lvin science no 6

Page 1

‫ژمار ‌ه‬

‫‪6‬‬

‫ ‬ ‫‪ ،‬ته‌موزی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫‌داگیرساندنی جگه‌ره‌یه‌ک‬

‫پیشوازیی ‌ه له‌(‪ )4000‬ماده‌ی کیمیاوی‬

‫له‌ته‌کنه‌لۆجیاشدا له‌هه‌موو‬ ‫هه‌ورێک باران نابارێت‬

‫له‌هاویندا ئاگاداری‬ ‫چاوو پێستان بن‬ ‫ویکیلیکس‪:‬‬

‫شه‌ڕی واڵته‌ زلهێزه‌کان‬ ‫له‌سه‌ر یاقوتی به‌سته‌ڵه‌کی‬ ‫باکور سه‌رهه‌ڵده‌دات‬

‫له‌رێگه‌ی مریشکه‌وه‌ ئه‌گه‌ری‬ ‫دوبار‌ه دروستکردنه‌وه‌ی‬ ‫داینه‌سوره‌کان هه‌یه‌‬


‫ی (‪)26‬ی‬ ‫ژماره‌‬ ‫ستا له‌ب‬ ‫ی نوێ ئێ‬ ‫لڤین‬

‫ازاڕدایه‌‬

‫ره‌یه‌دا‪:‬‬

‫هم ژما‬ ‫ل‌‬

‫‪26‬‬

‫تێکیده‌دا‬ ‫ت‌‬

‫‌ی‌سیاسه‌‬ ‫ئه‌وه‬

‫بونیادی‌د‬

‫ت‪‌،‬هونه‌ر‌‬

‫دۆنگیی‬ ‫هکانی‬ ‫به‌زم ‌‬ ‫ردستان‌‬ ‫*‬ ‫هکو‬ ‫ل‌‬ ‫(‪ )‌10‬ژنی‬ ‫هک؛‬ ‫هن زیر ‌‬ ‫هس ‌‬ ‫*ح‌‬ ‫ه‬ ‫هبوو ‌‬ ‫انی دۆنگی‬ ‫هی ه ‌‬ ‫بهزمهک‬ ‫ی سیع ‌‬ ‫یو (‪)26‬‬ ‫هکوردستان‬ ‫هکه‌‪:‬‬ ‫ههۆڵ ‌‬ ‫هسم ‌‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ر‌‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫هم‪:‬‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م‌رۆست ‌‬ ‫ک‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ما‬ ‫ی‬ ‫‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‪.‬‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫چ‬ ‫هتیکر‬ ‫*چایی‬ ‫هكانی‌‌‬ ‫ه‌نده‌ڵیی ‌‬ ‫ده‌عو ‌‬ ‫گ‬ ‫ی‌دۆنگی‌‌‬ ‫ی‬ ‫ما‬ ‫ود بارزان‬ ‫ناو‌درا ستانیش‌‬ ‫که‌ریم‪:‬‬ ‫له‌كورد‬ ‫هسع‬ ‫*رۆژ‬ ‫م‌‬ ‫هه‌یه‬ ‫هکه‌ی‪:‬‬ ‫مه‌وانیی ‌‬ ‫ره‌‌رۆژنا‬ ‫ت‬ ‫هس‬ ‫سکرتێ‬ ‫هر به‌د ‌‬ ‫چیرڤان‌‬ ‫ن هون ‌‬ ‫کاک‌نێ‬ ‫دۆنگی‌‬ ‫وردستا‬ ‫سه‌یری‌‬ ‫هیه‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫هک‬ ‫ن‬ ‫ل‌‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ز‬ ‫کا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫نا‬ ‫هڵکی ن‬ ‫ی‌نییه‌‌‬ ‫باپیر؛‌کات‬ ‫‌‬ ‫ی‌‬ ‫خ‬ ‫‌ل‬ ‫ه‬ ‫م‪‌.‬ع‬ ‫ی‌بکات‬ ‫گی‬ ‫هونه‌رییه‌‬

‫هتی‌‬ ‫کۆمه‌اڵی ‌‬

‫هکی‌‬ ‫مانگانه‌ی ‌‬

‫ه‌نێته‌وه‌‬

‫‌زیره‌ک؛‬ ‫حه‌سه‌ن ‌ره‌سمی‌و‌‬ ‫نی‬ ‫هی‌‬ ‫‪‌10‬ژ ‪2‬ی‌سیغ ‌‬ ‫‪ 6‬هه‌بووه‌‬

‫هی‌‬ ‫چییه‌ک ‌‬ ‫چای هۆڵه‌که‌‪:‬‬ ‫ه‌‬ ‫س د‌بارزانی‌‬ ‫هسعو‬ ‫م‌‬ ‫یکردم‌‬ ‫د ‌هعو ‌هت‬ ‫گۆرانیوتن‬ ‫بۆ‌‬ ‫ژ‌که‌ریم‪:‬‬ ‫ۆ‬ ‫ر وردستان‌‬ ‫هک‬ ‫ل ‌ ‌ب ‌هد‌هست‌‬ ‫ه‌ر‬ ‫هون خه‌ڵکی‌‬ ‫ه‌زانه‌وه‌یه‌‬ ‫ن‬ ‫هد‪:‬‬ ‫ن‌محه‌م ‌‬

‫نیا‬

‫لو‌‬ ‫هجو ‌‬ ‫ع‌‬ ‫هم‬ ‫کراو ‌‬

‫‌یری‌دۆن‬ ‫سه‬

‫‪2011‬‬ ‫‪No.3, JUNE‬‬

‫دهته‬

‫بۆ‬

‫گهشه‬ ‫پێدانی مرۆیی‬

‫‪3‬‬

‫وێت ببیته‬ ‫ژ‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫چۆن‬ ‫گۆڤاری‬ ‫بهپارهکانت‬ ‫سهرکردهیهک‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ێ‬ ‫ز‬ ‫ق‬ ‫؟‬ ‫از‬ ‫ان‬ ‫ج‬ ‫را‬ ‫دهکێشیت؟ لڤینی ب‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ئهنتۆنی ر‬ ‫ۆ‬ ‫ڕدایه‌‪:‬‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ز‬ ‫ب‬ ‫ۆئ‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫خۆشی لهژیای * ده‌‬ ‫هونهرهکانی ژیانو‬ ‫ن‬ ‫ته‌وێت ببیت ‌‬ ‫ه‬ ‫سهرکهوتن‬ ‫وهربگریت‬ ‫س‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫کرده‌ی ‌‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ێ‬ ‫پێکهنین‬ ‫ز‬ ‫؟‬ ‫چۆن بهداهاتێکی‬ ‫*‬ ‫چ‬ ‫ی‬ ‫پرۆسه‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫پ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫کهم خێزانێکی‬ ‫فێربوون‬ ‫کانت قازانج‬ ‫ن دهکات‬ ‫سا‬ ‫ر‬ ‫ئا‬ ‫بهختهوه‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫هکه‌یت؟‬ ‫بهڕێوهدهبهیت‬ ‫ب‬ ‫ۆ‬ ‫چ‬ ‫*‬ ‫ی‬ ‫چۆن ب ‌‬ ‫ه‬ ‫له‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ێ‬ ‫گۆڕانکاریی‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫بترسین؟‬ ‫خ‬ ‫ێ‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫به‌خته‌وه‌ر‬ ‫به‌ڕێ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫؟‬ ‫بودجه‬ ‫بیرێک لهخۆتان‬ ‫بکهنهوه‬

‫دهتهوێت رێگ‬

‫‪magazine‬‬

‫پێشنیاری‬ ‫نهخشهرێگهیهک‬ ‫بۆ چارهسهر‬ ‫کردنی کێشهکانی‬

‫‪.com/buniad‬‬

‫‪www.lvinpress‬‬


‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫ژماره ‪6‬‬

‫‪ ،‬تهموزی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫داگیرساندنی جگهرهیهک‬

‫پیشوازییه له(‪ )4000‬مادهی کیمیاوی‬

‫لهتهکنهلۆجیاشدا لهههموو‬ ‫ههورێک باران نابارێت‬

‫لههاویندا ئاگاداری‬ ‫چاوو پێستان بن‬ ‫ویکیلیکس‪:‬‬

‫شهڕی واڵته زلهێزهکان‬ ‫لهسهر یاقوتی بهستهڵهکی‬ ‫باکور سهرههڵدهدات‬

‫لهرێگهی مریشکهوه ئهگهری‬ ‫دوباره دروستکردنهوهی‬ ‫داینهسورهکان ههیه‬

‫‪No.06, JULY 2011‬‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میره‌‬ ‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین‌‪ :‬دڵشاد ساڵ ‌ح حه‌م ‌ه شوکر‬ ‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی‪ :‬هێمن عه‌بدولقادر‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای په‌یپه‌ر باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪16 09‬‬ ‫‪38 32‬‬

‫‪ine‬‬

‫‪magaz‬‬

‫‪ience‬‬

‫‪. com/‬‬ ‫‪sc‬‬

‫‪inpress‬‬

‫‪www.lv‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪4‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫ژماره‌یه‌كی تر هه‌ساره‌‪ ،‬له‌ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی خۆر دۆزرانه‌وه‌‬

‫نهێنی لكه‌كانی خۆر روونبوویه‌وه‌‬

‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫لڤینی زانستی‬

‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫لڤینی زانستی‬

‫ده‌ ه�����ه‌س�����اره‌ی تر‬ ‫ل �ه‌ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی خۆر‬ ‫دۆزرای���ه‌وه‌و به‌مه‌ ژماره‌ی‬ ‫ه���ه‌س���اره‌ دۆزراوه‌ك����ان����ی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ك��ۆم�ه‌ڵ�ه‌ی خۆر‬ ‫ده‌گاته‌ (‪ )٥٦١‬دانه‌‪.‬‬ ‫له‌ناو ئ �ه‌م هه‌سارانه‌دا‬ ‫هه‌ساره‌یه‌ك له‌و ئه‌ستێرانه‌‬ ‫له‌ده‌وروبه‌ری ئه‌ستێره‌یه‌كی‬ ‫ن��ائ��اس��ای��ی گ �ه‌ن �ج‌و دوان���ی‬ ‫ت����ری����ش س������ه‌ر ب���ه‌ی���ه‌ك‬ ‫ئه‌ستێره‌ن‌و نزیكن له‌قه‌باره‌ی‬ ‫هه‌ساره‌ی نیپتۆن‪ ،‬مانگی‬ ‫ده‌س������ك������ردی ك������وروت‬ ‫ب �ه‌پ��ێ��وان��ی كه‌مبوونه‌وه‌ی‬ ‫زۆر ب��چ��ووك��ی رووناكی‬ ‫ئه‌ستێره‌ی ناوه‌ندی له‌كاتی‬ ‫ت��ێ��پ�ه‌ڕب��وون��ی هه‌ساره‌كان‬ ‫ل���ه‌چ���او چ���اودێ���ری سه‌ر‬ ‫زه‌وی��ی �ه‌وه‌ ئ�ه‌م هه‌سارانه‌ی‬ ‫دۆزی���وه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ك���وروت تا‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا (‪ )٢٣‬كۆمه‌ڵه‌ی‬

‫ل�����ك�����ه‌ك�����ان�����ی خ�����ۆر‬ ‫ناوچه‌گه‌لێكن ك‌ه به‌تووندی‬ ‫موگناتیسین‌و نزیكه‌ی (‪)١٠٠٠‬‬ ‫پل‌ه له‌ناوه‌نده‌كانی ده‌وروبه‌ریان‬ ‫ساردترن‪ ،‬زانایان له‌تێكۆشانی‬ ‫خۆیاندا بۆ تێگه‌یشتن له‌نهێنی‬ ‫ئه‌م لكان‌ه توانیویان‌ه لێشاوێكی‬ ‫ن��وێ له‌پالزما ل �ه‌م لكانه‌دا‬ ‫بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌دوای����ن تێكۆشانی‬ ‫زان���ای���ان���دا ب���ۆ تێگه‌یشتن‬ ‫له‌سروشتی ئه‌م لكان‌ه گروپێك‬ ‫له‌زانایان لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر‬ ‫لكێكی خۆر كرد ك‌ه تیره‌كه‌ی‬

‫دۆزی��وه‌ت��ه‌وه‌ ‪ ،‬ئ �ه‌م مانگه‌‬ ‫ده‌س��ك��رده‌ ساڵی (‪)٢٠٠٦‬‬ ‫ب��ۆ ف��ه‌زا ن��ێ��ردراو له‌الیه‌ن‬ ‫فه‌ره‌نساوه‌ كۆنتڕۆڵده‌كرێت‪.‬‬ ‫له‌سه‌رتادا وا بڕیاربوو‬ ‫ت���اوه‌ك���و س��اڵ��ی (‪)٢٠٠٨‬‬ ‫چ��االك��ب��ێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئێستا‬ ‫چ��االك��ی��ی��ه‌ك��ه‌ی ت���اوه‌ك���و‬ ‫(‪ )٢٠١٣‬درێژكراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ����ه‌م م��ان��گ��ی ده‌س���ك���رده‌‬

‫نه‌ته‌نیا وه‌ك��و راوچییه‌كی‬ ‫ه�����ه‌س�����اره‌ك�����ان ب���اس���ی‬ ‫لێده‌كرێت‪ ،‬به‌ڵكو وه‌كو‬ ‫ئ��ام��ێ��رێ��ك��ی زۆر وردی‬ ‫"ئه‌ستێره‌ بوومه‌له‌رزه‌ناسی"‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر پێكهاته‌ی‬ ‫ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان ب �ه‌پ��ێ��ی ئه‌و‬ ‫روون��اك��ی��ی �ه‌ی ده‌ی���ده‌ن���ه‌وه‌‬ ‫چاوی لێده‌كرێت‪ .‬له‌هه‌ساره‌‬ ‫دۆزراوك��ان حه‌وت دانه‌یان‬

‫ل�ه‌ج��ۆری "مشتری گه‌رم"‪،‬‬ ‫وات �ه‌ زه‌ب�ه‌اڵح�ه‌ گازییه‌كان‬ ‫له‌جۆری هه‌ساره‌ی مشتری‬ ‫ك �ه‌ زۆر له‌ئه‌ستێره‌كه‌یان‬ ‫ن��زی��ك��ن‪ ،‬دوو هه‌ساره‌ی‬ ‫ت��ر ب����ه‌ده‌وری ئه‌ستێره‌یه‌ك‬ ‫ب �ه‌ن��اوی ك���وروت (‪)٢٤‬دا‬ ‫ده‌س��وڕن�ه‌وه‌ كه‌ تیره‌كه‌یان‬ ‫(‪ )٤.١‬ب�ه‌ران��ب�ه‌ری تیره‌ی‬ ‫ه �ه‌س��اره‌ی نپتۆنه‌‪ ،‬یه‌كێك‬

‫ل �ه‌م��ش��ت��ری��ی �ه‌ گه‌رمه‌كان‬ ‫ب�������ه‌ده‌وری ه���ه‌س���اره‌ی���ه‌ك‬ ‫ب �ه‌ن��اوی ك���وروت (‪)١٨‬دا‬ ‫ده‌سوڕێته‌وه‌و ته‌نیا (‪)٦٠٠‬‬ ‫م��ل��ی��ۆن س���اڵ ته‌مه‌نیه‌تی‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ ب��ۆ ئه‌ستیره‌ناسه‌كان‬ ‫زۆر گ���رن���گ���ه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫زان��ی��اری زۆری ده‌رب���اره‌ی‬ ‫قۆناغه‌كانی دروستبوونی‬ ‫هه‌ساره‌ له‌گه‌ڵدایه‌‪.‬‬

‫رووه‌كه‌كانى هه‌ساره‌كانی تر؛ ره‌نگیان چۆنه‌؟‬ ‫ره‌ن���گ���ی گ�����ه‌اڵو گ���وڵ���ی رووه‌ك‬ ‫له‌هه‌ساره‌كانیتردا ده‌كرێت زۆر جیاواز‬ ‫ل���ه‌زه‌وی ب��ێ��ت‪ .‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی نوێ‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت ئ���ه‌و رووه‌ك����ان����ه‌ی ك��ه‌ له‌سه‌ر‬ ‫هه‌ساره‌كانیتر ك �ه‌ ب��ۆ ژی���ان گونجاون‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ره‌نگه‌كانیان ره‌شبێت‪ ،‬به‌پێی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌ی�ه‌ك ك�ه‌ له‌دانیشتنی زانستی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی ئه‌ستێره‌ناسی له‌الندڤندوی وێلز‬ ‫پێشكه‌شكراوه‌‪ ،‬رووه‌ك�ه‌ك��ان��ی س �ه‌ر ئه‌و‬ ‫هه‌سارانه‌ی كه‌ ب���ه‌ده‌وری ئه‌ستێره‌گه‌لی‬ ‫وه‌ك گرگنه‌سووره‌كان ده‌سوڕنه‌وه‌ له‌وانه‌یه‌‬ ‫له‌پێش چاوی مرۆڤدا ره‌ش بێت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ ئه‌و هه‌له‌ ده‌داته‌ رووه‌كه‌كه‌ تاوه‌كو‬ ‫رووناكی زیاتر بۆ پرۆسه‌ی رۆشنه‌ پێكهاتن‬ ‫هه‌ڵبمژێت تاوه‌كو بتوانن دوانه‌ئۆكسیدی‬ ‫ك��ارب��ۆن ل�ه‌ن��او پێكهاته‌ ئۆرگانییه‌كاندا‬ ‫به‌كاربهێنێن‪.‬‬

‫له‌م توێژینه‌وه‌دا وادان��راوه‌ كه‌ ژیانی‬ ‫رووه‌كی وه‌ك سه‌ر زه‌وی له‌هه‌ساره‌كانی‬ ‫گه‌شه‌بكات‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫كۆمه‌ڵه‌كانیتردا‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر ئ��ه‌م هه‌سارانه‌‬ ‫له‌رێچكه‌یه‌كدا‬ ‫ب���������ه‌ده‌وری‬ ‫خ����ۆره‌ك����ه‌ی‬ ‫خ�����ۆی�����ان�����دا‬ ‫ب���س���وڕی���ن���ه‌وه‌‬ ‫ك�����ه‌ ئ����ه‌گ����ه‌ری‬ ‫دروس����ت����ب����وون����ی‬ ‫ژی�������ان ه���ه‌ب���ێ���ت‪.‬‬ ‫بۆیه‌ وادان���راوه‌ رۆشنه‌‬ ‫پێكهاتنی ل�ه‌و شوێنه‌نه‌دا‬ ‫هاوشێوه‌ی زه‌وی بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ساره‌یه‌ك له‌كۆمه‌ڵه‌یه‌كدا بێت كه‌ زیاد‬ ‫له‌یه‌ك خۆری هه‌یه‌ ئه‌و ده‌م رووه‌كه‌كان‬

‫روون��اك��ی زیاتریان بۆ رۆشنه‌ پێكهاتن‬ ‫ب �ه‌رده‌ك �ه‌وێ��ت‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا پله‌ی گه‌رمی‬ ‫ره‌نگه‌كه‌ی دیاریده‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌ستێره‌یه‌ك‬ ‫بۆیه‌ پله‌ی گه‌رمی ئه‌ستێره‌كه‌ ره‌نگی‬ ‫ئ �ه‌و روناكییه‌ دی��اری��ده‌ك��ات كه‌‬ ‫ده‌گات به‌رووه‌كه‌كان‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫س�ه‌رچ��اوه‌ی روناكییه‌كه‌‬ ‫گ��رگ��ن��ێ��ك��ی سوربێت‬ ‫ئ����ه‌وك����ات ژی���ان���ی‬ ‫رووه‌ك���ی ده‌كرێت‬ ‫ی�����ان‬ ‫ره‌ش‪،‬‬ ‫خۆله‌مێشی بێت‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫له‌تیره‌ی خۆر زیاتر بوو‪ ،‬ئه‌م‬ ‫گرووپ‌ه به‌سه‌رپه‌رستی گوران‬ ‫شارمر له‌زانكۆی ستۆكۆڵم‌و‬ ‫ئه‌نستیتۆی فیزیای خۆری‬ ‫ئاكادیمیای زانستی سوید‪،‬‬ ‫ب �‌ه به‌كارهێنانی تلسكۆپی‬ ‫خ���ۆری ی��ه‌ك م �ه‌ت��ری سوید‬ ‫ك‌ه ل�ه‌دوورگ�ه‌ك��ان��ی كه‌ناری‬ ‫ئیسپانیایه‌‪ ،‬جوڵه‌ی پالزمای‬ ‫خۆریان پێوا‪ .‬ئه‌نجامی ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌و‌ه ك‌ه ل�ه‌م ژماره‌ی‬ ‫دوای گ��ۆڤ��اری به‌ناوبانگی‬ ‫س��ای��ن��س��دا ب�ڵ�اوك���راوه‌ت���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫په‌رده‌ی له‌سه‌ر چاالكییه‌كانی‬ ‫ن������اوه‌وه‌ی ل��ك �ه‌ك��ان��ی خۆر‬ ‫الداوه‌‪.‬‬ ‫ش��ارم��رو هاوكاره‌كانی‬ ‫ت��ێ��گ�ه‌ی��ش��ت��ن پ�ل�ازم���ای ناو‬

‫ن��ی��وه‌س��ێ��ب�ه‌ری ده‌وروب�����ه‌ری‬ ‫لكه‌كه‌ی خۆر ك‌ه سێبه‌ره‌كه‌ی‬ ‫ن��������اوه‌وه‌ی گ�����ه‌م�����ارۆداو‌ه‬ ‫خ��والن��دن�ه‌وه‌ی�ه‌ك��ی ستوونی‬ ‫هه‌ی‌ه ك‌ه له‌هه‌ندێك ناوچه‌دا‬ ‫خێراییه‌كه‌ی ده‌گات‌ه كیلۆمیترێك‬ ‫له‌سه‌ر چركه‌‪ .‬ئه‌م دیارده‌ی‌ه‬ ‫پ��ێ��ش��ت��ر ه���اوش���ێ���وه‌س���ازی‬ ‫كۆمپیوته‌ری بۆكرابوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫تا ئه‌م دوایی‌ه به‌تاقیكردنه‌و‌ه‬ ‫نه‌بینرابوو‪ .‬پالزمای زۆرگه‌رم‬ ‫له‌ناوچه‌كانی ناوه‌وه‌ی خۆره‌و‌ه‬ ‫به‌ره‌و سه‌ره‌و‌ه دێن‌و گه‌رماكه‌ی‬ ‫خۆیان له‌ده‌ستده‌د‌هن‌و به‌هۆی‬ ‫ساردبوونه‌و‌ه ده‌ڕۆنه‌و‌ه بۆ ناو‬ ‫ناخی خۆر‪.‬‬ ‫‪Scientific‬‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌‪:‬‬ ‫‪American‬‬

‫گه‌نجین ‌ه شاره‌وه‌كه‌ی ئه‌مریكا‬ ‫زۆر له‌خه‌ڵكی ئه‌مریكا له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ب���ڕوای���ه‌ن س��ێ ن���ووس���راوی نهێنی كه‌‬ ‫له‌ساڵی (‪ )١٨٨٥‬ب�ڵاوب��ووه‌ت�ه‌وه‌ شوێنی‬ ‫گه‌نجینه‌یه‌كی شاراوه‌ له‌ویالیه‌تی ڤیرجینیا‬ ‫پێشانده‌دات‪ .‬له‌ساڵی (‪ )١٨٨٥‬جیمزڤارد‬ ‫ن��ووس��راوه‌ك��ان��ی بیلی ب�ڵ�اوك���رده‌وه‌ كه‌‬ ‫هه‌ڵگری سێ په‌یامی نهێنیبوو‪ ،‬نهێنییه‌ك‬ ‫به‌وته‌ی ڤارد كردنه‌وه‌كه‌ی رێنوونییه‌ بۆ‬ ‫گه‌یشتن به‌گه‌نجینه‌یه‌ك كه‌ له‌به‌دفۆردی‬ ‫ویالیه‌تی ڤیرجینیا شاره‌وه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ئ �ه‌م ن��ووس��راوه‌‪ )٦٠( ،‬ساڵ‬ ‫ل �ه‌وه‌پ��ێ��ش‪ ،‬وات���ه‌ س��اڵ��ی (‪ ،)١٨٢٥‬بیل‬ ‫س��ن��ووق��ێ��ك��ی داخ�����راوی ه �ه‌ڵ��گ��ری ئه‌م‬ ‫نهێنییانه‌ له‌هۆتێلێك داناوه‌و دوای ونبووه‌‪،‬‬ ‫خاوه‌ن هۆتێله‌كه‌ ئه‌م نووسراوانه‌ ده‌دات‬ ‫ب�ه‌ی�ه‌ك��ێ��ك ل �ه‌ه��اوڕێ��ك��ان �ی‌و ئ���ه‌و توانی‬ ‫یه‌كێك له‌نهێنییه‌كان بكاته‌وه‌‪ ،‬نووسراوه‌كه‌‬ ‫به‌ورده‌كاری ته‌واوه‌وه‌ باسی سه‌روه‌تێكی‬ ‫یه‌كجاری زۆری ده‌كرد كه‌ له‌جاوه‌ڕوانی‬ ‫كه‌سێكدایه‌ ئه‌گه‌ر بتوانێت دوو نهێنییه‌كه‌ی‬ ‫تر بكاته‌وه‌‪ ،‬نووسراوه‌ كراوه‌كه‌ هه‌ڵگری‬ ‫هه‌ندێك ژم���اره‌ ب��ووه‌ ك�ه‌ ل�ه‌گ�ه‌ڵ وشه‌‬ ‫س �ه‌ره‌ت��ای��ی �ه‌ك��ان��ی ب �ه‌ی��ان��ی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ئه‌مریكادا یه‌گده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬له‌ئه‌م نهێنییه‌دا بۆ‬ ‫نموونه‌ ژم��اره‌ی (‪ )١٢‬ئاماژه‌ به‌یه‌كه‌مین‬

‫پیتی دوازده‌ه �ه‌م��ی��ن وش��ه‌ی ئ �ه‌و به‌یانه‌‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ساڵی (‪)١٩٨٠‬دا‪ ،‬جیم گیوگلی به‌‬ ‫به‌كار‌هێنانی كۆمپیوته‌رێك تێكۆشا تاوه‌كو‬ ‫یه‌كێكی تر له‌نهێنییه‌كان بكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجامی‬ ‫ك���اره‌ك���ه‌ی ك��ۆم�ه‌ڵ��ێ��ك ش��ت��ی به‌ته‌واوی‬ ‫ب��ێ��م��ان��اب��وو‪ :‬زن��ج��ی��ره‌ی �ه‌ك��ی دورودرێ����ژ‬ ‫ل �ه‌پ��ی��ت �ه‌ك��ان ك��ه‌ پ��ێ��ش��ان��ی ده‌دات‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ی���ه‌‬ ‫ن���ووس���راوه‌ی���ه‌‬ ‫ت������ه‌ن������ی������ا‬

‫ه�ه‌ڵ��خ��ڵ�ه‌ت��ان��دن ب��ێ��ت‪ ،‬ب����ه‌دوای ئ���ه‌وه‌دا‬ ‫تێكۆشانی زۆر بۆ دۆزینه‌وه‌ی گه‌نجینه‌كه‌‬ ‫ئه‌نجامدراوه‌و ته‌نه‌ناته‌ فیلمێكی سینه‌مایشی‌‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر دروس��ت��ك��راوه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم گیلوگلی‬ ‫له‌سی ساڵی راب��ردوودا هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫ن �ه‌دۆزی��وه‌ت �ه‌وه‌ ت��اوه‌ك��و بتوانێت فه‌شه‌ل‬ ‫به‌ئه‌نجامه‌كه‌ی بهێنێت‪ ،‬ئه‌و ده‌ڵێت "دڵنیام‬ ‫ئ�ه‌و نووسراوانه‌ جگه‌ له‌هه‌ڵخڵه‌تاندن‌و‬ ‫گاڵته‌پێكردن نییه‌"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Newscientist :‬‬


‫‪6‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫هه‌واڵ‬

‫ی دژ‌ه منداڵبوون بۆ پیاوان‬ ‫چاره‌سه‌رێكی سه‌رسورهینه‌ر حه‌ب ‌‬ ‫بۆ نه‌خۆشیه‌كانی‬ ‫ی‬ ‫ی رێگر ‌‬ ‫له‌وانه‌یه‌ به‌م نزیكانه‌ كه‌بسول ‌‬ ‫كۆئه‌ندامی ده‌مار‬ ‫له‌منداڵبوون بۆ پیاوان بكه‌وێت ‌ه بازاڕه‌وه‌‬ ‫توێژه‌رانی زانكۆی ستانفۆرد بۆ یه‌كه‌مجار توانیویانه‌‬ ‫خانه‌كانی پێستی مرۆڤ بگۆڕن به‌خانه‌ی چاالكی ده‌مار‬ ‫ئه‌م پێشكه‌وتنه‌ ئۆمێدی زۆر بۆ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشییه‌كانی‬ ‫كۆئه‌ندامی ده‌مار دروستكردووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ بۆ یه‌كه‌مجار نییه‌‬ ‫زانایان توانیویانه‌ خانه‌كانی پێست به‌خانه‌ی تر بگۆڕن‪.‬‬ ‫له‌پێشتریشدا توانرابوو بكرێت به‌خانه‌ی خوێن‪ ،‬جگه‌رو‬ ‫دڵ‪ ،‬گرنگی خانه‌كانی پێست ب��ۆ ت��وێ��ژه‌ران له‌وه‌دایه‌‬ ‫كه‌ ژم��اره‌ی��ان زۆره‌و توانایی ئ��ه‌وه‌ی كه‌ ده‌كرێت ببێت‬ ‫به‌خانه‌ی ده‌م��ار ئ�ه‌و هه‌له‌ ده‌ڕه‌خسێنێت تاوه‌كو شانه‌ی‬ ‫گونجاو بۆ چاره‌سه‌ری نه‌خۆشی له‌ڕێگه‌ی بووژاندنه‌وه‌ی‬ ‫خانه‌كانه‌وه‌ (‪ )Regenerative Therapy‬لێبه‌رهه‌مبێت‪،‬‬ ‫میتۆدی سوودلێبینراو به‌پێی پرۆسه‌یه‌كه‌ كه‌ پێیده‌وترێت‬ ‫(‪)Transdifferentiation‬‬ ‫له‌م میتۆده‌دا به‌وروژاندنی بایۆلۆژیانه‌ی خانه‌كه‌‪ ،‬ناقه‌ده‌‬ ‫خانه‌ ده‌كرێت ببێت به‌خانه‌یه‌كی تر‪ ،‬ئه‌م توێژه‌رانه‌ پێشتر‬ ‫توانیبوویان به‌م شێوه‌یه‌ خانه‌كانی كلكی مشكێك بگۆڕن‬ ‫به‌خانه‌ی ه�ه‌س��ت�ه‌ده‌م��اری مشكه‌كه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم به‌كارهێنانی‬ ‫ئه‌م شێوازه‌ بۆ م��رۆڤ ئاسته‌نگی زۆری له‌به‌رده‌مدابوو‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند خانه‌كه‌ ده‌گوڕدرا‪ ،‬به‌اڵم خانه‌ ده‌مارییه‌كانی مرۆڤ‬ ‫پێو ه‌ندییه‌‬ ‫نه‌یانده‌توانی ده‌ماره‌ راگه‌یاندنی پێویست بۆ‬ ‫ئه‌مه‌‬ ‫خانه‌ییه‌كان دروستبكه‌ن‪ .‬چاره‌سه‌ری‬ ‫ك�����ه‌‬ ‫ج�����ی�����ن�����ێ�����ك�����ی س����������اده‌ب����������وو‬ ‫ن���ێ���ۆ‬ ‫ل����ه‌ڕێ����گ����ه‌ی ڤ����ای����رۆس����ێ����ك����ه‌وه‌ بۆ‬ ‫خ��ان�ه‌ك�ه‌ ن��ێ��ردرا‪ ،‬ل����ه‌دوای ئ���ه‌وه‌وه‌‬ ‫خ��ان�ه‌ ده‌م��اری��ی �ه‌ك��ان توانییان‬ ‫ئاماژه‌ كاره‌باییه‌كانی پێویست‬ ‫دروستبكه‌ن‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌م‬ ‫زانسته‌ ل�ه‌س�ه‌ره‌ت��ای رێگه‌ی‬ ‫خ����ۆی����دای����ه‌و ت����اوه‌ك����و‬ ‫ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���ان���ی بۆ‬ ‫ن���ه‌خ���ۆش چه‌ندین‬ ‫س��اڵ��ی ت��ر كاتی‬ ‫ب�����ه‌اڵم‬ ‫پ���ێ���وی���س���ت���ه‌‪،‬‬ ‫هه‌نگا و ێكی‬ ‫له‌زانستی‬ ‫گ�������ه‌وره‌ی�������ه‌‬ ‫پ��زی��ش��ك��ی��دا‪ ،‬به‌م ش�����ی�����وازه‌‬ ‫له‌داهاتوودا پزیشكه‌كان ده‌توانن‬ ‫نه‌خۆشییه‌كانی كۆئه‌ندامی دمار‬ ‫وه‌كو پاركینسون‌و ئه‌ڵزایمه‌رو‬ ‫مێشكه‌ زیان به‌ركه‌وتووه‌كان‬ ‫چاره‌سه‌ر بكه‌ن‪.‬‬ ‫س������������ه‌رچ������������اوه‌‪:‬‬ ‫‪PopScience‬‬

‫‪7‬‬

‫ژمارەی پاشگرەکانی ئینته‌رنێت زیاددەکات‬

‫خێراترین‬ ‫میمۆری‬ ‫له‌جیهاندا‬ ‫به‌سایزی (‪)128‬‬ ‫گێگابایت‬ ‫به‌رهه‌مهات‬ ‫محه‌مه‌د حه‌سه‌ن عه‌لی‬

‫به‌پێی‌ توێژینه‌وه‌یه‌كی‌ ئه‌مریكی‌‬ ‫توانراوه‌ جۆره‌ حه‌بێك دروسبكرێت‬ ‫ك��ه‌ رێ��گ��ره‌ ل �ه‌چ��االك �ی‌ ت���ۆوه‌ك���ان‌و‬ ‫وه‌ستاندنی‌ كاری‌ ت��ۆواو (‪Seminal‬‬ ‫‪ )fluid‬له‌پیاواندا‪ ،‬له‌ئه‌نجامدا ده‌بێته‌‬ ‫هۆی‌ رێگری‌ له‌منداڵبوون به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫كاتی‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژه‌ران ئ���ام���اژه‌ده‌ده‌ن ك �ه‌ ئه‌م‬ ‫چ��اره‌س �ه‌ره‌ تازه‌یه‌یان له‌سه‌ر نێره‌ی‌‬ ‫مشكی‌ ت��اق��ی��گ�ه‌ تاقیكردووه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌رك �ه‌وت��ووه‌ ده‌بێته‌ ه��ۆی‌ نه‌زۆكی‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ كاتی‌‌و توانانی‌ به‌چكه‌‬ ‫خستنه‌وه‌ی‌ له‌مشكدا په‌كده‌خات‪،‬‬ ‫به‌اڵم دوای‌ وه‌ستان له‌به‌كارهێنانی‌‬ ‫ح���ه‌ب���ه‌ك���ه‌ م��ش��ك��ه‌ك��ه‌ ت����وان����ای‌‬ ‫وه‌چه‌خستنه‌وه‌ی‌ بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م ئه‌نجامه‌ هیوای‌ داوه‌ت���ه‌وه‌‬ ‫زانایانی‌ ئه‌م بواره‌ كه‌ له‌سه‌ر پیاوانیش‬ ‫تاقیبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬سه‌رۆكی‌ تیمی‌ ده‌سته‌ی‌‬ ‫ت���وێ���ژه‌ران دك��ت��ۆر (س��ان��ی‌ چانغ)‬ ‫ل��ه‌ن��اوه‌ن��دی‌ ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی‌ پزیشكی‌‬ ‫ل �ه‌زان��ك��ۆی‌ كۆلۆمبیا له‌كالیفۆڕنیا‬

‫ده‌ڵێت "پێدانی‌ دۆزی‌ (‪)DOSE‬ی‌‬ ‫كه‌م له‌م چاره‌سه‌ره‌ به‌پیاوان ده‌بێته‌‬ ‫هۆی‌ وه‌ستانی‌ كاری‌ تۆواو‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫تۆوه‌كان توانای‌ جوڵه‌‌و مه‌له‌كردن‌و‬ ‫پیتاندن له‌ده‌ستده‌ده‌ن بۆ ماوه‌یه‌كی‌‬ ‫كاتی‌ له‌كاتی‌ جوت ب��وون��دا"‪ ،‬به‌بێ‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ ئه‌م چاره‌سه‌ره‌ هیچ زیانێكی‌‬ ‫الوه‌ك �ی‌ (‪)Side effect‬ی‌ هه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ كاتی‌ نه‌زۆكی‌ له‌توانای‌‬ ‫پیتاندنی‌ پ��ی��اوان��دا دروستده‌كات‌و‬ ‫دوای‌ به‌كارنه‌هێنانی‌ حه‌به‌كه‌ تۆواو‬ ‫چاالكده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه�����ه‌روه‌ه�����ا (س����ان����ی‌ چ���ان���غ)‬ ‫روون��ی��ك��رده‌وه‌ ك�ه‌ ئ �ه‌م چاره‌سه‌ره‌‬ ‫كاریگه‌ری‌ راسته‌وخۆ‌و كاریگه‌ری‌‬ ‫ته‌نیا له‌سه‌ر تۆواو هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم هێشتا‬ ‫چاره‌سه‌ری‌ كۆتایی‌ نه‌دۆزراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ته‌نیا ل�ه‌ب��اری‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫به‌دۆزی‌ كه‌م (‪ )LOW DOSE‬زیانی‌‬ ‫نابێت‪ ،‬وه‌رگرتنی‌ ئ �ه‌م چاره‌سه‌ره‌‬ ‫ب��ۆ م���اوه‌ی‌ درێ���ژ‌و ب�ه‌ب��ڕێ��ك�ی‌ زۆر‬ ‫كاریگه‌ری‌ نه‌رێنی‌ به‌جێده‌هێڵێت‪.‬‬

‫یەکێک لەگەورەترین‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ەک��ان��ی ئەم‬ ‫بیست ساڵە بریتییە لەوەی‬ ‫ئەنستیتۆی ن��اوو ژمارەی‬ ‫(‪)ICANN‬‬ ‫ئینتەرنێتی‬ ‫بگۆڕدرێت‪.‬‬ ‫لەدانیشتنێکدا له‌واڵتی‬ ‫س��ەن��غ��اف��ورە‪ ،‬ب���ڕی���اردرا‬

‫ب��ەزی��ادک��ردن��ی ژم����ارەی‬ ‫پاشگرەکانی وێبسایتەکانی‬ ‫ئینته‌رنێت‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ئ����ەم ب���ڕی���ارە‬ ‫کۆمپانیاکانی پیشەسازی‌و‬ ‫ب��ازرگ��ان �ی‌و بۆنیادەکانی‬ ‫ت���ر دەت����وان����ن لەجیاتی‬ ‫پاشگری گشتی (‪com,‬‬

‫‪ .)..org, net‬خوازیاری‬ ‫پ����اش����گ����رێ����ک ب�����ن کە‬ ‫پێشاندەری کۆمپانیاکەی‬ ‫خۆیانە بۆیە لەداهاتوودا‬ ‫وێبسایت‬ ‫ل����ەوان����ەی����ە‬ ‫ب��ەپ��اش��گ��ری ‪.google‬‬ ‫و ‪.coke‬و ‪.yahoo‬‬ ‫لەئینتەرنێتدا ببینین‪ ،‬بۆ‬

‫دەسکەوتنی پاشگر لەم‬ ‫ش��ێ��وازە دەب��ێ��ت خوازیار‬ ‫دۆالر‬ ‫(‪)٢٠٠٠٠٠‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ داخوازییەکەیدا‬ ‫پ����ێ����ش����ک����ەش����ب����ک����ات‌و‬ ‫هۆکارێکی بڕواپێکراوی‬ ‫ب��ۆ س���وودوەرگ���رت���ن لەم‬ ‫پاشگرانە هەبێت‪.‬‬

‫دۆزینه‌وه‌یه‌كی‌ تاز‌هی‌ كۆلیسترۆڵی‌ زیانبه‌خش‬ ‫ی واڵتی‌ به‌ریتانیا‬ ‫زاناكان ‌‬ ‫ی‬ ‫رای��ان��گ�ه‌ی��ان��د ك �‌ه جۆرێك ‌‬ ‫كۆلسترۆڵیان‬ ‫ت�������ازه‌ی‌‬ ‫ی‬ ‫دۆزی���وه‌ت���ه‌و‌ه ك �ه‌ مه‌ترس ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جه‌سته‌ ‌‬ ‫له‌سه‌ر ته‌ندروست ‌‬ ‫م��رۆڤ دروس��ت��ده‌ك��ات‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ج���ۆر‌ه ت��ازه‌ی �ه‌ زه‌ره‌رم���ه‌ن���د‌ه‬ ‫ل���ه‌ج���ۆری‌ (‪LDL) (Low‬‬ ‫ی‬ ‫‪‌)Density Lipid‬و چڕ ‌‬ ‫گ��ه‌ردی��ل��ه‌‌و پرۆتینه‌كانی‌‌و‬ ‫لینجێتی‌ زیاتر‌ه له‌ (‪.)LDL‬‬ ‫ئ�����ه‌م ج������ۆره‌ ت����ازه‌ی����‌ه‬ ‫به‌گه‌ردیل‌ه شه‌كره‌كانی‌ ناو‬ ‫خ��وێ��ن �ه‌وه‌ ل��ك��ێ��ن��راوه‌‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫ئ �ه‌م ج��ۆره‌ كۆلسترۆڵ‌ه له‌و‬

‫ی‬ ‫ك���ه‌س���ان���ه‌دا ك���‌ه نه‌خۆش ‌‬ ‫ی‬ ‫ش �ه‌ك��ره‌ی��ان ه�ه‌ی�ه‌ مه‌ترس ‌‬ ‫گ�ه‌وره‌ دروستده‌كه‌ن له‌سه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ته‌ندروستییان‪ ،‬ده‌بێت‌ه ه ‌‬ ‫ی دڵ‌و‬ ‫تێكچوونی‌ ف�ه‌رم��ان� ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ركه‌وتنی‌ نه‌خۆشییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌كه‌سان ‌‬ ‫دڵ‪ ،‬به‌تایبه‌ت ‌‬ ‫ب���ه‌ت���ه‌م���ه‌ن���دا‪ ،‬ئ����ه‌م ج����ۆر‌ه‬ ‫ی‬ ‫ك��ۆل��س��ت��رۆڵ �ه‌ زۆر زیان ‌‬ ‫زیاتر‌ه له‌چه‌ور‌ه پرۆتینییه‌كان‬ ‫(‪ )Lipoprotein‬كه‌ چڕییان‬ ‫ی زیان‬ ‫كه‌مه‌‌و له‌كۆلسترۆڵ ‌‬ ‫به‌خش ك‌ه ب‌ه (‪ )LDL‬ناسراوه‌‪،‬‬ ‫ی توێژه‌ران ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫ده‌سته‌ ‌‬ ‫تازه‌یان ناوه‌ناو‌ه (‪Mgmin-‬‬

‫‪ )LDL‬ل����ه‌ب����ه‌ر چ����ڕی‌‌و‬ ‫ی ئه‌م ج��ۆر‌ه تازه‌یه‌‌و‬ ‫لینجێت ‌‬ ‫ی له‌گه‌ڵ گه‌ردیل‌ه‬ ‫یه‌كگرتن ‌‬ ‫شه‌كره‌كاندا له‌خوێندا ده‌بێت‌ه‬ ‫ه��ۆی‌ خ��ێ��را كه‌ڵه‌كه‌بوون‌و‬ ‫ی بۆرییه‌كانی‌ خوێن‌و‬ ‫گیران ‌‬ ‫ی خوێنبه‌ره‌كان‌و‬ ‫ره‌ق��ب��وون � ‌‬ ‫ی دڵ‌و‬ ‫له‌ئه‌نجامدا سه‌كته‌ ‌‬ ‫دماغ دروستده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی‬ ‫ی چ����ه‌ور ‌‬ ‫خ���واردن���ی‌ ب���ڕ ‌‬ ‫ی‬ ‫زۆر‌و شه‌كر له‌ژه‌مه‌خۆراك ‌‬ ‫ی‬ ‫رۆژان��������������ه‌دا ئ�����ه‌گ�����ه‌ر ‌‬ ‫ب��ه‌رزب��وون��ه‌وه‌ی‌ ئ �ه‌م جۆر‌ه‬ ‫كۆلسترۆڵ‌ه زیادده‌كات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Lancet :‬‬

‫ئه‌گه‌ر كارتان فیلم گرتنه‌و‬ ‫ده‌تانه‌وێت چه‌ندین كاتژمێر‬ ‫به‌بێ ت�ه‌واوب��وون��ی میمۆری‬ ‫به‌شێوه‌ی (‪ )HD‬فیلم بگرن‪،‬‬ ‫ده‌توانن له‌میمۆریی‌ه نوێیه‌كه‌ی‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای (‪)SanDisk‬‬ ‫ب �ه‌ن��اوی (‪)Extreme Pro‬‬ ‫س����وودوه‌رگ����رن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��د‌ه كامێراكه‌تان‬ ‫خێراتربێت له‌به‌رانبه‌ردا ئه‌م‬ ‫میمۆریی‌ه هیچ كێشه‌یه‌كی‬ ‫نییه‌‪ ،‬چۆنك‌ه خێرایی نووسینی‬ ‫زان��ی��اری��ی �ه‌ك��ان ل �ه‌س �ه‌ر ئه‌م‬ ‫میمۆرییه‌ (‪ )100‬گێگابایت‌ه‬ ‫له‌سه‌ر چركه‌‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی‌ه ئه‌م به‌رهه‌مه‌‪،‬‬ ‫(‪Compact‬‬ ‫خ��ێ��رات��ری��ن‬ ‫‪‌)Flash‬ه له‌جیهاندا‪.‬‬ ‫ن��رخ��ی ئ���ه‌م میمۆریی‌ه‬ ‫(‪ )1500‬دۆالره‌‪.‬‬


‫‪8‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫كاریگه‌ری‬ ‫مه‌شروبخواردنه‌وه‌ی‬ ‫دایك‌و باوك‬ ‫له‌سه‌ر منداڵه‌كان‬ ‫تویژینه‌وه‌یه‌كی نوێ ده‌رباره‌ی هه‌رزه‌كاران پێشانیده‌دات‬ ‫ئه‌و مندااڵنه‌ی كه‌ به‌رده‌وام دایك‌و باوكه‌كانیان به‌سه‌رخۆش‬ ‫ده‌بینن‪ ،‬دووجار زیاتر له‌مندااڵنی تر ئه‌گه‌ری رووكردنیان‬ ‫به‌خواردنه‌وه‌ كحولییه‌كان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها لێكۆڵینه‌وه‌ تازه‌كان پێشانده‌دات چاودێری‬ ‫كه‌می دایك‌و باوكان هۆكارێكی گرنگه‌ له‌ڕووكردنی‬ ‫ه�ه‌رزه‌ك��اران�ه‌ ل�ه‌خ��واردن�ه‌وه‌ كحولییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌م لێكۆڵینه‌وانه‌ پیشانده‌دات تا هه‌رزه‌كاران‬ ‫زی��ات��ر كاتی خ��ۆی��ان ل�ه‌گ�ه‌ڵ هاوڕێكانیاندا زیاتر‬ ‫به‌سه‌ربه‌رن‪ ،‬ئه‌گه‌ری تووشبوونیان به‌خواردنه‌وه‌‬ ‫كحولییه‌كان زی��ات��ره‌‪ ،‬ئ �ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫بونیادی جوزێڤ راڤێنتریه‌وه‌ ئه‌نجامدراوه‌و‬ ‫(‪ )٥٧٠٠‬هه‌رزه‌كار كه‌ ته‌مه‌نیان له‌نێوان (‪)١٣‬‬ ‫بۆ (‪ )١٦‬ساڵیداییه‌ به‌شداریان تێدا كردووه‌‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژه‌ران به‌لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر ژیانی ئه‌و‬ ‫هه‌رزه‌كارانه‌ی كه‌ خواردنه‌وه‌ كحولییه‌كانیان‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردووه‌ت�ه‌وه‌ تێگه‌یشتن ك�ه‌ دایك‌و‬ ‫باوكه‌كان سه‌ره‌كیترین هۆكار به‌تووشبوونی‬ ‫منداڵه‌كانیانن به‌مادده‌ كحولییه‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌نجامی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ پێشانده‌دات‪،‬‬ ‫ئه‌و مندااڵنه‌ی كه‌ چه‌ند جارێك دایك‌و‬ ‫باوكیان به‌سه‌رخۆشی ده‌بینن‪ ،‬ئه‌گه‌ری‬ ‫ئه‌وه‌ی خۆیان به‌رده‌وام سه‌رخۆش ببن‬ ‫دوو به‌رانبه‌ره‌‪ ،‬توێژه‌ران هه‌روه‌ها ده‌ڵێن‬ ‫چ��اودێ��ری دای���ك‌و ب��اوك�ه‌ك��ان ده‌وری‬ ‫گرنگی ل �ه‌س �ه‌ر ره‌ف��ت��اری منداله‌كان‬ ‫هه‌یه‌و ئه‌و دایك‌و باوكانه‌ی كه‌ نازانن‬ ‫منداڵه‌كانیان شه‌وانی پشوو بۆ كوێ‬ ‫ده‌چن‪ ،‬یان سه‌یری فیلمی سه‌رو (‪)١٨‬‬ ‫ساڵ ده‌كه‌ن‪ ،‬یان كاته‌كانی خۆیان له‌گه‌ڵ‬ ‫هاوڕێكانیاندا به‌سه‌ر ده‌ب �ه‌ن ئه‌گه‌ری‬ ‫تووشبوونیان به‌مادده‌ كحولییه‌كان زۆر‬ ‫به‌رزه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌و مندااڵنه‌ی له‌ژێر (‪)١٠‬‬ ‫ساڵیدا له‌گه‌ڵ خواردنه‌وه‌ كحولییه‌كاندا‬ ‫ئاشناده‌بن زۆرتر ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌‬ ‫له‌هه‌موو ژیانیاندا به‌رده‌وام خواردنه‌وه‌ی‬ ‫كحولی زیاد له‌حه‌د به‌كاربهێنن‪.‬‬

‫رێگه‌یه‌كی نوێ‬ ‫بۆ پێوانی خێرایی‬ ‫گه‌یشتن به‌مه‌رگ‬ ‫كرۆمۆسۆمی (‪ )-X‬به‌ش‌ه سوره‌كانی تیلۆمه‌ر‌ه ك‌ه‬ ‫پارێزگاری له‌كرۆمۆسۆمه‌كان ده‌كات‌و ب‌ه به‌رزبوونه‌وه‌ی‬ ‫ته‌مه‌ن بچووكده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫شیكارێكی نوێی خوێن ك�ه‌ ل �ه‌الی �ه‌ن زاناكانی‬ ‫ئیسپانیاوه‌ داهێنراوه‌‪ ،‬له‌و‌ه ده‌چێت بتوانێت‪ ،‬پێشانیبدات‬ ‫ب‌ه چ خێراییه‌ك ب��ه‌ره‌و پیربوون ده‌چ��ی�ن‌و چه‌ندێك‬ ‫له‌ته‌مه‌نمان ماوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م تاقیكردنه‌وه‌ی خوێنه‌ كه‌ نرخه‌كه‌ی (‪)٧٠٠‬‬ ‫دۆالر‌ه له‌كۆتایی ساڵی (‪)٢٠١١‬دا له‌به‌ریتانیاش‬ ‫پێشكه‌شده‌كرێت‪.‬‬ ‫رۆژژمێر پێمانده‌ڵێت كه‌ به‌پێی ناسنامه‌ی باری‬ ‫شارستانی ته‌مه‌نمان چه‌نده‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم زانایان له‌ناوه‌ندی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی توێژینه‌وه‌ی شێرپه‌نجه‌ له‌ئیسپانیا رێگه‌یه‌كی‬ ‫تازه‌یان دۆزی��وه‌ت�ه‌وه‌ ك‌ه له‌ڕێگه‌ی خوێنه‌وه‌‪ ،‬تیلومه‌ر‬ ‫كه‌ به‌شێكه‌ له‌ (‪)DNA‬ی له‌جینه‌كانی ناو كرۆمۆسۆم‬ ‫پارێزگاری ده‌كات بپێون‪ ،‬به‌وته‌ی توێژه‌رانی ئیسپانیایی‬ ‫ئه‌گه‌ر ئاكامی تاقیكردنه‌وه‌ی خوێنه‌كه‌ پێشانیدا ك‌ه ئه‌م‬ ‫به‌ش‌ه خێراتر له‌پرۆسه‌ی ئاسایی كزبووه‌‪ ،‬مانای ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫ته‌مه‌ن به‌خێرایی زیاتر ب �ه‌ره‌و كۆتایی ده‌چێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫زانایانه‌ی ك‌ه ئه‌م ته‌كنه‌لۆژیایه‌یان داهێناو‌ه ده‌ڵێن ئه‌م‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ی‌ه ده‌كرێت یارمه‌تی ئه‌و كه‌سانه‌ بدات ك‌ه‬ ‫نه‌خۆشی بۆماوه‌یی له‌بنه‌ماڵه‌كه‌یاندا هه‌ی‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌ته‌ندروستی خۆیان دڵنیابن‌و یارمه‌تیان بدات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌توانێت یارمه‌تی ئه‌و كه‌سان‌ه بدات ك‌ه ده‌یانه‌وێت‬ ‫بزانن تا چ راده‌یه‌ك تووشی نه‌خۆشییه‌كانی ته‌مه‌نی پیری‬ ‫هاتوون‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪9‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫‪10‬‬

‫له‌جه‌نگ ‌ی ئه‌مریكا له‌عێراقدا ئۆتۆمبێل ‌ه بارهه‌ڵگرو تانك‌و زرێپۆشه‌كان به‌ئاره‌زوو ‌ی خۆیان‬ ‫له‌بیابانه‌كان ‌ی باشوور هاتووچۆیان ده‌کرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش بوو‌ه هۆ ‌ی شكاندن ‌ی چینێك ‌ی ره‌ق ‌ی بیابان‌و‬ ‫كردن ‌ی به‌تۆز؛ به‌هه‌ڵكردن ‌ی هه‌ر بایه‌ك له‌و ناوچانه‌دا خۆڵبارین له‌کوردستان دروستده‌بێت‪.‬‬

‫ی كتوپڕبوو به‌یه‌كێك‬ ‫ی ژینگه‌ی ‌‬ ‫پیسبوون وه‌ك كێشه‌یه‌ك ‌‬ ‫ه سه‌ر شانۆی‌ رووداو ‌ه‬ ‫ه خۆی خست ‌‬ ‫ی ك‌‬ ‫ه ترسناكه‌ ‌‬ ‫له‌و كێش ‌‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ه زانایان له‌نیوه‌ی‌ دووه‌م ‌‬ ‫ی ژینگه‌‪ ،‬بۆی ‌‬ ‫جیهانییه‌كان ‌‬ ‫ی ته‌واوی‌ پێبده‌ین‪.‬‬ ‫سه‌ده‌یه‌دا ناچاربوون گرنگییه‌ك ‌‬

‫ن‬ ‫خۆڵباری ‌‬ ‫ئا‬

‫‪:‬ه‬ ‫‌هرد‬

‫ی‬ ‫هۆكارو مه‌ترسییه‌کان ‌‬ ‫خۆڵبارینه‌كانی‌ عێراق‌و‬ ‫كوردستان چییه‌؟‬

‫‌ی‬

‫م‬ ‫ح‌ه‬ ‫م‌هد‬

‫ئ‬ ‫‌همی‬ ‫ن‬ ‫ز‬

‫ێ‬ ‫دب‌ه‬ ‫گ‬ ‫‌ی‬

‫ب��اری��ن �ی‌ ت��رش �ه‌ ب���اران‬ ‫كه‌ هۆكارێكی‌ كاریگه‌ری‌‬ ‫پ��ی��س��ب��وون �ی‌ ژینگه‌كانه‌‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‌ له‌ناوچوون‌و‬ ‫پ��ووك��ان��ه‌وه‌ی‌ س �ێ‌ به‌ش‬ ‫زه‌وی‌‌و دوو به‌شی‌ دارستانه‌‬ ‫چ��ڕو پڕه‌كانی‌ ئه‌وروپاو‬ ‫دارستانه‌كانی‌‬ ‫ه��ه‌م��وو‬ ‫گ����ۆی‌ زه‌وی‪ ،‬رۆژان�����ه‌‬ ‫(‪ )50‬میلی‌ چوارگۆشه‌‬ ‫له‌زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كان‌و‬ ‫دارستانه‌كان له‌ناو ده‌چن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر چی‌ دانیشتوانی‌‬ ‫ك���وردس���ت���ان له‌سااڵنی‌‬ ‫راب����������ردوودا ب���ه‌ده‌س���ت‬ ‫رژێ������م������ه‌وه‌ خ���اك���ی���ان‬ ‫س��ووت��ێ��ن��راو كاولبوو‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم خ���ودی‌ خۆشیان‬ ‫ب���ه‌ش���دارن له‌شێواندنی‌‬ ‫ژینگه‌كه‌یاندا به‌بڕینه‌وه‌ی‌‬ ‫داروو درخ���ت���ه‌ك���ان كه‌‬ ‫ل���ه‌زۆرب���ه‌ی‌ ناوچه‌كاندا‬ ‫ه��ه‌ن به‌تایبه‌تی‌ سااڵنی‌‬ ‫(‪ )1993‬ك �ه‌ ئابڵوقه‌ی‌‬ ‫دوو س �ه‌ری��ان خستبووه‌‬ ‫سه‌ر عێراق‪ ،‬ئه‌مه‌ش بووه‌‬ ‫ه���ۆی‌ ب���ڕی���ن���ه‌وه‌ی‌ دارو‬ ‫درخته‌كانی‌ كوردستان بۆ‬ ‫به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‌ زستانی‬ ‫س������اردی‌ س��ه‌خ��ت��ی‌ ئه‌و‬ ‫سااڵنه‪.‬‬ ‫ب�ه‌م دوای��ه‌ش له‌ساڵی‌‬ ‫ده‌س���ت���ك���را‬ ‫(‪)2006‬‬ ‫ب�ه‌دروس��ت��ك��ردن�ی‌ گوندی‌‬ ‫ئه‌مریكی له‌نێوان هه‌ولێر‬ ‫له‌ناوچه‌یه‌كی‌‬ ‫پ��ی��رم��ام‬ ‫دارس���ت���ان���ی‌ (غ���اب���ات���ی‌)‬ ‫به‌ڕووبه‌ری‌ (‪ )1400‬دۆنم‬ ‫زیاتر له‌ (‪ )20،000‬هه‌زار‬ ‫نه‌مام تێیدا نێژرابوو كه‌‬ ‫ت��ێ��چ��ووی‌ ه��ه‌ر نه‌مامێك‬ ‫(‪ )$100‬دۆالر تێچوونی‌‬ ‫ب���ووه‌ ب �ه‌م �ه‌ش به‌شداری‌‬ ‫شێواندنی‌ ژینگه‌ی خۆمان‬ ‫كرد‪.‬‬

‫هه‌موو ئه‌و كاره‌ساتانه‌‬ ‫كه‌ له‌جیهاندا رووده‌دات‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‌ دروستبوونی‌‬ ‫بیابان‌و خوێیاوی‌ بوونی‌‬ ‫زه‌وییه‌كان‌و به‌رزبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫ئاستی‌ ئ��اوی‌ ده‌ریاكان‌و‬ ‫ن����غ����رۆب����وون����ی‌ ش������اره‌‬ ‫گه‌وره‌كانی‌ كه‌ ناره‌كانی‌‬ ‫زه‌ری��ای‌ ئ��ارام‌و ئه‌تڵه‌سی‌‌و‬ ‫هیندی‌ ه����ه‌روه‌ك ئێستا‬ ‫هه‌ستی‌ پێده‌كین‪.‬‬ ‫ب �ه‌رزب��وون �ه‌وه‌ی‌ پله‌ی‌‬ ‫گه‌رما به‌هۆی‌ گازه‌كانی‌‬ ‫وه‌ك ك����ل����ۆرو ف���ل���ۆرو‬ ‫كاربۆن كه‌ كارده‌كاته‌ سه‌ر‬ ‫نه‌مانی‌ گازی‌ ئۆزۆن هه‌ر‬ ‫گ�ه‌ردێ��ك�ی‌ ئ��ه‌و كلۆریده‌‬ ‫توانێت‬ ‫ده‌‬ ‫(‪)CL2‬‬ ‫گ����ه‌ردی‌‬ ‫(‪)100،000‬‬ ‫ئۆزۆن (‪ )O3‬له‌ناوبه‌رێت‪،‬‬ ‫دووانه‌ئۆكسیدی‌ كاربۆن‬ ‫ك�����ه‌ پ����ل����ه‌ی‌ گ����ه‌رم����ی‌‬ ‫به‌رزده‌كاته‌وه‌و به‌(زۆپای‌‬ ‫زه‌وی‌) ن����او ده‌ب���رێ���ت‬ ‫له‌وانه‌شه‌ كاربكاته‌ سه‌ر‬ ‫هه‌موو كه‌رته‌كان به‌تایبه‌ت‬ ‫ك����ه‌رت����ی‌ ك���ش���ت���وك���اڵ‌و‬ ‫خراپكردنی‌‌و كه‌مبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫به‌رهه‌می‌ كشتوكاڵی‌‪.‬‬ ‫(به‌كارهێنانی‌ وزه‌ی‌‬ ‫خ��ۆر‪ ،‬تاڤگه‌كان‪ ،‬خێزاو‬ ‫ن���ی���ش���ت���اوه‌ك���ان وزه‌ی‌‬ ‫ب����او‪....‬ه����ت����د)‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ج����ێ����گ����ره‌وه‌ی‌ وه‌زه‌ی‌‬ ‫گ���ه‌رم���ی‌ ن���اخ���ی‌ زه‌وی‌‬ ‫نه‌وتی‌‬ ‫(پێكـــهاته‌كانی‌‬ ‫خ����او) ئ���ه‌م كاره‌شیان‬ ‫ته‌نیا له‌گۆڕینی‌ مه‌ترسییه‌ك‬ ‫به‌یه‌كێكی‌ تری‌ ترسناكتر‬ ‫به‌والوه‌ هیجی‌ دی‌ نییه‌‪.‬‬ ‫واتای‌ پیسبوون‬ ‫ب�ڵ�اوت���ری���ن پێناسه‌‬ ‫ده‌رب�������اره‌ی‌ پیسبوون‪:‬‬ ‫ف���رێ���دان���ی‌ پ���اش���م���اوه‌و‬ ‫پاشه‌ڕۆكــانه‌ ك�ه‌ ده‌بێته‌‬

‫هــــــــۆی‌ تێـــــكـــــــدان‌و‬ ‫ش��ێ��ـ��ـ��وان��دن �ی‌ ج���وان���ی‌‌و‬ ‫خاوێنییه‌كه‌ی‌ ژینگه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم پیسبوون به‌واتا‬ ‫زان��س��ت��ی��ی��ه‌ك��ه‌ی‌‪( :‬ئ���ه‌و‬ ‫گ��ۆڕان‌و تێكچوونه‌یه‌ كه‌‬ ‫له‌جووڵه‌ هاڕمۆنییه‌كه‌ی‌‬ ‫‪)harmonic‬‬ ‫(‪motion‬‬ ‫نێوان توخمه‌ پێكهێنه‌ره‌كانی‌‬ ‫سیسته‌مه‌ ژینگه‌ زانییه‌كه‌ی‌‬ ‫( ‪)e c o - s y s t e m‬‬ ‫ژی���ن���گ���ه‌دا رووده‌دات‪،‬‬ ‫ب �ه‌م �ه‌رج��ێ��ك گیروگرفت‬ ‫چاالكییه‌كانی‌‬ ‫ب��خ��ات �ه‌‬ ‫ئ��ه‌و سیسته‌مه‌و توانای‌‬ ‫ب���ه‌ ب �ه‌ج��ێ��ه��ی��ن��ان �ی‌ رۆڵ����ه‌‬ ‫س��روش��ت��ی��ی �ه‌ك �ه‌ی‌ له‌خۆر‬ ‫رزگاركردنی‌ پیسكه‌ره‌كاندا‬ ‫به‌تایبه‌تی‌‬ ‫ن �ه‌ه��ێ��ڵ��ێ��ت‪،‬‬ ‫ئۆرگانییه‌كانی‌ له‌ڕێگه‌ی‌‬ ‫سرشته‌ كردارییه‌كانییه‌وه‌‬ ‫(‪.)natural processes‬‬ ‫ئ������������������ه‌وه‌ی‌ ك������ه‌‬ ‫ل �ه‌ڕووب��اره‌ك��ان رووده‌ات‬ ‫ل���ه‌ڕووب���ه‌ره‌ ئاوییه‌كانی‌‬ ‫ت���ری���ش‌و ل���ه‌ب���ه‌رگ���ه‌ باو‬ ‫زه‌ویشدا رووده‌دات‪.‬‬ ‫وات��������ه‌ پ���ی���س���ب���وون‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك���ی‌ ئ���ه‌وت���ۆ‬ ‫ف�����راوان�����ب�����ووه‌ ه���ه‌م���وو‬ ‫ت��ی��ش��ك��ه‌ گ�����ه‌ردوون�����ی‌‌و‬ ‫ده‌س��ت��ك��رده‌ك��ان‌و ئه‌تۆم‬ ‫بارین‌و چه‌كه‌ كیمیاوی‌‌و‬ ‫ب��ای��ل��ۆژی��ی�ه‌ك��ان‌و چاندنی‌‬ ‫مین دووكه‌ڵی‌ جگــه‌ره‌و‬ ‫دارس��ت��ان�ه‌ سووتاوه‌كان‌و‬ ‫ده‌ن����گ����ه‌‬ ‫ژاوه‌ژاوو‬ ‫ب��ه‌رزه‌ك��ان��ی��ش له‌ژیانی‌‬ ‫رۆژان �ه‌م��ان��دا ده‌گرێته‌وه‌و‬ ‫ه���ه‌ری���ه‌ك���ه‌ ب���ه‌ج���ۆرێ���ك‬ ‫له‌هۆكانی‌ پیسبوونی‌ ژینگه‌‬ ‫ئه‌ژمارده‌كرێن‪.‬‬ ‫ئه‌نجام ده‌گه‌ینه‌ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫به‌بووختی‌ بڵێین پیسبوون‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی�ه‌ ل���ه‌‪" :‬ج���وڵ���ه‌ی‌‬

‫ب��گ��ۆڕه‌ك��ان (پ���اش���ه‌ڕۆی‌‬ ‫به‌رهه‌م‌و به‌كارهێنه‌كان)‪،‬‬ ‫ب���ه‌ره‌و سیسته‌مه‌ ژینگه‌‬ ‫زان���ی���ی���ه‌ك���ه‌ی‌‌و ده‌بێته‌‬ ‫ه��ۆی‌ تێكچوونی‌ جوڵه‌‬ ‫رێ��ك��وپ��ێ��ك �ه‌ك �ه‌ له‌نێوان‬ ‫ت��وخ��م��ه‌ك��ان��ی��دا پاشان‬ ‫روودان���������ی‌ تیكچوون‬ ‫ل���ه‌ه���اوس���ه‌ن���گ���ب���وون���ی‌‬ ‫ژی���ن���گ���ه‌زان���ی‌‌و ب�����ه‌دوای‌‬ ‫ئ����ه‌وش����دا ه���ات���ن���ی‌ ئ���ه‌و‬ ‫هه‌ڕشه‌ی‌‬ ‫مه‌ترسییانه‌ی‌‬ ‫نه‌مان له‌زینده‌وه‌رانی‌ سه‌ر‬ ‫زه‌وی ده‌كات"‪.‬‬ ‫پله‌كانی‌ پیسبوون‬ ‫‪ -1‬پیسبوونی‌ په‌سه‌ند‪،‬‬ ‫یان بڕ‬ ‫‪ -2‬پیسبوونی‌ ترسناك‬ ‫‪ -3‬پیسبوونی‌ كوشنده‌‪،‬‬ ‫یان وێرانكه‌ر‬ ‫ب��ه‌اڵم پیسكه‌ره‌كان‪:‬‬ ‫ه����ه‌م����وو ئ�����ه‌و توخمه‌‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‬ ‫زیانبه‌خشانه‌‬ ‫ك�����ه‌ ل����ه‌ب����ه‌رگ����ه‌ ب�����ادا‬ ‫ب��ـ��ـ��ـ�ڵاوده‌ك��رێ��ن �ه‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫ف����ڕێ ده‌دری����ن����ه‌ ب���ه‌رگ���ه‌‬ ‫ئ��اوی‌‪ ،‬ی��ان به‌سه‌ر زه‌وی‌‬ ‫باڵوده‌كرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و توخمانه‌ش له‌سێ‌‬ ‫شێوه‌دان‪:‬‬ ‫* شێوه‌ی‌ گازی‌‪:‬‬ ‫له‌گازه‌ زیانبه‌خشه‌كانی‌‬ ‫ئ����ۆت����ۆم����ب����ێ����ل����ه‌ك����ان‪،‬‬ ‫ی�����ان ك���وڵ���خ���ان���ه‌ك���ان‌و‬ ‫دووك��ه‌ڵ��ك��ی��ش��ی‌ كارگه‌‬ ‫گ���ه‌وره‌و هه‌مه‌جۆره‌كان‌و‬ ‫گه‌رمكردنه‌وه‌و‬ ‫هۆكانی‌‬ ‫س����ووت����ان����ی‌ زب����ڵ����دان‌و‬ ‫دارس��ت��ان‌و بیره‌ نه‌وته‌كان‬ ‫هه‌ڵچوونی‌ گڕكانه‌كان‌و‬ ‫دووك����ه‌ڵ����ی‌ ج����گ����ه‌ره‌وه‌‬ ‫ده‌رده‌چ���ن تێكه‌ڵ به‌هه‌وا‬ ‫ده‌بن‪.‬‬ ‫* شێوه‌ی‌ شلی‌‪:‬‬ ‫* شێوه‌ی‌ ره‌قی‌‪:‬‬

‫سوڕی‌ هه‌واو پیسبوونی‌‬ ‫هه‌وایی‌‬ ‫خۆڵبارین‬ ‫خۆڵبارین چییه‌؟‬ ‫ب �ه‌وات��ا به‌رباڵوه‌كه‌ی‌‬ ‫بریتییه‌ له‌هه‌ڵكردنی بایه‌كی‌‬ ‫ب �ه‌ه��ێ��ز ب���ه‌س���ه‌ر بیابانه‌‬ ‫گ���ه‌وره‌ك���ان ك��ه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫ده‌ب��ێ��ت�ه‌ ه��ۆی‌ هه‌ڵگرتنی‌‬ ‫گ���ه‌رده‌ خ��ۆڵ �ه‌ك��ان‌و گازه‌‬ ‫ژه‌هراوییه‌كانی‌ ئه‌و شارانه‌‬ ‫كه‌ به‌سه‌ریدا تێپه‌رده‌بێت‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ���ۆی‌ به‌سه‌دان‬ ‫له‌شوێنێكه‌وه‌‬ ‫كیلومه‌تر‬ ‫ب��ۆ چ �ه‌ن��د شوێنێكی‌ تر‬ ‫ده‌یگوازێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هۆكاری‌ زیابوونی‌ خۆڵبارین‬ ‫له‌عێراق‌و كوردستان‪:‬‬ ‫دی�����ارده‌ی‌ خۆڵبارین‬ ‫دیارده‌یه‌كی‌ سرووشتییه‌و‬ ‫هه‌ر هه‌بووه‌ به‌رده‌وامیش‬ ‫ده‌ب�����ێ�����ت‪ ،‬ب�������ه‌اڵم ل���ه‌م‬ ‫چ���ه‌ن���د س���اڵ���ه‌ی‌ دوای����ی‌‬ ‫رێ����ژی‌ خ��وڵ��ب��اری��ن زۆر‬ ‫زی��ادی��ك��ردووه‌ كاته‌كانی‌‬ ‫هه‌ڵكردنی‌ زیاتر وه‌رزی‌‬ ‫هاوین بووه‌‪.‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ ئاسایی‌‬ ‫ده‌ش�������ت�������وده‌رو گ�����ردو‬ ‫ش����اخ����ه‌ك����ان دی���م���ه‌ن���ی‌‬ ‫یه‌كجار جوان وه‌رده‌گرن‬ ‫دوای‌ ب���اران���ب���اری���ن���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ئ��ێ��س��ت��ا ده‌بینین‬ ‫دوای‌ بارانبارینێكی‌ زۆر‬ ‫خۆڵبارین ده‌ستپێده‌كات‬ ‫چه‌ند رۆژێك ده‌خایه‌نێت‪.‬‬ ‫‪ -1‬زی������ادب������وون‌و‬ ‫ب����ه‌ڕزب����وون����ه‌وه‌ی‌ پله‌ی‌‬ ‫گه‌رمای‌ زه‌وی‌ (به‌رگه‌هه‌وا)‬ ‫(‪ )Atmosphere‬به‌هۆی‌‬ ‫ش�������اره‌ پ���ی���ش���ه‌س���ازی���ی���ه‌‬ ‫گه‌وره‌كان‌و تاقیكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫چه‌كی‌ ئه‌تۆمی‌‌و بڕینه‌وه‌ی‌‬ ‫دارس���ت���ان���ه‌ گ���ه‌وره‌ك���ان‌و‬ ‫سووتانیان‌و بوون به‌بیابان‪،‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫ك���ه‌ ئ���ه‌م���ه‌ش واده‌ك�����ات‬ ‫زی��ات��ر پ��ل �ه‌ی‌ به‌رگه‌هه‌وا‬ ‫به‌رزببێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش كار‬ ‫له‌چینی‌ ئ���ۆزۆن ده‌ك���ات‪،‬‬ ‫ك�����ه‌واده‌ك�����ات ت���وان���ای‌‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌رگ��ری��ك��ردن �ی‌ زه‌وی‌‬ ‫ك��ه‌م��ب��ێ��ت��ه‌وه‌ له‌تیشكه‌‬ ‫ترسناكه‌كان وه‌ك (تیشكی‌‬ ‫ژێروسوور) (‪ )Infrared‬كه‌‬ ‫له‌تیشكی‌ خۆردا هه‌یه‌ كار‬ ‫له‌سه‌ر ته‌ندروست هه‌موو‬ ‫زینده‌وه‌رێك ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ -2‬وش���ك���ب���وون���ی‌‬ ‫زۆن��گ��اوه‌ك��ان�ی‌ باشووری‌‬ ‫ع�������ێ�������راق ب������ه‌ه������ۆی‌‬ ‫دروس��ت��ك��ردن �ی‌ پ����رۆژه‌ی‌‬ ‫(ب��ه‌ن��داوی‌ گ��اپ) (‪Gap‬‬ ‫‪ )dam‬له‌سه‌ر سه‌رچاوه‌‬ ‫ئاوییه‌كانی‌ دجله‌‌و فورات‬ ‫ك����ه‌ س����ه‌رچ����اوه‌ك����ه‌ی����ان‬ ‫ل��ه‌ت��ورك��ی��ای��ه‌و گوڕینی‌‬ ‫رێڕه‌وی‌ ئاوه‌كان بۆ شوێنی‌‬ ‫ترو بڕینه‌وه‌و هه‌ڵكه‌ندنی‌‬ ‫ن�ه‌م��ام�ه‌ك��ان له‌كوردستان‬ ‫درستكردنی‌‬ ‫ب����ه‌ن����اوی‌‬ ‫ش��وێ��ن�ی‌ نیشته‌جێبوون‌و‬ ‫وه‌به‌رهێنان‪.‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ جێگای‌‬ ‫ده‌ستخۆشییه‌ له‌و كه‌سانه‌ی‌‬ ‫هه‌ستاون به‌دروستكردنی‌‬ ‫ب��اخ��ی ت��ای��ب �ه‌ت‌و ناشتنی‌‬ ‫ن���ه‌م���ام‌و س���ه‌وزك���ردن���ی‌‬ ‫باخه‌كانیان‪.‬‬ ‫‪ -3‬کاریگه‌ری‌ جه‌نگی‌‬

‫ئه‌مریكا له‌عێراق له‌ساڵی‌‬ ‫(‪)1991‬و (‪ )2003‬كه‌‬ ‫ئه‌مانه‌بوون به‌هۆی‌ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ئۆتۆمبێله‌ بارهه‌ڵگرو تانك‌و‬ ‫زرێپۆشه‌كان به‌ئاره‌زووی‌‬ ‫له‌بیابانه‌كانی‌‬ ‫خ���ۆی���ان‬ ‫باشوور هاتووچۆ بكه‌ن‪،‬‬ ‫ئ����ه‌م����ه‌ش ب������ووه‌ ه����ۆی‌‬ ‫شكاندنی‌ چینێكی‌ ره‌قی‌‬ ‫ب��ی��اب��ان‌و ك��ردن��ی‌ به‌تۆز‬ ‫به‌هه‌ڵكردنی‌ ه �ه‌ر بایه‌ك‬ ‫له‌و ناوچانه‌دا كه‌ ئه‌م خۆڵه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆی‌ هه‌ڵیده‌گرێت‬ ‫ب��ه‌ره‌و ب��اك��ووری‌ عێراق‌و‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫ب��ۆ دروستبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫ئ �ه‌م چینه‌ ره‌ق �ه‌ پێویستی‌‬ ‫به‌نزیكه‌ی‌ (‪ )20‬ساڵه‌ تا‬ ‫وه‌ك خۆی‌ لێدێته‌وه‌؟‬ ‫ئه‌نجامه‌ خراپه‌كانی‌ خۆڵبارین‬ ‫‪ -1‬مه‌ترسی‌ گه‌وره‌ی‌‬ ‫ه�ه‌ی�ه‌ ب��ۆ ئ �ه‌و مرۆڤانه‌ی‌‬ ‫ك���ه‌ ن��ه‌خ��ۆش��ی‌ ره‌ب���ۆی���ان‬ ‫ه �ه‌ی��ه‌‌و ته‌نگه‌ نه‌فه‌سن‌و‬ ‫ئ �ه‌و كه‌سانه‌شی‌ تووشی‌‬ ‫هه‌وكردنی‌ سییه‌كان بوون‬ ‫به‌تایبه‌ت م��ن��داڵ‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ب��ه‌ڕێ��ژه‌ی��ه‌ك��ی‌ زی����اد له‌م‬ ‫كه‌شه‌دا بژین رووبه‌ڕووی‌‬ ‫مه‌ترسی‌ ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬ل����ه‌وان����ه‌ نییه‌‬ ‫خۆڵبارینه‌كه‌ ئ�ه‌م توخمه‌‬ ‫تیشكه‌ زیانبه‌خشانه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆڵه‌كه‌دا بهێنێت‪:‬‬

‫*س��ی��زی��ی��ۆم‪ :‬هێرش‬ ‫ده‌كاته‌ سه‌ر له‌ش (سپل‪،‬‬ ‫جگه‌ر‪ ،‬ماسولكه‌)‬ ‫*ی�����ۆد‪ :‬له‌گالندی‌‬ ‫ده‌رق������ی‌ ك���ۆده‌ب���ێ���ت���ه‌وه‌و‬ ‫له‌ماوه‌ی‌ (‪ )30-20‬ساڵدا‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‌ شێرپه‌نجه‌‪.‬‬ ‫*ك��ری��ب��ت��ۆن‪ :‬هێرش‬ ‫ده‌كاته‌ سه‌ر هه‌موو له‌ش‌و‬ ‫زیانی‌ پێده‌گه‌یه‌نێت‬ ‫*رۆسنینیم‪ :‬هێرش‬ ‫ده‌ك����ات����ه‌ س����ه‌ر گ����ه‌ده‌و‬ ‫س���ی���ی���ه‌ك���ان‌و ئێسقان‌و‬ ‫مۆخه‌كه‌ی‌‬ ‫*تلۆر‪ :‬ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫ش��ێ��رپ��ه‌ن��ج��ه‌ی‌ جگه‌رو‬ ‫میتاپۆلیزم تێكده‌دات‪.‬‬ ‫*باریۆم‪ :‬له‌ئێسقاندا‬ ‫كۆده‌بێته‌وه‌و‬ ‫ب���ه‌چ���ڕی‌‬ ‫له‌ماوه‌ی‌ (‪ )30-20‬ساڵدا‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‌ شێرپه‌نجه‌‪.‬‬ ‫سترۆنتیۆم‪ :‬له‌مۆخی‌‬ ‫ئ��ێ��س��ق��ان��دا كۆده‌بیته‌وه‌و‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‌ شێرپه‌نجه‌‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی‌ خۆڵبارین‪:‬‬ ‫‪ -1‬زی��ادك��ردن�ی‌ ئاوی‌‬ ‫دج����ل����ه‌و ف�������ورات وه‌ك‬ ‫ج��اران �ی‌ پێشوو له‌الیه‌ن‬ ‫ك��ۆم��اری‌ ت��ورك��ی��ا به‌پێی‌‬ ‫رێكه‌وتنامه‌یه‌كی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌‬ ‫رێكبخرێت‌و گه‌ڕانه‌وه‌ی‌‬ ‫ئاوه‌دانی‌ بۆ زۆنگاوه‌كان‌و‬ ‫ناشتنی‌ قامیش‌و زه‌ل له‌و‬ ‫ناوچانه‌دا‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫‪ -2‬ئ��ه‌و رێكه‌وتنامه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌ی‌ كه‌ له‌نێوان‬ ‫سعودییه‌و عێراقدا هه‌بوو‬ ‫زی��ن��دوب��ك��رێ��ت �ه‌وه‌ ب���ه‌وه‌ی‌‬ ‫ب�ه‌ه��اوب�ه‌ش�ی‌ ق��ی��ری‌ زفت‬ ‫باڵوبكرێته‌وه‌ ب�ه‌و بیابانه‌‬ ‫گ�ه‌وه‌ره‌ی‌ نیوان سعودیه‌و‬ ‫ع��ێ��راق ب �ه‌م ك��اره‌ش هه‌ر‬ ‫ك��ات��ێ��ك ب����ای‌ ب���اش���وور‬ ‫نه‌توانێت‬ ‫ه���ه‌ڵ���ی���ك���رد‬ ‫ب �ه‌ڕێ��ژه‌ی �ه‌ك �ی‌ زۆر خۆڵ‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆی‌ هه‌ڵبگرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئ�ه‌و چینه‌ ره‌قه‌ی‌‬ ‫بیابان كه‌ شكاوه‌ به‌هۆی‌‬ ‫زریپۆشه‌كانی‌‬ ‫ت���ان���ك‌و‬ ‫ش �ه‌ڕی‌ نێوان ئه‌مه‌ریكاو‬ ‫عێراق ده‌توانێت به‌هۆی‌‬ ‫ئ���اوو ق��ی��ری‌ زف���ت‌و ئه‌و‬ ‫ش��وێ��ن��ان �ه‌ی‌ ك��ه‌ شێدارن‬ ‫ج���ۆره‌ دڕك��ێ��ك�ی‌ بیابانی‌‬ ‫هه‌یه‌ وه‌ك (حوشترالوك)‬ ‫ب��ی��ن��ێ��ژن‌و ل��ه‌ن��او بیاباندا‬ ‫ده‌توانێت ریژه‌یه‌كی‌ باش‬ ‫خۆڵ له‌خۆی‌ بگرێت‬ ‫‪ -4‬درووس���ت���ك���رن���ی‌‬ ‫پشتێنه‌یه‌كی‌ س���ه‌وزای���ی‌‬ ‫ل�ه‌ن��اوچ�ه‌ شاخاوییه‌كانی‌‬ ‫حه‌مرین هه‌ر له‌ڕۆژاواوه‌‬ ‫بۆ رۆژه���ه‌اڵت‌و هه‌روها‬ ‫ب����ه‌ره‌و ب���اك���وور ئه‌میش‬ ‫به‌ناشتنی‌ نه‌مامی‌ سنه‌و‬ ‫ب���ه‌رو ك��ال��پ ت���ۆز چه‌ند‬ ‫دارێكی‌ تر كه‌ به‌رگه‌ی‌ ئه‌و‬ ‫گه‌رمایه‌ بگرێت‪.‬‬

‫‪ -5‬داب�����ڕان�����دن�����ی‌‬ ‫ش��وێ��ن��ه‌ دارس���ت���ان���ه‌ك���ان‬ ‫له‌ئه‌گه‌ری‌ ئاگركه‌وتنه‌وه‌و‬ ‫فڕۆكه‌ی‌‬ ‫به‌ده‌ستخستنی‌‬ ‫ئاگركوژێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -6‬پێنه‌دانی‌ شوێنی‌‬ ‫دارس���ت���ان���ی‌ ب���ۆ ك����اری‌‬ ‫وه‌ب���ه‌ره���ێ���ن���ان ل���ه‌الی���ه‌ن‬ ‫حكومه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -7‬پ�����ه‌ل�����ه‌ك�����ردن‬ ‫له‌دروستكردنی‌ به‌نداوی‌‬ ‫گ���ه‌وره‌و ب��چ��ووك له‌پێناو‬ ‫زیادكرنی‌ ئاوی‌ ژێر زه‌وی‌‬ ‫كه‌ سوودێكی‌ زۆری‌ بۆ‬ ‫داره‌ دێمییه‌كان هه‌یه‌ كه‌‬ ‫تووشی‌ وشكبوون نه‌بن‪.‬‬ ‫رێنمایی پێویست له‌م بواره‌دا‪:‬‬ ‫به‌كارهێنانی‌‬ ‫‪-1‬‬ ‫ده‌م���ام���ك���ی‌ ت��ای��ب��ه‌ت بۆ‬ ‫كۆئه‌ندامی‌ هه‌ناسه‌‬ ‫‪ -2‬تا بكرێت نه‌چینه‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ له‌كاتی‌ خۆڵبارین‬ ‫به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی‌ نه‌خۆشی‌‬ ‫ته‌نگه‌ نه‌فه‌سیان هه‌یه‌‬ ‫زوو‬ ‫زوو‬ ‫‪-3‬‬ ‫خۆشۆردن له‌م كاتانه‌دا‬ ‫‪ -4‬چاویلكه‌ی‌ تایبه‌ت‬ ‫ل �ه‌چ��اوب��ك��ردن زی��ات��ر بۆ‬ ‫ئ���ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی‌ توشی‌‬ ‫حه‌ساسییه‌ی‌ چاو بوون‬ ‫‪ -5‬به‌هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫م��ن��داڵ ن�ه‌ب��رێ��ت�ه‌ ده‌ره‌وه‌‬ ‫ه��ێ��ش��ت��ن �ه‌وه‌ی‌ ل���ه‌ه���ه‌وای‌‬ ‫پاكوخاوین‪ ،‬یان له‌ماڵ‪.‬‬


‫‪12‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ده‌رونناسی‬

‫توێژینه‌وه‌یه‌کی زانستی سه‌باره‌ت‬ ‫به‌دیارده‌ی توڕه‌یی له‌کوردستان‬ ‫خه‌ڵکی ناو شار توڕه‌ترن له‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫شار‪ ،‬پیاوان توڕه‌ترن له‌ژنان‪ ،‬به‌رپرسان‬ ‫له‌فه‌رمانبه‌ره‌کانیان توڕه‌ترن‬

‫ئاماده‌كردنی‪ :‬په‌یمان غه‌مگین و له‌نیا جه‌مال‬

‫توڕه‌یی چییه‌؟‬ ‫ت����وڕه‌ی����ی هه‌ستێكی‬ ‫ت�����ه‌وژم�����وه‌رگ�����ره‌ ب�����ه‌ره‌و‬ ‫ئاڕاسته‌یه‌كی دیاریكراو‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌ك��رێ��ت دیاریكردنه‌كانی‬ ‫له‌یه‌ككاتدا ج��ۆری تریش‬ ‫وه‌ربگرێت له‌سه‌ر بنه‌مای‌‬ ‫ئارامكردنه‌وه‌ی ده‌روونێكی‬ ‫ئ�����ال�����ۆزب�����وو ب����ه‌ده‌س����ت‬ ‫راب��ردووی��ه‌ك��ی هه‌ڵچێنراو‬ ‫له‌زاڵبوونه‌كانی هه‌سته‌وه‌ری‬ ‫رۆح به‌سه‌ر لیكدانه‌وه‌كانی‬ ‫ع �ه‌ق��ڵ��دا‪ ،‬ل�ه‌ئ�ه‌ن��ج��ام��ی ئه‌و‬ ‫ت �ه‌وژم �ه‌ش عه‌قڵ هه‌روه‌ك‬ ‫میكانیكبوونێكی به‌رده‌وام كه‌‬ ‫پێشتریش روویدابێت بڕیار بۆ‬ ‫به‌ئه‌نجامگه‌یاندنی كرداره‌كه‌‬ ‫ده‌دا‪ ،‬وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی له‌دوای‬ ‫ت��وڕه‌ی��ی��ه‌ك��ی زۆر قسه‌ی‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌كردن‌و‬ ‫ناشیرین‌و‬ ‫ده‌ستبه‌رزكردنه‌وه‌ ده‌بینرێن‌و‬ ‫ئه‌نجامدانیان‬ ‫ل������ه‌دوای‬ ‫ئ����ه‌ن����ج����ام����ده‌ر ه���ه‌س���ت‬ ‫ب����ه‌وه‌ده‌ك����ات ك���ه‌ هه‌ڵه‌ی‬ ‫ك�����ردووه‌‪ ،‬له‌هه‌مانكاتیش‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ دان�����ی پیانه‌نێت‬ ‫له‌وێشه‌وه‌ به‌و هه‌ڵچوونه‌وه‌‬ ‫پابه‌ند ده‌بێت به‌ به‌رده‌وامی‌و‬ ‫كاریگه‌ریشی‌ له‌سه‌ر دانابێت‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ له‌كاتێك رووده‌دا هیچ‬ ‫خاڵێكی ئارامی له‌و كه‌سه‌دا‬ ‫نه‌مابێته‌وه‌‪ ،‬ك�ه‌ هه‌موویان‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئ�ه‌و پێناسه‌یه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌ن‪.‬‬ ‫له‌سه‌رخۆیی چییه‌؟‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ره‌تكه‌ره‌وه‌ی‬ ‫ه���ه‌ر ت �ه‌وژم��ێ��ك ب��ێ��ت‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌هه‌سته‌وه‌ره‌وه‌ سه‌رهه‌ڵده‌دا‌و‬ ‫ب�����ه‌ره‌و ع��ه‌ق��ڵ په‌لكێشت‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌دوای ئه‌وه‌‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬كه‌ ده‌روونێك‬ ‫پ���ێ���چ���ه‌وان���ه‌ی ده‌روون������ی‬ ‫هه‌نگاوه‌كانی‬ ‫س������ه‌ره‌وه‌‬ ‫راب����������ردووی ب���ه‌ئ���ارام���ی‬ ‫هه‌ڵگرتبێت‌و عه‌قڵی ناچار‬

‫به‌بڕیاری خێرا نه‌كردبێت‌و‬ ‫بیریكردبێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌هێواشی‬ ‫ئه‌نجامه‌كانیشی هه‌مووكات‬ ‫ب����ی����رك����ردن����ه‌وه‌ی ق����ووڵ‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��گ��رێ��ت‌و گریمانی‬ ‫ب��اش ب��خ��ات�ه‌وه‌‪ ،‬ب��ۆ جوانتر‬ ‫وردبوونه‌وه‌ له‌بڕیاره‌كانی‪.‬‬ ‫ئێمه‌ ده‌گه‌ڕێین به‌دوای‬ ‫وه‌اڵمی ئه‌م پرسیارانه‌دا كه‌‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هه‌سته‌وه‌ربوونمان‬ ‫هۆكاره‌ بۆ كاردانه‌وه‌كانمان؟‬ ‫ی���اخ���ود ب��ێ��ه �ه‌س��ت ب���وون‬ ‫هۆكارێكه‌ بۆ بێكاردانه‌وه‌ی؟‬ ‫ده‌كرێت مرۆڤ بێهه‌ستبێت‬ ‫؟ئه‌ی ده‌كرێت هه‌ستیارێكی‬ ‫ب���ێ���ك���اردان���ه‌وه‌ ب��ێ��ت؟ یان‬ ‫هه‌موو ئه‌وانه‌ البه‌رین وبڵێین‬ ‫ده‌ك���رێ���ت ه���ه‌م���وو شتێك‬ ‫له‌مرۆڤدا بوونی هه‌بێت ته‌نیا‬ ‫ئه‌وشتانه‌ نه‌بێت كه‌ مرۆڤ‬ ‫ت���وان���ای ن��ی��ی�ه‌ بیانزانێت؟‬ ‫ك �ه‌وات �ه‌ دی��س��ان ده‌گه‌ینه‌وه‌‬ ‫هه‌مان وه‌اڵم كه‌ هه‌موویان‬ ‫به‌یه‌كه‌وه‌ گ��رێ��ده‌دا‪ ،‬ئه‌میش‬ ‫(هه‌مومان خاوه‌نی رۆحین‌و‬ ‫رۆحیش وزه‌یه‌كی هه‌ستیاره‌‪،‬‬ ‫ل �ه‌ب��وون��ی ئ���ه‌م وزه‌ی���ه‌ش���دا‬ ‫جه‌سته‌ تووشی كاردانه‌وه‌ی‬ ‫ب���ه‌رده‌وام���ی ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬هه‌م‬ ‫ب���ه‌ك���اردان���ه‌وه‌ی ب���اش هه‌م‬ ‫خراپ‪ ،‬كه‌واته‌ ئه‌وه‌ی ئێمه‌‬ ‫گه‌ره‌كمانبوو زانینی واتاكانی‬ ‫هه‌ستیاربوونی م��رۆڤ بوو‪،‬‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ئ��ێ��م�ه‌ راده‌گ���رێ���ت‬ ‫ب��ۆ زی��ات��ر ووردب����وون����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ج��ۆری هه‌ڵسوكه‌وتكردن‌و‬ ‫ك��اردان �ه‌وه‌ك��ان��ی جه‌سته‌یه‌‬ ‫له‌هه‌مبه‌ر بڕیاره‌كانی رۆحدا‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌و دروستكراوانه‌‬ ‫ب�ه‌ی�ه‌ك�ه‌وه‌ گ��رێ��دراون‪ ،‬هه‌م‬ ‫بێگیان ه�ه‌م��ی��ش گیاندار‪،‬‬ ‫حه‌زه‌كانی مرۆڤ ده‌ستێكی‬ ‫بااڵیان هه‌یه‌ له‌دیاریكردنی‬ ‫ج��ۆری ك��اردان��ه‌وه‌ك��ان‪ ،‬به‌‬ ‫به‌ستراوی كاریگه‌ریه‌كانیان‬

‫به‌كارهێنه‌ران ‌ی‬ ‫ئینته‌رنێت له‌چاو‬ ‫که‌سانی دیکه‌دا‬ ‫توڕه‌ترن‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب����وون‌و نه‌بوونی‬ ‫ی�ه‌ك��ت��ره‌وه‌ ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬توڕه‌یی‬ ‫دوای دروس���ت���ب���وون���ی‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‪،‬‬ ‫ده‌روون‬ ‫ع �ه‌ق��ڵ هه‌سته‌وه‌رییه‌كانی‬ ‫رۆح رێ��ك��ده‌خ��ات له‌گه‌ڵ‬ ‫ژی������ان‪ ،‬ج���واڵن���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫رێ����ك‪ ،‬ب����ۆئ����ه‌وه‌ی له‌هه‌ر‬ ‫ك���اردان���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی جه‌سته‌‬ ‫بیپارێزێت‪ ،‬ئ �ه‌وه‌ی به‌وكاره‌‬ ‫هه‌ڵده‌ستێ عه‌قڵه‌ له‌ڕێگای‬ ‫ئ���ه‌و ب��ی��رك��ردن��ه‌وان��ه‌ی كه‌‬ ‫واق��ی��ع��ی خ���ۆی تیدابێت‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر رۆح به‌زاڵبوویی‬ ‫ب���ڕی���اری ب���ه‌ك���ردارك���ردن���ی‬ ‫ك��ارێ��ك��دا ب �ه‌ج �ه‌س��ت �ه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌روون��ێ��ك دروس��ت ده‌بێت‬ ‫وێنه‌ی ئه‌م هه‌سته‌ ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌ عه‌قڵ به‌ڕێگری هه‌وڵی‬ ‫كپكردنیداوه‌‪ ،‬له‌به‌ر ناپێویستی‬ ‫پراكتیككردنی‪ .‬له‌ئه‌نجامی‬ ‫ئه‌م دوو جیاكارییه‌ دوو جۆر‬ ‫ده‌روونمان ده‌بێت‪ ،‬یه‌كێكیان‬ ‫ده‌روونێك به‌پێی یاداشته‌كانی‬ ‫ع �ه‌ق��ڵ جه‌سته‌ بخاته‌كار‪،‬‬ ‫یه‌كێكی تریش به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌كرێت یه‌كراست بچینه‌ سه‌ر‬ ‫ئه‌و هه‌سته‌وه‌رییه‌ی مرۆڤ‪،‬‬ ‫مرۆڤێك له‌كاتی توڕه‌بووندا‬ ‫ب����ه‌گ����رژی ده‌رك�����ه‌وێ�����ت‪،‬‬ ‫هه‌موو ماسولكه‌كانی ره‌ق‬ ‫ب�ن‌و په‌ستانی خوێنی به‌رز‬ ‫ده‌ب���ێ���ت‌و ل �ه‌ش��ی به‌ئاره‌ق‬ ‫دادێ‌‌و سورده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌پاشان‬ ‫ح���ه‌زده‌ك���ات هاواربكات‌و‬

‫‪13‬‬

‫بقیژێنێت‪ ،‬له‌ناخیشیدا خۆی‬ ‫به‌ڕاستگۆ ده‌بینێت بۆ هه‌ر‬ ‫ك��اردان�ه‌وه‌ی�ه‌ك كه‌ خۆی بۆ‬ ‫ئ��ام��اده‌ك��ردووه‌‪ ،‬چی وا له‌و‬ ‫مرۆڤه‌ ده‌كات وابیركاته‌وه‌؟‬ ‫ئایا بیركردنه‌وه‌ له‌و باره‌یه‌وه‌‬ ‫هه‌ر به‌مێشك ئه‌نجامنادرێت‬ ‫ك �ه‌ ئێمه‌ به‌لقێكی جیای‬ ‫ده‌زانین بۆ پاراستنی مرۆڤ‬ ‫ل���ه‌ه���ه‌ر ك���اردان���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫خراپ؟ ئه‌ی بۆ له‌وباره‌یه‌دا‬ ‫ج �ه‌س��ت �ه‌ ده‌س���ت���ه‌م���ۆی ئه‌و‬ ‫هه‌سته‌ ده‌بێت‪ ،‬ئایا عه‌قڵ چ‬ ‫ده‌ورێكی هه‌یه‌ بۆ بڕیاردانێكی‬ ‫ئارامی له‌و كه‌سه‌دا‪ ،‬كاتێك‬ ‫بۆ ت��وڕه‌ب��وون‌و هه‌ڵچوونی‬ ‫م��رۆڤ �ه‌ك �ه‌ ب���ڕی���اری داوه‌؟‬ ‫له‌وه‌اڵمدا ده‌گه‌ڕینیه‌وه‌ سه‌ر‬ ‫سروشتی ئاشنابوونی مرۆڤ‬ ‫ب��ه‌خ��وو ح��ه‌زه‌ك��ان��ی‪ ،‬وه‌ك‬ ‫له‌سه‌رتا باسمانكرد‪ ،‬زاڵبوونی‬ ‫ه �ه‌س��ت �ه‌وه‌ری رۆح رێگای‬ ‫ئ���ه‌وه‌ ده‌گ��رێ��ت ك �ه‌ عه‌قڵ‬ ‫ب �ه‌ك��اری خ��ۆی هه‌ڵسێت‌و‬ ‫پ��ێ��داچ��وون �ه‌وه‌ی بڕیاره‌كه‌‬ ‫ب��ك��ات ب��ۆ خستنه‌ڕووی‪،‬‬ ‫ل���ێ���ره‌وه‌ ده‌ڵ��ێ��ی��ن توره‌یی‬ ‫له‌هه‌سته‌وه‌ربوونی مرۆڤه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م ه�ه‌س��ت�ه‌ش به‌زاڵبووی‬ ‫بمێنێته‌وه‌ له‌هه‌ڵسوكه‌وتكردنه‌‬ ‫ب���ه‌رده‌وام���ه‌ك���ان���ی م���رۆڤ‬ ‫بێئه‌وه‌ی عه‌قڵ به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ئ���ارام پ��ی��داچ��وون �ه‌وه‌ی بۆ‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬به‌ڵكو ته‌وژمێكی‬ ‫ن��اوه‌خ��ت�ه‌ ب��ۆ ع�ه‌ق��ڵ هێرش‬ ‫دێ���ن���ێ���ت‌و ده‌ی���خ���ات���ه‌ ژیر‬ ‫ده‌سته‌وه‌‌و ناچار به‌بڕیاردانی‬ ‫ده‌كات كه‌ پێیده‌ڵێن بڕیارێكی‬ ‫به‌تاڵ له‌لێكدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ڕێگای راپرسییه‌كی‬ ‫مه‌یدانییه‌وه‌ جیاكارییه‌كان‬ ‫ده‌خه‌ینه‌ڕوو‬ ‫ل�ه‌ڕێ��گ��ای راپرسییه‌كی‬ ‫ف��راوان �ه‌وه‌‪ ،‬له‌نێوان (‪)٦٠٠‬‬ ‫كه‌سدا هه‌ریه‌كه‌مان به‌چه‌ند‬

‫پرسیارێكی ده‌روون��ی هێنایه‌‬ ‫قسه‌‪ ،‬ل �ه‌ب��اره‌ی توڕه‌بوون‪،‬‬ ‫وه‌اڵم�����ی ج����ی����اوازو رای‬ ‫جیاوازمان به‌پێی جیاوازی‬ ‫ده‌روونی ئه‌وان ده‌ستكه‌وت‪.‬‬ ‫ه���ه‌ری���ه‌ك���ه‌ی���ان به‌جۆرێك‬ ‫باسی ناخی خ��ۆی ده‌كرد‪،‬‬ ‫له‌ناویاندا كه‌سانێك دانیان‬ ‫ب �ه‌ڕاس��ت��ی ن��اخ��ی��ان��دا ده‌ن���ا‪،‬‬ ‫ب��ێ��ده‌س �ه‌اڵت��ان �ه‌ش قسه‌یان‬ ‫ده‌ك��رد له‌باره‌ی راستیه‌كان‪،‬‬ ‫ك �ه‌س��ان��ێ��ك��ی��ش به‌هه‌موو‬ ‫ه��ێ��زی��ان خ��ۆی��ان له‌ڕاستی‬ ‫ناخی خ��ۆی��ان حه‌شارده‌دا‪،‬‬ ‫ه��ۆك��اری تایبه‌ت به‌خۆیان‬ ‫ه �ه‌ب��وو ب��ۆ كاردانه‌وه‌كانی‬ ‫ده‌روونی خۆیان‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫كاتێك پرسیارمان له‌قوتابییه‌ك‬ ‫ده‌كرد ئایا كه‌سێكی توڕه‌ی‪،‬‬ ‫ی���ان ل��ه‌س��ه‌رخ��ۆ؟ ل���ه‌وه‌اڵم‬ ‫ده‌ی���وت ل�ه‌س�ه‌رخ��ۆم‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ت�����وڕه‌ش ده‌ب����م له‌كاتێك‬ ‫مامۆستا نمره‌یه‌كی كه‌مم بۆ‬ ‫دانێت‪ ،‬به‌جیا كاسبكارێكی‬ ‫ه����ۆك����اری ت���وڕه‌ب���وون���ی‬ ‫خ���ۆی ب �ه‌ه��ۆك��ار گ �ه‌ل��ی تر‬ ‫به‌ستبووه‌وه‌‪ ،‬ئه‌میش كاتێك‬ ‫زۆر م��ان��دوب��ێ�ت‌و كه‌سێك‬ ‫رێزی ماندوبوونه‌كه‌ی له‌به‌ر‬ ‫چ��او ن�ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬هه‌ریه‌كه‌یان‬ ‫به‌پێی ره‌گه‌زو پیشه‌وته‌مه‌نی‬ ‫خ��ۆی ه��ۆك��اری جیاوازیان‬ ‫هه‌بوو بۆ هه‌ڵسوكه‌وتكردن‌و‬ ‫ك��اردان �ه‌وه‌ی �ه‌ك��ی بارگرژی‬ ‫ده‌روون�������ی‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ ده‌بێت‬ ‫به‌سه‌رداوی ده‌ستنیشانكردنی‬ ‫خاڵه‌سه‌ره‌كییه‌كان‪ ،‬ده‌شێت‬ ‫ت�����وڕه‌ب�����وون له‌كه‌سێك‬ ‫ك����ه‌ ك���ارب���ه‌ده‌س���ت���ه‌ زۆر‬ ‫جیاوازتربێت له‌به‌رده‌ستێك‪،‬‬ ‫چونكه‌ به‌رده‌ستێك ئه‌گه‌ر‬ ‫ت�����وڕه‌ش ب��ێ��ت ناتوانێت‬ ‫وه‌ك ك���ارب���ه‌ده‌س���ت���ێ���ك‬ ‫ت��وڕه‌ی��ی��ه‌ك��ه‌ی ده‌رب���ڕێ���ت‪،‬‬ ‫ه�ه‌وڵ�ه‌دا زیاتر بیشارێته‌وه‌‪،‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪14‬‬

‫ت��اك��و ت��وش��ی ك���اردان���ه‌وه‌ی‬ ‫خراپتر نه‌بێت‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫ل�ه‌ك��اره‌ك�ه‌ی دوربخرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ی����ان ت���وش���ی توڕه‌ییه‌كی‬ ‫كاربه‌ده‌سته‌كه‌‬ ‫زی���ات���ری‬ ‫بێته‌وه‌‪ ،‬به‌هۆی ئ �ه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫ده‌سه‌اڵتی له‌سه‌ر هه‌یه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫راپرسییه‌دا هه‌موو توێژه‌كان‬ ‫به‌ژداریان ك��ردووه‌‪ ،‬له‌نێوان‬ ‫هه‌رتوێژێك بۆ توێژێكی تر‬ ‫جیاكاری زۆر هه‌یه‌ له‌باره‌ی‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتكردن‪.‬‬ ‫رێژه‌ی توڕه‌بوون له‌شار‬ ‫بۆ ده‌ره‌وه‌ی شار جیاوازی‬ ‫زۆری هه‌یه‌‪ ،‬به‌پێی كه‌شوهه‌وا‬ ‫دابه‌شبوونی دانیشتوان ئه‌و‬ ‫رێ���ژه‌ی���ه‌ ده‌گ���ۆڕێ���ت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫له‌وێنه‌كان ده‌بینن رێژه‌كان‬ ‫ب �ه‌ڕوون��ی روونكراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌نموونه‌ی شارێكی جه‌نجاڵ‬ ‫ه���ۆك���اری ت���وڕه‌ب���وون���ی���ان‬ ‫پ��ێ��ده‌چ��ێ��ت سروشتی‬ ‫ده‌وروب���ه‌رب���ێ���ت‪،‬‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی زۆری‬ ‫ژ ا و ه‌ژ ا و‬ ‫كا ر یگه‌ر ییه‌‬ ‫د ه‌نگییه‌كا ن‌و‬ ‫ب��ڵ�اوب����وون����ه‌وه‌ی‬ ‫زۆرب�����������ه‌ی گ�����ازی‬ ‫زی��ان��ب��ه‌خ��ش له‌ڕێگه‌ی‬ ‫ده‌ره���اوێ���ش���ت���ه‌ی كارگه‌و‬ ‫س���ه‌ی���اره‌و ه��ه‌م��وو ئامێره‌‬ ‫دوكه‌ڵداره‌كان‪ ،‬به‌و هۆیه‌ی‬ ‫ك����ه‌ خ�����ۆراك�����ی مێشك‬ ‫ه��ه‌وای��ه‌ك��ی پ��ی��س��ب��ووه‌ به‌و‬

‫ح��اڵ �ه‌ش ت��اراده‌ی��ه‌ك��ی زۆر‬ ‫ن��اچ��االك��ی ده‌خ���ات���ه‌وه‌‌و وا‬ ‫ده‌ك���ات گه‌شه‌كانی مێشك‬ ‫دوابخات‪ ،‬هه‌م له‌وه‌رگرتن‬ ‫له‌هه‌ڵگرتن‌و‬ ‫ه���ه‌م���ی���ش‬ ‫نه‌هێشتنی ته‌ركیز له‌تاكه‌كاندا‪،‬‬ ‫به‌هۆی زۆر جه‌نجاڵ بوونی‬ ‫دات��ا ل�ه‌س�ه‌ر مێشك‪ ،‬به‌پێی‌‬ ‫راپ��رس��ی��ی �ه‌ك �ه‌م��ان ئه‌وانه‌ی‬ ‫له‌ناو شارا بوون‌و ئینترنێتیان‬ ‫زۆربه‌كارده‌برد‪ ،‬یان بینه‌رێكی‬ ‫ب �ه‌رده‌وام��ی ته‌له‌ڤزیۆنبوون‪،‬‬ ‫ب �ه‌ڕێ��ژه‌ی (‪ )%٨٥‬كه‌سانی‬ ‫توڕه‌بوون‪ .‬به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی‬ ‫زۆرتر ئالوده‌ی ئینته‌رنێتبوون‬ ‫كه‌سانێكی زۆر نائارام‌و‬ ‫تاراده‌یه‌كی زۆر نائومیدبوون‪،‬‬ ‫ل�����ه‌ب�����ه‌ر زۆر‬ ‫م����ان����ه‌وه‌ی����ان‬

‫ل���ه‌س���ه‌ر ن��ێ��ت رووداوی‬ ‫زۆری��������ان ه����ه‌زم����ده‌ك����رد‪،‬‬ ‫ب�ه‌ه��ۆی هاوڕێگیری زۆرو‬ ‫تێكه‌ڵبوونیان به‌ناخی كه‌سانی‬ ‫ت��ری��ش �ه‌وه‌‪ ،‬خ �ه‌ی��اڵ په‌رتی‌و‬ ‫پ��اڵ �ه‌پ �ه‌س��ت��ۆی ده‌روون�����ی‌و‬ ‫ب�����ارگ�����رژی زۆری��������ان بۆ‬ ‫دروستبووه‌‪.‬‬ ‫رێژه‌ی توڕه‌بوون‌و له‌سه‌رخۆیی‬ ‫به‌پێی ئه‌م دابه‌شبوونانه‌‬ ‫ج���ۆری جیاوازییه‌كان‬ ‫پ����ل����ه‌پ����ل����ه‌ ده‌ت�����وان�����ی�����ن‬ ‫ده‌ستنیشانیانبكه‌ین‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نموونه‌یه‌ك بێنینه‌وه‌ ده‌توانین‬ ‫روونیبكه‌ینه‌وه‌‬ ‫زی���ات���ر‬ ‫(كوڕێكی‌ گه‌نجێك كرێكاره‌‬ ‫ل��ه‌ن��اوك��ارگ��ه‌ی��ه‌ك‪ ،‬كاتێك‬ ‫پر سیا ر ما ن‬ ‫لیكرد‪ ،‬ئایا‬ ‫كه‌سێكی‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ت���وڕه‌ی‪ ،‬ی��ان ل �ه‌س �ه‌ر خۆ؟‬ ‫ل �ه‌وه‌اڵم��دا وت��ی من له‌سه‌ر‬ ‫خ�����ۆم‪ ،‬ب�����ه‌اڵم زۆر شت‬ ‫توڕه‌م ده‌ك��ات!!! لێمانپرسی‬ ‫ئه‌و شتانه‌ چین كه‌ توڕه‌ت‬ ‫ده‌كه‌ن؟ وتی خۆهه‌ڵكێشان‌و‬ ‫به‌كه‌م سه‌یركردنی به‌رانبه‌رو‬ ‫گوێ لینه‌گرتن !‬ ‫ئێمه‌ ده‌پرسین ئه‌گه‌ر ئه‌و‬ ‫ك��وڕه‌ گه‌نجه‌ كاربه‌ده‌ست‬ ‫بوایه‌ له‌جیاتی‌ كرێكار ده‌بوو‬ ‫چۆن وه‌اڵمی داباینه‌وه‌؟ ئایا‬ ‫هه‌مان وه‌اڵمی ده‌بوو ئه‌گه‌ر‬ ‫سروشتی سه‌رتایی بوونی‬ ‫خۆیشی به‌كاربه‌ده‌ستییه‌وه‌‬ ‫ب��وو له‌جیاتی‌ كرێكاری؟‬ ‫به‌دڵنیاییه‌وه‌ ده‌ڵێن نه‌خێر!‬ ‫ه �ه‌م��ان وه‌اڵم���ی نه‌ده‌بوو!‬ ‫كاتێك ت��وڕه‌ی��ه‌‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫ت��وڕه‌ی��ی ده‌رخ���ات‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ده‌زان��ێ��ت به‌قازانجی نییه‌و‬ ‫له‌كاره‌كه‌ دوورده‌خرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك���ه‌وات���ه‌ ئ���ه‌و كه‌سه‌‬ ‫ك�����ه‌س�����ێ�����ك�����ی‬ ‫ل����ه‌س����ه‌رخ����ۆ‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫سر و شتی‬ ‫ك�������������ارو‬ ‫په‌رو ه‌رد ه‌یی‬ ‫خۆی وایلێكردووه‌‬ ‫ك����ه‌ ل���ه‌س���ه‌رخ���ۆ بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئ �ه‌وه‌ بخه‌ینه‌ شوێن‬ ‫كاربه‌ده‌ستێك‪ ،‬مه‌ودای زیاتر‬ ‫ده‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر جه‌ند‬ ‫ك��رێ��ك��ارێ��ك هاواربكات‪،‬‬ ‫ده‌شكرا له‌وێش به‌سه‌ر خۆی‬ ‫زاڵبێت‪ ،‬به‌اڵم دیسان پیویسته‌‬ ‫بگه‌ڕێینه‌وه‌ س �ه‌ر مێژووی‬ ‫پ����ه‌روه‌رده‌ب����وون����ی‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫په‌روه‌رده‌ی له‌سه‌ر رێسایه‌كی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ج��ووب��ای��ه‌ بێگومان‬ ‫واڵم���ه‌ك���ان ج��گ�ه‌ له‌گرژی‬ ‫هیچی تر نابوون‪.‬‬ ‫پرسیارمان‬ ‫ه���ه‌م���ان‬ ‫ئ���اراس���ت���ه‌ی به‌رپرسێك‬ ‫ك���رد‪ ،‬وت���ی م��ن كه‌سێكی‬ ‫ل �ه‌س �ه‌رخ��ۆم‪ .‬له‌هه‌مانكات‬ ‫كه‌ چاودێری چه‌ند رۆژه‌مان‬ ‫خ��س��ت��ه‌س��ه‌ر ئ����ه‌و كه‌سه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌پ��ێ��ج��ه‌وان��ه‌وه‌ كه‌سێكی‬ ‫هه‌ڵچووبوو‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش‬ ‫كرێكاران زۆر لیینارازیبوون‪،‬‬

‫لێره‌دا خۆی دانی به‌وه‌نه‌ده‌نا‬ ‫كه‌ كه‌سێكی توڕه‌یه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ح���ه‌زی ن��اك��ات توره‌بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم هۆكارگه‌لێك هه‌بوون‬ ‫ناچار به‌تووڕه‌ییان ده‌كرد‪،‬‬ ‫وه‌ك ئ����ه‌وه‌ی پ�����ه‌روه‌رده‌ی‬ ‫خ����ۆی ل���ه‌ن���او خێزانێكی‬ ‫به‌هادارو ده‌سترۆیشتووبوو‪،‬‬ ‫كه‌متر توڕه‌یی ده‌ش���ارده‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ هیچ په‌روه‌رده‌یه‌ك‬ ‫نه‌بوو بۆ شاردنه‌وه‌ی توڕه‌یی‬ ‫خۆی‪ .‬حاڵه‌ته‌كان له‌شاره‌وه‌‬ ‫ب��ۆ گوند ج��ی��اوازی زۆری‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ب �ه‌پ��ێ��ی جه‌نجاڵی‬ ‫فكری‌و ده‌روون���ی‌و واقیعی‬ ‫توڕه‌یی ده‌یاریده‌كرێت‪.‬‬ ‫هۆكاره‌كانی توڕه‌بوون‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن هۆكاره‌كان‬ ‫داب��ه‌ش��ب��ك��ه‌ی��ن ب���ۆ چه‌ند‬ ‫خاڵێك‪ .‬دواتریش هۆكاری‬ ‫ك��اری��گ �ه‌ری هه‌رخاڵێكیش‬ ‫ش��ی��ب��ك�ه‌ی��ن�ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌و ج���ۆره‌‬ ‫په‌لكێش ده‌بین بۆ ناو واتایه‌كی‬ ‫له‌شیكاریكردنی‬ ‫پانتاگیر‬ ‫ئ�����ه‌و پ���رس���ی���اران���ه‌ی ك���ه‌‬ ‫ئ��ێ��م �ه‌ی��ان گ���ل���داوت���ه‌وه‌ بۆ‬ ‫به‌دواداچوونێكی له‌و جۆره‌‪،‬‬ ‫ل���ه‌ن���ێ���وان ئ����ه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫ب�����ه‌ژداری راپرسیه‌كه‌یان‬ ‫ك�����������ردووه‌‪ ،‬زۆرب�����ه‌ی�����ان‬ ‫ه��ۆك��اره‌ك��ان ده‌ب �ه‌ن �ه‌وه‌ یه‌ك‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ ،‬به‌جیا هه‌ندێكیان‬ ‫ئ��ه‌و س �ه‌رچ��اوه‌ی �ه‌ به‌گرنگ‬ ‫نازانن‪ ،‬به‌ڵكو ده‌یگه‌رێننه‌وه‌‬ ‫ب����ۆ خ������ودی كه‌سایه‌تی‬ ‫وراه��ات�ن‌و په‌روه‌رده‌بوونی‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‌ به‌ڕێژه‌ی (‪)%٥٥‬‬ ‫ب������ه‌ژدارب������وان ه���ۆك���اری‬ ‫ت��وڕه‌ب��وون ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ‬ ‫درۆك�����ردن‌و ناڕاستی‪...‬‬ ‫به‌ڕێژه‌ی (‪ )%٣٠‬ده‌یگه‌ڕێننه‌وه‌‬ ‫ب��ۆ س���ه‌ر پ����ه‌روه‌رده‌ك����ردن‪،‬‬ ‫له‌نێویشیان به‌ڕێژه‌یه‌كی‌ كه‌م‬ ‫رای جیاوازیان وه‌رگرتووه‌‪،‬‬ ‫ده‌ت���وان���ی���ن وه‌ك حاڵه‌تی‬ ‫ش��از ده‌ستنیشانیان بكه‌ین‪،‬‬ ‫به‌ڕێژه‌ی (‪.)%١٠‬‬ ‫پۆلینكردن‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌م‪ :‬جه‌نجاڵی‌و‬ ‫قه‌ره‌باڵغی‪ :‬ه �ه‌ر شوێنێك‬ ‫كه‌ دابه‌شبوونی دانیشتوانی‬ ‫ب�����ه‌ڕێ�����ژه‌ی�����ه‌ك�����ی زۆر‬

‫ب�ه‌رك�ه‌وت��ب��وو‪ ،‬به‌دڵنیاییه‌وه‌‬ ‫كاریگه‌ری زیاتری ده‌بێت به‌‬ ‫به‌راورد له‌گه‌ڵ شوێنێك كه‌‬ ‫جه‌نجاڵی دانیشتوانی كه‌متره‌‪،‬‬ ‫هه‌رماندوبوونێك‬ ‫چونكه‌‬ ‫هۆكاره‌ بۆ ده‌ردان��ی رژێنی‬ ‫(‪ . )Adrenal gland‬بوونی‬ ‫به‌پاڵه‌په‌ستۆی زۆر له‌سه‌ر تاك‬ ‫پله‌ی ب���ه‌راوردی سه‌رووتر‬ ‫وه‌رده‌گ��رێ��ت له‌به‌كاربردنی‬ ‫ئ���ه‌و رژێ���ن���ه‌‪ ،‬م����ه‌رج نییه‌‬ ‫م��ان��دووب��وون��ی جه‌سته‌یی‬ ‫بێت‪ ،‬ماندووبوونی فیكری‬ ‫بیركردنه‌وه‌یه‌كی زۆر یاخود‬ ‫ته‌نیایی‌و دووره‌پ �ه‌رێ��زی به‌‬ ‫به‌رده‌وامی‪ ،‬زۆر خه‌مخواردن‬ ‫هه‌موو ئ�ه‌وان�ه‌ ده‌بنه‌ هۆی‬ ‫ب����ه‌رزب����وون����ه‌وه‌ی رێ����ژه‌ی‬ ‫ده‌رچ��وون��ی ئ �ه‌م رژێ��ن�ه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ :‬ئێمه‌ له‌كۆی (‪)٢٠٠‬‬ ‫كه‌س كه‌ له‌ڕاپرسییه‌كه‌مان‬ ‫ب����������ه‌ژدارب����������وون‪ ،‬ئ����ه‌و‬ ‫كه‌سانه‌بوون كه‌ زیاتر به‌فیكر‬ ‫ماندووبوون‪ ،‬ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫ك �ه‌ ب �ه‌ ب���ه‌رده‌وام���ی له‌نێت‬ ‫داب���وون‪ ،‬وه‌ك (چاتكردن‌و‬ ‫به‌ژداربوونیان له‌ماڵپه‌ره‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیتی‪ ،‬وه‌ك فه‌سیبووك)‬ ‫وه‌ك ژیانێكی بچوك وایه‌‬ ‫ك �ه‌ ب��ۆخ��ۆی��ان پێكده‌هێنن‬ ‫به‌ته‌واوی كاریگه‌ریان به‌سه‌ر‬ ‫جێده‌مێنێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫زۆرتر به‌كێشه‌كانی خه‌ڵكانی‬ ‫ت��ر ئ��اش��ن��ا ده‌ب��ێ��ت ئه‌مه‌ش‬ ‫واده‌ك���ات زی��ات��ر گیرۆده‌ی‬ ‫بیركردنه‌وه‌و كێشه‌ی البه‌ال‬ ‫بێت به‌وحاڵه‌ش به‌ڕێژه‌یه‌كی‬ ‫زۆر به‌كه‌سێكی هه‌ڵچوو‬ ‫ده‌بینرێت‪ ،‬له‌ناو نێت توشی‬ ‫ك��ێ��ش�ه‌ب��ب��ێ�ت‌و ل�����ه‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫نێت به‌سه‌ر به‌رانبه‌ره‌كه‌یدا‬ ‫ه���اوارب���ك���ات‪ ،‬كچێك كه‌‬ ‫زۆر سه‌ردانی چاتی ده‌كرد‬ ‫ق��س�ه‌ی ب��ۆ ك��ردی��ن ته‌مه‌نی‬ ‫(‪ )١٩‬س��اڵ ب��وو وت��ی "من‬ ‫ن��ات��وان��م ش��وب��ك�ه‌م‪ ،‬چونكه‌‬ ‫سیقه‌م به‌هیچ كوڕێك نه‌ماوه‌‬ ‫دوای ئه‌وه‌ چه‌ندین كوڕی‬ ‫خراپم له‌چات ناسی‪ ،‬زۆر‬ ‫دڵناسكبووم به‌كه‌مترین شت‬ ‫توڕه‌ده‌بم‌و هه‌ڵده‌چم ناتوانم‬ ‫بیر له‌هیچ شت بكه‌مه‌وه‌‪،‬‬

‫ته‌نیا ئه‌وه‌ نه‌بێت په‌شیمانم‬ ‫كه‌ چوومه‌ چ��ات �ه‌وه‌"‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫ن��م��وون �ه‌ی �ه‌ك��ی ب��چ��وك بوو‬ ‫له‌وكه‌سانه‌ی ك�ه‌ ئالوده‌ی‬ ‫ب���ه‌رده‌وام���ی چ���ات‌و نێتن‪،‬‬ ‫ن��ائ��وم��ی��دی‌و خه‌مۆكیش‬ ‫به‌شیكن له‌گرژی‌و توڕه‌یی‪،‬‬ ‫ت���وڕه‌ی���ی ه���ه‌ر ئ����ه‌وه‌ نییه‌‬ ‫ه��اوارب��ك��ات ب���ه‌ده‌م‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ ه���اوارك���ردن���ه‌ك���ه‌‬ ‫ل���ه‌ن���اخ���داب���ێ���ت‌و ئێمه‌‬ ‫نه‌یبیستین‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬په‌روه‌رده‌كردنی‌‬ ‫خ�����������راپ‪ :‬ن����ه‌ب����وون����ی‬ ‫پ���ه‌روه‌رده‌ی���ه‌ك���ی خێزانی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‪.‬‬ ‫ن���ه‌ك ه���ه‌ر به‌وتنه‌وه‌ی‬ ‫چه‌ند وانه‌یه‌كی ئه‌خالقی‪،‬‬ ‫به‌پراكتیككردنی‬ ‫ب �ه‌ڵ��ك��و‬ ‫هه‌موو ئ �ه‌و جموجۆاڵنه‌ی‬ ‫ك�ه‌ ل�ه‌س�ه‌رخ��ۆی خێزانه‌كه‌‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‬ ‫ن��ی��ش��ان��ب��دا‬ ‫دژایه‌تیان له‌گه‌ڵ توڕه‌بوون‪،‬‬ ‫خێزانێك ئه‌گه‌ر هه‌مووكات‬ ‫ش���ه‌ڕی ل �ه‌ن��ێ��وب��وو دای���ك‌و‬ ‫باوكێك ب�ه‌ت��وڕه‌ی��ی له‌گه‌ڵ‬ ‫ی��ه‌ك ه�ه‌ڵ��س��وك�ه‌وت��ی��ان كرد‬ ‫منداڵه‌كانیان‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان‬ ‫كه‌سانی توڕه‌ده‌بن‌و دایمه‌ن‬ ‫گ��رژن له‌گه‌ڵ ده‌وورووبه‌ر‪،‬‬ ‫ن��م��وون �ه‌ی دوو خێزانمان‬ ‫وه‌رگ�������رت ب���ۆ م���اوه‌ی���ه‌ك‬ ‫خستمانه‌ ژێ��ر چاودێری‪،‬‬ ‫ب���ه‌دڵ���ن���ی���ای���ه‌وه‌ ج���ی���اوازی‬ ‫زۆر زۆری�������ان ه���ه‌ب���وو‪،‬‬ ‫خێزانێك ك �ه‌ هه‌مووكات‬ ‫كێشه‌یان هه‌بوو دیقه‌تماندا‬ ‫م��ن��داڵ �ه‌ك��ان��ی��ان ل�����ه‌ده‌ره‌وه‌‬ ‫كه‌سانێكی ئاڵۆزن‌و ناخیان‬ ‫ئارام نییه‌‪ ،‬دڵخۆشییه‌كانیان‬ ‫ش�����اراوه‌ن‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌وه‌‬ ‫ئ��ه‌و م��ن��دااڵن �ه‌ی له‌ماڵه‌وه‌‬ ‫به‌ئه‌ده‌به‌وه‌ په‌روه‌رده‌ببوون‌و‬ ‫دای����ك‌و ب����اوك ب���ه‌ڕێ���زه‌وه‌‬ ‫په‌روه‌رده‌یان كردبوون‪ ،‬كه‌‬ ‫توڕه‌ش ده‌بوون له‌به‌ر‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی رێ���زی‬ ‫پ���ه‌روه‌رده‌ی���ان‬

‫ب �ه‌س �ه‌ر دی���ارب���وو توڕه‌یان‬ ‫ده‌ش����ارده‌وه‌ نه‌یانده‌هێشت‬ ‫به‌سه‌ر به‌رانبه‌ریان ده‌رببڕن‪.‬‬ ‫س���ێ ی����ه‌م‪ :‬نه‌بوونی‬ ‫ئیهمالبوون‪:‬‬ ‫ت���ه‌رك���ی���زو‬ ‫زۆرج����ار ته‌ركیزنه‌كردن‌و‬ ‫ده‌مانكات‬ ‫ئیهمالبوونمان‬ ‫به‌كه‌سێكی جیا له‌خۆمان‬ ‫ك �ه‌ ده‌م��ان��ه‌وێ��ت‪ ،‬ناتوانین‬ ‫به‌سه‌ر كێشه‌كاندا زالبین‌و‬ ‫بیربكه‌ینه‌وه‌ ئه‌نجامی ئه‌و‬ ‫بیركردنه‌وه‌یانه‌ش‬ ‫ب��ێ��ت‬ ‫گه‌یشتنه‌ به‌خاڵی توڕه‌بوون‪.‬‬ ‫چ�������واره‌م‪ :‬نه‌بوونی‬ ‫ئیمان‌و باوه‌ڕ‪ :‬ئه‌مه‌ خاڵێكی‬ ‫زۆر به‌هێزو گرنگه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئیمان‌و ب��اوه‌ڕ خۆشه‌ویستی‬ ‫ه �ه‌ڵ��ده‌گ��رن وا ده‌ك���ه‌ن كه‌‬ ‫س��ان��ی خ��ۆش�ه‌وی��س��ت بین‪،‬‬ ‫چونكه‌ عاشقبوون به‌شته‌‬ ‫په‌نهاكان هۆكارێكی به‌هێزن‬ ‫ب��ۆ چ��االك��ك��ردن��ی مرۆڤ‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌رگ���ری���ك���ردن له‌گه‌ڵ‬ ‫كێشه‌كانی‪ ،‬وه‌ك پشتبه‌ستن‬ ‫ب�ه‌ئ��ی�لاه�ی‌و دروستكردنی‬ ‫م��ت��م��ان �ه‌و ب�����اوه‌ڕ‪ ،‬دوای���ش‬ ‫ئینتیمایه‌كی ب �ه‌ه��ێ��ز‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌موویان ده‌كرێت به‌ئه‌ساسی‬ ‫مرۆڤبوون بناسرێت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ده‌بینین پ��ه‌ی��ڕه‌وی ئیسالم‬ ‫كه‌ له‌كتێبی قورئانی پیرۆز‪،‬‬ ‫ل���ه‌س���ه‌رده‌م���ی پێغه‌مبه‌ری‬ ‫خ����ودا (م��ح��م��د) درودو‬ ‫ره‌حمه‌تی خ��ودای لێبێت‪،‬‬ ‫راگه‌یاندووه‌‪،‬‬ ‫به‌ئێمه‌ی‬ ‫خ��ۆی��ش��ی ب�ه‌ش��ێ��ك ب���ووه‌‬ ‫ل �ه‌ج��ێ��ب �ه‌ج��ێ��ك��اران��ی ئه‌و‬ ‫وت����ان����ه‌ی‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل�����ه‌ب�����ه‌ر ئ����ه‌و‬ ‫ه���ۆك���اره‌ش‬ ‫ب�����������وو‬

‫‪15‬‬

‫به‌كه‌سێك كه‌ هه‌موو دونیا‬ ‫خ��ۆش��ی��ان ب��وێ��ت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ت��اب��ڵ��ێ��ی ك�ه‌س��ێ��ك��ی ئ���ارام‌و‬ ‫له‌سه‌رخۆ بووه‌‪ ،‬هه‌ربه‌هۆی‬ ‫ئه‌و ئارامییه‌ی توانی ره‌قترین‬ ‫دڵ ن����ه‌رم ب��ك��او گرێیبدا‬ ‫به‌خۆیه‌وه‌‪...‬‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی ‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬په‌روه‌رده‌یه‌كی‬ ‫ئ�����ه‌خ��ل��اق�����ی ل�����ه‌س�����ه‌ر‬ ‫بیڕوباوه‌ڕێكی پاك‪ ،‬كه‌پێشتر‬ ‫له‌خێزانه‌كه‌ جێگری بووبێت‬ ‫پاشان بۆ منداڵه‌كان ‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬دووركه‌وتنه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌رقاڵبوونێكی زۆر كه‌‬ ‫هیچ ده‌رف�ه‌ت��ێ��ك��ی��ان نه‌بێت‬ ‫بۆ حه‌سانه‌وه‌و بیركردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫زۆری سه‌رقاڵی‌و كاروباری‬ ‫زۆر چ فیكری چ چاالكی‬ ‫جه‌سته‌یی هۆكاری سه‌ره‌كین‬ ‫ب��ۆ ه �ه‌ره‌س��ان��ب��وون��ی ناخ‌و‬ ‫رژانی رژێنی‌ توڕه‌یی‌‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬دووركه‌وتنه‌وه‌‬ ‫له‌ته‌نیایی كه‌ ببێ به‌هۆكاری‬ ‫بێده‌نگیه‌كی نه‌پساو‪.‬‬ ‫چ������������������واره‌م‪ :‬خ���ۆ‬ ‫به‌دوورگرتن له‌هه‌رشتێك كه‌‬ ‫بزانێت ئالوده‌ی ده‌بێت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫كێشانی جگه‌ره‌‪ ،‬به‌كارهێنانی‬ ‫م��ادده‌ بێت هۆشكه‌ره‌كان‪،‬‬ ‫سه‌ردانكردنی زۆر بۆ نێت‬ ‫(چاتكردن‪ ،‬فه‌یسبوك)‪ ،‬زۆر‬ ‫سه‌یر كر د نی‬ ‫تیڤی‪ ،‬زۆر‬

‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی مۆبایل‌و‬ ‫ه�ه‌م��وو ئ �ه‌و ئ��االت��ان�ه‌ی كه‌‬ ‫ب��وون��ی��ان ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬هه‌رشتێك‬ ‫ده‌بێت سنوری‌ بۆ دابنرێت‬ ‫له‌به‌ركاهێنانی‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ت���وش���ب���وون به‌نه‌خۆشی‬ ‫خ����ه‌م����ۆك����ی ل���ه‌ڕی���گ���ای‬ ‫م���وع���ت���ادب���وون جۆرێكه‌‬ ‫له‌توڕه‌بوونێكی ترسناك‪.‬‬ ‫پ��ێ��ن��ج�ه‌م‪ :‬خۆڕاهێنان‬ ‫له‌سه‌ر قبوڵكردنی به‌رانبه‌ر‬ ‫ب���ه‌ج���ۆرێ���ك ئ���ازاره‌ك���ان���ی‬ ‫ب���ه‌ران���ب���ه‌ر ب��خ��ات��ه‌ پێش‬ ‫ئ��ازاره‌ك��ان��ی خ��ۆی‪ ،‬له‌هه‌ر‬ ‫ده‌رفه‌تێك خۆ بخاته‌ شوێن‬ ‫به‌رانبه‌ر‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی بزانێت‬ ‫ئ�ه‌گ�ه‌ر ه �ه‌ر كاردانه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ب��ك��ات زوڵ��م��ی ك����ردووه‌‪،‬‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌ر ئ������ه‌وه‌ی خۆیشی‬ ‫به‌شێكه‌ له‌و توڕه‌بوونه‌ی كه‌‬ ‫به‌نیازه‌ ره‌خ��ن�ه‌ی پێبگرێت‬ ‫له‌به‌رانبه‌ر‪.‬‬ ‫ح �ه‌وت �ه‌م‪ :‬هه‌مووكات‬ ‫خاوه‌ن رێزێكی ره‌ها بێت‌و‬ ‫خ���ۆی بێنێته‌ ب��ه‌رچ��او كه‌‬ ‫چ شتێكی پێخۆشه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫پ��ێ��ی��خ��ۆش��ن �ه‌ب��وو كه‌سێك‬ ‫ب����ه‌س����ه‌ری ه���اوارب���ك���ات‬ ‫بائه‌وه‌شی پێخۆشنه‌بێت كه‌‬ ‫به‌سه‌ر ك �ه‌س هاواربكات‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ریش رۆژێ���ك رێگای‬ ‫ب��ه‌خ��ۆی��دا به‌سه‌ركه‌سێك‬ ‫ه���اوارب���ك���ات بارێگاش‬ ‫ب���ه‌و ك �ه‌س �ه‌ ب���دا به‌سه‌ری‬ ‫هاواربكاته‌وه‌ له‌هه‌مانكات‬ ‫خۆراگربێت‌و به‌حه‌قی ئه‌وی‬ ‫بزانێت‪.‬‬


‫‪16‬‬

‫ژینگه‌‬

‫هه‌مووان له‌به‌رده‌م‬ ‫مه‌ترسی روودانی‬ ‫کاره‌ساتی ناوکیداین‬

‫ ژینگه‌‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫دوای روودانی قه‌یران ‌ه ناوكییه‌كه‌ی ژاپۆن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫خه‌ڵكانه‌ی ك ‌ه له‌نزیك كور‌ه ئه‌تۆمییه‌كاندا ده‌ژین‬ ‫تووشی دڵه‌راوكێ هاتوون‪ ،‬ئایا ئه‌گه‌ری روودانی‬ ‫كاره‌ساتێكی هاوشێو‌ه بوونی هه‌یه‌؟‬

‫‪17‬‬

‫ب��ۆ زۆرب���ه‌ی خه‌ڵكی‬ ‫جیهان دووری له‌كور‌ه‬ ‫ئ �ه‌ت��ۆم��ی��ی �ه‌ك��ان ب���ه‌وات���ای‬ ‫ئاسایشی زۆرت���ر نایه‌ت‪،‬‬ ‫ش��ی��ك��ارێ��ك��ی زان���ك���ۆی‬ ‫ك��ۆل��ۆم��ب��ی��ای نیۆیۆرك‌و‬ ‫گۆڤاری نه‌یچه‌یر بۆ دوو‬ ‫له‌سه‌ر سێی (‪ )٢١١‬كور‌ه‬ ‫ئه‌تۆمی‪ ،‬ده‌رک �ه‌وت��وو‌ه ک‌ه‬ ‫ژمار‌ه دانیشتوان له‌بازنه‌ی‬ ‫(‪ )٣٠‬كیلۆمته‌ریدا زۆر‬ ‫زی��ات��ر‌ه ل‌ه (‪ )١٧٢‬هه‌زار‬ ‫ك���ه‌س���ه‌ك���ه‌ی وێستگه‌ی‬ ‫ئ �ه‌ت��ۆم��ی فوكوشیما ك‌ه‬ ‫ن��اچ��ارك��ران خانووه‌كانی‬ ‫به‌جێبهێڵن‪،‬‬ ‫خ����ۆی����ان‬ ‫كاره‌ساته‌ك‌ه لێره‌دای‌ه هی‬ ‫وا هه‌ی‌ه زیاد له‌یه‌ك ملیۆن‬ ‫كه‌س له‌نزیكیدا ده‌ژی‪)٦( ،‬‬ ‫ی‬ ‫دان �‌ه ل�ه‌م كوران‌ه ژمار‌ه ‌‬ ‫دانیشتووانی ده‌وروب���ه‌ری‬ ‫زیاتر‌ه ل‌ه (‪ )٣‬ملیۆن كه‌س‪.‬‬ ‫ژم���اره‌ی خه‌ڵك ته‌نیا‬ ‫ی�ه‌ك��ێ��ك�‌ه له‌فاكته‌ره‌كان‬ ‫ك�‌ه له‌نه‌خشه‌ی مه‌ترسی‬ ‫ری����اك����ت����ۆره‌ك����ان باسی‬ ‫ل����ێ����وه‌ك����راوه‌‪ ،‬ب���ه‌وت���ه‌ی‬ ‫شاره‌زایان پله‌به‌ندی راده‌ی‬ ‫م �ه‌ت��رس��ی وێستگه‌یه‌كی‬ ‫ئ�ه‌ت��ۆم��ی ل��ه‌ت��وان��ادا نییه‌‌‪،‬‬ ‫چونك‌ه هه‌موو ریاكتۆرێك‬ ‫ت��ای��ب �ه‌ت��م �ه‌ن��دی مه‌ترسی‬ ‫خ��ۆی ه �ه‌ی �ه‌و له‌هه‌ندێك‬ ‫له‌مه‌ترسییه‌كانیش هه‌رگیز‬ ‫ن��ات��وان��ی��ن ئاگادارببین‪،‬‬ ‫به‌وته‌ی مایكل ئیشنایدر‪،‬‬ ‫راوێ���ژك���اری سه‌ربه‌خۆی‬ ‫ناوكی له‌پاریس‪ ،‬ئاسایشی‬ ‫ک��وره‌ی ئه‌تۆمیه‌كان پێش‬ ‫هه‌رشتێك ب �ه‌ن��د‌ه له‌سه‌ر‬ ‫"ك���ول���ت���وری ئاسایش"‪،‬‬ ‫كولتورێك ك‌ه چۆنایه‌تی‬ ‫چ��اك��ك��ردن‌و فێركردن‌و‬ ‫ت��وان��ای ته‌كنیکكاره‌کان‌و‬ ‫هێزی ك��ارو جیدی بوون‬ ‫له‌سه‌ر چاودێری ده‌گرێت‌ه‬ ‫خ���ۆی‪ ،‬ئ�ه‌م�‌ه ئ��ه‌و واتای‌ه‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت کوره‌ی ئه‌تۆمی‬ ‫ن��وێ��ت��ر ب �ه‌دی��زای��ن��ی باشتر‬ ‫ب �ه‌وات��ای ئ��ه‌و‌ه نایه‌ت ك‌ه‬ ‫مه‌ترسی كه‌متره‌‪.‬‬

‫ئیشنایده‌ر ده‌ڵێت "كامیان‬ ‫مه‌ترسیان زیاتر‌ه شۆفێرێكی‬ ‫س �ه‌رخ��ۆش له‌ئۆتۆمبێلێكی‬ ‫فیراری نوێ‪ ،‬یان شۆفێرێكی‬ ‫ل �ه‌س �ه‌رخ��ۆ له‌ئۆتۆمبێلێكی‬ ‫(‪ )٣٠‬ساڵ له‌وه‌وپێش"‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌شدا ش��اره‌زای��ان له‌سه‌ر‬ ‫چ�ه‌ن��دی��ن ف��اك��ت �ه‌ری گرنگی‬ ‫م �ه‌ت��رس �ی‌و ه�ه‌ن��دێ��ك پێوان‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫به‌مه‌به‌ستی‬ ‫مه‌ترسی هاوڕان"‪.‬‬ ‫چۆنییه‌تی باڵوبوونه‌وه‌ی‬ ‫دانیشتوان‬ ‫لورن ئیستریكر‪ ،‬ئه‌ندازیاری‬ ‫ناوكی‌و سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫جیهانی ئۆپێره‌یته‌ركانی ناوكییه‌‪،‬‬ ‫(‪ )WANO‬ك‌ه بونیادێكی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی ناوكیبه‌و دوای‬ ‫كاره‌ساته‌كه‌ی چرنۆبیل له‌ساڵی‬ ‫دروستكراوه‌‪،‬‬ ‫(‪)١٩٨٦‬دا‬ ‫به‌وته‌ی ئه‌و‪ ،‬چڕی دانیشتوان‬ ‫ئامرازێكی گرنگ‌ه ك‌ه له‌ڕێگه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌و‌ه ده‌توانین مه‌ترسییه‌كانی‬ ‫تریش ب�ه‌راوردب��ك�ه‌ی��ن "ئێم‌ه‬ ‫ده‌بێت تێبگه‌ین ئایا ئاسایشی‬ ‫ک����وره‌ی ئ �ه‌ت��ۆم��ی �ه‌ك��ان له‌و‬ ‫شوێنانه‌ی ك‌ه دانراون له‌به‌رچاو‬ ‫گیراوه‌‪ ،‬یان نا؟"‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌نجامدانی شیكاری‬ ‫دانیشتوان‪ ،‬گۆڤاری نه‌یچه‌ر‬ ‫له‌ناوه‌ندی ئ��ام��ارو ئابووری‬ ‫ك��ۆم�ه‌اڵی�ه‌ت��ی ك����رداری ناسا‬ ‫له‌زانكۆی كۆلۆمبیا سوودی‬ ‫وه‌رگرت‪.‬‬ ‫وێ���س���ت���گ���ه‌ی ئه‌تۆمی‬ ‫له‌كارادچی‬ ‫(‪)KANUPP‬‬ ‫پ��اك��س��ت��ان‪ ،‬زۆرت���ری���ن چڕی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان له‌ده‌وروبه‌ریدا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬وات �‌ه نزیكه‌ی (‪)٨.٢‬‬ ‫ملیۆن كه‌س له‌بازنه‌ی (‪)٣٠‬‬ ‫كیلۆمه‌تری ئه‌م وێستگه‌یه‌دا‬ ‫ده‌ژین‪ ،‬له‌كاتێكدا ئه‌م وێستگه‌یه‌‪،‬‬ ‫ریاكتۆرێكی بچووكه‌و ته‌نیا‬ ‫(‪ )١٢٥‬م��ی��گ��اوات كاره‌با‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنێت‪.‬‬ ‫شوێنی دوایی وێستگه‌یه‌كی‬ ‫زۆر گ���ه‌وره‌ت���ره‌‪ ،‬وێستگه‌ی‬ ‫(‪ )١٩٣٣‬میگاواتی كوشنگ ك‌ه‬ ‫(‪ )٥.٥‬ملیۆن كه‌س له‌بازنه‌ی‬ ‫(‪ )٣٠‬كیلۆمه‌ترییه‌كه‌یدا ده‌ژین‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها وێستگه‌ی (‪)١٢٠٨‬‬


‫ژینگه‌‬

‫‪18‬‬

‫میگاواتی چینشان (‪)٤.٧‬‬ ‫ملیۆن كه‌س له‌نزیكیدا ده‌ژین‪،‬‬ ‫ئه‌م دوو وێستگه‌ی‌ه هه‌ردووكیان‬ ‫له‌واڵتی ت��ای��وان��دان‌و بازنه‌ی‬ ‫(‪ )٣٠‬كیلۆمه‌تری وێستگه‌كان‬ ‫ت��ای��پ�ه‌ی پایته‌خت ده‌گرێت‌ه‬ ‫خ���ۆی‪ ،‬ب �ه‌وت �ه‌ی ئ��ه‌د الیمن‬ ‫ش�����اره‌زای ب����واری ناوكی‪،‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌كانی ئه‌م توێژینه‌وه‌ی‌ه‬ ‫"ت��ۆق��ێ��ن�ه‌ره‌"‪ ،‬ئ�ه‌گ�ه‌ر بازنه‌ك‌ه‬ ‫ب��ۆ (‪ )٧٥‬كیلۆمه‌تر گه‌ور‌ه‬ ‫بكرێته‌و‌ه مه‌ترسی زۆر گه‌وره‌تر‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬وێستگه‌كانی‬ ‫گوانگدونگ‌و لینگایو له‌واڵتی‬ ‫چین‌و هۆنگ كۆنگ ده‌كه‌وێت‌ه‬ ‫ن��او بازنه‌كه‌یانه‌و‌ه ك‌ه (‪)٢٨‬‬ ‫ملیۆن ك �ه‌س تێیدا ده‌ژی���ن‪،‬‬ ‫بۆ وێستگه‌ی ئیندیان پۆینت‬ ‫له‌نزیكی نیۆیۆرك ئه‌م ژماره‌ی‌ه‬ ‫ده‌گات‌ه (‪ )١٧.٣‬ملیۆن كه‌س‪.‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا ب��ۆ وێستگه‌ی‬ ‫نارورا له‌ویالیه‌تی ئوتارپرادشی‬ ‫هیند (‪ )١٦‬م��ل��ی��ۆن كه‌س‬ ‫ده‌ك�����ه‌ون�����‌ه ب����ازن����‌ه (‪)٧٥‬‬ ‫سه‌ددو‬ ‫كیلۆمه‌ترییه‌كه‌وه‌‪،‬‬

‫پ��ه‌ن��ج��او دوو وێستگه‌ی‬ ‫ئه‌تۆمی زی��اد ل�ه‌ی�ه‌ك ملیۆن‬ ‫ك����ه‌س ل���ه‌ب���ازن���ه‌ی (‪)٧٥‬‬ ‫كیلۆمه‌ترییه‌كه‌یاندایه‌‪ ،‬جگ‌ه ل‌ه‬ ‫(‪ )٥‬وێستگه‌ی ناوكی جیهان‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ی ده‌وروب������ه‌ری‬ ‫وێستگه‌كان به‌بازنه‌ی (‪)١٥٠‬‬ ‫كیلۆمه‌تر زی��اد له‌یه‌ك ملیۆن‬ ‫كه‌سه‌‪.‬‬ ‫خۆشبه‌ختان‌ه ئاراسته‌ی با‬ ‫به‌شێوازێك ب��وو‌ه ك‌ه به‌شی‬ ‫زۆر تیشكه‌كانی وێستگه‌ی‬ ‫ناوكی فۆكۆشیما به‌ره‌و ده‌ریا‬ ‫رۆیشتووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئاراسته‌ی با‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی تر بووای‌ه ژیانی‬ ‫(‪ )٧.٧‬ملیۆن كه‌س له‌بازنه‌ی‬ ‫(‪ )١٥٠‬كیلۆمه‌تری وێستگه‌ك‌ه‬ ‫(ه�ه‌روه‌ه��ا به‌شێك له‌تۆكیۆ)‬ ‫ده‌كه‌وت‌ه مه‌ترسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫مه‌ترسی ده‌ره‌كی‬ ‫ه �ه‌روه‌ك��و رووداوه‌ك���ه‌ی‬ ‫فوكۆشیما پێشانیدا‪ ،‬مه‌ترسیی‌ه‬ ‫ده‌ره‌كییه‌كان (وه‌كو بومه‌له‌رزه‌‪،‬‬ ‫ئاگربه‌ربوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫تسۆنامی‪،‬‬ ‫ت���ۆف���ان‌و ت��ه‌ن��ان��ه‌ت هێرش‌ه‬

‫ترۆریستییه‌كان)‪ ،‬گه‌وره‌ترین‬ ‫ف���اك���ت���ه‌ری م��ه‌ت��رس��ی��ن بۆ‬ ‫رووداوێكی گه‌وره‌ی ناوكی‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌ی ترادشناڵ به‌رپڕسانی‬ ‫وێستگ‌ه ناوكییه‌كان‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫ل����ه‌ڕووداوه‌ك����ان ب���ه‌ڕاده‌ی���ه‌ك‬ ‫ئه‌گه‌ری روودانی به‌كه‌مده‌بینن‬ ‫خ��ۆی��ان��ی ب��ۆ ئاماده‌ناكه‌ن‪،‬‬ ‫ب��ه‌م رووداوان�����‌ه رووداوی‬ ‫"ده‌ره‌وه‌ی دیزاینی بنچینه‌یی"‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا پێشبینی‬ ‫روودانی بومه‌له‌رزه‌و تسۆنامی‬ ‫كارێكی ئاسان نییه‌‪ .‬ئه‌م‌ه‬ ‫به‌و مانای‌ه دێت ك‌ه هه‌ندێك‬ ‫له‌وێستگ‌ه ناوكییه‌كان ك‌ه‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ی ناوچ‌ه جۆگرافیایی‌ه‬ ‫ت��رس��ن��اك��ه‌ك��ان��دان له‌كاتی‬ ‫روودان���ی هه‌ندێك مه‌ترسی‬ ‫وه‌ك ب���وم���ه‌ل���ه‌رزه‌‪ ،‬تووشی‬ ‫مه‌ترسی گه‌وره‌ترببن‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ئ���ه‌م م�ه‌ت��رس��ی��ان�‌ه له‌به‌رچاو‬ ‫نه‌گیراوه‌‪ ،‬بۆ نموون‌ه وێستگه‌ی‬ ‫ف��وك��ۆش��ێ��م��ا دای ئیچی‪،‬‬ ‫له‌ناوچه‌یه‌ك دروستكراوبوو‬ ‫ك����‌ه ئ����ه‌گ����ه‌ری روودان�������ی‬

‫ژینگه‌‬

‫ب��ووم �ه‌ل �ه‌رزه‌‪ ،‬ی��ان تسۆنامی‬ ‫زۆر كه‌مبوو‪ ،‬به‌اڵم تسۆنامیی‌ه‬ ‫گه‌وره‌كه‌ی ژاپۆن له‌به‌رواری‬ ‫(‪ )١١‬م��ارس��دا‪ ،‬له‌سه‌ره‌وه‌ی‬ ‫ه �ه‌م��وو ئ �ه‌و شتان‌ه ب��وو ك‌ه‬ ‫ئه‌ندازیاره‌كان له‌كاتی دیزاینی‬ ‫وێستگه‌ك‌ه له‌به‌رچاویانگرتبوو‪.‬‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ری روودان����ی ئه‌و‬ ‫رووداوان������ه‌ی ك �‌ه له‌ودیوی‬ ‫بنجینه‌ییه‌كه‌یه‌‪،‬‬ ‫دی���زای���ن���‌ه‬ ‫ت���ه‌وه‌ری س �ه‌ره‌ك��ی به‌شێكی‬ ‫زۆر له‌ڕاپۆرته‌كانی ئاسایشی‬ ‫وێ��س��ت��گ�ه‌ك��ان��ن ك��‌ه ل���ه‌دوای‬ ‫رووداوه‌ك��������ه‌ی فۆكۆشیما‬ ‫ئ���ام���اده‌ده‌ك���رێ���ن‪ ،‬م���اوه‌ی���ه‌ك‬ ‫له‌وه‌وپێش سه‌رنجی ئاژانسی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی وزه‌ی ئه‌تۆمی‬ ‫به‌ره‌و مه‌ترسیی‌ه ده‌ره‌كییه‌كان‬ ‫چووه‌‪ ،‬بۆ نموون‌ه دروستكردنی‬ ‫ن��اوه‌ن��دێ��ك��ی نێونه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ئاسایشی بومه‌له‌رز‌ه له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٨‬و‌ه له‌به‌رنامه‌ی كاری‬ ‫ئاژانسه‌كه‌دایه‌‪ ،‬ئه‌م‌ه دوای ئه‌و‌ه‬ ‫بوو بومه‌له‌رزه‌یه‌ك وێستگه‌ی‬ ‫ناوكی كاشیوازاكی–كاریوای‬

‫ل �ه‌ك �ه‌ن��اره‌ك��ان��ی خۆرئاوای‬ ‫ژاپ��ۆن له‌رزاندو بوو به‌هۆی‬ ‫ك��وژان��دن��ه‌وه‌ی ئۆتۆماتیكی‬ ‫وێستگه‌كه‌و باڵوبوونه‌وه‌ی‬ ‫ب���ڕێ���ك���ی ك�����ه‌م م�������ادده‌ی‬ ‫رادیۆئاكتیڤ‪.‬‬ ‫دیزاین‌و ته‌مه‌ن‬ ‫بڕێك له‌ڕیاكتۆره‌كان‌و‬ ‫وێ���س���ت���گ���ه‌ك���ان له‌وانیتر‬ ‫مه‌ترسیدارترن‪ ،‬فاكته‌ری گرنگ‬ ‫لێره‌دا قه‌باره‌ی وێستگه‌كه‌یه‌‪.‬‬ ‫ک���وره‌ی ئه‌تۆمیێكی گ���ه‌ور‌ه‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت تیشكدانه‌وه‌ی‬ ‫زی���ات���ری ه �ه‌ب��ێ �ت‌و كاتێك‬ ‫قه‌یرانێك هاوكات رووده‌كات‌ه‬ ‫چه‌ند وێستگ‌ه (وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��ۆ چ���وار وێستگ‌ه له‌شه‌ش‬ ‫وێ��س��ت��گ �ه‌ك �ه‌ی فۆكۆشیما‬ ‫رووی��دا)‪ ،‬كاربه‌دستان ناتوانن‬ ‫كارێكی زۆر پ��ۆ پێشگرتن‬ ‫ل��ه‌ك��اره‌س��ات ئه‌نجامبده‌ن‪،‬‬ ‫وێستگه‌ی كاشیوازاكی‪-‬كاریوا‬ ‫ك‌ه حه‌وت ک��وره‌ی ئه‌تۆمیه‌و‬ ‫(‪ )٧٩٦٥‬م��ی��گ��اوات كاره‌با‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنێت گه‌وره‌ترین‬

‫وێستگه‌ی ن��اوك��ی جیهانه‌‪.‬‬ ‫گه‌وره‌ترینه‌كانی ت��ر جگ‌ه‬ ‫له‌فۆكۆشیما بریتین له‌كینشان‬ ‫ل��ه‌ل��ێ��واره‌ك��ان��ی ب���اك���ووری‬ ‫خ��ۆره��ه‌اڵت��ی چ��ی��ن‪ ،‬یونگ‬ ‫وان���گ ل �ه‌ك��ۆری��ای باشوور‪،‬‬ ‫وێستگه‌ی لینینگراد له‌روسیا‪،‬‬

‫ش��ت��ان �‌ه چ����اوه‌ڕوان����ك����راوه‌‪،‬‬ ‫چونك‌ه ک��وره‌ی ئه‌تۆمیه‌كان‬ ‫په‌یره‌وی له‌چه‌ماوه‌یه‌ك ده‌كه‌ن‬ ‫ك�‌ه پێیده‌وترێت "چه‌ماوه‌ی‬ ‫ح����ه‌وزی ح���ه‌م���ام"‪ ،‬مه‌كین‌ه‬ ‫ئاڵۆز‌ه نوێكان‌و قۆناغه‌كانی‬ ‫دابه‌زاندنیان‪ ،‬به‌گشتی هه‌ندێك‬

‫له‌گه‌ڵ خۆیاندا بردووه‌"‪.‬‬ ‫ك��اره‌س��ات��ی وێستگه‌ی‬ ‫چرنۆبیل له‌ساڵی (‪)١٩٨٦‬‬ ‫پێشانیدا‪ ،‬خ��ودی دیزاینه‌ك‌ه‬ ‫ده‌كرێت ترسناك بێت‪ ،‬له‌ناخی‬ ‫ک��وره‌ی ئه‌تۆمیی چرنۆبیلدا‪،‬‬ ‫گرافیتێك به‌كارهێنرابوو ك‌ه‬

‫بروس له‌لێواره‌كانی ده‌ریاچه‌ی‬ ‫هورون له‌ئاونتاریوی كه‌نه‌داو‬ ‫گراولینزو پالول‪ ،‬هه‌ردووكیان‬ ‫ل��ه‌ل��ێ��واره‌ك��ان��ی ب���اك���ووری‬ ‫فه‌ره‌نسا‪.‬‬ ‫مه‌رج نیی‌ه وێستگ‌ه كۆنه‌كان‬ ‫ئاسایشیان نزمتربێت له‌وێستگ‌ه‬ ‫ن��وێ��ك��ان‪ ،‬له‌ساڵی (‪)١٩٧٨‬‬ ‫رووداوی دورگ�ه‌ی تریمایل‬ ‫له‌ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا له‌ڕیاكته‌رێك روویدا‬ ‫ك‌ه ته‌نیا سێ مانگ كرابوویه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك���اره‌س���ات���ه‌ك���ه‌ی چرنۆبیل‬ ‫(ك��‌ه ئێستا له‌ئۆكرایندایه‌)‬ ‫روویدابوو‬ ‫له‌ڕیاكته‌رێكدا‬ ‫ك‌ه دووس���اڵ ب��وو كه‌وتبوو‌ه‬ ‫ك��ار‪ ،‬له‌كیسچوونی مادده‌ی‬ ‫ف��ێ��ن��ك��ك �ه‌ره‌و‌ه له‌ڕیاكته‌ری‬ ‫سیواو (‪)١‬ی فه‌ره‌نسا له‌ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٩٨‬قه‌یرانێكی جیدی‬ ‫ل����ه‌دوای خ��ۆی دروستكرد‬ ‫له‌كاتێكدا کوره‌ی ئه‌تۆمیه‌ك‌ه‬ ‫ت�ه‌ن��ی��ا (‪ )٥‬م��ان��گ ته‌مه‌نی‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬ ‫ب���ه‌وت���ه‌ی الی���م���ه‌ن ئه‌م‬

‫تایبه‌تیان هه‌ی‌ه ك‌ه به‌ته‌واوی‬ ‫ت��اق��ی��ن��ه‌ك��راوه‌ت��ه‌وه‌ی���ان بۆ‬ ‫نه‌ناسراوو‬ ‫ته‌كنیککاره‌‌كان‬ ‫ن��وێ��ی �ه‌‪ ،‬ب��ۆی��‌ه ئ���ه‌م هه‌اڵن‌ه‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌رنییه‌"‪.‬‬ ‫دوای چ�����اره‌س�����ه‌ری‬ ‫ك�ه‌م��وك��ووڕی��ی�ه‌ك��ان‪ ،‬کوره‌ی‬ ‫ئه‌تۆمیه‌ك‌ه ده‌چێت‌ه قۆناغی‬ ‫پ���ای���ه‌داری ك���ه‌م مه‌ترسی‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ل��ه‌گ��ه‌ڵ هه‌ڵكشانی‬ ‫ته‌مه‌نی ک���وره‌ی ئه‌تۆمیه‌ك‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ری روودان��ی رووداوی‬ ‫ن �ه‌خ��وازراوی��ش زیادده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌وته‌ی یان برانك‪ ،‬سه‌رۆكی‬ ‫كه‌مپینی ئ��اش��ت��ی س���ه‌وزی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی (له‌هۆڵه‌ندا) ل‌ه‬ ‫"ب��ی��رك��ردن��ی رێكخراوه‌یی"‬ ‫ك���ێ���ش���ه‌ی���ه‌ك���ی ت������ر‌ه ك���‌ه‬ ‫به‌زیادبوونی ته‌مه‌نی کوره‌ی‬ ‫ئه‌تۆمیه‌ك‌ه ده‌رده‌كه‌وێت "زۆر‬ ‫له‌و ئه‌ندازیارانه‌ی ك‌ه له‌سه‌ر‬ ‫دیزاینی وێستگ‌ه كاریانكردوو‌ه‬ ‫خ��ان�ه‌ن��ش��ی��ن��ك��راون‌و به‌شێك‬ ‫له‌ئه‌زموونی گرانبه‌هایان ك‌ه‬ ‫به‌چه‌ندین ساڵ كۆكراوه‌ته‌و‌ه‬

‫ده‌ك��را گڕبگرێت‌و ئه‌م ئاگر‌ه‬ ‫ب��ۆ چ �ه‌ن��دی��ن ه�ه‌ف��ت�‌ه دوای‬ ‫ته‌قینه‌وه‌ك‌ه درێ���ژه‌ی كێشاو‬ ‫م���ادد‌ه رادیۆئاكتیڤه‌كانی بۆ‬ ‫س��ه‌ره‌وه‌ی به‌رگ‌ه ه�ه‌وا نارد‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا دیزاینی کوره‌ی‬ ‫ئه‌تۆمیه‌ك‌ه هه‌ڵگڕی جۆرێك‬ ‫ل����ه‌رزۆك����ی ب�����وو‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫له‌كیسچوونی ئ���اوی ناخی‬ ‫ک��وره‌ی ئه‌تۆمیه‌كه‌‪ ،‬كارلێك‌ه‬ ‫زنجیره‌ییه‌كان خێرا تربوویه‌وه‌‪،‬‬ ‫(ل�ه‌ك��ات��ێ��ك��دا له‌دیزاینه‌كانی‬ ‫ت��ر ک����وره‌ی ئ �ه‌ت��ۆم��ی شتی‬ ‫وا روون������ادات)‪ ،‬له‌ئێستادا‬ ‫ژم���اره‌ی���ه‌ك���ی زۆر ک���وره‌ی‬ ‫ئه‌تۆمی ك �‌ه وه‌ك چرنۆبیل‬ ‫دی���زای���ن���ك���راون له‌ڕوسیادا‬ ‫ك��ارده‌ك�ه‌ن به‌تایبه‌تی له‌سان‬ ‫پیترزبۆرگ ك�‌ه ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆر دانیشتوی هه‌یه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫چاكسازی زۆر له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫وێستگان‌ه ك���راو‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫كێشه‌ی ئاسایشیان نه‌مێنێت‪،‬‬ ‫ب�ه‌اڵم الیمه‌ن هۆشیاری‬ ‫ده‌دات ك‌ه دانانی باری زۆر‬

‫‪19‬‬

‫له‌دیزاینی ک��وره‌ی ئه‌تۆمیدا‪،‬‬ ‫نابێت به‌هۆی ئاسایشی زۆرتر‪،‬‬ ‫ک����وره‌ی ئ�ه‌ت��ۆم��ی�‌ه نوێكانی‬ ‫ئ����اوی پ �ه‌س��ت��ێ��ن��راو‪ ،‬كاتێك‬ ‫تووشی كێشه‌ی له‌كاركه‌وتنی‬ ‫فێنككه‌ره‌و‌ه‬ ‫س��ی��س��ت �ه‌م��ی‬ ‫ده‌ب��ن‪ ،‬چاره‌نووسیان هه‌مان‬ ‫وێستگه‌كانی‬ ‫چاره‌نووسی‬ ‫فۆكۆشیمایه‌‪.‬‬ ‫كولتور‬ ‫ب����ه‌وت����ه‌ی ئیستریكر‪،‬‬ ‫ئۆپێره‌یته‌ره‌كان نابێت له‌خۆ‬ ‫بایی ببن "یه‌كێك له‌و شتانه‌ی‬ ‫نیگه‌رانمان ده‌ك��ات دڵنییایی‬ ‫یه‌كجار زۆره‌"‪.‬‬ ‫ب���ه‌وت���ه‌ی ش����اره‌زای����ان‪،‬‬ ‫گ���رن���گ���ت���ری���ن ف���اك���ت���ه‌ری‬ ‫دیاریكه‌ری ئاستی ئاسایشی‬ ‫کوره‌ی ئه‌تۆمیێك‪ ،‬كولتوری‬ ‫ئاسایشه‌ له‌نێو چاودێران‌و‬ ‫كاربه‌ده‌ستان‌و هێزی كاری‬ ‫وێستگه‌كه‌‪( ،‬دروستكردنی‬ ‫ك��ول��ت��ورێ��ك ل���ه‌و شێوه‌ی‌ه‬ ‫كارێكی ئاسان نییه‌)‪.‬‬ ‫ریچارد میزرۆ‪ ،‬سه‌رۆكی‬ ‫ئه‌نستیتۆی زانستی كارنگی‬ ‫له‌واشنتۆن‪ ،‬له‌ساڵی (‪)٢٠١٠‬‬ ‫دا وه‌ك���و س �ه‌رۆك��ی گروپی‬ ‫راوێ����ژك����اری نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫ئاسایشی ن��اوك��ی ئاژانسی‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ�ه‌ت��ی وزه‌ی ئه‌تۆمی‬ ‫ن����ووس����ی����ب����ووی "ئ����ه‌م����‌ه‬ ‫ك��ارێ��ك��ی گ��ران��ه‌و پێویستی‬ ‫به‌سه‌رنجدان‌و به‌ورده‌كاری‌و‬ ‫ئ���ام���اده‌ی���ی ب���ۆ وه‌رگ���رت���ن‌و‬ ‫له‌ڕاپۆرته‌كانی‬ ‫ف��ێ��رب��وون‬ ‫پشكنینی ئامده‌كراو له‌الیه‌ن‬ ‫كه‌سانی ده‌ره‌وه‌ی کوره‌ی‬ ‫ئه‌تۆمیه‌كه‌یه‌"‪.‬‬ ‫م��ی��زرو به‌دیاریكراوی‬ ‫ب��اس��ی شتێك ده‌ك����ات كه‌‬ ‫زۆر له‌شاره‌زایان به‌خێراترین‬ ‫مه‌ترسی له‌پیشه‌سازی ناوكی‬ ‫ده‌زانن‪ ،‬ئه‌وه‌ی كه‌ زۆر واڵتی‬ ‫بێئه‌زموون‪ ،‬یان كه‌مئه‌زموون‬ ‫ح��ه‌زی��ان ل���ه‌زه‌ی ناوكییه‌‪،‬‬ ‫یان خه‌ریكی دروستكردنی‬ ‫ک��وره‌ی ئه‌تۆمیی ناوه‌كین‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‌ ئه‌و باسی به‌رنامه‌‬ ‫ن��اوك��ی��ی �ه‌ك��ان��ی بیالروس‪،‬‬ ‫ش��ی��ل��ی‪ ،‬م��ی��س��ر‪ ،‬ئ�����ه‌رده‌ن‪،‬‬ ‫لیتوانی‪ ،‬مالزی‌و مه‌راكش‌و‬

‫ئێران ده‌ك��ات‪ .‬شاره‌زایان‪،‬‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ن���ده‌ڵ���ی‌و نه‌بوونی‬ ‫یاسای چاودێری له‌هه‌ندێك‬ ‫واڵت��دا نیگه‌رانن‪ ،‬به‌وته‌ی‬ ‫ئستریكر‪ ،‬پشكنینی وێستگه‌‬ ‫پ��ێ��ش ده‌س���ب���ه‌ك���ارب���وون���ی‪،‬‬ ‫گ��رن��گ��ی ت��ای��ب�ه‌ت��ی له‌واڵته‌‬ ‫هه‌یه‌و‬ ‫كه‌مئه‌زموونه‌كاندا‬ ‫(‪ )WANO‬ده‌ی��ه‌وێ��ت ئه‌م‬ ‫پشكنیانه‌ به‌رفه‌راوانتربكات‪.‬‬ ‫تام كوچران‪ ،‬كارناسێكی‬ ‫ن��اوك��ی ل��ه‌ش��ورای به‌رگری‬ ‫ب�����ه‌رژه‌وه‌ن�����دی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫له‌واشنتۆن‪ ،‬زۆر به‌پشكنینه‌كانی‬ ‫دوای كاره‌ساته‌كه‌ی فۆكۆشیما‬ ‫ك‌ه ئێستا له‌ئه‌مریكاو ئه‌وروپاو‬ ‫ش��وێ��ن�ه‌ك��ان��ی ت���ری جیهاندا‬ ‫ده‌كرێت گه‌شبین نیی‌ه تاوه‌كو‬ ‫مه‌ترسی له‌كور‌ه ئه‌تۆمییه‌كان‬ ‫دووربخاته‌و‌ه "ئه‌وان هه‌ندێك‬ ‫ئ��ام��وژگ��اری��ان ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێم وانیی‌ه ك‌ه بكرێت داوا‬ ‫ل���ه‌چ���اودێ���ران ب��ك��رێ��ت ك‌ه‬ ‫به‌هه‌ڵ‌ه ئه‌گه‌رییه‌كانی خۆیان‬ ‫له‌ڕابردوودا بچنه‌وه‌‪ ،‬به‌ڕای من‬ ‫ئه‌م كار‌ه به‌س نییه‌"‪.‬‬ ‫ك����وچ����ران ده‌ی����ه‌وێ����ت‬ ‫ك��ۆم��ی��س��ی��ۆن��ی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫دروس���ت���ب���ك���رێ���ت‪ ،‬وه‌ك����و‬ ‫ئ����ه‌و ك��ۆم��س��ی��ۆن �ه‌ی دوای‬ ‫رووداوه‌ك���������ه‌ی ج���ه‌زی���ره‌ی‬ ‫تریمایل‌و به‌ده‌رس لێوه‌رگرتن‬ ‫دروستكرا‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌رواردی‬ ‫م �ه‌ت��رس��ی ك��ارێ��ك��ی ئاسان‬ ‫ن��ی��ی �ه‌‪ ،‬ش����اره‌زای����ان ده‌ڵێن‬ ‫یه‌كێك ل �ه‌وان �ه‌ك��ان ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫ئۆپێره‌یته‌ره‌كان ده‌بێت ئاماده‌یی‬ ‫زیاتریان بۆ رووداوێكی ناوكی‬ ‫جیدی هه‌بێت‪ ،‬ستریكر ده‌ڵێت‬ ‫"گ��ۆڕان��ێ��ك ك �‌ه (‪)WANO‬‬ ‫ده‌توانێت بیكات‌و به‌ڕای من‬ ‫ده‌بێت بیشیكات ئه‌وه‌ی‌ه ده‌بێت‬ ‫له‌بارۆدۆخێكدا بێت تاوه‌كو‬ ‫بتوانێت دیاریبكات ك‌ه ئایا‬ ‫كۆمپانیای ئۆپێره‌یته‌ری ناوكی‬ ‫له‌بچووكترین وێستگه‌و‌ه تا‬ ‫گه‌وره‌ترین وێستگ‌ه به‌رنامه‌یان‬ ‫ب��ۆ ب����ه‌ره‌وڕووب����وون له‌گه‌ڵ‬ ‫رووداو‌ه پێشبینینه‌كراوه‌كاندا‬ ‫هه‌ی‌ه یان نه‌؟"‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Nature :‬‬


‫‪20‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ته‌ندروستی‬

‫‪21‬‬

‫كاتێك هه‌وا پاشماو‌ه ‌ی جگه‌ره‌كان ده‌بات‌و ده‌كه‌ون ‌ه‬ ‫ناو ئاوه‌وه‌‪ ،‬گیانداره‌ بچووكه‌كان ‌ی ناو ئاوو‬ ‫باڵند‌ه ئاوییه‌كان واده‌زانن خۆراكه‌و به‌هه‌ڵ ‌ه ده‌یخۆن‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌بێت ‌ه هۆی مردنیان‪..‬‬

‫ه‬ ‫هه‌موومان ده‌زانین جگه‌ره‌ ده‌بێت ‌‬ ‫ی بۆ سه‌ر‬ ‫ی ته‌ندروست ‌‬ ‫هۆی‌ مه‌ترس ‌‬ ‫ه‬ ‫ی جگه‌ره‌كێش‪ ،‬به‌اڵم له‌وانه‌ی ‌‬ ‫كه‌س ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌المان رووننه‌بێت كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی جگه‌ر ‌ه بێت له‌سه‌ر ژینگه‌‪.‬‬ ‫دووكه‌ڵ ‌‬

‫ه‬ ‫جگه‌ر ‌‬

‫دانه‌ر عبدولڕه‌حمان محه‌مه‌د‬

‫به‌داگیرساندنی جگه‌ره‌یه‌ک؛‬ ‫سیه‌کانت پڕده‌بێت‬ ‫له‌چوار هه‌زار ماده‌ی کیمیاوی‬

‫ه���ه‌م���وو ك��ات��ێ��ك كه‌‬ ‫جگه‌ره‌كێشێك جگه‌ره‌یه‌ك‬ ‫داده‌گ��ی��رس��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫س��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‌ پ���ڕ نابێت‬ ‫ب �ه‌چ��وار ه���ه‌زار م���ادده‌ی‌‬ ‫كیمیاوی‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌وای‬ ‫چ��وارده‌وری��ش �ی‌ به‌هه‌مان‬ ‫شێوه‌ به‌و مادده‌ كیمیاوییانه‌‬ ‫پ��ی��س��ده‌ب��ێ��ت‪ .‬له‌وانه‌یه‌‬ ‫دووك����ه‌ڵ����ی‌ جگه‌ره‌یه‌ك‬ ‫ئه‌وتۆی‬ ‫كاریگه‌رییه‌كی‌‬ ‫ن �ه‌ب��ێ��ت ك��ه‌ ببێته‌ هۆی‌‬ ‫پیسبوونی‌ ه���ه‌وا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ك��ات��ێ��ك ب��ی��ر ل������ه‌زۆری‌‬ ‫جگه‌ره‌كێشه‌كانی‌ جیهان‌و‬ ‫ژم���اره‌ی ئ �ه‌و جگه‌رانه‌ی‌‬ ‫ئه‌وان ده‌یكێشن ده‌كه‌یته‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆت ده‌رده‌كه‌وێت كێشه‌كه‌‬ ‫چه‌ند مه‌ترسیدار ده‌بێت‪.‬‬ ‫پیسبوونی‌ ژینگه‌ به‌هۆی‬ ‫جگه‌ره‌وه‌ ته‌نیا به‌پیسبوونی‌‬ ‫ه����ه‌وا ك��ۆت��ای��ی‌ نایه‌ت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو پاشماوه‌‌و فلته‌ری‌‬ ‫ج��گ��ه‌ره‌ ف���ڕێ���دراوه‌ك���ان‪،‬‬ ‫دووباره‌ له‌وانه‌یه‌ وابزانیت‬ ‫كێشه‌یه‌كی‌ ب��چ��ووك بێت‬ ‫ت���ائ���ه‌وك���ات���ه‌ی‌ نه‌زانیت‬ ‫ژم���اره‌ی���ان چ �ه‌ن��د زۆره‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ج��گ�ه‌ران�ه‌ ژماره‌یان‬ ‫خه‌ڵمێنراوه‌‬ ‫به‌ملیۆنه‌ها‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر زه‌وی‌‌و له‌ناو‬ ‫ئ��اودا‪ ،‬هه‌ریه‌ك له‌مه‌ودای‌‬ ‫ب��ۆگ�ه‌ن�ی‌ ئ��ه‌و جگه‌رانه‌‌و‬ ‫ژه‌هراویكردنی‌ شته‌كانی‌‬ ‫چ�������وارده‌وری‌ نزیكه‌ی‌‬ ‫ب���ی���س���ت‌و پ���ێ���ن���ج س���اڵ‬ ‫ده‌خایه‌نێت‪.‬‬ ‫ه�������ه‌ر ش����ێ����وه‌ی����ه‌ك‬ ‫ل���ه‌ش���ێ���وه‌ك���ان���ی‌ ت���ووت���ن‬ ‫ك��اری��گ�ه‌ری‌ خ��ۆی هه‌یه‌و‬ ‫زۆر زیانبه‌خشه‌ ب��ۆ هه‌ر‬ ‫به‌شێكی‌ ل �ه‌ش �ی‌ مرۆڤ‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌گه‌ر هاتوو ویستت‬ ‫ده‌ستبكه‌یت به‌شێوازێكی‌‬ ‫نوێ‌ له‌ژیانێكی‌ ته‌ندروست‪،‬‬

‫ی�����ه‌ك�����ه‌م ه����ه‌ن����گ����اوت‬ ‫وازهێنانبێت‬ ‫ده‌ب���ێ���ت‬ ‫له‌جگه‌ره‌كێشان‪ ،‬له‌وانه‌یه‌‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌سه‌ختترین كار‬ ‫دابنێیت له‌ژیانتدا‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش��دا‪ ،‬باوباپیرانمان‬ ‫وت��ووی��ان �ه‌ ئ �ه‌گ �ه‌ر ئیراده‌‬ ‫هه‌بێت له‌كردنی‌ كارێكدا‪،‬‬ ‫ئ�����ه‌وا رێ���گ���ه‌ش هه‌یه‌‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا ئه‌و جگه‌رانه‌ی‌‬ ‫ك���ه‌ ف���ڕێ���ده‌درێ���ن���ه‌ سه‌ر‬ ‫زه‌وی‌‌و ن��او ئ���اوه‌وه‌ پڕن‬ ‫ل�����ه‌م�����ادده‌ی‌ كیمیاوی‌‬ ‫زیانبه‌خشی‌ وه‌كو‪ :‬زه‌ڕنیخ‬ ‫(مه‌رگه‌مووش ‪،)arsenic‬‬ ‫س��ای �ه‌ن��ای��د (‪،)cyanide‬‬ ‫دوان�ه‌ئ��ۆك��س��ی��دی‌ كاربۆن‬ ‫‪)carbon‬و‬ ‫(‪dioxide‬‬ ‫تار (‪ )tar‬كه‌ مادده‌یه‌كی‌‬ ‫ژه‌ه���راوی‌ ن��او تووتنه‌‪ ،‬تا‬ ‫رادده‌یه‌كی‌ زۆر‪ ،‬ده‌توانیت‬ ‫خۆت له‌م كێشه‌ گه‌وره‌یه‌‬ ‫ب��ه‌دوورب��گ��ری��ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ه���ات���وو س���وورب���ووی���ت‬

‫له‌سه‌ر وازهێنانی‌‌و زۆرێك‬ ‫ل �ه‌ڕێ��ك��خ��راوه‌ك��ان��ی��ش كه‌‬ ‫ب��ۆ ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی‌ خه‌ڵك‬ ‫ك��ارده‌ك �ه‌ن ب��واری��ان هه‌یه‌‬ ‫بۆ یارمه‌تیدان له‌وازهێنانی‌‬ ‫جگه‌ره‌‪.‬‬ ‫كاتێك هه‌وا پاشماوه‌ی‌‬ ‫ج���گ���ه‌ره‌ك���ان ده‌ب�����ات‌و‬ ‫ده‌ك���ه‌ون���ه‌ ن���او ئ�����اوه‌وه‌‪،‬‬ ‫گ��ی��ان��داره‌ بچووكه‌كانی‌‬ ‫ناو ئاوو باڵنده‌ ئاوییه‌كان‬ ‫واده‌زانن خۆراكه‌و به‌هه‌ڵه‌‬ ‫ده‌یخۆن‪ ،‬ئه‌مه‌ش زۆرجار‬ ‫ده‌ب��ێ��ت �ه‌ ه���ۆی مردنیان‪،‬‬ ‫زی�����اد ل������ه‌وه‌ش كاتێك‬ ‫ئ �ه‌م ج��گ�ه‌ران�ه‌ ل �ه‌ن��او ئاو‬ ‫ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬مادده‌ كیمیاوییه‌‬ ‫ژه‌هراوییه‌كان ده‌ڕژێنه‌ ناو‬ ‫ئاوه‌كه‌و تێكه‌ڵی‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫كاریگه‌رترین ده‌رمانی‌‬ ‫چ��اره‌س��ه‌ر ك �ه‌ یارمه‌تیت‬ ‫ده‌دات له‌كۆنترۆڵكردنی‌‬ ‫ئ����������اره‌زووی‌ كێشانی‌‬ ‫ج����گ����ه‌ره‌‪ ،‬ب��ری��ت��ی��ی �ه‌ له‌‬

‫(‪ )Chantix‬كه‌ به‌رهه‌می‌‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای‌ (‪)Pfizer‬‬ ‫ه‌و ن �ه‌ك ته‌نیا یارمه‌تیت‬ ‫له‌وازهێنانی‌‬ ‫ده‌دات‬ ‫جگه‌ره‌‪ ،‬به‌ڵكو یارمه‌تیت‬ ‫ده‌دات له‌كۆنترۆڵكردنی‌‬ ‫ئ��اره‌زووی‌ جگه‌ره‌كێشان‪،‬‬ ‫به‌مه‌ش پرۆسه‌ی‌ وازهێنان‬ ‫زۆر ئ���اس���ان���ت���رده‌ك���ات‬ ‫له‌وه‌ی‌ چاوه‌ڕێت ده‌كرد‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌رێكی‌ ئ��اس��ان بۆ‬ ‫فڕێدانی‌ پاشماوه‌ی‌ جگه‌ره‌‬ ‫كه‌ ده‌بێته‌ هۆی پیسبوونی‌‬ ‫ژینگه‌ ئه‌وه‌یه‌ پاشماوه‌كان‬ ‫ب��خ �ه‌ره‌ ن��او گیرفانته‌وه‌‌و‬ ‫له‌شوێنێكی‌‬ ‫دوای�������ی‬ ‫ت��ای��ب�ه‌ت�ی‌ ف��ڕێ��ی��ان��ب��ده‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ك��اره‌ به‌دڵنیاییه‌وه‌ بۆنت‬ ‫ناخۆشده‌كات‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت‬ ‫بزانیت تۆ جگه‌ره‌كێشیت‌و‬ ‫خۆت بۆنت ناخۆشه‌‪.‬‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا چه‌ندین‬ ‫سایتی‌ ئینته‌رنێت هه‌یه‌‬ ‫ك���ه‌ رێ��ن��م��ای��ت ده‌ك����ات‬

‫ب���ه‌ه���ه‌وڵ���ی‌ خ����ۆت واز‬ ‫له‌جگه‌ره‌ بهێنیت‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫زۆرێ���ك له‌كۆمپانیاكانی‌‬ ‫ده‌رم���ان���س���ازی‌ ده‌رم���ان���ی‌‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی‌ جگه‌ره‌یان‬ ‫دۆزیوه‌ته‌وه‌ كه‌ نه‌ك ته‌نیا‬ ‫به‌سوود‌و كاریگه‌رن به‌ڵكو‬ ‫زیانی‌ الوه‌كیشیان نییه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ك��ات��ێ��ك��دا هه‌موو‬ ‫ئ�ه‌و مه‌ترسیانه‌ی‌ جگه‌ره‌‬ ‫ه�ه‌ی�ه‌ت�ی‌ ل �ه‌س �ه‌ر ژینگه‌‌و‬ ‫به‌كێشه‌یه‌كی‌ گ �ه‌وره‌ دێته‌‬ ‫هه‌ژمار‪ ،‬به‌اڵم گه‌وره‌ترین‬ ‫كێشه‌ له‌ڕاستیدا بریتییه‌‬ ‫له‌پرۆسه‌ی‌ دروستكردنه‌كه‌‪،‬‬ ‫له‌پیشه‌سازی‌ توتندا‪ ،‬نێوانی‌‬ ‫دره‌خته‌كان به‌كارده‌هێنرێت‬ ‫بۆ پێچانه‌وه‌‌و به‌سته‌ككردنی‌‬ ‫له‌كارگه‌یه‌كی‌‬ ‫ج��گ��ه‌ره‌‬ ‫ن����������اوزڕاوی‌ دوژم����ن����ی‌‬ ‫ژی��ن��گ �ه‌دا‪ .‬بۆیه‌ پێویسته‌‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ج��گ �ه‌ره‌ك��ێ��ش تا‬ ‫پ��ێ��ی��ده‌ك��رێ��ت زوو واز‬ ‫له‌جگه‌ره‌ بهێنێت‪.‬‬


‫‪22‬‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫ی مێژوو‬ ‫گرنگترین ئامێره‌كانی سیخوڕ ‌‬ ‫زۆرجار راپۆرتێكی نوێ ده‌رباره‌ی سیخوڕه‌كان باڵوده‌بێته‌وه‌و تێده‌گه‌ین ك ‌ه زۆر شت هه‌ی ‌ه ده‌رباره‌ی سیخوڕه‌كان نایزانین‌و جیهانی ئه‌وان بۆ ئێمه‌ نه‌ناسراوه‌‪،‬‬ ‫جاسوسه‌كان له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا ده‌ژین‌و كارده‌كه‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌بێت هه‌ندێك ئامێریان هه‌بێت كه‌ له‌ژیانی رۆژانه‌دا نه‌مانبینیووه‌‪ ،‬ئامێره‌كان ئاساین هه‌روه‌كو ئه‌و‬ ‫ئامێرانه‌ن كه‌ له‌ژیانی خۆماندا بوونی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ئامێران ‌ه بۆ گواستنه‌وه‌ی زیانیاری به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬له‌سه‌دده‌ی رابردوودا ئه‌و ته‌كنیكانه‌ی ك ‌ه‬ ‫به‌كارده‌هێنران ئێستاش سه‌رنجڕاكێشن‪.‬‬ ‫كامێرای میكرۆدۆت‪:‬‬ ‫له‌سااڵنی (‪ )١٩٦٠‬له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌زگای زانیاری ئه‌ڵمانی‬ ‫خۆرهه‌اڵته‌وه‌ به‌كارده‌هێنرا‪،‬‬ ‫ئه‌م كامێرا بچووكه‌‪ ،‬وێنه‌ی‬ ‫له‌به‌ڵگه‌نامه‌كان ده‌گرت‌و دوای‬ ‫پرۆسه‌یه‌كی كیمیایی قه‌باره‌كه‌ی‬ ‫زۆر بچووك ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ده‌كرێت بڕێكی زۆر زانیاری‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵبگرێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌كرا په‌یام ‌ه‬ ‫نهێنییه‌كان به‌م كامێرای ‌ه‬ ‫بشاردرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫چه‌كی سوراوی‪ ،‬ئه‌م چه‌ك ‌ه (‪ )٤.٥‬میلیمه‌تریی ‌ه بۆ هاوێشتنی یه‌ك‬ ‫فیشه‌ك به‌كارده‌هێنرێت‌و له‌سااڵنی (‪ )١٩٦٠‬به‌سیخوڕێك ‌ی (كه‌ی‬ ‫جی بی) گیراوه‌‪ ،‬دیار نیی ‌ه ئایا هه‌رگیز به‌كارهێنراوه‌‪ ،‬یان نا‪.‬‬

‫كامێرای جێگیركراو له‌ناو چاكه‌ت‪ ،‬كامێرایه‌كی مۆدێلی (ئیف‬ ‫‪ )٢١‬له‌الیه‌ن پیاوانی (كه‌ی جی بی) له‌ساڵی (‪)١٩٧٠‬‬‫دا به‌كارده‌ه‌ێنرا‪ ،‬لێنزی كامێراكه‌ له‌شوێنێكی قۆپچه‌كه‌دا‬ ‫داده‌نراوه‌و ئه‌و كه‌سه‌ی چاكته‌كه‌ی له‌به‌ردا بوو به‌ده‌ستنان‬ ‫به‌قۆپچه‌یه‌ك له‌ناو گیرفانی چاكه‌ته‌كه‌دا وێنه‌ی ده‌گرت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫كامێرایانه‌ له‌كاتی رووداو‌ه سیاسییه‌كاندا به‌كارده‌هێنران‪.‬‬

‫پاژنه‌ی پێاڵو‪ :‬له‌سااڵنی (‪ )١٩٧٠-١٩٦٠‬دیبلۆمات ‌ه‬ ‫رۆژئاواییه‌كان له‌ئه‌وروپای خۆرهه‌اڵت پێاڵویان نه‌ده‌كڕی‪،‬‬ ‫به‌ڵكو پێاڵوه‌كانیان له‌خۆرهه‌اڵته‌و‌ه بۆ ده‌هات‪ ،‬ده‌زگای‬ ‫نهێنی رۆمانی له‌م ‌ه سوودی وه‌رده‌گرت‌و به‌یارمه‌تی فه‌رمانگه‌ی‬ ‫پۆست له‌ناو پاژنه‌ی پێاڵوكاندا ئالێری داده‌نا‪ ،‬ئه‌م ئالێران ‌ه‬ ‫سیگناڵیان ده‌نارد‪ ،‬بۆیه‌ به‌ئاسانی ده‌یانزانی له‌كوێن‪.‬‬

‫مه‌كینه‌ی پیت ‌ه نهێنییه‌كان‪ :‬له‌جه‌نگی‬ ‫جیهانی دووه‌مدا‪ ،‬ئه‌ڵمانییه‌كان‬ ‫بۆ پێشگیریكردن له‌كردنه‌وه‌ی‬ ‫په‌یامه‌كانیان كه‌ به‌بێ ته‌ل‬ ‫ده‌نێردرا‪ ،‬ئه‌م مه‌كینه‌یان دروستكرد‪،‬‬ ‫له‌مه‌كینه‌یه‌كی تایپی ئاسایی ده‌چێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ڕاستیدا په‌یامه‌كان ده‌كات‬ ‫به‌نهێنی‌و كلیلی نهێنییه‌كه‌ش هه‌موو‬ ‫رۆژێك ده‌گۆڕدرا‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت زۆرجار‬ ‫قفڵی نهێنییه‌كانیشی ده‌شكێندرا‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫پلێتی نهێنی‪ :‬ئه‌م ئامێر‌ه زۆر ساده‌ی ‌ه بۆ به‌نهێنی كردنی پیته‌كان‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت رۆمییه‌كانیش له‌وه‌ها ئامێرێك سوودیان وه‌رده‌گرت‪ ،‬ئه‌مه‌یان‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سه‌رده‌می جه‌نگی ناوخۆیی ئه‌مریكا (‪ )١٨٦١-١٨١٥‬روون ‌ه‬ ‫له‌جیاتی هه‌ر پیتێك پیتێكی تر ده‌نووسرێت‪ ،‬كردنه‌وه‌ی نهێنییه‌كه‌ی‬ ‫ئاسانه‌‪ ،‬به‌اڵم نه‌ك كاتێك ك ‌ه به‌زمانێكی تر ك ‌ه نایزانی نووسرابێت‪.‬‬

‫چه‌تری بولگاری‪ :‬له‌ساڵی (‪ )١٩٧٨‬كه‌سێكی سه‌ر به‌ده‌زگای نهێنی‬ ‫بولگاریا بۆ كوشتنی به‌رهه‌ڵستكارێكی حكومه‌ت له‌شه‌قامه‌كانی له‌نده‌ن‬ ‫ئه‌م ئامێره‌ی به‌كارهێنا‪ ،‬ئه‌م چه‌تران ‌ه به‌شێوه‌یه‌ك دیزاینكراون ك ‌ه‬ ‫به‌فشاردانی ماشه‌یه‌ك ژه‌هر ده‌كرێت ‌ه جه‌سته‌ی قوربانییه‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫كوشتنی ماركۆف فیشه‌كێكی هاوێشت‪.‬‬

‫كامێرای كۆتر‪ :‬پێشئه‌وه‌ی سه‌ته‌الیه‌ت ‌ه سیخوڕییه‌كان هه‌بن‪،‬‬ ‫كۆتره‌كان كاری سیخوڕییان له‌سه‌ر زه‌وی دوژمن ئه‌نجامده‌دا‪،‬‬ ‫كۆتره‌كان به‌ئاسانی ده‌یانتوانی بچن ‌ه سه‌رزه‌وی دوژمن‌و زانیاری‬ ‫كۆبكه‌نه‌وه‌و بگه‌ڕێنه‌و‌ه ئه‌م كۆترانه‌ هه‌روه‌ها زانیاریان‬ ‫ده‌گه‌یانت‪ ،‬هه‌ندێكیان ته‌نانه‌ت میدالیای شانازیان وه‌رگرتووه‌‪.‬‬

‫كۆته‌داری جاسوس‪ :‬له‌سااڵنی (‪)١٩٧٠‬دا ئه‌م كۆته‌داره‌ ب ‌ه‬ ‫به‌كارهێنانی وزه‌ی خۆر له‌نزیكی شاری مسكۆ به‌رده‌وام شۆڤاری‬ ‫ده‌كردو پێویستی به‌پاتری نه‌بوو‪ ،‬كۆته‌دار شۆڤار سیگناڵه‌كانی‬ ‫یه‌كێك له‌پێگ ‌ه ئاسمانییه‌كانی سۆڤیه‌تی پێشووی وه‌رده‌گرت‌و‬ ‫ده‌ینارد بۆ سه‌ته‌الیت‌و له‌وێو‌ه ده‌گوازرایه‌و‌ه بۆ ئه‌مریكا‪.‬‬

‫پاشماوه‌ی سه‌گ‪ :‬له‌نێو‬ ‫پاشماوه‌ی سه‌گدا كونی‬ ‫به‌تاڵ بوونی هه‌ی ‌ه ك ‌ه زۆر‬ ‫گونجاو‌ه بۆ ناردنی په‌یام‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌ی ئاسایی كه‌س‬ ‫ئاوڕ له‌پاشماوه‌ی سه‌گ‬ ‫ناداته‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت مه‌ترسی‬ ‫فڕێدان‌و دۆزینه‌وه‌ش هه‌یه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪Discovery‬‬


‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪24‬‬

‫ویکلیکس ده‌ڵێت؛‬ ‫یاقوت ملمالنێی نێوان‬ ‫واڵته‌ زلهێزه‌کان له‌سه‌ر‬ ‫جه‌مسه‌ری باکور‬ ‫دروستده‌کات‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪25‬‬

‫ساڵێک یان دوو ساڵی تر‪،‬‬ ‫سه‌هۆڵه‌کانی جه‌مسه‌ری‬ ‫باکور ده‌توێته‌وه‌‬

‫ن‪ :‬میریون جۆنزو‪ ،‬سۆزان ڤاتس‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬


‫‪26‬‬

‫په‌یام‌ه نهێنییه‌كانی باڵێۆزخانه‌كانی ئه‌مریكا ك‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫ویكلیكسه‌و‌ه ب�ڵاوك��راوه‌ت�ه‌و‌ه ب��اس له‌پێشبڕكێی واڵت �‌ه خاوه‌ن‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ده‌رباره‌ی ده‌ستگه‌یشتنیان به‌سه‌رچاوه‌كانی نه‌وت‌و‬ ‫گازو ته‌نانه‌ت یاقوتی جه‌مسه‌ری باكوور ده‌ك��ات ك‌ه له‌ئێستادا‬ ‫سه‌هۆڵه‌كانی خه‌ریكی توانه‌وه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م په‌یامان‌ه پیشانیده‌دات واڵتانی به‌شدار له‌ناوچه‌ی باكوور‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی روسیاو ئه‌مریكا له‌تێكۆشاندان ك‌ه به‌شی زیاتر بپچڕن‪،‬‬ ‫كه‌مبوونه‌وه‌ی خێرایی سه‌هۆڵه‌كان‪ ،‬هۆكاری سه‌ره‌كی دروستبوونی‬ ‫هه‌لی وه‌به‌رهێنانن له‌سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌دایه‌‪ .‬به‌راورد‌ه‬ ‫زه‌وییه‌ناسه‌كانی ئه‌مریكا بڕی نه‌وت‌و گازی گرینالندی ده‌رخستووه‌‪،‬‬ ‫سایتی ویكیلیكس ئه‌م به‌ڵگانه‌ی ئه‌وكات‌ه باڵوكرده‌و‌ه ك‌ه (‪ )٨‬واڵتی‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی جه‌مسه‌ری باكوور‪ ،‬وات‌ه واڵتانی ئه‌مریكاو روسیاو‬ ‫كه‌نه‌داو دانیمارك‌و نه‌رویژو فینالندو سویدو ئایسله‌ند له‌ناوچه‌ی‬ ‫نووكی گرینله‌ند كۆببوونه‌و‌ه تاوه‌كو وتوێژ ده‌رب��اره‌ی شێوازی‬ ‫یارمه‌تی نێوده‌وڵه‌تی بۆ ناوچه‌كانی جه‌مسه‌ری باكوورو كێشه‌كانی‬ ‫داهاتووی ناوچه‌ك‌ه بكه‌ن‪ .‬گریالند خاوه‌نی سه‌رچاوه‌ی كانزایی‬

‫ئه‌ودیوی زانسی‬

‫وه‌كو ئه‌له‌منیۆم‌و یاقوته‌‪ ،‬به‌پێی به‌ڵگ‌ه باڵوكراوه‌كانی ویكیلیكس‬ ‫وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی دانیمارك به‌گاڵته‌و‌ه به‌ئه‌مریكییه‌كانی وتوو‌ه "ئه‌گه‌ر‬ ‫ئێو‌ه خۆتان به‌دووربگرن‪ ،‬به‌شێكی زۆرتر بۆ واڵتانی تر ده‌مێنێته‌وه‌"‪.‬‬ ‫گرینالند ناوچه‌یه‌كی خ��اوه‌ن ئۆتۆنۆمیی‌ه له‌دانیمارك ك‌ه‬ ‫حكومه‌تێكی نیمچ‌ه سه‌ربه‌خۆیی هه‌یه‌‪ ،‬به‌پێی به‌ڵگ‌ه باڵوكراوه‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان بڕوایان وای‌ه ك‌ه گرینالند به‌ره‌و سه‌ربه‌خۆیی ده‌ڕوات‌و‬ ‫ئه‌م‌ه هه‌لێكی باش‌ه بۆ كۆمپانیاكانی نه‌وت‌و گاز تاوه‌كو جێپێی‬ ‫خۆیان بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫جیمز پیكین‪ ،‬باڵیۆزی پێشووی ئه‌مریكا له‌دانیمارك له‌و‬ ‫په‌یامانه‌دا وتبووی ك‌ه ده‌سه‌اڵتدارانی گرینله‌ندی له‌گه‌ڵ سه‌رمایه‌دار‬ ‫نیۆیۆركییه‌كاندا ئاشناكردوو‌ه تاوه‌كو له‌دابینكردنی سه‌رمای‌ه بۆ‬ ‫وه‌به‌رهێنان له‌م سه‌رچاوان‌ه یارمه‌تیده‌ربن‪.‬‬ ‫كێشه‌ی موڵكایه‌تی‬ ‫له‌ساڵی (‪)٢٠٠٧‬دا ئارتور چیلیینگارۆڤ توێژه‌رێكی جه‌مسه‌ری‬ ‫باكوور ئااڵی روسیای ب‌ه به‌كارهینانی ژێرده‌ریاییه‌ك له‌بنی ده‌ریاو‬ ‫له‌ژێر جه‌مسه‌ری باكوور دانا‪ ،‬له‌وكاته‌و‌ه باسی موڵكداریه‌تی له‌سه‌ر‬

‫ئه‌ودیوی زانسی‬

‫ئه‌و جه‌مسه‌ر‌ه گه‌رمبوویه‌وه‌‪.‬‬ ‫پ�ه‌ی��ام�ه‌ك��ان��ی سه‌فاره‌تی‬ ‫ئه‌مریكا پێشانده‌دات به‌وته‌ی‬ ‫ك��ارب�ه‌ده‌س��ت��ێ��ك��ی پله‌به‌رزی‬ ‫روسیا‪ ،‬كرملین ئه‌م كرده‌وه‌یه‌ی‬ ‫ب�ه‌ئ�ه‌ن��ق�ه‌س��ت ئه‌نجامداوه‌و‬ ‫له‌ڕاستیدا چیلینگارۆڤ بۆ‬ ‫حیزبی ف �ه‌رم��ان��ڕه‌وای روسیا‬ ‫ك����ارده‌ك����ات‌و ئ���ه‌م ك���اره‌ی‬ ‫به‌فه‌رمانی ئه‌وانكردووه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ئ��ه‌م به‌ڵگه‌نامان‌ه‬ ‫دیمتری راگ��وزی��ن نوێنه‌ری‬ ‫روس��ی��ا ل��ه‌ن��ات��ۆدا وتویه‌تی‬ ‫"س������ه‌دده‌ی (‪ )٢١‬س���ه‌ده‌ی‬ ‫جه‌نگ بۆ ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی‬ ‫سه‌رچاوه‌كان ده‌بێت‌و روسیا‬

‫ئ���ه‌م جه‌نگان‌ه‬

‫ن���ای���ه‌وێ���ت‬ ‫بدۆڕێنێت"‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ب�ه‌ڵ��گ��ان�‌ه هه‌روه‌ها‬ ‫پیشانده‌دات ئه‌مریكا نیگه‌ران‌ه‬ ‫ل �ه‌وه‌ی كه‌نه‌دا خاوه‌نداریه‌تی‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ئ��اوه‌ك��ان��ی باكووری‬ ‫خۆرئاواو سه‌رچاوه‌كانی بنی‬ ‫ده‌ریاكه‌ی ده‌كات‪.‬‬ ‫سه‌هۆڵه‌كانی جه‌مسه‌ری‬ ‫ب��اك��وور زۆر خێراتر له‌وه‌ی‬ ‫چ�����اوه‌ڕوان ده‌ك���را خه‌ریكی‬ ‫ت����وان����ه‌وه‌ن‪ ،‬ئ����ه‌م به‌ڵگان‌ه‬ ‫ی‬ ‫باڵوێزخان‌ه ‌‬ ‫پیشانیده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫ئ�ه‌م��ری��ك��ا ل �ه‌ئ��ۆت��اوا له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٨‬دا داوای له‌حكومه‌تی‬ ‫ئ �ه‌م��ری��ك��ا ده‌ك�����ات تاوه‌كو‬

‫راگه‌یاندننامه‌ی س�ه‌رۆك كۆمار ك‌ه داوای��ده‌ك��رد ئه‌مریكا ده‌بێت‬ ‫بوونێكی كاریگه‌رتری بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی له‌ناوچ‌ه‬ ‫جه‌مسه‌رییه‌كاندا هه‌بێت‪ ،‬دوابخات‪ ،‬چونك‌ه كاربه‌ده‌ستان له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫بڕوای‌ه بوون‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌م راگه‌یاندننامه‌ی‌ه پێش هه‌ڵبژاردنه‌كانی كه‌نه‌دا‬ ‫باڵوببێته‌وه‌‪ ،‬بابه‌تی ناوچ‌ه جه‌مسه‌رییه‌كان ده‌چێت‌ه پڕوپاگه‌نده‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌وه‌و كاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌مریكاو‬ ‫كه‌نه‌دا داده‌نێت‪ ،‬بۆی‌ه ئه‌م راگه‌یاندننامه‌ی‌ه تاوه‌كو دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانی‬ ‫كه‌نه‌دا دواخرا‪.‬‬ ‫زیادبوونی ته‌نگه‌ژه‌كان‬ ‫په‌یامه‌كانی باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا پیشانده‌دات‪ ،‬ستیڤن هارپر‬ ‫سه‌رۆك وه‌زیرانی كه‌نه‌دا داوای له‌ناتۆ كردبوو‪ ،‬وه‌ك چۆن له‌گه‌ڵ‬ ‫روسیا رێككه‌وتنیانكردوو‌ه ده‌ستنه‌خه‌ن‌ه كاروباری ناوچه‌كانی‬ ‫جه‌مسه‌ری باكوور‪ ،‬ده‌وترێت واڵت‌ه ئه‌وروپییه‌كان ك‌ه پشكییان‬ ‫له‌جه‌مسه‌ری باكووردا نیی‌ه ده‌یانه‌وێت له‌ڕێگه‌ی ناتۆو‌ه پشك بۆ‬ ‫خۆیان بچڕن‪.‬‬ ‫تۆم برك‪ ،‬راوێژكاری گۆڕان‌ه ئاوو هه‌واییه‌كان له‌كۆمپانیای‬ ‫كانزای ریڤۆو وه‌زاره‌ت���ی ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا‪ ،‬ده‌ڵێت‪ ،‬ته‌نگه‌ژ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان ل�ه‌زی��ادب��وون��دان‪ ،‬چونك‌ه سه‌هۆڵه‌كان زۆر خێرا‬ ‫ده‌توێنه‌وه‌‪ ،‬بۆی‌ه هه‌موو ئه‌و واڵتانه‌ی ك‌ه ده‌زانن ده‌توانن ده‌ستیان‬ ‫بگات‌ه سه‌رچاوه‌كان‪ ،‬له‌هه‌وڵی بچرینی به‌شی خۆیانن‪.‬‬ ‫پروفیسۆر پیته‌ر ڤدمز له‌زانكۆی كه‌مبریج ك‌ه له‌سااڵنی‬ ‫(‪)١٩٧٠‬ك��ان�ه‌و‌ه به‌ژێر ده‌ریایی ئه‌تۆمی هێزی ده‌ریایی به‌ریتانیا‬ ‫چه‌ندین سه‌فه‌ری بۆ پێوانی ئه‌ستوری سه‌هۆڵه‌كانی جه‌مسه‌ری‬ ‫باكوور ئه‌نجامداو‌ه ده‌ڵێت "كاره‌ساته‌ك‌ه روویداو‌ه سه‌هۆڵه‌كان هه‌م‬ ‫ته‌نكبوونه‌ته‌وه‌و هه‌میش رووبه‌ره‌كه‌یان كه‌مبووه‌ته‌وه‌"‪.‬‬ ‫سیسته‌می (‪ )PIOMAS‬ك‌ه قه‌باره‌ی سه‌هۆڵه‌كانی جه‌مسه‌ر‬

‫‪27‬‬

‫ده‌پێوێت پیشانده‌دات‪ ،‬له‌سێپته‌مبه‌ری رابردوودا قه‌باره‌ی ئه‌م سه‌هۆاڵن‌ه‬ ‫یه‌ك له‌سه‌رچواری قه‌باره‌ی سه‌هۆڵه‌كانی له‌ساڵی (‪ )١٩٧٩‬دابوو‌‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر ڤدمز ده‌ڵێت به‌ئاسانی پێشبینی ده‌كرێت له‌ماوه‌ی‬ ‫ساڵێك‪ ،‬یان دوو ساڵدا هیچ ئاسه‌وارێك له‌سه‌هۆڵه‌كانی جه‌مسه‌ری‬ ‫باكوور نه‌مێنێت‪.‬‬ ‫رێگه‌ی نوێی ده‌ریایی‬ ‫یه‌كێك له‌پێشڕه‌وانی هێرش بۆ سه‌ر سه‌رچاو‌ه نه‌وتییه‌كانی‬ ‫جه‌مسه‌ری باكوور كۆمپانیای نه‌وتی به‌ریتانیایی كیرن ئینرجیه‌‪،‬‬ ‫سایمون تامسن به‌ڕیوه‌به‌ری باز‌رگانی ئه‌م كۆمپانیای‌ه ده‌ڵێت‬ ‫"ئێم‌ه لێره‌دا پێشڕه‌وین‪ ،‬كۆمپانیاكه‌ی ئێم‌ه له‌گرینالند له‌هه‌مووان‬ ‫له‌پێشتره‌و هه‌موو كۆمپانیاكانی تر چاودێری ئێم‌ه ده‌كه‌ن تاوه‌كو‬ ‫بزانن چیده‌دۆزینه‌وه‌"‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌روه‌ها ده‌ڵێت "هه‌رچه‌ند ئه‌م‌ه كارێكی زۆر پڕسووده‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر رووداوێكی وه‌ك رژانی نه‌وت رووب��دات ته‌واوی‬ ‫پرۆژه‌كانی نه‌وت له‌جه‌مسه‌ری باكوور په‌كی ده‌كه‌وێت‪ ،‬بۆی‌ه ده‌بێت‬ ‫ئێم‌ه زۆر هۆشیاران‌ه كاربكه‌ین‌و هه‌موو الیه‌نه‌كان هه‌ڵبسه‌نگێنین"‪.‬‬ ‫له‌ئێستادا الیه‌نگرانی ژینگ‌ه ره‌خنه‌ی زۆریان له‌سه‌ر گه‌ڕان‬ ‫به‌دوای نه‌وتدا له‌جه‌مسه‌ری باكوور هه‌یه‌و ئه‌ندامانی ئاشتی سه‌وز‬ ‫به‌سواربوون له‌سه‌ر سه‌كۆیه‌كی لێدانی بیری نه‌وتی كیرن ئینرجی‬ ‫ك‌ه به‌ره‌و گرینله‌ند ده‌چوو ره‌خنه‌ی خۆیان ده‌ربڕیوه‌‪.‬‬ ‫بێن ئایلیف یه‌كێك له‌چاالكوانانی ئاشتی سه‌وز له‌سه‌ر كه‌شتی‬ ‫ئیسپرانزا‪ ،‬كه‌شتیوانی ئه‌م گروپه؛ ده‌ڵێت "كۆمپانیا نه‌وتییه‌كانی وه‌ك‬ ‫كیرن‪ ،‬له‌جیاتی ئه‌وه‌ی بیر له‌چاره‌سه‌ری توانه‌وه‌ی سه‌هۆڵه‌كان‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬كه‌چی وه‌ك هه‌لێك بۆ دۆزینه‌وه‌ی نه‌وت لێیده‌ڕوانن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫نه‌وت‌و سووته‌مه‌نیی‌ه ب‌ه به‌ردبووه‌كانی تر هۆكاری سه‌ركی توانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م سه‌هۆاڵنه‌ن"‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌شاره‌زیان بڕوایان وایه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی له‌جه‌مسه‌ری باكوور‬ ‫رووده‌دات وه‌كو هێرشی ئه‌وروپییه‌كان له‌سه‌دده‌ی نۆزده‌هه‌مدا‬ ‫بۆ تااڵنكردنی ئه‌فریقا وایه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م‌ه ته‌نیا پێشبڕكێ نیی‌ه بۆ‬ ‫داگیركردنی نه‌وت‌و گاز‪ ،‬روسیا هیوادار‌ه توانه‌وه‌ی ئه‌م سه‌هۆاڵن‌ه‬ ‫رێگه‌یه‌كی نوێبكاته‌و‌ه تاوه‌كو كه‌شتییه‌كانی باكووری ئه‌وروپا خێراتر‬ ‫بگه‌ن‌ه خۆرهه‌اڵتی ئاسیا‪ ،‬ئه‌م ریگای‌ه ب‌ه ب�ه‌راورد له‌گه‌ڵ رێگای‬ ‫كه‌ناڵی سوێس به‌ڕێژه‌ی یه‌ك له‌سه‌ر سێ كورتتره‌‪ .‬هه‌روه‌ها شوێنی‬ ‫نوێ بۆ راوكردنی ماسی خه‌ریك‌ه دروستده‌بێت‌و گرینله‌ندیش‬ ‫خاوه‌نی سه‌رچاوه‌ی كانزایی وه‌ك ئه‌له‌منیۆم‌و یاقوته‌‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪28‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ی پێیه‌‬ ‫ی ژیانێكی‌ پڕخێرو خۆش ‌‬ ‫مژده‌ ‌‬

‫ت����ه‌ك����ن����ه‌ل����ۆژی����ای‌‬ ‫ن����ان����ۆ ل�������ه‌ڕۆژگ�������اری‌‬ ‫ئ �ه‌م��ڕۆم��ان��دا توێژینه‌وه‌و‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌كانی‌ له‌هه‌موو‬ ‫ب�����واره‌ك�����ان�����ی‌ ژی����ان����دا‬ ‫چ��ڕك��ردووه‌ت �ه‌وه‌و مژده‌ی‌‬ ‫ژیانێكی‌‬ ‫فه‌راهه‌مكردنی‌‬ ‫ت���ه‌ن���دروس���ت‌و ب���ه‌ف���ه‌ڕو‬ ‫پ���ڕ ل���ه‌خ���ۆش���ی‌‌و دوور‬ ‫له‌نه‌خۆشییه‌ كوشنده‌كان‬ ‫ب���ۆ م���رۆڤ���ه‌ك���ان���ی‌ سه‌ر‬ ‫رووی‌ ه �ه‌س��اره‌ی‌ زه‌وی‌‬ ‫راده‌گ���ه‌ی���ه‌ن���ێ���ت‪ ،‬م���ن بۆ‬ ‫م�������اوه‌ی‌ چ������وار س���اڵ���ه‌‬ ‫ل����ه‌زۆرب����ه‌ی‌ رۆژن���ام���ه‌‌و‬ ‫گ��ۆڤ��ـ��ـ��ـ��اره‌ك��ان��دا له‌سه‌ر‬ ‫زۆربه‌ی‌ ئه‌و بوارانه‌ كه‌ ئه‌م‬ ‫ته‌كــنه‌لۆژیایه‌ ئه‌سپی‌ خۆی‌‬ ‫تێـــدا تاوداوه‌ نووسیومــه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ پێمخۆشه‌ له‌م گۆڤاره‌‬ ‫ره‌ن��گ��ی��ن �ه‌دا ئه‌مجاره‌یان‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر بوارێكی‌ گرنگی‌‬ ‫تر كه‌ ته‌كنۆلۆژیای‌ نانۆ‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌و پێشهاته‌كانی‌‬ ‫خۆی‌ تێدا پیاده‌كردووه‌و‬

‫ه����ه‌ن����گ����اوی‌ گ���رن���گ‌و‬ ‫ی����ه‌ك��ل�اك����ه‌ره‌وه‌ی‌ ن����اوه‌‬ ‫بنووسم‪.‬‬ ‫بۆیه‌ سه‌ره‌تا پێمباشه‌ بۆ‬ ‫جارێكی‌ دیكه‌ سه‌رله‌نوێ‌‬ ‫پ���ێ���ن���اس���ه‌ی���ه‌ك ب����ۆ ئ���ه‌و‬ ‫ته‌كنۆلۆژیایه‌ بۆ خوێنه‌ری‌‬ ‫ك���ورد ب��خ��ه‌م��ه‌ڕوو پێش‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ بچمه‌ نێو قوواڵیی‌‬ ‫بابه‌ته‌كه‌‪....‬‬ ‫ش��ۆڕش �ه‌ ته‌كنۆلۆژیا‬ ‫گه‌وره‌كانی‌ وه‌ك شۆڕشی‌‬ ‫پ��ی��ش�ه‌س��ازی‌‌و دیجیتاڵی‪‌،‬‬ ‫گه‌واهیده‌ری‌ ئه‌و راستییه‌ن‬ ‫كه‌ چۆن داهێنانه‌ نوێیه‌كان‪،‬‬ ‫ده‌ت��وان��ن گۆڕانكاریه‌كی‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تی‌ له‌ژیانماندا به‌رپا‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫ت����ه‌ك����ن����ۆل����ۆژی����ای‌‬ ‫ن��ان��ۆ ئ��ه‌م��ڕۆ له‌جیهاندا‬ ‫ته‌كنۆلۆژیایه‌كی‌‬ ‫وه‌ك‬ ‫س����ه‌رده‌م ه��ه‌م��وو ب���واره‌‬ ‫ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان��ی‌ ژیان‬ ‫ده‌گ����رێ����ت����ه‌وه‌‪ ،‬ده‌چێته‌‬ ‫پێكهاته‌ی‌ هه‌موو كه‌ره‌سته‌و‬

‫ب���ه‌رووب���ووم���ه‌ك���ان���ه‌وه‌و‬ ‫ئ��اوێ��ت��ه‌ی‌ توخمه‌كانی‌‬ ‫دی��ك �ه‌ ده‌ك���رێ���ت له‌پێناو‬ ‫ده‌س��ت �ه‌ب �ه‌رك��ردن �ی‌ كااڵو‬ ‫ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی��ه‌ك��ی‌ پته‌وو‬ ‫ب�����ه‌رگ�����ه‌گ�����ر ك�����ه‌ ل����ه‌م‬ ‫روان��گ��ه‌ی��ه‌ش��ه‌وه‌ ره‌وت���ی‌‬ ‫ژی��ان�ی‌ مرۆڤایه‌تی‌ به‌ره‌و‬ ‫ئ��اس��ۆی��ه‌ك��ی‌ گ����ه‌ش‌و پڕ‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌خ��ت��ه‌وه‌ری‌ ده‌ب����ات‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بێت‌و به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫گ��ون��ج��اوو ل �ه‌ب��ار له‌پێناو‬ ‫م�����ه‌رام�����ه‌ ب���اش���ه‌ك���ان���ی‌‬ ‫مرۆڤایه‌تی‌ به‌كارببرێت‪.‬‬ ‫ت��ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ای‌ نانۆ‬ ‫‪)Nano‬‬ ‫(‪Technology‬‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی �ه‌ ل���ه‌و زانست‌و‬ ‫ت���ه‌ك���ن���ۆل���ۆژی���ای���ه‌ی‌ كه‌‬ ‫ل��ه‌پ��ێ��ك��ه��ات��ه‌ی‌ ه���ه‌م���وو‬ ‫ئ���ه‌و ئ��ه‌ت��ۆم‌و گه‌ردیالنه‌‬ ‫ده‌كۆڵێته‌وه‌ كه‌ له‌ئاستی‌‬ ‫پ��ێ��وان��ه‌ی‌ نانۆمه‌تردان‪،‬‬ ‫مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و‬ ‫ماتریاڵه‌ وردیالنه‌ ده‌كات‬ ‫كه‌ دووریه‌كانیان له‌نێوان‬

‫(‪ )100-1‬نانۆمه‌تردایه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا پێویسته‌ ئه‌وه‌‬ ‫بزانین كه‌ یه‌ك نانۆمه‌تر یه‌ك‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر ملیاری‌ مه‌ترێكه‌‬ ‫( ‪ )1 /1 0 0 0 0 0 0 0 0 0‬و‬ ‫وشه‌ی‌ نانۆیش له‌ (نانۆس)‬ ‫ی‌ یۆنانییه‌وه‌ هاتووه‌ كه‌‬ ‫مانای‌ كورته‌ ب��ااڵ (قزم)‬ ‫ده‌گ���ه‌ی���ه‌ن���ێ���ت‪ .‬ت���ی���ره‌ی‌‬ ‫ی��ه‌ك ت��اڵ ل �ه‌ق��ژی‌ مرۆڤ‬ ‫(‪ )80000‬نانۆمه‌تره‌‪ ،‬واته‌‬ ‫ی��ه‌ك ن��ان��ۆ بریتییه‌ له‌یه‌ك‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ه�ه‌ش��ت��ا ه���ه‌زاری‌‬ ‫ئه‌ستووری‌ ق��ژی‌ مرۆڤ‪،‬‬ ‫له‌ (‪ )10000‬نانۆمه‌تریش‬ ‫ك��ه‌م��ت��ر چ�����اوی‌ م���رۆڤ‬ ‫دركی‌ پێناكات‌و یه‌ك نانۆ‬ ‫م �ه‌ت��ری��ش ده‌ ئ���ه‌وه‌ن���ده‌ی‌‬ ‫ق��ه‌ب��اره‌ی‌ گه‌ردیله‌یه‌كی‌‬ ‫هایدرۆجینه‌‪ .‬په‌ره‌سه‌ندنی‌‬ ‫خێرا له‌ئاستی‌ ته‌كنۆلۆژیای‌‬ ‫ن����ان����ۆدا ه���ه‌م���ه‌الی���ه‌ن���ه‌و‬ ‫ك��ش��ت��گ��ی��ره‌‪ ،‬بنچینه‌ی‌‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای‌ نانۆش له‌وه‌دا‬ ‫خۆی‌ ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬تا مامه‌ڵه‌‬

‫ی‬ ‫محه‌مه‌د دوكان ‌‬ ‫ی كاره‌با‬ ‫ئه‌ندازیار ‌‬

‫ته‌كنه‌لۆژیای‌ نانۆ‬

‫له‌گه‌ڵ شته‌ زۆر ورده‌كاندا‬ ‫بكه‌ین‌و به‌ناخی‌ مادده‌دا‬ ‫بچینه‌ خوارێ‌‪ ،‬ئه‌وا ده‌بینین‬ ‫چ�ه‌ن��دان خاسیه‌تی‌ تازه‌‌و‬ ‫نوێیان له‌خۆدا حه‌شار داوه‌‬ ‫ب���ه‌ه���ه‌زاران ت���وێ���ژه‌ره‌وه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندانی‌ ئ �ه‌م بواره‌‬ ‫كه‌ ژماره‌یان ده‌گاته‌ بیست‬ ‫ه����ه‌زار ك���ه‌س سه‌رقاڵی‌‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌و ئه‌زموونی‌‬ ‫یه‌ك له‌دوای‌ یه‌كن‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫چ �ه‌ن��دان داهێنانیان له‌و‬ ‫ب��واره‌دا تۆماركردووه‌ كه‌‬ ‫پڕ بایه‌خترینیان دۆزینه‌وه‌ی‌‬ ‫تیوبه‌ كاربۆنییه‌ نانۆییه‌كانه‌‬ ‫‪Nano‬‬ ‫(‪Carbon‬‬ ‫‪.)Tubes‬‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای‌ نانۆ له‌بواری‌‬ ‫پیشه‌سازی‌ خۆراكدا‬ ‫ت��ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ای‌ نانۆ‬ ‫هیچ بوارێكی له‌بواره‌كان‌‬ ‫ن���ه‌ه���ێ���ش���ت���ووه‌ت���ه‌وه‌ ك���ه‌‬ ‫كاریگه‌ریی‌‌و شوێنده‌ستی‌‬ ‫خۆی‌ تێدا جێنه‌هێشتبێت‌و‬ ‫زانستییه‌‬ ‫ب��ه‌داه��ێ��ن��ان��ه‌‬

‫نایابه‌كانی‌ پێشه‌نگی‌ خۆی‌‬ ‫پیاده‌نه‌كردبێت‪،‬‬ ‫ت��ی��دا‬ ‫ل����ه‌ب����واری‌ پیشه‌سازی‌‬ ‫خ����ۆراك‌و كشتوكاڵیشدا‬ ‫هه‌وڵ‌و توێژینه‌وه‌كانی‌ ئه‌م‬ ‫پێشهات‌و‬ ‫ته‌كنۆلۆژیایه‌‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ی��ن �ی‌ ب����ه‌رچ����اوی‌‬ ‫ب���ه‌دی���ه���ێ���ن���اوه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ل �ه‌ڕێ��گ �ه‌ی‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌و ئاوێته‌كانی‌‬ ‫ئه‌م ته‌كنۆلۆژیایه‌ له‌بواری‌‬ ‫چ���اك���س���ازی‌ ل���ه‌زه‌وی���ی���ه‌‬ ‫كشتوكاڵییه‌كان‌و په‌ره‌پێدانی‌‬ ‫ئامڕازه‌كانی‌‬ ‫پ���ارچ���ه‌و‬ ‫كشتوكاڵییه‌كان‌و‬ ‫ئامێره‌‬ ‫پ��ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی‌ كه‌ره‌سته‌و‬ ‫م��ات��ری��اڵ �ه‌ كیمیاییه‌كانی‌‬ ‫ل���ه‌ن���اوب���ردن���ی‌ م���ێ���رووه‌‬ ‫زیانبه‌خشه‌كان‌و په‌ره‌پێدانی‌‬ ‫رێ��گ �ه‌ك��ان �ی‌ پێچانه‌وه‌و‬ ‫ل��ه‌ق��وت��ون��ان‌و پاراستنی‌‬ ‫خ�������ۆراك‪ ،‬ه���ه‌رچ���ه‌ن���ده‌‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای‌‬ ‫پێشه‌نگی‌‬ ‫نانۆ ل�ه‌ب��واری‌ كشتوكاڵدا‬ ‫ت�����اراده‌ی�����ه‌ك ل������ه‌ڕووی‌‬ ‫ت��ی��ۆری��ی �ه‌وه‌ ب����ووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ورده‌ ورده‌ كاریگه‌رییه‌كی‌‬ ‫گ���رن���گ���ی‌ ل���ه‌ن���ێ���وه‌ن���ده‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی‌ پیشه‌سازی‌‬ ‫خۆراكدا ئه‌نجامی‌ ناوازه‌ی‌‬ ‫به‌دیهێناوه‌‬ ‫وه‌ك پ���ه‌ره‌پ���ێ���دان���ی‌‬ ‫ماتریاڵی‌‬ ‫ك���ه‌ره‌س���ت���ه‌و‬ ‫پ��ێ��وی��س �ت‌و په‌ره‌پێدانی‌‬ ‫ب������ه‌روب������ووم������ه‌ك������ان‌و‬ ‫دی���زای���ن���ك���ردن���ی‌ رێگه‌و‬ ‫ئ����ام����رازی‌ پ��ێ��وی��س��ت بۆ‬ ‫دروس����ت����ی‌‌و ئاسایشی‌‬ ‫زی���ن���ده‌وه‌ری‌‌و ئۆرگانی‌‪،‬‬ ‫دیاره‌ ئه‌مه‌ش به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫گشتی‌ كاریگه‌ری‌ به‌رچاوی‌‬ ‫له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێت‪.‬‬ ‫پێشره‌وییانه‌ی‌‬ ‫ئ���ه‌و‬ ‫ك�ه‌ ب �ه‌م دوای��ی �ه‌ له‌بواری‌‬ ‫زانستی‌ كه‌ره‌سته‌و كیمیادا‬ ‫ب��ه‌دی��ه��ات��ووه‌ ئه‌نجامی‌‬ ‫له‌ته‌كنۆلۆژیای‌‬ ‫ن��ای��اب �ی‌‬ ‫گ���ه‌ردی���ل���ه‌ك���ان���ی‌ ن���ان���ۆدا‬ ‫فه‌راهه‌مكردووه‌ كه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫ده‌رهاویشته‌یه‌كی‌ به‌رباڵوی‌‬ ‫ل����ه‌ب����واری‌ پیشه‌سازی‌‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ‌و خ���ۆراك���دا‬

‫ده‌سته‌به‌ركردووه‌‪.‬‬ ‫رێ����ژه‌ی‌ دانیشتوانی‌‬ ‫جیهان ل�ه‌ح��اڵ�ی‌ ح���ازردا‬ ‫ل���ه‌ (‪ )6‬م��ل��ی��ارد كه‌س‬ ‫تێپه‌ڕیووه‌و (‪)%50‬ی‌ ئه‌م‬ ‫رێ���ژه‌ی���ه‌ش له‌كیشوه‌ری‌‬ ‫ئاسیادا ده‌ژی���ن‪ ،‬به‌شێكی‌‬ ‫گه‌وره‌ش له‌م رێژه‌یه‌ له‌واڵته‌‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندوه‌كاندا (الدول‬ ‫النامیه‌) ده‌ژین كه‌ رۆژانه‌‬ ‫رووب������ه‌ڕووی‌ برسێتی‌‌و‬ ‫ك �ه‌م �ی‌ خ����ۆراك ده‌بنه‌وه‌‬ ‫ئه‌ویش به‌هۆی‌ كاریگه‌رییه‌‬ ‫ژی��ن��گ�ه‌ی��ی�ه‌ك��ان�ه‌وه‌‪ ،‬یاخود‬ ‫به‌هۆی‌ ناسه‌قامگیری‌ باری‌‬ ‫رام��ی��اری‌ واڵته‌كانیانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل���ه‌ك���ات���ێ���ك���دا ل����ه‌واڵت����ه‌‬

‫له‌به‌ر‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كاندا‬ ‫زۆری‌‪ ،‬خ��������ۆراك‌و‬ ‫خ�����وارده‌م�����ه‌ن�����ی‌ وه‌ك‬ ‫پاشماوه‌ ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫پێویسته‌ ل�ه‌واڵت�ه‌ هه‌ژارو‬ ‫ت��ازه‌ گه‌شه‌سه‌ندووه‌كاندا‬ ‫پ���ت���ر گ���رن���گ���ی‌ ب���درێ���ت‬ ‫ب��ه‌ن��ه‌م��ان‌و چ���اره‌س���ه‌ری‌‬ ‫وشكاوییه‌كان‌و‬ ‫پانتاییه‌‬ ‫ب���ه‌رب���ه‌ره‌ك���ان���ی‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫م��ێ��رووه‌ زیانبه‌خشه‌كانی‌‬ ‫به‌ربوومه‌كان كه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫الی‌ خ����ۆی����ه‌وه‌ ده‌بێته‌‬ ‫ه��ۆی‌ زی��ادب��وون�ی‌ رێژه‌ی‌‬ ‫به‌روبوومه‌ كشتوكاڵییه‌كان‪،‬‬ ‫له‌واڵته‌ پێشكه‌وتووه‌كاندا‬ ‫ب����ه‌ه����ۆی‌ زی����ادب����وون����ی‌‬

‫‪29‬‬

‫داواك����اری‌ به‌كارهێنه‌ران‬ ‫له‌سه‌ر خوارده‌مه‌نی‌ تازه‌و‬ ‫گه‌رموگوڕو ته‌ندروست‪،‬‬ ‫پ���ی���ش���ه‌س���ازی‌ خ�����ۆراك‬ ‫له‌به‌ر ه‌پێشچو و ند ا یه‌‪،‬‬ ‫ئ�����ه‌م�����ه‌ش ج���م���وج���وڵ‬ ‫ده‌دات ب���ه‌ب���ازاره‌ك���ان‌و‬ ‫سه‌رمایه‌گوزارییه‌كی‌ گه‌وره‌‬ ‫دێنێته‌ ئ��اراوه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫له‌واڵتی‌ به‌ریتانیا سااڵنه‌‬ ‫پیشه‌سازی‌ خۆراك به‌ڕێژه‌ی‌‬ ‫(‪ )%5.2‬زی���ادده‌ك���ات‌و‬ ‫ل���ه‌م س��ااڵن��ه‌ی‌ دوایشدا‬ ‫داواكاری‌ بۆ خوارده‌مه‌نی‌‬ ‫ف��رێ��ش‌و ت���ازه‌ به‌ڕێژه‌ی‌‬ ‫(‪ )%10‬به‌رزبووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی �ه‌ك��ان وا‬

‫ده‌رده‌خه‌ن كه‌ ته‌كنۆلۆژیای‌‬ ‫نانۆ له‌بواری‌ كشتوكاڵ‌و‬ ‫پ��ی��ش��ه‌س��ازی‌ خ���ۆراك���دا‬ ‫گ����ۆڕان����ك����اری‌ گ�����ه‌وره‌‬ ‫به‌دیده‌هێنێت ك �ه‌ خۆی‌‬ ‫ل��ه‌پ��رۆس��ه‌ی‌ پێچانه‌وه‌و‬ ‫به‌رهه‌مهێنان‌و دروستی‌‌و‬ ‫سه‌المه‌تی‌ خۆراكه‌كانه‌وه‌‬ ‫ده‌ب��ی��ن��ێ��ت �ه‌وه‌‪ ،‬س�����ه‌ره‌ڕای‌‬ ‫واڵت��ه‌ پێشكه‌وتووه‌كانی‌‬ ‫وه‌ك ئه‌مه‌ریكا ئ �ه‌وا زۆر‬ ‫واڵت������ی‌ دی����ك����ه‌ی‌ وه‌ك‬ ‫چ��ی �ن‌و ه��ی��ن��دو كۆریای‌‬ ‫ب��اش��وورو تایالندو ئێران‬ ‫ته‌واوی‌ توانا زانستییه‌كانی‌‬ ‫خ����ۆی����ان خ���س���ت���ووه‌ت���ه‌‬ ‫توێژینه‌وه‌كانی‌‬ ‫پ����ای‌‬ ‫ئ��ه‌م ت�ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ای�ه‌و له‌م‬ ‫ئ��اق��اره‌ش �ه‌وه‌ چین دوای‌‬ ‫ئه‌مه‌ریكا ب��ه‌دووه‌م واڵت‬ ‫دێ��ت‪ .‬ب��ۆ نموونه‌ ئێران‬ ‫له‌سۆنگه‌ی‌ ته‌كنۆلۆژیای‌‬ ‫نانۆدا ت �ه‌واوی‌ تواناكانی‌‬ ‫خۆی‌ له‌بواری‌ كشتوكاڵ‌و ‬ ‫پیشه‌سازی‌ خ��ۆراك��دا چڕ‬ ‫ك��ردووه‌ت��ه‌وه‌و وه‌زاره‌ت���ی‌‬ ‫كشتوكاڵی‌ ئێرانی‌ (‪)33‬‬ ‫تاقیگه‌ی‌ بۆ ته‌رخانكردووه‌و‬ ‫هیندستانیش‬ ‫حكومه‌تی‌‬ ‫له‌ساڵی‌ (‪)2006‬دا بری‌‬ ‫(‪ )22.6‬ملیۆن دۆالری‌‬ ‫ئه‌مه‌ریكی‌ وه‌ك بودجه‌ بۆ‬ ‫توێژینه‌وه‌كانی‌ ئه‌م بواره‌‬ ‫ل�ه‌ (زان��ك��ۆی‌ كشتوكاڵی‌‬ ‫په‌نجاب) ته‌رخانكردووه‌‪،‬‬ ‫ت��اب��ت��وان��ێ��ت به‌شداربێت‬ ‫له‌شۆرشی‌ ته‌كنۆلۆژیای‌‬ ‫سه‌وزدا‪.‬‬ ‫له‌توێژینه‌وه‌یه‌كدا كه‌‬ ‫له‌الیه‌ن (هه‌ڵمه‌ت قه‌یسه‌ر)‬ ‫ه‌وه‌ ك��راوه‌ له‌په‌یمانگای‌‬ ‫ئ���ه‌م���ه‌ری���ك���ی‌‪ ،‬هه‌ڵمه‌ت‬ ‫ل�ه‌ڕاپ��ۆرت�ه‌ك�ه‌ی��دا پێشبینی‌‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی‌ ك�������ردووه‌ ك���ه‌‬ ‫ب����ازاڕی‌ (‪)nanofood‬‬ ‫(خ���وارده‌م���ه‌ن���ی‌ نانۆیی‌)‬ ‫ل �ه‌س��اڵ �ی‌ (‪)2010‬دا له‌‬ ‫(‪ )2.6‬ب��ل��ی��ۆن دۆالری‌‬ ‫ئه‌مه‌ریكییه‌وه‌ بۆ (‪)20.4‬‬ ‫بلیۆن دۆالر به‌رزده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫راپ��ۆرت��ه‌ك��ه‌ پێشبینی‌‬ ‫ئ����ه‌وه‌ ده‌ك�����ات به‌هۆی‌‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫رێ���ژه‌ی‌ زی��ات��ری‌ (‪)%50‬‬ ‫ی‌ دان��ش��ت��وان له‌ئاسیادا‪،‬‬ ‫ئ �ه‌وا گ�ه‌وره‌ت��ری��ن بازاڕی‌‬ ‫خ���وارده‌م���ه‌ن���ی‌ نانۆیی‌‬ ‫له‌ئاسیادا له‌الیه‌ن چینه‌وه‌‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌برێت‪.‬‬ ‫ل���ه‌ح���اڵ���ی‌ ح������ازردا‬ ‫رێگه‌كانی‌‬ ‫ت��ه‌ك��ن��ی��ك‌و‬ ‫چاندن‌و به‌رهه‌مهێنانی‌ لۆكه‌‬ ‫تا راده‌یه‌ك زه‌ره‌رمه‌نده‌ به‌و‬ ‫پێیه‌ی‌ كه‌ (‪)%25‬ی‌ لۆكه‌كه‌‬ ‫ب���ه‌ف���ی���رۆ ده‌چ���ێ���ت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم له‌ڕێگه‌ی‌‬ ‫به‌كا ر هێنا نی‌‬

‫ته‌كنۆ لۆ ژ یا ی‌‬ ‫نانۆوه‌ ده‌توانرێت‬ ‫لۆكه‌كه‌‬ ‫(‪)%90‬ی‌‬ ‫ك �ه‌ڵ��ك �ی‌ لێوه‌رگیرێت‪.‬‬ ‫گ��ه‌وره‌ت��ری��ن‌و گرنگترین‬ ‫كێشه‌ ل��ه‌ب��واری‌ زانستی‌‬ ‫خ���ۆراك���دا په‌ره‌سه‌ندن‌و‬ ‫ب�����ڕی�����اردان�����ه‌ ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫رێ���گ���ه‌ی���ه‌ك���ی‌ كاریگه‌ر‬ ‫له‌ئاماده‌كردن‌و له‌قتونانی‌‬ ‫خۆراكدا‪ ،‬به‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫( ‪)n a n o p a r t i c l e‬‬ ‫ل������ه‌پ������ی������ش������ه‌س������ازی‌‬ ‫پ��ێ��چ��ان �ه‌وه‌ی‌ پالستیكی‌‬ ‫خ��ۆراك��دا‪ ،‬واده‌ك����ات كه‌‬ ‫خ���وارده‌م���ه‌ن���ی���ی���ه‌ك���ان بۆ‬ ‫ماوه‌یه‌كی‌ دوورودرێژترو ‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ هه‌میشه‌ تازه‌و‬ ‫شیرین‌و فرێش بمێننه‌وه‌ به‌‬ ‫به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و كه‌ره‌سته‌‬ ‫پالستیكیانه‌ی‌ كه‌ پێشتر بۆ‬ ‫ل�ه‌ق��وت��ون��ان‌و پێچانه‌وه‌ی‌‬ ‫خ����وارده‌م����ه‌ن����ی����ی����ه‌ك����ان‬ ‫ب����ه‌ك����ارده‌ه����ات‪ ،‬كاتێك‬ ‫خ��وارده‌م��ه‌ن��ی��ی��ه‌ك��ان به‌م‬

‫پالستیكییه‌ وا ده‌ك��ات كه‌ ئۆكسجین‬ ‫ك���ه‌ره‌س���ت���ه‌‬ ‫ته‌نكانه‌ ده‌پێچرێنه‌وه‌ كه‌ ن��ه‌ت��وان��ێ��ت ئ���ه‌م به‌رگه‌‬ ‫ئ��اوێ��ت �ه‌ی‌ ن��ان��ۆی �ی‌ تێدا پالستیكیانه‌ ببڕێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫به‌رجه‌سته‌ ك��راوه‌ ده‌بێته‌ گه‌ردیله‌ نانۆییانه‌ له‌به‌رگه‌‬ ‫رۆڵێكی‌‬ ‫ه����ۆی‌ پ��اراس��ت��ن��ی��ان بۆ پالستیكیه‌کاندا‬ ‫ماوه‌یه‌كی‌ دوورودرێژترو سه‌رسورهێنه‌ر ده‌بینن كه‌‬ ‫پاراستنیان له‌بۆگه‌نبوون‌و وه‌ك به‌ربه‌ستێك كارده‌كه‌ن‬ ‫ت��ێ��ك �ه‌اڵوب��وون��ی��ان له‌گه‌ڵ ل����ه‌ب����ه‌ران����ب����ه‌ر‬ ‫گاز ه‌كانی‌‬ ‫یه‌كتر‪.‬‬ ‫و ه‌ك‬

‫كێشه‌ی‌‬ ‫گ�����������ه‌وره‌ی‌‬ ‫ئه‌ند ا ز یا ر ه‌كا نی‌‬ ‫پێچانه‌وه‌و له‌قوتونانی‌‬ ‫ئۆكسجین‬ ‫خ���������ۆراك‬ ‫ب���ووه‌ ك �ه‌ ل �ه‌ڕێ �ی‌ به‌رگه‌‬ ‫پالستیكییه‌كانی‌ پێچانه‌وه‌ی‌‬ ‫خۆراكه‌وه‌ دزه‌ی‌ ده‌كرده‌‬ ‫ن��او خوارده‌مه‌نییه‌كه‌وه‌و‬ ‫چ�����������ه‌وری‌ گ����ۆش����ت‌و‬ ‫پ�ه‌ن��ی��ری‌ ب��ۆگ �ه‌ن ده‌ك���ردو‬ ‫ب��ێ��ك��ه‌ڵ��ك��ی‌ ده‌ك�������ردن‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ب �ه‌ه��ۆی‌ سروشتی‌‬ ‫(گه‌ردیله‌ نانۆییه‌كانه‌وه‌)‬ ‫كه‌‬ ‫(‪)nanoparticle‬‬ ‫پالستیكییه‌‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌رگ���ه‌‬ ‫ته‌نكه‌كاندا به‌كارده‌هێنرێت‬

‫ئۆكسجین كه‌ ده‌یانه‌وێت‬ ‫پالستیكییه‌كان‬ ‫ب��ه‌رگ��ه‌‬ ‫ب���ب���ڕن‪ .‬س������ه‌ره‌ڕای‌ ئه‌و‬ ‫به‌ڵێنانه‌ی‌ كه‌ ته‌كنۆلۆژیای‌‬ ‫نانۆ ل�ه‌ب��واری‌ كشتوكاڵدا‬ ‫به‌رجه‌سته‌ی‌ ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌هه‌مان كاتیشدا مه‌ترسی‌‬ ‫ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان�ی‌ ماتریاڵ‌و‬ ‫گه‌ردیله‌ نانۆییه‌كان له‌م‬ ‫بواره‌دا هیچی‌ له‌بواره‌كانی‌‬ ‫دی‌ كه‌متر نییه‌‪ ،‬توێژه‌رو‬

‫‪30‬‬

‫زاناكان له‌هه‌وڵی‌ ئه‌وه‌دان‬ ‫كه‌ به‌ئاوێته‌كردنی‌ ماتریاڵه‌‬ ‫نانۆییه‌ وردیله‌كان له‌به‌رگه‌‬ ‫پالستیكییه‌كانی‌ پێچانه‌وه‌ی‌‬ ‫خۆراكدا وایانلێبكه‌ن كه‌‬ ‫له‌كاتی‌ پێویستدا هۆشداری‌‬ ‫بده‌نه‌ كڕیاره‌كان سه‌باره‌ت‬

‫ب��������ه‌واده‌ی‌‬ ‫ب���ه‌س���ه‌رچ���وون���ی‌‬ ‫خ��������ۆراك��������ه‌ك��������ان‌و‬ ‫ئ��اگ��اداری��ش��ی��ان بكه‌نه‌وه‌‬ ‫ل�����������ه‌وه‌ی‌ ك������ه‌ چیتر‬ ‫خۆراكه‌كان بۆ به‌كارهێنان‬ ‫ن��اش��ێ��ن‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا هه‌ر‬ ‫ئ �ه‌م ماتریاڵه‌ نانۆییانه‌ش‬ ‫وا ده‌ك����ه‌ن ك��ه‌ توخمی‌‬ ‫خ���ۆراك���ی‌ سودبه‌خش‌و‬ ‫به‌كه‌ڵك بگه‌یه‌ننه‌ خانه‌كانی‌‬ ‫ل�ه‌ش�ی‌ م���رۆڤ ك �ه‌ پێشتر‬ ‫به‌و ج��ۆره‌ نه‌بووه‌و رێگه‌‬ ‫بگرن له‌چوونه‌ ناوه‌وه‌ی‌‬

‫مادده‌ زیان به‌خشه‌كانی‌ ناو‬ ‫خ��ۆراك‌و رێگه‌ ن �ه‌ده‌ن كه‌‬ ‫مادده‌ی‌ كۆلیسترۆڵ‌و زیان‬ ‫به‌خش له‌ناو خۆراكه‌كه‌وه‌‬ ‫ب��چ��ێ��ت�ه‌ ن���او خانه‌كانی‌‬ ‫له‌شه‌وه‌‪ .‬هه‌ر له‌م بواره‌دا‬ ‫ت����وێ����ژه‌ره‌وه‌ك����ان ج���ۆره‌‬ ‫به‌رهه‌مێكی‌ رۆن �ی‌ شلیان‬ ‫(زه‌یت) به‌رهه‌مهێناوه‌ كه‌‬ ‫له‌بوتڵه‌ پالستیكییه‌كه‌یاندا‬ ‫ماتریاڵی‌ نانۆیی‌ ئاوێته‌‬ ‫ك��راوه‌ كه‌ ناهێڵێت‬ ‫كۆ لیستر ۆ ڵه‌كه‌‬ ‫ب����گ����ات����ه‌ ن����او‬ ‫د ه‌ما ر ه‌كا نی‌‬ ‫خوێن‪ ،‬جۆره‌‬

‫شوكالته‌یه‌كیان‬ ‫به‌رهه‌مهێناوه‌ كه‌‬ ‫ئه‌م ماتریاڵه‌ وردانه‌ی‌‬ ‫ت���ێ���دای���ه‌ ك���ه‌ تامێكی‌‬ ‫خ��ۆش��ت��رو ته‌ندروستیتره‌‬ ‫ل����ه‌ج����ۆره‌ ك���ۆن���ه‌ك���ان���ی‌‬ ‫دیكه‌‪ .‬به‌رهه‌مهێنانه‌كانی‌‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای‌ نانۆ له‌بواری‌‬ ‫پیشه‌سازی‌ كشتوكاڵییه‌کان‌و‬ ‫خۆراكدا له‌ساڵی‌ (‪)2004‬‬ ‫دا گ�ه‌ی��ش��ت��ووه‌ت�ه‌ (‪)860‬‬ ‫ملیۆن دۆالری‌ ئه‌مه‌ریكی‌‬ ‫له‌كاتێكدا له‌ساڵی‌ (‪)2002‬‬ ‫دا ته‌نیا (‪ )150‬ملیۆن‬ ‫دۆالر بووه‌و پێشبینی‌ ئه‌وه‌‬ ‫ك��راوه‌ له‌ساڵی‌ (‪)2010‬‬ ‫دا ب���ه‌رووب���ووم���ه‌ك���ان���ی‌‬ ‫پیشه‌سازییه‌ كشتوكاڵی‌‌و‬ ‫خۆراكییه‌كانی‌ ته‌كنۆلۆژیای‌‬ ‫ن��ان��ۆ گه‌یشتووه‌ته‌ (‪)20‬‬ ‫بلیۆن دۆالرو پێنج له‌ده‌ی‌‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان �ی‌ جیهان‬ ‫توێژینه‌وه‌و‬ ‫خ��ه‌ری��ك��ی‌‬ ‫وه‌به‌رهێنانبوون له‌بواری‌‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای‌ نانۆدا‪.‬‬ ‫ب���ۆ ن��ووس��ی��ن��ی‌ ئه‌م‬ ‫ب��اب�ه‌ت�ه‌ س���وود له‌چه‌ندان‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ی‌ ئینگلیزی‌‬ ‫ئینته‌رنێت وه‌رگیراوه‌‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪31‬‬

‫ناساندنی كارتی گرافیكی‬ ‫محه‌مه‌د حه‌سه‌ن عه‌لی‬ ‫(‪ )Fire Pro V8800‬بۆ‬ ‫به‌كاربه‌ره‌كانی بواری گرافیك‬ ‫زۆرك �ه‌س ده‌ڵێن (‪)ATI‬‬ ‫رۆی��ش��ت��ووه‌‪ ،‬رۆی��ش��ت��وو‌ه بۆ‬ ‫شوێنێك ك �‌ه شوێنی خۆی‬ ‫به‌كارهێنه‌ره‌كاندا‬ ‫ل���ه‌ن���او‬ ‫بكاته‌وه‌و به‌تایبه‌تی له‌چه‌ند‬ ‫مانگی راب�����ردوودا چه‌ندین‬ ‫هه‌وڵدراو‌ه بۆ به‌ره‌وپێشبردنی‬ ‫درس��ت��ك��راوه‌ك��ان��ی‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ئ��ێ��وه‌ش چ��اوه‌ڕێ � ‌ی ناساندنی‬ ‫كارتێكی گرافیكی له‌جۆری‬ ‫(‪ )Radeon‬بوون‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫ج��ار‌ه (‪ )ATI‬بڕیاری له‌سه‌ر‬ ‫كارێكی ت��ر داوه‌‪ ،‬ماوه‌یه‌ك‬ ‫له‌مه‌وپێش ئه‌م كۆمپانیای‌ه هه‌ستا‬ ‫به‌ناساندنی كارتی (‪)V8800‬‬ ‫ل����ه‌ج����ۆری (‪.)Fir Pro‬‬ ‫ل���ه‌درێ���ژه‌ی ب��اس �ه‌ك �ه‌دا باس‬ ‫له‌جیاوازی نێوان (‪)Radeon‬‬ ‫و ئه‌م كارت‌ه گرافیكیی‌ه نوێی‌ه‬ ‫ده‌ك���ه‌ی���ن‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا كارتی‬ ‫(‪ )V8800‬ده‌خه‌ین‌ه ژێر باسه‌وه‌‪.‬‬ ‫ته‌واوی سیفه‌ته‌كانی ئه‌م‬ ‫كارت‌ه نوێی‌ه به‌جۆرێك دیزاین‬ ‫كراو‌ه ك‌ه گونجاوبێت له‌گه‌ڵ‬ ‫ب�ه‌ك��ارب�ه‌ر‌ه به‌ئه‌زموونه‌كان‪،‬‬ ‫ت��ا ئێستا چ�ه‌ن��دی��ن جۆری‬ ‫كارتی گرافیكیمان ناسیوه‌‪،‬‬ ‫سیفه‌تی هاوبه‌شی ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫كارتانه‌ش ته‌نیا مه‌به‌ستیان‬ ‫(‪ )Game‬بوو‪.‬‬ ‫ك��ۆت��ا ج����ۆری كارتی‬ ‫گرافیكی ك‌ه به‌تواناترینیان‬ ‫بوو به‌ناوی (‪‌)ATI5970‬ه ك‌ه‬ ‫ئه‌میش مه‌به‌ستی خۆی ته‌نیا‬ ‫له‌سه‌ر (‪ )Game‬دان��ا بوو‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم (‪ )Fir Pro‬مه‌به‌ستی‬ ‫(‪ )ATI‬درێ�����ژ‌ه پێنادات‬ ‫الیه‌نگرانی خۆی به‌و كه‌سان‌ه‬ ‫داده‌نێت ك‌ه به‌سوودوه‌رگرتن‬ ‫له‌به‌رنام‌ه (‪)3D‬كان‌و دیزاینی‬ ‫كۆمپیوته‌رو هه‌ر‌وه‌ها‪.‬‬ ‫ئه‌م كارت‌ه زیاتر ته‌ركیزی‬

‫تاقیكراوه‌ته‌و‌ه به‌م شێوه‌یه‌‪:‬‬

‫‪CPU: Core i7-980X‬‬

‫)‪GHz‬‬

‫‪Extreme (3.33‬‬

‫‪ )(6-Cores‬‬ ‫‪Main board: EVGA‬‬

‫خۆی له‌سه‌ر (‪ )Open GL‬توانای به‌رزی ئه‌م كارت‌ه ل‌ه‬ ‫چ��ڕك��ردووه‌ت��ه‌وه‌و هۆكاری (‪ )Run‬كردنی به‌رنامه‌كان‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ش ئ �ه‌وه‌ی �‌ه ك �‌ه به‌ره‌و جێگیركردووه‌و ئ �ه‌م كارت‌ه‬ ‫پێشبه‌رانی به‌ر‌نامه‌كان زیاتر ل �ه‌ت �ه‌ك��ن��ۆل��وژی��اك��ان��ی تری ‬ ‫ته‌ركیزیان له‌سه‌ر (‪ )ATI( Direct‬وه‌كو (‪)Eyefinity‬و‬ ‫‪)3D‬ه‌‪ ،‬ب�ه‌اڵم به‌پێچه‌وان‌ه ل‌ه (‪ )Crossfire Pro‬پشتیوانی‬ ‫(‪)Game‬كانی (‪ )3D Direct‬ده‌كات‌و له‌گه‌ڵ سیسته‌مه‌كانی‬ ‫(‪Vista – XP -Linux -‬‬ ‫زیاتر سودی لێوه‌ره‌گیرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م كارت‌ه وه‌كو ته‌واوی ‪ )7 Windows‬گونجاوه‌‪.‬‬ ‫ئ �ه‌و ك��ارت��ان�ه‌ی ك�‌ه له‌ساڵی بڕوان‌ه وێنه‌كه‌ی خواره‌و‌ه بۆ‬ ‫(‪ )2010‬ل��ه‌الی��ه‌ن (‪ )ATI‬بینینی ت �ه‌واوی سیفه‌ته‌كانی‬ ‫ن��اس��ێ��ن��راون‪ ،‬پشتیوانی ل‌ه ئه‌م كارت‌ه نوێیه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و جۆر‌ه كۆمپیوته‌ره‌ی‬ ‫(‪)DX11‬و (‪Shader Model‬‬ ‫‪)5‬و (‪ )4 Open GL‬ده‌كات‪ ،‬ك‌ه ئه‌م جۆر‌ه كارته‌ی له‌سه‌ر‬

‫– ‪Classified 760 (X58‬‬

‫‪ )Express Chipset‬‬

‫‪VGA: ATI Fire Pro‬‬

‫‪V8800 2GB – ATI Fire‬‬ ‫‪Pro V8750 2GB – ATI‬‬ ‫‪ Radeon 5970‬‬ ‫‪Ram: 12GB Crucial‬‬ ‫‪Ballistix Tracer DDR3‬‬‫‪1600MHz (6X2GB, 8-8‬‬‫‪ )8-24‬‬ ‫‪Crucial‬‬

‫‪H.D.D:‬‬

‫‪ M225 128GB SSD‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪Windows‬‬

‫‪Professional 64-bit‬‬

‫‪OS:‬‬

‫ت��اق��ی��ك��رده‌ن��ه‌وه‌ی ئه‌م‬

‫(‪3Ds‬‬

‫كارت‌ه له‌گه‌ڵ به‌رنامه‌ی‬ ‫‪)max‬و (‪:)Maya‬‬ ‫ب�����ه‌رن�����ام�����ه‌ی (‪3Ds‬‬ ‫‪ )max‬یه‌كێك‌ه له‌به‌هێزترین‬ ‫به‌رنامه‌كانی دروستكردنی‬ ‫شێوه‌و جوڵ‌ه به‌شێوه‌ی (‪.)3D‬‬ ‫ئ �ه‌م به‌رنامه‌ی‌ه ب�‌ه (‪SPEC‬‬ ‫‪ )10 Viewpref‬به‌مه‌به‌ستی‬ ‫دروس���ت���ك���ردن���ی رێ���ن���ده‌ری‬ ‫س��ێ دوری‌و پێشكه‌وتوو‬ ‫ل�ه‌و به‌رنامانه‌ی ك‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫(‪ )Open GL‬به‌كارده‌برێت‬ ‫(‪ )RUN‬كراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م تاقیكردنه‌و‌ه جیاوازی‬ ‫ك��ارت��ه‌ك��ان��ی (‪)FirePro‬‬ ‫و(‪ )Radeon‬ب���ه‌ت���ه‌واوی‬ ‫ئ���اش���ك���راده‌ك���ات‪ ،‬ب���ڕوان���‌ه‬ ‫وێنه‌كه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫بۆ به‌رنامه‌ی مایا بڕوان‌ه‬ ‫وێنه‌كه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪32‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫له‌ته‌كنه‌لۆژیاشدا‬ ‫له‌هه‌موو هه‌ورێك باران نابارێت‬

‫رۆبۆتی (‪:)Asimo‬‬

‫ئه‌م رۆبۆتـــ ‌ه كه‌ له‌الیــه‌ن‬ ‫كۆمپانیایه‌كی هۆڵه‌ندی دروستكرا‬ ‫له‌كاتی نمایشكردنی بۆ ئاماده‌بووان‬ ‫دووچاری شكستبوون‪ .‬كاتێك ك ‌ه‬ ‫رۆبۆته‌ك ‌ه (‪ )Asimo‬تاقیده‌كرایه‌و‌ه‬ ‫به‌سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر پله‌كانه‌دا هێشتا‬ ‫به‌سه‌ر چه‌ند پله‌كانه‌یه‌كدا سه‌ر‬ ‫نه‌كه‌وتبووه‌ له‌ناكاو وه‌ستا وه‌كو‬ ‫بڵێیت ك ‌ه ده‌سوڕێته‌وه‌‌و ده‌نگ ‌ه ده‌نگ‬ ‫بكات‪ ،‬به‌اڵم له‌ده‌نگ ‌ه ده‌نگ هه‌واڵ‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬رۆبۆته‌كه‌ له‌پله‌كانه‌كان‬ ‫كه‌وته‌ خواره‌وه‌‪ ،‬له‌مكاته‌دا نوێنه‌رانی‬ ‫كۆمپانیایه‌ك ‌ه به‌خێرایی رووناكییه‌كان‬ ‫كوژانده‌وه‌و رۆبۆته‌كه‌یان دورخسته‌وه‌‪.‬‬

‫هه‌ره‌سهێنانه‌كانی بواری ته‌كنۆلۆژی‬ ‫محه‌مه‌د هه‌ڵه‌بجه‌یی‬

‫هه‌ندێكجار ته‌نانه‌ت سه‌ركه‌وتووه‌كان‌و باشترینه‌كانیش رووبه‌ڕووی دۆڕان ده‌بنه‌وه‌و ئێمه‌ش‬ ‫باوه‌ڕناكه‌ین‪ ،‬به‌دڵنیاییه‌و‌ه هه‌مووتان جوڵه‌كه‌ی زه‌ینه‌دین زه‌یدانتان له‌بیر‌ه ك ‌ه له‌جامی جیهانی‬ ‫(‪ )2006‬ڕوویداوو ئه‌نجامی تیپه‌كه‌شی به‌و شێو‌ه برد ك ‌ه بینیمان‪ ،‬ته‌نانه‌ت گه‌وره‌كانی به‌ره‌و‬ ‫پێشبردنی ته‌كنۆلۆژی له‌م رێسای ‌ه ده‌رناچن‪.‬‬ ‫له‌م باسه‌دا ئاماژه‌ به‌چه‌ند بوارێكی ته‌كنۆلۆژی ده‌كه‌ین ك ‌ه هه‌وڵه‌ سه‌رنه‌گرتووه‌كانیان ده‌نگۆیه‌كی‬ ‫زۆری لێكه‌وته‌و‌ه له‌جیهانی ته‌كنۆلۆژیدا‪.‬‬

‫ته‌قینه‌وه‌ی الپتۆپی (‪:)Dell‬‬

‫ئامێری گه‌ردوونیی‬

‫(‪:)Hubble‬‬ ‫ئامێرێكی دوو نیو‬ ‫ملیار دۆالری ك ‌ه له‌م‬ ‫كۆتاییه‌ی ساڵدا‬ ‫پاش ئه‌و هه‌موو‌ه‬ ‫كات‌و سه‌رمایه‌ی ‌ه‬ ‫به‌ره‌و گه‌ردوون‬ ‫نێردرا‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ جێگه‌ی باوه‌ڕ‬ ‫نه‌كردن ‌ه ئا‌مێره‌ك ‌ه‬ ‫ده‌ستیكرد به‌ناردن ‌ی‬ ‫ره‌سمی تاریك‌و لێڵ‬ ‫بۆ سه‌ر زه‌وی‪ ،‬دواتر‬ ‫ده‌ركه‌وت كه‌ كێش ‌ه‬ ‫له‌ئامێری (زه‌ڕه‌بینی‬ ‫كالیبڕاسون) بووه‌‌و‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م‬ ‫كێشه‌ی ‌ه ماوه‌ی سێ‬ ‫ساڵی پێویسته‌‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫له‌كۆنفڕانسێكدا له‌یابان له‌ناكاو الپتۆبێك ئاگری گرت‪ ،‬گرگرتنی‬ ‫الپتۆپه‌ك ‌ه بووه‌ هۆی چه‌ند ته‌قینه‌وه‌یه‌كی بچوكی یه‌ك له‌دوایه‌ك‬ ‫له‌خۆیداو دروستبوونی ئاگر كه‌وتنه‌و‌ه ك ‌ه ماوه‌ی پێنج خوله‌كی خایاند‪،‬‬ ‫پاش لێكۆڵینه‌و‌ه ده‌ركه‌وت كه‌ یه‌كه‌م ته‌قینه‌وه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌باتری‬ ‫الپتۆبه‌كه‌‪ .‬له‌كۆتاییدا كۆمپانیا ناچاربوو ك ‌ه (‪ )22‬هه‌زار له‌م جۆر‌ه‬ ‫باترییانه‌ له‌بازاڕه‌كاندا بكشێنێته‌وه‌‪.‬‬

‫(‪:)Nokia N-gage‬‬

‫به‌پێی بیروكه‌ی خۆمان ئامێرێك ك ‌ه له‌یه‌ككاتدا مۆبایل‌و ده‌سكێكبێت‬ ‫وه‌ك ده‌سكی پله‌یسته‌یشن به‌ڕاستی ئامێرێكی چاكه‌‪ ،‬به‌اڵم بازاڕ شتێكی‬ ‫تر ده‌ڵێت (‪Nokia N-gage‬‏) هه‌ر وه‌ك له‌ناوه‌كه‌یه‌و‌ه دیاره‌ له‌الیه‌ن‬ ‫كۆمپانیای نۆكیاو‌ه دروستكراوه‌و به‌و ریكالمانه‌ی ك ‌ه بۆی كرا وا چاوه‌ڕوان‬ ‫ده‌كرا ك ‌ه بازاڕ كۆنتڕۆڵبكات‪ ،‬به‌اڵم فرۆشتنی ئه‌م ئامێره‌ له‌كه‌مترین‬ ‫ئاستدا بوو‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪34‬‬

‫(‪:)Cloud Computing‬‬

‫(‪ )Cloud Computing‬له‌زمانی كوردیدا به‌كۆمپیوته‌ری هه‌وری ناو‬ ‫ده‌برێت‪ ،‬به‌سوودوه‌رگرتن له‌ئینته‌رنێت‌و سێرڤه‌ره‌كان‪ ،‬به‌رنامه‌كان به‌شێوه‌ی‬ ‫سێرڤه‌رێك ده‌خات ‌ه به‌رده‌ست به‌كاربه‌رو چیتر پێویست به‌دابه‌زاندنی‬ ‫به‌رنام ‌ه ناكات له‌سه‌ر كۆمپیوته‌ری‌كه‌سی‪ .‬داتاكانی به‌كاربه‌ره‌كانیش‬ ‫به‌ئاسانی له‌سه‌ر سێرڤه‌ره‌كان خه‌زنده‌كران‌و به‌ده‌ستخسته‌نه‌وه‌شی له‌هه‌ر‬ ‫شوێنێكی جیهان ئاسانبوو‪ .‬به‌اڵم هه‌مووكات ئامێره‌كان له‌سه‌دا سه‌د‬ ‫دڵنیانین‪ ،‬له‌ئۆكتۆبه‌ری ساڵی (‪)2009‬دا یه‌كێك له‌م ئامێران ‌ه خراپبوو‪.‬‬ ‫سێرڤه‌ره‌كانی مایكرۆسوفت ك ‌ه داتاكانی هه‌زاران به‌كاربه‌ری (‪)T-Mobile‬‬ ‫ك ‌ه له‌سه‌ریان خه‌زنكرابوون له‌ناكاو به‌بێهیچ په‌یامێك له‌كاركه‌وتن‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫جێگه‌ی سه‌ڕسوڕمان بوو هیچ (‪)Back up‬ێك له‌م داتان ‌ه وه‌رنه‌گیرابوو‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه بوو‌ه هۆكار ك ‌ه به‌كاربه‌ره‌كان متمانه‌یان‬ ‫به‌كۆمپانیا نه‌مێنێت‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه مایكرۆسۆفت‬ ‫له‌كۆتایدا زۆر له‌داتاكانی گه‌ڕانده‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم نه‌یتوانی متمان ‌ه بگه‌ڕێنێته‌و‌ه بۆ‬ ‫(‪.)Cloud Computing‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪35‬‬

‫رووداوی گه‌ردوونی پیمای مه‌ریخ‪:‬‬

‫ناسا له‌دیسه‌مبه‌ری ساڵی (‪)1998‬دا ئه‌م‬ ‫پیمایه‌ی به‌مه‌به‌ستی توێژینه‌وه‌ی ئاووهه‌واو‬ ‫قه‌باره‌ی دوانۆكسیدی كاربۆن به‌ره‌و مه‌ریخ‬ ‫ره‌وانه‌كرد‪ ،‬وادانرا بوو پیما به‌مه‌به‌ستی‬ ‫ئه‌نجامدانی توێژینه‌و‌ه ل ‌ه (‪ )140‬تا (‪)150‬‬ ‫كیلۆمه‌تر له‌كه‌شی مه‌ریخدا جێگیربكرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ندێك كێش ‌ه ك ‌ه بیری لێنه‌كرابووه‌و‌ه بوو‌ه‬ ‫هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ پیما له‌به‌رزی (‪ )57‬كیلۆمه‌تر‬ ‫له‌كه‌شی مه‌ریخدا بێته‌ خواره‌وه‌و به‌هۆی هێزی‬ ‫كه‌شه‌وه‌ ته‌قییه‌وه‌‪ ،‬هۆكاری ئه‌مه‌ش ئه‌ندامانی‬ ‫پرۆژه‌كه‌ له‌ستاندارد‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی یه‌كه‌ی‬ ‫پێوان سوودیان وه‌رنه‌گرتبوو‪ ،‬وات ‌ه بۆ حسابات‬ ‫له‌یه‌كه‌ی پیوانه‌گیری ئینج‌و یارد سودیان‬ ‫وه‌رده‌گرت له‌كاتێكدا ناسا به‌مه‌ترو كیلۆمه‌تر‬ ‫حساباتی خۆی كرد‌بوو‪.‬‬

‫هه‌ڵه‌ی كۆمپیوته‌ری كۆمپانیای پیپسی‪:‬‬

‫كۆمپانیای پیپسی راسته‌وخۆ پێشبڕكێی ژماره‌ی ئاڵتونی له‌واڵتی فلیپین به‌ئه‌مجامگه‌یاند‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌ك له‌ناو ژماره‌كاندا له‌كۆتایی هه‌ر رۆژێكدا ئاشكرا ده‌كرا‪ ،‬ئه‌و كه‌سه‌ی ژماره‌كه‌ی‬ ‫هه‌بوایا نزیكه‌ی ملیونێك پزوی فلیپینیان پێده‌دا‪ ،‬له‌وه‌ی ك ‌ه بێری لێنه‌ده‌كرایه‌وه‌ ئه‌و‌ه‬ ‫بوو كه‌ به‌هۆی هه‌ڵه‌ی سیسته‌مه‌كه‌ نزیكه‌ی (‪ )349‬براوه‌ی هه‌بوو ك ‌ه هه‌موویان بۆ‬ ‫وه‌رگه‌رتنی خه‌اڵته‌ك ‌ه به‌ره‌و كارگه‌ی پیپسی هاتن‪ .‬پیپسی به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌یده‌توانی‬ ‫ئه‌م بڕه‌ پاره‌یه‌ دابینبكات‌و حاڵه‌تیشی كه‌وتبوو‌ه مه‌ترسییه‌وه‌و خه‌ڵكیش هه‌ڕه‌شه‌یان‬ ‫ده‌كرد‪ .‬كارگه‌ی پیپسی له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵ ‌ه كه‌سێكه‌وه‌ ته‌قینرایه‌وه‌و نزیكه‌ی سی بارهه‌ڵگری‬ ‫ئه‌م كارگه‌یه‌ له‌ناو ئاگردا سوتا‪ ،‬ژنێك‌و منداڵێكیش له‌م رووداوه‌دا گیانیان له‌ده‌ستدا‪.‬‬

‫ته‌قینه‌وه‌ی ئاریانی (‪:)5‬‬

‫له‌ساڵی (‪)1996‬دا موشه‌كه‌ هه‌شت ملیار دۆالرییه‌كه‌ی‬ ‫ئاژانسی گه‌ردوونی ئه‌وروپا كه‌ بڕیاربوو ئاریانی (‪)5‬‬ ‫له‌شوێنی ئامێره‌ گه‌ردوونییه‌كاندا جێگیربكات‪ ،‬له‌پاش‬ ‫(‪ )3607‬چركه‌ دوای هه‌ڵدانی ته‌قییه‌وه‌‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئه‌مه‌ بوونی كێشه‌ له‌سیسته‌می ئاراسته‌كردنی ناو‬ ‫موشه‌كه‌كه‌دابوو‪ .‬سیسته‌مه‌ كۆمپیوته‌رییه‌ ئاراسته‌كاره‌كه‌‬ ‫له‌كاتی گۆڕینی ژماره‌ی (‪ )64‬بیتی به‌فۆرماتی (‪ )16‬بیتی‬ ‫به‌هۆكاری گه‌وره‌یی ژماره‌كه‌ له‌ئه‌ندازه‌ی پێویست‪ ،‬له‌ناكاو‬ ‫له‌كاركه‌وت‌و كوژایه‌وه‌و ئه‌م رووداوه‌ی خسته‌وه‌‪.‬‬

‫تێكشكانی ئاپولوی (‪:)13‬‬

‫ئه‌مه‌ش یه‌كێكه‌ له‌سه‌فه‌ره‌ سه‌رنه‌كه‌وتووه‌كانی ناسا‬ ‫بۆ گه‌ردوون‪ ،‬ئاپۆلۆی (‪ )13‬هه‌روه‌ك له‌ناوه‌كه‌یه‌وه‌‬ ‫دیاره‌ سیانزه‌هه‌مین كه‌شتی ‌ ئاسمانییه‌ له‌كه‌شتییه‌‬ ‫ئاسمانییه‌كانی پڕۆژه‌كانی ئاپۆلۆست كه‌ ره‌وانه‌ی مانگ‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬له‌ساڵی (‪ )1970‬ئه‌م كه‌شتییه‌ ئاسمانییه‌ به‌سێ‬ ‫سه‌رنشینه‌وه‌ به‌ره‌و مانگ ره‌وانه‌كرا‪ ،‬به‌اڵم له‌كاتێكدا‬ ‫له‌سه‌دا حه‌فتای رێگه‌كه‌ی بڕیبوو مه‌خزه‌نی ئۆكسیجنی‬ ‫ماژۆڵی فه‌رمانده‌ر گڕیگرت‌و سه‌رنشینه‌كانی رێگه‌ چاره‌یان‬ ‫ته‌نیا گه‌ڕانه‌وه‌ بوو بۆ سه‌ر زه‌وی‪ ،‬به‌هه‌وڵ‌و كۆششێكی‬ ‫زۆر‪ ،‬سێ سه‌رنشینه‌كه‌ توانیان به‌سه‌المه‌تی له‌ئۆقیانوسی‬ ‫ئارامدا بنیشنه‌وه‌‪.‬‬


‫کیمیا‬

‫‪36‬‬

‫خشته‌ی خولی مه‌نده‌لیۆف گه‌یشت به‌(‪)١١٦‬‬ ‫ن‪ :‬ده‌یڤید شیگا‬ ‫و‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫دوای پشتراستكردنه‌وه‌ی‬ ‫فه‌رمی ل�ه‌الی�ه‌ن كۆمیته‌ی‬ ‫هاوبه‌شی یه‌كێتی نێۆده‌وڵه‌تی‬ ‫ك��ی��م��ای پ��ه‌ت��ی‌و كرداریی‬ ‫یه‌كێتی‬ ‫(‪)IUPAC‬و‬ ‫نیوده‌وڵه‌تی فیزیای په‌تی‌و‬ ‫ك����رداری (‪ )IUPAP‬دوو‬ ‫توخمی (‪)١١٤‬و (‪)١١٦‬‬ ‫وه‌ك���و ق��ورس��ت��ری��ن توخمی‬ ‫خ���ران���ه‌ سه‌ر‬ ‫دۆزراوه‌‬ ‫خشته‌ی خولی‌و ئۆمێد بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی توخمی جێگیر‬ ‫به‌ژماره‌ی ئه‌تۆمی له‌ (‪)١٢٠‬‬ ‫وه‌ ب��ۆ (‪ )١٢٦‬زیادبووه‌‪،‬‬ ‫ه �ه‌رچ �ه‌ن��د ئ���ه‌م توخمانه‌‬ ‫كه‌متر له‌چركه‌یه‌ك ته‌مه‌نیان‬ ‫هه‌یه‌و به‌خێرایی بۆ توخمی‬ ‫س��ووك��ت��ر هه‌ڵده‌وه‌شێــن‪،‬‬ ‫ب�ه‌اڵم ت��وێ��ژه‌ران هه‌نگاوێك‬ ‫ل��ه‌دروس��ت��ك��ردن��ی توخمه‌‬ ‫جێگیره‌كان نزییككردووه‌ته‌وه‌‬ ‫ك��ه‌ ده‌ش��ێ��ت ده‌ی����ان ساڵ‬ ‫ته‌منیان هه‌بێت‪.‬‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی (‪)١٩٩٩‬‬ ‫چ �ه‌ن��د گ��روپ��ێ��ك��ی زانستی‬ ‫ده‌یانوت توانیویانه‌ توخمی‬ ‫(‪ )١١٤‬ب���دۆزن���ه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫كۆمیته‌ی هاوبه‌ش بڕیاریدا‬ ‫ك��ۆم �ه‌ڵ �ه‌ تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ل��ه‌س��اڵ��ه‌ك��ان��ی (‪-٢٠٠٤‬‬ ‫‪ )٢٠٠٦‬ئه‌نجامبدات‌و وه‌كو‬ ‫به‌ڵگه‌ی بوونی ئه‌م توخمه‌‬ ‫چاویلێبكرێت‪ ،‬كۆمه‌ڵێكی‬ ‫تر تاقیكردنه‌وه‌ی ئه‌م دوو‬ ‫گ���روپ���ه‌ وه‌ك����و ب �ه‌ڵ��گ �ه‌ بۆ‬ ‫ب���وون���ی ت��وخ��م��ی (‪)١١٦‬‬ ‫لێده‌ڕوانرێت‪.‬‬ ‫پێكدادان‬ ‫رێ���ب���ه‌رای���ه‌ت���ی یه‌كێك‬ ‫له‌گروپه‌كان له‌ئه‌ستۆی یوری‬ ‫ئ��وگ��ان��س��ی��ان له‌ئه‌نستیتۆی‬ ‫هاوبه‌شی تویژنه‌وه‌ی ناوكی‬ ‫دوی��ن��ا ل �ه‌ڕوس��ی��ا (‪)JINR‬‬ ‫و رێ��ب�ه‌رای�ه‌ت��ی گروپه‌كه‌ی‬ ‫ت��ر ل�ه‌ئ�ه‌س��ت��ۆی ك��ن مودی‬

‫له‌تاقیگه‌ی لورنس لیورمور‬ ‫له‌كالیفۆڕنیای ئه‌مریكادا بوو‪،‬‬ ‫توێژه‌ران توخمه‌ تازه‌كانیان‬ ‫ل���ه‌پ���ێ���ك���دادان���ی توخمی‬ ‫بچووكتر له‌نێۆ ت���اوده‌ری‬ ‫(‪ )JINR‬به‌رهه‌مهێنا‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫ب��ۆ به‌رهه‌مهێنانی توخمی‬ ‫(‪ ،)١١٦‬ئ��ام��ان��ج��ێ��ك كه‌‬ ‫ل�ه‌ت��وخ��م��ی رادیۆئاكتیڤی‬ ‫ك������وری������وم ك�����ه‌ (‪)٩٦‬‬ ‫پ��رۆت��ۆن��ی له‌ناوكه‌كه‌یدایه‌‬ ‫دروس��ت��ك��راب��وو به‌ناوكی‬ ‫كلسیۆم كه‌ (‪ )٢٠‬پرۆتۆن‬ ‫ل�ه‌ن��اوك�ه‌ك�ه‌ی��دای�ه‌ بۆردمان‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫ناوكی توخمی (‪)١١٦‬‬ ‫ته‌نیا چه‌ند میلی چركه‌یه‌ك‬ ‫ت��ه‌م��ه‌ن��ی ه���ه‌ب���وو‪ ،‬دوای���ی‬ ‫ئه‌وه‌ی ته‌نۆلكه‌یه‌كی ئه‌لفای‬ ‫ك�ه‌ ل�ه‌ دوو پ��رۆت��ۆن‌و دوو‬ ‫ن���وی���ت���رۆن دروس���ت���ك���راوه‌‬ ‫(ناوكی هیلیۆم) دایه‌وه‌ بوو‬ ‫به‌توخمی (‪ )١١٤‬ئه‌م گروپه‌‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا توخمی (‪)١١٤‬‬ ‫ی��ان ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی راسته‌وخۆ‬ ‫به‌هاوێشتنی ناوكی كالیسیۆم‬ ‫ب���ه‌ره‌و ه�ه‌ن��دێ��ك ئامانجی‬ ‫پ��ل��ۆت��ۆن��ی��ۆم��ی ك���ه‌ (‪)٩٤‬‬

‫پرۆتۆن له‌ناو ناوكه‌كه‌یدایه‌‬ ‫دروستكرد‪.‬‬ ‫تیاچوونی خێرا‬ ‫ناوكی توخمی (‪)١١٤‬‬ ‫دوای نزیكه‌ی نیو چركه‌‬ ‫ده‌گۆڕێت‪،‬‬ ‫به‌كوپرنیكۆم‬ ‫كوپرنیكۆم (‪ )١١٢‬پرۆتۆن‬ ‫ل�ه‌ن��اوك�ه‌ك�ه‌ی��دای�ه‌و له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٩‬دا به‌شێوه‌ی فه‌رمی‬ ‫خرایه‌ سه‌ر خشته‌ی خولی‬ ‫ش��ێ��وازی م��ه‌ودا كاتییه‌كان‬ ‫كه‌ تێیدا ته‌نۆلكه‌كانی ئالفا‬ ‫دروس���ت���ده‌ب���ن هۆكارێك‬ ‫ب�����وو ك����ه‌ ب����وون����ی ئ���ه‌م‬ ‫توخمه‌ی سه‌لماند‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫توخمه‌كانی (‪)١١٤‬و (‪)١١٦‬‬ ‫له‌چیده‌چن؟ ب �ه‌داخ �ه‌وه‌ تا‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیان‬ ‫ئێستا‬ ‫رووننه‌بووه‌ته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ بڕی‬ ‫دروستكراو زۆر كه‌مبووه‌و‬ ‫به‌خێرایش تیاچوون‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫زاناكان نه‌یانتوانیوه‌ ره‌فتاری‬ ‫كیمیایی ئه‌مانه‌ بۆ نموونه‌‬ ‫چۆن له‌گه‌ڵ توخمه‌كانی تردا‬ ‫كارلێكده‌كه‌ن بپێون‪.‬‬ ‫پ��ۆل ك��ارۆل له‌زانكۆی‬ ‫ك����ارن����گ����ی م����ل����ون ك���ه‌‬ ‫س���ه‌رپ���ه‌رش���ت���ی كۆمیته‌ی‬

‫پشتراستكردنه‌وه‌ی توخمه‌‬ ‫نوێیه‌كانی له‌ئه‌ستۆدا بوو‬ ‫ده‌ڵێت "ده‌بێت نیوه‌ ته‌مه‌نی‬ ‫ئ��ه‌م توخمانه‌ ت��ا راده‌ی���ه‌ك‬ ‫به‌رزبێت بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌ كیمیاییه‌كانیان‬ ‫بپێوین‪ ،‬ته‌مه‌نیان نزیكی یه‌ك‬ ‫خوله‌كه‌"‪.‬‬ ‫ناوه‌كانیان‬ ‫ت��وخ��م �ه‌ دۆزراوه‌ك������ان‬ ‫هێشتا ناویان نییه‌‪ ،‬له‌جیاتی‬ ‫ئ����ه‌وه‌ ب �ه‌پ��ێ��ی گرێبه‌ستی‬ ‫ئ��ای��ۆپ��اك‌و ب�ه‌پ��ێ��ی ژم���اره‌ی‬ ‫(‪)١١٤‬و (‪ )١١٦‬ناوی كاتی‬ ‫( ‪)u n u n q u a d i u m‬‬ ‫و (‪ )ununhexium‬له‌سه‌ر‬ ‫دان������راوه‌‪ ،‬دۆزه‌ران������ی ئه‌م‬ ‫توخمانه‌ داوا ده‌ك�ه‌ن ناوی‬ ‫ت��ری��ان ب��ۆ پێشنیاربكرێت‪.‬‬ ‫ك��ارول ده‌ڵێت "ئه‌گه‌ر ناوه‌‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��راوه‌ك��ان سه‌یرو‬ ‫س���ه‌م���ه‌ره‌ ن���ه‌ب���ن ل���ه‌الی���ه‌ن‬ ‫ك��ۆم��ی��ت��ه‌ی ه���اوب���ه‌ش���ه‌وه‌‬ ‫وه‌رده‌گیرێت"‪.‬‬ ‫ئه‌م كۆمیته‌یه‌ هه‌روه‌ها‬ ‫له‌سه‌ربوونی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫توخمه‌كانی (‪)١١٣‬و (‪)١١٥‬‬ ‫و (‪ )١١٨‬ك��ردو رایگه‌یاند‬

‫پێشكه‌شكراوه‌كان‬ ‫به‌ڵگه‌‬ ‫ب����ه‌ئ����ه‌ن����دازه‌ی پێویست‬ ‫به‌هێزنه‌بوون تاوه‌كو بكرێت‬ ‫ئ��ه‌م ت��وخ��م��ان�ه‌ به‌خشته‌كه‌‬ ‫زیادبكرێت‪.‬‬ ‫ئ����ه‌و ت��وخ��م��ان��ه‌ی كه‌‬ ‫ت���اوه‌ك���و ئێستا به‌كۆتایی‬ ‫خشته‌ی خولی زیادكراون‬ ‫هه‌موویان ته‌مه‌نیان كورته‌‪،‬‬ ‫تیورییه‌ ناوكییه‌كان بوونی‬ ‫گ��روپ��ێ��ك ل�ه‌ئ�ه‌ت��ۆم�ه‌ ب���ه‌رزه‌‬ ‫قورسه‌كان پێشبینی ده‌كه‌ن‬ ‫ك���ه‌ ده‌ك���رێ���ت ب���ۆ م���اوه‌ی‬ ‫ده‌ی������ان س����اڵ ته‌مه‌نیان‬ ‫هه‌بێت‌و له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێك‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی كیمیایی‬ ‫ن��وێ‌و به‌سوودیان هه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌وته‌ی ك��ارۆل دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫توخمه‌كانی (‪)١١٤‬و (‪)١١٦‬‬ ‫زۆر وروژێ���ن���ه‌ره‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌مه‌ ب���ه‌ره‌و ئ �ه‌و دورگه‌یه‌‬ ‫وات����ه‌ دورگ�����ه‌ی جێگیری‬ ‫ده‌م��ان��ب��ات‪ ،‬دورگ��ه‌ی��ه‌ك كه‌‬ ‫ده‌وترێت له‌ده‌وروبه‌ری ئه‌و‬ ‫ت��وخ��م��ان �ه‌دای �ه‌ ك �ه‌ (‪)١٢٠‬‬ ‫ی�����ان (‪ )١٢٦‬پ���رۆت���ۆن‬ ‫له‌ناوكه‌كه‌یاندایه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪NewScientist :‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪37‬‬

‫چاره‌سه‌رێك ‌ی تاز‌ه بۆ نه‌خۆشییه‌كان ‌ی دڵ‬ ‫‪Nature magazine‬‬

‫و‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫به‌ریتانییه‌كان‬ ‫زان����ا‬ ‫توانییان سه‌ركه‌ووتووبن‬ ‫ل�������ه‌دۆزی�������ن�������ـ�������ه‌وه‌ی‌‬ ‫چ���اره‌س���ه‌رێ���ك���ی‌ ت����ازه‌ی‌‬ ‫ن��ه‌خ��ۆش��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‌ دڵ‪،‬‬ ‫ئ����ه‌م ده‌رم����ان����ه‌ ت���ازه‌ی���ه‌‬ ‫دڵ ده‌پ���ارێ���ـ���ـ���ـ���زێ���ت‬ ‫ل��ـ��ـ �ه‌و زه‌ره‌ران��������ه‌ی‌ كه‌‬ ‫ب���ه‌دڵ ده‌ك���ه‌وێ���ت دوای‌‬ ‫ت���وش���ـ���ـ���ـ���ب���وون���ی‌ دڵ‬ ‫به‌نه‌خۆشییه‌كانی‌ جه‌ڵته‌‌و‬ ‫ره‌قبوونی‌ خوێنبه‌ره‌كان‪،‬‬

‫پێشتر ب��اوه‌ڕێ��ك��ـ��ـ��ـ�ی‌ باو‬ ‫ه���ه‌ب���وو ك���ه‌ دڵ دوای‌‬ ‫توشبوون به‌نه‌خۆشییه‌كان‬ ‫ئ������ه‌و زی���ان���ـ���ان���ـ���ـ���ـ���ه‌ی‌‬ ‫لێیده‌كه‌وێت به‌ به‌رده‌وامی‌‬ ‫ده‌م��ێ��ن��ێ��ت�ه‌وه‌ ل �ه‌س �ه‌ر دڵ‌و‬ ‫له‌ئه‌نجامدا ده‌بێته‌ هۆی‌‬ ‫پ�ه‌ك��ك�ه‌وت��ن�ی‌ دڵ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌م دۆزی���ن���ه‌وه‌ تازه‌یه‌ی‌‬ ‫به‌ریــتانییه‌كان توانی‌ ئه‌و‬ ‫گ��رف��ت�ه‌ چاره‌سه‌ربكات‪،‬‬ ‫پاش تاقیكردنـــه‌وه‌ی‌ ئه‌م‬

‫ده‌رم��ان��ه‌ ل �ه‌س �ه‌ر مشكی‌‬ ‫ت��اق��ی��ـ��ـ��گ �ه‌‪ ،‬ده‌رك������ه‌وت‬ ‫ك���ه‌ ك���اری���گ���ه‌ری‌ باشی‌‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م ت���وێ���ژی���ن���ه‌وه‌ی���ه‌‬ ‫ل���ه‌گ���ۆڤ���اری‌ پزیشكی‌‬ ‫(‪ )Nature‬باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌رم������ان������ه‌ ت���ازه‌ك���ـ���ـ���ه‌‬ ‫ب��ه‌(پ��ای��م��ۆس��ی��ن بیتا‪)4‬‬ ‫‪)Thymosin‬‬ ‫(‪Beta4‬‬ ‫ن��������اس��������راوه‌‪ ،‬ئ����ه‌گ����ه‌ر‬ ‫پ����ێ����ش ت�����ووش�����ب�����وون‬

‫ب �ه‌ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌ك��ان �ی‌ دڵ‬ ‫یارمه‌تی‌‬ ‫به‌كاربهێنرێت‬ ‫دڵ ده‌دات ك���ه‌ خ���ۆی‌‬ ‫چ��االك��ب��ك��ات �ه‌وه‌‌و رێگره‌‬ ‫ل�ه‌ت��وش��ب��وون به‌باره‌كانی‌‬ ‫تێكچـــوونی‌ فه‌رمــــانی‌‬ ‫دڵ‪ ،‬دام����ـ����ـ����ـ����ه‌زراوه‌ی‌‬ ‫پ���زی���ش���ـ���ـ���ـ���ك���ی‌ دڵ������ی‌‬ ‫به‌ریـتـــانی‌ ئ �ه‌م ده‌رمانه‌‬ ‫ت����ازه‌ی����ه‌ی‌ ب���ه‌ (ك���اس���ی‌‬ ‫پ��ـ��ـ��ی��رۆز) وه‌سفكردوو‬ ‫به‌د ۆ ز ینـــه‌و ه‌یـــه‌كی‌‬

‫گ �ه‌وره‌ی‌ ب��واری‌ پزیشكی‌‬ ‫دانراوه‪.‬‬ ‫ه�����ه‌روه‌ه�����ا ه���ه‌م���ان‬ ‫دامــه‌زراوه‌ رایگه‌یاند كه‌‬ ‫چاره‌ســـه‌رێــكی‌‬ ‫ه���ه‌ر‬ ‫دی���ك���ه‌ی‌ ك���ه‌ ئێســـتا‬ ‫ب���ه‌ك���ـ���ـ���ـ���اردێ���ت چه‌ند‬ ‫ساڵێـــكی‌ ده‌وێ���ت تاكو‬ ‫به ‌كــــا ر هێــــنا نیا ن‬ ‫ن���ه‌م���ێ���ـ���ـ���ـ���ن���ێ���ت‌و ئ����ه‌م‬ ‫چاره‌ســـه‌ره‌ تازه‌یه‌ ببێته‌‬ ‫چاره‌سه‌رێكی‌ باو‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪38‬‬

‫شۆڕشێكی نوێ له‌زانستی پزیشكیدا‬

‫دروستكردنی له‌یزه‌ر به‌خانه‌ی زیندوی مرۆڤ‬ ‫ن‪ :‬زۆی كاربین‬ ‫و‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫زان��اك��ان ب��ۆ یه‌كه‌مجار‬ ‫ت��وان��ی��ی��وی��ان��ه‌ ب����ه‌م����ادده‌ی‬ ‫بایۆلۆژی زی��ن��دووو له‌یزه‌ر‬ ‫دروس��ت��ب��ك�ه‌ن ئ��ه‌م مادده‌یه‌‬ ‫بریتییه‌ له‌خانه‌یه‌كی له‌شی‬ ‫م���رۆڤ‌و هه‌ندێك مادده‌ی‬ ‫پرۆتینی (‪.)Jellyfish‬‬ ‫(س������وك ه���ی���ن ی����ون)‬ ‫ئۆپتیكیه‌‬ ‫ف��ی��زی��ای��ی��ه‌ك��ی‬ ‫ل �ه‌ق��وت��اب��خ��ان �ه‌ی پزیشكی‬ ‫ه���ارڤ���اردو نه‌خۆشخانه‌ی‬ ‫گ���ش���ت���ی م���اس���اچ���وس���ێ���ت‬ ‫ل���ه‌ب���ۆس���ت���ۆن ك���ه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫هاوكاره‌كه‌یدا‪ ،‬وات�ه‌ (مالت‬ ‫گ��اس��ێ��ر) ی��ه‌ك��ه‌م له‌یزه‌ری‬ ‫زی��ن��دووی��ان دروستكردووه‌‬ ‫ده‌ڵێت "له‌یزه‌ره‌كان له‌فیزیاوه‌‬ ‫ده‌س��ت��ی��ان��پ��ێ��ك��ردو وه‌ك���و‬ ‫ك�ه‌ره‌س�ه‌ی�ه‌ك��ی ئه‌ندازیاری‬ ‫لێیده‌ڕوانرێت‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئه‌مه‌‬ ‫بۆ یه‌كه‌مجاره‌ ئێمه‌ مادده‌ی‬ ‫بایۆلۆژیمان بۆ دروستكردنی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ل���ه‌ی���زه‌رو‬ ‫له‌هه‌ندێك‬ ‫روون�����اك�����ی‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ ك���ه‌ زی���ن���دوون‬ ‫به‌كار‌هێناوه‌"‪.‬‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی له‌یزه‌ر‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ی ب�����ه‌دوو شته‌‪:‬‬ ‫مادده‌یه‌ك كه‌ رووناكییه‌که‌ی‌‬ ‫له‌سه‌رچاوه‌یه‌كی ده‌ره‌كییه‌وه‌‬ ‫دێت به‌تینی ده‌كات (‪lasing‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك‬ ‫‪)material‬و‬ ‫ئاوێنه‌ی رێكخراو (‪Optical‬‬ ‫‪ )cavity‬ك���ه‌ شه‌پۆله‌‬ ‫رووناكییه‌که‌ چڕده‌كاته‌وه‌ بۆ‬ ‫گ��ورزه‌ی�ه‌ك��ی تیژ‪ .‬تا ئێستا‬ ‫م���ادده‌ ب�ه‌ه��ێ��زك�ه‌ره‌ك�ه‌ ته‌نیا‬ ‫له‌مادده‌ نا زیندووه‌كانی وه‌كو‬ ‫پیتێندراوه‌كان‌و‬ ‫كریستاڵه‌‬ ‫نیمچه‌ گ �ه‌ی �ه‌ن �ه‌ره‌ك��ان‪ ،‬یان‬

‫گازه‌كان دروستده‌كرا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ �ه‌م��ج��اره‌ی��ان توێژه‌ره‌كان‬ ‫پرۆتینی فلۆرسێنتیی سه‌وزی‬ ‫ب����ه‌رزك����راوه‌ (‪– )GFP‬‬ ‫م���ادده‌ی���ه‌ك ك �ه‌ (‪jellyfish‬‬ ‫‪)b i o l u m i n e s c e n t‬‬ ‫لێدروستكراوه‌و به‌فراوانی‬ ‫ل��ه‌ب��ای��ۆل��ۆژی خانه‌كاندا‬ ‫ب��ۆ نیشانكردنی خانه‌كان‬ ‫سوودی لێده‌بینرێت‪.‬‬ ‫ت��ی��م �ه‌ك �ه‌ له‌خانه‌كانی‬ ‫گورچیله‌ م��ادده‌ی (‪،)GFP‬‬ ‫ی��ان ج��ی��اك��رده‌وه‌و له‌دوایدا‬ ‫خانه‌یه‌كی ته‌نیایان له‌نێوان‬ ‫دوو ئاوێنه‌دا بۆ دروستكردنی‬ ‫کاڤیتیی ئۆپتیكی (‪Optical‬‬ ‫‪ )cavity‬دان���ا ك��ه‌ (‪)٢٠‬‬ ‫پانتاییه‌كه‌یان‬ ‫مایكرۆمیتر‬ ‫بوو‪ ،‬كاتێك ئه‌وان رووناكی‬

‫شینیاندا له‌خانه‌كه‌‪ ،‬تیشكێكی‬ ‫له‌یزه‌ر دروستبوو كه‌ به‌چاو‬ ‫ده‌بینرا‪ ،‬هه‌روه‌ها خانه‌كه‌ش‬ ‫گه‌رمنه‌بوو‪.‬‬ ‫ی���ون ده‌ڵ��ێ��ت "تیشكی‬ ‫له‌یزه‌ره‌كه‌ له‌چاو له‌یزه‌ری‬ ‫ئ���اس���ای���ی زۆر ب���اری���ك‌و‬ ‫كزبوو‪ ،‬ب�ه‌اڵم رووناكتربوو‬ ‫له‌فلۆرسه‌نتی (‪)Jellyfish‬و‬ ‫هه‌روه‌ها ره‌نگێكی سه‌وزی‬ ‫جوانی هه‌بوو‪.‬‬ ‫رۆشنه‌ بایۆلۆژی‬ ‫(‪)Illuminating biology‬‬ ‫ی��ون‌و گه‌سیر هه‌ندێك‬ ‫ئ���ای���دی���ای گ��رن��گ��ی��ان بۆ‬ ‫پ �ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫ئ �ه‌م ل �ه‌ی��زه‌ره‌ هه‌یه‌‪ .‬ئه‌وان‬ ‫‌بایۆلۆجیسته‌كان‬ ‫ب����ۆ‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��ارده‌ك �ه‌ن خانه‌كان‬

‫ب����گ����ۆڕن ب����ۆ ل����ه‌ی����زه‌رو‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ربكه‌ن‪.‬‬ ‫روون��اك��ی به‌رهه‌مهاتوو‬ ‫ش�ه‌ب�ه‌ن��گ��ی تیشكدانه‌وه‌ی‬ ‫تاقانه‌ی هه‌یه‌ كه‌ په‌یوه‌ندی‬ ‫به‌ستركتۆره‌و پرۆتینی نێۆ‬ ‫خانه‌كه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬یون ده‌ڵێت‬ ‫"ب�ه‌ش��ی��ك��ارك��ردن��ی شێوازی‬ ‫ش���ه‌ب���ه‌ن���گ���ه‌ك���ه‌ ده‌ك���رێ���ت‬ ‫هه‌ندێك ئایدیامان ده‌رباره‌ی‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی له‌ناو خانه‌كه‌دا چی‬ ‫رووده‌دات ده‌سكه‌وێت"‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژه‌ره‌ك��ان هه‌روه‌ها‬ ‫پ���ێ���ش���ن���ی���اری ه���ه‌ن���دێ���ك‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی پزیشكی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌ئێستادا دكتۆره‌كان‬ ‫به‌لێدانی روون��اك��ی له‌یزه‌ر‬ ‫له‌جه‌سته‌ وێنه‌ هه‌ڵده‌گرن‬ ‫به‌مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ركردنی‬

‫خ��ان �ه‌ ن �ه‌خ��ۆش �ه‌ك��ان‪ .‬یون‬ ‫ل���ه‌و ب���ڕاوی���ه‌دای���ه‌ ده‌كرێت‬ ‫تیشكی ل��ه‌ی��زه‌ر له‌جیاتی‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ب��درێ��ت له‌جه‌سته‌‬ ‫ل �ه‌ن��او ق��وواڵی��ی جه‌سته‌دا‬ ‫دروستبكرێت‌و به‌تینبكرێت‌و‬ ‫ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه‌وه‌ ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫روون��اك��ی��ی �ه‌ك �ه‌ی بكرێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم هێشتا كاری زۆرماوه‌‬ ‫بكرێت وه‌ك��و گه‌شه‌پێدانی‬ ‫ل���ه‌ی���زه‌ر ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك كه‌‬ ‫له‌نێو ئه‌ندامێكی زیندووی‬ ‫راس��ت��ی��دا دروس��ت��ب��ب��ێ��ت‪ ،‬بۆ‬ ‫گه‌یشتن ب �ه‌م ئامانجه‌ یون‬ ‫ده‌یه‌وێت کاڤیتییه‌كی ئۆپتیكی‬ ‫‪)OPTICAL‬‬ ‫(‪CAVITY‬‬ ‫ن��ان��ۆ ب �ه‌ل �ه‌ی��زه‌ره‌ خانه‌یه‌كه‌‬ ‫زی��ادب��ك��ه‌ن‪ ،‬ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫ئ���ه‌م ق��ووت��وان��ه‌ له‌ئێستادا‬ ‫له‌به‌رده‌ستدایه‌و ئه‌و تواناییه‌‬ ‫هه‌یه‌ كه‌ به‌كاربهینرێت بۆ‬ ‫دروستكردنی خانه‌یه‌ك كه‌‬ ‫ل�ه‌ن��او ش��ان�ه‌ك�ه‌دا خۆچاالك‬ ‫كه‌ربێت‪.‬‬ ‫ش����اره‌زای����ان ستایشی‬ ‫ئ������ه‌م ك��������اره‌ ده‌ك��������ه‌ن‌و‬ ‫به‌سه‌رنجڕاكێش‌و بنیادنه‌ری‬ ‫ده‌زان�������ن‪ ،‬م��ای��ك��ل بێرن‪،‬‬ ‫پسپۆری ئ �ه‌ن��دازی��اری بایۆ‬ ‫پزیشكی له‌زانكۆی كالیفۆرنیا‬ ‫ده‌ڵێت "ئه‌مه‌ شتێكی نایاب‌و‬ ‫ت��اق��ان �ه‌ی �ه‌‪ ،‬م��ن ب��ۆ م���اوه‌ی‬ ‫چ��ل س��اڵ ل�ه‌س�ه‌ر له‌یزه‌رو‬ ‫خ��ان �ه‌ك��ان ك���ارم���ك���ردووه‌و‬ ‫بیرمنه‌كردبووه‌وه‌ كه‌ ده‌كرێت‬ ‫شتێكی وا دروستبكرێت"‪.‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ئ���ه‌و ده‌ڵێت‬ ‫له‌ئێستادا ته‌كنیكه‌كان ئه‌و‬ ‫ه �ه‌ل �ه‌ی ره‌خ��س��ان��دووه‌ كه‌‬ ‫بكرێت لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫خانه‌یه‌كی ته‌نیا به‌مه‌به‌ستی‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی پزیشكی‬ ‫به‌ئه‌نجامبگات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬گۆڤاری ‪Nature‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫له‌هاویندا ئاگاداری چاوو پێستان بن‬ ‫گه‌رمبوونی زۆری هه‌واو‬ ‫زیادبوونی بڕی تیشكی سه‌رو‬ ‫وه‌ن���ه‌وش���ه‌ی���ی خ����ۆر له‌گه‌ڵ‬ ‫پیسبوونی ه���ه‌وا به‌ته‌پوتۆزو‬ ‫دووك�ه‌ڵ بارودۆخێكی هێناوه‌ت‌ه‬ ‫كایه‌و‌ه ك‌ه مه‌ترسیداره‌‪ ،‬تیشكی‬ ‫سه‌رو وه‌نه‌وشه‌یی له‌وانه‌ی‌ه ببێت‬ ‫به‌هۆی سووتانی پێستی پێڵوی‬ ‫چاوو ته‌نانه‌ت سووتانی گلێنه‌ی‬ ‫چاو هه‌رچه‌ند به‌هۆی كرانه‌وه‌و‬ ‫داخرانی چاوو بوونی فرمێسك‬ ‫كاریگه‌ری رووناكی خۆر له‌سه‌ر‬ ‫چاو كه‌متره‌‪ ،‬به‌اڵم تیشكی سه‌رو‬ ‫وه‌نه‌وشه‌یی ده‌بێت به‌هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌گه‌ری تووشبوون به‌نه‌خۆشی‬ ‫ئاوی سپی زیادبكات‪ ،‬له‌ڕاستیدا‬ ‫ه�ه‌رچ��ی زی��ات��ر تیشكی سه‌رو‬ ‫وه‌نه‌وسه‌یی له‌چاوبكه‌وێت بڕی‬ ‫تێكچوونی چ��او زیادده‌كات‪.‬‬ ‫نه‌چوون بۆ شوێنی كراو‌ه له‌كات‌ه‬ ‫زۆر گه‌رمه‌كانی رۆژدا باشترین‬ ‫رێگ‌ه بۆ خۆپارێزی له‌كاریگه‌ریی‌ه‬ ‫خ��راپ��ه‌ك��ان��ی ت��ی��ش��ك��ی س���ه‌رو‬ ‫وه‌نه‌وشه‌یی خۆره‌و ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫ك‌ه ناچارن بچنه‌ده‌ره‌و‌ه باشتروای‌ه‬ ‫له‌چاویلك‌ه ك‌ه (‪)UV‬یه‌كه‌ی النی‬ ‫ك �ه‌م (‪ ،)٤٠٠‬سوودوه‌رگرن‌و‬ ‫شوشه‌كانیان گ �ه‌وره‌ب��ێ��ت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی زۆرترین به‌ش له‌ڕووخسار‬ ‫دابپۆشێت‪ ،‬به‌كارهێنانی كاڵو‬ ‫هه‌رچه‌ند بۆ پارێزگاری له‌پێست‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ پاراستنی چاو‬ ‫زۆر ده‌وری نییه‌‪ ،‬له‌كاتژمێر‬ ‫(‪ )١٠‬ت��اوه‌ك��و (‪)٥‬ی ئێوار‌ه‬ ‫زۆرب��ه‌ی شاره‌كانی كوردستان‬ ‫له‌ژێر كاریگه‌ری زۆری تیشكی‬ ‫سه‌رو وه‌نه‌وشه‌یدان‪ ،‬بۆی‌ه ته‌نانه‌ت‬ ‫وه‌رزشكردن له‌شوێنی سه‌ربه‌تاڵ‬ ‫له‌م كاته‌نه‌دا زیانی زۆر به‌پیست‌و‬ ‫چ��او ده‌گه‌ێنێت‪ ،‬نابێت به‌هیچ‬ ‫شێوه‌یه‌ك له‌مكاته‌نه‌دا خه‌ڵك‬ ‫ل�ه‌ژێ��ر روون��اك��ی راسته‌وخۆی‬ ‫خ��ۆرداب �ن‌و ئه‌گه‌ر له‌سێبه‌ردان‬ ‫ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن له‌چاویان‬ ‫چاویلكه‌ی تاریك به‌كاربهێنن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها مه‌له‌كردن له‌م كاته‌نه‌دا‬ ‫له‌و حه‌وزانه‌ی ك‌ه سه‌ره‌كانییان‬ ‫كراوه‌ی‌ه ترسناكه‌‪ ،‬باشتر وای‌ه ئه‌و‬

‫كه‌سانه‌ی وه‌رزش ده‌كه‌ن به‌یانی‬ ‫زوو‪ ،‬ی��ان ئ��ێ��واران ب �ه‌و كار‌ه‬ ‫هه‌ستن‌و سه‌ردانكردنی بازاڕیش‬ ‫له‌ئێواره‌دا به‌ئه‌نجام بگه‌یه‌نن‪.‬‬ ‫تیشكی خ���ۆر هۆكاری‬ ‫سه‌ره‌كی شێرپه‌نجه‌ی پێسته‌و‬ ‫به‌تینترین روون��اك��ی له‌نێوان‬ ‫ك��ات��ژم��ێ��ر (‪ )١٠‬ب���ۆ (‪)٥‬ی‬ ‫ئ��ێ��واره‌دای�ه‌‪ ،‬هۆكاری سه‌ركی‬ ‫تووشبوونی چ��او به‌نه‌خۆشی‬ ‫(‪ )pterygium‬ك��‌ه له‌سه‌ر‬ ‫سپیلكه‌ی چ��او ده‌رده‌كه‌وێت‬ ‫روون���اك���ی خ����ۆره‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ه���ۆك���اری س���ه‌ره‌ك���ی پیری‬ ‫خێرایی پێست تیشكی سه‌رو‬ ‫وه‌نه‌وشه‌یی خ��ۆر‌ه ك‌ه ده‌بێت‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی پێست ئه‌ستورو‬ ‫چرچ بێت‪ .‬كرێمه‌كانی دژ‌ه خۆر‬ ‫ده‌بن به‌هۆی ئه‌وه‌ی كاریگه‌ری‬ ‫تیشكی س���ه‌رو وه‌نه‌وشه‌یی‬ ‫كه‌مببێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت كرێمی‬ ‫ب‌ه ‪SPF) (Sun Protection‬‬ ‫‪Factor‬ی په‌نجا به‌تایبه‌تی بۆ‬ ‫پێستی روون به‌كار بهێنرێت‪،‬‬ ‫(بۆ هه‌ڵبژاردنی كرێمی گونجاو‬ ‫بۆ پێسته‌كه‌ت به‌تایبه‌ت ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی ك‌ه خاوه‌نی پێستی‬ ‫هه‌ستیارن باشتروای‌ه سه‌ردانی‬ ‫پ��زی��ش��ك��ی پ��س��پ��ۆر بكه‌یت)‪،‬‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر كه‌سێك بتوانێت بۆ‬ ‫ماوه‌ی (‪ )١٠‬خوله‌ك له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫روون���اك���ی خ�����ۆردا هه‌ست‬ ‫به‌سووتانی پێست نه‌كات كاتێك‬ ‫بۆ نموون‌ه كرێمی (‪)SPF20‬‬ ‫به‌كارده‌هێنێت كاتی رێگ‌ه‬ ‫پ��ێ��دراو ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی له‌ژێر‬ ‫كاریگه‌ری تیشكی خۆردا‬ ‫ب��ێ��ت ده‌ب��ێ��ت ب��‌ه (‪)٢٠‬‬ ‫كه‌ره‌تی (‪ )١٠‬خوله‌ك وات‌ه‬ ‫(‪ )٢٠٠‬خ��ول �ه‌ك‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌ركه‌وتنی هه‌ر دیارده‌یه‌كی‬ ‫ن��اش��از ل�ه‌س�ه‌ر پێست‪ ،‬یان‬ ‫چ���اوت ب �ه‌زووت��ری��ن كات‬ ‫سه‌ردانی پزیشكی پسپۆر‬ ‫بكه‌‪.‬‬

‫‪39‬‬


‫بایۆلۆجی‬

‫‪40‬‬

‫دایناسۆره‌كان‬

‫ئه‌گه‌ری دوبار ‌ه دروستکردنه‌وه‌ی‬ ‫دایناسۆره‌کان هه‌یه‌‬

‫سه‌ردار عه‌بدولڕه‌حمان ئیبراهیم‬

‫بایۆلۆجی‬

‫چاخی‌ جوراسی‌‬ ‫چاخی‌ ده‌یناسۆره‌كان‬ ‫ده‌یناسۆره‌ زه‌به‌الحه‌كان‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر ه �ه‌س��اره‌ی‌ زه‌وی‌‬ ‫ژی���اون‌و بوونیان هه‌بووه‌‬ ‫پ���ێ���ش (‪ )160‬ملیۆن‬ ‫له‌ناوچوونیشیان‬ ‫س���اڵ‪،‬‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك���ی‌ كتوپڕ‬ ‫ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ (‪ )65‬ملیۆن‬ ‫ساڵ پێش ئێستا‪.‬‬ ‫زان��ای��ان‪ ،‬گۆی‌ زه‌ویان‬ ‫دابه‌شكردووه‌ به‌سه‌ر چه‌ند‬ ‫چاخێکی جیۆلۆژی‌‪ ،‬یه‌كێک‬ ‫ل �ه‌و چاخه‌ جیۆلۆژیانه‌ی‌‬ ‫ك �ه‌ ده‌ی��ن��اس��ۆره‌ك��ان �ی‌ تێدا‬ ‫ژی���اوه‌ ن��اس��راوه‌ به‌چاخی‌‬ ‫(جوراسی‌)‪.‬‬ ‫ب��وون �ی‌ ئ��ه‌م گیانداره‌‬ ‫زه‌به‌الحه‌ به‌درێژایی‌‬ ‫مێژوو سه‌ره‌نجی‌‬ ‫ل���ێ���ك���ۆڵ���ه‌ران‌و‬ ‫زان����ای����ان����ی‌ بۆ‬ ‫الی‌ خ���ۆی‌‬

‫راكێشاو ه‌‬ ‫ب����������ۆ ئ�������ه‌م‬ ‫م���ه‌ب���ه‌س���ت���ه‌ش‬ ‫زان���ای���ان چه‌ند‬ ‫گر یما نه‌یه‌كیا ن‬ ‫خستو و ه‌ته‌ڕ و و‬ ‫ده‌رب�����������������اره‌ی‌‬ ‫چۆنیه‌تی‌ قڕبوون‌و‬ ‫ل���ه‌ن���اوچ���وون���ی‌ ئه‌م‬ ‫گ��ی��ان��داران�ه‌ ك �ه‌ ئێستا‬ ‫ل�����ه‌زۆرب�����ه‌ی‌ جیهان‬ ‫پ����اش����م����اوه‌و ئێسك‌و‬ ‫پ��روس��ك��ی��ان ب�ه‌ڵ��گ�ه‌ی‌ ئه‌م‬ ‫راستییه‌ن‪.‬‬ ‫ل���ه‌ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه‌وه‌‬ ‫زانستییه‌كاندا زیاتر پشت‬ ‫به‌یه‌ك گریمانه‌ ده‌به‌سترێت‬ ‫ك �ه‌ ل�ه‌ڕاس��ت��ی��ی�ه‌وه‌ نزیكه‌و‬ ‫چۆنیه‌تی‌ له‌ناوچوونی‌ ئه‌م‬ ‫گ��ی��ان��داره‌ روونده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫داتاكان‌پاڵپشتی‌ ئه‌م بیردۆزه‌‬ ‫ده‌ك�����ه‌ن ك���ه‌ نه‌یزه‌كێك‬ ‫ل��ه‌ش��ێ��وه‌ی‌ هه‌ساره‌یه‌ك‬ ‫به‌پانی‌ (‪ )15‬ك��م‪)65( ،‬‬ ‫ملیۆن ساڵ خۆی‌ كێشاوه‌‬ ‫ب���ه‌زه‌وی‌ له‌ناوچه‌یه‌ك كه‌‬

‫ئێستا ناسراوه‌ به‌ (نیمچه‌‬ ‫دوورگ��������ه‌ی‌ ی���وك���ات���ان)‬ ‫له‌مه‌كسیك‪ ،‬ئه‌مه‌ش بووه‌ته‌‬ ‫هۆی‌ قڕبوون‌و له‌ناوچوونی‌‬ ‫ب�����ه‌ك�����ۆم�����ه‌ڵ‌و ه���ات���ن���ی‌‬ ‫چاخی‌ ته‌باشیری‌ سێیه‌م‬ ‫(‪extinction cretaceous‬‬ ‫‪)tertiary‬و له‌ناوچوونی‌‬ ‫ده‌یناسۆره‌كان‪.‬‬ ‫گریمانه‌كانی‌ بیردۆزی‌‬ ‫له‌ناوچوونی‌ ده‌یناسۆره‌كان‬ ‫له‌كۆنه‌وه‌ تا رۆژگاری‌‬ ‫ئ����ه‌م����ڕۆم����ان زان���ای���ان���ی‌‬ ‫ب���واری‌ شوێنه‌وارناسی‌‌و‬ ‫ب�����ه‌ ب������ه‌ردب������ووه‌ك������ان‌و‬ ‫(المتحجرات)‌و زانایانی‌‬ ‫ب���واری‌ پسپۆری‌ گه‌شه‌ی‌‬ ‫ب����ای����ه‌ل����ۆژی‌ س���ه‌رن���ج���ی‌‬ ‫ل��ێ��ك��ۆل �ه‌ره‌وان �ی‌ بۆ‬ ‫ال ی ‌‬

‫خ�����ۆی‌ ك���ێ���ش���ك���ردووه‌‪،‬‬ ‫له‌گرنگترین ئه‌و گریمانانه‌ی‌‬ ‫كه‌وا له‌ناوچوون‌و فه‌وتانی‌‬ ‫ده‌یناسۆره‌كان شیده‌كاته‌وه‌‬ ‫بریتین له‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬ك���ه‌م���ب���وون���ه‌وه‌ی‌‬ ‫ت��وان��او هێزی‌ بوونه‌وه‌ره‌‬ ‫زیندووه‌كان به‌هۆی‌ گۆڕانه‌‬ ‫به‌رده‌وامه‌كانی‌ ئاووهه‌وا‪.‬‬ ‫‪ -2‬ب����ه‌رك����ه‌وت����ن����ی‌‬ ‫هه‌ساره‌یه‌كی‌ گ���ه‌وره‌ به‌ر‬ ‫هه‌ساره‌ی‌ زه‌وی‌‪.‬‬ ‫به‌رده‌وامبوونی‌‬ ‫‪-3‬‬ ‫چ��االك��ی��ی �ه‌ گركانییه‌كان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ ب���ه‌رده‌وام بۆ‬ ‫نزیكه‌ی‌ ملیۆنێك بۆ ملیۆن‌و‬ ‫ن��ی��وێ��ك س����اڵ‪ ،‬له‌ناوچه‌‬ ‫زان���راوه‌ك���ان���ی‌‬

‫‪41‬‬

‫(‪decan‬‬

‫ك��ه‌ن��اس��راوه‌ ب �ه‌‬ ‫‪ )traps‬له‌هیندستان‪.‬‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك �ی‌ گشتی‌‬ ‫نازاندرێت ئایا به‌ڕوودانی‌‬ ‫ئ���ه‌م ك���اره‌س���ات���ه‌ هه‌موو‬ ‫بوونه‌وه‌ره‌ زیندووه‌كانی‌ ئه‌م‬ ‫چاخه‌ رووبه‌ڕووی‌ نه‌مان‌و‬ ‫له‌ناوچوون بوونه‌وه‌؟‬ ‫زان���ی���ان به‌پشتبه‌ستن‬ ‫به‌چه‌ند به‌ڵگه‌یه‌كی‌ زانستی‌‬ ‫ده‌گه‌نه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ی‌ كه‌‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك ئ����اژه‌ڵ‌و باڵنده‌‬ ‫ئێستا بوونی‌ هه‌یه‌ له‌ڕووی‌‬ ‫س��ی��ف �ه‌ت‌و خاسییه‌ته‌وه‌‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ پاشماوه‌ی‌‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌ له‌وانه‌ش‬ ‫(ق����ورات ‪)omnivores‬‬ ‫ك �ه‌ ئ �ه‌م ئ��اژه‌ڵ �ه‌ خۆراكی‌‬ ‫سه‌ره‌كی‌ بریتییه‌ له‌گۆشت‌و‬ ‫به‌تێروانینمان‬ ‫رووه‌ك‬ ‫به‌باڵنده‌ی‌ ق �ه‌ڵ �ه‌ره‌ش ئه‌و‬ ‫راستییه‌مان‬

‫بۆ به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت كه‌‬ ‫ئ��ه‌م ئ��اژه‌ڵ �ه‌ ه��ه‌م گۆشت‬ ‫خ���ۆره‌و هه‌میش رووه‌ك‬ ‫خۆر‪ ،‬واتا له‌ڕووی‌ سیفه‌تی‌‬ ‫ب��ۆم��اوه‌ی �ی‌ ئ��ه‌م باڵنده‌یه‌‌‬ ‫ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�ه‌وه‌ س�ه‌ر ‌خێزانی‌‬ ‫ده‌یناسۆره‌كان‪ ،‬كه‌ بێگومان‬ ‫ئاشكرایه‌ ده‌یناسۆره‌كانیش‬ ‫داب��ه‌ش��ك��راب��وون ب��ۆ دوو‬ ‫جۆر (گۆشت خۆره‌كان‌و‬ ‫رووه‌ك خۆره‌كان)‪.‬‬ ‫‌ه �ه‌روه‌ه��ا باڵنده‌یه‌كی‌‬ ‫تریش پشت به‌خواردنی‌‬ ‫ده‌به‌ستێت‬ ‫م���ێ���روول���ه‌‬ ‫(‪ )insectivores‬كه‌ بریتییه‌‬ ‫له‌شه‌مشه‌مه‌كوێره‌‪.‬‬ ‫بیروڕا جیاوازه‌كان له‌سه‌ر‬ ‫چۆنیه‌تی‌ له‌ناوچوونی‌‬ ‫ده‌یناسۆره‌كان‬ ‫ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك�ی‌ گشتی‌‬ ‫بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ڕوودانی‌‬ ‫له‌ناوچوونی‌ ده‌یناسۆره‌كان‬ ‫زان��ای��ان ت��اراده‌ی�ه‌ك�ی‌ زۆر‬ ‫كۆكن له‌سه‌ر ئ�ه‌وه‌ی‌ ئایا‬ ‫كام له‌م سێ هۆكارانه‌ی‌‬ ‫كه‌ پێشتر باسمانكردووه‌‬ ‫ده‌س��ت �ی‌ ب��ااڵی��ان هه‌بووه‌‬ ‫ل����ه‌ن����ه‌م����ان‌و‬

‫قا تو قو ڕ ی‌‬ ‫د ه‌ینا سۆ ر ه‌كا ن ‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ تیمێكی‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‌ پێكهاتبوو له‌‬ ‫(‪ )41‬زان��ای‌ به‌ناوبانگی‌‬ ‫(ئ �ه‌م �ه‌ری��ك��او مه‌كسیك‌و‬ ‫كه‌نه‌داو یابان‌و ده‌وڵه‌تی‌‬


‫بایۆلۆجی‬

‫‪42‬‬

‫ئ����ه‌وروپ����ی‌) ئ����ه‌م تیمه‌‬ ‫ه����اوڕان ل �ه‌س �ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی‌‬ ‫ك�ه‌ نه‌یزه‌كێكی‌ زه‌به‌الح‬ ‫خ��ۆی‌ ب���ه‌زه‌وی‌ كێشاوه‌و‬ ‫بووه‌ته‌ هۆی‌ له‌ناوچوون‌و‬ ‫قڕبوونی‌ ده‌یناسۆره‌كان‪،‬‬ ‫دوائاكامی‌ مشتومڕی‌ ئه‌م‬ ‫تیمه‌ له‌دوای‌ لێكۆڵینه‌وه‌و‬ ‫ب��ه‌دواداچ��وون��ی‌ بابه‌ت‌و‬ ‫دات����ای‌ زان��س��ت �ی‌ ك���ه‌ بۆ‬ ‫(‪ )20‬س��اڵ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫ئه‌م بیردۆزانه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌‬ ‫ده‌رب���������اره‌ی‌ ق���ڕب���وون���ی‌‬ ‫ده‌ی��ن��اس��ۆره‌ك��ان به‌هۆی‌‬ ‫چاالكییه‌‌ گركانییه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی��ان پێكێشانی‌ ژماره‌یه‌ك‬ ‫له‌نه‌یزه‌كه‌كان به‌زه‌وییه‌وه‌‪.‬‬ ‫زان������ای������ان به‌پشت‬ ‫به‌لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫به‌ستن‬ ‫گ���ه‌ی���ش���ت���وون���ه‌ت���ه‌ ئ���ه‌و‬ ‫ئه‌نجامانه‌ی‌ ك�ه‌وا زه‌ویش‬ ‫ب���ه‌ره‌و مه‌رگێکی‌ هێواش‬ ‫هه‌نگاو ده‌هاوێژێت ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌هۆی‌ روودانی‌ كاره‌ساته‌‬ ‫ی �ه‌ك ب�ه‌دوای�ه‌ك��ان�ی‌ زه‌وی‌‬ ‫ك��ه‌ بریتییه‌ له‌سووتانی‌‬ ‫دارستانه‌كان‌و سه‌رهه‌ڵدانی‌‬ ‫چاالكی‌ گركانی‌ بوومه‌له‌رزه‌‬ ‫كه‌ پ��ێ��وه‌ری‌ هه‌ندێك له‌و‬ ‫بوومه‌له‌رزانه‌ ده‌گاته‌ (‪)10‬‬ ‫پله‌ی‌ رێخته‌ر‪.‬‬ ‫روودان����ی‌ كاره‌ساتی‌‬ ‫لێكترازانی‌ كیشوه‌ره‌كان‌و‬ ‫روودان��������ی‌ ك���اره‌س���ات���ی‌‬

‫ت��س��ۆن��ام �ی‌‪ ،‬ك��ه‌ له‌وانه‌یه‌‬ ‫كاره‌ساتێكی‌ هاوشێوه‌ی‌‬ ‫ك��اره‌س��ات �ی‌ له‌ناوچوونی‌‬ ‫ده‌یناسۆره‌كان رووبه‌ڕووی‌‬ ‫مرۆڤایه‌تی‌ ببێته‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫رووی‌ ئه‌م هه‌ساره‌یه‌‪.‬‬ ‫زانا (مۆرگان) له‌زانكۆی‌‬ ‫‪imperial‬‬ ‫(‪college‬‬ ‫‪ )London‬كه‌ یه‌كێك بووه‌‬ ‫تایبه‌ت‬ ‫له‌لێپرسراوه‌كانی‌‬ ‫ب���ه‌م ب��اس �ه‌ ده‌ڵ��ێ��ت (ئه‌و‬ ‫هه‌ساره‌یه‌‪ ،‬یان نه‌یزه‌كه‌ی‌‬ ‫ك �ه‌ ب��ه‌ر ه��ه‌س��اره‌ی‌ گۆی‌‬ ‫زه‌وی‌ ك��ه‌وت��ووه‌و ژیانی‌‬ ‫ده‌ی��ن��اس��ۆره‌ك��ان�ی‌ له‌ناوبرد‬ ‫ه���ێ���زه‌ك���ه‌ی‌ ‌ملیارجار‬ ‫زی��ات��رب��ووه‌ ل�ه‌ ته‌قینه‌وه‌ی‌‬ ‫ب���ۆم���ب���ی‌ ئ���ه‌ت���ۆم���ی‌ ك���ه‌‬ ‫له‌هێرۆشیمای‌ یابان درا‪.‬‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك له‌زانایانی‌‬ ‫تر ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌ك�ه‌ن كه‌‬ ‫چ��االك��ی��ی �ه‌ گڕكانییه‌كان‬ ‫ل���ه‌ن���اوچ���ه‌ی‌ هیندستان‬ ‫ل���ه‌م���اوه‌ی‌ چ �ه‌ن��د ملیۆن‬ ‫ساڵدا هۆكارێك ب��ووه‌ بۆ‬ ‫له‌ناوچوونی‌ ده‌یناسۆره‌كان‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ئ �ه‌ن��ج��ام ب��وون��ی‌ ئه‌م‬ ‫چاالكییه‌ گركانیانه‌ بووه‌ته‌‬ ‫ه��ۆی‌ گۆڕانی‌ بارودۆخی‌‬ ‫ئ���اووه���ه‌واو تێكچوونی‌‬ ‫س���ی���س���ت���ه‌م���ی‌ ژی���ن���گ���ه‌و‬ ‫ل�ه‌ن��اوچ��وون�ی‌ بوونه‌وه‌ره‌‬ ‫زی��ن��دووه‌ك��ان �ی‌ ن���او ئاوو‬ ‫وشكانی‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم بێگومان‬

‫بۆ راستی‌ سه‌لماندنی‌ ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌ گرنگه‌ ناتواندرێت‬ ‫ئ��ه‌م ب��ی��ردۆزه‌ی �ه‌ به‌ڕاست‬ ‫ل �ه‌ق �ه‌ڵ �ه‌م ب��درێ��ت‪ ،‬زانیان‬ ‫ب�ه‌ت��ون��دی‌ ب�ه‌رپ�ه‌رچ�ی‌ ئه‌م‬ ‫جۆره‌ بیردۆزه‌یان دایه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ئێستادا چه‌ند هه‌وڵێك‬ ‫ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ینه‌سوره‌كان له‌ئارادایه‌‪،‬‬ ‫م����اوه‌ی����ه‌ك ل���ه‌وه‌وپ���ێ���ش‬ ‫هه‌واڵی دروستكردنه‌وه‌ی‬ ‫ماموسه‌كان له‌الیه‌ن زانایانی‬ ‫ژاپ��ۆن��ی��ی �ه‌وه‌ باڵوكرایه‌وه‌‬ ‫(لڤینی زانستی ژماره‌ ‪،)٣‬‬ ‫له‌هه‌مانكاتیشدا هاوته‌ریب‬

‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ دروستكردنه‌وه‌ی‬ ‫ماموسه‌كان‌و گیانله‌به‌رانی‬ ‫ت�������ری پ����ێ����ش م����ێ����ژوو‬ ‫ه �ه‌وڵ��ێ��ك��ی به‌رباڵویش‬ ‫ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ینه‌سوره‌كانیش له‌ئارادایه‌‪،‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل����ه‌و ه���ه‌واڵن���ه‌‬ ‫بریتییه‌ له‌دروستكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ی�����ن�����ه‌س�����وره‌ك�����ان ب���ه‌‬ ‫به‌كارهێنانی مریشك‪.‬‬ ‫ه�����ان�����س الرس�������ن‪،‬‬ ‫سه‌رۆكی توێژه‌رانی ماكرۆ‬ ‫پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن له‌زانكۆی‬ ‫مه‌كهیلی مۆنتراڵی كه‌نه‌دا‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت ئ��ام��ان��ج��ی ئه‌و‬ ‫گۆڕانكارییه‌ جێنه‌تیكییانه‌ی‬

‫ل �ه‌س �ه‌ر مریشكه‌كانه‌ بۆ‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ی ده‌ی���ن���ه‌س���وری���ان‬ ‫لێدروستبكات‪ ،‬پرۆفیسۆر‬ ‫الرس�����ن ب�����ڕوای وای����ه‌‬ ‫ده‌ك��رێ��ت به‌گۆڕانكاری‬ ‫ج���ێ���ن���ه‌ت���ی���ك���ی ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫هاوشێوه‌ی‬ ‫مریشكه‌كان‬ ‫ده‌ی��ن��ه‌س��وری��ان لێبكات‪،‬‬ ‫چ���ون���ك���ه‌ ن���زی���ك���ی زۆر‬ ‫ده‌ینه‌سوره‌كان‌و‬ ‫له‌نێوان‬ ‫ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان ب��وون��ی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫دروس�����ت�����ك�����ردن�����ه‌وه‌ی‬ ‫م�������ام�������وس�������ه‌ك�������ان‌و‬ ‫ده‌ی��ن �ه‌س��وره‌ك��ان��ی الرسن‬ ‫ب���ه‌دوو ش��ێ��وه‌ی جیاوازن‬ ‫ل����ه‌دروس����ت����ك����ردن����ه‌وه‌ی‬ ‫م��ام��وس �ه‌ك��ان��دا‪)DNA( ،‬‬ ‫ی م���ام���وس له‌جیاتی‬ ‫(‪)DNA‬ی فیل له‌هێلكه‌ی‬ ‫پ��ی��ت��راوی ف��ی��ل��دا دابنێن‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم له‌دروستكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ینه‌سوره‌كاندا (‪)DNA‬ی‬ ‫مریشك ده‌ستكاریده‌كرێت‬ ‫ب���ۆ ئ����ه‌وه‌ی مریشكه‌كه‌‬ ‫ه��اوش��ێ��وه‌ی ده‌ینه‌سوری‬ ‫لێبێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫مجله‌ (اف��اق العلوم)‪،‬‬ ‫العدد (‪ ،)30‬مجله‌ العلوم‬ ‫للجمیع‪april-،‬‬ ‫والمعرفه‌‬ ‫‪ ،2010 may‬الجز‌ء الثانی‌‪،‬‬ ‫ص‪.18‬‬


‫کۆمپانیای لڤین‬ ‫بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬

‫گروپی گۆڤاره‌کانی لڤین‪:‬‬ ‫‪No. 2011/7/1‬‬

‫‪166‬‬

‫‪www.lvinpress.com‬‬

‫پاراستن (‪ )22‬کهسو ئاسایش (‪ )20‬کهس‬ ‫لهبهرنامهی تواناسازیی الوان دهنێرنه دهرهوهی واڵت‬

‫حهمایل خان‬ ‫سێبهری ژنێک بهسهر‬ ‫بارزانی باوکو کوڕهوه‬

‫چاکسازییهکانی‬ ‫بارزانی بریتیه‬ ‫لهههڵوهشاندنهوهی‬ ‫بڕیارهکانی‬ ‫نێچیرڤان بارزانی‬

‫برایم ئهحمهد‬ ‫داخوازی حهمایل خانی‬ ‫بۆ مهالمستهفا کردووه‬ ‫ئه‌ندامێکی‌سه‌رکردایه‌تی‌یه‌کێتی‪:‬‬

‫هه‌ندێک‌الیه‌ن‌له‌سلێمانی‌‬ ‫ده‌یانویست‌به‌که‌ڵه‌گایی‌‬ ‫بێنه‌‌سه‌رشه‌قام‬

‫گۆڤاری لڤین‪)1( ...‬ی مانگ‬

‫په‌رله‌مانتارێکی‌گۆڕان‪:‬‬

‫گه‌نده‌ڵیم‌له‌ئۆفیسه‌که‌ی‌سه‌رۆکی‌حکومه‌تدا‌دۆزییه‌وه‬

‫ژماره‬

‫‪6‬‬

‫‪ ،‬تهموزی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫داگیرساندنی جگهرهیهک‬

‫پیشوازییه له(‪ )4000‬مادهی کیمیاوی‬

‫لڤینی زانست‌و ته‌کنه‌لۆژیا‪)5( ...‬ی مانگ‬

‫لهتهکنهلۆجیاشدا لهههموو‬ ‫ههورێک باران نابارێت‬

‫لههاویندا ئاگاداری‬ ‫چاوو پێستان بن‬ ‫ویکیلیکس‪:‬‬

‫شهڕی واڵته زلهێزهکان‬ ‫لهسهر یاقوتی بهستهڵهکی‬ ‫باکور سهرههڵدهدات‬

‫لهرێگهی مریشکهوه ئهگهری‬ ‫دوباره دروستکردنهوهی‬ ‫داینهسورهکان ههیه‬

‫‪No. 2011/6/20‬‬

‫‪165‬‬

‫بهرپرسێکی دهزگای شههیدان‪:‬‬

‫‪www.lvinpress.com‬‬

‫خهڵکیـان نـاردووه‬ ‫که بکـرێـتـه شههیـد‪،‬‬ ‫شـهو لـهدزیـدا کوژراوه‬

‫ئهگهری ئهوه ههیه دانیشتنهکان بهبنبهست بگات‬

‫بهشداریکردنیان لهحکومهتدا؛ مهرجی یهکێتیو‬ ‫پارتییه بۆ قبوڵکردنی پرۆژهکهی ئۆپۆزیسیۆن‬

‫گۆڕان‪:‬‬

‫ئهرسهالن بایز لهسهر‬ ‫بودجهی حکومهت؛‬ ‫رێگهوبان بۆ ڤێلالکهی‬ ‫دروستدهکات‬

‫دهسهاڵت دهیهوێت‬ ‫ببینه شهریکی‬ ‫گهندهڵی‬

‫گۆڤاری لڤین‪)10( ...‬ی مانگ‬

‫عیماد ئهحمهد‪:‬‬

‫یهکێتی واته مام جهالل‪ ،‬بۆیه نامانهوێت بیر لهدوای ئهو بکهینهوه‬

‫بۆ گهشهپێدانی مرۆیی‬

‫‪No.3, JUNE 2011‬‬

‫دهتهوێت ببیته‬ ‫سهرکردهیهکی بههێز؟‬

‫‪www.lvinpress.com/buniad magazine‬‬

‫چۆن بهپارهکانت‬ ‫قازانج رادهکێشیت؟‬ ‫بۆئهوهی‬ ‫خۆشی لهژیان‬ ‫وهربگریت‬

‫ئهنتۆنی رۆبنز‬ ‫هونهرهکانی ژیانو‬ ‫سهرکهوتن‬

‫ێکهنین‬ ‫پ ۆسهی‬ ‫پر‬ ‫وون‬ ‫فێرب دهکات‬ ‫ئاسان‬

‫چۆن بهداهاتێکی‬ ‫کهم خێزانێکی‬ ‫بهختهوهر‬ ‫بهڕێوهدهبهیت‬

‫بۆچی‬ ‫لهگۆڕانکاریی‬ ‫بترسین؟‬

‫بودجه‬

‫بیرێک لهخۆتان‬ ‫بکهنهوه‬

‫لڤینی بونیاد‪)15( ...‬ی مانگ‬

‫پێشنیاری نهخشهرێگهیهک‬ ‫بۆ چارهسهرکردنی کێشهکانی‬

‫دهتهوێت رێگه نوێیهکانی پهروهردهی منداڵهکهت فێرببیت؟‬

‫‪No. 2011/6/20‬‬

‫‪165‬‬

‫بهرپرسێکی دهزگای شههیدان‪:‬‬

‫‪www.lvinpress.com‬‬

‫خهڵکیـان نـاردووه‬ ‫که بکـرێـتـه شههیـد‪،‬‬ ‫شـهو لـهدزیـدا کوژراوه‬

‫ئهگهری ئهوه ههیه دانیشتنهکان بهبنبهست بگات‬

‫بهشداریکردنیان لهحکومهتدا؛ مهرجی یهکێتیو‬ ‫پارتییه بۆ قبوڵکردنی پرۆژهکهی ئۆپۆزیسیۆن‬

‫گۆڕان‪:‬‬

‫ئهرسهالن بایز لهسهر‬ ‫بودجهی حکومهت؛‬ ‫رێگهوبان بۆ ڤێلالکهی‬ ‫دروستدهکات‬

‫دهسهاڵت دهیهوێت‬ ‫ببینه شهریکی‬ ‫گهندهڵی‬

‫گۆڤاری لڤین‪)20( ...‬ی مانگ‬

‫عیماد ئهحمهد‪:‬‬

‫یهکێتی واته مام جهالل‪ ،‬بۆیه نامانهوێت بیر لهدوای ئهو بکهینهوه‬

‫‪26‬‬ ‫ئه‌وه‌ی‌سیاسه‌ت‌تێکیده‌دات‪‌،‬هونه‌ر‌بونیادی‌ده‌نێته‌وه‌‬ ‫مانگانه‌یه‌کی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌هونه‌رییه‌‬

‫حه‌سه‌ن‌زیره‌ک؛‬ ‫‪‌10‬ژنی‌ره‌سمی‌و‌‬ ‫‪26‬ی‌سیغه‌ی‌‬ ‫هه‌بووه‌‬

‫بهزمهکانی دۆنگی‬ ‫لهکوردستان‬ ‫مام‌رۆسته‌م‪:‬‬ ‫گه‌نده‌ڵییه‌كانی‌‌‬ ‫ناو‌درامای‌دۆنگی‌‌‬ ‫له‌كوردستانیش‌‬ ‫هه‌یه‬

‫سکرتێره‌‌رۆژنامه‌وانییه‌که‌ی‪:‬‬ ‫کاک‌نێچیرڤان‌‬ ‫سه‌یری‌دۆنگی‌‬ ‫ناکات‬

‫م‪‌.‬عه‌لی‌باپیر؛‌کاتی‌نییه‌‌‬ ‫سه‌یری‌دۆنگیی‌بکات‬

‫چایچییه‌که‌ی‌‬ ‫سه‌هۆڵه‌که‌‪:‬‬ ‫مه‌سعود‌بارزانی‌‬ ‫ده‌عوه‌تیکردم‌‬ ‫بۆ‌گۆرانیوتن‬ ‫رۆژ‌که‌ریم‪:‬‬ ‫له‌کوردستان‌‬ ‫هونه‌ر‌به‌ده‌ست‌‬ ‫خه‌ڵکی‌‬ ‫نه‌زانه‌وه‌یه‌‬ ‫نیان‌محه‌مه‌د‪:‬‬

‫عه‌جول‌و‌‬ ‫کراوه‌م‬

‫لڤینی نوێ ‪)25( ...‬ی مانگ‬

‫نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ :‬کوردستان ‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‪ .‬پشت نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫‪www.lvinpress.com‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.