lvinscience no 5

‫ژمار ‌ه‬

‫‪5‬‬

‫ ‬ ‫‪ ،‬ئایاری ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫چۆن‬ ‫ماسی‬ ‫ده‌بێت‬ ‫به‌مرۆڤ؟‬ ‫زیره‌کی‬ ‫چییه‌؟‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫زانست له‌باره‌ی‬ ‫مردنه‌و ‌ه چیده‌ڵێت؟‬

‫ئایا ده‌کرێت‬ ‫دڵخۆشی بپێوین؟‬ ‫ئه‌و دایکانه‌ی‬ ‫منداڵی دووانه‌یان‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬زیاتر ده‌ژین‬

‫پڵنگه‌کانی کوردستان‬ ‫چییان لێهات؟‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫ژماره ‪5‬‬

‫‪ ،‬ئایاری ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫چۆن‬ ‫ماسی‬ ‫دهبێت‬ ‫بهمرۆڤ؟‬ ‫زیرهکی‬ ‫چییه؟‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫زانست لهبارهی‬ ‫مردنهوه چیدهڵێت؟‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میره‌‬ ‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین‌‪ :‬دڵشاد ساڵ ‌ح حه‌م ‌ه شوکر‬

‫ئایا دهکرێت‬ ‫دڵخۆشی بپێوین؟‬

‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬ ‫ئهو دایکانهی‬ ‫منداڵی دووانهیان‬ ‫دهبێت‪ ،‬زیاتر دهژین‬

‫پڵنگهکانی کوردستان‬ ‫چییان لێهات؟‬

‫‪No.05, JUNE 2011‬‬

‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی‪ :‬هێمن عه‌بدولقادر‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای په‌یپه‌ر باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪28 16‬‬ ‫‪42 38‬‬

‫‪ine‬‬

‫‪magaz‬‬

‫‪ience‬‬

‫‪. com/‬‬ ‫‪sc‬‬

‫‪inpress‬‬

‫‪www.lv‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫‪4‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫چۆن ده‌بیستین له‌بوونی مۆسیقایه‌كی به‌رزیشدا؟‬ ‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫عه‌تا محه‌مه‌د صاڵح‬ ‫بیهێن‌ه پێشچاو ك �‌ه تۆ‬ ‫له‌ئاهه‌نگی سه‌ری ساڵدایت‪،‬‬ ‫ك�ه‌س��ێ��ك ل��ه‌ن��او ژاوه‌ژاوو‬ ‫ده‌ن��گ��ی م��ۆس��ی��ق��ای ب���ه‌رزدا‬ ‫ق��س �ه‌ت ب��ۆ ده‌ك����ات‪ ،‬تۆش‬ ‫گوێت له‌قسه‌كانی ده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم چۆن مێشكت ئه‌و ده‌نگ‌ه‬ ‫جیاده‌كاته‌وه‌ له‌ژاوه‌ژاوه‌ك‌ه تا‬ ‫گوێت له‌وشه‌كان بێت؟‪.‬‬ ‫روون��ك��ردن��ه‌و‌ه ب��ۆ ئه‌م‬ ‫ح��اڵ �ه‌ت �‌ه ك��ه‌ پێیده‌وترێت‬ ‫(ك���اری���گ���ه‌ری ئاهه‌نگ)‪،‬‬

‫(‪)cocktail party effect‬‬ ‫وادی��ار‌ه له‌فیسقه‌و‌ه هاتبێت‪،‬‬ ‫(ج��ۆری��ك �ه‌ ل �ه‌ب��اڵ��ن��ده‌)‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ش��ێ��وازه‌ی ك‌ه م��رۆڤ فێری‬

‫قسه‌كردن ده‌بێت پێی‪ ،‬له‌و‬ ‫شێواز‌ه ده‌چێت ك‌ه باڵنده‌كان‬ ‫فێری خوێندن ده‌ب��ن پێی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها لێكچوونیش هه‌ی‌ه‬

‫له‌پێكهاته‌ی بیستن له‌مێشكی‬ ‫هه‌ردووالدا‪.‬‬ ‫زان���ای���ان له‌زانكۆی‬ ‫ك���ال���ی���ف���ۆڕن���ی���او بیركلی‬ ‫له‌تاقیكردنه‌وه‌یه‌كدا ده‌نگی‬ ‫ئه‌م باڵنده‌یه‌یان لێده‌داو پاشان‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك ژاوه‌ژاو‪ ،‬پاشان‬ ‫تێكه‌ڵه‌یه‌ك له‌هه‌ردوو ده‌نگه‌ك‌ه‬ ‫له‌یه‌ككاتدا‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌یان بۆ ده‌ركه‌وت ك‌ه‬ ‫هه‌ندێك ده‌ماره‌خان‌ه هه‌ستیارن‬ ‫بۆ چه‌ند ده‌نگێكی تایبه‌ت‪،‬‬ ‫ن���ه‌ك ه����ه‌رئ����ه‌وه‌ش‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هه‌ندێك خانه‌ی دیاریكراویش‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌ ك �‌ه وه‌اڵمدانه‌وه‌یان‬ ‫بۆ ئه‌و ده‌نگانه‌ ده‌بێت‪ ،‬ك‌ه‬

‫ده‌ق����اوده‌ق له‌خوێندنه‌كه‌ی‬ ‫خۆیان ده‌چێت به‌بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫ژاوه‌ژاوه‌ك‌ه كاریگه‌ری هه‌بێت‬ ‫له‌سه‌ریان‪.‬‬ ‫ده‌م���اره‌خ���ان���‌ه تاكه‌كان‬ ‫زۆر باشن له‌جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫وش����ه‌ك����ان ل���������ه‌ژاوه‌ژاوی‬ ‫ده‌ره‌ك���ی‪( ،‬دكتۆر فریدریك‬ ‫ت��ی��ۆن��س��ن)‪ ،‬ك���‌ه یه‌كێك‌ه‬ ‫ل �ه‌زان��ای��ان��ی به‌شداربووی‬ ‫ئ��ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ ده‌ڵێت‬ ‫تێگه‌یشتنی‬ ‫"به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زیاتر له‌وه‌ی چۆن مێشكمان‬ ‫ئیشده‌كات یارمه‌تیمان ده‌دات‬ ‫ئامێری باشتر بۆ یارمه‌تیدانی‬ ‫بیستن دروستبكه‌ین‪.‬‬

‫كافاین ده‌ماره‌كان هێورده‌كاته‌وه‌و ماسولكه‌كان خاوده‌كاته‌و‌ه‬ ‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫عه‌تا محه‌مه‌د صاڵح‬ ‫ی‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك�� ‌‬ ‫ی كافاین (‪)Caffeine‬‬ ‫ئاوێت‌ه ‌‬ ‫ل�����ه‌و ج�������ۆر‌ه ده‌رم��������ان‌و‬ ‫چاره‌سه‌رانه‌دا به‌كاردێت ك‌ه‬ ‫بۆ ئازارشكێن‌و هێوركه‌ره‌و‌ه‬ ‫به‌كاردێن‬ ‫(‪)Analgesic‬‬ ‫ی‬ ‫وه‌ك�����و چ���اره‌س���ه‌رك���ردن��� ‌‬ ‫ی ج���وم���گ���ه‌و‬ ‫ه����ه‌وك����ردن���� ‌‬ ‫ی روومانتیزم‌ه‬ ‫ی تا ‌‬ ‫ئازاره‌كان ‌‬ ‫‪‌)Rheumatic‬و‬ ‫(‪Fever‬‬ ‫ی ماسولكه‌‌و زه‌بر‬ ‫ئازاره‌كان ‌‬ ‫ب��ه‌رك��ه‌وت��وو به‌ماسولكه‌‌و‬ ‫ی‬ ‫ئێسك‌ه په‌یكه‌ر‪ ،‬كافاین‌و ترش ‌‬ ‫(‪Mefenamic‬‬ ‫میفلینامیك‬ ‫ی سۆدیۆم‬ ‫‪‌)acid‬و پێكهات‌ه ‌‬ ‫(‪ )Diclofenac sodiom‬ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫پێكهات‌ه كیمیاییان‌ه به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی ح‌هپ‌و‬ ‫ی له‌پێكهات‌ه ‌‬ ‫سه‌ره‌ك ‌‬ ‫ی مامسولكه‌‌و‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ر ‌‬ ‫ئێسكدا به‌كاردێت‪ ،‬كافاین‬ ‫ی‬ ‫ی سروشت ‌‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك�� ‌‬ ‫ی وه‌كو‬ ‫ی گیای ‌‬ ‫له‌زۆر به‌رهه‌م ‌‬ ‫ی چاو قاوه‌و نیسكافه‌دا‬ ‫گه‌اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س���ه‌ره‌ك��� ‌‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬رۆڵ����� ‌‬

‫ی ده‌م����ار‌و‬ ‫ه���ێ���ورب���وون���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ماسولكه‌كاندا‬ ‫خاوبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كار ‌‬ ‫ده‌بینێت‪ ،‬میكانیزم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كشان ‌‬ ‫كافاین ل�ه‌پ��رۆس�‌ه ‌‬ ‫خوێنینه‌كاندای‌ه‬ ‫م��ول��ول �‌ه‬ ‫(‪ ،)Vasodiltation‬كافاین‬ ‫ی هه‌ی‌ه‬ ‫ی كارتێكردن ‌‬ ‫ت��وان��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌سه‌ر هۆرمۆن‌و ئه‌نزیمه‌كان ‌‬ ‫ی كشان‌ه مولول‌ه‬ ‫له‌ش له‌ئه‌نجام ‌‬ ‫ی زیاتر‬ ‫رووده‌دات‌و بڕێك ‌‬ ‫له‌خوێن ده‌گات‌ه ماسولكه‌كان‌و‬ ‫ی‬ ‫ئ����ه‌م����ه‌ش ده‌ب���ێ���ت���ه‌ه���ۆ ‌‬

‫ی‬ ‫ی ماست ‌‬ ‫ی ترش ‌‬ ‫شیكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫(‪ )Lactic Acid‬دروستبوو‬ ‫ئه‌نجام‬ ‫له‌ماسولكه‌كاندا‌و‬ ‫ی ماسولكه‌ك‌ه نامێنێت‪.‬‬ ‫ئازار ‌‬ ‫ی ك‌ه ئالوده‌‪،‬‬ ‫ئه‌و كه‌سان‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب‌ه به‌كارهێنان ‌‬ ‫یان پێوست ‌‬ ‫ی ده‌رمانشكێنن زیاتر‬ ‫ئ��ازار ‌‬ ‫ی ئ �ه‌و خواردنه‌وان‌ه‬ ‫ه��ۆگ��ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كافاین ‌‬ ‫ده‌ب��ن ك‌ه پێكهات‌ه ‌‬ ‫ت��ێ��دای �‌ه وه‌ك���و چ���او ق���اوه‌‌و‬ ‫خ��وارده‌م�ه‌ن��ی��ی�‌ه گازییه‌كان‪،‬‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫چ��ون��ك�‌ه ب �ه‌وه‌رگ��رت��ن � ‌‬

‫ده‌رم��ان�‌ه جگه‌ر هانده‌درێت‬ ‫ی‬ ‫ی دژ‌ه په‌یداكه‌ره‌كان ‌‬ ‫به‌ده‌ردان ‌‬ ‫پێكهات‌ه‬ ‫ی‬ ‫(‪‌ )Antibody‬‬ ‫ده‌رمانه‌كه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫كیمیاییه‌كان ‌‬ ‫ب �ه‌م �ه‌ش ج��گ �ه‌ر په‌یوه‌ست‬ ‫ی‬ ‫ی رۆژان‌ه ‌‬ ‫ده‌بێت ب �ه‌ده‌ردان � ‌‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫دژ‌ه پ��ه‌ی��داك��ه‌ره‌ك��ان�� ‌‬ ‫ی ب‌ه ب��ه‌دژ‌ه ته‌نه‌كان‬ ‫پێویست ‌‬ ‫هه‌ی‌ه بۆ هاوتابوون‪ ،‬هه‌ربۆی‌ه‬ ‫ه��ۆگ��رب��وون ب��ۆ خ�����واره‌و‌ه‬ ‫كافاینه‌كان‌و ده‌رمانه‌كان زیاتر‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا كافاین‬

‫ی‬ ‫ی راسته‌وخۆ ‌‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كۆئه‌ندام ‌‬ ‫له‌سه‌ر ناوه‌ند ‌‬ ‫ده‌م��ار (‪Central Nervous‬‬ ‫ی‬ ‫‪ )System‬هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش رۆڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ب �ه‌رچ��او له‌هێوربوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ئ���ازار‌و گ��رژب��وون��دا ده‌بێت‪،‬‬ ‫ب�ه‌اڵم ئه‌و نه‌خۆشان‌ه ك‌ه بۆ‬ ‫ی درێژ ئه‌م ده‌رمانان‌ه‬ ‫ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌رده‌گرن پێویستیان به‌بڕێك ‌‬ ‫ی‬ ‫زیاتر له‌به‌نج ده‌بێت به‌بڕ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسای ‌‬ ‫ی كه‌سێك ‌‬ ‫دووهێند‌ه ‌‬ ‫ی نه‌شته‌رگه‌ریدا‪.‬‬ ‫له‌كات ‌‬

‫سروشت ‌ی له‌زۆر‬ ‫به‌رهه‌م ‌ی گیای ‌ی‬ ‫وه‌كو گه‌اڵ ‌ی چاو‬ ‫قاوه‌و نیسكافه‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬رۆڵ ‌ی سه‌ره‌ك ‌ی‬ ‫هێوربوونه‌و‌ه ‌ی‬ ‫ده‌مار‌و خاوبوونه‌و‌ه ‌ی‬ ‫ماسولكه‌كاندا ده‌بینێت‬

‫‪5‬‬

‫بن الدن له‌پێشكه‌وتووترین سیسته‌می نهێنیپارێزی‬ ‫دیجیتاڵی سوودی وه‌رده‌گرت؟!‬ ‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫لڤینی زانستی‬ ‫له‌شوێنی كوژرانی ئوسام‌ه‬ ‫ب��ن الدن���دا هه‌ندێك دیسكی‬ ‫ره‌ق دۆزراوه‌ت �ه‌و‌ه ك‌ه بڕواوای‌ه‬ ‫ب�ه‌س��ت��ان��ده‌ری پێشكه‌وتوویی‬ ‫(‪ )AES_256‬ك��ۆدی نهێنی‬ ‫له‌سه‌ر دانرابێت‪ ،‬شكانی ئه‌م‬ ‫كۆد‌ه نهێنیی‌ه له‌ئێستادا له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫له‌توانادا نه‌بێت‪.‬‬ ‫تیمی تایبه‌تی مارێنزی‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫وی�ل�ای���ه‌ت���‌ه‬ ‫له‌شوێنی خ��ۆح�ه‌ش��اردان��ی بن‬ ‫الدن هه‌ندێك میمۆری‌و دیسكی‬ ‫ره‌قی كۆمپیۆته‌ریان دۆزیوه‌ته‌و‌ه‬ ‫ك‌ه ئێستا له‌الی (سی ئای ئه‌ی)‬ ‫ه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌م دیسكان‌ه به‌شێوه‌ی‬ ‫پێشكه‌وتوو كۆدی نهێنییان له‌سه‌ر‬ ‫دانرابێت به‌سه‌رنجدان به‌وه‌ی‬ ‫بن الدن نه‌ماوه‌‪ ،‬ده‌ستگه‌یشتن‬ ‫به‌زانیاریی‌ه نهێننییه‌كانی قاعید‌ه‬ ‫زۆر دژواره‌‪.‬‬

‫ئ�ه‌گ�ه‌ر رێ��ب�ه‌ران��ی قاعید‌ه‬ ‫بۆ كۆدكردنی زانیارییه‌كانی‬ ‫گ��روپ��ه‌ك��ه‌ی��ان له‌ستانده‌ری‬ ‫پێشكه‌وتووی (‪)AES-256‬‬ ‫سوودیان بینیبێت له‌ڕوانگه‌ی‬ ‫ماتماتیكییه‌و‌ه شكانی ئه‌م كۆد‌ه‬ ‫كارێكی ئه‌سته‌مه‌و پێویستی‬ ‫به‌چه‌ند میلیارد ساڵ كات هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ستانده‌ر‌ه هه‌ر ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫ئاژانسی ئاسایشی نه‌ته‌ویی‬ ‫ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كان سوودی‬ ‫لێوه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫هێشتا روون نیی‌ه ئه‌م‬ ‫گروپ‌ه چ جۆر‌ه ستانده‌رێكیان‬ ‫به‌كارهێناوه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌سه‌رنجدان‬ ‫ب�ه‌س��وودوه‌رگ��رت��ن ل‌ه (‪AES-‬‬ ‫‪ )256‬له‌پاڵ ستانده‌ركانی تری‬ ‫دانانی كۆدی نهێنی ك‌ه له‌سۆفت‬ ‫وێری "ئه‌سرارو لموجاهیدین"دا‬ ‫س����وودی لێبینرا ب���وو‪ ،‬له‌و‌ه‬ ‫ده‌چێت س��وود وه‌رگ��رت��ن له‌م‬ ‫كۆد‌ه چاوه‌ڕوانكراو بێت‪.‬‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر ب��زان��رێ��ت قاعید‌ه‬ ‫له‌م ستانده‌ر‌ه بۆ دانانی كۆدی‬

‫نهێنی س���وودی وه‌رگرتبێت‬ ‫ئایا رێگه‌یه‌ك بۆ كردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌یه‌؟ هه‌ندێك له‌شاره‌زایان‬ ‫ب��ڕوای��ان وای��‌ه ئ �ه‌وك��ات تاك‌ه‬ ‫رێ��گ �‌ه ده‌ره��ێ��ن��ان��ی كۆده‌كان‬ ‫ل���ه‌و ك �ه‌س��ان �‌ه وه‌رده‌گیرێت‬ ‫ك‌ه ده‌ستبه‌سه‌ركراون‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫رێگه‌یه‌ك بوونی هه‌بێت ئه‌و‌ه‬ ‫به‌س ته‌نیا ئاژانسی ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی ئه‌مریكا ده‌یزانێت‪،‬‬ ‫ئ �ه‌وی��ش س��وودوه‌رگ��رت��ن �‌ه ل‌ه‬ ‫(‪ ،)backdoor‬یان به‌دكاری‬ ‫ت��ای��ب �ه‌ت ب���‌ه (‪)AES-256‬‬ ‫ك‌ه هه‌لی ئ��ه‌و‌ه ده‌رخسێنێت‬ ‫له‌هه‌ندێك رێگه‌ی تره‌و‌ه زانیاری‬ ‫ده‌ستبكه‌وێت‪ ،‬زۆر له‌شاره‌زایان‬ ‫بڕوایان وای �‌ه ده‌بێت ئه‌مریكا‬ ‫وه‌ها سۆفت ویرێكی هه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ماتماتیكزانه‌كان ناتوانن‬ ‫ئ �ه‌م وت��ان�‌ه پشتڕاستبكه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫باشتر وای‌ه چاوه‌ڕوان بین بزانین‬ ‫نهێنییه‌كانی قائید‌ه ده‌كرێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی���ان ب���ۆ ه�ه‌م��ی��ش�‌ه به‌نهێنی‬ ‫ده‌مێننه‌وه‌‪.‬‬

‫ه ره‌گه‌زی منداڵ دیاریده‌كات‬ ‫یه‌كه‌م سووڕی مانگان ‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كان پیشانیده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌و ژنانه‌ی ك‌ه‬ ‫له‌ته‌مه‌نی كه‌متر ل‌ه (‪ )١٢‬ساڵیدا بۆ یه‌كه‌مجار‬ ‫تووشی سووڕی مانگان‌ه ده‌بن‪ ،‬ئه‌گه‌ری زۆر‌ه ك‌ه‬ ‫منداڵی یه‌كه‌میان كچ بێت‪ ،‬زۆرجار ره‌گه‌زی‬ ‫كۆرپه‌ل‌ه بابه‌تێكی گرنگ بۆ دای��ك‌و باوك‌و‬ ‫خزمانی بنه‌ماڵه‌یه‌‪ ،‬ئایا ده‌كرێت بزانین ژن منداڵی‬ ‫كچی ده‌بێت‪ ،‬یان كوڕ؟‬ ‫(میسائۆ فوكودا)و هاوكاره‌كانی له‌ئه‌نستیتۆی‬ ‫ته‌ندروستی هیوگۆی ژاپۆن په‌یوه‌ندی له‌نێوان‬ ‫ره‌گ�ه‌زی كۆرپه‌له‌و ئه‌و ته‌مه‌نه‌ی بۆ یه‌كه‌مجار‬ ‫دایك تووشی سوڕی مانگان‌ه ده‌بێت دۆزیوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫فوكوداو هاوكاره‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی خۆیان‬ ‫له‌سه‌ر (‪ )١٠٠٠٠‬ژن ئه‌نجامداو سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ته‌مه‌نی س��ووڕی مانگانه‌و ره‌گ���ه‌زی یه‌كه‌م‬ ‫منداڵیان پرسیاریان لێكردن‪ ،‬ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌ك‌ه‬ ‫پێشانی ده‌دا له‌سه‌دا (‪ )٤٦‬ئه‌وانه‌ی له‌ته‌مه‌نی‬

‫(‪ )١٠‬ساڵیدا سووڕی مانگانه‌یان ده‌ستیپێكردوو‌ه‬ ‫منداڵه‌كه‌یان كوڕ بووه‌و ئه‌م ژماره‌ی‌ه به‌رزده‌بێته‌و‌ه‬ ‫بۆ له‌سه‌ددا په‌نجا كاتێك ته‌مه‌نی یه‌كه‌م سووڕی‬ ‫مانگان‌ه ده‌بێت ب���ه‌دوازد‌ه ساڵی‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫ته‌مه‌نی ده‌ستپێكردنی سووڕی مانگان‌ه ببێت ب‌ه‬ ‫(‪ )١٤‬ساڵی ئه‌وكات رێژه‌ی منداڵی كوڕ ده‌بێت‬ ‫به‌سه‌ددا (‪ )٥٣‬وه‌ك��و ئه‌م خشته‌ی خواره‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌مه‌نی یه‌كه‌م سووڕی مانگان‌ه منداڵی كوڕ‪:‬‬ ‫(‪ )10‬ساڵی له‌سه‌ددا (‪ )12( ،)٤٦‬ساڵی‬ ‫له‌سه‌ددا (‪ )14( ،)٥٠‬ساڵی له‌سه‌ددا (‪.)٥٣‬‬ ‫به‌پێی وته‌ی فوكودا‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌كانی پێشتر‬ ‫ده‌یانوت بڕی هۆڕمۆنی ژنانه‌ی ئوسترادیول‬ ‫له‌و ژنانه‌ی ك‌ه پێش ته‌مه‌نی (‪ )١٢‬ساڵ سوڕی‬ ‫مانگانه‌یان ده‌ستپێده‌كات به‌رز‌ه له‌وانه‌ی‌ه هه‌ر ئه‌م‌ه‬ ‫ببێت به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌ناوچوونی هێلكه‌ی نێری‬ ‫(‪ )Male eggs‬له‌جه‌سته‌ی ئه‌م ژنانه‌دا‪.‬‬

‫به‌بڕوای ڤالێری گرانت له‌زانكۆی ئۆكلندی‬ ‫نیوزله‌ند‪ ،‬ئاكام‌ه ده‌ستكه‌وتووه‌كان له‌م لێكۆڵینه‌وه‌دا‬ ‫جێگه‌ی بڕواپێكردنه‌‪ ،‬چونك‌ه ده‌زانین كۆرپه‌له‌ی‬ ‫ك��وڕ ل�ه‌چ��او ك��ۆرپ�ه‌ڵ�ه‌ی ك��چ له‌ناهاوسه‌نگی‬ ‫هۆڕمۆنه‌كاندا زووتر له‌ناوده‌چێت‪ .‬ئه‌م توێژه‌ران‌ه‬ ‫ژنانه‌ی‬ ‫ب���اوه‌ڕی���ان وای���‌ه ئه‌و‬ ‫ل���ه‌خ���وار ته‌مه‌نی‬ ‫ساڵیدا‬ ‫(‪)١٢‬‬ ‫ب����ۆ ی���ه‌ك���ه‌م���ج���ار‬ ‫س��ووڕی مانگانه‌یان‬ ‫ده‌س����ت����پ����ێ����ده‌ك����ات‬ ‫ئه‌گه‌ری ئ �ه‌و‌ه زیاتر‌ه‬ ‫ك‌ه منداڵه‌كه‌یان كچ‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪New:‬‬ ‫‪Scientist‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫‪6‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫سپێناخ‌و كه‌له‌رم‌و كاهوو بخۆ‪،‬‬ ‫ی قاو‌ه‬ ‫خواردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی شێرپه‌نج ‌ه ‌‬ ‫چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫ی شه‌كر‌ه به‌دوربیت‬ ‫ی تا له‌نه‌خۆش ‌‬ ‫ی له‌توشبوون به‌نه‌خۆشی‌ شه‌كره‌‪ ،‬ئه‌م گاریگه‌ریی‌ه‬ ‫به‌پێی‌ توێژینه‌وه‌یه‌كی‌ ت��ازه‌ی‌ به‌ریتان ‌‬ ‫پرۆستات ده‌كات‬ ‫ی ك‌ه له‌سه‌ر (‪)50‬‬ ‫ی توێژینه‌وه‌یه‌كی‌ زانستی‌ ئه‌مریك ‌‬ ‫به‌پێ ‌‬ ‫ی رۆژانه‌ قاو‌ه ده‌خۆنه‌وه‌‪ ،‬ده‌ركه‌وتوو‌ه‬ ‫هه‌زار پیا‌و كراوه‌ له‌وانه‌ ‌‬ ‫ی م��ردن به‌ژێر‬ ‫كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی‌ به‌تین هه‌یه‌ له‌نێوان رێ��ژه‌ ‌‬ ‫ی توێژینه‌وه‌ك‌ه‬ ‫ی پرۆستات‌و قاوه‌ خواردنه‌وه‌دا‪ ،‬پسپۆڕان ‌‬ ‫په‌نجه‌ ‌‬ ‫ی ش�ه‌ش ك��وپ قاو‌ه‬ ‫ئامۆژگاریمان ده‌ك �ه‌ن ك‌ه خ��واردن �ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مردن به‌نه‌خۆش ‌‬ ‫له‌ڕۆژێكدا به‌ڕێژه‌ی‌ ل‌ه (‪ ) %20‬مه‌ترس ‌‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی‌ پرۆستات كه‌مده‌كاته‌و‌ه ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌یه‌ك به‌رده‌وام‬ ‫ی مردن‬ ‫رۆژان�‌ه له‌سه‌ر قاوه‌ خواردنه‌و‌ه ب �ه‌رده‌وام بێت رێژه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌م نه‌خۆشییه‌ كوشنده‌ی‌ه كه‌متر ده‌بێته‌وه‌ بۆ (‪ )%60‬نه‌خۆش ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پرۆستات له‌به‌ر باڵوترین شێرپه‌نجه‌ كورشنده‌كان ‌‬ ‫شێره‌په‌نجه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پارێزگار ‌‬ ‫ی پرۆستات ده‌بێت‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ ‌‬ ‫پیاوانه‌ كه‌ تووشی‌ رژێن ‌‬ ‫ی شێرپه‌نجه‌ له‌به‌ریتانیا پشت راستی‌ ئه‌م توێژینه‌وه‌ی‌ه‬ ‫قه‌اڵچۆكردن ‌‬ ‫ی باش له‌قاو‌ه‬ ‫ی پیاوان ده‌كه‌ن ك‌ه رۆژان‌ه بڕێك ‌‬ ‫ده‌كات ئامۆژگار ‌‬ ‫ی‬ ‫بخۆنه‌وه‌‪ ،‬له‌هه‌مانكاتیشدا پێویسته‌ به‌ئاگابین له‌زۆر خواردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رزبوونه‌وه‌ ‌‬ ‫قاوه‌‪ ،‬چونكه‌ زۆر خواردنه‌وه‌ی‌ ده‌بێته‌ هۆ ‌‬ ‫ی ده‌ماغ‪.‬‬ ‫ی خوێن‌و جه‌ڵته‌ ‌‬ ‫په‌ستان ‌‬

‫ی س���ه‌وزه‌ی‌ گه‌اڵ‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ووه‌ كه‌ خ��واردن � ‌‬ ‫پێچراو وه‌كو سپێناغ‌و كه‌له‌رم‌و قه‌رنابیت‌و كاهو‬ ‫ی‬ ‫ی نه‌خۆش ‌‬ ‫ی مه‌ترس ‌‬ ‫ی كه‌مكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫شه‌كره‌ به‌ڕێژه‌ی‌ (‪ )%14‬به‌پێی‌ راپۆرتی‌ زانست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی رووه‌ك‌و نه‌خۆش ‌‬ ‫ی بوار ‌‬ ‫(‪ )BBC‬توێژه‌ران ‌‬ ‫ی (ایستر) له‌به‌ریتانیا لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫له‌زانكۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ك����ردوو‌ه ل �ه‌س �ه‌ر (‪ )220‬ك��ه‌س له‌وانه‌ ‌‬ ‫ی شه‌كره‌ی‌ درێژخایه‌ن‌و كاتییان هه‌ی‌ه‬ ‫نه‌خۆش ‌‬ ‫ی (‪106‬گم)‬ ‫ده‌رك �ه‌وت��وو‌ه خ��واردن�ی‌ نزیكه‌ ‌‬ ‫له‌سه‌وزه‌ی‌ گ �ه‌اڵدار‌و سپێناغ رۆژان �ه‌ له‌ژه‌م‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئاست ‌‬ ‫ی دابه‌زین ‌‬ ‫خۆراكه‌كانیاندا ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ی (‪)%14‬و‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫مه‌ترسی‌ شه‌كر‌ه به‌ڕێژه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ژه‌م‌ه خۆراكی‌ رۆژانه‌دا (‪400‬گم) سه‌وزه‌ ‌‬ ‫ی وه‌كو (قه‌ڕنابیت‌و برۆكلی‌‌و كاهو)‬ ‫گه‌اڵدار ‌‬ ‫میوه‌ی‌ هه‌مه‌ چه‌شن ده‌بێته‌ هۆی‌ پاراستنمان‬

‫ته‌نیا ناگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سودی‌ میوه‌كان‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ی توێژینه‌وه‌ك‌ه‬ ‫ی تیم ‌‬ ‫به‌گوێره‌ی‌ لێدوانی‌ سه‌رۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌وزه‌ ‌‬ ‫(میالن دافنیس) ك‌ه ده‌ڵێت "خواردن ‌‬ ‫ی‬ ‫گه‌اڵ داره‌كان ده‌بێته‌ هۆی‌ ده‌سكه‌وتنی‌ بڕێك ‌‬ ‫باش له‌ (دژ‌ه ئۆكسێنه‌ره‌كان‌و ڤیتامین ‪‌C‬و‬ ‫ی مه‌گنیسیۆم)"‬ ‫توخم ‌‬ ‫ئ �ه‌م پێكهاتانه‌ش زۆر س��ودم�ه‌ن��دن بۆ‬ ‫ك���اری‌ ه��ۆرم��ۆن‌و ئ �ه‌زن��زی �م‌و ده‌م���اره‌ك���ان‪،‬‬ ‫ی ئه‌نسۆلین‬ ‫په‌نكریاس چاالك ده‌كه‌ن‌و یارمه‌ت ‌‬ ‫ی شه‌ركر له‌خوێندا‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫ده‌ده‌ن له‌هه‌رسكردن ‌‬ ‫ی ئه‌م جۆر‌ه سه‌وزان‌ه زۆر پێویست‌ه‬ ‫خواردن ‌‬ ‫له‌ژه‌م‌ه خۆراكه‌كانی‌ رۆژان �ه‌دا بۆ پارستنمان‬ ‫ی شه‌كر‌ه له‌جۆری‌ (‪.)UBA‬‬ ‫له‌نه‌خۆش ‌‬

‫ه‬ ‫ه بۆ شێرپه‌نج ‌‬ ‫سلنیۆم چاره‌سه‌ر نیی ‌‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫گ��روپ��ی (‪،)Cochrane‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر په‌نجاو‬ ‫پێنج ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی زانستی‬ ‫ده‌رباره‌ی سیلینیۆم كردوو‌ه ب‌ه‬ ‫به‌شداری زی��اد له‌یه‌ك ملیۆن‬ ‫ك��ه‌س به‌ئه‌نجامگه‌یاندووه‌‪،‬‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك راپ�����ۆرت‌و قسه‌ی‬ ‫بێبنه‌ماو نازانستی بوونی هه‌بوو‬ ‫ب��ه‌و ئ��اراس��ت �ه‌ی ك �‌ه سلنیۆم‬ ‫مادده‌یه‌كی كانزایی زۆر به‌هێز‬ ‫بۆ رێگریكردن له‌شێرپه‌نجه‌‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم ت��وێ��ژه‌ران به‌ڵگه‌یه‌كیان‬

‫ن��ه‌دۆزی��وه‌ت��ه‌و‌ه ك �‌ه بتوانێت‬ ‫ئ���ه‌و‌ه بسه‌لمێنێت سلنیۆم‬ ‫رێگری له‌شێرپه‌نجه‌ی پێست‪،‬‬ ‫یان پروستات ده‌ك��ات‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌شیان دۆزیوه‌ته‌و‌ه‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ی���‌ه زۆر خ���واردن���ی‬ ‫زیانبه‌خش بێت‪.‬‬ ‫دك��ت��ۆر گ��اب��ری��ل دن���رت‪،‬‬ ‫ئه‌نیستیتۆی‬ ‫ئ���ه‌ن���دام���ی‬ ‫(‪Transdisciplinary Health‬‬ ‫‪ )Research‬له‌ئه‌ڵمانیا ك‌ه‬ ‫به‌رپرسی گروپی (‪)Cochrane‬‬

‫بوو‌ه ده‌ڵێت "ئێم‌ه نه‌مانتوانیوو‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ك بدۆزینه‌و‌ه ك‌ه پێشانی‬ ‫ب��دات خ��واردن��ی به‌رده‌وامی‬ ‫ح��ه‌پ��ه‌ك��ان��ی ی����اری����ده‌ده‌ری‬ ‫خ���وارده‌م���ه‌ن���ی س��ل��ن��ی��ۆم‪ ،‬چ‬ ‫ئه‌وكه‌س‌ه كه‌می ئه‌م مادده‌ی‌ه‬ ‫له‌جه‌سته‌یاندایه‌و چ ئه‌و كه‌میی‌ه‬ ‫نیی‌ه رێگری له‌دروستبوونی‬ ‫شێرپه‌نج‌ه كردووه‌"‪.‬‬ ‫بڕێكی ك��ه‌م له‌مادده‌ی‬ ‫كانزایی سلنیۆم بۆ ته‌ندروستی‬ ‫زۆر گ��رن��گ �ه‌و دابینكردنی‬

‫ئه‌م بڕ‌ه سیسته‌می به‌رگه‌ری‬ ‫له‌ش به‌هێزده‌كات‌و پێشگیری‬ ‫له‌هه‌وكردن‌و نه‌خۆشییه‌كانیتر‬ ‫ده‌كات‪ ،‬سلنیۆم له‌زۆر مه‌وادی‬ ‫خ��وارده‌م��ه‌ن��ی وه‌ك���و عه‌لی‬ ‫باباو ماسی ت��ۆن‌و ماكارۆنی‬ ‫ب���وون���ی ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬باسكردن‬ ‫ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی ك‌ه خواردنی‬ ‫حه‌په‌كانی هه‌ڵگری سلنیۆم‬ ‫جه‌ست‌ه‬ ‫به‌پاشه‌كه‌وتكردنی‬ ‫یارمه‌تی ده‌گه‌ێنێت‪ ،‬ی��ان نا‪،‬‬ ‫باسێكی گ���ه‌رم له‌ناوه‌ند‌ه‬

‫‪7‬‬

‫شاتێڵی دیسكاڤێری بۆ دواینجار له‌ویستگه‌ی‬ ‫ه نه‌دییه‌و‌ه به‌ره‌و فه‌زا نێردرا‬ ‫فه‌زایی ك ‌‬ ‫ئ���‌ه‌م كه‌شتیی‌ه فه‌زایی‌ه‬ ‫له‌فلۆریداو‌ه ب��ه‌ره‌و ئاسمان‬ ‫بۆ ئه‌نجامدانی دواین ئه‌ركی‬ ‫پێسپێردراوی به‌ڕێكرابوو‪.‬‬ ‫ئه‌ركی پێسپێردراوی شاتل‬ ‫بۆ ماوه‌ی (‪ )١١‬رۆژبوو‪ ،‬له‌و‬ ‫ماوه‌یه‌دا ژوورێكی بچووكی‬ ‫پ��اش �ه‌ك �ه‌وت��ك��ردن��ی م����ه‌وادو‬ ‫رۆب��ۆت��ێ��ك��ی پێشكه‌وتوویی‬ ‫هاوشێو‌ه مرۆڤ له‌وێستگه‌ی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی فه‌زایی (‪)ISS‬‬ ‫دان��ا‪ .‬دوای ئه‌م‌ه ته‌نیا دوو‬ ‫ئه‌ركی تر بۆ ئه‌ندرۆو ئاتالنتیس‬ ‫ده‌مێنێت‪ ،‬ناسا تێده‌كۆشێت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ئه‌ركان‌ه له‌مانگه‌كانی داهاتوودا‬ ‫ئ�ه‌ن��ج��ام��ب��دات‪ ،‬له‌وه‌ده‌چێت‬ ‫ئاسمانپێوی‬ ‫ی‬ ‫ك���ۆم���ه‌ڵ���‌ه ‌‬ ‫شاتڵ دوای كۆتایپێهاتنیان‬ ‫له‌مۆزه‌خانه‌دا دابنرێن‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ه�ه‌م��ی��ش�‌ه ك��ۆم�ه‌ڵ��ێ��ك��ی زۆر‬ ‫له‌خه‌ڵك له‌شوێنی هاویشتن‌و‬ ‫كه‌ناره‌كانی نزیك به‌و جێگه‌ی‌ه‬ ‫كۆبوونه‌و‌ه تاوه‌كو چاودێری‬ ‫رووداوێكی مێژوویی بكه‌ن‪.‬‬ ‫دیسكاڤێری ناسراوترین‬ ‫ئه‌ندامی كۆمه‌ڵه‌ی شاتڵه‌كان‬ ‫ب��وو‪ ،‬ه���ه‌ردوو ج��اره‌ك�‌ه وات‌ه‬ ‫دوای��ی ته‌قینه‌وه‌ی چالنجێرو‬ ‫كۆلۆمبیا ئه‌ركی رۆیشتن بۆ‬

‫پزیشكییه‌كاندایه‌‪.‬‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زۆر ده‌رباره‌ی‬ ‫باشییه‌كانی ح�ه‌پ��ی سلنیۆم‬ ‫ل �ه‌ك �ه‌م��ك��ردن �ه‌وه‌ی مه‌ترسی‬ ‫شێرپه‌نج‌ه ئه‌نجامدراو‌ه ك‌ه‬ ‫ئه‌نجامی هه‌ندێكیان ئیجابی‌و‬ ‫هه‌ندێكیان سلبییه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئێستا شاره‌زایان‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ن ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ی پێویست‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌رده‌س��ت��دای �‌ه ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫ب�ه‌دڵ��ن��ی��ی��ای��ی�ه‌و‌ه رایبگه‌ێنین‬ ‫خواردنی سلنیۆم بۆ رێگریكردن‬ ‫له‌شێرپه‌نج‌ه بێسووده‌‪.‬‬ ‫ینكا ئه‌بو له‌ڕێكخراوی‬

‫فه‌زا ده‌درا به‌دیسكاڤێری‪.‬‬ ‫دیسكاڤێری یه‌كه‌مجار‬ ‫له‌ساڵی (‪ )١٩٨٤‬نێردرا بۆ‬ ‫ف�ه‌زاو ئه‌مه‌ سی‌و نۆهه‌مین‬ ‫پێسپێردرابوو‪.‬‬ ‫ئ���ه‌رك���ی‬ ‫كاتێك دیسكاڤێری گه‌ڕایه‌وه‌‬ ‫كۆی گشتی ئه‌و رێگه‌یانه‌ی‬ ‫ك��ه‌ پ���ێ���واب���ووی گه‌یشته‌‬ ‫(‪ )٢٣٠‬ملیۆن كیلۆمه‌تر‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ ل �ه‌دوری نێوان خۆرو‬ ‫زه‌وی واته‌ (‪ )١٤٩‬ملیۆن‬

‫كیلۆمه‌تر زیاتره‌‪.‬‬ ‫دوای خانه‌نشینكردنی‬ ‫شاتڵه‌كان‪ ،‬بڕیاروایه‌ تاوه‌كو‬ ‫ناوه‌ڕاستی ئه‌م ده‌یه‌ راكتی‬ ‫س��وی��وزی روس���ی ئه‌ركی‬ ‫رۆی��ش��ت��ن ب���ۆ وێستگه‌ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی بگرێته‌ ئه‌ستۆی‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫چ��ه‌ن��دی��ن كۆمپانیای‬ ‫ئ���ه‌م���ری���ك���ای���ی ه����ی����وادارن‬ ‫به‌داهێنانی كه‌شتی فه‌زایی تازه‌‬

‫(‪Cancer‬‬

‫خ����وارده‌م����ه‌ن����ی گونجاو‬ ‫ت��ه‌ن��دروس��ت��‌ه ك���‌ه به‌شێكی‬ ‫سه‌ركی میوه‌و سه‌وز‌ه بێت"‪.‬‬ ‫خ���واردن���ی هاوسه‌نگ‌و‬ ‫ت���ه‌ن���دروس���ت باشترین‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ی �‌ه له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫شێرپه‌نجه‌دایه‌‪ ،‬زۆرب���ه‌ی‬ ‫خ���ه‌ڵ���ك���ی ت���ه‌ن���دروس���ت‬ ‫پێویستیان ب �ه‌ح �ه‌پ نییه‌‪،‬‬ ‫ه�ه‌ڵ��ب�ه‌ت ه�ه‌ن��دێ��ك كه‌س‬ ‫ده‌كرێت له‌ژێر چاودێری‬ ‫پزیشكدا هه‌ندێك حه‌پی‬ ‫ڤیتامین‌و م �ه‌وادی كانزایی‬ ‫به‌كاربێنن‪.‬‬

‫خ���ێ���رخ���وازی‬

‫‪ ،)Research UK‬ده‌ڵێت‬ ‫"ئه‌نجامی توێژینه‌وه‌ی گه‌ور‌ه‬ ‫پێشانده‌دات حه‌په‌كانی ڤیتامین‌و‬ ‫م�����ه‌وادی ك��ان��زای��ی نه‌ته‌نیا‬ ‫به‌كه‌ڵكی رێگری له‌شێرپه‌نج‌ه‬ ‫نایه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو بۆ به‌هێزكردنی‬ ‫س��ی��س��ت�ه‌م��ی ب���ه‌رگ���ری له‌ش‬ ‫بێسووده‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت هه‌ندێك‬ ‫جاریش له‌وانه‌ی‌ه ببێت به‌هۆی‬ ‫شێرپه‌نجه‌"‪.‬‬ ‫ه�ه‌روه‌ه��ا وت��ی "باشترین‬ ‫رێگ‌ه بۆ وه‌رگرتنی جۆره‌كانی‬ ‫ڤیتامین‌و م����ه‌وادی كانزایی‬

‫بتوانن سه‌رنجی ناسا بۆالی‬ ‫خۆیان رابكێشن‪.‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ ،‬ناسا‬ ‫ت���ێ���ك���ۆش���ان���ی خ������ۆی بۆ‬ ‫گ�ه‌ش�ه‌پ��ێ��دان‌و دروستكردنی‬ ‫راكتێكی گ���ه‌ور‌ه بخاته‌كار‪،‬‬ ‫تاوه‌كو بتوانێت فه‌زاپێوه‌كان‬ ‫بۆ دورتر له‌وێستگه‌ی فه‌زایی‪،‬‬ ‫وات �‌ه بۆ هه‌ندێك شوێنی تر‬ ‫وه‌كو سه‌ر نیمچ‌ه هه‌ساره‌كان‬ ‫ببات‪.‬‬

‫دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ساره‌ی‬ ‫ته‌نیا له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌ستێره‌ناسانی‬ ‫ژاپۆنییه‌و‌ه‬ ‫ئ���ه‌س���ت���ێ���ره‌ن���اس���ان���ی‬ ‫ژاپ��ۆن��ی ده‌ڵ��ێ��ن هه‌ندێك‬ ‫ه �ه‌س��اره‌ی��ان دۆزیوه‌ته‌وه‌‬ ‫په‌یوه‌ندییان‬ ‫له‌وه‌ناچێت‬ ‫ئه‌ستێره‌ێیه‌كه‌وه‌‬ ‫به‌هیچ‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ژم������اره‌ی ئه‌و‬ ‫هه‌سارانه‌ (‪ )١٠‬دانـــه‌یه‌و‬ ‫ب�ه‌گ��ـ��ـ��ـ�ه‌وری��ی هه‌ساره‌ی‬ ‫م��وش��ت��ه‌ری��ن‪ .‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ئ �ه‌و ب��ڕوای �ه‌ن كه‌‬ ‫ژم����اره‌ی ئ��ه‌م هه‌سارانه‌‬ ‫ده‌كریت له‌كاكێشاندا زۆر‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌م هه‌سارانه‌ به‌هۆی‬ ‫رووناكی‬ ‫چه‌مانـــه‌وه‌ی‬ ‫له‌پشتیانه‌وه‌‬ ‫ت��ێ��پ �ه‌ڕب��وو‬ ‫دۆزرانه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی تیۆری رێژه‌یی‬ ‫گ��ش��ت��ی ئ��ان��ی��ش��ت��ای��ن ته‌نه‌‬ ‫ئ��اس��م��ان��ی��ی�ه‌ك��ان ده‌توانن‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ر تیشكی‬ ‫تێپه‌ڕبوو‬ ‫روون�����اك�����ی‬ ‫ل�ه‌ن��زی��ك��ی��ی��ان�ه‌وه‌ دابنێن‌و‬ ‫توێژه‌ران‬ ‫بیچه‌مێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌كۆكردنه‌وه‌ی داتا (‪)١٠‬‬ ‫به‌گه‌وره‌یـــــی‬ ‫تــــه‌ن‬ ‫ه���ه‌س���اره‌ی موشته‌رییان‬ ‫دۆزیـــوه‌ته‌وه‌ كه‌ تاوه‌كو‬ ‫م�����ه‌ودای (‪ )١٠‬یه‌كه‌ی‬ ‫فه‌لــــه‌كی لێیانه‌وه‌ هیچ‬ ‫ئ�ه‌س��ت��ـ��ـ��ـ��ـ��ێ��ره‌ی�ه‌ك بوونی‬ ‫نییه‌‪ ،‬یه‌كه‌یـــه‌كی فه‌له‌كی‬ ‫بریتییه‌ ل��ه‌م��ه‌ودای نێوان‬ ‫خ����ۆر ت���ا زه‌وی‪ ،‬وات����ه‌‬ ‫ن��زی��ك�ه‌ی (‪ )١٥٠‬ملیۆن‬ ‫كیلۆمه‌تر‪ ،‬به‌راورد ده‌كرێت‬ ‫له‌گه‌له‌ئه‌ستێره‌ی كاكێشاندا‬ ‫زیاد له‌ (‪ )٤٠٠‬ملیارد له‌م‬ ‫هه‌سارانه‌ بوونی هه‌بێت‌و‬ ‫له‌وانــــه‌یه‌ هه‌ندێك له‌م‬ ‫هه‌سارانه‌ شێوازێك له‌ژیان‬ ‫بوونی هه‌بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Nature :‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫‪8‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫ی نوێی‌ ئایدز دۆزرایه‌وه‬ ‫چاره‌سه‌رێك ‌‬ ‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫ی زانستی‌‬ ‫لڤین ‌‬ ‫ی‬ ‫ژم����اره‌ی����ه‌ك ت���وێ���ژه‌ر ‌‬ ‫ی توانییان (ڤاكسین)‬ ‫ئه‌مریك ‌‬ ‫ی‬ ‫ێك بدۆزنه‌و‌ه بۆ چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫نه‌خۆشی‌ ئ��ای��دز له‌مرۆڤدا‪،‬‬ ‫ی ئ �ه‌م توێژینه‌وان‌ه‬ ‫پسپۆڕان ‌‬ ‫ڤ��اك��س��ی��ن��ێ��ك�ی‌ تایبه‌تییان‬ ‫به‌رهه‌مهێناوه‌‌و له‌سه‌ر جۆرێك‬ ‫له‌مه‌یمون تاقییانكردووه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫ی هه‌بوو‌ه‬ ‫ی ئ�ه‌رێ��ن� ‌‬ ‫ئه‌نجام ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌به‌رگریكردن‌و له‌ناوبردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی (‪ )HIV‬له‌خوێن ‌‬ ‫ڤایرۆس ‌‬ ‫ی‬ ‫م��ه‌ی��م��ون��دا ك���‌ه ه���ۆك���ار ‌‬ ‫ی ئایدز‪،‬‬ ‫توشبوونه‌ به‌نه‌خۆش ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تیم ‌‬ ‫س �ه‌رپ �ه‌رش��ت��ی��ار ‌‬ ‫توێژینه‌وه‌ك‌ه پسپۆڕ‬ ‫ی جی‌ه به‌یكه‌ر)‬ ‫(لو ‌‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌پ���ه‌ی���م���ان���گ���ا ‌‬ ‫ی‬ ‫كوتان‌و چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌ویالیه‌ت ‌‬ ‫بۆماوه‌ی ‌‬ ‫ئۆرجیۆن له‌ئه‌مریكا‬ ‫رای���گ���ه‌ی���ان���د ك‌ه‬ ‫تا قیكر د نه‌و ه‌ی‌‬ ‫ڤاكسینه‌كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫مه‌یمون‬ ‫(‪)24‬‬ ‫ت���اق���ی���ك���راوه‌ت���ه‌و‌ه ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫(‪ )13‬مه‌یموندا سه‌ركه‌وتن ‌‬ ‫ب �ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��اوه‌‪ ،‬ل��‌ه (‪)12‬‬ ‫ی ساڵێك‬ ‫م �ه‌ی��م��ون��دا دوا ‌‬

‫ل �ه‌ك��وت��ان �ی‌ ئ���ه‌و ڤاكسین‌ه‬ ‫ی له‌سه‌ر‬ ‫ی كاریگه‌ر ‌‬ ‫به‌ته‌واوه‌ت ‌‬ ‫ڤایرۆسی‌ (‪ )HIV‬هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ه�ه‌روه‌ه��ا پڕۆفیسۆره‌ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ئاشكرایكرد ك �‌ه ئه‌نجام ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زانست ‌‬ ‫توێژینه‌وه‌ك‌ه له‌گۆڤار ‌‬ ‫(‪ )Nature‬باڵوكراوه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫ی باشه‌ بۆ‬ ‫ئه‌مه‌ ده‌ستپێكێك ‌‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ی ت �ه‌واوه‌ت � ‌‬ ‫چ��اره‌س �ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌خۆشیی‌ه كوشنده‌یه‌‪ ،‬مژده‌ ‌‬ ‫ی داوه‌ كه‌ ب��ره‌و به‌م‬ ‫ئه‌وه‌ش ‌‬ ‫ڤا كسینه ‌‬ ‫د ه‌د ه‌ن‬ ‫ب��ۆ زیاتر‬

‫ی‬ ‫ی ل����ه‌دژ ‌‬ ‫ك��اری��گ��ه‌رب��وون�� ‌‬ ‫نه‌خۆشی‌ ئایدز‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ڤ��اك��س��ی��ن�‌ه ده‌بێت‌ه‬ ‫ی جۆرێك‬ ‫ی چاالكبوون ‌‬ ‫ه��ۆ ‌‬ ‫ی خوێن‬ ‫له‌خانه‌و خڕۆكه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌پارێزگار ‌‬ ‫له‌لێپرسراون‬ ‫ی مرۆڤ له‌توشبوون‬ ‫جه‌ست‌ه ‌‬ ‫ی هه‌وكردن‪)HIV( ،‬‬ ‫به‌نه‌خۆش ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌خوێن ‌‬ ‫ی سرۆشت ‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫مه‌یموندا ده‌ژی‌‪ ،‬به‌اڵم كاتێك‬ ‫ی مرۆڤ‬ ‫بگوازرێته‌و‌ه بۆ خوێن ‌‬

‫كۆلسترۆڵ چۆن ل ‌ه له‌شدا زیادده‌كات‬ ‫ی‬ ‫زۆر كوشنده‌یه‌‌و هۆكار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئایدزه‌‪ ،‬له‌ناوه‌ڕاست ‌‬ ‫نه‌خۆش ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جوتبوون ‌‬ ‫حه‌فتاكاندا به‌هۆ ‌‬ ‫ی ئه‌فریقییه‌و‌ه‬ ‫چه‌ند گه‌نجێك ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ مه‌یموندا ئه‌م ڤایرۆس‌ه‬ ‫ی مرۆڤ‌و‬ ‫گوازرایه‌و‌ه بۆ خوێن ‌‬ ‫ی (‪)1982‬‬ ‫دوات����ر ل �ه‌س��اڵ � ‌‬ ‫ی‬ ‫دا له‌شیكاگۆ یه‌كه‌م كه‌س ‌‬ ‫تووشبوو به‌ئایدز ئاشكراكرا‪،‬‬ ‫ی پێستدا ك‌ه‬ ‫ی سپ ‌‬ ‫له‌ئافره‌تێك ‌‬ ‫ی ل�ه‌گ�ه‌ڵ ئه‌فریقیدا‬ ‫سێكس ‌‬ ‫كردبوو‪.‬‬

‫ڤ����ای����رۆس����ی‌ (‪)HIV‬‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ هێرشده‌كات‌ه‬ ‫خڕۆكه‌سپییه‌كان‌و‬ ‫س���ه‌ر‬ ‫خانه‌ به‌رگرییه‌كانی‌ خوێن‌و‬ ‫ی له‌ش‬ ‫ی ب��ه‌رگ��ر ‌‬ ‫سیسته‌م ‌‬ ‫ت��ێ��ك��ده‌ش��ك��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ب���ۆی���‌ه‬ ‫ی‬ ‫دۆزی��ن �ه‌وه‌‌و گ��ه‌ڕان به‌دوا ‌‬ ‫چاره‌سه‌ری‌ كاریگه‌ردا خه‌م‌و‬ ‫ی گه‌ور‌ه زاناكانه‌‪.‬‬ ‫خولیا ‌‬ ‫ئ�������ه‌م ن���ه‌خ���ۆش���ی���ی���ه‌‬ ‫مه‌ترسییه‌كی‌ گ���ه‌وره‌ی‌ بۆ‬ ‫مرۆڤایه‌تی‌ دروستكردووه‌‪،‬‬ ‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی‌ ئ �ه‌م ڤاكسینه‌‬ ‫ل �ه‌ژێ��ر توێژینه‌وه‌ی‌‬ ‫وردای����������������ه‌ ب���ۆ‬ ‫دی��اری��ك��ردن �ی‌ بڕی‌‬ ‫پ���ێ���دان (‪)DOSE‬‬ ‫به‌نه‌خۆشییه‌كه‌ بۆ‬ ‫چ�����اره‌س�����ه‌ر‌و بۆ‬ ‫پاراستن‌و له‌ڕووی‌‬ ‫ته‌ند ر و ستییه‌و ه‌‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ن ه���ه‌ردوو‬ ‫زان����ای‌ به‌ریتانی‌‬ ‫(سیر ئاندرۆ میك‬ ‫مایكڵ) له‌زانكۆی‌‬ ‫ئ���ۆك���س���ف���ۆردی‌‬ ‫ب�����ه‌ری�����ت�����ان�����ی‌‬ ‫جێبه‌جێده‌كرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪www.oxford‬‬ ‫‪unirersty.com‬‬

‫كه‌مئه‌ندامێكی ئیفلیجی ئه‌مریكایی هه‌ستایه‌و‌ه سه‌رپێ‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ب�����ه‌س�����وودوه‌رگ�����رت�����ن‬ ‫له‌میتۆدێكی نوێ (رابسامرزی)‬ ‫ك �ه‌م��ئ �ه‌ن��دام ئێستا ده‌توانێت‬ ‫ب���ه‌ی���ارم���ه‌ت���ی كه‌سه‌كانی‬ ‫ده‌ورووبه‌ری به‌ڕێگه‌دا بڕوات‪.‬‬ ‫ئه‌م كه‌س‌ه به‌هۆی رووداوی‬ ‫ئۆتۆمبێله‌و‌ه له‌سینگه‌و‌ه به‌ره‌و‬ ‫خوار تووشی ئیفلیجی هاتبوو‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ئێستا ب���ه‌وروژان���دن���ی‬ ‫كاره‌بایی له‌سه‌ر بڕبڕه‌ی پشت‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ل�ه‌س�ه‌ر پێی خۆی‬ ‫ب��وه‌س��ت��ێ��ت ب �ه‌پ��ێ��ی راپۆرتی‬

‫گ���ۆڤ���اری الن��س��ێ��ت ناوبراو‬ ‫ئێستا ده‌ت��وان��ێ��ت ئه‌ژنۆكان‌و‬ ‫پ��ێ��ی��ب��ج��وڵ��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫شاره‌زایان ده‌ڵێن ناكرێت ئه‌م‌ه‬ ‫به‌ده‌رمانكردنی ته‌واو ناوببرێت‪،‬‬ ‫ب�ه‌اڵم به‌پێشكه‌وتنێكی گه‌ور‌ه‬ ‫ئ���ه‌ژم���ارده‌ك���رێ���ت‪ ،‬رابسامرز‬ ‫له‌ساڵی (‪)٢٠٠٦‬دا تووشی‬ ‫كاره‌ساتی ئۆتۆمبێل هات‌و زیانی‬ ‫گه‌ور‌ه به‌ر بڕبڕه‌ی پشتی كه‌وت‪،‬‬ ‫له‌ڕاستیدا هۆكاری ئیفلیجییه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌و‌ه بوو ك‌ه رێگه‌ی رۆیشتنی‬

‫پ���ه‌ی���ام ل �ه‌م��ێ��ش��ك �ه‌و‌ه ب����ه‌ره‌و‬ ‫پێیه‌كانی به‌ته‌واوه‌تی بچرابوو‪،‬‬ ‫زان��ای��ان به‌نه‌شته‌رگه‌ری (‪)١٦‬‬ ‫ئه‌لكترۆدیان له‌بڕبڕ‌ه پشتیدا دانا‪،‬‬ ‫له‌م میتۆده‌دا داوا ل �ه‌راب كرا‬ ‫هاوكات ك‌ه پزیشكه‌كان بڕبڕه‌ی‬ ‫پشتی ب�ه‌ك��اره‌ب��ا ده‌ورووژێنن‬ ‫تێبكۆشێت هه‌ستێت‌ه سه‌رپێ‌و‬ ‫ب���ڕاوت‌و پێیبجوڵێنێت دوای‬ ‫چه‌ند رۆژ راب سامرز توانی‬ ‫به‌یارمه‌تی ده‌ورووبه‌ر ماوه‌یه‌كی‬ ‫كورت به‌ڕێدا بڕوات ك‌ه جێگه‌ی‬

‫سه‌رسوڕمانی پزیشكه‌كان بوو‪.‬‬ ‫راب س��ام��رز ده‌ڵ��ێ��ت توانای‬ ‫له‌سه‌ر پێوه‌ستان‌و رێگ‌ه رۆیشتن‬ ‫ته‌نیا به‌هه‌وڵی زۆر هاته‌دی‪ ،‬ئه‌م‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ی‌ه ئه‌و‌ه ده‌سه‌لمێنێت‬ ‫ك‌ه وروژاندنی كاره‌بایی سه‌باره‌ت‬ ‫به‌یه‌ككه‌س سه‌ركه‌وتوو بوو‌ه‬ ‫له‌ئێستادا چ��وار كه‌سی تر بۆ‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی تری له‌و جۆر‌ه‬ ‫ئاماده‌ده‌بن‪ ،‬به‌اڵم دیار نیی‌ه ئه‌م‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وانیش سه‌ركه‌وتووده‌بێت‪،‬‬ ‫یان نا‪.‬‬

‫ك������ۆل������س������ت������رۆڵ‬ ‫(‪ )Cholesterol‬جۆرێكه‌‬ ‫له‌چه‌وری‌ كه‌ له‌پێكهاته‌ی‌‬ ‫پ��������ه‌رده‌ی‌ خ���ان���ه‌ك���ان���دا‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌ م���رۆڤ له‌ڕێگه‌ی‌‬ ‫خۆراكه‌وه‌ وه‌ریده‌گرێت‌و‬ ‫رێ��ژه‌ی �ه‌ك �ی‌ دیاریكراوی‌‬ ‫هه‌یه‌ به‌شێوه‌ی‌ سودمه‌ند‬ ‫له‌خوێندا‪ ،‬به‌رزبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫ئاستی‌ ك��ۆل��س��ت��رۆڵ ساڵ‬ ‫رووده‌دات‬ ‫ب����ه‌س����اڵ‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی‌ هێواش‬ ‫ك�ه‌ڵ�ه‌ك�ه‌ ده‌ب��ێ��ت له‌دیوی‌‬ ‫ناوه‌وه‌ی‌ بۆرییه‌كانی‌ خوێن‬ ‫به‌بێ ئ���ه‌وه‌ی‌ له‌سه‌ره‌تادا‬ ‫هیچ نیشانه‌یه‌كی‌ ئاشكرا‬ ‫به‌دیار بكه‌وێت‪ ،‬ده‌نیشێت‬ ‫به‌دیوی‌ ن��اوه‌وه‌ی‌ دیواری‌‬ ‫خ��وێ��ن��ب�ه‌ره‌ك��ان��دا‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی‌ زیادبوونی‌‬ ‫ئ����ه‌س����ت����وری‌ دی��������واری‌‬ ‫خوێنبه‌ره‌كان له‌شوێنێكی‌‬ ‫دی����اری����ك����راودا‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫سیفه‌تی‌‬ ‫خوێنهێنه‌ره‌كان‬ ‫(‪)Flexibility‬‬ ‫ك��ش��ان‬ ‫ل���ه‌ده‌س���ت���ده‌ده‌ن‌و ب���ه‌ره‌و‬ ‫ره‌قبوون ده‌چن‪.‬‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی‌ ره‌ق���ب���وون���ی‌‬ ‫خوێنبه‌ره‌كانیشه‌وه‌ جوڵه‌ی‌‬ ‫خ��وێ��ن ل �ه‌س��وڕی‌ خوێندا‬ ‫ت��ێ��ك��ده‌چ��ێ��ت‌و ئه‌مه‌ش‬ ‫هۆكاری‌ چه‌ندین نه‌خۆشی‌‬

‫ت��رس��ن��اك �ه‌ له‌جه‌سته‌دا‪،‬‬ ‫له‌كاریگه‌رییه‌ نه‌رێنییه‌كانی‌‬ ‫ئاستی‌ كۆلسترۆڵ بریتییه‌‬ ‫له‌ره‌قبوونی‌ خوێنبه‌ره‌كان‌و‬ ‫ن��ه‌خ��ۆش��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‌ دڵ‌و‬ ‫ب��ه‌رزب��وون��ه‌وه‌ی‌ په‌ستانی‌‬ ‫خوێن (‪،)Hypertension‬‬ ‫ره‌قبوونی‌ خوێنبه‌ره‌كانی‌‬ ‫دڵیش له‌ئه‌نجامدا ده‌بێته‌‬ ‫ه��ۆی‌ نه‌گه‌یشتنی‌ خوێنی‌‬ ‫پێویست بۆ ماسولكه‌كانی‌‬ ‫دڵ‌و له‌ئه‌نجامدا تووشی‌‬ ‫ج���ه‌ڵ���ت���ه‌ی‌ دڵ ده‌ب���ێ���ت‪،‬‬ ‫ل���ه‌ح���اڵ���ه‌ت���ی‌ گ���ی���ران���ی‌‬ ‫خ��وێ��ن��ب �ه‌ره‌ك��ان �ی‌ مێشك‬ ‫ب��ه‌ك��ۆل��س��ت��رۆڵ تووشی‌‬ ‫سه‌كته‌ی‌ ده‌م���اغ ده‌بێت‪،‬‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌ن��دێ��ك ب����اری‌ ت���ردا‬ ‫كه‌سی‌ نه‌خۆش به‌هۆی‌‬ ‫گیرانی‌ خوێنبه‌ره‌كانی‌‬ ‫چاوو ده‌ماغه‌وه‌ به‌هۆی‌‬ ‫چ���ه‌وری‌‌و چه‌ورییه‌‬ ‫پرۆتین ئه‌و كه‌سه‌‬ ‫تووشی‌ كوێربوون‬ ‫ده‌بێت له‌ئه‌نجامی‌‬ ‫س���ه‌ك���ت���ه‌ك���ه‌دا‪ ،‬بۆ‬ ‫خ���ۆپ���اراس���ت���ن���م���ان‬ ‫له‌به‌رزبوونه‌و ه‌ی‌‬ ‫كۆ لستر ۆ ڵی‌‬ ‫ز یا نبه‌خش‬ ‫پێویسته‌ ژه‌مه‌‬ ‫خ���ۆراك���ی‌ چه‌ور‬

‫نه‌خۆین زۆر نه‌خه‌وین‌و‬ ‫به‌پێی‌ زۆر هاتووچۆ بكه‌ین‪،‬‬ ‫خ��واردن �ی‌ س���ه‌وزه‌‌و میوه‌‬ ‫به‌تایبه‌تی‌ مزره‌مه‌نییه‌كان‌و‬ ‫وه‌رزش��ك��ردن‌و مه‌له‌كردن‪،‬‬ ‫دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌خواردنی‌‬ ‫ج������گ������ه‌ره‌‌و گ���ۆش���ت���ی‌‬ ‫س����ور‌و ن���ه‌خ���واردن���ه‌وه‌ی‌‬ ‫كحولییه‌كان‪ ،‬خۆپاراستن‬ ‫له‌فشاری‌ ده‌روون��ی‌‌و زۆر‬ ‫دانیشتن‌و ته‌وه‌زه‌لی‌ پێویسته‌‬ ‫ب �ه‌ئ��اگ��اب��ی��ن له‌خواردنی‌‬ ‫ش��ی��ری��ن �ی‌ زۆر گۆشتی‌‬ ‫چه‌وری‌ له‌قوتونراو‪.‬‬ ‫سه‌چاوه‌‪Science& Tech.com:‬‬

‫‪9‬‬

‫مێرووكوژه‌كان‬ ‫له‌ئاینده‌دا له‌مێروو‬ ‫دروستده‌كرێن‬ ‫چ �ه‌ن��دی��ن م����ادده‌ی‌ كیمیایی‌ ج��ی��ـ��ـ��ـ��اواز بۆ‬ ‫ق �ه‌الچ��ۆك��ردن �ی‌ م��ێ��رووی‌ زی���ان ب �ه‌خ �ش‌و كولله‌‬ ‫به‌كاردێت بۆ پاراستنی‌ به‌رووبومی‌ كشــــتوكاڵی‌‬ ‫له‌ئافاتی‌ م��ێ��رووه‌ك��ان (‪ )Insect pests‬مێروو‬ ‫ك��وژه‌ك��ان (‪ )Insecticide‬ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی‌ پ���اوده‌ری‌‬ ‫گـــیراوه‌ی‌ ده‌ڕێژرێته‌ سه‌ر ده‌غڵودان بۆ پاراستـــن‬ ‫له‌زیانه‌كانی‌ مێروو‪ ،‬ئه‌م مێروو كوژانه‌ به‌ده‌رنین‬ ‫له‌زیـــانی‌ الوه‌ك��ی‌ بۆ س �ه‌رگ �ه‌اڵو گ��وڵ‌و به‌روو‬ ‫تۆوی‌ رووه‌كه‌كــــان‪ ،‬ب�ه‌ه��ۆی‌ كوشنده‌ی‌ پێكهاته‌‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك به‌كتریا‌و‬ ‫كیمیا ییه‌كه‌یا نه‌و ه‌‬ ‫ب��ه‌خ��ش��ی‌ تریش‬ ‫م����ێ����رووی‌ س���ود‬ ‫ك���ه‌ ب���ه‌س���ودن‬ ‫له‌ناو ده‌به‌ن‪،‬‬ ‫ل�����ه‌وه‌رزی‌‬ ‫ب���ۆ كێڵگه‌‬ ‫په‌ڕین‌و‬ ‫ه����ه‌اڵڵ����ه‌دا‪،‬‬ ‫ن����م����وون����ه‌ وه‌ك‬ ‫هه‌نگ‌و په‌پوله‌‪.‬‬ ‫‪Bee‬‬ ‫(‪and‬‬ ‫زاناكان‬ ‫‪)Butterfly‬‬ ‫له‌جێگیره‌وه‌یه‌كی‌‬ ‫ب��ی��ر‬ ‫سروشتی‌ ب��ۆ ئ �ه‌م مێروو‬ ‫ك��وژان��ه‌ ده‌ك�ه‌ن��ـ��ـ��ـ��ـ�ه‌وه‌ بۆ‬ ‫پاراستنی‌ ژینگه‌ی‌ سروشتی‌‬ ‫ل���ه‌زی���ان���ه‌ك���ان���ی‌ ك���اری���گ���ه‌ره‌‬ ‫كیمیاییه‌كان‪ ،‬گروپێكی‌ توێژه‌ره‌وه‌‬ ‫نۆتنگهــــامی‌‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی‌‬ ‫پ���رۆت���ی���ن‬ ‫به‌ریتانی‌ توانی‌ جۆرێك له‌پێكهاته‌ی‌‬ ‫له‌كۆئه‌ندامی‌ ده‌م���اری‌ قالۆنچه‌دا ب��دۆزن �ه‌وه‌ كه‌‬ ‫ب��ۆ خۆپاراستن له‌هــــێرشی‌ به‌كتریا‌و مێرووی‌‬ ‫زی��ان ب�ه‌خ��ش قالۆنچــــه‌كه‌ له‌كاتی‌ پێویستیدا‬ ‫به‌كاریده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌م پێكهاته‌ گه‌ردیــــله‌ییه‌ پرۆتیناتیانه‌ ده‌توانرێت‬ ‫ب�ه‌ڕێ��گ�ه‌ی‌ زانستی‌ ئه‌ندازه‌یـــــی‌ بۆمــــاوه‌یی‌‬ ‫له‌قالۆنچه‌ی‌ تایبه‌ت به‌رهه‌مبهێنرێت له‌تاقیگه‌دا كه‌‬ ‫بتوانێت بڕێكی‌ زۆر له‌م پرۆتینانه‌ دروستبكات‌و‬ ‫به‌كاربهێنرێت ب��ۆ ق�ه‌اڵچ��ۆك��ردن�ی‌ م��ێ��رووه‌ زیان‬ ‫به‌خشه‌كان له‌كێڵگه‌دا ل�ه‌ب��ری‌ مێرووه‌كوژه‌كان‪،‬‬ ‫ب��ه‌ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی‌ ق��ال��ۆن��چ �ه‌ی‌ ج��ی��ن چاككراو‬ ‫له‌كێڵگه‌كاند ده‌توانرێت به‌رووبوومی‌ كشتوكاڵی‌‬ ‫له‌زیانی‌ هێرشی‌ مێرووه‌كان بپارێزرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Nature :‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫‪10‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫‪11‬‬

‫یاهـــــوو پـێـشـنـیـارێـكـــی (‪ )44‬مـلـیـــارد دۆالری مــایـــــــــــــــــــــــــكـــرۆســۆفــت ره‌تـــده‌كـــاتــــه‌وه‌!‬ ‫ئاماده‌كردنی‪:‬‬ ‫كاروان مه‌هدی‬

‫ه���ه‌م���ووان گومانمان‬ ‫ل���ه‌ن���اوب���ان���گ���ی ه������ه‌ردوو‬ ‫ك����ۆم����پ����ان����ی����ای ی����اه����وو‬ ‫مایكرۆسۆفت نییه‌‪ ‌،‬بۆیه‌‬

‫ب��ه‌رده‌وام ه �ه‌ردوو كۆمپانیا‬ ‫له‌ملمالنێیه‌كی گ���ه‌وره‌دان‬ ‫به‌رانبه‌ر به‌یه‌كتر بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ه��ه‌ری��ه‌ك��ه‌ی��ان كاریگه‌ری‬

‫له‌سه‌ر توانای ئه‌وی دیكه‌یان‬ ‫دروستبكات‪.‬‬ ‫ملمالنێی ن��ێ��وان ئه‌م‬ ‫دوو كۆمپانیایه‌ گه‌شته‌ ئه‌و‬ ‫راده‌ی��ه‌ی كه‌ لیژنه‌ی بااڵی‬ ‫بڕیاردان له‌كۆمپانیای یاهوو‬ ‫پێشنیارێكی (‪ )44‬ملیارد‬ ‫دۆالری مایكرۆسۆفتی بۆ‬ ‫خ��اوه‌ن��داری ئه‌م كۆمپانیایه‌‬ ‫ره‌تبكاته‌وه‌!‬ ‫ب���ه‌رپ���رس���ان���ی یاهوو‬ ‫ل �ه‌پ��اش وت��ووێ��ژێ��ك��ی زۆر‬ ‫له‌‌نێوان خۆیاندا له‌بوونی‬

‫ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ كۆاڵنه‌وه‌ كه‌‬ ‫له‌نێوان ئه‌م دوو كۆمپانیاییه‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی نزیك له‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ ته‌له‌فونییه‌ی كه‌‬ ‫نێوان دوو به‌رپرسی یاهوو‬ ‫مایكرۆسۆفتدا ئه‌نجامدراوه‌‬ ‫رای��گ �ه‌ی��ان��د ك���ه‌ ئ���ه‌و دوو‬ ‫به‌رپرسه‌ به‌تێرو ته‌سه‌لی له‌و‬ ‫بابه‌ته‌ دواون‪.‬‬ ‫ه��ۆك��اری دروستبوونی‬ ‫ئه‌م پێشنیاره‌ ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ‬ ‫ئه‌و هه‌ره‌سه‌ی كه‌ له‌پشكی‬

‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سوكایه‌تییان به‌قورئان كردووه‌‪،‬‬ ‫هه‌زار سایتی ئه‌مریكی‌و به‌ریتانی‌و فه‌ره‌نسی هاككراون‬ ‫ئاماده‌كردنی‪:‬‬ ‫كاروان مه‌هدی‬ ‫به‌رێوبه‌ری گروپی ئاسایشی‬ ‫(‪ )security‬ئ��اش��ی��ان ك‌ه‬ ‫گروپێكن له‌بواری (‪)security‬‬ ‫دا كارده‌كه‌ن‪ ،‬رایگه‌یاند ك‌ه زیاد‬ ‫له‌هه‌زار سایتی ئه‌مریكی هاكران‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌ران��ب �ه‌ر ئ��ه‌و بێڕیزییانه‌ی‬ ‫ك‌ه به‌رانبه‌ر به‌قورئانی پیرۆز‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ام��دراو‌ه ل��ه‌و ماوه‌یه‌ی‬ ‫پێشوودا‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌مان گروپ‬ ‫له‌لێدوانێكیدا بۆ به‌شی هه‌واڵی‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای زانیاری (ایسنا)‬ ‫ئه‌وه‌ی راگه‌یاندا ك‌ه له‌‌لیستی ئه‌و‬ ‫سایتانه‌ی هاككراون كۆمه‌ڵێك‬ ‫سایتی به‌ناوبانگی ئه‌مریكی‬ ‫تێدایه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌درێ����ژه‌ی قسه‌كانیدا‬ ‫رایگه‌یاند ئه‌و سایتانه‌ی هاكراون‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ن كۆمه‌ڵێك هاكه‌ری‬ ‫به‌ناوبانگی ئاسیاییه‌و‌ه هاكراون‬ ‫یه‌كێك ل��ه‌و سایتان‌ه سایتی‬ ‫والیه‌تی فلۆریدای‌ه ك‌ه له‌یه‌كێك‬ ‫له‌كڵێساكانی ئه‌و والیه‌ت‌ه قورئانی‬

‫پ��ی��رۆز س��وت��ێ��ن��راوه‌‌و له‌سایتی‬ ‫ناوبراودا باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌گرنگترین ئه‌و سایتانه‌ش‬ ‫س��ای��ت��ی ره‌س���م���ی والی���ه‌ت���ی‬ ‫ئه‌مریكی‌و‬ ‫(‪)Louisiana‬‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای خزمه‌تگوزاری‬ ‫بواری ئینته‌رنیتی (‪)LogMeIn‬و‬ ‫شاری (‪ )Pevensey‬به‌ریتانی‌و‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای پ��اراس��ت��ن��ی وێب‬ ‫سایته‌كانی فه‌ره‌نسایه‌‪.....‬‬ ‫ه��ت��د‪ ،‬ت�����ه‌واوی لیستی ئه‌و‬ ‫سایتانه‌‌ش له‌سایتی (‪zone-h.‬‬ ‫‪)org‬دا ری��زك��راون‪ ،‬ئ �ه‌م دوو‬ ‫لینكه‌ی خواره‌و‌ه نموونه‌یه‌كه‌‪:‬‬ ‫‪www.zone-h.org/mir‬‬‫‪ror/id/11329216‬‬ ‫‪www.zone-h.org/mir‬‬‫‪ror/id/11328683‬‬

‫هه‌روه‌ها به‌پی سه‌رچاوه‌ی‬ ‫(وب��ن��ا)ك��‌ه له‌په‌یامنێره‌كانی‬ ‫(فچای مجازی)و‌ه وه‌ریگرتوو‌ه‬ ‫روونیكرده‌و‌ه ك‌ه ئه‌م هێرشان‌ه‬ ‫هه‌ندێكیان له‌الیه‌ن هاكه‌رانی‬ ‫ئێرانییه‌و‌ه به‌ئه‌نجامگه‌یه‌نراو‌ه‬ ‫له‌تۆڵه‌ی كوشتنی كه‌سایه‌تی‬ ‫ئێرانی (رجایی)و‌ه بوو‪.‬‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی ئ����ه‌وه‌ی له‌سه‌ر‬

‫رووی یه‌كه‌م په‌یجی ئه‌و سایت‌ه‬ ‫هاككراوان‌ه وێنه‌ی (رجایی)‬ ‫و چه‌ند ده‌قێكی هه‌ڕه‌ش‌ه ئامێز‬ ‫ب�ه‌زم��ان��ی ف��ارس �ی‌و ئینگلیزی‬ ‫به‌ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌ڕێوبه‌ری گروپی‬ ‫ئاشیان رایگه‌یاندا ك‌ه له‌ڕۆژی‬

‫پێنج شه‌ممه‌و‌ه (‪)2010-12-2‬‬ ‫گ��روپ��ێ��ك��ی (‪ )20‬كه‌سی‬ ‫ل�ه‌ه��اك�ه‌ری ش���اره‌زا درێژه‌یان‬ ‫ب���ه‌ك���اری ه��اك��ك��ردن��ی سایت‌ه‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان داوه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ك��ۆت��ای��ی قسه‌كانیدا‬ ‫رایگه‌یاند ئه‌و بێڕیزییه‌ی به‌رانبه‌ر‬

‫ب�ه‌ی�ه‌ك ملیارد نیو هاوواڵتی‬ ‫م��وس��وڵ��م��ان ئه‌نجامدراوه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆی �‌ه ئ���ه‌م ه��اك��ه‌ران��‌ه له‌الی‬ ‫زۆرێك له‌مسوڵمانانه‌و‌ه گه‌ڵێك‬ ‫له‌خۆپیشاندان باشتره‌و هیچ‬ ‫جۆر‌ه زیانێكی گیانی به‌كه‌سانی‬ ‫دیك‌ه ناكه‌وێت‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م �‌ه ل �ه‌ك��ات��ێ��ك��دای �‌ه ك‌ه‬ ‫گ����ه‌وره‌ت����ری����ن كۆنفرانسی‬ ‫(‪ )Hacktivity 2010‬هاكه‌ران‬ ‫ل �ه‌ئ �ه‌وروپ��ا ب�ه‌ڕێ��وده‌چ��ێ��ت ك‌ه‬ ‫وابریار‌ه نزیكه‌ی هه‌زار هاكه‌ر‬ ‫له‌م كۆنفرانسه‌دا به‌شداریبكه‌ن‪.‬‬ ‫ب���ه‌پ���ێ���ی س�����ه‌رچ�����اوه‌ی‬ ‫هه‌واڵی (ایسنا) ئه‌م كۆنفرانس‌ه‬ ‫ل �ه‌ج��ێ��گ �ه‌ی �ه‌ك��ی ناره‌سمی‌و‬ ‫ن��ادی��اردا به‌ئه‌نجامده‌گات ك‌ه‬ ‫ل �ه‌وان �‌ه به‌شێوه‌یه‌كی فیزیكی‬ ‫ئه‌نجامنه‌درێت‪ ،‬به‌ڵكو له‌ڕێگه‌ی‬ ‫ئینته‌رنێته‌و‌ه بێت (به‌شێوه‌ی‬ ‫ڤیدیۆ كۆنفرانسین)‪.‬‬ ‫واب���ڕی���ار‌ه ك��‌ه سه‌رجه‌م‬ ‫به‌شداربووانی ئه‌و كۆنفرانس‌ه‬ ‫راو پیشنیاری خۆیان بخه‌نه‌ڕوو‬ ‫ده‌رب��اره‌ی (‪ )security‬جیهانی‬ ‫له‌بواری ته‌كنۆلۆژیای زانیاریدا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی هه‌واڵ‪ :‬ایسنا‬

‫ت��اك�ه‌ كه‌سێكدا رووی����داوه‌‬ ‫ب��ه‌ڕێ��ژه‌ی (‪ )2‬دۆالر بۆ‬ ‫ه�ه‌ر پشكێك‌و گه‌شتنی به‌‬ ‫(‪ )29.08‬دۆالر‪.‬‬ ‫ل���ه‌الی���ه‌ك���ی دی���ك���ه‌وه‌‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری مایكرۆسۆفت‬ ‫رای��گ �ه‌ی��ان��د‪ :‬خ���ودی خۆم‬ ‫به‌هۆی نه‌بوونی پێشنیارێكی‬ ‫ب��اش��ت��ر ل��ه‌و پیشنیاره‌ وام‬ ‫ب���ه‌ب���ی���ردا ه����ات ك���ه‌ به‌بێ‬ ‫گومان یاهوو ده‌بێته‌ به‌شێك‬ ‫له‌كۆمپانیای مایكرۆسۆفت‬ ‫ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ به‌رپرسێكی‬

‫بااڵی دیكه‌ی مایكرۆسۆفت‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌ران���ب���ه‌ر ئ����ه‌م رای����ه‌ی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری كۆمپانیاكه‌یان‬ ‫بێده‌نگی هه‌ڵبژارد‪.‬‬ ‫له‌به‌رانبه‌ر ئ�ه‌و وتانه‌دا‬ ‫له‌وته‌بێژه‌كانی‬ ‫ی �ه‌ك��ێ��ك‬ ‫یاهوو رایگه‌یاند‪ :‬سیاسه‌تی‬ ‫یاهوو بێده‌نگی پێباشتره‌و‬ ‫ئه‌و بابه‌ته‌شــــی په‌یوه‌ندی‬ ‫دارك����رد ب�ه‌ل��ی��ژن�ه‌ی دارای���ی‬ ‫كۆمپانیاوه‌وه‌ دڵنیایی خۆی‬ ‫ل���ه‌س���ه‌رب���ه‌خ���ۆی���ی یاهوو‬ ‫راگه‌یاند‪.‬‬

‫ل�����������ه‌م م������ی������ان������ه‌دا‬ ‫له‌كۆبوونه‌وه‌یه‌كی بازرگانی‬ ‫ه �ه‌ر دوو كۆمپانیا له‌سه‌ر‬ ‫ئ�ه‌وه‌ ریككه‌وتن كه‌ یاهوو‬ ‫سوود له‌سیسته‌می ریكالمی‬ ‫گۆگڵ وه‌ربگرێت‪ ،‬له‌پاداشتی‬ ‫ئه‌م پێشنیاره‌دا یاهوو به‌شێكی‬ ‫كه‌م (سه‌همێكی ك�ه‌م) له‌و‬ ‫سوودوه‌رده‌گرێت كه‌ ده‌ستی‬ ‫ده‌ك���ه‌وێ���ت‌و ب�ه‌ش��ێ��ك��ی بۆ‬ ‫پشكی گۆگڵ ده‌ڕوات‪.‬‬ ‫به‌شێك له‌شاره‌زایانی‌و‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ك���ان���ی ه����ه‌واڵ‬

‫بڕوایان وایه‌ كه‌ سه‌ره‌تایه‌كی‬ ‫خراپ بوو بۆ یاهوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫كۆتاییه‌كه‌ی ب�ه‌م رێكه‌وتنه‌‬ ‫كۆتایی هات كه‌ سه‌ركه‌وتنی‬ ‫یاهوو ب��وو به‌سه‌ر گۆگڵدا‬ ‫له‌كاتێكدا ه�ه‌ردوو كۆمپانیا‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��ك��ی ب���ه‌رف���راوان���ی���ان‬ ‫له‌بازاڕی ریكالمدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ری سندوقی‬ ‫بازرگانی (‪ )Jacob‬له‌لۆس‬ ‫ئه‌نجلوس‪ ،‬واته‌ جه‌نابی (رایان‬ ‫ژاكوب) ده‌ڵێت‪ :‬به‌رپرسانی‬ ‫ی���اه���وو زۆر به‌قورسی‬

‫كۆمپانیای ئاسوس‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی كیبۆردێكی‬ ‫ماوسێكی نوێی به‌رهه‌مهێنا پالستیكی‬

‫نوێترین به‌رهه‌می كۆمپانیای (‪ )Asus‬به‌ناوی‬ ‫(‪ )WX-DL‬خرایه‌ بازاڕه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م به‌رهه‌م نوێیه‌ بریتییه‌ له‌ماوسێكی وایه‌رلیسی‬ ‫ئۆپتیكاڵ (‪ )Touch Sensitive‬ك‌ه هه‌ڵگری چه‌ند‬ ‫دووگمه‌یه‌كی مه‌ڵتی میدیاییه‌‪.‬‬ ‫بوونی تایبه‌تمه‌ندی (‪ )Touch Sensitive‬واده‌كات‬ ‫ك‌ه ته‌نیا له‌ڕێگه‌ی ئیشاره‌تی ده‌سته‌وه‌ كۆنترۆڵی ماوسه‌ك‌ه‬ ‫بكه‌یت‪ ،‬پێكهاته‌ی ئه‌م ماوه‌س‌ه بریتییه‌ له‌ئه‌له‌منیۆم‌و‬ ‫به‌كارهێنانی لیزری (‪)dpi‬ی (‪)1200‬یه‌‪.‬‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی ماو‌سی (‪ )WX-DL Asus‬زیاتر گرنگ‬ ‫خستووه‌ت‌ه ب �ه‌رچ��او گونجاویه‌تی ل �ه‌گ �ه‌ڵ هه‌موو‬ ‫جۆره‌كانی ویندۆزدا‪.‬‬ ‫نرخی ماو‌سی (‪ 80( )WX-DL Asus‬دۆالر‌ه‬ ‫له‌یه‌كه‌م كاتی چوونه‌ بازاڕییه‌وه‌‪.‬‬

‫(‪ )Mini Rollable Bluetooth Keybord‬ناوی ئه‌و كیبۆرد‌ه‬ ‫نوێیه‌ی‌ه ك‌ه به‌رهه‌مهێنراو‌ه به‌شێوه‌یه‌كی به‌هێز له‌‌ڕووی پێكهاته‌و‬ ‫كاركردنه‌و‌ه له‌كاتێكدا ئه‌م كیبۆرد‌ه له‌ماده‌ی پالستیك‌و مادده‌ی‬ ‫سلیكۆن دروستكراوه‌‪ .‬ئه‌م كیبۆرد‌ه له‌هه‌مانكاتدا (‪)silent‬‬ ‫و (‪ )flexible‬توانای كه‌مكردنه‌وه‌ی قه‌باره‌ی هه‌ی‌ه به‌و ‌دوو‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌ی ك‌ه هه‌ڵگریه‌تی‪.‬‬ ‫گونجاوی زۆری وایكردوو‌ه ك‌ه له‌كاتی تایپكردندا ئازارێك‬ ‫له‌ده‌ستدا دروسنه‌كات‪.‬‬ ‫له‌ڕووی به‌رگرییه‌و‌ه توانای باشی به‌رانبه‌ر به‌ئاو خاك هه‌ی‌ه‬ ‫ئه‌گه‌رچی ئه‌و دوو مادده‌ی‌ه كاریگه‌ری زۆر دروستده‌كه‌ن له‌سه‌ر‬ ‫مادده‌كانی دیكه‌‪ .‬ئه‌م كیبۆرد‌ه ب‌ه (‪ )‌Bluetooth‬كارده‌كات‪ ،‬وات‌ه‬ ‫ناوه‌ندێكی به‌رجه‌سته‌ی ناوێت‪.‬‬ ‫له‌هه‌مانكاتدا توانای به‌كارهێنانی هه‌ریه‌ك‌ه ل‌ه (‪)iPod‬و(‪)iPad‬‬ ‫و (‪)PC‬و الپتۆپ‌و مۆبایلی هه‌ی‌ه له‌گه‌ڵدا‪.‬‬ ‫نرخی ئه‌م كیبۆرد‌ه (‪ )34‬دۆالر‌ه له‌یه‌كه‌م كاتی چوون‌ه‬ ‫بازاڕییه‌وه‌‪.‬‬

‫ب����ه‌ش����داره‌ك����ان����ی����ان‬ ‫( سه‌همد ا ر ه‌كا نیا ن )‬ ‫ه�����ی�����وادارك�����ردووه‌‪،‬‬ ‫چ���ون���ك���‌ه ل���ه‌وان���ه‌ی���‌ه‬ ‫نرخی ه �ه‌ر سه‌همێك‬ ‫بگات‌ه (‪ )31‬دۆالر!!‬ ‫ب��ۆی �‌ه ئ���ه‌م رێكه‌وتن‌ه‬ ‫چانسێكی گ �ه‌وره‌ بوو‬ ‫بۆ یاهوو كه‌ به‌رانبه‌ر‬ ‫ب�ه‌گ��ۆگ��ڵ به‌ئه‌نجامی‬ ‫گ �ه‌ی��ان��د‪ ،‬ن��ازان��م ئه‌م‬ ‫رێكه‌وتنه‌ی بۆ زووتر‬ ‫به‌ئه‌نجامنه‌گه‌یاندووه‌؟‬

‫مژد‌ه بۆ نابینایان‬ ‫‪)Supersonic‬‬ ‫(‪stick‬‬ ‫‌وڵدایه بۆ به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫له‌‌هه ‌‌‬ ‫ئ��ام��ێ��رێ��ك��ی پێشكه‌وتوو‬ ‫به‌ته‌كنه‌لۆژیایه‌كی ن��وێ بۆ‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنی مادده‌كانی‬ ‫ده‌ورووبه‌ر له‌الیه‌ن نابینایانه‌و‌ه‬ ‫به‌شێویه‌كی ئاسان‪.‬‬ ‫ئ�����ه‌م ئ���ام���ێ���ر‌ه نوێی‌ه‬ ‫ب�ه‌ه��ۆی پ�ه‌ی��وه‌ن��دی به‌مانگی‬ ‫ده‌س��ت��ك��رده‌و‌ه رێنیشانده‌رێك‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب��ۆ دووركه‌وتنه‌وه‌ی‬ ‫نابینایان له‌هه‌ر هۆكارێك ك‌ه‬ ‫زیانیان پێبگه‌یه‌نێت‪ ،‬یاخود‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫س����اده‌ی����ی ك����ارك����ردن‌و‬ ‫ق �ه‌ب��اره‌ی بچووكی له‌الیه‌ن‬ ‫ك �ه‌س��ان��ی ش�����اره‌زاو‌ه بووت‌ه‬ ‫جێگه‌ی س �ه‌رن��ج له‌كاتێكدا‬ ‫د ه‌تو ا نێت‬ ‫كه‌سی نابینا‬ ‫ئ�����������������ه‌و ئا مێر ه‌‬ ‫له‌د ه‌ستید ا‬ ‫هه‌ڵبگر ێت ‪،‬‬ ‫ب��ۆی��‌ه ل���ه‌الی‬ ‫ب�ه‌ره�ه‌م��ه��ی��ن�ه‌ران��ی ب‌ه‬ ‫"چاوێك بۆ نابینایان"‬ ‫وه‌سفده‌كرێت‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫بایۆگاز‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌ک بۆ دابینکردنی‬ ‫سووته‌مه‌نی له‌کوردستاندا‬ ‫محه‌مه‌د ساڵح فه‌ره‌ج دوكانی‬ ‫ی كاره‌با‌‬ ‫ئه‌ندازیار ‌‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫له‌كاتێكدا سه‌رچاوه‌كان ‌ی‬ ‫ستوومه‌نی‌‌و وز‌ه له‌جیهاندا‬ ‫ب����ه‌رده‌وام له‌كه‌مبوونه‌وه‌دان‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ره‌وت�������� ‌ی ت���ه‌ك���ن���ۆل���ۆژی���ا ‌‬ ‫پ���ی���ش���ه‌س���ازی‌‌و ئ���اب���ووری���ش‬ ‫رۆژب�������ه‌ڕۆژ له‌هه‌نگاونان‌و‬ ‫ب�ه‌ره‌وپ��ێ��ش��چ��وون��دای�ه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ك��ه‌و‌ه ئاسته‌نگییه‌ك ‌ی‬ ‫ی خ��س��ت��ووه‌ت �‌ه سه‌ر‬ ‫گ�����ه‌ور‌ه ‌‬ ‫چاوگه‌كان ‌ی وزو ستوومه‌نی‌‪،‬‬ ‫ل����ه‌الی����ه‌ك���� ‌ی دی����ك����ه‌ش����ه‌و‌ه‬ ‫ی كارگه‌و‬ ‫ده‌رهاویشته‌و پاشماو‌ه ‌‬ ‫دامه‌زراو‌ه پیشه‌سازییه‌كان بوو‌نه‌ت‌ه‬ ‫ی پیسبوون‌و ژه‌هراویكردن ‌ی‬ ‫هۆ ‌‬ ‫ی ده‌ورووب�����������ه‌رو‬ ‫ژی���ن���گ���‌ه ‌‬ ‫خ��ه‌رج��ی��ی��ه‌ك�� ‌ی گ����ه‌وره‌ش���� ‌ی‬ ‫ی‬ ‫خ��س��ت��ووه‌ت �‌ه س���ه‌ر ئه‌ستۆ ‌‬ ‫ش��اره‌وان��ی��ی �ه‌ك��ان‌و پانتاییه‌ك ‌ی‬ ‫به‌رفراوانیش ‌ی له‌زه‌ویی‌ه به‌پیته‌كان‬ ‫داگ���ی���رك���ردوو‌ه ك��‌ه ده‌كرێت‬ ‫ب��ۆ مه‌به‌ست ‌ی نیشته‌جێبوون‌و‬ ‫ی‬ ‫به‌ربووم ‌ی كشتوكاڵ ‌ی سوود ‌‬ ‫لێوه‌ربگیرێت‪.‬‬ ‫ه��������ه‌روه‌ك ئ���اش���ك���رای���‌ه‬ ‫ی ستوومه‌ن ‌ی ك‌ه‬ ‫چاوگه‌كان ‌ی وز‌ه ‌‬ ‫ی سرووشتی‌‌و‬ ‫ی یه‌كه‌م غاز ‌‬ ‫به‌پل‌ه ‌‬ ‫ن �ه‌وت � ‌ی ره‌ش���ه‌‪ ،‬ت��اس �ه‌ر هه‌روا‬ ‫به‌وڕاد‌ه به‌رفراوان‌ه ده‌ستبه‌رنابن‌و‬ ‫بگر‌ه واڵت�� ‌ی واه �ه‌ی �‌ه ك�‌ه له‌م‬ ‫به‌رووبووم‌ه سرووشتیی‌ه بێبه‌شه‌‪،‬‬ ‫یاخود برێك ‌ی كه‌م ‌ی هه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫به‌ش ‌ی پێداویستییه‌كان ‌ی رۆژان‌ه ‌‬ ‫ی ن��اك��ات‌و زۆرج���ار‬ ‫ن��اوخ��ۆ ‌‬ ‫ی به‌رهه‌م‌ه‬ ‫په‌ناده‌بات‌ه به‌ر هاورد‌ه ‌‬ ‫س��ت��ووم�ه‌ن��ی��ی�ه‌ك��ان� ‌ی ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫بۆی‌ه بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ �ه‌و ته‌نگه‌ژه‌یه‌و دۆزینه‌و‌ه ‌‬ ‫ی وزه‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌كان ‌ی دیك‌ه ‌‬ ‫ستوومه‌نی‌‪ ،‬واڵت‌ه پیشه‌سازی‌‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ك �ه‌وت��ووه‌ك��ان � ‌ی جیهان‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌وڵ��ێ��ك� ‌ی چ���ڕوپ���ڕدان بۆ‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردن ‌ی ئه‌ڵته‌رناتیڤ ‌ی‬

‫ی س��ت��ووم�ه‌ن�ی‌‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫دی��ك �‌ه ‌‬ ‫له‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤانه‌ش بایۆگازه‌‪،‬‬ ‫كوردستانیشه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌ب���ار‌ه ‌‬ ‫ده‌بینین ك‌ه سااڵن‌ه چه‌ندجارێك‬ ‫ی ته‌نگه‌ژه‌و قه‌یران ‌ی‬ ‫رووب �ه‌ڕوو ‌‬ ‫ستوومه‌ن ‌ی ده‌بینه‌وه‌و تاسه‌ریش‬ ‫وز‌ه عه‌ماركراوه‌كان ‌ی ستوومه‌ن ‌ی‬ ‫ی‬ ‫له‌م واڵته‌دا له‌و ئاست‌ه به‌رز‌ه ‌‬ ‫ئێستایدا نامێنێته‌وه‌‪ ،‬بۆی‌ه پێویست‌ه‬ ‫ئ��ێ��م �ه‌ش ك �ه‌ڵ��ك ل���ه‌م ج���ۆر‌ه‬ ‫ستوومه‌نیی‌ه وه‌رب��گ��ری��ن ك‌ه‬ ‫النیكه‌م له‌حاڵ ‌ی حازردا ده‌توانێت‬ ‫ببێت‌ه سه‌رچاوه‌یه‌ك ‌ی ستوومه‌نی‌‌و‬ ‫ی به‌كه‌ڵك له‌ناوچ‌ه‬ ‫په‌ین ‌ی زه‌و ‌‬ ‫گوندنشینه‌كاندا‪.‬‬ ‫ك��ه‌وات��‌ه پێویست‌ه بزانین‬ ‫ب����ای����ۆگ����از چ���ی���ی���ه‌و چ���ۆن‬ ‫ی‬ ‫دروس���ت���ده‌ب���ێ���ت‌و ل���ه‌ب���وار ‌‬ ‫ستوومه‌نیدا كه‌ڵك ‌ی چییه‌؟‬ ‫ی‬ ‫بایۆگاز بریتیی‌ه له‌و گاز‌ه ‌‬ ‫ك‌ه له‌ئه‌نجام ‌ی رزی �ن‌و گه‌نین ‌ی‬ ‫پ��اش��م��اوه‌و پ��اش �ه‌ڕۆ ئاژه‌ڵی‌‌و‬ ‫رووه‌كییه‌كانه‌و‌ه له‌دۆخ ‌ی شێدارو‬ ‫نه‌بوون ‌ی ئۆكسجیندا په‌یداده‌بێت‬ ‫ی‬ ‫ی (‪ )%65-60‬گاز ‌‬ ‫ك‌ه به‌ڕێژ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دووانه‌ئۆكسید ‌‬ ‫میسانه‌و گاز ‌‬ ‫ی (‪)%35-30‬‬ ‫كاربۆنیش رێ��ژ‌ه ‌‬ ‫ی پێكده‌هێنن له‌گه‌ڵ كه‌مێك‬ ‫‌‬ ‫ی نایترۆجین‌و ئۆكسجین‪.‬‬ ‫له‌گاز ‌‬ ‫ئ�ه‌م گ��ازه‌ش ب �ه‌دوو رێگ‌ه‬ ‫دروستده‌بێت‪:‬‬ ‫ی خۆكردانه‌‪ :‬ئه‌م‬ ‫‪ .1‬رێگ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫رێگه‌یه‌ش بریتیی‌ه له‌و پرۆسه‌ی‌ه ‌‬ ‫ك‌ه گازه‌ك‌ه له‌شوێن‌ه قوواڵییه‌كان ‌ی‬ ‫ناخ ‌ی زه‌وی���دا ك �‌ه پاشماوه‌و‬ ‫ی ئ��اژه‌ڵ��ی‌‌و رووه‌كی‌‌و‬ ‫پ��اش�ه‌رۆ ‌‬ ‫پاشه‌ڕۆكان ‌ی شاره‌وانییه‌كان ‌ی تێدا‬ ‫كۆبووه‌ته‌وه‌و بۆ ماوه‌یه‌ك ‌ی زۆر‬ ‫كه‌ڵه‌ك‌ه بووه‌و په‌ستێوراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ل���ه‌ن���ه‌ب���وون��� ‌ی ئۆكسجیندا‬ ‫شیده‌بێته‌وه‌و په‌نگده‌خواته‌و‌ه ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی لێدان ‌ی بیر ‌‬ ‫له‌دوایاندا له‌ڕێگ‌ه ‌‬

‫ی‬ ‫ق��ووڵ‌و ب �ه‌رف��راوان �ه‌و‌ه به‌هۆ ‌‬ ‫ی ناویان‬ ‫لووله‌كێشه‌و‌ه گازه‌ك‌ه ‌‬ ‫ده‌رده‌ه��ێ��ن��رێ�ت‌و ب��ۆ مه‌به‌ست ‌ی‬ ‫ستوومه‌نی‌‌و گ�ه‌رم� ‌ی كه‌ڵك ‌ی‬ ‫لێوه‌رده‌گیرێت‪ ،‬یاخود ئه‌م گاز‌ه‬ ‫ی‬ ‫بۆ مه‌به‌ست ‌ی به‌رهه‌مهێنان ‌ی وز‌ه ‌‬ ‫ی لێوه‌رده‌گیرێت‬ ‫كاره‌با س��وود ‌‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه ده‌كرێت راسته‌وخۆ له‌ڕێگ‌ه ‌‬ ‫بۆیله‌ره‌كان ‌ی‬ ‫سووتاندنییه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫پێگه‌رم بكرێت‪ ،‬به‌مه‌ش ئاوه‌ك‌ه ‌‬ ‫ن��اوی��ان ده‌ب��ێ��ت ب�ه‌ه�ه‌ڵ�م‌و ئه‌م‬ ‫هه‌ڵم‌ه په‌ستێوراوه‌ش به‌هێزێك‬ ‫ی تۆڕبین ‌ی موه‌لیده‌كان‬ ‫په‌روان‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌خولێنێته‌وه‌و له‌ئاكامدا وز‌ه ‌‬ ‫ك��اره‌ب��ا ب �ه‌ره �ه‌م��دێ��ت‪ ،‬یاخود‬ ‫ی تایبه‌ت ‌ی وا دیزاین‬ ‫موه‌لید‌ه ‌‬ ‫ده‌كرێت ك‌ه راسته‌وخۆ به‌م غاز‌ه‬ ‫ئیشبكات‪.‬‬ ‫ی ده‌ستكردانه‌‪:‬‬ ‫‪ .2‬رێگ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ�ه‌م رێگه‌یه‌ش بریتیی‌ه له‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك����ور‌ه ‌‬ ‫گ���ازه‌ك���‌ه ب���ه‌ه���ۆ ‌‬ ‫ی ده‌س���ت���ك���رده‌و‌ه‬ ‫ه��ه‌رس��ك��ه‌ر ‌‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنرێت‪ ،‬به‌م شێوه‌ی‌ه‬ ‫ی خۆراك‌و‬ ‫ده‌توانرێت پاشماو‌ه ‌‬ ‫ی ئاژه‌ڵ ‌ی‬ ‫سه‌زه‌و میوه‌و پاشه‌ڕۆ ‌‬ ‫ك��ۆب��ك��رێ��ت�ه‌وه‌‌و له‌كوره‌یه‌ك ‌ی‬ ‫ی هه‌رسكه‌ردا‬ ‫ی ده‌ستكرد ‌‬ ‫گه‌ور‌ه ‌‬ ‫ی چه‌ند رۆژێك‪ ،‬یاخود‬ ‫بۆ ماو‌ه ‌‬ ‫چه‌ند مانگێك ك‌ه دیار‌ه ئه‌ویش‬ ‫ده‌وه‌ستێت‌ه س�ه‌رب�ه‌رزی‌‌و نزم ‌ی‬ ‫ی گه‌رما‪ ،‬گازه‌ك‌ه به‌رهه‌مبێت‌و‬ ‫پل‌ه ‌‬ ‫دابینبكرێت‪ ،‬ئه‌م گاز‌ه ك‌ه زۆرجار‬ ‫ی سرووشتیدایه‌و‬ ‫ی گاز ‌‬ ‫له‌شێو‌ه ‌‬ ‫زۆرج��اری��ش ده‌ت��وان��رێ��ت وه‌ك‬ ‫ستوومه‌ن ‌ی شل بۆ ئۆتۆمبێل‌و‬ ‫ی كاره‌با‬ ‫به‌رهه‌مهێنان ‌ی وز‌ه ‌‬ ‫كه‌ڵك ‌ی لێوه‌ربگیرێت‪ ،‬یاخود‬ ‫ی‬ ‫راس���ت���ه‌وخ���ۆ وه‌ك گ����از ‌‬ ‫س��روش��ت � ‌ی ده‌سووتێنرێت‌و‬ ‫ب���ۆ م �ه‌ب �ه‌س��ت � ‌ی چێشتلێنان‌و‬ ‫گه‌رمكردن به‌كاربهێنرێت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌و‌ه ‌‬ ‫شێو‌ه گ��از‌ه س���ه‌ره‌ڕا ‌‬

‫‪13‬‬

‫ك�‌ه س�ه‌رچ��اوه‌ی�ه‌ك� ‌ی به‌كه‌ڵك ‌ی‬ ‫ستوومه‌نییه‌و كۆڵه‌یه‌ك ‌ی گرنگ ‌ی‬ ‫ئ���اب���ووری���ش پێكده‌هێنێت‪،‬‬ ‫ل�ه‌الی�ه‌ك� ‌ی دی��ك �ه‌ش �ه‌و‌ه ده‌بێت‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی كه‌مكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫هۆ ‌‬ ‫ی میسان‪،‬‬ ‫ی گ�����از ‌‬ ‫ژه‌ه�������راو ‌‬ ‫ی میسان‬ ‫چونك‌ه له‌كاتێكدا گاز ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌سووتێنرێت ئه‌وا ده‌بێت‌ه گاز ‌‬ ‫ی كاربۆن‌و‬ ‫دووان �ه‌ئ��ۆك��س��ی��د ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ژه‌هراو ‌‬ ‫به‌مه‌ش كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی (‪)23‬‬ ‫ی ب���ه‌رێ���ژ‌ه ‌‬ ‫ب��وون �ه‌ك �‌ه ‌‬ ‫ج��ار كه‌متر ده‌ب��ێ��ت �ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆ‬ ‫ل���ه‌زۆر واڵت��ان � ‌ی جیهاندا ئه‌م‬ ‫ی ستوومه‌نیی‌ه كه‌ڵك ‌ی‬ ‫سه‌رچاو‌ه ‌‬ ‫لێوه‌رده‌گیرێت‌و بڕ‌ه وزه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫ب��اش ل �ه‌ك��اره‌ب��او ستوومه‌ن ‌ی‬ ‫دابینده‌كات بۆ نموون‌ه له‌واڵتێك ‌ی‬ ‫وه‌ك چیندا زیاتر ل‌ه (‪ )2‬ملیۆن‬ ‫له‌م وێستگ‌ه گازییان‌ه له‌ناوچ‌ه‬ ‫گوندنشینه‌كاندا هه‌ی‌ه ك‌ه وه‌ك‬ ‫ی كاره‌باو‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌ك ‌ی وز‌ه ‌‬ ‫ستوومه‌ن ‌ی چه‌ندان ملیۆن كه‌س‬ ‫ی لێوه‌رده‌گرن‌و به‌نیازن‬ ‫س��وود ‌‬ ‫له‌داهاتوویه‌ك ‌ی نزیكدا رێژه‌ك‌ه‬ ‫ی هه‌رسكه‌ر‬ ‫بۆ (‪ )6‬ملیۆن كور‌ه ‌‬ ‫به‌رزبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌هه‌موو‬ ‫واڵت��ان� ‌ی جیهاندا به‌تایبه‌تیش‬ ‫ل �ه‌والی �ه‌ت �‌ه یه‌كگرتووه‌كان ‌ی‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ری��ك��او واڵت��ان�� ‌ی ئاسیاو‬ ‫ئه‌وروپا ئه‌م كور‌ه ده‌ستكردان‌ه‬ ‫ب��اوی��ان س���ه‌ن���دووه‌و بوونه‌ت‌ه‬ ‫س �ه‌رچ��اوه‌و داهاتێك ‌ی نایاب ‌ی‬ ‫ئابووری‌‪ ،‬ئه‌وه‌ت‌ه واڵتێك ‌ی وه‌ك‬ ‫ئه‌ڵمانیا له‌ساڵ ‌ی (‪)2005‬دا‬ ‫ی‬ ‫توانیویه‌ت ‌ی (‪ )2700‬وێستگ‌ه ‌‬ ‫ل���ه‌م ج����ۆر‌ه دابمه‌زرێنێت‌و‬ ‫ی‬ ‫ی (‪ )650‬مێگاوات وز‌ه ‌‬ ‫بر ‌‬ ‫كاره‌بایان لێو‌ه ده‌سته‌به‌ربكات‌و‬ ‫وا به‌نیازیش‌ه بۆ ساڵ ‌ی (‪)2020‬‬ ‫ئه‌و رێژه‌ی‌ه بگه‌یه‌نێت‌ه (‪)9500‬‬ ‫م���ێ���گ���اوات‪ ،‬له‌ئوسترالیاش‬ ‫ی له‌م‬ ‫(‪ )200-150‬وێستگ‌ه ‌‬

‫ی‬ ‫ج����ۆر‌ه ه�����ه‌ن‪ .‬وێستگ‌ه ‌‬ ‫بایۆگازیش بریتین ل�ه‌و كور‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه له‌شێو‌ه ‌‬ ‫هه‌رسكه‌ران‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گ�����ه‌ور‌ه ‌‬ ‫ی ح�����ه‌وز ‌‬ ‫ئ�����ه‌و‌ه ‌‬ ‫سه‌ر داخ���راودا دروستده‌كرێن‬ ‫به‌تایبه‌تیش له‌نزیك كێڵگه‌كان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫به‌خێوكردن ‌ی ئ��اژه‌ڵ �ه‌وه‌‪ ،‬دوا ‌‬ ‫ی پ���اش���ه‌ڕۆك���‌ه‬ ‫ك���ۆب���وون���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ل��ه‌ن��اوح��ه‌وز‌ه داخ���راوه‌ك���ه‌داو‬ ‫ل�ه‌ن�ه‌ب��وون� ‌ی ئۆكسجیندا ئه‌وا‬ ‫به‌كتریاكان مادد‌ه ئۆرگانییه‌كان‬ ‫ی‬ ‫شیده‌كه‌نه‌وه‌‌و ئاوێته‌یه‌ك له‌گاز ‌‬ ‫ی كاربۆن‬ ‫میسان‌و دووانه‌ئۆكسید ‌‬ ‫په‌یداده‌بێت ك‌ه ده‌توانرێت سوود‬ ‫له‌گاز‌ه میسانه‌ك‌ه وه‌ربگیرێت‬ ‫ی‬ ‫ب��ۆ س��ووت��ان��دن‌و كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ژه‌ه����راوب����وون���� ‌ی ژینگ‌ه ‌‬ ‫لێبه‌دووربگیرێت (چونك‌ه كاتێك‬ ‫ی م��ی��س��ان ده‌سووتێت‌و‬ ‫گ���از ‌‬ ‫ی كاربۆن‬ ‫ده‌بێت‌ه دووانه‌ئۆكسید ‌‬ ‫ی (‪ )23‬جار كاریگه‌ری ‌ی‬ ‫به‌رێژ‌ه ‌‬ ‫ژه‌ه��راوی��ب��وون� ‌ی كه‌مده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ی ئه‌م كردار‌ه‬ ‫له‌دوایاندا پاشماو‌ه ‌‬ ‫وه‌ك په‌ینێك ‌ی كیمیای ‌ی به‌كه‌ڵك‬ ‫ی كشتوكاڵی‌‌و‬ ‫بۆ مه‌به‌ست ‌ی كار ‌‬ ‫ی به‌كاردێت‪ ،‬بۆی‌ه ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫وزه‌ی���‌ه ب �ه‌وزه‌ی �ه‌ك � ‌ی نوێوه‌بوو‬ ‫داده‌ن���رێ���ت‌و به‌كارهێنانیش ‌ی‬ ‫ی گاز‌ه ژه‌هراوییه‌كان ‌ی‬ ‫كاریگه‌ر ‌‬ ‫سه‌ر ژینگ‌ه كه‌مده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ی ئه‌و‌ه‬ ‫ل��ێ��ره‌و‌ه م��ن پێشنیار ‌‬ ‫ده‌كه‌م ك‌ه حكومه‌ت ‌ی هه‌رێم په‌ر‌ه‬ ‫به‌م جۆر‌ه پڕۆژان‌ه بدات‌و بیكات‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ ده‌سته‌به‌ركردن ‌ی‬ ‫الن���� ‌ی ك���ه‌م��� ‌ی ستوومه‌ن ‌ی‬ ‫گونده‌كان ‌ی كوردستان‪.‬‬ ‫سوود له‌م سه‌رچاوان‌ه وه‌رگیراوه‌‪:‬‬

‫‪1.‬‬ ‫‪German‬‬ ‫‪biogas‬‬ ‫‪industry.‬‬ ‫‪2. construction manual‬‬ ‫‪biogas reactor.‬‬ ‫‪3. the use biogas in fuel‬‬ ‫‪system.‬‬ ‫‪4. Bio-gas Generator.‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪14‬‬

‫تیۆری رایه‌ڵه‌و شیكاری ئابووری جیهانی‬ ‫گرنگترین هێڵی ئابووری جیهان كامه‌یه‌؟‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫ما تما تیكز ا نه‌كا ن‬ ‫ب�����ه‌ه�����اوش�����ێ�����وه‌س�����ازی‬ ‫كۆمپیوته‌ری تۆڕی بازرگانی‬ ‫جیهانی توانیویانه‌ ئه‌زموونی‬ ‫ت���ه‌ن���گ���ه‌ژه‌ ب���ۆ ئ���اب���ووری‬ ‫جیهان دروستبكه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫(چ��ی��ن) ت��ووش��ی قه‌یرانی‬ ‫ئابووری ببێت‪ ،‬شوێنه‌كانی‬ ‫ت����ری ج��ی��ه��ان چه‌ندێك‬ ‫زی��ان ده‌ب��ی��ن�ن‌و په‌یوه‌ندی‬ ‫ئابووری كام دوو واڵتی‬ ‫له‌گرنگترینیانه‌؟‬ ‫جیهان‬ ‫یه‌كێك له‌گه‌شه‌سه‌ندووترین‬ ‫زانستی‬ ‫به‌كارهێنانه‌كانی‬ ‫ت����ۆڕس����ازی (ش���ه‌ب���ه‌ك���ه‌)‬ ‫هاوشێوه‌سازی گۆڕانكاری‬ ‫له‌جیهانی راس��ت��ی��دای�ه‌‪ ،‬بۆ‬

‫ن��م��وون �ه‌‪ ،‬ژینگه‌زانه‌كان‬ ‫ح��ه‌زی��ان زۆر له‌خولی‬ ‫زن����ج����ی����ره‌ی سروشتی‬ ‫خ���واردن���ی گیاندارانه‌و‬ ‫ده‌ی��ان�ه‌وێ��ت بزانن نه‌مانی‬ ‫ج���ۆرێ���ك گ��ی��ان��ل �ه‌ب �ه‌ر چ‬ ‫ك���اری���گ���ه‌ری���ی���ه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫گیاندارانیتر داده‌نێت‪.‬‬ ‫ئ����ه‌ن����ج����ام����ه‌ك����ان����ی‬ ‫له‌ناوچوون له‌وانه‌یه‌ زۆر‬ ‫دووربێت له‌بیركردنه‌وه‌مان‪،‬‬ ‫وه‌ك������و ل���ه‌ن���اوچ���وون���ی‬ ‫گ��ی��ان��ل �ه‌ب �ه‌رێ��ك ك��ه‌ زۆر‬ ‫ل��ه‌ج��ۆره‌ك��ان��ی ت��ر له‌ناو‬ ‫ده‌ب��ات وه‌ك��و هه‌ره‌سێك‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م دی���ارده‌ی���ه‌ ناكرێت‬ ‫له‌جیهانی ده‌ره‌وه‌دا ببینین‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ل �ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا هه‌لی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ ل �ه‌م دیاردانه‌‬ ‫له‌ئارادایه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫كیمیاییه‌ بایۆلۆجیسته‌كان‬ ‫ل������ه‌پ������رۆس������ه‌ی������ه‌ك������ی‬ ‫ه������اوش������ێ������وه‌س������ازی‬ ‫س���وودوه‌رده‌گ���رن تاوه‌كو‬

‫ب��زان��ن كاتێك پرۆتینێك‬ ‫ل �ه‌س��وڕی زینده‌چاالكیدا‬ ‫الده‌برێت چی رووده‌دات‌و‬ ‫زان��ای��ان��ی كۆمپیوته‌ریش‬ ‫ل��ه‌م پ��رۆس�ه‌ی�ه‌ ب��ۆ پێوانی‬ ‫ب��ه‌رگ��ری ت���ۆڕی جیهانی‬ ‫ئینته‌رنێت له‌به‌رانبه‌ر هێرشه‌‬ ‫رێكخراوه‌كاندا به‌مه‌به‌ستی‬ ‫له‌ناوبردنی چه‌ند قفڵێك‬ ‫ل�ه‌ت��ۆڕه‌ك�ه‌دا سوودده‌بینن‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ میتۆدێكه‌ كه‌ ده‌توانێت‬ ‫س���ه‌رك���ه‌وت���ن���ی گ������ه‌وره‌‬ ‫به‌ده‌ستبهێنێت‪ ،‬بۆیه‌ نابێت‬ ‫سه‌رمان سوڕبمێنێت ئه‌گه‌ر‬ ‫ئابووریناسانیش بیانه‌وێت‬ ‫ئه‌م كاره‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ل�ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا گروپێكی‬ ‫ماتماتیك‬ ‫زان����س����ت����ی‬ ‫ل �ه‌زان��ك��ۆی نیوهه‌مشایه‌ر‬ ‫له‌و ئامانجه‌ نزیكبوونه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫دان راكمورو هاوكاره‌كانی‬ ‫تۆڕی بازرگانی جیهانییان‬ ‫له‌ساڵی (‪ )١٨٧٠‬تاوه‌كو‬

‫(‪ )٢٠٠٦‬ج��ارێ��ك��ی تر‬ ‫دروستكردووه‌ته‌وه‌و ئه‌مجار‬ ‫ئه‌و بارۆدۆخه‌ی كه‌ ده‌بێت‬ ‫به‌هۆی دابه‌زینی چاالكی‬ ‫ئ����اب����ووری له‌واڵتێكدا‬ ‫به‌هۆی جه‌نگی ناوخۆیی‪،‬‬ ‫یان ته‌نانه‌ت له‌ناو چوونی‬ ‫ب �ه‌ت �ه‌واوه‌ت��ی ئابوورییه‌كه‌‬ ‫ه���اوش���ێ���وه‌س���ازی���ی���ان بۆ‬ ‫ك���ردووه‌‪ ،‬ئ��ه‌وان هه‌روه‌ها‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ب���ارۆدۆخ���ه‌ی ك �ه‌ ده‌بێت‬ ‫به‌هۆی ئ��ه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی‬ ‫بازرگانی نێوان دوو واڵتی‬ ‫تایبه‌تی (به‌هۆی جه‌نگه‌وه‌)‬ ‫تێكبچێت كردووه‌‪.‬‬ ‫ئ�ه‌م هاوشێوه‌سازییانه‌‬ ‫جۆرێكه‌ له‌تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ت���ه‌ن���گ���ه‌ژه‌ ل���ه‌ئ���اب���ووری‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��دا‪ ،‬ب��ۆ راكمورو‬ ‫ه��اوك��اره‌ك��ان��ی ئ��ه‌و هه‌له‌‬

‫ده‌ڕه‌خسێنێت تاوه‌كو ببینن‬ ‫ئه‌گه‌ر مێژوو به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ت���رب���ووای���ه‌‪ ،‬ی����ان ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ندێك رووداوی تایبه‌تی‬ ‫ل��ه‌داه��ات��وودا رووب���ده‌ن‪،‬‬ ‫چ ج�����ۆر ئ���ای���ن���ده‌ی���ه‌ك‬ ‫چاوه‌ڕوانمان ده‌كات‪.‬‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ام��ی ئ���ه‌م ك���اره‌‬ ‫بێهاوتا‬ ‫به‌رچاوڕوونێكی‬ ‫ل �ه‌ئ��اب��ووری جیهانی هه‌م‬ ‫بۆ ئێستاو هه‌م له‌داهاتوودا‬ ‫ده‌س����ت����ه‌ب����ه‌رده‌ك����ات‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌ ده‌كرێت لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر گرنگترین هێڵه‌‬ ‫له‌جیهاندا‬ ‫بازرگانییه‌كان‬ ‫بكرێت‌و ب��زان��رێ��ت بڕینی‬ ‫ئه‌م هێاڵنه‌ چ كاریگه‌رییه‌ك‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر ئ��اب��ووری جیهانی‬ ‫داده‌ن������ێ������ت ب���ه‌پ���ێ���وان���ی‬

‫شته‌كان‌و هاوشیوه‌سازی‬ ‫وه‌ه������ا دێ���ت���ه‌ ب���ه‌رچ���او‬ ‫گرنگترین هێڵی بازرگانی‬ ‫جیهانی بریتییه‌ له‌هێڵی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی ن��ێ��وان كه‌نه‌داو‬ ‫ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬پچڕانی ئه‌م هێڵه‌‬ ‫ده‌ب���ێ���ت ب���ه‌ه���ۆی ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫ئابووری جیهان به‌ڕێژه‌ی‬ ‫ل���ه‌س���ه‌دا (‪ )٤‬داب���ه‌زێ���ت‪،‬‬ ‫دی����اره‌ ئ���ه‌م ه��ێ��ڵ�ه‌ ده‌ك���را‬ ‫هاوشێوه‌سازییه‌ش‬ ‫بێئه‌م‬ ‫پێشبینی ب��ك��رێ��ت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ج��ێ��گ��ه‌ی س���ه‌رس���وڕم���ان‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی �ه‌ دووه�ه‌م��ی��ن هێڵی‬ ‫ئ��اب��ووری گرنگی جیهان‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی�ه‌ ل �ه‌ه��ێ��ڵ��ی نێوان‬ ‫ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان‌و‬ ‫مه‌كسیك پچڕانی ئه‌م هێڵه‌‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب �ه‌ه��ۆی دابه‌زینی‬ ‫رێ����ژه‌ی ل��ه‌س��ه‌دا (‪ )٣‬بۆ‬ ‫ئ��اب��ووری جیهانی‪ ،‬دوایی‬ ‫ئ����ه‌وه‌ش هێڵی ئابووری‬ ‫ن��ێ��وان ئه‌ڵمانیاو هۆڵه‌ندا‬ ‫كاریگه‌ری ل�ه‌س�ه‌دا یه‌كی‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر ئ��اب��ووری جیهانی‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت راك���م���ورو‬ ‫ه���اوه‌ك���اره‌ك���ان���ی باسی‬ ‫ئه‌وه‌یان نه‌كردووه‌‬

‫ك �ه‌ ئ��ای��ا ده‌ك��رێ��ت هێڵێك‬ ‫هه‌بێت به‌بڕینی ئابووری‬ ‫ج���ی���ه���ان���ی ل���ه‌ج���ی���ات���ی‬ ‫نزمبوونه‌وه‌ به‌رزببێته‌وه‌؟‬ ‫ئه‌گه‌ر وه‌ها هێڵێك هه‌بێت‬ ‫زۆر سه‌رنجڕاكێش ده‌بێت!‬ ‫ئه‌م توێژه‌رانه‌ هه‌روه‌ها‬ ‫ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه‌وه‌ ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ك��اری��گ �ه‌ری گۆڕانكاری‬ ‫ئ��اب��ووری واڵت��ێ��ك له‌سه‌ر‬ ‫هه‌موو جیهان ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ له‌وانه‌یه‌ وه‌اڵمی‬ ‫یه‌كێك له‌گرنگترین پرسیاره‌‬ ‫ئابوورییه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌‬ ‫ب���دات���ه‌وه‌‪ ،‬درێژه‌كێشانی‬ ‫گ�ه‌ش�ه‌ی ئ��اب��ووری واڵتی‬ ‫چ��ی��ن گ��ری��ن��گ��ی��ی�ه‌ك�ه‌ی بۆ‬ ‫جیهان چییه‌؟‬ ‫راكمورو هاوكاره‌كانی‬ ‫ئ����ه‌و ب�����ارودۆخ�����ه‌ی كه‌‬ ‫ه �ه‌ن��ارده‌ی چین به‌ڕاده‌ی‬ ‫له‌سه‌ددا (‪)٥‬و هاورده‌كه‌ی‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ددا (‪ )٣٠‬دابه‌زێت‪،‬‬ ‫ه���اوش���ێ���وه‌س���ازی���ی���ان بۆ‬ ‫كردووه‌و كاریگه‌رییه‌كه‌یان‬ ‫لێكداوه‌ته‌وه‌ به‌وته‌ی ئه‌وان‬ ‫له‌دۆخێكی وادا له‌سه‌ددا‬ ‫(‪)٩٤‬ی واڵت��ان��ی جیهان‬ ‫به‌ڕێژه‌ی‬ ‫ئابوورییه‌كه‌یان‬ ‫له‌سه‌ددا یه‌ك داده‌به‌زێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش‬

‫و ا تا ی‬ ‫قه‌یر ا نی‬ ‫ئ������اب������ووری‬ ‫جیهان ده‌گه‌ێنێت‬ ‫به‌واتایه‌كی تر ئه‌گه‌ر‬ ‫چ��ی��ن ب��پ��ژم��ێ��ت ده‌بێت‬ ‫ه��ه‌م��وو دن��ی��ا خ��ۆی��ان بۆ‬ ‫ئ �ه‌ن��ف��ل��ۆن��زای �ه‌ك��ی ق���ورس‬ ‫ئاماده‌بكه‌ن‪.‬‬ ‫ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه‌وه‌ك���ه‌ی‬ ‫دارتموس هه‌ندێك ئه‌نجامی‬ ‫چ������اوه‌ڕواو نه‌كراویشی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬س �ه‌ی��رت��ری��ن��ی ئه‌و‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ان��ه‌ش ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‬ ‫له‌هه‌ندێك سه‌رده‌مه‌دا وه‌كو‬ ‫ساڵه‌كانی (‪ )١٩٧٠‬به‌هۆی‬ ‫زی��ادب��وون��ی كۆمپانیاكان‬ ‫له‌جیهاندا ئابووری جیهان‬ ‫له‌پڕ به‌هیزبوو‪ ،‬زیادبوونی‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان ئابووری‬ ‫ج��ی��ه��ان ب���ه‌ه���ی���زده‌ك���ات‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌و هه‌له‌ بۆ واڵتان‬ ‫ده‌ڕه‌خسێنێت ك �ه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫هاوبه‌شه‌كه‌یان‬ ‫كۆمپانیا‬ ‫ت��ووش��ی ك��ێ��ش�ه‌ب��وو خێرا‬ ‫یه‌كێكیكه‌ بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��������������ه‌روه‌ه��������������ا‬ ‫ه���اوش���ێ���وه‌س���ازی���ی���ه‌ك���ه‌‬ ‫پ���ێ���ش���ان���ده‌دات‪ ،‬ل����ه‌دوای‬ ‫ئه‌م به‌رزبوونه‌وه‌ له‌پڕه‌ی‬

‫ئابووری‪،‬‬ ‫ج����ارێ����ك����ی‬ ‫ت������ر ه���ه‌ن���دێ���ك‬ ‫داده‌ب���ه‌زێ���ت‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئ �ه‌م داب�ه‌زی��ن�ه‌ هێشتا دیار‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ت���اق���ی���ك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫زۆرت����ر پێویسته‌ تاوه‌كو‬ ‫له‌هۆكاره‌كه‌ی تێبگه‌ین‪.‬‬ ‫وادێته‌ پێشچاو به‌گشتی‬ ‫پ��رۆس �ه‌ی تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ته‌نگژه‌ی ئابووری جیهان‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ سودی زۆری‬ ‫هه‌بێت (به‌له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌م مودێله‌ زۆرباش‬ ‫ئاماده‌كراوه‌)و ئه‌م شێوازه‌‬ ‫رێ��گ�ه‌ی�ه‌ك��ی زۆرب��اش��ه‌ بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌وو به‌راوردكردنی‬ ‫داهاتوو‬ ‫مه‌ترسییه‌كانی‬ ‫له‌سه‌ر ئابووری‪.‬‬ ‫ئ�������ه‌م پ����رۆس����ه‌ی����ه‌‪،‬‬ ‫به‌رچاوه‌‬ ‫پێشكه‌وتنێكی‬ ‫ل �ه‌ش��ێ��وازی پێشبینییه‌كان‬ ‫كه‌ له‌ئێستادا ئابووریناسان‬

‫سوودی‬ ‫لێوه‌رده‌گرن‌و‬ ‫ب���ه‌گ���ش���ت���ی���ش‬ ‫ن��ات��وان��ن ئه‌گه‌ری‬ ‫گ����ۆران����ك����اری����ی����ه‌‬ ‫ن�����ا س����ت����ان����ده‌ره‌ك����ان‬ ‫مۆدێلی‬ ‫پێشبینیبكه‌ن‪.‬‬ ‫دارتموس له‌ئێستادا كێشه‌ی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ���ه‌م ئه‌گه‌رانه‌دا‬ ‫نییه‌ ده‌ب��ێ��ت هیواداربین‬ ‫له‌داهاتوودا‪ ،‬هه‌واڵی زیاتر‬ ‫ده‌رب����اره‌ی ئ��ه‌م مۆدێالنه‌‬ ‫ببیستین‪.‬‬ ‫س���������������ه‌رچ���������������اوه‌‪:‬‬ ‫‪Technologyreview‬‬

‫‪16‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫داهێنانی تازه‌ی مارسیدز بێنز‬ ‫گیانی رێبواره‌كان رزگارده‌كات ‬ ‫له‌ساڵی ‪٢٠٠٩‬وه‌ ته‌كنیكێكی ت��ازه‌ له‌ئۆتۆمبیله‌كانی‬ ‫مارسیدێز بێنز به‌كارهاتووه‌ كه‌به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌تیشكی‬ ‫ژێر سوور پیاده‌كه‌ن ده‌ناسێته‌وه‌و له‌سه‌ر شاشه‌ی كۆنترۆڵی‬ ‫ئۆتۆمبیله‌كه‌ نیشانی ده‌دات‪.‬‬ ‫له‌مساڵه‌وه‌ شتێكی تر‌ بۆ ئه‌م به‌شه‌ زیادكراوه‌ كه‌ناوی‬ ‫"سیسته‌می یارمه‌تیده‌ری بینین ل�ه‌ش�ه‌وی ئۆتۆماتیكی"‪،‬‬ ‫ل��ێ��ن��راوه‌‪ .‬كاتێك ك��ام��ێ��ره‌ك��ان��ی ژێ��ر س���وور پیاده‌یه‌ك‬ ‫ده‌بینن‪ ،‬به‌هۆی ئه‌وه‌وه‌ یه‌كێك له‌گلۆپه‌كانی سه‌یاره‌كه‌‬ ‫داده‌گیرسێت بۆ ئه‌وه‌ی وریایی بدات به‌و كه‌سه‌ی كه‌‬ ‫له‌قه‌راخ شه‌قامه‌كه‌وه‌ تێپه‌ڕ ده‌بێت‪ .‬له‌م سیسته‌مه‌دا‬ ‫كه‌دووربینی بینین له‌شه‌وو ژێر س��وور بوونی رێبوار‬ ‫راده‌گه‌ێنێت‪ ،‬یه‌كێك له‌گلۆپه‌كان به‌شێوه‌ی ئۆتۆماتیكی‬ ‫داده‌گیرسێت تاوه‌كو كه‌سه‌كه‌ به‌ته‌واوی ده‌ربخات‌و هاوكات‬ ‫ئاگاداركردنه‌وه‌شه‌‌ بۆ كه‌سه‌كه‌و شۆفێره‌كه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م دورب��ی��ن �ه‌ ده‌ت��وان��ێ��ت ل���ه‌م���ه‌ودای ‪80‬‬ ‫مه‌ترییه‌وه‌ نه‌فه‌ره‌كه‌ ببینێت‌و له‌سه‌ر شاشه‌كه‌ی‬ ‫ن���او ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل�ه‌ك�ه‌ ن��ی��ش��ان��ی ب����دات‪ ،‬به‌پێی‬ ‫توێژینه‌وه‌كانی مارسیدێز بێنز ئه‌م كاره‌ هیچ‬ ‫چه‌شنه‌ كێشه‌یه‌ك بۆ شۆفێره‌كانی پشته‌ سه‌رو‬ ‫به‌ره‌وڕو دروستناكات‪.‬‬ ‫به‌پێی راگه‌یاندنی ده‌زگ��ای توێژینه‌وه‌ی‬ ‫شاڕێگه‌كانی ئه‌ڵمانیا‪ ،‬ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫كه‌ له‌شه‌ودا ده‌كوژرێن ‪ 5‬قاتی كوژراوه‌كانی‬ ‫رۆژه‌‪ ‌،‬له‌كاتێكدا له‌ڕۆژدا هاتووچۆی ئوتۆمبیل‬ ‫كه‌مده‌بێته‌وه‌ بۆ ‪ 1‬له‌سه‌ر ‪5‬ی رۆژ‪ ،‬كه‌ ئه‌م كاره‌‬ ‫ده‌توانێت ژم��اره‌ی ك��وژراوه‌ك��ان به‌ڕێژه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچاو كه‌مبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ته‌كنیكێكی ت��ر ك �ه‌ ل�ه‌ه��اوێ��ن��ی ‪2011‬‬ ‫ده‌ك �ه‌وێ��ت �ه‌ ب�����ازاڕه‌وه‌‪ ،‬بریتییه‌ له‌سیسته‌می‬ ‫ئۆتۆماتیكی گلۆپه‌كانی پێشه‌وه‌ی ئوتۆمبیل‪،‬‬ ‫به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌دوربینێك ده‌كرێت رووناكی‬ ‫ب���ه‌رزو ن��زم ب��ۆ بینینی ئ �ه‌و ئۆتۆمبیالنه‌ی‬ ‫كه‌وه‌ستاون‪ ،‬یان ده‌جوڵێن به‌شێوه‌ی ئۆتۆماتیك‬ ‫كونترۆڵ بكرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Gizmag :‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪17‬‬

‫‪18‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ده‌رونناسی‬

‫زیره‌کی‬ ‫زیره‌کی چییه‌و‬ ‫جۆره‌کانی کامانه‌ن‌؟‬ ‫و‪ :‬عه‌بدولجه‌بار قه‌ره‌داغی‌‬

‫چ �ه‌ن��د تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ی ئ��اس��ت � ‌ی زی���ره‌ك��� ‌ی‬ ‫پ��ێ��وان��‌ه ‌‬ ‫ده‌رده‌خ���������ه‌ن‪ ،‬ب�����ه‌اڵم كه‌س‬ ‫ن��ات��وان��ێ��ت ب��زان��ێ��ت زیره‌ك ‌ی‬ ‫چ��ی��ی�ه‌؟‪ ...‬كه‌سانێك ‌ی زۆر‬ ‫هه‌ن له‌وان‌ه هێرش ده‌كه‌ن‌ه سه‌ر‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌كان ‌ی زیره‌كی‌‌و ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫ئامڕازان‌ه تۆمه‌تبارده‌كه‌ن‪ ،‬به‌هۆ ‌‬ ‫نه‌بوون ‌ی توانا له‌دیاریكردن ‌ی‬ ‫زی����ره‌ك����ه‌ك����ان‌و (كه‌مترین‬ ‫ی‬ ‫زیره‌كی‌)‪ ...‬ئه‌و بیردۆزان‌ه ‌‬ ‫ی ده‌كه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك‌ه ئێستا هه‌ن دڵنیا ‌‬ ‫ك‌ه جۆره‌كان ‌ی زیره‌ك ‌ی ه‌هن‌و‬ ‫چه‌ندن‪ ،‬به‌دڵنیای ‌ی تاقیكردنه‌و‌ه‬ ‫ه��ه‌رگ��ی��ز ن��ات��وان��ێ��ت توانا‬ ‫عه‌قڵییه‌كان دیاریبكات‪.‬‬ ‫ئێمه‌ش هه‌موو به‌شه‌كان ‌ی‬ ‫مێشك به‌كارناهێنین بۆ گه‌یشتن‬ ‫ی كێشه‌یه‌ك‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫به‌چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫به‌شێك ‌ی تایبه‌تمه‌ند به‌كارده‌هێنین‬ ‫ی‬ ‫ك���‌ه ت��ای��ب �ه‌ت��ب��ێ��ت ب���ه‌خ���ود ‌‬ ‫كێشه‌كه‌‪ ،‬ه �ه‌ر ب �ه‌و جۆره‌ش‬ ‫زیره‌كه‌ییه‌ك‌ه دان��ه‌‌و جۆر نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو تایبه‌تمه‌ند‌ه به‌بوار‌و‬ ‫شوێن ‌ی خۆیه‌وه‌‪ ،‬ره‌نگ‌ه هه‌وڵ‌و‬ ‫كاركردن ‌ی تۆ له‌بوار‌و شوێن ‌ی‬ ‫ی پێشووتر‬ ‫تردا له‌سه‌ر ئه‌و ئاست‌ه ‌‬ ‫نه‌بێت ك‌ه تێدا زیره‌كیت‪.‬‬ ‫ل���ه‌م���ێ���ژوودا كه‌سێك ‌ی‬ ‫نموونه‌ی ‌ی به‌نیسبه‌ت ئیغریقییه‌و‌ه‬ ‫بریتیی‌ه له‌ئینسانێك ‌ی زیر‌هك‌و‬ ‫به‌سه‌لیقه‌‌و س �ه‌رك �ه‌وت��وو له‌و‬ ‫ی ده‌بێت‌و‬ ‫ش���ت���ه‌دا ك���‌ه ف��ێ��ر ‌‬ ‫ل�ه‌ب��ی��رك��ردن�ه‌وه‌ی��دا عه‌قاڵنییه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم به‌نیسیه‌ت رۆمانه‌و‌ه‬ ‫بریتیی‌ه له‌كه‌سێ ‌ی ئازا‪ ،‬چینییه‌كان‬ ‫وای��ان��ل��ێ��ك��داوه‌ت��ه‌و‌ه هه‌موو‬ ‫ی ب���ه‌ه���ره‌دارن‬ ‫ئ���ه‌و ك �ه‌س��ان �‌ه ‌‬ ‫له‌وێنه‌كێشان‌و مۆسیقا‌و شیعردا‪،‬‬ ‫كه‌سانێك ‌ی نموونه‌ین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌نیسبه‌ت كۆمه‌ڵگ‌ه نوێكانه‌وه‌‪،‬‬ ‫پێوانه‌كردنه‌ك‌ه بریتیی‌ه له‌زیره‌ك ‌ی‬ ‫له‌پێش هه‌موو شتێكه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی زی��ره‌ك� ‌ی چییه‌؟ ئه‌م‬ ‫ئ�‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫سیفه‌ت‌ه چ ‌ی ده‌گه‌یه‌نێت‌و مانا ‌‬ ‫چییه‌‪ ،‬ئ��ای��ا ب��ۆ م��اوه‌ی��ی �ه‌‪ ،‬یان‬ ‫به‌ده‌ستهاتووه‌؟‬ ‫ت���ا ئ��ێ��س��ت��ا رێكه‌وتنێك‬ ‫نابینرێت له‌سه‌ر پێناسه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫دیاریكراو بۆ زیره‌كی‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫زیره‌ك ‌ی به‌چه‌مك‌ه گشتییه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫له‌مانادا جیاواز ده‌بێت له‌ژینگه‌‌و‬

‫شوێنێكه‌و‌ه بۆ ژینگه‌‌و شوێنێك ‌ی‬ ‫ت��ر‪ ،‬له‌قوتابخانه‌دا زی��ره‌ك ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ی‌ه له‌خوێندندا سه‌ركه‌وتوو‬ ‫پ��ل �‌ه ب���ه‌رزب���ێ���ت‌و باشترین‬ ‫له‌تاقیكردنه‌وه‌كاندا‬ ‫ئه‌نجام‬ ‫به‌ده‌ستبهێنێت‪ ،‬له‌كه‌رته‌كان ‌ی‬ ‫ك���ارك���ردن���دا ئ����ه‌و كه‌سه‌ی‌ه‬ ‫ی‬ ‫ده‌زان�����ێ�����ت‌و چ�����ۆن‌و ك���‌ه ‌‬ ‫ده‌توانێت هه‌له‌كان ‌ی بازرگانی‌‌و‬ ‫بازاڕ‌و شته‌كان ‌ی تر بقۆزێته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌وه‌رزشدا (مارادۆنا)‬ ‫ی‬ ‫كه‌سێك ‌ی زیر‌هك‌و بلیمه‌ت ‌ی یار ‌‬ ‫تۆپی پێ بوو‪ ،‬چونك‌ه ده‌یتوان ‌ی‬ ‫بیخوێنێته‌و‌ه پێشبین ‌ی جوڵه‌كان ‌ی‬ ‫ی به‌رانب‌هر‌و‬ ‫ت��اك � ‌ی ده‌س���ت���‌ه ‌‬ ‫ی بكات‌و‬ ‫ی خ���ۆ ‌‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ك��‌ه ‌‬ ‫ی بۆ بكات‬ ‫لێكدانه‌وه‌‌و ماناكار ‌‬ ‫ی هه‌ل ‌ی‬ ‫ی قۆستنه‌و‌ه ‌‬ ‫له‌ڕێگ‌ه ‌‬ ‫هه‌ڵكه‌وتوو ل�ه‌س�ه‌ر باشترین‬ ‫شێواز به‌ده‌ستهێنان ‌ی به‌رهه‌م‌ه‬ ‫ئه‌رێن ‌ی بۆ ده‌سته‌ك‌هی‌‪.‬‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر ویستمان بگه‌ین‌ه‬ ‫ی گشت ‌ی‬ ‫ی زیره‌ك ‌ی به‌شێو‌ه ‌‬ ‫مانا ‌‬ ‫توانیمان بڵێن ئه‌و‌ه ئامڕازێك‌ه‬ ‫ك‌ه تاك‌و كۆمه‌ڵه‌كان توانیویان‌ه‬ ‫راب��ێ��ن ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك� ‌ی چاالك‬ ‫له‌گه‌ڵ بارودۆخ ‌ی ده‌ورووبه‌ردا‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫ی ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی قۆستنه‌و‌ه ‌‬ ‫له‌ڕێگا ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ی‌ه بۆ گه‌یشتن به‌چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫گرفتێك ‌ی دی���اری���ك���راو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ب�ه‌رب�ه‌ره‌ك��ان��ی��ی�ه‌ك ك �‌ه ئینسان‬ ‫ی ده‌ب��ێ��ت�ه‌وه‌‪ ،‬پێش‬ ‫رووب����ه‌ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ���اگ���ر ك����ار ‌‬ ‫دۆزی�����ن�����ه‌و‌ه ‌‬ ‫خ���واردن‌و ئاماده‌كردن ‌ی به‌بێ‬ ‫كواڵن‌و لێنان‪ ،‬گرفت بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ی ئاگر‌و به‌كارهێنان ‌ی‬ ‫به‌دۆزینه‌و‌ه ‌‬ ‫گرفته‌ك‌ه چاره‌سه‌ربوو‪.‬‬ ‫ی حه‌ڤده‌هه‌مدا‬ ‫ل��ه‌س��ه‌د‌ه ‌‬ ‫ی ده‌روون��ن��اس� ‌ی به‌ریتان ‌ی‬ ‫زان��ا ‌‬ ‫(فرانسیس غالتون) (‪Francis‬‬ ‫ی واب��وو ك‌ه‬ ‫‪ )Galton‬ب���اوه‌ڕ ‌‬ ‫زیره‌ك ‌ی له‌باوكه‌و‌ه بۆ منداڵ‬ ‫ده‌ڕوات‪ ،‬له‌به‌ر ئ �ه‌و‌ه غالتون‬ ‫ی زیره‌كیدا ده‌گ �ه‌ڕا له‌و‬ ‫ب �ه‌دوا ‌‬ ‫ی پیاو‌ه‬ ‫كه‌سانه‌دا ك‌ه ل �ه‌ن �ه‌و‌ه ‌‬ ‫پێشه‌واكان ‌ی ده‌وڵه‌ت بوون‪.‬‬ ‫له‌جه‌نگ ‌ی جیهان ‌ی یه‌كه‌مدا‪،‬‬ ‫هێز‌ه چ �ه‌ك��دار‌ه ئه‌مركییه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ب��ۆ ه�ه‌رك�ه‌س��ێ��ك ك �‌ه ح���ه‌ز ‌‬ ‫ده‌ك����رد بێت‌ه ن���او ری���زه‌ك���ان‪،‬‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك ‌ی زیره‌كییان‬ ‫‪)Intelligence‬‬ ‫(‪Quiz‬‬

‫له‌سه‌ردانان‪ ،‬ئیتر ئاماده‌ده‌كران بۆ‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن ‌ی توانا زیهنییه‌كان‪،‬‬ ‫ی ده‌ركه‌وتن‬ ‫لێره‌دا یه‌كه‌م بوار ‌‬ ‫ی كاره‌ك‌ه ده‌ركه‌وت‪،‬‬ ‫بۆ گونجاو ‌‬ ‫ره‌شپێسته‌كان چه‌ند نیشانه‌یه‌كیان‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬ب��ه‌اڵم كه‌متر ب‌ه‬ ‫(‪ )15‬خاڵ له‌سپ ‌ی پێسته‌كان‪،‬‬ ‫بۆچی‌؟ هه‌ندێك ئه‌مه‌یان وا‬ ‫ش��ی��ك��ردووه‌ت �ه‌و‌ه ك�‌ه زیره‌ك ‌ی‬ ‫ی ژی��ن��گ�ه‌ی��ی�ه‌و‌ه دێت‬ ‫ل �ه‌ڕێ��گ �‌ه ‌‬ ‫قوتابخان‌ه چاك‌و پێشكه‌وتووه‌كان‬ ‫بۆ سپ ‌ی پێسته‌كان دابینكرابوون‬ ‫ی‬ ‫شوێن ‌ی چاك‌و له‌بار‌و پێوان‌ه ‌‬ ‫ی بوون ‌ی‬ ‫ژیان ‌ی ب �ه‌رز ه��ۆك��ار ‌‬ ‫جیاوازییه‌كانن‪.‬‬ ‫به‌نیسبه‌ت كه‌سان ‌ی تره‌و‌ه‬ ‫ه��ۆك��اره‌ك �‌ه ئ��ه‌وه‌ی��‌ه كه‌سپ ‌ی‬ ‫پ���ێ���س���ت���ه‌ك���ان له‌چه‌ند‬ ‫جیلێكه‌و‌ه هاتوون‬ ‫له‌شارستانییه‌تییه‌كی‌‬ ‫زۆر پپێشكه‌وتوودا‬ ‫ی‬ ‫ژی��اون له‌ڕوو ‌‬ ‫ز ا نستییه‌و ه‌‪،‬‬ ‫ب����‌ه ب��������ه‌راورد‬ ‫ل�����ه‌چ�����او ئ���ه‌و‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫ره‌شپێستان‌ه ‌‬ ‫له‌چه‌ند ره‌گه‌زێكه‌و‌ه‬ ‫ه��������ات��������وون ك�����‌ه‬ ‫له‌دارستانه‌كان ‌ی ئه‌فریقادا‬ ‫ده‌ژی�����ن‪ .‬ئ �ه‌م �ه‌ی��ش ب����ه‌دوور‬ ‫دانانرێت ك‌ه سپ ‌ی پێسته‌كان‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رزتر له‌تاقیكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫پل‌ه ‌‬ ‫زیره‌كیدا به‌ده‌ست بهێنن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ش��ی��ك��ردن�ه‌وه‌ی�ه‌ش ب���ه‌ده‌ر نیی‌ه‬ ‫ی توڕه‌ی ‌ی‬ ‫ی ره‌گ �ه‌رز ‌‬ ‫له‌جیاواز ‌‬ ‫ره‌شپێسته‌كان به‌ڕێژه‌یه‌ك ‌ی زۆر‬ ‫ی‬ ‫ورووژاندووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و كه‌س‌ه ‌‬ ‫ك‌ه توان ‌ی بگات‌ه شیكردنه‌وه‌‌و‬ ‫ی (منگقی) ژیربێژی‌‪،‬‬ ‫راڤ���‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بوو به‌ناو ‌‬ ‫كه‌سێك ‌ی نیوزله‌ند ‌‬ ‫(ج��ی��م��س ف��ل��ی��ن) (‪James‬‬ ‫ی (‪)Otago‬‬ ‫‪ )Flynn‬له‌زانكۆ ‌‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫به‌جۆرێك گه‌یشت‌ه ئ �ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی زیره‌ك ‌ی‬ ‫ئه‌نجام ‌ی تاقیكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫بۆ كه‌سێك به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی گشت ‌ی‬ ‫پشت ده‌به‌ستێت به‌بارودۆخ ‌ی‬ ‫ئابووری‌‌و رۆشنبیری‌‌و زانستی‌‌و‬ ‫ژیان ‌ی ك‌ه باڵوبوو‌ه له‌ناو جیل ‌ی‬ ‫پێشوودا‪ ،‬ك‌ه ئه‌ویش پاڵنه‌رێك ‌ی‬ ‫گه‌وره‌ی‌ه ب �ه‌ره‌‌و به‌ده‌ستهێنان ‌ی‬ ‫نیشانه‌‌و سیفه‌ت ‌ی ب���ه‌رز‪ ،‬یان‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫له‌ساڵ ‌ی (‪)1992‬دا زانا‬ ‫(وی��ل��ی��ام دی��ك��ن��ز)‬ ‫ی‬ ‫له‌په‌یمانگا ‌‬ ‫‪)Dickens‬‬ ‫(‪brooking‬‬ ‫(ب��روك��ی��غ��ن��ز)‬ ‫‪ )Instittion‬ل‌ه واشنتۆن هه‌ستا‬ ‫ی له‌سه‌ر‬ ‫به‌دانان ‌ی تیۆرییه‌ك ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ده‌بینرا كۆبوونه‌وه‌یه‌ك ‌ی نیمچ‌ه‬ ‫ی تێدابێت له‌نێو زانایان ‌ی‬ ‫تواو ‌‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆدا‪ ،‬ب��ی��ردۆزه‌ك �‌ه ده‌ڵێت‬ ‫"هه‌ركه‌سێك سیفه‌ت ‌ی جین ‌ی‬ ‫بۆماوه‌ی ‌ی البێت‪ ،‬ئه‌وا له‌بوارێك ‌ی‬ ‫دیاریكراودا چاك ‌ی پێده‌به‌خشێت‪،‬‬ ‫ئه‌وا به‌ده‌ڵنیای ‌ی ئه‌و كه‌س‌ه ده‌بێت‌ه‬ ‫ی پێدرا‬ ‫داهێنه‌ر ئه‌گه‌ر رێگ‌ه ‌‬ ‫ل �ه‌و ب���وراره‌دا به‌رده‌وامبێت"‪،‬‬ ‫ئه‌م‌ه وه‌ك نموون‌ه وه‌ربگره‌‪،‬‬ ‫(‪William‬‬

‫ی‬ ‫كوڕێك بااڵ ‌‬ ‫ب �ه‌رزب��ێ �ت‌و ل �ه‌ڕاك��ردن��دا زۆر‬ ‫خێرابێت ل�ه‌چ��او هاوڕێكان ‌ی‬ ‫قوتابخانه‌یدا‪ ،‬ئه‌م كوڕ‌ه زۆرترین‬ ‫ب�ه‌ش��داری ده‌بێت له‌جۆرێك ‌ی‬ ‫وه‌رزش �ه‌ك��ان وه‌ك��و تۆپی پێ‪،‬‬ ‫ب �ه‌م ب�ه‌ش��داری��ك��ردن�‌ه نمیاش ‌ی‬ ‫ی چاكده‌كات‌و‬ ‫جوڵه‌كان ‌ی خۆ ‌‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌ده‌دات به‌تواناكان ‌ی له‌م‬ ‫ی��اری��ی �ه‌دا‌و پارێزگاریده‌كات‬ ‫له‌لێهاتووی ‌ی جه‌سته‌ی ‌ی بااڵ‪ ،‬ب‌ه‬ ‫به‌راورد له‌گه‌ڵ كوڕه‌كان ‌ی تردا‬ ‫ك �‌ه ل�ه‌ب��ن�ه‌ڕه‌ت��دا خ��اوه‌ن � ‌ی ئه‌و‬ ‫سیفات‌ه جه‌سته‌ییانه‌ی‌ه نه‌بوون‌و‬ ‫ی ئه‌وان‬ ‫به‌تایبه‌ت ك‌ه به‌شدار ‌‬ ‫له‌یاریدا كه‌متر بوو‌ه لێهاتوویی‬ ‫جه‌سته‌یشیان كه‌متربووه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ئه‌و ده‌بێت‌ه كه‌سێك ‌ی داهێن‌هر‌و‬ ‫ی ده‌دات له‌و‬ ‫گ �ه‌ش �‌ه ب �ه‌خ��ۆ ‌‬ ‫ی جه‌سته‌یی‌‌و‬ ‫ب��واره‌دا‌و ل �ه‌ڕوو ‌‬ ‫زی��ه��ن � ‌ی ب �ه‌ش��ێ��وی �ه‌ك � ‌ی باشتر‬ ‫له‌هاوڕێكانی‌‪.‬‬

‫ی خاوه‌ن ‌ی سیفه‌تێك ‌ی‬ ‫ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ب��ۆم��اوه‌ی � ‌ی بێت ئ���ه‌وا چاك ‌ی‬ ‫پێده‌به‌خشێت له‌بوارێكدا به‌سه‌ر‬ ‫كه‌سان ‌ی تردا‌و به‌كاریده‌هێنێت‌و‬ ‫ی كات به‌سه‌ر ئه‌وان ‌ی‬ ‫زۆرب��‌ه ‌‬ ‫ت���ردا س��ه‌رك��ه‌وت��وو ده‌بێت‪.‬‬ ‫ب �ه‌چ �ه‌ن��د وش �ه‌ی �ه‌ك � ‌ی ت���ر‪ ،‬بۆ‬ ‫هه‌ریه‌ك له‌جینه‌كان (سیفه‌ت ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ب��ۆم��اوه‌ی � ‌ی ه �ه‌ی �‌ه)‌و ژینگ‌ه ‌‬ ‫ده‌ورووب���ه‌ری���ش رۆڵ��� ‌ی هه‌ی‌ه‬ ‫له‌زیره‌كی‌‌و گ�ه‌ش�ه‌دان به‌توانا‬ ‫عه‌قڵییه‌كان ‌ی ئینسان‪.‬‬ ‫هۆكاره‌كان ‌ی زیره‌ك ‌ی كامانه‌ن‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫ئ���ه‌و پ��ۆل��ێ��ن��ك��ردن �‌ه ‌‬ ‫زۆرت��ری��ن ناوبانگ ‌ی هه‌ی‌ه بۆ‬ ‫ی‬ ‫جۆره‌كان ‌ی زیره‌ك ‌ی بریتیی‌ه له‌و‌ه ‌‬ ‫ی ده‌روونناس ‌ی ئه‌مریك ‌ی‬ ‫ك‌ه زانا ‌‬ ‫(ه���وارد ج��اردن��ر) (‪Howard‬‬ ‫‪ )Gardner‬پێشكه‌ش ‌ی كرد‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه هه‌ستا به‌جیاكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی زیره‌ك ‌ی‬ ‫ح �ه‌وت ج��ۆر ‌‬ ‫ك‌ه بریتیی‌ه له‌‪:‬‬ ‫زیره‌ك ‌ی زمانه‌وانی‌‪:‬‬ ‫ل�������ه‌و ك����ه‌س����ه‌دا‬ ‫ب����ه‌دی����ده‌ك����رێ����ت ك���‌ه‬ ‫ی داهێنان ‌ی هه‌بێت‬ ‫توانا ‌‬ ‫له‌نووسین‌و وته‌‌و ده‌ربڕین‌و‬ ‫وت����اردان����دا‪ ،‬ك �ه‌س � ‌ی زی���ره‌ك‬ ‫ی زمانه‌وان ‌ی زۆرترین‬ ‫ل�ه‌ب��وار ‌‬ ‫ی ده‌بێت له‌سه‌ر فێربوون ‌ی‬ ‫توانا ‌‬ ‫زم���ان���ه‌ك���ان‌و به‌كارهێنانیان‬ ‫له‌گه‌یشتن به‌ئامانج ‌ی دیاریكرا‌و‪.‬‬ ‫زیره‌ك ‌ی (مه‌نتیقی‌) ژیربێژی‌‌و‬ ‫بیركارییانه‌‪:‬‬ ‫ل�ه‌و كه‌سانه‌دای‌ه توانایان‬ ‫هه‌ی‌ه به‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردن ‌ی‬ ‫ك��ێ��ش �‌ه ژی���ری���ی���ه‌ك���ان���دا‪ ،‬یان‬ ‫هاوكێشه‌كان ‌ی بیركاری‌‪ ،‬زیره‌كن‬ ‫ی ژیربێژی‌و بیركارییه‌و‌ه‬ ‫له‌ڕوو ‌‬ ‫ك�ه‌س��ان��ێ��ك��ن زی��ات��ر توانایان‬ ‫ی خۆیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌غه‌یر ‌‬ ‫زیره‌ك ‌ی مۆسیقی‌‪:‬‬ ‫لێهاتووی ‌ی‬ ‫ب����ه‌ه����ره‌‌و‬ ‫ده‌گ��رێ��ت��ه‌و‌ه له‌نمایشكردن ‌ی‬ ‫مۆسیقی‌‌و وه‌رگرتنیدا‪.‬‬ ‫زیره‌ك ‌ی جه‌سته‌یی‌‌و جوڵ‌ه‬ ‫(‪:)Bodily-Kinesthetic‬‬ ‫ی به‌كارهێنان ‌ی‬ ‫تایبه‌ت‌ه به‌توانا ‌‬ ‫ی گرفت‌ه‬ ‫جه‌ست‌ه بۆ چ��اره‌س�ه‌ر ‌‬ ‫دی��اری��ك��راوه‌ك��ان‪ ،‬وه‌رزشه‌وان‌ه‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫تایبه‌تمه‌نده‌كان له‌نموون‌ه ‌‬ ‫جۆره‌ن‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫زیره‌ك ‌ی جێگرتوو‪ ،‬یان تایبه‌ت‬ ‫به‌جێگ‌ه (‪:)Spatial‬‬ ‫ل��ه‌و ك �ه‌س��ان �ه‌دای �‌ه بتوانن‬ ‫ش��ێ��واز‌و دیمه‌ن‌ه جیاوازه‌كان‬ ‫ی ده‌داتێ‬ ‫بناسێت‪ ،‬وات �‌ه توانا ‌‬ ‫له‌سه‌ر تێگه‌یشتن به‌كێشه‌كان ‌ی‬ ‫بینین‌و چاره‌سه‌ركردنیان‪.‬‬ ‫زیره‌ك ‌ی كۆمه‌اڵیه‌ت ‌ی‬ ‫(‪:)Interpersonal‬‬ ‫ی‬ ‫له‌و كه‌سه‌دای‌ه ك‌ه په‌یوه‌ند ‌‬ ‫تایبه‌تده‌كات له‌گه‌ڵ كه‌سان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫تردا‪ ،‬هه‌ركه‌سێك له‌م جۆر‌ه ‌‬ ‫تێدابێت ئه‌وا ده‌توانێت له‌نیی‌هت‌و‬ ‫ی‬ ‫م �ه‌ب �ه‌س �ت‌و پ��اڵ��ن �‌هر‌و ح���ه‌ز ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌سه‌كانیتر تێبگات‪ ،‬كه‌وا ‌‬ ‫ی كه‌سانیتر‬ ‫لێده‌كات ه��اوك��ار ‌‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫زیره‌ك ‌ی كه‌سایه‌ت ‌ی خودی‌‪:‬‬ ‫ئ�ه‌و كه‌سه‌ی‌ه ك‌ه بتوانێت‬ ‫ی تێبگات‌و‬ ‫له‌تواناكان ‌ی خ��ۆ ‌‬ ‫بتوانێت فیكر‌و بۆچوونه‌كانی‌‌و‬ ‫هه‌سته‌كان ‌ی دابڕێژێت‌و به‌تایبه‌ت‬ ‫بتوانێت شێوه‌یه‌ك ‌ی سه‌ركه‌وتوو‬ ‫ی دابڕێژێت‪.‬‬ ‫ژیان ‌ی خۆ ‌‬ ‫ئامڕازه‌ك ‌ی پێوانه‌كردن ‌ی زیره‌ك ‌ی‬ ‫(ئه‌لفرند بینت) (‪Alfred‬‬ ‫(‪)1911-1857‬‬ ‫‪)Binet‬‬ ‫ی‬ ‫یه‌كه‌م كه‌سبوو تاقیكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫دان��ا ب��ۆ پێوانه‌كردن ‌ی ئاست ‌ی‬ ‫ی منداڵ‬ ‫توانا زیهنییه‌كان ال ‌‬ ‫له‌ساڵه‌كان ‌ی خوێندنیدا‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫له‌ساڵ ‌ی (‪)1905‬دا بوو‪ ،‬له‌ساڵ ‌ی‬ ‫(‪)1917‬دا یه‌كه‌م تاقیكرنه‌و‌ه‬ ‫پ��ێ��ش��ك�ه‌ش��ك��را ن���اون���را (‪)IQ‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌مڕۆش چه‌ندین تاقیكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫زی���ره‌ك��� ‌ی دب��ی��ن��رێ��ت به‌چه‌ند‬ ‫شێوازێك‪ ،‬هه‌ریه‌ك له‌جینه‌كان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫(سیفات ‌ی بۆماوه‌ی ‌ی)‌و ژینگ‌ه ‌‬ ‫ده‌ورووب�������ه‌ر رۆڵ���ی���ان هه‌ی‌ه‬ ‫له‌زیره‌كی‌‌و گ�ه‌ش�ه‌دان به‌توانا‬ ‫عه‌قڵییه‌كان ‌ی ئینسان‪.‬‬ ‫زیره‌ك ‌ی زمانه‌وان‪ :‬نه‌جیب‬ ‫مه‌حفوز‬ ‫زی����ره‌ك����ی‌‌و ژیربێژیی‌‌و‬ ‫بیركارییانه‌‪ :‬ئه‌نیشتاین‬ ‫زی��ره‌ك � ‌ی مۆسیقی‌‪ :‬فان‬ ‫بیتهۆڤن‬ ‫زیره‌ك ‌ی جه‌ستی‌و جوڵه‌یی‌‪:‬‬ ‫دیگۆ مارادۆنا‬ ‫زیره‌ك ‌ی جێگه‌گرتوو‪ ،‬یان‬ ‫تایبه‌ت به‌جێگه‌‪ :‬بیكاسۆ‬ ‫زی���ره‌ك��� ‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌‪:‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ی‬ ‫گاند ‌‬ ‫زیره‌ك ‌ی كه‌سایه‌ت ‌ی داخلی‌‪:‬‬ ‫ئه‌فالتۆن‬ ‫نێرینه‌‪ -‬مێییه‌‪:‬‬ ‫بۆماوه‌یه‌ك ‌ی زۆر له‌مێژوودا‬ ‫ه �ه‌ل��و ف��رس �ه‌ت��ێ��ك ن���ه‌دراب���وو‬ ‫ب �ه‌ئ��اف��ره‌ت ب��ۆ جێگیركردن ‌ی‬ ‫ت��وان��ا زیهنییه‌كان‌و زیره‌كیی‌ه‬ ‫له‌زۆرێك له‌بوراره‌كاندا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ی‬ ‫ئه‌مڕۆ به‌ڵگ‌ه زانستییه‌كان دڵنیا ‌‬ ‫ده‌ك �ه‌ن �ه‌و‌ه ك�‌ه زی��ره‌ك � ‌ی پشت‬ ‫ی ئینسان‪،‬‬ ‫نابه‌ستێت ب�ه‌ڕه‌گ�ه‌ز ‌‬ ‫هه‌لو فرسه‌ته‌كان له‌یه‌كچوون‬ ‫له‌داهێنان ‌ی عه‌قڵی‌‌و فیكریدا‬ ‫له‌نێوان هه‌ردوو ره‌گه‌رزه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫ل �ه‌ت��ازه‌ت��ری��ن ه���ه‌واڵ له‌م‬ ‫ب���واره‌دا ئ �ه‌و‌ه باسده‌كه‌ین ك‌ه‬ ‫ی هارفارد‬ ‫س �ه‌رۆك � ‌ی زان��ك��ۆ ‌‬ ‫(لورنس سمرز) (‪Lawrence‬‬ ‫‪ )summers‬له‌ساڵ ‌ی (‪)2005‬‬ ‫دا رایگه‌یاند‪ ،‬كاتێك كۆمه‌ڵێك‬ ‫له‌لێكۆڵه‌ران هه‌واڵیاندا ك‌ه چه‌ند‬ ‫باسێك ‌ی جه‌سته‌یی‌‌و ده‌ماغ ‌ی‬ ‫ی ده‌كه‌ن ك‌ه ئافره‌ت‬ ‫هه‌ی‌ه رێگر ‌‬ ‫ی له‌زانسته‌كاندا‬ ‫له‌داهێنانكار ‌‬ ‫ی پیاوانه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وان‌ه ‌‬ ‫ئ���ه‌م راگ��ه‌ی��ان��دن��‌ه ب���وو‌ه‬ ‫ی ش��ۆڕش��ێ��ك � ‌ی گ����ه‌ور‌ه‬ ‫ه����ۆ ‌‬ ‫له‌الیه‌ن ئافره‌ت‌ه ئیشكه‌ره‌كانه‌و‌ه‬ ‫له‌كه‌رت‌ه زانستییه‌كاندا له‌الیه‌ن‬ ‫تایبه‌تمه‌نده‌كانه‌و‌ه‬ ‫ك �ه‌س �‌ه‬ ‫وه‌ك (جوهاندلسمان) (‪Jo‬‬ ‫ی‬ ‫‪ )Handelsman‬له‌زانكۆ ‌‬ ‫(وی��س��ك��ون��س��ی��ن) ئ���ه‌وه‌ی���ان‬ ‫دڵنیاكرده‌و‌ه ك‌ه هیچ جیاوازییه‌ك‬ ‫نیی‌ه له‌سه‌ر ئاست ‌ی جینه‌كانیان‬ ‫هه‌ر جیاوازییه‌ك ‌ی تر ك‌ه پاڵپشت ‌ی‬ ‫قسه‌كان ‌ی (سمرز) بكات‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ی (هارفارد)‬ ‫سه‌رۆك ‌ی زانكۆ ‌‬ ‫ی ن��اچ��ارك��رد ب��ۆ ده‌ركردن ‌ی‬ ‫‌‬ ‫چه‌ند داوایه‌ك ‌ی لێبوردن له‌سه‌ر‬ ‫ی ناوبراو‪.‬‬ ‫قسه‌كان ‌ی پێشوو ‌‬ ‫هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك نیی‌ه ئاماژ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب��ك��ات ب��ۆ ب��وون � ‌ی جیاواز ‌‬ ‫له‌جۆر‌و ئاسته‌كان ‌ی زیره‌كیدا‬ ‫له‌نێوان نێر‌و مێینه‌دا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ماغ‪ ...‬مانا ‌‬ ‫قه‌بار‌ه ‌‬ ‫ی هه‌ی‌ه‬ ‫خۆ ‌‬ ‫له‌مانگ ‌ی ته‌مموز (‪)2005‬دا‬ ‫ی‬ ‫كۆمه‌ڵێك له‌لێكۆڵه‌ران له‌زانكۆ ‌‬ ‫(‪)Virginal Commonwealth‬‬ ‫ی ئینسان‬ ‫رایانگه‌یاند ك‌ه قه‌بار‌ه ‌‬

‫ی هه‌ی‌ه به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫په‌یوه‌ند ‌‬ ‫راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ زیره‌كییه‌كه‌یدا‪،‬‬ ‫ی گه‌وره‌تربێت‬ ‫هه‌ركاتێك قه‌بار‌ه ‌‬ ‫ئه‌وا زیره‌كیت به‌رزترده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫(مایكڵ ئه‌كرانیل) سه‌رۆك ‌ی‬ ‫ل����ێ����ك����ۆڵ����ه‌ره‌وان ده‌ڵ���ێ���ت‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫ی ئ�ه‌و كه‌سان‌ه ‌‬ ‫"به‌تێكڕا ‌‬ ‫زیره‌كییان زیاتر‌ه توانایان هه‌ی‌ه‬ ‫ب�ه‌س�ه‌ر فێربووندا له‌كاتێك ‌ی‬ ‫كه‌متردا‪ ،‬هه‌ڵه‌كانیان كه‌متره‌‌و‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیان زیاتره‌"‪.‬‬ ‫زیره‌ك ‌ی ده‌ستكرد‌و دروستكراو‬ ‫(‪:)Artificial Intelligence‬‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ك��ان له‌سه‌ر‬ ‫زیره‌ك ‌ی ده‌ستكرد جه‌ختده‌كه‌نه‌و‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ساڵه‌كان ‌ی كۆتای ‌ی له‌سه‌ر‬ ‫دووجۆر‪:‬‬ ‫یه‌كه‌میان‪ :‬هه‌وڵده‌دات له‌و‬ ‫شێواز‌ه تێبگات ك‌ه زیره‌كی‌‌و‬ ‫ب���ه‌ش���ه‌ری‌‌و لێكچووه‌كان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫له‌ئامێره‌كان ‌ی وه‌ك رۆبۆت كار ‌‬ ‫ی‬ ‫تیاده‌كات‪ ،‬له‌كاردا هاوشێو‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌بێت ك‌ه ده‌م��اغ� ‌ی به‌شه‌ر ‌‬ ‫ئه‌نجام ‌ی ده‌دات‪.‬‬ ‫دووه‌م��ی��ان‪ :‬به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫س �ه‌ره‌ك � ‌ی ك��ارده‌ك��ات له‌سه‌ر‬ ‫ی‬ ‫گ���ه‌ش���ه‌پ���ێ���دان ب���ه‌ت���وان���ا ‌‬ ‫ئ��ام��ێ��ر‌ه زی��ره‌ك��ه‌ك��ان‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫چ��اره‌س �ه‌رك��ردن � ‌ی كێشه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫دیاریكرا‌و‪ ،‬پێویست ‌ی به‌زیره‌ك ‌ی‬ ‫ه�ه‌ی�‌ه ل�ه‌ج��ۆرێ��ك له‌تێڕوانین‬ ‫ی گه‌یشتن به‌چاره‌سه‌ر‪.‬‬ ‫له‌ڕێگ‌ه ‌‬ ‫یاریزانان ‌ی شه‌تڕه‌نج زیره‌ك ‌ی‬ ‫له‌ڕاده‌به‌ده‌رن؟‬ ‫ش���ه‌ت���ڕه‌ن���ج یارییه‌ك ‌ی‬ ‫ك�لاس��ی��ك��ی��ی �ه‌‪ ،‬ك���‌ه زۆرێ����ك‬ ‫ی زیره‌ك ‌ی لێكیده‌ده‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌یار ‌‬ ‫له‌ڕاستیدا لێكۆڵینه‌وه‌كان ‌ی ئه‌م‬ ‫دوایی‌ه ئاماژ‌ه بۆ ئه‌و‌ه ده‌كه‌ن‬ ‫ك‌ه یاریزان ‌ی شه‌تڕه‌نج زیره‌كن‬ ‫ی دیاریكراودا‬ ‫ل���ه‌دووج���ۆر ‌‬ ‫ك���‌ه ئ���ه‌وان���ی���ش‪ :‬زی���ره‌ك��� ‌ی‬ ‫(منگقی‌) ژیربێژی‌‪ -‬بیركاری‌‪،‬‬ ‫زی��ره‌ك�� ‌ی ج��ێ��گ�ه‌گ��رت��وو‪ ،‬یان‬ ‫تایبه‌ت به‌جێگه‌‪ ،‬ئه‌و كه‌سان‌ه‬ ‫قورسییه‌ك ‌ی زۆر ده‌بینن له‌سه‌ر‬ ‫ی مۆسیق ‌ی بۆ‬ ‫لێدان ‌ی ئامێر ‌‬ ‫نموون‌ه ئ �ه‌و‌ه نابێت‌ه سیفات ‌ی‬ ‫س �ه‌ره‌ك � ‌ی ئ���ه‌وان ك �‌ه بتوانن‬ ‫كه‌سان ‌ی تر تێبگه‌یه‌نن‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل�ه‌وێ��دا به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی تایبه‌ت‬ ‫هاوكارییان ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫‪21‬‬

‫ئایا ده‌كرێت‬ ‫دڵخۆشی‬ ‫بپێوین؟‬ ‫ئا‪:‬لڤینی زانستی‬ ‫زانایان ده‌توانن تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫دڵخۆشی بپێون‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌م‬ ‫پێوانه‌ی‌ه پێوانێكی ورد نییه‌‪،‬‬ ‫پێوانی دڵخۆشی مێژوویه‌كی‬ ‫دوروودرێژی هه‌یه‌و ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫ب��ۆ س��اڵ��ی (‪ )١٨٨١‬زاینی‪،‬‬ ‫له‌وكاته‌دا ئابووریناسی به‌ریتانی‬ ‫فرانسیس ئه‌جورس پێشنیاریكرد‬ ‫ئ��ام��ێ��رێ��ك دروستبكرێت‬ ‫تاوه‌كو به‌تۆماركردنی راده‌ی‬ ‫سه‌رخۆشی ئه‌زموونكراوی‬ ‫ك �ه‌س��ێ��ك‪ ،‬ب��ۆ ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی‬ ‫ئابووری بپێوێت‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ئ �ه‌و خه‌یاڵه‌ی‬ ‫ئ�ه‌ج��ورس پێشنیاریكرد ته‌نیا‬ ‫وه‌ك خ �ه‌ی��اڵ م��ای��ه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل �ه‌س��اڵ��ی (‪ )٢٠٠١‬برایان‬ ‫كنوتسن له‌زانكۆی ئه‌سنفۆرد‬ ‫ده‌س��ت��ی��دای�‌ه تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫به‌سوودوه‌رگرتن له‌وێناكردنی‬ ‫ل����ه‌ری����ن����ه‌وه‌ی موگناتیسی‬ ‫نه‌خشه‌یی (‪ )FMRI‬ویستی ئه‌م‬ ‫ئاوات‌ه بهێنێته‌دی‪.‬‬ ‫كنستون‌و هاوكاره‌كانی‬ ‫ل���ه‌ڕێ���ك���خ���راوی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ت �ه‌ن��دروس��ت��ی ئ �ه‌م��ری��ك��ا له‌و‬ ‫به‌شداربووانه‌ی‪ ،‬ك‌ه سكانه‌رێكی‬ ‫مێشكیان لێبه‌سترابوو داوایكرد‬ ‫س���ه‌ی���ری ه��ه‌ن��دێ��ك وێنه‌ی‬ ‫ره‌ن���گ���اوڕه‌ن���گ‪ ،‬ك���‌ه له‌سه‌ر‬ ‫شاشه‌یه‌ك ده‌رده‌كه‌وتن بكه‌ن‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ب �‌ه ب �ه‌ش��دارب��ووان��ی وت‬ ‫له‌كاتی ده‌رك�ه‌وت��ن��ی هه‌ندێك‬ ‫وێنه‌ی تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ده‌ستبنێن‬ ‫ب���ه‌دوگ���م���ه‌ی���ه‌ك���دا‪ ،‬هه‌ندێك‬

‫پ��ار‌ه وه‌ك پاداشتوه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫له‌كاتی ده‌ركه‌وتنی وێنه‌كانی‬ ‫تر هیچیان پێنادرێت‪ .‬دوای‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ك‌ه‬ ‫ئه‌نجامدانی‬ ‫ه�ه‌م��وو ب �ه‌ش��دارب��ووان به‌پێی‬ ‫ئ �ه‌و هه‌سته‌ی له‌كاتی بینینی‬ ‫وێنه‌كاندا ده‌ریانبڕیبوو كران‬ ‫به‌چوار به‌شه‌وه‌‪ ،‬به‌شداربووان‬ ‫ده‌ری��ان��ب��ڕی ل �ه‌ك��ات��ی بینینی‬ ‫ئ���ه‌و وێ��ن��ان �ه‌ی‪ ،‬ك �‌ه خه‌اڵتی‬ ‫ت��ێ��داب��وو هه‌ستیان به‌شادی‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬وێنه‌كانی مێشكیشیان‬ ‫ئه‌مه‌ی پێنیشانده‌دا‪ ،‬وێنه‌كانی‬ ‫(‪ ،)FMRI‬ك��‌ه زیادبوونی‬ ‫ب��ڕی خوێن نیشانده‌دات له‌و‬ ‫شوێنه‌ی مێشك‪ ،‬ك‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫به‌پاداشته‌و‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌تا قیكر د نه‌و ه‌یه‌كی‬ ‫ت���ردا ب �‌ه ب��ه‌ش��دارب��ووان وترا‬ ‫خواردنه‌وه‌یه‌كی گرانبه‌هایان‬ ‫پێده‌درێت‌و دووبار‌ه (‪)FMRI‬‬ ‫ده‌م������ار‌ه چ���االك���ی ئه‌رێنی‬ ‫نیشانده‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها جارێكی تر‬ ‫هه‌مان خواردنه‌وه‌ی پێشوو ب‌ه‬ ‫به‌شداربووان درا‪ ،‬به‌اڵم پێیانوترا‬ ‫ئه‌م‌ه خواردنه‌ویه‌كی هه‌رزان‌و‬ ‫ئاساییه‌‪ ،‬ئه‌م وته‌ی‌ه بوو به‌هۆی‬ ‫ده‌ماره‌كان‬ ‫ئ��������ه‌وه‌ی‬

‫په‌رچه‌كرداریان‬ ‫ت��ێ��ك��چ��وو ب���‌ه‬ ‫ب�������ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫پ����ێ����ش����وودا هه‌ست‬ ‫به‌ڕازیبوونێكی كه‌متر‪ ،‬یان‬ ‫بۆ دروستبوو‪.‬‬ ‫بۆی‌ه (‪ )FMRI‬له‌هه‌ندێككاتدا‬ ‫ده‌ك��رێ��ت وه‌ك چێژپێو كه‌ڵكی‬ ‫لێوه‌ربگیرێت‌و به‌شێوه‌یه‌ك بڕی‬ ‫پنیشانده‌دات‪،‬‬ ‫دڵخۆشییه‌ك‌ه‬ ‫ل �ه‌م �ه‌دا ته‌نیا كۆمه‌ڵێكی كه‌م‬ ‫له‌پارامیتره‌كان له‌به‌رچاو گیرابوو‪،‬‬ ‫بۆی‌ه ئاكامه‌كان زۆر وردنیین‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ��ای��ا ك��ات��ێ��ك دێ���ت ك‌ه‬ ‫به‌ته‌واوی دڵخۆشی به‌شێوه‌ی‬ ‫زانستی بپێوین؟‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪Popscience‬‬

‫‪22‬‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫هه‌ستی دایكایه‌تی له‌ناو گیانله‌به‌راندا‬ ‫هه‌ستی دایكایه‌تی به‌س ته‌نیا تایبه‌تمه‌ندی مرۆڤ نییه‌‪ ،‬زۆربه‌ی گیانله‌به‌رانی سه‌ر زه‌وی بۆ پارێزگاری له‌منداڵه‌كانیان تێده‌كوشن‌و كات‌و وزه‌یه‌كی زۆر داده‌نێن‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی كاتی دایكه‌كان به‌گه‌وره‌كردن‌و پارێزگاری له‌به‌چكه‌كانیان ده‌ڕوات‬

‫‪23‬‬

‫مراوی مل سورو جوجكه‌كه‌ی‪ :‬ئه‌م جوجكه‌ مراویی ‌ه مل‬ ‫سور‌ه تازه‌ له‌هێلك ‌ه هاتووه‌ت ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬وادیاره‌ حه‌زی لێی ‌ه‬ ‫بۆ گه‌ڕان له‌ناو ئاو له‌ژێر باڵی دایكیدا جێگه‌ی خۆی‬ ‫بكاته‌وه‌‌و به‌ئاسانی سه‌یری ده‌ورووبه‌ری خۆی بكات‪.‬‬

‫ورچی جه‌مسه‌ری‌و توتكه‌كه‌ی‪ :‬خۆری‬ ‫كه‌م رووناكی‪ ،‬رووناكییه‌كی ئارامی‬ ‫داو‌ه له‌ورچی جه‌مسه‌ری‌و تووتكه‌كه‌ی‬ ‫ك ‌ه له‌سه‌ر سه‌هۆڵ حه‌واونه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫به‌چك ‌ه فیل خه‌ریكی پشكنین‌و بۆكردنی دایكایه‌تی له‌ڕووباری‬ ‫زامبزی له‌كاتی گرتنی ئه‌م وێنه‌یه‌ به‌هۆكاری وشكه‌ساڵی ئه‌م‬ ‫رووبار‌ه تا راده‌یه‌كی زۆر وشكبوو‪.‬‬ ‫له‌دورگه‌ی جورجیای باشووری به‌تریق ‌ه پادشاكان ده‌ژین‪،‬‬ ‫ژماره‌یان نزیكه‌ی یه‌ك له‌سه‌ر چوار ملیۆنه‌‪ .‬له‌م وێنه‌دا‬ ‫به‌تریقی دایك ده‌بینن كه‌ رێنووێنی جوجكه‌ی ده‌كات دایكێكی‬ ‫خۆشڕه‌نگ‌و جوجكێك ك ‌ه هێشتا په‌ڕی سه‌رده‌می منداڵی‌و‬ ‫تاڕاده‌یه‌ك هه‌زه‌لی پێوه‌ماوه‌‪.‬‬

‫گه‌وره‌ترین مه‌ترسی ژیانی چیتایه‌كی مێ له‌كیسچوونی‬ ‫به‌چكه‌كه‌یه‌تی له‌سه‌ددا (‪)٩٥‬ی به‌چك ‌ه چیتاكان پێش ئه‌وه‌ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ بن له‌دایكییان له‌كیس ده‌چن‪ ،‬به‌چك ‌ه چیتاكان زۆربه‌ی كات‬ ‫ده‌بن ‌ه راوی شێرو كه‌متیار بۆی ‌ه چیتای مێ ده‌بێت زۆر هۆشیار بێت‪.‬‬ ‫مه‌یمونی بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫ئورانگوتان‬ ‫له‌ئه‌ندۆنیزیا‪ ،‬تووكی‬ ‫له‌شی دایك یارمه‌تی‬ ‫به‌چك ‌ه ئورانگوتان ‌ه‬ ‫یه‌ك ساڵه‌كه‌ده‌دا‪،‬‬ ‫تاوه‌كو بتوانێت‬ ‫خۆی به‌دایكییه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵبواسێت‌و بۆ‬ ‫ئه‌مالوال بچێت‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه (‪ )٧‬ساڵی‬ ‫بوێت بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌چكه‌ی ئورانگوتان‬ ‫ببێ به‌خاوه‌نی‬ ‫خوشك‪ ،‬یان برا‪.‬‬

‫پڵنگ‌و به‌چك ‌ه پڵنگ‬ ‫له‌باخچه‌ی ئاژه‌اڵنی‬ ‫سینسیناتی‪ ،‬به‌چك ‌ه‬ ‫پڵنگ به‌ته‌واوه‌تی‬ ‫دایكی خۆی له‌باوه‌ش‬ ‫گرتووه‌‪ ،‬ئه‌م به‌چك ‌ه‬ ‫پڵنگ ‌ه یه‌كێك ‌ه‬ ‫له‌چوار پڵنگ ‌ه‬ ‫نێره‌كه‌ی ماالیا ك ‌ه‬ ‫ئه‌مساڵ له‌باخچه‌ی‬ ‫ئاژه‌اڵنی سینسیناتی‬ ‫له‌دایكبوون‪.‬‬

‫گورگی دایك‪ ،‬ڤیچیتا‪ ،‬كانزاس‪ :‬گورگی بۆری مێی مه‌كسیكی‬ ‫له‌گه‌ڵ دوو توتكه‌كه‌ی له‌باخچه‌ی ئاژه‌اڵنی سدویك كاوانتی‪،‬‬ ‫سه‌رده‌مێك گورگی بۆر یه‌كێك له‌دڕه‌نده‌ترین شیرده‌ره‌كانی‬ ‫سه‌ر زه‌وی بوو‪ ،‬به‌اڵم له‌سه‌رتای سه‌دده‌ی بیسته‌مه‌وه‌‪ ،‬راوی‬ ‫هه‌ڕه‌مه‌كی‌و ژه‌هراویكردن ژماره‌ی ئه‌م گیانله‌به‌رانه‌ی تا ئه‌و‬ ‫راده‌ی ‌ه كه‌مكردوو‌ه ك ‌ه له‌وان ‌ه بوو تیابچن‪.‬‬

‫شێری مێو‬ ‫تووتكه‌كه‌ی كینیا‪،‬‬ ‫شێری مێ وه‌كو ره‌گه‌ز‬ ‫پشیله‌كانی تر‪،‬‬ ‫به‌چكه‌كه‌ی خۆی به‌م‬ ‫شێو‌ه ده‌گوازێته‌وه‌‪،‬‬ ‫جه‌سته‌ی ئه‌م‬ ‫گیانله‌به‌ر‌ه به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫دیزاینكراو‌ه ك ‌ه‬ ‫به‌چكه‌كان هیچ‬ ‫چه‌شن ‌ه زیان‪ ،‬یان‬ ‫ئازارێكیان پێناگات‪.‬‬

‫به‌چكه‌ی گالدا ئه‌تیوپی‪ :‬به‌چكه‌ی گالده‌كان‬ ‫كاتێك ده‌بن به‌سێ مانگ‪ ،‬به‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫سواری كۆڵی به‌دایكیان ده‌بن‪ ،‬گالدای‬ ‫دایك به‌درێژی ته‌مه‌نی ته‌نیا (‪ )٤‬بۆ (‪)٥‬‬ ‫به‌چكه‌ی ده‌بێت‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌م له‌باری كاته‌وه‌و‬ ‫هه‌م له‌باری وزه‌و‌ه زۆر سه‌رمایه‌یان له‌سه‌ر‬ ‫داده‌نێت‪ ،‬له‌ڕاستیدا له‌جیاتی چه‌ندایه‌تی‬ ‫زۆر بایه‌خ به‌چۆنایه‌تی ده‌ده‌ن‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪National geographic‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫‪24‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ی‬ ‫ی سه‌ره‌ك ‌‬ ‫پێنج رێگا ‌‬ ‫ی ددانه‌كانمان‬ ‫بۆ پاكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫پارێزگاریكردن‬ ‫ب���ۆ‬ ‫له‌سپێتی‌ ددانه‌كانمان‪:‬‬ ‫‪ .1‬له‌كاتی‌ خۆشتندا‪:‬‬ ‫زۆر پێویسته‌ خۆشۆردن‬ ‫قۆرخبكه‌ین ب��ۆ ددانشتن‬ ‫ب�ه‌ به‌كارهێنانی‌ هه‌ویری‌‬ ‫ددانی‌ متمانه‌پێكراو له‌الیه‌ن‬ ‫پزیشكی‌ پسپۆڕه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان �ی‌ ه���ه‌وی���ری‌‬ ‫ك���وال���ێ���ت���ی‌ ن�����زم زه‌ره‌ر‬ ‫ب��ه‌ددان��ه‌ك��ان ده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م ك��ات �ی‌ ش��ت��ن�ه‌ ده‌بێته‌‬ ‫هۆی‌ البردنی‌ كلسی‌ سه‌ر‬ ‫ددان���ه‌ك���ان‪ ،‬زۆر پێویسته‌‬ ‫م �ه‌ع��ج��ون �ی‌ به‌كارهاتوو‬

‫م������ادده‌ی‌ (‪)Fluoride‬‬ ‫ی‌ تێدابێت‪ ،‬پسپۆڕه‌كان‬ ‫ئامۆژگاریمان ده‌ك���ه‌ن به‌‬ ‫ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان�ی‌ مه‌عجونی‌‬ ‫(‪ )crest‬ك���ه‌ كوالێتی‌‬ ‫ب���ه‌رزی‌ ه �ه‌ی��ه‌‌و گونجاوه‌‬ ‫‪Whitestrips‬‬ ‫(‪Daily‬‬ ‫‪Whitening Plus tartar‬‬

‫‪ )Protection‬ئ �ه‌م جۆره‌‬ ‫مه‌عجونه‌ هه‌ویری‌ ددانشتنه‌‬ ‫ده‌بێـته‌ هۆی‌ سپیكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫ددانه‌كان‌و البردنی‌ په‌ڵه‌ی‌‬ ‫ق���اوه‌ی���ی‌‌و ره‌ش له‌سه‌ر‬ ‫(‪Dental‬‬ ‫ددان�����ه‌ك�����ان‬ ‫‪.)Plaque‬‬ ‫‪ .2‬ددانشتن له‌دوای‌‬ ‫نانخواردن‪:‬‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك �ی‌ گشتی‌‬ ‫ددان��ش��ت��ن ل����ه‌داوای‌ ژه‌مه‌‬ ‫پێویسته‌‪،‬‬ ‫خۆراكییه‌كاندا‬ ‫چونكه‌ مانه‌وه‌ی‌ پارچه‌ی‌‬

‫ب����چ����ووك����ی‌ خ����ۆراك����ی‌‬ ‫ش��ل �ه‌وه‌ب��ووی‌ جۆراوجۆر‬ ‫ل���ه‌ن���ێ���وان ددان����ه‌ك����ان����دا‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی‌ كلۆربوون‌و‬ ‫ت��ێ��ك��چ��وون��ی‌ ب��ن��ی‌ ده‌م‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی‌ ت��رش��ان��دن �ی‌ ئه‌و‬ ‫خۆراكانه‌ له‌الیه‌ن به‌كتریای‌‬ ‫ن��اوده‌م �ه‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌ پێویسته‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ گشتی‌ شه‌وان‬ ‫پێشخه‌وتن به‌یانیان دوای‌‬ ‫ن���ان خ�����واردن ددان���ه‌ك���ان‬ ‫بشۆردرێت به‌تایبه‌تی‌ دوای‌‬ ‫ژه‌مه‌ خۆراكه‌كان‌و خواردنی‌‬ ‫شیرینی‌ بشۆرێت ده‌زووی‌‬ ‫ددان پ��اك �ه‌ره‌وه‌ (‪Dental‬‬ ‫به‌كاربهێنرێت‪،‬‬ ‫‪)floss‬‬ ‫خواردنی‌ هه‌ندێك میوه‌ی‌‬ ‫تایبه‌تیش زۆر پێویسته‌ بۆ‬ ‫ددان�ه‌ك��ان وه‌ك��و خواردنی‌‬ ‫سێوو جوینی‌ توێكڵه‌كه‌ی‌‪،‬‬ ‫خ���وردن‌و جوینی‌ سه‌وزه‌‬

‫ره‌گ�������داره‌ك�������ان وه‌ك����و‬ ‫(گوێزه‌ر‪ ،‬ك��ه‌ره‌وز) ئه‌مانه‌‬ ‫یارمه‌تیده‌ری‌ سپیكردنه‌وه‌‌و‬ ‫پاكردنه‌وه‌ی‌ ددانه‌كانن‪.‬‬ ‫‪ .3‬به‌كارهێنانی‌ بنێشت‬ ‫(‪:)Chewing gum‬‬ ‫بنێشت ی�ه‌ك��ێ��ك�ه‌ له‌و‬ ‫ه��ۆك��اران�ه‌ی‌ یارمه‌تیده‌ری‌‬ ‫پاكردنه‌وه‌‌و سپیكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫ددانه‌كانه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی‌ بنێشتی‌‬ ‫سروشتی‌ ئه‌و بنێشتانه‌ی‌ كه‌‬ ‫مادده‌ی‌ كیمیایی‌‌و تاموبۆن‌و‬ ‫ره‌ن��گ �ی‌ تێدانییه‌ خاڵییه‌‬ ‫ل��ه‌ش��ه‌ك��ر‌و ت��ام �ی‌ شیرین‬ ‫نییه‌‪ ،‬بنێشتی‌ شیرین زه‌ره‌ر‬ ‫ب���ه‌ددان���ه‌ك���ان ده‌گه‌یه‌نێت‬ ‫بۆیه‌ پێویسته‌ منداڵه‌كانمانی‌‬ ‫لێبپارێزین‪ ،‬بنێشتی‌ سورشتی‌‬ ‫وه‌ك����و ب��ن��ێ��ش��ت�ی‌ ق����ه‌زوان‬ ‫(كوردی‌) كه‌ له‌كورده‌واری‌‬ ‫خۆماندا به‌رباڵوه‌ سودێكی‌‬

‫باشی‌ بۆ پاكردنه‌وه‌ی‌ كلسی‌‬ ‫دروستبوونی‌ ته‌زووی‌ دوای‌‬ ‫ژه‌مه‌ خۆراكه‌كان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪ .4‬ل�ه‌ك��ات�ی‌ سه‌فه‌ر‌و‬ ‫گه‌شتكردندا‪:‬‬ ‫پێویسته‌ له‌ده‌رچوون‬ ‫بۆ گه‌شت‌و سه‌فه‌ری‌ دوو‬ ‫ف��ڵ��چ��ه‌‌و ه���ه‌وی���ری‌ ددان‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆماندا ببه‌ین له‌كاته‌‬ ‫دیاریكراوه‌كاندا ده‌م‌و ددان‬ ‫بشۆین‪ ،‬ئ�ه‌گ�ه‌ر له‌ڕێگه‌دا‬ ‫نه‌گونجا‪ ،‬یان پێویستی‌ ددان‬ ‫شتنی‌ تێدا نه‌بوو پێویسته‌‬ ‫ج��ێ��ڵ�ی‌ ددان پ���اك���ه‌ره‌وه‌‬ ‫به‌كاربهێنین له‌و جۆرانه‌ی‌‬ ‫كه‌ ره‌نگێكی‌ شینی‌ كاڵی‌‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌ ب���ۆ پ���اك���ردن���ه‌وه‌ی‌‬ ‫چینی‌ زه‌ردی‌ دروستبووی‌‬ ‫سه‌ر ددانه‌كان كه‌ بنه‌مای‌‬ ‫گه‌شه‌ی‌ به‌كتریان‪ ،‬له‌گه‌شتی‌‬ ‫دوور‌و درێ��ژدا ئه‌وكاتانه‌ی‌‬ ‫شه‌وان گه‌شت بكه‌ین زۆر‬ ‫گ��رن��گ�ه‌ نه‌هێڵین ن���اوده‌م‬ ‫وشكببێته‌وه‌‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ش به‌‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان �ی‌ س����ه‌وزه‌ی‌‬ ‫بۆنه‌خۆش‪ ،‬وه‌ك��و (نه‌عنا‪،‬‬ ‫ت���ه‌رخ���ون‪ ،‬مه‌عده‌نوس)‬ ‫هه‌روه‌ها بنێشتی‌ بۆنخۆشی‌‬ ‫بێشه‌كر ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی‌ بۆنی‌‬ ‫ده‌م ت��ێ��ك��ن��ه‌چ��ێ��ت‌و بۆ‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی‌ ن����اوده‌م به‌ته‌ڕی‌‬ ‫بمێنێته‌وه‌‪ ،‬وشكنه‌بوونه‌وه‌ی‌‬ ‫ن����او ده‌م ده‌ب��ێ��ت��ه‌ ه���ۆی‌‬ ‫دابه‌زینی‌ ئاستی‌ چاالكی‌‬ ‫ئ �ه‌ن��زی��م �ی‌ (‪)Amylase‬‬ ‫له‌لیكدا له‌ئه‌نجامدا به‌كتریا‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌ده‌ك��ات‌و بۆنی‌ ده‌م‬ ‫به‌هۆی‌ ترشاندنی‌ خواردنی‌‬ ‫م����اوه‌ی‌ ن��ێ��وان ددانه‌كان‬ ‫دروستده‌بێت‪.‬‬ ‫‪ .5‬شتنی‌ ددانه‌كان‬ ‫له‌داوی‌ كاتی‌ شێوان‪:‬‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك �ی‌ گشتی‌‬ ‫ل�����ه‌ش�����ه‌وان�����دا ب����ه‌ه����ۆی‌‬

‫زی���ن���ده‌چ���االك���ی���ی���ه‌ك���ان���ی‌‬ ‫ج���ه‌س���ت���ه‌وه‌ ك���ه‌ ل�����ه‌ڕۆژا‬ ‫ئه‌نجامی‌ داون‪ ،‬به‌رگری‌‬ ‫ل�����ه‌ش‌و رێ������ژه‌ی‌ لیكی‌‬ ‫ك���ه‌م���ده‌ك���ات‬ ‫ده‌ردرا‌و‬ ‫ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری‌ له‌سه‌ر‬ ‫زیادبوونی‌ چاالكی‌ به‌كتریا‬ ‫ده‌بێت ل�ه‌ده‌م��دا ب��ۆی‌ زۆر‬ ‫پێویسته‌ ل �ه‌ش �ه‌وان��دا پێش‬ ‫خه‌وتن ددانه‌كان به‌باشترین‬ ‫شێوه‌‌و مه‌عجونی‌ تایبه‌تی‌‬ ‫بشۆرین‪ ،‬له‌ماوه‌ی‌ خه‌وتندا‬ ‫ده‌م به‌داخراوی‌ ده‌مێنێته‌وه‌‬ ‫ب����ۆم����اوه‌ی����ه‌ك����ی‌ زۆر‌و‬ ‫ئ��اس��ت �ی‌ ل��ی��ك (‪)Saliva‬‬ ‫ك��ه‌م��ده‌ك��ات‌و ترشاندنی‌‬ ‫خۆراك (‪)Fermentation‬‬ ‫رووده‌دات‪ ،‬ئه‌گه‌ر ددانه‌كان‬ ‫ل �ه‌ش �ه‌وان��دا پاكنه‌كرێته‌وه‌‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی‌ كلۆربوونی‌‌و‬ ‫زه‌ردب����وون����ی‌ ددان���ه‌ك���ان‌و‬ ‫بۆنكردنی‌ ده‌م‌و هه‌ستی‌‬ ‫تامكردن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪albawaba.com‬‬

‫پێویسته‌ له‌ده‌رچوون‬ ‫بۆ گه‌شت‌و سه‌فه‌ر ‌ی‬ ‫دوو فڵچه‌‌و هه‌ویر ‌ی‬ ‫ددان له‌گه‌ڵ خۆماندا‬ ‫ببه‌ین له‌كات ‌ه‬ ‫دیاریكراوه‌كاندا ده‌م‌و‬ ‫ددان بشۆین‬

‫‪25‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫‪26‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ه به‌رنامه‌ڕێژكراوه‌كان‬ ‫خان ‌‬ ‫ی‬ ‫ه ‌‬ ‫ه هۆی چاككبوونه‌و ‌‬ ‫ده‌بن ‌‬ ‫جگه‌ری‌ زیانبه‌ركه‌وتوو‬ ‫وه‌رگێڕانی‪:‬‬ ‫دانه‌ر عه‌بدولڕه‌حمان محه‌مه‌د‬ ‫چ����ه‌ن����د خ����ان����ه‌ی����ه‌ك‬ ‫ك�����ه‌ ل����ه‌ن����وك����ی‌ كلكی‌‬ ‫م��ش��ك��ه‌وه‌ وه‌رگ����ی����راون‌و‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك �ی‌ جینێتیكی‌‬ ‫ب���ه‌رن���ام���ه‌ب���ۆداڕێ���ژراون بۆ‬ ‫السایكردنه‌وه‌ی‌ خانه‌كانی‌‬ ‫گه‌شه‌كردوو‪،‬‬ ‫جگه‌رێكی‌‬ ‫ده‌ت�����وان�����ن ب��ب��ن��ه‌ ه����ۆی‌‬ ‫چ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی‌ جگه‌ره‌‬ ‫زیانبه‌ركه‌وتووه‌كان‪.‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی‌ س���ه‌ره‌ك���ی‌‬ ‫ئ��ه‌م ج���ۆره‌ لێكۆڵینه‌وانه‌‬ ‫ب��ۆ ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان �ی‌ هه‌مان‬ ‫ته‌كنیكه‌ بۆ به‌رنامه‌ڕێژكردنی‌‬ ‫خانه‌كانی‌ مرۆڤ كه‌ پێویستی‬ ‫چاندنی‌ جگه‌ر كه‌مده‌كاته‌وه‌‬ ‫ل��ه‌ ل �ه‌ش �ی‌ نه‌خۆشه‌كان‪،‬‬ ‫س�������ه‌ره‌ڕای‌ ئ�����ه‌وه‌ی‌ ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر مشك‬ ‫كه‌ به‌مدواییانه‌ باڵوكرایه‌وه‌‬ ‫له‌سایتی‌ (‪)nature‬دا‪ ،‬هێشتا‬ ‫ن���ه‌خ���راوه‌ت���ه‌ ب���ه‌ر دیدگی‌‬ ‫پزیشكان‪ ،‬به‌اڵم به‌دڵنیاییه‌وه‌‬ ‫ده‌توانێت گرنگی‌ سه‌لماندنی‌‬ ‫چه‌مكێك ب��خ��ات �ه‌ڕوو‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌ویش یه‌كه‌مجاره‌ بیرۆكه‌ی‌‬ ‫ئه‌و خانانه‌ی‌ به‌رنامه‌ڕێژییان‬ ‫بۆ ك��راوه‌ ده‌توانن ئه‌ندامه‌‬ ‫زی���ان���ب���ه‌رك���ه‌وت���ووه‌ك���ان‬ ‫چ����اك����ب����ك����ه‌ن����ه‌وه‌‪ ،‬ك����ه‌‬ ‫ئ�����ه‌وی�����ش پ����رۆس����ه‌ی����ه‌ك‬ ‫ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ێ��ت به‌ناوی‌‬ ‫(‪)transdifferentiation‬ه‌وه‌‬ ‫كه‌ دروستبووه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی‌‬

‫قۆناغی‌ خانه‌ی‌ بنچینه‌یی‌‬ ‫دروستكه‌ری‌ تێپه‌ڕاندبێت‪.‬‬ ‫زان�����ا پ�����اوڵ گ�����ادرو‪،‬‬ ‫زی���ن���ده‌وه‌رن���اس ل���ه‌ب���واری‌‬ ‫خانه‌ی بنچینه‌یی‌ دروستكه‌ر‬ ‫له‌نه‌خۆشخانه‌ی‌ مندااڵنی‌‬ ‫له‌ویالیه‌تی‌‬ ‫ف��ی�لادل��ف��ی��ا‬ ‫پ �ه‌ن��س��ل��ڤ��ان��ی��ای ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ به‌شداریشی‌‬ ‫نه‌كردووه‌ له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا‪،‬‬ ‫وتی‌ "به‌ڕاستی‌ ئه‌مه‌ كارێكی‌‬ ‫دڵ���خ���ۆش���ك���ه‌ره‌‌و ئه‌گه‌ر‬ ‫بتوانرێت بگوازرێته‌وه‌ بۆ‬

‫مرۆڤ كارێكی‌ زۆر به‌هێزو‬ ‫سه‌ركه‌وتوو ده‌رده‌چێت"‪.‬‬ ‫ناسنامه‌ی نوێ‬ ‫ئ����ی����را ف����ۆك����س ك���ه‌‬ ‫نه‌شته‌گه‌ری‌‬ ‫پ��زی��ش��ك �ی‌‬ ‫چ����ان����دن����ی‌ م����ن����دااڵن����ه‌و‬ ‫لێكۆڵه‌ره‌ ل��ه‌ب��واری‌ خانه‌‬ ‫بنچینه‌ییه‌ دروستكه‌ره‌كاندا‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی پیتسبێرگ‬ ‫په‌نسیلڤه‌ینیا‌و‬ ‫له‌ویالیه‌تی‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌شدا‬ ‫ل�����ه‌م‬ ‫ب����ه‌ش����داری����ن����ه‌ك����ردووه‌‪،‬‬ ‫رای��گ �ه‌ی��ان��د ك��ه‌ پرۆسه‌ی‌‬

‫( ‪)transdifferentiation‬‬ ‫به‌كارهێنراوه‌ بۆ دروستكردنی‌‬ ‫خ����ان����ه‌ك����ان����ی‌ خ����وێ����ن‌و‬ ‫ماسولكه‌كانی‌‬ ‫خانه‌كانی‌‬ ‫دڵ‌و خ��ان��ه‌ ده‌م����اره‌ك����ان‬ ‫له‌خانه‌ پێگه‌یشتووه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ پ��ێ��ی��ان��ده‌وت��رێ��ت خانه‌‬ ‫ری��ش��اڵ دروستكه‌ره‌كان‬ ‫ب���ه‌اڵم‬ ‫(‪،)fibroblasts‬‬ ‫خ��ان �ه‌ك��ان �ی‌ ج��گ �ه‌ر ده‌بنه‌‬ ‫ه������ۆی‌ دروس����ت����ب����وون����ی‌‬ ‫رێگرییه‌كی‌ تایبه‌ت بۆ خانه‌‬ ‫به‌رنامه‌ڕێژه‌ره‌كان‪.‬‬

‫خ��ان��ه‌ك��ان��ی‌ جگه‌ری‌‬ ‫پ���ێ���گ���ه‌ی���ش���ت���وو چ���ه‌ن���د‬ ‫ك��ردارێ��ك��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌تێكشكانی‌ تۆكسینه‌كانه‌وه‌‬ ‫كه‌ م��ادده‌ی�ه‌ك�ی‌ ژه‌هراوییه‌‬ ‫ل���ه‌ن���او ل���ه‌ش���داو به‌هۆی‌‬ ‫ب�ه‌ك��ت��ری��اوه‌ دروستده‌بێت‪،‬‬ ‫تاوه‌كو دروستكردنی‌ چه‌ند‬ ‫پرۆتینێك له‌له‌شدا‪ ،‬فۆكس‬ ‫پێیوایه‌ شتێك نییه‌ به‌ناوی‌‬ ‫جگه‌ری‌ ده‌ستكرده‌وه‌‌و ئه‌مه‌‬ ‫ته‌نیا ئه‌ندامێكی‌ ئاڵۆزی‌‬ ‫ب��اوه‌ڕپ��ێ��ك��راوه‌‌و له‌بنچینه‌دا‬

‫م �ه‌ح��اڵ �ه‌ ج��ێ��گ �ه‌ی‌ جگه‌ر‬ ‫بگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫زینده‌وه‌رناسی‌ بواری‌‬ ‫خانه‌ له‌په‌یمانگای‌ شانگای‌‬ ‫بۆ زانسته‌ زینده‌وه‌رییه‌كان‬ ‫ل�ه‌چ��ی��ن‪ ،‬زان���ا لیجان هیو‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ تیمه‌كه‌ی‌ توانیان‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ری‌ ئ��ه‌م كێشه‌یه‌‬ ‫بكه‌ن له‌ڕێی‌ جیاكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫(‪ )14‬پرۆتین كه‌ به‌گرنگ‬ ‫ل����ه‌ق����ه‌ڵ����ه‌م����ده‌درێ����ن بۆ‬ ‫ئ�ه‌ك��ت��ی��ڤ��ك��ردن�ی‌ جینه‌كان‬ ‫ل �ه‌خ��ان �ه‌ك��ان �ی‌ ج���گ���ه‌ردا‪.‬‬ ‫ده‌رك�ه‌وت��ن�ی‌ (‪ )3‬پرۆتین‌و‬ ‫الوازب��وون�ی‌ ئه‌وانی‌ تر كه‌‬ ‫پێیانده‌وترێت پرۆتین نۆزده‌‬ ‫(‪ )p19‬ئه‌وانه‌ بوون كه‌ خانه‌‬ ‫ری��ش��اڵ دروستكه‌ره‌كانی‌‬ ‫رازیكرد‬ ‫(‪)fibroblasts‬‬ ‫جیاببنه‌وه‌ له‌كلكی‌ مشك‬ ‫بۆ ئ�ه‌وه‌ی‌ وه‌كو خانه‌كانی‌‬ ‫جگه‌ر هه‌ڵسوكه‌وتبكه‌ن‪.‬‬ ‫پاشان لێكۆڵه‌ران ئه‌م‬ ‫خانانه‌یان وه‌رگرت‌و له‌چه‌ند‬ ‫مشكێكی‌ بێجینێكیان چاند‬ ‫ك �ه‌ ئ��ه‌و جینه‌ پێوسته‌ بۆ‬ ‫دوورخ���س���ت���ن���ه‌وه‌ی‌ ژه‌ه���ر‬ ‫كیمیاوییه‌‬ ‫ل�����ه‌ك�����رداره‌‬ ‫ن��اوه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی‌ له‌شی‌‬ ‫زی��ن��ده‌وه‌ر ك�ه‌ پێویسته‌ بۆ‬ ‫ژی���ان‪ ،‬ئ��ه‌و مشكانه‌ی‌ كه‌‬ ‫كرداری‌ چاندنیان وه‌رنه‌گرت‬ ‫له‌ماوه‌ی‌ چه‌ند هه‌فته‌یه‌كدا‬ ‫م���ردن‪ ،‬ب���ه‌اڵم پێنج مشك‬ ‫له‌و دوازده‌ دانه‌ی‌ كه‌ خانه‌‬ ‫ئه‌ندازیارییه‌كانی‌ وه‌رگرت‬ ‫توانیان بژین‪.‬‬ ‫ئ�����ه‌و خ���ان���ان���ه‌ی‌ ك���ه‌‬ ‫له‌الیه‌ن تیمه‌كه‌ی‌ هیوه‌وه‌‬ ‫دروستكرابوون نوسخه‌یه‌كی‌‬ ‫ده‌ق����اوده‌ق����ی‌ خانه‌كانی‌‬ ‫جگه‌ری‌ پێگه‌یشتوو نه‌بوون‪،‬‬ ‫ده‌ركه‌وتنی‌ سیفاتی‌ چه‌ند‬ ‫جینێك‌و به‌الیه‌نی‌ كه‌مه‌وه‌‬ ‫ئ��ه‌و دان��ه‌ی��ه‌ ك �ه‌ به‌شداره‌‬ ‫ل����ه‌ك����رداری‌ تێكشكانی‌‬ ‫جیاكرایه‌وه‌‬ ‫تۆكسینه‌كان‪،‬‬ ‫ل����ه‌ن����ێ����وان خ���ان���ه‌ك���ان���ی‌‬ ‫جگه‌رێكی‌ ئاسایی‌و خانه‌‬ ‫به‌ر نا مه‌بۆ ڕ ێژ كر ا و ه‌كا نی‌‬ ‫هیو‪ .‬هیو ل�ه‌و باوه‌ڕه‌دایه‌‬ ‫كرداری‌ چاندنی‌ جگه‌ره‌كان‬

‫ت��ه‌ن��ی��ا چ���ه‌ن���د مشكێكی‌‬ ‫رزگاركرد له‌مردن‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌رئ��ه‌وه‌ی‌ ئ��ه‌و خانانه‌‬ ‫نه‌یانتوانی‌ به‌ته‌واوی‌ السایی‬ ‫خ��ان��ه‌ك��ان��ی‌ جگه‌رێكی‌‬ ‫پێگه‌یشتوو بكه‌ن‪.‬‬ ‫گادو دانی‌ به‌وه‌دا نا كه‌‬ ‫ئه‌م خانانه‌ خانه‌ی‌ ته‌واوو‬ ‫رێكنین‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئاماژه‌شی‬ ‫ب���ه‌وه‌ك���رد ك��ه‌ لێكۆڵه‌ران‬ ‫ملمالنێیه‌كی‌ زۆریان له‌گه‌ڵ‬ ‫خانه‌كانی‌ ئه‌و جگه‌ره‌دا كرد‬ ‫ك�ه‌ وه‌رگ��ی��راب��وون له‌چه‌ند‬ ‫رێگایه‌كی‌ تره‌وه‌‪.‬‬ ‫ئامانجێكی‌ سه‌خت‬ ‫ئه‌ڵته‌رناتیڤه‌كان‬ ‫رێگا‬ ‫له‌دروستكردنی‌‬ ‫ب��ری��ت��ی��ن‬ ‫خانه‌كانی‌ جگه‌ر له‌خانه‌كانی‌‬ ‫پێگه‌یشتووه‌وه‌‬ ‫پێستێكی‌‬ ‫ب�ه‌گ��ۆڕی��ن�ی‌ ی�ه‌ك�ه‌م��ج��ار بۆ‬ ‫له‌خانه‌یه‌كی‌‬ ‫ج���ۆرێ���ك‬ ‫بنچینه‌یی دروستكه‌ر كه‌ پێی‬ ‫ده‌وترێت خانه‌ی‌ هاندراوی‌‬ ‫ب��ن��چ��ی��ن �ه‌ی��ی دروس���ت���ك���ه‌ر‬ ‫‪induced‬‬ ‫(‪pluripotent‬‬

‫‪ )stem cell‬پ���اش���ان‬ ‫رازیكردنی‌ ئ�ه‌و خانانه‌ بۆ‬ ‫هه‌ستان به‌ئیشكردن وه‌كو‬ ‫خانه‌كانی‌ جگه‌ر‪ ،‬له‌ڕاپۆرتی‌‬ ‫(‪Science‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫‪)Translational Medicine‬‬ ‫دا ه��ات��ووه‌‪ ،‬ئ �ه‌و خانانه‌ی‬ ‫م����رۆڤ ك���ه‌ ب���ه‌م رێگایه‌‬ ‫وه‌رگ���ی���راون‪ ،‬ب��وو به‌هۆی‬ ‫چ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی‌ جگه‌ره‌‬ ‫زیانبه‌ركه‌وتووه‌كانی‌ مشك‌و‬ ‫ئ��ی��ش��پ��ێ��ك��ردن �ی‌ ه���ه‌روه‌ك���و‬ ‫خانه‌كانی‌ جگه‌رێكی‌ ئاسایی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫گ���ادو رای��گ �ه‌ی��ان��د كه‌‬ ‫لێكۆڵه‌ران ماوه‌یه‌كی‌ زۆره‌‬ ‫له‌هه‌وڵی‌ به‌ده‌ستهێنانی‌ چه‌ند‬ ‫خانه‌یه‌كی‌ له‌م شێوه‌یه‌ن كه‌‬ ‫وه‌كو خانه‌كانی‌ جگه‌رێكی‌‬ ‫ت����ه‌واو پ��ێ��گ�ه‌ی��ش��ت��وو ئیش‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬س����ه‌ره‌ڕای‌ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫خانه‌كانی‌ جگه‌ر به‌هۆی‌ ئه‌و‬ ‫توانا زۆره‌ی��ان �ه‌وه‌ ناسراون‬ ‫ك��ه‌ زی���ادده‌ك���ه‌ن له‌له‌شدا‬ ‫(ب����ه‌و پ��ێ��ی �ه‌ی‌ ك���ه‌ ئه‌گه‌ر‬

‫‪27‬‬

‫س��ێ پ��ارچ �ه‌ ب��ێ��ت‪ ،‬سێیه‌م‬ ‫پارچه‌ ده‌توانێت به‌خێرایی‬ ‫گ�ه‌ش�ه‌ب��ك��ات ب��ۆ دووب����اره‌‬ ‫دروستكردنه‌وه‌ی‌ ئه‌ندامێكی‌‬ ‫ئاسایی)‪ ،‬خانه‌كان پێویستیان‬ ‫ب����ه‌پ����ه‌روه‌رده‌ك����ردن هه‌یه‌‬ ‫له‌تاقیگه‌دا‪ ،‬گ���ادو ده‌ڵێت‬ ‫"له‌كاتێكدا ئێمه‌ ئه‌و خانانه‌‬ ‫پ�����ه‌روه‌رده‌ ده‌ك��ه‌ی��ن له‌ناو‬ ‫ژینگه‌یه‌كی‌ نه‌گونجاودا‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ل�ه‌ده‌س��ت��دان�ی‌ ئه‌ركه‌كانیان‬ ‫شتێكه‌ رێی تێده‌چێت"‪.‬‬ ‫گ��������ادو ئ������ام������اژه‌ی‌‬ ‫ب�ه‌وه‌ش��ك��رد‪ ،‬ئ �ه‌و خانانه‌ی‌‬ ‫جگه‌ر كه‌ راسته‌وخۆ له‌خانه‌‬ ‫بنچینه‌ییه‌ دروستكه‌ره‌كان‬ ‫وه‌رگ�����ی�����راون ل���ه‌وان���ه‌ی���ه‌‬ ‫زی��ات��ر وه‌ك����و خانه‌كانی‌‬ ‫ج���گ���ه‌رێ���ك���ی‌ ك���ۆرپ���ه‌ل���ه‌‬ ‫ئ��ی��ش��ب��ك��ات وه‌ك ل����ه‌وه‌ی‌‬ ‫ل �ه‌خ��ان �ه‌ك��ان �ی‌ جگه‌رێكی‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫پێگه‌یشتوو‪،‬‬ ‫ت������ی������ۆری‌‪ ،‬پ�����رۆس�����ه‌ی‌‬ ‫( ‪)transdifferentiation‬‬ ‫ده‌ت�����وان�����ێ�����ت خ����ان����ه‌ی‌‬

‫پ���ێ���گ���ه‌ی���ش���ت���ووی‌ زی���ات���ر‬ ‫دروستبكات‪.‬‬ ‫ه��ی��و رای��گ��ه‌ی��ان��د كه‌‬ ‫ه�ه‌ن��گ��اوی‌ داه��ات��وو بریتی‬ ‫ده‌بێت له‌گواستنه‌وه‌ی‌ ئه‌م‬ ‫كاره‌ بۆ خانه‌كانی‌ مرۆڤ‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‪ ،‬پێده‌چێت‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ �ه‌ران ن��اچ��ارب��ن بۆ‬ ‫دۆزی����ن����ه‌وه‌ی‌ رێگایه‌كی‌‬ ‫پێویست ب��ۆ الوازكردنی‌‬ ‫پرۆتینی‌ (‪ )p19‬كه‌ رۆڵیان‬ ‫هه‌یه‌ له‌نه‌هێشتنی‌ دوومه‌ڵ‬ ‫(برینی‌ شێرپه‌نجه‌)‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای‌ ئ��ه‌وه‌ی‌ كه‌ هیو‬ ‫هیچ نیشانه‌یه‌كی‌ له‌م بابه‌ته‌ی‌‬ ‫به‌دینه‌كردبوو له‌مشكه‌كه‌دا‬ ‫تاوه‌كو البردنی‌ ببێته‌ هۆی‬ ‫ده‌ركه‌وتنی‌ شێرپه‌نجه‌‪.‬‬ ‫ف���ۆك���س وت�����ی‌ "ئ����ه‌م‬ ‫رێ���گ���ای���ه‌ی‌ ئ��ێ��س��ت��ا تاكه‌‬ ‫چ����اره‌س����ه‌ر ن��ی��ی �ه‌ ل����ه‌الی‌‬ ‫پزیشكه‌كان‪ ،‬ب�ه‌اڵم گرنكی‌‬ ‫رێگه‌ی‌ كاركردنی‌ ئێمه‌یه‌‬ ‫ده‌سه‌لمێنێت"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Nature :‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫‪28‬‬

‫ئەو ژنانەی دوانەیان دەبێت‬ ‫زیاتر دەژین‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫س�����ك�����پ�����ڕی‬ ‫ب��ه‌دووان��‌ه له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ه����ه‌م ب���ۆ دای����ك‌و‬ ‫ه���ه‌م ب��ۆ كۆرپه‌ل‌ه‬ ‫مه‌تر سید ا ر بێت ‪،‬‬ ‫له‌په‌ره‌سه‌ندنی مرۆڤدا‬ ‫ئ�ه‌م�‌ه هه‌ڵبژێردراو‬ ‫نییه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم به‌وته‌ی‬ ‫ت������وێ������ژه‌ران ئ���ه‌و‬ ‫ژن��ان��ه‌ی به‌شێوه‌ی‬ ‫سروشتی دووانه‌یان‬ ‫ده‌ب���ێ���ت له‌سك‌و‬ ‫زێ�����دا به‌تواناترو‬ ‫ل���ه‌ش���س���اخ���ت���رن‌و‬ ‫ته‌مه‌نیان درێژتر‌ه به‌گشتی باسی‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌كرێت دووان‌ه هۆكاری‬ ‫روودان��ه‌ك��ه‌ی چانسه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌ڕاسیتیدا له‌ناو جه‌سته‌دا ئه‌م‬ ‫شت‌ه زۆر به‌ره‌مه‌كی‌و چانسی‬ ‫نییه‌‪ ،‬منداڵی دووان���‌ه به‌دوو‬ ‫شێو‌ه دروستده‌بن‪ ،‬دووانه‌ی‬ ‫چوون یه‌ك‪ ،‬هێلكه‌یه‌ك له‌الیه‌ن‬ ‫سپێرمه‌و‌ه ده‌پیتنرێت دوای‬ ‫ئ��ه‌و‌ه هێلك‌ه پیتراو‌ه ده‌بێت‌ه‬ ‫دووب���‌هش‌و ه�ه‌ر به‌ش‌ه به‌جیا‬ ‫گه‌شه‌ده‌كات بۆ كۆرپه‌یه‌كی‬

‫س���ه‌رب���ه‌خ���ۆ‪ ،‬ب��ۆی��‌ه هه‌موو‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی‌ه جینه‌تیكییه‌كانی‬ ‫دووان��ه‌ی چ��وون یه‌ك له‌گه‌ڵ‬ ‫ی �ه‌ك��ت��ری��دا ی �ه‌ك��س��ان �ه‌و زۆر‬ ‫له‌یه‌ك ده‌چن‪ ،‬به‌اڵم دووانه‌ی‬ ‫ناچوونیه‌ك ك‌ه ژماره‌یان زیاتر‌ه‬ ‫دوو هێلكه‌ی جیاواز له‌الیه‌ن‬ ‫دوو س��پ��ێ��رم �ه‌و‌ه هاوكات‬ ‫ده‌پیتێنرێن دوو كۆرپه‌ڵ‌ه‬ ‫ل�ه‌م��ن��داڵ��دان��دا دروستده‌بێت‬ ‫هه‌ربۆی‌ه دووانه‌ی ناچوونیه‌ك‬ ‫وه‌ك���و دوو خ��وش �ك‌و برای‬ ‫ئاسایی وان‪ ،‬لێكۆڵینه‌و‌ه نوێكان‬ ‫نیشانی ده‌ده‌ن ئ �ه‌و ژنانه‌ی‬ ‫دووانه‌یان ده‌بێت تواناییه‌كی‬ ‫تایبه‌تییان ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫ئه‌گه‌ر ب��ارۆدۆخ��ی ژینگه‌یی‬ ‫ل �ه‌ب��ارب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ه‌م توێژه‌ران‌ه‬ ‫ده‌ڵێن ئ�ه‌و ژنانه‌ی دوانه‌یان‬ ‫ده‌بێت درێژی ته‌مه‌نیان زیاتره‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ماوه‌یه‌كی كه‌متردا‬ ‫ده‌توانن منداڵی زیاتریان ببێت‌و‬ ‫ژیانێكی سه‌المه‌تتریان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب����ه‌درێ����ژای����ی ته‌مه‌نی‬ ‫م��رۆڤ��ای �ه‌ت��ی ل��ه‌س��ه‌ر زه‌وی‬ ‫ل �ه‌دای��ك��ب��وون��ی ی���ه‌ك منداڵ‬

‫ه�ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ج���ۆری مرۆڤ‬ ‫ب�������ووه‌‪ ،‬ب����ه‌ه����ۆی ئ�����ه‌وه‌ی‬ ‫به‌خستنه‌وه‌ی چ�ه‌ن��د منداڵ‬ ‫پێكه‌وه‌‪ ،‬مه‌ترسی هه‌ی‌ه هه‌م‬ ‫بۆ منداڵ‌و هه‌م بۆ دایك‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌ی بۆ دوو منداڵ چۆنه‌؟‬ ‫زانیاری ئه‌م لێكۆڵینه‌و‌ه‬ ‫تازه‌ی‌ه ك‌ه له‌بانكی داتاكانی‬ ‫فه‌رمانگه‌ی ب��اری شارستانی‬ ‫ی���وت���ا ت���ۆم���ارك���راوه‌و ئه‌و‬ ‫ژنانه‌ی ك‌ه له‌سااڵنی (‪)١٨٠٧‬‬ ‫تاوه‌كو (‪ )١٨٩٩‬له‌دایكبوون‌و‬ ‫ت��ه‌م��ه‌ن��ی��ان گ��ه‌ی��ش��ت��وو‌ه ب‌ه‬ ‫(‪ )٥٠‬س��اڵ لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫له‌سه‌ركراوه‌‪ ،‬له‌م نموونه‌یه‌دا‬ ‫(‪ )٤٦٠٠‬دایك دووانه‌یانبوو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها (‪ )٥٤١٠٠‬دایكیش‬ ‫بێدووانه‌بوون‪.‬‬ ‫خ��اڵ��ێ��ك��ی گ���رن���گ له‌م‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌دا ئ����ه‌و‌ه بوو‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ی زانیارییه‌كان‬ ‫ده‌گ���ه‌ڕای���ه‌و‌ه ب��ۆ پێش پالنی‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی منداڵبوون‪ ،‬یان‬ ‫ده‌رمانكردنی نه‌زۆكی وه‌كو‬ ‫س��وودوه‌رگ��رت��ن له‌پیتاندنی‬ ‫ده‌ستكرد‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ره‌خنه‌یه‌كیش‬

‫هه‌ڵده‌گرێت ئه‌ویش ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫داتاكان زۆر كۆنن‌و ورده‌كاری‬ ‫پزیشكی كه‌می تێدایه‌‪.‬‬ ‫پێش ئه‌م‌ه لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫ده‌ی�����ان�����وت ئ�����ه‌و ژن���ان���ه‌ی‬ ‫له‌ته‌مه‌نی ب����ه‌رزدا منداڵیان‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ری زیاتری هه‌ی‌ه‬ ‫دووان �ه‌ی��ان هه‌بێت‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئه‌م دیارده‌ی‌ه هێشتا نازانرێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌توێژه‌رانی الیه‌نگری‬ ‫په‌ره‌سه‌ندوو‬ ‫هێلكه‌دانانی‬ ‫ب��ڕوای��ان وای��‌ه جه‌سته‌ی ژن‬ ‫بۆ ب��ردن �ه‌س �ه‌ره‌وه‌ی ئه‌گه‌ری‬ ‫سكپڕبوون‪ ،‬زیاتر له‌یه‌ك هێلك‌ه‬ ‫درووستده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم كاتێك‬ ‫دوو هێلك‌ه ده‌پیتێنرێت ئه‌م‌ه‬ ‫ب �ه‌ب��اش دان��ان��رێ��ت‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫چ��ان��س��ی زی���ن���دووم���ان���ه‌وه‌ی‬ ‫كۆرپه‌له‌كان زۆر كه‌مه‌‪.‬‬ ‫گریمانه‌یه‌كی‬ ‫ب�����ه‌اڵم‬ ‫ت���ر ل���ه‌س���ه‌ر ئ����ه‌و ب���ڕوای���‌ه‬ ‫ك��‌ه دووان����ه‌ك����ان له‌الیه‌نی‬ ‫ت �ه‌ن��دروس��ت��ی��ی �ه‌و‌ه مه‌ترسی‬

‫زیاتریان بۆ دایكه‌كانیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئ�ه‌ن��ج��ام��ی ئ���ه‌م لێكۆڵینه‌و‌ه‬ ‫ت��ازه‌ی�‌ه به‌پێی داتاكانی یوتا‬ ‫پێچه‌وانه‌ی هه‌ردوو گریمانه‌ك‌ه‬ ‫پ��ێ��ش��ان��ده‌دات‪ ،‬ب �ه‌پ��ێ��ی ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‪ ،‬دووان�ه‌ب��وون له‌و‬ ‫ژنانه‌ی ك‌ه باری ته‌ندروستیان‬ ‫باشتره‌و ده‌توانن زیاد له‌یه‌ك‬ ‫منداڵیان ببێت رووده‌دات‪،‬‬ ‫هێشتا نازانرێت ئه‌م دۆزینه‌وان‌ه‬ ‫تا چ راده‌ی��ه‌ك بۆ ژنانی ئه‌م‬ ‫س �ه‌رده‌م �‌ه راس��ت��ن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫زاناكان وابیرناكه‌نه‌و‌ه‬ ‫بوونی دووان‌ه له‌باری‬ ‫ت���ه‌ن���دروس���ت���ی���ی���ه‌و‌ه‬ ‫باشتر بێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن ئ��ه‌و ژنانه‌ی‬ ‫ته‌ندروستیان باشتر‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ری له‌دایكبوونی‬ ‫دوان���ه‌ی���ان زیاتره‌و‬ ‫گه‌یشتن‬ ‫دوای‬ ‫به‌ته‌مه‌نی ناهۆمێدی‬ ‫زیاتر ده‌ژین‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪Discovery‬‬

‫بایۆلۆژی‬

‫‪29‬‬

‫گریمانه‌كه‌ی نوام چۆمسكی سه‌لمێندرا‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫زان��������ای��������ان‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌و ه‌یه‌كی‬ ‫سه‌ر نجڕ ا كێشد ا‬ ‫ئ���ه‌م گریمانه‌یان‬ ‫سه‌لماند كه‌ ده‌ڵێت‬ ‫مرۆڤ هه‌ر له‌كاتی‬ ‫له‌د ا ییكبو و ند ا‬ ‫هه‌ندێك له‌ڕێزمان‬ ‫ده‌زان���ێ���ت‌و به‌پێی‬ ‫ئه‌مه‌ش زمانه‌كان‬ ‫ب�����ه‌ئ�����اس�����ان�����ی‬ ‫فێرده‌بێت‪.‬‬ ‫ل �ه‌و كاته‌وه‌ی‬ ‫م����ن����داڵ ی���ه‌ك���ه‌م‬ ‫وشه‌ ده‌ڵێت تا ئه‌و كاته‌ی‬ ‫ب �ه‌ئ��اس��ان��ی رس��ت �ه‌ ده‌ڵێت‬ ‫ماوه‌یه‌كی كه‌مه‌‪ ،‬منداڵ زۆر‬ ‫به‌خێرایی زمان فێرده‌بێت‪،‬‬ ‫پرسیاره‌كه‌ ل��ێ��ره‌دا ئه‌وه‌یه‌‬ ‫م��رۆڤ چ��ۆن فێری زمان‬ ‫ده‌بێت؟‬ ‫(‪ )٥٠‬س��اڵ له‌مه‌وبه‌ر‬ ‫زم��ان��ن��اس��ی ن��اس��راو‪ ،‬نوام‬ ‫چ��ۆم��س��ك��ی گریمانه‌كه‌ی‬ ‫خ��ۆی راگه‌یاند به‌ بڕوای‬ ‫ئ����ه‌و ه���ه‌م���وو مرۆڤێك‬

‫له‌پێكهاته‌ی مێشكی خۆیدا‬ ‫له‌پێش له‌دایكبوون جێگه‌ی‬ ‫رێ��زم��ان��ی ب��ۆ ك���راوه‌ت���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ڕاستیدا ئێمه‌ به‌زانینی‬ ‫رێزمان له‌دایكده‌بین‪.‬‬ ‫پسپۆرانی زانكۆی جانز‬ ‫هاپكینز له‌لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كدا‬ ‫پ��ێ��ش��ان��ی��ان داوه‌ م���رۆڤ‬ ‫پێش له‌دایكبوون هه‌ندێك‬ ‫ل���ه‌ی���اس���اك���ان���ی رێ���زم���ان‬ ‫ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬بۆیه‌ به‌خێرایی‬ ‫زمان فێرده‌بێت‪ .‬له‌ڕاستیدا‬ ‫ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ پێشانده‌دات‬ ‫ب���ه‌پ���ێ���چ���ه‌وان���ه‌ی ب����ڕوای‬ ‫زۆرك��ه‌س‪ ،‬مێشكی مرۆڤ‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ره‌ت���ادا بۆردێكی‬ ‫سپی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ندێك‬ ‫ئ���اراس���ت���ه‌ی ت��ێ��دای��ه‌ كه‌‬ ‫له‌سه‌ر فێربوون كاریگه‌ری‬ ‫داده‌ن��ێ��ت‪ ،‬ئ�ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫ن���ه‌ك ت�ه‌ن��ی��ا گریمانه‌كه‌ی‬ ‫ن��وام چۆمسكی سه‌لماند‬ ‫له‌هه‌مانكاتیشدا شێوازێكی‬ ‫سه‌رنجڕاكێشی‬ ‫ن����وێ‌و‬ ‫ل����ه‌پ����ه‌ی����وه‌ن����دی ل���ه‌گ���ه‌ڵ‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ی گریمانه‌كانی‬

‫ت��رو پ��رۆس��ه‌ی فێربوونی‬ ‫زمان پێشكه‌شده‌كات‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌دا‬ ‫ل����ه‌م‬ ‫كارتۆنی‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كی‬ ‫س���ه‌وزو ب��چ��ووك به‌ناوی‬ ‫گلرمی ب�ه‌ش��دارب��وان��ی كه‌‬ ‫هه‌موویان ئینگلیزی زمان‬ ‫بوون زمانێكی ده‌سكردی‬ ‫به‌ناوی ڤێربالگ له‌ڕێگه‌ی‬ ‫ی��اری��ی �ه‌وه‌ ف��ێ��رده‌ك��ردن‪ ،‬بۆ‬ ‫ن��م��وون �ه‌ گ��ل��رم��ی ته‌نێكی‬ ‫ن��ه‌ن��اس��راوی پێشانده‌داو‬ ‫ده‌ی����وت س��ل��رج��ن��ا‪ ،‬دوای‬ ‫ئه‌وه‌ هه‌مان ته‌نی به‌ڕه‌نگی‬ ‫شینه‌وه‌ پێشانده‌داو داوای‬ ‫له‌به‌شداربوان ده‌ك��رد بڵێن‬ ‫گیژ سلرجنا‪ ،‬واته‌ سلرجنای‬ ‫شین‪ ،‬له‌دوایدا له‌وێنه‌یه‌كدا‬ ‫سێ سلرجنا پێشانده‌دریت‌و‬ ‫به‌شداربوان وته‌ی سلرجنا‬ ‫گ�ل�اوب ف��ێ��رده‌ب��ن‪ ،‬وات���ه‌‬ ‫سلرجنا سێ‪.‬‬ ‫له‌به‌شێكی زۆر له‌زمانه‌‬ ‫ج���ی���اوازه‌ك���ان���ی م���رۆڤ���دا‬ ‫ئ��اوه‌ڵ��ن��او پێش ن��او دێت‪،‬‬ ‫ل��ه‌زۆر زمانی ت��ردا ژماره‌‬

‫دوای ن���او دێ����ت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌هیچ زمانێكدا ئه‌م دوو‬ ‫ی��اس��ای �ه‌ پ��ێ��ك �ه‌وه‌ بوونیان‬ ‫نییه‌و هه‌ڵبه‌ت به‌شداربووان‬ ‫ئ����ه‌م����ه‌ی����ان ن�����ه‌ده‌زان�����ی‪،‬‬ ‫ل��ه‌ه��ه‌ن��دێ��ك گروپیتردا‬ ‫هه‌ندێك زمانی ده‌سكردی‬ ‫ت��ر ه���ه‌ری���ه‌و ش��ێ��وه‌ی كه‌‬ ‫مرۆڤییه‌كاندا‬ ‫ل��ه‌زم��ان��ه‌‬ ‫به‌شێوه‌ی هاوكات بوونی‬ ‫هه‌یه‌ فێرده‌كرا‪ ،‬گروپێك‬ ‫كه‌ ب��ه‌ره‌وڕووی پێكهاته‌ی‬ ‫زمانی نائاسایی ده‌بێته‌وه‌‬ ‫تووشی بارۆدۆخێكی دژوار‬ ‫ده‌بن ئه‌مه‌ هه‌ر ئه‌و راستییه‌‬ ‫ب��وو كه‌ ل�ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌دا‬ ‫روویدا‪.‬‬ ‫ك����ه‌س����ان����ێ����ك ك����ه‌‬ ‫ب������ه‌ڕه‌وڕووی رێزمانێك‬ ‫جگه‌ ل�ه‌زم��ان��ی ئینگلیزی‬ ‫ده‌بوونه‌وه‌ به‌و مه‌رجه‌ی ئه‌م‬ ‫رێزمانه‌ له‌زمانه‌كانی تری‬ ‫مرۆڤایه‌تی بوونی هه‌بووبێت‬

‫ب��ه‌ئ��اس��ان��ی ف���ێ���رده‌ب���وون‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم نه‌یانده‌توانی فێری‬ ‫ئ���ه‌و ڤ��ێ��رب�لاگ��ان �ه‌ ب��ن كه‌‬ ‫رێزمانه‌كه‌ی له‌هیچ زمانێكی‬ ‫مرۆڤدا نییه‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫مێشك ه�ه‌س��ت به‌نامۆیی‬ ‫ئه‌و زمانه‌ بكات‪.‬‬ ‫ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌و شێوازی‬ ‫سو و د لێو ه‌ر گر تنه‌كه‌ی‬ ‫ده‌الق �ه‌ی �ه‌ك��ی نوێیه‌ به‌ره‌و‬ ‫زم��ان��ن��اس��ی‪ ،‬زم����ان به‌س‬ ‫ت�ه‌ن��ی��ا ه��ی م��رۆڤ��ه‌و هیچ‬ ‫گیانله‌به‌رێكی تر‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ زمانی‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ه���ه‌رب���ۆی���ه‌‬ ‫تێگه‌یشتن له‌وه‌ی‬ ‫منداڵ چۆن فێری‬ ‫زم��������ان ده‌ب���ێ���ت‬ ‫ده‌ك���رێ���ت نهێنی‬ ‫زۆر ده‌رب������اره‌ی‬ ‫م���رۆڤ‌و شێوازی‬ ‫گۆڕانكارییه‌كه‌ی بۆ‬ ‫ئێمه‌ روونبكاته‌وه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪Science daily‬‬

‫‪30‬‬

‫بایۆلۆژی‬

‫بایۆلۆژی‬

‫و‪:‬لڤینی زانستی‬

‫مردن چییه‌؟‬ ‫دوای مردن الشه‌ چیلێدێت؟‬

‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ی����ه‌ك ش���ت له‌م‬ ‫جیهانه‌دا به‌ته‌واوی لێی دڵنیابین‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی �ه‌‪ ،‬به‌دڵنیاییه‌و‌ه ئێم‌ه بۆ‬ ‫هه‌میش‌ه ناژین‌و ده‌مرین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌دیاریكراوی‌و روونی نازانین‬ ‫وات��ای م��ردن چییه‌‪ ،‬پێناسه‌ی‬ ‫مردن زۆر ئاڵۆزتر‌ه له‌وه‌ی ك‌ه‬ ‫ده‌یزانین‌و زۆر قورس‌ه تاوه‌كو‬ ‫بتوانین هه‌موو كاتێك پێناسه‌ی‬ ‫بۆ بكه‌ین‪ ،‬تاوه‌كو ئه‌م سه‌دانه‌ی‬ ‫دوای ئه‌و كه‌سه‌ی رایده‌گه‌یاند‬ ‫كه‌سێك م���ردوو‌ه دكتۆره‌كان‬ ‫نه‌بوون‪ ،‬به‌ڵكو پیاوانی ئاینی‬ ‫بوون‪ ،‬كاتێك ده‌كه‌وتن‌ه گومانه‌و‌ه‬ ‫ده‌گ���ه‌ڕان ب��ه‌دوای نیشانه‌كانی‬ ‫گه‌نین له‌جه‌سته‌ی كه‌سه‌كه‌دا‪،‬‬ ‫وه‌كو زانستی پزیشكی سه‌رده‌م‬ ‫باسیده‌كات م��ردن رووداوێك‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو پرۆسه‌یه‌ك‌ه له‌بواری‬ ‫كرداریدا هێڵێك هه‌ڵده‌بژێردرێت‬ ‫به‌مه‌به‌ستی پشكنین‪ ،‬یه‌كه‌م شت‬ ‫بریتیی‌ه له‌وه‌ستانی دڵ‪ ،‬له‌سااڵنی‬ ‫(‪)١٩٦٠‬ه‌كانه‌و‌ه گرنگی ده‌درێت‬ ‫به‌مردنی مێشك‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه مسۆگه‌رنه‌بێت‪ ،‬كاتێك‬ ‫چاالكی له‌مێشكدا ده‌وه‌ستێت‌و‬ ‫وه‌ستانی مێشك دروستده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ئۆتۆماتیكی جه‌ست‌ه‬ ‫به‌خێرایی هه‌موو چاالكییه‌كانی‬ ‫ده‌كوژێته‌وه‌‪ ،‬ئایا ئه‌م‌ه دڵنیامان‬ ‫ده‌كاته‌و‌ه له‌مردن؟‪ ،‬راستییه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ه له‌مانگی مایسی (‪)٢٠٠٧‬‬ ‫س���ه‌ددان زان���ای ده‌مارزانی‌و‬ ‫فه‌یله‌سووف له‌سیمپۆزیۆمی‬ ‫پێناسه‌ی مه‌رگ كۆبوونه‌وه‌یان‬ ‫ئه‌نجامدا بۆ ئه‌وه‌ی قس‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ئ�ه‌وه‌ب��ك�ه‌ن ك�‌ه ئایا وه‌ستانی‬ ‫مێشك به‌مانای مه‌رگه‌؟‬ ‫كێشه‌كانی هێنانه‌كایه‌ی‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا‬ ‫راسته‌قینه‌ك‌ه‬ ‫ك��ێ��ش �‌ه‬ ‫ل �ه‌وه‌دای �‌ه هه‌ندێك كه‌ره‌سته‌و‬ ‫ئامێر داه��ات��ووه ك‌ه سییه‌كان‬ ‫بۆ هه‌ناسه‌دان ده‌ك��ات�ه‌وه‌و دڵ‬ ‫ده‌خ��ات��ه‌ك��ار ت �ه‌ن��ان �ه‌ت دوای‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ك��‌ه مێشك تووشی‬ ‫تێكچوونێكی گه‌ور‌ه بوو‪ ،‬دوای‬ ‫دروستبوونی ئه‌م‌ه پرسیارێك‬ ‫دێت‌ه پێش‪ ،‬ئایا ئه‌و كه‌سه‌ی له‌ژێر‬ ‫بارۆدۆخێكی وادای �ه‌و تووشی‬ ‫مه‌رگی مێشكی بوو‌ه مردووه‌‪،‬‬ ‫یان زیندوو‌ه له‌كاتێكدا جه‌سته‌ی‬

‫كارده‌كات‪ ،‬كۆمه‌ڵێك له‌زاناكان‬ ‫پێشنیارده‌كه‌ن تێكچوونی به‌شی‬ ‫ناوچاوان‌ه پل (‪)frontal lobe‬‬ ‫ئه‌و شوێنه‌ی بیره‌وه‌رییه‌كان‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی كه‌سه‌كه‌ی‬ ‫تێدا پاشكه‌وتكراوه‌‪ ،‬به‌ڵگه‌ی‬ ‫ت��ه‌واو‌ه بۆ ئ �ه‌وه‌ی رایبگه‌ێنین‬ ‫ئه‌و كه‌س‌ه مردووه‌‪ ،‬ئه‌م پێناسه‌ی‌ه‬ ‫هه‌ڵگری ئه‌و بار‌ه تایبه‌تیی‌ه ك‌ه‬ ‫پێیده‌وترێت "دۆخ��ی سه‌وزی‬ ‫(‪permanent‬‬ ‫هه‌میشه‌یی"‬ ‫‪ )vegetative state‬ك‌ه‬ ‫ل����ه‌ودا ئ���ه‌و ن��ه‌خ��ۆش��ه‌ی ك‌ه‬ ‫تووشی تێكچوونی مێشكبوو‌ه‬ ‫ب �ه‌ڕوون��ی زی��ن��دووه‌‪ ،‬هه‌ناس‌ه‬ ‫ده‌دات ده‌خه‌وێت هه‌ڵده‌سێت‪،‬‬ ‫ده‌ڕوات‌و له‌وانه‌ش‌ه ژاوه‌ژاوو‬ ‫ق��س�ه‌ش��ب��ك��ات‪ ،‬ی���ان ته‌نانه‌ت‬ ‫پێبكه‌نێت‪ ،‬یان بگری‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هیچكامی به‌ئیراده‌ی خۆی نییه‌و‬ ‫وه‌اڵمی هیچ چه‌شن‌ه ئێش‪ ،‬یان‬ ‫ورژاندنێكی ده‌ره‌و‌ه ناداته‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌كێشه‌كانی به‌رده‌م‬ ‫م��ردن��ی مێشك ئ��ه‌وه‌ی��‌ه زۆر‬ ‫كه‌س ده‌ڵێن ده‌بێت پێش ئه‌وه‌ی‬ ‫بڕیاربده‌ین ك‌ه كه‌سێك مردوو‌ه‬ ‫ده‌بێت دڵنیا بین له‌وه‌ستانی دڵ‌و‬ ‫هه‌ناسه‌دانه‌كه‌ی‪ .‬الیه‌نگرانی‬ ‫م���ه‌رگ���ی ت����ه‌واوه‌ت����ی مێشك‬ ‫ده‌یانه‌وێت له‌یاسای واڵتانی‬ ‫پ��ی��ش �ه‌س��ازی��دا بنووسرێت‪،‬‬ ‫كاتێك راده‌گه‌ێنرێت كه‌سێك‬ ‫م��ردوو‌ه ده‌بێت مێشك هه‌موو‬ ‫پێسپێرداروه‌كانی‬ ‫ئ���ه‌رك���‌ه‬ ‫خ��ۆی وه‌ستاندبێت‪ ،‬هه‌ركام‬ ‫له‌پێناسه‌كانی مه‌رگ كۆمه‌ڵێك‬ ‫ره‌ه �ه‌ن��دی سیاسی‌و كرداری‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ه�ه‌م��وو ئ�ه‌م��ان�ه‌دا پزیشكه‌كان‬ ‫ب��ی��رل�ه‌وه‌ده‌ك�ه‌ن�ه‌و‌ه چ��ۆن ژیان‬ ‫رزگار بكه‌ن نه‌ك ئه‌وه‌ی چۆن‬ ‫مه‌رگ چاره‌سه‌ربكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌زینده‌ئاكارییه‌كان‬ ‫(‪ )biothics‬پێشنیاریانكردوو‌ه‬ ‫یه‌كێك له‌پێناسه‌كانی مه‌رگ‬ ‫هه‌ڵبژێردرێت‌و گشتاندنی بۆ‬ ‫بكرێت‪ ،‬ل�ه‌گ�ه‌ڵ پێشكه‌وتنی‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای چاره‌سه‌ركردن‪،‬‬ ‫راگ �ه‌ی��ان��دن��ی م �ه‌رگ��ی مێشك‬ ‫زیاتر تووشی كێشه‌بووه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌ده‌ی��ه‌ی (‪)١٩٩٠‬ه‌ك����ان����ه‌و‌ه‬ ‫پێشكه‌وتنی پزیشكی ئه‌و هه‌له‌ی‬

‫ره‌خساندوو‌ه تاوه‌كو كه‌مترین‬ ‫چاالكی مێشك ببینرێت‪ ،‬پێش‬ ‫ئه‌وه‌ی رابگه‌ێنرێت ئه‌و كه‌س‌ه‬ ‫تووشی مه‌رگی مێشك بووه‌و‬ ‫مردووه‌‪.‬‬ ‫ناسنامه‌ی مه‌رگ‬ ‫زیادبوونی زانیارییه‌كانمان‬ ‫س�ه‌ب��اره‌ت ب�ه‌ك��اری به‌شه‌كانی‬ ‫مێشك ل �ه‌س �ه‌ر ج�ه‌س��ت�ه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫وات���ای���‌ه ده‌گ �ه‌ێ��ن��ێ��ت هه‌ندێك‬ ‫له‌به‌شه‌كانی مێشكی مردوو‬ ‫له‌الیه‌ن دكتۆره‌كانه‌و‌ه ده‌كرێت‬ ‫هه‌ڵبگێرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ئێستادا‬ ‫زۆر شت ده‌رباره‌ی میكانیزمی‬ ‫خ��ۆچ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی مێشك‬ ‫ده‌زان���رێ���ت‌و ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه ببێت‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی رێ��گ �ه‌ی زۆر‬ ‫بۆ چاككردنه‌وه‌ی مێشكێكی‬ ‫تێكچوو بدۆزرێته‌وه‌‪ ،‬له‌ئاینده‌ی‬ ‫نزیكدا له‌وانه‌ی‌ه ئه‌ندازیاره‌كانی‬ ‫ئه‌م بوار‌ه بتوانن شانه‌ی نوێی‬ ‫ده‌م�����اری له‌نه‌خۆشه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ب���گ���وازن���ه‌و‌ه ب���ۆ به‌شه‌كانی‬

‫تێكچووی مێشك‪ .‬پێشكه‌وتنی‬ ‫زۆری ن��ان��ۆت �ه‌ك��ن �ه‌ل��ۆژی��ا و‬ ‫بچووككردنه‌وه‌ی كه‌ره‌سته‌كان‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه ئه‌و هه‌ل‌ه بڕه‌خسێنێت‬ ‫ت��اوه‌ك��و ب�ه‌ش�‌ه تێكچووه‌كان‬ ‫به‌ئامێری پزیشكی ده‌سكرد‬ ‫جێگره‌وه‌یان بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م پێشكه‌وتنان‌ه زیاتر‬ ‫ل �ه‌راب��ردوو تێگه‌یشتن له‌سه‌ر‬ ‫مردنی مێشك تووشی كێش‌ه‬ ‫ده‌كات‪ ،‬چاككردنه‌وه‌ی مێشكی‬ ‫تێكچوو ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه ناچارمان‬ ‫ب��ك��ات پێناسه‌یه‌كی ن��وێ بۆ‬ ‫مه‌رگ بدۆزینه‌و‌ه ئه‌ویش نه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر چاالكی مێشك‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر پێناسی كه‌سایه‌تی‪،‬‬ ‫ئایا ت��ۆ ه�ه‌م��ان ك �ه‌س ده‌بیت‬ ‫ك��ات��ێ��ك مێشكت به‌ته‌واتی‬

‫‪31‬‬

‫وات‌ه میمۆری‌و كه‌سایه‌تییه‌كه‌ی‬ ‫نه‌مێنێت‌و به‌شتێكی تازه‌تر‬ ‫جێگه‌ی پڕبكرێته‌وه‌؟‪.‬‬ ‫مردن وه‌ك چی وایه‌؟‬ ‫زۆرب���ه‌ی خه‌ڵك له‌مردن‬ ‫ده‌ترسن‪ ،‬هه‌رچه‌ند راستییه‌كه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��‌ه ه �ه‌م��ووم��ان رۆژێ���ك‬ ‫ده‌م��ری��ن به‌دروستیش نازانین‬ ‫كه‌ی‪ ،‬وادیار‌ه خه‌ڵك له‌پرۆسه‌ی‬ ‫مردنه‌ك‌ه ده‌ترسن وا هه‌ستده‌كه‌ن‬ ‫ئازاری زۆری هه‌بێت‪.‬‬ ‫ئایا ئێم‌ه هیچ ئایدیایه‌كمان‬ ‫ده‌رباره‌ی هه‌ستپێكردنی مردن‬ ‫هه‌یه‌؟ به‌دڵنیاییه‌و‌ه زۆربه‌ی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك ده‌ڵ���ێ���ن ن����ا‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ژماره‌یه‌كی كه‌م له‌خه‌ڵك دوای‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی ك‌ه م��ردن‌و گه‌ڕانه‌و‌ه‬ ‫بۆ ژی��ان چیرۆكی مردوان‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی�ه‌ك��ان��ی پزیشكی‬ ‫روون��اك��ی خ��س��ت��ووه‌ت�‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ك‌ه كۆتایی ژیانی ئێم‌ه‬ ‫به‌ڕێگه‌ی جۆربه‌جۆر چۆنه‌‪:‬‬ ‫م��ردن به‌كاره‌با‪ ،‬هه‌ڵواسین‌و‬

‫كوشتن‌و خنكاندان له‌ئاوداوو‬ ‫مردن به‌لێدانی ده‌رزی‪ ،‬دواین‬ ‫دان �ه‌ی��ان وات��‌ه م��ردن به‌هۆی‬ ‫ده‌رزی كوشنده‌و‌ه یه‌كێك‌ه‬ ‫نائینسانیترین‬ ‫له‌پڕژانترین‌و‬ ‫ش��ێ��وه‌ك��ان��ی ك��وش��ت��ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫كه‌سێكی به‌خته‌وه‌ربین مردنی‬ ‫خۆش مردن‌ه له‌ته‌مه‌نی پیریدا‪.‬‬ ‫له‌ده‌ستدانی ئازیزان‬ ‫ی�ه‌ك��ێ��ك له‌هۆكاره‌كانی‬ ‫ترسان له‌مه‌رگ له‌ده‌ستدانی ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی‌ه ك‌ه خۆشمانده‌وێت‪،‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ل���ه‌و ك���ات���ه‌دا زۆر‬ ‫خه‌مبارده‌بین‪ ،‬له‌كاتی كاره‌ساتی‬ ‫وادا چه‌ند قوناغێك ده‌بڕین‪،‬‬ ‫یه‌كه‌م قۆناغ بڕوا نه‌كردنه‌‪ ،‬دووه‌م‬ ‫قۆناغ بریتیی‌ه له‌ئاواته‌خوازی‪،‬‬ ‫سێهه‌م قۆناغ خه‌مبارییه‌‪ ،‬چواره‌م‬

‫ق��ۆن��اغ خه‌مۆكییه‌و پێنج‌هم‌و‬ ‫ك��ۆت��ای��ی بریتیی‌ه له‌گونجان‌و‬ ‫وه‌رگرتنی كاره‌ساته‌كه‌‪.‬‬ ‫ل �ه‌ده‌س��ت��دان��ی هاوسه‌ری‬ ‫ژی���ان یه‌كێك‌ه له‌گه‌وره‌ترین‬ ‫كاره‌ساته‌كان ك‌ه به‌ره‌و رووی‬ ‫خه‌ڵك ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬هاوسه‌رگیری‬ ‫بریتیی‌ه له‌په‌تێكی به‌هێز ك‌ه‬ ‫دووك��ه‌س��ی پێكه‌و‌ه گرێداو‌ه‬ ‫به‌ده‌ستبه‌ردانی یه‌كێكیان ئه‌وی تر‬ ‫به‌تووندی تووشی شوك ده‌بێت‪،‬‬ ‫ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه ب �ه‌ت��ون��دی بكه‌وێت‬ ‫زانستی چۆنیه‌تی كاریگه‌ری‬ ‫خه‌مباری له‌سه‌ر جه‌ست‌ه هێشتا‬ ‫له‌سه‌ره‌تادایه‌‪ ،‬ب�ه‌اڵم له‌ڕێگه‌ی‬ ‫فشاری ده‌روونییه‌و‌ه كاریگه‌ری‬ ‫داده‌ن��ێ��ت‪ ،‬نه‌مانی پشت‌و په‌نا‬ ‫ده‌توانێت ببێت به‌هۆی ره‌فتاری‬ ‫پر مه‌ترسی وه‌كو گیرۆده‌بوون‬ ‫به‌خواردنه‌وه‌ی كحوڵ‪ ،‬شێوازی‬ ‫مردنی كه‌س‌ه ئازیزه‌ك‌ه كاریگه‌ری‬ ‫جیاواز داده‌نێت ك‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫مه‌ترسی ج��ی��اوازه‌‪ ،‬بۆ نموون‌ه‬ ‫كاتێك كه‌سێك به‌هۆی نه‌خوشی‬ ‫ده‌رێژخایه‌نه‌و‌ه ده‌مرێت هاوبه‌شی‬ ‫ژیانه‌كه‌ی كه‌متر ده‌كه‌وێت‌ه ژێر‬ ‫ب���اری خ �ه‌م��ی مردنه‌كه‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل�ه‌وی�لای�ه‌ت�‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا له‌كیسچوونی هاوسه‌ری‬ ‫ژیان زۆرتر كاریگه‌ری خراپ‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر خه‌ڵكی سپی پێست‬ ‫داده‌نێت تا ره‌ش پێست‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ره‌ش �ه‌ك��ان ی��ارم�ه‌ت��ی زی��ات��ر ل‌ه‬ ‫كه‌س‌ه نزیكه‌كانیانه‌و‌ه وه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫بۆ نموون‌ه پیاو‪ ،‬یان ژنێكی ته‌نیا‬ ‫له‌الیه‌ن نه‌وه‌كانییه‌و‌ه پارێزگاری‬ ‫لێده‌كرێت له‌ڕاستیدا مه‌ترسی‬ ‫به‌ته‌نیا م��ان �ه‌و‌ه ل�ه‌ژی��ان��دا زۆر‬ ‫له‌مه‌ترسی له‌ده‌ستدانی هاوبه‌شی‬ ‫ژیان زیاتره‌‪.‬‬ ‫گیانله‌به‌رانیش خه‌مبارده‌بن‬ ‫وادیار‌ه ئه‌و‌ه ته‌نیا مرۆڤ نیی‌ه‬ ‫خه‌مبارده‌بێت‪ ،‬به‌ڵكو گیاندارنی‬ ‫تریش خه‌مبارده‌بن‪ ،‬فیله‌كان پرس‌ه‬ ‫ده‌گێڕن‌و گۆریالكانیش به‌خه‌به‌ر‬ ‫ده‌مێننه‌وه‌و ناخه‌ون‪ ،‬ته‌نیا مردنی‬ ‫كه‌س‌ه نزیكه‌كان خه‌مبارمان‬ ‫ن��اك��ات‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ندێكجار‬ ‫ت��راژی��دی��ای�ه‌ك ده‌ب��ێ��ت به‌هۆی‬ ‫خه‌مباری وه‌كو كاره‌ساته‌كه‌ی‬ ‫(‪)١١‬ی سێپته‌مبه‌ر‪ ،‬یان مردنی‬ ‫هه‌ندێك كه‌سایه‌تی بۆ نموون‌ه‬

‫بایۆلۆژی‬

‫‪32‬‬

‫مردنی شازاد‌ه دایانا زۆر كه‌سی‬ ‫خه‌مباركرد‪ ،‬به‌اڵم له‌وانه‌ی‌ه ئه‌مان‌ه‬ ‫به‌گشتی خه‌مباری نه‌بن ته‌نیا‬ ‫كاردانه‌وه‌یه‌ك بێت بۆ مه‌رگ‪،‬‬ ‫زۆر كه‌س حه‌زیان له‌دیارده‌یه‌ك‌ه‬ ‫ب���ه‌ن���اوی گ �ه‌ش��ت��ی��اری تاریك‬ ‫(‪ )Dark tourism‬ئه‌م‌ه بریتیی‌ه‬ ‫له‌سه‌ردانكردنی ئه‌و شوێنانه‌ی‬ ‫ك‌ه خه‌ڵك تێیاندا ئازار دراون‪،‬‬ ‫یان كوژراون وه‌كو گۆڕه‌پانه‌كانی‬ ‫ك��وش��ت��ار ل �ه‌ك �ه‌م��ب��ودی��ا‪ ،‬یان‬ ‫ك �ه‌الوه‌ك��ان��ی نیوئۆرله‌ن‪ ،‬یان‬ ‫كه‌مپه‌كانی ئاسشویتز– بیركیناو‪.‬‬ ‫پاڵنه‌ری پشتی گه‌شتیاری تاریك‬ ‫هێشتا ب���ه‌ڕوون���ی دیارنییه‌‪،‬‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك ج���ار ب��ۆ رێزگرتن‌ه‬ ‫له‌یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ی خۆشیان‬ ‫وی��س��ت��ووه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم له‌وانه‌ش‌ه‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی به‌پرۆگرامێكی‬ ‫ته‌له‌فزیۆنییه‌و‌ه هه‌بێت‪ ،‬یان‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ی���‌ه م����ه‌رگ له‌ژیانی‬ ‫رۆژانه‌یاندا بوونی نییه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫ل���ه‌واڵت���‌ه پێشكه‌وتووكاندا‪،‬‬ ‫خه‌ڵك هه‌ستده‌كه‌ن پێویستیان‬ ‫ب����ه‌دووب����ار‌ه بونیادنانه‌وه‌ی‬ ‫هاوسه‌نگی ده‌روونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دوای مه‌رگ چی رووده‌دات؟‬ ‫چ������ی دوای م������ردن‬ ‫رووده‌دات؟ بۆ جه‌ست‌ه روون‌ه‬ ‫چ �ه‌ن��د س���ات دوای ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫به‌جێیده‌هێڵین ئه‌گه‌ر له‌سه‌هۆڵدا‬ ‫ن �ه‌ی��ب �ه‌س��ت��ب��ێ��ت‪ ،‬ی����ان مۆمیا‬ ‫نه‌كرابێت مه‌رگ ده‌بێت به‌هۆی‬ ‫شیبوونه‌وه‌ی الشه‌‪ ،‬هه‌ندێكجار‬ ‫چ �ه‌ن��د خ��ول �ه‌ك دوای مردن‬ ‫خاڵێكی ئه‌رخه‌وانی له‌خوارترین‬ ‫شوێنی جه‌ست‌ه ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫پێست‌و ماسولكه‌كان شلده‌بن‪،‬‬ ‫له‌ش س��ارد ده‌بێته‌و‌ه له‌دوای‬ ‫(‪ )٢‬ب��ۆ (‪ )٦‬ك��ات��ژم��ێ��ر ده‌ق‬ ‫ب��ه‌س��ت��ن��ی الش�����‌ه (‪Rigor‬‬ ‫‪ )mortis‬رووده‌دات‪ ،‬ره‌قبوونی‬ ‫له‌ماسولكه‌ی‬ ‫ماسولكه‌كان‬ ‫چ���اوه‌و‌ه ده‌ستپێده‌كات ئه‌م‌ه‬ ‫باڵوده‌بێته‌و‌ه به‌هه‌موو له‌شدا‬ ‫پێش ئه‌وه‌ی جارێكیتر شلببێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌قبه‌ستنی الش��‌ه ده‌توانێت‬ ‫له‌نێوان (‪ )١‬بۆ (‪ )٤‬رۆژدابێت‬ ‫ك‌ه به‌ند‌ه له‌سه‌ر چه‌ندین فاكته‌ر‬ ‫جگ‌ه له‌پله‌ی گه‌رمی ده‌وروبه‌ر‪،‬‬ ‫دوو یان سێ رۆژ دوای مردن‬ ‫جه‌ست‌ه ده‌ستده‌كات به‌گه‌نین‪.‬‬

‫ئ�ه‌و به‌كتریانه‌ی ك‌ه به‌شێوه‌ی‬ ‫ئاسایی ل‌ه نێو له‌شدان (‪Normal‬‬ ‫‪ )flora‬به‌تایبه‌تی ناو ریخۆڵ‌ه‬ ‫چ��االك ده‌ب��ن‪ ،‬یه‌كه‌م نیشانه‌ی‬ ‫گه‌نین بریتیی‌ه له‌سه‌وز هه‌ڵگه‌ڕانی‬ ‫پێست ك �‌ه پ��اش��ان به‌هه‌موو‬ ‫له‌شدا باڵوده‌بێته‌و‌ه پێش ئه‌وی‬ ‫بگۆڕێت به‌ئه‌رخه‌وانی‪ ،‬له‌كۆتایدا‬ ‫ده‌بێت به‌ڕه‌ش‪.‬‬ ‫تێكچوون‌و شیبوونه‌و‌ه‬ ‫ب�ه‌ك��ت��ری��ای ن���او ریخۆڵ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك گاز دروستده‌كات ك‌ه‬ ‫ل‌هش‌و چاوه‌كان ده‌ماسێنێت‪ ،‬یه‌ك‬ ‫هه‌فت‌ه دوایی مردن بڵق‌ه سوور‬ ‫ره‌نگه‌كان ره‌نگه‌كان له‌سه‌ر‬ ‫پێست ده‌رده‌كه‌ون‌و بچووكترین‬ ‫په‌ستان ده‌بێت به‌هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫بته‌قن‪ )٣( .‬ب��ۆ (‪ )٤‬هه‌فت‌ه‬ ‫دوای قژو نینۆكه‌كان‌و ددانه‌كان‬ ‫ش��ل��ده‌ب �ن‌و ك��ۆ ئه‌ندامه‌كانی‬ ‫ناوه‌و‌ه پێش ئه‌وه‌ی ببن به‌شل‌ه‬ ‫لێك باڵوده‌بنه‌وه‌‪ ،‬له‌كۆتایدا هیچ‬ ‫نامێنێته‌و‌ه جگ‌ه له‌ئێسكه‌په‌یكه‌ر‪،‬‬ ‫ئایا ئه‌و‌ه راست‌ه قژو نینۆك دوای‬ ‫مردن گه‌ش‌ه ده‌كه‌ن؟ وه‌اڵمه‌كه‌ی‬ ‫ن�ه‌خ��ێ��ره‌‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی رووده‌دات‬ ‫چرچبوونه‌وه‌و وشكبوونه‌وه‌ی‬ ‫پێست‌ه نه‌ك درێژبوونه‌ی نینۆك‌و‬ ‫ق��ژ‪ .‬شیبوونه‌وه‌ی ل�ه‌ش زۆر‬ ‫سوودمه‌ند‌ه له‌گفتوگۆی نێوان‬ ‫شارازایاندا‪ ،‬كاتێك قۆناغه‌كانی‬ ‫شیبوونه‌وه‌ی له‌ش بینرا مانای‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ه مه‌رگ روویداوه‌‪.‬‬ ‫چیبكرێت ل‌ه له‌ش؟‬ ‫پ��رس��ی��ارێ��ك ل��ێ��ره‌دا دێت‌ه‬ ‫پ��ێ��ش‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش ئ���ه‌وه‌ی���‌ه چی‬ ‫ب��ك��رێ��ت ل �ه‌الش �ه‌ك �ه‌ی دوای‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی كه‌سێك ده‌مرێت؟‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان زۆرن‪ :‬ده‌كرێت‬ ‫ل�ه‌ش له‌ژێر زه‌وی��دا بنێژرێت‪،‬‬ ‫ی��ان بسوتێنرێت‪ ،‬له‌ئێستادا‬ ‫رێ��گ��ه‌ی گ��ون��ج��اوت��ر له‌گه‌ڵ‬ ‫ژینگه‌دا بوونی هه‌ی‌ه وه‌كو‬ ‫وشككردنه‌وه‌و هاڕین‌و كردنی‬ ‫به‌تۆزێكی ده‌وڵه‌مه‌ند بۆ په‌ینی‬ ‫كێڵگه‌یی‪ ،‬ی��ان له‌قوماشێك‬ ‫له‌قه‌برستانێكدا‬ ‫بپێچرێت‬ ‫ل �ه‌ن��او خ��ۆڵ��دا به‌جێبهێڵرێت‬ ‫ت��اوه‌ك��و زه‌وی به‌هێزبكات‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه هه‌ندێك حه‌زیان لێبێت‬ ‫الشه‌كه‌یان له‌شوێنێكی گشتیدا‬ ‫دابنرێت‪ ،‬یان كارێكی هونه‌ری‬

‫له‌سه‌ر بكرێت‪ ،‬یان ئه‌گه‌ر ئه‌و‬ ‫كه‌س‌ه كه‌سێكی زانستخوازبێت‬ ‫الش��ه‌ك��ه‌ی پێشكه‌ش بكات‬ ‫به‌زانست‌و كۆڵیژ‌ه پزیشكییه‌كان‪،‬‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ی���‌ه ی �ه‌ك��ێ��ك بیه‌وێت‬ ‫الش�ه‌ك�ه‌ی سه‌هۆڵبه‌ندبكرێت‬ ‫تاوه‌كو ئه‌ندامه‌كانی به‌سه‌المه‌تی‬ ‫بمێنێته‌وه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ركاتێك‬ ‫زانست پێشكه‌وتنی پێویستی‬ ‫زیندوبكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‬ ‫هه‌ڵبه‌ت توێژینه‌و‌ه پێمانده‌ڵێت‬ ‫ئه‌نجامدانی ئه‌م‌ه وه‌ك موعجیز‌ه‬ ‫وایه‌‪.‬‬ ‫ئایا ژیانی دوای مه‌رگ بوونی‬ ‫هه‌یه‌؟‬ ‫ل����ه‌وان����ه‌ی����‌ه پ���رس���ی���اری‬ ‫س�ه‌رن��ج��راك��ێ��ش ب��ۆ زۆرب���ه‌ی‬ ‫خه‌ڵك ئه‌و‌ه بێت ك‌ه ئایا ژیان‬

‫دوای مه‌رگ بوونی هه‌یه‌‪ ،‬یان‬ ‫ن��ا؟ هه‌ندێك تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫زان���س���ت���ی ده‌رب���������اره‌ی ئه‌م‬ ‫پ��رس �‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��دراوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌نجامه‌كانیان جێگه‌ی بایه‌خ‬ ‫ن �ه‌ب��ووه‌‪ ،‬هه‌ندێك ئه‌زموونی‬ ‫ن���زی���ك ل���ه‌م���ردن ه���ه‌ی���‌ه ك‌ه‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه وه‌ك به‌ڵگ‌ه بهینرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ت��وێ��ژه‌ران ده‌ڵ��ێ��ن ئه‌م‌ه‬ ‫وه‌همه‌و په‌یوه‌ندی به‌خه‌وتنی‬ ‫ری���م���ه‌و‌ه (‪)REM sleep‬‬ ‫له‌مێشكدا ه�ه‌ی�ه‌‪ ،‬له‌كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫پێشكه‌وتووكاندا خه‌ڵك ئه‌و‬ ‫چانسه‌یان هه‌ی‌ه تاوه‌كو پیری‬ ‫بژین ده‌كرێت كارێكبكرێت ك‌ه‬ ‫خه‌ڵك كه‌متر له‌باره‌ی مردنه‌و‌ه‬ ‫ب��ی��رب��ك �ه‌ن �ه‌و‌ه ت���اوه‌ك���و ترس‬ ‫له‌مه‌رگ كه‌مببێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجامی‬

‫ئه‌م‌ه ده‌بێت به‌وه‌ی بیركردنه‌و‌ه‬ ‫له‌مه‌رگ زۆر دووربكه‌وێته‌وه‌‪،‬‬ ‫خزمه‌تگوزاریی‌ه‬ ‫چ��ون��ك �‌ه‬ ‫ته‌ندروستییه‌كان‌و به‌گوزه‌رانی‬ ‫خه‌ڵك له‌ئاستێكی به‌رزدایه‌‪،‬‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا له‌ئێستادا هه‌نگاوی‬ ‫گ���ه‌وره‌ی ب���ه‌ره‌و چاره‌سه‌ری‬ ‫میكانیزمی به‌كارهێنانی قه‌د‌ه‬ ‫(‪)stem-cell‬‬ ‫خ���ان���ه‌ك���ان‬ ‫و مێشكی ده‌س���ك���رد ن���اوه‌و‬ ‫ئ��ام��ۆژگ��اری ب��ۆ دریژه‌پێدان‬ ‫ب �ه‌ت��وێ��ژی��ن �ه‌و‌ه ل���ه‌م ب���واره‌ن���ه‌دا‬ ‫ل���ه‌ئ���ارادای���‌ه ب��ۆ چ���اره‌س���ه‌رو‬ ‫چ��اك��ك��ردن��ه‌وه‌ی مێشك ك‌ه‬ ‫له‌ئێستادا به‌مانای مه‌رگ دێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها دكتۆره‌كان له‌ئێستادا‬ ‫باشتر ده‌توانن بیر له‌وكه‌سان‌ه‬ ‫بكه‌نه‌و‌ه ك‌ه له‌ڕابردوودا مردوون‬ ‫به‌مه‌به‌ستی زیندووكردنه‌وه‌یان‪.‬‬ ‫داهاتوو چۆن ده‌بێت؟‬ ‫زی��ادب��وون��ی ب���ه‌رده‌وام���ی‬ ‫ئۆمێد ب �ه‌ژی��ان ل�ه‌م��رۆڤ��دا ئه‌و‬ ‫ب��ڕوای �ه‌ی دروس��ت��ك��ردوو‌ه ك‌ه‬ ‫سنوور بۆ ژیانی مرۆڤ بوونی‬ ‫نییه‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا توێژینه‌وه‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی به‌رچاو بۆ نموون‌ه‬ ‫له‌قه‌ده‌خانه‌كان (‪)stem cells‬‬ ‫و ره‌گ�‌ه سه‌ربه‌سته‌كان (‪free‬‬ ‫‪ ،)radicals‬ی���ان ته‌نانه‌ت‬ ‫بارۆدۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی ژماره‌ی مردنه‌كان‬ ‫كه‌مببێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاموژگاری‬ ‫زۆر بۆ گه‌یشتن به‌زۆرترین ژیان‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئایا ده‌كرێت‬ ‫سه‌ددان ساڵ‪ ،‬یان زیاتر بژین؟‬ ‫ی ئ��ه‌م پرسیار‌ه‬ ‫واڵم���دان���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ئاسان نییه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند هه‌موو‬ ‫كه‌سێك حه‌زی له‌ته‌مه‌نی دریژه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌وانه‌ی‌ه له‌ته‌مه‌نی درێژدا‬ ‫زۆربه‌ی كاته‌كانمان نه‌خۆش‌و‬ ‫ب��ێ��زارب��ی��ن‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌مرین‌و هه‌ساره‌ك‌ه به‌جێنه‌هێڵین‬ ‫زه‌وی به‌شێوه‌یه‌كی بێزاركه‌ر‬ ‫قه‌ره‌باڵغ ده‌بێت‪ ،‬هه‌ندێك كه‌س‬ ‫ده‌ڵێن ده‌كرێت دابه‌زاندن له‌سه‌ر‬ ‫كۆمپیۆته‌ره‌كان (‪)uploading‬‬ ‫جێگه‌ی مه‌رگ بگرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‌ه‬ ‫كێشه‌ی ق �ه‌ره‌ب��اڵ��غ��ی زه‌وه‌ی‬ ‫الده‌ب������ات‪ ،‬ب����ه‌اڵم پێویست‌ه‬ ‫كۆمپیۆته‌ره‌كه‌دا‬ ‫له‌میمۆری‬ ‫كه‌سێك رانی (‪ )run‬بكات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪New Scientist :‬‬

‫بایۆلۆژی‬

‫چۆن ماسی‬ ‫ده‌بێت به‌مرۆڤ؟‬

‫شێوازی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫ماسی‌و بوونی‬ ‫ه‬ ‫به‌مرۆڤ له‌وانه‌ی ‌‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌ربێت‪،‬‬ ‫ه‬ ‫به‌اڵم له‌نێۆ ب ‌‬ ‫به‌ردبووه‌كان‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت جه‌سته‌ی‬ ‫خۆشماندا‬ ‫ه‬ ‫هه‌ندێك به‌ڵگ ‌‬ ‫ه‬ ‫بوونی هه‌ی ‌‬ ‫ه پشتگیری‬ ‫ك‌‬ ‫له‌په‌یوه‌ندی نێوان‬ ‫مرۆڤ‌و ماسی‬ ‫ده‌كات‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫ی‌هك‌هم‪:‬‬ ‫ژیان ل‌هنێ د‌هموچاو‪،‬‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫چا‬ ‫و‬ ‫له‌ی‌هك‬ ‫و مند‬ ‫سۆن‌هرگرتن اڵداندا شێو‌هی خ ‌هم مانگ‌هك‬ ‫ان‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ریشی‬ ‫ل‌هكات‬ ‫ۆی و‌ه‬ ‫دروستبوون‌ه پێش ی سكپڕیدا ب‌هباشی رد‌هگرێت‪ ،‬بۆ بك هه‌ی‌ه ك‌ه ته‬ ‫‌ن‬ ‫یا‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫تی‬ ‫و‬ ‫ان‬ ‫ئ‌ه‬ ‫رێت ك‌ه ئێ‬ ‫ریی‌ه د‌هكرێ‬ ‫ته‌نیا كاتێك واتا د‌هدات‪ ،‬شێوازی ئ‌ه م شێوازی‬ ‫بۆ نموون م‌ه ن‌هو‌هی ماسی بیی ت شیكار‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ن‪.‬‬ ‫بین‪ ،‬كۆرپه‌ل‌هی بێت ك‌ه ئێم‌ه له‌ن‌هو‌ه وستبوون‌ه‬ ‫ه‌‪ ،‬ئ‌هگ‌ه‬ ‫نزگ‌هر‌ه‬ ‫ر‬ ‫گی‬ ‫ما‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫ان‬ ‫بی‬ ‫یی‬ ‫نی‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ت رژ‬ ‫ی قر‬ ‫ی ماس‬ ‫پ‌هرد‌ه‬ ‫مرۆڤ‬ ‫راده‌ی‌هكی زۆر ل‌هكۆ ل‌هقۆناغ‌ه س‌هر‌هتایی‌ه یی‌هكان له‌پشتی ێن‌ه سێكسیی‌هكانی ل ش توێكاربكه‌یت ئه‌ندام‌ه گ‌هوره‌ی‌هی ی ناوپه‌ن‬ ‫چ‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫ات‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ئ‌هو‬ ‫س‌هر‌هو‌هی‬ ‫سنگ‪ ،‬ك‌ه‬ ‫گو دروست‬ ‫وشكاو‌هكیی‌هن د رپه‌ل‌هی شیرد‌هر‌هكا ‌نو اندا تا و‌هك��و جگ‌هریدایه‌‪،‬‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫بێ‬ ‫ق‬ ‫سن‬ ‫ژ‬ ‫وت‬ ‫ێن‬ ‫‌‬ ‫ت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ان‬ ‫ری‬ ‫باڵند‌ه‬ ‫قرش‌ه‬ ‫سیكسیی‬ ‫‌هچێت‪،‬‬ ‫پ‌ه‬ ‫ل‌هماسیی ش‌هی ئ‌هم‌هش ل‌هئا ی ل‌هناكاو‬ ‫ره‌یانسه‌ندوو‌ه‪ .‬چا ه‌هموو ئ‌همان‌ه ل‌هما كا ‌نو جگ‌هردان‪ ،‬كان س �‌هره‌ت��ا ل��‌هس ‌هكانی ئێم‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ش‬ ‫ان‬ ‫دا‬ ‫ودای‌ه‪.‬‬ ‫و‌هكان‬ ‫په‌یدا‬ ‫ب‌هاڵم‬ ‫��‌هر‌هو‌ه‬ ‫د‌هم��ار‌ه‬ ‫كۆنت‬ ‫سیی‌هو‌ه‬ ‫لێ ده‌ب� ‌نو ب‌هر‌ه ب�‌هر‌ه مان ل‌هالك‬ ‫خ�وار‌هو‌ه دێن‪ ،‬ب‌هپێچ‌هوان‌هی قرش و له‌نزیكی ل ڕۆڵی ه‌هناس‌ه د‌هك� راگه‌یاندن‬ ‫ان‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫كا‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ك‌ه‬ ‫‌هكا‬ ‫ئ‬ ‫‌هن‬ ‫‌هو‌ه‬ ‫‌همێش‬ ‫د‌هچن‬ ‫وی س���‬ ‫له‌نزیكی منداڵد ‌هم رژێنان‌ه ل‌هژناندا ن ب‌هر‌هو‬ ‫ك‌هو‌ه ب‌هر‌ه‬ ‫ب‌هس‌هف‌هرێك‬ ‫كوون‌ه ‌هر‌هو‌هو ش‌هویلگ‌ه ل ‌ه ناو‌هڕاست‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ان‬ ‫ل‬ ‫د‌هچێت ل‌همر و د‌هزگای ه‌هناس‌هد ی كورت‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‪،‬‬ ‫دا‬ ‫لو ‌‬ ‫ت‬ ‫ب‌ه‬ ‫‌همل‌هو‬ ‫جێگیرده‌ب ‌نو له‌پیا هێلك‌هدا ‌نو‬ ‫انی‬ ‫ۆڤدا‬ ‫كۆئه‌ندامی‬ ‫س �‌هر‌هو‌ه و ب‌هشی ناو‌هڕاست ‌ه د‌هرد‌هك�‬ ‫��‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫نێ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫وا‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ێن‬ ‫ه‌هناس‌هدان مێ ئ‌هم بارۆدۆخ‌ه تۆزێ ژێر قوڕگ‬ ‫نی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫د‌هبێ‬ ‫لێو‌ه‬ ‫ب �‌هر‌هو‬ ‫دا ده‌بن‬ ‫قورست‬ ‫شك‬ ‫كئ‬ ‫به‌ڵ‬ ‫ماسولكان‌ه ب‌ه خ �وار‌هو‌ه دێ�ن‪ ،‬ه‌هم كان له‌ته‌پڵی دیوا ر ب‌هر‌هو خوار‌هو‌ه بب ت رێگه‌ی‌هك‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫نه‌ته‌نیا د‌هبێت پ‌هیا اڵۆزتر‌ه بۆ‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫رێ‬ ‫بێ‬ ‫ژت‬ ‫ت‬ ‫رو‬ ‫وو‬ ‫م‬ ‫ڕێك‬ ‫ڕن‪.‬‬ ‫ر‌هكان‬ ‫ئ‌هم هاوئاهه بۆ سن ‌‬ ‫ی‌هكتریدا د‌هگون وپێكی ی‌هكد‌هگرن ئ‌هم شان‌هو‬ ‫ی سكی كۆرپه‌ل‌ه ت ل‌هم گۆڕان‬ ‫گو ناوپه‌نچ بۆ قورگ‪،‬‬ ‫كا‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫یی‬ ‫و‬ ‫ان‬ ‫‌ن‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫گ‬ ‫دا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫شب‬ ‫كی‬ ‫یی‬ ‫جێ‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫‌ن‬ ‫‌ه‬ ‫ی‌هك نیشان ل‌هد ن‪ ،‬ه‌هموو ئ‌هم گۆڕان ‌هو ل‌هگ‌هڵ زیاتر ون ب‌هقۆڕی ل�‌هس� ك د‌هبێ ‌‬ ‫تو ئ‌هگ‌هری ل‌هوانه‌ی‌ه گیران ئاڵۆز‌ه ب‌هو واتای‌ه ش بنێرێت‪،‬‬ ‫‌ه‪.‬‬ ‫كا‬ ‫ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫وای‬ ‫‌هر‌هو‬ ‫پشت لێوی س‌ه خۆیدا ب‌هجێدێڵێت رییان‌ه ته‌نیا‬ ‫ماسۆلك‌ه دروس د‌همار‌هكان‬ ‫‌هی ران ل‌هنێرین‌هدا د‌هبێت‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫تب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫كا‬ ‫ئ‌هم ورد‌ه ئه‌ن ‌هوه‌ی‌ه ب‌هدرێژی ئ‌هم پ ویش چاڵی ل‌هو ڕی و‌هكو‬ ‫د‌هستپێد‌هكات‪ ،‬وستبوونی‬ ‫ت‪ ،‬ئ‌هم‌ه‬ ‫ش‬ ‫ن‬ ‫تێ‬ ‫ز‬ ‫ك‬ ‫گ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ان‬ ‫ۆ‬ ‫دام‬ ‫ر‬ ‫ه‌ی‬ ‫م‌ه‬ ‫كاتێ‬ ‫ی�‌هك�د‌هگ�رن�‌ه ان‌هی ك‌ه له‌ب‌هش‌ه ج سه‌یه‌‪ ،‬ه‌هموو راك ‌ه ژانی ه‌هبێت‪ ،‬ئ‌ه ز‌هوه‌بوو د‌ه‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫تو وشكاو‌هكیی‌هكان كینه‌ی‌هكی ساد‌ه ك‌ه ل‌ه ك نزگ‌هر‌ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫وێ‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ۆرب‌ه‬ ‫وان‬ ‫م ب‌ه‬ ‫شاندا‬ ‫وه‌‪ ،‬ب�‬ ‫د‌هگونجێن تاو‌ ��‌هوردی زۆر‌هو‌ه ل جۆر‌هكاندا ن‌هشت‌ه نامێنێت‪ .‬قۆڕی رزبوون‌هوه‌ی‌ه ل‌هكاتی درێژ‌ه به‌پرۆس‌ه خ�ۆم�ان�‌هو‌ه پێ ه‌ی‌ه ل‌هباوان‌ه‬ ‫هك‬ ‫‌هگ‬ ‫ك‌ه‬ ‫مان‬ ‫س�‌هر‌هو‬ ‫رگ‌هری‬ ‫ئ‌هم سێ و د‌هموچاو دروستب ‌هڵ ی‌هكدا‬ ‫د‌هدات له‌بۆق‌هكاندا‪ ،‬گه‌یشتبێت‬ ‫بۆ بكرێت‪ ،‬قۆڕب ‌هی ران د‌هبێت كۆنتڕۆڵك‬ ‫ر‬ ‫ما‬ ‫دن‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫بێ‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫كا‬ ‫ت‬ ‫ئ‬ ‫ب‌ه‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫‪.‬‬ ‫ش‬ ‫‌ه د‌هبێت‬ ‫ن رۆڤ ی‌هك س‌هرچاو وون به‌ڵگه‌ی‌هك‌ه ك‌ه ئ‌هویش بریتیی‌ه ل كردنێكی ب‌هسوودی م د‌هماری‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫گ‌هشه‌ب‬ ‫كا‬ ‫تێ‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫‌هڕ‬ ‫تری‬ ‫در ك‌هن تاو‌هك‬ ‫و‬ ‫گ‌هر‌ه‬ ‫دیاری‬ ‫ی بای‬ ‫ی‬ ‫‪:‬‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ۆل‬ ‫را‬ ‫ك‬ ‫ۆ‬ ‫و‬ ‫ژ‬ ‫گ‬ ‫چا‬ ‫ر‬ ‫دا‬ ‫یا‬ ‫رل‬ ‫سیی‌هكان كراو‌ه ‌هخساندنی ه‌هل تاو شی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫تن‬ ‫ن‬ ‫ز‬ ‫هه‌ی‌ه‪.‬‬ ‫وست ئه‌ن‬ ‫‌هك‌ه ب‌هشێو‬ ‫بێ‬ ‫ئازبورنی‬ ‫‌هك‬ ‫ئ‌هو ناونی‬ ‫دواك‌هوت جامبدرێت‪ ،‬ته‌نان‌ه ‌هی راس ‌‬ ‫تو (‪ ٩٢٢‬شانه‌ی‌ه ك‌ه ماو‌هی ( ئ‌همریكایی هه‌ڵگری دابخرێت‪ ،‬ب‌هاڵ ت‪ ،‬ب‌هاڵم ل‌هكاتی ئاو و د‌هرچ‌هی‬ ‫‪٨‬‬ ‫م‬ ‫ن‪ ،‬یا‬ ‫ت ی‌ه‬ ‫‪١‬‬ ‫خ‬ ‫ل‌هوانه‌ی‌ه ك ن خێرابوون د‌هبێت ب ك كاتژمێر له‌نزگ ) ت��او‌هك�و (‪ )٦ ٩٩٠‬ساڵ وات‌ه ل‌هساڵی نزگ‌هر‌ه د‌هك��‌ه بۆ مرۆ ‌‬ ‫ڤو شیرد‌هر واردن‌هو‌هدا‬ ‫‪)١‬‬ ‫ن‪،‬‬ ‫‌هك‬ ‫‌هر‌ه‬ ‫‌ههۆ‬ ‫ۆرپ‬ ‫نائاسایی ‌ه لێوێكی ش‌هقبوو د ی ئ‌هو‌هی وا د دا ب‌هناوی خۆی‌هو‌ه تۆمارێكی جیهانی نیشان‌هی ئ‌هوه‌ی ئ‌هم‌ه هیچ سوودێك انی تر ك‌ه‬ ‫‌‬ ‫ێت‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ه‌ه‬ ‫ت‬ ‫تایبه‌تمه‌ن بێت‪ .‬توێكاری مرۆ وچاوێكی ئێم‌ه ل پێشچاو هۆكاری ئ ۆماركردووه‌‪ ،‬ب‌هاڵم هاوب‌هشمان هه‌ی ك‌ه ئێم‌هو وشكاو‌هك نیی‌ه ته‌نیا‬ ‫‌ه‬ ‫ه‬ ‫یی‌ه‬ ‫‌ه‪.‬‬ ‫دی‬ ‫‌ن‌هو‌هی ئ‌هوانین‪.‬هۆ م‌هش ماس‬ ‫ڤ هه‌ندێك‬ ‫كان باوانی‬ ‫سه‌یری‬ ‫یی‌هكانن ك‌ه‬ ‫گاری‬

‫فیزیا‬

‫‪34‬‬

‫فیزیا‬

‫تاقیكردنه‌وه‌ی یه‌نگ‬ ‫بۆ پشیله‌كه‌ی شرۆدینگێر‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫هه‌ندێك تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ت��از‌ه ك��اری��گ�ه‌ری میكانیكی‬ ‫ك��وان��ت �ه‌م��ی ه��ێ��ن��اوه‌ت �‌ه نێو‬ ‫مولكیول‌ه زۆر گه‌وره‌كان‌و ئه‌م‬ ‫مولكیوالنه‌ش ده‌توانن سیفه‌تی‬ ‫جووت‌ه سروشتی (شه‌پۆل‪-‬‬ ‫ته‌نۆلكه‌یی) تیۆری كوانته‌می‪،‬‬ ‫یان تاقیكردنه‌وه‌ی پشیله‌كه‌ی‬ ‫ش��رۆدی��ن��گ��ێ��ر پێشانبده‌ن‪.‬‬ ‫توێژه‌ران له‌نه‌مسا توانیویان‌ه‬

‫رێ��گ�ه‌ی�ه‌ك دابهێنێن به‌ناوی‬ ‫قه‌ڵه‌وترین پشیله‌ی شرۆدینگێر‪،‬‬ ‫سه‌ریه‌ككه‌وتنی‬ ‫ئ������ه‌وان‬ ‫(‪ )Superposition‬كوانته‌می‬ ‫ك‌ه ل �ه‌ودا ته‌نۆلك‌ه ده‌توانێت‬ ‫ه��اوك��ات ل���ه‌دوو‪ ،‬ی��ان زیاتر‬ ‫دۆخ����دا ب��ێ��ت ب��ۆ هه‌ندێك‬ ‫مولكیول به‌كارهێناو‌ه ك‌ه ل‌ه‬ ‫(‪ )٤٣٠‬ئه‌تۆم دروستكراوه‌‪،‬‬ ‫وات���‌ه چه‌ندینجار گه‌وره‌تر‬

‫له‌تاقیكردنه‌وه‌كانی پێشووتر‪.‬‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی زیهنی‬ ‫ن��اس��راو ل�ه‌س��اڵ��ی (‪)١٩٣٦‬‬ ‫له‌الیه‌ن ئێروین شرۆدینگێره‌و‌ه‬ ‫پێشكه‌شكرابوو ب��ۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫پ��ارادۆك��س �ه‌ك��ان��ی رواڵه‌تی‬ ‫تیوری كوانته‌م شیبكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب �ه‌پ��ێ��ی ب���ارۆدۆخ���ی ئه‌تۆم‬ ‫(یاساكانی كوانته‌م بارۆدۆخی‬ ‫ئه‌تۆم دیاریده‌كه‌ن) پشیله‌یه‌ك‬

‫ده‌ی���ت���وان���ی‪ ،‬ه���اوك���ات هه‌م‬ ‫ژه‌ه���راوی كرابێت‌و هه‌میش‬ ‫نه‌كرابێت‪ ،‬به‌سه‌رنجدان به‌وه‌ی‬ ‫ت��ی��وری كوانته‌می یاساكان‬ ‫وه‌ه��ا ده‌سه‌پێنێت تاوه‌كو‬ ‫سه‌ریه‌ككه‌وتن دروستببێت‪،‬‬ ‫وه‌ه������ا ده‌ه����ات����‌ه ب���ه‌رچ���او‬ ‫پشیله‌كه‌ی شرۆدینگێر ده‌كرێت‬ ‫له‌تێكه‌ڵه‌یه‌كی دوو دۆخی‬ ‫"زیندو"و "مردو"دا بێت‪.‬‬

‫ئ���ه‌م پ���ارادۆك���س���ه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پ��رس��ی��ار‌ه ده‌ه��ێ��ن��ێ��ت �‌ه پێش‬ ‫ك �‌ه چ���ۆن‌و ل �‌ه چ كاتێكدا‬ ‫یاساكانی جیهانی كوانته‌می‬ ‫(له‌ودا شتگه‌لێگ وه‌ك ئه‌تۆم‬ ‫ده‌گونجێت‪ ،‬هاوكات له‌دوو‬ ‫دۆخ���دا ب��ێ��ت) به‌میكانیكی‬ ‫كالسیكی ك‌ه فه‌رمانڕه‌وایی‬ ‫له‌سه‌ر جیهانی ماكرۆسكۆپی‪،‬‬ ‫وات�����‌ه ش��ت��‌ه گ���ه‌وره‌ك���ان���ی‬ ‫رۆژانه‌مان ده‌كات جێگوڕكێیان‬ ‫پێبكرێت‪ ،‬له‌م جیهانه‌دا هه‌موو‬ ‫ش��ت��ێ��ك ل���ه‌ی���ه‌ك دۆخ���دای���‌ه‬ ‫ناكرێت له‌یه‌ككاتدا له‌دوو‬ ‫دۆخ��ی ج��ی��اوازدا بێت‪ ،‬به‌م‬ ‫بارودۆخ‌ه ده‌وترێت تێپه‌ڕبوون‬ ‫له‌كوانته‌مه‌و‌ه به‌ره‌و كالسیك‪.‬‬ ‫به‌گشتی گومان ده‌كرێت‬ ‫كوانتایزی له‌پرۆسه‌یه‌كدا ك‌ه‬ ‫پێیده‌وترێت بچڕان ون ده‌بێت‪،‬‬ ‫پڕۆسه‌یه‌ك ك‌ه تێیدا شێوانی‬ ‫ن��اوه‌ن��ده‌ك��ان��ی ده‌ورووب�����ه‌ر‪،‬‬ ‫نه‌خشه‌شه‌پۆل ك‌ه شیكاری‬ ‫روودان�����ی سه‌ریه‌ككه‌وتنی‬ ‫چه‌ندین دۆخ‌ه ناچارده‌كات‬ ‫تاوه‌كو داڕمێت‌ه نێو دۆخێكی‬ ‫دی��اری��ك��راوی كالسیكییه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ته‌نه‌ك‌ه گه‌وره‌تربێت‬ ‫م����ه‌ی����ل ب��������ه‌ره‌و ب���چ���ڕان‬ ‫زیاترده‌بێت‪ ،‬چونك‌ه ئه‌گه‌ری‬ ‫ك��ارت��ێ��ك��ردن��ی ناوه‌نده‌كانی‬ ‫ده‌ره‌و‌ه زیاترده‌بێت‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل �ه‌الی �ه‌ن �‌ه هه‌ر‌ه‬ ‫به‌رچاوه‌كانی كوانته‌م بریتیی‌ه‬ ‫له‌به‌یه‌كداچوون ك‌ه له‌نێوان‬ ‫ت�ه‌ن��ۆل��ك�‌ه كوانته‌مییه‌كاندا‬ ‫دروستده‌بێت‪ ،‬ئه‌وكاته‌ی ك‌ه‬ ‫له‌نێوان دوو درز‪ ،‬یان زیاتر‬ ‫تێپه‌ڕده‌بن‪ ،‬له‌جیهانی كالسیكدا‬ ‫ت��ه‌ن��ۆل��ك��ه‌ك��ان بێگۆڕینی‬ ‫رێچكه‌ی خۆیان تێپه‌ڕده‌بن‬ ‫وه‌كو تۆپه‌كانی فۆتبۆڵ ك‌ه‬ ‫له‌ده‌رگایه‌كه‌و‌ه تێپه‌ڕده‌بن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ته‌نۆلك‌ه كوانته‌مییه‌كان ده‌توانن‬ ‫وه‌ك��و شه‌پۆل ره‌فتاربك‌هن‌و‬ ‫كاتێك له‌درزه‌كانه‌و‌ه تێپه‌ڕده‌بن‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كدا به‌یه‌كداچوون‬ ‫دروستده‌كه‌ن‪ ،‬یان كاریگه‌ری‬ ‫یه‌كتری ب �ه‌ه��ێ��زده‌ك �ه‌ن‪ ،‬یان‬ ‫كاریگه‌ری ی�ه‌ك ده‌سڕنه‌وه‌و‬ ‫له‌ئه‌نجامدا كۆمه‌ڵێك خاڵی‬ ‫تاریك‌و روون دروستده‌كه‌ن‪،‬‬

‫ئه‌م به‌یه‌كداچوون‌ه كوانته‌میی‌ه‬ ‫بۆ یه‌كه‌مجار له‌ساڵی (‪)١٩٢٧‬‬ ‫له‌ئه‌لكترۆنه‌كاندا بینرا‪ ،‬ئه‌نجامی‬ ‫ئه‌م‌ه تێپه‌ڕبوونی ته‌نۆلكه‌یه‌ك‌ه‬ ‫ل������ه‌دوو درزه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‌ه‬ ‫نموونه‌یه‌ك‌ه له‌سه‌ریه‌ككه‌وتنی‬ ‫كوانته‌می‪.‬‬ ‫ك���ات���ێ���ك ق�����ه‌ب�����اره‌ی‬ ‫ته‌نۆلكه‌كانی تاقیكردنه‌وه‌ك‌ه‬ ‫گ �ه‌ور‌ه ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌خاڵێكدا‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ره‌ف��ت��اری كوانته‌می‬ ‫(به‌یه‌كداچوون) جێگه‌ی خۆی‬ ‫ب��دا ب �ه‌ڕه‌ف��ت��اری كالسیكی‬ ‫(ب��ه‌ی��ه‌ك��دان��ه‌چ��وون)‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م ته‌نۆلكان‌ه تا چ راده‌یه‌ك‬ ‫ده‌كرێت گه‌وره‌بكرێته‌و‌ه به‌و‬ ‫م�ه‌رج�ه‌ی ه �ه‌ر تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫كوانته‌می پێشانبدات؟‬ ‫گه‌وره‌كردنه‌و‌ه‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی (‪)١٩٩٩‬‬ ‫گروپێك له‌زانكۆی ڤییه‌نا‪ ،‬ب‌ه‬ ‫س��وودوه‌رگ��رت��ن له‌كۆمه‌ڵك‬ ‫له‌مولكیولی‬ ‫ت��ی��ش��ك��ێ��ك‬ ‫(‪ )٦٠‬ئه‌تۆمی (گه‌ردیله‌یی)‬ ‫(‪ )C60‬ك�����ارب�����ۆن ك���‌ه‬ ‫له‌شێوه‌ی تۆپی ناو به‌تاڵبوون‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ی به‌یه‌كداچوونیان‬ ‫به‌ئه‌نجامگه‌یاند‪ ،‬ئێستا ماركۆس‬ ‫ئارێنت‪ ،‬یه‌كێك له‌توێژه‌رانی‬ ‫به‌شداربووی تاقیكردنه‌وه‌كه‌ی‬ ‫پێشوو له‌گه‌ڵ هاوكاره‌كانی‬ ‫ل���ه‌ن���ه‌م���س���او وی��ل�ای����ه‌ت����‌ه‬ ‫ئه‌مریكاو‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫س���وی���س���را‪ ،‬كاریگه‌رێكی‬ ‫هاوشێوه‌یان پێشانداوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌مولكیولی زه‌ب��ه‌اڵح ك‌ه بۆ‬ ‫ئ �ه‌م مه‌به‌ست‌ه دروستكراون‬ ‫ئ�ه‌وی��ش مولكیولی (‪)٤٣٠‬‬ ‫ئ �ه‌ت��ۆم��ی ك��‌ه ت���اوه‌ك���و (‪)٦‬‬ ‫ن��ان��ۆم �ه‌ت��ر پ��ان��ت��ای��ی��ان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مان‌ه ته‌نانه‌ت له‌مولكیولی‬ ‫هه‌ندێك له‌هۆڕمۆنه‌كانی وه‌كو‬ ‫(ئه‌نسۆلین) گه‌وره‌ترن‪.‬‬ ‫له‌تاقیكردنه‌وه‌كه‌ی ئه‌م‬ ‫گرۆپه‌دا‪ ،‬تیشكه‌كانی رووناكی‬ ‫له‌سێ درزه‌و‌ه تێپه‌ڕده‌بێت‪،‬‬ ‫یه‌كه‌م درز‪ ،‬له‌توێژێكی ته‌نكی‬ ‫نیتریدی سیلیكۆن دروستكراو‌ه‬ ‫ك�‌ه ل �ه‌س �ه‌ری هه‌ندێك درز‬ ‫به‌پانی (‪ )٩٠‬نانۆمه‌تر چنراو‌ه‬ ‫ت��اوه‌ك��و مولكیوله‌كان ببات‌ه‬ ‫دۆخی بچڕان‪ ،‬ك‌ه له‌ودا هه‌موو‬

‫ش�ه‌پ��ۆل�‌ه م��ادی��ی�ه‌ك��ان له‌گه‌ڵ‬ ‫ی �ه‌ك��دا گ��ون��ج��اون‪ ،‬دووه���ه‌م‬ ‫توێژ رایه‌ڵه‌ێكی خه‌یاڵی ب‌ه‬ ‫به‌كارهێنانی تیشكی له‌یزه‌ره‌‪،‬‬ ‫ك �‌ه ل���ه‌ودا چ�ه‌ن��دی��ن ئاوێن‌ه‬ ‫رووناكی له‌یزه‌ر به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫لێیده‌درێت‪ ،‬تاوه‌كو شه‌پۆلێكی‬ ‫وه‌ستاو له‌ڕووناكی‌و تاریكی‬ ‫دروس��ت��ب��ك��ات‪ ،‬ئ���ه‌م درز‌ه‬ ‫ش���ێ���وازی به‌یه‌كداچوون‬ ‫دروستده‌كات‪.‬‬ ‫رای�����ه‌ڵ�����ه‌ی س���ێ���ه���ه‌م‪،‬‬ ‫ئ�ه‌وی��ش ل �ه‌ج��ۆری نیتریدی‬ ‫سیلیكۆنه‌و وه‌ك��و ماسكێك‬ ‫كارده‌كات تاوه‌كو به‌شگه‌لێك‬ ‫له‌به‌یه‌كداچوونه‌كه‌ ببات‌ه نێو‬ ‫بارستایی‬ ‫شه‌به‌نگپێوێكی‬ ‫چ����وار ج���ه‌م���س���ه‌ری ئه‌م‌ه‬ ‫ژماره‌ی ئه‌و مولكیوالنه‌ی ك‌ه‬

‫‪35‬‬

‫تێپه‌ڕده‌بن ده‌ژمێرێت‪.‬‬ ‫ت����������وێ����������ژه‌ران ئ����ه‌م‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یان له‌وتارێكی‬ ‫گ������ۆڤ������اری ن����ه‌ی����چ����ه‌ردا‬ ‫ب�ڵاوك��ردووه‌ت �ه‌و‌ه ك‌ه كاتێك‬ ‫تیشكی ده‌رچ���وو له‌چه‌په‌و‌ه‬ ‫ب��ۆ راس���ت ده‌پ��ێ��ورێ��ت ئه‌م‬ ‫ژماره‌ی‌ه به‌ڕێكوپێكی به‌رزونزم‬ ‫ده‌ب��ێ��ت�ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‌ه پێشانده‌ری‬ ‫به‌یه‌كداچوونه‌‪ ،‬بۆی‌ه ده‌توانرێت‬ ‫ب��وت��رێ��ت سه‌ریه‌ككه‌وتن‬ ‫رووی�����������داوه‌‪ ،‬ه���ه‌رچ���ه‌ن���د‬ ‫ئ���ه‌م ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ی �‌ه زۆر‬ ‫له‌تاقیكردنه‌وه‌ی كالسیكی‬ ‫پ��ش��ی��ل �ه‌ك �ه‌ی شرۆدینگێر‬ ‫ناچێت‪ ،‬به‌اڵم كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫هاوشێوه‌ن‪ ،‬ئه‌م تاقیكردنه‌وه‌ی‌ه‬ ‫وه‌ك ئ�����ه‌و‌ه وای�����‌ه خ���ودی‬ ‫پشیله‌كان ب �ه‌ره‌و رایه‌ڵه‌كانی‬

‫به‌یه‌كداچوون بنێرێن له‌جیاتی‬ ‫ئه‌وه‌ی چاره‌نووسی پشیله‌ك‌ه‬ ‫به‌ڕووداوه‌كانی سكێڵی ئه‌تۆمی‬ ‫ببستینه‌وه‌‪.‬‬ ‫مارتین پلنیو‪ ،‬توێژه‌ری‬ ‫فیزیای كوانته‌می له‌زانكۆی‬ ‫ئ���ول���م���ی ئ���ه‌ڵ���م���ان���ی���ا‪ ،‬ئ���ه‌م‬ ‫ت���وێ���ژی���ن���ه‌وه‌ی���‌ه به‌به‌شێك‬ ‫ل��ه‌ه��ه‌ن��دێ��ك توێژینه‌وه‌ی‬ ‫گه‌وره‌تر له‌داهاتوودا ده‌زانێت‬ ‫"ره‌نگبێت به‌م تاقیكردنه‌وه‌ی‌ه‬ ‫ب�ه‌ت��ێ��گ�ه‌ی��ش��ت��ن��ێ��ك��ی ق����ووڵ‌و‬ ‫ن���وێ ل �ه‌س��روش��ت��ی تیوری‬ ‫كوانته‌می نه‌گه‌یشتبێتین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئۆمێدده‌كه‌م ك‌ه به‌چاككردنی‬ ‫ش��ێ��وه‌ك��ان��ی تاقیكردنه‌و‌ه‬ ‫بتوانین له‌كۆتایدا شتێكی نوێ‬ ‫بدۆزینه‌وه‌"‪.‬‬ ‫ب��ه‌وت��ه‌ی ئ��ارێ��ن��ێ��ت ئه‌م‬ ‫تاقیكردنه‌وان‌ه له‌كۆتایدا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ه �ه‌ل �‌ه ده‌ڕخ��س��ێ��ن��ێ��ت الیه‌ن‌ه‬ ‫بنچینه‌ییه‌كانی تیۆری كوانته‌م‬ ‫تاقیبكرێنه‌و‌ه وه‌كو ئه‌وه‌ی چۆن‬ ‫داڕمانی نه‌خش‌ه شه‌پۆل ببینین‪،‬‬ ‫"ده‌ب��ێ��ت له‌تاقیكردنه‌وه‌كانی‬ ‫داه�����ات�����ووی دوور ئ���ه‌و‬ ‫پێشبینییانه‌ی ك‌ه كێشكردن‬ ‫ل �ه‌ك��ام س��ن��ووری بارستایی‬ ‫ده‌بێت به‌هۆی داڕمانی نه‌خش‌ه‬ ‫شه‌پۆل ببینرێن"‪.‬‬ ‫ئایا ده‌كرێت بوونه‌وه‌ری‬ ‫زی��ن��دوو (ن���ه‌ك پشیله‌كان‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه به‌كتریاكان) بخرێن‌ه‬ ‫دۆخ��ی كوانته‌مییه‌وه‌؟ ئه‌م‬ ‫ك��ار‌ه بۆ ڤایرۆسه‌كان كراو‌ه‬ ‫(هه‌ڵبه‌ت بچووكترینه‌كانیان‬ ‫ته‌نیا چه‌ند نانۆ میته‌ر پانییان‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌)‪ ،‬ه �ه‌رچ �ه‌ن��د ناكرێت‬ ‫به‌ئاسانی بوترێت ڤایرۆسه‌كان‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ری زی��ن��دوون‪ ،‬یان‬ ‫ن���ا؟ ئ��ارێ��ن��ت ده‌ڵ��ێ��ت "له‌م‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن�ه‌وان�ه‌دا كاركردن‬ ‫به‌مولكیول‌ه دروستكراوه‌كان‬ ‫زۆر س��اده‌ت��ر‌ه له‌كاركردن‬ ‫ب�ه‌ڤ��ای��رۆس�ه‌ك��ان"‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌و‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌ڵێت ئه‌گه‌ربكرێت‬ ‫ب����ه‌س����ه‌ر ه����ه‌م����وو كێش‌ه‬ ‫ته‌كنیكییه‌كاندا سه‌ركه‌وین (ك‌ه‬ ‫كه‌میش نین) "من هۆكارێك‬ ‫نابینم به‌ڤایرۆسی گه‌وره‌ش‬ ‫نه‌كرێت"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‪New scientist:‬‬

‫‪36‬‬

‫ژینگه‌‬

‫ژینگه‌‬

‫ئا‪ :‬لڤینی زانستی‌‬

‫هه‌ندێک جار هه‌واڵی‬ ‫دڵ����ت����ه‌زێ����ن ده‌رب���������اره‌ی‬ ‫راوک�����ردن�����ی پڵنگه‌کان‬ ‫له‌ماڵپه‌ڕو راگه‌یاندنه‌کاندا ‬ ‫ب�ڵاوده‌ب��ێ��ت �ه‌وه‌ ک �ه‌ مرۆڤ‬ ‫ده‌خاته‌ بیری ئه‌وه‌ی ئێستا‬ ‫ده‌بێت پڵنگه‌کانی کوردستان‬ ‫له‌چ بارودۆخێکدا بن‪ ،‬وه‌‬ ‫ژماره‌یان چه‌نده‌و له‌کوێدا‬ ‫ده‌ژین؟‬

‫پڵنگه‌كانی كوردستان‬ ‫چییان لێهات؟‬

‫باپیرانمان‬ ‫چ������ی������رۆك������ی‬ ‫زۆری������ان ل���ه‌ب���اره‌ی‬ ‫پڵنگه‌وه‌ ده‌زان��ی‪ ،‬پڵنگ‬ ‫دڕه‌نده‌یه‌كی به‌هه‌یبه‌تبوو‪،‬‬ ‫ك �ه‌م��ت��ر خ���ۆی له‌قه‌ره‌ی‬ ‫م����رۆڤ ده‌دا‪ ،‬چیرۆكی‬ ‫زۆرانبازییه‌كانی كه‌ڵه‌پیاوان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ���ه‌م گیانله‌به‌ره‌‬ ‫دڕنده‌یه‌دا‪ ،‬زۆرجار ده‌بوو‬ ‫ب���ه‌چ���ی���رۆك���ی ش���ه‌وان���ی‬ ‫دیوه‌خانه‌كان‪ ،‬سه‌رمه‌شقی‬ ‫ئازایه‌تی باوباپیرانمانبوو‪،‬‬ ‫ل���ه‌وه‌وه‌ ف��ێ��رده‌ب��وون چۆن‬ ‫خ��ۆی��ان‌و منداڵه‌كانیان‌و‬ ‫واڵت���ه‌ك���ه‌ی���ان بپارێزێن‪،‬‬ ‫م���ام���ۆس���ت���ای ه������ه‌وڵ‌و‬ ‫تێكۆشانی بێوچانیان بوو‪.‬‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا ئ���ه‌م پ��ڵ��ن��گ�ه‌ چی‬ ‫ب��ه‌س��ه‌ر ه���ات���ووه‌؟ چه‌ند‬ ‫دان���ه‌ی���ان م����اوه‌؟ له‌كوێ‬ ‫ده‌ژی��������ن؟‪ ،‬ه���ه‌م���ووم���ان‬ ‫ه����اوڕای����ن‪ ،‬ك���ه‌ ژم����اری‌‬ ‫پ��ڵ��ن��گ�ه‌ك��ان��ی كوردستان‬ ‫زۆر ك����ه‌م����ب����ووه‌ت����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫پڵنگه‌كانی زاگ��رۆس ناوه‌ ‬ ‫جیهانییه‌كه‌ی (‪PERSIAN‬‬ ‫‪)LEOPARD‬ه‌‪ ،‬ژینگه‌كه‌ی‬ ‫شوێنه‌ به‌رزه‌كانی زنجیره‌‬ ‫كێوه‌كانی زاگرۆس هه‌تا ناو‬ ‫دڵی ئه‌نادۆڵه‌‪ ،‬گه‌وره‌ترین‬ ‫پ��ش��ی��ل��ه‌ی ك���وردس���ت���ان‪،‬‬ ‫درێ��ژی جه‌سته‌ی (‪)١٦٠‬‬ ‫سانتیمه‌تر‪ ،‬به‌رزی بااڵكه‌ی‬ ‫ده‌گاته‌ (‪ )٧٥‬سانتیم‪.‬‬ ‫ئه‌م پشیله‌یه‌ تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫درێ���ژو ب��اری��ك�ه‌ ده‌ست‌و‬ ‫پ �ه‌ن��ج �ه‌ی زۆر به‌هێزه‌و‬ ‫خاوه‌نی نینۆكێكی درێژه‌‪،‬‬ ‫گوێچكه‌ی كورت‌و گرده‌‪،‬‬ ‫ك��ل��ك��ی ن��زی��ك �ه‌ی نیوه‌ی‬ ‫درێ��ژی جه‌سته‌یه‌تی‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پشیله‌یه‌ ب�ه‌ڵ�ه‌ك به‌ڵه‌كه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵه‌كه‌كان له‌هه‌موو‬ ‫ش���وێ���ن���ێ���ك���ی‬ ‫جه‌سته‌ی‬

‫‪37‬‬

‫دایكه‌كانیان به‌جێده‌هێڵن‌و‬ ‫ب���������وون���������ی م��ێ��ی�ه‌ك��ان ل���ه‌دوو ساڵیدا‪،‬‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬پڵنگه‌كان هه‌رچه‌ند ه �ه‌ر له‌ناوچه‌ی‬ ‫زۆرت���ر ح �ه‌زی��ان له‌ژیانی‌ ن���زی���ك ل���ه‌دای���ك���ه‌ك���ه‌ی���ان‬ ‫ل����ه‌ج����ه‌ن����گ����ه‌ڵ‌و ن���زی���ك ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬تێكڕای ته‌مه‌نی‬ ‫چ �ه‌م‌و رووب��اره‌ك��ان �ه‌‪ ،‬زۆر پلنگ (‪ )١٨‬ساڵه‌‪ ،‬نێره‌كان‬ ‫به‌كه‌می دێنه‌ پێده‌شته‌كان‪ ،‬زی��ات��ر له‌مێیه‌كان ده‌ژی���ن‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند پڵنگه‌كان زۆرتر دوای��ن ته‌مه‌نی جووتبوون‬ ‫ل�ه‌ش�ه‌ودا ده‌گ�ه‌ڕێ��ن‪ ،‬به‌اڵم له‌باخچه‌ی ئاژه‌اڵن هه‌شت‬ ‫هه‌ندێك ج��اری��ش به‌ڕۆژ س���اڵ‌و نیو ب��ۆ مێیه‌كانه‌و‬ ‫ده‌بینرێن‪ ،‬ت��وان��ای��ی پڵنگ له‌شوێنی سروشتی خۆیان‬ ‫ك �ه‌م��ه��اوت��ای �ه‌‪ ،‬به‌خێرایی بۆ هه‌ر دوو ره‌گه‌زی نێرو‬ ‫ب���ه‌س���ه‌ر گ���اب���ه‌رده‌ك���ان���دا مێ (‪ )١٢‬ساڵییه‌‪.‬‬ ‫س �ه‌رده‌ك �ه‌وێ �ت‌و ب���ازدان‌و‬ ‫ده‌رب������اره‌ی گونجانی‬ ‫هه‌ڵهاتنێكی بێوێنه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬پ��ڵ��ن��گ ل���ه‌گ���ه‌ڵ ژینگه‌دا‬ ‫ب�ه‌ئ��اس��ان��ی م�ه‌ل�ه‌ ده‌ك���ات‪ ،‬پ��ێ��وی��س��ت �ه‌ چ���ه‌ن���د شتێك‬ ‫ب��ه‌اڵم زۆر ح��ه‌زی له‌ئاو ب��وت��رێ��ت‪ ،‬پ��ێ��س��ت��ی سكی‬ ‫نییه‌‪ ،‬خۆگونجاندنی له‌گه‌ڵ پڵنگ ش��ل�ه‌‪ ،‬ئ�ه‌م�ه‌ ده‌بێت‬ ‫ژینگه‌‬ ‫جۆربه‌جۆره‌كاندا به‌هۆی ئه‌وه‌ی كاتێك نێچیر‬ ‫ل �ه‌ئ��اس��ت��ێ��ك��ی ب���ه‌رزدای���ه‌‪ ،‬له‌قه‌ی لێده‌دات زیانی كه‌می‬ ‫زۆر نهێنی پارێزو زیركه‌‪ ،‬پێبگات‪ ،‬توكه‌ پڕو زۆره‌كه‌ی‬ ‫هه‌ستی بیستن‌و بینینی زۆر ب���ۆ پ��اراس��ت��ن��ی له‌كه‌ش‌و‬ ‫به‌هیزه‌‪ .‬‬ ‫ه���ه‌وای س���ارددا پێویسته‌‪،‬‬ ‫ب��وون��ی پڵنگ به‌نده‌ ره‌ن��گ��ی پ �ه‌ڵ �ه‌ك��ان��ی له‌شی‬ ‫له‌سه‌ر راو‪ ،‬راوه‌كانیشی بۆ خۆ حه‌شاردان گرنگی‬ ‫به‌شێوه‌ی ئاسایی بریتین تایبه‌تیان هه‌یه‌‪ ،‬درێژتربوونی‬ ‫ل��ه‌ئ��اس��ك‌و مه‌ڕه‌كیوی‌و پێیه‌كانی له‌چاو ده‌سته‌كانی‬ ‫ب��������ه‌راز‪ ،‬كێشه‌كه‌شی ئاسانكاری له‌كاتی بازداندا‬ ‫ده‌گاته‌ (‪ )٩٠‬كیلۆگرام‪ .‬ب���ۆده‌ك���ات‪ ،‬زم��ان��ی زبری‬ ‫ك��ات��ی ج��وت��ب��وون��ی پڵنگ ی���ارم���ه‌ت���ی���ده‌دات تاوه‌كو‬ ‫له‌ناوه‌ڕاستی زستاندایه‌و به‌ئاسانی كه‌وڵی نێچیره‌كه‌ی‬ ‫ن���زی���ك���ه‌ی س���ێ مانگ‌و بكات‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی بزانیت‬ ‫نیو ئ��اوس�ه‌‪ ،‬دوو ب��ۆ سێ‌ پڵنگ له‌كوێدا هه‌یه‌ ئه‌مه‌‬ ‫ب��ه‌چ��ك��ه‌ی ده‌ب���ێ���ت‪ ،‬كه‌ ن��ی��ش��ان�ه‌ك��ان��ی�ه‌ت��ی‪ ،‬هێالنه‌‪،‬‬ ‫دوای (‪ )١٠‬رۆژ چاویان ده‌ن����گ‪ ،‬ب����ۆن‪ ،‬پاشماوه‌‪،‬‬ ‫ده‌كرێته‌وه‌ له‌ساڵی یه‌كه‌مدا رووش���ان���دن���ی دره‌خ�����ت‪،‬‬ ‫نزیكه‌ی ل�ه‌س�ه‌دا په‌نجای شوێن پێ‌و گیا ژاكاوه‌كان‪،‬‬ ‫ب���ه‌چ���ك���ه‌ك���ان ده‌م������رن‌و كه‌ پڵنگه‌كه‌ خ��ۆی له‌سه‌ر‬ ‫م����اوه‌ی ن��ێ��وان دووج����ار گ���ه‌وزان���دووه‌‪ ،‬ئ��ه‌م جۆره‌‬ ‫زاین (‪ )١٥‬مانگ بۆ (‪ )٢‬له‌پڵنگ كه‌متر له‌هه‌زارو‬ ‫س���اڵ���ه‌‪ ،‬ب �ه‌چ��ك �ه‌ی پڵنگ س��ێ��س�ه‌د دان���ه‌ی له‌هه‌موو‬ ‫له‌ته‌مه‌نی (‪ )١٤‬بۆ (‪ )١٨‬جیهاندا لێماوه‌و به‌رده‌وام‬ ‫مانگیدا سه‌ربه‌خۆ ده‌بێت‪ ،‬له‌مه‌ترسی له‌ناوچووندایه‌‪،‬‬ ‫ل�ه‌ش��وێ��ن��ێ��ك��دا ك��ه‌ نێچیر ب����ۆی����ه‌ ب���ه‌ی���ه‌ك���ێ���ك ل���ه‌و‬ ‫زۆر بێت ئاماری مردنی گ���ی���ان���ل���ه‌ب���ه‌ران���ه‌ ئ���ه‌ژم���ار‬ ‫به‌چكه‌كان كه‌مده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێت‪ ،‬كه‌ ره‌گه‌زی به‌ره‌و‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر له‌شوێنێكدا ل�ه‌ن��اوچ��وون ده‌ڕوات‌و له‌‬ ‫نێچیر زۆر بێت‌و پڵنگی (‪)٢٠٠١‬وه‌ له‌الیه‌ن یه‌كێتی‬ ‫ت����ر درواس����ێ����ی����ان بێت ن��ێ��وده‌وڵ�ه‌ت��ی ب��ۆ پاراستنی‬ ‫ج��ی��اب��وون �ه‌ی به‌چكه‌كان س�����رووش�����ت (‪)IUCN‬‬ ‫دوا ده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬به‌گشتی وه‌ ل��ه‌ن��اوچ��ه‌ی س���ووری‬ ‫نێره‌كان له‌ (‪ )١٨‬مانگیدا له‌ناوچوون دانراوه‌‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫شارستانیه‌ت‬

‫شارستانیه‌ت‬

‫‪39‬‬

‫وه‌رگێڕانی‪:‬‬ ‫ساالر عادل حه‌سه‌ن‬

‫ی ئه‌مریكا چۆن دۆزرایه‌وه‌‬ ‫كیشوه‌ر ‌‬ ‫داستانی‌ دۆزینه‌وه‌ی‌‬ ‫كیشوه‌ری‌ ئه‌مریكا ئاڵۆزه‌و‬ ‫سه‌یر له‌وه‌دایه‌ ئه‌و كه‌سه‌ی‌‬ ‫ك����ه‌ ئ����ه‌م ك���ی���ش���وه‌ره‌ی‌‬ ‫دۆزیه‌وه‌ تا له‌ژیاندا مابوو‬ ‫ن��ه‌ی��زان��ی‌ كیشوه‌رێكی‌‬ ‫(ئه‌مریكا)ی‌‬ ‫ب���ه‌ن���اوی‌‬ ‫دۆزی���ه‌وه‌ت���ه‌وه‌و ن��اوی‌ بۆ‬ ‫ه �ه‌ت��اه �ه‌ت��ای �ه‌ له‌مێژوودا‬ ‫ت���ۆم���ار ده‌ك����رێ����ت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ك�ه‌س�ه‌ش (كـریـستـۆفـه‌ر‬ ‫كـۆڵـۆمـبـۆس) بوو‪.‬‬ ‫(ك���ـ���ری���ـ���س���ت���ـ���ۆف‬ ‫ك���ـ���ۆڵ���ـ���ۆم���ـ���ب���ـ���ۆس)‬ ‫ل �ه‌س��ێ��پ��ت �ه‌م��ب �ه‌ری‌ ساڵی‌‬ ‫(‪ )1451‬ل���ه‌ب���اژێ���ڕی‌‬ ‫(ج������ه‌ن������ه‌وا)ی‌ ئیتالیا‬ ‫ل���ه‌دای���ك���ب���ووه‌‪ ،‬ب���اوك���ی‌‬ ‫بازرگان‌و دایكیشی‌ كچی‌‬ ‫ب��ازرگ��ان��ێ��ك ب���وو‪ .‬سه‌یر‬ ‫له‌وه‌دایه‌ كه‌ (كۆڵۆمبۆس)‬ ‫هه‌تا ته‌مه‌نی‌ (‪ )24‬ساڵی‌‬ ‫خ���وێ���ن���ده‌واری‌ ن���ه‌ب���وو‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ حه‌زی‌‬

‫ده‌ك��رد ببێته‌ ده‌ریاوانێكی‌‬ ‫ب���ه‌ن���اوب���ان���گ‌و لێهاتوو‬ ‫به‌هه‌رشێوه‌یه‌ك بێت خۆی‌‬ ‫فێری‌ خوێندنه‌وه‌و نووسین‬ ‫ك���رد‪ ،‬ل�ه‌س��اڵ�ی‌ (‪)1476‬‬ ‫دا ب��ۆ یه‌كه‌مجار له‌گه‌ڵ‬ ‫تاقمێك بازرگان سه‌فه‌ری‌‬ ‫ئۆقیانووسی‌‬ ‫ب������ه‌ره‌و‬ ‫ئه‌تڵه‌سی‌ ك��رد‪ ،‬ب�ه‌اڵم له‌م‬ ‫سه‌فه‌ره‌دا به‌خت یاوه‌ری‌‬ ‫ن �ه‌ب��وو دزه‌ ده‌ریاییه‌كان‬ ‫كرده‌سه‌ریان‌و‬ ‫هێرشیان‬ ‫كه‌شتییه‌كه‌یان سووتاندن‌و‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ ئاگركوژێنه‌وه‌‬ ‫نه‌بوو هه‌موو كه‌شتییه‌كه‌یان‬ ‫ئ����اگ����ری‌ گ�������رت‌و ل���ه‌م‬ ‫ن��ێ��وه‌ن��ده‌ش��دا (كریستۆف‬ ‫كۆڵۆمبۆس) به‌زه‌حمه‌تێكی‌‬ ‫زۆر ت��وان �ی‌ به‌مه‌ڵه‌كردن‬ ‫خۆی‌ بگه‌یه‌نێـته‌ كه‌ناری‌‬ ‫ده‌ریاو خۆی‌ رزگاربكات‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م شكسته‌شدا‬ ‫ه�����ه‌ر ن���ائ���وم���ێ���دن���ه‌ب���وو‪،‬‬ ‫حه‌زیده‌كرد به‌هه‌رشێوه‌یه‌ك‬

‫بێت س �ه‌ف �ه‌ر ب���ه‌ره‌و هند‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬ك��ۆڵ��ۆم��ب��وس كه‌‬ ‫ده‌ی�ه‌وێ��ت كارێكی‌ نایاب‬ ‫ئه‌نجامبدات ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی‌‬ ‫ن���اوی‌ ل��ه‌م��ێ��ژوودا بهێته‌‬ ‫تۆماركرن‪ ،‬وتی‌ (نامه‌وێت‬ ‫ئه‌فریقیاوه‌‬ ‫ل��ه‌ڕێ��گ��ه‌ی‌‬ ‫سه‌فه‌ر ب �ه‌ره‌و هند بكه‌م‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ده‌مه‌وێت راسته‌خۆ‬ ‫ل �ه‌ئ �ه‌وروپ��اوه‌ ب���ه‌ره‌و هند‬ ‫به‌ڕێبكه‌وم)‪.‬‬ ‫ل �ه‌س��اڵ �ی‌ (‪)1485‬دا‬ ‫ك��ۆل��ۆم��ب��ۆس پێشنیاره‌كه‌‬ ‫به‌مه‌به‌ستی‌‬ ‫(گه‌شتكردن‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی‌ بۆ پادشایه‌تی‌‬ ‫پ���ورت���وگ���ال خسته‌ڕوو‬ ‫وه‌لێ‌ شاره‌زایانی‌ كۆشكی‌‬ ‫پ��ادش��ای��ه‌ت��ی‌ پورتوگال‬ ‫له‌دوای‌ لێكۆڵینه‌وه‌ گه‌یشتنه‌‬ ‫ئ��ه‌و ئ�ه‌ن��ج��ام�ه‌ی‌ ك �ه‌ ئه‌م‬ ‫سه‌فه‌ره‌ زۆر درێژتر ده‌بێت‬ ‫ل����ه‌وه‌ی‌ ك��ه‌ كۆڵۆمبۆس‬ ‫باسی‌ ل��ێ��وه‌ده‌ك��ات‌و بۆیه‌‬ ‫پێشنیاره‌كه‌ی‌ كۆڵۆمبۆسیان‬

‫قبوڵنه‌كرد‪ ،‬دوای‌ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫له‌پورتوگال‬ ‫كۆلۆمبۆس‬ ‫ن��ائ��وم��ێ��دب��وو پ���ه‌ن���ای‌ بۆ‬ ‫ئیسپانیا (كه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫دوژم��ن�ی‌ پورتوگال بوو)‬ ‫ب��رد ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی‌ یارمه‌تی‌‬ ‫ل���ه‌ده‌س���ه‌اڵت���داران���ی‌ ئه‌م‬ ‫واڵته‌ وه‌ربگرێت‌و له‌الیه‌ن‬ ‫ئ��ی��س��پ��ان��ی��اوه‌ گه‌شته‌كه‌ی‌‬ ‫ئه‌نجامبدات‪ ،‬س���ه‌ره‌ڕای‌‬ ‫ئ����ه‌م����ه‌ش (‪ )7‬س���اڵ���ی‌‬ ‫پ��ێ��چ��وو ت���ا پسپۆڕانی‌‬ ‫ك��ۆش��ك��ی‌ پ���ادش���ای���ه‌ت���ی‌‬ ‫ئ��ی��س��پ��ان��ی��ا نه‌خشه‌كه‌یان‬ ‫ق��ب��وڵ��ك��رد‪ ،‬له‌ئه‌نجامدا‬ ‫بڕیاردرا نیوه‌ی‌ تێچوونی‌‬ ‫سه‌فه‌ره‌كه‌ی‌ سه‌رمایه‌داره‌‬ ‫ئ��ی��ت��ال��ی��ی�ه‌ك��ان‌و نیوه‌كه‌ی‌‬ ‫تریشی‌ حكومه‌تی‌ ئیسپانیا‬ ‫داب��ی��ن �ی‌ ب��ك��ات‪ ،‬ئه‌نجام‬ ‫(كریستۆف كۆڵۆمبۆس)‬ ‫له‌ (‪)3‬ی‌ ئه‌وتی‌ ساڵی‌‬ ‫(‪)1492‬دا ل �ه‌گ �ه‌ڵ سێ‌‬ ‫كه‌شتی‌‌و چه‌ند كه‌سێكدا‬

‫ب���ه‌ره‌و هند به‌ڕێكه‌وتن‪،‬‬ ‫پشوودانێكی‌‬ ‫ل�����ه‌دوای‌‬ ‫ك�������ورت ل������ه‌دورگ������ه‌ی‌‬ ‫كه‌ناری‌ (ئه‌فریقیا) به‌ره‌و‬ ‫ئۆقیانووس به‌ڕێكه‌وتن‪.‬‬ ‫گه‌شته‌كه‌یان پێنج هه‌فته‌ی‌‬ ‫خایاندو ئه‌نجام له‌ (‪)11‬‬ ‫ی‌ ئ���ۆك���ت���ۆب���ه‌ر یه‌كێك‬ ‫له‌ئه‌ندامانی‌ ناو كه‌شتییه‌كه‌‬ ‫وشكایه‌تییه‌كی‌ بینی‌‪.‬‬ ‫له‌ (‪)12‬ی‌ ئۆكتۆبه‌ری‌‬ ‫كۆلۆمبۆس‌و‬ ‫(‪)1492‬‬ ‫ه���اوك���اران���ی‌ گه‌یشتنه‌‬ ‫ن����اوچ����ه‌ی‌ وش���ك���ان���ی‌‌و‬ ‫وایانزانی‌ كه‌ گه‌یشتوونه‌ته‌‬ ‫هند‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئ�ه‌و شوێنه‌ی‌‬ ‫كه‌ ئه‌وان بۆی‌ چووبوون‬ ‫ه���ن���د ن����ه‌ب����وو‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كیشوه‌رێكی‌ جیاوازبوو‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا كریستۆف‬ ‫ك��ۆڵ��ۆم��ب��ۆس ل���ه‌ (‪)20‬‬ ‫ی‌ م �ه‌ی‌ ساڵی‌ (‪)1506‬‬ ‫له‌ئیسپانیا كۆچی‌ دوایكردو‬ ‫تا كۆتایی‌ ته‌مه‌نی‌ نه‌یزانی‌‬

‫ك�ه‌ جێگه‌یه‌ك (ئه‌مریكا)‬ ‫ی‌ دۆزی���وه‌ت���ه‌وه‌و به‌هیچ‬ ‫شێوه‌یه‌كیش نه‌یزانی‌ كه‌‬ ‫مێژوو وه‌ك��و دۆزه‌ره‌وه‌ی‌‬ ‫ئه‌مریكا ناوی‌ تۆمارده‌كات‪،‬‬ ‫چونكه‌ پێیوابوو كه‌ ئه‌و‬ ‫شوێنه‌ی‌ بۆی‌ چووه‌ (هند)‬ ‫ه‌ نه‌ك كیشوه‌رێكی‌ جیاواز‪،‬‬ ‫به‌اڵم زانایه‌كی‌ شێوه‌ناس‬ ‫ب�����ه‌ن�����اوی‌ (ئ���ه‌م���ری���ك���ۆ‬ ‫فسپۆچی‌) له‌هه‌مان رێگه‌و‬ ‫ب�����ه‌ره‌و ه���ه‌م���ان شوێنی‌‬

‫(كۆڵۆمبۆس) به‌ڕێكه‌وت‪،‬‬ ‫ب���ه‌ب���ی���ن���ی���ن���ی‌ ش����ێ����وه‌ی‌‬ ‫خ�ه‌ڵ��ك�ی‌ ئ���ه‌م ناوچه‌یه‌و‬ ‫به‌پێی‌ ئ��ه‌و زانیاریانه‌ی‌‬ ‫ك����ه‌ ل���ه‌ده‌س���ت���ی���داب���وو‪،‬‬ ‫ه�������ه‌روه‌ه�������ا ب���ه‌پ���ش���ت‬ ‫به‌سه‌فه‌رنامه‌ی‌‬ ‫ب�ه‌س��ت��ن‬ ‫(م���ارك���ۆ پ��ۆل��ۆ ك��ه‌ باس‬ ‫له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌ گشتییه‌كانی‌‬ ‫هندییه‌كان ده‌ك��ات) بۆی‌‬ ‫ده‌ركه‌وت كه‌ ئه‌و شوێنه‌ی‌‬ ‫كۆلۆمبۆس دۆزیویه‌تییه‌وه‌‬

‫هند نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو شوێنێكی‌‬ ‫جیاوازه‌‬ ‫(كیشوه‌رێكی‌)‬ ‫دوای‌ ئه‌مه‌ش به‌مه‌به‌ستی‌‬ ‫رێ��زگ��رت��ن ل��ه‌ (ئه‌مریكۆ‬ ‫فسپۆچی‌) ئه‌م كیشوه‌ره‌یان‬ ‫ب���ه‌ن���اوی‌ ئ�����ه‌وه‌وه‌ (وات���ه‌‬ ‫كیشوه‌ری‌ ئه‌مریكا) ناونا‪،‬‬ ‫به‌مه‌به‌ستی‌‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫رێ��زگ��رت��ن ل�ه‌ (كریستۆف‬ ‫كۆڵۆمبۆس)یش ناوچه‌یه‌ك‬ ‫(كۆڵۆمبیا)‬ ‫ب����ه‌ن����اوی‌‬ ‫ناوزه‌ندكرا‪.‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪40‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫بڕوانامه‌ی دكتۆرا له‌نێوان‬ ‫چاكسازی‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌دا‬ ‫و ‌‪ .‬له‌ئینگلیزییه‌وه‌‪:‬‬ ‫دانه‌ر عه‌بدولڕه‌حمان محه‌مه‌د‬ ‫س��ی��س��ت �ه‌م��ی خوێندنی‬ ‫دك�����ت�����ۆرا‪ ،‬ل���ه‌وی�ل�ای���ه‌ت���‌ه‬ ‫ئه‌مریكاو‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫چه‌ند واڵتێكی تر تووشی‬ ‫ش��ك��س��ت��ب��ووه‌و پێویستی‬ ‫ب �ه‌پ��ێ��داچ��وون �ه‌وه‌و دووب���ار‌ه‬ ‫ب��ی��رل��ێ��ك��ردن�ه‌و‌ه ه �ه‌ی �ه‌‪ .‬ئه‌م‬

‫سیسته‌مه‌ له‌چه‌ندین بواردا‬ ‫ته‌نیا ده‌بێته‌ هۆی دروستكردنی‬ ‫خ����ه‌ون‌و خه‌یاڵێكی ره‌قی‬ ‫دام���ه‌زران���دن له‌داهاتوودا‬ ‫ك��ه‌ ئ��ه‌م��ه‌ش ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی‬ ‫خودی مامۆستایانی زانكۆ‌و‬ ‫ك��ۆل��ی��ژه‌ك��ان به‌رزده‌كاته‌و‌ه‬ ‫له‌سه‌ر حسابی خوێندكاران‪.‬‬ ‫راستییه‌كه‌شی ئ �ه‌وه‌ی �‌ه ك‌ه‬ ‫له‌ئێستادا ته‌نیا فرسه‌تێكی‬ ‫ك �ه‌م��ی ك��ارك��ردن ه �ه‌ی �ه‌ بۆ‬ ‫ئ��ه‌و خ�ه‌ڵ��ك�ه‌ی ك �ه‌ تاوه‌كو‬ ‫دوازد‌ه ساڵیان به‌سه‌ر بردوو‌ه‬

‫له‌به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌دا‪.‬‬ ‫زۆرب����ه‌ی به‌رنامه‌كانی‬ ‫خوێندنی دكتۆرا له‌ئێستادا‬ ‫م��ۆدێ��ل��ێ��ك پ��ه‌ی��ڕه‌و ده‌ك���ه‌ن‬ ‫ه��اوش��ێ��وه‌ی ئ��ه‌و مۆدێله‌ی‌ه‬ ‫كه‌ له‌سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆك���ان���ی ئ���ه‌وروپ���ا‬ ‫ناسرابوو‪ ،‬كه‌ تێیدا خوێندن‬ ‫ب��ری��ت��ی��ب��وو‌ه ل���ه‌پ���رۆس���ه‌ی‬ ‫ك��ۆپ��ی��ك��ردن��ی خوێنكاران‬ ‫ل�����ه‌ڕێ�����گ�����ه‌ی م����ه‌ش����ق‌و‬ ‫راهێنانپێكردنیانه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫وه‌كو مامۆستاكانیان ده‌ربچن‪،‬‬

‫ئ��ێ��س��ت��اش ژم�����اره‌ی مرۆڤ‌ه‬ ‫كۆپیكراوه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ب����ه‌رچ����او زۆر زی����ات����ر‌ه‬ ‫له‌مامۆستاكانیان‪.‬‬ ‫ك����ارك����ردن ل���ه‌ب���ازاڕی‬ ‫ئ���ه‌ك���ادم���ی���دا ل���ه‌س���ااڵن���ی‬ ‫هه‌فتاكانی سه‌ده‌ی رابردوودا‬ ‫هه‌ره‌سیهێنا‪ ،‬كه‌چی هێشتا‬ ‫زانكۆكان سیاسه‌تی وه‌رگرتنی‬ ‫نه‌گۆڕیوه‌‪،‬‬ ‫خوێندكارانیان‬ ‫ئه‌ویش ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌خوێندكار‌ه‬ ‫پێویستیان‬ ‫ده‌رچووه‌كان ده‌بێت ئیشبكه‌ن‬

‫ل �ه‌ت��اق��ی��گ �ه‌ك��ان��ی��ان��دا وه‌ك���و‬ ‫یارمه‌تیده‌ر‪،‬‬ ‫مامۆستایه‌كی‬ ‫ب�����ه‌اڵم ه���ه‌رك���ات���ێ���ك ئه‌و‬ ‫خ��وێ��ن��دك��اران �ه‌ خوێندنیان‬ ‫ت��ه‌واوك��رد‪ ،‬ت��ووش��ی گرفتی‬ ‫بێكاری ئه‌كادیمی ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫زان��ك��ۆك��ان رۆژب����ه‌ڕۆژ‬ ‫رووب�������ه‌ڕووی زیادبوونی‬ ‫ملمالنێی ئابووری ده‌بنه‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆ نموون‌ه زۆربه‌ی زانكۆكانی‬ ‫نه‌یانتوانیو‌ه‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ا‬ ‫چ����اره‌س����ه‌ری ئ����ه‌و زیان‌ه‬ ‫وه‌به‌رهێنان‌ه بكه‌ن كه‌ خۆیان‬

‫پێو‌ه تووشكردبوو له‌ماوه‌ی‬ ‫ئابوورییه‌كه‌ی‬ ‫ق���ه‌ی���ران���‌ه‬ ‫ساڵی (‪)2008‬دا‪ ،‬زۆریش‬ ‫مومكین‌ه نه‌توانن چاره‌سه‌ری‬ ‫بكه‌ن له‌داهاتوودا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پشتگیری ده‌وڵه‌تی‌و فیدراڵی‬ ‫به‌ره‌و هه‌ره‌سهێنان ده‌ڕوات‪،‬‬ ‫بۆیه‌ دام �ه‌زراوه‌ك��ان ناتوانن‬ ‫پشتگیری ب��ۆ ئ���ه‌م ج���ۆر‌ه‬ ‫پ��رۆگ��رام��ان��ه‌ دابینبكه‌ن‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ب��ره‌ودان به‌پێشبڕكێ‬ ‫بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی سه‌رچاو‌ه‬ ‫گ��ش��ت�ی‌و تایبه‌تییه‌كان ك‌ه‬ ‫پ���ێ���ده‌چ���ێ���ت زان���ك���ۆك���ان‬ ‫ناچاربكات رێباز‌و په‌یڕه‌وی‬ ‫خوێندنی دك��ت��ۆرای خۆیان‬ ‫ب���گ���ۆڕن ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌دڵیشیان نه‌بێت‪ ،‬سوودی‬ ‫هه‌بێت بۆ ئه‌م گه‌شه‌سه‌ندن‌ه‬ ‫نه‌رێنی‌و به‌دبه‌ختیانه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌ئ����ێ����س����ت����ادا دوو‬ ‫به‌رپرسیارێتی گه‌شـه‌پێسـه‌ندن‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌رده‌م زانكۆكاندا هه‌ی‌ه‬ ‫هه‌نگاوی بۆ بنێن‪ :‬ده‌بێت‬ ‫پرۆگرامی دكتۆرا به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ری����ش����ه‌ی����ی چ���اك���س���ازی‬ ‫ت��ێ��داب��ك��رێ��ت‪ ،‬ی���ان ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫به‌ته‌واوی هه‌ڵبوه‌شێنرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییه‌ پێویستییه‌كان‬ ‫ه�����ه‌م م���ه‌ن���ه���ه‌ج���ی‌و ه���ه‌م‬ ‫دامه‌زراوه‌یشن‪ ،‬هۆكارێكیش‬ ‫كه‌ چه‌ند به‌رنامه‌یه‌كی دكتۆرا‬ ‫ناتوانن به‌شێوه‌یه‌كی پێویست‬ ‫خزمه‌تی خوێندكاران بكه‌ن‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی���‌ه ك��‌ه خوێندكاران‬ ‫زۆر پابه‌ندن ب�ه‌و مه‌نهه‌ج‌ه‬ ‫ج����ی����اك����راوه‌و هه‌تابێت‬ ‫په‌یوه‌ندیان به‌جیهانه‌وه‌ نامێنێت‬ ‫له‌ژێر ناوی ئه‌كادیمیادا‪.‬‬ ‫به‌دڵنیاییه‌وه‌ پسپۆڕبوون‬ ‫ك��ل��ی��ل��ی س���ه‌ره‌ك���ی ب����ه‌ره‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ـ �ه‌وه‌ب��ردن��ی زان���ی���اری‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم لـه‌چه‌ند‬ ‫ح��اڵ �ه‌ت��ێ��ك��دا‪ ،‬پسپۆڕبوون‬ ‫وایكردووه‌ بواری توێژینه‌و‌ه‬ ‫زۆر ته‌سكبێت‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫ت�ه‌ن��ی��ا ل���ه‌ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی ئه‌و‬ ‫كۆمه‌ڵ‌ه خه‌ڵكه‌یه‌ كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫هه‌مان ب��وارو لقه‌كانی ئه‌و‬ ‫بوار‌ه كارده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫زۆرێ�����ك ل���ه‌ت���وێ���ژه‌ران‬ ‫ته‌نیا له‌گه‌ڵ هاوتوێژه‌رانی‬

‫خ���ۆی���ان ن �ه‌ب��ێ��ت له‌هه‌مان‬ ‫به‌ش‌و بواردا‪ ،‬مه‌حاڵ‌ه بتوانن‬ ‫وتووێژو راگۆڕینه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ب‌هش‌و بابه‌تێكی تری زانستی‬ ‫جیاوازبكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر خوێندنی دكتۆرا‪،‬‬ ‫ك��اری��گ �ه‌ری��ی �ه‌ك �ه‌ی س���ه‌ده‌ی‬ ‫بیست‌و ی �ه‌ك��دا بمێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ����ه‌وا ده‌ب���ێ���ت زانكۆكان‬ ‫ئ���ه‌و دی�����واره‌ بشكێنن ك‌ه‬ ‫بواره‌كان جیاده‌كاته‌وه‌و چه‌ند‬ ‫پرۆگرامێك دابمه‌زرێنن ك‌ه‬ ‫بواری جیاوازی لێكۆڵینه‌وه‌و‬ ‫هه‌مه‌الیه‌ن‌ه‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی‬ ‫به‌ره‌وپێشه‌وه‌ ببات‪ .‬پێویسـت‌ه‬ ‫نه‌خشـ‌ه بۆ مه‌نهه‌جێك دابنێن‬ ‫ك �‌ه كێشـه‌ پراكتیكه‌كانی‬ ‫وه‌ك���و داب��ی��ن��ك��ردن��ی ئـاوی‬ ‫سازگـار ب��ۆ دانیشتوانێكی‬ ‫ب����ه‌رده‌وام له‌گه‌شه‌سه‌ندندا‬ ‫چ���اره‌س���ه‌رب���ك���ات‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ب������ه‌داخ������ه‌وه‌ چ����اوه‌ڕێ����ی‬ ‫گ������ۆڕان������ك������اری گ���رن���ك‬ ‫كۆلیژه‌كان‬ ‫له‌مامۆستایانی‬ ‫ناكرێت ك‌ه هه‌میش‌ه پابه‌ندن‬ ‫به‌ڕێبازه‌ ته‌قلیدییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫پێویست‌ه له‌سه‌ر خوێندكاران‌و‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ره‌ك��ان‌و كه‌سانی‬ ‫پێڕاسپێراوو ت�ه‌ن��ان�ه‌ت ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ش له‌كه‌رتی تایب‌هت‌و‬ ‫كه‌رتی گشتی كارده‌كه‌ن فشار‬ ‫دروستبكه‌ن بۆ چاكسازی‪.‬‬ ‫زۆر گ��رن��گ �ه‌ ئ���ه‌وه‌ش‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌رچ���اوب���گ���ی���رێ���ت ك‌ه‬ ‫ك��ێ��ش�ه‌ك��ان ه �ه‌رگ��ی��ز ناگه‌ن‬ ‫به‌چاره‌سه‌ر تا ئه‌و كاته‌ی هه‌ر‬ ‫دام��ه‌زراوه‌ی��ه‌ك به‌ئاره‌زووی‬ ‫به‌سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫خ�����ۆی‌و‬ ‫بجوڵێته‌وه‌‪ ،‬كێشه‌كان هه‌مووی‬ ‫پێویست‌ه‬ ‫سیسته‌ماتیكین‌و‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گشتگیرو‬ ‫هاریكارییان‌ه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ .‬ن����اوو ناوبانگ‬ ‫ده‌رك���ردن ل�ه‌ن��اوو ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫دام����ه‌زراوه‌ك����ان����دا له‌ڕێی‬ ‫ژم���اره‌و به‌هێزیی روكه‌شی‬ ‫پ��رۆگ��رام �ه‌ك��ان��ی دكتۆرای‬ ‫ب�ه‌ش��ێ��ك ده‌پ��ێ��ورێ��ت‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫زانكۆكان له‌ڕێگه‌ی گه‌ڕان‬ ‫ب����ه‌دوای س���وود‌و قازانجی‬ ‫پێشبڕكێكردن‌و به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫دارای��ی له‌هاوپه‌یمانه‌كانه‌و‌ه‬

‫له‌گه‌ڵ كه‌رتی تایبه‌تدا ده‌توانن‬ ‫به‌رده‌وامبن‪.‬‬ ‫چ�����اره‌س�����ه‌ر بریتیی‌ه‬ ‫له‌نه‌هێشتنی ئه‌و پرۆگرامانه‌ی‬ ‫كه‌ به‌پێی پێویست خزمه‌ت‬ ‫ناكه‌ن‌و دووب���اره‌ن‪ ،‬پێویست‌ه‬ ‫ب��ڕی��اری قورسیش له‌الیه‌ن‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ره‌كان‌و ئه‌و نوێنه‌ر‌ه‬ ‫ب���ه‌رپ���رس���ان���‌ه ك���‌ه خ����اوه‌ن‬ ‫زان����ی����اری����ن‌و خ����وازی����ارن‬ ‫ب���ه‌ه���ه‌ب���وون���ی خوێندنی‬ ‫دك���ت���ۆرای���ه‌ك���ی كاریگه‌ر‬ ‫ل��������ه‌ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ئه‌كادیمی ده‌ربچێت‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫به‌ڕاوێژكردن له‌گه‌ڵ ده‌سته‌ی‬ ‫مامۆستایان له‌زانكۆكانیان‌و‬ ‫زانكۆكانی ت��ر‪ ،‬ب��ۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئاسان‬ ‫گۆڕانكارییه‌كانیش‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬پێویست‌ه زانكۆكان‬ ‫دوورب������ك������ه‌ون������ه‌وه‌ ل���ه‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ زۆره‌ی ك���‌ه‬ ‫سیسته‌م‌ه خراپه‌كان ئاگری‬ ‫بۆخۆشده‌كه‌ن‌و په‌ره‌پێدان به‌و‬ ‫شێوه‌‌و په‌یڕه‌وی كاركردنانه‌ی‬ ‫ك �ه‌ ب���ره‌و به‌هاوكاریكردن‬ ‫ده‌دات‪ .‬ئه‌مه‌ش یارمه‌تیده‌ر‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب��ۆی��ان ت��ا بتوانن‬ ‫ه��اوب �ه‌ش��ی به‌مامۆستایان‌و‬ ‫خوێندكاران‌و سه‌رچاوه‌كان‬ ‫بكه‌ن‌و به‌شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر‬ ‫هه‌لی خوێندن زیادبكه‌ن‪ ،‬ئیتر‬ ‫زانكۆكان پێویستیان به‌هیچ‬ ‫ب�ه‌ش��ێ��ك (‪)department‬‬ ‫نامێنێت له‌هه‌موو بوارێكدا‬ ‫(ئیتر زانكۆكان پێویستیان‬ ‫ب �ه‌و سیسته‌مه‌ نامێنێت ك‌ه‬ ‫هه‌ر بوارێك به‌شێكی تایبه‌تی‬ ‫به‌خۆی هه‌بێت)و ده‌توانن‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ی بابه‌ته‌كان‬ ‫فراوان بكه‌ن‪ ،‬له‌ڕۆژگاری‬ ‫ئ���ه‌م���ڕۆش���دا‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫ئه‌نته‌رنێت‌و ته‌له‌فۆنه‌و‌ه‬ ‫ئ��ی��ت��ر هاوكریكردن‬ ‫شتێكی ئه‌سته‌م نییه‌و‬ ‫س���ن���وردارن���اب���ێ���ت‬ ‫له‌شوێنێكدا‪.‬‬ ‫ده‌ك�����رێ�����ت‬ ‫ك����ۆل����ی����ژه‌ك����ان‬ ‫ده‌س�����ت�����ه‌ی�����ه‌ك‬ ‫م����ام����ۆس����ت����ا‬ ‫له‌به‌شه‌كه‌ی‬ ‫خ�����������ۆی‌و‬

‫‪41‬‬

‫مامۆستای‬ ‫ك���ۆم���ه‌ڵ���ێ���ك‬ ‫ج��ێ��گ��ۆڕك��ێ��ك�ه‌ر له‌كۆلیژی‬ ‫زانكۆكانی دی بگرێته‌خۆ‪،‬‬ ‫به‌مه‌ش ژماره‌ی پرۆگرامه‌كانی‬ ‫ده‌رچ������������وون‌و ژم�������اره‌ی‬ ‫م��ام��ۆس��ت��ای��ان��ی به‌شه‌كانی‬ ‫كۆلیژێك كه‌مده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌شه‌و‌ه خوێندكاران‬ ‫به‌زانیاری هه‌مه‌ڕه‌نگی زیاتر‬ ‫له‌چه‌ند بوارێكی فراوانتر‪،‬‬ ‫بواریان له‌ستافی ئه‌كادیمی‬ ‫زۆرت���ر ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬پێده‌چێت‬ ‫م��ام��ۆس��ت��ای��ان رێ��گ��ری له‌م‬ ‫هه‌نگاو‌ه بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم واقیعی‬ ‫ئابووری به‌ناچاری ژماره‌ی‬ ‫ئه‌و پۆستان‌ه كه‌مده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫خوێندنی بااڵ له‌ویالیه‌ته‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا بۆ‬ ‫چه‌ندین ساڵه‌ به‌نوێنه‌ری‬ ‫جیهان ده‌ژمێردرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌مه‌ هه‌روا به‌رده‌وام نابێت‌و‬ ‫قابیلی گۆڕانه‌‪ ،‬ته‌كنه‌لۆژیا‬ ‫كه‌ ب��ازاڕه‌ ئابوورییه‌كانی‬ ‫گ������ۆڕی������وه‌و‬

‫پیشه‌سا ز ییه‌كا نی‬ ‫ب��ڵ�اوك����ردن����ه‌وه‌ی‬ ‫ه���������ه‌واڵ‌و ك���ات‬ ‫ب����ه‌س����ه‌رب����ردن����ی‬ ‫پ���ێ���ش���خ���س���ت���ووه‌‪،‬‬ ‫له‌ئێستادا هۆكاری‬ ‫تێكدانی سیسته‌می‬ ‫خ�����وێ�����ن�����دن�����ن‪،‬‬ ‫له‌سااڵنی‬

‫داه����ات����وودا‪ ،‬زیادبوونی‬ ‫پێشبڕكێی جیهانی چه‌ندین‬ ‫ملیارد دۆالری له‌بازاڕی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��دا ف��ش��ار له‌سه‌ر‬ ‫زان���ك���ۆك���ان���ی ئه‌مریكا‬ ‫دروستده‌كات‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا‬ ‫سامانی تایبه‌تی‌و گشتی روو‬ ‫ل �ه‌ك �ه‌م��ب��وون �ه‌‪ .‬س����ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی گۆڕانكاری گرنگ‬ ‫پێویسته‌ له‌هه‌موو ئاسته‌كانی‬ ‫خوێندنی ب����ااڵدا‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫زانكۆكان له‌سه‌ری سه‌ره‌وه‌‬ ‫ده‌س��ت��ب��ك �ه‌ن به‌چاكسازی‬ ‫له‌پرۆگرامه‌كانی‬ ‫ت����ه‌واو‬ ‫خوێندنی دكتۆرا له‌هه‌موو‬ ‫بوارێكدا‪ ،‬زۆر به‌دڵنیاییه‌وه‌‪،‬‬ ‫داه��ات��ووی منداڵه‌كانمان‌و‬ ‫واڵته‌كه‌مان‌و جیهان پشت‬ ‫به‌چۆنێتی رووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی‬ ‫ئێمه‌ ده‌به‌ستێت له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌دا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Nature :‬‬

‫گه‌ردوون‬

‫‪42‬‬

‫گه‌رمترین‬ ‫شوێنی‬ ‫گه‌ردوون‬ ‫كوێیه‌؟‬ ‫و‪:‬لڤینی زانستی‬ ‫س بۆ گ‌هشت‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫گ‬ ‫‌ه‬ ‫�‬ ‫‌هره‌ت��ا د‌هبێ‬ ‫رمترین ناو‬ ‫كۆمه‌ڵ‌هی ت ل‌هخۆر د‌هرب��ازب� چ‌هی گ‌هر‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫�ی �‬ ‫ب‬ ‫خ‬ ‫پل‌هی گ‌هر ۆر رووب�‌هر‌هك�‌هی ته ن‪ ،‬دڵ �ی ئا‬ ‫چن‌هو‌ه‪ .‬ل‌هد‬ ‫گ‬ ‫رێ‬ ‫ر‬ ‫ژ‬ ‫ین‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫پل‌هی‬ ‫ه‌نی س‬ ‫میی‌هكه‌ی‬ ‫‌نیا (‪٠‬‬ ‫ب‌هاڵم ئ‌هم پل‌ه ه‌تی ه‌هرچه‌ند شوێ ‪ )٥٨٠‬كلڤن كل گ‌هرمی ئ‌هستێر‌هك‌ه ب وپ‌هر نۆڤای‌ه‬ ‫ك‬ ‫د‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ان‬ ‫ه‌ی‌ه‬ ‫نێكی‬ ‫گات‬ ‫ڤن‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ی گ‌هر‬ ‫ئ‌هژمارناكرێت‪ .‬میی‌ه بۆ گ‌هردوون به‌پ سارد نییه‌‪ ،‬ماژاڵ ساڵی (‪ ،)١٩٨٧‬ت‌هقین ب‌ه (‪ )٦‬ملیارد پل‌هی گ‌هرمت‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ش‬ ‫وێ‬ ‫نێ‬ ‫نی‬ ‫ئ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫(‪ )١٠٠‬مه‌تر ك‌ه ك‌ه ه‌ه‬ ‫گ‌هور‌هك‌هیان نا ‌هستێر‌ه زه‌ب‌هالح‌هكان له‌ی‌هكی ب‌هرز ت‌هم دا بینرا‪ ،‬نیوترینۆكان وه‌ی‌هك له‌ت‌ه‬ ‫م‬ ‫ست‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫گ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫رێ‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه‬ ‫وك‌هك‌ه‬ ‫‌هو‌ه ل‌ه‬ ‫ی د‌هرچ‬ ‫زانایان ژێر ز‌هوی ل‌هجێنێڤ ی تێدای‌ه ل‌ه‬ ‫دروستد‌هكات پل یان د‌هگوشێ‬ ‫تو كوره‌ی بارستایی‌ه پل‌هی گ س‌هر ز‌هوی‬ ‫�وو ل‌هناخ‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ین‬ ‫‪.‬‬ ‫ی‬ ‫را‬ ‫ئ‬ ‫ئ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫پێشاند‌هر‬ ‫(‪ )٥٠٠٠٠‬پل‌ه ‌هی گ‌هرم‬ ‫تاقیگه‌ی‌ه ل‬ ‫تاو‌ه‬ ‫‌هكی ناوكی بێت ‌هرمیی‌هك‌هی‬ ‫یی‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫نێ‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ئ‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫وا‬ ‫بێ‬ ‫(‬ ‫و‬ ‫یا‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫‪٦‬‬ ‫‌ب‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫و‬ ‫(‬ ‫و‬ ‫‪٨‬‬ ‫دی‬ ‫)‬ ‫ن‬ ‫‪.‬‬ ‫یك‬ ‫ل‌هد‌ه‬ ‫‪)٢٠٠‬‬ ‫قورقوشمیان س‌همب‌هری (‪ ،)٢٠١٠‬ی نۆڤ‌همب‌هر‬ ‫گ‌هردوون له‌ب‌هرا لڤن دایه‌‪ ،‬ته‌نان‌هت ئ‌هم ورووب‌هری‬ ‫ملیارد پل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ڤ‬ ‫ل‬ ‫نا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫پێ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ز‬ ‫نب‌ه‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ت‬ ‫داد‌هری گ‌هور‌هی ها ی ئه‌تۆمی‬ ‫نزمیان هه‌ی‌ه پل‌ه ر گرگن‌ه سپیی‌هكاندا ‌ب‌هالحان‌هی‬ ‫ل وانی بێكۆت‬ ‫كێشا‪،‬‬ ‫ای‬ ‫ئا‬ ‫م‬ ‫ی!‬ ‫ان‬ ‫ج‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ئ‬ ‫پل‌هی‬ ‫‌هگ‌هڵ‬ ‫ی گ‌هرم‬ ‫چه‌ند ساتێك ‌هم تاقیكردن‌هوه‌ی‌ه د ۆنی به‌ی‌هكدا‬ ‫(‪ )HD62166‬د‌هگات‌ ی ی‌هكێك ل‌هم ئ‌هستێر گ‌هرمی ل‌هچاو پل ه‌هموو ئ‌همان‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫دا‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫‌ن‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ان‬ ‫وا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ست‬ ‫ت ئ‌هم‬ ‫ه (‪٠٠‬‬ ‫‌هی گ‬ ‫‌ه گرگن‬ ‫گ‌هر‬ ‫ب�وو‪ ،‬ئه‌نجامی ی ت‌هقین‌هو‌ه گ‌هور‌هك‌ه كردن‌هو‌هی‬ ‫ما سووتێن‌هر‌ه به‌ته‌ن ‪ )٢‬ه‌هزار پل‌هی كلڤ ان‌ه پله‌ی‌هكی ب‌هر ‌هرمی ت‌هقین‌هو‌هی تی پل‌هی گ‌هرم‬ ‫یی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫(‬ ‫ئ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫بی‬ ‫م‬ ‫گ‬ ‫شكی‬ ‫یا خۆ‬ ‫ن‪ ،‬ئ‌هم‬ ‫تاقیكر‬ ‫رووناك‬ ‫بانگ)‬ ‫ز نییه‌‪،‬‬ ‫گ‌هرمیی‬ ‫ل‌هم ت‌هقین‌هوان‌ه ل‌ه ه‌هموو رۆژێ�ك چ گاما زۆر تۆ ‌هك ب �وو ك�‌ه ت��او‌ه دن‌هوه‌ی‌ه ب‌هر‬ ‫ئ �‌هم د‌هكات‌هوه‌‪ ،‬ب‌هچوون ب ی ت‌همگ‌هلێك‬ ‫ی‬ ‫زت‬ ‫ری‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫رب‬ ‫پ‬ ‫ل‬ ‫اڵ‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‌هی‬ ‫ك �و‬ ‫الی‌ه‬ ‫مارك‬ ‫گ‌ه‬ ‫ۆ نا‬ ‫‌ند دانه‌ی‌هك‬ ‫ن تلسكۆب‌ه‬ ‫و ناوكی ئ‬ ‫رمای‌ه زی��اد‬ ‫راوه‌‪ ،‬گۆی‌ه‬ ‫ئ‌هستێر‌هنا‬ ‫ئێستا ل�‌هس‬ ‫ئ‌هستێر‌هكان ده‌توا ده‌ب��ێ �ت‪ ،‬پل‌هی گ �‌هر ‌هستێر‌هكان ئ‌هكلیل س‌هكان بڕوایان وای‌ه كان‌هو‌ه تۆمارد‌هكرێت‪ ،‬ئه‌تۆمی پل‌هی گ كی ئاگرین له‌ته‌نۆل �‌هر ز‌هوی‬ ‫نێ‬ ‫ی‬ ‫م�‬ ‫‌هر‬ ‫ك‬ ‫ك‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬ل‌هم گ‌هرمای‌ه ت تاو‌هكو چه‌ند ملیار ی ب‌هرز‌ه ك �ون � باكووری هه‌ندێك ‌ه له‌بورجی فه‌ل‌هكی پل‌هی كلڤن‪ ،‬ئ‌ه میی‌هك‌هیان گه‌یشت‌ه چ ی نیمچ‌ه‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌ن‬ ‫م‬ ‫دا‬ ‫ڕ‬ ‫پ‬ ‫نی‬ ‫‌ه‬ ‫ل‬ ‫دی‬ ‫ب‌هدان‌هو‌هی فۆتۆن مادد‌هی نێو ئ‌هستێر‌هك‌ه ‌هی كلڤن روود‌ه ش ب �وون �ی ه �ه‌ی �‌ه‪ .‬شان‌ه ل‌هدروستبوونی نیشاندا تاو‌هكو ت تاقیكردن‌هوه‌ی‌ه هه‌ندێ ن تریلیۆن‬ ‫ك‬ ‫دا‬ ‫ئ‬ ‫یو‬ ‫د‌ه‬ ‫ێبگ‬ ‫فۆتۆنان‌ه هێند‌ه ب زه‌ب‌هرز ب‌هشێو‌هی تیش ستد‌هكات یان ت ك‌ه ناوكی ئ‌هستێر �‌هم رووداو‌ه كاتێك كوێی‌ه‪ .‬ه‌هڵب‌ه ه‌ین ك‌ه گ‌هرمترین ش س‌هر‌هداوی‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫كا‬ ‫ه‬ ‫‌ی‬ ‫ێن‬ ‫ك‪،‬‬ ‫تێ‬ ‫ئ‬ ‫‌هرز‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫پۆزیترۆ ‌نو ئه‌ل ‌ه ك‌هكاتێك د‌هك‌هون ل وز‌هی ئ‌هم له‌ی‌هك ك دوو ئ‌هستێر‌ه نو كی گ‌هور‌ه بتقێت‌هوه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ س‌هرد‌ه ‌هم پل‌هی گ‌هرمیی‌ه ه ی گ‌هردوون‬ ‫ی‬ ‫می‬ ‫ب‌ههۆ‬ ‫یترۆنی‬ ‫كترۆن‬ ‫ه‌ی‌هك ل‌‬ ‫پر‬ ‫رابڕدوو د‌هگ‌هڕێت‌هوه‌‪ ،‬ئێستا نییه‌‪،‬‬ ‫ب‌هره‌همبێنن‪ ،‬ئه‌ن هوانه‌ی‌ه ب‌هكۆم‌هڵێ ی ئ‌هم رووداو‌هو‌ه وز‌ه ب‌هرز‌ه چڕبك‌هون ناخی ت‌هق‬ ‫ین‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ۆسه‌ی‌ه د‌هبێ‬ ‫گ‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫جا‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌ی‬ ‫ل‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫كێ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫گ‬ ‫ی‬ ‫تی‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫ئ‬ ‫ئ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌هم‬ ‫كر‬ ‫د‬ ‫دنی‬ ‫شك‌ه‬ ‫ردو‬ ‫كارلێ‬ ‫‌هو خ‬ ‫دنی د‌هبێت‬ ‫روستبوونی‬ ‫ون ل‌هوێو‌ه‬ ‫كانی گاماو‬ ‫ك ك‌ه له‬ ‫اڵ‌ه چڕو گ‬ ‫هێشتا ور‬ ‫ل‌هناو د‌هچی ‌ئه‌نجامدا ئ‌هستێر‌هك‌ه زنجیره‌ی‌هك گۆی‌هك د‌هكاریی‌هكانی ئ‌هم پر هه‌ندێك تیشكی تر‪ ،‬ب‌هراوردێك بۆ ز د‌هستیپێكردووه‌‪ ،‬زانا ‌هرم‌هی ك‌ه‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ۆس‬ ‫یان‬ ‫ی‌هك‌همینجار ئ‌هم‌ه ل‌هس ده‌ت‌هقێت‌هو‌هو‬ ‫ئاگرین له‌ته‌نۆلك‌هی ه‌ی‌ه ب‌هباشی نازانرێت‪ ،‬ب‌هپێی تێگه‌یشتن رترین پل‌هی گ‌هرمی گ‌ه ه‌هوڵیاندا‬ ‫ل�‌ه‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ست‬ ‫وپ‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫رێ‬ ‫رزۆك ل‌هس‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ژ‬ ‫ك �‌ه ب��وو اڵی (‪)٢٠٠٧‬دا بینر نۆڤای‌هكی تریلیۆ ‌بن ك‌ه پل‌هی گ‌هرم ه‌یی ل‌هم پرۆسه‌ی‌هدا ژماره‌ی‌ه نزیك‌هی ئێستامان ل‌هفیزیای گ وون بك‌هن‪،‬‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ن‬ ‫(‬ ‫یی‌ه‬ ‫ب�‬ ‫‌هرد‬ ‫ب‌هتیوریی‌هك ‌هه �ۆی ئ���‌هو‌هی ئ‌ه رووداوێك ل‌هس‌هر (د‌ه به‌توانی ‪ )١٢‬پل ك‌هی د‌هگ��ات به‌ی‌هك ملیارد ملیارد مل ‪ )١٠‬توانی (‪ ،)٣٢‬وات وون ئ‌هم‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫یا‬ ‫ئ‬ ‫تێ‬ ‫‌‬ ‫انی‬ ‫رد پ‬ ‫ر‌هنا‬ ‫یك‬ ‫هم ز‬ ‫چه‌ند ملیۆن‬ ‫ئ‌هستێر‌هی ز خۆیاندا س�ه‌ب��ار‌هت س‌هكان ل‌هه‌هموو ‌هویی‌ه دۆزخێكی د‌ه لڤن‪ .‬ب‌هاڵم ه‌هر س‌هرچاو‌ه‪ ientist :‬ل‌هی كلڤن!‬ ‫‪c‬‬ ‫به‌بوونی‬ ‫‪New S‬‬ ‫شوێن‌هكانی گ‌هردو سكرد بوون‬ ‫ۆر گ‌هور‌هدا‬ ‫ی هه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫ون‬

‫ی (‪)25‬ی‬ ‫ژماره‌‬ ‫ستا له‌ب‬ ‫ی نوێ ئێ‬ ‫لڤین‬

‫ازاڕدایه‌‬

‫ره‌یه‌دا‪:‬‬

‫هم ژما‬ ‫ل‌‬ ‫ه ساڵیدا‬ ‫شانز ‌‬

‫‪25‬‬

‫تێکیده‌دا‬ ‫ت‌‬

‫‌ی‌سیاسه‌‬ ‫ئه‌وه‬

‫هونه‌رییه‌‬

‫هتی‌‬ ‫کۆمه‌اڵی ‌‬

‫هکی‌‬ ‫مانگانه‌ی ‌‬

‫ی‪:‬‬

‫مهالیهکی ئاینانیوبژی شهڕی‬ ‫ه‬ ‫یی‪ ،‬ل ‌‬ ‫* دۆنگ‬ ‫یای باشور چهندینجار کانم کردووه‬ ‫نێوان جنۆکه‬ ‫نی کۆر‬ ‫اجوا‬ ‫ه‌‬

‫هش‬ ‫ژێردراو‬ ‫ب‌‬ ‫هه‌ڵب‬ ‫ئاینیی‪:‬‬ ‫هکی‬ ‫مه‌الی ‌‬ ‫*‬ ‫ی نێوان‬ ‫ژی شه‌ڕ‬ ‫جار ناوب‬ ‫کردووه‌‬ ‫هندین‬ ‫چ‌‬ ‫هکانم‬ ‫‌‬ ‫ک‬ ‫ۆ‬ ‫جن‬ ‫هیفا‬ ‫دڵی ه ‌‬ ‫کوردێک‬ ‫شکاند‌‬ ‫ه‬ ‫* کوڕ ‌‬ ‫ههبی‬ ‫و‌‬

‫بونیادی‌د‬

‫ت‪‌،‬هونه‌ر‌‬

‫رێکار باس‬ ‫مهال ک‬ ‫ریکردنو‬ ‫لهدڵدا‬ ‫ی دهکات‬ ‫ێنانی خۆ‬ ‫ژنه‬ ‫عهبدواڵ‪:‬‬ ‫هۆشیار‬ ‫هشۆفێری‬ ‫حهزم ل‬ ‫و دوکانی‬ ‫تهکسی‬ ‫الکۆاڵنه‬

‫دونگ يي‬

‫زادهڕهش‪:‬‬ ‫ئا‬ ‫گهندهڵ‬ ‫پرسێکی‬ ‫تابهر‬ ‫نهمرێت‪،‬‬ ‫انی ناڵێم‬ ‫گۆر‬

‫بهشاجوانی‬ ‫‪ )16‬ساڵیدا‬ ‫ڵبژێردراوه‬ ‫له(‬ ‫باشوور هه‬ ‫خـۆبـایـیــــم‬ ‫وڕێکـــی‌لـه‌‬ ‫كۆریای‬ ‫ــــم‌کــ‬ ‫بـه‌و‌هدا‌ده‌نـێ‬

‫یـونـس‪‌:‬دانـ‬

‫‪2011‬‬ ‫‪No.2, MAY‬‬

‫‪magazine‬‬

‫بۆ‬

‫‪.com/buniad‬‬

‫فهلسهفهی ژ‬ ‫یان الی خاوهنی‬ ‫کۆمپانیای ئهپڵ‬ ‫ژ‬ ‫یان لهروانگهی‬

‫ئهنیشتاینهوه‬ ‫ترس‌له‌‬

‫تاقیکردنه‌وه‌‬

‫پێنج‌‬ ‫یاسای‌گرنگ‌‬ ‫بۆ‌بردن ‌‬ ‫هوه‌ی‌ژیان‬

‫بهپاداشتکردن‬ ‫گهشه بهتوانای‬ ‫منداڵهکهت بده‬

‫هه‌ڵوه‌‬ ‫شاندنه‌وه‌ی‌‬ ‫دی‬ ‫کتاتۆرییه‌ت‌‬ ‫ل‌‬ ‫هسیستم‬ ‫ی‌په‌روه‌رده‌‬

‫دا‬

‫‪www.lvinpress‬‬

‫گهشه‬ ‫پێدانی مرۆیی‬

‫گریمان ت‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫یا‬ ‫ئ‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ڕ‬ ‫ۆ‬ ‫د‬ ‫هژیت‬ ‫چیدهکهیت؟‬

‫بۆ‌س ‌هرکه‌و‬

‫ه‌نێته‌وه‌‬

‫دێک دڵی‬ ‫وڕه کور‬ ‫ک‬ ‫ی شکاند‬ ‫فا وههب‬ ‫ههی‬

‫ده‌ت ‌هوێ‬ ‫ت‌ل ‌هکاره‌که‌تدا‌‬ ‫سه‌رک ‌هوتووبی ‌‬ ‫تو‌پل ‌هت‌‬ ‫ب ‌هرزبێته‌وه‌؟‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‌‬ ‫( ) گۆڤاری‬ ‫لڤی‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫که‌ تایبه‌ت ‌‬ ‫ه‬ ‫ب‌‬ ‫هگ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ش‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫پ‬ ‫ێ‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ی مرۆیی‬ ‫به‌چ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ی گرنگه‌و ‌‬ ‫ه‬ ‫ئێست‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ڕ‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ه‌‬