ژمار ه
6
،تهموزی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
داگیرساندنی جگهرهیهک
پیشوازیی ه له( )4000مادهی کیمیاوی
لهتهکنهلۆجیاشدا لهههموو ههورێک باران نابارێت
لههاویندا ئاگاداری چاوو پێستان بن ویکیلیکس:
شهڕی واڵته زلهێزهکان لهسهر یاقوتی بهستهڵهکی باکور سهرههڵدهدات
لهرێگهی مریشکهوه ئهگهری دوباره دروستکردنهوهی داینهسورهکان ههیه
ی ()26ی ژماره ستا لهب ی نوێ ئێ لڤین
ازاڕدایه
رهیهدا:
هم ژما ل
26
تێکیدهدا ت
یسیاسه ئهوه
بونیادید
ت،هونهر
دۆنگیی هکانی بهزم ردستان * هکو ل ( )10ژنی هک؛ هن زیر هس *ح ه هبوو انی دۆنگی هی ه بهزمهک ی سیع یو ()26 هکوردستان هکه: ههۆڵ هسم ل ر س ی هم: ه مرۆست ک ه ما ی . . ی م چ هتیکر *چایی هكانی هندهڵیی دهعو گ یدۆنگی ی ما ود بارزان ناودرا ستانیش کهریم: لهكورد هسع *رۆژ م ههیه هکهی: مهوانیی رهرۆژنا ت هس سکرتێ هر بهد چیرڤان ن هون کاکنێ دۆنگی وردستا سهیری هیه و ه هک ن ل ا ت ز کا ه نا هڵکی ن ینییه باپیر؛کات ی خ ل ه م.ع یبکات گی هونهرییه
هتی کۆمهاڵی
هکی مانگانهی
هنێتهوه
زیرهک؛ حهسهن رهسمیو نی هی 10ژ 2یسیغ 6ههبووه
هی چییهک چای هۆڵهکه: ه س دبارزانی هسعو م یکردم د هعو هت گۆرانیوتن بۆ ژکهریم: ۆ ر وردستان هک ل ب هدهست هر هون خهڵکی هزانهوهیه ن هد: نمحهم
نیا
لو هجو ع هم کراو
یریدۆن سه
2011 No.3, JUNE
دهته
بۆ
گهشه پێدانی مرۆیی
3
وێت ببیته ژ م ا ر ه ( ) چۆن گۆڤاری بهپارهکانت سهرکردهیهک ی ب ه ه ێ ز ق ؟ از ان ج را دهکێشیت؟ لڤینی ب و ن ی ا د ل ه ب ا ز ا ئهنتۆنی ر ۆ ڕدایه: ب ن ز ب ۆئ ه و ه خۆشی لهژیای * ده هونهرهکانی ژیانو ن تهوێت ببیت ه سهرکهوتن وهربگریت س ه ر کردهی ه ک ی ب ه ه ێ پێکهنین ز ؟ چۆن بهداهاتێکی * چ ی پرۆسه ۆ ن ب ه پ ا ر ه کهم خێزانێکی فێربوون کانت قازانج ن دهکات سا ر ئا بهختهوه د هکهیت؟ بهڕێوهدهبهیت ب ۆ چ * ی چۆن ب ه له د ا ه ا ت ێ گۆڕانکاریی ک ی ک ه م بترسین؟ خ ێ ز ا ن ێ ک ی بهختهوهر بهڕێ و ه د ه ب ه ی ت ؟ بودجه بیرێک لهخۆتان بکهنهوه
دهتهوێت رێگ
magazine
پێشنیاری نهخشهرێگهیهک بۆ چارهسهر کردنی کێشهکانی
.com/buniad
www.lvinpress
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات ژماره 6
،تهموزی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
داگیرساندنی جگهرهیهک
پیشوازییه له( )4000مادهی کیمیاوی
لهتهکنهلۆجیاشدا لهههموو ههورێک باران نابارێت
لههاویندا ئاگاداری چاوو پێستان بن ویکیلیکس:
شهڕی واڵته زلهێزهکان لهسهر یاقوتی بهستهڵهکی باکور سهرههڵدهدات
لهرێگهی مریشکهوه ئهگهری دوباره دروستکردنهوهی داینهسورهکان ههیه
No.06, JULY 2011
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرۆکی ئهنجومهنی بهڕێوهبردن :ئهحمهد میره سهرپهرشتیاری رۆژنامهوانی :هێمن باقر سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری نووسین :دڵشاد ساڵ ح حهم ه شوکر سکرتێری نووسین :ساالر مهحمود بهڕێوهبهری کارگێڕی :هێمن عهبدولقادر بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپ :چاپخانهی پیرهمێرد کۆمپانیای پهیپهر باڵویدهکاتهو ه Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
16 09 38 32
ine
magaz
ience
. com/ sc
inpress
www.lv
ههواڵ
4
ههواڵ
ژمارهیهكی تر ههساره ،لهدهرهوهی كۆمهڵهی خۆر دۆزرانهوه
نهێنی لكهكانی خۆر روونبوویهوه
وهرگێرانی: لڤینی زانستی
وهرگێرانی: لڤینی زانستی
ده ه�����هس�����ارهی تر ل �هدهرهوهی كۆمهڵهی خۆر دۆزرای���هوهو بهمه ژمارهی ه���هس���اره دۆزراوهك����ان����ی دهرهوهی ك��ۆم�هڵ�هی خۆر دهگاته ( )٥٦١دانه. لهناو ئ �هم ههسارانهدا ههسارهیهك لهو ئهستێرانه لهدهوروبهری ئهستێرهیهكی ن��ائ��اس��ای��ی گ �هن �جو دوان���ی ت����ری����ش س������هر ب���هی���هك ئهستێرهنو نزیكن لهقهبارهی ههسارهی نیپتۆن ،مانگی دهس������ك������ردی ك������وروت ب �هپ��ێ��وان��ی كهمبوونهوهی زۆر ب��چ��ووك��ی رووناكی ئهستێرهی ناوهندی لهكاتی ت��ێ��پ�هڕب��وون��ی ههسارهكان ل���هچ���او چ���اودێ���ری سهر زهوی��ی �هوه ئ�هم ههسارانهی دۆزی���وهت���هوه ،ك���وروت تا ئ��ێ��س��ت��ا ( )٢٣كۆمهڵهی
ل�����ك�����هك�����ان�����ی خ�����ۆر ناوچهگهلێكن كه بهتووندی موگناتیسینو نزیكهی ()١٠٠٠ پله لهناوهندهكانی دهوروبهریان ساردترن ،زانایان لهتێكۆشانی خۆیاندا بۆ تێگهیشتن لهنهێنی ئهم لكانه توانیویانه لێشاوێكی ن��وێ لهپالزما ل �هم لكانهدا بدۆزنهوه. ل����هدوای����ن تێكۆشانی زان���ای���ان���دا ب���ۆ تێگهیشتن لهسروشتی ئهم لكانه گروپێك لهزانایان لێكۆڵینهوهیان لهسهر لكێكی خۆر كرد كه تیرهكهی
دۆزی��وهت��هوه ،ئ �هم مانگه دهس��ك��رده ساڵی ()٢٠٠٦ ب��ۆ ف��هزا ن��ێ��ردراو لهالیهن فهرهنساوه كۆنتڕۆڵدهكرێت. لهسهرتادا وا بڕیاربوو ت���اوهك���و س��اڵ��ی ()٢٠٠٨ چ��االك��ب��ێ��ت ،ب���هاڵم ئێستا چ��االك��ی��ی��هك��هی ت���اوهك���و ( )٢٠١٣درێژكراوهتهوه، ئ����هم م��ان��گ��ی دهس���ك���رده
نهتهنیا وهك��و راوچییهكی ه�����هس�����ارهك�����ان ب���اس���ی لێدهكرێت ،بهڵكو وهكو ئ��ام��ێ��رێ��ك��ی زۆر وردی "ئهستێره بوومهلهرزهناسی" لێكۆڵینهوه لهسهر پێكهاتهی ئ �هس��ت��ێ��رهك��ان ب �هپ��ێ��ی ئهو روون��اك��ی��ی �هی دهی���دهن���هوه چاوی لێدهكرێت .لهههساره دۆزراوك��ان حهوت دانهیان
ل�هج��ۆری "مشتری گهرم"، وات �ه زهب�هاڵح�ه گازییهكان لهجۆری ههسارهی مشتری ك �ه زۆر لهئهستێرهكهیان ن��زی��ك��ن ،دوو ههسارهی ت��ر ب����هدهوری ئهستێرهیهك ب �هن��اوی ك���وروت ()٢٤دا دهس��وڕن�هوه كه تیرهكهیان ( )٤.١ب�هران��ب�هری تیرهی ه �هس��ارهی نپتۆنه ،یهكێك
ل �هم��ش��ت��ری��ی �ه گهرمهكان ب�������هدهوری ه���هس���ارهی���هك ب �هن��اوی ك���وروت ()١٨دا دهسوڕێتهوهو تهنیا ()٦٠٠ م��ل��ی��ۆن س���اڵ تهمهنیهتی، ئهمه ب��ۆ ئهستیرهناسهكان زۆر گ���رن���گ���ه ،چونكه زان��ی��اری زۆری دهرب���ارهی قۆناغهكانی دروستبوونی ههساره لهگهڵدایه.
رووهكهكانى ههسارهكانی تر؛ رهنگیان چۆنه؟ رهن���گ���ی گ�����هاڵو گ���وڵ���ی رووهك لهههسارهكانیتردا دهكرێت زۆر جیاواز ل���هزهوی ب��ێ��ت .لێكۆڵینهوهیهكی نوێ دهڵ��ێ��ت ئ���هو رووهك����ان����هی ك��ه لهسهر ههسارهكانیتر ك �ه ب��ۆ ژی���ان گونجاون دهك��رێ��ت رهنگهكانیان رهشبێت ،بهپێی ت��وێ��ژی��ن�هوهی�هك ك�ه لهدانیشتنی زانستی نهتهوهیی ئهستێرهناسی لهالندڤندوی وێلز پێشكهشكراوه ،رووهك�هك��ان��ی س �هر ئهو ههسارانهی كه ب���هدهوری ئهستێرهگهلی وهك گرگنهسوورهكان دهسوڕنهوه لهوانهیه لهپێش چاوی مرۆڤدا رهش بێت. ئهمه ئهو ههله دهداته رووهكهكه تاوهكو رووناكی زیاتر بۆ پرۆسهی رۆشنه پێكهاتن ههڵبمژێت تاوهكو بتوانن دوانهئۆكسیدی ك��ارب��ۆن ل�هن��او پێكهاته ئۆرگانییهكاندا بهكاربهێنێن.
لهم توێژینهوهدا وادان��راوه كه ژیانی رووهكی وهك سهر زهوی لهههسارهكانی گهشهبكات ،ههڵبهت كۆمهڵهكانیتردا ئ �هگ �هر ئ��هم ههسارانه لهرێچكهیهكدا ب���������هدهوری خ����ۆرهك����هی خ�����ۆی�����ان�����دا ب���س���وڕی���ن���هوه ك�����ه ئ����هگ����هری دروس����ت����ب����وون����ی ژی�������ان ه���هب���ێ���ت. بۆیه وادان���راوه رۆشنه پێكهاتنی ل�هو شوێنهنهدا هاوشێوهی زهوی بێت ،ئهگهر ههسارهیهك لهكۆمهڵهیهكدا بێت كه زیاد لهیهك خۆری ههیه ئهو دهم رووهكهكان
روون��اك��ی زیاتریان بۆ رۆشنه پێكهاتن ب �هردهك �هوێ��ت ،ه �هروهه��ا پلهی گهرمی رهنگهكهی دیاریدهكات، ئهستێرهیهك بۆیه پلهی گهرمی ئهستێرهكه رهنگی ئ �هو روناكییه دی��اری��دهك��ات كه دهگات بهرووهكهكان ،ئهگهر س�هرچ��اوهی روناكییهكه گ��رگ��ن��ێ��ك��ی سوربێت ئ����هوك����ات ژی���ان���ی رووهك���ی دهكرێت ی�����ان رهش، خۆلهمێشی بێت.
5
لهتیرهی خۆر زیاتر بوو ،ئهم گرووپه بهسهرپهرستی گوران شارمر لهزانكۆی ستۆكۆڵمو ئهنستیتۆی فیزیای خۆری ئاكادیمیای زانستی سوید، ب �ه بهكارهێنانی تلسكۆپی خ���ۆری ی��هك م �هت��ری سوید كه ل�هدوورگ�هك��ان��ی كهناری ئیسپانیایه ،جوڵهی پالزمای خۆریان پێوا .ئهنجامی ئهم لێكۆڵینهوه كه ل�هم ژمارهی دوای گ��ۆڤ��اری بهناوبانگی س��ای��ن��س��دا ب�ڵ�اوك���راوهت���هوه، پهردهی لهسهر چاالكییهكانی ن������اوهوهی ل��ك �هك��ان��ی خۆر الداوه. ش��ارم��رو هاوكارهكانی ت��ێ��گ�هی��ش��ت��ن پ�ل�ازم���ای ناو
ن��ی��وهس��ێ��ب�هری دهوروب�����هری لكهكهی خۆر كه سێبهرهكهی ن��������اوهوهی گ�����هم�����ارۆداوه خ��والن��دن�هوهی�هك��ی ستوونی ههیه كه لهههندێك ناوچهدا خێراییهكهی دهگاته كیلۆمیترێك لهسهر چركه .ئهم دیاردهیه پ��ێ��ش��ت��ر ه���اوش���ێ���وهس���ازی كۆمپیوتهری بۆكرابوو ،بهاڵم تا ئهم دواییه بهتاقیكردنهوه نهبینرابوو .پالزمای زۆرگهرم لهناوچهكانی ناوهوهی خۆرهوه بهرهو سهرهوه دێنو گهرماكهی خۆیان لهدهستدهدهنو بههۆی ساردبوونهوه دهڕۆنهوه بۆ ناو ناخی خۆر. Scientific س���هرچ���اوه: American
گهنجین ه شارهوهكهی ئهمریكا زۆر لهخهڵكی ئهمریكا لهسهر ئهو ب���ڕوای���هن س��ێ ن���ووس���راوی نهێنی كه لهساڵی ( )١٨٨٥ب�ڵاوب��ووهت�هوه شوێنی گهنجینهیهكی شاراوه لهویالیهتی ڤیرجینیا پێشاندهدات .لهساڵی ( )١٨٨٥جیمزڤارد ن��ووس��راوهك��ان��ی بیلی ب�ڵ�اوك���ردهوه كه ههڵگری سێ پهیامی نهێنیبوو ،نهێنییهك بهوتهی ڤارد كردنهوهكهی رێنوونییه بۆ گهیشتن بهگهنجینهیهك كه لهبهدفۆردی ویالیهتی ڤیرجینیا شارهوهتهوه. بهپێی ئ �هم ن��ووس��راوه )٦٠( ،ساڵ ل �هوهپ��ێ��ش ،وات���ه س��اڵ��ی ( ،)١٨٢٥بیل س��ن��ووق��ێ��ك��ی داخ�����راوی ه �هڵ��گ��ری ئهم نهێنییانه لههۆتێلێك داناوهو دوای ونبووه، خاوهن هۆتێلهكه ئهم نووسراوانه دهدات ب�هی�هك��ێ��ك ل �هه��اوڕێ��ك��ان �یو ئ���هو توانی یهكێك لهنهێنییهكان بكاتهوه ،نووسراوهكه بهوردهكاری تهواوهوه باسی سهروهتێكی یهكجاری زۆری دهكرد كه لهجاوهڕوانی كهسێكدایه ئهگهر بتوانێت دوو نهێنییهكهی تر بكاتهوه ،نووسراوه كراوهكه ههڵگری ههندێك ژم���اره ب��ووه ك�ه ل�هگ�هڵ وشه س �هرهت��ای��ی �هك��ان��ی ب �هی��ان��ی سهربهخۆیی ئهمریكادا یهگدهگرێتهوه ،لهئهم نهێنییهدا بۆ نموونه ژم��ارهی ( )١٢ئاماژه بهیهكهمین
پیتی دوازدهه �هم��ی��ن وش��هی ئ �هو بهیانه دهكات. لهساڵی ()١٩٨٠دا ،جیم گیوگلی به بهكارهێنانی كۆمپیوتهرێك تێكۆشا تاوهكو یهكێكی تر لهنهێنییهكان بكاتهوه ،ئهنجامی ك���ارهك���هی ك��ۆم�هڵ��ێ��ك ش��ت��ی بهتهواوی ب��ێ��م��ان��اب��وو :زن��ج��ی��رهی �هك��ی دورودرێ����ژ ل �هپ��ی��ت �هك��ان ك��ه پ��ێ��ش��ان��ی دهدات ،ئهم ل���هوان���هی���ه ن���ووس���راوهی���ه ت������هن������ی������ا
ه�هڵ��خ��ڵ�هت��ان��دن ب��ێ��ت ،ب����هدوای ئ���هوهدا تێكۆشانی زۆر بۆ دۆزینهوهی گهنجینهكه ئهنجامدراوهو تهنهناته فیلمێكی سینهمایشی ل�هس�هر دروس��ت��ك��راوه .ب��هاڵم گیلوگلی لهسی ساڵی راب��ردوودا هیچ بهڵگهیهكی ن �هدۆزی��وهت �هوه ت��اوهك��و بتوانێت فهشهل بهئهنجامهكهی بهێنێت ،ئهو دهڵێت "دڵنیام ئ�هو نووسراوانه جگه لهههڵخڵهتاندنو گاڵتهپێكردن نییه". سهرچاوهNewscientist :
6
ههواڵ
ههواڵ
ی دژه منداڵبوون بۆ پیاوان چارهسهرێكی سهرسورهینهر حهب بۆ نهخۆشیهكانی ی ی رێگر لهوانهیه بهم نزیكانه كهبسول كۆئهندامی دهمار لهمنداڵبوون بۆ پیاوان بكهوێت ه بازاڕهوه توێژهرانی زانكۆی ستانفۆرد بۆ یهكهمجار توانیویانه خانهكانی پێستی مرۆڤ بگۆڕن بهخانهی چاالكی دهمار ئهم پێشكهوتنه ئۆمێدی زۆر بۆ چارهسهری نهخۆشییهكانی كۆئهندامی دهمار دروستكردووه ،ئهمه بۆ یهكهمجار نییه زانایان توانیویانه خانهكانی پێست بهخانهی تر بگۆڕن. لهپێشتریشدا توانرابوو بكرێت بهخانهی خوێن ،جگهرو دڵ ،گرنگی خانهكانی پێست ب��ۆ ت��وێ��ژهران لهوهدایه كه ژم��ارهی��ان زۆرهو توانایی ئ��هوهی كه دهكرێت ببێت بهخانهی دهم��ار ئ�هو ههله دهڕهخسێنێت تاوهكو شانهی گونجاو بۆ چارهسهری نهخۆشی لهڕێگهی بووژاندنهوهی خانهكانهوه ( )Regenerative Therapyلێبهرههمبێت، میتۆدی سوودلێبینراو بهپێی پرۆسهیهكه كه پێیدهوترێت ()Transdifferentiation لهم میتۆدهدا بهوروژاندنی بایۆلۆژیانهی خانهكه ،ناقهده خانه دهكرێت ببێت بهخانهیهكی تر ،ئهم توێژهرانه پێشتر توانیبوویان بهم شێوهیه خانهكانی كلكی مشكێك بگۆڕن بهخانهی ه�هس��ت�هدهم��اری مشكهكه ،ب��هاڵم بهكارهێنانی ئهم شێوازه بۆ م��رۆڤ ئاستهنگی زۆری لهبهردهمدابوو، ههرچهند خانهكه دهگوڕدرا ،بهاڵم خانه دهمارییهكانی مرۆڤ پێو هندییه نهیاندهتوانی دهماره راگهیاندنی پێویست بۆ ئهمه خانهییهكان دروستبكهن .چارهسهری ك�����ه ج�����ی�����ن�����ێ�����ك�����ی س����������ادهب����������وو ن���ێ���ۆ ل����هڕێ����گ����هی ڤ����ای����رۆس����ێ����ك����هوه بۆ خ��ان�هك�ه ن��ێ��ردرا ،ل����هدوای ئ���هوهوه خ��ان�ه دهم��اری��ی �هك��ان توانییان ئاماژه كارهباییهكانی پێویست دروستبكهن ،ههرچهند ئهم زانسته ل�هس�هرهت��ای رێگهی خ����ۆی����دای����هو ت����اوهك����و ب���هك���اره���ێ���ن���ان���ی بۆ ن���هخ���ۆش چهندین س��اڵ��ی ت��ر كاتی ب�����هاڵم پ���ێ���وی���س���ت���ه، ههنگا و ێكی لهزانستی گ�������هورهی�������ه پ��زی��ش��ك��ی��دا ،بهم ش�����ی�����وازه لهداهاتوودا پزیشكهكان دهتوانن نهخۆشییهكانی كۆئهندامی دمار وهكو پاركینسونو ئهڵزایمهرو مێشكه زیان بهركهوتووهكان چارهسهر بكهن. س������������هرچ������������اوه: PopScience
7
ژمارەی پاشگرەکانی ئینتهرنێت زیاددەکات
خێراترین میمۆری لهجیهاندا بهسایزی ()128 گێگابایت بهرههمهات محهمهد حهسهن عهلی
بهپێی توێژینهوهیهكی ئهمریكی توانراوه جۆره حهبێك دروسبكرێت ك��ه رێ��گ��ره ل �هچ��االك �ی ت���ۆوهك���انو وهستاندنی كاری ت��ۆواو (Seminal )fluidلهپیاواندا ،لهئهنجامدا دهبێته هۆی رێگری لهمنداڵبوون بهشێوهیهكی كاتی. ت��وێ��ژهران ئ���ام���اژهدهدهن ك �ه ئهم چ��ارهس �هره تازهیهیان لهسهر نێرهی مشكی ت��اق��ی��گ�ه تاقیكردووهتهوه، دهرك �هوت��ووه دهبێته ه��ۆی نهزۆكی بهشێوهیهكی كاتیو توانانی بهچكه خستنهوهی لهمشكدا پهكدهخات، بهاڵم دوای وهستان لهبهكارهێنانی ح���هب���هك���ه م��ش��ك��هك��ه ت����وان����ای وهچهخستنهوهی بۆ دهگهڕێتهوه. ئ �هم ئهنجامه هیوای داوهت���هوه زانایانی ئهم بواره كه لهسهر پیاوانیش تاقیبكهنهوه ،سهرۆكی تیمی دهستهی ت���وێ���ژهران دك��ت��ۆر (س��ان��ی چانغ) ل��هن��اوهن��دی ت��وێ��ژی��ن �هوهی پزیشكی ل �هزان��ك��ۆی كۆلۆمبیا لهكالیفۆڕنیا
دهڵێت "پێدانی دۆزی ()DOSEی كهم لهم چارهسهره بهپیاوان دهبێته هۆی وهستانی كاری تۆواو ،بهمهش تۆوهكان توانای جوڵهو مهلهكردنو پیتاندن لهدهستدهدهن بۆ ماوهیهكی كاتی لهكاتی جوت ب��وون��دا" ،بهبێ ئهوهی ئهم چارهسهره هیچ زیانێكی الوهك �ی ()Side effectی ههبێت، بهشێوهیهكی كاتی نهزۆكی لهتوانای پیتاندنی پ��ی��اوان��دا دروستدهكاتو دوای بهكارنههێنانی حهبهكه تۆواو چاالكدهبێتهوه. ه�����هروهه�����ا (س����ان����ی چ���ان���غ) روون��ی��ك��ردهوه ك�ه ئ �هم چارهسهره كاریگهری راستهوخۆو كاریگهری تهنیا لهسهر تۆواو ههیه ،بهاڵم هێشتا چارهسهری كۆتایی نهدۆزراوهتهوه، چونكه تهنیا ل�هب��اری بهكارهێنانی بهدۆزی كهم ( )LOW DOSEزیانی نابێت ،وهرگرتنی ئ �هم چارهسهره ب��ۆ م���اوهی درێ���ژو ب�هب��ڕێ��ك�ی زۆر كاریگهری نهرێنی بهجێدههێڵێت.
یەکێک لەگەورەترین گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ەک��ان��ی ئەم بیست ساڵە بریتییە لەوەی ئەنستیتۆی ن��اوو ژمارەی ()ICANN ئینتەرنێتی بگۆڕدرێت. لەدانیشتنێکدا لهواڵتی س��ەن��غ��اف��ورە ،ب���ڕی���اردرا
ب��ەزی��ادک��ردن��ی ژم����ارەی پاشگرەکانی وێبسایتەکانی ئینتهرنێت. ب��ەپ��ێ��ی ئ����ەم ب���ڕی���ارە کۆمپانیاکانی پیشەسازیو ب��ازرگ��ان �یو بۆنیادەکانی ت���ر دەت����وان����ن لەجیاتی پاشگری گشتی (com,
.)..org, netخوازیاری پ����اش����گ����رێ����ک ب�����ن کە پێشاندەری کۆمپانیاکەی خۆیانە بۆیە لەداهاتوودا وێبسایت ل����ەوان����ەی����ە ب��ەپ��اش��گ��ری .google و .cokeو .yahoo لەئینتەرنێتدا ببینین ،بۆ
دەسکەوتنی پاشگر لەم ش��ێ��وازە دەب��ێ��ت خوازیار دۆالر ()٢٠٠٠٠٠ ل��ەگ��ەڵ داخوازییەکەیدا پ����ێ����ش����ک����ەش����ب����ک����اتو هۆکارێکی بڕواپێکراوی ب��ۆ س���وودوەرگ���رت���ن لەم پاشگرانە هەبێت.
دۆزینهوهیهكی تازهی كۆلیسترۆڵی زیانبهخش ی واڵتی بهریتانیا زاناكان ی رای��ان��گ�هی��ان��د ك �ه جۆرێك كۆلسترۆڵیان ت�������ازهی ی دۆزی���وهت���هوه ك �ه مهترس ی ی جهسته لهسهر تهندروست م��رۆڤ دروس��ت��دهك��ات ،ئهم ج���ۆره ت��ازهی �ه زهرهرم���هن���ده ل���هج���ۆری (LDL) (Low ی )Density Lipidو چڕ گ��هردی��ل��هو پرۆتینهكانیو لینجێتی زیاتره له (.)LDL ئ�����هم ج������ۆره ت����ازهی����ه بهگهردیله شهكرهكانی ناو خ��وێ��ن �هوه ل��ك��ێ��ن��راوه ،بۆیه ئ �هم ج��ۆره كۆلسترۆڵه لهو
ی ك���هس���ان���هدا ك���ه نهخۆش ی ش �هك��رهی��ان ه�هی�ه مهترس گ�هوره دروستدهكهن لهسهر ی تهندروستییان ،دهبێته ه ی دڵو تێكچوونی ف�هرم��ان� ی دهركهوتنی نهخۆشییهكان ی ی لهكهسان دڵ ،بهتایبهت ب���هت���هم���هن���دا ،ئ����هم ج����ۆره ی ك��ۆل��س��ت��رۆڵ �ه زۆر زیان زیاتره لهچهوره پرۆتینییهكان ( )Lipoproteinكه چڕییان ی زیان كهمهو لهكۆلسترۆڵ بهخش كه به ( )LDLناسراوه، ی توێژهران ئهم جۆره دهسته تازهیان ناوهناوه (Mgmin-
)LDLل����هب����هر چ����ڕیو ی ئهم ج��ۆره تازهیهو لینجێت ی لهگهڵ گهردیله یهكگرتن شهكرهكاندا لهخوێندا دهبێته ه��ۆی خ��ێ��را كهڵهكهبوونو ی بۆرییهكانی خوێنو گیران ی خوێنبهرهكانو رهق��ب��وون � ی دڵو لهئهنجامدا سهكته دماغ دروستدهكات ،ههروهها ی ی چ����هور خ���واردن���ی ب���ڕ ی زۆرو شهكر لهژهمهخۆراك ی رۆژان��������������هدا ئ�����هگ�����هر ب��هرزب��وون��هوهی ئ �هم جۆره كۆلسترۆڵه زیاددهكات. سهرچاوهLancet :
ئهگهر كارتان فیلم گرتنهو دهتانهوێت چهندین كاتژمێر بهبێ ت�هواوب��وون��ی میمۆری بهشێوهی ( )HDفیلم بگرن، دهتوانن لهمیمۆرییه نوێیهكهی ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ()SanDisk ب �هن��اوی ()Extreme Pro س����وودوهرگ����رن ،ههروهها ه��هرچ��هن��ده كامێراكهتان خێراتربێت لهبهرانبهردا ئهم میمۆرییه هیچ كێشهیهكی نییه ،چۆنكه خێرایی نووسینی زان��ی��اری��ی �هك��ان ل �هس �هر ئهم میمۆرییه ( )100گێگابایته لهسهر چركه. بهم شێوهیه ئهم بهرههمه، (Compact خ��ێ��رات��ری��ن )Flashه لهجیهاندا. ن��رخ��ی ئ���هم میمۆرییه ( )1500دۆالره.
8
ههواڵ
كاریگهری مهشروبخواردنهوهی دایكو باوك لهسهر منداڵهكان تویژینهوهیهكی نوێ دهربارهی ههرزهكاران پێشانیدهدات ئهو مندااڵنهی كه بهردهوام دایكو باوكهكانیان بهسهرخۆش دهبینن ،دووجار زیاتر لهمندااڵنی تر ئهگهری رووكردنیان بهخواردنهوه كحولییهكان ههیه. ههروهها لێكۆڵینهوه تازهكان پێشاندهدات چاودێری كهمی دایكو باوكان هۆكارێكی گرنگه لهڕووكردنی ه�هرزهك��اران�ه ل�هخ��واردن�هوه كحولییهكان ،ههروهها ئهنجامی ئهم لێكۆڵینهوانه پیشاندهدات تا ههرزهكاران زی��ات��ر كاتی خ��ۆی��ان ل�هگ�هڵ هاوڕێكانیاندا زیاتر بهسهربهرن ،ئهگهری تووشبوونیان بهخواردنهوه كحولییهكان زی��ات��ره ،ئ �هم لێكۆڵینهوه لهالیهن بونیادی جوزێڤ راڤێنتریهوه ئهنجامدراوهو ( )٥٧٠٠ههرزهكار كه تهمهنیان لهنێوان ()١٣ بۆ ( )١٦ساڵیداییه بهشداریان تێدا كردووه، ت��وێ��ژهران بهلێكۆڵینهوه لهسهر ژیانی ئهو ههرزهكارانهی كه خواردنهوه كحولییهكانیان ت��اق��ی��ك��ردووهت�هوه تێگهیشتن ك�ه دایكو باوكهكان سهرهكیترین هۆكار بهتووشبوونی منداڵهكانیانن بهمادده كحولییهكان. ئهنجامی ئهم لێكۆڵینهوه پێشاندهدات، ئهو مندااڵنهی كه چهند جارێك دایكو باوكیان بهسهرخۆشی دهبینن ،ئهگهری ئهوهی خۆیان بهردهوام سهرخۆش ببن دوو بهرانبهره ،توێژهران ههروهها دهڵێن چ��اودێ��ری دای���كو ب��اوك�هك��ان دهوری گرنگی ل �هس �هر رهف��ت��اری مندالهكان ههیهو ئهو دایكو باوكانهی كه نازانن منداڵهكانیان شهوانی پشوو بۆ كوێ دهچن ،یان سهیری فیلمی سهرو ()١٨ ساڵ دهكهن ،یان كاتهكانی خۆیان لهگهڵ هاوڕێكانیاندا بهسهر دهب �هن ئهگهری تووشبوونیان بهمادده كحولییهكان زۆر بهرزه. ههروهها ئهو مندااڵنهی لهژێر ()١٠ ساڵیدا لهگهڵ خواردنهوه كحولییهكاندا ئاشنادهبن زۆرتر ئهگهری ئهوه ههیه كه لهههموو ژیانیاندا بهردهوام خواردنهوهی كحولی زیاد لهحهد بهكاربهێنن.
رێگهیهكی نوێ بۆ پێوانی خێرایی گهیشتن بهمهرگ كرۆمۆسۆمی ( )-Xبهشه سورهكانی تیلۆمهره كه پارێزگاری لهكرۆمۆسۆمهكان دهكاتو به بهرزبوونهوهی تهمهن بچووكدهبێتهوه. شیكارێكی نوێی خوێن ك�ه ل �هالی �هن زاناكانی ئیسپانیاوه داهێنراوه ،لهوه دهچێت بتوانێت ،پێشانیبدات به چ خێراییهك ب��هرهو پیربوون دهچ��ی�نو چهندێك لهتهمهنمان ماوه. ئهم تاقیكردنهوهی خوێنه كه نرخهكهی ()٧٠٠ دۆالره لهكۆتایی ساڵی ()٢٠١١دا لهبهریتانیاش پێشكهشدهكرێت. رۆژژمێر پێماندهڵێت كه بهپێی ناسنامهی باری شارستانی تهمهنمان چهندهیه ،بهاڵم زانایان لهناوهندی نهتهوهیی توێژینهوهی شێرپهنجه لهئیسپانیا رێگهیهكی تازهیان دۆزی��وهت�هوه كه لهڕێگهی خوێنهوه ،تیلومهر كه بهشێكه له ()DNAی لهجینهكانی ناو كرۆمۆسۆم پارێزگاری دهكات بپێون ،بهوتهی توێژهرانی ئیسپانیایی ئهگهر ئاكامی تاقیكردنهوهی خوێنهكه پێشانیدا كه ئهم بهشه خێراتر لهپرۆسهی ئاسایی كزبووه ،مانای ئهوهیه تهمهن بهخێرایی زیاتر ب �هرهو كۆتایی دهچێت .ئهو زانایانهی كه ئهم تهكنهلۆژیایهیان داهێناوه دهڵێن ئهم تاقیكردنهوهیه دهكرێت یارمهتی ئهو كهسانه بدات كه نهخۆشی بۆماوهیی لهبنهماڵهكهیاندا ههیه بۆ ئهوهی لهتهندروستی خۆیان دڵنیابنو یارمهتیان بدات ،ههروهها دهتوانێت یارمهتی ئهو كهسانه بدات كه دهیانهوێت بزانن تا چ رادهیهك تووشی نهخۆشییهكانی تهمهنی پیری هاتوون.
تهندروستی
9
تهندروستی
10
لهجهنگ ی ئهمریكا لهعێراقدا ئۆتۆمبێل ه بارههڵگرو تانكو زرێپۆشهكان بهئارهزوو ی خۆیان لهبیابانهكان ی باشوور هاتووچۆیان دهکرد ،ئهمهش بووه هۆ ی شكاندن ی چینێك ی رهق ی بیابانو كردن ی بهتۆز؛ بهههڵكردن ی ههر بایهك لهو ناوچانهدا خۆڵبارین لهکوردستان دروستدهبێت.
ی كتوپڕبوو بهیهكێك ی ژینگهی پیسبوون وهك كێشهیهك ه سهر شانۆی رووداو ه ه خۆی خست ی ك ه ترسناكه لهو كێش ی ئهم ه زانایان لهنیوهی دووهم ی ژینگه ،بۆی جیهانییهكان ی تهواوی پێبدهین. سهدهیهدا ناچاربوون گرنگییهك
ن خۆڵباری ئا
:ه هرد
ی هۆكارو مهترسییهکان خۆڵبارینهكانی عێراقو كوردستان چییه؟
ی
م حه مهد
ئ همی ن ز
ێ دبه گ ی
ب��اری��ن �ی ت��رش �ه ب���اران كه هۆكارێكی كاریگهری پ��ی��س��ب��وون �ی ژینگهكانه دهبێته هۆی لهناوچوونو پ��ووك��ان��هوهی س �ێ بهش زهویو دوو بهشی دارستانه چ��ڕو پڕهكانی ئهوروپاو دارستانهكانی ه��هم��وو گ����ۆی زهوی ،رۆژان�����ه ( )50میلی چوارگۆشه لهزهوییه كشتوكاڵییهكانو دارستانهكان لهناو دهچن. ئهگهر چی دانیشتوانی ك���وردس���ت���ان لهسااڵنی راب����������ردوودا ب���هدهس���ت رژێ������م������هوه خ���اك���ی���ان س��ووت��ێ��ن��راو كاولبوو، ب���هاڵم خ���ودی خۆشیان ب���هش���دارن لهشێواندنی ژینگهكهیاندا بهبڕینهوهی داروو درخ���ت���هك���ان كه ل���هزۆرب���هی ناوچهكاندا ه��هن بهتایبهتی سااڵنی ( )1993ك �ه ئابڵوقهی دوو س �هری��ان خستبووه سهر عێراق ،ئهمهش بووه ه���ۆی ب���ڕی���ن���هوهی دارو درختهكانی كوردستان بۆ بهرهنگاربوونهوهی زستانی س������اردی س��هخ��ت��ی ئهو سااڵنه. ب�هم دوای��هش لهساڵی دهس���ت���ك���را ()2006 ب�هدروس��ت��ك��ردن�ی گوندی ئهمریكی لهنێوان ههولێر لهناوچهیهكی پ��ی��رم��ام دارس���ت���ان���ی (غ���اب���ات���ی) بهڕووبهری ( )1400دۆنم زیاتر له ( )20،000ههزار نهمام تێیدا نێژرابوو كه ت��ێ��چ��ووی ه��هر نهمامێك ( )$100دۆالر تێچوونی ب���ووه ب �هم �هش بهشداری شێواندنی ژینگهی خۆمان كرد.
ههموو ئهو كارهساتانه كه لهجیهاندا روودهدات دهبێته هۆی دروستبوونی بیابانو خوێیاوی بوونی زهوییهكانو بهرزبوونهوهی ئاستی ئ��اوی دهریاكانو ن����غ����رۆب����وون����ی ش������اره گهورهكانی كه نارهكانی زهری��ای ئ��ارامو ئهتڵهسیو هیندی ه����هروهك ئێستا ههستی پێدهكین. ب �هرزب��وون �هوهی پلهی گهرما بههۆی گازهكانی وهك ك����ل����ۆرو ف���ل���ۆرو كاربۆن كه كاردهكاته سهر نهمانی گازی ئۆزۆن ههر گ�هردێ��ك�ی ئ��هو كلۆریده توانێت ده ()CL2 گ����هردی ()100،000 ئۆزۆن ( )O3لهناوبهرێت، دووانهئۆكسیدی كاربۆن ك�����ه پ����ل����هی گ����هرم����ی بهرزدهكاتهوهو به(زۆپای زهوی) ن����او دهب���رێ���ت لهوانهشه كاربكاته سهر ههموو كهرتهكان بهتایبهت ك����هرت����ی ك���ش���ت���وك���اڵو خراپكردنیو كهمبوونهوهی بهرههمی كشتوكاڵی. (بهكارهێنانی وزهی خ��ۆر ،تاڤگهكان ،خێزاو ن���ی���ش���ت���اوهك���ان وزهی ب����او....ه����ت����د) ،وهك ج����ێ����گ����رهوهی وهزهی گ���هرم���ی ن���اخ���ی زهوی نهوتی (پێكـــهاتهكانی خ����او) ئ���هم كارهشیان تهنیا لهگۆڕینی مهترسییهك بهیهكێكی تری ترسناكتر بهوالوه هیجی دی نییه. واتای پیسبوون ب�ڵ�اوت���ری���ن پێناسه دهرب�������ارهی پیسبوون: ف���رێ���دان���ی پ���اش���م���اوهو پاشهڕۆكــانه ك�ه دهبێته
هــــــــۆی تێـــــكـــــــدانو ش��ێ��ـ��ـ��وان��دن �ی ج���وان���یو خاوێنییهكهی ژینگه. بهاڵم پیسبوون بهواتا زان��س��ت��ی��ی��هك��هی( :ئ���هو گ��ۆڕانو تێكچوونهیه كه لهجووڵه هاڕمۆنییهكهی )harmonic (motion نێوان توخمه پێكهێنهرهكانی سیستهمه ژینگه زانییهكهی ( )e c o - s y s t e m ژی���ن���گ���هدا روودهدات، ب �هم �هرج��ێ��ك گیروگرفت چاالكییهكانی ب��خ��ات �ه ئ��هو سیستهمهو توانای ب���ه ب �هج��ێ��ه��ی��ن��ان �ی رۆڵ����ه س��روش��ت��ی��ی �هك �هی لهخۆر رزگاركردنی پیسكهرهكاندا بهتایبهتی ن �هه��ێ��ڵ��ێ��ت، ئۆرگانییهكانی لهڕێگهی سرشته كردارییهكانییهوه (.)natural processes ئ������������������هوهی ك������ه ل �هڕووب��ارهك��ان روودهات ل���هڕووب���هره ئاوییهكانی ت���ری���شو ل���هب���هرگ���ه باو زهویشدا روودهدات. وات��������ه پ���ی���س���ب���وون ب���هش���ێ���وهی���هك���ی ئ���هوت���ۆ ف�����راوان�����ب�����ووه ه���هم���وو ت��ی��ش��ك��ه گ�����هردوون�����یو دهس��ت��ك��ردهك��انو ئهتۆم بارینو چهكه كیمیاویو ب��ای��ل��ۆژی��ی�هك��انو چاندنی مین دووكهڵی جگــهرهو دارس��ت��ان�ه سووتاوهكانو دهن����گ����ه ژاوهژاوو ب��هرزهك��ان��ی��ش لهژیانی رۆژان �هم��ان��دا دهگرێتهوهو ه���هری���هك���ه ب���هج���ۆرێ���ك لههۆكانی پیسبوونی ژینگه ئهژماردهكرێن. ئهنجام دهگهینه ئهوهی بهبووختی بڵێین پیسبوون ب��ری��ت��ی��ی�ه ل���ه" :ج���وڵ���هی
ب��گ��ۆڕهك��ان (پ���اش���هڕۆی بهرههمو بهكارهێنهكان)، ب���هرهو سیستهمه ژینگه زان���ی���ی���هك���هیو دهبێته ه��ۆی تێكچوونی جوڵه رێ��ك��وپ��ێ��ك �هك �ه لهنێوان ت��وخ��م��هك��ان��ی��دا پاشان روودان���������ی تیكچوون ل���هه���اوس���هن���گ���ب���وون���ی ژی���ن���گ���هزان���یو ب�����هدوای ئ����هوش����دا ه���ات���ن���ی ئ���هو ههڕشهی مهترسییانهی نهمان لهزیندهوهرانی سهر زهوی دهكات". پلهكانی پیسبوون -1پیسبوونی پهسهند، یان بڕ -2پیسبوونی ترسناك -3پیسبوونی كوشنده، یان وێرانكهر ب��هاڵم پیسكهرهكان: ه����هم����وو ئ�����هو توخمه دهگرێتهوه زیانبهخشانه ك�����ه ل����هب����هرگ����ه ب�����ادا ب��ـ��ـ��ـ�ڵاودهك��رێ��ن �هوه ،یان ف����ڕێ دهدری����ن����ه ب���هرگ���ه ئ��اوی ،ی��ان بهسهر زهوی باڵودهكرێنهوه. ئهو توخمانهش لهسێ شێوهدان: * شێوهی گازی: لهگازه زیانبهخشهكانی ئ����ۆت����ۆم����ب����ێ����ل����هك����ان، ی�����ان ك���وڵ���خ���ان���هك���انو دووك��هڵ��ك��ی��ش��ی كارگه گ���هورهو ههمهجۆرهكانو گهرمكردنهوهو هۆكانی س����ووت����ان����ی زب����ڵ����دانو دارس��ت��انو بیره نهوتهكان ههڵچوونی گڕكانهكانو دووك����هڵ����ی ج����گ����هرهوه دهردهچ���ن تێكهڵ بهههوا دهبن. * شێوهی شلی: * شێوهی رهقی:
سوڕی ههواو پیسبوونی ههوایی خۆڵبارین خۆڵبارین چییه؟ ب �هوات��ا بهرباڵوهكهی بریتییه لهههڵكردنی بایهكی ب �هه��ێ��ز ب���هس���هر بیابانه گ���هورهك���ان ك��ه ئهمهش دهب��ێ��ت�ه ه��ۆی ههڵگرتنی گ���هرده خ��ۆڵ �هك��انو گازه ژههراوییهكانی ئهو شارانه كه بهسهریدا تێپهردهبێت ل��هگ��هڵ خ���ۆی بهسهدان لهشوێنێكهوه كیلومهتر ب��ۆ چ �هن��د شوێنێكی تر دهیگوازێتهوه. هۆكاری زیابوونی خۆڵبارین لهعێراقو كوردستان: دی�����اردهی خۆڵبارین دیاردهیهكی سرووشتییهو ههر ههبووه بهردهوامیش دهب�����ێ�����ت ،ب�������هاڵم ل���هم چ���هن���د س���اڵ���هی دوای����ی رێ����ژی خ��وڵ��ب��اری��ن زۆر زی��ادی��ك��ردووه كاتهكانی ههڵكردنی زیاتر وهرزی هاوین بووه. بهشێوهیهكی ئاسایی دهش�������ت�������ودهرو گ�����ردو ش����اخ����هك����ان دی���م���هن���ی یهكجار جوان وهردهگرن دوای ب���اران���ب���اری���ن���هوه، ب�����هاڵم ئ��ێ��س��ت��ا دهبینین دوای بارانبارینێكی زۆر خۆڵبارین دهستپێدهكات چهند رۆژێك دهخایهنێت. -1زی������ادب������وونو ب����هڕزب����وون����هوهی پلهی گهرمای زهوی (بهرگهههوا) ( )Atmosphereبههۆی ش�������اره پ���ی���ش���هس���ازی���ی���ه گهورهكانو تاقیكردنهوهی چهكی ئهتۆمیو بڕینهوهی دارس���ت���ان���ه گ���هورهك���انو سووتانیانو بوون بهبیابان،
تهندروستی
ك���ه ئ���هم���هش وادهك�����ات زی��ات��ر پ��ل �هی بهرگهههوا بهرزببێتهوه ،ئهمهش كار لهچینی ئ���ۆزۆن دهك���ات، ك�����هوادهك�����ات ت���وان���ای ل �هب �هرگ��ری��ك��ردن �ی زهوی ك��هم��ب��ێ��ت��هوه لهتیشكه ترسناكهكان وهك (تیشكی ژێروسوور) ( )Infraredكه لهتیشكی خۆردا ههیه كار لهسهر تهندروست ههموو زیندهوهرێك دهكات. -2وش���ك���ب���وون���ی زۆن��گ��اوهك��ان�ی باشووری ع�������ێ�������راق ب������هه������ۆی دروس��ت��ك��ردن �ی پ����رۆژهی (ب��هن��داوی گ��اپ) (Gap )damلهسهر سهرچاوه ئاوییهكانی دجلهو فورات ك����ه س����هرچ����اوهك����هی����ان ل��هت��ورك��ی��ای��هو گوڕینی رێڕهوی ئاوهكان بۆ شوێنی ترو بڕینهوهو ههڵكهندنی ن�هم��ام�هك��ان لهكوردستان درستكردنی ب����هن����اوی ش��وێ��ن�ی نیشتهجێبوونو وهبهرهێنان. ه��هرچ��هن��ده جێگای دهستخۆشییه لهو كهسانهی ههستاون بهدروستكردنی ب��اخ��ی ت��ای��ب �هتو ناشتنی ن���هم���امو س���هوزك���ردن���ی باخهكانیان. -3کاریگهری جهنگی
ئهمریكا لهعێراق لهساڵی ()1991و ( )2003كه ئهمانهبوون بههۆی ئهوهی ئۆتۆمبێله بارههڵگرو تانكو زرێپۆشهكان بهئارهزووی لهبیابانهكانی خ���ۆی���ان باشوور هاتووچۆ بكهن، ئ����هم����هش ب������ووه ه����ۆی شكاندنی چینێكی رهقی ب��ی��اب��انو ك��ردن��ی بهتۆز بهههڵكردنی ه �هر بایهك لهو ناوچانهدا كه ئهم خۆڵه لهگهڵ خۆی ههڵیدهگرێت ب��هرهو ب��اك��ووری عێراقو كوردستان. ب��ۆ دروستبوونهوهی ئ �هم چینه رهق �ه پێویستی بهنزیكهی ( )20ساڵه تا وهك خۆی لێدێتهوه؟ ئهنجامه خراپهكانی خۆڵبارین -1مهترسی گهورهی ه�هی�ه ب��ۆ ئ �هو مرۆڤانهی ك���ه ن��هخ��ۆش��ی رهب���ۆی���ان ه �هی��هو تهنگه نهفهسنو ئ �هو كهسانهشی تووشی ههوكردنی سییهكان بوون بهتایبهت م��ن��داڵ ،ئهگهر ب��هڕێ��ژهی��هك��ی زی����اد لهم كهشهدا بژین رووبهڕووی مهترسی دهبنهوه. -2ل����هوان����ه نییه خۆڵبارینهكه ئ�هم توخمه تیشكه زیانبهخشانه لهگهڵ خۆڵهكهدا بهێنێت:
*س��ی��زی��ی��ۆم :هێرش دهكاته سهر لهش (سپل، جگهر ،ماسولكه) *ی�����ۆد :لهگالندی دهرق������ی ك���ۆدهب���ێ���ت���هوهو لهماوهی ( )30-20ساڵدا دهبێته هۆی شێرپهنجه. *ك��ری��ب��ت��ۆن :هێرش دهكاته سهر ههموو لهشو زیانی پێدهگهیهنێت *رۆسنینیم :هێرش دهك����ات����ه س����هر گ����هدهو س���ی���ی���هك���انو ئێسقانو مۆخهكهی *تلۆر :دهبێته هۆی ش��ێ��رپ��هن��ج��هی جگهرو میتاپۆلیزم تێكدهدات. *باریۆم :لهئێسقاندا كۆدهبێتهوهو ب���هچ���ڕی لهماوهی ( )30-20ساڵدا دهبێته هۆی شێرپهنجه. سترۆنتیۆم :لهمۆخی ئ��ێ��س��ق��ان��دا كۆدهبیتهوهو دهبێته هۆی شێرپهنجه. چارهسهركردنی خۆڵبارین: -1زی��ادك��ردن�ی ئاوی دج����ل����هو ف�������ورات وهك ج��اران �ی پێشوو لهالیهن ك��ۆم��اری ت��ورك��ی��ا بهپێی رێكهوتنامهیهكی نێودهوڵهتی رێكبخرێتو گهڕانهوهی ئاوهدانی بۆ زۆنگاوهكانو ناشتنی قامیشو زهل لهو ناوچانهدا.
11
-2ئ��هو رێكهوتنامه نێودهوڵهتییهی كه لهنێوان سعودییهو عێراقدا ههبوو زی��ن��دوب��ك��رێ��ت �هوه ب���هوهی ب�هه��اوب�هش�ی ق��ی��ری زفت باڵوبكرێتهوه ب�هو بیابانه گ�هوهرهی نیوان سعودیهو ع��ێ��راق ب �هم ك��ارهش ههر ك��ات��ێ��ك ب����ای ب���اش���وور نهتوانێت ه���هڵ���ی���ك���رد ب �هڕێ��ژهی �هك �ی زۆر خۆڵ لهگهڵ خۆی ههڵبگرێت. -3ئ�هو چینه رهقهی بیابان كه شكاوه بههۆی زریپۆشهكانی ت���ان���كو ش �هڕی نێوان ئهمهریكاو عێراق دهتوانێت بههۆی ئ���اوو ق��ی��ری زف���تو ئهو ش��وێ��ن��ان �هی ك��ه شێدارن ج���ۆره دڕك��ێ��ك�ی بیابانی ههیه وهك (حوشترالوك) ب��ی��ن��ێ��ژنو ل��هن��او بیاباندا دهتوانێت ریژهیهكی باش خۆڵ لهخۆی بگرێت -4درووس���ت���ك���رن���ی پشتێنهیهكی س���هوزای���ی ل�هن��اوچ�ه شاخاوییهكانی حهمرین ههر لهڕۆژاواوه بۆ رۆژه���هاڵتو ههروها ب����هرهو ب���اك���وور ئهمیش بهناشتنی نهمامی سنهو ب���هرو ك��ال��پ ت���ۆز چهند دارێكی تر كه بهرگهی ئهو گهرمایه بگرێت.
-5داب�����ڕان�����دن�����ی ش��وێ��ن��ه دارس���ت���ان���هك���ان لهئهگهری ئاگركهوتنهوهو فڕۆكهی بهدهستخستنی ئاگركوژێنهوه. -6پێنهدانی شوێنی دارس���ت���ان���ی ب���ۆ ك����اری وهب���هره���ێ���ن���ان ل���هالی���هن حكومهتهوه. -7پ�����هل�����هك�����ردن لهدروستكردنی بهنداوی گ���هورهو ب��چ��ووك لهپێناو زیادكرنی ئاوی ژێر زهوی كه سوودێكی زۆری بۆ داره دێمییهكان ههیه كه تووشی وشكبوون نهبن. رێنمایی پێویست لهم بوارهدا: بهكارهێنانی -1 دهم���ام���ك���ی ت��ای��ب��هت بۆ كۆئهندامی ههناسه -2تا بكرێت نهچینه دهرهوه لهكاتی خۆڵبارین بهتایبهت ئهوانهی نهخۆشی تهنگه نهفهسیان ههیه زوو زوو -3 خۆشۆردن لهم كاتانهدا -4چاویلكهی تایبهت ل �هچ��اوب��ك��ردن زی��ات��ر بۆ ئ���هو ك��هس��ان��هی توشی حهساسییهی چاو بوون -5بههیچ شێوهیهك م��ن��داڵ ن�هب��رێ��ت�ه دهرهوه ه��ێ��ش��ت��ن �هوهی ل���هه���هوای پاكوخاوین ،یان لهماڵ.
12
دهرونناسی
دهرونناسی
توێژینهوهیهکی زانستی سهبارهت بهدیاردهی توڕهیی لهکوردستان خهڵکی ناو شار توڕهترن لهدهرهوهی شار ،پیاوان توڕهترن لهژنان ،بهرپرسان لهفهرمانبهرهکانیان توڕهترن
ئامادهكردنی :پهیمان غهمگین و لهنیا جهمال
توڕهیی چییه؟ ت����وڕهی����ی ههستێكی ت�����هوژم�����وهرگ�����ره ب�����هرهو ئاڕاستهیهكی دیاریكراو ،كه دهك��رێ��ت دیاریكردنهكانی لهیهككاتدا ج��ۆری تریش وهربگرێت لهسهر بنهمای ئارامكردنهوهی دهروونێكی ئ�����ال�����ۆزب�����وو ب����هدهس����ت راب��ردووی��هك��ی ههڵچێنراو لهزاڵبوونهكانی ههستهوهری رۆح بهسهر لیكدانهوهكانی ع �هق��ڵ��دا ،ل�هئ�هن��ج��ام��ی ئهو ت �هوژم �هش عهقڵ ههروهك میكانیكبوونێكی بهردهوام كه پێشتریش روویدابێت بڕیار بۆ بهئهنجامگهیاندنی كردارهكه دهدا ،وهك ئ��هوهی لهدوای ت��وڕهی��ی��هك��ی زۆر قسهی ههڕهشهكردنو ناشیرینو دهستبهرزكردنهوه دهبینرێنو ئهنجامدانیان ل������هدوای ئ����هن����ج����ام����دهر ه���هس���ت ب����هوهدهك����ات ك���ه ههڵهی ك�����ردووه ،لهههمانكاتیش ن��زی��ك��ه دان�����ی پیانهنێت لهوێشهوه بهو ههڵچوونهوه پابهند دهبێت به بهردهوامیو كاریگهریشی لهسهر دانابێت، ئهوه لهكاتێك روودهدا هیچ خاڵێكی ئارامی لهو كهسهدا نهمابێتهوه ،ك�ه ههموویان پێچهوانهی ئ�هو پێناسهیهی خوارهوهن. لهسهرخۆیی چییه؟ دهك��رێ��ت رهتكهرهوهی ه���هر ت �هوژم��ێ��ك ب��ێ��ت ،كه لهههستهوهرهوه سهرههڵدهداو ب�����هرهو ع��هق��ڵ پهلكێشت دهكات ،ئهمهش لهدوای ئهوه دهردهكهوێت ،كه دهروونێك پ���ێ���چ���هوان���هی دهروون������ی ههنگاوهكانی س������هرهوه راب����������ردووی ب���هئ���ارام���ی ههڵگرتبێتو عهقڵی ناچار
بهبڕیاری خێرا نهكردبێتو بیریكردبێتهوه، بههێواشی ئهنجامهكانیشی ههمووكات ب����ی����رك����ردن����هوهی ق����ووڵ ه��هڵ��ب��گ��رێ��تو گریمانی ب��اش ب��خ��ات�هوه ،ب��ۆ جوانتر وردبوونهوه لهبڕیارهكانی. ئێمه دهگهڕێین بهدوای وهاڵمی ئهم پرسیارانهدا كه دهڵێت :ههستهوهربوونمان هۆكاره بۆ كاردانهوهكانمان؟ ی���اخ���ود ب��ێ��ه �هس��ت ب���وون هۆكارێكه بۆ بێكاردانهوهی؟ دهكرێت مرۆڤ بێههستبێت ؟ئهی دهكرێت ههستیارێكی ب���ێ���ك���اردان���هوه ب��ێ��ت؟ یان ههموو ئهوانه البهرین وبڵێین دهك���رێ���ت ه���هم���وو شتێك لهمرۆڤدا بوونی ههبێت تهنیا ئهوشتانه نهبێت كه مرۆڤ ت���وان���ای ن��ی��ی�ه بیانزانێت؟ ك �هوات �ه دی��س��ان دهگهینهوه ههمان وهاڵم كه ههموویان بهیهكهوه گ��رێ��دهدا ،ئهمیش (ههمومان خاوهنی رۆحینو رۆحیش وزهیهكی ههستیاره، ل �هب��وون��ی ئ���هم وزهی���هش���دا جهسته تووشی كاردانهوهی ب���هردهوام���ی دهب��ێ��ت ،ههم ب���هك���اردان���هوهی ب���اش ههم خراپ ،كهواته ئهوهی ئێمه گهرهكمانبوو زانینی واتاكانی ههستیاربوونی م��رۆڤ بوو، ئ����هوهی ئ��ێ��م�ه رادهگ���رێ���ت ب��ۆ زی��ات��ر ووردب����وون����هوه، ج��ۆری ههڵسوكهوتكردنو ك��اردان �هوهك��ان��ی جهستهیه لهههمبهر بڕیارهكانی رۆحدا. ههموو ئهو دروستكراوانه ب�هی�هك�هوه گ��رێ��دراون ،ههم بێگیان ه�هم��ی��ش گیاندار، حهزهكانی مرۆڤ دهستێكی بااڵیان ههیه لهدیاریكردنی ج��ۆری ك��اردان��هوهك��ان ،به بهستراوی كاریگهریهكانیان
بهكارهێنهران ی ئینتهرنێت لهچاو کهسانی دیکهدا توڕهترن ل��هگ��هڵ ب����وونو نهبوونی ی�هك��ت��رهوه دهب��ێ��ت ،توڕهیی دوای دروس���ت���ب���وون���ی دهستپێدهكات، دهروون ع �هق��ڵ ههستهوهرییهكانی رۆح رێ��ك��دهخ��ات لهگهڵ ژی������ان ،ج���واڵن���هوهی���هك���ی رێ����ك ،ب����ۆئ����هوهی لهههر ك���اردان���هوهی���هك���ی جهسته بیپارێزێت ،ئ �هوهی بهوكاره ههڵدهستێ عهقڵه لهڕێگای ئ���هو ب��ی��رك��ردن��هوان��هی كه واق��ی��ع��ی خ���ۆی تیدابێت ئ��هگ��هر رۆح بهزاڵبوویی ب���ڕی���اری ب���هك���ردارك���ردن���ی ك��ارێ��ك��دا ب �هج �هس��ت �ه ،ئهوا دهروون��ێ��ك دروس��ت دهبێت وێنهی ئهم ههسته دهكات، كه عهقڵ بهڕێگری ههوڵی كپكردنیداوه ،لهبهر ناپێویستی پراكتیككردنی .لهئهنجامی ئهم دوو جیاكارییه دوو جۆر دهروونمان دهبێت ،یهكێكیان دهروونێك بهپێی یاداشتهكانی ع �هق��ڵ جهسته بخاتهكار، یهكێكی تریش بهپێچهوانهوه، دهكرێت یهكراست بچینه سهر ئهو ههستهوهرییهی مرۆڤ، مرۆڤێك لهكاتی توڕهبووندا ب����هگ����رژی دهرك�����هوێ�����ت، ههموو ماسولكهكانی رهق ب�نو پهستانی خوێنی بهرز دهب���ێ���تو ل �هش��ی بهئارهق دادێو سوردهبێتهوه ،لهپاشان ح���هزدهك���ات هاواربكاتو
13
بقیژێنێت ،لهناخیشیدا خۆی بهڕاستگۆ دهبینێت بۆ ههر ك��اردان�هوهی�هك كه خۆی بۆ ئ��ام��ادهك��ردووه ،چی وا لهو مرۆڤه دهكات وابیركاتهوه؟ ئایا بیركردنهوه لهو بارهیهوه ههر بهمێشك ئهنجامنادرێت ك �ه ئێمه بهلقێكی جیای دهزانین بۆ پاراستنی مرۆڤ ل���هه���هر ك���اردان���هوهی���هك���ی خراپ؟ ئهی بۆ لهوبارهیهدا ج �هس��ت �ه دهس���ت���هم���ۆی ئهو ههسته دهبێت ،ئایا عهقڵ چ دهورێكی ههیه بۆ بڕیاردانێكی ئارامی لهو كهسهدا ،كاتێك بۆ ت��وڕهب��وونو ههڵچوونی م��رۆڤ �هك �ه ب���ڕی���اری داوه؟ لهوهاڵمدا دهگهڕینیهوه سهر سروشتی ئاشنابوونی مرۆڤ ب��هخ��وو ح��هزهك��ان��ی ،وهك لهسهرتا باسمانكرد ،زاڵبوونی ه �هس��ت �هوهری رۆح رێگای ئ���هوه دهگ��رێ��ت ك �ه عهقڵ ب �هك��اری خ��ۆی ههڵسێتو پ��ێ��داچ��وون �هوهی بڕیارهكه ب��ك��ات ب��ۆ خستنهڕووی، ل���ێ���رهوه دهڵ��ێ��ی��ن تورهیی لهههستهوهربوونی مرۆڤهوهیه، ئ��هم ه�هس��ت�هش بهزاڵبووی بمێنێتهوه لهههڵسوكهوتكردنه ب���هردهوام���هك���ان���ی م���رۆڤ بێئهوهی عهقڵ بهشێوهیهكی ئ���ارام پ��ی��داچ��وون �هوهی بۆ ب��ك��ات ،بهڵكو تهوژمێكی ن��اوهخ��ت�ه ب��ۆ ع�هق��ڵ هێرش دێ���ن���ێ���تو دهی���خ���ات���ه ژیر دهستهوهو ناچار بهبڕیاردانی دهكات كه پێیدهڵێن بڕیارێكی بهتاڵ لهلێكدانهوه. لهڕێگای راپرسییهكی مهیدانییهوه جیاكارییهكان دهخهینهڕوو ل�هڕێ��گ��ای راپرسییهكی ف��راوان �هوه ،لهنێوان ()٦٠٠ كهسدا ههریهكهمان بهچهند
پرسیارێكی دهروون��ی هێنایه قسه ،ل �هب��ارهی توڕهبوون، وهاڵم�����ی ج����ی����اوازو رای جیاوازمان بهپێی جیاوازی دهروونی ئهوان دهستكهوت. ه���هری���هك���هی���ان بهجۆرێك باسی ناخی خ��ۆی دهكرد، لهناویاندا كهسانێك دانیان ب �هڕاس��ت��ی ن��اخ��ی��ان��دا دهن���ا، ب��ێ��دهس �هاڵت��ان �هش قسهیان دهك��رد لهبارهی راستیهكان، ك �هس��ان��ێ��ك��ی��ش بهههموو ه��ێ��زی��ان خ��ۆی��ان لهڕاستی ناخی خ��ۆی��ان حهشاردهدا، ه��ۆك��اری تایبهت بهخۆیان ه �هب��وو ب��ۆ كاردانهوهكانی دهروونی خۆیان ،بۆ نموونه كاتێك پرسیارمان لهقوتابییهك دهكرد ئایا كهسێكی توڕهی، ی���ان ل��هس��هرخ��ۆ؟ ل���هوهاڵم دهی���وت ل�هس�هرخ��ۆم ،بهاڵم ت�����وڕهش دهب����م لهكاتێك مامۆستا نمرهیهكی كهمم بۆ دانێت ،بهجیا كاسبكارێكی ه����ۆك����اری ت���وڕهب���وون���ی خ���ۆی ب �هه��ۆك��ار گ �هل��ی تر بهستبووهوه ،ئهمیش كاتێك زۆر م��ان��دوب��ێ�تو كهسێك رێزی ماندوبوونهكهی لهبهر چ��او ن�هب��ێ��ت ،ههریهكهیان بهپێی رهگهزو پیشهوتهمهنی خ��ۆی ه��ۆك��اری جیاوازیان ههبوو بۆ ههڵسوكهوتكردنو ك��اردان �هوهی �هك��ی بارگرژی دهروون�������ی ،ئ��هم��ه دهبێت بهسهرداوی دهستنیشانكردنی خاڵهسهرهكییهكان ،دهشێت ت�����وڕهب�����وون لهكهسێك ك����ه ك���ارب���هدهس���ت���ه زۆر جیاوازتربێت لهبهردهستێك، چونكه بهردهستێك ئهگهر ت�����وڕهش ب��ێ��ت ناتوانێت وهك ك���ارب���هدهس���ت���ێ���ك ت��وڕهی��ی��هك��هی دهرب���ڕێ���ت، ه�هوڵ�هدا زیاتر بیشارێتهوه،
دهرونناسی
14
ت��اك��و ت��وش��ی ك���اردان���هوهی خراپتر نهبێت ،وهك ئهوهی ل�هك��ارهك�هی دوربخرێتهوه، ی����ان ت���وش���ی توڕهییهكی كاربهدهستهكه زی���ات���ری بێتهوه ،بههۆی ئ �هوهی ئهم دهسهاڵتی لهسهر ههیه ،لهم راپرسییهدا ههموو توێژهكان بهژداریان ك��ردووه ،لهنێوان ههرتوێژێك بۆ توێژێكی تر جیاكاری زۆر ههیه لهبارهی ههڵسوكهوتكردن. رێژهی توڕهبوون لهشار بۆ دهرهوهی شار جیاوازی زۆری ههیه ،بهپێی كهشوههوا دابهشبوونی دانیشتوان ئهو رێ���ژهی���ه دهگ���ۆڕێ���ت ،وهك لهوێنهكان دهبینن رێژهكان ب �هڕوون��ی روونكراوهتهوه، بهنموونهی شارێكی جهنجاڵ ه���ۆك���اری ت���وڕهب���وون���ی���ان پ��ێ��دهچ��ێ��ت سروشتی دهوروب���هرب���ێ���ت، ب �هه��ۆی زۆری ژ ا و هژ ا و كا ر یگهر ییه د هنگییهكا نو ب��ڵ�اوب����وون����هوهی زۆرب�����������هی گ�����ازی زی��ان��ب��هخ��ش لهڕێگهی دهره���اوێ���ش���ت���هی كارگهو س���هی���ارهو ه��هم��وو ئامێره دوكهڵدارهكان ،بهو هۆیهی ك����ه خ�����ۆراك�����ی مێشك ه��هوای��هك��ی پ��ی��س��ب��ووه بهو
ح��اڵ �هش ت��ارادهی��هك��ی زۆر ن��اچ��االك��ی دهخ���ات���هوهو وا دهك���ات گهشهكانی مێشك دوابخات ،ههم لهوهرگرتن لهههڵگرتنو ه���هم���ی���ش نههێشتنی تهركیز لهتاكهكاندا، بههۆی زۆر جهنجاڵ بوونی دات��ا ل�هس�هر مێشك ،بهپێی راپ��رس��ی��ی �هك �هم��ان ئهوانهی لهناو شارا بوونو ئینترنێتیان زۆربهكاردهبرد ،یان بینهرێكی ب �هردهوام��ی تهلهڤزیۆنبوون، ب �هڕێ��ژهی ( )%٨٥كهسانی توڕهبوون .بهتایبهت ئهوانهی زۆرتر ئالودهی ئینتهرنێتبوون كهسانێكی زۆر نائارامو تارادهیهكی زۆر نائومیدبوون، ل�����هب�����هر زۆر م����ان����هوهی����ان
ل���هس���هر ن��ێ��ت رووداوی زۆری��������ان ه����هزم����دهك����رد، ب�هه��ۆی هاوڕێگیری زۆرو تێكهڵبوونیان بهناخی كهسانی ت��ری��ش �هوه ،خ �هی��اڵ پهرتیو پ��اڵ �هپ �هس��ت��ۆی دهروون�����یو ب�����ارگ�����رژی زۆری��������ان بۆ دروستبووه. رێژهی توڕهبوونو لهسهرخۆیی بهپێی ئهم دابهشبوونانه ج���ۆری جیاوازییهكان پ����ل����هپ����ل����ه دهت�����وان�����ی�����ن دهستنیشانیانبكهین ،ئهگهر نموونهیهك بێنینهوه دهتوانین روونیبكهینهوه زی���ات���ر (كوڕێكی گهنجێك كرێكاره ل��هن��اوك��ارگ��هی��هك ،كاتێك پر سیا ر ما ن لیكرد ،ئایا كهسێكی
دهرونناسی
ت���وڕهی ،ی��ان ل �هس �هر خۆ؟ ل �هوهاڵم��دا وت��ی من لهسهر خ�����ۆم ،ب�����هاڵم زۆر شت توڕهم دهك��ات!!! لێمانپرسی ئهو شتانه چین كه توڕهت دهكهن؟ وتی خۆههڵكێشانو بهكهم سهیركردنی بهرانبهرو گوێ لینهگرتن ! ئێمه دهپرسین ئهگهر ئهو ك��وڕه گهنجه كاربهدهست بوایه لهجیاتی كرێكار دهبوو چۆن وهاڵمی داباینهوه؟ ئایا ههمان وهاڵمی دهبوو ئهگهر سروشتی سهرتایی بوونی خۆیشی بهكاربهدهستییهوه ب��وو لهجیاتی كرێكاری؟ بهدڵنیاییهوه دهڵێن نهخێر! ه �هم��ان وهاڵم���ی نهدهبوو! كاتێك ت��وڕهی��ه ،ناتوانێت ت��وڕهی��ی دهرخ���ات ،چونكه دهزان��ێ��ت بهقازانجی نییهو لهكارهكه دووردهخرێتهوه، ك���هوات���ه ئ���هو كهسه ك�����هس�����ێ�����ك�����ی ل����هس����هرخ����ۆ نییه ،بهاڵم سر و شتی ك�������������ارو پهرو هرد هیی خۆی وایلێكردووه ك����ه ل���هس���هرخ���ۆ بێت، ئهگهر ئ �هوه بخهینه شوێن كاربهدهستێك ،مهودای زیاتر دهبوو بۆ ئهوهی بهسهر جهند ك��رێ��ك��ارێ��ك هاواربكات، دهشكرا لهوێش بهسهر خۆی زاڵبێت ،بهاڵم دیسان پیویسته بگهڕێینهوه س �هر مێژووی پ����هروهردهب����وون����ی ،ئهگهر پهروهردهی لهسهر رێسایهكی ه��هڵ��ج��ووب��ای��ه بێگومان واڵم���هك���ان ج��گ�ه لهگرژی هیچی تر نابوون. پرسیارمان ه���هم���ان ئ���اراس���ت���هی بهرپرسێك ك���رد ،وت���ی م��ن كهسێكی ل �هس �هرخ��ۆم .لهههمانكات كه چاودێری چهند رۆژهمان خ��س��ت��هس��هر ئ����هو كهسه، ب��هپ��ێ��ج��هوان��هوه كهسێكی ههڵچووبوو ،لهگهڵ ئهوهش كرێكاران زۆر لیینارازیبوون،
لێرهدا خۆی دانی بهوهنهدهنا كه كهسێكی توڕهیه ،چونكه ح���هزی ن��اك��ات تورهبێت، بهاڵم هۆكارگهلێك ههبوون ناچار بهتووڕهییان دهكرد، وهك ئ����هوهی پ�����هروهردهی خ����ۆی ل���هن���او خێزانێكی بههادارو دهسترۆیشتووبوو، كهمتر توڕهیی دهش���اردهوه، چونكه هیچ پهروهردهیهك نهبوو بۆ شاردنهوهی توڕهیی خۆی .حاڵهتهكان لهشارهوه ب��ۆ گوند ج��ی��اوازی زۆری ه���هی���ه ،ب �هپ��ێ��ی جهنجاڵی فكریو دهروون���یو واقیعی توڕهیی دهیاریدهكرێت. هۆكارهكانی توڕهبوون دهت��وان��ی��ن هۆكارهكان داب��هش��ب��ك��هی��ن ب���ۆ چهند خاڵێك .دواتریش هۆكاری ك��اری��گ �هری ههرخاڵێكیش ش��ی��ب��ك�هی��ن�هوه ،ب���هو ج���ۆره پهلكێش دهبین بۆ ناو واتایهكی لهشیكاریكردنی پانتاگیر ئ�����هو پ���رس���ی���اران���هی ك���ه ئ��ێ��م �هی��ان گ���ل���داوت���هوه بۆ بهدواداچوونێكی لهو جۆره، ل���هن���ێ���وان ئ����هو كهسانهی ب�����هژداری راپرسیهكهیان ك�����������ردووه ،زۆرب�����هی�����ان ه��ۆك��ارهك��ان دهب �هن �هوه یهك سهرچاوه ،بهجیا ههندێكیان ئ��هو س �هرچ��اوهی �ه بهگرنگ نازانن ،بهڵكو دهیگهرێننهوه ب����ۆ خ������ودی كهسایهتی وراه��ات�نو پهروهردهبوونی، بۆ نموونه بهڕێژهی ()%٥٥ ب������هژدارب������وان ه���ۆك���اری ت��وڕهب��وون دهگهڕێننهوه بۆ درۆك�����ردنو ناڕاستی... بهڕێژهی ( )%٣٠دهیگهڕێننهوه ب��ۆ س���هر پ����هروهردهك����ردن، لهنێویشیان بهڕێژهیهكی كهم رای جیاوازیان وهرگرتووه، دهت���وان���ی���ن وهك حاڵهتی ش��از دهستنیشانیان بكهین، بهڕێژهی (.)%١٠ پۆلینكردن ی���هك���هم :جهنجاڵیو قهرهباڵغی :ه �هر شوێنێك كه دابهشبوونی دانیشتوانی ب�����هڕێ�����ژهی�����هك�����ی زۆر
ب�هرك�هوت��ب��وو ،بهدڵنیاییهوه كاریگهری زیاتری دهبێت به بهراورد لهگهڵ شوێنێك كه جهنجاڵی دانیشتوانی كهمتره، ههرماندوبوونێك چونكه هۆكاره بۆ دهردان��ی رژێنی ( . )Adrenal glandبوونی بهپاڵهپهستۆی زۆر لهسهر تاك پلهی ب���هراوردی سهرووتر وهردهگ��رێ��ت لهبهكاربردنی ئ���هو رژێ���ن���ه ،م����هرج نییه م��ان��دووب��وون��ی جهستهیی بێت ،ماندووبوونی فیكری بیركردنهوهیهكی زۆر یاخود تهنیاییو دوورهپ �هرێ��زی به بهردهوامی ،زۆر خهمخواردن ههموو ئ�هوان�ه دهبنه هۆی ب����هرزب����وون����هوهی رێ����ژهی دهرچ��وون��ی ئ �هم رژێ��ن�ه ،بۆ نموونه :ئێمه لهكۆی ()٢٠٠ كهس كه لهڕاپرسییهكهمان ب����������هژدارب����������وون ،ئ����هو كهسانهبوون كه زیاتر بهفیكر ماندووبوون ،ئهو كهسانهی ك �ه ب �ه ب���هردهوام���ی لهنێت داب���وون ،وهك (چاتكردنو بهژداربوونیان لهماڵپهرهی كۆمهاڵیتی ،وهك فهسیبووك) وهك ژیانێكی بچوك وایه ك �ه ب��ۆخ��ۆی��ان پێكدههێنن بهتهواوی كاریگهریان بهسهر جێدهمێنێت ،لهبهر ئهوهی زۆرتر بهكێشهكانی خهڵكانی ت��ر ئ��اش��ن��ا دهب��ێ��ت ئهمهش وادهك���ات زی��ات��ر گیرۆدهی بیركردنهوهو كێشهی البهال بێت بهوحاڵهش بهڕێژهیهكی زۆر بهكهسێكی ههڵچوو دهبینرێت ،لهناو نێت توشی ك��ێ��ش�هب��ب��ێ�تو ل�����هدهرهوهی نێت بهسهر بهرانبهرهكهیدا ه���اوارب���ك���ات ،كچێك كه زۆر سهردانی چاتی دهكرد ق��س�هی ب��ۆ ك��ردی��ن تهمهنی ( )١٩س��اڵ ب��وو وت��ی "من ن��ات��وان��م ش��وب��ك�هم ،چونكه سیقهم بههیچ كوڕێك نهماوه دوای ئهوه چهندین كوڕی خراپم لهچات ناسی ،زۆر دڵناسكبووم بهكهمترین شت توڕهدهبمو ههڵدهچم ناتوانم بیر لههیچ شت بكهمهوه،
تهنیا ئهوه نهبێت پهشیمانم كه چوومه چ��ات �هوه" ،ئهمه ن��م��وون �هی �هك��ی ب��چ��وك بوو لهوكهسانهی ك�ه ئالودهی ب���هردهوام���ی چ���اتو نێتن، ن��ائ��وم��ی��دیو خهمۆكیش بهشیكن لهگرژیو توڕهیی، ت���وڕهی���ی ه���هر ئ����هوه نییه ه��اوارب��ك��ات ب���هدهم ،بهڵكو ن��زی��ك��ه ه���اوارك���ردن���هك���ه ل���هن���اخ���داب���ێ���تو ئێمه نهیبیستین. دووهم :پهروهردهكردنی خ�����������راپ :ن����هب����وون����ی پ���هروهردهی���هك���ی خێزانی سهركهوتوو. ن���هك ه���هر بهوتنهوهی چهند وانهیهكی ئهخالقی، بهپراكتیككردنی ب �هڵ��ك��و ههموو ئ �هو جموجۆاڵنهی ك�ه ل�هس�هرخ��ۆی خێزانهكه بهپێچهوانهوه ن��ی��ش��ان��ب��دا دژایهتیان لهگهڵ توڕهبوون، خێزانێك ئهگهر ههمووكات ش���هڕی ل �هن��ێ��وب��وو دای���كو باوكێك ب�هت��وڕهی��ی لهگهڵ ی��هك ه�هڵ��س��وك�هوت��ی��ان كرد منداڵهكانیان ب��ێ��گ��وم��ان كهسانی توڕهدهبنو دایمهن گ��رژن لهگهڵ دهوورووبهر، ن��م��وون �هی دوو خێزانمان وهرگ�������رت ب���ۆ م���اوهی���هك خستمانه ژێ��ر چاودێری، ب���هدڵ���ن���ی���ای���هوه ج���ی���اوازی زۆر زۆری�������ان ه���هب���وو، خێزانێك ك �ه ههمووكات كێشهیان ههبوو دیقهتماندا م��ن��داڵ �هك��ان��ی��ان ل�����هدهرهوه كهسانێكی ئاڵۆزنو ناخیان ئارام نییه ،دڵخۆشییهكانیان ش�����اراوهن ،بهپێچهوانهوه ئ��هو م��ن��دااڵن �هی لهماڵهوه بهئهدهبهوه پهروهردهببوونو دای����كو ب����اوك ب���هڕێ���زهوه پهروهردهیان كردبوون ،كه توڕهش دهبوون لهبهر ئ������هوهی رێ���زی پ���هروهردهی���ان
ب �هس �هر دی���ارب���وو توڕهیان دهش����اردهوه نهیاندههێشت بهسهر بهرانبهریان دهرببڕن. س���ێ ی����هم :نهبوونی ئیهمالبوون: ت���هرك���ی���زو زۆرج����ار تهركیزنهكردنو دهمانكات ئیهمالبوونمان بهكهسێكی جیا لهخۆمان ك �ه دهم��ان��هوێ��ت ،ناتوانین بهسهر كێشهكاندا زالبینو بیربكهینهوه ئهنجامی ئهو بیركردنهوهیانهش ب��ێ��ت گهیشتنه بهخاڵی توڕهبوون. چ�������وارهم :نهبوونی ئیمانو باوهڕ :ئهمه خاڵێكی زۆر بههێزو گرنگه ،چونكه ئیمانو ب��اوهڕ خۆشهویستی ه �هڵ��دهگ��رن وا دهك���هن كه س��ان��ی خ��ۆش�هوی��س��ت بین، چونكه عاشقبوون بهشته پهنهاكان هۆكارێكی بههێزن ب��ۆ چ��االك��ك��ردن��ی مرۆڤ ل���هب���هرگ���ری���ك���ردن لهگهڵ كێشهكانی ،وهك پشتبهستن ب�هئ��ی�لاه�یو دروستكردنی م��ت��م��ان �هو ب�����اوهڕ ،دوای���ش ئینتیمایهكی ب �هه��ێ��ز ،كه ههموویان دهكرێت بهئهساسی مرۆڤبوون بناسرێت ،وهك دهبینین پ��هی��ڕهوی ئیسالم كه لهكتێبی قورئانی پیرۆز، ل���هس���هردهم���ی پێغهمبهری خ����ودا (م��ح��م��د) درودو رهحمهتی خ��ودای لێبێت، راگهیاندووه، بهئێمهی خ��ۆی��ش��ی ب�هش��ێ��ك ب���ووه ل �هج��ێ��ب �هج��ێ��ك��اران��ی ئهو وت����ان����هی ،ههر ل�����هب�����هر ئ����هو ه���ۆك���ارهش ب�����������وو
15
بهكهسێك كه ههموو دونیا خ��ۆش��ی��ان ب��وێ��ت ،چونكه ت��اب��ڵ��ێ��ی ك�هس��ێ��ك��ی ئ���ارامو لهسهرخۆ بووه ،ههربههۆی ئهو ئارامییهی توانی رهقترین دڵ ن����هرم ب��ك��او گرێیبدا بهخۆیهوه... چارهسهركردنی یهكهم :پهروهردهیهكی ئ�����هخ��ل��اق�����ی ل�����هس�����هر بیڕوباوهڕێكی پاك ،كهپێشتر لهخێزانهكه جێگری بووبێت پاشان بۆ منداڵهكان . دووهم :دووركهوتنهوه لهسهرقاڵبوونێكی زۆر كه هیچ دهرف�هت��ێ��ك��ی��ان نهبێت بۆ حهسانهوهو بیركردنهوه، زۆری سهرقاڵیو كاروباری زۆر چ فیكری چ چاالكی جهستهیی هۆكاری سهرهكین ب��ۆ ه �هرهس��ان��ب��وون��ی ناخو رژانی رژێنی توڕهیی. سێیهم :دووركهوتنهوه لهتهنیایی كه ببێ بههۆكاری بێدهنگیهكی نهپساو. چ������������������وارهم :خ���ۆ بهدوورگرتن لهههرشتێك كه بزانێت ئالودهی دهبێت ،وهك كێشانی جگهره ،بهكارهێنانی م��ادده بێت هۆشكهرهكان، سهردانكردنی زۆر بۆ نێت (چاتكردن ،فهیسبوك) ،زۆر سهیر كر د نی تیڤی ،زۆر
ب��هك��اره��ێ��ن��ان��ی مۆبایلو ه�هم��وو ئ �هو ئ��االت��ان�هی كه ب��وون��ی��ان ه �هی �ه ،ههرشتێك دهبێت سنوری بۆ دابنرێت لهبهركاهێنانی ،لهبهر ئهوهی ت���وش���ب���وون بهنهخۆشی خ����هم����ۆك����ی ل���هڕی���گ���ای م���وع���ت���ادب���وون جۆرێكه لهتوڕهبوونێكی ترسناك. پ��ێ��ن��ج�هم :خۆڕاهێنان لهسهر قبوڵكردنی بهرانبهر ب���هج���ۆرێ���ك ئ���ازارهك���ان���ی ب���هران���ب���هر ب��خ��ات��ه پێش ئ��ازارهك��ان��ی خ��ۆی ،لهههر دهرفهتێك خۆ بخاته شوێن بهرانبهر ،بۆ ئهوهی بزانێت ئ�هگ�هر ه �هر كاردانهوهیهك ب��ك��ات زوڵ��م��ی ك����ردووه، ل���هب���هر ئ������هوهی خۆیشی بهشێكه لهو توڕهبوونهی كه بهنیازه رهخ��ن�هی پێبگرێت لهبهرانبهر. ح �هوت �هم :ههمووكات خاوهن رێزێكی رهها بێتو خ���ۆی بێنێته ب��هرچ��او كه چ شتێكی پێخۆشه ئهگهر پ��ێ��ی��خ��ۆش��ن �هب��وو كهسێك ب����هس����هری ه���اوارب���ك���ات بائهوهشی پێخۆشنهبێت كه بهسهر ك �هس هاواربكات، ئهگهریش رۆژێ���ك رێگای ب��هخ��ۆی��دا بهسهركهسێك ه���اوارب���ك���ات بارێگاش ب���هو ك �هس �ه ب���دا بهسهری هاواربكاتهوه لهههمانكات خۆراگربێتو بهحهقی ئهوی بزانێت.
16
ژینگه
ههمووان لهبهردهم مهترسی روودانی کارهساتی ناوکیداین
ژینگه
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
دوای روودانی قهیران ه ناوكییهكهی ژاپۆن ،ئهو خهڵكانهی ك ه لهنزیك كوره ئهتۆمییهكاندا دهژین تووشی دڵهراوكێ هاتوون ،ئایا ئهگهری روودانی كارهساتێكی هاوشێوه بوونی ههیه؟
17
ب��ۆ زۆرب���هی خهڵكی جیهان دووری لهكوره ئ �هت��ۆم��ی��ی �هك��ان ب���هوات���ای ئاسایشی زۆرت���ر نایهت، ش��ی��ك��ارێ��ك��ی زان���ك���ۆی ك��ۆل��ۆم��ب��ی��ای نیۆیۆركو گۆڤاری نهیچهیر بۆ دوو لهسهر سێی ( )٢١١كوره ئهتۆمی ،دهرک �هوت��ووه که ژماره دانیشتوان لهبازنهی ( )٣٠كیلۆمتهریدا زۆر زی��ات��ره له ( )١٧٢ههزار ك���هس���هك���هی وێستگهی ئ �هت��ۆم��ی فوكوشیما كه ن��اچ��ارك��ران خانووهكانی بهجێبهێڵن، خ����ۆی����ان كارهساتهكه لێرهدایه هی وا ههیه زیاد لهیهك ملیۆن كهس لهنزیكیدا دهژی)٦( ، ی دان �ه ل�هم كورانه ژماره دانیشتووانی دهوروب���هری زیاتره له ( )٣ملیۆن كهس. ژم���ارهی خهڵك تهنیا ی�هك��ێ��ك�ه لهفاكتهرهكان ك�ه لهنهخشهی مهترسی ری����اك����ت����ۆرهك����ان باسی ل����ێ����وهك����راوه ،ب���هوت���هی شارهزایان پلهبهندی رادهی م �هت��رس��ی وێستگهیهكی ئ�هت��ۆم��ی ل��هت��وان��ادا نییه، چونكه ههموو ریاكتۆرێك ت��ای��ب �هت��م �هن��دی مهترسی خ��ۆی ه �هی �هو لهههندێك لهمهترسییهكانیش ههرگیز ن��ات��وان��ی��ن ئاگادارببین، بهوتهی مایكل ئیشنایدر، راوێ���ژك���اری سهربهخۆی ناوكی لهپاریس ،ئاسایشی ک��ورهی ئهتۆمیهكان پێش ههرشتێك ب �هن��ده لهسهر "ك���ول���ت���وری ئاسایش"، كولتورێك كه چۆنایهتی چ��اك��ك��ردنو فێركردنو ت��وان��ای تهكنیکكارهکانو هێزی ك��ارو جیدی بوون لهسهر چاودێری دهگرێته خ���ۆی ،ئ�هم�ه ئ��هو واتایه دهگهیهنێت کورهی ئهتۆمی ن��وێ��ت��ر ب �هدی��زای��ن��ی باشتر ب �هوات��ای ئ��هوه نایهت كه مهترسی كهمتره.
ئیشنایدهر دهڵێت "كامیان مهترسیان زیاتره شۆفێرێكی س �هرخ��ۆش لهئۆتۆمبێلێكی فیراری نوێ ،یان شۆفێرێكی ل �هس �هرخ��ۆ لهئۆتۆمبێلێكی ( )٣٠ساڵ لهوهوپێش" ،لهگهڵ ئهمهشدا ش��ارهزای��ان لهسهر چ�هن��دی��ن ف��اك��ت �هری گرنگی م �هت��رس �یو ه�هن��دێ��ك پێوان كهمكردنهوهی بهمهبهستی مهترسی هاوڕان". چۆنییهتی باڵوبوونهوهی دانیشتوان لورن ئیستریكر ،ئهندازیاری ناوكیو سهرۆكی ئهنجوومهنی جیهانی ئۆپێرهیتهركانی ناوكییه، ( )WANOكه بونیادێكی نێونهتهوهیی ناوكیبهو دوای كارهساتهكهی چرنۆبیل لهساڵی دروستكراوه، ()١٩٨٦دا بهوتهی ئهو ،چڕی دانیشتوان ئامرازێكی گرنگه كه لهڕێگهی ئهوهوه دهتوانین مهترسییهكانی تریش ب�هراوردب��ك�هی��ن "ئێمه دهبێت تێبگهین ئایا ئاسایشی ک����ورهی ئ �هت��ۆم��ی �هك��ان لهو شوێنانهی كه دانراون لهبهرچاو گیراوه ،یان نا؟". بۆ ئهنجامدانی شیكاری دانیشتوان ،گۆڤاری نهیچهر لهناوهندی ئ��ام��ارو ئابووری ك��ۆم�هاڵی�هت��ی ك����رداری ناسا لهزانكۆی كۆلۆمبیا سوودی وهرگرت. وێ���س���ت���گ���هی ئهتۆمی لهكارادچی ()KANUPP پ��اك��س��ت��ان ،زۆرت���ری���ن چڕی دان��ی��ش��ت��وان لهدهوروبهریدا ههیه ،وات �ه نزیكهی ()٨.٢ ملیۆن كهس لهبازنهی ()٣٠ كیلۆمهتری ئهم وێستگهیهدا دهژین ،لهكاتێكدا ئهم وێستگهیه، ریاكتۆرێكی بچووكهو تهنیا ( )١٢٥م��ی��گ��اوات كارهبا بهرههمدههێنێت. شوێنی دوایی وێستگهیهكی زۆر گ���هورهت���ره ،وێستگهی ( )١٩٣٣میگاواتی كوشنگ كه ( )٥.٥ملیۆن كهس لهبازنهی ( )٣٠كیلۆمهترییهكهیدا دهژین، ههروهها وێستگهی ()١٢٠٨
ژینگه
18
میگاواتی چینشان ()٤.٧ ملیۆن كهس لهنزیكیدا دهژین، ئهم دوو وێستگهیه ههردووكیان لهواڵتی ت��ای��وان��دانو بازنهی ( )٣٠كیلۆمهتری وێستگهكان ت��ای��پ�هی پایتهخت دهگرێته خ���ۆی ،ب �هوت �هی ئ��هد الیمن ش�����ارهزای ب����واری ناوكی، دۆزینهوهكانی ئهم توێژینهوهیه "ت��ۆق��ێ��ن�هره" ،ئ�هگ�هر بازنهكه ب��ۆ ( )٧٥كیلۆمهتر گهوره بكرێتهوه مهترسی زۆر گهورهتر دهردهك��هوێ��ت ،وێستگهكانی گوانگدونگو لینگایو لهواڵتی چینو هۆنگ كۆنگ دهكهوێته ن��او بازنهكهیانهوه كه ()٢٨ ملیۆن ك �هس تێیدا دهژی���ن، بۆ وێستگهی ئیندیان پۆینت لهنزیكی نیۆیۆرك ئهم ژمارهیه دهگاته ( )١٧.٣ملیۆن كهس. ه �هروهه��ا ب��ۆ وێستگهی نارورا لهویالیهتی ئوتارپرادشی هیند ( )١٦م��ل��ی��ۆن كهس دهك�����هون�����ه ب����ازن����ه ()٧٥ سهددو كیلۆمهترییهكهوه،
پ��هن��ج��او دوو وێستگهی ئهتۆمی زی��اد ل�هی�هك ملیۆن ك����هس ل���هب���ازن���هی ()٧٥ كیلۆمهترییهكهیاندایه ،جگه له ( )٥وێستگهی ناوكی جیهان دان��ی��ش��ت��وان��ی دهوروب������هری وێستگهكان بهبازنهی ()١٥٠ كیلۆمهتر زی��اد لهیهك ملیۆن كهسه. خۆشبهختانه ئاراستهی با بهشێوازێك ب��ووه كه بهشی زۆر تیشكهكانی وێستگهی ناوكی فۆكۆشیما بهرهو دهریا رۆیشتووه ،ئهگهر ئاراستهی با بهشێوهیهكی تر بووایه ژیانی ( )٧.٧ملیۆن كهس لهبازنهی ( )١٥٠كیلۆمهتری وێستگهكه (ه�هروهه��ا بهشێك لهتۆكیۆ) دهكهوته مهترسییهوه. مهترسی دهرهكی ه �هروهك��و رووداوهك���هی فوكۆشیما پێشانیدا ،مهترسییه دهرهكییهكان (وهكو بومهلهرزه، ئاگربهربوونهوه، تسۆنامی، ت���ۆف���انو ت��هن��ان��هت هێرشه
ترۆریستییهكان) ،گهورهترین ف���اك���ت���هری م��هت��رس��ی��ن بۆ رووداوێكی گهورهی ناوكی، بهشێوهی ترادشناڵ بهرپڕسانی وێستگه ناوكییهكان ،ههندێك ل����هڕووداوهك����ان ب���هڕادهی���هك ئهگهری روودانی بهكهمدهبینن خ��ۆی��ان��ی ب��ۆ ئامادهناكهن، ب��هم رووداوان�����ه رووداوی "دهرهوهی دیزاینی بنچینهیی" دهڵ��ێ��ن ،ه���هروهه���ا پێشبینی روودانی بومهلهرزهو تسۆنامی كارێكی ئاسان نییه .ئهمه بهو مانایه دێت كه ههندێك لهوێستگه ناوكییهكان كه لهدهرهوهی ناوچه جۆگرافیاییه ت��رس��ن��اك��هك��ان��دان لهكاتی روودان���ی ههندێك مهترسی وهك ب���وم���هل���هرزه ،تووشی مهترسی گهورهترببن ،چونكه ئ���هم م�هت��رس��ی��ان�ه لهبهرچاو نهگیراوه ،بۆ نموونه وێستگهی ف��وك��ۆش��ێ��م��ا دای ئیچی، لهناوچهیهك دروستكراوبوو ك����ه ئ����هگ����هری روودان�������ی
ژینگه
ب��ووم �هل �هرزه ،ی��ان تسۆنامی زۆر كهمبوو ،بهاڵم تسۆنامییه گهورهكهی ژاپۆن لهبهرواری ( )١١م��ارس��دا ،لهسهرهوهی ه �هم��وو ئ �هو شتانه ب��وو كه ئهندازیارهكان لهكاتی دیزاینی وێستگهكه لهبهرچاویانگرتبوو. ئ �هگ �هری روودان����ی ئهو رووداوان������هی ك �ه لهودیوی بنجینهییهكهیه، دی���زای���ن���ه ت���هوهری س �هرهك��ی بهشێكی زۆر لهڕاپۆرتهكانی ئاسایشی وێ��س��ت��گ�هك��ان��ن ك��ه ل���هدوای رووداوهك��������هی فۆكۆشیما ئ���ام���ادهدهك���رێ���ن ،م���اوهی���هك لهوهوپێش سهرنجی ئاژانسی نێونهتهوهیی وزهی ئهتۆمی بهرهو مهترسییه دهرهكییهكان چووه ،بۆ نموونه دروستكردنی ن��اوهن��دێ��ك��ی نێونهتهوهیی ئاسایشی بومهلهرزه لهساڵی ()٢٠٠٨وه لهبهرنامهی كاری ئاژانسهكهدایه ،ئهمه دوای ئهوه بوو بومهلهرزهیهك وێستگهی ناوكی كاشیوازاكی–كاریوای
ل �هك �هن��ارهك��ان��ی خۆرئاوای ژاپ��ۆن لهرزاندو بوو بههۆی ك��وژان��دن��هوهی ئۆتۆماتیكی وێستگهكهو باڵوبوونهوهی ب���ڕێ���ك���ی ك�����هم م�������اددهی رادیۆئاكتیڤ. دیزاینو تهمهن بڕێك لهڕیاكتۆرهكانو وێ���س���ت���گ���هك���ان لهوانیتر مهترسیدارترن ،فاكتهری گرنگ لێرهدا قهبارهی وێستگهكهیه. ک���ورهی ئهتۆمیێكی گ���هوره دهت��وان��ێ��ت تیشكدانهوهی زی���ات���ری ه �هب��ێ �تو كاتێك قهیرانێك هاوكات روودهكاته چهند وێستگه (وهك ئهوهی ب��ۆ چ���وار وێستگه لهشهش وێ��س��ت��گ �هك �هی فۆكۆشیما رووی��دا) ،كاربهدستان ناتوانن كارێكی زۆر پ��ۆ پێشگرتن ل��هك��ارهس��ات ئهنجامبدهن، وێستگهی كاشیوازاكی-كاریوا كه حهوت ک��ورهی ئهتۆمیهو ( )٧٩٦٥م��ی��گ��اوات كارهبا بهرههمدههێنێت گهورهترین
وێستگهی ن��اوك��ی جیهانه. گهورهترینهكانی ت��ر جگه لهفۆكۆشیما بریتین لهكینشان ل��هل��ێ��وارهك��ان��ی ب���اك���ووری خ��ۆره��هاڵت��ی چ��ی��ن ،یونگ وان���گ ل �هك��ۆری��ای باشوور، وێستگهی لینینگراد لهروسیا،
ش��ت��ان �ه چ����اوهڕوان����ك����راوه، چونكه ک��ورهی ئهتۆمیهكان پهیرهوی لهچهماوهیهك دهكهن ك�ه پێیدهوترێت "چهماوهی ح����هوزی ح���هم���ام" ،مهكینه ئاڵۆزه نوێكانو قۆناغهكانی دابهزاندنیان ،بهگشتی ههندێك
لهگهڵ خۆیاندا بردووه". ك��ارهس��ات��ی وێستگهی چرنۆبیل لهساڵی ()١٩٨٦ پێشانیدا ،خ��ودی دیزاینهكه دهكرێت ترسناك بێت ،لهناخی ک��ورهی ئهتۆمیی چرنۆبیلدا، گرافیتێك بهكارهێنرابوو كه
بروس لهلێوارهكانی دهریاچهی هورون لهئاونتاریوی كهنهداو گراولینزو پالول ،ههردووكیان ل��هل��ێ��وارهك��ان��ی ب���اك���ووری فهرهنسا. مهرج نییه وێستگه كۆنهكان ئاسایشیان نزمتربێت لهوێستگه ن��وێ��ك��ان ،لهساڵی ()١٩٧٨ رووداوی دورگ�هی تریمایل لهویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا لهڕیاكتهرێك روویدا كه تهنیا سێ مانگ كرابوویهوه، ك���ارهس���ات���هك���هی چرنۆبیل (ك��ه ئێستا لهئۆكرایندایه) روویدابوو لهڕیاكتهرێكدا كه دووس���اڵ ب��وو كهوتبووه ك��ار ،لهكیسچوونی ماددهی ف��ێ��ن��ك��ك �هرهوه لهڕیاكتهری سیواو ()١ی فهرهنسا لهساڵی ( )١٩٩٨قهیرانێكی جیدی ل����هدوای خ��ۆی دروستكرد لهكاتێكدا کورهی ئهتۆمیهكه ت�هن��ی��ا ( )٥م��ان��گ تهمهنی ههبوو. ب���هوت���هی الی���م���هن ئهم
تایبهتیان ههیه كه بهتهواوی ت��اق��ی��ن��هك��راوهت��هوهی���ان بۆ نهناسراوو تهكنیککارهكان ن��وێ��ی �ه ،ب��ۆی��ه ئ���هم ههاڵنه سهرسوڕهێنهرنییه". دوای چ�����ارهس�����هری ك�هم��وك��ووڕی��ی�هك��ان ،کورهی ئهتۆمیهكه دهچێته قۆناغی پ���ای���هداری ك���هم مهترسی، ب����هاڵم ل��هگ��هڵ ههڵكشانی تهمهنی ک���ورهی ئهتۆمیهكه ئهگهری روودان��ی رووداوی ن �هخ��وازراوی��ش زیاددهبێت، بهوتهی یان برانك ،سهرۆكی كهمپینی ئ��اش��ت��ی س���هوزی نێونهتهوهیی (لههۆڵهندا) له "ب��ی��رك��ردن��ی رێكخراوهیی" ك���ێ���ش���هی���هك���ی ت������ره ك���ه بهزیادبوونی تهمهنی کورهی ئهتۆمیهكه دهردهكهوێت "زۆر لهو ئهندازیارانهی كه لهسهر دیزاینی وێستگه كاریانكردووه خ��ان�هن��ش��ی��ن��ك��راونو بهشێك لهئهزموونی گرانبههایان كه بهچهندین ساڵ كۆكراوهتهوه
دهك��را گڕبگرێتو ئهم ئاگره ب��ۆ چ �هن��دی��ن ه�هف��ت�ه دوای تهقینهوهكه درێ���ژهی كێشاو م���ادده رادیۆئاكتیڤهكانی بۆ س��هرهوهی بهرگه ه�هوا نارد، ه��هروهه��ا دیزاینی کورهی ئهتۆمیهكه ههڵگڕی جۆرێك ل����هرزۆك����ی ب�����وو ،لهگهڵ لهكیسچوونی ئ���اوی ناخی ک��ورهی ئهتۆمیهكه ،كارلێكه زنجیرهییهكان خێرا تربوویهوه، (ل�هك��ات��ێ��ك��دا لهدیزاینهكانی ت��ر ک����ورهی ئ �هت��ۆم��ی شتی وا روون������ادات) ،لهئێستادا ژم���ارهی���هك���ی زۆر ک���ورهی ئهتۆمی ك �ه وهك چرنۆبیل دی���زای���ن���ك���راون لهڕوسیادا ك��اردهك�هن بهتایبهتی لهسان پیترزبۆرگ ك�ه ژمارهیهكی زۆر دانیشتوی ههیه .ههڵبهت چاكسازی زۆر لهسهر ئهم وێستگانه ك���راوه بۆ ئهوهی كێشهی ئاسایشیان نهمێنێت، ب�هاڵم الیمهن هۆشیاری دهدات كه دانانی باری زۆر
19
لهدیزاینی ک��ورهی ئهتۆمیدا، نابێت بههۆی ئاسایشی زۆرتر، ک����ورهی ئ�هت��ۆم��ی�ه نوێكانی ئ����اوی پ �هس��ت��ێ��ن��راو ،كاتێك تووشی كێشهی لهكاركهوتنی فێنككهرهوه س��ی��س��ت �هم��ی دهب��ن ،چارهنووسیان ههمان وێستگهكانی چارهنووسی فۆكۆشیمایه. كولتور ب����هوت����هی ئیستریكر، ئۆپێرهیتهرهكان نابێت لهخۆ بایی ببن "یهكێك لهو شتانهی نیگهرانمان دهك��ات دڵنییایی یهكجار زۆره". ب���هوت���هی ش����ارهزای����ان، گ���رن���گ���ت���ری���ن ف���اك���ت���هری دیاریكهری ئاستی ئاسایشی کورهی ئهتۆمیێك ،كولتوری ئاسایشه لهنێو چاودێرانو كاربهدهستانو هێزی كاری وێستگهكه( ،دروستكردنی ك��ول��ت��ورێ��ك ل���هو شێوهیه كارێكی ئاسان نییه). ریچارد میزرۆ ،سهرۆكی ئهنستیتۆی زانستی كارنگی لهواشنتۆن ،لهساڵی ()٢٠١٠ دا وهك���و س �هرۆك��ی گروپی راوێ����ژك����اری نێودهوڵهتی ئاسایشی ن��اوك��ی ئاژانسی ن��ێ��ودهوڵ�هت��ی وزهی ئهتۆمی ن����ووس����ی����ب����ووی "ئ����هم����ه ك��ارێ��ك��ی گ��ران��هو پێویستی بهسهرنجدانو بهوردهكاریو ئ���ام���ادهی���ی ب���ۆ وهرگ���رت���نو لهڕاپۆرتهكانی ف��ێ��رب��وون پشكنینی ئامدهكراو لهالیهن كهسانی دهرهوهی کورهی ئهتۆمیهكهیه". م��ی��زرو بهدیاریكراوی ب��اس��ی شتێك دهك����ات كه زۆر لهشارهزایان بهخێراترین مهترسی لهپیشهسازی ناوكی دهزانن ،ئهوهی كه زۆر واڵتی بێئهزموون ،یان كهمئهزموون ح��هزی��ان ل���هزهی ناوكییه، یان خهریكی دروستكردنی ک��ورهی ئهتۆمیی ناوهكین، بۆ نموونه ئهو باسی بهرنامه ن��اوك��ی��ی �هك��ان��ی بیالروس، ش��ی��ل��ی ،م��ی��س��ر ،ئ�����هردهن، لیتوانی ،مالزیو مهراكشو
ئێران دهك��ات .شارهزایان، ل���هگ���هن���دهڵ���یو نهبوونی یاسای چاودێری لهههندێك واڵت��دا نیگهرانن ،بهوتهی ئستریكر ،پشكنینی وێستگه پ��ێ��ش دهس���ب���هك���ارب���وون���ی، گ��رن��گ��ی ت��ای��ب�هت��ی لهواڵته ههیهو كهمئهزموونهكاندا ( )WANOدهی��هوێ��ت ئهم پشكنیانه بهرفهراوانتربكات. تام كوچران ،كارناسێكی ن��اوك��ی ل��هش��ورای بهرگری ب�����هرژهوهن�����دی نهتهوهیی لهواشنتۆن ،زۆر بهپشكنینهكانی دوای كارهساتهكهی فۆكۆشیما كه ئێستا لهئهمریكاو ئهوروپاو ش��وێ��ن�هك��ان��ی ت���ری جیهاندا دهكرێت گهشبین نییه تاوهكو مهترسی لهكوره ئهتۆمییهكان دووربخاتهوه "ئهوان ههندێك ئ��ام��وژگ��اری��ان دهب��ێ��ت ،بهاڵم پێم وانییه كه بكرێت داوا ل���هچ���اودێ���ران ب��ك��رێ��ت كه بهههڵه ئهگهرییهكانی خۆیان لهڕابردوودا بچنهوه ،بهڕای من ئهم كاره بهس نییه". ك����وچ����ران دهی����هوێ����ت ك��ۆم��ی��س��ی��ۆن��ی سهربهخۆ دروس���ت���ب���ك���رێ���ت ،وهك����و ئ����هو ك��ۆم��س��ی��ۆن �هی دوای رووداوهك���������هی ج���هزی���رهی تریمایلو بهدهرس لێوهرگرتن دروستكرا. لهگهڵ ئهوهی بهرواردی م �هت��رس��ی ك��ارێ��ك��ی ئاسان ن��ی��ی �ه ،ش����ارهزای����ان دهڵێن یهكێك ل �هوان �هك��ان ئهوهیه ئۆپێرهیتهرهكان دهبێت ئامادهیی زیاتریان بۆ رووداوێكی ناوكی جیدی ههبێت ،ستریكر دهڵێت "گ��ۆڕان��ێ��ك ك �ه ()WANO دهتوانێت بیكاتو بهڕای من دهبێت بیشیكات ئهوهیه دهبێت لهبارۆدۆخێكدا بێت تاوهكو بتوانێت دیاریبكات كه ئایا كۆمپانیای ئۆپێرهیتهری ناوكی لهبچووكترین وێستگهوه تا گهورهترین وێستگه بهرنامهیان ب��ۆ ب����هرهوڕووب����وون لهگهڵ رووداوه پێشبینینهكراوهكاندا ههیه یان نه؟" سهرچاوهNature :
20
تهندروستی
تهندروستی
21
كاتێك ههوا پاشماوه ی جگهرهكان دهباتو دهكهون ه ناو ئاوهوه ،گیانداره بچووكهكان ی ناو ئاوو باڵنده ئاوییهكان وادهزانن خۆراكهو بهههڵ ه دهیخۆن، ئهمهش دهبێت ه هۆی مردنیان..
ه ههموومان دهزانین جگهره دهبێت ی بۆ سهر ی تهندروست هۆی مهترس ه ی جگهرهكێش ،بهاڵم لهوانهی كهس ی ئهوهی لهالمان رووننهبێت كاریگهر ی جگهر ه بێت لهسهر ژینگه. دووكهڵ
ه جگهر
دانهر عبدولڕهحمان محهمهد
بهداگیرساندنی جگهرهیهک؛ سیهکانت پڕدهبێت لهچوار ههزار مادهی کیمیاوی
ه���هم���وو ك��ات��ێ��ك كه جگهرهكێشێك جگهرهیهك دادهگ��ی��رس��ێ��ن��ێ��ت ،تهنیا س��ی��ی��هك��ان��ی پ���ڕ نابێت ب �هچ��وار ه���هزار م���اددهی كیمیاوی ،بهڵكو ههوای چ��واردهوری��ش �ی بهههمان شێوه بهو مادده كیمیاوییانه پ��ی��س��دهب��ێ��ت .لهوانهیه دووك����هڵ����ی جگهرهیهك ئهوتۆی كاریگهرییهكی ن �هب��ێ��ت ك��ه ببێته هۆی پیسبوونی ه���هوا ،بهاڵم ك��ات��ێ��ك ب��ی��ر ل������هزۆری جگهرهكێشهكانی جیهانو ژم���ارهی ئ �هو جگهرانهی ئهوان دهیكێشن دهكهیتهوه، بۆت دهردهكهوێت كێشهكه چهند مهترسیدار دهبێت. پیسبوونی ژینگه بههۆی جگهرهوه تهنیا بهپیسبوونی ه����هوا ك��ۆت��ای��ی نایهت، بهڵكو پاشماوهو فلتهری ج��گ��هره ف���ڕێ���دراوهك���ان، دووباره لهوانهیه وابزانیت كێشهیهكی ب��چ��ووك بێت ت���ائ���هوك���ات���هی نهزانیت ژم���ارهی���ان چ �هن��د زۆره، ئ��هو ج��گ�هران�ه ژمارهیان خهڵمێنراوه بهملیۆنهها ل���هس���هر زهویو لهناو ئ��اودا ،ههریهك لهمهودای ب��ۆگ�هن�ی ئ��هو جگهرانهو ژههراویكردنی شتهكانی چ�������واردهوری نزیكهی ب���ی���س���تو پ���ێ���ن���ج س���اڵ دهخایهنێت. ه�������هر ش����ێ����وهی����هك ل���هش���ێ���وهك���ان���ی ت���ووت���ن ك��اری��گ�هری خ��ۆی ههیهو زۆر زیانبهخشه ب��ۆ ههر بهشێكی ل �هش �ی مرۆڤ، بۆیه ئهگهر هاتوو ویستت دهستبكهیت بهشێوازێكی نوێ لهژیانێكی تهندروست،
ی�����هك�����هم ه����هن����گ����اوت وازهێنانبێت دهب���ێ���ت لهجگهرهكێشان ،لهوانهیه ئهمهش بهسهختترین كار دابنێیت لهژیانتدا ،لهگهڵ ئ��هوهش��دا ،باوباپیرانمان وت��ووی��ان �ه ئ �هگ �هر ئیراده ههبێت لهكردنی كارێكدا، ئ�����هوا رێ���گ���هش ههیه، لهكاتێكدا ئهو جگهرانهی ك���ه ف���ڕێ���دهدرێ���ن���ه سهر زهویو ن��او ئ���اوهوه پڕن ل�����هم�����اددهی كیمیاوی زیانبهخشی وهكو :زهڕنیخ (مهرگهمووش ،)arsenic س��ای �هن��ای��د (،)cyanide دوان�هئ��ۆك��س��ی��دی كاربۆن )carbonو (dioxide تار ( )tarكه ماددهیهكی ژهه���راوی ن��او تووتنه ،تا راددهیهكی زۆر ،دهتوانیت خۆت لهم كێشه گهورهیه ب��هدوورب��گ��ری��ت ،ئهگهر ه���ات���وو س���وورب���ووی���ت
لهسهر وازهێنانیو زۆرێك ل �هڕێ��ك��خ��راوهك��ان��ی��ش كه ب��ۆ ب���هرژهوهن���دی خهڵك ك��اردهك �هن ب��واری��ان ههیه بۆ یارمهتیدان لهوازهێنانی جگهره. كاتێك ههوا پاشماوهی ج���گ���هرهك���ان دهب�����اتو دهك���هون���ه ن���او ئ�����اوهوه، گ��ی��ان��داره بچووكهكانی ناو ئاوو باڵنده ئاوییهكان وادهزانن خۆراكهو بهههڵه دهیخۆن ،ئهمهش زۆرجار دهب��ێ��ت �ه ه���ۆی مردنیان، زی�����اد ل������هوهش كاتێك ئ �هم ج��گ�هران�ه ل �هن��او ئاو دهمێننهوه ،مادده كیمیاوییه ژههراوییهكان دهڕژێنه ناو ئاوهكهو تێكهڵی دهبن. كاریگهرترین دهرمانی چ��ارهس��هر ك �ه یارمهتیت دهدات لهكۆنترۆڵكردنی ئ����������ارهزووی كێشانی ج����گ����هره ،ب��ری��ت��ی��ی �ه له
( )Chantixكه بهرههمی ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ()Pfizer هو ن �هك تهنیا یارمهتیت لهوازهێنانی دهدات جگهره ،بهڵكو یارمهتیت دهدات لهكۆنترۆڵكردنی ئ��ارهزووی جگهرهكێشان، بهمهش پرۆسهی وازهێنان زۆر ئ���اس���ان���ت���ردهك���ات لهوهی چاوهڕێت دهكرد. چارهسهرێكی ئ��اس��ان بۆ فڕێدانی پاشماوهی جگهره كه دهبێته هۆی پیسبوونی ژینگه ئهوهیه پاشماوهكان ب��خ �هره ن��او گیرفانتهوهو لهشوێنێكی دوای�������ی ت��ای��ب�هت�ی ف��ڕێ��ی��ان��ب��ده ،ئهم ك��اره بهدڵنیاییهوه بۆنت ناخۆشدهكات ،بهاڵم دهبێت بزانیت تۆ جگهرهكێشیتو خۆت بۆنت ناخۆشه. ه����هروهه����ا چهندین سایتی ئینتهرنێت ههیه ك���ه رێ��ن��م��ای��ت دهك����ات
ب���هه���هوڵ���ی خ����ۆت واز لهجگهره بهێنیت ،تهنانهت زۆرێ���ك لهكۆمپانیاكانی دهرم���ان���س���ازی دهرم���ان���ی چارهسهركردنی جگهرهیان دۆزیوهتهوه كه نهك تهنیا بهسوودو كاریگهرن بهڵكو زیانی الوهكیشیان نییه. ل��هك��ات��ێ��ك��دا ههموو ئ�هو مهترسیانهی جگهره ه�هی�هت�ی ل �هس �هر ژینگهو بهكێشهیهكی گ �هوره دێته ههژمار ،بهاڵم گهورهترین كێشه لهڕاستیدا بریتییه لهپرۆسهی دروستكردنهكه، لهپیشهسازی توتندا ،نێوانی درهختهكان بهكاردههێنرێت بۆ پێچانهوهو بهستهككردنی لهكارگهیهكی ج��گ��هره ن����������اوزڕاوی دوژم����ن����ی ژی��ن��گ �هدا .بۆیه پێویسته ل��هس��هر ج��گ �هرهك��ێ��ش تا پ��ێ��ی��دهك��رێ��ت زوو واز لهجگهره بهێنێت.
22
فۆتۆستۆری
فۆتۆستۆری
ی مێژوو گرنگترین ئامێرهكانی سیخوڕ زۆرجار راپۆرتێكی نوێ دهربارهی سیخوڕهكان باڵودهبێتهوهو تێدهگهین ك ه زۆر شت ههی ه دهربارهی سیخوڕهكان نایزانینو جیهانی ئهوان بۆ ئێمه نهناسراوه، جاسوسهكان لهگهڵ ئێمهدا دهژینو كاردهكهن ،بۆی ه دهبێت ههندێك ئامێریان ههبێت كه لهژیانی رۆژانهدا نهمانبینیووه ،ئامێرهكان ئاساین ههروهكو ئهو ئامێرانهن كه لهژیانی خۆماندا بوونی ههیه ،بهاڵم ئهم ئامێران ه بۆ گواستنهوهی زیانیاری بهكاردههێنرێت .لهسهددهی رابردوودا ئهو تهكنیكانهی ك ه بهكاردههێنران ئێستاش سهرنجڕاكێشن. كامێرای میكرۆدۆت: لهسااڵنی ( )١٩٦٠لهالیهن دهزگای زانیاری ئهڵمانی خۆرههاڵتهوه بهكاردههێنرا، ئهم كامێرا بچووكه ،وێنهی لهبهڵگهنامهكان دهگرتو دوای پرۆسهیهكی كیمیایی قهبارهكهی زۆر بچووك دهكردهوه ،بۆی ه دهكرێت بڕێكی زۆر زانیاری لهگهڵ خۆیدا ههڵبگرێت، ههروهها دهكرا پهیام ه نهێنییهكان بهم كامێرای ه بشاردرێتهوه. چهكی سوراوی ،ئهم چهك ه ( )٤.٥میلیمهتریی ه بۆ هاوێشتنی یهك فیشهك بهكاردههێنرێتو لهسااڵنی ( )١٩٦٠بهسیخوڕێك ی (كهی جی بی) گیراوه ،دیار نیی ه ئایا ههرگیز بهكارهێنراوه ،یان نا.
كامێرای جێگیركراو لهناو چاكهت ،كامێرایهكی مۆدێلی (ئیف )٢١لهالیهن پیاوانی (كهی جی بی) لهساڵی ()١٩٧٠دا بهكاردههێنرا ،لێنزی كامێراكه لهشوێنێكی قۆپچهكهدا دادهنراوهو ئهو كهسهی چاكتهكهی لهبهردا بوو بهدهستنان بهقۆپچهیهك لهناو گیرفانی چاكهتهكهدا وێنهی دهگرت ،ئهم كامێرایانه لهكاتی رووداوه سیاسییهكاندا بهكاردههێنران.
پاژنهی پێاڵو :لهسااڵنی ( )١٩٧٠-١٩٦٠دیبلۆمات ه رۆژئاواییهكان لهئهوروپای خۆرههاڵت پێاڵویان نهدهكڕی، بهڵكو پێاڵوهكانیان لهخۆرههاڵتهوه بۆ دههات ،دهزگای نهێنی رۆمانی لهم ه سوودی وهردهگرتو بهیارمهتی فهرمانگهی پۆست لهناو پاژنهی پێاڵوكاندا ئالێری دادهنا ،ئهم ئالێران ه سیگناڵیان دهنارد ،بۆیه بهئاسانی دهیانزانی لهكوێن.
مهكینهی پیت ه نهێنییهكان :لهجهنگی جیهانی دووهمدا ،ئهڵمانییهكان بۆ پێشگیریكردن لهكردنهوهی پهیامهكانیان كه بهبێ تهل دهنێردرا ،ئهم مهكینهیان دروستكرد، لهمهكینهیهكی تایپی ئاسایی دهچێت، بهاڵم لهڕاستیدا پهیامهكان دهكات بهنهێنیو كلیلی نهێنییهكهش ههموو رۆژێك دهگۆڕدرا ،ههڵبهت زۆرجار قفڵی نهێنییهكانیشی دهشكێندرا.
23
پلێتی نهێنی :ئهم ئامێره زۆر سادهی ه بۆ بهنهێنی كردنی پیتهكان، تهنانهت رۆمییهكانیش لهوهها ئامێرێك سوودیان وهردهگرت ،ئهمهیان دهگهڕێتهوه بۆ سهردهمی جهنگی ناوخۆیی ئهمریكا ( )١٨٦١-١٨١٥روون ه لهجیاتی ههر پیتێك پیتێكی تر دهنووسرێت ،كردنهوهی نهێنییهكهی ئاسانه ،بهاڵم نهك كاتێك ك ه بهزمانێكی تر ك ه نایزانی نووسرابێت.
چهتری بولگاری :لهساڵی ( )١٩٧٨كهسێكی سهر بهدهزگای نهێنی بولگاریا بۆ كوشتنی بهرههڵستكارێكی حكومهت لهشهقامهكانی لهندهن ئهم ئامێرهی بهكارهێنا ،ئهم چهتران ه بهشێوهیهك دیزاینكراون ك ه بهفشاردانی ماشهیهك ژههر دهكرێت ه جهستهی قوربانییهوه ،بۆ كوشتنی ماركۆف فیشهكێكی هاوێشت.
كامێرای كۆتر :پێشئهوهی سهتهالیهت ه سیخوڕییهكان ههبن، كۆترهكان كاری سیخوڕییان لهسهر زهوی دوژمن ئهنجامدهدا، كۆترهكان بهئاسانی دهیانتوانی بچن ه سهرزهوی دوژمنو زانیاری كۆبكهنهوهو بگهڕێنهوه ئهم كۆترانه ههروهها زانیاریان دهگهیانت ،ههندێكیان تهنانهت میدالیای شانازیان وهرگرتووه.
كۆتهداری جاسوس :لهسااڵنی ()١٩٧٠دا ئهم كۆتهداره ب ه بهكارهێنانی وزهی خۆر لهنزیكی شاری مسكۆ بهردهوام شۆڤاری دهكردو پێویستی بهپاتری نهبوو ،كۆتهدار شۆڤار سیگناڵهكانی یهكێك لهپێگ ه ئاسمانییهكانی سۆڤیهتی پێشووی وهردهگرتو دهینارد بۆ سهتهالیتو لهوێوه دهگوازرایهوه بۆ ئهمریكا.
پاشماوهی سهگ :لهنێو پاشماوهی سهگدا كونی بهتاڵ بوونی ههی ه ك ه زۆر گونجاوه بۆ ناردنی پهیام، بهشێوهی ئاسایی كهس ئاوڕ لهپاشماوهی سهگ ناداتهوه ،ههڵبهت مهترسی فڕێدانو دۆزینهوهش ههیه.
سهرچاوه:
Discovery
ئهودیوی زانست
24
ویکلیکس دهڵێت؛ یاقوت ملمالنێی نێوان واڵته زلهێزهکان لهسهر جهمسهری باکور دروستدهکات
ئهودیوی زانست
25
ساڵێک یان دوو ساڵی تر، سههۆڵهکانی جهمسهری باکور دهتوێتهوه
ن :میریون جۆنزو ،سۆزان ڤاتس وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
26
پهیامه نهێنییهكانی باڵێۆزخانهكانی ئهمریكا كه لهالیهن ویكلیكسهوه ب�ڵاوك��راوهت�هوه ب��اس لهپێشبڕكێی واڵت �ه خاوهن بهرژهوهندییهكان دهربارهی دهستگهیشتنیان بهسهرچاوهكانی نهوتو گازو تهنانهت یاقوتی جهمسهری باكوور دهك��ات كه لهئێستادا سههۆڵهكانی خهریكی توانهوهن. ئهم پهیامانه پیشانیدهدات واڵتانی بهشدار لهناوچهی باكوور، بهتایبهتی روسیاو ئهمریكا لهتێكۆشاندان كه بهشی زیاتر بپچڕن، كهمبوونهوهی خێرایی سههۆڵهكان ،هۆكاری سهرهكی دروستبوونی ههلی وهبهرهێنانن لهسهرچاوهكانی ئهم ناوچهیهدایه .بهراورده زهوییهناسهكانی ئهمریكا بڕی نهوتو گازی گرینالندی دهرخستووه، سایتی ویكیلیكس ئهم بهڵگانهی ئهوكاته باڵوكردهوه كه ( )٨واڵتی ئهنجوومهنی جهمسهری باكوور ،واته واڵتانی ئهمریكاو روسیاو كهنهداو دانیماركو نهرویژو فینالندو سویدو ئایسلهند لهناوچهی نووكی گرینلهند كۆببوونهوه تاوهكو وتوێژ دهرب��ارهی شێوازی یارمهتی نێودهوڵهتی بۆ ناوچهكانی جهمسهری باكوورو كێشهكانی داهاتووی ناوچهكه بكهن .گریالند خاوهنی سهرچاوهی كانزایی
ئهودیوی زانسی
وهكو ئهلهمنیۆمو یاقوته ،بهپێی بهڵگه باڵوكراوهكانی ویكیلیكس وهزیری دهرهوهی دانیمارك بهگاڵتهوه بهئهمریكییهكانی وتووه "ئهگهر ئێوه خۆتان بهدووربگرن ،بهشێكی زۆرتر بۆ واڵتانی تر دهمێنێتهوه". گرینالند ناوچهیهكی خ��اوهن ئۆتۆنۆمییه لهدانیمارك كه حكومهتێكی نیمچه سهربهخۆیی ههیه ،بهپێی بهڵگه باڵوكراوهكان، ئهمریكییهكان بڕوایان وایه كه گرینالند بهرهو سهربهخۆیی دهڕواتو ئهمه ههلێكی باشه بۆ كۆمپانیاكانی نهوتو گاز تاوهكو جێپێی خۆیان بكهنهوه. جیمز پیكین ،باڵیۆزی پێشووی ئهمریكا لهدانیمارك لهو پهیامانهدا وتبووی كه دهسهاڵتدارانی گرینلهندی لهگهڵ سهرمایهدار نیۆیۆركییهكاندا ئاشناكردووه تاوهكو لهدابینكردنی سهرمایه بۆ وهبهرهێنان لهم سهرچاوانه یارمهتیدهربن. كێشهی موڵكایهتی لهساڵی ()٢٠٠٧دا ئارتور چیلیینگارۆڤ توێژهرێكی جهمسهری باكوور ئااڵی روسیای به بهكارهینانی ژێردهریاییهك لهبنی دهریاو لهژێر جهمسهری باكوور دانا ،لهوكاتهوه باسی موڵكداریهتی لهسهر
ئهودیوی زانسی
ئهو جهمسهره گهرمبوویهوه. پ�هی��ام�هك��ان��ی سهفارهتی ئهمریكا پێشاندهدات بهوتهی ك��ارب�هدهس��ت��ێ��ك��ی پلهبهرزی روسیا ،كرملین ئهم كردهوهیهی ب�هئ�هن��ق�هس��ت ئهنجامداوهو لهڕاستیدا چیلینگارۆڤ بۆ حیزبی ف �هرم��ان��ڕهوای روسیا ك����اردهك����اتو ئ���هم ك���ارهی بهفهرمانی ئهوانكردووه. بهپێی ئ��هم بهڵگهنامانه دیمتری راگ��وزی��ن نوێنهری روس��ی��ا ل��هن��ات��ۆدا وتویهتی "س������هددهی ( )٢١س���هدهی جهنگ بۆ دهستبهسهراگرتنی سهرچاوهكان دهبێتو روسیا
ئ���هم جهنگانه
ن���ای���هوێ���ت بدۆڕێنێت". ئ���هم ب�هڵ��گ��ان�ه ههروهها پیشاندهدات ئهمریكا نیگهرانه ل �هوهی كهنهدا خاوهنداریهتی ل �هس �هر ئ��اوهك��ان��ی باكووری خۆرئاواو سهرچاوهكانی بنی دهریاكهی دهكات. سههۆڵهكانی جهمسهری ب��اك��وور زۆر خێراتر لهوهی چ�����اوهڕوان دهك���را خهریكی ت����وان����هوهن ،ئ����هم بهڵگانه ی باڵوێزخانه پیشانیدهدهن، ئ�هم��ری��ك��ا ل �هئ��ۆت��اوا لهساڵی ()٢٠٠٨دا داوای لهحكومهتی ئ �هم��ری��ك��ا دهك�����ات تاوهكو
راگهیاندننامهی س�هرۆك كۆمار كه داوای��دهك��رد ئهمریكا دهبێت بوونێكی كاریگهرتری بۆ پاراستنی بهرژهوهندییهكانی لهناوچه جهمسهرییهكاندا ههبێت ،دوابخات ،چونكه كاربهدهستان لهسهر ئهو بڕوایه بوون ،ئهگهر ئهم راگهیاندننامهیه پێش ههڵبژاردنهكانی كهنهدا باڵوببێتهوه ،بابهتی ناوچه جهمسهرییهكان دهچێته پڕوپاگهندهی ههڵبژاردنهوهو كاریگهری خراپ لهسهر پهیوهندییهكانی ئهمریكاو كهنهدا دادهنێت ،بۆیه ئهم راگهیاندننامهیه تاوهكو دوای ههڵبژاردنهكانی كهنهدا دواخرا. زیادبوونی تهنگهژهكان پهیامهكانی باڵوێزخانهی ئهمریكا پیشاندهدات ،ستیڤن هارپر سهرۆك وهزیرانی كهنهدا داوای لهناتۆ كردبوو ،وهك چۆن لهگهڵ روسیا رێككهوتنیانكردووه دهستنهخهنه كاروباری ناوچهكانی جهمسهری باكوور ،دهوترێت واڵته ئهوروپییهكان كه پشكییان لهجهمسهری باكووردا نییه دهیانهوێت لهڕێگهی ناتۆوه پشك بۆ خۆیان بچڕن. تۆم برك ،راوێژكاری گۆڕانه ئاوو ههواییهكان لهكۆمپانیای كانزای ریڤۆو وهزارهت���ی دهرهوهی بهریتانیا ،دهڵێت ،تهنگهژه سیاسییهكان ل�هزی��ادب��وون��دان ،چونكه سههۆڵهكان زۆر خێرا دهتوێنهوه ،بۆیه ههموو ئهو واڵتانهی كه دهزانن دهتوانن دهستیان بگاته سهرچاوهكان ،لهههوڵی بچرینی بهشی خۆیانن. پروفیسۆر پیتهر ڤدمز لهزانكۆی كهمبریج كه لهسااڵنی ()١٩٧٠ك��ان�هوه بهژێر دهریایی ئهتۆمی هێزی دهریایی بهریتانیا چهندین سهفهری بۆ پێوانی ئهستوری سههۆڵهكانی جهمسهری باكوور ئهنجامداوه دهڵێت "كارهساتهكه روویداوه سههۆڵهكان ههم تهنكبوونهتهوهو ههمیش رووبهرهكهیان كهمبووهتهوه". سیستهمی ( )PIOMASكه قهبارهی سههۆڵهكانی جهمسهر
27
دهپێوێت پیشاندهدات ،لهسێپتهمبهری رابردوودا قهبارهی ئهم سههۆاڵنه یهك لهسهرچواری قهبارهی سههۆڵهكانی لهساڵی ( )١٩٧٩دابوو. پرۆفیسۆر ڤدمز دهڵێت بهئاسانی پێشبینی دهكرێت لهماوهی ساڵێك ،یان دوو ساڵدا هیچ ئاسهوارێك لهسههۆڵهكانی جهمسهری باكوور نهمێنێت. رێگهی نوێی دهریایی یهكێك لهپێشڕهوانی هێرش بۆ سهر سهرچاوه نهوتییهكانی جهمسهری باكوور كۆمپانیای نهوتی بهریتانیایی كیرن ئینرجیه، سایمون تامسن بهڕیوهبهری بازرگانی ئهم كۆمپانیایه دهڵێت "ئێمه لێرهدا پێشڕهوین ،كۆمپانیاكهی ئێمه لهگرینالند لهههمووان لهپێشترهو ههموو كۆمپانیاكانی تر چاودێری ئێمه دهكهن تاوهكو بزانن چیدهدۆزینهوه". ئهو ههروهها دهڵێت "ههرچهند ئهمه كارێكی زۆر پڕسووده، بهاڵم ئهگهر رووداوێكی وهك رژانی نهوت رووب��دات تهواوی پرۆژهكانی نهوت لهجهمسهری باكوور پهكی دهكهوێت ،بۆیه دهبێت ئێمه زۆر هۆشیارانه كاربكهینو ههموو الیهنهكان ههڵبسهنگێنین". لهئێستادا الیهنگرانی ژینگه رهخنهی زۆریان لهسهر گهڕان بهدوای نهوتدا لهجهمسهری باكوور ههیهو ئهندامانی ئاشتی سهوز بهسواربوون لهسهر سهكۆیهكی لێدانی بیری نهوتی كیرن ئینرجی كه بهرهو گرینلهند دهچوو رهخنهی خۆیان دهربڕیوه. بێن ئایلیف یهكێك لهچاالكوانانی ئاشتی سهوز لهسهر كهشتی ئیسپرانزا ،كهشتیوانی ئهم گروپه؛ دهڵێت "كۆمپانیا نهوتییهكانی وهك كیرن ،لهجیاتی ئهوهی بیر لهچارهسهری توانهوهی سههۆڵهكان بكهنهوه ،كهچی وهك ههلێك بۆ دۆزینهوهی نهوت لێیدهڕوانن ،كه نهوتو سووتهمهنییه به بهردبووهكانی تر هۆكاری سهركی توانهوهی ئهم سههۆاڵنهن". ههندێك لهشارهزیان بڕوایان وایه ،ئهوهی لهجهمسهری باكوور روودهدات وهكو هێرشی ئهوروپییهكان لهسهددهی نۆزدهههمدا بۆ تااڵنكردنی ئهفریقا وایه .بهاڵم ئهمه تهنیا پێشبڕكێ نییه بۆ داگیركردنی نهوتو گاز ،روسیا هیواداره توانهوهی ئهم سههۆاڵنه رێگهیهكی نوێبكاتهوه تاوهكو كهشتییهكانی باكووری ئهوروپا خێراتر بگهنه خۆرههاڵتی ئاسیا ،ئهم ریگایه به ب�هراورد لهگهڵ رێگای كهناڵی سوێس بهڕێژهی یهك لهسهر سێ كورتتره .ههروهها شوێنی نوێ بۆ راوكردنی ماسی خهریكه دروستدهبێتو گرینلهندیش خاوهنی سهرچاوهی كانزایی وهك ئهلهمنیۆمو یاقوته.
تهکنهلۆژیا
28
تهکنهلۆژیا
ی پێیه ی ژیانێكی پڕخێرو خۆش مژده
ت����هك����ن����هل����ۆژی����ای ن����ان����ۆ ل�������هڕۆژگ�������اری ئ �هم��ڕۆم��ان��دا توێژینهوهو تاقیكردنهوهكانی لهههموو ب�����وارهك�����ان�����ی ژی����ان����دا چ��ڕك��ردووهت �هوهو مژدهی ژیانێكی فهراههمكردنی ت���هن���دروس���تو ب���هف���هڕو پ���ڕ ل���هخ���ۆش���یو دوور لهنهخۆشییه كوشندهكان ب���ۆ م���رۆڤ���هك���ان���ی سهر رووی ه �هس��ارهی زهوی رادهگ���هی���هن���ێ���ت ،م���ن بۆ م�������اوهی چ������وار س���اڵ���ه ل����هزۆرب����هی رۆژن���ام���هو گ��ۆڤ��ـ��ـ��ـ��ارهك��ان��دا لهسهر زۆربهی ئهو بوارانه كه ئهم تهكــنهلۆژیایه ئهسپی خۆی تێـــدا تاوداوه نووسیومــه، بۆیه پێمخۆشه لهم گۆڤاره رهن��گ��ی��ن �هدا ئهمجارهیان ل�هس�هر بوارێكی گرنگی تر كه تهكنۆلۆژیای نانۆ تاقیكردنهوهو پێشهاتهكانی خۆی تێدا پیادهكردووهو
ه����هن����گ����اوی گ���رن���گو ی����هك��ل�اك����هرهوهی ن����اوه بنووسم. بۆیه سهرهتا پێمباشه بۆ جارێكی دیكه سهرلهنوێ پ���ێ���ن���اس���هی���هك ب����ۆ ئ���هو تهكنۆلۆژیایه بۆ خوێنهری ك���ورد ب��خ��هم��هڕوو پێش ئهوهی بچمه نێو قوواڵیی بابهتهكه.... ش��ۆڕش �ه تهكنۆلۆژیا گهورهكانی وهك شۆڕشی پ��ی��ش�هس��ازیو دیجیتاڵی، گهواهیدهری ئهو راستییهن كه چۆن داهێنانه نوێیهكان، دهت��وان��ن گۆڕانكاریهكی بنهڕهتی لهژیانماندا بهرپا بكهن. ت����هك����ن����ۆل����ۆژی����ای ن��ان��ۆ ئ��هم��ڕۆ لهجیهاندا تهكنۆلۆژیایهكی وهك س����هردهم ه��هم��وو ب���واره ج��ۆراوج��ۆرهك��ان��ی ژیان دهگ����رێ����ت����هوه ،دهچێته پێكهاتهی ههموو كهرهستهو
ب���هرووب���ووم���هك���ان���هوهو ئ��اوێ��ت��هی توخمهكانی دی��ك �ه دهك���رێ���ت لهپێناو دهس��ت �هب �هرك��ردن �ی كااڵو ك��هرهس��ت��هی��هك��ی پتهوو ب�����هرگ�����هگ�����ر ك�����ه ل����هم روان��گ��هی��هش��هوه رهوت���ی ژی��ان�ی مرۆڤایهتی بهرهو ئ��اس��ۆی��هك��ی گ����هشو پڕ ل��هب��هخ��ت��هوهری دهب����ات، ئهگهر بێتو بهشێوهیهكی گ��ون��ج��اوو ل �هب��ار لهپێناو م�����هرام�����ه ب���اش���هك���ان���ی مرۆڤایهتی بهكارببرێت. ت��هك��ن��ۆل��ۆژی��ای نانۆ )Nano (Technology ب��ری��ت��ی��ی �ه ل���هو زانستو ت���هك���ن���ۆل���ۆژی���ای���هی كه ل��هپ��ێ��ك��ه��ات��هی ه���هم���وو ئ���هو ئ��هت��ۆمو گهردیالنه دهكۆڵێتهوه كه لهئاستی پ��ێ��وان��هی نانۆمهتردان، مامهڵه لهگهڵ ههموو ئهو ماتریاڵه وردیالنه دهكات كه دووریهكانیان لهنێوان
( )100-1نانۆمهتردایه. سهرهتا پێویسته ئهوه بزانین كه یهك نانۆمهتر یهك ل�هس�هر ملیاری مهترێكه ( )1 /1 0 0 0 0 0 0 0 0 0و وشهی نانۆیش له (نانۆس) ی یۆنانییهوه هاتووه كه مانای كورته ب��ااڵ (قزم) دهگ���هی���هن���ێ���ت .ت���ی���رهی ی��هك ت��اڵ ل �هق��ژی مرۆڤ ( )80000نانۆمهتره ،واته ی��هك ن��ان��ۆ بریتییه لهیهك ل �هس �هر ه�هش��ت��ا ه���هزاری ئهستووری ق��ژی مرۆڤ، له ( )10000نانۆمهتریش ك��هم��ت��ر چ�����اوی م���رۆڤ دركی پێناكاتو یهك نانۆ م �هت��ری��ش ده ئ���هوهن���دهی ق��هب��ارهی گهردیلهیهكی هایدرۆجینه .پهرهسهندنی خێرا لهئاستی تهكنۆلۆژیای ن����ان����ۆدا ه���هم���هالی���هن���هو ك��ش��ت��گ��ی��ره ،بنچینهی تهكنۆلۆژیای نانۆش لهوهدا خۆی دهبینێتهوه ،تا مامهڵه
ی محهمهد دوكان ی كارهبا ئهندازیار
تهكنهلۆژیای نانۆ
لهگهڵ شته زۆر وردهكاندا بكهینو بهناخی ماددهدا بچینه خوارێ ،ئهوا دهبینین چ�هن��دان خاسیهتی تازهو نوێیان لهخۆدا حهشار داوه ب���هه���هزاران ت���وێ���ژهرهوهو تایبهتمهندانی ئ �هم بواره كه ژمارهیان دهگاته بیست ه����هزار ك���هس سهرقاڵی تاقیكردنهوهو ئهزموونی یهك لهدوای یهكن ،تا ئێستا چ �هن��دان داهێنانیان لهو ب��وارهدا تۆماركردووه كه پڕ بایهخترینیان دۆزینهوهی تیوبه كاربۆنییه نانۆییهكانه Nano (Carbon .)Tubes تهكنۆلۆژیای نانۆ لهبواری پیشهسازی خۆراكدا ت��هك��ن��ۆل��ۆژی��ای نانۆ هیچ بوارێكی لهبوارهكان ن���هه���ێ���ش���ت���ووهت���هوه ك���ه كاریگهرییو شوێندهستی خۆی تێدا جێنههێشتبێتو زانستییه ب��هداه��ێ��ن��ان��ه
نایابهكانی پێشهنگی خۆی پیادهنهكردبێت، ت��ی��دا ل����هب����واری پیشهسازی خ����ۆراكو كشتوكاڵیشدا ههوڵو توێژینهوهكانی ئهم پێشهاتو تهكنۆلۆژیایه پ��ێ��ش��ب��ی��ن �ی ب����هرچ����اوی ب���هدی���ه���ێ���ن���اوه ،ئهویش ل �هڕێ��گ �هی بهكارهێنانی ك��هرهس��ت��هو ئاوێتهكانی ئهم تهكنۆلۆژیایه لهبواری چ���اك���س���ازی ل���هزهوی���ی���ه كشتوكاڵییهكانو پهرهپێدانی ئامڕازهكانی پ���ارچ���هو كشتوكاڵییهكانو ئامێره پ��هرهپ��ێ��دان��ی كهرهستهو م��ات��ری��اڵ �ه كیمیاییهكانی ل���هن���اوب���ردن���ی م���ێ���رووه زیانبهخشهكانو پهرهپێدانی رێ��گ �هك��ان �ی پێچانهوهو ل��هق��وت��ون��انو پاراستنی خ�������ۆراك ،ه���هرچ���هن���ده تهكنۆلۆژیای پێشهنگی نانۆ ل�هب��واری كشتوكاڵدا ت�����ارادهی�����هك ل������هڕووی ت��ی��ۆری��ی �هوه ب����ووه ،بهاڵم ورده ورده كاریگهرییهكی گ���رن���گ���ی ل���هن���ێ���وهن���ده سهرهكییهكانی پیشهسازی خۆراكدا ئهنجامی ناوازهی بهدیهێناوه وهك پ���هرهپ���ێ���دان���ی ماتریاڵی ك���هرهس���ت���هو پ��ێ��وی��س �تو پهرهپێدانی ب������هروب������ووم������هك������انو دی���زای���ن���ك���ردن���ی رێگهو ئ����ام����رازی پ��ێ��وی��س��ت بۆ دروس����ت����یو ئاسایشی زی���ن���دهوهریو ئۆرگانی، دیاره ئهمهش بهشێوهیهكی گشتی كاریگهری بهرچاوی لهسهر كۆمهڵگه دهبێت. پێشرهوییانهی ئ���هو ك�ه ب �هم دوای��ی �ه لهبواری زانستی كهرهستهو كیمیادا ب��هدی��ه��ات��ووه ئهنجامی لهتهكنۆلۆژیای ن��ای��اب �ی گ���هردی���ل���هك���ان���ی ن���ان���ۆدا فهراههمكردووه كه ئهمهش دهرهاویشتهیهكی بهرباڵوی ل����هب����واری پیشهسازی ك��ش��ت��وك��اڵو خ���ۆراك���دا
دهستهبهركردووه. رێ����ژهی دانیشتوانی جیهان ل�هح��اڵ�ی ح���ازردا ل���ه ( )6م��ل��ی��ارد كهس تێپهڕیووهو ()%50ی ئهم رێ���ژهی���هش لهكیشوهری ئاسیادا دهژی���ن ،بهشێكی گهورهش لهم رێژهیه لهواڵته گهشهسهندوهكاندا (الدول النامیه) دهژین كه رۆژانه رووب������هڕووی برسێتیو ك �هم �ی خ����ۆراك دهبنهوه ئهویش بههۆی كاریگهرییه ژی��ن��گ�هی��ی�هك��ان�هوه ،یاخود بههۆی ناسهقامگیری باری رام��ی��اری واڵتهكانیانهوه، ل���هك���ات���ێ���ك���دا ل����هواڵت����ه
لهبهر پێشكهوتووهكاندا زۆری ،خ��������ۆراكو خ�����واردهم�����هن�����ی وهك پاشماوه دهمێنێتهوه ،بۆیه پێویسته ل�هواڵت�ه ههژارو ت��ازه گهشهسهندووهكاندا پ���ت���ر گ���رن���گ���ی ب���درێ���ت ب��هن��هم��انو چ���ارهس���هری وشكاوییهكانو پانتاییه ب���هرب���هرهك���ان���ی لهگهڵ م��ێ��رووه زیانبهخشهكانی بهربوومهكان كه ئهمهش الی خ����ۆی����هوه دهبێته ه��ۆی زی��ادب��وون�ی رێژهی بهروبوومه كشتوكاڵییهكان، لهواڵته پێشكهوتووهكاندا ب����هه����ۆی زی����ادب����وون����ی
29
داواك����اری بهكارهێنهران لهسهر خواردهمهنی تازهو گهرموگوڕو تهندروست، پ���ی���ش���هس���ازی خ�����ۆراك لهبهر هپێشچو و ند ا یه، ئ�����هم�����هش ج���م���وج���وڵ دهدات ب���هب���ازارهك���انو سهرمایهگوزارییهكی گهوره دێنێته ئ��اراوه ،بۆ نموونه لهواڵتی بهریتانیا سااڵنه پیشهسازی خۆراك بهڕێژهی ( )%5.2زی���اددهك���اتو ل���هم س��ااڵن��هی دوایشدا داواكاری بۆ خواردهمهنی ف��رێ��شو ت���ازه بهڕێژهی ( )%10بهرزبووهتهوه. پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی �هك��ان وا
دهردهخهن كه تهكنۆلۆژیای نانۆ لهبواری كشتوكاڵو پ��ی��ش��هس��ازی خ���ۆراك���دا گ����ۆڕان����ك����اری گ�����هوره بهدیدههێنێت ك �ه خۆی ل��هپ��رۆس��هی پێچانهوهو بهرههمهێنانو دروستیو سهالمهتی خۆراكهكانهوه دهب��ی��ن��ێ��ت �هوه ،س�����هرهڕای واڵت��ه پێشكهوتووهكانی وهك ئهمهریكا ئ �هوا زۆر واڵت������ی دی����ك����هی وهك چ��ی �نو ه��ی��ن��دو كۆریای ب��اش��وورو تایالندو ئێران تهواوی توانا زانستییهكانی خ����ۆی����ان خ���س���ت���ووهت���ه توێژینهوهكانی پ����ای ئ��هم ت�هك��ن��ۆل��ۆژی��ای�هو لهم ئ��اق��ارهش �هوه چین دوای ئهمهریكا ب��هدووهم واڵت دێ��ت .ب��ۆ نموونه ئێران لهسۆنگهی تهكنۆلۆژیای نانۆدا ت �هواوی تواناكانی خۆی لهبواری كشتوكاڵو پیشهسازی خ��ۆراك��دا چڕ ك��ردووهت��هوهو وهزارهت���ی كشتوكاڵی ئێرانی ()33 تاقیگهی بۆ تهرخانكردووهو هیندستانیش حكومهتی لهساڵی ()2006دا بری ( )22.6ملیۆن دۆالری ئهمهریكی وهك بودجه بۆ توێژینهوهكانی ئهم بواره ل�ه (زان��ك��ۆی كشتوكاڵی پهنجاب) تهرخانكردووه، ت��اب��ت��وان��ێ��ت بهشداربێت لهشۆرشی تهكنۆلۆژیای سهوزدا. لهتوێژینهوهیهكدا كه لهالیهن (ههڵمهت قهیسهر) هوه ك��راوه لهپهیمانگای ئ���هم���هری���ك���ی ،ههڵمهت ل�هڕاپ��ۆرت�هك�هی��دا پێشبینی ئ������هوهی ك�������ردووه ك���ه ب����ازاڕی ()nanofood (خ���واردهم���هن���ی نانۆیی) ل �هس��اڵ �ی ()2010دا له ( )2.6ب��ل��ی��ۆن دۆالری ئهمهریكییهوه بۆ ()20.4 بلیۆن دۆالر بهرزدهبێتهوه. راپ��ۆرت��هك��ه پێشبینی ئ����هوه دهك�����ات بههۆی
تهکنهلۆژیا
رێ���ژهی زی��ات��ری ()%50 ی دان��ش��ت��وان لهئاسیادا، ئ �هوا گ�هورهت��ری��ن بازاڕی خ���واردهم���هن���ی نانۆیی لهئاسیادا لهالیهن چینهوه بهڕێوهدهبرێت. ل���هح���اڵ���ی ح������ازردا رێگهكانی ت��هك��ن��ی��كو چاندنو بهرههمهێنانی لۆكه تا رادهیهك زهرهرمهنده بهو پێیهی كه ()%25ی لۆكهكه ب���هف���ی���رۆ دهچ���ێ���ت، ب��هاڵم لهڕێگهی بهكا ر هێنا نی
تهكنۆ لۆ ژ یا ی نانۆوه دهتوانرێت لۆكهكه ()%90ی ك �هڵ��ك �ی لێوهرگیرێت. گ��هورهت��ری��نو گرنگترین كێشه ل��هب��واری زانستی خ���ۆراك���دا پهرهسهندنو ب�����ڕی�����اردان�����ه ل���هس���هر رێ���گ���هی���هك���ی كاریگهر لهئامادهكردنو لهقتونانی خۆراكدا ،به بهكارهێنانی ( )n a n o p a r t i c l e ل������هپ������ی������ش������هس������ازی پ��ێ��چ��ان �هوهی پالستیكی خ��ۆراك��دا ،وادهك����ات كه خ���واردهم���هن���ی���ی���هك���ان بۆ ماوهیهكی دوورودرێژترو بهشێوهیهكی ههمیشه تازهو شیرینو فرێش بمێننهوه به بهراورد لهگهڵ ئهو كهرهسته پالستیكیانهی كه پێشتر بۆ ل�هق��وت��ون��انو پێچانهوهی خ����واردهم����هن����ی����ی����هك����ان ب����هك����اردهه����ات ،كاتێك خ��واردهم��هن��ی��ی��هك��ان بهم
پالستیكییه وا دهك��ات كه ئۆكسجین ك���هرهس���ت���ه تهنكانه دهپێچرێنهوه كه ن��هت��وان��ێ��ت ئ���هم بهرگه ئ��اوێ��ت �هی ن��ان��ۆی �ی تێدا پالستیكیانه ببڕێت .ئهم بهرجهسته ك��راوه دهبێته گهردیله نانۆییانه لهبهرگه رۆڵێكی ه����ۆی پ��اراس��ت��ن��ی��ان بۆ پالستیكیهکاندا ماوهیهكی دوورودرێژترو سهرسورهێنهر دهبینن كه پاراستنیان لهبۆگهنبوونو وهك بهربهستێك كاردهكهن ت��ێ��ك �هاڵوب��وون��ی��ان لهگهڵ ل����هب����هران����ب����هر گاز هكانی یهكتر. و هك
كێشهی گ�����������هورهی ئهند ا ز یا ر هكا نی پێچانهوهو لهقوتونانی ئۆكسجین خ���������ۆراك ب���ووه ك �ه ل �هڕێ �ی بهرگه پالستیكییهكانی پێچانهوهی خۆراكهوه دزهی دهكرده ن��او خواردهمهنییهكهوهو چ�����������هوری گ����ۆش����تو پ�هن��ی��ری ب��ۆگ �هن دهك���ردو ب��ێ��ك��هڵ��ك��ی دهك�������ردن. ب���هاڵم ب �هه��ۆی سروشتی (گهردیله نانۆییهكانهوه) كه ()nanoparticle پالستیكییه ل���هب���هرگ���ه تهنكهكاندا بهكاردههێنرێت
ئۆكسجین كه دهیانهوێت پالستیكییهكان ب��هرگ��ه ب���ب���ڕن .س������هرهڕای ئهو بهڵێنانهی كه تهكنۆلۆژیای نانۆ ل�هب��واری كشتوكاڵدا بهرجهستهی دهكات ،بهاڵم لهههمان كاتیشدا مهترسی ب�هك��اره��ێ��ن��ان�ی ماتریاڵو گهردیله نانۆییهكان لهم بوارهدا هیچی لهبوارهكانی دی كهمتر نییه ،توێژهرو
30
زاناكان لهههوڵی ئهوهدان كه بهئاوێتهكردنی ماتریاڵه نانۆییه وردیلهكان لهبهرگه پالستیكییهكانی پێچانهوهی خۆراكدا وایانلێبكهن كه لهكاتی پێویستدا هۆشداری بدهنه كڕیارهكان سهبارهت
ب��������هوادهی ب���هس���هرچ���وون���ی خ��������ۆراك��������هك��������انو ئ��اگ��اداری��ش��ی��ان بكهنهوه ل�����������هوهی ك������ه چیتر خۆراكهكان بۆ بهكارهێنان ن��اش��ێ��ن ،ه���هروهه���ا ههر ئ �هم ماتریاڵه نانۆییانهش وا دهك����هن ك��ه توخمی خ���ۆراك���ی سودبهخشو بهكهڵك بگهیهننه خانهكانی ل�هش�ی م���رۆڤ ك �ه پێشتر بهو ج��ۆره نهبووهو رێگه بگرن لهچوونه ناوهوهی
مادده زیان بهخشهكانی ناو خ��ۆراكو رێگه ن �هدهن كه ماددهی كۆلیسترۆڵو زیان بهخش لهناو خۆراكهكهوه ب��چ��ێ��ت�ه ن���او خانهكانی لهشهوه .ههر لهم بوارهدا ت����وێ����ژهرهوهك����ان ج���ۆره بهرههمێكی رۆن �ی شلیان (زهیت) بهرههمهێناوه كه لهبوتڵه پالستیكییهكهیاندا ماتریاڵی نانۆیی ئاوێته ك��راوه كه ناهێڵێت كۆ لیستر ۆ ڵهكه ب����گ����ات����ه ن����او د هما ر هكا نی خوێن ،جۆره
شوكالتهیهكیان بهرههمهێناوه كه ئهم ماتریاڵه وردانهی ت���ێ���دای���ه ك���ه تامێكی خ��ۆش��ت��رو تهندروستیتره ل����هج����ۆره ك���ۆن���هك���ان���ی دیكه .بهرههمهێنانهكانی تهكنۆلۆژیای نانۆ لهبواری پیشهسازی كشتوكاڵییهکانو خۆراكدا لهساڵی ()2004 دا گ�هی��ش��ت��ووهت�ه ()860 ملیۆن دۆالری ئهمهریكی لهكاتێكدا لهساڵی ()2002 دا تهنیا ( )150ملیۆن دۆالر بووهو پێشبینی ئهوه ك��راوه لهساڵی ()2010 دا ب���هرووب���ووم���هك���ان���ی پیشهسازییه كشتوكاڵیو خۆراكییهكانی تهكنۆلۆژیای ن��ان��ۆ گهیشتووهته ()20 بلیۆن دۆالرو پێنج لهدهی ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان �ی جیهان توێژینهوهو خ��هری��ك��ی وهبهرهێنانبوون لهبواری تهكنۆلۆژیای نانۆدا. ب���ۆ ن��ووس��ی��ن��ی ئهم ب��اب�هت�ه س���وود لهچهندان س���هرچ���اوهی ئینگلیزی ئینتهرنێت وهرگیراوه.
تهکنهلۆژیا
31
ناساندنی كارتی گرافیكی محهمهد حهسهن عهلی ( )Fire Pro V8800بۆ بهكاربهرهكانی بواری گرافیك زۆرك �هس دهڵێن ()ATI رۆی��ش��ت��ووه ،رۆی��ش��ت��ووه بۆ شوێنێك ك �ه شوێنی خۆی بهكارهێنهرهكاندا ل���هن���او بكاتهوهو بهتایبهتی لهچهند مانگی راب�����ردوودا چهندین ههوڵدراوه بۆ بهرهوپێشبردنی درس��ت��ك��راوهك��ان��ی ،لهوانهیه ئ��ێ��وهش چ��اوهڕێ � ی ناساندنی كارتێكی گرافیكی لهجۆری ( )Radeonبوون ،بهاڵم ئهم ج��اره ( )ATIبڕیاری لهسهر كارێكی ت��ر داوه ،ماوهیهك لهمهوپێش ئهم كۆمپانیایه ههستا بهناساندنی كارتی ()V8800 ل����هج����ۆری (.)Fir Pro ل���هدرێ���ژهی ب��اس �هك �هدا باس لهجیاوازی نێوان ()Radeon و ئهم كارته گرافیكییه نوێیه دهك���هی���ن ،ه���هروهه���ا كارتی ( )V8800دهخهینه ژێر باسهوه. تهواوی سیفهتهكانی ئهم كارته نوێیه بهجۆرێك دیزاین كراوه كه گونجاوبێت لهگهڵ ب�هك��ارب�هره بهئهزموونهكان، ت��ا ئێستا چ�هن��دی��ن جۆری كارتی گرافیكیمان ناسیوه، سیفهتی هاوبهشی ئهم جۆره كارتانهش تهنیا مهبهستیان ( )Gameبوو. ك��ۆت��ا ج����ۆری كارتی گرافیكی كه بهتواناترینیان بوو بهناوی ()ATI5970ه كه ئهمیش مهبهستی خۆی تهنیا لهسهر ( )Gameدان��ا بوو، ب �هاڵم ( )Fir Proمهبهستی ( )ATIدرێ�����ژه پێنادات الیهنگرانی خۆی بهو كهسانه دادهنێت كه بهسوودوهرگرتن لهبهرنامه ()3Dكانو دیزاینی كۆمپیوتهرو ههروهها. ئهم كارته زیاتر تهركیزی
تاقیكراوهتهوه بهم شێوهیه:
CPU: Core i7-980X
)GHz
Extreme (3.33
)(6-Cores Main board: EVGA
خۆی لهسهر ( )Open GLتوانای بهرزی ئهم كارته له چ��ڕك��ردووهت��هوهو هۆكاری ( )Runكردنی بهرنامهكان ئ �هم �هش ئ �هوهی �ه ك �ه بهرهو جێگیركردووهو ئ �هم كارته پێشبهرانی بهرنامهكان زیاتر ل �هت �هك��ن��ۆل��وژی��اك��ان��ی تری تهركیزیان لهسهر ( )ATI( Directوهكو ()Eyefinityو )3Dه ،ب�هاڵم بهپێچهوانه له ( )Crossfire Proپشتیوانی ()Gameكانی ( )3D Directدهكاتو لهگهڵ سیستهمهكانی (Vista – XP -Linux - زیاتر سودی لێوهرهگیرێت. ئهم كارته وهكو تهواوی )7 Windowsگونجاوه. ئ �هو ك��ارت��ان�هی ك�ه لهساڵی بڕوانه وێنهكهی خوارهوه بۆ ( )2010ل��هالی��هن ( )ATIبینینی ت �هواوی سیفهتهكانی ن��اس��ێ��ن��راون ،پشتیوانی له ئهم كارته نوێیه. ئهو جۆره كۆمپیوتهرهی ()DX11و (Shader Model )5و ( )4 Open GLدهكات ،كه ئهم جۆره كارتهی لهسهر
– Classified 760 (X58
)Express Chipset
VGA: ATI Fire Pro
V8800 2GB – ATI Fire Pro V8750 2GB – ATI Radeon 5970 Ram: 12GB Crucial Ballistix Tracer DDR31600MHz (6X2GB, 8-8 )8-24 Crucial
H.D.D:
M225 128GB SSD 7
Windows
Professional 64-bit
OS:
ت��اق��ی��ك��ردهن��هوهی ئهم
(3Ds
كارته لهگهڵ بهرنامهی )maxو (:)Maya ب�����هرن�����ام�����هی (3Ds )maxیهكێكه لهبههێزترین بهرنامهكانی دروستكردنی شێوهو جوڵه بهشێوهی (.)3D ئ �هم بهرنامهیه ب�ه (SPEC )10 Viewprefبهمهبهستی دروس���ت���ك���ردن���ی رێ���ن���دهری س��ێ دوریو پێشكهوتوو ل�هو بهرنامانهی كه لهالیهن ( )Open GLبهكاردهبرێت ( )RUNكراوه. ئهم تاقیكردنهوه جیاوازی ك��ارت��هك��ان��ی ()FirePro و( )Radeonب���هت���هواوی ئ���اش���ك���رادهك���ات ،ب���ڕوان���ه وێنهكهی خوارهوه: بۆ بهرنامهی مایا بڕوانه وێنهكهی خوارهوه:
تهکنهلۆژیا
32
تهکنهلۆژیا
لهتهكنهلۆژیاشدا لهههموو ههورێك باران نابارێت
رۆبۆتی (:)Asimo
ئهم رۆبۆتـــ ه كه لهالیــهن كۆمپانیایهكی هۆڵهندی دروستكرا لهكاتی نمایشكردنی بۆ ئامادهبووان دووچاری شكستبوون .كاتێك ك ه رۆبۆتهك ه ( )Asimoتاقیدهكرایهوه بهسهركهوتن بهسهر پلهكانهدا هێشتا بهسهر چهند پلهكانهیهكدا سهر نهكهوتبووه لهناكاو وهستا وهكو بڵێیت ك ه دهسوڕێتهوهو دهنگ ه دهنگ بكات ،بهاڵم لهدهنگ ه دهنگ ههواڵ نهبوو ،رۆبۆتهكه لهپلهكانهكان كهوته خوارهوه ،لهمكاتهدا نوێنهرانی كۆمپانیایهك ه بهخێرایی رووناكییهكان كوژاندهوهو رۆبۆتهكهیان دورخستهوه.
ههرهسهێنانهكانی بواری تهكنۆلۆژی محهمهد ههڵهبجهیی
ههندێكجار تهنانهت سهركهوتووهكانو باشترینهكانیش رووبهڕووی دۆڕان دهبنهوهو ئێمهش باوهڕناكهین ،بهدڵنیاییهوه ههمووتان جوڵهكهی زهینهدین زهیدانتان لهبیره ك ه لهجامی جیهانی ( )2006ڕوویداوو ئهنجامی تیپهكهشی بهو شێوه برد ك ه بینیمان ،تهنانهت گهورهكانی بهرهو پێشبردنی تهكنۆلۆژی لهم رێسای ه دهرناچن. لهم باسهدا ئاماژه بهچهند بوارێكی تهكنۆلۆژی دهكهین ك ه ههوڵه سهرنهگرتووهكانیان دهنگۆیهكی زۆری لێكهوتهوه لهجیهانی تهكنۆلۆژیدا.
تهقینهوهی الپتۆپی (:)Dell
ئامێری گهردوونیی
(:)Hubble ئامێرێكی دوو نیو ملیار دۆالری ك ه لهم كۆتاییهی ساڵدا پاش ئهو ههمووه كاتو سهرمایهی ه بهرهو گهردوون نێردرا ،ئهوهی كه جێگهی باوهڕ نهكردن ه ئامێرهك ه دهستیكرد بهناردن ی رهسمی تاریكو لێڵ بۆ سهر زهوی ،دواتر دهركهوت كه كێش ه لهئامێری (زهڕهبینی كالیبڕاسون) بووهو چارهسهركردنی ئهم كێشهی ه ماوهی سێ ساڵی پێویسته.
33
لهكۆنفڕانسێكدا لهیابان لهناكاو الپتۆبێك ئاگری گرت ،گرگرتنی الپتۆپهك ه بووه هۆی چهند تهقینهوهیهكی بچوكی یهك لهدوایهك لهخۆیداو دروستبوونی ئاگر كهوتنهوه ك ه ماوهی پێنج خولهكی خایاند، پاش لێكۆڵینهوه دهركهوت كه یهكهم تهقینهوه پهیوهسته بهباتری الپتۆبهكه .لهكۆتاییدا كۆمپانیا ناچاربوو ك ه ( )22ههزار لهم جۆره باترییانه لهبازاڕهكاندا بكشێنێتهوه.
(:)Nokia N-gage
بهپێی بیروكهی خۆمان ئامێرێك ك ه لهیهككاتدا مۆبایلو دهسكێكبێت وهك دهسكی پلهیستهیشن بهڕاستی ئامێرێكی چاكه ،بهاڵم بازاڕ شتێكی تر دهڵێت (Nokia N-gage) ههر وهك لهناوهكهیهوه دیاره لهالیهن كۆمپانیای نۆكیاوه دروستكراوهو بهو ریكالمانهی ك ه بۆی كرا وا چاوهڕوان دهكرا ك ه بازاڕ كۆنتڕۆڵبكات ،بهاڵم فرۆشتنی ئهم ئامێره لهكهمترین ئاستدا بوو.
تهکنهلۆژیا
34
(:)Cloud Computing
( )Cloud Computingلهزمانی كوردیدا بهكۆمپیوتهری ههوری ناو دهبرێت ،بهسوودوهرگرتن لهئینتهرنێتو سێرڤهرهكان ،بهرنامهكان بهشێوهی سێرڤهرێك دهخات ه بهردهست بهكاربهرو چیتر پێویست بهدابهزاندنی بهرنام ه ناكات لهسهر كۆمپیوتهریكهسی .داتاكانی بهكاربهرهكانیش بهئاسانی لهسهر سێرڤهرهكان خهزندهكرانو بهدهستخستهنهوهشی لهههر شوێنێكی جیهان ئاسانبوو .بهاڵم ههمووكات ئامێرهكان لهسهدا سهد دڵنیانین ،لهئۆكتۆبهری ساڵی ()2009دا یهكێك لهم ئامێران ه خراپبوو. سێرڤهرهكانی مایكرۆسوفت ك ه داتاكانی ههزاران بهكاربهری ()T-Mobile ك ه لهسهریان خهزنكرابوون لهناكاو بهبێهیچ پهیامێك لهكاركهوتن ،ئهوهی جێگهی سهڕسوڕمان بوو هیچ ()Back upێك لهم داتان ه وهرنهگیرابوو، ئهم ه بووه هۆكار ك ه بهكاربهرهكان متمانهیان بهكۆمپانیا نهمێنێت ،ههرچهنده مایكرۆسۆفت لهكۆتایدا زۆر لهداتاكانی گهڕاندهوه، بهاڵم نهیتوانی متمان ه بگهڕێنێتهوه بۆ (.)Cloud Computing
تهکنهلۆژیا
35
رووداوی گهردوونی پیمای مهریخ:
ناسا لهدیسهمبهری ساڵی ()1998دا ئهم پیمایهی بهمهبهستی توێژینهوهی ئاووههواو قهبارهی دوانۆكسیدی كاربۆن بهرهو مهریخ رهوانهكرد ،وادانرا بوو پیما بهمهبهستی ئهنجامدانی توێژینهوه ل ه ( )140تا ()150 كیلۆمهتر لهكهشی مهریخدا جێگیربكرێت ،بهاڵم ههندێك كێش ه ك ه بیری لێنهكرابووهوه بووه هۆی ئهوهی كه پیما لهبهرزی ( )57كیلۆمهتر لهكهشی مهریخدا بێته خوارهوهو بههۆی هێزی كهشهوه تهقییهوه ،هۆكاری ئهمهش ئهندامانی پرۆژهكه لهستاندارده نێودهوڵهتییهكانی یهكهی پێوان سوودیان وهرنهگرتبوو ،وات ه بۆ حسابات لهیهكهی پیوانهگیری ئینجو یارد سودیان وهردهگرت لهكاتێكدا ناسا بهمهترو كیلۆمهتر حساباتی خۆی كردبوو.
ههڵهی كۆمپیوتهری كۆمپانیای پیپسی:
كۆمپانیای پیپسی راستهوخۆ پێشبڕكێی ژمارهی ئاڵتونی لهواڵتی فلیپین بهئهمجامگهیاند. ژمارهیهك لهناو ژمارهكاندا لهكۆتایی ههر رۆژێكدا ئاشكرا دهكرا ،ئهو كهسهی ژمارهكهی ههبوایا نزیكهی ملیونێك پزوی فلیپینیان پێدهدا ،لهوهی ك ه بێری لێنهدهكرایهوه ئهوه بوو كه بههۆی ههڵهی سیستهمهكه نزیكهی ( )349براوهی ههبوو ك ه ههموویان بۆ وهرگهرتنی خهاڵتهك ه بهرهو كارگهی پیپسی هاتن .پیپسی بههیچ شێوهیهك نهیدهتوانی ئهم بڕه پارهیه دابینبكاتو حاڵهتیشی كهوتبووه مهترسییهوهو خهڵكیش ههڕهشهیان دهكرد .كارگهی پیپسی لهالیهن كۆمهڵ ه كهسێكهوه تهقینرایهوهو نزیكهی سی بارههڵگری ئهم كارگهیه لهناو ئاگردا سوتا ،ژنێكو منداڵێكیش لهم رووداوهدا گیانیان لهدهستدا.
تهقینهوهی ئاریانی (:)5
لهساڵی ()1996دا موشهكه ههشت ملیار دۆالرییهكهی ئاژانسی گهردوونی ئهوروپا كه بڕیاربوو ئاریانی ()5 لهشوێنی ئامێره گهردوونییهكاندا جێگیربكات ،لهپاش ( )3607چركه دوای ههڵدانی تهقییهوه ،هۆكاری ئهمه بوونی كێشه لهسیستهمی ئاراستهكردنی ناو موشهكهكهدابوو .سیستهمه كۆمپیوتهرییه ئاراستهكارهكه لهكاتی گۆڕینی ژمارهی ( )64بیتی بهفۆرماتی ( )16بیتی بههۆكاری گهورهیی ژمارهكه لهئهندازهی پێویست ،لهناكاو لهكاركهوتو كوژایهوهو ئهم رووداوهی خستهوه.
تێكشكانی ئاپولوی (:)13
ئهمهش یهكێكه لهسهفهره سهرنهكهوتووهكانی ناسا بۆ گهردوون ،ئاپۆلۆی ( )13ههروهك لهناوهكهیهوه دیاره سیانزهههمین كهشتی ئاسمانییه لهكهشتییه ئاسمانییهكانی پڕۆژهكانی ئاپۆلۆست كه رهوانهی مانگ دهكرێت ،لهساڵی ( )1970ئهم كهشتییه ئاسمانییه بهسێ سهرنشینهوه بهرهو مانگ رهوانهكرا ،بهاڵم لهكاتێكدا لهسهدا حهفتای رێگهكهی بڕیبوو مهخزهنی ئۆكسیجنی ماژۆڵی فهرماندهر گڕیگرتو سهرنشینهكانی رێگه چارهیان تهنیا گهڕانهوه بوو بۆ سهر زهوی ،بهههوڵو كۆششێكی زۆر ،سێ سهرنشینهكه توانیان بهسهالمهتی لهئۆقیانوسی ئارامدا بنیشنهوه.
کیمیا
36
خشتهی خولی مهندهلیۆف گهیشت به()١١٦ ن :دهیڤید شیگا و :لڤینی زانستی دوای پشتراستكردنهوهی فهرمی ل�هالی�هن كۆمیتهی هاوبهشی یهكێتی نێۆدهوڵهتی ك��ی��م��ای پ��هت��یو كرداریی یهكێتی ()IUPACو نیودهوڵهتی فیزیای پهتیو ك����رداری ( )IUPAPدوو توخمی ()١١٤و ()١١٦ وهك���و ق��ورس��ت��ری��ن توخمی خ���ران���ه سهر دۆزراوه خشتهی خولیو ئۆمێد بۆ دۆزینهوهی توخمی جێگیر بهژمارهی ئهتۆمی له ()١٢٠ وه ب��ۆ ( )١٢٦زیادبووه، ه �هرچ �هن��د ئ���هم توخمانه كهمتر لهچركهیهك تهمهنیان ههیهو بهخێرایی بۆ توخمی س��ووك��ت��ر ههڵدهوهشێــن، ب�هاڵم ت��وێ��ژهران ههنگاوێك ل��هدروس��ت��ك��ردن��ی توخمه جێگیرهكان نزییككردووهتهوه ك��ه دهش��ێ��ت دهی����ان ساڵ تهمنیان ههبێت. ل���هس���اڵ���ی ()١٩٩٩ چ �هن��د گ��روپ��ێ��ك��ی زانستی دهیانوت توانیویانه توخمی ( )١١٤ب���دۆزن���هوه ،بهاڵم كۆمیتهی هاوبهش بڕیاریدا ك��ۆم �هڵ �ه تاقیكردنهوهیهك ل��هس��اڵ��هك��ان��ی (-٢٠٠٤ )٢٠٠٦ئهنجامبداتو وهكو بهڵگهی بوونی ئهم توخمه چاویلێبكرێت ،كۆمهڵێكی تر تاقیكردنهوهی ئهم دوو گ���روپ���ه وهك����و ب �هڵ��گ �ه بۆ ب���وون���ی ت��وخ��م��ی ()١١٦ لێدهڕوانرێت. پێكدادان رێ���ب���هرای���هت���ی یهكێك لهگروپهكان لهئهستۆی یوری ئ��وگ��ان��س��ی��ان لهئهنستیتۆی هاوبهشی تویژنهوهی ناوكی دوی��ن��ا ل �هڕوس��ی��ا ()JINR و رێ��ب�هرای�هت��ی گروپهكهی ت��ر ل�هئ�هس��ت��ۆی ك��ن مودی
لهتاقیگهی لورنس لیورمور لهكالیفۆڕنیای ئهمریكادا بوو، توێژهران توخمه تازهكانیان ل���هپ���ێ���ك���دادان���ی توخمی بچووكتر لهنێۆ ت���اودهری ( )JINRبهرههمهێنا ،ئهوان ب��ۆ بهرههمهێنانی توخمی ( ،)١١٦ئ��ام��ان��ج��ێ��ك كه ل�هت��وخ��م��ی رادیۆئاكتیڤی ك������وری������وم ك�����ه ()٩٦ پ��رۆت��ۆن��ی لهناوكهكهیدایه دروس��ت��ك��راب��وو بهناوكی كلسیۆم كه ( )٢٠پرۆتۆن ل�هن��اوك�هك�هی��دای�ه بۆردمان كرد. ناوكی توخمی ()١١٦ تهنیا چهند میلی چركهیهك ت��هم��هن��ی ه���هب���وو ،دوای���ی ئهوهی تهنۆلكهیهكی ئهلفای ك�ه ل�ه دوو پ��رۆت��ۆنو دوو ن���وی���ت���رۆن دروس���ت���ك���راوه (ناوكی هیلیۆم) دایهوه بوو بهتوخمی ( )١١٤ئهم گروپه ه �هروهه��ا توخمی ()١١٤ ی��ان ب�هش��ێ��وهی راستهوخۆ بههاوێشتنی ناوكی كالیسیۆم ب���هرهو ه�هن��دێ��ك ئامانجی پ��ل��ۆت��ۆن��ی��ۆم��ی ك���ه ()٩٤
پرۆتۆن لهناو ناوكهكهیدایه دروستكرد. تیاچوونی خێرا ناوكی توخمی ()١١٤ دوای نزیكهی نیو چركه دهگۆڕێت، بهكوپرنیكۆم كوپرنیكۆم ( )١١٢پرۆتۆن ل�هن��اوك�هك�هی��دای�هو لهساڵی ()٢٠٠٩دا بهشێوهی فهرمی خرایه سهر خشتهی خولی ش��ێ��وازی م��هودا كاتییهكان كه تێیدا تهنۆلكهكانی ئالفا دروس���ت���دهب���ن هۆكارێك ب�����وو ك����ه ب����وون����ی ئ���هم توخمهی سهلماند ،بهاڵم توخمهكانی ()١١٤و ()١١٦ لهچیدهچن؟ ب �هداخ �هوه تا تایبهتمهندییهكانیان ئێستا رووننهبووهتهوه ،چونكه بڕی دروستكراو زۆر كهمبووهو بهخێرایش تیاچوون ،بۆیه زاناكان نهیانتوانیوه رهفتاری كیمیایی ئهمانه بۆ نموونه چۆن لهگهڵ توخمهكانی تردا كارلێكدهكهن بپێون. پ��ۆل ك��ارۆل لهزانكۆی ك����ارن����گ����ی م����ل����ون ك���ه س���هرپ���هرش���ت���ی كۆمیتهی
پشتراستكردنهوهی توخمه نوێیهكانی لهئهستۆدا بوو دهڵێت "دهبێت نیوه تهمهنی ئ��هم توخمانه ت��ا رادهی���هك بهرزبێت بۆ ئهوهی بتوانین تایبهتمهندییه كیمیاییهكانیان بپێوین ،تهمهنیان نزیكی یهك خولهكه". ناوهكانیان ت��وخ��م �ه دۆزراوهك������ان هێشتا ناویان نییه ،لهجیاتی ئ����هوه ب �هپ��ێ��ی گرێبهستی ئ��ای��ۆپ��اكو ب�هپ��ێ��ی ژم���ارهی ()١١٤و ( )١١٦ناوی كاتی ( )u n u n q u a d i u m و ( )ununhexiumلهسهر دان������راوه ،دۆزهران������ی ئهم توخمانه داوا دهك�هن ناوی ت��ری��ان ب��ۆ پێشنیاربكرێت. ك��ارول دهڵێت "ئهگهر ناوه پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��راوهك��ان سهیرو س���هم���هره ن���هب���ن ل���هالی���هن ك��ۆم��ی��ت��هی ه���اوب���هش���هوه وهردهگیرێت". ئهم كۆمیتهیه ههروهها لهسهربوونی لێكۆڵینهوه توخمهكانی ()١١٣و ()١١٥ و ( )١١٨ك��ردو رایگهیاند
پێشكهشكراوهكان بهڵگه ب����هئ����هن����دازهی پێویست بههێزنهبوون تاوهكو بكرێت ئ��هم ت��وخ��م��ان�ه بهخشتهكه زیادبكرێت. ئ����هو ت��وخ��م��ان��هی كه ت���اوهك���و ئێستا بهكۆتایی خشتهی خولی زیادكراون ههموویان تهمهنیان كورته، تیورییه ناوكییهكان بوونی گ��روپ��ێ��ك ل�هئ�هت��ۆم�ه ب���هرزه قورسهكان پێشبینی دهكهن ك���ه دهك���رێ���ت ب���ۆ م���اوهی دهی������ان س����اڵ تهمهنیان ههبێتو لهوانهیه ههندێك ت��ای��ب��هت��م��هن��دی كیمیایی ن��وێو بهسوودیان ههبێت، بهوتهی ك��ارۆل دۆزینهوهی توخمهكانی ()١١٤و ()١١٦ زۆر وروژێ���ن���هره ،چونكه ئهمه ب���هرهو ئ �هو دورگهیه وات����ه دورگ�����هی جێگیری دهم��ان��ب��ات ،دورگ��هی��هك كه دهوترێت لهدهوروبهری ئهو ت��وخ��م��ان �هدای �ه ك �ه ()١٢٠ ی�����ان ( )١٢٦پ���رۆت���ۆن لهناوكهكهیاندایه. سهرچاوهNewScientist :
تهندروستی
37
چارهسهرێك ی تازه بۆ نهخۆشییهكان ی دڵ Nature magazine
و :لڤینی زانستی
بهریتانییهكان زان����ا توانییان سهركهووتووبن ل�������هدۆزی�������ن�������ـ�������هوهی چ���ارهس���هرێ���ك���ی ت����ازهی ن��هخ��ۆش��ی��ی��هك��ان��ی دڵ، ئ����هم دهرم����ان����ه ت���ازهی���ه دڵ دهپ���ارێ���ـ���ـ���ـ���زێ���ت ل��ـ��ـ �هو زهرهران��������هی كه ب���هدڵ دهك���هوێ���ت دوای ت���وش���ـ���ـ���ـ���ب���وون���ی دڵ بهنهخۆشییهكانی جهڵتهو رهقبوونی خوێنبهرهكان،
پێشتر ب��اوهڕێ��ك��ـ��ـ��ـ�ی باو ه���هب���وو ك���ه دڵ دوای توشبوون بهنهخۆشییهكان ئ������هو زی���ان���ـ���ان���ـ���ـ���ـ���هی لێیدهكهوێت به بهردهوامی دهم��ێ��ن��ێ��ت�هوه ل �هس �هر دڵو لهئهنجامدا دهبێته هۆی پ�هك��ك�هوت��ن�ی دڵ ،بهاڵم ئ��هم دۆزی���ن���هوه تازهیهی بهریــتانییهكان توانی ئهو گ��رف��ت�ه چارهسهربكات، پاش تاقیكردنـــهوهی ئهم
دهرم��ان��ه ل �هس �هر مشكی ت��اق��ی��ـ��ـ��گ �ه ،دهرك������هوت ك���ه ك���اری���گ���هری باشی بهدهستهێناوه. ئ����هم ت���وێ���ژی���ن���هوهی���ه ل���هگ���ۆڤ���اری پزیشكی ( )Natureباڵوكراوهتهوه، دهرم������ان������ه ت���ازهك���ـ���ـ���ه ب��ه(پ��ای��م��ۆس��ی��ن بیتا)4 )Thymosin (Beta4 ن��������اس��������راوه ،ئ����هگ����هر پ����ێ����ش ت�����ووش�����ب�����وون
ب �هن �هخ��ۆش��ی��ی �هك��ان �ی دڵ یارمهتی بهكاربهێنرێت دڵ دهدات ك���ه خ���ۆی چ��االك��ب��ك��ات �هوهو رێگره ل�هت��وش��ب��وون بهبارهكانی تێكچـــوونی فهرمــــانی دڵ ،دام����ـ����ـ����ـ����هزراوهی پ���زی���ش���ـ���ـ���ـ���ك���ی دڵ������ی بهریـتـــانی ئ �هم دهرمانه ت����ازهی����هی ب���ه (ك���اس���ی پ��ـ��ـ��ی��رۆز) وهسفكردوو بهد ۆ ز ینـــهو هیـــهكی
گ �هورهی ب��واری پزیشكی دانراوه. ه�����هروهه�����ا ه���هم���ان دامــهزراوه رایگهیاند كه چارهســـهرێــكی ه���هر دی���ك���هی ك���ه ئێســـتا ب���هك���ـ���ـ���ـ���اردێ���ت چهند ساڵێـــكی دهوێ���ت تاكو به كــــا ر هێــــنا نیا ن ن���هم���ێ���ـ���ـ���ـ���ن���ێ���تو ئ����هم چارهســـهره تازهیه ببێته چارهسهرێكی باو.
فیزیا
38
شۆڕشێكی نوێ لهزانستی پزیشكیدا
دروستكردنی لهیزهر بهخانهی زیندوی مرۆڤ ن :زۆی كاربین و :لڤینی زانستی
زان��اك��ان ب��ۆ یهكهمجار ت��وان��ی��ی��وی��ان��ه ب����هم����اددهی بایۆلۆژی زی��ن��دووو لهیزهر دروس��ت��ب��ك�هن ئ��هم ماددهیه بریتییه لهخانهیهكی لهشی م���رۆڤو ههندێك ماددهی پرۆتینی (.)Jellyfish (س������وك ه���ی���ن ی����ون) ئۆپتیكیه ف��ی��زی��ای��ی��هك��ی ل �هق��وت��اب��خ��ان �هی پزیشكی ه���ارڤ���اردو نهخۆشخانهی گ���ش���ت���ی م���اس���اچ���وس���ێ���ت ل���هب���ۆس���ت���ۆن ك���ه لهگهڵ هاوكارهكهیدا ،وات�ه (مالت گ��اس��ێ��ر) ی��هك��هم لهیزهری زی��ن��دووی��ان دروستكردووه دهڵێت "لهیزهرهكان لهفیزیاوه دهس��ت��ی��ان��پ��ێ��ك��ردو وهك���و ك�هرهس�هی�هك��ی ئهندازیاری لێیدهڕوانرێت ،ب �هاڵم ئهمه بۆ یهكهمجاره ئێمه ماددهی بایۆلۆژیمان بۆ دروستكردنی بهرههمهێنانی ل���هی���زهرو لهههندێك روون�����اك�����ی س���هرچ���اوه ك���ه زی���ن���دوون بهكارهێناوه". دروس��ت��ك��ردن��ی لهیزهر پ��ێ��وی��س��ت��ی ب�����هدوو شته: ماددهیهك كه رووناكییهکهی لهسهرچاوهیهكی دهرهكییهوه دێت بهتینی دهكات (lasing كۆمهڵێك )materialو ئاوێنهی رێكخراو (Optical )cavityك���ه شهپۆله رووناكییهکه چڕدهكاتهوه بۆ گ��ورزهی�هك��ی تیژ .تا ئێستا م���ادده ب�هه��ێ��زك�هرهك�ه تهنیا لهمادده نا زیندووهكانی وهكو پیتێندراوهكانو كریستاڵه نیمچه گ �هی �هن �هرهك��ان ،یان
گازهكان دروستدهكرا ،بهاڵم ئ �هم��ج��ارهی��ان توێژهرهكان پرۆتینی فلۆرسێنتیی سهوزی ب����هرزك����راوه (– )GFP م���اددهی���هك ك �ه (jellyfish )b i o l u m i n e s c e n t لێدروستكراوهو بهفراوانی ل��هب��ای��ۆل��ۆژی خانهكاندا ب��ۆ نیشانكردنی خانهكان سوودی لێدهبینرێت. ت��ی��م �هك �ه لهخانهكانی گورچیله م��اددهی (،)GFP ی��ان ج��ی��اك��ردهوهو لهدوایدا خانهیهكی تهنیایان لهنێوان دوو ئاوێنهدا بۆ دروستكردنی کاڤیتیی ئۆپتیكی (Optical )cavityدان���ا ك��ه ()٢٠ پانتاییهكهیان مایكرۆمیتر بوو ،كاتێك ئهوان رووناكی
شینیاندا لهخانهكه ،تیشكێكی لهیزهر دروستبوو كه بهچاو دهبینرا ،ههروهها خانهكهش گهرمنهبوو. ی���ون دهڵ��ێ��ت "تیشكی لهیزهرهكه لهچاو لهیزهری ئ���اس���ای���ی زۆر ب���اری���كو كزبوو ،ب�هاڵم رووناكتربوو لهفلۆرسهنتی ()Jellyfishو ههروهها رهنگێكی سهوزی جوانی ههبوو. رۆشنه بایۆلۆژی ()Illuminating biology ی��ونو گهسیر ههندێك ئ���ای���دی���ای گ��رن��گ��ی��ان بۆ پ �هرهپ��ێ��دان��ی تهكنهلۆژیای ئ �هم ل �هی��زهره ههیه .ئهوان بایۆلۆجیستهكان ب����ۆ پ��ێ��ش��ن��ی��اردهك �هن خانهكان
ب����گ����ۆڕن ب����ۆ ل����هی����زهرو لێكۆڵینهوهی لهسهربكهن. روون��اك��ی بهرههمهاتوو ش�هب�هن��گ��ی تیشكدانهوهی تاقانهی ههیه كه پهیوهندی بهستركتۆرهو پرۆتینی نێۆ خانهكهوه ههیه ،یون دهڵێت "ب�هش��ی��ك��ارك��ردن��ی شێوازی ش���هب���هن���گ���هك���ه دهك���رێ���ت ههندێك ئایدیامان دهربارهی ئ�هوهی لهناو خانهكهدا چی روودهدات دهسكهوێت". ت��وێ��ژهرهك��ان ههروهها پ���ێ���ش���ن���ی���اری ه���هن���دێ���ك ب��هك��اره��ێ��ن��ان��ی پزیشكی دهكهن ،لهئێستادا دكتۆرهكان بهلێدانی روون��اك��ی لهیزهر لهجهسته وێنه ههڵدهگرن بهمهبهستی چارهسهركردنی
خ��ان �ه ن �هخ��ۆش �هك��ان .یون ل���هو ب���ڕاوی���هدای���ه دهكرێت تیشكی ل��هی��زهر لهجیاتی ئ���هوهی ب��درێ��ت لهجهسته ل �هن��او ق��وواڵی��ی جهستهدا دروستبكرێتو بهتینبكرێتو ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���هوه ل���هس���هر روون��اك��ی��ی �هك �هی بكرێت. بهاڵم هێشتا كاری زۆرماوه بكرێت وهك��و گهشهپێدانی ل���هی���زهر ب��هش��ێ��وهی��هك كه لهنێو ئهندامێكی زیندووی راس��ت��ی��دا دروس��ت��ب��ب��ێ��ت ،بۆ گهیشتن ب �هم ئامانجه یون دهیهوێت کاڤیتییهكی ئۆپتیكی )OPTICAL (CAVITY ن��ان��ۆ ب �هل �هی��زهره خانهیهكه زی��ادب��ك��هن ،تهكنهلۆژیای ئ���هم ق��ووت��وان��ه لهئێستادا لهبهردهستدایهو ئهو تواناییه ههیه كه بهكاربهینرێت بۆ دروستكردنی خانهیهك كه ل�هن��او ش��ان�هك�هدا خۆچاالك كهربێت. ش����ارهزای����ان ستایشی ئ������هم ك��������اره دهك��������هنو بهسهرنجڕاكێشو بنیادنهری دهزان�������ن ،م��ای��ك��ل بێرن، پسپۆری ئ �هن��دازی��اری بایۆ پزیشكی لهزانكۆی كالیفۆرنیا دهڵێت "ئهمه شتێكی نایابو ت��اق��ان �هی �ه ،م��ن ب��ۆ م���اوهی چ��ل س��اڵ ل�هس�هر لهیزهرو خ��ان �هك��ان ك���ارم���ك���ردووهو بیرمنهكردبووهوه كه دهكرێت شتێكی وا دروستبكرێت". ه���هروهه���ا ئ���هو دهڵێت لهئێستادا تهكنیكهكان ئهو ه �هل �هی رهخ��س��ان��دووه كه بكرێت لێكۆڵینهوه لهسهر خانهیهكی تهنیا بهمهبهستی ب��هك��اره��ێ��ن��ان��ی پزیشكی بهئهنجامبگات. سهرچاوه :گۆڤاری Nature
تهندروستی
لههاویندا ئاگاداری چاوو پێستان بن گهرمبوونی زۆری ههواو زیادبوونی بڕی تیشكی سهرو وهن���هوش���هی���ی خ����ۆر لهگهڵ پیسبوونی ه���هوا بهتهپوتۆزو دووك�هڵ بارودۆخێكی هێناوهته كایهوه كه مهترسیداره ،تیشكی سهرو وهنهوشهیی لهوانهیه ببێت بههۆی سووتانی پێستی پێڵوی چاوو تهنانهت سووتانی گلێنهی چاو ههرچهند بههۆی كرانهوهو داخرانی چاوو بوونی فرمێسك كاریگهری رووناكی خۆر لهسهر چاو كهمتره ،بهاڵم تیشكی سهرو وهنهوشهیی دهبێت بههۆی ئهوهی ئهگهری تووشبوون بهنهخۆشی ئاوی سپی زیادبكات ،لهڕاستیدا ه�هرچ��ی زی��ات��ر تیشكی سهرو وهنهوسهیی لهچاوبكهوێت بڕی تێكچوونی چ��او زیاددهكات. نهچوون بۆ شوێنی كراوه لهكاته زۆر گهرمهكانی رۆژدا باشترین رێگه بۆ خۆپارێزی لهكاریگهرییه خ��راپ��هك��ان��ی ت��ی��ش��ك��ی س���هرو وهنهوشهیی خۆرهو ئهو كهسانهی كه ناچارن بچنهدهرهوه باشتروایه لهچاویلكه كه ()UVیهكهی النی ك �هم ( ،)٤٠٠سوودوهرگرنو شوشهكانیان گ �هورهب��ێ��ت ،بۆ ئهوهی زۆرترین بهش لهڕووخسار دابپۆشێت ،بهكارهێنانی كاڵو ههرچهند بۆ پارێزگاری لهپێست گرنگه ،بهاڵم بۆ پاراستنی چاو زۆر دهوری نییه ،لهكاتژمێر ( )١٠ت��اوهك��و ()٥ی ئێواره زۆرب��هی شارهكانی كوردستان لهژێر كاریگهری زۆری تیشكی سهرو وهنهوشهیدان ،بۆیه تهنانهت وهرزشكردن لهشوێنی سهربهتاڵ لهم كاتهنهدا زیانی زۆر بهپیستو چ��او دهگهێنێت ،نابێت بههیچ شێوهیهك لهمكاتهنهدا خهڵك ل�هژێ��ر روون��اك��ی راستهوخۆی خ��ۆرداب �نو ئهگهر لهسێبهردان ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن لهچاویان چاویلكهی تاریك بهكاربهێنن، ههروهها مهلهكردن لهم كاتهنهدا لهو حهوزانهی كه سهرهكانییان كراوهیه ترسناكه ،باشتر وایه ئهو
كهسانهی وهرزش دهكهن بهیانی زوو ،ی��ان ئ��ێ��واران ب �هو كاره ههستنو سهردانكردنی بازاڕیش لهئێوارهدا بهئهنجام بگهیهنن. تیشكی خ���ۆر هۆكاری سهرهكی شێرپهنجهی پێستهو بهتینترین روون��اك��ی لهنێوان ك��ات��ژم��ێ��ر ( )١٠ب���ۆ ()٥ی ئ��ێ��وارهدای�ه ،هۆكاری سهركی تووشبوونی چ��او بهنهخۆشی ( )pterygiumك��ه لهسهر سپیلكهی چ��او دهردهكهوێت روون���اك���ی خ����ۆره ،ههروهها ه���ۆك���اری س���هرهك���ی پیری خێرایی پێست تیشكی سهرو وهنهوشهیی خ��ۆره كه دهبێت بههۆی ئهوهی پێست ئهستورو چرچ بێت .كرێمهكانی دژه خۆر دهبن بههۆی ئهوهی كاریگهری تیشكی س���هرو وهنهوشهیی كهمببێتهوه ،بهاڵم دهبێت كرێمی به SPF) (Sun Protection Factorی پهنجا بهتایبهتی بۆ پێستی روون بهكار بهێنرێت، (بۆ ههڵبژاردنی كرێمی گونجاو بۆ پێستهكهت بهتایبهت ئهو كهسانهی كه خاوهنی پێستی ههستیارن باشتروایه سهردانی پ��زی��ش��ك��ی پ��س��پ��ۆر بكهیت)، ئ �هگ �هر كهسێك بتوانێت بۆ ماوهی ( )١٠خولهك لهبهرانبهر روون���اك���ی خ�����ۆردا ههست بهسووتانی پێست نهكات كاتێك بۆ نموونه كرێمی ()SPF20 بهكاردههێنێت كاتی رێگه پ��ێ��دراو ب��ۆ ئ���هوهی لهژێر كاریگهری تیشكی خۆردا ب��ێ��ت دهب��ێ��ت ب��ه ()٢٠ كهرهتی ( )١٠خولهك واته ( )٢٠٠خ��ول �هك .لهگهڵ دهركهوتنی ههر دیاردهیهكی ن��اش��از ل�هس�هر پێست ،یان چ���اوت ب �هزووت��ری��ن كات سهردانی پزیشكی پسپۆر بكه.
39
بایۆلۆجی
40
دایناسۆرهكان
ئهگهری دوبار ه دروستکردنهوهی دایناسۆرهکان ههیه
سهردار عهبدولڕهحمان ئیبراهیم
بایۆلۆجی
چاخی جوراسی چاخی دهیناسۆرهكان دهیناسۆره زهبهالحهكان ل�هس�هر ه �هس��ارهی زهوی ژی���اونو بوونیان ههبووه پ���ێ���ش ( )160ملیۆن لهناوچوونیشیان س���اڵ، ب���هش���ێ���وهی���هك���ی كتوپڕ دهگهرێتهوه بۆ ( )65ملیۆن ساڵ پێش ئێستا. زان��ای��ان ،گۆی زهویان دابهشكردووه بهسهر چهند چاخێکی جیۆلۆژی ،یهكێک ل �هو چاخه جیۆلۆژیانهی ك �ه دهی��ن��اس��ۆرهك��ان �ی تێدا ژی���اوه ن��اس��راوه بهچاخی (جوراسی). ب��وون �ی ئ��هم گیانداره زهبهالحه بهدرێژایی مێژوو سهرهنجی ل���ێ���ك���ۆڵ���هرانو زان����ای����ان����ی بۆ الی خ���ۆی
راكێشاو ه ب����������ۆ ئ�������هم م���هب���هس���ت���هش زان���ای���ان چهند گر یما نهیهكیا ن خستو و هتهڕ و و دهرب�����������������ارهی چۆنیهتی قڕبوونو ل���هن���اوچ���وون���ی ئهم گ��ی��ان��داران�ه ك �ه ئێستا ل�����هزۆرب�����هی جیهان پ����اش����م����اوهو ئێسكو پ��روس��ك��ی��ان ب�هڵ��گ�هی ئهم راستییهن. ل���هل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���هوه زانستییهكاندا زیاتر پشت بهیهك گریمانه دهبهسترێت ك �ه ل�هڕاس��ت��ی��ی�هوه نزیكهو چۆنیهتی لهناوچوونی ئهم گ��ی��ان��داره رووندهكاتهوه، داتاكانپاڵپشتی ئهم بیردۆزه دهك�����هن ك���ه نهیزهكێك ل��هش��ێ��وهی ههسارهیهك بهپانی ( )15ك��م)65( ، ملیۆن ساڵ خۆی كێشاوه ب���هزهوی لهناوچهیهك كه
ئێستا ناسراوه به (نیمچه دوورگ��������هی ی���وك���ات���ان) لهمهكسیك ،ئهمهش بووهته هۆی قڕبوونو لهناوچوونی ب�����هك�����ۆم�����هڵو ه���ات���ن���ی چاخی تهباشیری سێیهم (extinction cretaceous )tertiaryو لهناوچوونی دهیناسۆرهكان. گریمانهكانی بیردۆزی لهناوچوونی دهیناسۆرهكان لهكۆنهوه تا رۆژگاری ئ����هم����ڕۆم����ان زان���ای���ان���ی ب���واری شوێنهوارناسیو ب�����ه ب������هردب������ووهك������انو (المتحجرات)و زانایانی ب���واری پسپۆری گهشهی ب����ای����هل����ۆژی س���هرن���ج���ی ل��ێ��ك��ۆل �هرهوان �ی بۆ ال ی
خ�����ۆی ك���ێ���ش���ك���ردووه، لهگرنگترین ئهو گریمانانهی كهوا لهناوچوونو فهوتانی دهیناسۆرهكان شیدهكاتهوه بریتین له: -1ك���هم���ب���وون���هوهی ت��وان��او هێزی بوونهوهره زیندووهكان بههۆی گۆڕانه بهردهوامهكانی ئاووههوا. -2ب����هرك����هوت����ن����ی ههسارهیهكی گ���هوره بهر ههسارهی زهوی. بهردهوامبوونی -3 چ��االك��ی��ی �ه گركانییهكان بهشێوهیهكی ب���هردهوام بۆ نزیكهی ملیۆنێك بۆ ملیۆنو ن��ی��وێ��ك س����اڵ ،لهناوچه زان���راوهك���ان���ی
41
(decan
ك��هن��اس��راوه ب �ه )trapsلههیندستان. ب �هش��ێ��وهی �هك �ی گشتی نازاندرێت ئایا بهڕوودانی ئ���هم ك���ارهس���ات���ه ههموو بوونهوهره زیندووهكانی ئهم چاخه رووبهڕووی نهمانو لهناوچوون بوونهوه؟ زان���ی���ان بهپشتبهستن بهچهند بهڵگهیهكی زانستی دهگهنه ئهو ئهنجامهی كه ه�هن��دێ��ك ئ����اژهڵو باڵنده ئێستا بوونی ههیه لهڕووی س��ی��ف �هتو خاسییهتهوه دهگهڕێتهوه بۆ پاشماوهی ئ��هو س��هردهم��ه لهوانهش (ق����ورات )omnivores ك �ه ئ �هم ئ��اژهڵ �ه خۆراكی سهرهكی بریتییه لهگۆشتو بهتێروانینمان رووهك بهباڵندهی ق �هڵ �هرهش ئهو راستییهمان
بۆ بهرجهسته دهبێت كه ئ��هم ئ��اژهڵ �ه ه��هم گۆشت خ���ۆرهو ههمیش رووهك خۆر ،واتا لهڕووی سیفهتی ب��ۆم��اوهی �ی ئ��هم باڵندهیه دهگ�هڕێ��ت�هوه س�هر خێزانی دهیناسۆرهكان ،كه بێگومان ئاشكرایه دهیناسۆرهكانیش داب��هش��ك��راب��وون ب��ۆ دوو جۆر (گۆشت خۆرهكانو رووهك خۆرهكان). ه �هروهه��ا باڵندهیهكی تریش پشت بهخواردنی دهبهستێت م���ێ���روول���ه ( )insectivoresكه بریتییه لهشهمشهمهكوێره. بیروڕا جیاوازهكان لهسهر چۆنیهتی لهناوچوونی دهیناسۆرهكان ب�هش��ێ��وهی�هك�ی گشتی بۆ لێكۆڵینهوه لهڕوودانی لهناوچوونی دهیناسۆرهكان زان��ای��ان ت��ارادهی�هك�ی زۆر كۆكن لهسهر ئ�هوهی ئایا كام لهم سێ هۆكارانهی كه پێشتر باسمانكردووه دهس��ت �ی ب��ااڵی��ان ههبووه ل����هن����هم����انو
قا تو قو ڕ ی د هینا سۆ ر هكا ن ، بۆ ئهم مهبهسته تیمێكی نێودهوڵهتی پێكهاتبوو له ( )41زان��ای بهناوبانگی (ئ �هم �هری��ك��او مهكسیكو كهنهداو یابانو دهوڵهتی
بایۆلۆجی
42
ئ����هوروپ����ی) ئ����هم تیمه ه����اوڕان ل �هس �هر ئ���هوهی ك�ه نهیزهكێكی زهبهالح خ��ۆی ب���هزهوی كێشاوهو بووهته هۆی لهناوچوونو قڕبوونی دهیناسۆرهكان، دوائاكامی مشتومڕی ئهم تیمه لهدوای لێكۆڵینهوهو ب��هدواداچ��وون��ی بابهتو دات����ای زان��س��ت �ی ك���ه بۆ ( )20س��اڵ دهگهڕێتهوه ئهم بیردۆزانه رهتدهكاتهوه دهرب���������ارهی ق���ڕب���وون���ی دهی��ن��اس��ۆرهك��ان بههۆی چاالكییه گركانییهكانهوه، ی��ان پێكێشانی ژمارهیهك لهنهیزهكهكان بهزهوییهوه. زان������ای������ان بهپشت بهلێكۆڵینهوهكان بهستن گ���هی���ش���ت���وون���هت���ه ئ���هو ئهنجامانهی ك�هوا زهویش ب���هرهو مهرگێکی هێواش ههنگاو دههاوێژێت ئهمهش بههۆی روودانی كارهساته ی �هك ب�هدوای�هك��ان�ی زهوی ك��ه بریتییه لهسووتانی دارستانهكانو سهرههڵدانی چاالكی گركانی بوومهلهرزه كه پ��ێ��وهری ههندێك لهو بوومهلهرزانه دهگاته ()10 پلهی رێختهر. روودان����ی كارهساتی لێكترازانی كیشوهرهكانو روودان��������ی ك���ارهس���ات���ی
ت��س��ۆن��ام �ی ،ك��ه لهوانهیه كارهساتێكی هاوشێوهی ك��ارهس��ات �ی لهناوچوونی دهیناسۆرهكان رووبهڕووی مرۆڤایهتی ببێتهوه لهسهر رووی ئهم ههسارهیه. زانا (مۆرگان) لهزانكۆی imperial (college )Londonكه یهكێك بووه تایبهت لهلێپرسراوهكانی ب���هم ب��اس �ه دهڵ��ێ��ت (ئهو ههسارهیه ،یان نهیزهكهی ك �ه ب��هر ه��هس��ارهی گۆی زهوی ك��هوت��ووهو ژیانی دهی��ن��اس��ۆرهك��ان�ی لهناوبرد ه���ێ���زهك���هی ملیارجار زی��ات��رب��ووه ل�ه تهقینهوهی ب���ۆم���ب���ی ئ���هت���ۆم���ی ك���ه لههێرۆشیمای یابان درا. ه �هن��دێ��ك لهزانایانی تر ئاماژه بهوه دهك�هن كه چ��االك��ی��ی �ه گڕكانییهكان ل���هن���اوچ���هی هیندستان ل���هم���اوهی چ �هن��د ملیۆن ساڵدا هۆكارێك ب��ووه بۆ لهناوچوونی دهیناسۆرهكان، ك��ه ئ �هن��ج��ام ب��وون��ی ئهم چاالكییه گركانیانه بووهته ه��ۆی گۆڕانی بارودۆخی ئ���اووه���هواو تێكچوونی س���ی���س���ت���هم���ی ژی���ن���گ���هو ل�هن��اوچ��وون�ی بوونهوهره زی��ن��دووهك��ان �ی ن���او ئاوو وشكانی ،ب �هاڵم بێگومان
بۆ راستی سهلماندنی ئهم بابهته گرنگه ناتواندرێت ئ��هم ب��ی��ردۆزهی �ه بهڕاست ل �هق �هڵ �هم ب��درێ��ت ،زانیان ب�هت��ون��دی ب�هرپ�هرچ�ی ئهم جۆره بیردۆزهیان دایهوه. لهئێستادا چهند ههوڵێك ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���هوهی دهینهسورهكان لهئارادایه، م����اوهی����هك ل���هوهوپ���ێ���ش ههواڵی دروستكردنهوهی ماموسهكان لهالیهن زانایانی ژاپ��ۆن��ی��ی �هوه باڵوكرایهوه (لڤینی زانستی ژماره ،)٣ لهههمانكاتیشدا هاوتهریب
ل�هگ�هڵ دروستكردنهوهی ماموسهكانو گیانلهبهرانی ت�������ری پ����ێ����ش م����ێ����ژوو ه �هوڵ��ێ��ك��ی بهرباڵویش ب���ۆ دروس���ت���ك���ردن���هوهی دهینهسورهكانیش لهئارادایه، ی��هك��ێ��ك ل����هو ه���هواڵن���ه بریتییه لهدروستكردنهوهی دهی�����ن�����هس�����ورهك�����ان ب���ه بهكارهێنانی مریشك. ه�����ان�����س الرس�������ن، سهرۆكی توێژهرانی ماكرۆ پ���هرهس���هن���دن لهزانكۆی مهكهیلی مۆنتراڵی كهنهدا دهڵ���ێ���ت ئ��ام��ان��ج��ی ئهو گۆڕانكارییه جێنهتیكییانهی
ل �هس �هر مریشكهكانه بۆ ئ�����هوهی دهی���ن���هس���وری���ان لێدروستبكات ،پرۆفیسۆر الرس�����ن ب�����ڕوای وای����ه دهك��رێ��ت بهگۆڕانكاری ج���ێ���ن���هت���ی���ك���ی ل���هس���هر هاوشێوهی مریشكهكان دهی��ن��هس��وری��ان لێبكات، چ���ون���ك���ه ن���زی���ك���ی زۆر دهینهسورهكانو لهنێوان ب��اڵ��ن��دهك��ان ب��وون��ی ههیه، دروس�����ت�����ك�����ردن�����هوهی م�������ام�������وس�������هك�������انو دهی��ن �هس��ورهك��ان��ی الرسن ب���هدوو ش��ێ��وهی جیاوازن ل����هدروس����ت����ك����ردن����هوهی م��ام��وس �هك��ان��دا)DNA( ، ی م���ام���وس لهجیاتی ()DNAی فیل لههێلكهی پ��ی��ت��راوی ف��ی��ل��دا دابنێن، ب �هاڵم لهدروستكردنهوهی دهینهسورهكاندا ()DNAی مریشك دهستكاریدهكرێت ب���ۆ ئ����هوهی مریشكهكه ه��اوش��ێ��وهی دهینهسوری لێبێت. سهرچاوه: مجله (اف��اق العلوم)، العدد ( ،)30مجله العلوم للجمیعapril-، والمعرفه ،2010 mayالجزء الثانی، ص.18
کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه
گروپی گۆڤارهکانی لڤین: No. 2011/7/1
166
www.lvinpress.com
پاراستن ( )22کهسو ئاسایش ( )20کهس لهبهرنامهی تواناسازیی الوان دهنێرنه دهرهوهی واڵت
حهمایل خان سێبهری ژنێک بهسهر بارزانی باوکو کوڕهوه
چاکسازییهکانی بارزانی بریتیه لهههڵوهشاندنهوهی بڕیارهکانی نێچیرڤان بارزانی
برایم ئهحمهد داخوازی حهمایل خانی بۆ مهالمستهفا کردووه ئهندامێکیسهرکردایهتییهکێتی:
ههندێکالیهنلهسلێمانی دهیانویستبهکهڵهگایی بێنهسهرشهقام
گۆڤاری لڤین)1( ...ی مانگ
پهرلهمانتارێکیگۆڕان:
گهندهڵیملهئۆفیسهکهیسهرۆکیحکومهتدادۆزییهوه
ژماره
6
،تهموزی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
داگیرساندنی جگهرهیهک
پیشوازییه له( )4000مادهی کیمیاوی
لڤینی زانستو تهکنهلۆژیا)5( ...ی مانگ
لهتهکنهلۆجیاشدا لهههموو ههورێک باران نابارێت
لههاویندا ئاگاداری چاوو پێستان بن ویکیلیکس:
شهڕی واڵته زلهێزهکان لهسهر یاقوتی بهستهڵهکی باکور سهرههڵدهدات
لهرێگهی مریشکهوه ئهگهری دوباره دروستکردنهوهی داینهسورهکان ههیه
No. 2011/6/20
165
بهرپرسێکی دهزگای شههیدان:
www.lvinpress.com
خهڵکیـان نـاردووه که بکـرێـتـه شههیـد، شـهو لـهدزیـدا کوژراوه
ئهگهری ئهوه ههیه دانیشتنهکان بهبنبهست بگات
بهشداریکردنیان لهحکومهتدا؛ مهرجی یهکێتیو پارتییه بۆ قبوڵکردنی پرۆژهکهی ئۆپۆزیسیۆن
گۆڕان:
ئهرسهالن بایز لهسهر بودجهی حکومهت؛ رێگهوبان بۆ ڤێلالکهی دروستدهکات
دهسهاڵت دهیهوێت ببینه شهریکی گهندهڵی
گۆڤاری لڤین)10( ...ی مانگ
عیماد ئهحمهد:
یهکێتی واته مام جهالل ،بۆیه نامانهوێت بیر لهدوای ئهو بکهینهوه
بۆ گهشهپێدانی مرۆیی
No.3, JUNE 2011
دهتهوێت ببیته سهرکردهیهکی بههێز؟
www.lvinpress.com/buniad magazine
چۆن بهپارهکانت قازانج رادهکێشیت؟ بۆئهوهی خۆشی لهژیان وهربگریت
ئهنتۆنی رۆبنز هونهرهکانی ژیانو سهرکهوتن
ێکهنین پ ۆسهی پر وون فێرب دهکات ئاسان
چۆن بهداهاتێکی کهم خێزانێکی بهختهوهر بهڕێوهدهبهیت
بۆچی لهگۆڕانکاریی بترسین؟
بودجه
بیرێک لهخۆتان بکهنهوه
لڤینی بونیاد)15( ...ی مانگ
پێشنیاری نهخشهرێگهیهک بۆ چارهسهرکردنی کێشهکانی
دهتهوێت رێگه نوێیهکانی پهروهردهی منداڵهکهت فێرببیت؟
No. 2011/6/20
165
بهرپرسێکی دهزگای شههیدان:
www.lvinpress.com
خهڵکیـان نـاردووه که بکـرێـتـه شههیـد، شـهو لـهدزیـدا کوژراوه
ئهگهری ئهوه ههیه دانیشتنهکان بهبنبهست بگات
بهشداریکردنیان لهحکومهتدا؛ مهرجی یهکێتیو پارتییه بۆ قبوڵکردنی پرۆژهکهی ئۆپۆزیسیۆن
گۆڕان:
ئهرسهالن بایز لهسهر بودجهی حکومهت؛ رێگهوبان بۆ ڤێلالکهی دروستدهکات
دهسهاڵت دهیهوێت ببینه شهریکی گهندهڵی
گۆڤاری لڤین)20( ...ی مانگ
عیماد ئهحمهد:
یهکێتی واته مام جهالل ،بۆیه نامانهوێت بیر لهدوای ئهو بکهینهوه
26 ئهوهیسیاسهتتێکیدهدات،هونهربونیادیدهنێتهوه مانگانهیهکیکۆمهاڵیهتیهونهرییه
حهسهنزیرهک؛ 10ژنیرهسمیو 26یسیغهی ههبووه
بهزمهکانی دۆنگی لهکوردستان مامرۆستهم: گهندهڵییهكانی ناودرامایدۆنگی لهكوردستانیش ههیه
سکرتێرهرۆژنامهوانییهکهی: کاکنێچیرڤان سهیریدۆنگی ناکات
م.عهلیباپیر؛کاتینییه سهیریدۆنگییبکات
چایچییهکهی سههۆڵهکه: مهسعودبارزانی دهعوهتیکردم بۆگۆرانیوتن رۆژکهریم: لهکوردستان هونهربهدهست خهڵکی نهزانهوهیه نیانمحهمهد:
عهجولو کراوهم
لڤینی نوێ )25( ...ی مانگ
نووسینگهی سهرهکی :کوردستان .سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی .پشت نهخۆشخانهی عهلی ناجی www.lvinpress.com