ئ���اوه‌ك���‌ه ل �ه‌ن��او‬ ‫س�ه‌ت��ڵ�ه‌ك�ه‌دا ده‌گ �ه‌ڕێ��ت �ه‌و‌ه بۆ‬ ‫ب��اری ئاسایی‌و راوه‌س��ت��اوی‬ ‫به‌شیوه‌یه‌كی ته‌واو‪.‬‬ ‫ش�ه‌پ��ۆل�ه‌ك��ان��ی تسۆنامی‬ ‫زۆر گ�����ه‌وره‌و زه‌ب���ه‌الح���ن‌و‬ ‫ماوه‌ی نێوان هه‌ر شه‌پۆلێك‌و‬ ‫ش�ه‌پ��ۆل��ێ��ك��ی ت���ر ج���ی���اوازه‌و‬ ‫ده‌گ���ۆڕێ���ت‌و ل �ه‌ن��ێ��وان چه‌ند‬ ‫خوله‌كێك ب��ۆ كاتژمێیرێك‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫ب�����ه‌رزی ش �ه‌پ��ۆل �ه‌ك��ان��ی‬ ‫تسۆنامی له‌پانتایی ده‌ری���او‬ ‫زه‌ریاكاندا كه‌متر‌ه له‌مه‌ترێك‪،‬‬

‫به‌اڵم ئه‌م شه‌پۆالن‌ه هه‌ندێك‬ ‫ج��ار به‌رزاییه‌كانیان ده‌گاته‌‬ ‫نزیكه‌ی (‪ )30‬مه‌تر‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫جاریش خیراییه‌كه‌یان ده‌گاته‌‬ ‫(‪ )1000-500‬كم له‌كاتژمێر‪،‬‬ ‫ب �ه‌ت��ای��ب �ه‌ت ك��ات��ێ��ك ده‌گ��ات �ه‌‬ ‫كه‌ناره‌كان‪.‬‬ ‫(ئ�ه‌وه‌ی ك‌ه له‌م رۆژان�ه‌دا‬ ‫ل���ه‌ژاپ���ۆن رووی���ان���دا ب���ه‌رزی‬ ‫شه‌پۆله‌كان گه‌شتن‌ه نزیكه‌ی‬ ‫(‪ )10‬م �ه‌ت��ر ل�ه‌ك�ه‌ن��اره‌ك��ان��ی‬ ‫دوورگه‌ی هۆنشۆ)‪.‬‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ل���ه‌ڕوودان���ی ئه‌م‬ ‫دیارده‌ی‌ه ده‌كه‌ویته‌وه‌‪:‬‬ ‫راسته‌وخۆو پێش روودانی‬ ‫شه‌پۆله‌كانی تسۆنامی ده‌كرێت‬ ‫تێبینی ئه‌م حاڵه‌تانه‌ی خواره‌وه‌‬ ‫بكرێت‪.‬‬

‫‪ -1‬هه‌ستكردن (ئه‌گه‌ر‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك��ی كه‌میشبێت)‬ ‫به‌جوڵه‌ی زه‌وی‪.‬‬ ‫‪ -2‬ده‌رچ��وون��ی هه‌ندێك‬ ‫گ��ازی ج��ۆراروج��ۆر له‌ئاوی‬ ‫ده‌ری����او‌ه به‌چه‌ندین شێوه‌ی‬ ‫جیاواز‪.‬‬ ‫‪ -3‬ه����ه‌س����ت����ك����ردن‬ ‫به‌گه‌رمبوونی خ��ێ��رای ئ��اوی‬ ‫ده‌ریا‪ ،‬له‌الیه‌ن ئه‌و كه‌سانه‌ی‪،‬‬ ‫ك‌ه له‌ناو ئه‌و ئاوه‌دان‪.‬‬ ‫‪ -4‬ب��ی��س��ت��ن��ی ده‌ن����گ‬ ‫هاوشێوه‌ی ده‌نگی هه‌وره‌گرمه‌‪.‬‬ ‫‪ -5‬باڵوبوونه‌وه‌ی بۆنێكی‬ ‫زۆر ن��اخ��ۆش ل �ه‌ن��او ئ��اوی‬ ‫ده‌ریاكه‌داو ده‌ورووبه‌ریدا‪.‬‬ ‫‪ -6‬گ���ه‌ڕان���ه‌وه‌ی ئ��اوی‬ ‫ك���ه‌ن���اراوه‌ك���ان ب �ه‌ئ��اڕاس��ت �ه‌ی‬

‫قواڵییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی زۆر‬ ‫گه‌وره‌‪.‬‬ ‫پانۆڕامای روودانی تسۆنامی‬ ‫به‌درێژایی مێژو‪:‬‬ ‫هه‌ندێك بیروباوه‌ڕ هه‌ن‪،‬‬ ‫ك‌ه گوای‌ه تسۆنامی دیارده‌یه‌كی‬ ‫ده‌گمه‌نه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌ڵگه‌و رووداوه‌‬ ‫مێژووییه‌كان ئه‌و‌ه ده‌سه‌لمێنن‪،‬‬ ‫ك�‌ه له‌ڕاستیدا وان��ی��ی�‌ه وه‌ك‬ ‫ده‌بینین‪:‬‬ ‫‪ -1‬ساڵی (‪)1650‬پ‪.‬ز‪:‬‬ ‫ته‌قینه‌وه‌ی گڕكانی دورگ�ه‌ی‬ ‫سانتۆرینی (‪ ،)Santorin‬كه‌‬ ‫ب���وو‌ه ه���ۆی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫شه‌پۆلێكی به‌هێز به‌پێی ئه‌و‬ ‫به‌ڵگانه‌ی‪ ،‬ك‌ه دۆزراون �ه‌ت �ه‌وه‌‬ ‫ب��ه‌رزی��ی��ه‌ك��ه‌ی گ �ه‌ش��ت��ووه‌ت �ه‌‬ ‫ن��زی��ك �ه‌ی (‪)150-100‬م‪،‬‬

‫‪9‬‬ ‫بارۆدۆخی تیشكدانه‌و‌ه ئه‌تۆمییه‌كانی‬ ‫فۆكۆشیما‬

‫ك‌ه بووه‌ت‌ه ه��ۆی له‌ناوبردنی‬ ‫ك���ه‌ن���اراوه‌ك���ان���ی ب���اك���ووری‬ ‫دورگه‌ی (كریت)‪ ،‬ك‌ه ده‌كه‌وێته‌‬ ‫دووری (‪)70‬ك���م له‌شوێنی‬ ‫روودانی گڕكانه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬ساڵی (‪)1700‬ز‪:‬‬ ‫ب�����ه‌ه�����ۆی روودان���������ی‬ ‫زه‌م����ی����ن����ل����ه‌رزه‌ی ن���اس���راو‬ ‫به‌كاسكادیا (‪)Cascadian‬‬ ‫تسۆنامییه‌ك ‌ی زۆر هێز په‌یدابوو‪،‬‬ ‫ك��‌ه رووب������ه‌ڕووی زۆرب���ه‌ی‬ ‫ن��اوچ�ه‌ك��ان��ی واڵت���ی ژاپ���ۆن‌و‬ ‫هه‌ندێك له‌كه‌ناراوه‌كانی واڵتی‬ ‫ئه‌مریكاشی گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬ساڵی (‪)1883‬ز‪:‬‬ ‫به‌هۆی روودان��ی گڕكانی‬ ‫كراكاتوای (‪ )Krakatau‬یابانی‪،‬‬ ‫ك�‌ه ب���وو‌ه ه��ۆی په‌یدابوونی‬ ‫تسۆنامییه‌ك‪ ،‬ك‌ه له‌گه‌ڵیدا ئاوی‬ ‫ده‌ریا به‌رزبووه‌و‌ه بۆ نزیكه‌ی‬ ‫(‪ )40‬مه‌تر‪.‬‬ ‫‪ -4‬ساڵی (‪)1896‬ز‪:‬‬ ‫ش�ه‌پ��ۆل�ه‌ك��ان��ی تسۆنامی‬ ‫ل����ه‌م س���اڵ���ه‌دا ب�����وو‌ه ه��ۆی‬ ‫ب�ه‌رزب��وون�ه‌وه‌ی ئاستی ئاوی‬ ‫ده‌ری�����ا ب��ۆ ن��زی��ك �ه‌ی (‪)20‬‬ ‫مه‌ترو به‌و هۆیه‌شه‌و‌ه یه‌كێك‬ ‫له‌گونده‌كانی واڵت��ی ژاپ��ۆن‬ ‫به‌ناوی سانریكۆ (‪)Sanriko‬‬ ‫ب���ه‌ت���ه‌واوی ل��ه‌ن��اوچ��وو‪ ،‬كه‌‬ ‫ژم�����اره‌ی ق��ورب��ان��ی��ی��ان��ی ئ�ه‌و‬ ‫تسۆنامیی‌ه (‪ )26‬هه‌زار كه‌س‬ ‫بووه‌‪.‬‬ ‫‪ -5‬س��اڵ��ی (‪)1993‬ز‪:‬‬ ‫تسۆنامییه‌ك له‌كه‌ناروه‌كانی‬ ‫دورگ����ه‌ی (ه��ۆن��ش��ۆ)ی داو‬ ‫بوو‌ه هۆی كوژرانی (‪)3000‬‬ ‫ك‌هس‌و وێرانبوونی (‪)9000‬‬ ‫ماڵ‌و تێكشكاندنی (‪)8000‬‬ ‫كه‌شتی‪.‬‬ ‫‪ -6‬ساڵی (‪)1960‬ز‪:‬‬ ‫روودان�����������ی‬ ‫دوای‬ ‫بومه‌له‌رزه‌ی (چیلی) گه‌وره‌‪،‬‬ ‫ك‌ه هێزه‌كه‌ی گه‌شتبوو‌ه (‪)9.5‬‬ ‫پله‌‪ ،‬به‌پێوه‌ری رێخته‌ر له‌ژێر‬ ‫ئاوی كه‌ناراوه‌كانی باشووری‬ ‫چیلی‪ ،‬به‌هۆیه‌و‌ه شه‌پۆلێكی‬ ‫تسۆنامی په‌یدابوو ب‌ه به‌رزی‬ ‫(‪ )25‬م��ه‌ت��رو ب����وو‌ه ه��ۆی‬ ‫ك��وژران��ی (‪)2200-1000‬‬ ‫ك�ه‌س ك �ه‌س‪ ،‬ئ�ه‌م تسۆنامییه‌‬ ‫گه‌شتوه‌ت‌ه كه‌ناراوه‌كانی ژاپۆن‪،‬‬

‫به‌اڵم ب‌ه به‌رزی (‪ )3‬مه‌تر‪.‬‬ ‫‪ -7‬س��اڵ��ی (‪)1976‬ز‪:‬‬ ‫شه‌پۆلێكی تسۆنامی وێرانكه‌ر‬ ‫پ��ه‌ی��داب��وو‪ ،‬ك��‌ه ب���وو‌ه ه��ۆی‬ ‫ك���وژران���ی (‪ )5000‬ك�ه‌س‬ ‫له‌كه‌نداوی (مۆرۆ)ی فلیپینی‪.‬‬ ‫‪ -8‬ساڵی (‪)1993‬ز‪:‬‬ ‫ش�ه‌پ��ۆل�ه‌ك��ان��ی تسۆنامی‬ ‫هێرشییان هێنای‌ه سه‌ر دوورگه‌ی‬ ‫ه��ۆك��ای��دۆ (‪)Hokkaido‬ی‬ ‫ژاپۆنی به‌و هۆیه‌شه‌و‌ه نزیكه‌ی‬ ‫(‪ )200‬كه‌س مردن سه‌ره‌ڕای‬ ‫برینداران‌و ونبوون‪.‬‬ ‫‪ -9‬ساڵی (‪)1998‬ز‪:‬‬ ‫تسۆنامییه‌ك له‌كه‌ناره‌كانی‬ ‫(نیوغینیا)ی داو ب��وو‌ه هۆی‬ ‫كوژرانی (‪ )2200‬كه‌س‪.‬‬ ‫‪ -10‬ساڵی (‪)2004‬ز‪:‬‬ ‫پاش روودان��ی بومه‌له‌رزه‌یه‌ك‬

‫له‌ناو زه‌ریای هندیدا سه‌ره‌نجام‬ ‫ب������وو‌ه ه������ۆی روودان�������ی‬ ‫تسۆنامییه‌ك له‌ناو زه‌ریاكه‌دا‪،‬‬ ‫ك�‌ه هێزی ئ �ه‌و بوموله‌رزه‌یه‌‬ ‫گه‌شتبوو‌ه (‪ )9.2‬پل‌ه به‌پێوه‌ری‬ ‫رێ��خ��ت �ه‌ر‪ ،‬ك��‌ه شه‌پۆله‌كانی‬ ‫تسۆنامی په‌یدابوون‌و بوو‌ه هۆی‬ ‫كوژرانی زیاتر ل‌ه (‪)310.000‬‬ ‫ك�������ه‌س‪ ،‬ت��س��ۆن��ام��ی��ی��ه‌ك��ه‌‬ ‫ل�ه‌ن��اوچ�ه‌ك��ان��ی ده‌وروب�����ه‌ری‬ ‫چه‌قی بومه‌له‌رزه‌كه‌دا ده‌ركه‌وت‬ ‫وه‌ك (ئ�ه‌ن��ۆن��ی��س��ی��ا‪ ،‬مالیزیا‪،‬‬ ‫گه‌شت‌ه كه‌ناراوه‌كانی هه‌ریه‌ك‬ ‫ل�ه‌واڵت�ه‌ك��ان��ی به‌نگالدیش‌و‬ ‫هندو سریالنكا)‪.‬‬ ‫‪ -11‬ساڵی (‪)2011‬ز‪:‬‬ ‫دواترین ئه‌و تسۆنامییانه‌ش‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ئ��ه‌م مانگه‌ی واڵت��ی‬ ‫ژاپ��ۆن�ه‌‪ ،‬ك‌ه به‌هۆی روودان��ی‬

‫ب����وم����ه‌ل����ه‌رزه‌ی����ه‌ك����ه‌و‌ه ب��وو‬ ‫ل���ه‌ك���ه‌ن���اره‌ك���ان���ی دورگ�����ه‌ی‬ ‫ه��ۆن��ش��ۆ (‪ ،)Honshu‬كه‌‬ ‫هێزی بومه‌له‌رزه‌ك‌ه گه‌شتبووه‌‬ ‫(‪ )9.8‬پل‌ه به‌پێوه‌ری رێخته‌ر‪،‬‬ ‫سه‌ره‌نجام بوو‌ه هۆی په‌یدابوونی‬ ‫تسۆنامییه‌كی به‌هێز‪ ،‬ك‌ه بووه‌‬ ‫ه��ۆی ب �ه‌رزب��وون �ه‌وه‌ی ئاستی‬ ‫ئاوی ده‌ریا بۆ زیاتر ل‌ه (‪)10‬‬ ‫مه‌ترو داپۆشینی ناوچه‌كانی‬ ‫دانیشتوانی‌‬ ‫نیشته‌جێبوونی‬ ‫كه‌ناره‌كانی دورگه‌كه‌‪ ،‬پیشبینی‬ ‫ده‌كرێت ژم��اره‌ی قوربانییانی‬ ‫ئ�ه‌م رووداو‌ه گه‌شتبێت‌ه زیاتر‬ ‫له‌ده‌یان هه‌زار كه‌س (كوژراو‬ ‫وبریندار) س�ه‌ره‌ڕای زیانێكی‬ ‫م����اددی زۆر گ����ه‌وره‌ش له‌م‬ ‫واڵته‌دا‪ ،‬ك‌ه به‌ده‌یان ملیار دۆالر‬ ‫مه‌زه‌ند‌ه ده‌كرێت‪.‬‬

‫له‌كاتێكدا كاره‌ساتی وێستگ‌ه‬ ‫ناوكییه‌كه‌ی فۆكۆشیما ل�ه‌ژاپ��ۆن‬ ‫درێ����ژه‌ی ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬خه‌ڵكێكی زۆر‬ ‫له‌ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاو‬ ‫چ��ی�ن‌و رووس��ی��ا به‌كڕێنی حه‌بی‬ ‫ئ��ی��دوری پ��ۆت��اس��ی��ۆم ده‌ی��ان�ه‌وێ��ت‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ۆ ب��ه‌ره‌ن��گ��اری تیشك‌ه‬ ‫رادیۆئه‌كتیڤه‌كان ئاماده‌بكه‌ن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫له‌ڕێگه‌ی باو‌ه ده‌گوازرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ح��ك��وم �ه‌ت��ی ژاپ�����ۆن داوای‬ ‫له‌هاوواڵتییانی ئه‌و واڵت‌ه كردوو‌ه‬ ‫به‌بازنه‌ی (‪ )٢٠‬كیلۆمه‌تر له‌وێستگه‌ك‌ه‬ ‫خانووكانی خۆیان چۆڵبكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ندێك ل �ه‌واڵت��ان وه‌ك ئه‌مریكا‬ ‫داویان له‌خه‌ڵك كردوو‌ه تا بازنه‌ی‬ ‫(‪ )٨٠‬كیلۆمه‌تر له‌وێستگه‌ك‌ه نزیك‬ ‫نه‌بنه‌وه‌‪ ،‬له‌هه‌مانكاتدا ئ�ه‌و ده‌ی��ان‬ ‫ه���ه‌زارك���ه‌س���ه‌ی‪ ،‬ك �‌ه ل�ه‌ن��اوچ�ه‌ك�‌ه‬ ‫هه‌ڵهاتوون تاقیكردنه‌وه‌ی تیشكیان‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌نجامدراو‌ه بۆ ئه‌وه‌ی راده‌ی‬ ‫كاریگه‌رییه‌كه‌ی بزانن‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫مندااڵن زۆر هه‌ستیارن به‌تیشك‪،‬‬ ‫كاتێك له‌ساڵی (‪ )١٩٨٦‬وێستگه‌ی‬ ‫چرنۆبیل له‌ڕوسیا ته‌قییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫خه‌ڵكه‌ی ك‌ه له‌ده‌وروبه‌ریدا ده‌ژیان‬ ‫كه‌وتن‌ه ژێر كاریگه‌ری تیشكه‌وه‌و‬ ‫زی��اد ل‌ه (‪ )٦٠٠٠‬منداڵ تووشی‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی تیروید بوون‪.‬‬ ‫دكتۆر ئیدوین لیمه‌ن ده‌ڵێت‬ ‫"رادیوئاكتیڤ بۆ مندااڵن زۆر خراپه‌و‬ ‫زی���ان ب �‌ه (‪)DNA‬ی ده‌گه‌ێنێت‪،‬‬ ‫ده‌توانێت ببێت به‌هۆی تووشبوون‬ ‫به‌هه‌ندێك شێرپه‌نجه‌‪ ،‬پزیشكان ده‌ڵێن‬ ‫به‌سكانكردنی له‌ش‪ ،‬ده‌توانیین بڕی‬ ‫ئه‌و رادیۆئاكتیڤه‌ی له‌ش هه‌ڵیمژیو‌ه‬ ‫بپێویین‪ ،‬ئ�ه‌وك��ات ده‌توانین پێش‬ ‫به‌هه‌ندێك له‌شێرپه‌نجه‌كان بگریین‪،‬‬ ‫دكتۆر جان سوو ده‌رباره‌ی یه‌كه‌كانی‬ ‫پێوانی رادیۆئه‌كتیڤه‌و‌ه ده‌ڵێت‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫له‌یه‌كه‌كانی پێوان بریتیی‌ه ل‌ه (‪)rem‬‬ ‫یه‌كێكی تر بریتیی‌ه ل‌ه (‪،)Sievert‬‬ ‫ك‌ه یه‌كێكی گه‌وره‌یه‌و ئێم‌ه زۆرتر‬ ‫ل‌ه (‪ )MilliSievert‬كه‌ڵكوه‌رده‌گرین‪،‬‬ ‫بۆ نموون‌ه له‌وێنه‌گرتنێكی سنگ‬ ‫(‪ )٢‬له‌سه‌ر (‪)١٠‬ی میلی سیڤێرت‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬مرۆڤ نابێت (‪)١‬‬ ‫میلی سیڤێرت لێیبدات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫(‪ )١٧‬میلی سیڤێرت ل�ه‌وان�ه‌ی�‌ه‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی كوشنده‌‪ ،‬دروستبكات‪.‬‬ ‫ب �ه‌پ��ێ��ی راپ���ۆرت���ی زان��ك��ۆی‬ ‫به‌ناوبانگی (‪)MIT‬ی ئه‌مریكی‪ ،‬بڕی‬ ‫تیشك‌ه رادیۆئاكتیڤه‌كه‌ی وێستگه‌ی‬ ‫ن��اوك��ی فوكۆشیما (‪ )٤٠٠‬میلی‬ ‫سیڤێرت ب���ووه‌‪ ،‬ه �ه‌رچ �ه‌ن��د بڕی‬ ‫تیشكه‌ك‌ه به‌خێرایی داب �ه‌زی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب �ه‌دورك �ه‌وت��ن �ه‌وه‌ش له‌وێستگه‌ك‌ه‬ ‫بڕه‌كه‌ی كه‌مده‌كات‪.‬‬ ‫زانایان ده‌ڵێن ئ �ه‌وه‌ی گرنگ‌ه‬ ‫ته‌نیا بڕ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو درێژی ماوه‌ی‬ ‫به‌ركه‌وتنی تیشكه‌كه‌ش ل‌ه له‌ش‬ ‫گرنگی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه‌‪.‬‬


‫‪10‬‬

‫زینده‌وه‌رزانی‬

‫زینده‌وه‌رزانی‬

‫اپۆنی‬

‫یانی ژ‬ ‫ی زانا‬ ‫ڵه‌كان‬ ‫ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌و‬ ‫تكردن‬ ‫دروس‬ ‫بۆ‬ ‫ه‌كان‬ ‫اموس‬ ‫م‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫زان�����ای�����ان ب��������ه‌رده‌وام‬ ‫ل����ه‌ه����ه‌وڵ����دان‪ ،‬داه��ێ��ن��ان‌و‬ ‫خ �ه‌ون �ه‌ك��ان ب���ه‌دی‌ بهێنن‪،‬‬ ‫ك�ه‌ باشترین ل �ه‌و خه‌ونان‌ه‬ ‫ه �ه‌وڵ��دان �ه‌ ب��ۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ری شێرپه‌نجه‌و‬ ‫ئایدز‪ ،‬به‌اڵم دروستكردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی�����ان ك���ۆپ���ی���ك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫م��ام��وس��ێ��ك��ی پ �ه‌ش��م��ی��ن‪،‬‬ ‫بوونه‌وه‌رێك كه‌ ده‌یان هه‌زار‬ ‫ساڵه‌ نه‌ماوه‌‪ ،‬كارێكه‌ ئاڵۆزو‬ ‫قورسه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ه��ه‌وڵ��ه‌ زانستیی‌ه‬ ‫ك���ه‌س���ان���ێ���ك ن�����ه‌ی�����ارن‌و‬ ‫ك �ه‌س��ان��ێ��ك��ی��ش پشتگیری‬ ‫ده‌ك�����ه‌ن‪ ،‬ئ��ێ��س��ت��ا زان��ای��ان��ی‬ ‫ژاپ��ۆن �ی‌و روس��ی خه‌ریكی‬ ‫ئه‌و كاره‌ن‪.‬‬ ‫پڕۆفیسۆر ئاكیرا ئیریتانی‪،‬‬ ‫سه‌رۆكی ئه‌نیستیتۆی ته‌كنیك‌ه‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كان له‌زانكۆی‬ ‫كینكی ژاپ���ۆن رێبه‌رایه‌تی‬ ‫ئه‌م پڕۆژه‌ی‌ه‬ ‫ده‌كات‪.‬‬

‫پ��ڕۆژه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫(‪ )١٣‬س���اڵ���ه‌ ب���ه‌ن���اوی‬ ‫دروستكردنه‌وه‌ی ماموس‪.‬‬ ‫ئیریتانی ده‌ڵێت‪ ،‬خه‌ڵكی‬ ‫ئ����ه‌م س����ه‌رده‌م����ه‌ ئ��ه‌رك��ی‬ ‫س�ه‌رش��ان��ی��ان�ه‌ ك �ه‌ گ��ی��ان��دار‌ه‬ ‫ل �ه‌ن��اوچ��ووه‌ك��ان جارێكیتر‬ ‫زی��ن��دووب��ك �ه‌ن �ه‌وه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫چه‌ند به‌شێك له‌كه‌لتوری‬ ‫ئێستاو پێشكه‌وتووی ئێم‌ه‬ ‫ب��ووه‌ به‌هۆی له‌ناوچوونی‬ ‫ژینگه‌ی ئه‌م گیانله‌به‌رانه‌‪.‬‬ ‫پاركی پالیستوسن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌ك �ه‌وێ��ت �ه‌ الی رووب����اری‬ ‫ك���ول���ی���م���ا‪ ،‬ل���ه‌ب���اك���ووری‬ ‫خ����ۆره����ه‌اڵت����ی س��ی��ب��ری��ا‪،‬‬

‫ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك��ی پ���ارێ���زراوی‬ ‫سروشتییه‌‪ ،‬به‌درێژی (‪)١٥٠‬‬ ‫ك��ی��ل��ۆم �ه‌ت��ر ل���ه‌ب���اش���ووری‬ ‫زه‌ری���������ای ب��ه‌س��ت��ه‌ڵ��ه‌ك��ی‬ ‫ب��اك��وور‪ ،‬س �ه‌رده‌م��ێ��ك ئه‌م‬ ‫گیانله‌به‌ره‌ په‌شمینانه‌ له‌و‬ ‫ن��اوچ �ه‌ی �ه‌داب��وون‪ ،‬ئێستاش‬ ‫وه‌ك����و ن��اوچ �ه‌ی �ه‌ك��ی ژی��ان‬ ‫ب��ۆ م��ام��وس�ه‌ك��ان��ی داه��ات��وو‬ ‫ئاماژه‌ی بۆ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫س���ه‌رگ���ی���ی زی���م���ۆف‪،‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل���ه‌ش���اره‌زای���ان���ی‬ ‫ئ���ه‌م ن��اوچ �ه‌ی �ه‌و ب�ه‌رپ��رس��ی‬ ‫پ��ارك �ه‌ك �ه‌ ئێستا به‌هێنانی‬ ‫هه‌ندێك گیانله‌به‌ری كێوی‬ ‫وه‌ك ئ��اس��ك��ی ج�ه‌م��س�ه‌ری‬ ‫ب��اك��وورو گامێش‌و ئه‌سپی‬ ‫ك��ێ��وی ده‌ی��ه‌وێ��ت ژینگه‌ی‬ ‫م��ام��وس��ه‌ك��ان وه‌ك خ��ۆی‬ ‫دروسبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ده‌ڵ���ێ���ت‪ ،‬ئ �ه‌رك��ی‬ ‫سه‌رشانی من ئاماده‌كردنی‬ ‫شوێن ژینگه‌ی‬

‫م��ام��وس��ه‌ك��ان‌و‬ ‫دروس����ت����ك����ردن����ی‬ ‫ژینگه‌یه‌كی نموونه‌یی‌ه‬ ‫ب����ۆی����ان‪ ،‬ت��ائ��ێ��س��ت��اش‬ ‫سه‌ركه‌وتووبووین‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر كه‌سانێك خه‌ریكی‬ ‫دروس������ك������ردن������ه‌وه‌ی‬ ‫م��ام��وس��ه‌ك��ان��ب��ن ئ��ێ��م�‌ه‬ ‫ئاماده‌یمان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئیریتانی له‌تاقیگه‌كه‌ی‬ ‫خ���ۆی ل���ه‌ژاپ���ۆن ده‌ڵ��ێ��ت‪،‬‬ ‫ئ��ێ��م�ه‌ ده‌ت��وان��ی��ن له‌پێنج‬ ‫س����اڵ����ی داه������ات������وودا‬ ‫ماموسێك دروستبكه‌ین‪،‬‬ ‫پالنه‌كه‌ی ئه‌و ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫هێلكه‌خانه‌یه‌كی فیل‬ ‫ج��ی��اب��ك��ه‌ن��ه‌وه‌و‬ ‫(‪)DNA‬ك�����ه‌ی‬

‫الببه‌ن‌و (‪)DNA‬ی ماموسێك‬ ‫بخه‌نه‌ جێگه‌كه‌ی به‌كرداری‬ ‫كڵۆنكردن‪ ،‬له‌باری تیۆرییه‌و‌ه‬ ‫دوای�����ی ئ����ه‌وه‌ ه��ێ��ل��ك�ه‌ی�ه‌ك‬ ‫ب�ه‌ره�ه‌م��دێ��ت‪ ،‬ك�ه‌ ده‌كرێت‬ ‫له‌منداڵدانی فیلێكی ئاسایدا‬ ‫گه‌شه‌بكات‌و دوای��ی (‪)٢٢‬‬ ‫مانگ چاومان به‌له‌دایكبوونی‬ ‫ماموسێك بكه‌وێت‪.‬‬ ‫كێشه‌كه‌ لێره‌دایه‌‪ ،‬ئێم‌ه‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ئ���ه‌م گیانله‌به‌ر‌ه‬ ‫ئ����اڵ����ۆزه‌ ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��‌ه‬ ‫جارێكیتر دروستبكه‌ینه‌وه‌و‬ ‫له‌ژینگه‌یه‌كی ته‌نیادا به‌ڕه‌اڵی‬ ‫بكه‌ین تاگه‌وره‌ ببێت‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م گ���ی���ان���ل���ه‌ب���ه‌ره‌ چ‬ ‫ج��ۆره‌ ژیانێكی ده‌بێت‌و تا‬ ‫چ راده‌ی �ه‌ك له‌گه‌ڵ ژینگه‌دا‬ ‫ده‌گونجێت‪ ،‬شوێنه‌وارناسان‌و‬ ‫شاره‌زایانی ژینگه‌ په‌رده‌یان‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر زۆر ئ �ه‌ن��ج��ام��ی‬ ‫ئه‌خالقی ئه‌م ك��اره‌ الداوه‌‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا ئ �ه‌م پرسیاره‌یان‬ ‫هێناوه‌ته‌ گ��ۆڕێ‪ ،‬ئایا باشتر‬ ‫نییه‌ له‌جیاتی سه‌رفكردنی‬ ‫ئه‌م بودجه‌ گه‌وره‌یه‌ له‌وه‌ها‬

‫كا ر ێكد ا ‪،‬‬ ‫ب���ودج���ه‌ك���‌ه‬ ‫ب���ۆ پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫ئ �ه‌و گیانله‌به‌ران‌ه‬ ‫س �ه‌رف��ب��ك��رێ��ت ك‌ه‬ ‫خه‌ریكن له‌ناوده‌چن؟‬

‫‪11‬‬

‫دان��ی�ه‌ل فیشه‌ر له‌به‌شی‬ ‫مۆزه‌خانه‌ی شوێنه‌وارناسی‬ ‫زانكۆی میشگان‪ ،‬كه‌ تاوه‌كو‬ ‫ئێستا سێ ماموسی دۆزراوه‌ی‬ ‫پێش سه‌هۆڵبه‌ندانی سیبریای‬ ‫ت��وێ��ك��ارك��ردووه‌‪ ،‬ب���اوه‌ڕی‬ ‫وایه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ی خانه‌ی‬ ‫هێلكه‌ی ماموس كه‌ به‌كه‌ڵكی‬ ‫ئه‌م كاره‌ بێت‪ ،‬هێشتا ده‌بێت‬ ‫بگه‌ڕێن‪.‬‬ ‫ئادریان لیستر‪ ،‬مامۆستای‬ ‫ب���ه‌ش���ی ش��وێ��ن��ه‌وارن��اس��ی‬ ‫ل���ه‌م���ۆزه‌خ���ان���ه‌ی م��ێ��ژووی‬ ‫سروشتی له‌نده‌ن له‌و باره‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵێت "ژینگه‌ی ماموسه‌كان‬ ‫تا راده‌یه‌كی زۆر له‌ناوچووه‌‪،‬‬ ‫هه‌ربۆیه‌ چه‌ند ه �ه‌زار ساڵ‬ ‫له‌وه‌وپێش تیاچوون‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ئه‌و مێرگوزاره‌ی كه‌ شوێنی‬ ‫ژیانی ئه‌م گیانله‌به‌ره‌ بوو‌ه‬ ‫ل �ه‌ن��اوچ��ووه‌و ن �ه‌م��اوه‌‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫ن��اچ��اری��ن له‌شوێنێك وه‌ك‬ ‫قه‌فه‌س رایبگرین‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ده‌ڵ���ێ���ت ئ����ه‌وده‌م‬ ‫ت �ه‌ن��ی��ا م��ام��وس��ێ��ك��ی ل���ه‌ڕی‬ ‫په‌شمینمان ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬لیستر‬ ‫له‌درێژه‌ی قسه‌كانیدا ده‌ڵێت‬ ‫ماموسه‌كان هه‌روه‌كو‬

‫فیله‌كان گیانله‌به‌ری زۆر‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی بوون‌و په‌یوه‌ندی‬ ‫زۆر ئاڵۆزیان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬ ‫ئێستا بیهێنه‌ به‌رچاوی‬ ‫خ��ۆت گیانله‌به‌رێكی به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی بهێنین‌و‬ ‫ب�ه‌ت�ه‌ن��ی��ا گ����ه‌وره‌ی بكه‌ین‪،‬‬ ‫ئه‌وده‌م بزانه‌ چۆن ژیانێكی‬ ‫كاره‌ساتباری ده‌بێت‪.‬‬ ‫ن���ادی���ا ل��وس��ك��وت��وف‪،‬‬ ‫س��ه‌رۆك��ی ب �ه‌ش��ی زانستی‬ ‫دووب����اره‌ زی��ن��دووك��ردن �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل���ه‌ب���اخ���چ���ه‌ی ئ����اژه‌اڵن����ی‬ ‫دورل��ی ئوماها له‌نیبراسكا‬ ‫ك���ه‌ م���اوه‌ی���ه‌ك ه���اوك���اری‬ ‫گروپه‌كه‌ی ده‌ك���رد‪ ،‬ده‌ڵێت‬ ‫"ب��ه‌ڕای من خه‌رجییه‌كان‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م پڕۆژه‌ی‌ه‬ ‫گ��رن��ت��ی ن���ه‌ك���راوب���وو‪ ،‬من‬ ‫زۆرتر حه‌زملێیه‌ كه‌ بودج‌ه‬ ‫بۆ پاراستنی گیانله‌به‌رانی‬ ‫ئێستا به‌كاربهێنرێت‪ ،‬نه‌وه‌كو‬ ‫ماموسی پێزیندووبكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌م قسه‌و‬ ‫باسانه‌دا ئیریتانی ده‌یه‌وێت‬ ‫هاوینی ئیمساڵ بچێت بۆ‬ ‫سیبریا ت��اوه‌ك��و ماموسێكی‬ ‫باشتر بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪12‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫هۆكاره‌كانی دروستنه‌كردنی‬ ‫به‌نداوی بێخمه‌‬ ‫راپۆرتی ژیار عومه‌ر‬ ‫هه‌ڵگورد سه‌مه‌د‬

‫ئ��او یه‌كێكه‌ له‌پێكهات‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رواڵتێك‌و‬ ‫پێده‌چێت له‌سه‌ده‌ی نوێدا‬ ‫ئ �ه‌م بابه‌ته‌ زی��ات��ر گرنگی‬ ‫پێبدرێت‪ ،‬به‌تایبه‌ت دوای‬ ‫گ�ه‌رم��ب��وون��ی گ��ۆی زه‌وی‬ ‫به‌گشتی‌و ك�ه‌م��ب��وون�ه‌وه‌ی‬ ‫ئ����اوی س������ه‌رزه‌وی‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫واڵت��ان��ی ناوچه‌كه‌ هه‌وڵی‬ ‫ب����������ه‌رده‌وام ده‌ده‌ن ب��ۆ‬ ‫گلدانه‌وه‌ی ئاوو پاراستنی‌و‬ ‫سوودلێوه‌رگرتنی‪.‬‬ ‫ل����ه‌م چ���واچ���ێ���وه‌ی���ه‌دا‬

‫ه���ه‌رێ���م���ی ك���وردس���ت���ان‬ ‫ل�ه‌ب�ه‌رن��ام�ه‌ی��دای�ه‌ ك �ه‌ چه‌ند‬ ‫به‌نداوێكی‌ نوێ دروستبكات‬ ‫ب���ۆ گ���ل���دان���ه‌وه‌ی ئ���اوی‬ ‫س����ه‌رزه‌وی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ �ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ندێكجار ده‌بێـه‌ له‌مپه‌ر‬ ‫له‌و بواره‌دا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ تێكه‌ڵ‬ ‫ب �ه‌ب��واری سیاسی ده‌بێت‌و‬ ‫هه‌ندێك الیه‌ن كاریگه‌رییان‬ ‫له‌سه‌ر دروستكردن یاخود‬ ‫دروس��ت��ن �ه‌ك��ردن��ی ب �ه‌ن��داوه‌‬ ‫ل�ه‌ن��اوچ�ه‌ك��ان��ی كوردستان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫یه‌كێك له‌و مه‌ترسییانه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان‌و‬ ‫ع��ێ��راق ب�ه‌گ��ش��ت��ی ه �ه‌ی �ه‌و‬ ‫ك��اری��گ �ه‌ری راس��ت�ه‌وخ��ۆی‬ ‫ل��ه‌ك��ه‌م��ب��وون��ه‌وه‌ی ئ���اوی‬ ‫رووب��اری دیجله‌ هه‌یه‌ ئه‌و‬ ‫ژم����اره‌ زۆره‌ی ب��ه‌ن��داوه‌‬ ‫ك�ه‌ واڵت��ی توركیا له‌سه‌ر‬ ‫رووباری دیجله‌ له‌ناو خاكی‬ ‫توركیا دروستیكردوون‪.‬‬ ‫ب���ه‌گ���وێ���ره‌ی دوای���ی���ن‬ ‫زان���ی���اری ك��ه‌ رۆژن���ام���ه‌ی‬ ‫زه‌م��������ان��������ی ت�����ورك�����ی‬

‫ب��ڵ��اوی�����ك�����ردووه‌ت�����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئێستا ت��ورك��ی��ا ب �ه‌ت �ه‌م��ای‬ ‫دروستكردنی (‪ )13‬به‌نداوی‬ ‫نوێی هه‌یه‌ كه‌ هاوسنوورن‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان‌و‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی س �ه‌ره‌ك��ی��ش��ی‬ ‫رێ��گ��رت��ن��ه‌ ل���ه‌دزه‌ك���ردن���ی‬ ‫چه‌كدارانی په‌كه‌كه‌ بۆ ناو‬ ‫خاكی توركیا‪ .‬به‌گوێره‌ی‬ ‫زانیارییه‌كـــانی رۆژن��ام�ه‌‬ ‫توركییه‌كه‌ سه‌رجه‌می ئه‌و‬ ‫(‪ )13‬ب���ه‌ن���داوه‌ ل�ه‌س��اڵ��ی‬ ‫(‪ )2011‬ته‌واو ده‌بن‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌كانی‌ ئاو له‌هه‌رێمی‌ كوردستانی‌ عێراق‪:‬‬ ‫@‪ŽõŒ@õìbä‬‬

‫@†‪âØói@õ‰ŽîŠ‬‬

‫@‪ó’ü Šaíš@âØói@ŠóiììŠ‬‬

‫@‚‪Šíib‬‬

‫@‪QVP‬‬

‫@‪VRWP‬‬

‫@‪òŠìó @ôŽîŒ‬‬

‫@‪TWS‬‬

‫@‪RVTWP‬‬

‫@‪Ûìí›i@ôŽîŒ‬‬

‫@‪TUV‬‬

‫@‪RRRUP‬‬

‫@÷‪@ôròìb‬‬

‫@‪RRP‬‬

‫@‪QPVXP‬‬

‫@‪@HóÜbî†I@çaì‬‬

‫@‪SXV‬‬

‫@‪SRPPP‬‬

‫‪ ‬‬

‫ی‬ ‫سه‌رچاوه‌ سه‌ره‌كییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ��او له‌هه‌رێمی‌ كوردستان ‌‬ ‫عێراقدا زێ‌و رووباره‌كان‌و‬ ‫ئ���اوی‌ ژێ��رزه‌وی��ی �ه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ی‬ ‫رووب��اری‌ دیجله‌و لقه‌كانیت ‌‬ ‫ی‬ ‫ك�����ه‌ ن����اوچ����ه‌ك����ه‌ پ��ش��ت � ‌‬ ‫پ��ێ��ده‌ب�ه‌س��ت��ێ��ت‪ ،‬ئ���ه‌م زێیان‌ه‬ ‫ده‌ڕژێ����ن����ه‌ ن����او رووب�����اری‬ ‫ی‬ ‫دی����ج����ل����ه‌وه‌ ل���ه‌ه���ه‌رێ���م��� ‌‬ ‫ی‬ ‫كوردستان وه‌ك له‌خشته‌ ‌‬ ‫خواره‌وه‌ دیاریكراوه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫كه‌واته‌ تێكڕای‌ داهات ‌‬ ‫سااڵنه‌ بۆ رووب��اری‌ دیجل‌ه‬ ‫نزیكه‌ی‌ (‪ 49‬ملیار‪.‬م‪)³‬یه‌ك‌ه‬ ‫رێژه‌ی‌ (‪)%56‬ی‌ له‌توركیای‌ه‬ ‫(‪)%32‬ی‌ له‌عێراقه‌و (‪)%12‬‬ ‫ی‌ له‌ئێرانه‌‪.‬‬ ‫ب �ه‌ن��داوه‌ك��ان��ی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان‬ ‫له‌هه‌رێمی كوردستاندا‬ ‫سێ ب �ه‌ن��داوی گ��ه‌وره‌ هه‌ی‌ه‬ ‫ك��ه‌ ب��ۆ ك���اره‌ب���او س��ام��ان��ی‬ ‫ماسی‌و كشتوكاڵ سوودیان‬ ‫لێوه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫ب����ه‌ن����داوی‌ دوك�����ان‪:‬‬‫ی‬ ‫ده‌ك����ه‌وێ����ت����ه‌ پ���ارێ���زگ���ا ‌‬ ‫سلێمانی‌‪ ،‬ق����ه‌زای‌ دوك���ان‬ ‫ی‬ ‫له‌سه‌ر زێی‌ بچووك‪ ،‬ساڵ ‌‬ ‫(‪ )1959‬دروس���ت���ك���راوه‌‪،‬‬ ‫جۆری به‌نداوه‌كه‌ كۆنكرێتی‬ ‫ك �ه‌وان �ه‌ی��ی �ه‌و ب �ه‌رزی��ی �ه‌ك �ه‌ی‬ ‫(‪)116،5‬م�����ه‌ت�����ره‌‪ ،‬ت��وان��ای‬ ‫گلدانه‌وه‌ی (‪ 6800‬ملیۆن‬ ‫م‪ )3‬هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌نداوی دوكان یه‌كێك‌ه‬ ‫له‌سه‌رچاوه‌كانی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ك��اره‌ب��ا‪ ،‬ك�ه‌ (‪ )5‬تۆڕباینی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی كاره‌بای هه‌یه‌و‬ ‫توانای به‌رهه‌مهێنانی (‪)400‬‬ ‫مێگاوات كاره‌بای هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌نداوی‌ ده‌ربه‌ندیخان‪:‬‬‫ده‌كه‌وێته‌ پارێزگای‌ سلێمانی‌‪،‬‬

‫ق�ه‌زای‌ ده‌ربه‌ندیخان له‌سه‌ر‬ ‫زێ����ی‌ س����ی����روان‪ ،‬ل �ه‌س��اڵ��ی‬ ‫(‪ )1962‬دروس���ت���ك���راوه‌‪،‬‬ ‫جۆری به‌نداوه‌كه‌ گڵ به‌رده‌و‬ ‫به‌رزییه‌كه‌ی (‪ )127‬مه‌تره‌‪،‬‬ ‫توانای گلدانه‌وه‌ی (‪3000‬‬ ‫ملیۆن م‪ )3‬ئاوی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب �ه‌ن��داوی ده‌ربه‌ندیخان‬ ‫بۆ به‌رهه‌مهێنانی كاره‌باش‬ ‫س��ودی لێوه‌رده‌گیرێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫(‪ )3‬تۆڕباینی هه‌یه‌و توانای‬ ‫ب �ه‌ره �ه‌م��ی��ه��ێ��ن��ان��ی (‪)240‬‬ ‫میگاوات كاره‌بای هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب�����ه‌ن�����داوی‌ ده�����ۆك‪:‬‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ پارێزگای‌ دهۆك‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر رووباری‌ دهۆك ساڵی‬ ‫(‪ )1988‬دروس���ت���ك���راوه‌و‬ ‫جۆری به‌نداوه‌كه‌ پڕكراوه‌ی‬ ‫خ��ۆڵ�ه‌‪ ،‬ب�ه‌رزی��ی�ه‌ك�ه‌ی (‪)60‬‬ ‫م�ه‌ت��ره‌‪ .‬تونای گلدانه‌وه‌ی‬ ‫(‪ 52‬م��ل��ی��ۆن م‪ )3‬ئ���اوی‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ت�ه‌ن��ی��ا ب��ۆ ئ��اودێ��ری‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌نداوانه‌ی له‌قۆناغی‬ ‫جێبه‌جێكردندان‬ ‫وه‌زاره‌ت�����ی كشتوكاڵ‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی ئاو له‌هه‌وڵی‬ ‫دروس����ت����ك����ردن����ی چ��ه‌ن��د‬ ‫به‌نداوێكدایه‌ بۆ گلدانه‌وه‌ی‬ ‫ئاوی رووباره‌كانی هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ك�ه‌ سااڵنێكی‬ ‫زۆره‌ هیچ جگه‌ له‌بڕێكی‬ ‫كه‌می ئه‌و ئاوانه‌ كه‌ له‌بواری‬ ‫به‌كارده‌هێنرێن‪،‬‬ ‫كشتوكاڵ‬ ‫هیچ س��وودێ��ك��ی دیكه‌یان‬ ‫لێنه‌بینراوه‌‪.‬‬ ‫ئ�����ه‌ك�����ره‌م ئ���ه‌ح���م���ه‌د‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی به‌نداوو‬ ‫كۆگه‌كانی ئ��او ل�ه‌وه‌زاره‌ت��ی‬ ‫كشتوكاڵ‌و سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫ئ����اوی ح��ك��وم �ه‌ت��ی ه �ه‌رێ��م‬ ‫له‌لێدوانێكدا بۆ لڤین رایگه‌یان‬

‫ك��ه‌ ئێستا وه‌زره‌ت���ه‌ك���ه‌ی���ان‬ ‫ئ���ام���اده‌ك���اری ده‌ك�����ات بۆ‬ ‫دروستكردنی (‪ )31‬به‌نداو‬ ‫له‌هه‌رێمی كوردستاندا ك‌ه‬ ‫ئێستا (‪ )14‬به‌نداو له‌قۆناغی‬ ‫ج��ێ��ب �ه‌ج��ێ��ك��ردن��دان "ئێستا‬ ‫ی‬ ‫(‪ )14‬ب���ه‌ن���داو ل�ه‌ق��ۆن��اغ� ‌‬ ‫ی‬ ‫جێبه‌جێكردندان له‌هه‌رێم ‌‬ ‫كوردستان (‪ )2‬له‌و به‌نداوان‌ه‬ ‫ی‬ ‫ت���ه‌واو ب���ووه‌‪ ،‬ئ��ام��اده‌ك��ار ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ب��ۆ دروستكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )31‬به‌نداو‪ ،‬دروستكردن ‌‬ ‫هه‌ر به‌نداوێكی‌ بچووكیش‬ ‫(‪ )3-2‬س��اڵ ده‌خایه‌نێت‪،‬‬ ‫ب �ه‌ن��داوی‌ م��ام ن��اوه‌ن��د (‪)4‬‬ ‫ی‬ ‫س��اڵ ده‌خایه‌نێت‪ ،‬به‌نداو ‌‬ ‫گ������ه‌وره‌ش (‪ )6-5‬س��اڵ‬ ‫ده‌خایه‌نێت"‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌رپرسه‌ی وه‌زاره‌تی‬ ‫كشتوكاڵ‌و سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫ئ��او رایگه‌یاند ك�ه‌ جارێك‬ ‫پالنی دروستكردنی به‌نداوی‬ ‫گه‌وره‌یان نییه‌ له‌به‌ر نه‌بوونی‬ ‫بودجه‌ی پێویست‪.‬‬ ‫به‌نداوه‌ نوێیه‌كان‬ ‫س��اڵ��ی راب������ردوو دوو‬ ‫ب �ه‌ن��داوی دی��ك�ه‌ له‌هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان دروس��ت��ك��راوه‌و‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك��ی دی��ك �ه‌ش ل�ه‌ژێ��ر‬ ‫جێبه‌جێكردندان‪ ،‬ت��ا ئێستا‬ ‫دوو به‌نداو ته‌واوكراوه‌‪.‬‬ ‫به‌نداوی‌ باوه‌شاسوار‪:‬‬‫ی‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ گه‌رمیان‪ ،‬ق�ه‌زا ‌‬ ‫ك��ف��ری‌‪ ،‬ج���ۆری ب�ه‌ن��داوه‌ك�‌ه‬ ‫خ����ۆڵ����ه‌و ب���ه‌رزی���ی���ه‌ك���ه‌ی‬ ‫(‪ )21‬م �ه‌ت��ره‌‪ ،‬ب��ۆ ئ��اودێ��ری‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‌و یه‌ك جۆگه‌ی‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ت��وان��ای گ��ل��دان�ه‌وه‌ی‬ ‫(‪ 6،492‬ملیۆن م‪ )3‬ئاوی‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌و ت��ێ��چ��ووی پ��ڕۆژه‌ك �‌ه‬ ‫(‪ )9.139.000،000‬دینار‬ ‫بووه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌ن���داوی‌ ح �ه‌م��ام��ۆك‪:‬‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ پارێزگای‌ هه‌ولێرو‬ ‫له‌سه‌ر ئاوی كانی حه‌مامۆك‬ ‫دروس�����ت�����ك�����راوه‌‪ ،‬ج����ۆری‬ ‫به‌نداوه‌كه‌ خۆڵه‌و به‌رزییه‌كه‌ی‬ ‫(‪ )27‬م����ه‌ت����ره‌‪ ،‬ت���وان���ای‬ ‫گ��ل��دان��ه‌وه‌ی (‪ 0،3‬ملیۆن‬ ‫م‪ )3‬ئ��اوی هه‌یه‌و تێچووی‬ ‫پ��ڕۆژه‌ك��ه‌ (‪)4.142.000‬‬ ‫دۆالر بووه‌‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫ئێستا یازده‌ به‌نداوی دیكه‌ له‌ژێر جێبه‌جێكردندان‪:‬‬ ‫@‪ñòìóäa‡Ý @ñbäaím‬‬

‫‪ŠóiììŠ ‬‬

‫‪b ŽîŠbq ‬‬

‫‪Hìa‡äóiI@òˆû‹q@ñìbä ‬‬

‫‪òŠbàˆ ‬‬

‫@‪8,000,000‬‬

‫‪2000 ‬‬

‫‪‹ŽïÜìóè ‬‬

‫‪¶óu@õìa‡äói ‬‬

‫‪1 ‬‬

‫‪2,750,000 ‬‬

‫‪900 ‬‬

‫‪‹ŽïÜìóè ‬‬

‫‪õìa‡äói ‬‬

‫‪2 ‬‬

‫‪1000,000 ‬‬

‫‪750 ‬‬

‫‪‹ŽïÜìóè ‬‬

‫@‪óÜóŽî†@õìa‡äói‬‬

‫‪3 ‬‬

‫‪bvŽï@ò‹móà@ói@ìb÷ ‬‬

‫‪1000,000 ‬‬

‫‪50 ‬‬

‫‪‹ŽïÜìóè ‬‬

‫@‪óÝi@¶ó @õìa‡äói‬‬

‫‪4 ‬‬

‫‪2500,000 ‬‬

‫‪400 ‬‬

‫‪‹ŽïÜìóè ‬‬

‫‪æîíî†Mó ŒòŠ@õìa‡äói ‬‬

‫‪5 ‬‬

‫‪2500,000 ‬‬

‫‪300 ‬‬

‫‪‹ŽïÜìóè ‬‬

‫‪çbiíÔb÷@õìa‡äói ‬‬

‫‪6 ‬‬

‫‪22,500,000 ‬‬

‫‪1000 ‬‬

‫‪ôäbáŽïÝ ‬‬

‫@‪óäaíŽî†@õìa‡äói‬‬

‫‪7 ‬‬

‫‪2500,000 ‬‬

‫‪5000 ‬‬

‫‪Ûüè† ‬‬

‫‪‘óäó‚@õìa‡äói ‬‬

‫‪8 ‬‬

‫‪3650000 ‬‬

‫‪1200 ‬‬

‫‪Ûüè† ‬‬

‫‪Žôèû‡ïi@õìa‡äói ‬‬

‫‪9 ‬‬

‫‪9985000 ‬‬

‫‪4000 ‬‬

‫‪çbïàŠó ‬‬

‫‪çaŒaìóäŠü‚@õìa‡äói ‬‬

‫‪10 ‬‬

‫‪3500000 ‬‬

‫‪200 ‬‬

‫‪çbïàŠó ‬‬

‫@‪çb’ìbÔŠìí@õìa‡äói‬‬

‫‪11 ‬‬

‫ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌ری گشتی‬ ‫به‌نداوه‌كان‌و سه‌چاوه‌كانی‬ ‫ئ��اوی حكومه‌تی هه‌رێم‬ ‫باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ هه‌موو‬ ‫ئ���ه‌و ب���ه‌ن���داوان���ه‌ی ئێستا‬ ‫له‌قۆناغی جێبه‌جێكردندان‬ ‫ب������ه‌ن������داوی ب����چ����ووك‌و‬ ‫مامناوه‌ندین‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫حكومه‌تی هه‌رێم توانای‬ ‫دابینكردنی بودجه‌ی نییه‌‬ ‫بۆ دروستكردنی به‌نداوی‬ ‫گ���ه‌وره‌ "ئێمه‌ ب�ه‌رن��ام�ه‌ی‌‬ ‫دروس��ت��ك��ردن �ی‌ ب �ه‌ن��داوی‌‬ ‫گ��ه‌وره‌م��ان نییه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ب���ودج���ه‌ی���ه‌ك���ی‌ زۆری‌‬ ‫پێویسته‌"‪.‬‬ ‫جوگرافیای كوردستان‬ ‫گونجاوه‌‬ ‫بۆ به‌نداو‬ ‫ل�ه‌ڕووی جوگرافییه‌وه‌‬ ‫زۆرب���ه‌ی ئ��ه‌و ناوچانه‌ی‬ ‫ل�ه‌ك��وردس��ت��ان رووب��اری��ان‬ ‫پ����ێ����داده‌ڕوات گ��ون��ج��اون‬ ‫بۆ دروستكردنی به‌نداوو‬ ‫سوودلێوه‌رگرتنی له‌بواره‌‬ ‫جۆراوجێره‌كان‪.‬‬ ‫د‪ .‬ل �ه‌ت��ی��ف ره‌ش��ی��د‪،‬‬ ‫وه‌زی�����������ری پ���ێ���ش���ووی‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ك���ان���ی ئ���اوی‬ ‫ح����ك����وم����ه‌ت����ی ع����ێ����راق‬ ‫ل��ه‌ل��ێ��دوان��ێ��ك��ی ت��ای��ب �ه‌ت‬ ‫به‌گــۆڤاری لڤین رایگه‌یاند‬

‫"م��ن وه‌ك��و ئه‌ندازیارێك‬ ‫ك�ه‌ ماوه‌یه‌كیش وه‌زی��ری‌‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی‌ ئاو بووم‪،‬‬ ‫ب �ه‌پ��ێ �ی‌ ب��ۆچ��وون��ی‌ خ��ۆم‬ ‫ه���ه‌م���وو ئ���ه‌و ك �ه‌س��ان �ه‌ی‌‬ ‫پ����س����پ����ۆڕو ش���������اره‌زان‬ ‫ل �ه‌دروس��ت��ك��ردن �ی‌ ب �ه‌ن��داو‬ ‫ن���اوچ���ه‌ی‌ ك��وردس��ت��ان��ی‌‬ ‫عێراق له‌ڕووی‌ جوگرافی‌‌و‬ ‫ئ��اوه��ه‌واوه‌ زه‌مینه‌یه‌كی‌‬ ‫ل������ه‌ب������اری‌ ه����ه‌ی����ه‌ ب��ۆ‬ ‫دروستكردنی‌ به‌نداو"‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌كره‌م ئه‌حمه‌د‬ ‫ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات كه‌ تا‬ ‫ئێستا به‌ته‌واوی نازانرێت‬ ‫چ ناوچه‌یه‌كی كوردستان‬ ‫ب����ۆ ب�����ه‌ن�����داوی زۆرت�����ر‬ ‫گونجاوه‌‪ ،‬جگه‌ له‌وانه‌ی‬ ‫ب��ڕی��اری دروس��ت��ك��ردن��ی��ان‬ ‫دراوه‌ "دی����اره‌ ت��ا ئێستا‬ ‫ن��ازان��رێ��ت ك���ام ن��اوچ �ه‌و‬ ‫شوێنی‌ كوردستان له‌باره‌‬ ‫بۆ دروستكردنی‌ به‌نداو‪،‬‬ ‫چونكه‌ ده‌كرێت بوترێت‬ ‫له‌كوردستاندا شوێنی‌ زۆر‬ ‫له‌بار هه‌یه‌ بۆ كوردستان‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ئ���ه‌و ش��وێ��ن��ان �ه‌ش‬ ‫به‌گوێره‌ی‌ شوێن‌و به‌رزی‌‬ ‫ده‌گۆڕێن‪ ،‬ئه‌وه‌ش پێویستی‌‬ ‫به‌لێكۆڵینه‌وه‌ هه‌یه‌"‪.‬‬ ‫سووده‌كانی به‌نداو‬ ‫به‌نداو سوودی زۆری‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪14‬‬

‫ب��ۆ ه �ه‌ر واڵت��ێ��ك ده‌بێت‪،‬‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ ب���ۆ ك��ش��ت��وك��اڵ‌و‬ ‫ئ��اودێ��رو سامانی ماسی‌و‬ ‫ب�ه‌ره�ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ی ك��اره‌ب��او‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ن��اوچ �ه‌ی‬ ‫گه‌شتیاری‪.‬‬ ‫ده‌رب��اره‌ی سووده‌كانی‬ ‫به‌نداوه‌كانی كوردستان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌ك��ره‌م ئ�ه‌ح��م�ه‌د ئ��ام��اژه‌‬ ‫به‌وه‌ ده‌كات "سه‌ره‌كیترین‬ ‫مه‌به‌ستمان له‌دروستكردنی‬ ‫ب �ه‌ن��داوه‌ك��ان گ��ل��دان�ه‌وه‌ی‌‬ ‫ئ������اوه‌‪ ،‬چ��ون��ك��ه‌ ب �ه‌پ��ێ �ی‌‬ ‫راپۆرتێك ساڵی‌ (‪)2010‬‬ ‫وش��ك �ه‌س��اڵ �ی‌ ب��ه‌ڕێ��وه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئێمه‌ ده‌بێت ئه‌و ئاوه‌‬ ‫خه‌زنبكه‌ین‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ‬ ‫ئاودێری‌و بۆ دروستكردنی‬ ‫ن����اوچ����ه‌ی گ��ه‌ش��ت��ی��اری‬ ‫سوودیان لێده‌بینرێت‪.‬‬ ‫به‌بۆچوونی د‪ .‬له‌تیف‬ ‫ره‌شید ب�ه‌ن��داوی س��وودی‬ ‫گه‌ڵێك زۆره‌و هه‌رزانترین‬ ‫سه‌رچاوه‌ی به‌رهه‌مێهانانی‬ ‫كاره‌بایه‌ "دی���اره‌ س��وودی‌‬ ‫دروس����ت����ك����ردن����ی‌ ئ���ه‌م‬ ‫به‌نداوانه‌ زۆره‌ به‌تایبه‌ت‬ ‫له‌ڕووی‌ گلدانه‌وه‌ی‌ ئاوی‌‬ ‫رووبارو باران ده‌توانرێت‬ ‫گ���ل���ب���درێ���ت���ه‌وه‌ س����ودی‌‬ ‫لێببینرێت بۆ ئاودێری‌‌و بۆ‬ ‫دروستبوونی‌ ناوچه‌یه‌كی‌‬ ‫گه‌شتوگوزاری‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫س������ودی‌ ت�����ری‌ گ �ه‌ل��ێ��ك‬ ‫زۆره‌ ب���ه‌ت���ای���ب���ه‌ت ب��ۆ‬ ‫زیادكردنی‌ سامانی‌ ماسی‌‪،‬‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌م��وو گرنگتریش بۆ‬ ‫دروستكردنی‌ ك��اره‌ب��ا كه‌‬ ‫باشترین‌و ه�ه‌رزان��ت��ری�ن‌و‬ ‫پاكترین جۆری‌ كاره‌بایه‌"‪.‬‬ ‫كوردستان پێویستی به‌‬ ‫به‌نداوه‌‬ ‫ب�����ه‌ڕای ش����اره‌زای����ان‬ ‫چ �ه‌ن��دی��ن س��اڵ �ه‌ زۆرب���ه‌ی‬ ‫سامانی ئ��اوی س �ه‌رزه‌وی‬ ‫ه���ه‌رێ���م���ی ك���وردس���ت���ان‬ ‫ب����ه‌ف����ی����ڕۆده‌ڕوات‪ ،‬ب��ۆی �ه‌‬ ‫پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان بیر له‌گلدانه‌وه‌و‬ ‫سوودوه‌رگرتن له‌و سامانه‌‬ ‫ئ��اوی��ی�ه‌ ب��ك��ات‪ ،‬باشترین‬ ‫رێ��گ��ه‌ش دروس��ت��ك��ردن��ی‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ب����ه‌ن����داوه‌‪ ،‬ل��ه‌م��ب��اره‌ی��ه‌و‌ه‬ ‫ته‌حسین ق���ادر‪ ،‬وه‌زی���ری‬ ‫پێشووی س�ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی‬ ‫ئ��اوی حكومه‌تی هه‌رێم‬ ‫ل �ه‌ل��ێ��دوان��ێ��ك��دا ب��ۆ لڤین‬ ‫ده‌ڵێت "خ��ۆی‌ كوردستان‬ ‫واڵتێكی‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ئاو‬ ‫تا ئێستاش پ���ڕۆژه‌ی‌ له‌و‬ ‫ج��ۆره‌ نه‌كراوه‌ كه‌ سوود‬ ‫ل �ه‌و ئ��اوه‌ی‌ وه‌ربگیرێت‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ب���ه‌رده‌وام له‌هاوینان‬ ‫كێشه‌ی‌ كه‌مئاوی‌ هه‌یه‌و‬ ‫له‌زستانیشدا كێشه‌ی‌ الفاو‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌ دروستكردنی‌‬ ‫ئه‌و ژماره‌ زۆره‌ی‌ به‌نداو‬ ‫الی �ه‌ن �ی‌ ئیجابی‌ زۆرت���ره‌‬ ‫وه‌ك ل��ه‌الی��ه‌ن��ی‌ سلبی‌‪،‬‬

‫ده‌كرێت ئاو كۆبكه‌ینه‌وه‌و‬ ‫گ���ل���ب���درێ���ت���ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش‬ ‫ل���ه‌ڕێ���ی‌ دروس��ت��ك��ردن��ی‌‬ ‫به‌نداوه‌وه‌ ده‌بێت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئ�ه‌و راپ��ۆرت��ان�ه‌ی‌ كه‌ دێنه‌‬ ‫ب���ه‌رده‌س���ت���م���ان رۆژان�����ه‌‬ ‫ب���اس ل��ه‌ك��ه‌م��ب��وون��ه‌وه‌ی‌‬ ‫ئ��اوو زۆرب��وون �ی‌ ژم��اره‌ی‌‬ ‫دان���ی���ش���ت���وان ده‌ك���رێ���ت‬ ‫ڕۆژانه‌‪.‬‬ ‫دی���اره‌ دروس��ت��ك��ردن�ی‌‬ ‫ب���ه‌ن���داوی���ش پ��ێ��وی��س��ت �ی‌‬ ‫به‌لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ ورد هه‌یه‌‬ ‫له‌هه‌موو رووه‌كانه‌وه‌ نه‌ك‬ ‫هه‌ر له‌خۆوه‌ ده‌ستبكرێت‬ ‫به‌دروستكردنی‌ به‌نداو"‪.‬‬ ‫به‌نداوه‌كانی حكومه‌تی‬

‫ئاوی به‌نداوه‌كانی عێراق‪،‬‬ ‫كه‌ كۆی گشتییان ده‌كاته‌‬ ‫بڕی (‪ 148‬ملیار م‪.)3‬‬ ‫ب����ه‌ن����داوه‌ ن��وێ��ی �ه‌ك��ان‬ ‫له‌سێ پارێزگای عێراقدا‬ ‫دروستده‌كرێت‪ ،‬له‌هه‌ولێر‬ ‫سێ به‌نداو دروستده‌كرێت‬ ‫كه‌ دوانیان ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر‬ ‫زێ���ی گ�����ه‌وره‌‪ ،‬ب��ه‌ن��داوی‬ ‫(ب��ێ��خ��م��ه‌) ك���ه‌ ت���وان���ای‬ ‫گ��ل��دان��ه‌وه‌ی (‪ 17‬ملیار‬ ‫م‪ )3‬ئاوی هه‌یه‌و به‌نداوی‬ ‫(م����ه‌ن����داوه‌) ك��ه‌ ت��وان��ای‬ ‫گلدانه‌وه‌ی (‪ 2‬ملیار م‪)3‬‬ ‫ئ��اوی هه‌یه‌‪ ،‬سێیه‌میشیان‬ ‫به‌نداوی (ته‌قته‌ق)ه‌ له‌سه‌ر‬ ‫زێی بچووك كه‌ تواناكه‌ی‬

‫ل����ه‌الی����ه‌ك����ی‌ ت���ری���ش���ه‌و‌ه‬ ‫سودێكی‌ تری‌ ئه‌و ژماره‌‬ ‫زۆره‌ی‌ به‌نداو ئه‌وه‌یه‌ بۆ‬ ‫الیه‌نی‌ ئاسایشی‌ خۆراك‌و‬ ‫ئاسایشی‌ نیشتمانی‌ گرنگه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ده‌توانرێت به‌ئاوی‌‬ ‫ئه‌و ژماره‌ زۆره‌ی‌ به‌نداو‬ ‫زۆرترین زه‌وی‌ كشتوكاڵی‌‬ ‫پێئاوبدرێت"‪.‬‬ ‫وه‌زی�������ری پ��ێ��ش��ووی‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ك���ان���ی ئ���اوی‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی ع��ێ��راق��ی��ش‬ ‫رای���ده‌گ���ه‌ی���ن���ێ���ت ئ��ێ��س��ت��ا‬ ‫هه‌رێمی كوردستان زۆر‬ ‫پێویستی به‌گلدانه‌وه‌ی ئاو‬ ‫هه‌یه‌ "ئێستا پێمباشه‌ تا‬

‫عێراقی‬ ‫ب�����ه‌گ�����وێ�����ره‌ی ئ���ه‌و‬ ‫زان���ی���اری���ی���ان���ه‌ی ده‌س���ت‬ ‫گ��ۆڤ��اری لڤین ك�ه‌وت��ووه‌‪،‬‬ ‫وه‌زاره‌ت���ی سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫ئ��اوی حكومه‌تی عێراقی‬ ‫پالنی هه‌یه‌ بۆ دروستكردنی‬ ‫ش���ه‌ش ب���ه‌ن���داوی گ���ه‌وره‌‬ ‫ل��ه‌ن��اوه‌ڕاس��ت‌و هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و پ��ارێ��زگ��ای‬ ‫موسڵ‪.‬‬ ‫ئامانجی دروستكردنی‬ ‫ئه‌م به‌نداوانه‌ زیادكردنی‬ ‫گلدانه‌وه‌ی نزیكه‌ی‌ (‪33‬‬ ‫م��ل��ی��ار م‪)3‬ی ئ����اوه‌ بۆ‬ ‫توانای ئێستای گلدانه‌وه‌ی‬

‫(‪ 3‬ملیار م‪ )3‬ئاوه‌‪.‬‬ ‫دوو ب����ه‌ن����داوی����ش‬ ‫ل����ه‌پ����ارێ����زگ����ای م��وس��ڵ‬ ‫دروستده‌كرێت‪ .‬به‌ندوای‬ ‫(ب��ادۆش) تواناكه‌ی (‪10‬‬ ‫ملیار م‪)3‬ی���ه‌و ب �ه‌ن��داوی‬ ‫(ب��اك��رم��ان) ل �ه‌س �ه‌ر زێ��ی‬ ‫خ���ازر ت��وان��اك �ه‌ی (‪500‬‬ ‫ملیۆن م‪)3‬یه‌‪.‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا به‌نداوێكی‬ ‫گ�����ه‌وره‌ش ل �ه‌پ��ارێ��زگ��ای‬ ‫ئ �ه‌ن��ب��ار دروس��ت��ده‌ك��رێ��ت‬ ‫به‌ناوی به‌نداوی (به‌غداد)‪،‬‬ ‫كه‌ توانای گلدانه‌وه‌ی بڕی‬ ‫(‪ 500‬ملیۆن م‪ )3‬ئاوی‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫به‌نداوی بێخمه‌‪ ،‬كێشه‌‬ ‫گه‌وره‌كه‌‬ ‫س��ااڵن��ێ��ك��ی زۆره‌ كه‌‬ ‫ل �ه‌ڕاگ �ه‌ی��ان��دن �ه‌ك��ان م��اوه‌‬ ‫م����اوه‌ ب���اس���ی ب���ه‌ن���داوی‬ ‫(ب��ێ��خ��م �ه‌) ده‌ك���رێ���ت كه‌‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ ناوچه‌یه‌كی نزیك‬ ‫گ��ون��دی ب����ارزان‪ ،‬شوێنی‬ ‫ل �ه‌دای��ك��ب��وون��ی م�ه‌س��ع��ود‬ ‫بارزانی‪ ،‬سه‌رۆكی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬وه‌ك پسپۆڕان‬ ‫باسی لێوه‌ ده‌كه‌ن سه‌ره‌تای‬ ‫ب���ی���رۆك���ه‌ی ب���ه‌ن���داوه‌ك���ه‌‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می‬ ‫ده‌س�ه‌اڵت��ی عه‌بدولكه‌ریم‬ ‫ق����اس����م ل���ه‌س���اڵ���ه‌ك���ان���ی‬ ‫(‪ ،)1960‬ب���ه‌اڵم دوات���ر‬ ‫ل���ه‌الی���ه‌ن كۆمپانیایه‌كی‬ ‫ئ���ه‌وروپ���ی ل �ه‌س��اڵ �ه‌ك��ان��ی‬ ‫(‪ )1980‬دیزاینی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫به‌نداوه‌كه‌ داده‌نرێت‪.‬‬ ‫ل���ه‌ی���ه‌ك���ه‌م دی��زای��ن��ی‬ ‫پ������ڕۆژه‌ك������ه‌ زۆرب�������ه‌ی‬ ‫گ���ون���ده‌ك���ان���ی ن���اوچ���ه‌ی‬ ‫بێخمه‌و ب��ارزان��ی ژێ��ر ئاو‬ ‫ده‌كه‌وتن ئه‌گه‌ر به‌نداوه‌كه‌‬ ‫وه‌كو خۆی جێبه‌جێكرابا‪،‬‬ ‫ه �ه‌رچ �ه‌ن��د ت��ا س �ه‌رده‌م��ی‬ ‫راپ����ه‌ڕی����ن����ی (‪)1991‬‬ ‫ی ه �ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫نزیكه‌ی (‪)%30‬ی پڕۆژه‌كه‌‬ ‫جێبه‌جێكرا‪ ،‬ب �ه‌اڵم دوات��ر‬ ‫وه‌ستێنرا‪.‬‬ ‫د‪ .‬ل �ه‌ت��ی��ف ره‌ش��ی��د‪،‬‬ ‫وه‌زی�����������ری پ���ێ���ش���ووی‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ك���ان���ی ئ���اوی‬ ‫ح���ك���وم���ه‌ت���ی ع���ێ���راق���ی‬ ‫رای��ده‌گ�ه‌ی��ن��ێ��ت ك �ه‌ ئ��ه‌وان‬ ‫ل��ه‌ك��اب��ی��ن��ه‌ی پ��ێ��ش��ووی‬ ‫وه‌زاره‌ت���ی سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫ئ���������اوی ح���ك���وم���ه‌ت���ی‬ ‫ع����ێ����راق����ی ه���ه‌ڵ���س���اون‬ ‫به‌بچووككردنه‌وه‌ی دیزانی‬ ‫ب���ه‌ن���داوه‌ك���ه‌ ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك‬ ‫ك���ه‌ گ���ون���دی ب������ارزان‌و‬ ‫گ��ون��ده‌ك��ان��ی ده‌رووب����ه‌ری‬ ‫ژێ������ر ئ������او ن�����ه‌ك�����ه‌ون‪،‬‬ ‫به‌مجۆره‌ش گوندی بارزان‬ ‫(‪ )100‬م �ه‌ت��ر له‌ئاستی‬ ‫به‌نداوه‌كه‌ به‌رزتر ده‌بێت‬ ‫"ئێمه‌ هه‌ستاین به‌گۆڕینی‌‬ ‫دیزاین‌و بچووككردنه‌وه‌ی‌‬

‫رووبه‌ری به‌نداوی بێخمه‌‬ ‫تا كه‌مترین گوندو ماڵی‬ ‫به‌ربكه‌وێت‪ ،‬به‌جۆرێك كه‌‬ ‫به‌نزیكه‌یی‌ (‪ )25‬دێهاتی‌‬ ‫ب��چ��ووك ك�ه‌ هه‌ریه‌كه‌یان‬ ‫ه �ی‌ وای‌ ت��ێ��دا ب��وو دوو‬ ‫بۆ سێ‌ ماڵی‌ تێدابوو یان‬ ‫(‪ )5-4‬ماڵبوون له‌دیزاینه‌‬ ‫ن��وێ��ك �ه‌ ژێ���رئ���اوده‌ك���ه‌ون‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا كه‌ پێشتر به‌پێی‌‬ ‫دیزاینه‌ كۆنه‌كه‌ (‪)70-60‬‬ ‫دێی‌ ده‌خسته‌ ژێ ئاوه‌وه‌"‪.‬‬ ‫ه�����ه‌ن�����دێ�����ك ك����ه‌س‬ ‫پ��ێ��ی��ان��وای��ه‌ ك���ه‌ پ��ارت��ی‬ ‫دیموكراتی ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫سه‌ركردایه‌تی پارتی رێگره‌‬ ‫له‌دروستكردنی به‌نداوی‬ ‫بێخمه‌و ئ���ه‌و مه‌سه‌له‌یه‌‬ ‫تێكه‌ڵ به‌سیاسه‌ت كراوه‌‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی‬ ‫ب �ه‌ن��داوه‌ك��ان��ی حكومه‌تی‬ ‫هه‌رێم ئ�ه‌وه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌‬ ‫ك����ه‌ دروس���ت���ن���ه‌ك���ردن���ی‬ ‫ب���ه‌ن���داوه‌ك���ه‌ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫به‌پارتییه‌وه‌ هه‌بێت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫له‌باری دروستكردنیشیدا‬ ‫ن�������اوچ�������ه‌ی ب���������ارزان‬ ‫ژێرئاوناكه‌وێت "به‌نداوی‌‬ ‫بێخمه‌ س �ه‌ر ب �ه‌وه‌زاره‌ت �ی‌‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ ئ��اوی��ی �ه‌ك��ان �ی‌‬ ‫حكومه‌تی‌ عێراقییه‌و ئێمه‌‬ ‫هیچ زانیارییه‌كمان له‌و‬ ‫باره‌یه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌هیچ‬ ‫له‌قۆناغه‌كانی‌‬ ‫قۆناغێك‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی��دا ن��اوچ�ه‌ی‌‬ ‫ب���ارزان ژێرئاوناكه‌وێت‪،‬‬ ‫هه‌ربه‌نداوێك چ گه‌وره‌ چ‬ ‫بچووك تایبه‌تمه‌ندی‌ خۆی‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌ڕووی‌ گرنگیانه‌وه‌‬ ‫چ ب���ه‌ن���داوی‌ گ����ه‌وره‌ چ‬ ‫به‌نداوی‌ بچووك ناكرێت‬ ‫گ��رن��گ��ی‌‌و ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��دی‌‬ ‫هیچیان په‌راوێزبخرێت‪.‬‬ ‫له‌ئێستاشدا بودجه‌ی‌‬ ‫دروس���ت���ك���ردن���ی‌ (‪)12‬‬ ‫ب���ه‌ن���داوی‌ ت��رم��ان ه �ه‌ی �ه‌‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ت���ا ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌‬ ‫نه‌كرێت ناخرێنه‌ ب��واری‬ ‫جێبه‌جێكردنه‌وه‌"‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ���ه‌وه‌ی تێبینی‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ت��اوه‌ك��و ئێستا‬ ‫پ�����ڕۆژه‌ی دروس��ت��ك��ردن��ی‬

‫ب�������ه‌ن�������داوی ب��ێ��خ��م��ه‌‬ ‫وه‌س���ت���ێ���ن���راوه‌و ل����ه‌دوای‬ ‫ساڵی (‪)1991‬ه‌وه‌ كاری‬ ‫تێدانه‌كراوه‌‪ ،‬نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هه‌موو ئامێره‌كانی‬ ‫ب���ه‌ن���داوه‌ك���ه‌ش ل �ه‌س��اڵ��ی‬ ‫(‪ )1993‬فرۆشران‪.‬‬ ‫به‌بۆچوونی د‪ .‬له‌تیف‬ ‫ره‌ش���ی���د دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ب �ه‌ن��داوی بێخمه‌ گرنگی‬ ‫تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ناكرێت فه‌رامۆشبكرێت‬ ‫"دروس��ت��ك��ردن �ی‌ ب �ه‌ن��داوی‌‬ ‫بێخمه‌ به‌بۆچوونی‌ ئێمه‌‬ ‫س��ودێ��ك�ی‌ زۆری‌ ده‌بێت‬ ‫ب��ۆ ك��وردس��ت��ان به‌تایبه‌ت‬ ‫ب���ۆ ع���ێ���راق ب �ه‌گ��ش��ت �ی‌‪،‬‬

‫چ��ون��ك��ه‌ ئ����ه‌م ب���ه‌ن���داو‌ه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر زێ���ی‌ گ���ه‌وره‌ی���ه‌‪،‬‬ ‫راس��ت �ه‌ ئ���ه‌وه‌ پ��ڕۆژه‌ی�ه‌ك�ی‌‬ ‫گ����ه‌وره‌ ب���وو بوجه‌یه‌كی‌‬ ‫گ����ه‌وره‌ی‌ پێویست ب��وو‪،‬‬ ‫به‌اڵم من هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫بۆچوون‌و بڕیاره‌ی‌ خۆمم‬ ‫ك��ه‌ پێویسته‌ حكومه‌تی‌‬ ‫ه�ه‌رێ��م ب �ه‌زووت��ری��ن كات‬ ‫ده‌ستبكات به‌دروستكردنی‌‬ ‫به‌نداوی‌ بێخمه‌"‪.‬‬ ‫وه‌زی�������ری پ��ێ��ش��ووی‬ ‫سه‌چاوه‌كانی ئاوی عێراقی‬ ‫ئ �ه‌وه‌ ئاشكرا ده‌ك��ات كه‌‬ ‫ئ���ه‌و ل���ه‌وك���ات���ه‌ی وه‌زی���ر‬ ‫بووه‌ له‌حكومه‌تی عێراقی‬ ‫چه‌ندینجار به‌حكومه‌تی‬ ‫ه �ه‌رێ��م��ی وت����ووه‌ ب��ا ئ�ه‌و‬

‫وه‌زیری پێشووی‬ ‫سه‌رچاوه‌کانی‬ ‫ئاوی عێراق‪:‬‬ ‫له‌به‌رنامه‌دای ‌ه‬ ‫(‪ )12‬به‌نداوی‬ ‫دیک ‌ه له‌کوردستان‬ ‫دروستبکرێت‬

‫پ��ڕۆژه‌ی �ه‌ بخرێـته‌ ب��واری‬ ‫ج��ێ��ب�ه‌ج��ێ��ك��ردن�ه‌وه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم‬ ‫وه‌اڵم��ه‌ك��ان��ی حكومه‌تی‬ ‫هه‌رێم پۆزه‌تیڤ نه‌بوون‬ ‫"ئ���ه‌وك���ات���ه‌ی‌ ك���ه‌ وه‌زی���ر‬ ‫ب��ووم چه‌ندینجار ئه‌مه‌م‬ ‫ب���ه‌ح���ك���وم���ه‌ت���ی‌ ه���ه‌رێ���م‬ ‫راگ���ه‌ی���ان���دووه‌ ت �ه‌ن��ان �ه‌ت‬ ‫ب �ه‌ن��ووس��ی��ن ن���ووس���راوی‌‬ ‫ف �ه‌رم��ی��م ب���ۆ ح��ك��وم�ه‌ت�ی‌‬ ‫ه���ه‌رێ���م���ی‌ ك���وردس���ت���ان‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬ب�ه‌اڵم به‌داخه‌وه‌‬ ‫وه‌اڵم��ه‌ك��ان��ی‌ حكومه‌تی‌‬ ‫ه �ه‌رێ��م پ��ۆزه‌ت��ی��ڤ یاخود‬ ‫زۆرج�������������ار وه‌اڵم��������ی‌‬ ‫رازیبوونیان نه‌داوینه‌ته‌وه‌‬ ‫ل �ه‌ب��اره‌ی‌ ده‌ستپێكردنه‌وه‌‬ ‫ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���ی‌ ئ �ه‌و‬

‫‪15‬‬

‫ب����ه‌ن����داوه‌‪ ،‬ب �ه‌ب��ۆچ��وون � ‌‬ ‫ی‬ ‫م���ن ب����ه‌ن����داوی‌ بێخمه‌‬ ‫سودێكی‌ زۆری‌ ده‌بوو بۆ‬ ‫كوردستان‪ .‬ئێستاش ئه‌گه‌ر‬ ‫دروستبكرێت هه‌ر سودی‌‬ ‫ده‌بێت"‪.‬‬ ‫ته‌حسین قادر‪ ،‬وه‌زیری‬ ‫پێشووی س�ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی‬ ‫ئ��او له‌حكومه‌تی هه‌رێم‬ ‫ئ���اش���ك���رای ده‌ك�����ات كه‌‬ ‫دروستنه‌كردنی به‌نداوی‬ ‫بێخمه‌ ت��اوه‌ك��و ئێستا بۆ‬ ‫ئ����ه‌وه‌ ده‌گ���ه‌ڕێ���ت���ه‌وه‌ كه‌‬ ‫خه‌ڵكی ن��اوچ�ه‌ی ب��ارزان‬ ‫ن��اڕازی��ن "ئێمه‌ له‌كابینه‌ی‌‬ ‫پێشوو (كابینه‌ی‌ پێنجی‌)‬ ‫ی‌ ح��ك��وم �ه‌ت �ی‌ ه�ه‌رێ��م�ی‌‬

‫ره‌شید حكومه‌تی هه‌رێم‬ ‫ب���ی���ان���ووی ه����ه‌ب����ووه‌ بۆ‬ ‫دروستنه‌كردنی به‌نداوی‬ ‫بێخمه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ده‌ك��رێ��ت‬ ‫گفتوگۆ له‌وباره‌وه‌ بكرێـت‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ركردن‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌و به‌نداوه‌ سوودی زۆری‬ ‫ب��ۆ ه �ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫ده‌بێت "له‌ڕاستیدا ئه‌وه‌ی‌‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی‌ ه �ه‌ب��ووب��ێ��ت‬ ‫به‌ئێمه‌وه‌ ته‌نیا ب��ودج�ه‌و‬ ‫سه‌رپه‌رشتی‌‌و‬ ‫ته‌سمیم‌و‬ ‫دروستكردنی‌ ب��وو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫وه‌ك ده‌زانرێت ئه‌و به‌نداوه‌‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ كوردستانه‌وه‌و‬ ‫پێویسته‌ حكومه‌تی‌ هه‌رێم‌و‬ ‫ناوه‌ندی‌ هاوكاری‌ ته‌واوی‌‬

‫ك��وردس��ت��ان پشتیوانیمان‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌وڵ�ه‌ك��ان�ی‌ وه‌زاره‌ت���ی‌‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ ئ��اوی��ی �ه‌ك��ان �ی‌‬ ‫حكومه‌تی‌ عێراقی‌ ده‌كرد‬ ‫بۆ دروستكردنی‌ به‌نداوی‌‬ ‫ب��ێ��خ��م��ه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم وه‌ك‬ ‫ده‌بینرێت تائێستاش ئه‌و‬ ‫ب �ه‌ن��داوه‌ دروس��ت��ن �ه‌ك��راوه‌‪،‬‬ ‫ه���ۆك���اره‌ك���ه‌ش���ی‌ دی����اره‌‬ ‫چییه‌ ئه‌ویش داواك��اری‌‌و‬ ‫ناڕه‌زایی‌ خه‌ڵكی‌ ناوچه‌ی‌‬ ‫ب��ارزان بوو كه‌ گه‌یاندیانه‌‬ ‫س �ه‌رۆك��ای �ه‌ت �ی‌ ه �ه‌رێ��م تا‬ ‫ئه‌و به‌نداوه‌ دروستنه‌كرێت‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی‌ ئ����ه‌وه‌ی‌ به‌شێك‬ ‫ل �ه‌ن��اوچ �ه‌ك �ه‌ی��ان ژێ��ر ئ��او‬ ‫ده‌كه‌وێت"‪.‬‬ ‫به‌بۆچوونی د‪ .‬له‌تیف‬

‫بكات بۆ دروستكردنی‌ ئه‌و‬ ‫پڕۆژانه‌ی‌ كه‌ له‌كوردستان‬ ‫جێبه‌جێده‌كرێت له‌مانه‌یش‬ ‫پڕۆژه‌ی‌ به‌نداوی‌ بێخمه‌و‬ ‫ه �ه‌ت��اوه‌ك��و ئێستا نزیكی‌‬ ‫(‪ )%30-%25‬پڕۆژه‌كه‌یش‬ ‫ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��راوه‌‪ .‬ل���ه‌وه‌‬ ‫ده‌چ���ێ���ت ك���ه‌ ه �ه‌ن��دێ��ك‬ ‫له‌هه‌رێم بیانووی‌ خۆی‌‬ ‫ه �ه‌ب��ێ��ت ب��ۆ دواخ��س��ت��ن �ی‌‬ ‫ده‌س���ت���پ���ێ���ك���ردن���ه‌وه‌ی‌‌و‬ ‫دروس��ت��ك��ردن �ی‌ ب �ه‌ن��داوی‌‬ ‫بێخمه‌ ئ �ه‌وی��ش جێگای‌‬ ‫گ����ف����ت����ووگ����ۆی����ه‌‪ ،‬ئ����ه‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ان�ه‌ی‌ ك���ه‌ ب��اس‬ ‫ده‌كران له‌سه‌ر بێخمه‌ ئه‌وانه‌‬ ‫زۆربه‌ی‌ وه‌اڵمدراوه‌ته‌وه‌و‬ ‫چاره‌سه‌ركراون"‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪16‬‬

‫فیزیا‬

‫له‌یزه‌ر‬ ‫و‌‪ :‬سه‌روه‌ت قادر‬ ‫ل���ه‌ی���زه‌ر ئ��ام��ێ��رێ��ك �ه‌‪،‬‬ ‫ی��ان ئامرازێكه‌ به‌ڕێگه‌ی‌‬ ‫ب����ه‌ره‌اڵك����ردن����ی‌ ف��ۆت��ۆن �ه‌‬ ‫ج���واڵوه‌ك���ان ل�ه‌گ�ه‌ردی��ل�ه‌‬ ‫ه���ان���دراوه‌ك���ان���ه‌وه‌ ك��اری‌‬ ‫پێده‌كرێت‪ ،‬وشه‌ی‌ له‌یزه‌ر‬ ‫(‪ )LASER‬وش �ه‌ی �ه‌ك �ه‌‬ ‫پێكهاتووه‌ له‌كورتكراوه‌ی‌‬ ‫ئ�����ه‌م رس����ت����ه‌‪ ،‬ك����ه‌ ه���ه‌ر‬ ‫وشه‌یه‌كیان پیتی‌ یه‌كه‌میان‬ ‫وه‌رگیراوه‌ به‌م جۆره‌‪.‬‬ ‫‪L i g h t‬‬ ‫(‬ ‫‪by‬‬

‫‪Emisson‬‬

‫‪Amplification‬‬ ‫‪Stimulated‬‬

‫‪ ،)of Radiation‬ئ �ه‌م‬ ‫رس��ت �ه‌ ب����ه‌وردی‌ وه‌س��ف�ی‌‬ ‫چ���ۆن���ێ���ت���ی‌ ك���ارك���ردن���ی‌‬ ‫ل �ه‌ی��زه‌ر ده‌ك���ات‪ ،‬به‌مانای‌‬ ‫رووناكی‌ گه‌وره‌كراو‪ ،‬یان‬ ‫چ �ه‌ن��دج��اره‌ك��راو به‌هۆی‌‬ ‫ب�ڵاوب��وون �ه‌وه‌ی‌ وروژان���ی‌‬ ‫تیشكدان‪.‬‬ ‫چه‌ند جۆرێك له‌یزه‌ر‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ه �ه‌ری �ه‌ك �ه‌ی��ان‬ ‫ت��ای��ب �ه‌ت��م �ه‌ن��دی‌ ب��ن �ه‌ڕه‌ت �ی‌‬ ‫دیاریكراوی‌ خۆی‌ هه‌یه‌‪ ،‬له‌‬ ‫له‌یزه‌ردا ناوه‌ندی‌ له‌یزه‌ری‌‬ ‫رووب��������ه‌ڕووی‌ ك����رداری‌‬ ‫وروژمی‌ رووناكی‌ گونجاو‬ ‫ده‌بێته‌وه‌ بۆ ده‌ستكه‌وتنی‌‬ ‫گه‌ردیله‌ له‌باری‌ هاندراودا‪.‬‬ ‫تێبینی‌‪( :‬نموونه‌ یان‬ ‫مادده‌ی‌ له‌یزه‌ری‌ مه‌به‌ست‬ ‫له‌و مادده‌یه‌‪ ،‬كه‌ ده‌كرێته‌ ناو‬ ‫توڵه‌ یاقوتییه‌كه‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێت‬ ‫مادده‌ی‌ گازی‌‪ ،‬یان شلی‌‪،‬‬ ‫یان ره‌قی‌ بێت)‪.‬‬ ‫نموونه‌ی‌ له‌یزه‌ری‌‬ ‫پ��رت �ه‌ روون���اك���ی‌ زۆر‬ ‫به‌هێز‪ ،‬یان خاڵیبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫كاره‌باییه‌ ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر‬ ‫ن���اوه‌ن���دی‌ ل���ه‌ی���زه‌ری‌ بۆ‬ ‫دروستكردنی‌ بڕێكی‌ زۆر‬ ‫له‌گه‌ردیله‌ی‌ هاندراو‬ ‫(گ �ه‌ردی��ل �ه‌گ �ه‌ل��ێ��ك كه‌‬

‫خاوه‌نی‌ ئه‌لیكترۆنی‌ وز‌ه‬ ‫ب��ه‌رز بێت)‪ ،‬ئ �ه‌م ك��رداره‌‬ ‫پێویسته‌ بۆ ده‌ستكه‌وتنی‌‬ ‫بڕێكی‌ زۆر له‌گه‌ردیله‌ی‌‬ ‫ه���ان���دراو ت��اك��و ل��ه‌ی��زه‌ر‬ ‫ب��ه‌ت��وان��ای��ی‌ ك��ارب��ك��ات‪،‬‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی‌ گ��ش��ت�ی‌‪:‬‬ ‫گه‌ردیله‌ی‌ هاندراو ده‌بێت‬ ‫ه���ان���دراوب���ێ���ت ب���ۆ دوو‬ ‫ئ��اس��ت‪ ،‬ی��ان س �ێ‌ ئاست‬ ‫س����ه‌رو ئ��اس��ت �ی‌ زه‌م��ی��ن �ی‌‬ ‫(‪ ،)Ground state‬چونكه‌‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ پ��ل �ه‌ی‌ كۆچكردنی‌‬ ‫دانیشتوان (‪Population‬‬ ‫‪ ،)inversion‬زیادده‌كات‪،‬‬ ‫كۆچكردنی‌ دانیشتوان واته‌‬ ‫ژماره‌ی‌ ئه‌و ئه‌لیكترۆنانه‌ی‌‬ ‫ل �ه‌دۆخ �ی‌ ه��ان��دراودان به‌‬ ‫به‌راورد به‌وانه‌ی‌ له‌دۆخی‌‬ ‫زه‌مینیدان‪.‬‬ ‫وه‌ك ل���ه‌پ���ێ���ش���ه‌وه‌‬ ‫باسمانكرد‪ ،‬ن��اوه‌ن��د‪ ،‬یان‬ ‫م���ادده‌ی‌ ل��ه‌ی��زه‌ری‌ بڕێك‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ردی��ل�ه‌ی‌ ت��ێ��دای�ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌لكترۆنه‌كانیان له‌ئاستی‌‬ ‫ه���ان���دراودان‪ ،‬ئه‌لكترۆنه‌‬ ‫هاندراوه‌كان وزه‌یه‌كی‌ زیاتر‬ ‫كۆده‌كه‌نه‌وه‌ له‌ئه‌لكترۆنه‌‬ ‫هاننه‌دراوه‌كان‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫ئه‌لیكترۆن ده‌توانێت بڕێك‬ ‫وزه‌ بمژێت تاكو بگاته‌‬ ‫ئاستی‌ هاندراو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ئ��ه‌م وزه‌ی���ه‌ش‬ ‫به‌ره‌اڵ بكات‪.‬‬ ‫وه‌كو له‌وێنه‌كه‌دا دیاره‌‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌لیكترۆن ده‌توانێت‬ ‫ب���ه‌ئ���اس���ان���ی‌ خ����ۆی‌ ل��ه‌و‬

‫وزه‌ی�ه‌ رزگاربكات‌و ببێت‌ه‬ ‫جێگیر‪ ،‬ئه‌م وزه‌ ده‌رپه‌ڕیوه‌‬ ‫له‌شێوه‌ی‌ فۆتۆن (وزه‌ی‌‬ ‫روون���اك���ی‌)دای���ه‌‪ ،‬فۆتۆنی‌‬ ‫ده‌رپه‌ڕیو درێژه‌ شه‌پۆلێكی‌‬ ‫زۆر س���ن���وورداری‌ هه‌یه‌‬ ‫(ره‌نگێكی‌ دی��اری‌ ك��راو)‬ ‫ئه‌مه‌ش په‌یوه‌سته‌ به‌باری‌‬ ‫وزه‌ی‌ ئ �ه‌ل��ی��ك��ت��رۆن �ه‌ك �ه‌‬ ‫ل��ه‌ك��ات��ی‌ ده‌رپ���ه‌ڕان���دن���ی‌‬ ‫فۆتۆنه‌كه‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌ر لێره‌دا‬ ‫دوو گه‌ردیله‌ی‌ چونیه‌كمان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ك�ه‌ هه‌ریه‌كه‌یان‬ ‫ئه‌لیكترۆنی‌ ه��ان��دراوی‌‬ ‫چونیه‌كیان هه‌بێت ئ�ه‌وا‬ ‫ئ �ه‌و فۆتۆنانه‌ی‌ ب��ه‌ره‌اڵی‌‬ ‫ده‌كه‌ن درێژه‌ شه‌پۆله‌كانیان‬ ‫به‌ته‌واوی‌ وه‌ك یه‌ك وایه‌‪.‬‬ ‫روون����اك����ی‌ ل���ه‌ی���زه‌ر‬ ‫ب�����ه‌ت�����ه‌واوی‌ ج����ی����اوازه‌‬ ‫ل���ه‌ڕوون���اك���ی‌ ئ��اس��ای��ی‌‪،‬‬ ‫روون���اك���ی‌ ل���ه‌ی���زه‌ر ئ �ه‌م‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی‌ هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬روون��اك �ی‌ له‌یزه‌ر‬ ‫ت��اك��ه‌‪ ،‬وات���ه‌ پێكهاتووه‌‬ ‫له‌یه‌ك درێژه‌ شه‌پۆل (یه‌ك‬ ‫ره‌نگی‌ دیاریكراو)‪ ،‬درێژه‌‬ ‫شه‌پۆله‌كه‌ش به‌نده‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و بڕه‌ وزه‌ ده‌رپه‌ڕیوه‌ی‌‪،‬‬ ‫ك �ه‌ ئه‌لیكترۆن له‌ئاستی‌‬ ‫ب�����ه‌رز (ه������ان������دراوه‌وه‌)‬ ‫ده‌ك �ه‌وێ��ت �ه‌ ئاستی‌ وزه‌ی‌‬ ‫ن����زم‪ ،‬ل���ێ���ره‌دا ده‌ت��وان��ی��ن‬ ‫س����ود ل����ه‌م ه��اوك��ێ��ش��ان �ه‌‬ ‫وه‌ربگرین‪ ،‬له‌كاتی‌ زانینی‌‬ ‫ل �ه‌ره‌ل �ه‌رو درێ��ژه‌ شه‌پۆلی‌‬ ‫ف��ۆت��ۆن��ه‌ ده‌رپ���ه‌ڕی���وه‌ك���ه‌‪،‬‬

‫وزه‌ی‌ فۆتۆن= جێگیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ب��ل��ان�����ك* ل�����ه‌ره‌ل�����ه‌ر‬ ‫ی���ان خ��ێ��رای �ی‌ روون��اك��ی‌‬ ‫(ف����ۆت����ۆن)= ل���ه‌ره‌ل���ه‌ر*‬ ‫درێژی‌ شه‌پۆل‬ ‫‪ -2‬روون����اك����ی����ی����ه‌‬ ‫ده‌رپ�ه‌ڕی��ووه‌ك�ه‌ په‌یوه‌سته‌‪،‬‬ ‫واته‌ فۆتۆنه‌كان رێكوپێكن‪,‬‬ ‫هه‌موو فۆتۆنێك به‌هه‌مان‬ ‫ره‌وگ����ه‌ ده‌ج���وڵ���ێ���ت‪ ،‬كه‌‬ ‫فۆتۆنه‌كانی‌ تر ده‌جوڵێن‪،‬‬ ‫وات���ه‌ ه �ه‌م��وو فۆتۆنه‌كان‬ ‫ده‌ستپێكه‌ شه‌پۆلییه‌كانیان‬ ‫چوونیه‌كه‌‪( .‬لوتكه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫لوتكه‌‪ ،‬بنكه‌ له‌گه‌ڵ بنكه‌)‪.‬‬ ‫‪ -3‬روون��اك �ی‌ له‌یزه‌ر‬ ‫ه���اوئ���اڕاس���ت���ه‌ی���ه‌‪ ،‬وات���ه‌‬ ‫ت���ی���ش���ك���دان���ه‌ك���ه‌ی‌ زۆر‬ ‫رێكوپێك‌و به‌هێزو چڕه‌‪،‬‬ ‫ب�ه‌پ��ێ��چ�ه‌وان�ه‌ی‌ روون��اك �ی‌‬ ‫ئاساییه‌وه‌‪ ،‬كه‌ رووناكییه‌كه‌‬ ‫ب�����ه‌ه�����ه‌م�����ووالی�����ه‌ك�����دا‬ ‫ب�ڵ�اوده‌ب���ێ���ت���ه‌وه‌و الوازو‬ ‫ناچڕه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ����ه‌وه‌ی‌ ئ���ه‌م سێ‌‬ ‫ت��ای��ب �ه‌ت��م �ه‌ن��دی��ی �ه‌ ب��ێ��ت�ه‌دی‌‬ ‫پێویسته‌ ئه‌وه‌ ڕووبدات‪ ،‬كه‌‬ ‫پێیده‌وترێت باڵوبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫ه����ان����دراو‪ ،‬ئ����ه‌م ج���ۆره‌‬ ‫ب�ڵاوب��وون �ه‌وه‌ له‌ڕووناكی‌‬ ‫ئ��اس��ای��دا ڕوون�����ادات‪ ،‬كه‌‬ ‫گه‌ردیله‌كانی‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫ه �ه‌ڕه‌م �ه‌ك �ی‌ (‪)random‬‬ ‫ف���ۆت���ۆن���ه‌ك���ان���ی‌ ره‌ه�����ا‬ ‫ده‌ك����ات‪ ،‬ب�ه‌ڵ��ك��و ئ���ه‌وه‌ی‌‬ ‫له‌باڵوبوونه‌وه‌ی‌ هورژێنراو‬ ‫رووده‌دات باڵوبوونه‌وه‌ی‌‬

‫ف��ۆت��ۆن �ه‌ك��ان �ه‌ ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی‌‬ ‫رێكوپێك‌و هاوقۆناغ‪.‬‬ ‫وه‌ك�������و ل���ه‌ش���ێ���وه‌ی‌‬ ‫پ��ێ��ش��وودا دی���اره‌‪ ،‬فۆتۆنی‌‬ ‫ده‌رپ��������ه‌ڕی��������و ل����ه‌ه����ه‌ر‬ ‫گ��ه‌ردی��ل��ه‌ی��ه‌ك وزه‌ی��ه‌ك��ی‌‬ ‫دی��اری��ك��راوی‌ ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ی��ه‌ك��س��ان��ه‌ ب���ه‌ج���ی���اوازی‌‬ ‫ن��ێ��وان ه�����ه‌ردوو ئاستی‌‬ ‫وزه‌ی‌ زه‌مینی‌‌و هاندراو‪.‬‬ ‫ئ�ه‌گ�ه‌ر ئ �ه‌م فۆتۆنه‌ به‌ناو‬ ‫گه‌ردیله‌یه‌كی‌ تردا بڕوات‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌لیكترۆنی‌ هاندراوی‌‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا له‌م دۆخه‌دا‬ ‫دی���ارده‌ی‌ ب�ڵاوب��وون �ه‌وه‌ی‌‬ ‫ه����ان����دراو رووده‌دات‬ ‫ب���ه‌م���پ���ێ���ی���ه‌ش ف���ۆت���ۆن���ی‌‬ ‫یه‌كه‌می‌ ئه‌لیكترۆنی‌ ئاسته‌‬ ‫هاندراوه‌كه‌ ده‌وروژێنێت‬ ‫ب���ۆ داب�����ه‌زی�����ن‌و پ��اش��ان‬ ‫ده‌رچ��وون �ی‌ فۆتۆنێكی‌ تر‬ ‫له‌گه‌ردیله‌ی‌ دووه‌م‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌مان ئاڕاسته‌و له‌ره‌له‌ری‌‬ ‫فۆتۆنی‌ یه‌كه‌می‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كلیلێكی‌ بنه‌ڕه‌تی‌ تر‬ ‫ل �ه‌ك��رداری‌ به‌رهه‌مهێنانی‌‬ ‫ل�ه‌ی��زه‌ردا بریتییه‌ له‌بوونی‌‬ ‫ج��وت��ێ��ك ل��ه‌ئ��اوێ��ن��ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ل����ه‌ه����ه‌ردوو ج �ه‌م��س �ه‌ری‌‬ ‫ن�����اوه‌ن�����د‪ ،‬ی�����ان م�����ادده‌‬ ‫ل�ه‌ی��زه‌ری��ی�ه‌ك�ه‌وه‌ دان���راون‪،‬‬ ‫ب���ه‌و پ��ێ��ی�ه‌ش ف��ۆت��ۆن�ه‌ك��ان‬ ‫ك�����ه‌ خ�����ۆی�����ان ده‌ده‌ن‬ ‫ب �ه‌ئ��اوێ��ن �ه‌ك��ان��دا جارێكی‌‬ ‫ت��ر پێچه‌وانه‌ ده‌ب��ن �ه‌وه‌ بۆ‬ ‫ن��او م��ادده‌ له‌یزه‌رییه‌كه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ك���رداره‌ش���دا فۆتۆنه‌‬ ‫په‌رچكراوه‌كان ئه‌لیكترۆنه‌‬ ‫هاندراوه‌كان ده‌هوروژێنن‬ ‫بۆ دابه‌زین بۆ ئاستی‌ وزه‌ی‌‬ ‫زه‌مینی‌‪ ،‬پاشان ده‌رپه‌ڕینی‌‬ ‫ژم��اره‌ی�ه‌ك�ی‌ زۆر فۆتۆن‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌مان درێژه‌ شه‌پۆل‌و‬ ‫ره‌وگ����ه‌ی����ان ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ئ �ه‌م‬ ‫دیارده‌یه‌ به‌رده‌وام دووباره‌‬ ‫ده‌ب��ێ��ت �ه‌وه‌ ل �ه‌ن��او م���ادده‌ی‌‬ ‫ل��ه‌ی��زه‌ری��دا‪ ،‬ل�ه‌م��اوه‌ی�ه‌ك�ی‌‬ ‫ك��ورت��دا ژم��اره‌ی�ه‌ك�ی‌ زۆر‬

‫زۆر له‌فۆتۆن له‌دایكده‌بێت‪،‬‬ ‫ك���ه‌ ه���ه‌م���ووی���ان ه �ه‌م��ان‬ ‫ل�ه‌ره‌ل�ه‌رو هه‌مان ره‌وگ�ه‌و‬ ‫هه‌مان ئاڕاسته‌یان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫له‌م دۆخه‌دا ده‌بێت یه‌كێك‬ ‫ل �ه‌ئ��اوێ��ن �ه‌ك��ان له‌یه‌كێك‬ ‫له‌جه‌مسه‌ره‌كانه‌وه‌ نیمچه‌‬ ‫پیاڕۆ بێت‪ .‬به‌واتایه‌كی‌ تر‬ ‫هه‌ندێك له‌فۆتۆنه‌كان په‌رچ‬ ‫بكاته‌وه‌ بۆ ناو ناوه‌نده‌كه‌و‬ ‫رێگه‌ به‌هه‌ندێكی‌ تریان‬ ‫ب�����دات ب��چ��ن �ه‌ ده‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫رووناكییه‌كه‌ی‌ ده‌ره‌وه‌ش‬ ‫بریتییه‌ له‌تیشكدانی‌ ئه‌و‬ ‫له‌یزه‌ره‌ی‌ به‌كاردێت‪.‬‬ ‫ده‌توانین وێنه‌ی‌ به‌شه‌‬ ‫س �ه‌ره‌ك��ی��ی �ه‌ك��ان �ی‌ ل �ه‌ی��زه‌ر‬ ‫ل�ه‌م شێوانه‌دا ببینین‪ ،‬كه‌‬ ‫ئ���ام���اژه‌ی���ه‌ ب �ه‌ك��ارك��ردن �ی‌‬

‫ل�ه‌ی��زه‌ری‌ یاقوت (‪Ruby‬‬ ‫‪ ،)Laser‬له‌یزه‌ر پێكدێت‬ ‫ل��ه‌ب��ۆری��ی��ه‌ك��ی‌ پ���رت���ه‌دار‬ ‫(‪ )Flash‬وه‌ك���و ئ��ه‌وه‌ی‌‬ ‫ل �ه‌ك��ام��ێ��رای‌ وێ��ن�ه‌گ��رت��ن��دا‬ ‫ب���ه‌ك���اردێ���ت‪ ،‬توڵێكیش‬ ‫ل���ه‌م���ادده‌ی‌ ی��اق��وت‪ ،‬دوو‬ ‫ئاوێنه‌ش له‌جه‌مسه‌ره‌كانیدا‬ ‫كه‌ یه‌كیان نیمچه‌ پیاڕۆیه‌‬ ‫بۆ رووناكی‌‪.‬‬ ‫ته‌ماشا بكه‌یت توڵه‌‬ ‫ی���اق���وت���ه‌ك���ه‌ داده‌ن����رێ����ت‬ ‫ب �ه‌ن��اوه‌ن��ده‌ له‌یزه‌رییه‌كه‌و‬ ‫ب��ۆری��ی��ه‌ پ���رت���ه‌داره‌ك���ه‌ش‬ ‫ه�ه‌ڵ��ده‌س��ت��ێ��ت ب��ه‌ك��رداری‌‬ ‫ده‌رپه‌ڕاندنی‌ رووناكی‌‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫وێ��ن �ه‌ی‌ (‪ )4‬ده‌ری���ده‌خ���ات ف��ۆت��ۆن�ه‌ك��ان ده‌جوڵێن‬ ‫به‌ئاڕاسته‌ی‌ ته‌ریب ب �ه‌ت �ه‌وه‌ری‌ توڵه‌ یاقوته‌كه‌‪ ،‬دوات��ر‬ ‫ب�ه‌رپ�ه‌رچ��دان�ه‌وه‌ رووده‌دات له‌ناو یاقوته‌كه‌دا به‌هۆی‌‬ ‫ئاوێنه‌ی‌ جه‌مسه‌ره‌كانه‌وه‌‪ .‬له‌میانی‌ تێپه‌ڕبوونی‌ ئه‌م‬ ‫فۆتۆنانه‌ی‌ ناو یاقوته‌كه‌ ده‌رپه‌ڕینی‌ وروژێنراو رووده‌دات‬ ‫له‌گه‌ردیله‌ هاندراوه‌كانی‌ تردا‪.‬‬

‫وێنه‌ی‌ (‪ )5‬ده‌ری��ده‌خ��ات ده‌رچ��وون �ی‌ تیشكی‌ یه‌ك‬ ‫ل���ه‌ره‌ل���ه‌رو ه��او ره‌وگ����ه‌و پ��ێ��ك�ه‌وه‌ل��ك��او (چ���ڕ) له‌توڵه‌‬ ‫یاقوتییه‌كه‌وه‌ به‌ناو ئاوێنه‌ نیمچه‌ پیاڕۆكه‌دا‪ ،‬ئه‌مه‌ تیشكی‌‬ ‫له‌یزه‌ره‌‪.‬‬ ‫وێنه‌ی‌ (‪ )1‬دۆخی‌ ناله‌یزه‌ری‌ پیشانده‌دات‪.‬‬

‫وێنه‌ی‌ (‪ )2‬ده‌ریده‌خات بۆرییه‌ پرته‌داره‌كه‌ گه‌ردیله‌كان‬ ‫له‌یاقوته‌كه‌دا ده‌وروژێنێت‪.‬‬

‫وێنه‌ی‌ (‪ )3‬ده‌ری��ده‌خ��ات هه‌ندێك له‌گه‌ردیله‌كان‬ ‫فۆتۆن ده‌رده‌په‌ڕێنن به‌ئاڕاسته‌ی‌ جیاواز‪.‬‬

‫دژ ‌ه له‌یزه‌ر‬ ‫زان��ای��ان��ی ف��ی��زی��ا ت��وان��ی��ان‬ ‫ئ��ام��ێ��رێ��ك دروس��ت��ب��ك��ه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی تیشكی له‌یزه‌ر‬ ‫ناهێڵێت‌و پێیده‌ڵێن دژ‌ه له‌یزه‌ر‪.‬‬ ‫ئه‌م ئامێره‌‪ ،‬تیمێك له‌زانكۆی‬ ‫ییل له‌ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا دروس��ت��ی��ان��ك��ردووه‌و‬ ‫ل�ه‌ت��وان��ای��دای�‌ه ه �ه‌م��وو تیشكی‬ ‫له‌یزه‌ر‪ ،‬ك‌ه به‌ره‌و رووت دێت‬ ‫به‌ته‌واوه‌تی هه‌ڵبمژێت‪ ،‬توێژه‌ران‬ ‫ده‌ڵێن ئه‌م‌ه بۆ دروستكردنی‬ ‫سیسته‌مێكی به‌رگری له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫چه‌ك‌ه له‌یزیریی‌ه به‌هێزه‌كان نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر‬ ‫ب��ۆ ب��اش��ت��رك��ردن��ی ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫نوێی ب���ه‌رز‌ه كۆمپیوته‌ره‌كانه‌‬ ‫(‪ .)Super Computer‬ئه‌م‬ ‫ب�ه‌رز‌ه كۆمپیوته‌ران‌ه به‌هه‌ندێك‬ ‫كه‌ره‌ست‌ه دروس��ت��ده‌ك��رێ��ن‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌جیاتی ئه‌لكترۆن به‌ڕووناكی‬ ‫كارده‌كات‪ .‬پڕۆفیسۆر داگالس‬

‫ئ���ه‌س���ت���ۆن‌و ه���اوك���اره‌ك���ان���ی‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی ی��ی��ل ل �ه‌س �ه‌ره‌ت��ا‬ ‫خه‌ریكی تیۆرییه‌ك ب��وون بۆ‬ ‫ش��ی��ك��ردن�ه‌وه‌ی كه‌ره‌سته‌یه‌كی‬ ‫خاو‪ ،‬ك‌ه ده‌كرێت وه‌ك بنچین‌ه بۆ‬ ‫له‌یزه‌ره‌كان له‌به‌رچاوبگیرێت‪.‬‬ ‫له‌یزه‌ر‌ه زۆر سه‌یره‌كان‬ ‫پڕۆفیسۆر ئیستۆن ده‌ڵێت‪،‬‬ ‫پێشكه‌وتنه‌كانی ئ��ه‌م دوای��ی�ه‌‬ ‫له‌دیزاینی له‌یزه‌ردا بوو‌ه به‌هۆی‬ ‫دروستكردنی هه‌ندێك ئه‌مرازی‬ ‫سه‌یر‪ ،‬ك‌ه له‌گه‌ڵ شێو‌ه باوه‌كه‌ی‬ ‫له‌یزه‌ردا ناگونجێت‪.‬‬ ‫ئ �ه‌و ده‌ڵێت "ئێم‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ت��ی��وری��ه‌ك ك���ارده‌ك���ه‌ی���ن‪ ،‬كه‌‬ ‫بتوانێت پێشبینی ئ�ه‌و‌ه بكات‪،‬‬ ‫ك‌ه ل‌ه چ شتگه‌لێك ده‌توانرێت‬ ‫ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���ی ل��ه‌ی��زه‌ر‬ ‫كه‌ڵكوه‌ربگیرێت"‪.‬‬ ‫به‌وته‌ی ئ�ه‌و ئ�ه‌م تیۆرییه‌‪،‬‬ ‫پێشبینی ده‌ك������رد‪ ،‬ل�ه‌ج��ی��ات��ی‬

‫به‌هێزكردنی روون��اك��ی وه‌ك��و‬ ‫ترپه‌ی رێكخراو ئه‌و كاره‌ی كه‌‬ ‫له‌یزه‌ر ده‌یكات ده‌بێت بتوانین‬ ‫ك���ه‌ره‌س���ه‌ی���ه‌ك دروس��ت��ب��ك�ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫ك �‌ه روون��اك��ی ل �ه‌ی��زه‌ر كاتێك‬ ‫به‌ره‌و روویی دێت هه‌ڵمژێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان ئێستا ئ �ه‌و كه‌ره‌سته‌یان‬ ‫دروستكردووه‌‪ .‬ئه‌م كه‌ره‌سته‌یه‌‬ ‫دوو تیشكی له‌یزه‌ر به‌له‌ره‌له‌ری‬ ‫دی�����اری�����ك�����راوه‌و‌ه ده‌ن��ێ��رێ��ت��ه‌‬ ‫كونێكی روون��اك��ی له‌سیلیكۆن‬ ‫دروس���ت���ك���راو‪ .‬ئ���ه‌م ك��ون��ان�ه‌‬ ‫تیشكه‌كانی روون��اك��ی له‌ناو‬ ‫خۆیاندا گیرده‌كه‌ن ناچاریانده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ك‌ه ب���ه‌رده‌وام ب��از بازێن بكه‌ن‬ ‫تاوه‌كو به‌ته‌واوه‌تی هه‌ڵدمژرێن‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م وت�����ار‌ه ك���‌ه ل��ه‌گ��ۆڤ��اری‬ ‫ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ی (‪)Science‬‬ ‫ب�ڵ�اوب���ووه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬پێمانده‌ڵێت‬ ‫(‪ )%٩٩.٤‬رووناكییه‌ك‌ه به‌درێژه‌‬ ‫شه‌پۆلی دیاریكراوه‌و‌ه به‌م شێوه‌یه‌‬ ‫هه‌ڵده‌مژرێت‪.‬‬ ‫كۆمپیوته‌ری رووناكی‬ ‫ئیستون ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬گ��ۆڕان‬ ‫له‌درێژی شه‌پۆله‌كه‌دا ده‌كرێت‬ ‫ل�ه‌م رێگه‌یه‌و‌ه دژ‌ه له‌یزه‌ره‌كه‌‬ ‫هه‌ڵبكه‌ین ی��ان بیكوژێنینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م���‌ه ده‌ت���وان���ێ���ت له‌كلیله‌‬ ‫به‌كارهێنانی‬ ‫رووناكییه‌كاندا‬ ‫ه �ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ه���ه‌روه‌ه���ا ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫دروستكردنی كه‌ره‌سته‌یه‌ك‪ ،‬كه‌‬ ‫رووناكی به‌كۆمه‌ڵێك شه‌پۆله‌وه‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��م��ژێ��ت‪ ،‬زۆر ئ��اس��ان �ه‌‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم به‌كارهێنانی به‌ته‌نیا بۆ‬ ‫درێ��ژ‌ه شه‌پۆلێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫دژ‌ه ل��ه‌ی��زه‌ر ب��ۆ كۆمپیوته‌ره‌‬ ‫رووناكییه‌كان به‌كارده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��دی��ی�‌ه گ��رن��گ�ه‌ك�ه‌ی‬ ‫دژه‌له‌یزه‌ر له‌وه‌دایه‌‪ ،‬له‌سیلیكۆن‬ ‫دروس��ت��ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ئ �ه‌م مادده‌یه‌‬ ‫له‌دروستكردنی كۆمپیوته‌ردا‬ ‫زۆر به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬به‌وته‌ی‬ ‫پڕۆفیسۆر ئیستۆن‪ ،‬ئه‌م كه‌ره‌سته‌یه‌‬ ‫وه‌ك���و قه‌لغانێك ل�ه‌ب�ه‌ران��ب�ه‌ر‬ ‫له‌یزه‌ردا به‌كارناهێنرێت‪.‬‬ ‫ئه‌و ده‌ڵێت "وزه‌ی هه‌ڵمژراو‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ن ئ��ه‌م ك �ه‌ره‌س��ت �ه‌ی �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب�ه‌گ�ه‌رم��ا‪ ،‬بۆی‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫كه‌سێك له‌یزرێكی به‌هێز بۆ‬ ‫سووتاندنتان به‌كاربهێنێت‪ ،‬دژه‌‬ ‫له‌یزه‌ر ناتوانێت كارێك بكات‬ ‫ك‌ه نه‌یسوتێت"‪.‬‬


‫‪18‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ته‌ندروستی‬

‫امینیی‬

‫ه‌کان‬

‫ه ڤیت‬ ‫هپ ‌‬ ‫ح‌‬

‫و‪ :‬لڤین‬ ‫ی زانستی‬

‫ه�����ه‌ن�����دێ�����ك ك����ه‌س‬ ‫ب��اوه‌ڕی��ان وای �ه‌ كه‌ مرۆڤ‬ ‫رۆژانه‌ به‌خواردنی حه‌بێكی‬ ‫ڤیتامین‪ ،‬یان مه‌ڵتی ڤیتامین‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت پێویستیه‌كانی‬ ‫ج�ه‌س��ت�ه‌ی داب��ی��ن بكات‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت هه‌ندێكی تریان‬ ‫باوه‌ڕیانوایه‌ به‌خواردنی ئه‌م‬ ‫ڤیتامینانه‌ پێویستمان به‌هیچ‬ ‫خواردنێكی ته‌ندروستی تر‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫دوای�����ن ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌‬ ‫ئ����ام����اژه‌ ب�����ه‌وه‌ ده‌دات‬ ‫ك��ه‌ ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی حه‌به‌‬ ‫ڤیتامینه‌كان ته‌نیا به‌فیڕۆدانی‬ ‫پاره‌یه‌و هیچی تر نه‌ك هه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ش‪ ،‬به‌ڵكو تووشی‬ ‫كێشه‌یه‌كی ته‌ندروستیشمان‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانی ئه‌م حه‌بانه‌‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌ ب��ۆ س��ه‌ده‌ی‬ ‫راب����ردوو‪ ،‬له‌كاتێكدا كه‌‬ ‫ب��اوه‌ڕی��ان واب��وو كه‌ ته‌نیا‬ ‫به‌خواردنی س�ه‌وزه‌و میوه‌‬ ‫ناتوانن ڤیتامیناتی پێویست‬ ‫وه‌رب����گ����رن‪ ،‬ل �ه‌ڕاس��ی��ت��دا‬ ‫له‌وكاته‌دا كێشه‌ی كه‌می‬ ‫ڤیتامین ب��وون��ی ه �ه‌ب��وو‬ ‫به‌تایبه‌تی كه‌می ڤیتامین‬ ‫(‪ )D‬ك���ه‌ ب���ب���ووه‌ ه��ۆی‬ ‫ئیفلیجی م��ن��ااڵن‌و كه‌می‬ ‫ڤیتامین (‪ )B3‬كه‌ ببووه‌‬ ‫ه��ۆی تێكچوونی پێست‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ�ه‌م��ڕۆ ه �ه‌ر ج��ۆره‌‬ ‫میوه‌و سه‌وزه‌یه‌كت بووێت‬ ‫ل��ه‌ه��ه‌ر وه‌رزێ���ك���دا بێت‬ ‫ده‌ستتده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫‪ -1‬حه‌به‌ ڤیتامینه‌كان‬ ‫ق���ه‌ره‌ب���ووی سیسته‌مێكی‬ ‫خۆراكی خراپ ده‌كه‌ن‬ ‫ساڵی پ��ار لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌ر (‪ )160‬ئافره‌ت كرا‬ ‫له‌ئه‌نجامدا ئه‌وه‌ ده‌ركه‌وت‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی حه‌بی ڤیتامین‬ ‫به‌كارده‌هێنن ته‌ندروستیان‬ ‫له‌و كه‌سانه‌ باشتر نییه‌ كه‌‬ ‫به‌كاری ناهێنن‪ ،‬هاوكات‬ ‫چاره‌سه‌ری نه‌خۆشییه‌كانی‬ ‫دڵ‌و شێرپه‌نجه‌ ن��اك��ات‬ ‫مه‌ڵتی ڤیتامینه‌كان نزیكه‌ی‬ ‫(‪ )20‬پێكهاته‌ی تێدایه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم م��ی��وه‌ك��ان س���ه‌دان‬

‫پێكهاته‌ی به‌سوودی تێدایه‌‪،‬‬ ‫ماریان نیوهاوسه‌ر پزیشكی‬ ‫خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل �ه‌ن��اوه‌ن��دی‬ ‫ف���ری���د ه��ات��ش��ی��ن��س��ۆن بۆ‬ ‫شێرپه‌نجه‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫له‌سیاتل وتی "ئه‌گه‌ر په‌نا‬ ‫ب��ۆ م �ه‌ڵ��ت��ی ڤیتامینه‌كان‬ ‫به‌ریت ئه‌وه‌ زۆر له‌پێكهاته‌‬ ‫سرووشتییه‌كان‬ ‫ڤیتامینه‌‬ ‫له‌ده‌ست ده‌ده‌یت"‪.‬‬ ‫ل��ی��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ك��ان��ی��ش‬ ‫ج���ه‌خ���ت ل���ه‌س���ه‌ر ئ���ه‌وه‌‬ ‫ده‌كه‌ن كه‌ ئه‌م حه‌بانه‌ ته‌نیا‬ ‫پێویسته‌ له‌كاتی سكپڕیدا‬ ‫ب �ه‌ك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ن‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ل��ه‌وك��ات��ه‌دا به‌كارهێنانی‬ ‫ئ����ه‌م ح��ه‌ب��ان��ه‌ م �ه‌ت��رس��ی‬ ‫نه‌خۆشییه‌كانی دڕكه‌په‌تك‬ ‫له‌سه‌ر منداڵه‌كه‌ ناهێڵێت‪.‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫ڤ��ی��ت��ام��ی��ن‬ ‫(‪ )C‬دژی‬ ‫ت���وش���ب���وون‬ ‫به‌هه‌اڵمه‌ت‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی‬

‫(‪)1970‬‬ ‫دا ل���ی���ن���وس‬ ‫بولینگ زان���ای كیمیایی‬ ‫ئ���ه‌م���ری���ك���ی‌و وه‌رگ�����ری‬ ‫خه‌اڵتی نۆبڵ‪ ،‬بیرۆكه‌یه‌كی‬ ‫ب�ڵاوك��رده‌وه‌ ك �ه‌ ڤیتامین‬ ‫(‪ )c‬له‌سه‌رماو تووشبوون‬ ‫به‌هه‌اڵمه‌ت ده‌مانپارێزێت‪.‬‬ ‫ل�������ه‌ڕاس�������ت�������ی�������دا‬ ‫له‌ساڵی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك‬ ‫(‪ )2007‬ئه‌نجامدرا دوای‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ك��ه‌ ل��ێ��ك��ۆڵ �ه‌ران‬ ‫شیكاریان بۆ (‪)11000‬‬ ‫كه‌س كرد بۆیان ده‌ركه‌وت‬ ‫ك �ه‌ ئ��ه‌م ڤیتامینه‌ هه‌موو‬ ‫ك�ه‌س��ێ��ك��ی ن �ه‌پ��اراس��ت��ووه‌‬ ‫له‌سه‌رماو هه‌اڵمه‌ت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ته‌نیا ئه‌و كه‌سانه‌ نه‌بێت كه‌‬ ‫وه‌رزشی ماراسۆن‌و یاری‬ ‫سه‌ربه‌فرو ئه‌و سه‌ربازانه‌ی‬ ‫ل���ه‌ن���اوچ���ه‌ س����ارده‌ك����ان‬ ‫مه‌شقده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئ�����ای�����ا ڤ���ی���ت���ام���ی���ن‬ ‫م�����اوه‌ی ت��ووش��ب��وون �ه‌ك �ه‌‬

‫كه‌مده‌كاته‌وه‌؟‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی كه‌م به‌ڵێ‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ته‌مه‌نی‬ ‫ه���ه‌رزه‌ك���اری���دان م���اوه‌ی‬ ‫چ��اره‌س�ه‌ری تووشبووه‌كه‌‬ ‫ل�ه‌ (‪ )12‬ب��ۆ (‪ )11‬رۆژ‬ ‫كه‌مده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئ��ای��ا ڤیتامینه‌كان‬ ‫ل�����ه‌ن�����ه‌خ�����ۆش�����ی دڵ‬ ‫ده‌مانپارێزێت؟‬ ‫ب��������اوه‌ڕواب��������وو ك �ه‌‬ ‫ئ�����ه‌و ك����ه‌س����ان����ه‌ی ئ���ه‌م‬ ‫ح��ه‌ب��ان��ه‌ ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ری ت��ووش��ب��وون��ی‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌ك��ان��ی دڵ��ی��ان‬ ‫له‌سه‌ر كه‌مده‌بێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل�ه‌ڕاس��ی��ت��دا تووشنه‌بوون‬ ‫ب �ه‌ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌ك��ان��ی دڵ‬ ‫په‌یوه‌سته‌ به‌وه‌رزشكردن‌و‬ ‫خ��������واردن��������ی ژه‌م������ی‬ ‫ت��������ه‌ن��������دروس��������ت‌و‬ ‫دوورك�����ه‌وت�����ن�����ه‌وه‌‬ ‫له‌جگه‌ره‌كێشان‪.‬‬

‫زۆرێ�����������������������������ك‬ ‫ل���ه‌ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه‌وه‌ك���ان‬ ‫ئ��ام��اژه‌ ب���ه‌وه‌ ده‌ده‌ن كه‌‬ ‫ب��اوه‌ڕواب��وو ڤیتامینه‌كانی‬ ‫(‪)C، E، B12، B6‬‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ری نه‌خۆشییه‌كانی‬ ‫دڵ ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫له‌ڕاستیدا ئ �ه‌م ڤیتامینانه‌‬ ‫ه��ی��چ پ �ه‌ی��وه‌ن��دی��ی �ه‌ك��ی��ان‬ ‫به‌نه‌خۆشییه‌كانی دڵ��ه‌وه‌‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫ب��اش��ت��ری��ن چ��اره‌س��ه‌ر‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ی�����ه‌ ك����ه‌ م���رۆڤ���ـ���ـ‬ ‫ب �ه‌رن��ام �ه‌ی �ه‌ك��ی خ��ۆراك��ی‬ ‫ت �ه‌ن��دروس��ت��ی هه‌بێت كه‌‬ ‫له‌میوه‌و سه‌وزه‌و دانه‌وێڵه‌‬ ‫پێكهاتبێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئ��ای��ا ڤیتامینه‌كان‬ ‫له‌شێرپه‌نجه‌ ده‌مانپارێزن؟‬ ‫ل�������ه‌ڕاس�������ت�������ی�������دا‬

‫‪19‬‬

‫لێكۆڵینه‌وه‌كان ت��ا ئێستا‬ ‫ن��ه‌ی��ان��س��ه‌ل��م��ان��دووه‌ كه‌‬ ‫له‌نه‌خۆشی‬ ‫ڤیتامینه‌كان‬ ‫شێرپه‌نجه‌ بمانپارێزێت‪.‬‬ ‫دوای�����ن ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌ر (‪ )5442‬ئافره‌تدا‬ ‫ك��ه‌ ك���ران ب����ه‌دوو به‌شی‬ ‫یه‌كسانه‌وه‌ نیوه‌یان ڤیتامین‬ ‫(‪)D‬و ن��ی��وه‌ك�ه‌ی ترشیان‬ ‫ده‌رم���ان���ێ���ك���ی ئ��اس��ای��ی��ان‬ ‫به‌كارهێنا‪ ،‬دوای (‪ )7‬ساڵ‬ ‫گه‌یشتنه‌ ئ �ه‌و ئه‌نجامه‌ی‬ ‫ك���ه‌ ه�����ه‌ردوو گ��روپ �ه‌ك �ه‌‬ ‫له‌توشبوونیان به‌نه‌خۆشی‬ ‫ش��ێ��رپ��ه‌ن��ج��ه‌و م��ردن��ی��ان‬ ‫یه‌كسان بوون‪.‬‬ ‫ه��������������ه‌روه‌ه��������������ا‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌ی نیوهاوسر‬ ‫ج���ه‌خ���ت ل���ه‌س���ه‌ر ئ���ه‌وه‌‬ ‫ده‌كه‌ن كه‌ ڤیتامینه‌كان هیچ‬ ‫به‌رگرییه‌ك له‌نه‌خۆشی‬

‫شێر په‌نجه‌‬

‫ناكه‌ن‪.‬‬ ‫دوات��������������������������������ر‬ ‫ل�ه‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ی��ی�ه‌ك��ی تر‬ ‫ب�ه‌س�ه‌رپ�ه‌رش��ت��ی زان��ك��ۆی‬ ‫ه��ارڤ��ارد ئ�ه‌ن��ج��ام��درا‪ ،‬كه‌‬ ‫ڤیتامین (‪)E، C‬و بیتا‪-‬‬ ‫ك��اروت��ی��ن ن��ات��وان��ن ئ �ه‌م‬ ‫به‌رگرییه‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -5‬به‌هه‌رحاڵ گریمان‬ ‫ئه‌م حه‌بانه‌ زه‌ره‌ریان نییه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫ك‌ه باس له‌سووده‌كانی بیتا‪-‬‬ ‫كاروتین‪ ،‬ی��ان پێكهاته‌كانی‬ ‫تر ك‌ه دژ‌ه ئۆكساندنه‌كانیان‬ ‫ت��ێ��دای�ه‌‪ ،‬ئ��ه‌و ك�ه‌س��ان�ه‌ی ك‌ه‬ ‫جگه‌ر‌ه كێشن‌و ئه‌م ماددانه‌ش‬ ‫ب���ه‌ك���ارده‌ه���ێ���ن���ن ئ���ه‌گ���ه‌ری‬ ‫تووشبوونیان به‌شێرپه‌نجه‌ی‬ ‫سی زۆر زیادده‌كات‪.‬‬

‫ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫دوای��ی��ان�ه‌ش ئ �ه‌و ئه‌نجامه‌‬ ‫پشتڕاستده‌كاته‌وه‌ ب�ه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ له‌هه‌ر حاڵه‌تێكدا ئه‌م‬ ‫م���اددان���ه‌ به‌كاربهێنرێت‬ ‫ئ����ه‌گ����ه‌ری ت��وش��ب��وون��ی‬ ‫به‌شێرپه‌نجه‌ له‌ (پیاوان‌و‬ ‫ژنان) به‌رزده‌كرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ت���ری���ش گ��ه‌ی��ش��ت��ن��ه‌ ئ��ه‌و‬ ‫ئه‌نجامه‌ی ك�ه‌ خ��واردن��ی‬ ‫رێ��ژه‌ی �ه‌ك��ی زۆری ترشی‬ ‫ف��ۆل��ی��ك (‪)Folic Acid‬‬ ‫ئ����ه‌گ����ه‌ری ت��وش��ب��وون��ی‬ ‫ش���ێ���رپ���ه‌ن���ج���ه‌ی ك���ۆڵ���ۆن‬ ‫به‌رزده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئایا هیچ ئامۆژگارییه‌ك‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌ ك��ه‌ ب��ه‌ب��ه‌رده‌وام��ی‬ ‫جۆره‌ ڤیتامینێك بخۆین؟‬ ‫به‌ڵێ‪ :‬ڤیتامین (‪،)D‬‬ ‫ب���ه‌پ���ێ���ی‬

‫وت��������������������ه‌ی‬ ‫پ��س��پ��ۆڕان ئ���ه‌م ڤیتامین‌ه‬ ‫له‌زۆرێك له‌نه‌خۆشییه‌كان‬ ‫ده‌مانپارێزێت‪ ،‬ئه‌و پیاوانه‌ی‬ ‫به‌ڕێژه‌یه‌كی گونجاو ئه‌م‬ ‫ڤ��ی��ت��ام��ی��ن�ه‌ ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ری ت��ووش��ب��وون��ی��ان‬ ‫ب �ه‌ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌ك��ان��ی دڵ‬ ‫ك �ه‌م��ده‌ب��ێ��ت �ه‌وه‌ ب��ۆ ن��ی��وه‌‪،‬‬ ‫ه������اوك������ات ئ����ه‌گ����ه‌ری‬ ‫شێرپه‌نجه‌ش ل �ه‌پ��ی��اوان‌و‬ ‫ژن��ان��دا ك �ه‌م��ده‌ك��ات �ه‌وه‌ بۆ‬ ‫نیوه‌‪.‬‬ ‫ئامۆژگاری كۆتایی‬ ‫پ�����ش�����ت ب����ب����ه‌س����ت����‌ه‬ ‫به‌خۆراكێكی ته‌ندروست‌و‬ ‫ده‌وڵ����ه‌م����ه‌ن����د ب���ه‌ه���ه‌م���وو‬ ‫ج��ۆره‌ك��ان��ی م��ی��وه‌و س��ه‌وزه‌‪،‬‬ ‫هاوكات خ��واردن��ی ڤیتامین‬ ‫(‪ )D‬به‌شێوه‌یه‌كی رێكوپێك‌و‬ ‫پێویست ب‌ه به‌كارهێنانی هیچ‬ ‫جۆر‌ه حه‌بێكی تر ناكات‪.‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪20‬‬

‫ئه‌و مندااڵنه‌ی زیاتر گۆرانی‬ ‫ه‬ ‫ده‌ڵێن توانای فێربوونیان زیاتر ‌‬ ‫له‌باخچه‌یه‌كی ساوایانی‬ ‫ئه‌ڵمانی‪ ،‬فه‌ره‌نسی له‌شاری‬ ‫وپ���رت���ال (‪)Wuppertal‬‬ ‫م����ن����داڵ����ه‌ك����ان خ����ۆی����ان‬ ‫ب �ه‌گ �ه‌م �ه‌ی ج��ۆرب �ه‌ج��ۆره‌و‌ه‬ ‫خ���ه‌ری���ك���ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬ئ����ه‌وان‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ ی�ه‌ك��دا ی��اری��ده‌ك�ه‌ن‪،‬‬ ‫وێنه‌ ده‌كێشن‌و نانی به‌یانی‬ ‫ده‌خ���ۆن‪ ،‬دوای ئ �ه‌وه‌ كاتی‬ ‫گۆرانی وتن‌و خه‌واندنی نوا‬ ‫(‪ )Noah‬ده‌ستپێده‌كات‪ ،‬نوا‬ ‫بووكه‌ شووشه‌یه‌كی بۆقییه‌‪،‬‬ ‫كه‌ زۆریان خۆشده‌وێت‪.‬‬ ‫ئ��������ه‌وان ن�����وا ل���ه‌ن���او‬ ‫قوماشێكی گ��ه‌وره‌ی شیین‬ ‫داده‌ن��ێ �ن‌و ئه‌یالوێنننه‌وه‌ تا‬ ‫ده‌خه‌وێت‪.‬‬ ‫منداڵه‌كان ل�ه‌س�ه‌ره‌ت��ادا‬ ‫ب�ه‌ده‌ن��گ��ێ��ك��ی ن���زم گ��ۆران��ی‬ ‫فه‌ره‌نسی ده‌خوێنن‪ ،‬دوای‬ ‫م���اوه‌ی���ه‌ك ده‌ن��گ��ی خ��ۆی��ان‬ ‫ب �ه‌رزده‌ك �ه‌ن �ه‌وه‌و قوماشه‌ك‌ه‬ ‫خ����ێ����رات����ر ده‌ج���وڵ���ێ���ن���ن‪،‬‬ ‫جواڵندنه‌كان هێنده‌ خێرا‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬كه‌ بۆقه‌ شوشه‌ك‌ه‬ ‫ب���ه‌رزده‌ب���ێ���ت���ه‌وه‌و دێ��ت��ه‌و‌ه‬ ‫خواره‌وه‌‪ ،‬یاریكردن به‌نه‌واو‬ ‫خ���ه‌وان���دن���ی ب���ه‌گ���ۆران���ی‪،‬‬ ‫به‌رنامه‌ی رۆژانه‌ی مندااڵنی‬ ‫ئه‌م باخچه‌ی ساوایانه‌ دوو‬ ‫زمانه‌ی شاری وپرتاله‌‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانی ده‌نگ وه‌كو‬ ‫ئامێری مۆسیقا‬ ‫ف��ران��ك��وا روی��ل یه‌كێك‬ ‫له‌مامۆستاكانی ئه‌م باخچه‌ی‬ ‫س���اوای���ان���ه‌ ده‌ڵ���ێ���ت "ئێم‌ه‬ ‫ب �ه‌رده‌وام به‌زمانی فه‌ره‌نسی‬ ‫گ��ۆران��ی ده‌ڵ��ێ��ی��ن‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫گۆرانی وتن به‌رده‌وام جوڵه‌و‬ ‫یاری له‌گه‌ڵدایه‌‪ ،‬منداڵه‌كان‬ ‫له‌فێربوون چێژ وه‌رده‌گ��رن‌و‬ ‫له‌م رێگه‌یه‌وه‌ باشتر زمانه‌ك‌ه‬ ‫فێرده‌بن"‪.‬‬ ‫ژم��اره‌ی �ه‌ك��ی زۆر له‌و‬ ‫چ �ل‌و چ��وار م��ن��داڵ�ه‌ی‪ ،‬ك‌ه‬

‫ل���ه‌و ب��اخ��چ �ه‌ س��اوای��ان��ه‌ی‬ ‫ش�����اری وپ���رت���اڵ ن���اوی���ان‬ ‫نووسیوه‌ له‌بنه‌ماڵ‌ه‬ ‫په‌نا به‌ر ه‌كا نن ‪،‬‬ ‫ئ������ه‌وان جگ‌ه‬ ‫له‌زمانی ئه‌ڵـمانی‪،‬‬ ‫له‌ماڵه‌وه‌ به‌توركی‌و‬ ‫ئیتالی‌و ئیسپانی‬

‫قسه‌ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫هایكه‌ هلند‪،‬‬ ‫ب����ه‌ڕێ����وه‌ب����ه‌ری‬ ‫ب���اخ���چ���ه‌ی س���اوای���ان���ی‬ ‫فه‌ره‌نسی‪ ،‬ئه‌لمانی وپرتال‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت "ك��ه‌ڵ��ك��وه‌رگ��رت��ن‬ ‫ل��ه‌ده‌ن��گ وه‌ك���و ئامێرێكی‬ ‫م�����وس�����ی�����ق�����ا‪ ،‬ن���ه���ێ���ن���ی‬ ‫ك��اری��گ �ه‌ری��ی �ه‌ك �ه‌ی �ه‌ ئ �ه‌م �ه‌‪،‬‬ ‫ئه‌زمونێكه‌ ك �ه‌ منداڵه‌كان‬ ‫ب�����ه‌ح�����ه‌زه‌وه‌ دووب�������اره‌ی‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی كاتێك‬ ‫ب��ه‌ده‌ن��گ��ی ب����ه‌رز گ��ۆران��ی‬ ‫ده‌ڵێن‪ ،‬ده‌قیژێنن‌و جارێكی‬ ‫تر به‌هێواشی ده‌ستده‌كه‌نه‌و‌ه‬ ‫به‌گۆرانی وتن"‪.‬‬ ‫هایكه‌ هلند‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ب��اوه‌ڕه‌ی �ه‌‪ ،‬كه‌ گۆرانی وتن‬ ‫یارمه‌تی منداڵه‌كان ده‌دات‬ ‫ب��اش��ت��ر خ��ۆی��ان ده‌رب���ب���ڕن‪،‬‬ ‫له‌هه‌مانكاتیشدا به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫سروشتییانه‌ له‌گه‌ڵ یاریكردندا‬ ‫له‌به‌ركردنیان به‌هێزده‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌وان به‌دووباره‌ كردنه‌وه‌ی‬ ‫ری��ت��م��ی وش���ه‌ك���ان ب��اش��ت��ر‬ ‫وشه‌كه‌ له‌به‌رده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندی‬ ‫ب��اش��ت��ر ل �ه‌ن��ێ��وان ل��ۆژی �ك‌و‬

‫هه‌ستدا‪.‬‬ ‫ت������ۆم������اس ب���ل���ن���ك‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵناسی ئه‌ڵمانی زانكۆ‬ ‫شاری مونستر (‪)Münster‬‬

‫پێشنیار ب��ۆ مامۆستاكانی‬ ‫باخچه‌ی ساوایان ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫ك�ه‌ كاتی زی��ات��ر به‌مندااڵن‬ ‫ب����ده‌ن ب��ۆ گ���ۆران���ی وت��ن‪،‬‬ ‫ئ�ه‌ن��ج��ام��ی ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك‪،‬‬ ‫ك�ه‌ له‌پێنج س �ه‌د باخچه‌ی‬ ‫س���اوای���ان ئ��ه‌ن��ج��ام��دراوه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت‪ ،‬ئ���ه‌و م��ن��دااڵن �ه‌ی‬ ‫زیاتر گۆرانی ده‌ڵێن توانای‬ ‫ف���ێ���رب���وون���ی���ان‬

‫زی��ات��ره‌ ل�ه‌وان�ه‌ی كه‌ كه‌متر‬ ‫گۆرانی ده‌ڵێن‪.‬‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌‬ ‫الی ت�����وم�����اس ب�ل�ان���ك‬ ‫س�ه‌رس��وڕه��ێ��ن�ه‌ر نییه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بڕوای وایه‌‪ ،‬كه‌ له‌مندااڵنی‬ ‫دوو ب����ۆ ش�����ه‌ش س���اڵ‬ ‫په‌یو ه‌ندیه‌كی‬ ‫ب��اش‬

‫له‌نێوان‬ ‫ی‬ ‫ال‬ ‫چ�������������ه‌پ‌و‬ ‫راس��ت��ی مێشك‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪ ،‬بلنك‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬ك�ه‌ له‌ڕاستیدا‬ ‫ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ی لۆژیك‌و‬ ‫ه �ه‌س��ت ل �ه‌ك��ات��ی گ��ۆران��ی‬ ‫وتندا به‌هێزتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا به‌بێ هه‌ڵه‌ گۆرانی‬ ‫وتن زۆر گرنگ نییه‌و نابێت‬ ‫مندااڵن زۆری��ان لێبكرێت‪،‬‬ ‫ئ �ه‌وان ده‌بێت ئه‌و هه‌له‌یان‬ ‫بدرێتێ چۆن حه‌زیان لێیه‌‬ ‫ده‌نگیان تاقیبكه‌نه‌وه‌‪.‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪21‬‬

‫ه نیشانیده‌دات‪:‬‬ ‫ی سه‌مه‌ر ‌‬ ‫حاڵه‌تێك ‌‬ ‫ی هـه‌یـ ‌‬ ‫ه‬ ‫هـه‌مـوو كـه‌سـێـك دووالیـه‌نـ ‌‬ ‫مایكل موسل ‌‬ ‫ی‬ ‫و‌‪ :‬عه‌تا محه‌مه‌د ساڵح‬ ‫ب��ی��ه��ێ��ن �ه‌ پ��ێ��ش��چ��اوت‬ ‫ك����ه‌ ل����ه‌الی����ه‌ن ی �ه‌ك��ێ��ك‬ ‫ل �ه‌ده‌س��ت �ه‌ك��ان��ت �ه‌وه‌ هێرش‬ ‫ب��ك��رێ��ت��ه‌ س�������ه‌رت‪ ،‬ك�ه‌‬ ‫ب��ه‌ ب����ه‌رده‌وام����ی‌ ه �ه‌وڵ��ی‬ ‫زله‌لێدان‌و چرنوقلێگرتنت‬ ‫ب��دات‪ ،‬یاخود بچیته‌ ناو‬ ‫دوكانێك‌و بته‌وێت بۆالی‌‬ ‫ڕاس����ت ب���ڕۆی���ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ق��اچ �ه‌ك��ان��ت ب���ڕی���ارده‌ده‌ن‬ ‫ب�����ه‌الی‌ چ���ه‌پ���دا ب����ڕۆن‌و‬ ‫له‌بازنه‌یه‌كدا‬ ‫واتلێبكه‌ن‬ ‫بخولێیته‌وه‌‪.‬‬ ‫هاوینی‌ پێشوو له‌كاتی‌‬ ‫ئاماده‌كردنی‌ زنجیره‌یه‌كی‌‬ ‫چوار ئه‌ڵقه‌یی‌ ده‌رباره‌ی‌‬ ‫م��ێ��ش��ك ل��ه‌ (‪)BBC‬دا‪،‬‬ ‫چ��اوم ك �ه‌وت به‌(كارین‬ ‫ب���ای���رن)‪ ،‬ك��ه‌ ده‌ی��ن��ااڵن��د‬ ‫ب���ه‌ده‌س���ت (ن �ه‌خ��ۆش��ی‬ ‫ده‌ستی نامۆ)وه‌‪.‬‬ ‫ده‌س��ت��ی چه‌پی‌و‬ ‫هه‌ندێكجار قاچی‬ ‫چه‌پی وا ره‌فتاریان‬ ‫ده‌كرد وه‌كو ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ك���ۆن���ت���ڕۆڵ���ك���راب���ن‬ ‫ل���ه‌الی���ه‌ن ئه‌قڵێكی‌‬ ‫بێگانه‌وه‌‪.‬‬ ‫حاڵه‌ته‌كه‌ی‌ كارین زۆر‬ ‫سه‌رنجڕاكێشبوو‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ نامۆبوو‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌رئ �ه‌وه‌ی‌ ئ �ه‌م حاڵه‌ته‌‬ ‫پ��ێ��م��ان��ده‌ڵ��ێ��ت ك��ه‌ مێشك‬ ‫چ���ه‌ن���ده‌ س �ه‌رن��ڕاك��ێ��ش��ان �ه‌‬ ‫ئیشده‌كات‪.‬‬ ‫حاڵه‌ته‌كه‌ دوای ئه‌وه‌‬ ‫ده‌ستپێده‌كات كه‌ كارین‬ ‫نه‌شته‌رگه‌رییه‌كی‌ مێشكی بۆ‬ ‫ده‌كرێت بۆ كۆنترۆڵكردنی‌‬ ‫سه‌رئێشه‌كه‌ی‌ كه‌ له‌ته‌مه‌نی‌‬

‫(‪ )10‬س��اڵ��ی��ی�ه‌وه‌ ده‌ستی‌‬ ‫به‌سه‌ر ژیانیدا گرتبوو‪.‬‬ ‫به‌گشتی نه‌شته‌رگه‌ری‬ ‫چاككردنه‌وه‌ی‌ سه‌رئێشه‌‬ ‫پێكدێت ل �ه‌دی��اری��ك��ردن‌و‬ ‫بڕینی به‌شێك له‌مێشك‬ ‫ك �ه‌ نیشانه‌ ئه‌لیكترۆنییه‌‬ ‫ناسروشتییه‌كه‌ ده‌رده‌كات‪،‬‬ ‫به‌اڵم كاتێك ئه‌م پڕۆسه‌یه‌‬ ‫نه‌توانرا بكرێت‪ ،‬یاخود‬ ‫نه‌توانرا ده‌ستنیشانی‌‬ ‫ناوچه‌ تێكچووه‌كه‌‬ ‫ب��ك��رێ��ك‪ ،‬ئ���ه‌وا‬ ‫ن����ه‌خ����ۆش����ه‌ك����ه‌‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك شتی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی‌ تری‌‬ ‫ب�����������ۆ‬

‫د ه‌كرێت‪،‬‬ ‫ل���ه‌ح���اڵ���ه‌ت��� ‌‬ ‫ی‬ ‫كاریندا‪ ،‬نه‌شته‌رگه‌رییه‌كه‌ی‌‬ ‫ب��ری��ت��ی��ب��وو ل �ه‌ب��ڕی��ن��ی ئ �ه‌و‬ ‫ده‌م������اره‌ ش���ان���ه‌ی���ه‌ی‌ كه‌‬ ‫ه �ه‌ردوو نیوه‌گۆی مێشك‬ ‫ب �ه‌ی �ه‌ك �ه‌وه‌ ده‌ب�ه‌س��ت��ێ��ت�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م���ه‌ س��ه‌رئ��ێ��ش��ه‌ك��ه‌ی‌‬

‫چ����اك����ك����رده‌ووه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫كێشه‌یه‌كی‌ ته‌واو جیاوازی‌‬ ‫بۆ جێهێشت‪.‬‬ ‫س�����ه‌ره‌ت�����ا ه���ه‌م���وو‬ ‫شتێك ب��اش ده‌رك����ه‌وت‪،‬‬ ‫پاشان دكتۆره‌كه‌ی‌ تێبینی‌‬ ‫ره‌وش��ێ��ك �ی‌ زۆر ن��ام��ۆی‌‬ ‫تێداكرد‪.‬‬ ‫كارین ده‌ڵێت كاتێك‬ ‫قسه‌م له‌گه‌ڵ دكتۆر‬ ‫ئ���ۆك���ۆن���ۆر‬

‫قۆپچه‌كانی‌ كراسه‌كه‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ك�������رده‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌رئ��ه‌وه‌‬ ‫به‌ده‌ستی‌ راست ده‌ستمكرد‬ ‫ب �ه‌داخ��س��ت��ن �ه‌وه‌ی‌‪ ،‬هه‌ركه‌‬ ‫وه‌س���ت���ام ده‌س��ت��ی چ�ه‌پ��م‬ ‫ده‌ستیكرد به‌كردنه‌وه‌یان‪،‬‬ ‫بۆیه‌ دكتۆره‌كه‌ ته‌له‌فونێكی‌‬ ‫به‌په‌له‌ی‌ كرد بۆ دكتۆرێكی‌‬ ‫ترو پێیوت (مایك ده‌بێت‬ ‫هه‌ر ئێستا به‌په‌له‌ بێی بۆ‬ ‫ئ��ێ��ره‌‪ ،‬ك��ێ��ش�ه‌ی�ه‌ك��م��ان بۆ‬ ‫دروس��ت��ب��ووه‌‪ ،‬ك��اری��ن‬ ‫به‌د ه‌ستێكی‬

‫چ �ه‌پ��ی‬ ‫ده‌كرد له‌پڕ دكتۆره‌كه‌ پێیوتم‬ ‫(كارین ئه‌وه‌ چی ده‌كه‌ی‌؟‬ ‫ده‌س��ت �ه‌ك��ان��ت جله‌كانت‬ ‫له‌به‌ر داده‌كه‌نن)‪.‬‬ ‫تا ئه‌و كاته‌ هیچ ئاگام‬ ‫له‌ده‌ستی‌ چه‌پم نه‌بوو كه‌‬

‫بێكۆ نتر ۆ ڵه‌و ‌ه‬ ‫ل���ه‌ن���ه‌ش���ت���ه‌رگ���ه‌ری���ی���ه‌ك���ه‌‬ ‫هه‌ستاوه‌ته‌وه‌)‪.‬‬ ‫ك������اری������ن ده‌ڵ����ێ����ت‬ ‫ك��ات��ێ��ك ج��گ��ـ��ـ��ـ��ـ�ه‌ره‌ی�ه‌ك‬ ‫داده‌گ��ی��رس��ی��ن��م‌و ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫ت���ه‌پ���ڵ���ه‌ك���ی‌ ج���گ���ه‌ره‌ك���ه‌‬

‫دای��ده‌ن��ێ��م‪ ،‬ده‌س��ت��ی چه‌پم‬ ‫به‌ره‌و جگه‌ره‌كه‌ ده‌ڕوات‌و‬ ‫ه���ه‌ڵ���ی ده‌گ��ـ��ـ��ـ��رێ��ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌جانتاكامدا شت‬ ‫ئاگاشم‬ ‫ده‌رده‌هـــێنێت‌و‬ ‫لێی نییه‌و هه‌ر به‌رده‌وامم‬ ‫له‌ڕۆشتن‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌ زۆر‬ ‫شتم ونكردووه‌ پێشئه‌وه‌ی‌‬ ‫تێبگه‌م چی رووده‌دات‪.‬‬ ‫ئاسایدا‬ ‫له‌مێشكێكی‌‬ ‫ه��ه‌ردوو نیوه‌گۆی مێشك‬ ‫پ�ه‌ی��وه‌ن��ـ��ـ��ـ��ـ��دی‌ ب �ه‌ی �ه‌ك �ه‌وه‌‬ ‫ده‌ك�����ه‌ن ل���ه‌ڕێ���گ���ه‌ی‌ ئ��ه‌و‬ ‫ت���ێ���ش���ووه‌ ده‌زول���ه‌ی���ی���ه‌ی‌‬ ‫ك��ه‌ ه������ه‌ردووالی‌ مێشك‬ ‫به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ن��ی��وه‌گ��ۆی‌ چ��ه‌پ كه‌‬ ‫كۆنتڕۆڵی‌ ده‌س �ت‌و‬ ‫قاچی چه‌پ ده‌كات‌و‬ ‫وا رێ���ده‌ك���ه‌وێ���ت‬ ‫ك�ه‌ شوێنی‌ توانا‬ ‫زمانه‌وانییه‌كانیش‬ ‫ب������ێ������ت‪ ،‬الی‌‬ ‫راس������ت������ی������ش‬ ‫ك����ه‌ ك��ۆن��ت��ڕڵ��ی‬ ‫ده‌س���ت‌و قاچی‬ ‫چ����ه‌پ ده‌ك����ات‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی‌‬ ‫سه‌ره‌كی‌ به‌رپرسه‌‬ ‫ل���ه‌ئ���اگ���ای���ـ���ـ���ـ���ی‬ ‫ب�������ۆش�������ای�������ی‌و‬ ‫ش����ێ����وازه‌ك����ان����ی‌‬ ‫ناسینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب�ه‌داخ�ه‌وه‌ كارین‬ ‫نه‌شته‌رگه‌رییه‌كه‌‬ ‫دوای‬ ‫ب��ه‌ش��ی راس���ت���ی مێشكی‌‬ ‫ن��ای��ه‌وێ��ت ب��ك �ه‌وێ��ت �ه‌ ژێ��ر‬ ‫ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی الی چ�ه‌پ��ی‬ ‫خۆشبه‌ختانه‌‬ ‫مێشكــی‌‪،‬‬ ‫دك���ت���ۆره‌ك���ان���ی‌ ك���اری���ن‬ ‫ده‌رم���ان���ێ���ـ���ـ���ـ���ـ���ـ���ك���ی���ان‬ ‫دۆزی��ـ��ـ��ـ��وه‌ت �ه‌وه‌ ك��ه‌ الی‌‬ ‫راستی مێشكی‌ ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌‬ ‫ژێر كۆنتڕۆڵ‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪BBC FOCUS:‬‬


‫‪22‬‬

‫گه‌ردوون‬

‫گه‌ردوون‬

‫‪23‬‬

‫سه‌ردار عه‌بدولڕه‌حمان ئیبراهیم‬ ‫به‌كالیۆریۆس له‌زانست ‌ی جوگرافیا‬

‫خۆر ئه‌ستێره‌یه‌كه‌ له‌‌و سه‌دان ملیار ئه‌ستێره‌یه‌ ‌ی كه‌ له‌خولگه‌ ‌ی‬ ‫(‪ )Galaxy‬ئێمه‌دا هه‌ن‪ ،‬ك ‌ه به‌خولگه‌ی‌ رێگه‌ی‌ شیر ‌ی (‪)milky way‬‬ ‫ناسراوه‌‪ ،‬ئه‌م خولگه‌یه‌ ‌ی ئێمه‌ش یه‌كێك ‌ه له‌زیاتر ل ‌ه (‪ )100‬ملیار خولگ ‌ه‬ ‫كه‌ له‌گه‌ردووندا هه‌یه‌‪.‬‬

‫خۆرو زه‌وی‌‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪24‬‬

‫خۆر نزیكترین ئه‌ستێره‌ی‌ه‬ ‫ی‬ ‫له‌گۆی‌ زه‌وی��ی �ه‌وه‌ ناوه‌ند ‌‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی‌ خ���ۆر (‪solar‬‬ ‫‪ )system‬ته‌نیا (‪)8.33‬‬ ‫ی‬ ‫خ���ول���ه‌ی‌ ت��ی��ش��ك�ی‌ ل �ه‌گ��ۆ ‌‬ ‫زه‌وییه‌وه‌ دووره‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫وات��ا رووناكی‌ پێویست ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ (‪ )8.33‬خوله‌كی‌ تیشك ‌‬ ‫هه‌یه‌ بۆ ئ��ه‌وه‌ی‌ ل�ه‌خ��ۆره‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫بگاته‌ سه‌ر رووی‌ هه‌ساره‌ ‌‬ ‫زه‌وی‌‪ ،‬نزیكترین ئه‌ستێر‌ه‬ ‫ی‬ ‫دوای‌ خ����ۆر ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ ‌‬ ‫(‪ )proem centaur‬ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫(‪ )4‬ساڵی‌ تیشكی‌ له‌گۆ ‌‬ ‫زه‌وییه‌وه‌ دووره‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫خۆرو ئه‌ستێره‌كانی‌ تر ‌‬ ‫خولگه‌ی‌ رێگای‌ شیری‌‌و ئه‌و‬ ‫گازو تۆزانه‌ی‌ كه‌ له‌نێوانیاندا‬ ‫ی‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌ ب�����ه‌ده‌وری‌ ن��اوه‌ن��د ‌‬ ‫خ��ول��گ��ه‌دا ده‌س���وڕێ���ن���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌و ئ �ه‌س��ت��ێ��ران �ه‌ی‌ دوورن‬ ‫له‌ناوه‌ندی‌ خولگه‌وه‌ هیواشتر‬ ‫ی‬ ‫ده‌س��وڕێ��ن �ه‌وه‌و خولگه‌یه‌ك ‌‬ ‫درێ�����ژت�����ر ده‌ب������ڕن‪،‬خ������ۆر‬ ‫(‪ 17)2.6×10‬كم دوور‌ه‬ ‫له‌ناوه‌ندی‌ ئه‌م خولگه‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌خ���ێ���رای���ی‌ (‪)220‬ك�������م‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌چ��رك �ه‌ی �ه‌ك��دا‪ ،‬ب����ه‌ده‌ور ‌‬ ‫ن���اوه‌ن���دی‌ خ��ول��گ �ه‌ی �ه‌ك �ه‌دا‬ ‫ده‌س��وڕێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬پێویستی‌ ب‌ه‬ ‫(‪ )250‬ملیۆن ساڵ هه‌یه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ یه‌كجار بسوڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫خ��ۆر له‌ته‌مه‌نی‌ (‪)4.6‬‬ ‫م���ل���ی���ار س����اڵ����ه‌ی‌ خ���ۆی���دا‬ ‫توانیویه‌تی‌ تا ئێستا (‪)18‬‬ ‫ی‬ ‫ج���ار ب�����ه‌ده‌وری‌ ن��اوه‌ن��د ‌‬ ‫خولگه‌كه‌یدا بسوڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫خ��������ۆر ب������ه‌ن������ه‌وه‌ ‌‬ ‫دووه‌م��������ی‌ ئ��ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان‬ ‫داده‌ندرێت‪،‬چونكه‌ به‌شێك‬ ‫له‌پێكهاته‌كه‌ی‌ ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫ب��ۆ ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان �ی‌ پێشوو‬ ‫ك �ه‌ ت�ه‌ن��ی��ا ل�ه‌ه��ای��درۆج��ی�ن‌و‬ ‫ی‬ ‫هلیۆم پێكهاتووه‌‪ .‬به‌شێك ‌‬ ‫ت��ری‌ پێكهاته‌كه‌ی‌ بریتین‬ ‫له‌و توخمانه‌ی‌ كه‌ كێشیان‬ ‫گ��ران��ت��ره‌‪ ،‬وه‌ك ك��ارب��ۆن‌و‬ ‫ن��ای��ت��رۆج��ی �ن‌و ئۆكسجین‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ت��وخ��م�ه‌ ك��ێ��ش گ��ران�ه‌ك��ان� ‌‬ ‫ی‬ ‫پێكهاته‌ی‌ خ��ۆر له‌ئه‌نجام ‌‬ ‫ته‌قینه‌وه‌ی‌ یه‌كه‌می‌ ئه‌ستێر‌ه‬ ‫ته‌مه‌ن كورته‌كان دروستبوو‬

‫گه‌ردوون‬

‫ی‬ ‫ك �ه‌ ف��رێ��دراب��وون �ه‌ بۆشای ‌‬ ‫ن��ێ��و ئ��ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان‪ ،‬خ��ۆر‬ ‫ئه‌ستێره‌یه‌كی‌ ورشه‌داره‌ بریتیی‌ه‬ ‫له‌تۆپه‌ڵه‌یه‌كی‌ كڵپه‌دار ك‌ه‬ ‫له‌ته‌قینه‌وه‌یه‌كی‌ به‌رده‌وامدای‌ه‬ ‫له‌ئه‌نجامی‌ ئه‌و كارلێكردانه‌و‌ه‬ ‫ن��اوه‌ك��ی��ان��ه‌ پ��ه‌ی��داده‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ك����ه‌ ل���ه‌ك���رۆك���ی‌ خ�����ۆردا‬ ‫ی‬ ‫هایدرۆجین ‌‬ ‫رووده‌دات‪،‬‬ ‫ن���اوك���رۆك ده‌گ���ۆڕێ���ت بۆ‬ ‫ه��ل��ی��ۆم‪ ،‬ئ�ه‌س��ت��ێ��ره‌ن��اس�ه‌ك��ان‬ ‫ی‬ ‫له‌و بڕوایه‌دان هایدرۆجین ‌‬ ‫ناوخۆر له‌ماوه‌ی‌ (‪ )7‬ملیار‬ ‫سساڵدا كۆتایی‌ دێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت ك�ه‌ خۆر‬ ‫ناتوانێت به‌به‌رده‌وامی‌ وزه‌و‬ ‫تیشكبداته‌وه‌‪.‬‬

‫هه‌ساره‌ی‌ زه‌وی‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ژیانی‌ هه‌موو شتێكیشی‌ پێو‌ه‬ ‫به‌نده‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫چه‌ند تایبه‌تمه‌ندییه‌ك ‌‬ ‫گشتی‌ خۆر‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬خ�������ێ�������رای������� ‌‬ ‫ی‬ ‫خوالنه‌وه‌ی‌ له‌ناوچه‌ی‌ هێڵ ‌‬ ‫ی�ه‌ك��س��ان�ی‌ (‪ )24.5‬رۆژو‬ ‫نیوه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬له‌جه‌مسه‌ر ه‌كاندا‬ ‫خێرایی‌ خوالنه‌وه‌ی‌ ده‌گات‌ه‬ ‫(‪ )36‬رۆژ‪.‬‬ ‫‪ -3‬دووری‌ خ���ۆر‬ ‫ل �ه‌زه‌وی��ی �ه‌وه‌ (‪)152-147‬‬ ‫ی‬ ‫ملیۆن‪/‬كم‪ ،‬واته‌ یه‌ك یه‌كه‌ ‌‬ ‫فه‌له‌كی‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬ق����ه‌ب����اره‌ی‌ خ��ۆر‬

‫ی‬ ‫رووه‌ك���ه‌ی‌ (‪ )6000‬پله‌ ‌‬ ‫سه‌دییه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -10‬گ�ه‌رم�ی‌ ن��اوه‌ن��د ‌‬ ‫خۆر نزیكه‌ی‌ (‪ )15‬ملیۆن‬ ‫پله‌ی‌ سانتیگراده‌‪.‬‬ ‫‪ -11‬ق��ورس��ای��ی‌ خ��ۆر‬ ‫ی‬ ‫(‪ )333400‬ئ���ه‌وه‌ن���ده‌ ‌‬ ‫قورسایی‌ زه‌وییه‌‪.‬‬ ‫‪ -12‬ب���ۆ ی��ه‌ك��ه‌م��ج��ار‬ ‫پ �ه‌ڵ �ه‌ك��ان �ی‌ خ���ۆر ل��ه‌الی��ه‌ن‬ ‫زان��ای‌ به‌ناوبانگی‌ (گالیلۆ)‬ ‫ی‬ ‫له‌ساڵی‌ (‪)1610‬دا به‌هۆ ‌‬ ‫ته‌لسكۆبه‌وه‌ ئاشكرا كرا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -13‬ده‌رك�����ه‌وت�����ن����� ‌‬ ‫په‌ڵه‌ی‌ خۆر به‌شێوه‌ی‌ خول‌ه‬ ‫ه���ه‌ر خ��ول �ه‌ی‌ (‪ )11‬س��اڵ‬ ‫ده‌خایه‌نێت‪.‬‬

‫خ����ۆر ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ی �ه‌ك �‌ه‬ ‫ده‌سوڕێته‌وه‌ به‌ده‌وری‌ زه‌ویی‌‌و‬ ‫خ���ۆی���دا ل�ه‌ه�ه‌م��ان��ك��ات��ی��ش��دا‬ ‫ی‬ ‫گه‌رمی‌‌و رووناكی‌ ب�ه‌زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌به‌خشێت كه‌ ره‌گه‌زێك ‌‬ ‫گرنگی‌ س �ه‌رچ��اوه‌ی‌ ژیانه‌‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا له‌شوێنێكی‌ ت��ردا‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ پێناسه‌ی‌ كراوه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت خ��ۆر ئه‌ستێره‌یه‌ك‌ه‬ ‫ب�������ه‌رده‌وام ل��ه‌ج��ووڵ��ه‌دای��‌ه‬ ‫ب���������������ه‌ده‌ووری‌ خ�����ۆی‌‌و‬ ‫ی‬ ‫هه‌ساره‌كانی‌ تری‌ كۆمه‌ڵه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫خ����ۆر‪ ،‬ب����ه‌اڵم ب��ه‌گ��وێ��ره‌ ‌‬ ‫دووری‌‌و نزیكیان جیاوازیان‬ ‫ی‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ك���اری‌ دابینكردن ‌‬ ‫روون����اك����ی‌‌و گ �ه‌رم��ی��ی �ه‌ بۆ‬

‫ی‬ ‫(‪ )3.1‬ل �ه‌ق �ه‌ب��اره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫گه‌وره‌تره‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -5‬ت������ی������ره‌ك������ه‌ ‌‬ ‫(‪ )1.390000‬ك��م‪ ،‬وات��ا‬ ‫ی‬ ‫(‪ )1.9‬جار له‌تیره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫گه‌وره‌تره‌‪.‬‬ ‫‪ -6‬ت��ی��ش��ك �ه‌ك �ه‌ی‌ ب‌ه‬ ‫(‪ )8.23‬خوله‌ك ده‌گاته‌ سه‌ر‬ ‫رووی‌ زه‌وی‌‪.‬‬ ‫‪ -7‬ت��ی��ش��ك��ی‌ خ���ۆر‬ ‫له‌یه‌ك چركه‌دا (‪)300.000‬‬ ‫كم ده‌بڕێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -8‬ب�����������������ه‌دوور ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )800.000‬كم‪ ،‬گڕه‌كه‌ ‌‬ ‫باڵو ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -9‬پله‌ی‌ گه‌رمی‌ سه‌ر‬

‫‪ -14‬پله‌ی‌ گه‌رمی‌ خاڵ‌ه‬ ‫ره‌ش�ه‌ك��ان�ی‌ خ��ۆر (‪)4000‬‬ ‫پله‌ی‌ سه‌دییه‌‪.‬‬ ‫‪ -15‬ق����ه‌ب����اره‌ی‌ پ �ه‌ڵ �‌ه‬ ‫ره‌شه‌كانی‌ خۆر (‪)50000‬‬ ‫كم‪.‬‬ ‫‪ -16‬خ��ۆر ه �ه‌ر (‪)10‬‬ ‫س�����اڵ ب����ۆ (‪ )11‬س���اڵ‬ ‫گ �ه‌رم��ت��ری��ن وزه‌ی‌ ده‌گ��ات �‌ه‬ ‫لووتكه‌ی‌ توندوتیژی‌ كه‌ زۆر‬ ‫ی‬ ‫ب��واری‌ سرووشتی‌‌و مرۆی ‌‬ ‫ده‌هه‌ژێنێت‪.‬‬ ‫‪ -17‬ل��ه‌ی��ه‌ك چ��رك �ه‌دا‬ ‫(‪ )616‬م���ل���ی���ۆن ت���ه‌ن‬ ‫هایدرۆجین ده‌بێته‌ (‪)916‬‬ ‫ملێۆن ته‌ن هلیۆم‪.‬‬

‫ی‬ ‫‪ -18‬هێزی‌ راكێشان ‌‬ ‫ی‬ ‫خ���ۆر (‪ )28‬ج���ار ل���ه‌وه‌ ‌‬ ‫زه‌وی‌ گه‌وره‌تره‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -19‬ت �ه‌ق��ی��ن �ه‌وه‌ك��ان � ‌‬ ‫تیشكی‌ خ��ۆر له‌یه‌ك رۆژدا‬ ‫(‪ )53.222.404.000‬ته‌ن‬ ‫هایدرۆجین ده‌سووتێنێت‌و‬ ‫ده‌یگۆڕێت بۆ هلیۆم‪.‬‬ ‫‪ -20‬ته‌نیا له‌یه‌ك چركه‌دا‬ ‫(‪ )4.000.000‬ملیۆن ته‌ن‬ ‫وزه‌ ده‌رده‌په‌ڕێنێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -21‬ن���اوه‌ن���دی‌ چ��ڕ ‌‬ ‫زه‌وی‌ بریتییه‌ ل�ه‌چ��ڕی‌ ئاو‬ ‫ی‬ ‫(‪1‬گم‪/‬سم‪ ،)2‬به‌اڵم ئه‌وه‌ ‌‬ ‫خۆر (‪.)1.4‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -22‬بڕی‌ ئه‌و وزه‌ی�ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌ رۆژان �ه‌ به‌ر گۆی‌ زه‌و ‌‬ ‫ده‌كه‌وێت بریتییه‌ له‌ (‪2000‬‬ ‫ی‬ ‫ی�ه‌ك�ه‌ی‌ ‪/‬ك��ال��ۆری‌‪/‬س��ح��ره‌ ‌‬ ‫حه‌راری‌ ‪/‬سم‪.)2‬‬ ‫‪ -23‬ت��ی��ش��ك �ی‌ خ���ۆر‬ ‫تیشكێكی‌ س��پ �ی‌ ش �ه‌پ��ۆل‬ ‫ی‬ ‫كورتی‌ بینراوه‌‪ ،‬به‌اڵم دانه‌وه‌ ‌‬ ‫تیشكی‌ خۆر له‌زه‌وییه‌وه‌ بۆ‬ ‫ی‬ ‫ئاسمان بریتییه‌ له‌تیشكێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ژێر سووری‌ شه‌پۆل درێژ ‌‬ ‫نه‌بینراو‪.‬‬ ‫‪ -24‬خۆر (‪ )190‬جار‬ ‫له‌تیره‌ی‌ زه‌وی‌ گ �ه‌وره‌ت��ره‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها خۆر له‌ماوه‌ی‌ (‪)25‬‬ ‫ی‬ ‫رۆژدا خ��ول��ێ��ك ب����ه‌ده‌ور ‌‬ ‫خ��ۆی��دا ده‌ك���ات‪ ،‬له‌ڕاستیدا‬ ‫خ��ۆر (‪ )400‬ج��ار له‌مانگ‬ ‫گه‌وره‌تره‌و (‪ )400‬جاریش‬ ‫له‌زه‌وی‌ دوورتره‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫چه‌ند زانیاریه‌كی‌ گشت ‌‬ ‫ده‌رباره‌ی‌ هه‌ساره‌ی‌ زه‌وی‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬ت�����ی�����ره‌ك�����ه‌ ‌‬ ‫(‪)12.756.28‬ك���������م وات��‌ه‬ ‫ی‬ ‫(‪)7.973‬میل‪ ،‬له‌سه‌ر هێڵ ‌‬ ‫یه‌كسانی‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬ناوه‌ندی‌ دووری‌ خۆر‬ ‫ل�ه‌زه‌وی‌ (‪)149.597.890‬‬ ‫كم‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -3‬ق����ه‌ب����اره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫(‪)1.083.200.000.000‬‬ ‫كم‪.3‬‬ ‫‪ -4‬بارستایی‌ (‪5.973.‬‬ ‫‪700.000.000.000.000‬‬ ‫‪).000.00‬كلغ‪.‬‬ ‫‪ -5‬چڕی‌ زه‌وی‌ (‪5.515‬‬ ‫گرام‪/‬سم‪.)3‬‬

‫ی‬ ‫‪ -6‬ب���ه‌رزت���ری���ن پ��ل�ه‌ ‌‬ ‫گ �ه‌رم �ی‌ ل�ه‌س��اڵ�ی‌ (‪)1922‬‬ ‫ی‬ ‫ت���ۆم���ارك���راوه‌ له‌وێستگه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫(عزیزیه‌) له‌لیبیا كه‌ پله‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫گه‌رمی‌ گه‌یشته‌ (‪ )58‬پله‌ ‌‬ ‫سه‌دی‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -7‬ن��زم��ت��ری��ن پ��ل �ه‌ ‌‬ ‫گه‌رمیش كه‌ ت��اوه‌ك��و ئێستا‬ ‫ی‬ ‫ت���ۆم���ارك���راب���ێ���ت ل �ه‌س��اڵ � ‌‬ ‫(‪ )1983‬بووه‌‪ ،‬له‌ (فستۆل)‬ ‫ل �ه‌ج �ه‌م��س �ه‌ری‌ ب��اش��وور ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ده‌ك�ه‌وێ��ت�ه‌ س �ه‌ر هێڵی‌ پان ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪)78‬ی‌ ب��اش��وور‪ ،‬كه‌پله‌ ‌‬ ‫گ �ه‌رم �ی‌ گه‌شته‌ (‪)88،3-‬‬ ‫پله‌ی‌ سه‌دی‌ ‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -8‬ل�ه‌ (‪ )%78‬به‌رگ ‌‬ ‫ی‬ ‫گازی‌ زه‌وی‌ بریتییه‌ له‌گاز ‌‬ ‫(نایترۆجین) (‪ )%21‬بریتیی‌ه‬ ‫له‌گازی‌ ئۆكسجین‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -9‬ن����اوه‌ن����دی‌ پ��ل �ه‌ ‌‬ ‫گه‌رمی‌ سه‌ر رووه‌كه‌ی‌ (‪)15‬‬ ‫پله‌ی‌ سه‌دییه‌‪.‬‬ ‫‪ -10‬پ �ه‌س��ت��ان �ی‌ ه���ه‌وا‬ ‫(‪ )1.013‬باڕ‪.‬‬ ‫ی‬ ‫خ��ێ��رای �ی‌ س���وڕان���ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ناوچه‌ی‌ كه‌مه‌ره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫(‪ 11.18‬كم‪/‬چركه‌)‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -11‬چ���ێ���وه‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ل�ه‌ن��اوچ�ه‌ی‌ هێڵی‌ یه‌كسان ‌‬ ‫(‪ )40.066‬كم‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -12‬چ���ێ���وه‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌ه���ه‌ردوو ج�ه‌م��س�ه‌ره‌ك�ه‌ ‌‬ ‫(‪)39992‬كم‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -13‬ت���ی���ره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ل�ه‌ن��اوچ�ه‌ی‌ هێڵی‌ یه‌كسان ‌‬ ‫(‪)12.753‬كم‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -14‬ت���ی���ره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫ل����ه‌ه����ه‌ردوو ج �ه‌م��س �ه‌ره‌ك �‌ه‬ ‫(‪ )6.376‬كم‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -15‬نیوه‌تیره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫له‌هێڵی‌ یه‌كسانی‌ (‪)12.710‬‬ ‫كم‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -16‬نیوه‌ تیره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌ه���ه‌ردوو ج�ه‌م��س�ه‌ره‌ك�ه‌ ‌‬ ‫(‪)6.355‬كم‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -17‬سوڕانه‌وه‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫ب����ه‌ده‌وری‌ خ���ۆردا (‪)365‬‬ ‫رۆژو (‪ )5‬س�ه‌ع��ات (‪)48‬‬ ‫ده‌قیقه‌و (‪ )46‬چركه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -18‬س�����وڕان�����ه‌وه‌ ‌‬ ‫به‌ده‌وری‌ خۆردا (‪)66.700‬‬ ‫میل‪ /‬سه‌عات (‪)107.320‬‬

‫كم‪ ،‬له‌سه‌عاتێكدا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫خ���ۆر س �ه‌رچ��اوه‌ی �ه‌ك � ‌‬ ‫ی‬ ‫س �ه‌ره‌ك �ی‌ وزه‌ی���ه‌ له‌به‌رگ ‌‬ ‫گ��ازی��دا ب �ه‌ش��داری‌ ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫ی‬ ‫به‌ڕێژه‌ی‌ (‪ )%99.97‬له‌وزه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ات��وو ل �ه‌ب �ه‌رگ � ‌‬ ‫ی‬ ‫گ����ازی����دا ل���ه‌س���ه‌ر روو ‌‬ ‫ی‬ ‫زه‌وی‌‪ ،‬سه‌رچاوه‌كانی‌ تر ‌‬ ‫ی‬ ‫وزه‌ ل �ه‌س �ه‌ر رووی‌ زه‌و ‌‬ ‫كه‌متره‌ له‌ (‪ )%03‬كه‌بریتیی‌ه‬ ‫له‌سه‌رچاوه‌كانی‌ ت��ری‌ وز‌ه‬ ‫وه‌ك‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬وزه‌ی‌ ناوجه‌رگه‌ ‌‬ ‫زه‌وی‌‪ /‬ئ �ه‌م وزه‌ی���ه‌ بریتیی‌ه‬ ‫ل �ه‌وزه‌ سرووشتییه‌كانی‌ ناو‬ ‫ناخی‌ زه‌وی‌ وه‌ك (بوركان‪،‬‬ ‫نافووره‌كان‪ ،‬ئاوی‌ ژێرزه‌وی‌‪،‬‬ ‫گازه‌ گه‌رمه‌كان)‪.‬‬ ‫ی‬ ‫وزه‌ ‌‬ ‫‪ -2‬‬ ‫ی‬ ‫ه���ه‌س���اره‌ك���ان‪ /‬وزه‌ی���ه‌ك��� ‌‬ ‫ی‬ ‫دی��اری��ك��راوه‌ له‌ڕووبه‌رێك ‌‬ ‫به‌رفراوانی‌ زه‌ویدا‪.‬‬ ‫‪ -3‬وزه‌ی‌ هه‌ڵكشان‌و‬ ‫ی‬ ‫داكشان‪ /‬هه‌ڵكشان‌و داكشان ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ری���اك���ان پ�ه‌ی��وه‌ن��دی��ی�ه‌ك� ‌‬ ‫ی‬ ‫فیزیاییه‌و په‌یوه‌ندی‌ به‌جووڵه‌ ‌‬ ‫مانگه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ له‌ڕۆژێكدا‬ ‫ی‬ ‫دووج��ار ئه‌م دیارده‌یه‌ به‌د ‌‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬به‌تایبه‌تی‌ له‌ڕووكار‌ه‬ ‫ئاوییه‌كاندا‪ ،‬ئه‌م وزه‌یه‌ش له‌و‬ ‫ش��وێ��ن��ان�ه‌دا ب���ه‌دی‌ ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ی‬ ‫كه‌ رووكارێكی‌ به‌رفراوان ‌‬ ‫ن��اوچ�ه‌ كه‌نارییه‌كانی‌ تێیدا‬ ‫به‌دی‌ بكرێت‪.‬‬ ‫تیشكی‌ خ��ۆر به‌رپرس‌ه‬ ‫ل���ه‌ڕاپ���ه‌ران���دن���ی‌ س��ه‌رج��ه‌م‬ ‫ئ���ه‌و گ��ۆڕان��ك��اری��ی �ه‌ ك �ه‌ش‌و‬ ‫ئ����اووه����ه‌وای����ی����ان����ه‌ی‌ ك�‌ه‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ه���ه‌س���اره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫رووده‌ده‌ن‪ ،‬وه‌ك (تێكچوون ‌‬ ‫ب����اروودۆخ����ی‌ ئ���اووه���ه‌وا‬ ‫ده‌رك���ه‌وت���ن���ی‌ ه���ه‌وره‌ك���ان‪،‬‬ ‫باران بارین‪ ،‬با‪ ،‬چه‌خماخه‌‪،‬‬ ‫ه����ه‌وره‌ب����روس����ك����ه‌‪....‬‬ ‫ی‬ ‫هتد) بێگومان هۆكارێك ‌‬ ‫ی‬ ‫س �ه‌ره‌ك��ی��ش �ه‌ ب��ۆ ج��ووڵ �ه‌ ‌‬ ‫به‌رگی‌ گ��ازی‌‌و گۆڕانكاریی‌ه‬ ‫كه‌شییه‌كان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫گ��واس��ت��ن �ه‌وه‌ی‌ تیشك ‌‬ ‫ی‬ ‫خ��ۆری��ش ب��ۆ س���ه‌ر زه‌و ‌‬ ‫به‌ (‪ )3‬ك��رداری‌ سه‌ره‌كیدا‬ ‫تێپه‌رده‌بێت كه‌ بریتین له‌‪:‬‬

‫‪ -1‬گ�������ه‌ی�������ان�������دن‬ ‫(‪.)CONDUCTION‬‬ ‫‪ -2‬گ����واس����ت����ن����ه‌وه‌و‬ ‫ی‬ ‫ه���ه‌ڵ���گ���رت���ن���ی‌ گ����ه‌رم���� ‌‬ ‫ب������ه‌ه������ۆی‌ ه������������ه‌واوه‌‪.‬‬ ‫(‪.)CONVENCTION‬‬ ‫‪ -3‬ت���ی���ش���ك���دان���ه‌و‌ه‬ ‫(‪.)RADIATION‬‬ ‫ی‬ ‫خۆر كوتله‌یه‌كی‌ گه‌وره‌ ‌‬ ‫گ �ه‌رم �ی‌ روون��اك��ی‌ گازییه‌‪،‬‬ ‫ت��ی��ره‌ك�ه‌ی‌ (‪)1.300.000‬‬ ‫ك���م‪ .‬ب����ه‌ب����ه‌راورد ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫زه‌وی‌ ب �ه‌س �ه‌دان ه�ه‌زارج��ار‬ ‫گ �ه‌وره‌ت��ره‌ له‌تیره‌ی‌ زه‌وی‌‪،‬‬ ‫ناوه‌ندی‌ پله‌ی‌ گه‌رمی‌ سه‌ر‬ ‫ی‬ ‫رووه‌كه‌شی‌ (‪ )5700‬پله‌ ‌‬ ‫سه‌دییه‌‪ ،‬به‌ ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬

‫‪25‬‬

‫(‪INFRARED‬‬

‫ژێ��رس��وور‬ ‫‪.)RADIATION‬‬ ‫په‌یوه‌ندی‌ نیوان خۆرو‬ ‫زه‌وی‌‪:‬‬ ‫دی�����اره‌ ئ��اش��ك��رای��ه‌ ك‌ه‬ ‫ه��ه‌س��اره‌ی‌ زه‌وی‌ یه‌كێك‌ه‬ ‫ی‬ ‫له‌ نۆ هه‌ساره‌ گه‌ڕۆكه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ن���او سیسته‌می‌ ك��ۆم�ه‌ڵ�ه‌ ‌‬ ‫خ��ۆر ك �ه‌ ب����ه‌ده‌وری‌ خ��ۆرو‬ ‫ی‬ ‫خۆیاندا ده‌سوڕێنه‌وه‌ به‌پێ ‌‬ ‫سیسته‌مێكی‌ گه‌ردوونی‌‪.‬‬ ‫تێكڕای‌ م��اوه‌ی‌ نێوان‬ ‫ی‬ ‫خ�����ۆرو زه‌وی‌ ن��زی��ك �ه‌ ‌‬ ‫(‪ )149،7‬ملێۆن‪/‬كم‪،‬به‌اڵم‬ ‫ی‬ ‫ل�ه‌ب�ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی‌ گ��ۆی‌ زه‌و ‌‬ ‫ب�����ه‌ده‌وری‌ خ����ۆردا ل�ه‌س�ه‌ر‬ ‫خولگه‌یه‌كدا ده‌س��وڕێ��ت �ه‌و‌ه‬

‫به‌رزترین پل ‌ه ‌ی گه‌رم ‌ی له‌ساڵ ‌ی (‪)1922‬‬ ‫تۆماركراو‌ه له‌وێستگ ‌ه ‌ی (عزیزیه‌) له‌لیبیا‬ ‫ك ‌ه پل ‌ه ‌ی گه‌رم ‌ی گه‌یشت ‌ه (‪ )58‬پل ‌ه ‌ی سه‌دی‬ ‫پله‌ی‌ گه‌رمی‌ زه‌وی‌‪ ،‬خۆر‬ ‫ب���ه‌وه‌ ده‌ش��وب��ه��ێ��ن��درێ��ت ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫بریتیبێت له‌ ته‌قینه‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫بۆمبی‌ ئه‌تۆمی‌ له‌ناو خود ‌‬ ‫خۆیدا بۆ به‌رهه‌مهێنانی‌ وزه‌‪.‬‬ ‫له‌ڕێگای‌ كارلێكی‌ كیمیاییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ك�ه‌ هه‌ڵده‌ستێت به‌گۆڕین ‌‬ ‫گ�ه‌ردی��ل�ه‌ی‌ هایدرۆجین بۆ‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی‌ گازی‌ هلێۆم‪،‬‬ ‫ی‬ ‫خ��ێ��رای��ی‌‌و ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ ‌‬ ‫وزه‌ی‌ خ��ۆر ل �ه‌گ �ه‌ردوون��دا‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ش���ێ���وه‌ی‌ ش �ه‌پ��ۆل �‌ه‬ ‫ی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی�ه‌ك��ان�ه‌‪ ،‬كه‌خێرا ‌‬ ‫ت��ی��ش��ك ده‌خ �ه‌م��ڵ��ێ��ن��درێ��ت‬ ‫ب���ه‌ (‪ )300.000‬ك��م‪/‬‬ ‫له‌چركه‌یه‌كدا‪.‬‬ ‫تیشكی‌ خۆر له‌چه‌ندین‬ ‫ت��ی��ش��ك�ی‌ ره‌ن����گ ج���ی���اوازو‬ ‫شه‌پۆل جیاواز پێكهاتووه‌ ك‌ه‬ ‫درێژی‌ شه‌پۆله‌كانیان بریتیی‌ه‬ ‫له‌ (‪ )4 -0.1.7‬مایكرۆن‬ ‫له‌وانه‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬تیشكی‌ س�ه‌روو ‌‬ ‫وه‌ن���ه‌وش���ه‌ی���ی‌ (‪ULTAR‬‬ ‫‪.)VIOLET RADIATION‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -2‬ت������ی������ش������ك������ ‌‬ ‫(‪RISIBLE‬‬ ‫روون����اك����ی‌‬ ‫‪.)RADIATION‬‬ ‫ی‬ ‫ت����ی����ش����ك���� ‌‬ ‫‪ -3‬‬

‫به‌پله‌ی‌ (‪ )23،5‬هه‌ندێك‬ ‫ك���ات خ���ۆر نزیكده‌بێته‌و‌ه‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌س��اره‌ی‌ گ��ۆی‌ زه‌وی‌‌و‬ ‫هه‌ندێك كاتیش به‌پێچه‌وانه‌و‌ه‬ ‫لێی‌ دوورده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌ (‪)3‬ی‌ ك��ان��وون�� ‌‬ ‫دووه‌م خۆر له‌هه‌موو كاتێك‬ ‫زیاتر له‌گۆی‌ زه‌وی‌ نزیكتره‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫كه‌ماوه‌ی‌ نێوان خۆرو زه‌و ‌‬ ‫یه‌كسانه‌ به‌ (‪ )147‬ملێۆن‪/‬‬ ‫كم‪.‬‬ ‫له‌ (‪)3‬ی‌ ته‌مووز خۆر‬ ‫ب��ه‌پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌وه‌ ل �ه‌ه �ه‌م��وو‬ ‫ی‬ ‫كاتێكی‌ ت��ر ل �ه‌گ��ۆی‌ زه‌و ‌‬ ‫دوورتره‌‪ ،‬كه‌ ماوه‌ی‌ نێوانیان‬ ‫بریتییه‌ له‌ (‪ )152‬ملێۆن‪/‬كم‪.‬‬ ‫ده‌ب������ێ������ت ئ����ه‌م����ه‌ش‬ ‫ل�����ه‌ی�����ادن�����ه‌ك�����ه‌ی�����ن ك��‌ه‬ ‫دوورك���������ه‌وت���������ن���������ه‌وه‌و‬ ‫ن���زی���ك���ك���ه‌وت���ن���ه‌وه‌ی‌ خ��ۆر‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌ه��ه‌س��اره‌ی‌ گ���ۆی‌ زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ك��ارده‌ك��ات��ه‌ س���ه‌ر خێرای ‌‬ ‫ی‬ ‫س���وڕان���ه‌وه‌ی‌ گ���ۆی‌ زه‌و ‌‬ ‫به‌ده‌وری‌ خۆردا‪.‬‬ ‫گ����ۆی‌ زه‌وی‌ ك��ات��ێ��ك‬ ‫ی‬ ‫له‌خۆر نزیكده‌بێته‌وه‌ (زستان ‌‬ ‫نیوه‌ گۆی‌ باكوور) خێراتر‬ ‫ده‌سوڕێته‌وه‌ ئه‌مه‌ش ده‌بێت‌ه‬ ‫ی‬ ‫م���ای���ه‌ی‌ ك���ورت���ی‌ وه‌رز ‌‬

‫زستان له‌نیوه‌ گۆی‌ باكوور‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ب��ه‌اڵم كاتێك گ��ۆی‌ زه‌و ‌‬ ‫له‌خۆر دووره‌ (هاوینی‌ نیو‌ه‬ ‫گ���ۆی‌ ب���اك���وور) هیواشتر‬ ‫ده‌سوڕێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌بێت‌ه‬ ‫مایه‌ی‌ درێژی‌ وه‌زی‌ هاوین‬ ‫له‌نیوه‌ گۆی‌ باكوور‪.‬‬ ‫ی‬ ‫(ماوه‌ی‌ كورت‌و درێژ ‌‬ ‫وه‌رزه‌ك��ان�ی‌ هاوین‌و زستان‬ ‫له‌هه‌ردوو نیوه‌گۆی‌ باكوورو‬ ‫ی‬ ‫باشووری‌ زه‌وی‌ به‌نزیكه‌ ‌‬ ‫(‪ )8‬رۆژ خه‌مڵێنراوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪oxford clearrners -1‬‬

‫‪pocket dictionaey.fourth‬‬ ‫‪.edition.2008.p 445‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪cambridg‬‬

‫‪d i c t i o n a r y. a u d i o‬‬ ‫‪learners.‬‬

‫‪advanced‬‬

‫‪.Three edition.2008‬‬

‫‪ -1‬د‪ .‬نعمان شعادة‪،‬‬ ‫علم المناخ‪ ،‬الطبعة‌ الثانیة‌‪،‬‬ ‫مطبعة‌ ال��ن��ور النموذجیة‌‪،‬‬ ‫االردن‪ ،1983 ،‬ص ‪-61‬‬ ‫‪.81‬‬ ‫‪ -2‬د‪ .‬حمید مجول‬ ‫ي‬ ‫النعیمی‌‪ ،‬الحیاة‌ الزكیة‌ ف ‌‬ ‫الكون‪ ،‬الطبعة االول‪ ،‬الدار‬ ‫الحریة‌ للطباعة‌‪ ،‬وزارة‌ الثقافة‬ ‫واالع��ل��ام‪ ،‬ب���غ���داد‪،1989،‬‬ ‫ص‪.21‬‬ ‫‪ -5‬ئ��������ه‌ژی‌ چ���ه‌ت���ۆ‬ ‫ی‬ ‫ح��ه‌س��ه‌ن‪ ،‬گ����ه‌ڕان ب���ه‌دوا ‌‬ ‫ژیان له‌گه‌ردووندا‪ ،‬هه‌ولێر‪،‬‬ ‫‪.2004‬ال‪.36‬‬ ‫‪ -6‬پ‪ .‬د‪ .‬ئازاد محه‌مه‌د‬ ‫ی‬ ‫امین نه‌قشبه‌ندی‌‪ ،‬جوگرافیا ‌‬ ‫ی‬ ‫ك�ه‌ش��وو ئ��اووه��ه‌وا‪ ،‬به‌رگ ‌‬ ‫ی‬ ‫یه‌كه‌م‪،‬چاپی‌ یه‌كه‌م‪،‬چاپخانه‌ ‌‬ ‫حه‌مدی‌‪ ،‬سلێمانی‌‪.2007،‬‬ ‫ال‪.46-42‬‬ ‫‪ -7‬رژان������دار راج��ی��و‪،‬‬ ‫وه‌رگیرانی‌ هێمن حمه‌شریف‪،‬‬ ‫ی‬ ‫به‌ناوبانگترین دۆزینه‌وه‌كان ‌‬ ‫ج���ی���ه���ان‪ ،‬چ���اپ���ی‌ ی���ه‌ك���ه‌م‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی‌ ئه‌ژین‪.2010 ،‬‬ ‫‪ -8‬سه‌ردار عبدالرحمن‪،‬‬ ‫رۆژن���ام���ه‌ی‌ زان��ی��ن‪ ،‬ژم���ار‌ه‬ ‫(‪ ،)1‬ك���ۆل���ی���ژی‌ زان��س��ت �‌ه‬ ‫م��رۆڤ��ای �ه‌ت��ی��ی �ه‌ك��ان‪ -‬ران��ی �ه‌‪،‬‬ ‫‪.2007‬‬


‫‪26‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ته‌ندروستی‬

‫دكتۆر جه‌الل عه‌نانی‬ ‫پسپۆڕی نه‌خۆشییه‌كانی‬ ‫پێست له‌قاهیره‌‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬سامان غه‌فور‬

‫ر رووتاوه‌‪،‬‬ ‫یاوانی سه‌‬ ‫پ‬ ‫به‌هێزترن‬ ‫ه‌سێكسدا‬ ‫ل‬

‫له‌وانه‌یه‌ قژ رووتانه‌و‌ه‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی كاتی نه‌بێته‌‬ ‫كێشه‌‪ ،‬چونكه‌ سه‌رله‌نوێ‬ ‫ده‌ڕوێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم كاتێك قژ‬ ‫له‌ناوچه‌یه‌كی دیاریكراوی‬ ‫س�����ه‌ردا ده‌وه‌رێ�������ت‪ ،‬ی��ان‬ ‫ب����ه‌ت����ه‌واوی پ��ێ��س��ت��ی س �ه‌ر‬ ‫ده‌رده‌ك�����ه‌وێ�����ت‪ ،‬ب��ری��ق�ه‌ی‬ ‫تێده‌كه‌وێت‌و لوس ده‌بێت‪،‬‬ ‫لێره‌وه‌ كێشه‌ ده‌ستپێده‌كات‪.‬‬ ‫رووتانه‌وه‌ی قژی سه‌ر‬ ‫دی��ارده‌ی �ه‌ك��ی ب��ه‌رب�ڵاوه‌‪..‬‬ ‫ت �ه‌ن��ان �ه‌ت ه �ه‌ن��دێ��ك ك�ه‌س‬ ‫ب �ه‌ن �ه‌خ��ۆش��ی دان��ان��ێ��ن تا‬ ‫چ��اره‌س �ه‌ر بكرێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌ڵێن دیارده‌یه‌كی وابه‌سته‌یه‌‬ ‫به‌پیربوونی مرۆڤه‌كانه‌وه‌‪..‬‬ ‫چ نه‌خۆشییه‌كی پێست بێت‪،‬‬ ‫ی��ان دی��ارده‌ی��ه‌ك‪ ،‬پێویستی‬ ‫به‌گرنگیپێدان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌ر رووت������ان������ه‌وه‌‬ ‫ل�ه‌پ��ی��اوان��دا ب �ه‌الوازب��وون��ی‬ ‫م��ووی سه‌ر ده‌ستپێده‌كات‬ ‫له‌هه‌ردوو هێڵی الجانگ‌و‬ ‫ك �ه‌م��ێ��ك ت �ه‌پ��ڵ �ه‌ س���ه‌ر بۆ‬ ‫دواوه‌‪ ..‬له‌كاتێكدا دیارده‌كه‌‬ ‫پێشده‌كه‌وێت‪ ،‬تووكی سه‌ر‬ ‫ده‌ك��ش��ێ��ت �ه‌ دواوه‌ ل���ه‌الی‬ ‫ه���ه‌ردوو هێڵی الجانگدا‪،‬‬ ‫قژ له‌لوتكه‌ی سه‌ردا له‌نێوان‬ ‫ئه‌م دوو هێڵه‌دا كه‌مده‌كات‌و‬ ‫ئیتر به‌ره‌و نه‌مان ده‌چێت‌و‬ ‫سه‌ر له‌لوتكه‌كه‌یدا مووی‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��ام��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ل �ه‌ه �ه‌م��وو‬ ‫الكانییه‌وه‌ به‌پاشماوه‌ی قژ‬ ‫ده‌ورده‌درێت‪.‬‬ ‫ه�����������ه‌روه‌ك دك���ت���ۆر‬ ‫ج����ه‌الل ع��ان��ی پ��س��پ��ۆڕی‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌ك��ان��ی پێست‬ ‫له‌پزیشكی ق�ه‌س��رو عینی‪،‬‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت س���ه‌ر رووت���ان���ه‌وه‌‬ ‫به‌درێژایی س�ه‌ده‌ك��ان به‌بێ‬ ‫زانینی هۆكاره‌كانی روودانی‬ ‫ب �ه‌ن��ادی��اری م��اون �ه‌ت �ه‌وه‌‪..‬‬ ‫هه‌ندێكیان گ�ه‌ڕان��دی��ان�ه‌وه‌‬ ‫بۆ له‌سه‌ركردنی ك�ڵاو بۆ‬ ‫ماوه‌یه‌كی درێژ‪ ،‬هه‌ندێكیتر‬ ‫ده‌ی��ب��ه‌س��ت��ن��ه‌وه‌ ب����ه‌زۆری‬ ‫سێكسییه‌وه‌‪..‬‬ ‫توانستی‬ ‫ئه‌وانیتر وتیان به‌ڵگه‌یه‌كه‌‬ ‫بۆ ب �ه‌رزب��وون �ه‌وه‌ی رێ��ژه‌ی‬ ‫زیره‌كی‪ .‬ب�ه‌اڵم توێژینه‌وه‌‬

‫ن���وێ���ك���ان س��ه‌ل��م��ان��دی��ان‬ ‫هه‌موو ئ�ه‌م بیرو ب��اوه‌ڕان�ه‌‬ ‫ه��ی��چ ب��ن �ه‌م��ای �ه‌ك��ی��ان نییه‌‬ ‫له‌ته‌ندروستیدا‪.‬‬ ‫ده‌ك��رێ��ت هۆكاره‌كانی‬ ‫سه‌ر رووتانه‌وه‌ كۆبكرێته‌وه‌‬ ‫له‌سێ خاڵدا ئه‌وانیش‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬هۆرمۆنه‌كانی‬ ‫نێرینه‌یی‬ ‫س������ه‌ر رووت������ان������ه‌وه‌‬ ‫رووده‌دات له‌ژێر كاریگه‌ری‬ ‫هۆڕمۆنه‌كانی نێرینه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌م جۆره‌ هۆڕمۆنانه‌ ده‌بنه‌‬ ‫ه��ۆی رووت��ان �ه‌وه‌ی مووی‬ ‫س����ه‌ر‪ ،‬ب �ه‌پ��ێ��چ �ه‌وان �ه‌ش �ه‌وه‌‬ ‫چ������ڕب������وون������ه‌وه‌ی م���وو‬ ‫له‌ناوچه‌كانی تری له‌شدا‪،‬‬ ‫رووت������ان������ه‌وه‌ی ق���ژ ل��ه‌م‬ ‫ح��اڵ �ه‌ت �ه‌دا ب�ه‌ه�ه‌م��ان شێوه‌‬ ‫پشتده‌به‌ستێت ب�ه‌ه��ۆك��اره‌‬ ‫بۆماوه‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫ئ��������ه‌م ج����������ۆره‌ ق��ژ‬ ‫رووت��ان��ه‌وه‌ی��ه‌ ل�ه‌ب��ن�ه‌ڕه‌ت��دا‬ ‫له‌نێرینه‌كاندا رووده‌دات‪،‬‬ ‫له‌مێینه‌كاندا روونادات هه‌تا‬ ‫ته‌مه‌نی نائۆمێدی له‌ژناندا‪،‬‬ ‫له‌هه‌ندێك حاڵه‌تدا كاتێك‬ ‫رێ��ژه‌ی هۆڕمۆنی نێرینه‌یی‬ ‫له‌خوێنیاندا به‌رزده‌بێته‌وه‌‪..‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌شه‌ سه‌ر‬ ‫رووت���ان���ه‌وه‌ له‌مێینه‌كاندا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ه����ۆك����اری‬ ‫دوه‌م‪:‬‬ ‫بۆماوه‌یی‬ ‫بۆماوه‌ رۆڵێكی گرنگ‬ ‫ده‌بینێت ل��ه‌ڕوودان��ی سه‌ر‬ ‫رووتانه‌وه‌دا‪.‬‬ ‫ه�����ه‌ب�����وون�����ی س����ه‌ر‬ ‫رووت��ان �ه‌وه‌ له‌یه‌ك خێزاندا‬ ‫دڵنیامانده‌كاته‌وه‌ ئه‌م حاڵه‌ته‌‬ ‫ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ نه‌وه‌كانی‬ ‫دواتری ئه‌و خێزانه‌‪.‬‬ ‫ه��ۆك��اره‌ بۆماوه‌ییه‌كان‬ ‫چ�������ڕده‌ب�������ن�������ه‌وه‌ ل�����ه‌و‬ ‫كرۆمۆسۆمانه‌ی هه‌ڵگری‬ ‫ئ �ه‌م سیفه‌ته‌ ب��ۆم��اوه‌ی��ی�ه‌ن‪،‬‬ ‫وات����ه‌ ه �ه‌ڵ��گ��ری سیفه‌تی‬ ‫س �ه‌ر رووت���ان���ه‌وه‌ن‪ ،‬م�ه‌رج‬ ‫ن��ی��ی �ه‌ ب�����اوك‪ ،‬ی����ان ب��اپ��ی��ر‬ ‫ت��ووش��ی س��ه‌ر رووت��ان��ه‌وه‌‬ ‫بووبن هه‌تا سیفه‌تی سه‌ر‬ ‫رووت���ان���ه‌وه‌ی ب��ۆم��اوه‌ی��ی��ان‬

‫ب����ه‌س����ه‌ردا ب��س �ه‌پ��ێ��ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫چونكه‌ ده‌ك��رێ��ت سیفه‌ته‌‬ ‫بۆماوه‌ییه‌كان به‌شاراوه‌یی‬ ‫ب���م���ێ���ن���ن���ه‌وه‌ ب����ۆ چ��ه‌ن��د‬ ‫ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك دوات��ر جارێكیتر‬ ‫ل�ه‌ن�ه‌وه‌ی�ه‌ك��ی دی��اری��ك��راودا‬ ‫ده‌ربكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬یان ده‌كرێت‬ ‫چه‌ند بازدانێكی بۆماوه‌یی‬ ‫بۆماوه‌ییه‌كاندا‬ ‫له‌سیفه‌ته‌‬ ‫روویدابێت به‌تایبه‌ت له‌و‬ ‫نه‌وه‌یه‌دا‪ ،‬ئینجا ئه‌م سیفه‌ته‌‬ ‫ن��وێ��ی�ه‌ ده‌گ���وازرێ���ت���ه‌وه‌ بۆ‬ ‫نه‌وه‌كانی دواتری‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬پیربوون‬ ‫پ��ی��رب��وون هوكارێكی‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌ له‌ده‌ركه‌وتنی سه‌ر‬ ‫رووتانه‌وه‌دا‪.‬‬ ‫له‌كاتێكدا تێپه‌ڕبوونی‬ ‫له‌زیادبووندایه‌‪،‬‬ ‫ساڵه‌كان‬ ‫هه‌تاوه‌كو ته‌مه‌نی مرۆڤه‌كان‬ ‫زی��ادب��ك��ات ژم����اره‌ی ئ�ه‌و‬ ‫ن��اوچ��ان �ه‌ی س���ه‌ر ت��ووش��ی‬ ‫ق����ژ رووت������ان������ه‌وه‌ ده‌ب����ن‬ ‫زیادده‌كات‪.‬‬ ‫ل��ه‌ڕێ��گ��ه‌ی پشكنینی‬ ‫پزیشكییه‌وه‌ ده‌زانرێت‪ ،‬كه‌‬ ‫هۆكاری قژ رووتانه‌وه‌كه‌‬ ‫هۆڕمونییه‌ بۆماوه‌ییه‌كانه‌‪،‬‬ ‫یان هۆكارێكی تره‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌ڕێگه‌ی دابه‌شكردنی سه‌ر‬ ‫رووتانه‌وه‌كه‌و ئه‌و شوێنه‌ی‬ ‫تووشی بووه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك ب��������اوه‌ س����ه‌ر‬ ‫رووتانه‌وه‌ به‌كه‌مبوونه‌وه‌ی‬ ‫قژ ده‌ستپێده‌كات له‌هه‌ردوو‬ ‫الی ن��اوچ �ه‌وان �ه‌وه‌‪ ،‬ئینجا‬ ‫ناوه‌ڕاستی سه‌رو كه‌مێكیش‬ ‫بۆ دواوه‌‪ .‬دوات��ر قه‌باره‌ی‬ ‫ئ �ه‌م ناوچانه‌ زی��ادده‌ك��ات‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كله‌دوای یه‌ك‬ ‫به‌پێی تێپه‌ڕبوونی ته‌مه‌ن‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌ش��دا دی����ارده‌ی قژ‬ ‫رووت���ان���ه‌وه‌ ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‬ ‫له‌گه‌ڵ بڕێكی ك �ه‌م له‌ قژ‬ ‫له‌هه‌ردوو الی سه‌رو به‌شی‬ ‫پشته‌وه‌ی‪.‬‬ ‫د‪ .‬ج������ه‌الل ع��ان��ی‬ ‫ئاماژه‌ به‌وه‌ده‌كات‪ ،‬كاتێك‬ ‫س �ه‌ر رووت��ان��ه‌وه‌ له‌پیاودا‬ ‫ده‌ستپێده‌كات ماوه‌ی كۆتایی‬ ‫پ��ێ��ه��ات��ن��ی دی��اری��ن��ه‌ك��راوه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك �ه‌ ق���ژ رووت����ان����ه‌وه‌‬

‫‪27‬‬

‫ل �ه‌پ��ی��اوان��دا ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك��ی‬ ‫ناڕێك رووده‌دات‪.‬‬ ‫له‌هه‌ندێك كه‌سدا قژه‌كه‌‬ ‫به‌ڕێژه‌یه‌كی خێراو بۆماوه‌ی‬ ‫چه‌ند رۆژێك ده‌ڕووتێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ی��ن��ج��ا ب����ۆ م���اوه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫دیارینه‌كراو قژ رووتانه‌وه‌كه‌‬ ‫ده‌وه‌ستێت‪.‬‬ ‫ق��ژ رووت����ان����ه‌وه‌ ب��ه‌وه‌‬ ‫جیاده‌كرێته‌وه‌ ئه‌و مووه‌ی‬ ‫ده‌ڕووت��ێ��ت �ه‌وه‌ م��ووی نوێ‬ ‫ج��ێ��ی ن��اگ��رێ��ت �ه‌وه‌‪ ،‬ئ�ه‌گ�ه‌ر‬ ‫جێگه‌شی بگرێته‌وه‌ ئ �ه‌وا‬ ‫ت��اڵ�ه‌ك��ان��ی ب��اری��ك‌و الواز‬ ‫ده‌ب���ێ���ت‪ ..‬ب���ه‌م ش��ێ��وه‌ی�ه‌‬ ‫ه����ه‌رج����اره‌ ب���ڕێ���ك ل �ه‌ق��ژ‬ ‫ده‌ڕووت���ێ���ت���ه‌وه‌و پ��ڕی�ه‌ك�ه‌ی‬ ‫نامێنێت هه‌تا كۆتایی پێدێت‬ ‫سه‌ر بریقه‌ی تێده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫خ���ۆش���ب���ه‌خ���ت���ان���ه‌ ق��ژ‬ ‫رووت������ان������ه‌وه‌ ل���ه‌ژن���ان���دا‬ ‫م�ه‌ت��رس��ی��ی�ه‌ك�ه‌ی ك�ه‌م��ت��ره‌و‬ ‫دره‌ن��گ��ت��ر ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‬ ‫له‌پیاوان‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئ �ه‌وه‌ی زانایان‬ ‫رۆڵ��ی هوڕمۆنی نێرینه‌یی‬ ‫له‌قژ رووت��ان �ه‌وه‌دا ده‌زان��ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم تائێستاش نه‌یانتوانیووه‌‬ ‫ك��اری��گ�ه‌ری ئ �ه‌م هۆڕمۆنه‌‬ ‫نه‌هێڵن‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ ل�ه‌ح��اڵ�ه‌ت��ی س�ه‌ر‬ ‫رووت�����ان�����ه‌وه‌ی پ��ی��اوان��ی‬ ‫بۆماوه‌یی‪ ،‬به‌اڵم له‌هه‌ندێك‬ ‫ح��اڵ�ه‌ت��ی ق��ژ رووت���ان���ه‌وه‌ی‬ ‫خانمان ده‌ك��رێ��ت ناڕێكی‬ ‫رێ�������ژه‌ی ه���ۆڕم���ۆن���ه‌ك���ان‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رب��ك��رێ��ت‪ ،‬ه�ه‌ت��ا‬ ‫ق��ژه‌ك��ه‌ ب��گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌ س �ه‌ر‬ ‫گه‌شه‌ی سروشتی خۆی‪.‬‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌ن��دێ��ك ح��اڵ �ه‌ت��دا‬ ‫ق���ژ رووت����ان����ه‌وه‌ ك��ڕێ �ش‌و‬ ‫چ���ه‌وری���ی���ه‌‬ ‫ده‌ردراوی‬ ‫رژێنه‌كان به‌یه‌كه‌وه‌ تووشی‬ ‫پێستی سه‌ر ده‌بن‪ ،‬كڕێش‌و‬ ‫چ����ه‌وره‌ك����ان‬ ‫ده‌ردراوه‌‬ ‫ب �ه‌ئ��اس��ان��ی ل �ه‌ڕێ��گ �ه‌ی ئ�ه‌و‬ ‫پاكژكه‌ره‌وه‌ سرووشتیانه‌ی‬ ‫قه‌ترانیان تێدایه‌ چاره‌سه‌ر‬ ‫ده‌كرێن‪ ،‬س �ه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م حاڵه‌ته‌‬ ‫ك��ارن��اك��ات��ه‌ س���ه‌ر رێ���ژه‌ی‬ ‫رووتانه‌وه‌ی قژی سه‌ر‪.‬‬

‫زان�������ای�������ان ب����ۆی����ان‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ووه‌ به‌كارهێنانی‬ ‫م�������ادده‌ی م��ی��ن��ۆك��س��ی��دی��ل‬ ‫ی��ارم��ه‌ت��ی ق���ژ رووان������ه‌وه‌‬ ‫ده‌دات له‌هه‌ندێك حاڵه‌تی‬ ‫ق��ژ رووت����ان����ه‌وه‌ی ج��ۆری‬ ‫ب��ۆم��اوه‌ی��دا ئ �ه‌گ �ه‌ر رۆژی‬ ‫دووج��������ار ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��را‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك��ی ب�����ه‌رده‌وام‬ ‫ب �ه‌درێ��ژای��ی ت �ه‌م �ه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌خۆشه‌كه‌ له‌به‌كارهێنانی‬ ‫وه‌س���ت���ا‪ ،‬ق���ژ رووت����ان����ه‌وه‌‬ ‫سه‌رله‌نوێ ده‌ستپێده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫كێشه‌ی ئه‌م ده‌رمانه‌ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ به‌كه‌ڵكی هه‌موو‬ ‫ج��ۆره‌ك��ان��ی ق��ژ رووت��ان �ه‌وه‌‬ ‫ن��ای �ه‌ت س��ه‌رب��اری ئه‌مه‌ش‬ ‫گ���ران���ی ن��رخ��ه‌ك��ه‌ی��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫ك��ارگ�ه‌ك��ان��ی وه‌به‌رهێنانی‬ ‫ده‌رم����ان����ه‌ گ���ی���راوه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫نوێیان دروس��ت��ك��ردوه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫ده‌رم���ان���ه‌ی ئێستا باشتره‌‬ ‫ب��ۆ چ��اره‌س �ه‌رك��ردن��ی سه‌ر‬ ‫رووتانه‌وه‌ی پیاوان‌و خانمان‪،‬‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ووه‌ به‌كارهێنانی‬ ‫به‌چڕی (‪ )%5‬له‌بری (‪)%2‬‬ ‫ئه‌نجامی باشتری هه‌یه‌ له‌قژ‬ ‫رووتانه‌وه‌ی پیاواندا‪.‬‬ ‫ب���������ه‌اڵم ده‌رم�����ان�����ی‬ ‫دووه‌م به‌ناوی فینستیراید‬ ‫‪1‬م����ل����گ����م ل����ه‌ش����ێ����وه‌ی‬ ‫ق �ه‌ت��ره‌دا چ��اره‌س �ه‌ری سه‌ر‬ ‫رووتانه‌وه‌ی پیاوان ده‌كات‪،‬‬ ‫به‌مه‌رجێك به‌درێژایی ته‌مه‌ن‬ ‫به‌كاربهێنرێت‪.‬‬ ‫س������ه‌رك������ه‌وت������ن������ی‬ ‫س��ه‌ل��م��ێ��ن��دراوه‌ ب���ه‌ڕێ���ژه‌ی‬ ‫(‪)%70‬ی حاڵه‌ته‌كان‪.‬‬ ‫چ��اره‌ی��ه‌ك��ی��ت��ر ب���ۆ قژ‬ ‫رووت���ان���ه‌وه‌ ه �ه‌ی �ه‌ ئه‌ویش‬ ‫روان��دن��ی ق��ژه‌‪ ،‬تێیدا به‌شی‬ ‫زۆر ورد له‌پێستی پشته‌ سه‌ر‬ ‫ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ ئه‌و به‌شه‌ی‬ ‫پێشه‌وه‌ قژی پێوه‌ نه‌ماوه‌‪.‬‬ ‫ئاشكراشه‌ ئه‌و به‌شه‌ی‬ ‫له‌پشته‌ س �ه‌ر الب���راوه‌ ئیتر‬ ‫قژ تێیدا گه‌شه‌ ناكات بۆ‬ ‫چاره‌سه‌ری ئه‌مه‌ش قژه‌كه‌ی‬ ‫ته‌نیشتی درێژ ده‌كرێته‌وه‌ تا‬ ‫دایبپۆشێت‪.‬‬ ‫س����ه‌رچ����اوه‌ گ���ۆڤ���اری‬ ‫ته‌بیبی خاس ژماره‌ ‪455‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪28‬‬

‫توێژه‌ران بڕی كالۆری‬ ‫(گه‌رمۆكه‌)ی‬ ‫به‌كارهاتوو له‌كاتی‬ ‫نووستن‌و به‌خه‌به‌ربووندا‬ ‫ده‌پێوون‪.‬‬

‫ستیفن ئۆرنێس‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ه له‌كاتی خه‌وتندا‬ ‫پاراستنی وز ‌‬ ‫ه هۆی قه‌ڵه‌وی‬ ‫زۆر خه‌وتن‪ ،‬ده‌بێت ‌‬ ‫رۆژێ���ك‪ ،‬شه‌ش‬ ‫ك����ات����ژم����ێ����ر پ��ێ��ش‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی بخه‌ون پێنج‬ ‫پ���ی���اوو دوو ژن‪،‬‬ ‫ك �‌ه میوانی زانستی‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��خ��ان �ه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫ك����ۆل����ۆرادۆرب����وون‪،‬‬ ‫ت��ێ��س��ت��ك��ران ئ����ه‌وان‬ ‫چوون‌ه ناو ژورێكی‬ ‫ئ���ام���اده‌ك���راوه‌و‌ه بۆ‬ ‫م��اوه‌ی چ��وار شه‌وو‬ ‫س����ێ رۆژ‪ ،‬ب �ه‌ب��ێ‬ ‫نووستن مانه‌وه‌‪ ،‬له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫ت���وێ���ژه‌ره‌ك���ان زۆر ب���ه‌وردی‬ ‫چاودێرییان ده‌كردن‪.‬‬ ‫زاناكان ده‌یانویست بڕی‬ ‫وزه‌ی كه‌ڵكلێوه‌رگیراو له‌الیه‌ن‬ ‫كه‌سه‌كانه‌وه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا هه‌موو‬ ‫شه‌وه‌ك‌ه به‌خه‌به‌ربوون بپێون‪.‬‬ ‫له‌سێهه‌م ش���ه‌ودا ح�ه‌وت‬ ‫كه‌س‌ه به‌شداربووه‌ك‌ه ده‌ستیان‬ ‫كرد به‌خوێندنه‌وه‌و سه‌یركردنی‬ ‫فیلم‌و ق��س �ه‌ك��ردن‪ ،‬به‌كورتی‬ ‫هه‌موو شتێكیان ده‌ك��رد جگ‌ه‬

‫له‌نووستن‪ ،‬له‌م تاقیكردنه‌وه‌دا‬ ‫زاناكان بینیان‪ ،‬ئه‌گه‌ر كه‌سێك‬ ‫له‌شه‌وێكدا بخه‌وێت (‪)١٦١‬‬ ‫كالۆری وز‌ه پاشه‌كه‌وتده‌كات‪،‬‬ ‫وات �‌ه ئه‌گه‌ر كه‌سێك له‌شه‌ودا‬ ‫به‌خه‌به‌ربێت (‪ )١٦١‬كالۆری‬ ‫وزه‌ی زی��ات��ر به‌كارده‌هێنێت‪،‬‬ ‫به‌پێی خ��وارده‌م �ه‌ن��ی‪)١٦١( ،‬‬ ‫كالۆری به‌رانبه‌ر‌ه به‌خواردنی‬ ‫مۆزو نیوێك‪ ،‬یان هه‌مبه‌رگرێكی‬ ‫چ �ه‌ور‪ ،‬ك‌ه به‌رانبه‌ر‌ه ب �ه‌وزه‌ی‬ ‫به‌كارهاتوو‪ ،‬بۆ (‪ )٣٠‬خوله‌ك‬ ‫دروێنه‌ی گیایی بۆ مه‌رومااڵت‪،‬‬ ‫ی��ان (‪ )٤٠‬خ��ول �ه‌ك پاسكیل‬ ‫لێخۆڕین‪.‬‬ ‫ئه‌م لێكۆڵینه‌و‌ه بۆ یه‌كه‌مجاره‌‬ ‫ئه‌نجامده‌درێت‌و ب��ڕی وزه‌ی‬ ‫به‌كارهاتووی جه‌ست‌ه له‌ماوه‌ی‬ ‫(‪ )٢٤‬ك��ات��ژم��ێ��ردا ب����ه‌وردی‬ ‫ده‌پێورێت‪ ،‬بۆی‌ه جه‌سته‌ی مرۆڤ‬ ‫كاتێك به‌خــه‌به‌ر‌ه زیاتر له‌كاتێك‬ ‫نووستوو‌ه وز‌ه به‌كارده‌هێنێت‪،‬‬ ‫كه‌وابوو ئایا بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫ك��ێ��ش ب��اش��ت��ر نیـــــی‌ه زی��ات��ر‬

‫به‌خه‌به‌ر بین؟‬ ‫له‌ڕاستییدا ئه‌گه‌ر كه‌سێك‬ ‫بیه‌وێت ب �ه‌م ش��ێ��واز‌ه كێش‬ ‫كه‌مبكات ئه‌نجامی پێچه‌وان‌ه‬ ‫وه‌رده‌گ��رێ��ت‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫پێشووتر خ�ه‌وت��ن ب��ۆ م��اوه‌ی‬ ‫دوورودرێ����ژی����ان ده‌ب �ه‌س��ت �ه‌و‌ه‬ ‫به‌قه‌ڵه‌وییه‌وه‌‪ ،‬ك‌ه ئه‌و بارۆدۆخه‌ی‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب�ه‌ه��ۆی كێشی زۆرو‬ ‫كێش‌ه ته‌ندروستیی‌ه ترسناكه‌كان‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم ل�ه‌م توێژینه‌وه‌دا دوای‬ ‫ئه‌وه‌ی به‌شداربووه‌كان هه‌موو‬ ‫ش���ه‌وه‌ك���‌ه ب��ه‌ن��ه‌خ��ه‌وت��ووی��ی‬ ‫هێڵدرانه‌وه‌‪ ،‬دواتر مۆڵه‌تیان پێدرا‬ ‫بۆ ماوه‌ی (‪ )٨‬كاتژمێر بخه‌ون‪،‬‬ ‫كاتێك به‌شداربووه‌كان دۆخی‬ ‫ئ��اس��ای��ی خ��ۆی��ان وه‌رگ��رت��وو‌ه‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ�ه‌وه‌ران تێگه‌یشتن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫جه‌سته‌یان (‪ )٢٨‬كالۆری زیاتر‬ ‫له‌وكاتانه‌ی‪ ،‬ك‌ه ژیانی ئاساییان‬ ‫ه�ه‌ب��وو‌ه ده‌سوتێنێت‪ ،‬زانایان‬ ‫وای بۆده‌چن‪ ،‬ك‌ه جه‌ست‌ه وز‌ه‬ ‫پاشه‌كه‌وت ده‌كات بۆ كاتێك ك‌ه‬ ‫ناچاری ده‌كه‌ن به‌شێوه‌ی ئاسایی‬

‫نه‌خه‌وێت‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا پیشانی‬ ‫ده‌دات پڕۆسه‌ی وه‌رگرتنی وز‌ه‬ ‫له‌جه‌سته‌دا له‌كاتی نووستنی‬ ‫ئاسایی جیاوازی هه‌یه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫كاتی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌دا‪.‬‬ ‫جه‌ست‌ه له‌كاتی نووستنی‬ ‫قه‌ره‌بوودا به‌ئه‌ندازه‌ی نووستنی‬ ‫ئاسایی وز‌ه به‌كارناهێنێت‪،‬‬ ‫كاتێك خه‌ڵك به‌شێوه‌ی ئاسایی‬ ‫ده‌خه‌ون‪ ،‬ئه‌وان (‪ )٩٦‬كالۆری‬ ‫زیاتر وز‌ه له‌وانه‌ی‪ ،‬ك‌ه دوایی‬ ‫به‌خه‌به‌رهێشتنه‌و‌ه ده‌خ���ه‌ون‬ ‫ب�ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن‪ ،‬بۆی‌ه شه‌وێك‬ ‫هێشتنه‌و‌ه ب�ه‌خ�ه‌ب�ه‌ری ده‌بێت‬ ‫ب�ه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك�‌ه كالۆری‬ ‫ك�ه‌م��ت��ر ب��س��ووت��ێ��ت‪ ،‬ئ�ه‌م�ه‌ش‬ ‫به‌واتای كێشی زیاتر دێت‪ ،‬كاتێك‬ ‫كه‌سێك ده‌خه‌وێت‪ ،‬جه‌سته‌ی‬ ‫به‌سووتانی ك��ال��ۆری وز‌ه بۆ‬ ‫كرداو‌ه فیسیۆلۆژییه‌كانی جه‌ست‌ه‬ ‫دابینده‌كات‪ ،‬هه‌ندێك له‌و كاران‌ه‬

‫بریتین له‌په‌یوه‌ندییه‌كانی مێشك‌و‬ ‫رێكخستنه‌وه‌ی هۆڕمۆنه‌كان‌و‬ ‫یارمه‌تیدانی سیسته‌می به‌رگری‬ ‫له‌ش‪ ،‬كاتێك كه‌سێك به‌خه‌به‌ر‌ه‬ ‫وزه‌ی زیاتری له‌وزه‌ی پێویست‬ ‫بۆ كاری به‌ش‌ه گرنگه‌كانی له‌ش‬ ‫پێویست ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌شێكی زۆر له‌خه‌ڵك‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی ئ��اس��ای��ی ش���ه‌وان‬ ‫ده‌خه‌ون‪ ،‬ئه‌و كه‌سانه‌ی شه‌وان‬ ‫ك��ارده‌ك �ه‌ن زۆرب �ه‌ی‬ ‫ك����ات خ���ه‌وه‌ك���ه‌ی���ان‬ ‫تێكده‌چێت‌و ئ��ازاری‬ ‫ب��ێ��خ �ه‌وه‌ی ده‌چ��ێ��ژن‬ ‫ئێستا زاناكان له‌سه‌ر‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌م‬ ‫ت��ێ��ك��چ��وون �ه‌ی خ �ه‌و‬ ‫ك��ارده‌ك �‌هن‌و له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ام��ی گ��رن��گ��ی‬ ‫ه��اوش��ێ��وه‌ی ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫باسمانكرد بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪Sciencenews‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪29‬‬

‫ه شێرپه‌نجه‌ییه‌كان به‌له‌یزه‌ر‬ ‫چاره‌سه‌ری خان ‌‬ ‫مایكل موسل ‌‬ ‫ی‬ ‫و‌‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫پ��زی��ش��ك �ه‌ك��ان ب�ه‌م��ی��ت��ۆدی‬ ‫چ��اره‌س �ه‌رك��ردن به‌تیشك‬ ‫(‪ )PDT‬ده‌رم���ان���ێ���ك���ی‬ ‫هه‌ستیار به‌ڕووناكی ده‌خنه‌‬ ‫ناو لووه‌ شێرپه‌نجییه‌كانی‬ ‫نزیك له‌پێست‪.‬‬ ‫دوای ئ���ه‌وه‌ تیشكی‬ ‫ل���ه‌ی���زری ژێ����ر س����ووری‬ ‫لێده‌ده‌ن‪ ،‬له‌یزر به‌كارلێك‬ ‫ل����ه‌گ����ه‌ڵ ده‌رم����ان����ه‌ك����ه‌‬ ‫ئۆكسیجن دروستده‌كات‪،‬‬ ‫ئ����ۆك����س����ی����ج����ن����ه‌ك����ه‌ش‬ ‫خ��ان��ه‌ ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج��ی��ی�ه‌ك��ان‬ ‫ل����ه‌ن����او ده‌ب���������ات‪ ،‬ئ���ه‌م‬ ‫ش���ێ���وازه‌ ل���ه‌چ���اره‌س���ه‌ر‪،‬‬ ‫ل �ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا ب��ۆ به‌شێكی‬ ‫زۆر ل �ه‌ش��ێ��رپ �ه‌ن��ج �ه‌ك��ان‬ ‫ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئ��اك��ام��ی ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌ك��ان��ی‬ ‫ت������ۆم������اس ت����ام����ی��ل�او‬ ‫هاوكاره‌كانی له‌زانكۆی‬ ‫هیلسینكی واڵتی فیلله‌ندا‬ ‫پیشانی ده‌دات‪ ،‬له‌ئێستادا‬ ‫ده‌كرێت له‌جیاتی ژێر‬ ‫پێست ئه‌م ته‌كنیكه‌ بۆ‬ ‫نزیك ده‌ماره‌كانیش‬ ‫به‌كاربهێنرێت‌و خانه‌‬ ‫ش��ێ��رپ �ه‌ن��ج��ی��ی �ه‌ك��ان‬ ‫كۆنترۆڵبكرێن‪.‬‬ ‫باڵوبوونه‌و ه‌ی‬ ‫ش��ێ��رپ��ه‌ن��ج��ه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌زمانی پزیشكیدا‬

‫پێیده‌ڵێن (‪،)metastasis‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك رووده‌دات‪ ،‬كه‌‬ ‫خ��ان��ه‌ ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج��ی��ی�ه‌ك��ان‬ ‫ده‌چ����ن����ه‌ ن���ێ���ۆ ده‌م������اره‌‬ ‫خوێنبه‌ركان‪ ،‬یان لیمفه‌كان‬ ‫‪Lymph) ، (metastasis‬‬ ‫ل���ه‌ش���ێ���وازی ك��ارك��ردن��ی‬ ‫ده‌م�����اره‌ك�����ان�����ی ل��ی��م��ف‬ ‫ل�ه‌ده‌ره��ێ��ن��ان��ی ش��ل�ه‌ی ناو‬ ‫خانه‌كانی له‌ش‌و البردنی‬ ‫به‌كتریاكان‌و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‬ ‫شله‌كه‌ ب��ۆ نێو س��ووڕی‬ ‫خوێن سوودوه‌رده‌گرێت‪،‬‬ ‫ل����وو ب���ه‌دروس���ت���ك���ردن���ی‬ ‫ده‌م���اری تایبه‌ت به‌خۆی‬ ‫خانه‌ شێرپه‌نجه‌ییه‌كان‬ ‫باڵوده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب����������ۆ‬

‫وه‌ستاندنی باڵوبوونه‌وه‌ی‬ ‫ش��ێ��رپ �ه‌ن��ج �ه‌‪ ،‬ل �ه‌ڕێ��گ �ه‌ی‬ ‫س���ی���س���ت���ه‌م���ی ل���ی���م���ف‪،‬‬ ‫گ�����روپ�����ه‌ك�����ه‌ی ت��ام��ی�لا‬ ‫ده‌م�����اره‌ك�����ان�����ی ن��زی��ك‬ ‫ل �ه‌ل��ووه‌ك �ه‌ی��ان ل �ه‌ن��اوب��رد‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وان ك��اره‌ك��ه‌ی��ان ب �ه‌وه‌‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ك��رد‪ ،‬ك���ه‌ خ��ان�ه‌‬ ‫شێرپه‌نجه‌ییه‌كانیان خسته‌‬ ‫ناو گوێچكه‌ی مشكه‌وه‌و‬ ‫وه‌س��ت��ان ت��اوه‌ك��و لووه‌كه‌‬ ‫دروستببێت‪ ،‬له‌دوایدا‬ ‫ده‌رم����ان����ێ����ك����ی‬ ‫ه �ه‌س��ت��ی��ار‬

‫ب�����ه‌ڕوون�����اك�����ی وه‌ك�����و‬ ‫(‪ )verteporfin‬هه‌لبژارد‪.‬‬ ‫ق�ه‌ب��اره‌ی ئ�ه‌م ده‌رمانه‌‬ ‫ب���ۆ ج��ێ��گ��رت��ن��ه‌وه‌ ل��ه‌ن��او‬ ‫ده‌ماره‌كانی لیمفدا گونجاو‬ ‫نموونه‌ییه‌‪ ،‬وێنه‌ گیراوه‌كان‬ ‫پێشانیدا ل��ه‌م��اوه‌ی دوو‬ ‫رۆژدا‪ ،‬ده‌رمانه‌كه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌م���������اره‌ ل��ی��م��ف �ه‌ك��ان��ی‬ ‫ده‌ورووب�����ه‌ری ل��ووه‌ك �ه‌وه‌‬ ‫ه����ه‌ڵ����م����ژرا‪ ،‬ه������ه‌روه‌ك‬ ‫توێژه‌ره‌كان رایانگه‌یاندووه‌‪،‬‬ ‫به‌وه‌شاندنی (‪ )٣‬بۆ‬

‫چوارجار ده‌كرێت ته‌واوی‬ ‫ده‌ماره‌ لیمفه‌كانی مشك له‌‬ ‫(‪ )verteporfin‬پڕبكرێت‪،‬‬ ‫له‌دوایدا به‌لێدانی تیشكی‬ ‫ژێر سووری له‌یزه‌ر‪ ،‬تیمه‌‬ ‫زانستییه‌كه‌ توانیان هه‌موو‬ ‫ده‌ماره‌كانی لیمف‌و خانه‌‬ ‫ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج�ه‌ی��ی�ه‌ك��ان��ی ن��او‬ ‫ل��ووه‌ك�ه‌ له‌ناوببه‌ن‪ .‬یه‌ك‬ ‫رۆژ دوایی چاره‌سه‌ر ته‌نیا‬ ‫ل�ه‌ی�ه‌ك��ێ��ك له‌مشكه‌كاندا‬ ‫نیشانه‌یه‌ك له‌مانه‌وه‌ی خانه‌‬ ‫شێرپه‌نجییه‌كان به‌دیكرا‪.‬‬ ‫س��ت��ی��ڤ��ن ئ��ی��س��ت��اك��ر‬ ‫ل��������ه‌ن��������اوه‌ن��������دی‬ ‫ش����ێ����رپ����ه‌ن����ج����ه‌ی‬ ‫م�����������ه‌ك ك������ال������وم‬ ‫ل �ه‌م��ی��ل��ب��ۆرن ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫" ( ‪، )m e t a s t a s i s‬‬ ‫ك����ێ����ش����ه‌دارت����ری����ن‬ ‫الی���ه‌ن���ی چ���اره‌س���ه‌ری‬ ‫ش���ێ���رپ���ه‌ن���ج���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ئ���ه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ به‌دڵنیاییه‌وه‌‬ ‫رێ����گ����ه‌ ل���ه‌ب���ه‌ران���ب���ه‌ر‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی مرۆڤیش‬ ‫ئاوه‌اڵ ده‌كات"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪New :‬‬ ‫‪Scientist‬‬


‫‪30‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ئه‌ستێره‌ی دووه‌می سامسۆنگ‬ ‫(‪S5260‬‬

‫ئا‪ :‬كاروان مه‌هدی‬ ‫م��اوه‌ی�ه‌ك��ی زۆر به‌سه‌ر‬ ‫ب�ڵ�اوك���رن���ه‌وه‌ی ب �ه‌ره �ه‌م �‌ه‬ ‫ن��وێ��ی��ه‌ك��ه‌ی س��ام��س��ۆن��گ��دا‬ ‫تێنه‌په‌رییوه‌‪ ،‬ك‌ه سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫هه‌وڵ سه‌رله‌نوێ به‌رهه‌مێكی‬ ‫زۆر گرنگ‌و ناوازه‌ی دیكه‌ی‬ ‫سامسۆنگییان‬ ‫كۆمپانیای‬ ‫باڵوكرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م �‌ه ل�ه‌ك��ات��ێ��ك��دای�‌ه ك‌ه‬ ‫ب���ه‌ره���ه‌م���ه‌ك���ه‌ی پ��ێ��ش��ووی‬ ‫س��ام��س��ۆن��گ ك���‌ه بریتیبوو‬ ‫له‌مۆبایل (‪،)S5230 Star‬‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ێ��ك��ی گ��رن��گ��ی‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��او ل�����ه‌ڕووی‬ ‫فرۆشییه‌و‌ه نزیكه‌ی (‪)30‬‬ ‫ملیۆن دانه‌ی لێفرۆشرا!!‬ ‫كۆمپانیای سامسۆنگ‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ه���ه‌م���ان ب��ن �ه‌م��ای‬ ‫ب�ه‌ره�ه‌م��ی پێشوو به‌رهه‌م‌ه‬ ‫نوێیه‌كه‌ی كه‌ (‪S5260 Star‬‬ ‫‪ ،)II‬به‌به‌كارهێنه‌ران ناساند‪.‬‬ ‫مۆبایلی (‪S5260 Star‬‬ ‫‪ )II‬ل���ه‌ڕووی شاشه‌و‌ه‬ ‫هه‌مان ئه‌ندازه‌ی‬ ‫س����ێ ئ��ی��ن��ج��ی‬ ‫ه�����ه‌ی�����ه‌‪ ،‬ك �‌ه‬ ‫م��ۆب��ای��ل��ی‬

‫وێنه‌ی مۆبایلی‬ ‫(‪ )S5230 Star‬هه‌ڵگریبوو‪.‬‬ ‫به‌اڵم پیشكه‌وتنێكی نوێ ‪)Star II‬‬ ‫له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دیك‌ه‬ ‫له‌شاش‌ه له‌مسییه‌كه‌یدا به‌دی‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌ندازه‌ی قه‌باره‌ی مۆبایلی (‪)Star‬و(‪ )Star II‬‬ ‫مۆبایل‌ه نوێیه‌ك‌ه كه‌مێك ل‌ه بوونی كامێراییه‌كی (‪)3.15‬‬ ‫م��ێ��گ��اپ��ێ��ك��س��ڵ��ی ف��ۆك��ۆس‬ ‫(‪ )S5230 Star‬زیاتره‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم گه‌وره‌ترین جیاوازی جێگیری بێفالشه‌‪.‬‬ ‫ه�����ه‌روه‌ه�����ا ه������ه‌ردوو‬ ‫ن��ێ��وان ئ���ه‌م دوو ب�ه‌ره�ه‌م�‌ه‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی تایبه‌تمه‌ندی م���ۆب���ای���ل���ه‌ك���‌ه پ��ش��ت��گ��ی��ری‬ ‫نێتۆركی وای �ه‌رل��ێ��س (وای م����ی����م����ۆری(‪ )microSD‬ی‬ ‫ف��ای�ه‌) له‌مۆبایلی (‪ 16( S5260‬گێگابایت)ی ده‌ك �ه‌ن‪،‬‬ ‫‪)Star II‬دا له‌كاتێكدا مۆبایلی ب���ه‌اڵم مۆبایلی (‪)Star II‬‬ ‫(‪ )S5230 Star‬بێبه‌ش‌ه له‌م به‌پێچه‌وانه‌ی مۆبایلی (‪)Star‬‬ ‫و‌ه ه�ه‌ڵ��گ��ری میمۆرییه‌كی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی‌ه گرنگه‌‪.‬‬ ‫جێگه‌ی بیرخسته‌وه‌ی‌ه داخلیی‌ه ك‌ه قه‌باره‌كه‌ی (‪30‬‬ ‫ك����‌ه ل����ه‌پ����اش م��ۆب��ای��ل��ی مێگابایته‌)‪ ،‬له‌كاتێكدا مۆبایلی‬ ‫(‪)S5230 Star‬سامسۆنگ (‪ )Star‬میمۆری داخلییه‌كه‌ی‬ ‫ب�ه‌چ�ه‌ن��د مانگێك مۆبایلی (‪ 50‬مێگابایته‌‪.‬‬ ‫م��ۆب��ای��ل��ی ‪)Star II‬و ‬ ‫(‪ )S5230W Star WiFi‬‬ ‫خست‌ه ب��ازاڕه‌و‌ه ك‌ه هه‌ڵگری (‪ )Star‬به‌مۆبایلێكی هۆشمه‌ند‬ ‫(‪ )Smart Phone‬ئه‌ژمار‬ ‫وای فای بوو‪.‬‬ ‫ناكرێن‪ ،‬به‌ڵكو ب �ه‌(‪Feature‬‬ ‫ده‌توانیت جیاوازی نێوان‬ ‫ئه‌م سێ مۆبایل‌ه له‌خشته‌یه‌كدا ‪ )Phone‬ده‌ن���اس���رێ���ن‪.‬‬ ‫ببینیت به‌سه‌ردانكردنت بۆ ب��ه‌وات��ای��ی��ه‌ك��ی دی��ك��‌ه ئ �ه‌و‬ ‫سایتی سه‌ره‌كی سامسۆنگ‪ .‬به‌رنامه‌نه‌ی ك‌ه داده‌به‌زێنرێت‬ ‫ب�������ڕوان�������‌ه وێ����ن����ه‌ی ل��ه‌س��ه‌ر(‪)Feature Phone‬‬ ‫دی��اری��ك��راوی��ی �ه‌ك��ی��ان هه‌ی‌ه‬ ‫مۆبایلی(‪:)S5260 Star II‬‬ ‫ل������������ه‌ڕووی چ�����االك�����ی‌و‬ ‫كاركردنه‌و‌ه له‌چاو (‪Smart‬‬ ‫‪.)Phone‬‬ ‫ه���ه‌ڵ���گ���ری چ��ه‌ن��دی��ن‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی دی��ك �ه‌ن وه‌ك‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی (فه‌یسبووك )‬ ‫و (ت��وێ��ت �ه‌ر) به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫(‪ )default‬داب�ه‌زێ��ن��راون ك‌ه‬ ‫ده‌ت��وان��رێ��ت به‌كاربهێنرێت‬ ‫یاهومیسنجرو گۆگڵ‌و چاتی‬ ‫فه‌یسبووكیش ده‌توانرێت‬ ‫له‌ڕێگه‌ی (‪)multi-IM 2.0‬‬ ‫جێبه‌جێبكرێن‪.‬‬ ‫م��ۆب��ای��ل��ی (‪Star‬‬ ‫‪)II‬س�����ه‌ره‌ت�����ا ل���ه‌واڵت���ی‬ ‫ئ���ه‌ڵ���م���ان���ی���او‌ه خ��رای��‌ه‬ ‫ب����ازاڕه‌و‌ه ب �ه‌ه �ه‌ردوو‬ ‫ره‌ن�����گ�����ی ر‌هش‌و‬ ‫سپییه‌وه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌رچ������اوه‌ی‬ ‫هه‌واڵ‪)mobile.ir( :‬‬


‫جیۆگرافی‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪31‬‬

‫‪Nationalgeographic‬‬

‫دانیشتووانی هه‌ساره‌كه‌مان ده‌بێت به‌حه‌وت ملیارد‬

‫هندستان‪ :‬شه‌قامێكی قه‌ر‌ه باڵغ به‌ده‌ستگێڕو پیاده‌و تاكسی له‌شاری كه‌لكه‌ته‌‪ ،‬ئه‌م شار‌ه له‌ئێستادا جگ ‌ه له‌و‬ ‫خه‌ڵكه‌ی رۆژان ‌ه له‌شارو شارۆچكه‌كانی ده‌وروبه‌ره‌و‌ه رووی تێده‌كه‌ن‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتووانه‌كه‌ی زیاد ل ‌ه (‪)١٦‬‬ ‫ملیۆن كه‌سه‌‪ ،‬له‌ساڵی (‪ )١٩٧٥‬ژماره‌ی ئه‌و شارانه‌ی ك ‌ه دانیشتووانیان زیاد ل ‌ه (‪ )١٠‬ملیۆن كه‌س بوو ته‌نیا (‪)٣‬‬ ‫شار بوون‪ ،‬به‌اڵم ئێستا (‪ )٢١‬شاری گه‌ور‌ه له‌جیهاندا بوونی هه‌ی ‌ه ك ‌ه زۆربه‌یان له‌واڵتانی جیهانی سێهه‌مدان‪.‬‬

‫ئینگلته‌را‪ :‬شاری له‌ندن له‌شه‌ودا به‌و شێوه‌ی ‌ه ده‌دره‌وشێته‌وه‌‪ .‬له‌نده‌ن له‌سه‌رده‌می شۆڕشی پیشه‌سازیدا‬ ‫بوو به‌یه‌كێك له‌گه‌وره‌ترین شاره‌كان‪ ،‬ك ‌ه یه‌كێك له‌زۆرترین رێژه‌ی زیادبوونی دانیشتووانی بۆ خۆی‬ ‫تۆماركردووه‌‪ .‬واڵته‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان زۆربه‌ی كات زیاتر له‌واڵته‌ هه‌ژاره‌كان كه‌ڵك له‌سه‌رچاوه‌كانی وز‌ه‬ ‫وه‌رده‌گرن كه‌ ئه‌مه‌ خۆی زیاتر له‌زیادبوونی دانیشتووان كاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ر هه‌ساره‌كه‌مان داده‌نێت‪.‬‬

‫ئیسپانیا‪ :‬ره‌وه‌ندی كۆچه‌ری خۆرهه‌اڵتی له‌خۆرئاوا وه‌كو ئه‌و هندیانه‌ی ك ‌ه له‌فیستیڤاڵێكی سیكه‌كاندا‬ ‫له‌به‌رشه‌لۆنه‌دا ده‌بینرێن له‌وه‌ستانی رێژه‌ی زیادبوونی دانیشتووان له‌ئه‌وروپا سوودمه‌ندن‪ ،‬له‌هه‌موو‬ ‫جیهاندا بڕیاری خاتوون ‌ه گه‌نجه‌كان ‌ه ك ‌ه دیاریده‌كات كه‌ دانیشتووانی جیهان هاوسه‌نگی راده‌گرێت‪ ،‬یان‬ ‫نا‪ ،‬توێژینه‌وه‌كان نیشان ده‌ده‌ن ك ‌ه ئه‌و ژنانه‌ی ئاستی خوێندنیان به‌رز‌ه زۆر حه‌زیان له‌منداڵبوون نییه‌‪.‬‬

‫روسیا ‪:‬په‌رستارێك ل ‌ه (ناوه‌ندی پالنی بنه‌ماڵه‌و دروستكردنی منداڵ ) له‌مۆسكۆ به‌نیشاندانی منداڵێك‬ ‫له‌په‌نجه‌ره‌كه‌و‌ه ده‌یه‌وێت ئه‌ندامانی بنه‌ماڵه‌كه‌ی له‌ده‌ره‌و‌ه دڵخۆشبكات‪ ،‬هه‌روه‌ها حكومه‌ت پشتگیری منداڵ‬ ‫بوون ده‌كات‪ .‬راده‌ی دانیشتووانی روسیا ل ‌ه (‪ )١٤٨‬ملیۆنی ساڵی (‪)١٩٩٠‬ه‌كاندا‪ ،‬دابه‌زیوو‌ه بۆ (‪)١٤٢‬‬ ‫ملیۆن‪.‬‬

‫ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪ :‬مه‌تۆلك ‌ه تازه‌بووه‌كان بۆ وێنه‌گرتن له‌نه‌خۆشخانه‌ی پالمێری ئۆرناڵدۆ‬ ‫ریزكراون‪ ،‬رێژه‌ی زیادبوونی دانیشتووان له‌ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا له‌چاو واڵتانی پیشه‌سازی تر‬ ‫رێژه‌یه‌كی زۆر به‌رز‌ه ك ‌ه به‌شێكی گرنگی ئافره‌تانی دووگیان گه‌نجن‪ ،‬هه‌روه‌ها كۆچكردنێكی به‌رده‌وام بۆ ئه‌و‬ ‫واڵت ‌ه بوونی هه‌یه‌‪ .‬پێشبینیده‌كرێت ژماره‌ی دانیشووانی ئه‌و واڵت ‌ه تاوه‌كو ساڵی (‪ )٢٠٥٠‬ببێت ب ‌ه (‪ )٤٠٠‬ملیۆن‪.‬‬

‫كینیا‪ :‬له‌گه‌ڕه‌كێكی هه‌ژارنشینی شاری نایرۆبی ژنێك ك ‌ه ناوی ماری وانزایه‌و دایكێكی ته‌نیایه‌و داهاته‌كه‌ی‬ ‫له‌ڕۆژێكدا ته‌نیا (‪ )٣‬دۆالره‌‪ ،‬شۆربا بۆ د‌ه كه‌س دروستده‌كات‪ ،‬ك ‌ه هه‌ندێكیان منداڵی خۆین‌و هه‌ندێكی‬ ‫تریان هه‌تیوون‪ .‬رێژه‌ی زیادبوونی دانیشتووان له‌واڵتانی باشووری بیابانی ئه‌فریقا زۆر رێژه‌یه‌كی به‌رزه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئێستا ئه‌و بڕ‌ه دابه‌زیوو‌ه بۆ (‪ )٤.٦‬ك ‌ه رێژه‌ی زیادبوونی دانیشتووان له‌جیهاندا تێكڕاكه‌ی (‪)٢.٥‬ه‌‪.‬‬


‫‪32‬‬

‫زینده‌وه‌رزانی‬

‫قۆزاخه‌ی كرمی (‪)acoel‬‬ ‫ناكۆكی ده‌خاته‌ نێوان زانایانی‬ ‫ه‬ ‫بایلۆژییه‌و ‌‬

‫و‪ :‬دانه‌ر عه‌بدولڕحمان محه‌مه‌د‬

‫زینده‌وه‌رزانی‬

‫ئه‌م جۆره‌ كرمانه‌ كه‌ به‌‬ ‫(‪)acoels‬ه‌ك���ان ناسراون‪،‬‬ ‫ل���ه‌ژێ���ر م��ای��ك��رۆس��ك��ۆب��دا‬ ‫زۆرجار وه‌ك پڕژه‌ بۆیه‌ی‬ ‫ئ���اس���ای���ی ده‌رده‌ك��������ه‌ون‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ �ه‌م ج��ۆره‌ كرمانه‌‬ ‫ق���ۆن���اغ���ێ���ك���ی گ���رن���گ‬ ‫نیشانده‌ده‌ن له‌په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫زی��ن��ده‌وه‌ران��دا‪ ،‬كه‌ بریتییه‌‬ ‫له‌قۆناغێكی گواستنه‌وه‌یی‬ ‫(‪ )560‬م���ل���ی���ۆن س���اڵ‬ ‫پێش ئێستا‪ ،‬له‌خانه‌یه‌كی‬ ‫زیندووی شێوه‌ گواڵڵه‌وه‌‬ ‫ب��ۆ گ��ی��ان��ل �ه‌ب �ه‌ران��ی ئ��اڵ��ۆز‬ ‫ك �ه‌ ئ �ه‌م��ڕۆ ل �ه‌س �ه‌ر زه‌وی‬ ‫ده‌ژین‪.‬‬ ‫نزیكه‌ی (‪ )370‬جۆر‬ ‫له‌كرمی (‪ )acoel‬هه‌یه‌و‬ ‫ئه‌م ناوه‌ش به‌هۆی نه‌بوونی‬ ‫بۆشایی له‌شی كرمه‌كه‌وه‌‬ ‫لێینراوه‌‪ ،‬ك�ه‌ بۆشاییه‌كی‬ ‫پڕ له‌شله‌یه‌و ئه‌ندامه‌كانی‬ ‫ن���������اوه‌وه‌ راده‌گ�����رێ�����ت‬ ‫له‌گیانداره‌ ئاڵۆزه‌كاندا‪.‬‬ ‫وه‌ك (‪)cnidarians‬‬ ‫ه‌ك��������ان‪ ،‬ك����ه‌ ك���ۆم���ه‌ڵ���ه‌‬ ‫زی�������ن�������ده‌وه‌رێ�������ك�������ی‬ ‫پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دووی كۆنترن‪،‬‬ ‫وه‌ك م��اس��ی ن�ه‌رم�ه‌ل��ی��ق�ه‌‬ ‫(‪)jellyfish‬و گ��واڵڵ �ه‌ی‬ ‫ده‌ریا (‪،)sea anemones‬‬ ‫ئه‌م كرمانه‌ ته‌نیا یه‌ك كونیان‬ ‫هه‌یه‌ بۆ خواردن‌و پاشه‌ڕۆ‬ ‫ف��ڕێ��دان‪ ،‬ب �ه‌اڵم جیاواز له‌‬ ‫(‪)cnidarians‬ه‌ ساده‌كان‪،‬‬ ‫كه‌ ته‌نیا یه‌ك چینی ناوه‌وه‌و‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی�����ان ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬كرمی‬ ‫(‪ )acoel‬چینی سێیه‌میشی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ پێیده‌وترێت چینی‬ ‫شانه‌یی ناوه‌ڕاست‪.‬‬ ‫ئ�ه‌م رێكخستنه‌ش كه‌‬ ‫له‌پێكهاته‌ی دووپ��ش �ك‌و‬ ‫سه‌گی ئ��اوی��دا ده‌بینرێت‪،‬‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ ده‌گ���ه‌ی���ه‌ن���ێ���ت كه‌‬ ‫كرمی (‪ )acoel‬خاوه‌نی‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی ناوه‌ندییه‌‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م گ��ری��م��ان��ه‌ی��ه‌ش‬ ‫پ��ش��ت��گ��ی��ری��ی �ه‌ك��ی زۆری‬ ‫به‌ده‌ستهێنا ل�ه‌م سااڵنه‌ی‬ ‫دوایدا‪ ،‬به‌اڵم له‌ڕاپۆرتێكدا‬ ‫ك �ه‌ له‌سایتی (‪)nature‬‬ ‫دا ب�ڵ�اوك���راوه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬بوو‬

‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ زاناكان‬ ‫دووب���اره‌ بیر له‌مه‌سه‌له‌ی‬ ‫پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن ب��ك �ه‌ن �ه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ كه‌ تیمێكی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی له‌لێكۆڵه‌ره‌كان‬ ‫ئه‌نجامیانداو تیێدا دات��او‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ته‌كنیكی‬ ‫نوێیان به‌كارهێنا‪ ،‬كرمی‬ ‫(‪)acoel‬ی�����ان جێگۆڕكێ‬ ‫پ����ێ����ك����رد ل����ه‌دره‌خ����ت����ی‬ ‫پۆلێنكردنی گیانه‌وه‌رانداو‬ ‫له‌شوێنێكی نزیك له‌الی‬ ‫ب��ڕب��ڕداره‌ك��ان��دا جێگیریان‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫ئ���������ه‌م دووب�������������اره‌‬ ‫رێكخستنه‌وه‌یه‌ی پۆلێنی‬ ‫دره‌خ���ت���ی پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی‬ ‫گ��ی��ان��داران‪ ،‬ب��وو به‌هۆی‬ ‫س���ه‌ره���ه‌ڵ���دان���ی ده‌ن��گ��ی‬ ‫ناڕه‌زایه‌تی زینده‌وه‌رناسانی‬ ‫ب���واری پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن‪ ،‬كه‌‬ ‫زه‌نگی مه‌ترسی له‌ده‌ستدانی‬ ‫نموونه‌ گرنگه‌كانی ئه‌و‬ ‫قۆناغه‌ ناوه‌ندییه‌ گرنگه‌ی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی گیاندارانیان‬ ‫لێدا‪.‬‬ ‫ه����������ه‌ن����������دێ����������ك‬ ‫ل �ه‌ل��ێ��ك��ۆڵ �ه‌ره‌ك��ان‪ ،‬گله‌یی‬ ‫ئ �ه‌وه‌ ده‌ك��ه‌ن كه‌ به‌ڵگه‌كه‌‬ ‫ت������ه‌واو ب��ه‌ه��ێ��زن��ی��ی��ه‌ ب��ۆ‬ ‫گ �ه‌ره‌ن��ت��ی��دان ب���ه‌دووب���اره‌‬ ‫رێكخستنه‌وه‌ی دره‌خ��ت��ی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنێكی ئاوا سه‌خت‬ ‫رایانگه‌یاند‪ ،‬كه‌ راپۆرته‌كه‌‬ ‫دات��ا گرنگه‌كانی پشتگوێ‬ ‫خستووه‌‪ .‬هه‌رچۆنێك بێت‬ ‫به‌هێزی ئ �ه‌م گفتوگۆیه‌ی‬ ‫ن���ێ���وان ل���ێ���ك���ۆڵ���ه‌وه‌ران‌و‬ ‫زینده‌وه‌رناسان ته‌نیا گرنگی‬ ‫ئ �ه‌م كرمانه‌ پیشانده‌دات‬ ‫له‌بایلۆژیای په‌ره‌سه‌ندندا‪.‬‬ ‫ماكس تێلفۆرد‪ ،‬زانای‬ ‫زی��ن��ده‌وه‌رن��اس له‌زانكۆی‬ ‫ل�����ه‌ن�����ده‌ن‪ ،‬دواه���ه‌م���ی���ن‬ ‫نووسه‌ری ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت "م��ن به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫دی��ب��ل��ۆم��ات��ی ده‌ڵ���ێ���م ئ �ه‌م‬ ‫پڕكێشه‌ترین‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌‬ ‫توێژینه‌وه‌ی سیاسیانه‌یه‌ كه‌‬ ‫له‌ژیانمدا نووسیبێتم"‪.‬‬ ‫گ��ف��ت��وگ��ۆك �ه‌ ج�ه‌خ��ت‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ چ‬

‫شوێنێك له‌دره‌ختی خێزانی‬ ‫(‪)bilaterians‬ه‌ك��ان��دا‪ ،‬كه‌‬ ‫ج���ۆره‌ گ��ی��ان��دارێ��ك��ی سێ‬ ‫چینین‪ ،‬بۆ كرمی (‪)acoel‬‬ ‫گونجاوه‌ زینده‌وه‌رناسان‬ ‫ئه‌م گیاندارانه‌ دابه‌شده‌كه‌ن‬ ‫به‌سه‌ر دوو گروپدا‪ :‬گروپی‬ ‫گه‌وره‌كان‪ ،‬كه‌ پێیانده‌وترێت‬ ‫(‪)protostomes‬ه‌ك�������ان‌و‬ ‫بریتین ل�ه‌ب��ێ بڕبڕه‌كانی‬ ‫وه‌ك كرمی زه‌وی‪ ،‬سكوید‬ ‫لولپێچ‌و مێروو‪.‬‬ ‫گروپی بچووكه‌كانیش‬ ‫كه‌ به‌ (‪)deuterostomes‬‬ ‫ه‌كان ناسراون‪ ،‬پێكهاتوون‬ ‫له‌بڕبڕه‌داره‌كان‌و بێبڕبڕه‌كان‬ ‫وه‌ك ژی��ش��ك��ی ده‌ری�����او‬ ‫ماسی‌و مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئاژه‌ڵناسان به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی شوێنی (‪)acoel‬‬ ‫ی���ان ل���ه‌س���ه‌ر ن��زی��ك��ت��ری��ن‬ ‫لقی (‪)bilaterians‬ه‌ك����ان‪،‬‬ ‫ل �ه‌پ��ێ��ش ج��ی��اب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫(‪)protostomes‬ه‌ك�������ان‌و‬ ‫(‪)deuterostomes‬ه‌ك����ان‬ ‫ج��ێ��گ��ی��رك��ردووه‌‪ ،‬ئه‌میش‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌رئ �ه‌وه‌ی ئ �ه‌م كرمانه‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كی‬ ‫چ �ه‌ن��د‬ ‫گ��رن��گ��ی وه‌ك ده‌رچ����ه‌ی‬ ‫ده‌م‌و ك���ۆم‌و كۆئه‌ندانی‬ ‫ده‌ماری ناوه‌ندی‌و پااڵوتنی‬ ‫پاشه‌ڕۆیان نییه‌‪.‬‬ ‫س��������ه‌ره‌ڕای ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫شوێنی ك��رم��ی (‪)acoel‬‬ ‫ل�ه‌پ�ه‌ره‌س�ه‌ن��دن��دا ب��ۆ چه‌ند‬ ‫ده‌یه‌یه‌ك تۆزێك جواڵبوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌شیكارێكی (‪)DNA‬‬ ‫دا كه‌ له‌ساڵی (‪،)1999‬‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��دراب��وو شوێنی‬ ‫(‪)acoel‬یان گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ‬ ‫شوێنی پێشووی خۆی‪.‬‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ره‌گ�����ه‌زی ل��ه‌س��ه‌ر (‪)94‬‬ ‫خ��ان �ه‌ی زی��ن��دوو له‌ساڵی‬ ‫(‪)2009‬دا‪ ،‬ئه‌و ئه‌نجامه‌ی‬ ‫به‌رجه‌سته‌ كرد‪ ،‬كه‌ كرمی‬ ‫(‪ )acoel‬خ���اوه‌ن���ی ئ�ه‌و‬ ‫سیفه‌تانه‌یه‌ كه‌ له‌سه‌ره‌تای‬ ‫(‪)bilaterians‬ه‌ك������ان������دا‬ ‫جێگیربكرێت‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ی‬ ‫ك��ه‌ ل���ه‌الی���ه‌ن ئ �ه‌ن��دری��اس‬

‫‪33‬‬

‫سه‌رپه‌رشتی‬ ‫هێجنۆڵه‌وه‌‬ ‫كراوه‌‪ ،‬كه‌ زینده‌وه‌رناسێكی‬ ‫ب�������واری پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن���ه‌‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ن��ت�ه‌ری نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫س����ارس ب���ۆ ب��ای��ل��ۆژی��ای‬ ‫گ���ه‌ردی���ل���ه‌ی���ی ده‌ری���ای���ی‬ ‫له‌نه‌رویج‪ ،‬ئه‌وه‌ی سه‌لماند‬ ‫ك���ه‌ ك���رم���ی (‪)acoel‬و‬ ‫كرمه‌كانی س �ه‌ر به‌هه‌مان‬ ‫خ�����ێ�����زان‪ ،‬ش��وێ��ن��ێ��ك��ی‬ ‫ن��اوه‌ن��دی��ان داگ��ی��رك��ردووه‌‬ ‫ل�ه‌ن��ێ��وان (‪)cnidarians‬‬ ‫ه‌ك���ان‌و (‪)bilaterians‬ه‌‬ ‫ئاڵۆزه‌كاندا‪.‬‬ ‫ك���ل���اوس ن��ێ��ڵ��س��ن‪،‬‬ ‫زی����ن����ده‌وه‌رن����اس����ێ����ك����ی‬ ‫پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن���ه‌ ل �ه‌ب �ه‌ش��ی‬

‫ئه‌م جۆر‌ه كرمان ‌ه‬ ‫قۆناغێكی گرنگ‬ ‫نیشانده‌ده‌ن له‌په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫زینده‌وه‌راندا‪ ،‬ك ‌ه بریتییه‌‬ ‫له‌قۆناغێكی گواستنه‌وه‌یی‬ ‫(‪ )560‬ملیۆن ساڵ پێش‬ ‫ئێستا‪ ،‬له‌خانه‌یه‌كی‬ ‫زیندووی شێو‌ه گواڵڵه‌و‌ه بۆ‬ ‫گیانله‌به‌رانی ئاڵۆز‬ ‫م�����ێ�����ژووی س���روش���ت���ی‬ ‫مۆزه‌خانه‌ی دانیمارك كه‌‬ ‫نزیكه‌ (‪ )40‬ساڵه‌ خه‌ریكی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر كرمی‬ ‫(‪ ،)acoel‬ده‌ڵ��ێ��ت "م��ن‬ ‫له‌ناكاو ئه‌م هه‌سته‌م له‌ال‬ ‫دروس��ت��ب��وو‪ ،‬ك��ه‌ ه�ه‌م��وو‬ ‫شتێك له‌كۆتایدا شوێنێك‬ ‫له‌سه‌ر دره‌ختی په‌ره‌سه‌ندن‬ ‫بۆ خۆی دیاریده‌كات"‪.‬‬ ‫شێواندنی رێكخستنی‬ ‫دره‌ختی په‌ره‌سه‌ندن‬ ‫ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن��ه‌وه‌ك��ه‌ كه‌‬ ‫ل�����ه‌الی�����ه‌ن ت���ێ���ڵ���ف���ۆردو‬ ‫هاوكاره‌كانی سه‌رپه‌رشی‬ ‫ك��را‪ ،‬دووب��اره‌ رێكخستنی‬ ‫دره‌خ���ت���ی پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی‬ ‫گ���ۆڕی‪ ،‬ك��رم��ی (‪)acoel‬‬ ‫ی�����ان ل����ه‌ن����او ل��ق��ه‌ك��ان��ی‬

‫( ‪)d e u t e r o s t o m e s‬‬ ‫ه‌ك��ان��دا دان���ا‪ ،‬شانبه‌شانی‬ ‫(‪)echinoderms‬ه‌كان‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌مانیش ژیشكی ده‌ریاو‬ ‫كرمی داربه‌ڕوو ده‌گرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ شیكارییه‌‬ ‫ره‌گه‌زییه‌كه‌ پێشنیاری ئه‌وه‌‬ ‫ده‌كات كه‌ كرمی (‪)acoel‬‬ ‫و كرمێكی ت��ری ده‌ریایی‬ ‫به‌ناوی (‪،)xenoturbella‬‬ ‫له‌باوانێكی زۆر ئاڵۆزتردا‬ ‫په‌ره‌یسه‌ندبێت‌و هه‌ندێك‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی له‌ده‌ستدابێت‬ ‫كه‌ له‌ (‪)deuterostomes‬‬ ‫ه‌كانی تردا به‌دی ده‌كرێن‪.‬‬ ‫دوات����ر ل��ێ��ك��ۆڵ�ه‌ره‌ك��ان‬ ‫چ����ه‌ن����د رێ���ب���ازێ���ك���ی���ان‬ ‫به‌كارهێناو لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫له‌سه‌ر سێ داتای سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ك����رد‪ ،‬ب��ۆ ئ����ه‌وه‌ی بگه‌ن‬ ‫یه‌كه‌مجار‬ ‫به‌ئه‌نجامێك‪،‬‬ ‫ده‌س��ت��ی��ان��ك��رد ب���ه‌دووب���اره‌‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی ئه‌و داتایانه‌ی‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كه‌ی‬ ‫ك �ه‌‬ ‫هێجنۆڵدا خ��راب��ووی �ه‌ڕوو‬ ‫له‌ساڵی (‪)2009‬دا‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌ به‌كارهێنانی (‪ )66‬جۆر‬ ‫له‌گیانداران له‌جیاتی (‪)94‬‬ ‫جۆر‪.‬‬ ‫ه����ێ����رڤ����ێ ف��ی��ل��ی��پ‪،‬‬ ‫ش��������������اره‌زای ب�������واری‬ ‫زی����ن����ده‌وه‌ران ل �ه‌زان��ك��ۆی‬ ‫مۆنتریاڵ له‌شاری كیوبیك‬ ‫له‌كه‌نه‌داو یه‌كه‌م نووسه‌ری‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی (‪)nature‬ه‌‪،‬‬ ‫رایگه‌یاند‪ ،‬كه‌ تیمه‌كه‌ ئه‌و‬ ‫ج��ۆره‌ گیانله‌به‌رانه‌ی كه‌‬ ‫داتای جینی ته‌واویان نییه‌‪،‬‬ ‫یاخود زۆر به‌خێرا په‌ره‌یان‬ ‫س��ه‌ن��دووه‌‪ ،‬الب����ردووه‌ كه‌‬ ‫ئه‌میش مانای ئه‌وه‌ ده‌دات‬ ‫كه‌ هه‌ندێك له‌جینه‌كانیان‬ ‫چه‌ند گۆڕانێكیان به‌سه‌ردا‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬كاتێك كه‌ به‌راود‬ ‫ده‌ك���رێ���ت ب �ه‌ج��ی��ن��ی ئ �ه‌و‬ ‫گ��روپ �ه‌ گ��ی��ان��داران �ه‌ی كه‌‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌م��ان��ك��ات��دا س��ه‌ری��ان‬ ‫ه������ه‌ڵ������داوه‌‪ ،‬ب���ه‌رن���ام���ه‌‬ ‫تایبه‌ت‬ ‫كۆمپیته‌رییه‌كانی‬ ‫به‌په‌ره‌سه‌ندن‪ ،‬كێشه‌یه‌كی‬ ‫ب��اوی��ان هه‌یه‌ ل�ه‌گ�ه‌ڵ ئه‌م‬ ‫ج�����ۆره‌ گ���ی���ان���داران���ه‌داو‬


‫زینده‌وه‌رزانی‬

‫‪34‬‬

‫ده‌یه‌وێت هه‌موویان بكات‬ ‫ب��ه‌گ��روپ��ێ��ك‪ ،‬س�����ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ئ���ه‌م گ��ی��ان��داران �ه‌‬ ‫په‌یوه‌ندیان به‌یه‌كه‌وه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫زان�������������ا ف����ل����ی����پ‌و‬ ‫هاوكاره‌كانی‪ ،‬نه‌خشه‌یه‌كی‬ ‫بیركاری پێشكه‌وتووتریان‬ ‫به‌كارهێنا بۆ شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ریزی گیانداران له‌دره‌ختی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندندا‪ ،‬كه‌ یارمه‌تی‬ ‫ك�ه‌م��ك��ردن�ه‌وه‌ی كێشه‌كان‬ ‫ده‌دات‪.‬‬ ‫فلیپ پ��ێ��ی��وای�ه‌‪ ،‬به‌بێ‬ ‫ئه‌م نه‌خشه‌یه‌و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ج��ۆری گ��ی��ان��داری ده‌ری��ا‪،‬‬ ‫(‪)acoels‬ه‌ك�����ان ده‌ت��وان��ن‬ ‫ب��ك��ه‌وت��ه‌ ئ��اس��ت��ی ن��زم��ی‬

‫دره‌خ���ت���ی پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی‬ ‫گیانله‌به‌ران‪.‬‬ ‫ل��ه‌دوای شیكاركردنی‬ ‫ش���ری���ت���ه‌ك���ان ل���ه‌ن���اوك���ی‬ ‫گ���روپ���ه‌ك���ه‌‬ ‫(‪،)DNA‬‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫دره‌ختێكی‬ ‫جیاوازی دروستكرد‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای جینه‌كان له‌وزه‌ماڵه‌‬ ‫( ‪)m i t o c h o n d r i a‬‬ ‫دا‪ ،‬هه‌روه‌ها لێكۆلینه‌وه‌یان‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ورده‌ن��اوك �ه‌ت��رش��ی‬ ‫(‪ )microRNA‬ك��رد‪،‬‬ ‫ك �ه‌ ئ�ه‌رك��ی��ان رێكخستنی‬ ‫ده‌رك���ه‌وت���ن���ی ج��ی��ن�ه‌ك��ان�ه‌‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ك���ۆد (ه��ێ��م��ا) بۆ‬ ‫پ��رۆت��ی��ن��ه‌ك��ان دان��ان��ێ��ت‪،‬‬ ‫به‌بۆچوونی نووسه‌رێكی‬

‫تری لێكۆڵینه‌وه‌كه‌‪ ،‬به‌ناوی‬ ‫ك��ی��ڤ��ن پ��ی��ت��ه‌رس��ۆن��ه‌وه‌و‬ ‫زان�����ای ب�����واری زان��س��ت��ی‬ ‫به‌به‌ردبووه‌كان له‌كۆلیژی‬ ‫دارت���م���اوس ل �ه‌ه��ان��ۆڤ �ه‌ر‪،‬‬ ‫(‪)microRNAs‬ه‌ك�����������ان‪،‬‬ ‫ب �ه‌ت��ای��ب �ه‌ت��ی س��ودب�ه‌خ��ش��ن‬ ‫بۆلێكۆڵینه‌وه‌كردن له‌سه‌ر‬ ‫پ �ه‌ی��وه‌ن��دی��ی �ه‌ ق��ووڵ �ه‌ك��ان��ی‬ ‫پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن‪ .‬ت��ی��م�ه‌ك�ه‌‬ ‫ب�����ۆی ده‌رك����������ه‌وت ك �ه‌‬ ‫(‪)acoels‬ه‌ك���ان پێكهاته‌ی‬ ‫(‪)microRNA‬ی�����������������ان‬ ‫ت��ێ��دای �ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ت��ای��ب �ه‌ت��ن به‌‬ ‫(‪)deuterostomes‬ه‌ك���ان‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش پێشنیاری هه‌بوونی‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی���ی���ان ده‌ك����ات‬

‫زینده‌وه‌رزانی‬

‫پێكه‌وه‌‪.‬‬ ‫ن�������������ووس�������������ه‌ری‬ ‫لێكۆلینه‌وه‌كان دانیان به‌و‬ ‫راستییه‌دا ن��اوه‌‪ ،‬كه‌ هیچ‬ ‫داتایه‌ك ناتوانێت مه‌سه‌له‌ی‬ ‫دان��ان��ی (‪)acoels‬ه‌ك������ان‬ ‫ل��ه‌ن��او(‪)deuterostomes‬‬ ‫ه‌ك����ان ی �ه‌ك�لای��ب��ك��ات �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم تیلفۆرد ده‌ڵێت "ئه‌و‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ی كه‌ راستییه‌كه‌‬ ‫پ��ی��ش��ان��ده‌دات ب �ه‌ه �ه‌م��ان‬ ‫ئاراسته‌‪ ،‬واملێده‌كات كه‌‬ ‫بڕوا بهێنم‪ ،‬ئه‌مه‌ راسته‌"‪.‬‬ ‫ئ�ه‌گ�ه‌ر شوێنی كرمی‬ ‫(‪ )acoel‬بگونجێت له‌ناو‬ ‫(‪)deuterostomes‬ه‌كاندا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وا ده‌ب��ێ��ت ئ �ه‌م كرمانه‌‬

‫ل���ه‌و ب���اوان���ه‌وه‌ پ��ه‌ره‌ی��ان‬ ‫سه‌ندبێت كه‌ كۆئه‌ندامی‬ ‫ده‌م���������اری ن�����اوه‌ن�����دی‌و‬ ‫بۆشایی ل�ه‌ش‌و ریخۆڵه‌ی‬ ‫ت��ێ��پ�ه‌ڕی��وو ب �ه‌ن��او له‌شیدا‬ ‫ك�ه‌ ده‌م‌و ك��ۆم به‌یه‌كه‌وه‌‬ ‫ده‌به‌ستێته‌وه‌ هه‌بێت‪ ،‬كه‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كه‌‬ ‫ئه‌میش‬ ‫ل �ه‌ (‪)deuterostomes‬‬ ‫ه‌ك���ان���دا ب��ه‌دی��ده‌ك��رێ��ت‪،‬‬ ‫ه��ه‌رب��ۆی��ه‌ ل��ێ��ك��ۆڵ �ه‌ره‌ك��ان‬ ‫پێویستیان به‌ڕوونكردنه‌وه‌ی‬ ‫چۆنێتی له‌ده‌ستدانی ئه‌م‬ ‫هه‌یه‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییانه‌یان‬ ‫له‌الیه‌ن (‪)acoels‬ه‌ك���ان‌و‬ ‫(‪)xenoturbella‬ه‌ك��ان��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ل��ێ��ك��ۆڵ�ه‌ره‌ك��ان‬ ‫ده‌بێت ده‌ستبكه‌ن به‌گه‌ڕان‬ ‫ب����ه‌دوای ب��اوان��ێ��ك��ی ت��ری‬ ‫زۆر ك��ۆن ك �ه‌ هه‌نگاوی‬ ‫پ����ه‌ره‌س����ه‌ن����دن����ی ن���ێ���وان‬ ‫گیانله‌به‌رانی شێوه‌ لیقه‌‬ ‫م��اس �ی‌و (‪)bilaterians‬‬ ‫ه‌كان نیشانده‌دات‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌لێكۆڵه‌ره‌كان‬ ‫ئ���ام���اده‌ن���ی���ن واز ل���ه‌و‬ ‫ب���ی���روب���ۆچ���وون���ه‌ ك��ۆن��ه‌‬ ‫بێنن س��ه‌ب��اره‌ت به‌پرسی‬ ‫ج��ێ��گ��ی��رك��ردن��ی ك��رم��ی‬ ‫(‪ )acoel‬له‌سه‌ر دره‌ختی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندن‪ ،‬بۆیه‌ هێنجۆڵ‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت "م����ن دڵ��ت �ه‌ن��گ��م‬ ‫به‌رانبه‌ر به‌لێكۆڵینه‌وه‌كه‌یان‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ت���ووڕه‌ نیم كاتێك‬ ‫ت�������ووڕه‌ ده‌ب������م ئ���ه‌گ���ه‌ر‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ك �ه‌ی��ان زۆر‬ ‫ب��اش ده‌رب��چ��ێ��ت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌مانای ئه‌وه‌ بێت كه‌ ئێمه‌‬ ‫گ��ی��ان��دارێ��ك��ی ن��وێ��ن�ه‌رم��ان‬ ‫له‌ده‌ستداوه‌ بۆ دروستكردنی‬ ‫پردێكی گرنگی گواستنه‌وه‌‬ ‫له‌دره‌ختی ژیاندا"‪.‬‬ ‫هێنجۆڵ‌و هاوكاره‌كانی‬ ‫ب���ه‌گ���وم���ان���ن‪ ،‬س���ه‌ب���اره‌ت‬ ‫به‌پشتبه‌ستن به‌و دره‌خته‌ی‬ ‫ك �ه‌ ت��ی��ل��ف��ۆردو تیمه‌كه‌ی‬ ‫دایانمه‌زراند له‌جینه‌كانی‬ ‫ن����اوك����دا‪ ،‬ك���ه‌ ب �ه‌ڵ��گ �ه‌ی‬ ‫سه‌ره‌كی بوو به‌ده‌ستیانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ره‌خنه‌گران پێیانوایه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫لقه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی دره‌ختی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندن وه‌ك پێویست‬

‫ورد نییه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫ده‌بوو ببوایه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ل �ه‌ب �ه‌ر ئه‌مه‌یشه‌‪،‬‬ ‫زان��ای ب��واری په‌ره‌سه‌ندن‪،‬‬ ‫ب��ری��ان ئ��ۆم��ێ��را ل�ه‌زان��ك��ۆی‬ ‫تێنیسی له‌نۆكسڤیل‪ ،‬دره‌ختی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنه‌كه‌ به‌دره‌ختێكی‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��ارك�ه‌ر ن���او ده‌ب���ات‬ ‫نه‌وه‌ك یه‌كالییكه‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها لێكۆڵینه‌وه‌ك‌ه‬ ‫ك���ه‌وت���ه‌ ب����ه‌ر ڕه‌خ���ن���ه‌ی‬ ‫ت���ون���د‪ ،‬ئ������ه‌وه‌ش ل��ه‌ب��ه‌ر‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ه �ه‌ن��دێ��ك دات���ای‬ ‫پ��ش��ت��گ��وێ��خ��س��ت��ب��وو‪ ،‬ك�‌ه‬ ‫هه‌ندێك زان��ا پێیانوابوو‪،‬‬ ‫لێكۆڵه‌ره‌كانی‬ ‫ئه‌نجامی‬ ‫الوازده‌ك�������������رد‪ ،‬پ��ێ��ش��ت��ر‬ ‫توێژه‌رێكی لێكۆڵینه‌وه‌ك‌ه‬ ‫ش���ی���ك���ردن���ه‌وه‌ی ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫ج��ۆرێ��ك��ی ك���رم‪ ،‬ن��اس��راو‬ ‫ب �ه‌ (‪)merea stichopi‬‬ ‫كردبوو‪ ،‬كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫به‌هێزی به‌كرمی (‪)acoel‬‬ ‫ه‌وه‌ ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم تێیدا‬ ‫( ‪ )m i c r o R N A‬ی‬ ‫( ‪)d e u t e r o s t o m e s‬‬ ‫ن�����ه‌دۆزی�����ی�����ه‌وه‌‪ ،‬ب����ه‌اڵم‬ ‫ت����وێ����ژه‌ره‌ك����ان ب���ه‌رگ���ری‬ ‫ل���ه‌ب���ڕی���اری خ���ۆی���ان ك��رد‬ ‫له‌دوورخستنه‌وه‌ی كرمی‬ ‫‪)merea‬‬ ‫(‪stichopi‬‬ ‫له‌شیكاری (‪)microRNA‬‬ ‫ه‌ك��ه‌دا‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌و‬ ‫ه���ۆك���اران���ه‌ی س���ه‌ب���اره‌ت‬ ‫به‌دڵه‌ڕاوكێی چۆنێتی ئه‌و‬ ‫داتایانه‌‪.‬‬ ‫ج����گ����ه‌ ل����������ه‌وه‌ش‪،‬‬ ‫ن��اگ��ون��ج��ێ��ت ب��ه‌ڕێ��گ��ای‬ ‫شیكاری (‪،)microRNA‬‬ ‫ك �ه‌ ته‌نیا ل��ه‌م دوای��ی��ان �ه‌دا‬ ‫په‌سه‌ندكرا بۆ توێژینه‌وه‌ی‬ ‫پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن‪ ،‬هێشتا ئه‌م‬ ‫راپ����ۆرت����ه‌ ده‌رك���ه‌وت���ن���ی‬ ‫میتۆده‌كه‌ له‌ئاستێكی به‌رز‬ ‫راده‌گرێت‪ ،‬وه‌ك ئامڕازێك‬ ‫ب����ۆ چ����اره‌س����ه‌رك����ردن����ی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫(‪)microRNAs‬ه‌ك������������ان‬ ‫ده‌ت���وان���ێ���ت ل�ه‌ن��اوب��چ��ێ��ت‬ ‫ل���ه‌م���اوه‌ی پ �ه‌ره‌س �ه‌ن��دن��دا‪،‬‬ ‫پ���ێ���ده‌چ���ێ���ت ب���ن���ه‌ڕه‌ت���ی‬ ‫( ‪)m i c r o R N A‬‬

‫ی‪ ،‬زی���������ن���������ده‌وه‌ری‬ ‫(‪ )deuterostome‬له‌كرمی‬ ‫(‪)acoel‬دا بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫باوانی هه‌موو گیانله‌به‌ر‌ه‬ ‫دوو چ��ی��ن��ه‌ك��ان‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫دوات�������ر ل����ه‌س����ه‌ر ه��ێ��ڵ��ی‬ ‫(‪ )protostome‬ونبوو‪.‬‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ ه��ه‌ب��وون��ی‬ ‫ناڕوونی زۆر‪ ،‬توێژره‌كان‬ ‫په‌رۆشن له‌چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫ك��ێ��ش �ه‌ك �ه‌‪ .‬دام������ه‌زراوه‌ی‬ ‫زان����س����ت����ی ن����ه‌ت����ه‌وه‌ی����ی‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬داوای پێشنیاری‬ ‫ده‌س���ت���ن���ی���ش���ان���ك���ردن���ی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ه‌ ق��ووڵ �ه‌ك��ان��ی‬ ‫ك���������ردووه‌ ل���ه‌م���ێ���ژووی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندندا‪ ،‬وه‌ك به‌شێك‬

‫له‌ده‌ستپێشخه‌رییه‌ك له‌ژێر‬ ‫ناونیشانی ك��ۆك��ردن �ه‌وه‌ی‬ ‫دره‌خ����ت����ی ژی�������ان‪ ،‬ت��ی��م‬ ‫كۆڵینس به‌ڕێوه‌به‌ری به‌شی‬ ‫پ��رۆگ��رام ل �ه‌دام �ه‌زراوه‌ك �ه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت "ئ��ێ��م �ه‌ ك��ارێ��ك��ی‬ ‫ب��اش��م��ان ك�����ردووه‌ ل �ه‌ن��او‬ ‫گرووپه‌كه‌دا‪ ،‬به‌اڵم كاتێكی‬ ‫زۆر سه‌ختبوو به‌المانه‌و‌ه‬ ‫بۆ بنیاتنانه‌وه‌ی قووڵترین‬ ‫لقه‌كانی دره‌خ��ت��ی ژی��ان"‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئاماژه‌یشی به‌و‌ه‬ ‫كرد‪ ،‬كه‌ كۆمه‌ڵێك رووداو‬ ‫له‌م دواییانه‌دا روویانداوه‌‪،‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كردن له‌سه‌ریان‬ ‫ئاسانتره‌ به‌ به‌راورد به‌وانه‌ی‬ ‫ك���ه‌ ت �ه‌م �ه‌ن��ێ��ك��ی زۆری����ان‬

‫‪35‬‬

‫به‌سه‌ردا تێپه‌ڕیووه‌‪.‬‬ ‫هاوینی پ��ار‪ ،‬له‌شاری‬ ‫ك��ری��س��ت��ن��ب��ێ��رگ ل �ه‌س��وی��د‪،‬‬ ‫ه������ه‌ردوو زان����ا ه��ی��ج��ۆڵ‬ ‫وت���ی���ل���ف���ۆرد ب����ه‌ش����داری‬ ‫ل�����ه‌وت�����ن�����ه‌وه‌ی وان������ه‌ی‬ ‫پ��ۆل��ێ��ك��ی��ان��ك��رد پ��ێ��ك �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫پ����اش����ان ده‌س���ت���ی���ان���ك���رد‬ ‫ب �ه‌گ��ف��ت��وگ��ۆك��ردن ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫جیاوازییه‌كان‌و پڕۆژه‌یه‌كی‬ ‫ه��اوب �ه‌ش��ی ب��ه‌رده‌وام��ی��ان‬ ‫دام����ه‌زران����د ب�ه‌م�ه‌ب�ه‌س��ت��ی‬ ‫یه‌كالییكردنه‌وه‌ی كێشه‌كان‪،‬‬ ‫وه‌ك ری��زك��ردن��ی زنجیر‌ه‬ ‫جینه‌كانی (‪)genomes‬‬ ‫(‪)acoel‬‬ ‫ك�����رم�����ی‬ ‫(‪)xenoturbella‬و‬ ‫و‬

‫(‪.)merea stichopi‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و تێكڕژانه‌ی‬ ‫زان���ی���اری (‪)genomic‬‬ ‫ی ن��وێ��ی �ه‌دا‪ ،‬ت��وێ��ژه‌ره‌ك��ان‬ ‫ب��اوه‌ڕی��ان به‌خۆیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫بتوانن بگه‌ن به‌ڕێككه‌وتنێك‬ ‫سه‌باره‌ت به‌شوێنی كرمی‬ ‫ل���ه‌م���ێ���ژووی‬ ‫(‪)acoel‬‬ ‫په‌ره‌سه‌ندندا‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌پێشنیارێكی‬ ‫نوێی دره‌ختی په‌ره‌سه‌ندن‪،‬‬ ‫هیجنۆڵ رایگه‌یاند "ئێم‌ه‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به‌ئه‌نجامێكی‬ ‫نزیك‌و كاریگه‌ریی گه‌ور‌ه‬ ‫گفتوگۆ ده‌كه‌ین‌و سوودی‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌توانین‬ ‫كێشه‌كه‌ چاره‌سه‌ربكه‌ین"‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪36‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ته‌كنۆلۆژیا ژیانمان به‌ره‌و گۆڕان ده‌بات‬ ‫ئایند‌ه به‌ره‌و ئه‌و‌ه ده‌ڕوات كه‌هه‌سته‌كانمان پڕبكات له‌به‌دیهێنانی ئامانجی گه‌وره‌‪ ،‬كه‌په‌ر‌ه به‌تواناكانمان ده‌دات له‌به‌ره‌وپێشبردنی په‌یوه‌ندیه‌كانمان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وی تردا‪ .‬لێره‌دا هه‌نێك له‌و ته‌كنۆلۆژیایانه‌تان پێده‌ناسێنین‪.‬‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫قۆڵی رۆبۆتی‪:‬‬ ‫دوو ت��ی��م ل��ه‌زان��ای��ان‬ ‫ك���ار ل �ه‌س �ه‌ر پ �ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی‬ ‫ئه‌و قۆڵه‌ رۆبۆتییه‌ ده‌كه‌ن‬ ‫كه‌ئه‌مڕۆ به‌كارده‌هێنرێت‪،‬‬ ‫ئه‌م دوو تیمه‌ش یه‌كێكیان‬ ‫‪)Deka‬‬ ‫(‪Research‬‬ ‫ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌ره‌ك���ه‌ی (دی���ن‬ ‫كامن) (‪)Dean Kamen‬‬ ‫ه‌و ئه‌ویتریشیان تاقیگه‌ی‬ ‫ف��ی��زی��ای ج��ێ��ب�ه‌ج��ێ��ك��ردن�‌ه‬ ‫ل������ه‌زان������ك������ۆی ج����ۆن‬ ‫هۆبكینزه‌‪ ،‬كه‌هه‌ڵده‌ستێت‬ ‫به‌ڕێكخستنی ئیشوكاری‬ ‫(‪ )30‬دام�������ه‌زراوه‌ی تر‬ ‫له‌گه‌ڵیدا‬ ‫كه‌گرێبه‌ستیان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ن��م��وون �ه‌ی‬ ‫تازه‌ی قۆڵی رۆبۆتی خرای‌ه‬ ‫ژێ��ر پشكنینی پزیشكی‪،‬‬ ‫ه���ه‌ن���دێ���ك ل���ه‌پ���س���پ���ۆڕان‬ ‫وایده‌بینن كه‌ئه‌م نموونه‌ی‌ه‬ ‫ده‌بێته‌ موعجزه‌یه‌كی‬ ‫ئ���ه‌ن���دازی���اری بۆ‬

‫ب �ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ت��وان��ای‬ ‫زۆر زی��ات��ر ل���ه‌و ئ��ام��ێ��ر‌ه‬ ‫ده‌س��ت��ك��ردان �ه‌ی ك�ه‌ئ�ه‌م��ڕۆ‬ ‫ب��وون��ی��ان ه �ه‌ی �ه‌و ن��ات��وان��ن‬ ‫ته‌نیا ل���ه‌(‪ )3‬جۆڵه‌ زیاتر‬ ‫ئه‌نجامبده‌ن‪.‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج ل��ه‌م داهێنان‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌م قۆڵه‌ وه‌ك‬ ‫هه‌مان قۆڵی ئاسایی مرۆڤــ‬ ‫به‌هه‌مان توانا ئیشبكات‪.‬‬ ‫له‌هه‌مان كاتدا هه‌وڵی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ ده‌ده‌ن ك�ه‌ئ�ه‌م قۆڵ‌ه‬ ‫ب��ه‌ده‌م��ارێ��ك��ی‌ م��ێ��ش��ك�ه‌و‌ه‬ ‫ب��ب�ه‌س��ت��رێ��ت�ه‌وه‌‪ ،‬ك �ه‌ئ �ه‌رك‌و‬ ‫ف����ه‌رم����ان ل��ه‌م��ێ��ش��ك��ه‌و‌ه‬ ‫وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫شاشه‌ی ته‌نك‌و روون‬ ‫لێكۆڵه‌ران له‌كۆمپانیای‬ ‫م��ای��ك��رۆس��ۆف��ت ك��ار‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و‌ه‬

‫د ه‌كه‌ن‬ ‫ك�ه‌ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫سوود له‌و ئامێران‌ه‬ ‫وه‌رب����گ����رن ك �ه‌ئ��ێ��م �‌ه‬ ‫رۆژان��ه‌ به‌كاریانده‌هێنین‪،‬‬ ‫وه‌ك (كۆمپیوته‌ر‪،‬‬ ‫مۆبایل)‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌و‬ ‫ی‬ ‫لێكۆڵینه‌وانه‌ ‌‬ ‫ت����ای����ب����ه‌ت����‌ه‬ ‫ب �ه‌ئ��ام��ێ��رێ��ك‬ ‫كه‌د ه‌توانرێت‬ ‫ك���ۆن���ت���رۆڵ���ی‬ ‫ش���اش���ه‌ك���ه‌ی‬

‫بكرێت له‌ڕێگه‌ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫دووگ���م���ه‌وه‌ ك�ه‌ب�ه‌ل��ێ��واری‬ ‫ش��اش��ه‌ك��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ه��اوك��ات‬ ‫ئه‌گه‌ر په‌نجه‌كانمان بخه‌ین‌ه‬ ‫پشتی ئ��ام��ێ��ره‌ك �ه‌وه‌ ئ��ه‌وا‬ ‫په‌نجه‌كانمان به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ئه‌لیكترۆنی ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ئه‌م ئامێره‌ كه‌ به‌ (‪Lucid‬‬ ‫‪ )Touch‬ناسراوه‌ زیاتر ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ ده‌ت��وان��ن س��وودی‬ ‫ل��ێ��وه‌رب��گ��رن ك��ه‌ده‌س��ت‌و‬ ‫پ �ه‌ن��ج �ه‌ك��ان��ی��ان ئ �ه‌س��ت��ورو‬ ‫ق���ه‌ڵ���ه‌ون‪ ،‬ل���ه‌م رێ��گ �ه‌ی �ه‌و‌ه‬ ‫ده‌ت���وان���ن ل��ه‌س��ه‌ر پێش‌و‬ ‫پشتی شاشه‌كه‌ به‌ئاسانی‬ ‫ئیشه‌كا نیا ن‬

‫ئه‌نجامبده‌ن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ك��ام��ێ��رای��ه‌ك له‌پشتی‬ ‫ئامێره‌كه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌شوێن‬ ‫په‌نجه‌كان دی��اری��ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫وه‌ك سێبه‌ر له‌سه‌ر شاشه‌ك‌ه‬ ‫پیشانیده‌دات‪.‬‬ ‫ئه‌و ئامێرانه‌ی كه‌شێوازیان‬ ‫ده‌گۆڕدرێت‬ ‫مۆبایله‌كه‌ت له‌ئاینده‌دا‬ ‫ده‌ب���ێ���ت���ه‌ ه���اوڕێ���ی���ه‌ك���ی‬ ‫هه‌میشه‌یت‪ ،‬كه‌یارمه‌تییه‌كی‬ ‫باشت ده‌دات‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا‬ ‫ب��ۆ پ �ه‌ی��وه‌ن��دی��ك��ردن‪،‬‬ ‫ب������ه‌ڵ������ك خ�����ۆی‬ ‫له‌خۆیدا (طاقة‬ ‫ش���م���س���ی���ة‌)‬ ‫و ز ه ‌ی‬ ‫خ�������ۆر‬

‫وه‌رده‌گ�����رێ�����ت‌و ت��وان��ای‬ ‫خۆنوێكردنه‌وه‌ی ده‌بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا دوو ت��ی��م� ‌‬ ‫(ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ن��ۆك��ی��ا)‌و‬ ‫(ن���اوه‌ن���دی زان��س��ت��ی نانۆ‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی ك��ام��ب��ری��ج)‪،‬‬ ‫كار له‌سه‌ر ئه‌و نموونه‌ی‌ه‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م ئامێره‌ ده‌توانرێت‬ ‫وایلێبكرێت كه‌قه‌د بكرێت‌و‬ ‫ب���ه‌ئ���اس���ان���ی‬ ‫بكر ێت‌ه‬

‫گ��ی��رف��ان �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هاوكات ن �ه‌رم‌و به‌هێزیش‬ ‫ده‌ب����ێ����ت‪ ،‬ك��ه‌ب��ه‌ئ��اس��ان��ی‬ ‫ناشكێت‌و تێك ناچێت‪،‬‬ ‫ده‌شتوانرێت وه‌ك سه‌عات‬

‫له‌ده‌ستبكرێت‪.‬‬ ‫ن����اوه‌ن����دی زان��س��ت��ی‬ ‫ن���ان���ۆ ت��ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ای��ه‌ك‬ ‫كه‌توانای‬ ‫به‌كارده‌هێنێت‬ ‫خ��ۆپ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی هه‌ی‌ه‬ ‫له‌جێگه‌ی په‌نجه‌و ته‌بووتۆز‬ ‫و ئاو‪.....‬هتد‪.‬‬ ‫ه��������������ه‌روه‌ه��������������ا‬ ‫پ���ات���ری���ی���ه‌ك���ی ب��چ��ووك��ی‬ ‫ب��ۆ داده‌ن���رێ���ت ك�ه‌ت��وان��ای‬ ‫خ��ۆش�ه‌ح��ن��ك��ردن�ه‌وه‌ی‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ه��اوك��ات‬ ‫ئ������ه‌م ئ���ام���ێ���ر‌ه‬ ‫ئاگادارمان ده‌كاته‌و‌ه‬ ‫له‌پیسبوونی ژینگ‌ه‬ ‫ب�ه‌ه�ه‌ر مادده‌یه‌كی‬ ‫كیمیایی‪.‬‬ ‫له‌كۆتایدا ده‌توانین‬ ‫بڵێین ئه‌م ئامێره‌ ده‌توانێت‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی زۆر چاالك‬ ‫ئیشه‌كانی ئه‌نجامبدات‪.‬‬ ‫سیستمی بینینی ئه‌لیكترۆنی‬ ‫مژده‌یه‌ك بۆ شۆفێران‬ ‫یه‌كێك ل�ه‌و گرفتانه‌ی‬

‫ك���ه‌ه���ه‌م���ی���ش���ه‌ ت���ووش���ی‬ ‫شۆفێرو ژێ��رده‌ری��ای��ی�ه‌ك��ان‬ ‫ده‌بێت كێشه‌ی بینینه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌ شۆفێره‌كان له‌كاتی‬ ‫لێخوڕیندا رووب����ه‌ڕووی‬ ‫ته‌موژ ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬كه‌نه‌ك ته‌نیا‬ ‫بۆ خودی شۆفێره‌كه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ب��ۆ پ��ی��اده‌و سه‌رنشینانی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل �ه‌ك �ه‌ش گ��رف��ت‬ ‫دروستده‌كات‪.‬‬ ‫ه �ه‌ر ب��ۆ ئ �ه‌م مه‌به‌ست‌ه‬ ‫ت��ی��م��ێ��ك ل��ه‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ران‬ ‫به‌سه‌رپه‌رشتی (‪Srinivasa‬‬ ‫‪ )Narasimhan‬له‌زانكۆی‬ ‫ك��ارن��ی��گ��ی م��ی��ل��ۆن ك��ار‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر دروس���ت���ك���ردن���ی‬ ‫شاشه‌یه‌ك ده‌كه‌ن كه‌ته‌مومژ‬ ‫نه‌هێڵێت‌و ك �ه‌ش��وه �ه‌وای‬ ‫ده‌ورووبه‌رمان به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫روون ن��ی��ش��ان��ب��دات‪ ،‬وه‌ك‬ ‫رۆژی رووناك‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م ت �ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ای �‌ه‬ ‫ئ��اس��ان��ك��اری �ه‌ك��ی زۆر بۆ‬ ‫ش��ۆف��ێ��ران دروس��ت��ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫ب �ه‌پ��ێ��ش��ان��دان��ی كه‌شێكی‬ ‫روون ل��ه‌ك��ات��ی ب��وون��ی‬ ‫ت��ه‌م��وم��ژو ب �ه‌ف��رب��اری��ن��دا‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا ب��ۆ ف��ڕۆك �ه‌وان‌و‬ ‫ده‌ریاوانه‌كانیش‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌كاتی فیلمی سینه‌مایشدا‬ ‫سوودی لێوه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫كۆمپیوته‌ری گیرفان‬

‫وا چ��اوه‌ڕوان��ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ك���ه‌ ل��ه‌س��اڵ��ی (‪)2020‬‬ ‫دا‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا بیر له‌كڕینی‬ ‫كۆمپیوته‌ر بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫بیر له‌كڕینی ج��ۆری ئه‌و‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت�ه‌ران�ه‌ بكه‌ینه‌و‌ه‬ ‫كه‌تایبه‌تمه‌ندی‌ زۆر گرنگی‬ ‫باش له‌خۆده‌گرن‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ئامێره‌كان له‌ئاینده‌دا ده‌بن‌ه‬ ‫زی��ره‌ك��ت��ری��ن ته‌كنۆلۆژیاو‬ ‫ج��ی��اواز ل���ه‌وه‌ی كه‌ئه‌مڕۆ‬ ‫بوونیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(ه�����������وارد ل����وك����ر)‬ ‫‪)Howard‬‬ ‫(‪Locker‬‬ ‫ب��ه‌رپ��رس��ی گ �ه‌ش �ه‌پ��ێ��دان��ی‬ ‫ئ��ام��ێ��ره‌ك��ان له‌كۆمپانیای‬ ‫لینۆفۆ ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌دات‬ ‫كه‌ئامێرێك دروستبكرێت‬ ‫به‌ئاسانی بخرێته‌ گیرفانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه����اوك����ات ئ����ه‌م ئ��ام��ێ��ر‌ه‬ ‫ش��اش�ه‌ی�ه‌ك له‌خۆده‌گرێت‬ ‫كه‌ته‌نیا به‌تیشكی رووناكی‬ ‫كارده‌كات‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئینته‌رنێتێكی‬ ‫وای�ه‌رل��ی��س��ی لێببه‌سترێت‬ ‫كه‌خێراییه‌كه‌ی‌ بگاته‌ (‪)550‬‬ ‫م��ێ��گ��اب��ای��ت (‪،)MBPS‬‬ ‫توانای پاترییه‌كه‌شی (‪-5‬‬ ‫‪ )7‬رۆژ ده‌مێنێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫چ��اره‌س�ه‌ری ناوه‌كییه‌كه‌ی‬ ‫(ال��م��ع��ال��ج ال��داخ��ل��ی ) (‬ ‫‪ )Core‬ل����ه‌ (‪)256‬‬ ‫پارچه‌ پێكدێت شاشه‌كه‌ی‬

‫ب���ه‌(ل���م���س) ب���ه‌رك���ه‌وت���ن‬ ‫كارده‌كات‪.‬‬ ‫ئ�����ه‌م ئ���ام���ێ���ره‌ زۆر‬ ‫ل �ه‌ت��ی��ت��ان��ی��ۆم ب �ه‌ه��ێ��زت��ره‌و‬ ‫كێشه‌كه‌شی ده‌گاته‌ (‪200‬‬ ‫) گرام‪.‬‬ ‫كامێرای داینه‌میكی‬ ‫ئ��������ه‌م ك����ام����ێ����رای����‌ه‬ ‫له‌شێوه‌یدا وه‌ك ئامێرێكی‬ ‫ی��اری��ك��ردن ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ل���ه‌ڕاس���ی���ت���دا ئ��ه‌و‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ان��ه‌ی ل��ه‌م‬ ‫ئ����ام����ێ����ره‌دا ه���ه‌ی���ه‌ زۆر‬ ‫به‌رزتره‌ له‌تایبه‌تمه‌ندی ئه‌و‬ ‫كامێرانه‌ی كه‌ئه‌مڕۆ بوونیان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(ج��ۆن كنور) (‪John‬‬ ‫‪ )Knaur‬سه‌رۆكی به‌شی‬ ‫ك��ارگ��ێ��ڕی داه��ێ��ن��ان �ه‌ك��ان‬ ‫ئۆلیمبۆس‪،‬‬ ‫له‌كۆمپانیای‬ ‫وای‌ ده‌ب��ی��ن��ێ��ت ك��ه‌ئ��ه‌و‬ ‫ك��ام��ێ��رای��ه‌ی چ�����اوه‌ڕوان‬ ‫ده‌ك���رێ���ت دروس��ت��ب��ك��رێ��ت‬ ‫كێشێكی زۆر س��ووك��ی‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ش��اش�ه‌ك�ه‌ش��ی زۆر‬ ‫روون���ه‌ ك �ه‌ده‌ت��وان��رێ��ت ب‌ه‬ ‫(‪ )360‬پله‌ بسوڕێنرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫چاوه‌كه‌یشی ئه‌كریلیكییه‌و‬ ‫زۆر ن���ه‌رم���ه‌‪ ،‬ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫ی‬ ‫به‌پێی پێویستی وێنه‌كه‌ ‌‬ ‫خ�����ۆی ب��گ��ون��ج��ێ��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫هاوكات به‌رنامه‌یه‌كی زۆر‬ ‫پێشكه‌وتوو له‌خۆ ده‌گرێت‬ ‫كه‌ده‌توانرێت به‌پێی ویستی‬ ‫به‌كارهێنه‌ر وێنه‌كان مۆنتاژ‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ئ��������ه‌م ك����ام����ێ����رای����ه‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كی‌‬ ‫چ �ه‌ن��د‬ ‫گ��رن��گ ل��ه‌خ��ۆده‌گ��رێ��ت‪،‬‬ ‫وه‌ك ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���ان���ی‬ ‫وای��ه‌رل��ێ��س‪،‬‬ ‫ئینته‌رنێتی‬ ‫ده‌ت����وان����ێ����ت وێ���ن���ه‌ك���ان‬ ‫ب�ه‌ب��ێ وای���ه‌ر بگه‌یه‌نێت‬ ‫ب��ه‌ك��ۆم��پ��ی��وت��ه‌رك��ان‌و‬ ‫پرێنته‌ره‌كانیش‪.‬‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ك��ه‌م��او‌ه‬ ‫بوترێــت ئه‌م كامێرای‌ه‬ ‫پاترییه‌كی له‌گه‌ڵدای‌ه‬ ‫كه‌ده‌توانێت به‌بێ‬ ‫وه‌ستان (‪)1200‬‬ ‫وێ��ن��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��‌ه‬ ‫بگرێت‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫گازی‬ ‫فرمێسكڕێژ‬ ‫چییه‌؟‬ ‫گ����ازی ف��رم��ێ��س��ك��ڕێ��ژ‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی�ه‌ ل �ه‌ئ��اوێ��ت �ه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫ك��ی��م��ی��ای��ی‪ ،‬ك���ه‌ ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی ورووژان����دن����ی‬ ‫هه‌ســــته‌ده‌ماری گلێنه‌ی‬ ‫چ��او‪ ،‬ئ �ه‌م ورووژانـــدنه‌‬ ‫ده‌ب���ێ���ت���ه‌ ه�����ۆی ئ�����ازار‪،‬‬ ‫ف���رم���ێ���س���ك‌و ت���ه‌ن���ان���ه‌ت‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ج���ار ك��وێ��ری‪،‬‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ه‌ی ك��ی��م��ی��ای��ی‬ ‫ب��ه‌ش��ی��وه‌ی��ه‌ك��ی ئ��اس��ای��ی‬ ‫له‌بڕمۆئه‌سیتۆن‪،‬‬ ‫بریتییه‌‬ ‫(‪ )CH3COCH2Br‬به‌نزیل‬ ‫ك��ول��ۆرای��د (‪،)C7H7Cl‬‬ ‫ت���ی���وف���وران‪ ،‬ی���ان تیوفن‬ ‫(‪ ،)C4H4S‬میتل به‌نزیل‬ ‫ب��رۆم��ی��د (‪CH3-C6H4-‬‬ ‫‪ ،)CH2Br‬هه‌روه‌ها بڕۆم‌و‬ ‫كلۆر‪.‬‬ ‫چۆنییه‌تی دروستكردنی‬ ‫ب���ه‌ت���ێ���ك���ه‌ڵ���ك���ردن���ی‬ ‫رێ���ژه‌ی���ه‌ك له‌گلیسیرین‌و‬ ‫س��ۆدی��ۆم بایوسولفــات‪،‬‬ ‫ب �ه‌گ �ه‌رم��ك��ردن �ی‌ ت��اپ��ل�ه‌ی‌‬ ‫ك���واڵن���دن���ی‪ ،‬كارلێكێك‬ ‫ل���ه‌م ش���ێ���وه‌ی خ�����واره‌وه‌‬ ‫دروس����ت����ده‌ب����ێ����ت‪ ،‬ل���ه‌م‬ ‫كارلێكه‌دا هه‌ندێك بڵق‬ ‫دروس��ت��ده‌ب��ن‪ ،‬ك �ه‌ گ��ازی‬ ‫فرمێسكڕێژن (‪CH2OH-‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪CHOH-CH2OH‬‬

‫‪CH2OH‬‬‫‪+‬‬

‫‪NaHSO4‬‬

‫‪CHOH-CH2ONa‬‬

‫‪.)H2O + SO3‬‬ ‫ت��رش��ی ب�ه‌ده‌س��ت��ه��ات��وو‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی سووتانه‌وه‌ی‬ ‫چ����������او ل����ه‌گ����ـ����ـ����ـ����ه‌ڵ‬ ‫دروستـــــكردنی فرمێسك‪،‬‬ ‫ه���ـ���ـ���ـ���ـ���ه‌روه‌ك ده‌زان������ن‬ ‫م����ادده‌ی‬ ‫پیــــازیـــش‬ ‫گ��ۆگ��ردی تێــــدایه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫م����اده‌ی����ه‌ ت��ای��ب �ه‌ت��م �ه‌ن��دی‬ ‫ج���ۆرب���ه‌ج���ۆر ل �ه‌خ��ـ��ـ��ـ��ۆ‬

‫ده‌گ�����رێ�����ت‪ ،‬ی�����ه‌ك ل���ه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیـــــیانه‌ بریـــتییه‌‬ ‫له‌فرمێسكــــڕێژی‪ ،‬كاتـــێك‬ ‫پ��ی��ازێ��ك ل��ه‌ت��ده‌ك��ه‌ی��ت‪،‬‬ ‫خ���ان���ه‌ك���ان���ی پ���ی���ازه‌ك���ه‌‬ ‫ده‌كرێنــــه‌وه‌و ئه‌م خانانه‌‬ ‫دوو پێكهاته‌یان ه�ه‌ی�ه‌‪،‬‬ ‫به‌شێــــكیان ئه‌نزیمین‪ ،‬كه‌‬ ‫ئالینــازو‬ ‫پێیده‌وتـــرێت‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌شی گۆگردی‪.‬‬ ‫ئ��ه‌ن��زی��م��ی ئ��ال��ی��ن��از‪،‬‬ ‫پێكهاته‌ی گ��ۆگ��ردی پیاز‬ ‫ش��ی��ده‌ك��ات��ه‌وه‌و هه‌ندێك‬ ‫پێكهاته‌ی كاتی گۆگردی‬ ‫دروس��ت��ده‌ك��ات‪ ،‬ك�ه‌ ده‌ب��ن‬ ‫ب���ه‌گ���از‪ ،‬وه‌ك (‪،)SO2‬‬ ‫ئ�ه‌م گ��ازان�ه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ڵگری‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ه‌ی گ��ۆگ��ردی��ن‬ ‫ده‌چنه‌ هه‌واوه‌و ده‌گــــــه‌ن‬ ‫ب���ه‌چ���اوی م�����رۆڤ‪ ،‬ئ��ه‌م‬ ‫گ��ازه‌ ل�ه‌گ�ه‌ڵ فرمێسكـــه‌‬ ‫رژێ����ن����ه‌ك����ان����ی‌ چ������اودا‬ ‫ك��ارل��ێ��ك��ده‌ك��ات‌و ترشی‬ ‫س��ۆل��ف��ۆر دروس��ت��ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫ه���ه‌ر ئ �ه‌م �ه‌ی �ه‌ ك��ارده‌ك��ات �ه‌‬ ‫س�ه‌ر هه‌سته‌ ده‌م��اره‌ك��ان‌و‬ ‫ده‌ب���ێ���ت���ه‌ ه����ۆی ئ�����ازاری‬ ‫چ�����او‪ ،‬ل���ه‌ك���ۆت���ای���دا ب��ۆ‬ ‫واڵم��دان �ه‌وه‌ی ئ�ه‌م ئ��ازاره‌‬ ‫ف��رم��ێ��س��ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ڕژێ��ن�ه‌ك��ان‬ ‫فرمێسك دروس��ت��ده‌ك �ه‌ن‪،‬‬ ‫ب���ۆ ئ������ه‌وه‌ی گ��ۆگ��ردك��ه‌‬ ‫ب�ه‌ف��رم��ێ��س��ك�ه‌ك��ان ل �ه‌چ��او‬ ‫پاكبكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی �ه‌ك��ێ��ك ل �ه‌ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫رێ��گ��ه‌ك��ان��ی خ��ۆپ��ارێ��زی‬ ‫ل����ه‌ب����ه‌ران����ب����ه‌ر گ�����ازی‬ ‫ف���رم���ێ���س���ـ���ـ���ـ���ـ���ك���ڕێ���ژ‪،‬‬ ‫دروس��ت��ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ردن��ی‬ ‫دووك��������ه‌ڵ‌و خ���واردن���ی‬ ‫شیرمه‌نی بۆ پاككردنه‌وه‌ی‬ ‫ج���ه‌س���ت���ه‌ ل�����ه‌م�����ادده‌ی‬ ‫ژه‌هراوییه‌‪.‬‬


‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪38‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫شۆڕشی فه‌یسبووك‌و تویته‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵتی میدیایی هۆكاربوو‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ئێم‌ه نه‌توانیین شۆڕشێكی فه‌یسبووكی‬ ‫له‌ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ببینین‪.‬‬

‫نووسینی‪ :‬جیفری غه‌نام‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫ده‌ی��ان ساڵبوو هێزی‬ ‫س��ه‌رب��ازی ده‌ستیگرتبوو‬ ‫به‌سه‌ر رادی��ۆو ته‌له‌فزیۆنی‬ ‫میسری كه‌ له‌بینایه‌كدایه‌‬ ‫له‌ناوه‌ندی شاری قاهیره‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م ده‌س��ت��ب �ه‌س �ه‌راگ��رت��ن �ه‌‬ ‫ب��ه‌ڕواڵ��ه‌ت ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ بوو‬ ‫كه‌ واڵت له‌مه‌ترسییه‌كانی‬ ‫ده‌ره‌كی بپارێزێت‪.‬‬

‫ده‌س���ه‌اڵت���ی حوسنی‬ ‫م���وب���اره‌ك دوای ده‌ی���ان‬ ‫س�����اڵ ف���ه‌رم���ان���ڕه‌وای���ی‬ ‫س �ه‌ره‌ت��ای مانگی پێشوو‬ ‫ك��ۆت��ای��ی پ��ێ��ه��ات‪ ،‬ئ�ه‌م�ه‌‬ ‫رووخ����ان����ی ده‌س����ه‌اڵت����ه‌‪،‬‬ ‫رۆڵ‌و كاریگه‌ری سایته‌‬ ‫میدیاییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و‬ ‫ت �ه‌ك��ن �ه‌ل��ۆژی��ای م��ۆب��ای��ل��ی‬ ‫له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆكی‬ ‫پێشووی میسر پیشاندا‪.‬‬ ‫دوای‬ ‫ئ����ێ����س����ت����ا‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی خۆپێنێشاندان‌و‬ ‫دژایه‌تیكردنی ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫ل���ه‌م���ی���س���رو ت���ون���س���ه‌وه‌‬

‫رۆیشتووه‌ به‌ره‌و به‌حره‌ین‪،‬‬ ‫جه‌زاییرو لیبیاو شوێنه‌كانی‬ ‫تر هه‌ندێك له‌خه‌ڵك باسی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی ش��ۆڕش��ی‬ ‫ت��وی��ت �ه‌ر‪ ،‬ی��ان فه‌یسبووك‬ ‫ل���ه‌واش���ن���ت���ۆن���ه‌وه‌ ب����ه‌ره‌و‬ ‫ق��اه��ی��ره‌و شوێنه‌كانی تر‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫من بۆ خ��ۆم چه‌ندین‬ ‫م���ان���گ پ���ێ���ش ئ������ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫رێپێوانه‌كان ده‌ستپێبكات‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌م له‌سه‌ر ده‌وری‬ ‫م��ی��دی��ا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬ ‫ل���ه‌ج���ی���ه���ان���ی ع������ه‌ره‌ب‬ ‫ده‌ستپێكردبوو‪ ،‬ئه‌و بابه‌ته‌ی‬

‫ك��ه‌ وا ده‌ه��ات��ه‌ پێشچاو‬ ‫بایه‌خپێدانبوو‬ ‫ج��ێ��گ�ه‌ی‬ ‫ب��ۆ ه��اوڕێ��ی��ان��م ل�ه‌ب�ه‌ش��ی‬ ‫پ���ه‌ره‌پ���ێ���دان���ی م��ی��دی��ای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬كه‌ له‌پڕبوو‬ ‫ب�ه‌ی�ه‌ك��ێ��ك ل �ه‌گ �ه‌وره‌ت��ری��ن‬ ‫باسه‌كانی ئه‌م جیهانه‌‪.‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم چ����ۆن م��ی��دی��ا‬ ‫ك���ۆم���ه‌اڵی���ه‌ت���ی���ی���ه‌ك���ان‬ ‫ده‌س��ت��ده‌گ��رن ب �ه‌س �ه‌ر ئه‌م‬ ‫راپه‌ڕینه‌نانه‌داو ئاڕاسته‌ی‬ ‫ده‌ك�����ه‌ن؟‪ ،‬ئ��ای��ا ئ��ێ��وه‌ بۆ‬ ‫رووخ����ان����دن����ی رژی���م���ه‌‬ ‫ت��وت��ال��ی��ت�ه‌ خ��وێ��ن��ڕێ��ژه‌ك��ان‬ ‫پێویستتان به‌كۆكردنه‌وه‌یه‌ك‬

‫له‌فه‌یسبووكه‌ تازه‌كراوه‌كان‪،‬‬ ‫ڤیدیۆكانی یوتیوب‌و په‌یامه‌‬ ‫كورته‌كانی تویته‌ر هه‌یه‌؟‬ ‫بۆ زانینی ئه‌مه‌ با گوێ‬ ‫له‌كه‌سێكی (‪ )٣٠‬سااڵنه‌ی‬ ‫ن��وێ��ن�ه‌ری ب���ازاڕی گوگڵ‬ ‫واته‌ وائیل غونه‌یم بگرین‬ ‫كه‌ یه‌كێكه‌ له‌قاره‌مانه‌كانی‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی دژ به‌حكومه‌ت‬ ‫ل���ه‌گ���ۆڕه‌پ���ان���ی ت �ه‌ح��ری��ر‬ ‫ش��ۆرش��ێ��ك��ی م��ی��س��ری كه‌‬ ‫له‌فه‌یسبووكدا له‌دایكبوو‪.‬‬ ‫ئه‌و له‌ (‪)١١‬ی مانگی‬ ‫ش����وب����ات ب����ه‌ (‪)CNN‬‬ ‫ی گ����وت "ش���وڕش���ه‌ك���ه‌‬

‫ئ�ه‌وك��ات�ه‌ ده‌ستیپێكرد ك‌ه‬ ‫س����ه‌دان ه����ه‌زار میسری‬ ‫ده‌ستیانكرد به‌كۆبوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئێمه‌ ڤیدیۆیه‌كمان له‌سه‌ر‬ ‫فه‌یسبووك دانا كه‌ زیاد له‌‬ ‫(‪ )٦٠٠٠٠‬ك �ه‌س له‌سه‌ر‬ ‫دی��واره‌ك��ان��ی��ان ك��ردی��ان‬ ‫ب �ه‌ه��اوب �ه‌ش‪ ،‬م��ن هه‌میشه‌‬ ‫وتوومه‌ ئه‌گه‌ر تۆ ئازادی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیت ب��ۆ خه‌ڵك‬ ‫ده‌وێ��ت ته‌نیا ئینته‌رنێتیان‬ ‫بده‌رێ"‪.‬‬ ‫غ���ون���ه‌ی���م ل �ه‌پ��ێ��ش��دا‬ ‫یه‌كێكبوو ل�ه‌ب�ه‌ڕێ��وه‌ب�ه‌ره‌‬ ‫ب��ێ��ن��اوه‌ك��ان��ی الپ �ه‌ره‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫ف����ه‌ی����س����ب����ووك ل���ه‌ژێ���ر‬ ‫ناونیشانی "ئێمه‌ هه‌موومان‬ ‫خالید سه‌عیدین"‪ ،‬خالید‬ ‫سه‌عید ن��اوی گه‌نجێكی‬ ‫(‪ )٢٨‬سااڵنه‌بوو‪ ،‬كاتێك‬ ‫ڤ���ی���دی���ۆی���ه‌ك���ی ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ه��اوك��اری��ك��ردن��ی پۆلیس‬

‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ قاچاخچییه‌كاندا‬ ‫له‌سه‌ر ت��ۆڕی ئینته‌رنێت‬ ‫دان���ا‪ ،‬ل �ه‌الی �ه‌ن پۆلیسه‌وه‌‬ ‫به‌خه‌ستی لێیدرا‪.‬‬ ‫ئ���������ه‌وه‌ی‬ ‫دوای‬ ‫ب���زوت���ن���ه‌وه‌ك���ه‌ی م��ی��س��ر‬ ‫ده‌س��ت��ی��پ��ێ��ك��رد غ��ون �ه‌ی��م‬ ‫ب��ۆ م����اوه‌ی (‪ )١٢‬رۆژ‬ ‫ده‌س���ب���ه‌س���ه‌رك���را‪ ،‬دوای‬ ‫ئ������ازادی ئ����ه‌و ل���ه‌الی���ه‌ن‬ ‫ب���زوت���ن���ه‌وه‌ك���ه‌وه‌ ب �ه‌ه��ۆی‬ ‫له‌سه‌ر‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫ب���زوت���ن���ه‌وه‌ك���ه‌ ب���ه‌ه���ۆی‬ ‫ئ���ی���ن���ت���ه‌رن���ێ���ت���ه‌وه‌ وه‌ك����و‬ ‫قاره‌مانێك پێشوازی لێكرا‪.‬‬ ‫وه‌ك��و به‌ڕێوه‌به‌رێكی‬ ‫گ������وگ������ڵ‪ ،‬غ����ون����ه‌ی����م‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی میدیای‬ ‫ك���ۆم���ه‌اڵی���ه‌ت���ی ب �ه‌ب��اش��ی‬ ‫ده‌ن���اس���ێ���ت‪ ،‬ل �ه‌م��ان��گ��ی‬ ‫دی��س �ه‌م��ب �ه‌ری راب����ردوودا‬ ‫ل���ه‌ك���ۆب���وون���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی‬

‫گ��وگ��ڵ��دا ل �ه‌ق��اه��ی��ره‌ وت��ی‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ده‌ك��رێ��ت زیاد‬ ‫له‌ (‪ )١٠٠‬میلیۆن عه‌ره‌ب‬ ‫ل�ه‌ك��ۆی (‪ )٣٥١‬میلیۆن‪،‬‬ ‫ت��اوه‌ك��و (‪ )٢٠١٥‬بتوانن‬ ‫له‌ئینته‌رنێت سودوه‌رگرن‪.‬‬ ‫غ���ون���ه‌ی���م ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫ب����ه‌ ب����ه‌ش����دارب����ووان����ی‬ ‫ك���ۆن���ف���ران���س���ه‌ك���ه‌ی وت‬ ‫له‌خوله‌كێكدا زیاد له‌ (‪)٢٤‬‬ ‫كاتژمێر ڤیدیۆ له‌جیهانی‬ ‫عه‌ره‌بییه‌وه‌ ده‌خرێته‌ سه‌ر‬ ‫یوتیوب‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه‌ی‬ ‫ك �ه‌ ئ���ه‌و ده‌ی��ڵ��ێ��ت پێش‬ ‫شۆڕشه‌كه‌ بوو‪.‬‬ ‫ژم��اره‌ی�ه‌ك��ی ك �ه‌م له‌و‬ ‫خه‌ڵكه‌ی بڕوایان به‌وه‌ نییه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬ ‫میدیا‬ ‫ده‌وری گرینگیان له‌ئازادی‬ ‫راده‌رب��ڕی �ن‌و كۆبوونه‌وه‌و‬ ‫ل�����ه‌م�����ێ�����ژووی ن���وێ���ی‬ ‫ع �ه‌رب��دا ن�ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬له‌كاتی‬

‫‪39‬‬

‫راب��وون��ی خ�ه‌ڵ��ك ب��ه‌دژی‬ ‫ده‌س�����ه‌اڵت�����داران‪ ،‬میدیا‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌وری‬ ‫له‌كۆكردنه‌وه‌و‬ ‫گرنگیان‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی ه���ه‌واڵ‌و‬ ‫زان��ی��اری��ی �ه‌ زۆر گ��رن�گ‌و‬ ‫چ���اره‌ن���ووس���س���ازه‌ك���ان���دا‬ ‫ه �ه‌ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌كۆتایدا‬ ‫فه‌یسبووك‌و یوتیوب ته‌نیا‬ ‫ئ���ام���رازن‌و ئ��ام��رازه‌ك��ان‬ ‫ن���ات���وان���ن ئ����ه‌و ش��ۆڕش��ه‌‬ ‫ب��ه‌رپ��اب��ك��ه‌ن‪ ،‬ك���ه‌ ببێت‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی گ��ۆڕان��ی جیهان‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌م حه‌فتانه‌ی‬ ‫دواییدا بینیمان‪.‬‬ ‫ئ�������������ه‌وه‌ی ه����ه‌ی����ه‌‬ ‫ن��ه‌خ��ۆش��ێ��ك��ی ق���ورس���ی‬ ‫ك��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ی��ی �ه‌ ب �ه‌ه��ۆی‬ ‫س���ه‌رك���وت���ك���ردن���ێ���ك���ی‬ ‫ل��ه‌ڕاده‌ب��ه‌ده‌ر ل �ه‌س �ه‌ره‌وه‌و‬ ‫ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی سیاسی‌و‬ ‫ئ��������اب��������ووری خ������راپ‬

‫له‌خواره‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ هۆكاری‬ ‫س�����ه‌ره‌ك�����ی راپ���ه‌ڕی���ن���ه‌‬ ‫جیهانی‬ ‫شه‌قامییه‌كانی‬ ‫ع �ه‌ره‌ب �ه‌ ك �ه‌ ب �ه‌درێ��ژای‬ ‫مێژوویان له‌ناو شۆڕشدا‬ ‫ژیاون‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Washington post :‬‬

‫ئه‌گه‌ر تۆ ئازادی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیت‬ ‫بۆ خه‌ڵك‬ ‫ده‌وێت ته‌نیا‬ ‫ئینته‌رنێتیان‬ ‫بده‌رێ‬


‫‪40‬‬

‫شارستانیه‌ت‬

‫ئا‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫شارستانیه‌ت‬

‫د‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ڵ‬ ‫‪،‬‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ف‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ه‌كۆڵنه‌وه‌‬

‫ل��ه‌و ك��ات��ه‌وه‌ی مۆمیای توت‬ ‫خ��ام��ون‪ ،‬له‌ساڵی (‪)١٩٢٥‬دا‬ ‫كرایه‌وه‌‪ ،‬یه‌كێكبوو له‌گه‌وره‌ترین‬ ‫دێرینناسه‌كان‪،‬‬ ‫نهێنییه‌كانی‬ ‫تیۆری زۆر ده‌رباره‌ی چۆنیه‌تی‬ ‫مردنی ئه‌م فیرعه‌ون‌ه هاتووه‌ته‌‬ ‫مه‌یدانه‌وه‌‪ ،‬له‌نه‌خۆشی زگماكه‌وه‌‬ ‫تاوه‌كو كوشتن‪.‬‬ ‫هیچكام ل �ه‌م��ان �‌ه ل�ه‌س�ه‌ر‬ ‫بنه‌مای توێژینه‌وه‌ی بایه‌خدار‬ ‫ن�ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئێستا زانست‬ ‫پێشكه‌وتنی زۆری له‌م ب��واره‌دا‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬ب��ۆی�‌ه له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٥‬دا كاربه‌ده‌ستانی میسری‬ ‫مۆڵه‌تیان به‌ئه‌نجامدانی هه‌ندێك‬ ‫تاقیكردنه‌و‌ه له‌سه‌ر مۆمیاییه‌كه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك وێنه‌گرتنی سێ دووری‬ ‫به‌تیشكی ئیكس‌و (‪)DNA‬دا‪،‬‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌م تاقیكردنه‌وانه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ڕاپۆرتێك له‌ساڵی (‪)٢٠١٠‬‬ ‫دا باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬پێمانده‌ڵێت‬ ‫ك‌ه هۆكاری راسته‌قینه‌ی مردنی‬ ‫فیرعه‌ون‌ه گه‌نجه‌ك‌ه ده‌ركه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫(ت��وت ئانخ ئامون)‪ ،‬نه‌خۆشی‬ ‫زگماكی ب��ووه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم به‌هۆی‬ ‫مه‌الریاو‌ه مردووه‌‪.‬‬ ‫(توت ئانخ ئامون) كێیه‌؟‬ ‫(توت ئانخ ئامون) له‌ساڵی‬ ‫(‪ )١٣٣٣‬پ ز ده‌س���ه‌اڵت���ی‬ ‫گرت‌ه ده‌س��ت‪ ،‬یه‌كێك له‌دواین‬ ‫ف��ی��رع��ه‌ون��ه‌ك��ان��ی زن��ج��ی��ره‌ی‬ ‫ه��ه‌ژده‌ه��ه‌م��ه‌‪ ،‬ئ���ه‌م فیرعه‌ونه‌‬ ‫ته‌نیا (‪ )٩‬ساڵ پاشایه‌تی كرد‪.‬‬ ‫زانیارییه‌كان ده‌رب����اره‌ی زۆر‬ ‫كه‌من‪ ،‬هۆكار‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ه پاشای پێش ئ�ه‌و‪ ،‬واته‌‬ ‫ئاخن ئاتن‪ ،‬پاشایه‌ك ب��وو كه‌‬ ‫وه‌ك���و كه‌سێكی ه �ه‌ڵ��گ �ه‌ڕاوه‌‬ ‫له‌ئاین باسیده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌م كه‌سه‌‬ ‫ب��ی��روب��اوه‌ڕه‌ك�ه‌ی خ��ۆی گۆڕی‬ ‫ب�ه‌ره‌و بیروباڕی یه‌كتاپه‌رستی‪،‬‬ ‫وات‌ه باوه‌ڕی به‌خودای تاك‌و ته‌نیا‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬بۆی‌ه (توت ئانخ ئامون)‌و‬ ‫(ئ��اخ��ن ئ��ات��ن)‪ ،‬له‌الپه‌ڕه‌كانی‬ ‫مێژووی فه‌رمی ئه‌و سه‌رده‌مه‌‬ ‫سڕاونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه�ه‌رچ�ه‌ن��د ئ �ه‌م فیرعه‌ونه‌‬ ‫له‌سه‌رده‌می خۆیدا زۆر ناسراو‬ ‫ن �ه‌ب��وو‪ ،‬ب���ه‌اڵم دوای مه‌رگی‪،‬‬ ‫بوو‌ه به‌یه‌كێك له‌فیرعه‌ون‌ه زۆر‬ ‫ناسراوه‌كان‪ ،‬ئه‌م ناوبانگ‌ه زۆرتر‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌وه‌بوو قه‌بره‌كه‌ی كه‌‬

‫له‌ساڵی (‪)١٩٢٢‬دا دۆزرای �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ت��اك�‌ه گ���ۆڕی ده‌ستلێنه‌دراوی‬ ‫میسری سه‌رده‌می كۆنه‌‪ ،‬كاتێك‬ ‫دێرینناسی به‌ریتانی‪( ،‬هاڤارد‬ ‫كارتر) گۆڕ‌ه شاره‌وه‌كه‌ی له‌ژێر‬ ‫لمه‌كانی دۆڵ��ی فیرعه‌ونه‌كان‬ ‫ده‌رهێنا‪ ،‬بینی ژوور‌ه بچووك‌و‬ ‫باریكه‌كانی پڕ‌ه له‌گه‌نجینه‌كانی‬ ‫میسری كۆن‪.‬‬ ‫توێكاری مۆمیاییه‌كه‌‬ ‫ی �ه‌ك �ه‌م ت��وێ��ك��اری له‌سه‌ر‬ ‫م��ۆم��ی��ای��ی �ه‌ك �ه‌ی (ت����وت ئانخ‬ ‫ئ���ام���ون) ل �ه‌س��اڵ��ی (‪)١٩٢٥‬‬ ‫له‌الیه‌ن (كارترو داگالس دری)‬ ‫له‌زانكۆی قاهیر‌ه ئه‌نجامدرا‪.‬‬ ‫ت��وێ��ك��اری��ی�ه‌ك�‌ه ن��ی��ش��ان��ی��ده‌دات‪،‬‬ ‫ته‌رمه‌ك‌ه ه��ی پیاوێكی زۆر‬ ‫گه‌نجه‌‪ ،‬ك‌ه بااڵكه‌ی ته‌نیا (‪)١٦٥‬‬ ‫سانتیمه‌تره‌‪ ،‬به‌پێی لێكۆلینه‌وه‌‬ ‫ل �ه‌ئ��ێ��س��ك �ه‌ك��ان‌و ددان��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ده‌رك��ه‌وت ئه‌و كه‌س‌ه له‌ته‌منی‬ ‫(‪ )١٨‬ساڵیدا م���ردووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌ڵگ‌ه له‌به‌رده‌ستدا نه‌بوو كه‌‬ ‫بزانرێت ه��ۆك��اری مردنه‌كه‌ی‬ ‫چی بووه‌‪ .‬لێكۆڵینه‌وه‌ی دوایی‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر مۆمیاییه‌ك‌ه له‌ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٦٨‬ئه‌نجامدرا‪( ،‬روناڵد‬ ‫هریسون)‪ ،‬ش��اره‌زای توێكاری‬ ‫له‌زانكۆی لیڤه‌رپوڵی به‌ریتانیا‪،‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر الشه‌ك‌ه به‌‬ ‫به‌كارهێنانی جیهازێكی تیشكی‬ ‫ئیكس‪ ،‬ك �‌ه ل �ه‌ن��او گ��ۆڕه‌ك �ه‌دا‬ ‫دانابوو‪ ،‬به‌ئه‌نجامگه‌یاند‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫نموونه‌یه‌ك له‌پێسته‌كه‌ی هه‌ڵگرت‪،‬‬ ‫ل�����ه‌ڕووی ئ���ه‌و ن��م��وون �ه‌ی �ه‌وه‌‬ ‫(رۆبێرت كانلی) توانی جۆری‬ ‫خ��وێ��ن��ه‌ك��ه‌ی دی��اری��ب��ك��ات‪.‬‬ ‫(ه �ه‌ری��س��ون) زۆرت���ر خولیای‬ ‫ئه‌وه‌بوو تاوه‌كو په‌یوه‌ندی نێوان‬ ‫(توت ئانخ ئامون)‌و مۆمیاییه‌كی‬ ‫نه‌ناسراوی ت��ر‪ ،‬وات �‌ه مۆمیایی‬ ‫(‪ )KV55‬ك‌ه له‌گۆڕێكی نزیكی‬ ‫گۆڕه‌كه‌ی (توت ئانخ ئامون)دا‬ ‫دۆزرابوویه‌وه‌‪ ،‬بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م مۆمیایی‌ه وه‌ك��و (توت‬ ‫ئ��ان��خ ئ��ام��ون) كه‌لله‌سه‌رێكی‬ ‫درێژی هه‌بوو‪ ،‬بۆی‌ه ئه‌و بۆچوونه‌‬ ‫دروس��ت��ب��وو ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه ئه‌مانه‌‬ ‫خزمی یه‌كبن‪ ،‬كانلی تێگه‌یشت‬ ‫ك �‌ه ج���ۆری خوێنی ئ��ه‌م دوو‬ ‫مۆمیایی‌ه وه‌ك ی�ه‌ك وای �ه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ئه‌و ئه‌گه‌ره‌ی ك‌ه ئه‌مان‌ه خزمی‬

‫یه‌كن تاڕاده‌یه‌كی زۆر به‌هێزبوو‪،‬‬ ‫هریسون وای بۆ ده‌چوو‪ ،‬ك‌ه ئه‌و‬ ‫مۆمیاییه‌ی تر له‌وانه‌ی‌ه (ئه‌سمنخ‬ ‫ك��اره‌) بێت‪ ،‬ئه‌و پادشایه‌ی كه‌‬ ‫بۆ ماوه‌یه‌كی كورت پێش (تون‬ ‫ئانخ ئامون) فه‌رمانڕه‌وایی كردو‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه براشی بووبێت‪.‬‬ ‫هه‌ریسون بینی ك‌ه ئێسكی‬ ‫كۆڵه‌كه‌ی سنگ‪ ،‬به‌شی سه‌ره‌كی‬ ‫ق��ه‌ف��ه‌س��ی س��ی��ن �گ‌و س �ه‌ی��رت��ر‬ ‫له‌هه‌مووی دڵی مۆمیاییه‌كه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌الیه‌ن كاهین‌ه میسرییه‌كانه‌وه‌‬ ‫ب��ۆ ن���او ج �ه‌س��ت �ه‌ی مۆمیاكه‌‬ ‫ده‌گه‌ڕێنرانه‌وه‌‪ ،‬له‌جێگه‌ی خۆیدا‬ ‫نه‌ماوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و وای بۆ‬ ‫ده‌چ���وو الوازب���وون���ی ئێسكی‬ ‫كه‌لله‌سه‌ری مۆمیاك‌ه له‌وانه‌یه‌‬ ‫به‌هۆی خوێنبه‌ربوونه‌و‌ه بووبێت‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه لێدانێكی به‌زه‌بر به‌ر‬ ‫سه‌ری كه‌وتبێت‪.‬‬ ‫ئه‌م شتان‌ه بۆ چه‌ندین ساڵ‬ ‫ئه‌و بیركردنه‌وه‌ی دروستكردبوو‪،‬‬ ‫ك‌ه (توت ئانخ ئامون) مه‌رگێكی‬ ‫زۆر دڵته‌زێنی هه‌بووه‌و له‌وانه‌یه‌‬ ‫كوژرا بێت‪.‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی تازه‌‬ ‫ل����ه‌س����اڵ����ی (‪،)٢٠٠٢‬‬ ‫سكرتێری گشتی شورای به‌رزی‬ ‫شوێنه‌واری كۆن له‌میسر‪( ،‬زاهی‬ ‫حه‌واس)‪ ،‬گه‌یشت به‌و ئه‌نجامه‌ی‬ ‫ك‌ه ده‌بێت كۆتایی به‌م گریمانانه‌‬ ‫بهێنرێت‌و راستی روونببێته‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆی‌ه مۆڵه‌تی لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫مۆمیاییه‌كان ده‌رك��رد‪ .‬سه‌ره‌تا‬ ‫له‌ساڵی ( ‪)٢٠٠٥‬دا‪ ،‬الشه‌ی‬ ‫(توت ئانخ ئامون) به‌ته‌واوه‌تی به‌‬ ‫به‌كارهێنانی تیشكی ئیكسی سێ‬ ‫دووری‪( ،‬سی تی سكان) كرا‪.‬‬ ‫ئاكامی ئه‌م (سی تی سكان)ه‌‪،‬‬ ‫نیشانیدا هیچ چه‌شن‌ه جێماوه‌ییه‌ك‬

‫له‌زه‌بر به‌ركه‌وتنی كه‌لله‌سه‌ری‬ ‫مۆمیاییه‌ك‌ه بوونی نییه‌‪ ،‬شێوازی‬ ‫گۆشه‌ی دانانی الشه‌ك‌ه له‌كاتی‬ ‫وێنه‌گرتنه‌كه‌دا ئه‌وه‌ی سه‌لماند‪،‬‬ ‫بۆی‌ه قسه‌كردن له‌سه‌ر كوشتنی‬ ‫ت��ون ئانخ ئ��ام��ون ب��ۆ هه‌میشه‌‬ ‫كۆتایپێهات‪.‬‬ ‫وێنه‌گیراو‌ه ت��ازه‌ك��ان بوو‬ ‫به‌هۆی دۆزینه‌وه‌ی شتێكی سه‌یر‬ ‫ك‌ه پێشتر بیری لێنه‌كرابووه‌وه‌‪،‬‬ ‫ق��اچ��ێ��ك��ی ش���ك���اب���وو‪ ،‬پێشتر‬ ‫سه‌رنجیان پێنه‌دابوو‪ .‬الشه‌ی‬ ‫ت��وت ئانخ ئامون چه‌ندینجار‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی گ��واس��ت��ن�ه‌وه‌‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٢٥‬چ��ه‌ن��د شوێنێكی‬ ‫ش��ك��اب��وو‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ��ه‌م شكانه‌‪،‬‬ ‫له‌ڕانی الی چه‌پ‪ ،‬جیاوازبوو‬ ‫له‌شكانه‌كانی ت��ر‪ ،‬ئ �ه‌م شكانه‌‬ ‫ك��ۆن��ب��وو وه‌ك ش��ك��ان��ێ��ك‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌كاتی ژیانی ئاسایی كه‌سێكدا‬ ‫رووده‌دات له‌كاتێكدا شكانه‌كانی‬ ‫(‪ )١٩٢٥‬هه‌موویان تازه‌بوون‪،‬‬ ‫نیشانه‌یه‌ك له‌چاكبوونه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫شكاویی‌ه بوونی نه‌بوو مۆمی‬ ‫به‌كارهاتوو له‌كاتی مۆمیایكردندا‬ ‫چ��ووه‌ت �‌ه ن��او ش��ك��اوی��ی�ه‌ك�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مان‌ه پیشانی ده‌دات له‌وانه‌یه‌‬ ‫شكانه‌ك‌ه ماوه‌یه‌كی كورت پێش‬ ‫مردنی روویدابێت‪ .‬ئه‌نجامی‬ ‫كۆتایی ئه‌و‌ه بوو ك‌ه پێده‌چێت‬ ‫(ت���وت ئ��ان��خ ئ��ام��ون) به‌هۆی‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌م شكانه‌وه‌‬ ‫مردبێت‪.‬‬ ‫ئه‌م تیورییه‌ش هه‌ر وه‌كو‬ ‫تیورییه‌كانی تر‪ ،‬ده‌رباره‌ی مه‌رگی‬ ‫(توت ئانخ ئامون)‪ ،‬زۆر درێژه‌ی‬ ‫نه‌كێشا‪ ،‬له‌لێكۆڵینه‌وه‌ی دووه‌مدا‬ ‫گروپی توێژینه‌وه‌ك‌ه وێنه‌ی (سی‬ ‫تی سكان)ی به‌وردی زیاتره‌وه‌‬ ‫له‌مۆمیایه‌ك‌ه گ��رت‪ ،‬ه�ه‌روه‌ه��ا‬

‫ل���ه‌ئ���ێ���س���ك���ی‬ ‫پ���ێ���ی (ت����وت‬ ‫ئ��ان��خ ئ��ام��ون)‬ ‫ن����م����وون����ه‌ی‬ ‫( ‪)D N A‬‬ ‫ی��ان‪ ،‬وه‌رگ��رت‬ ‫ت��������اوه‌ك��������و‬ ‫بتوانن له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ۆرگ��ان��ی��زم �ه‌‬ ‫ن����ه‌خ����ۆش����ی‬ ‫دروستكره‌كاندا به‌راوردی بكه‌ن‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب�ه‌ئ��ۆم��ێ��دی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫بتوانن شه‌جه‌ره‌نامه‌ی بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫پاشایه‌تی روونبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫(‪ )DNA‬ی��ان��ز‌ه مۆمیایی ت��ردا‬ ‫به‌روادیانكرد‪.‬‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌م توێژه‌نه‌وه‌ی‌ه كه‌‬ ‫له‌ساڵی (‪)٢٠١٠‬دا باڵوبوویه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل�ه‌گ��رن��گ��ی ش��ك��ان��ی پێیه‌كه‌ی‬ ‫ك��ه‌م��ك��رده‌وه‌‪ ،‬ئ���ه‌م ج��اره‌ی��ان‪،‬‬ ‫ئه‌نجامه‌ك‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬توت ئانخ‬ ‫ئامون به‌شێوه‌ی زگماك كه‌سێكی‬ ‫نه‌خۆش‌و الوازو كه‌مئه‌ندامبووه‌و‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی م���ه‌الری���او‌ه م����ردووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌نجامی (سی تی سكان)ه‌كان‬ ‫پیشانی ده‌دات ئێسكه‌كانی پێی‬ ‫راس��ت��ی (ت��وت ئانخ ئ��ام��ون )‬ ‫گرفتیان هه‌بووه‌‪ ،‬له‌پێی چه‌پیشدا‬ ‫ئێسكه‌كانی درزی��ان تێدابووه‌و‬ ‫له‌هه‌ندێك شوێنیشدا جومگه‌كانی‬ ‫ل�ه‌ج��ێ��چ��ووه‌‪ ،‬به‌پێی ئه‌نجامی‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ی (‪ ،)DNA‬گروپه‌‬ ‫زانستییه‌ك‌ه ب �ه‌ت �ه‌واوی دڵنیان‪،‬‬ ‫ك‌ه مۆمیاییه‌كه‌ی (هه‌ریسون)‬ ‫كه‌ناوی (ئسمنخ كاره‌)ی لێنابوو‬ ‫له‌ڕاستیدا ب��اوك��ی ت��وت ئانخ‬ ‫ئامونه‌و وات��‌ه (ئاخن ئاتن)ه‌‪،‬‬ ‫دایكی توت ئانخ ئامون خوشكی‬ ‫ئاخن ئاتن بوو‪ ،‬بۆی‌ه توت ئانخ‬ ‫ئ��ام��ون منداڵی هاوسه‌رگیری‬

‫‪41‬‬

‫نێوان مه‌حره‌مه‌كانه‌‪ ،‬ئه‌نجامی‬ ‫ه��اوس �ه‌رگ��ی��ری م�ه‌ح��ره‌م�ه‌ك��ان‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب �ه‌ه��ۆی كه‌موكورتی‬ ‫جینی ل�ه‌م��ن��داڵ��دا‪ ،‬بۆی‌ه ئێستا‬ ‫ده‌ت���وان���ی���ن ت��ێ��ب��گ�ه‌ی��ن ب��ۆچ��ی‬ ‫(ت��وت ئانخ ئ��ام��ون) كه‌سێكی‬ ‫نه‌خۆش‌و الوازب��ووه‌‪ ،‬له‌كۆتایدا‬ ‫گروپ‌ه زانستییه‌ك‌ه رایده‌گه‌ێنێت‪،‬‬ ‫تاقیكردنه‌و‌ه ل�ه‌س�ه‌ر (‪)DNA‬‬ ‫ی ن��ی��ش��ان��ی��ده‌دات ن�ه‌خ��ۆش��ی‬ ‫م �ه‌الری��ای ه �ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ه�ه‌روه‌ه��ا‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی به‌شێوه‌ی زگماك‬ ‫كه‌سێكی الوازب���ووه‌‪ ،‬به‌رگه‌ی‬ ‫نه‌خۆشییه‌كه‌ی نه‌گرتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجامی كۆتایی‬ ‫زۆر ل���ه‌ل���ێ���ك���ۆل���ه‌ران‬ ‫هه‌ندێك به‌شی ئه‌م راپۆرته‌یان‬ ‫ل �ه‌ال راستنییه‌‪( ،‬ب��رن��دا بیكر)‬ ‫له‌زانكۆی (ئه‌ریزۆنای) ویالیه‌ته‌‬ ‫ی �ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ی ئ�ه‌م��ری��ك��ا‪،‬‬ ‫ك �‌ه ل �ه‌س �ه‌ر ئێسك‌ه كۆنه‌كان‬ ‫ك���ارده‌ك���ات‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت مۆمیاییه‌‬ ‫نه‌ناسراوه‌ك‌ه له‌ڕاده‌به‌ده‌ر گه‌نجه‌‪،‬‬ ‫بۆی‌ه ناكرێت باوكی (توت ئانخ‬ ‫ئامون ) بێت‪.‬‬ ‫(جیمز گمبل) نه‌شته‌رگه‌ری‬ ‫ئۆرتۆپێد له‌زانكۆی ستانفۆرد‬ ‫ده‌ڵێت له‌جێچوونه‌كان به‌هۆی‬ ‫پڕۆسه‌ی مۆمیایكردنه‌و‌ه روویان‬ ‫داوه‌‪ ،‬ن�ه‌ك شتی ت��ر‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫كریستین ت��ی��م��ان��ۆ كریستین‬ ‫مایه‌ر له‌ئه‌نستیتۆی نه‌خۆشییه‌‬ ‫ئیستواییه‌كانی (برنارد نوختی)‬ ‫ئه‌ڵمانیا ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬له‌سه‌رده‌می‬ ‫(توت ئانخ ئامون)دا كه‌سیكی‬ ‫پێگه‌یشتوو له‌به‌رانبه‌ر نه‌خۆشی‬ ‫مه‌الریادا پارێزراو بووه‌و تووشی‬ ‫ئه‌م نه‌خۆشیی‌ه نه‌ده‌بوو‪.‬‬ ‫ئ��اك��ام��ی ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ی‬ ‫(‪ )DNA‬زۆرت���ری���ن ره‌خ��ن �ه‌ی‬ ‫دروس�������ت�������ك�������ردووه‌‪ ،‬زۆر‬ ‫له‌شاره‌زایانی (‪)DNA‬ی كۆن‬ ‫به‌گومانه‌و‌ه سه‌یری ئه‌م ئه‌نجامانه‌‬ ‫ده‌ك�������ه‌ن‪ ،‬ه����ۆك����اری ی��ه‌ك��ه‌م‬ ‫ب���ارۆدۆخ���ی خ���ودی (‪)DNA‬‬ ‫ه‌ك��ان��ن‪ ،‬ه�ه‌رچ�ه‌ن��د (‪)DNA‬ی‬ ‫(ماموسه‌كان)‌و (نیانده‌رتاڵه‌كان)‬ ‫ده‌یان هه‌زار ساڵ‌ه ماون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ له‌ناوه‌ندێكی‬ ‫گ�ه‌رم��دا ن �ه‌ب��وون‪ ،‬ی��ان (بارنز)‬ ‫ش��اره‌زای بایۆلۆژی له‌زانكۆی‬ ‫له‌نده‌ن ده‌ڵێت له‌گه‌رمای ده‌شتی‬ ‫م��ی��س��ردا (‪)DNA‬ه‌ك�����ان زیاتر‬ ‫له‌چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك نامێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫دووه������ه‌م ش���ت بریتییه‌‬ ‫ل���ه‌ب���وون���ی ش��ت��ی ت���ر ل��ه‌ن��او‬ ‫(‪)DNA‬ك���ان‪ ،‬تیم‌ه زانستییه‌كه‌‬ ‫له‌كارلێكی پۆلیمه‌ری (‪)PCR‬‬ ‫بۆ به‌هێزكردنه‌وه‌ی (‪)DNA‬ه‌كان‬ ‫سوودیان وه‌رگرتووه‌‪ ،‬ئه‌م میتۆده‌‬ ‫ئه‌و ئاماده‌ییه‌ی تێدای‌ه تاوه‌كو‬ ‫مادده‌ی نوێ بهێنێت‌ه نێۆ (‪)DNA‬‬ ‫كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاسۆی پێشكه‌وتنی زیاتر‬ ‫ده‌رب���اره‌ی مه‌رگی (ت��وت ئانخ‬ ‫ئ��ام��ون)‪ ،‬زۆر رووننییه‌‪ ،‬زۆر‬ ‫ل��ه‌ت��وێ��ژه‌ران داوای���ان���ك���ردووه‌‬ ‫ت��اوه‌ك��و زان��ی��اری��ی�‌ه پ��ێ��واوراوه‌‬ ‫ره‌س�ه‌ن�ه‌ك��ان‪ ،‬بدرێت به‌وانیش‬ ‫تاوه‌كو لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ربكه‌ن‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم كه‌سێك ك‌ه ل�ه‌م ب��اره‌وه‌‬ ‫بڕیار ده‌دات (زاه��ی ح�ه‌واس)‬ ‫ه‌‪ ،‬ك‌ه رای��گ�ه‌ی��ان��دووه‌‪ ،‬ئاكامی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كانی ئه‌و ده‌رب��اره‌ی‬ ‫مه‌رگی (توت ئانخ ئامون) قسه‌ی‬ ‫كۆتاییه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر توێژینه‌وه‌كانی‬ ‫حه‌واس قسه‌ی كۆتای بێت‪.‬‬ ‫وادێ��ت��‌ه پێشچاو م�ه‌رگ��ی‬ ‫(توت ئانخ ئامون) بۆ هه‌میشه‌‬ ‫ل �ه‌ژێ��ر پ���ه‌رده‌ی���ه‌ك ل�ه‌گ��وم��ان��دا‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪New Scientist :‬‬


‫‪42‬‬

‫فیزیا‬

‫ئا‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫لێكخشاندن‬ ‫له‌بۆشایشدا هه‌یه‌‬

‫به‌پێی یاساكانی نیوتن‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر ت��ۆپ��ێ��ك له‌بۆشایی‬ ‫(‪)Vaccum‬دا بخولێته‌وه‌‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌رئ �ه‌وه‌ی هیچ هێزێك‬ ‫ك�����ار ن���اك���ات���ه‌ س�����ه‌ری‪،‬‬ ‫ك���ه‌واب���وو ن��اب��ێ��ت خێرایی‬ ‫خ��والن �ه‌وه‌ك �ه‌ی كه‌مبكات‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم توێژینه‌وه‌كان ده‌ڵێن‬ ‫بۆشایی ده‌توانێت جۆرێك‬ ‫له‌لێكخشاندن دروستبكات‪.‬‬ ‫به‌پێی پره‌نسیپی نادڵنیایی‬ ‫هایزه‌نبێرگ (‪Heisenberg‬‬ ‫‪)uncertainty Principle‬‬ ‫له‌میكانیكی كوانته‌مدا‪ ،‬ئێمه‌‬ ‫ناتوانین هه‌رگیز به‌دڵنییایه‌وه‌‬ ‫بڵێین‪ ،‬كه‌ بۆشایی به‌ته‌واوی‬ ‫بۆشه‌‪ ،‬له‌جیاتی ئ �ه‌وه‌ ئێمه‌‬ ‫ده‌زان��ی��ن بۆشایی پ��ڕه‌ له‌و‬ ‫ف��ۆت��ۆن��ان�ه‌ی‪ ،‬ك �ه‌ ب���ه‌رده‌وام‬ ‫دروس��ت��ده‌ب�ن‌و پێش ئ�ه‌وه‌ی‬ ‫بتوانین راسته‌وخۆ بیانپێوین‬ ‫له‌ناو ده‌چن‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌م‬ ‫ته‌نۆلكانه‌ زۆر زوو له‌ناو‬ ‫ده‌چ �ن‌و پێیانده‌ڵێن فۆتۆنی‬ ‫خ �ه‌ی��اڵ��ی‪ ،‬ب���ه‌اڵم ده‌ت��وان��ن‬ ‫ب�ه‌ه��ێ��زی كارۆموگناتیسی‬ ‫ه�����اوش�����ی�����وه‌ی ف���ۆت���ۆن���ه‌‬ ‫راس��ت��ی��ی �ه‌ك��ان‪ ،‬ك��اری��گ �ه‌ری‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ت�ه‌ن��ۆل��ك�ه‌ك��ان��ی تر‬ ‫دابنێن‪.‬‬ ‫(ئ�����ه‌ل�����ی�����خ�����ان�����درۆ‬ ‫م��ان��خ��اواس‌و خ��اڤ��ی�ه‌ر ئابا‬ ‫خوا) له‌ئه‌نستیتۆی ئۆپتیكی‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی توێژینه‌وه‌كانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی ئیسپانیا ده‌ڵێن‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م هێزانه‌ ده‌ب��ن به‌هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌ ته‌نه‌كان به‌ره‌به‌ره‌‬ ‫خ��ێ��رای��ی خ��واڵن �ه‌وه‌ك �ه‌ی��ان‬ ‫كه‌مبكات‪ ،‬هه‌روه‌كو چۆن‬ ‫كاتێك دوو ئۆتۆمبێل به‌ره‌و‬ ‫رووده‌ده‌ن له‌یه‌ك هێزێكی‬ ‫زی��ات��ر‪ ،‬ل�ه‌چ��او ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌شێوازێكی تر پێكدادانه‌كه‌‬ ‫رووبدات‪ ،‬ده‌به‌خشن به‌یه‌ك‪،‬‬ ‫به‌ركه‌وتنی فۆتۆنێكی خه‌یاڵی‬ ‫ل �ه‌ئ��اڕاس��ت �ه‌ی خ��والن��ه‌وه‌ی‬ ‫ته‌نه‌كه‌دا هێزێكی كه‌متری‬ ‫لێده‌دات له‌چاو ئه‌و كاته‌ی‬ ‫كه‌ خوالنه‌وه‌ی هه‌ردووكیان‬ ‫دژ به‌یه‌ك بێت‪.‬‬ ‫ب��ۆی�ه‌ دوای م��اوه‌ی �ه‌ك‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ژماره‌یه‌كی‬

‫یه‌كسانی فۆتۆنی خه‌یاڵی‬ ‫ل��ه‌ه��ه‌م��وو ئ��اڕاس��ت �ه‌ك��ان��دا‬ ‫ب����ه‌ر ت���ه‌ن���ه‌ك���ه‌ ب��ك��ه‌وێ��ت‪،‬‬ ‫ده‌بێت به‌هۆی دابه‌زاندنی‬ ‫وزه‌و ك���ه‌م���ب���وون���ه‌وه‌ی‬ ‫خ��ێ��رای��ی خ���والن���ه‌وه‌ك���ه‌‪.‬‬ ‫ه �ه‌رئ �ه‌م �ه‌ ده‌ب��ێ��ت ب�ه‌ه��ۆی‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی ت��ی��ش��ك��دان��ه‌وه‌ی‬ ‫راس��ت��ی ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی فۆتۆن‬ ‫دروستببێت‪ ،‬ك�ه‌ ده‌كرێت‬ ‫له‌تاقیگه‌دا ببینرێت‪.‬‬ ‫توانای ئه‌م كاریگه‌ریی‌ه‬ ‫ب �ه‌ن��ده‌ ل �ه‌س �ه‌ر ستركتۆره‌و‬ ‫قه‌باره‌ی ته‌نه‌كه‌‪ ،‬هه‌ندێك ته‌نی‬ ‫وه‌ك زێڕ‪ ،‬كه‌ تایبه‌تمه‌ندیی‌ه‬ ‫ده‌بێت‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كانیان‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی ئ����ه‌وه‌ی ش�ه‌پ��ۆل��ی‬ ‫ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی كه‌متر‬ ‫ه���ه‌ڵ���ب���م���ژن‪ ،‬ل���ه‌وان���ه‌ی���‌ه‬ ‫خ��ێ��رای��ی��ه‌ك��ان��ی��ان ك �ه‌م��ت��ر‬ ‫بگۆڕدرێت‪.‬‬ ‫رێ���ژه‌ی ك�ه‌م��ب��وون�ه‌وه‌ی‬ ‫خێرایی هه‌میشه‌ به‌نده‌ له‌سه‌ر‬ ‫پ��ل �ه‌ی گ��ه‌رم��ی‪ ،‬ه�ه‌ت��اوه‌ك��و‬ ‫ن���اوه‌ن���ده‌ك���ه‌ گ�ه‌رم��ت��رب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ف��ۆت��ۆن��ی خ��ه‌ی��اڵ��ی زی��ات��ر‬ ‫دروستده‌بێت‌و تیاده‌چێت‪،‬‬ ‫ل �ه‌پ��ل �ه‌ی گ��ه‌رم��ی ژووردا‬ ‫(‪ )١٠‬س��اڵ��ی پ��ێ��ده‌چ��ێ��ت‬ ‫تاوه‌كو ته‌نۆلكه‌یه‌كی گرافیتی‬ ‫(‪ )١٠٠‬ن��ان��ۆم��ه‌ت��ری‪ ،‬ك‌ه‬ ‫له‌بۆشایی نێوان ئه‌ستێره‌كاندا‬ ‫ب �ه‌زۆری هه‌یه‌‪ ،‬یه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫سێی خێرایی سه‌ره‌تایی خۆی‬ ‫له‌ده‌ستبدات‪ ،‬له‌پله‌ی گه‌رمی‬ ‫(‪ )٧٠٠‬س��ی��ل��ی��س��ی��وس��ی��دا‪،‬‬ ‫ك �ه‌ تێكڕای پ��ل�ه‌ی گه‌رمی‬ ‫ناوچه‌كانی گ�ه‌ردوون�ه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ك�ه‌م��ب��وون�ه‌وه‌ی�ه‌ی خیرایی‬ ‫(‪ )٩٠‬رۆژ درێژه‌ ده‌كێشت‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم له‌ناوچه‌ سارده‌كانی‬ ‫ن��ێ��وان ئ�ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان (‪)٢٧‬‬ ‫میلیۆن ساڵی ده‌وێت‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم چ���ۆن ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ئه‌م كاریگه‌رییه‌ له‌ تاقیگه‌دا‬ ‫ب��پ��ێ��وی��ن؟ (م��ان��خ��اواس��اس)‬ ‫ده‌ڵێت "وه‌ها تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫پێویستی به‌بۆشاییه‌كی زۆرو‬ ‫له‌یزرێك به‌وردی زۆره‌وه‌ بۆ‬ ‫گرتنی نانۆته‌نۆلكه‌كان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ ئێستا مه‌حاڵه‌‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه‬ ‫داهاتووی نزیكدا له‌وانه‌یه‌"‪.‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.