www.facebook.com/lvinscience2
میرا تگری لڤینی زان ستییه
S c i e n c e
N e w
ژمار ه ( ،)10تشرینی دووهمی 2011نرخ ( )2000دینار
نهخۆشییهکانی جنۆکه
ه چییه؟ جنۆک
لهروانگهی زانستو ئایینهوه
هۆکاری بوومهلهرزهکهی وان مهترسییهکانی ئهنفلۆنزای باڵند ه زیاد دهکات
شهرمنهکان خۆشهویستن بهچی دهڵێن موعجیزه؟ بۆ گهاڵی درهختهکان زهرد دهبن؟
ئاو
فایلی تایبهت ب ه نۆبڵی 2011
وهک دهرمانی
ههموو دهردێک
ش و سپی هاککهری ره
مهترسی نوێی
حهپی مهنع
زانست بۆ گشت
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
ن جۆبس ی ستیڤ تو تەک کۆچیدوای ماڵەکانیانەوە. س زاڕی زان بنە ی و سیاسی قوتابیەکان و و لەگەڵیشیدا ریك لەبا گەی کۆمەاڵیەت ۆش دەکرێن ێکی تا ردنی بە پێ ۆ داهێنان و لێهاتو ف��ەرام� لە بەکااڵک پێویستە ب کەسانی ژ نەلۆجیدا
ڕۆ
دار بوو ئەکادیمی ،کە مەش ۆبس ئەستێرەیەکی پڕشنگ سیارەی کە جۆبس بە گرتنی ئاستی ستیڤن ج چین بەرزڕا ست .ئەو پر دا تێدەپەڕن تا ش زان یانە واز تەکنەلۆجی و تاڕادەیەکی ەینەوە :ئایا ئەو پێداویست کوتە بەرهەمهێنان .یەکان بە زۆر قوناغی جیا وەربگرین .بۆ بیری لێبک ستیەکان و ست لێ داهێنانە زان ئێمەی بەکاربەر کەڵكی کاری لەسەر بۆی جێهێشتین رێن بۆئەوەی بیرۆکە زان یفۆن ئاسا ،تا ن بە کااڵیەك سیڤن جۆبس سەرکەوتوی ئا وبگی کرێ ك ئایفۆن ،کە ئەو ئاستەی کە دەبێ لەچا رێنە کااڵیەکی تا گەیشتوەتە دە کااڵیەکی وە ەلۆجیەکان بک ڕیوە رین نمونە یبهێنین .خۆ تەکن ۆرتر بەکاربە بە چەندین قۆناغدا تێپە رین و بەکار . ن کە ەتی مرۆڤ ب کۆمەڵێکی ز ستمانەوەی بگ سەر کردوە، بێ ،کە پێشتر زم د خ ەن بەدە ی نێو وە لە جی ئێمە لە خۆرهەاڵت ن .ئەمەش کاریگەر ب وانیوە کە ئێمە بتوانین ردنەوەی کۆمەڵێك تەکنەلۆ و پەرەپێداندا مانت ەمهێ وە ۆک تا داهێنەر یان بەره ی زانست و تەکنەلۆجیدا ،نە هێنین ڕەنگە ئایفۆن ک یەکی دوردرێ �ژی توێژینە بون بە کوتە و بەرهەمیان ب یەکەیان بە رێ لە بەکااڵکردن لە بیرۆکەوە بیرکردنەوەمان کان پێشبخەین جیاوازدا ،تا وپادا ،هەر ردنەوە لەگەڵ کااڵ اڵتی ئەور ۆک وەك واڵتانی پیشەسازی ن بە کااڵ .بۆ نمونە لە پەڕیوە تێپەڕیون ،لە و بتوانرێ بەتەنیا یان بەک کە کااڵیەکی بکرێن بە تا دین قۆناغدا تێ زانستی بکەی ەلۆجیەك کە تردا ،پێکەوە ی یان بیرۆکە رودرێژدا ،گالیسکە بە چەن رێ کە بزوێنەری تەکن ك تەکنەلۆجی وت و ڵێ د گ مە ی ب وێژینەوەکاندا ۆ لە مێژویەک ێ .بەاڵم ک وەك ئایفۆن. لە دەستگا ت بۆ ئۆتۆمۆبیل .خۆ دەکر ی گرتوەتەوە ی شن ک فە کە وە یەکان زۆرت �ر وە و دەخرێنە غەکانی فرە را س ست نە تا پێشخ ەنیا جێی ئەسپەکانی گالی سازیەوە ،قۆنا شە ت بیرۆکە زان نامە و داهێنان دەنوسرێ گەکان ڕاستی ل پی ۆمۆبی ی ان وچەرخ جێی ك دوات �ر ،تاقی ئۆت اڵت ،بە پێچەوانەی واڵت ۆتۆمۆبیلی ها سەرهەڵدەدن وە وێژەرەوەکان. .خۆ ڕەنگە هە ئ یەکەوڕاست ت تەیان دەکەن خۆر دنیان نەدیوە؛ هێن بەردەست زانا و ن و بەرجەس پێکهاتەکانی ر شەک ی گرتوەتەوە. مێنێ هەم �ۆک�ردن��ەوەی گە کەیەکی سەرەتا دیاردەی داهێنەر و بەر جار بیرۆکەکان دەسەل ردنەوە و ک اڵیەکی وەك گالس و بچوک زۆر نوێدا ،هەرد کا لە مێژوی :کۆمەاڵنی داهێنەر نەوەی سەختیەکە لە کە پێویستن بۆ پێکهێنانی لەبەردەستدان لێکدانەبڕوان لەگەڵ کرا ی خۆرهەاڵت، ەڵدا ئەقڵی تاقیگەکاندا بن ،کااڵکان بەو تەکنەلۆجیانە ی دابهێنرین ی ویستەکانی تر ل��ە کۆم .کۆمەڵەکان ی ر ان جا ک ر نە ۆ نا ز هێ . دا ت ئایفۆن ەبێ کوتە پێ شن م بەکاربەری ر زۆر کاری یە د ەڵبە بەرهەمهێنی ی یەکدا ،هە ڕۆدا سۆفتوێ جیهان بە ڕوو بەکاربەری کااڵکانیان .ه .پێکنایەن؛ جا بۆ ڕۆژکاری ئەم جۆران هەم لە یە ناتەباکان. واڵتانی پیشەسازی بون ت هۆکارەکانی جۆراو ت و و پەرەیانپێبدرێ .دنی تەکنەلۆج ڕەنگە دەیان، تەباکر رهەاڵ نەو خۆ ئەم بەکاربەریەی خۆ ی ،توندڕەوی ئاینی ،داهاتی نەداوە ئاسانکردوە بۆ هاوڕەنگ و هاوتا زۆرن .نێو هەمویاندا، اڵم بۆچی لە ن مەاڵیەت ی یا ەت اڵ نە بن کە دەرف دیارە کا ن ،بە ەلەفۆن هەبن ڕەنگە داخراوی کۆ ن لەو هۆکارە سەدان جۆر تەلەفۆن هەب ڕەنگە زۆر ت . بەپاشکۆکردنی زانکۆکا داهێنەر و بەرهەمهێن بن کە لە بگرە یە. بەرەوە ئایفۆن ئەو ب��ازاڕە گەرمە هە چاوی بەکار ت سکی ئاینی، ۆن بن ،بەاڵم لە بە کۆمەڵەکانی خۆرهەاڵ بۆچونی تە لەبەدەم زانست و ئایف کشنی ئایفۆن لێکدانەوە و کی هاوفەن هەندێك اڵون ،ڕێگرن ی تەکنەلۆجیە، یان باشترە. وەندیە دا ب نترە ردن کۆمەڵەکانی خۆرهەاڵت باوەڕداری ئاینی وەك پەی ماری لەهەمویان ئاسا کێشەیەکی ئاڵۆزی بەکااڵک رین دەرامەت داهاتی بێشو انیاکان ،زۆرت داهێنانی زانستیدا .وەکیتر ری کۆمەڵە. بازاڕدۆزینەوە ن ،وەك کۆمپ ئەم ئۆرگانانە پێویستی بە رگانە دارایەکا خوداوە هاوکا بکەن .گەر کە ڕەنگە ئۆ رخان دەرامەتیش لە ڕۆحی مرۆ بە بەدەرامەتی دام��ەزران�دوە ،رب��ەی کااڵی خستنە بازاڕی کااڵکان تە زاڕی دەب�ێ، دەتونرێ زۆ ت کۆمەڵێکی کااڵیەك ب��ا ڕوی دەبینەوە زانست بۆ بە پوڵەکەی نەو ون نەبێ کە یەی کە ڕوبە ی شت و و ر ک س هێنان نیە ،بەڵ ن الیان ڕ دەستبخرێن. ن .ئەو کێشە لە کااڵیەکدا، بە ال دا ێن گە ی ه ساز مار رنا تە داهێنراوی واڵتانی پیشە ی نێونەتەوەییە و پێویس جی .پەرەپێدانیدا بەکا رهێنانی دەرامەتێکی بێشو گەرم دەبێ؟ زاڕی بەکا ی و تەکنەلۆ ی هەرەوەزێک زانست و تەکنەلۆج ئەوەیە :بەر لە و کااڵیە ،گەر داهێنرا ،با ئەم کێشەیەیان دەزانین کە ئە بکرێنەوە بۆ هاوکاری ت دەخوات. مەکەی کلیلی دا س ن ۆ ک ک جۆبس و تی بەڕوی یە ی داخراو لەم بوارانەدا ش ئاست و پاراستنی چ ێ کە ستیڤن تنی پێدەچ بایەخدان بە بۆیە کۆمەڵێك و ا، لە کۆمەڵە داخراوەکاند دەرفەتی خوێندن و پێشەکە وە البوبێ. بەڵکو بەسترا دیمی مەحاڵە، کا ن نەوەستاوە، سەربەخۆیی ئە وانای کەسەکا دیمی لەسەر ت ئەکا ف الن فهتاح راف :لهی ۆتۆگ
www.facebook.com/lvinscience2
می راتگری لڤینی زان ستییه
Science
New
ژماره ( ،)10تشرینی دووهمی 2011نرخ ( )2000دینار
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه
نهخۆشییهکانی جنۆکه
جنۆکهچییه؟
لهروانگهی زانستو ئایینهوه
هۆکاری بوومهلهرزهکهی وان مهترسییهکانی ئهنفلۆنزای باڵنده زیاد دهکات
سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
شهرمنهکان خۆشهویستن بهچیدهڵێنموعجیزه؟ بۆگهاڵیدرهختهکانزهرددهبن؟
ئاو
فایلی تایبهت به نۆبڵی 2011
وهک دهرمانی
ههموو دهردێک
هاککهری رهش و سپی
مهترسی نوێی
حهپی مهنع
No.10, November 2011
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی. کوردستان .سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپ :چاپخانهی پیرهمێرد کۆمپانیای پهیپهر باڵویدهکاتهو ه Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
27 05 36 32
nce2
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
تهندروستی
4
ئهنفلۆنزای باڵنده مهترسییهکه زیاتر دهکات
هەرچەند تائێستا ڤایرۆسی ئەم نەخۆشییە بە ئاسانی ناگوازرێتەوە بهاڵم ئەنفڵۆنزای باڵندە زۆر کەسی کوشتووە ،تەنها ( )٥بازدان ماوە بۆئەوەی ئەم نەخۆشییە گواستنەوەکەی خێراتر ببێت. ئ��ەن��ف��ڵ��ۆن��زای ن���اس���راو ب���ە ئەنفڵۆنزای باڵندە( )H1N5دەبێت بە هۆی مردنی مرۆڤ. بەاڵم بەهۆی ئەوەی ئەم ڤایرۆسە بە ئاسانی لەنێو مرۆڤدا باڵونابێتەوە ،تائێستا نەیتوانیوە ببێت بە پەتایەکی سەرانسەری ،بەاڵم بە وتەی زانایان ئەم بارۆدۆخە لەوانەیە گۆڕانی بە سەردابێت ،تەنها ( )٥بازدان لەنێو دوو جیندا توانی ئەم ڤایرۆسە لەباردۆخی تاقیگەدا لەنێو گیانلەبەرە شیردەرەکاندا باڵو بکاتەوە ،ئەم ڤایرۆسە لەگەڵ ئەم بازدانانەدا هێشتا هەر کوشەندەیە. ران فوشیر ،لەناوەندی دەرمانی ئەراسموس لە رۆتردام ،بۆ دەرخستنی قوواڵیی کارەساتەکە دەڵێت ":لەم بارودۆخەدا ،ئەم ڤایرۆسە بەئەندازەی ئەنفڵۆنزا وەرزییەکان ئەگەری گواستنەوەی هەیە". پیتر دورتی کە لەساڵی ()1996دا بەهۆی توێژینەوە لەسەر ئیمنۆلۆجی ڤایرۆسی خەاڵتی نۆبڵی لەپزیشکیو زیندەوەرزانییدا وەرگرتووە لەم بارەوە دەڵێت " :تاقیکردنەوەی ئەم دواییە پیشانی دەدات ( )H5دەک��رێ��ت بەشێوەیەک بگۆڕێت کە هەم باڵوبوونەوەی ئاسانتر بێت و هەم کارییگەرییەکانی لەمرۆڤدا کوشەندەتر بێت، كه ئەمەش بابەتێکی زۆر ترسناکە ". ( )H5N1لەنێو پەلەوەران و باڵندەکانی ئاسیای خۆرهەاڵت دەرکەوتو لەساڵی ()2004دا بەهەمو ئەوروپاو ئاسیادا باڵو بوویەوە.لەو کاتەدا ()٥٦٥
تووشبوو بەم نەخۆشییە دۆزراییەوەو ( )331کەسیان گیانیان لەدەستدا .لەگەڵ تووشبوونی چەند میلیۆن باڵندەو مرۆڤو پشیلەو بەراز بەم ڤایرۆسە ،بەاڵم ڤایرۆسەکە نەیتوانی بەئاسانی لەنێو گیانلەبەرە شیردەرەکاندا باڵو ببێتەوە .هەروەها تێکۆشانی ڤایرۆسناسەکان بۆ گەیشتن بەوەها دۆخێک لەتاقیگەدا بێئهنجام مایەوەو توێژەران وایاندانا کە ( )H5N1بەسانایی باڵونابێتەوە .بەاڵم فوشیروگروپەکەی لەسەرەتادا ( )٣بازدانیان لە()H5N1 دروستکرد تاوەکو ئەنفڵۆنزای باڵندە لەگەڵ شیردەرەکاندا بگونجێت .ئەم کۆپییە لەڤایرۆسی ئەنفڵۆنزای باڵندە بووبەهۆی مردنی جرجەکان ،جرج واڵم��دان��ەوەی بۆ ڤایرۆسی( )H5N1هاوشێوەی مرۆڤە ،لەگەڵ ئەوەشدا ،ئەم ڤایرۆسە نەیتوانی لەنێو جرجەکاندا باڵوببێتەوە. ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا ت��وێ��ژەران ڤ��ای��رۆس��ی��ان ل��ە جرجە نەخۆشەکانەوە گواستەوە بۆ ژمارەیەک جرجی زیاتر کە مێتۆدێکی ستاندەرە بۆ گونجاندنی پاتۆجینەکان لەگەڵ گیانلەبەرێکدا .ئ��ەوان ئەم کارەیان ١٠جار دووبارە کردەوەو لەکۆتایدا جرجەکانی قۆناغی دەیەم کە تووشی ڤایرۆسی ()H5N1ببوون توانییان ڤایرۆسەکە بۆ هەندێک جرجیتر کە لەقەفەسدا بوون بگوازنەوەو ببن بەهۆی مردنیان. ئەم پرۆسەیە ،بازدانی نوێی زۆری لەنێو ڤایرۆسەکاندا دروستکرد ،بەاڵم لەم ن��اوەدا ٢ ،ب��ازدان لەنێو هەموو ڤایرۆسەکاندا دووب���ارە ب��ووی��ەوە .ب��ەوت��ەی فوشێر، ئەم دو بازدانە لەگەڵ ( )٣بازدانیتر کە بە ئەنقەست دروستکرابوون ،النی کەمی بازدانە پێویستەکانن تاوەکو ئەم ڤایرۆسە لەرێگەی هەواوە بگوازرێتەوە .لەئێستادا فوشێر خەرییکی توێژینەوە لەسەر جۆریک لە()H5N1ە کە لەرێگەی ئەم ( )٥بازدانەوە دروستبووە .ئەو دەڵێت
"هەموو ئەم بازدانانە بەشێوەی جیاواز لە()H5N1ی باڵندەکاندا بینراوە؛ بۆیە دەکرێت بوترێت هەرچەند ئەم بازدانانە بەشێوەی جیاجیا روویانداوە ،بەاڵم لەوانەیە هاوکاتیش رووبدەن". بەبڕوای مالیک پیرێس ،ڤایرۆسناسی ئەنفڵۆنزا لەزانکۆی هۆنگ کۆنگ ،ئەم قسانە واتاکەی ئەوەیە کە گواستنەوەی ئەم ڤایرۆسە لەنێو باڵندەکاندا وەکو مرۆڤەکان دەکرێت رووبدات ،هەرچەند لەئێستاشدا ئەم شتە رودەدات و گواستنەوەی ڤایرۆس لەنێو باڵندەکاندا ،زۆر خێراترە وەک لەنێو شیردەرەکانی وەک بەراز. پیتر پ��ل��س ،ش����ارەزای ئەنفڵۆنزا لەیەکێک لەناوەندەکانی تەندروستیو چ��ارەس��ەر لەشاری نیویۆرک ،هێشتا نەگەیشتووە ب��ەو ب��ڕوای��ەی کە ( )H5N1ل��ەگ��ەڵ ش��ی��ردەرەک��ان��دا بگونجێتو بەڵگەیەکی سەرنجراکێشیشی بۆ ئەم قسەیەی هەیە: "جرجەکان ،مرۆڤ نیین؛ لەهەموو ئەم ماوەیەی ڤایرۆسی ( )H5N1لەژینگە مرۆڤایەتییەکاندا بوونی هەبووە ،نەیتوانیوە بازدانێکی گونجاو بۆ گۆڕان بەجۆرێک کەبکرێت بگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ ئەنجامبدات". جیفری تابنبرگر لەئەنستیتۆی تەندروستی بتسدای مریلەندی ویالیەتە یەکگرتووەکان ،لەوهاڵمی قسەکانی پلسدا دەڵێت "ئەوەی ڤایرۆسی ()H5N1 هێشتا لەگەڵ شیردەرەکاندا نەگونجاوە بەواتای ئەوە نایەت کەتوانای کارێکی وای نییە ،بەڵکو واتاکەی ئەوەیە هێشتا ئەم کارەی ئەنجامنەداوەو تا ئەم کاتە بارۆدۆخەکە لەبەرژەوەندی ئێمەدایە". سەرچاوەNew Scientist :
5
فۆتۆستۆری
ئێرە مێشکی مرۆڤە زیاد لەیەک تریلیۆن خانەی دەمار لهمێشكماندا ههيه ،مێشکی مرۆڤ زۆر ئاڵۆزەو مێشکی ئێمە هەموو رەفتارەکانمان ،هەستەکانمان ،کردارەزیندووەکانی جەستەمان ،زمانمانو دادورییە ئەخالقییەکانمان و ....هتد ،کۆنتڕۆڵ دەکات .پزیشکانو زانایان ئامێری جۆربەجۆر بۆ ناسینی مێشکی مرۆڤ بەکاردەهێنن. مێشکی مرۆڤ ئاڵۆزتریین سترۆکتەری زیندووە کە دەیناسیین ،مێشکمان نزییکەی ٣پاوەن ( )kg 1.4کێشەکەیەتیو بەگشتی کە پێی دەوترێت نێرڤ لەناوییدا بوونی هەیە .هەموو رەفتارەکانی جەستەمان چ ئەوانەی ئاگامان لێیەتیو چ ئەوانەی لەنێو لەشدا ئەنجامدەدرێنو ئاگامان لێی نییە وەکو سوڕی خوێنو هەناسەدان و هەرس و...هتد ،لە نێو مێشکدا رێکدەخرێن .دەکرێت بەم کۆمەڵەیە کردارە دەرونییەکانو کۆمەاڵیەتییە پێشکەوتووەکانی مرۆڤ وەکو رەفتاری ئەخالقیو زمانیو پەیوەندی تاکیو داوەری لەنێوان کرداری گونجاو و نەگونجاو زیاد بکەین .لەراستییدا کۆمەڵەی ئەم تایبەتمەندیانە مرۆڤ لەهەر بوونەوەرێکی زیندویتر جیادەکاتەوە .ئەمە مێشکی ئێمەیە شانەیەکی نەرم بەچەوری شێوە جیلی
لووەکان دەتوانن زیانی زۆر بە مێشک بگەێنن ،تەنانەت ئەگەر لووەکە لوی ئاسایی بێت .لوو بەشگەلێک لەمێشک دەخاتە ژێر فشارەوە و پەستانی ناوەوەی بەرزدەکاتەوە .لەئەنجامدا هاوسەنگی کرداری تێکدەدات .بۆیە دەبێت لووەکە دەربهێنرێت.
مێشکو دڕکەپەتک وەکو سیستمی ناوەندی دەمار لەگەڵ یەکترییدا کاردەکەن .گرنگتریین ئەنجامی ئەم هاوکارییە گەیشتنی پەیامە جوڵەییەکانە لەرێگەی دڕکە پەتکەوە بۆ ماسولکە جۆربەجۆرەکانی لەش .بەم هۆکارەیە ئێمە دەتوانیین بجوڵێین.
ئەمانە خانە دەمارییەکانن ،وەک دەبینن ،ئەم خانانە لەگەڵ یەکترییدا پەیوەندیان هەیەو دەتوانن پاڵسە کارەباییەکان بگوازنەوە .لەم رێگەوە ئەوان بەخێرایی زۆر بەرز دەتوانن پەیامێک لەمێشکەوە بۆ ئەندامەکان یان لەئەندامەکانەوە بۆ مێشک بگوازنەوە.
( )MRIوێنەیەکی زۆر وردو سێ دوورایی لەمێشکمان دەداتێ .ئەم شێوازە بۆ دۆزینەوەی خەلەل یان هەرچەشنە کێشەیەکی نائاسایی لەنێو مێشکدا وەکو لووەکان ،یان هەندێک نیشانەی زیانەکانی مێشکو کارییگەرییەکانی جەڵدە لەسەر مێشک زۆر پێویستن.
بەیارمەتی ئامێری زۆر هەستیارو پێشکەوتوو زانایان دەتوانن توێیەک لەمێشک بەئەستوری پەڕەیەکی کاغەزیان لەبەردەستدابێت .هەروەها پزیشکەکان دەتوانن هەندێک بڕیین لەمێشکدا دروستبکەن بێئەوەی لەزیانەکانی بترسن .لەوانەیە التان سەرنجراکێش بێت بزانن مێشکمان هەست بەئازار ناکات.
تهندروستی
6
بەکارهێنانی حەپی دژ ه سکپڕی، یادەوەری ژنان الواز دهكات
ئەو ژنانەی کە حەپەکانی پێشگیری لەسکپڕی بەکاردەهێنن ،النیکەم لەبارۆدۆخی سترێسیدا، وردەک����اری کەمتر لەبیروەرییاندا دەمێنێتەوە. چونکه هۆرمۆنەکان لەسەر یادەوەرییان کاریگەری دادەنێت. لەپێشدا دەزانرا ژنان زیاتر لەپیاوان وردەکاری روداوە سەرنجراکێشەکانیان لەبیردادەمێنێتەوە .بەاڵم ئایا ئەگەری ئەوە هەیە هەندێک شت لەسەر ئەمە کارییگەری دابنێت؟ ئایا وەک دەوترێت شێوازەکانی پێشگرتن لەسکپڕی دەکرێت لەسەر یادەوەری ژناندا کاریگەری هەبێت؟. زانایان دەزان��ن هۆرمونەکانی نێو جەستەی خ��ەڵ��ک ل��ەس��ەر دروس��ت��ب��وون��ی بیرەوەرییەکان کاریگەری دادەنێتو بۆ نمونە ،ئەو هۆرمۆنانەی کە وهاڵم���دەری دەرگیربوونو خۆپارێزین (ئەو کاردانەوانەی کە جەستەی ئێمە لەکاتی سترێسو ترسدا پیشانیدەدات) رۆڵیان هەیە لەسەر شێوازی بیرهێنانەوەی یادەوەرییەکان .هەر بەم هۆکارەیە، رووداوە م��ەت��رس��ی��دارە ک��ان ب��ەب��ەراورد لەگەڵ چاالکییەکانی ژیانی رۆژانەدا کاریگەری زیاتریان هەیە .وادیارە بەشێک لەمێشک بەناوی ئامیگلدا رۆڵی ناوەندی لەدروستکردنو پاشەکەوتکردنی بیرەوەرییە نوێیەکاندا هەیەو ئەم بەشە ،لەگەڵ وەرگرەکانی ئەم هۆرمۆنانەدا کاردەکات.
دەازانین حەپەکانی پێشگیریکردن لەسکپڕی ،لەرێگەی کەمکردنەوەی بڕی سترۆجیینو پروجسترۆن لەلەشی ژندا، هێلکەدانان سنوردار دەکات .بەاڵم هێشتا دیارنییە کە ئەم گۆڕانی هۆرمۆنە لەسەر یادەورەی ژنان کاریگەری دادەنێت یان نا. لەلێکۆڵینەوەیەکی نوێدا ،توێژەران ،گروپێک لەژنان کە حەپە خۆراکییەکانی پێشگیری لەسکپڕییان بەکاردەهێنا، لەگەڵ ئەو ژنانەی کە بێ بەکارهێنانی هیچ چەشنە حەپێکی هۆڕمۆنی ،سوڕی سروشتی خۆیان هەبوو بەراوردکرد، تاوەکو ببینن ئایا شێوازی بەبیرهێنانەوەی روداوەک��ان لە دوو گروپەکەدا لەگەڵ یەک جیاوازی هەیە یان نا .لەم لێکۆڵینەوەدا ( )٧٢ژن بەشداربوون کە نیوەیان حەپی پێشگیری لەسکپڕییان بەکاردەهێناو نیوەکەی تریش ئەم حەپەیان بەکارنەدەهێنا .هەرکام لەگروپەکان چیرۆکی کوڕێکی گەنجیان بەسالیید بینی کە تووشی رووداوی ئۆتۆمبێل هاتبوو .پێش بینینی سالییدەکانو دوایی بینینی ئەم سالیدانە ،توێژەران نمونەی لیکیان لەبەشداربووەکان وەردەگرت .بۆ ئەوەی بڕی ئاڵفا -ئامیلەیزکەی بپێون .ئاڵفا- ئامیلەیز مادەیەکی کیمیاییە کە کەمبوونەوە یان زیادبوونی، هۆرمۆنی نوراپاینفریین پیشاندەدات .نوراپاینفریین هەر ئەو هۆرمۆنەیە کە لەکاتی دەرگیربوون یان هەڵهاتن لەدۆخە سترێسییەکاندا یان دۆخە تەوارییەکاندا ،ژمارەی لێدانەکانی دڵ بەرزدەکاتەوە .ئەوان لەراستییدا دەیانویست بزانن ،ئایا ژنەکان کاردانەوەیان بۆ سالییدەکان جیاوازە یان نا؟ یان
یەک حەفتە دواتر ئەوەی کە بینیویانە بە چ شیوازێک بەبیریاندێتەوە؟ حەوت رۆژ دواتر ،داوایان لەبەشداربووان کرد ئەوەی کە بینیویانە بەبیری خۆیان بهێننەوە .زانایان گەیشتن بەو دەرئەنجامەی ئەو ژنانەی حەپەکانی پێشگیری لەزاوزێیان بەکاردەهێنا ،بابەتی سەرەکی روداوەک��ەو خاڵە گرنگەکانیان لەبیربوو .هەروەها بەئەندازەی ئەو ژنانەی کە حەپەکانیان بەکارنەهێنابوو وردەکارییەکانیان لەبیرنەبوو .وادەهاتە پێشچاو ئەو ژنانەی حەپەکانیان بەکارنەهێنابوو وردەکاری یەکجار زۆرتریان وەکو شتومەکەکانی نێو سالیەدەکان لەوانە بۆری ئاگر کوژاندنەوە کە نزیک لەرووداوی هاتوچۆکە ب��وو؛ لەبیربوو .لەوانەیە ئەمە بەهۆی جیاوازی دەرئەنجامی هۆرمۆنەکانی سترۆجنو پروجسترۆنەوە بێت ،چونکه ئەمانە لەشێوەی وەرگرتنی هۆرمۆنەکانی سترێس لەمێشکدا کاریگەری دادەنێن .لەگەڵ ئەو کاریگەرییەی کە بەکارهێنانی حەپەکان لەسەر ی��ادەوەری ژنان هەیەتی ،زانایان دەڵێن ئەمە بەهیچ شێوەیەک ئەو واتایە ناگەێنێت کە حەپەکانی پێشگیری لەسکپڕی یادەوەری خەڵک الوازدەکات ،بەڵکو ئەمە پیشانیدەدات ،لەوەها بارودۆخێکدا ،کام خااڵنهن کە ژنان بەروونی زیاتر لەیادەوەرییاندا هەڵیدەگرنو دەیهێڵنەوە. سەرچاوەDiscovery :
تهندروستی
7
شهرمنهکان خۆشهویستن
تاوەکو ئیستا لەوانەیە سەرنجی خەڵکی شەرمنتان دابێت ،بەپێی تازەترین لێکۆڵینەوەکان خەڵکی شەرمن زۆرتر جێگەی متمانەن. هیچکام لەئێمە حەزمان لەشەرمنی نییەو ن��ام��ان��ەوێ بکەوینە ب��ارۆدۆخ��ێ��ک��ەوە هەست بەشەرمنی بکەین ،بۆ نموونە ناوی کەسێکمان لەبیر بچێت یان لەماڵی کەسێک کە زۆرهاوڕێمان نییە پەرداخێک بشکێنیین ،هەڵبەت هەموومان دەزانین کاتەکانی شەرمەزاری خۆشنییەو لەوکاتەنەدا ئاسودە نیین ،بەاڵم توێژەران لەسەرئەو بڕوایەن ئەوکاتانە زۆربەبایەخنو پیشانیدەدات ئێمە تا چ رادەیەک دەکرێت متمانەمان پێبکرێت. پێشتر لێکۆڵینەوەکان پیشانیداوە هەست بە شەرمەزاری ،یارمەتیدەر دەبێت بۆ چاککردنی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانمان .لەراستییدا پیشاندانی شەرمەزاری بەشێوەیەک بریتییە لەداوای لێبوردنکردن یان پیشانیدەدات ئێوە ئاگادارن لەو رەفتارانەی کە بەشێوەیەک لەشێوەکان نۆرمەکانی ئەو گروپەی کە تێییدان شکاندووە. بە پێی ئەم لێکۆڵینەوەیە ،شەرمەزاربوون نەك تەنها زیان بە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان ناگەێنێت، بەڵکو وەکو نیشانەیەک لەپەیوەندییەکاندا بەکار دێتو پیشانیدەدات کەسی شەرمن رێزلەتێڕوانینی خەڵک دەگرێت .شەرمنی بریتییە لەخۆپارێزی
لەسەیرکردنی چاوی خەڵک ،سەیرکردنی دەوروبەر یان زەوی ،گۆڕێنی دۆخی سەروچاو وەکو الرکردنەوەی لچو لێو ،یان تەنانەت پێکەنینە نائاساییەکان دەگرێتەوە. زانایانی زانستی کۆمەاڵیەتی لەزانکۆی کالیفۆڕنیا لەبرکلی لەم دوایانەدا ٥تاقیکردنەوەیان ئەنجامداوە بۆ ئەوەی تێبگەن ئەو کەسانەی کە بە سادەیی شەرمەزار دەبن زۆرترخەریکی ئەو کارانە دەبن کە سودی گشتی تێدایە یان نا؟ ئایا گرنگی بەئاسودەیی ژیانی خەڵک دەدەن؟ هەروەها دەیانوویست بزانن کە ئایا شەرمەزاربوونییان تێڕوانینی خەڵک لەسەریان دەگۆڕێت یان نا؟ لەم تاقیکردنەوانەدا زیاد لە ( )١١٠٠خوێندکاری زانکۆ بەشداریان تێداکرد .سەرەتا داوای��ان لێکرا لە گروپی بچووک بچووکدا بیرەوەریەک کە بووە بەهۆی شەرمەزارییان وەبیری بهێنێننەوە .توێژەران لەکاتێکدا کاردانەوەکانیان تۆمار دەک��رد ،ب��ڕی بەشداریکردنی کەسەکانیان ل��ەو چاالکیانەی کە س��وود بە خەڵک دەگەێنێت دەپێوا. ئەوان گەشتن بەو دەرئەنجامەی ئەو کەسانەی کە نیشانەی شەرمەساری زیاتر لەخۆیان پیشاندەدەن (هەم لە قسە و هەم لە جوڵەی جەستەییدا ) لەو چاالکیانەی کە سود بەوانیتر دەگەێنێت زیاتربەشداردەبن. لەداوییدا توێژەران گروپێکیتر لەبەشداربوونیان بەکارهێنا ،تاقمێکیان فیلمی قوتابییەکانیان کە بیرەوەرییە شەرمەزارییەکان دەگێڕاوە سەیر کردبوو ،تاقمێکیتریان
تەنها سەیری ئ��ەو وێنانەیان دەک��رد کە باسی شەرمەزاری قوتابییەکانیان دەگێڕاوە .لە هەردوو گروپەکەدا ،لەالی بەشداربووان ئەو کەسانەی کە نیشانەی شەرمەزاربوونیان لەخۆیان پیشاندابوو، هەم بەخشەندەترو هەم متمانە پێکراوتر بوون. هەروەها لەلێکۆڵینەوەکەدا توێژەران گەیشتن بەو ئەنجامەی کە خەڵک زیاتر لەبواری داراییدا متمانە بەو کەسانە دەکەن کە شەرمنن. وادێتە بەرچاو تەنانەت بینینی یەک وێنەی کەسێک کە شەرمەزاری لەخۆی پیشانداوە لەسەر بینەرکارییگەری دادەن��ێ��ت .ت��وێ��ژەران وای بۆ دەچن کە خەڵک لەمێشکی خۆیاندا ،مەفهومێک دروس��ت��دەک��ەن ت��اوەک��و لەهۆکاری شەرمەزاری کەسەکە کە وەها نیشانەگەلێک پیشاندەدا ،تێبگەن . هەڵبەت لەگەڵ هەموو ئەمانەدا توێژەران لەسەرئەو بڕوایەن هێشتا ناکرێت دەرئەنجامی ئەم توێژینەوەیە بۆ ژیانی رۆژانە گشتگیر بکرێت .هۆکاری سەرەکی بریتیبوو ل��ەوەی کە خەڵکە بەشداربووەکە لەئەم لێکۆڵینەوەدا لەبارۆدۆخی تاقیکردنەوەدا بوون نەک لەبارودۆخێکی ئاسایی .ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەی مەیدانیو کۆنتڕۆڵکراوی زیاتر دەکرێت ببێت بە یارمەتیدەر بۆ ئەوەی دەرئەنجامە تاقیگەییەکان بۆ ژیانی ئاسایی یارمەتییدەر بێت. سەرچاوەDiscovery :
8
تهندروستی
تهندروستی
ی ئاو دهبێت ه چارهسهر ئهوكات ه
ئـاوخــواردنــهوه ی بــهیـانـــیـان دهرمـانـ ی چـهنــدیـن دهرده
ی سهالم و :عوسمانی حاج
ئ���او ب��ۆ خ���واردن���هوه، چێشتلێنان، ش������ۆردن، مهلهكردنو زۆر بواریتر، ئهمانه چهند بهكارهێنانێكی سروشتییه پێكهاتهیهكی كهئهویش (ئاو)ه ،ئهو ئاوه بێ تامو بێ بۆنو بێرهنگه سهرهڕای ئهم سیفهتانهش گرنگیهكی زۆری لهژیانی مرۆڤدا ههیه ،بگره ژیانی لهسهر راوهستاوه له()%65 جهستهی مرۆڤ پێكدێنێ ه���هروهه���ا ( )%80سهر ڕووی زهوی گرتوهتهوه ك���هچ���ی ب����ڕی گونجاو ب���ۆ ب �هك��اره��ێ��ن��ان ()1% تێناپهڕێت لهسروشتدا ئهم پێكهاتهیه بهسێ دۆخ ههیه (ڕهق����ی ،ش��ل�ی ،گ���ازی). ل �هڕووی تهندرووستییهوه گهر باسی ئهم پێكهاتهیه ب��ك �هی��ن ئ���هوا دیسانهوه گرنگی زی��ات��رو زیاتری له پێشبینی ئێمهی مرۆڤ ه �هی �ه ،ل��ێ��رهدا كۆمهلێك ڕێنمایی پێویستی زانستیو ت �هن��دروس��ت �ی دهرب�����ارهی ئ��او لهژیانی ڕۆژانهماندا دهخهینهڕوو. ی��هك��ێ��ت��ی ی����اب����ان بۆ ن��هخ��ۆش��ی��هك��ان ههستان بهباڵوكردنهوهی ئهنجامی ت����وێ����ژی����ن����هوهی����هك ك���ه چارهسهری نهخۆشیهكانی بهئاو لهخۆگرتووه ،بهپێی ئ �هو ئهنجامهش بهڕێژهی ( )%100دهركهوت كه ئاو ڕۆڵی لهچارهسهركردنی ئهم نهخۆشیو كێشانهدا ههیه: * قهڵهوی. * كۆكه ،ههوكردنی گهروو ،ڕهبۆ ،سیل. * ه���هر نهخۆشیهك پ �هی��وهن��دی بهكۆئهندامی میزكردنهوه ههبێت. * ترشانو ههوكردنی پهردهی گهده. * ه���هر نهخۆشیهك پهیوهندیداربێت بهچاوو گوێو سورێنچك. * ن��اڕێ��ك�ی س���ووڕی مانگانه الی ئافرهت.
ڕێگهی چارهسهر: -1س���هرل���هب���هی���ان���ی ههموو ڕۆژێك زوو لهخهو ههستهو پێش خواردنی ب���هی���ان���ی ( )4پ�����هرداخ ئ���او ب���خ���ۆرهوه .ڕهنگه ب��هت��هم��هنو نهخۆشهكان ه �هس��ت ب �هگ��ران��ی بكهن ل����هخ����واردن����هوهی ()4 پهرداخ ئاودا ،بۆیه دهتوانن كهمتر لهو بڕه بخۆنهوه، بهمهرجێك بهتێپهڕبوونی ك��ات ه �هوڵ �ی زیاتربدهن ت����اخ����واردن����هوهی ب���ڕی دیاریكراو. -2پێش تێبهڕبوونی ( )45خولهك بهسهر ئهو ئ���او خ����واردن����هوهدا هیچ خ��واردنو خواردنهوهیهك مهخۆ. ــ لهدوای ههرژهمێكهوه ت���ا دوو ك��ات��ژم��ێ��ر هیچ خ��واردنو خواردنهوهیهك مهخۆ. كاتهكان ی جێبهجێكردن ی ئهم كاره بۆ ههر نهخۆشیهك لهم نهخۆشیانه: * ن�هخ��ۆش�ی شهكره ( )30ڕۆژ. * ب���هرزب���وون���هوهی پ �هس��ت��ان �ی خ��وێ��ن ()30 ڕۆژ. * ك��ێ��ش�هك��ان�ی گهده ( )10ڕۆژ. * ش��ێ��رپ �هن��ج �ه ()9 مانگ. * سیل ( )6مانگ. * بهدخۆراكی ()10 ڕۆژ. پ���ێ���وی���س���ت���ه ل���هس���هر ئ���هو ك �هس��ان �هی تووشی ههوكردن له جومگهكاندا بوونه ،ڕۆژانه ئهم كاره ()3 ج��ار دووب��ارهب��ك�هن�هوه بۆ ماوهی یهك ههفته ،پاشان ك�هم�ی ب��ك �هن �هوه ب��ۆ یهك جار لهڕۆژێكدا (بهیانیان)، ئ �هم كهسانه لهسهرهتادا ئ���ارهزووی زۆر میزكردن دهك �هن ،ب�هاڵم ئهمه نابێته ه���ۆی پ �هی��داب��وون �ی هیچ كێشهیهك.
گرنگی ئاو خواردنهوه لهژیانی مرۆڤدا: -1زی�����ن�����دووی�����ی ب���هخ���ان���هك���ان���ی جهسته دهبهخسێت. -2پ���ل���هی گ���هرم���ی جهسته ڕێكدهخات. -3ش��ێ��ی پێویست دهبهخشێته جهستهو نهرمی به پێست دهبهخشێت. -4خ��وێ��ن ل���هم���اده زیانبهخش و ژههرهكان پاك دهكاتهوه. -5كۆئهندامی ههرس چاالك دهكات. -6ك����اردهك����ات بۆ جومگهكان ڕێكخستنی و نهرمی له جووڵهدا وه دهیانپارێزێ له كوتانهوه. -7قهرهبووی ههموو ئ��هو شلهمهنیو ڕژێنانه دهك�����ات�����هوه كهجهسته دهریان دهدات وهكو (میز، ئارهق ،شێی ههناسهدان و پاشهڕۆ...هتد) -8ك����ارو چاالكی گورچیله زیاتر دهكات. با خواردنهوهی ئاو بهپێی پێویست بكهینه نهریتی ڕۆژانهمان ج���هس���ت���هی ئاسایی مرۆڤ پێویستی بهڕۆژانه پێویستی به ( )2-1لیتر ئاو ههیه كه دهكاته ()8 پهرداخ بهم جۆره: -1پهرداخێك لهكاتی لهخهو ههستان. -2پهرداخێك لهكاتی ههر ژهمه خواردنێك. -3پهرداخێك دوای یهك تادوو سهعات لهههر ژهمه خواردنێك. -4پ �هرداخ��ێ��ك پێش نووستن. ه �هر مرۆڤێك لهگهڵ زی��ات��ر چ��وون �ه تهمهنهوه ت���وێ���ژی پ��ێ��س��ت �ی زیاتر وش��ك دهبێتو ئ��او زیاتر لهدهست دهداتو چاالكی گ���ورچ���ی���ل���هك���ان زی���ات���ر ك��هم��دهب��ن��هوه ،ب��ۆی �ه لهو كاتانهدا مرۆڤ پێویستی به
9
خ��واردن�هوهی زیاتری ئاو ههیه. لهكاتهكانی سكپڕی و ش���ی���ردان ب��هم��ن��داڵ و ب����هرزب����وون����هوهی پلهی گ �هرم �ی و وهرزشكردن دی��س��ان �هوه م���رۆڤ زیاتر پێویستی به ئاو خواردنهوه دهبێت. زۆری خواردنهوهی ئاو زۆر ئاو خواردنهوه؛ دهبێته هۆی: ئاوسانی سك. ه����هس����ت����ك����ردنبهقورسبوونی جهسته. زۆری غازات. زهرداوی خوێنزیاددهكات. كهمخواردنهوهی ئاو کهم ئاو خواردنهوه؛ دهبێته هۆی: وش�����ك�����ب�����وونوم����ان����دووب����وونو كهمی چاالكی. ــ ناڕێكی پلهی گهرمای جهسته (بهرزبوونهوهی). ل����هدهس����ت����دان����یهاوسهنگی. لهبیرچوونهوه.وشكههڵگهڕانی پێستهو دهمو چاوهكان. بۆیه باشترین شێوهی ئ������اوخ������واردن������هوه كه ت �هن��دروس��ت �ی پ��ارێ��ز بێت هاوسهنگی ڕاگرتنه لهنێوان
زۆر خ����واردن����هوهو كهم خواردنهوهیدا. چی كاتێك پێویستیمان بهخواردنهوهی ئاو ههیه: -1بهیانیان دوابهدوای لهخهوههستان. -2پێش نانخواردن ب �هی �هك ك��ات��ژم��ێ��رو دوای نانخواردن بهدوو كاتژمێر، كارنهكاته ب����ۆئ����هوهی س �هر ك��ارو چاالكیهكانی كۆئهندامی ههرس. -3لهكاتی نانخواردندا ئ���هوهش بهخواردنهوهی ی �هك پ���هرداخو بهشێوهی پچڕپچڕ نهك بهیهكجار. -4خ��واردن�هوهی یهك پ���هرداخ ل�هگ�هڵ خواردنه وش��ك�هك��ان��دا وهك���و نانو گۆشت..هتد. ل�����هك�����ات�����ی -5 وهرزش���ك���ردن ،ڕێكردن، ماندووبوون ،بهاڵم لهدوای كهمێك پ��ش��وودان ئینجا پێویسته ئاو بخورێتهوه. ی ی خواردنهوه -6لهكات قاوه ،چا ،خوادنهوه گازیهكان. -7دای����ك لهكاتی شیردان بهمنداڵ. -8ك��ات �ی ههستكردن ی ك���هش���وه���هواو ب���هگ���هرم��� ی پلهی گهرمی. بهرزبوونهوه ی -9ل �هك��ات �ی سكپڕ ژناندا. -10پێش نووستن.
10
دهرونناسی
موعجیز ه چییه؟
دهرونناسی
م��ن��داڵ��ێ��ک��ی دوازدە س��ااڵن دوای نوقمبوونی ل���ەئ���اودا ب���ۆ ماوەیەکی درێ��������ژ ،ج���ارێ���ک���ی تر ب��ۆژی��ان گ��ەڕای��ەوە ،ئـــەم روداوە ن��اوی لێــــنرابوو موعجیزە. ئێمە چ��ۆن دەتوانیین ب���ە رووداوێ��������ک بڵێین موعجیزە؟ چۆن دەکرێت موعجیزەو ن��ا موعجیزە لەیەکتری جیابکەینەوە. ل���ەوەدەچ���ـ���ـ���ێ���ت ئەمە پ���ەی���وەن���دی بەبیروڕای تایبەتی هەرکام لەئێمەوە هەبێت. ئ����ەو م���ن���داڵ���ەی کە م��اوەی��ەک��ی درێ��ژ لەئاودا ن��وق��م ب���وو ب���وو؛ ناوی دی����ل ئ��ی��س��ت��ران��در ب���وو، ل��ەک��ات��ـ��ـ��ـ��ی م��ەل��ە ک���ردن کــەنارەکانی ل���ەئ���اوی دەری��ادا شەپۆلەکان بەرهو قواڵیی رایانکێشا .دوایی ١٥خولەک دوو مەلەوان ت��وان��ی��ی��ان دی��ل لەئاوەکە دەربهێننو بیگوازنەوە بۆ شوێنێکی ئ��ارام؛ تاوەکو یارمەتی پزیشکی پێبگات. ل��ەدوای��دا گ��وازرای��ەوە بۆ نەخۆشخانەی ئورگان. ت��ائ��ەوک��ات��ە بێهۆشبوو، ل����ەدوای����ی����دا ب����ۆ ژی����ان گ����ەڕای����ەوە؛ ه���ەڤ���ااڵنو بنەماڵەی دی��ل ئیستراندر ئ����ەم رووداوە وەک���و م��وع��ج��ی��زە باسدەکەن. ب��ەاڵم ئایا بەراستی ئەمە موعجیزە بوو؟ بەپێی چ��ی پێوهرێک دەت��وان��ی��ن ب���هرووداوێ���ک بڵێین م��وع��ج��ی��زە؟ ئەی م��وع��ج��ی��زە چ��ی��ی��ە؟ ئایا ئ��ێ��م��ە ب���ەپ���ێ���ی خ����ودی رووداوەک��������ە پێناسەی موعجیزەی بۆ دەکەین؟ ئێمە دێنین کۆمەڵەیەک بیروڕایی ئایینیو زانستی پزیشکیو زانستی ئامار لەپاڵ یەکتری دادەنێینو دەڵێــین موعجیزە بووە. بەاڵم ئایا چۆن وایدادەنین
رووداوێک موعجیزە بووە یان ئەو روداوەش دەکرا پێشبینیبکرێت. ب����ۆ ب��ەش��ێ��ک��ی زۆر ل���ەخ���ەڵ���ک ،رووداوی ن���ائ���اس���ای���یو ئیجابی ب���ەدەگ���م���ەن رودەدەن. ل��ەک��ات��ێ��ک��دا لەراستییدا وانییە ،بۆ نموونە ،بەشێکی زۆر ل��ەخ��ەل��ک زیندوو م���ان���ەوە ل���ەرووداوێ���ک���ی بەموعجیزە ئاسمانییدا دادەن����ێ����ن؛ ب����ەاڵم دات���ا ئامارییەکان پیشانیدەدەن ک����ە زۆرب��������ەی خەڵک ل��ەرووداوەک��ان��ی فرۆکەدا بێئەوەی زۆر بریندارببـــن رزگ�������اری�������ان ب������ووە. رووداوە فرۆکەوانییەکان دەگمەننو ئەو روداوانەی ک���ە ب���ەه���ۆی ف���رۆک���ەوە رودەدەن دەگمەنتر .بۆیە ل��ەرووداوێ��ک��ی فرۆکەدا رزگ�����ارب�����وون ئ���ەگ���ەری یەکجار زۆرت��رە لەمردن، ب���ۆی���ە زی���ن���دووم���ان���ەوە ل��������ەڕووداوی ف���رۆک���ەدا ن��اک��رێ��ت پ��ێ��ی بووترێت موعجیزە. ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە، ه��ەن��دێ��ک رووداو کە ل������ەچ������اوی ک���ەس���ان���ی ناپسپۆڕ ،ی��ان بنەماڵەیی قوربانییەکاندا موعجیزەیە لەالی شارەزایانی بواری موعجیزە پ���زی���ش���ک���ی ن��ی��ی��ە ،چ��ون��ک �ه حاڵەتی ه��اوش��ێ��وە ب���ەرف���راوان���ی لەبواری چاالکی خۆیاندا دەبینن .ب��ۆ پزیشکەکان زیندوومـــانەوەو گەڕانەوە ب��ۆ ژی���ان ئەگەرکەسێک کەمتر لە ( )٢٠خولەک ل���ەژێ���ر ئ�����اودا بووبێت ب����ە ه���ی���چ ش���ی���وەی���ەک سەرسوڕهینەرنییە. بنجامیین دک����ت����ۆر ئ����اب��ل�ا ،ب����ەڕێ����وەب����ەری لێکۆڵینەوەکانی پشکنینی پ��زی��ش��ک��ی ل���ەن���اوەن���دی زانستی ژیانەوەی زانکۆی پنسیلڤانیا ل��ەس��ەر ئەو
11
بڕوایەیە رزگاربوونی دیل ستراندر لەوانەیە بەهۆی س���اردب���وون���ی ئ���اوەک���ەوە بووبێت. ل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوەک���ان پیشانیدەدەن ،هایپۆسرمیا ی���ان ک��ەم��ب��وون��ەی پلەی گ��ەرم��ی ل��ەش لەکاتێکدا ئۆکسجینی خ����وێ����نو پێویست بەمێشک ناگات، دەت��وان��ێ��ت تارادەیەکی م��ێ��ش��ک لەمردن زۆر رزگاربکات. ئابال لەمبارەوە دەڵێت "ئاو بەتەواوەتی ساردبووە، ب���ۆی���ە پ���ل���ەی گ���ەرم���ی لەشی منداڵەکە دابەزیوە ه��ەروەه��ا دەب��ێ��ت تەمەنی ک��ەمو تەندروستی گشتی م��ن��داڵ��ەک��ەش لەبەرچاو بگیریەت". ب��������ەوت��������ەی ئ�����ەو راپ��ۆڕت��ی زۆر دەرب���ارەی رزگ����ارب����وون����ی خەڵک ل��ەئ��اوە بەستەڵەکەکانداو گ���ەڕان���ەوەی���ان ب��ۆ ژیان لەبەردەستدا هەیە .هەڵبەت ئ��ەم روداوان����ە رووداوی ئاسایی نیین ،ب��ەاڵم زۆر دەگمەنیش نیین. ه����ەروەه����ا ناکرێت میدیاکارانیش رۆڵ�����ی لەبەرچاو نەگرین ،لەگەڵ ئ��ەوەی پزیشکەکان وەها دی��اردەی��ەک ب��ە نائاسایی ن��ازان��ن ،ب��ەاڵم میدیاکان ب��ەوت��ن��ەوەی رستەگەلی وەک "پ��زی��ش��ک��ەک��ان لێی ه��ی��وا ب����ڕاوب����وون" ،یان "پزیشکەکان هیواداربوون بەشێوەیی گیایی درێژە ب��ەژی��ان��ی خ���ۆی ب���دات"، ل���ەراس���ت���ی���دا بەشێوەی زی��اد ل��ەس��ن��وور شتیتری پێوەدەنێن. ه����������ەروەه����������ا ل���ە دهروونناسیدا دیاردەیەک ه���ەی���ە پ��ێ��ی دەوت���ری���ت "ئ��اراس��ت��ەی پشتگیریی". لەم ئاراستــــەیەدا خەڵک حەزیان لێـــــیە بـــەدوای ئـــــــەو زانیــــــاریــــانـــەدا
ب��گ��ەڕێ��ن ک���ە پشتگیری بۆچوونەکانیان دەکاتو ئ��ەو زانیاریانە فەرامۆش دەک���������ەن ک�����ە دژ بە بیرۆبۆچوونەکانیانە. ب��ۆ ن��م��وون��ە حەزیان لێیە بڵێن خ���ودا گیانی ئەم منداڵەی رزگارکرد. چ��ون��ک��ه ک����ەس لەسەر ئ���ەو ب���ڕوای���ە ن��ی��ی��ە خودا م��ن��داڵ��ێ��ک ب��ه��اوێ��ت��ە نێو ئ��اوەوەو بیخنکێنێ (ئەمە بەتەواوی دژ بە بیروڕای م��رۆڤ��ەک��ان��ە) .ب��ەاڵم ئەو ئایدیایەی خودا گیانی ئەم رزگارکردووە، منداڵەی ب����ەت����ەواوەت����ی ل���ەگ���ەڵ ب���ی���رک���ردن���ەوەی مرۆڤدا یەکدەگرێتەوە. لەراستییدا ه��ەر ئەو کارەیە ئێمە چاوەڕوانیین ک��ە خ���ودا ب��ی��ک��ات! بۆیە ئێمە مێشکمان لەسەرئەوە چڕدەکەینەوە. ب��ەگ��ش��ت��ی منداڵێک ک��ەوت��وەت��ە ن��ێ��و ئ����اوەوەو لەدوایید رزگاریبووە .ئەوە خەڵکن هەڵیدەبژێرن کە ئایا ئەم روداوە موعجیزەیە یان نا. ل���ێ���رەدا دەگەڕێنەوە بۆ دەروون��ن��اس�یو ئامارو بیروباوەڕ .ئ��ەوەی دیارە ئێمە ئ��ەوەی وەریدەگرین ل���ەف���ی���ل���ت���ەری مێشکی خۆمانەوە تێپەڕی دەکەینو زانیارییەکان بەشێوەیەک لێکدانەوەو شیکاری بۆ دەک��ەی��ن ک��ە لەگـــەڵیدا ه���ەس���ت ب���ەئ���اس���وودەی لەوانـــەیە ب��ک��ەی��ی��نو چ��اوپ��ۆش��ی لەهەندێک زان���ی���اری ک��ە لەگەڵییدا ئاسوودە نیین بکەین. زەق نیشانەیەکـــی ئەوەیـــە که ئــەو کەسانەی ئاســایی ل���هخ���هڵ���ک���ی زۆرت��ر بیر لەمـــوعجــیزە دەک����ەن����ەوە ،ئ����هوا زیاتر لەخەڵکی تریش موعجیزە دەبینن. سەرچاوەDiscovery :
تهندروستی
12
ئهسپێ
چییهو چۆن چارهسهردهکرێت؟
ئهسپ ێ الی سپی پێستهكان زیاتره
ی مشهخۆره كهلهسهر ئهسپێ مێرویهك ی ت��وش��ب��ودهژی ،وه پێستو م���ووی ك�هس� ی كهسهكهوه ی مژینی خوێن ی لهڕێگا خۆراكیش وهردهگرێت ،ئهم مێرووه زۆر بچوكه بهاڵم به ی وردبین دهتوانرێت ێ بهكارهێنان چاو و بهب ێ جۆر لهم مێروانه پێست و موو ببینرێت .س ئاڵوده دهكهن كه بریتین له: ی سهر .Head lice -1ئهسپێ ی لهش .Body lice -2ئهسپێ ی بهر .Pubic lice -3ئهسپێ
تهندروستی
ی سهر ()Head lice ئهسپێ ی لهمندااڵندا ب�����هزۆر ی مێدا (كچ) بهتایبهت لهمنداڵ ی باوه بهاڵم له ژنانو كوڕان دهبینرێن مێرمنداڵداڵیشدا ی ی ك��ه پهیوهند ب �هوپ��ێ��ی �ه ی ب��ه پ��اك��وخ��اوێ��ن ڕاگرتن كهسهكهوه ههیه وه ناتوانرێت ی ی سهر بهنهخۆشییهك ئهسپێ ه���هژاران یا ك �هم دهستهكان ی دابنرێت ،چونكه مندااڵن زهنگینهكانیش ب��ن �هم��اڵ �ه ی ئهم ێ ج���ار ت��ووش � ه �هن��د نهخۆشیهدهبن .ئهم نهخۆشیه ی پێستهكاندا باوتره وهك لهسپ له ڕهش پێستهكاندا ،ئهمهش ی ی ڕوو ی تایبهتمهند بههۆ ی پێست ی پ��ێ��س��ت� دهرهوه ێ ی ئهسپ ڕهشهكانه .قهباره ی 3م��ل��ی��م�هت��ره وه ن��زی��ك �ه ی یهك هێلكهكانیشیان نزیكه ێ ی ئهسپ میلیمهتره .هێلكه ی ی ڕهنگ سپ ی قوچهك شێوه ی ههیه كه بهتهواوهتیو بهتوند ی به موهوه لكاوه .هێلكهكان ی ههیه تهوقهسهر زیاتر ئهگهر كه ببێت بهگهرا وه ههرچهند له تهوقهسهر دوربكهوینهوه ئ��هوا كهمتر دهب��ن بهگهرا. بهشێوهیهك ك �ه دهگوترێت ی ێ كه نزیكه ی ئهسپ هێلكه ی سهر بهرهو 1،5سانتیمهتر سهرتربێت ئ��هوا هێمایهكه ی ی كه پێشتر ههڵگر بۆئهوه ی ئهم نهخۆشیه بووهو پێویست ب��هدهرم��ان نییه .ههفتهیهك ی هێلكهكان ی دان��ان � ل���هدوا ێ دێنهدهرهوهو ی ئهسپ گ �هرا ی یهك ههفتهدادهگۆڕێن لهماوه ی پێگهشتوو. ب��ۆ ئهسپێیهك ێ ی ئهسپ ی ژی��ان� ئ �هم س���وڕه ب������هردهوام دهب���ێ���تو زیاتر لهمرۆڤدا پهرهدهسێنێت وه بۆ كهسانیتریش دهگوازرێتهوه ی ێ ج���ار ئاسای ك��ه ه��هن��د ی دهردهك����هوێ����ت .مندااڵن ی ی خوران ت��وش��ب��وو ب �هه��ۆ ێ سهریان بێزاردهبن وه ههند جار ئهم خورانه ئازار بهخشهو ی ی هێلكه دیارنییه وه بوون ێ لهسهردا هۆكارێكه بۆ ئهسپ ی نهخۆشیهكه. دهستنیشانكردن
ی ێ بهشێوه ی ئهسپ هێلكه ی ی ب���هدرێ���ژای��� ی س��پ � خ���اڵ��� ی به مووهكانهو كه زۆر بهتوند ی مووه كانهوه لكاوهو بهئاسان ی نابێتهوه ،وه ههمان هۆیشه لێ ی له ی ئ���هوه دهبێته ه��ۆك��ار ی جیابكهینهوه. ی سهر كڕێشك ی ئهم هێلكانه له ی باو شوێن ی ی پشتهسهرو سهرهوه موهكان ێ ج��ار هێنده گوێیه .ههند زۆرن وهك ئ���هوه وای���ه كه ی بوبێت كه ئهم مووهكه سپ بارهش بهدهگمهن ڕودهدات، وه زۆرج������ار هێلكهكان ژمارهیان كهمتره .جاریواش ی س���هر، ی ب��هه��ێ��ز خ���وران��� ی ی ههڵكهندن دهبێته هۆكار ی توشبوو وه ی ناوچه پێست ی ی بهههوكردنو برین توشبوون ی س�هر دهردهكهوێت، زهرد ی ل �هم ب���ارهدا دهب��ێ��ت لهبیر ی ی سهردابیتو لهكات ئهسپێ ێ ی���اخ���ود ی ئ���هس���پ��� ب����وون���� ی ئهسپێدا پێویسته هێلكهكان چ���ارهس���هر ب��ك��رێ��ت .جگه ی ێ لهباره ی ئهسپ لههێلكه ی لهسهر ئهسپێش ب��ۆ خ��ۆ م��ووهك��ان دهردهك�����هون كه ق���هب���ارهی���ان ب��چ��وك��ت��ره له مێرووله زۆربچوكهكان .وه ی یا ڕهش ڕهنگیشیان ق��اوه ی ئهم دهب����ن .گ��واس��ت��ن �هوه ی ی بهركهوتن نهخۆشییه بههۆ ی ڕاس��ت�هوخ��ۆ ،ی��اخ��ود بههۆ ی ی پێداویستییهكان بهكارهێنان ك���هس���ی���ت���وش���ب���وهوه وهك ش���ان���هو خ���اول���یو تهوقهو ك�ڵاو و ل�هچ��ك ك �ه ئهمانه ی ی ههڵگرتن دهب��ن �ه ه��ۆك��ار ئ��هس��پ��ێو ئ���اڵ���ودهب���وون���ی. ی وهه�����هروهه�����ا ل���هڕێ���گ���ا ی پێداویستییه جوانكارییهكان م�����ووهوه دهگ���وازرێ���ت���هوه. ی نهخۆشیهكه دهستنیشانكردن ی ی پاككهرهوه لهالیهن كهسان قوتابخانهكان ،یاخود دایكو ب��اوك منداڵهكانهوه دهبێت، ی ئ�هوی��ش ب�ه پشتگیریكردن پ��زی��ش��ك ،چ���ارهس���هرك���ردن ی دهس��ت پێدهكات .دهرمان ی نهخۆشیهكه به شامپۆكان دژه ئهسپێ ،وه یاخود مادده
تواوه شله دژه ئهسپێكان به ی ی جیاواز كاریگهر شێوهیهك خۆیان ههیه ،بهاڵم گرنگترینیان ی ئاولێدانه ی دهرمان بهكارهێنان ی دهرم��ان كه باشتروایه دوا ی ئ��اوو سركه به گیراوهیهك ب��ك��رێ��ت ،ئ���هم تێكهڵهیهش ی دهب��ێ��ت بكرێت ب �ه شانه ی وه لهالیهن تهخته یان فلز شانهكهوه مووهكه دابهێندرێت، ی لكاو ب �هم ك��ارهش هێلكه ی ب �ه م��ووهك��ان �هوه لهیهكتر ج��ی��ادهب��ن��هوه .لهكاتێكدا ی ی یا هێلكهكه ێ خۆ ئهسپ ی نهبێ ،وهیاخود لهسهردا بوون ی ئ�هگ�هر هێلكهكه ل�ه بهرز ی ی لهسهر 1،5سانتیمهتر نهخۆشیهكه بێت ئهوا چارهسهر ی دهك��رێ��ت و وه پێوویست ی ت��ر ن��ی��ی �ه .وه ب���هدهرم���ان��� ی قوتابیانهوه پێوویسته لهباره ئ�هم ڕێگایه بهكاربهێندرێت ب���ۆ چ���ارهس���هرك���ردن���ی���ان تا گهڕاندنهوهیان بۆ قوتابخانه. ی ی گ��رن��گ لهئهسپێ خاڵێك سهردا ئهوهیه كه هیچ خێزانێك ه���هرچ���هن���ده دهوڵ���هم���هن���دو خۆشگوزهرانبێت ناتوانێت خۆیان لهم نهخۆشیه بپارێزێت ی ی خاڵێك وهتهنها پاكوخاوێن گرنگه بۆ خۆپاراستن. ی لهش Body lice ئهسپێ ی ی ل����ه ك���ات��� ب��������هزۆر ش�هڕهك��ان��داو زهمین لهرزهو الف���اودا زی��ات��ره .ب��هاڵم ئهو ی كهسانهش كه دوور لهماڵهكان خۆیان دهخهون وهك شۆفێرو ی پاسهوانهكان ،دووباره ئهگهر توشبوونیان ههیه .نهخۆشیهكه ی لهشیهوهو ی خ��وران� ب�هه��ۆ ی دهخورێنێتو دهبێته لهش ی پێست. ی ههڵكهندن ه��ۆ ی ه �هن��دێ��ك��ج��ار پاشماوه ی وشكهوهبوو لهسهر خوێن ی لهش دهردهكهوێت. ڕوو ی ئهم جۆره سپێیه لهڕووكار ی ه���اوش���ێ���وه ی دهرهوه ی سهره ،بهاڵم كهمێك ئهسپێ درێژتره .ئهم ئهسپێیه زیاتر ی ژێرهوه ی جلهكان لهچینهكان دهژیو هێلكهش دادهنێت، وه خ��ۆراك��ی��ش��ی��ان لهسهر
13
پێست دهبێت .بۆ ئهمهش ی ئهم نهخۆشیه دهستنیشانكرن ی ی بینین دهتوانرێت لهڕێگا ی له ناو ێ یاخود هێلكهكه ئهسپ ی كهسهكه وهیاخود جلوبهرگ كارگهریو پاشماوهیان لهسهر ی توشبوهكه پێستو جلوبهرگ دهس���ت���ن���ی���ش���ان بكرێت. ێ دهبێته ههندێكجار ئهسپ ی چهند ی دروستبوون هۆكار نهخۆشیهك وهك ئهگزیماو ی ی زهردو لیر و تۆخبوون برین ی لهش ی پێست .ئهسپێ ڕهنگ دهت��وان��ێ��ت ل��هگ��هڵ خۆیدا ی ی گواستنهوه ببێته هۆكار ی وهك تیفۆسو نهخۆشییهكان ی تا ،كه لهم ساتهدا پێوویست ی تهواو ههیه. ی پێدان بهگرنگ ی ی دهرمان ی بهكارهێنان لهكات ی ی بۆ لهناوبردن چ��ارهس �هر ی لهش پێویسته سهرهتا ئهسپێ ل����هش ب���ه ئ����او و سابون ی بشۆردرێت ،پاشان گیراوهكان ێ وهك پرمترین وه یا دژه ئهسپ ماالتیون وهیاخود گاما بهنزین هێكسا كلۆراید بهكاربهێندرێن ی بهكارهێنانی، ی یاساكان به پێ ی ی دی���ار ی كاتێك وه دوا ك��راو دوب���اره بشۆردرێتهوه وت �هڕب��ك��رێ��ت .دهرم����ان بۆ ی ی جلوبهرگ پ��اك��ك��ردن �هوه ی ك �هس �هك �ه ب��اش��ت��ره ل����هوه ی چ���ارهس���هر بۆ ك��هدهرم��ان�� بهكاربهێندرێت. پێستهكه ی جلوبهرگ ب���ۆی���ه ش��ت��ن � ی گهرمداو ئوتوكردنیان لهئاو ی ی لهناوبردن دهبنه ه��ۆك��ار ئهسپێكانو هێلكهكانیشیان. ێ ی ئهسپ ی دهرمانهكان زۆربه ی ب���ه چهندجاره پ��ێ��وی��س��ت� دووب���اره ك��ردن �هوه ههیه بۆ ه��هف��ت��هی��هك ،ت��ا 10ڕۆژ، ئ �هم �هش بهكاردههێندرێت ی ی ئ�هو گهرایانه بۆ كوشتن كه له ن��او هێلكهكاندا تازه هاتونهتهدهرهوه. ی بهر ()Pubic lice ئهسپێ ی ی ڕووك������ار ل������هڕوو ی ی ل �هدوو جۆرهكه دهرهوه پێشوو ت��اڕادهی �هك جیاوازه، ئهم ج��ۆره ئهسپێیه كورتترو ی ی قوالپێك پ��ان��ت��ره ،خ��اوهن �
بههێزه كه دهتوانن بههۆیانهوه ی بهمووهكانهوه خۆیان بهتوند ب��ل��ك��ێ��ن��ن .ئ����هم ئهسپێیه ی ی ناوچه ی له موهكان بهزۆر ێ جار زاوزێدایه بهاڵم ههند ی مووداردا له ههرناوچهیهك ی پهرهسهندنیان ههیه، ئهگهر وهك ڕانو س��ن�گو بنباڵو ڕیشو سمێڵو برۆو برژانگ، تهنانهت دهتوانێت لهسهریشدا گ �هش �هب��ك��اتوب��ژی��ت .ئهم ی زۆر ئ �هس��پ��ێ��ی �هخ��وران��ێ��ك � ی زاوزێ��دا دروست لهناوچه ی دهك������اتو ل���هوك���هس���ان���ه ی ڕاناگرن ك �ه پ��اك��وخ��اوێ��ن� زی�����ات�����ردهردهك�����هوێ�����ت. ێ ی زاوز ی ئهسپێ ن�هخ��ۆش� ب��ه ج��ۆرێ��ك �ه لهنهخۆشییه شهو جێیهكا ن ( پهیو هند ی سێكسی) دادهن��رێ��ت وه بۆ ی ئ��هم نهخۆشیه ن��اس��ی��ن�هوه ی پێویسته بیر لهنهخۆشیهكان ی بكهینهوه ی شهوجێی ت��ر وهك گ�����هڕیو سیفلیسو ی س��ووزهن��هك ...وه لهكات پێویستیشدا دهبێت كهسهكه ی ی بۆ بكرێت .ئهگهر پشكنین ی ئ���هم نهخۆشیه ت��وش��ب��وون� ی ه �هی �ه له ی 90% ئ��هگ��هر ی سێكسی یهكجار پهیوهند ی توشبوودا. لهگهڵ كهسێك ی ی كهس ی پشكنین ل �هك��ات � ی دهتوانرێت توشبوودا بهگران ی ببینرێت، ئهسپێكه ب��ۆخ��ۆ ی بهڵكو دهتوانرێت هێلكهكان ی به بدۆزرێتهوه كه بهتوند ی موهكانهوه لكاون .سهرهڕا ی ئ�هم�هش دهت��وان��رێ��ت پهڵه ی ببینین ی خ��ۆڵ�هم��ێ��ش� ئ���او ی ل �هس �هرپ��ێ��س��ت ،كهبههۆ ئهسپێوه لهناوچه توشبوهكهدا ی دروس��ت��دهب��ێ��ت .دهرم���ان��� ی ئ����هم ج����ۆره چ����ارهس����هر ی ئهسپێیانه ب �ه بهكارهێنان ی دژه دهرم��ان��ه بابهتییهكان ی 15 ێ دهبێت ،وهلهدوا ئهسپ ی دهبێت خولهك له بهكارهێنان بشۆردرێتو ئهم دهرمانهش ی یهك ی ب��ۆم��اوه ب�هب�هردهوام� ههفته بهكاربهێندرێت. ی ئا :تهیمور حهسهن ههڵهبجهی سهرچاوهwww.irpdf.com:
فایلی نۆبڵ
14
نۆبڵ
فایلی نۆبڵ
خەاڵتی نوبڵی کیمیا بۆ نیمچە کریستاڵەکان
2011 ئ���هک���ادی���م���ی زانستی پاشایەتی س��ووی��د خەاڵتی ن��ۆب��ڵ��ی ( )١.٥میلیۆن دۆالری ()٢٠١١ی لەبواری کیمیادا بەخشی ب��ە دانیل ش��ش��م��ەن ،ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی ک���وازی ک��ری��س��ت��اڵ��ەک��ان ،کە ه���اوش���ێ���وەی کاشیکاری سەردەمی ئیسالمی لەئاستی ئەتوومیدا دۆزراوەتەوە. لە نیمچە کریستاڵەکاندا ( )quasicrystalsشێوازە س���ەرن���ج���راک���ێ���ش���ەک���ان���ی کاشیکاریو موزایکەکانی سەردەمی ئیسالمی دەبێنرێت، ک��ە ئ��ەم��ج��ارەی��ان لەئاستی ئەتۆمییدا دروستکراوەتەوە، ش��ێ��وازێ��ک��ی رێ���ک و پێک کە هەرگیز خۆیان دووبارە ناکەنەوە .ئەم شێوازە لەکاتێکدا کریستاڵەکاندا ل��ەن��ی��م��چ��ە بینرا کە ل��ەب��اری تیورییەوە ئ���ەم ش��ت��ە م��وم��ک��ی��ن نییەو دانیل ششمەن لەجەنگێکی بەردەوامدابوو بۆ گۆڕینی بیرو بڕوای قەبووڵکراوی زانایان لەزانستی کیمیادا لەسەر ئەم بابەتە .براوەی خەاڵتی نوبڵی کیمیای ،٢٠١١تێگەیشتنه کیمیاییەکانی لەسەرمادەی رەق گۆڕی.
ل����ەب����ەرەب����ەی����ان����ی ٨ ئاپڕیلی ١٩٨٢دا وێنەیەک ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەی یاساکانی س��روش��ت لەمایکرۆسکۆپە ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی��ی��ەک��ەی دانییل ش��ش��م��ەن��دا دەرک��������ەوت. ک��ی��م��ای��ی��ەک��ان وای���ان���دەزان���ی ل��ەه��ەم��وو م���ادە رەقەکاندا، ئەتۆمەکان بەشێوەی خۆجێی ( )symmetryدان����راون و ب���ەردەوام دووب��ارە دەبنەوە. زان���ای���ان ب��ۆ بەرهەمهێنانی کریستاڵەکان پێوویستییان بەم ش��ێ��وازە ل��ەدووب��ارە بوونەوە هەبوو. ب��ەاڵم وێنەکەی ششمەن پیشانییدا ک��ە ئەتۆمەکانی ن��ێ��و کریستاڵەکە شێوازی چنیینەکەیان دووبارە نابێتەوە. ئەم شێوازە لەدیدی زانایانەوە نامومکیینبوو .وەک��و ئەوە واب����وو ل��ەک��ات��ێ��ک��دا تۆپێکی فۆتبۆڵی چل پارچە کە پێویستی بەپارچەی ٥و ٦الیی هەیە، تەنها بەپارچەی شەش الیی دروستبکرێت .دۆزینەوەی ش��ش��م��ەن ه������ەرای زۆری ن��ای��ەوە ،ب��ەاڵم ئ��ەو بەرگری لەدۆزینەوەکەی خۆی دەکرد. هەر بەم هۆکارە داوایان لێکرد گروپە توێژینەوەکەی خۆی
دانیەل ششمەن (،)Daniel shechtman هاواڵتی ئیسرائیلیو لەداییکبووی ی تەلئەبیبە لەساڵی ١٩٤١ دا ١٩٧٢دکتۆرای لەپەیمانگای تەکنەلۆژیای تکنیون-ئیسرائیل لەحەیفا وەرگ���رت���ووەو ئێستا پرۆفیسۆرو خ���اوەن کورسی فیلیپ توبیاسە لەئەنستیتۆی تەکنەلۆژیای تکنیون. بەجێبهێڵێت .ب��ەاڵم خەباتی زان��س��ت��ی ششمەن زانایانی ناچارکرد بە بیروباوەڕەکانیان لەسەر مادەدا بچنەوە. کاشیکاری و موزاییککاری ن��ادوب��ارەب��ووەوەی سەردەمی زێ��ڕی��ن��ی ئ��ی��س�لام��ی وەک���و کاشییەکانی کۆشکی ئەلحەمڕا لە ئەندەلوسی ئیسپانیا ،یان سەردەرگای مزگەوتی ئیمام لەئێران (ئیسفەهان ) یارمەتی زان��ای��ان��ی��دا ت��اوەک��و تێبگەن ل�����ەوەی نیمچە کر یستا ڵە کا ن ل�����ەئ�����اس�����ت�����ی ئەتۆمییدا چۆن دروستدەبن .لەم کا شیکا ر یا نە د ا ، ه��������ەروەک��������و ئ���ەت���ۆم���ەک���ان، شێوازەکان رێک و پ��ێ��ک��ن و بە پ��ێ��ی یاساکانی ماتماتییکن ،بەاڵم هەرگیز دووبارە نابنەوە. ک����ات����ێ����ک زان����������ای����������ان ت��وان��ی��ان نیمچە کر یستا ڵە کا نی ششمەن شیکار
بکەن ،پرینسیپێکی بەرهەمهاتوو ل��ە ماتماتیک و هونەریان بەکارهێنا کە پێی دەوترێت رێ���ژەی زێڕیین.ئەم رێژەیە سەرنجی ماتماتییکییەکانی یۆنانی کۆنی بۆ الی خۆی راکێشا بوو ،چونکه بەردەوام لە ئ��ەن��دازەدا بەکار دەهات. کریستاڵەکانیشدا لەنیمچە م����ەودای ن��ێ��وان ئەتۆمەکان پەیوەندی بە رێژەی زێڕیینەوە هەیە.
ل��ەدوای ئ��ەوە بوو زانایان توانییان جۆرەکانیتری نیمچە لەتاقیگەکاندا ک��ری��س��ت��اڵ ب���ەره���ەم���ب���ه���ێ���ن���ن ،ل�����ەوەش سەرنجراکێشتردۆزینەوەی نیمچە کریستاڵ لە نێو بەردە کانزاییەکانی روب���ارێ���ک ل��ە روس���ی���ادا کە بەشێوەی سروشتی دروستببوو. هەروەها کۆمپانیایەکی سویدی لەنێو نیمچەکریستاڵەکانی ج��ۆرێ��ک��ی ت��ای��ب��ەت��ی لەپۆاڵدا دۆزییەوە ،بوونی ئەم پێکهاتەیە پۆاڵکەی بەهێزتر دەکرد .زانایان لەئەمڕۆدا لەنیمچە کریستاڵەکان لەبەرهەمی جۆربەجۆر ،له تاوەوە تاوەکو مەکینە دیزیڵییەکان سوود وەردەگرن .
15
نۆبڵی فیزیای ( )٢٠١١بۆ شرۆڤەی گەردونێک کە ( )%٩٥نەناسراوە براوەکانی خەاڵتی نۆبڵی فیزیا ئهمساڵ بە بینینی تەقیینەوەی ئ��ەس��ت��ێ��رەک��ان��ی زۆر دوور، بوونێکی سەیریان لەگهردوندا دۆزی��وەت��ەوە .ئەم شتە بەناوی وزەی تارییک نزییکەی ()%٧٥ ی گهردون پێکدەهێنێت. ئ��اک��ادی��م��ی��ای پاشایەتی زانستی سوید دەربارەی خەاڵتی نۆبڵی ( )٢٠١١بڕیاریدا نیوەی خ��ەاڵت��ەک��ە ل���ەب���واری فیزیادا بدات بە شاوول پرلماتەر(saul )perlmutterو نیوەکەی تری ب��ەه��اوب��ەش ب���دات ب��ە برایان ئیشمیت و ئادام رییس(Brian &Adam
Schmidt
P.
،)G. Riessب���ە بۆنەی دۆزی��ن��ەوەی کشانی تاودراوی گ����هردون ب��ەش��ێ��وازی بینینی س��ۆپ��ەرن��ۆڤ��ا()Super Nova دوورەکان. ه��ەن��دێ��ک خ��ەڵ��ک دەڵێن گ�����هردون ل��ەئ��اگ��ردا کۆتایی پێدێت و هەندێک خەڵکیتر دەڵێن لەسەهۆڵدا .چارەنووسی گ �هردون چۆن دەبێت؟ ئەگەر بڕوامان بە براوەکانی خەاڵتی نۆبڵی ئیمساڵ هەبێت ،دەبێت بیر لەکۆتایی گهردون بکەیینەوە، ب��ەش��ێ��وەی��ەک ک��ە پیشاندەری سەهۆڵو جەمیینە. ئەوان بەلێکۆڵینەوە لەسەر ئ��ەو ئەستێرانەی ک��ە ناویان سوپەر نۆڤایەو لەگەلە ئەستێرە زۆر دورەکاندان ،تێگەیشتن کە کشانی گهردون تاو دەستێنێت. ئ��ەم دۆزی��ن��ەوەی��ە تەنانەت بۆ براوەکانی خەاڵتی نۆبڵیش سەرسووڕ هێنەربوو .ئەو شتەی ئەوان بینیان وەکو ئەوە وابوو تۆپێک ب��ەرەو ئاسمان بنیریت لەجیاتی ئ���ەوەی بگەڕێتەوە خ��ێ��رات��رو خێراتر لەئاسماندا ون ب��ب��ێ��ت .وەک����و ئ���ەوەی هێزی کێشکردنی زەوی هیچ کارییگەری نەبێت. وادیارە رووداوێکی هاوشێوە لەهەموو گهردوندا رودەدات. ن���رخ���ی ک���ش���ان���ی روو
لەزیادبوونی گهردون پیشاندەری ئەوەیە ،کە شێوازێکی نەناسراو ل���ەوزە ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی فەزادا خەریکی پاڵپێوەنان و دوور خستنەوەی بەشەکانی گهردونە لەیەکتری .ئ��ەم وزە تارییکە (وزەی نەناسراو) بریتییە لە زیاد لە %٧٠گهردون و هێشتا وەکو نهێنی ماوەتەوە. بۆیە جێگەی سەرسوورمان نییە کاتێک لەساڵی ()١٩٩٨ دا دوو گ��روپ��ی توێژینەوە دەرئ��ەن��ج��ام��ی هاوشێوەیان باڵ و کر د ە و و ە و بنچیینە کا نی گهردونناسی کەوتە لەرزیین. شاوول پرلماتەر سەرۆکی یەکێک لەم گروپە توێژینەوانە بوو .هەروەها برایان شمیت سەرۆکی گروپێکیتر لەم زانایانە ب��وو ک��ە لەساڵی ()١٩٩٤دا هاتەنێو ئەم پرۆژە توێژینەوەیە ل���ەس���ەر س���وپ���ەر ن��ۆڤ��ا زۆر دوورەکان یان ( .)High-zئادام رایسیش رۆڵێکی کاریگەری لەم گروپەدا هەبوو. دوو گروپە توێژینەوەکە بۆ دروستکردنی نەخشەی گهردون ل��ەگ��ەڵ یەکتریدا پێشبڕکێیان دەک��رد .بەدیاریکردنی مەودا ت��اوەک��و سوپەرنۆڤاکانو ئەو خ��ێ��رای��ی��ەی ک��ە لەئێمە دوور دەک���ەون���ەوە زان��ای��ان هیوادار ب���وون ب��ت��وان��ن چارەنووسی گ���هردون دیاریبکەن .ئەوان چاوەڕێ بوون هەندێگ بەڵگە لەسەرهێواش بوونەوەی کشانی گ���هردون ب��دۆزن��ەوە کە دەبوو بەهۆی دروستبوونی هاوسەنگی ل��ەن��ێ��وان ئ��اگ��رو س��ەه��ۆڵ��دا ، بەاڵم ئەو شتەی دۆزیانەوە بە پێچەوانەی چاوەڕوانییەکانیانەوە بوو :خێرایی کشانی گهردون روو لەزیادبوونە!. گهردون بەردەوام گەورەدەبێتەوە ئ���ەم���ە ی��ەک��ەم��ج��ار نییە ک��ە دۆزی��ی��ن��ەوەک��ان��ی ب���واری ئەستێرەناسی دەب��ێ��ت بەهۆی گۆڕانی بیروبۆچوونمان لەسەر
شاول پرلماتەر ه��اواڵت��ی ئەمریکایی، ل���ەدای���ک���ب���ووی ()١٩٥٩ لەشمپیین ئەربانای ئیلینویز. ل��ەس��اڵ��ی ()١٩٨٦دا دکتۆرای لەزانکۆی کالیفۆرنیا- برکلی وەرگ���رت���ووەو ئێستا سەرۆکی بەشی گهردونناسی س��وپ��ەر نۆڤاییە لەزانکۆی کالیفۆرنیا -برکلیو تاقیگەی نەتەوەیی لورنتس -برکلی.
برایان شیمیت ه���اواڵت���ی ئوسترالیاو ئ��ەم��ری��ک��ا ،لەدایکبووی ( )١٩٦٧لەمیسوال. ساڵی ( )١٩٩٣لەزانکۆی هارڤارد دکتۆرای وەرگرتووەو ئ��ێ��س��ت��ا س���ەرۆک���ی گروپی توێژینەوەی سوپەر نۆڤای زۆر دوور ()High-z supernova و پ��رۆف��ی��س��ۆری زانکۆی نەتەوەیی ئوسترالیایە.
ئادام ریس ه��اواڵت��ی ئەمریکاییو لەدایکبووی ساڵی ()١٩٦٩ لەواشنتۆنه. ()١٩٩٦ س�����اڵ�����ی دک�����ت�����ۆرای ل���ەزان���ک���ۆی هارڤارد وەرگ��رت��ووەو ئێستا پرۆفیسۆری ئەستێرەناسیو ف��ی��زی��ای��ە ل��ەزان��ک��ۆی جان هاپکینزو ئەنستیتۆی زانستی تەلسکۆپی فەزایی.
گ����هردون .تەنها س���ەدد ساڵ ل���ەوەو پێش وا بیردەکرایەوە کە گ�هردون شوێنێکی ئارام و وەس��ت��اوەو لەگەلە ئەستێرەی کاکێشان ( )Milk waysگەورەتر نییە .کاتژمێری گ���هردون بە نرخێکی نەگۆڕو رێک و پێک کاریدەکردو گ��هردون ئەبەدی بوو! بەاڵم ئەم بیرکردنەوەیە زۆر زوو گۆڕانی بەسەردا هات. ل����ەس����ەرەت����ای س�����ەدەی بیستەمدا خاتوونی ئەستێرەناسی ئ��ەم��ری��ک��ای��ی ه��ن��ری��ت��ا س���وان لڤیت ،رێگەیەکی ب��ۆ پێوانی
م���ەودای ئەستێرە دوورەک���ان دۆزییەوە .لەوکاتەدا ،خاتوونە ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان دەستیان نەدەگەیشتە تلسکۆپە گەورەکان و زۆربەی کات بەکاری تاقەت پڕۆکێنی شیکاری وێنەکانەوە خ��ەری��ی��ک دەب�����وون .هنریتا لڤیت لێکۆڵینەوەی لەسەر ه��ەزاران ئەستێرەی جریوەکەر ب��ەن��اوی سپییە ناپایەدارەکان ( )cepheidsکردو دۆزییەوە کە ئەستیرە روونترەکان جریوەکانیان دری��ژت��رە .بە بەکارهێنانی ئەم زانیارییە ئەو توانی درەوشاویی
زاتی سپپیە ناپەدارەکان بپێوێت. ئەگەرتەنها دووری یەکێک ل��ەم ن��اپ��ەدارە سپییانە دیاری بکرایەت ،هەلی دیاریکردنی ئەستێرەکانیتر دووری دەرەخسا ،هەرچەند ئەستێرەکە روون��اک��ی��ی��ەک��ەی کەمتر بێت، م�����ەودای دووری ل����ەزەوی زی��ات��ر دەب��ێ��ت .روناکیێکی س����ت����ان����دەردروس����ت ببوو، سەرەکیتریین نیشانە لەسکێڵی گ���هردون���ی���ی���دا ک���ە ئێستاش بەکاردەهێنرێت و پێیدەوترێت ( )Candleیان شەم .بەهۆی
فایلی نۆبڵ
16
ئ��ەم ئ��ەس��ت��ێ��ران��ەوە دەرک���ەوت گەلەئەستێرەی کاکێشان تەنها یەکێکە ل��ەژم��ارەی��ەک��ی زۆر گ��ەل��ەئ��ەس��ت��ێ��رە لەگهردوندا. لەدەیەی ()١٩٢٠دا گەورەترین تەلەسکۆپی ئ��ەو ک��ات��ە واتە م��ون��ت ویلسن لەکالیفۆڕنیا کەوتە کاربە بەکارهێنانی ئەو تەلسکۆپە (ل��ەالی��ەن هابلو ه���اوک���ارەک���ان���ی) دەرک�����ەوت هەموو گەلە ئەستێرەکان لەئێمە دووردەک������ەون������ەوە .ئ���ەوان ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ان ل���ەدی���اردەی رۆیشتن بەرەو سوری روناکی ئەستێرەکان کرد ،ئەم رۆیشتن ب��ەرەو سورە کاتێک رودەدات کە سەرچاوەی روناکی لەئێمە دورکەوێتەوە .لەم کاتەدا درێژە شەپۆلی روناکی درێژ دەبێتەوەو هەرچی درێژ بوونەوەکە زیاتر ب��ێ��ت رەن��گ��ەک��ەی سورترە. دەرئەنجامی ئ��ەم توێژینەوەیە دەڵێت هەموو گەلە ئەستێرەکان ل��ەئ��ێ��م��ە دووردەک������ەون������ەوە، بەواتایەکیتر گ�هردون بەردەوام خەریکی گەورە بوونەوەیە. هاتوچۆی نەگۆڕی گهردون ئ�������ەوەی ل����ەگ����هردون����دا بیینراوە پێشتر بەشێوەی تیوری پێشبینیکرابوو.لەساڵی ()١٩١٥ دا ئالبێرت ئانیشتایین تیۆری رێژەیی گشتی خۆی باڵوکردەوە کە لەوکاتەدا بوو بەبنچینەیی تێگەیشتتنمان لەجیهان .ئەم تیورییە جیهانێکی وەسفکرد کە دەکشاو کۆدەبووەوە. ئ��ەم دەرئ��ەن��ج��ام��ە دەساڵ پ��ێ��ش��ئ��ەوەی کشانی گ���هردون ببینرێت دۆزراب�����ووەوە ،بەاڵم ت��ەن��ان��ەت ئانیشتانیش بڕوای ن���ەدەک���رد گ�����هردون وەستاو نەبێت .بۆئەوەی تیورییەکەی پێشبینی ک��ش��ان��ی گ����هردون نەکات ،ئانیشتایین نەگۆڕێکی بە هاوکێشەکەی خۆی زیادکرد. ئانیشتایین ئەم نەگۆڕەی ناونا ن���ەگ���ۆڕی گ��هردون��ن��اس��ی ،لە دوای��ی��د ئەنیشتایین ئەمەی بە گ��ەورەت��ری��ی��ن ه��ەڵ��ەی ژیانی خۆی ناوهێنا .لەگەڵ هەموو ئەمانەدا بە بینینەکانی سااڵنی (١٩٩٧و )١٩٩٨خەاڵتی نۆبڵی
فیزیایی ئیمساڵ درا بەم نەگۆڕە. لەراستییدا بەپێی ئ��ەم بینینانە دەتوانیین بڵێین نەگۆڕەکەی ئانیشتایین کە بە هەڵە هێنابووییە ناو هاوکێشەکەیەوه لە راستییدا شاکارێک بوو. دۆزی������ن������ەوەی کشانی ت��اودراوی گهردون ،یەکەمیین ق����ۆن����اغ ل���ەدروس���ت���ک���ردن���ی مودێلی ستاندەری گهردونی ئێستایە کە بەپێی ئ��ەو جیهان ( )١٣.٧میلیارد ساڵ لەوەو پێش لەتەقیینەوە گەورەکەوە دەستیپێکردووە .هەم کات و هەم ف��ەزا دوای ئەم رووداوە دەستی پێکردووە .لەوکاتەوە گ�����هردون دەک��ش��ێ��ت .وەکو کێکی ناو فڕن چۆن دەماسێت بەهۆی گەلەئەستێرەکانیش ک��ش��ان��ی گ���هردون���ەوە لەگەڵ یەکتری دوور دەکەونەوە .بەاڵم بەرەو کوێ دەچیین؟. سوپەر نۆڤاکان ،پێوانێکی نوێ بۆ گهردون ئانیشتایین ک���ات���ێ���ک خ��ۆی لەنەگۆڕە گهردونییەکە رزگارکردو ئایدیای جیهانێکی ناپایەداری وەرگ��رت ،شێوازی ئ��ەن��دازەی��ی گ���هردون���ی پێوە بەستەوە .ئایا گهردون کراوەیە یان داخراو ؟ یان لەنێوان ئەو دوانەدایە؟ ئایان تەخت و رێکە؟ گهردونی کراوە ،گەردونێکە ک��ە ل����ەودا ه��ێ��زی کێشکردن هێندە بەهێز نییە تاوەکو پێش بە گ��ەورەب��وون��ەوەی گهردون ب��گ��رێ��ت .ل��ەگ�هردون��ێ��ک��دا کە ب�����ەردەوام گ����ەورە دەبێتەوە، رۆنە سارد بوون هەڵدەکشێت و چ�����ڕی ک���ەم���دەب���ێ���ت���ەوە، چارەنووسێک کە پێیدەوترێت سەهۆڵ بەستن یان جەمیین. لە الیەکیترەوە ئەگەر گهردون داخراو بێت واتای ئەوەیە هێزی کێشکردن ئەوەندە بەهێزە تاوەکو کشانەکە راوەستێنێت و تەنانەت پێچەوانەی بکاتەوە بۆیە کشانی گهردون لەکۆتاییدا دەوستێت و مادەکانی ناو گهردون بەرەو الی یەکدەچن و کۆتاییێکی گەرم چاوەڕیی گهردون دەکات. ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئەمانەدا
زۆربەی گهردونناسەکان حەزیان ل��ەوەی��ە ل��ەس��ادەت��ری��ن فۆرمی ماتماتیکی گ �هردون��دا بژیین: گەردونێکی تەخت کە کشانی نەبێت .ب��ۆی��ە چارەنووسی گ�����هردون ل��ەن��ێ��وان��ی ئ��اگ��ر و سەهۆڵدا نابێت .بۆ ئەم گروپە هیچ رێگە چارەیەک نییە ئەگەر تەنانەت نەگۆڕێکی گهردونی ب��وون��ی هەبێت وەک ئەوەی ئانیشتایین بۆ وەستانی گهردون داینابوو هێشتاهەرکشان درێژە بە تاودانی خۆی دەدات تەنانەت ئ��ەگ��ەر گ����هردون چوونیەک وتەختیش بێت . براوەکانی خەاڵتی ئیمساڵ دەی��ان��وی��س��ت کەمبوونەوەی خێرایی کشانی گ�هردون بپێون یان النیکەم تێبگەن چۆن کشانی گهردون کەمدەبێتەوە .مێتۆدی ک��ارک��ردن��ی��ان وەک مێتۆدی کارکردنی ئەستێرەناسەکانی ٦٠ ساڵ لەوەو پێشبوو :دۆزینەوەی شوێنی ئەستێرە دوورەک����ان و پێوانی ب��ڕی جوڵەکەیان. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا قسەکردن زۆر ئاسانترە لەئەنجامدان . لەسەردەمی هنریتا لڤیت ،سپییە ناپایەداری زۆرتر لەمەودا زۆر دورەک��ان دۆزراون��ەت��ەوە ،بەاڵم لەو مەودایەی ئەستێرەناسەکان دەیانویست بینینەکانیان تۆمار ب��ک��ەن ،چ��ەن��د میلیارد ساڵی روون���اک���ی دوور ل��ە زەوی، ناپەدارە سپپەکان ئیتر نابێنرێن. بۆیە پێوانی گهردونی پێوستی بە گەشەپێدان هەبوو. س��وپ��ەرن��ۆڤ��اک��ان ی��ان ئەو ئەستێرانەی کە ئامادەی تەقینەوەن ب���وون ب��ە ش��ەم ()candle
فایلی نۆبڵ
ی نوێی گهردونی .تەلسکۆپە ئاڵۆزە زەوینیی و فەزاییەکان لەگەڵ کۆمپیوتەرە بەهێزەکان، ئەو هەلەیان لەسااڵنی ١٩٩٠ دا رەخساند ت��اوەک��و بکرێت بەشگەلێکی ن��وێ لەگهردون ب���دۆزرێ���ت���ەوە .رۆڵ���ی گرنگ ل��ەئ��ەس��ت��ۆی هەستەوەرەکانی وێ���ن���ەگ���ری دی��ج��ی��ت��اڵ��ی زۆر بەهەست ب��ەن��اوی ()CCDدا بوو .ئەم هەستەوەرانە لەالیەن ب��وی��ل و ج���ورج ئیسمیتەوە داهێنرا .ئەم دوانە بەهۆی ئەم داهێنانەوە لە ساڵی ٢٠٠٩دا خەاڵتی نۆبڵیان بردەوە. تەقینەوەی گرگنە سپییەکان ن���وێ���ت���ری���ی���ن ئ����ام����رازی ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان جۆرێکی تایبەتییە لەتەقیینەوەی ئەستێرەکان کە پێیان دەوترێت سوپەرنۆڤای جۆری یەکەم .تەنها لەماوەی چەند هەفتەدا ،سوپەر نۆڤایەک لەم جۆرە دەتوانێت ب���ە ئ����ەن����دازەی
گەلەئەستێرەیەک روناکی بداتەوە .ئەم جۆرە لەسوپەرنۆڤا لەئەنجامی تەقینەوەی ئەستێرەی پیرو زۆر چڕ دروست دەبێت ،هەرچەند ب��ەئ��ەن��دازەی خ��ۆرەک��ەی ئێمە ق��ورس��ە ب��ەاڵم ق��ەب��ارەک��ەی بە ئ��ەن��دازەی گ��ۆی زەوی��ی��ە ،بەمە دەوترێت " گرگنی سپی " . بۆ گرگنێکی سپی کە بەشێکە
لە سیستمێکی دوو ئەستێرەیی، سەرسووڕهێنەر کۆتایێکی بوونی هەیە .بەختەوەرانە ئەم سیستمە ئەستێرانە لە گهردوندا زۆرن .لەم دۆخەدا کێشکردنی بەهێزی گرگنی سپی گازەکانی ئەستێرە لفەکەی هەڵدەمژێت. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا کاتێک ق��ورس��ی گرگنی سپی دەبێت بە ١.٤بەرامبەری قورسایی خۆر ئیتر ناتوانێت سترکتۆری خ��ۆی بهێڵێتەوە .کاتێک ئەم روداوە رودەدات ،ناوکی گرگنی سپی بەئەندازەی پێویست گەرم دەب��ێ��ت ت��اوەک��و زنجیرەیەک ناوکە پێکهاتن دروست دەبێت و لەئاکامدا ئەستێرەکە لە کەرتێکی چرکەدا لێکباڵو دەبێتەوە. ن������اوک������ە پ���ێ���ک���ه���ات���ن تێشکدانەوەیەکی بەهیز دەداتەوە کە بەخێرایی دوایی چەند حەفتە لەتەقیینەوەکە رێ��ژەک��ەی زیاد دەب��ێ��ت و دوای چەند مانگ رێژەکەی دادەبەزێت .هەر بەم هۆکارە دۆزینەوەی سوپەرنۆڤا کارێکی قورسە ،چونکه کاتی تەقیینەوەکەی زۆر کورتە .لەو گهردونەی کە دەبینریت لەهەر خولەکێکدا دە دان���ە سوپەر نۆڤای جۆری یەکەم دروست دەبێت .بەاڵم گهردون زۆر پان و بەریینە .لەگەلە ئەستێرەیەکدا تەنها دوو تەقینەوەی سوپەر نۆڤا لەماوەی ه��ەزاران ساڵدا رودەدات .لە مانگی ئەیلولی ٢٠١١دا شانسێکی باشمان هەبووکە ت���وان���ی���م���ان تەقینەوەیەک لەم جۆرە لە بورجی ورچە گ�����ەروەک�����ەدا ب���ب���ی���ن���ی���ن ،ئ���ەم تەقینەوەیە تەنانەت دەک��را بە دوربینێکی ئاساییش ببینرێت .بەاڵم زۆربەی سوپەر نۆڤاکان زۆردورترن و زۆریش روناکییان کەمترە .کەوابوو کەی و لەکوێ ئێمە دەتوانیین تەقیینەوەی سوپەرنۆڤا ببینینین؟. دەرئەنجامی سەرسوڕهێنەر دوو گروپە پێشبڕکێکەرەکە
دەیانزانی بۆ بینینی سوپەر نۆڤا دەبێت هەموو ئاسمان بپشکنن. کارەکەیان بریتیبوو لە بەراورد ک��ردن��ی دوو وێ��ن��ەی بەشێکی بچووکی ئاسمان کە درێژیەکەی ه���اوت���ای درێ����ژی نوێنکێکە لەبەرامبەر گەورەیی دەستدا. یەکەم وێنە دەبوایە لەمانگی نوێ تۆمار بکرایەت و وێنەی دووهەم دەبوایە سێ هەفتە دواتربووایەت تاوەکو روناکی مانگ روناکی ئەستیرەکان بێکارییگەر نەکات. لەدواییدا بەهومێدی دۆزینەوەی خاڵێکی روناکی – پیکسێلێک ل��ە ن��او ه��ەم��وو پیکسێلەکانی وێنەی ( – )CCDکە دەکرا ب��ەڵ��گ��ەی��ەک ل��ەب��وون��ی سوپەر نۆڤایەک لە گەلە ئەستێرەیەکی زۆر دوور بێت ،وێنەکانیان لەگەڵ یەکترییدا بەراورد دەکرد. بۆ البردنی الدانەکان ،تەنها ئەو سوپەرنۆڤایانە لێکۆڵینەوەیان ل���ەس���ەرک���را ک���ە ل���ەم���ەودای ی��ەک ل��ەس��ەر سێی گهردونی بینراو(نزییکەی ٤میلیارد ساڵی روناکی )دا بوون. ت��وێ��ژەران کێشەی زۆری ت���ری���ان ه���ەب���وو ک���ە دەب���وای���ە چ����ارەس����ەری����ان ب���ک���ردای���ە. سوپەرنۆڤاکانی ج��ۆری یەکەم بە ڕادەی دەرکەوتنی سەرەتاییان م��ت��م��ان��ەی��ان پ��ێ��ن��اک��رێ��ت .ئەو تەقینەوانەی درەوشاوەییان زیاترە بە خێرایی کەمترروناکییەکەیان لەدەستدەدەن .هەروەها دەبێت جیاکاری لەنێوان روناکی سوپەر نۆڤاکەو روناکی بەکگراوندی گەلە ئەستیرەکەیان بکرێت. ئەرکێکیتر دۆزینەوەی روناکی راستەقیینەیە .ت��ەم و مژی نێوان ئێمە و گەلەئەستێرەکە رون�����اک�����ی ئ���ەس���ت���ی���رەک���ان دەگ���ۆڕێ���ت .ئ���ەم دیاردەیە کاتێک دەمانەوێت النی زۆری روناکی سوپەرنۆڤاکان حەسێب بکرێت لەسەردەرئەنجامەکان کارییگەری دادەنێت. راوک��ردن��ی سوپەرنۆڤاکان هەم لەسەرسنورەکانی زانستو هەم لەسەر سنورەکانی توانای لۆجستیکی کارییگەری دادەنا. سەرەتا دەبوایە جۆری گونجاوی
س��وپ��ەر ن��ۆڤ��ا دەدۆزرای������ەوە. دووه��ەم گ��ۆڕان ب��ەرەو سورو درەوش����اوەی����ەک����ەی دەب���وای���ە ب��پ��ێ��ورای��ەت .چەماوەکانی رون���اک���ی دەب���وای���ەت ب��ە پێی ک��ات شیکاری ب��ۆ بکرایەت تاوەکولەگەڵ سوپەر نۆڤاکانی هاوشێوە لەمەودا ناسراوەکان ب���ەراورد بکرایەت .ئ��ەم کارە پێوستی بە تۆڕێک لەزانایان ه��ەب��وو ت��اوەک��و بتوانن خێرا بڕیار بدەن کە ئایا ئەستێرەیەکی تایبەتی گونجاوە ب��ۆ بینییین یان نا؟ .گروپە توێژینەوەکە پێویستیان بەوە هەبوو زۆرخێرا بن چونکو سوپەرنۆڤا بە خێرایی ل��ەن��او دەچ��ێ��ت .هەندێک ج��ار دوو گ��روپ��ی توێژینەوە پێشبڕکێکاربەرنامەکانی خۆیان لەگەڵ یەکترییدا هاوئاهەنگ دەکرد . تەڵەی زۆر لە رێگەیاندا ب�����وو ،ب�����ەاڵم ئ������ەوەی ئەم دوو گ��روپ��ە دەگ��ەی��ش��ت��ن بە دەرئەنجامی یەکسان زانایانی دڵ��خ��ۆش دەک���رد .ئ���ەوان ٥٠ س��وپ��ەر ن��ۆڤ��ای دورم���ەودای���ان دۆزییەوە کە روناکییەکەی زۆر الوازت���ر ب��وو ل���ەوەی پێشبینی دەکرا .ئەگەر کشانی گهردون ه��ێ��واش��ت��ر ب��وای��ت��ەوە سوپەر نۆڤاکان دەب��وای��ە درەوشاویی خ��ۆی��ان ل��ەدەس��ت نەدایەت. بەاڵم سوپەر نۆڤاکان نەدەمان
وەک ئ����ەوەی ئ����ەوان لەگەڵ گەلە ئەستێرەکەیاندا خێراتر و خێراتر لە ئێمە دوردەکەوتنەوە. دەرئەنجامی سەرسوڕهێنەرئەوە بووکشانی گ���هردون هێواش نابێتەوە ،بەڵکو گهردون بەردەوام خێراتردەکشێت. لێرەوە تاوەکو ئەبەدیەت ئ��ەوە چییە ت����اودەدات بە کشانی گهردون؟ ناوەکەی وزەی تارییکەو لە ئێستادا کێشەیەکی زانستی جدی لەنێوزانایاندایە، مەتەڵێکە کە هێشتا وهاڵمەکەی نەدۆزراوەتەوە. هەڵبەت هەندێک ئایدیا داهێنراوە کە سادەترینیان نەگۆڕە گهردونییەکەی ئانیشتایینە ،هەر ئەو نەگۆرەی کە ئانشتایین لێی پاشگەز بوویەوەو بە گەورەتریین ه��ەڵ��ەی ژی��ان��ی خ���ۆی ناوی هێنا! ئەنیشتایین نەگۆڕەکەی وەک هێزێکی دژ بە کێشکردن هێنایە ناوهاوکێشەکانی رێژەیی گشتییەوە تاوەکو دژ بەهێزی ک��ێ��ش��ک��ردن��ی م�����ادە ب��ێ��ت و گەردونێکی وەستاو دروست ببێت .ئێستا وا دێتە بەرچاو نەگۆڕی گهردونی دەبێت بەهۆی
17
تاوسەندنی کشانی گهردون . هەڵبەت نەگۆڕی گهردونی، نەگۆرەو ناتوانێت بە پێی کات بگۆڕێت .بۆیە وزەی تاریک کاتێک بەسەر گ �هردون��دا زاڵ دەبێت کە مادەو کێشکردنەکەی بەهۆی کشانی چەند میلیارد ساڵەی گهردونەوە بەتەواوەتی شل ببێتەوە .بە وتەی زانایان، هەر بەم هۆکارەیە کە نەگۆڕی گ �هردون��ی زۆر درەن���گ ،واتە لەنێوان ( )٥تاوەکو ( )٦میلیارد سال لەوەو پێش دەرکەوتووە. لەوکاتەدا هێزی کێشکردنی مادە بە بەراورد لەگەڵ وزەی تارییک تارادەیەکی زۆر کز ببوو ،بەاڵم ل��ەوەو پێش پ��رۆس��ەی کشانی گهردون بەشێوەی کەمبوونەوە بوو. نەگۆڕی گهردونی دەکرێت ری��ش��ەک��ەی لەبۆشاییدا بێت، فەزایەکی بۆش بەپێی یاساکانی میکانیکی کوانتەمی هەرگیز ناتوانێت بۆش بێت؛ بەڵکو پڕە لەتەنۆلکەو دژەتەنۆلکەی خەیاڵی ک��ە ب�����ەردەوام دروستدەبنو تیادەچنو بەرزو نزمی لەوزەدا دروستدەکەن .بەاڵم سادەتریین
بەراوردەکان سەبارەت بە وزهی تاریک لەگەڵ ئەوەی کە پێوراوە وات��ە ١٠توانی ١٢٠زیاترە! (بۆ تێگەیشتن لەگەورەیی ئەم ژم��ارەی��ە باشترە بزانن ژمارە دانە لمە کانی قەراخ دەریاکانی س�����ەرزەوی ک��ەم��ت��رە ل��ە ١٠ توانی .٢٠ئەمە مەودایەکی گەورەی لەنێوان بینین و تیورییدا دروستکردووە. لەوانەیە هۆکاری سەرەکی ئەم م��ەودا گەورەیە ئ��ەوە بێت ن���ەگ���ۆڕی گ���هردون���ی بڕێکی ن��ەگ��ۆڕ نییە! ل��ەوان��ەی��ە بەپێی کات بگۆڕێت .لەوانەیە بواری هێزێکی نەناسراوهەندێکجار وزەی تاریک بەرهەمبهێنێت. لەجیهانی فیزیادا نموونەی زۆر ل��ەم ب��واران��ە ب��وون��ی هەیە کە پێیان دەوترێت توخمی پێنجەم ( .)quintessenceتوخمی پێنجەم هەندێکجاردەتوانێت تاو بە کشانی گهردون بدات و ئەگەر ئەمە راستبێت پێشبینیکردنی کۆتایی جیهان نامومکینە. وزەی ت��اری��ی��ک هەرچی ب��ێ��ت ئێستا ج��ێ��گ��ەی خۆی لەگهردونناسیداو لە نێوزانایانی بواری فیزیادا کردوەتەوە ،زانایان ئێستا گەیشتوون بەو دەرئەنجامە ()%٧٥ی گ�����هردون وزەی تاریکە .ئەومادە ئاساییەی کە گەلە ئەستێرەکانی لێدروستبووە تەنها ( )%٥گهردونەو ئەوەی کە دەمێنێتەوە م��ادەی تارییکی پ��ێ��دەوت��رێ��ت ک��ە ت��ا ئێستاش نەناسراوە. م����ادەی تاریکیش وەکو وزەی ت����اری����ک یەکێکە لەنهێنییەکانی گ��هردونو تەنها کاریگەرییەکانیان ب��ەه��ۆی دەن����اس����رێ����ن����ەوە؛ یەکێک گەلەئەستیرەکان پاڵپێوەدەنێتو یەکێکیش رادەکێشێت .تەنها خاڵی هاوبەشیان وشەی تاریکە لەناوەکەیاندا. براوەکانی خەاڵتی نۆبڵی ئهمساڵ یارمەتیان داوین تاوەکو لەگهردون باشتر تێبگەین ،ئەو گهردونەی ()%٩٥ی نەناسراوەو ی روودانی هەموو شتێک ئەگەر هەیە!
فایلی نۆبڵ
18
فایلی نۆبڵ
نۆبڵی پزیشکی ساڵی ٢٠١١بۆ بەرگری لەش
ب���راوەک���ان���ی خەاڵتی نوبڵی پزیشکی -فیسیۆلۆجی ب���ەدۆزی���ن���ەوەی چۆنیەتی چاالکبوونو دەستپێکردنی ک���اردان���ەوەک���ان���ی بەرگری ل���ەش ،گ��ۆران��ی گەورەیان لەتێگەیشتنمان دەرب���ارەی س���ی���س���ت���م���ی ب�����ەرگ�����ری دروستکردووە. خەاڵتی نوبڵی ئهمساڵ لەپزیشکی یان فیسیۆلۆجییدا ن��ی��وەی ب��ەخ��ش��را بە(بروس بیوتلەرو جولزهافمەن) بۆ دۆزی���ن���ەوەی چااڵککردنی ب���ەرگ���ری زی���ات���ری لەشو ن���ی���وەک���ەی ت����ری بەراڵف ستینمەن ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی خانەکانی دندریتیو رۆڵیان ل���ەب���ەرگ���ری گونجێنراو (.)adaptive زان����ای����ان م���اوەی���ەک���ی درێژە کە لێکۆڵینەوە لەسەر سیستمی ب��ەرگ��ری لەشی مرۆڤو گیانلەبەران دەکەن. ئەو سیستمەی کە پارێزگاری لەهێرشی بهکتریاکانو مایکرۆ ئۆرگانیسمەکانیتر دەکات. بروس بیوتلەرو جولزهافمەن، پ��روت��ی��ن��ێ��ک��ی وەرگ����ری����ان دۆزی���ی���ەوە ک��ە دەتوانێت
ئ��ەو مایکرۆ ئورگانیسمانە بدۆزێتەوەو بەچاالککردنی ب��ەرگ��ری زات���ی ،یەکەمیین ک��اردان��ەوەی بەرگری لەش دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات .هەروەها راڵف ستینمەن بە دۆزینەوەی دندریتییەکانی خ���ان���ە سیستمی ب��ەرگ��ری ،توانای بێهاواتایی ئەم خانانەی بۆ چ��االک��ک��ردنو رێکخستنی گونجێنراو ب�����ەرگ�����ری ( )adaptiveدەرخست. بەرگری گونجێنراو قۆناغی دوای وهاڵمدانەوەی بەرگری ل��ەش��ە ،ک��ە ل����ەودا ،جەستە لە ما یکر ۆ ئو ر گا نیسمە کا ن پاکدەبێتەوە. دۆزینەوەکانی ئەم سێ براوەی خەاڵتی نۆبڵ پیشانییدا کە چۆن قۆناغەکانی زاتی و گونجێنراوی وهاڵمدانەوەی ل��ەش چ��االک دەب��ێ��ت .بەم شێوەیە زانایان تێگەیشتنێکی نوێیان دەرب��ارەی میکانیزمی دۆزییەوە. نەخۆشییەکان دەس��ک��ەوت��ەک��ان��ی ئ���ەم سێ کەسە بووبە هۆی گەشەی ب���ەرف���راوان���ی مێتۆدەکانی خ��ۆپ��ارێ��زیو چارەسەری هەوکردنەکانو شێرپەنجە.
دوو هێڵی بەرگری سیستمی بەرگری لەش لەجیهانێکی ئ��ێ��م��ە ت���رس���ن���اک���دا دەژی����ی����ن. م���ای���ک���رۆئ���ورگ���ان���ەک���ان���ی دروس���ت���ک���ەری نەخۆشی (باکتریا ،ڤایرۆسو مشەخۆر) ب��������ەردەوام ه���ەڕەش���ەم���ان ل���ێ���دەک���ەن ،ب����ەاڵم ئێمەی مرۆڤ سیستمێکی بەرگری بەهێزمان هەیە. یەکەمیین هێڵی بەرگری، بەرگری زاتییە کە دەتوانێت مایکرۆئۆرگانە هێرشبەرەکان تیابباتو بە دروستکردنی ئ�������ەو ،ه���ێ���رش���ەک���ان���ی���ان راوەس���ت���ێ���ن���ێ���ت .ئ���ەگ���ەر مایکرۆئۆرگانەکان لەهێڵی یەکەمی ب��ەرگ��ری تێپەڕیین ئ��ەم��ج��ارس��ەرەی بەرگری دەسپێدەکات. گونجێنەر ئەم سیستمە بە بەکارهێنانی لنفوسیتکانی ( )Tو ( )Bو دژە ت��ەن ،هەندێک خانەی کوشەندە بەرهەمدەهێنێت کە دەتوانێت خانە نەخۆشەکان تیا ببات. ل������ەدوای سەرکەوتن ل���ەم ج��ەن��گ��ەدا ،سیستمی ب��ەرگ��ری لەشی گونجێنراو
زانیارییەکانی ئ��ەم جەنگە ل���ه ی���������ادەوەری خۆییدا ت��ۆم��ار دەک������ات(!) .ئەمە ئ���ەو ه��ەل��ە دەرهخسێنێت ت��اوەک��و لەهێرشی دواتری ما یکر ۆ ئو ر گا نیسمە کا ن ، ک�������اردان�������ەوەێ�������ک�������ی خێراتروبەهێزتری هەبێت. ئ��ەم دوو هێڵی بەرگرییە پارێزگاری لەلەشی مرۆڤ دەک�������ەن؛ ه���ەڵ���ب���ەت ئەم سیستمە لەسەدا س��ەد نییە، ئ��ەگ��ەر ئاستی چاالککردن ن��زم بێت ی��ان گەردییلەکان لەناوەوە سیستمەکە چاالک بکات ،لەوانەیە لەش تووشی نەخۆشی هەوکردن ببێت. ب��ەش��ەک��ان��ی سیستمی ب�����ەرگ�����ری ،ه���ەن���گ���او بە هەنگاوو ل��ەم��اوەی سەدان ساڵدا دروستکراوە .بەهۆی ه��ەن��دێ��ک دۆزینەوەکانەوە (ک��ە خەاڵتی نۆبڵی لەسەر وەرگ����ی����راوە) ،ئێمە ئێستا دەزانیین دژەتەنەکان چۆن دروستدەکرێنو لنفوسیتەکانی ( )Tچ��ۆن بوونەوەرێکی بێگانە دەن��اس��ن��ەوە .بەاڵم ت���ا پ��ێ��ش دۆزی���ن���ەوەک���ان���ی بیوتلەروهافمەنو ستینمەن،
م��ک��ان��ی��زم��ی دەسپێکردنی بەرگری زات �یو گونجێنراو نادیار بوو. دۆزینەوەی هەستەوەرەکانی بەرگری زاتی دۆزی��ن��ەوەک��ەی هافمەن دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ،١٩٩٦ کاتێک لەگەڵ هاوکارەکانی لێکۆڵینەوەیان لەسەرمێشی میوهو چۆنیەتی بەربەرەکانێ هەوکردنەکاندا ل���ەگ���ەڵ دەک������رد .ئ�����ەوان لەسەر ئ��ەو مێشانە ک��اری��ان دەکرد ک��ە چەندیین ب��ازدان��ی��ان لە چەندیین جینی جیاوازی وەک ()tollدا هەبوو .جینی ( )tollکە الی��ەن کریستیین ناسلیین (ب���راوەی خەاڵتی نۆبڵی ) ١٩٩٥دۆزرابووەوە لەقۆناغەکانی درستبوونی ک��ۆرپ��ەڵ��ەدا دەوری هەیە. کاتێک هافمەن مێشەکانی میوەی تووشی باکتریایان مشەخۆردەکرد ،دۆزییەوە ئەو مێشانەی کە بازدانی ()toll یان هەیە لەناو دەچن ،چونکه ناتوانن بەرگریێکی کارییگەر ئەنجامبدەن .دەرئەنجامی لێکۆڵینەوەی کەی هافمەن ئ��ەوە ب��وو ک��ە بەرئەنجامی
جینی ( )tollلەدەرخستنی ئورگانیسمە م���ای���ک���رۆ هەوکەرەکاندا دەوری هەیەو چاالککردنی دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی بەرگری لەبەرامبەر نەخۆشییەکاندا پێوویستە. ب�����������روس ب���ی���وت���ل���ر ب���ەدوای وەرگ���ری لیپوپلی ساخارییدەوە ( )LPSبوون، ک��ە دەت��وان��ێ��ت باکتریاکان بەرەو خۆی رابکێشێت .ئەم مادەیە دۆخێکی پڕمەترسی بۆ ژی��ان دروس��ت��دەک��ات کە بریتییە ل��ەوروژان��دن��ی زیاد لەحەدی سیستمی بەرگری. لەساڵی ١٩٩٨دا بیوتلەرو ه��اوک��ارەک��ان��ی دۆزییانەوە مشکەکانی ب��ەه��ێ��زک��راو بە ( )LPSب��ازدان��ی جینیتیکی ه��اوش��ێ��وەی جینی ()Toll لەمێشی میوەیاندا هەیە .ئەم وەرگ���رە بەکورتی ()TLR ی پێدەوترێت بە بەستنەوە ب��ە ( )LPSکاردانەوەکان ل���ەب���ەرام���ب���ەره���ەوک���ردن���دا چ����االک دەک�����ات .ئەگەر قەبارەی ( )LPSبەشێوەی ب��ەرچ��او زی��اد ببێت شۆکی رودەداتو س���پ���ت���ی���ک نەخۆشەکە ل����ەوان����ەی����ە ب��م��رێ��ت .دۆزینەوەکانی بیوتلەرو هافمەن پیشانیدا ش��ی��ردەرەک��ان��ی��ش لەگەردی ه��اوش��ێ��وەی پێکهاتەی نێو ج��ەس��ت��ەی مێشی م��ی��وە بۆ چ��االک��ردن��ی ب��ەرگ��ری زاتی سوود وەردەگرن ،بەم شێوەیە ه��ەس��ت��ەوەرەک��ان��ی بەرگری زاتی دۆزرانەوە. دۆزی���ن���ەوەی بەبایەخی بیوتلەرو هافمەن سەرەتایەک ب���وو ب���ۆ توێژینەوەیەکی بەرباڵو لە ب��واری بەرگری زاتییدا. ت��ا ئێستا نزییکەی ١٢ وەرگ���ری ( )TLRلەالیەن ت��وێ��ژەران��ی جۆربەجۆرەوە دۆزراوەتەوە کە هەریەکەیان دۆزی�����ن�����ەوەی جۆرێکی تایبەتی ل��ەگ��ەردەک��ان��ی نێو ما یکر ۆ ئۆ ر گا نیسمە کا نی ل��ەئ��ەس��ت��ۆدای��ە .بازدانێکی
دی��اری��ک��راو لەهەر ک��ام لەم وەرگ��ران��ەدا دەتوانێت ببێت بەهۆی تووشبوون بەجۆرێکی تایبەتی لەهەوکردن. ج���ۆرێ���ک���ی ن�����وێ لە خانەکان چاودێری بەرگری گونجێندراو دەکەن رالف ستینمەن لەساڵی ١٩٧٣دا ت��وان��ی هەندێک خانەی نوێ بدۆزێتەوە کە ئێستا پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت خانە دندریتییەکان .ئەو ئەگەری ئ��ەوەی دان��اب��وو ئ��ەم خانانە بەشێکبن لەسیستمی بەرگری لەش. س��ت��ی��ن��م��ەن هەندێک دیزایینکرد تاقیکردنەوەی ک��ە دەی��ت��وان��ی لێکۆڵینەوە لەسەرکارییگەری ئەگەری ئەم خانانە لەسەر خانەکانی ت��ی – خ��ان��ە گ��ەل��ێ��ک کە بەشێک لەئەرکی سەرەکی ب��ەرگ��ری گ��ون��ج��ێ��ن��راوی لە ئەستۆدایەو لەدروستکردن و گەشەپێدانی ی���ادەوەری ئیمونولۆجیک لەجەستەدا دەوریان هەیە -بکات. ئەو بەکارهێنانی چاندنی خانە پیشانیدا ،کاتێک خانە دندریتییەکان لەچاندنەکەدا ب��وون��ی��ان ه��ەی��ە ،خانەکانی ت���ی ک����اردن����ەوەی خێراو روون��ی��ان بۆ ئ��ەم پێکهاتانە ه��ەی��ە .راگ��ەی��ان��دن��ی ئەم دەرئ��ەن��ج��ام��ان��ە بەروڕویی رەخنەی زۆر بووەوە ،بەاڵم ستینمەن لەکۆتاییدا توانی ب��ەت��ێ��ک��ۆش��ان��ی ب�����ەردەوامو پ��ێ��ش��ک��ەش��ک��ردن��ی بەڵگەی جۆربەجۆربیسەلمێنێت خانە دندریتییەکان ،تەنها خانەی ناسراون کە دەتوانن ئەرکی چاالککردنی خانەکانی تی لەئەستۆ بگرن. ستینمەنو توێژەرانیتر لەلێکۆڵینەوەکانی دواییدا، واڵمی ئەم پرسیارەیان دایەوە ک��ە چ��ۆن و ل��ەچ کاتێکدا خانە دندریتیەکان خانەکانی بەرگری تی چاالک دەکەن. پیشانیدا، تاقیکردنەوەکان سەرەتاییەکانی ن��ی��ش��ان��ە
19
بروس ئی .بیوتلەر ()١٩٥٧ س�����اڵ�����ی ل���ەش���ی���ک���اگ���ۆی ئەمریکا لەدایکبووە .دکتۆرای پزیشکی لهساڵی ( )١٩٨١لەزانکۆی شیکاگۆ وەرگرتووەو لەدوای ئەوە وەکو توێژەر لەزانکۆی راکفلری نیویۆرکداو زانکۆی تگزاسی دااڵس کاریکردووە، لەکاتی کارکردن لەزانکۆی دااڵس توانی وەرگرەکانی ( )LPSبدۆزێتەوە لەساڵی ()٢٠0٠وە وەکو پرۆفیسۆری جینیتیکو ب��ەرگ��ری ناسی توێژینەوەی لەئەنستیتوی ئەمریکادا ()Scripps کاردەکات.
جولز ئی .هافمەن ل���ەدای���ک���ب���ووی ساڵی ()١٩٤١ە لەلوگزامبۆرگ. س��اڵ��ی ( )١٩٦٩دکتۆرای ل���ەزان���ک���ۆی ستراسبرگی فەرەنسا وەرگ��رت��ووەو دوای تەواوکردنی پۆست دکتۆرا ل��ەئ��ەڵ��م��ان��ی��ا گ����ەراوەت����ەوە ب���ۆ زان����ک����ۆی ن����اوب����راوو ب���ووە ب��ەس��ەرۆک��ی یەکێک ل��ەت��اق��ی��گ��ەک��ان��ی زانکۆکە لەساڵی (.)٢٠٠٩ -١٩٧٤ هەروەها سەرۆکی ناوەندی بایۆلۆجی خانەییو مولکیولی س��ت��راس��ب��رگو ئەکادیمیای نەتەوەیی زانستی فەرەنسا بووە.
رالف ئێم .ستینمەن ل��ەدای��ک��ب��ووی ()١٩٤٣ ل��ەم��ون��ت��ڕاڵ��ی ک���ەن���ەدا .دوای خوێندنی بوارەکانی بایۆلۆجیو کیمیا ل��ەزان��ک��ۆی م��ەک گیلی مونتڕاڵ؛ رووی���ی لەزانکۆی هارڤارد لەبۆستن کرد؛ لەساڵی ( .)١٩٦٨لە()١٩٧٠دا دەستی بەکارکردن لەزانکۆی راکفلێری ن���ی���وی���ۆرک ک����رد ،ه���ەروەه���ا س��ەرۆک��ی ن��اوەن��دی بەرگریو نەخۆشیەکانی سیستمی بەرگری بوو ،ناوبراو سێ رۆژ پێشئەوەی ن��اوی وەک��و ب���راوەی خەاڵتی ن��ۆب��ڵ راب��گ��ەێ��ن��رێ��ت ،بەهۆی شیرپەنجەی پانکریاسەوە کۆچی دواییکرد.
راگ���ەی���ان���دن���ی مەترسی ل���ەالی���ەن ب��ەش��ی بەرگری زاتییەوە دەنێردرێتو خانە دندریتیەکان بە وەرگرتنی ئەم نیشانانە خانەکانی تی چاالک دەک���ەن .دەرئ��ەن��ج��ام��ی ئەم هاوکارییکردنە هێرش لەکاتی خۆی خانەکانی بەرگرییە بۆ سەر هۆکارەکانی نەخۆشیو ما یکر ۆ ئۆ ر گا نیسمە کا ن ، ب��ۆی��ە خ��ان��ەک��ان��ی ل���ەش کە ک��ەوت��وون��ەت��ە ب��ەر مەترسی
پارێزراودەبن. لە توێژینەوەی بنچینەییەوە بۆ بەکارهێنانی کلینیکی ئ����ەم ت���وێ���ژی���ن���ەوان���ەی ک��ە ب��ەه��اوب��ەش��ی خەاڵتی ن��ۆب��ڵ��ی پ��زی��ش��ک��ی ٢٠١١ ی پ���ێ���درا ،ئاییندەیەکی روون ب��ۆ چ��االک��ک��ردن و کۆنتڕۆڵی سیستمی بەرگری ل����ەش ب�������ەدوای خۆییدا بەبەکارهێنانی دەهێنێت. ئ��ەم دەرئەنجامانە دەکرێت
نەوەیەکی نوێ لە ڤاکسینەکان دروستبکرێت ،یان بە یارمەتی ئەوان سیستمی بەرگری لەش دژ بە لووە شێرپەنجەییەکان بوروژێنرێت. هەروەها ئەم دۆزینەوانە تێگەیشتنی دەت���وان���ێ���ت ب��اش��ت��رم��ان ل��ەس��ەر ئ���ەوەی بۆچی هەندێکجار سیستمی ب��ەرگ��ری ل���ەش شانەکانی جەستەمان دەکاتە ئامانج بۆ دروستبکات.
گشتی
20
گشتی
جنۆکە چییە؟
جنۆكه لهروانگه ی ئاین ی ئیسالمو مهسیحو زانستهوه
وش����������ەی ج���ن���ۆک���ە کوردیکراو و لەهەمانکاتدا ب��چ��ووک��ک��راوی وشەی ع�����ەرەب�����ی (ج�����ن )ەو ب���ەوات���ای بوونەوەرێکی ش����ارەوەو ن��ەب��ی��ن��راوە ،ئەو کەسەی لەالیەن جنۆکەوە ئازار دەدرێت پێیدەوترێت مەجنون. بەواتایەکیترئەگەرتهنها ب����ە پ���ێ���ی م����ان����ای وش���ە ب��ۆی بڕۆیین ه��ەم��وو ئەو بوونەوەرە لەسروشتبەدەرانە دەگ���رێ���ت���ەوە ک���ە م���رۆڤ
ن��ات��وان��ێ��ت بیبینێت ،بەو حیسابە بێت شەیتانەکانو فریشتەکانیش دەگرێتەوە. بەاڵم لەناو باوەڕی خەڵکدا جنۆکە بریتییە لە گروپێک ل��ەب��وون��ەوەرک��ە هەستیان ه��ەی��ەو بیر دەک��ەن��ەوەو لە جیهاندا نابێنرێن ،بەاڵم هەندێک جاریش دەکرێت ببینرێن. بیروباوەڕی موسڵمانەکان سەبارەت بەجنۆکە ب�����ە پ����ێ����ی ب�������ڕاوی موسڵمانان جنۆکە لەئاگر
دروستکراوە ،ئاگر بە پێی ب��ی��روب��اوەڕی یۆنانی کۆن یەکێکە لەچوار توخمەکەی پ��ێ��ک��ه��ێ��ن��ەری س���روش���ت، هەروەها جنۆکە نێرو مێیان هەیەو خاوەنی تێگەیشتنی خ����ۆی����ان����ن ،ه����ەروەه����ا ب��ون��ەوهرێ��ک��ی ئەخالقیین، واتە لە مانای چاکەو خراپە دەگ��ەن .ه��ەروەه��ا بە پێی ب��ڕوای موسڵمانان جنۆکە پێش دروستبوونی مرۆڤ بوونیان هەبووە .هەروەها، ئ��ەه��ری��م��ەن ی���ان شەیتان،
لەهەمان جۆری جنۆکەیە. ه��ەروەه��ا ب��ە پێی بڕوای م��وس��ڵ��م��ان��ان سولێمانی پێغەمبەرسوپایەکی لەجنۆکە هەبووە. موسڵمانان هەروەها بڕوایانوایە جنۆکە تەمەنێکی زۆر دورودرێ������ژی هەیە و ژم���ارەی���ان ل���ەژم���ارەی م��رۆڤ��ەک��ان زۆر زیاترە. بڕوایانوایە ش��ی��ع��ەک��ان سوپایەکی جنۆکە لەجەنگی کەربەالدا ویستیان یارمەتی ئ��ی��م��ام��ی ح��س��ێ��ن ب����دەن،
یارمەتییەکەیان ب����ەاڵم ل��ەالی��ەن ئیمام حسێنەوە قەبووڵنەکرا. ه���ەروەه���ا لەکلتوری عەرەبەکاندا هەیە کاتێک ع��ەرەب لەبیابانەوە تێپەڕ دەبوون لەترسی درندەکانو جنۆکە خراپەکان پەنایان بۆ سەرۆکی جنۆکە باشەکان بردووە. ه����ەروەه����ا لەکتێبە ک��ۆن��ەک��ان��دا ک��ە لەالیەن زان���ای���ان���ی موسڵمانەوە نووسراوە هاتووە"جنۆکەکان
ئۆمەتێکن خ��اوەن ژیری، زاوزێ دەکەنو مردنیشیان هەیە ،بەاڵم چونکه ئەمان لە ئاگر دروستکراون (مرۆڤ ل���ەخ���اک دروس���ت���ک���راوە) زۆر زوو الش��ەک��ەی��ان تیا دەچێت بۆیە پێویستیان بە گۆرستان نییە .هەروەها م��وس��ڵ��م��ان��ان ل��ەس��ەر ئەو بڕوایەن جنۆکە لەشێکی لەتیفو ه��ەوای��ی��ان هەیە، واتە ژیان لەسەر زەوەیو ئاسمان بۆ ئەوان دەگونجێ، چ��ون��ک �ه ل��ەت��وخ��م��ی ئاگر دروستکراون" .هەروەها لەکتێبە کۆنەکانی عالمە موسڵمانەکانداهاتووە کە ئەوان واتە جنۆکەکان لە جیهانی غەیبدان" جنۆکە بوونێکە لەجیهانی هەستو بوونێکە لەجیهانی غەیبو تەمسیل ،لەم جیهانەدا هیچ شتێک بە لەتافەتو ناسکی ئەوان نییە" ه��ەروەه��ا موسڵمانان ل���ەس���ەر ئ����ەو ب���ڕوای���ەن ج��ن��ۆک��ەش وەک م���رۆڤ پێغەمبەری تایبەت بەخۆیان هەبووە. بیروباوەڕی مەسیحیەکان سەبارەت بەجنۆکە مەسیحیەکانیش بڕوایان بە جنۆکە هەیەو پێی دەڵێن " رۆحە شەرئەنگێزەکان " ی��ان"رۆح��ە شەیتانییەکان" ،ل��ەزۆر لە نوسراوەکانی ک��ت��ێ��ب��ی ک�����ۆن" عەهدی ع���ەت���ی���ق"دا ن����اوی جن هاتووە .هەروەها جنۆکە گرتن یەکێک بووە لەکارە س��ەرەک��ی��ی��ەک��ان��ی کڵیسای ک��ات��ۆل��ی��ک ک��ە کۆمەڵێک لەقەشەکان پێی هەڵدەستان، ه���ەروەه���ا پ��اپ��ا بندیکتی ش���ان���زدەه���ەم پشتگیری لەڕاوکردنی جنۆکە دەکاتو ئەنجوومەنی نێودەوڵەتی راوکردنی جنۆکە لەالیەن پ��اپ��ا گ��اب��ری��ل ئ��ام��رت وە دروس���ت���ک���راوە .زۆر لە مەسیحیەکان ل��ەس��ەر ئەو بڕوایەن دەرب��ارەی جنۆکە
لەنێو خەڵکدا زیادە ڕەوی کراوەو وێنەیەکی ترسناکی ن��اپ��ێ��وی��س��ت ل��ەج��ن��ۆک��ە بۆ خەڵک کێشراوە. بیروڕای زانست تا ئەو جێگەی جنۆکە بوونەوەرێک بێت لەجیهانی غ��ەی��ب��دا وات���ە لەجیهانی دەرەوەی سروشت ،زانست ناتوانێت هیچ دەرب���ارەی ب��وون��ی ی��ان نەبوونییەوە بڵێت ،ب��ەاڵم بە پێچەوانە پ��ێ��ن��اس��ەی ج��ن��ۆک��ەوە کە ب��وون��ەوەرێ��ک��ە لەجیهانی غ��ەی��ب��دا ،چ��ی��رۆک��ی زۆر دەرب������ارەی کردارەکانی جنۆکە لەجیهانی ئاساییدا بوونی هەیەو زۆربەی کات دەستدەخەنە ئەو شوێنانەی ک��ە ل��ەراس��ت��ی��ی��دا زانست قسەی لەسەری هەیە ،بۆیە راس��ت��ە زان��س��ت ناتوانێت دەربارەی پێناسەکەیەوە قسە ب��ک��ات ،ب��ەاڵم دەتوانێتو بۆی هەیە بەرپەرچی ئەو رایانە بداتەوە کە جنۆکەو ک��ردارەک��ان��ی دەهێننە نێو ژیانی ئاساییەوە.
چیرۆکەکان دەربارەی زیانەکانی جنۆکە چ�����ی�����رۆک�����ی زۆر دەرب����ارەی جنۆکەو زیان گ��ەی��ان��دن��ی ب���ەم���رۆڤ چ ل��ەک��ۆن و چ لەئێستادا ل��ەئ��ارادای��ە ،بەتایبەت ئەو چ��ی��رۆک��ان��ەی ک��ە جنۆکە دەچێتە نێو جەستەی ژنانو پیاوانەوەو باری دەرونیان ت��ێ��ک��دەدات .کەسانێکیش بەبەکارهێنانی ه�����ەن بیروڕای ئایینی و جنۆکە دەرک���������ردن ،ب���ازارێ���ک���ی ک��ەس��اب��ەت��ی��ان بۆخۆیان ک�����ردوەت�����ەوە ،زۆرب�����ەی چ��ی��رۆک��ەک��ان دەرب�����ارەی ب��ی��ن��ی��ن��ی ج��ن��ۆک��ە راس���ت نیین ،ی��ان هەڵبەستراون ی�����ان س���ەرچ���اوەک���ەی���ان ت��ەڵ��ق��ی��ی��ن وت���ەوەه���وم���ە، قۆرییەکەی چ���ی���رۆک���ی ع���ەالئ���ەدی���ی���ن چەنێک راس��ت��ە ئ��ەم چیرۆکانەش ه������ەر ب������ەو رادەی���������ە. لەکۆنەوە کە سەرچاوەی ن��ەخ��ۆش��ی��ە دەرونییەکان ن���ادی���ارب���وون تێکچوونی
21
باری دەرونیان دەبەستەوە زیانگەیاندنەکانی ب���ە جنۆکەوەو بەو کەسانەیان دەوت م���ەج���ن���ون ی���ان ج��ن ل��ێ��دراو وات��ە شێت. ب��ەاڵم لەئێستادا نەخۆشییە دەرونییەکان وەک زۆربەی جەستەییەکان نەخۆشییە سەرچاوەکەیان تارادەیەکی زۆر دی��ارە ،بۆیە زۆربەی ئەو کەسانەی دەبرێن بۆالی جنگیر و رەماڵ لەراستییدا گ����ی����رۆدەن بەنەخۆشی دەرونییەوە و چارەسەریان لە کلینیکە دەرونییەکانداییە نەک لەالی جنگیرەکان. ئاڵەو شەوە لەکۆندا خەڵک باوەڕیان واب���وو ب��وون��ەوەرێ��ک بەو ژن��ان��ەی ک��ەت��ازە منداڵیان بووە نزییک دەبێتەوەو زیان ب��ەخ��ۆی و منداڵەکەیان دەگ��ەێ��ن��ێ��ت و زۆرب����ەی کات ئاڵەو شەوە لەجۆری جنۆکە پێناسە دەک���ران. لەئێستادا زانستی پزیشکی ئ��ەم��ە ب���ەت���ەواوی ب���ەدرۆ دەخاتەوە .شەوە هیچ نییە
جگە لەنەخۆشی ک��زاز کە دەبێت بەهۆی مردنی کۆرپە و رێ��گ��ەچ��ارەی زانستی هەیە ،بە کوتان دەکرێت پێشی پێبگیریەت. مۆتەکە (sleep )paralysis بریتییە م����ۆت����ەک����ە ل����ە ئ��ی��ف��ل��ی��ج��ی خ�����ەو و تەجروبەیەکی ناخۆشە کە لەوانەیە لە سەدا سی خەڵک لەکاتی خەبەر بوونەوە یان لەکاتی نووستندا تەجروبەیان کردبێت و لەچەند چرکەوە بۆ چەند خولەک دەخاێنێت و دەکرێت لەهەموو تەمەنێکدا روبدات ،لەوانەیە لەشەوێکدا چەندیین ج��ار ئ��ەم روداوە ب��ۆ ک��ەس��ێ��ک روب�����دات لە کلتورە ئەوروپییەکاندا ئەمە دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی کەسەکە درۆی کردبێت یان شەرابی خراپی خواردبێت،هەندێک ک��ەس��ی��ش دەی��گ��ێ��ڕن��ەوە بۆ شەرئەنگێزەکان. جنۆکە هۆکاری سەرەکی ئیفلیجی خ��ەو ی��ان م��ۆت��ەک��ە بریتییە لە نیگەرانی و تێکچوونی خ�����ەو ،ل���ەگ���ەڵ ه���ۆک���ارە ب��ۆم��اوەی��ی��ەک��ان .ئیفلیجی خەو بریتییە لەوەی کەسەکە لەکاتی خەوتندا هۆشیاری بۆ دەگەڕێتەوە بەاڵم ناتوانێت ه��ی��چ ج��وڵ��ەی��ەک بکات. ئەمە هەم دەتوانێت لەکاتی دەس��ت��پ��ێ��ک��ردن��ی خەوتندا روب���دات و ه��ەم دەتوانێت بەخەبەرهاتنەوە. لەکاتی میکانیزمەکەی بەم شێوەیەیە. ل��ەک��ات��ی خەوبینیندا ( )REMلە قۆناغێکدا کە چاو بەخیرایی دەجوڵێت، نیشانە دەمارییەکان بەرەو م���اس���ول���ک���ەک���ان (جگە ل���ە م��اس��ول��ک��ەی چ���او و دیافراگم) دەوستن .تاوەکو خەوەنەکان ب��ەرەو دەرەوە نەڕوات ،بۆ نموونە کاتێک خەو دەبینن کە رادەکەن، هەڵنەستن لەجێگەکەتان و دەستبکەن بەڕاکردن. کاتێک دەتانەوێت لەخەو
گشتی
22
هەستن ،مێشک دووب���ارە ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ماسولکەکان ب���ەدەس���ت���ەوە دەگ���رێ���ت. ب��������ەاڵم ه���ەن���دێ���ک���ج���ار پێشئەوەی مێشک کۆنتڕۆڵی م���اس���ول���ک���ەک���ان بکات، کەسەکە هۆشیار دەبێتەوە، ه����ەر ئ���ەم���ەی���ە کەسەکە ه��ەس��ت��دەک��ات جەستەی ئیفلیج ب���ووە .هەروەها خ��اڵ��ی ب��ەرام��ب��ەری ئەمە لەکاتی خەو بینیندا هەستان لەسەر جێگەو جواڵندنی دەستو پێیو یان روێشتن بەدەم خەوەوە دەبێت. ل����ەه����ەر ١٠ک���ەس الن���ی���ک���ەم چ�����وار کەس ئەمەیان تەجروبە کردووەو ی���ەک���ەم���ج���ار لەتەمەنی ه��ەرزەک��اری��ی��دا رودەدات، ب���ەاڵم ل��ەوان��ەی��ە لەهەموو ت��ەم��ەن��ێ��ک��دا روب������دات، بەشێوەی گشتی ئیفلیجی خ���ەو پ��ێ��وی��س��ت��ی بەچارە س�����ەری پ��زی��ش��ک��ی نییە مەگەر ئەوەی بەشێوەیەکی ئازاردەر دووبارە ببێتەوە. ئ���ی���ف���ل���ی���ج���ی خ����ەو م����ەت����رس����ی����دار ن���ی���ی���ە. ت��ەن��ه��ا ب��ە خ��ۆ دورگرتن ل��ەخ��ەوت��ن ل��ەس��ەر پشت و کەمکردنەوەی قەلەقی دەک��رێ��ت کەمبکرێتەوە، کەسانێک ک��ە لەهەفتەدا زیاد لەدوجار دوچاری ئەم دی��اردەی��ە دەب��ن ،باشتروایە دەرم���ان���ی دژە خەمۆکی بەکار بهێنن .کەوابوو ئەم دیاردەیە هیچ پەیوەندیێکی ب��ە ج��ن��ۆک��ەی��ەک بەناوی م��ۆت��ەک��ەوە ن��ی��ی��ە ،بەڵکو دی���اردەی���ەک���ە ب���ەت���ەواوی سروشتی. شیزوفینیا ،یان دەستوەشاندنی جنۆکە لەکۆمەڵگای کوردییدا زۆرب���ەی ئ��ەو کەسانی کە دەبرێن بۆ الی نوشتەنووس ی���ان جنگیر لەراستییدا ت���ووش���ن ب���ە نەخۆشی دەروونی شیزوفرنییەوە. بەگشتی ئ��ەو کەسەی
ت��ووش��ی ئ���ەم نەخۆشییە دەبێت ،گۆڕانکاری لەرەفتار و تێگەیشتنییدا رودەدات و حەقیقەتی لێتێک دەچێت. ئەم نەخۆشییە ،نەخۆشیێکی دەروونییە کە هاوتایە لەگەڵ نەنگیو زانیاری هەڵە لەسەر ن��ەخ��ۆش��ەک��ە ب��ۆی��ە دەبێت بەهۆی پەریشانی زیاتری ن��ەخ��ۆش��ەک��ەو ئەندامانی بنەماڵەکەی .بەشێوەیەکی ئاسایی نەخۆشی شیزوفرنی ل��ەن��ێ��وان ت��ەم��ەن��ی ١٥تا ٢٥ساڵییدا دەردەکەوێت ه����ەرچ����ەن����د ل���ەوان���ەی���ە ل��ەت��ەم��ەن��ی سەروتریش دەرک��ەوێ��ت .دۆزینەوەی خ����ێ����راو چ�����ارەس�����ەری ک��اری��ی��گ��ەری نەخۆشییە کە بۆ تەندروستی کەسی
تووشبوو بە نەخۆشییەکە زۆر گرنگە .تێگەیشتن و بۆچوونی ناراست لەسەر نەخۆشی شیزوفرنی بەهۆی ک��اردان��ەوەی کۆمەاڵیەتی دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی جیاکاری و دورخ��س��ت��ن��ەوەی کەسە نەخۆشەکە لەکۆمەڵگا ،ئەمە کارییگەری نەرێنی لەسەر نەخۆشەکەو بنەماڵەکەی دادەن��ێ��ت.ه��ەن��دێ��ک کەس واب��ی��ردەک��ەن��ەوە کە کەسی تووشبوو ب��ە شیزروفرنی دەستوەشێن و ترسناکە کە لەراستییدا ئەگەر چارەسەر و پشتیوانی بکرێن زۆر بەکەمی ترسناکن .ئەوان بەهۆی ترس و وەهمەکانیان دەستوەشێن دەبن .زۆرجار دەس��ت��وەش��ان��دن��ەک��ە خودی
ش��ەخ��س��ەک��ە دەگرێتەوەو دەبێت بەهۆی خۆکوژی. هۆکارەکانی نەخۆشی ه����ۆک����اری س���ەرەک���ی ئەم نەخۆشییە روون نییە، چەندیین ه��ۆک��اره��ەی��ە بۆ ئ���ەوەی کەسێک تووشی نەخۆشی شیزوفرنی ببێت، ئ��ەگ��ەری تووشبوونی ژن و پ��ی��او وەک ی��ەک��وای��ە. هەرچەند لەپیاواندا زووتر دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات .یەکێک ل��ەه��ۆک��ارەک��ان��ی تووشبوو بۆماوەییە. بەشیزوفرنی تەنها لەسەدا یەکی خەڵک لە تەمەنی خۆیاندا تووشی ئ����ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە دەب����ن، ت��ەن��ان��ەت ئ��ەگ��ەر یەکێک لەداییک یان باوک تووشی شیزوفرنی ن���ەخ���وش���ی
بووبێت ،ئەگەری تووشی بوونی منداڵەکەیان لەسەدا دەی��ە وات��ە ل��ەس��ەدا نەوەد تووش نابن. م��ادە بایوکیمیاییەکانی نێو مێشک بەتایبەتی نێردرە دەم��اری��ی��ەک��ان��ی بەناوی لەدروستبوونی دوپامیین ن��ەخ��ۆش��ی شیزوفرنییدا دەوریان هەیە .سکپڕی یان لەداییکبوون دەتوانێت ببێت بەهۆی زیانگەیاندن بەمێشک و ل��ەوان��ەی��ە لەدەرکەوتنی ئ��ەم نەخۆشییەدا دەوریان هەبێت. چارەسەر ک����اری����گ����ەرت����ری����ی����ن م��ێ��ت��ۆدەک��ان��ی دەرم���ان���ی شیزوفرنی بریتییە لە دەرمان، چ���ارەس���ەری دەرون�����ی و پشتیوانی و کۆنتڕۆڵکردنی ژیانی کارییگەرییەکانی رۆژان�������ە .ب��اره��ێ��ن��ان و ف���ێ���رک���ردن���ی ن���ەخ���ۆش سەبارەت بە نەخۆشییەکە لەقۆناغەکانی بەتایبەتی سەرەتاییدا دەوری گرنگی لەچارەسەرییدا هەیە. پ�����ێ�����ش�����ک�����ەوت�����ن لەدەرمانەکانی شیزوفرنییدا ب��ووە بەهۆی گۆڕانکاری لەچارەسەری شیزوفرنییدا. ئێستا نەخۆشەکان لەجیاتی خەوتن لە نەخۆشخانەدا دەت���وان���ن ل��ەن��ێ��و خەڵک و ل��ەک��ۆم��ەڵ��گ��ادا بژیین. دەرم��ان��ەک��ان هاوسەنگی بۆ مادەکیمییاییەکانی نێو مێشک دەگێڕنەوە ،دەرمانە ن��وێ��ی��ەک��ان ه���ەم الیەنی خ��راپ��ەی��ان ک��ەم��ت��رەو هەم ک��اری��ی��گ��ەری��ی��ان زیاترە. ل��ەه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ە گرنگتر پ��ش��ت��ی��وان��ی ه���اوڕێ���ی���ان و ب��ن��ەم��اڵ��ەی نەخۆشەکە ک�����اری�����ی�����گ�����ەری زۆر لەچارەسەری نەخۆشەکەدا ه���ەی���ە .ب���ۆی���ە پێویستە بنەماڵەو خزمانی نەخۆشەکە س��ەب��ارەت ب��ەو نەخۆشییە ب��ارب��ه��ێ��ن��رێ �نو زان���ی���اری پێویستیان پێبدرێت.
تهکنهلۆژیا
23 ئا :ئاكۆ موحسن حهسهن
چۆنیهتی دروستكردنی ساردكهرهوه وەرن پێکەوە هەر لەئێستاوە ساردکەرەوەیەکی هەرزانو گونجاو بۆ هاوین دروستبکەین ،بۆ دروستکردنی ئەم ئامێرە چەند کەرەستەیەکو تۆزێک کاتمان پێویستە. کەرەستە پێویستەکان: -1پانكه -٢ .سۆندە -3 .سۆندەی فافۆن (بۆری سپلیت) -٤ .واتهر پهمپ (پالنهری ئاو) -٥ .زیپت (بۆ بەستنەوە) -٦ .فلینهییهكی ساردكهرهوه (ایس كولهر). -٧مقهست بۆ برین.
شێوازی دروستکردن: شێوازی دروستکردنی سپلیتەکە بەم شێوەی خوارەوە دەبێت: بۆری فافۆنهكهدەهێنین (باشتره بۆری سپلیت بێتو بۆریی ه بچوكهكه بهكاردههێنین) ،لهسهر یان لهپێشهوهی پانكهك ه بەبەکارهێنانی زیپ دهیبهستین (ئاساییه بههەرشتیكی گونجاو بیبهستنهوه) ،پاش ئهوهی بهستمانهوه بهپانكهكهوه سۆندهك ه دەهینین دهیكهن به دوو پارچهوە ههر پارچهیهك ،لهالیهكی بۆرییهك ه دەبهستین ،پاشئهوهی سۆندهكهمان لهبۆرییهك ه بهست ،سهرێكی سۆندهكه لهواتهر پهمپ (پاڵنهری ئاوە)ك ه دەبهستین .دوای ئهوه فلینهك ه دەهێنینو ئاوی تێدەكهینو پاڵنهری ئاوهك ه دەخهین ه ناو فلینهكهوه ،سۆندهكهی تر كه رەهایەوە ب ه هیچ نهبهستراوهتهوه دەخەینە نێو فلینهكه.
چۆن كاردەکات؟ پانكهک ە لەکاتی كاركردنیدا بایهكی كهمێك فێنكی ههیه .ههر كه پاڵنهری ئاوهك ه دادەگیرسێنین پاڵ بهئاوهكهوە دهنێت بۆ ناو سۆندهكهك لهوإوه بۆ ناو بۆرییهكهو بهشێوهی سوڕانەوە ئاوهكه بهدهوری پانكهك ه دەسوڕێتهوه ،دواتر دەچیتهوه بۆ ناو فلینهكه. وه كه ب ه بەردەم بای پانكهكهدا دهڕواتو هەوای پانكهكهی بهردهكهویت هەواکە ساردتر دەبێت ،ئاوهك ه دەچێتهوه بههۆی ئهم ئاوه بۆ ناو فلینهكهو بهردهوام ئهم كرداره روودەدات. ئهم ساردكهرهوهی ه كارهبایەكی زۆر كهمتری دهوێت لهوانهی كه الی خۆمان بهكاریدەهێنین (واتە موبهریدهی ئاوی) .لەهەمانکاتدا دەنگی کەمترەو شوێنی زۆر کەمتریش داگیردەکات.
تهکنهلۆژیا
24
تهکنهلۆژیا
هاککهری کاڵو سپیو کاڵورهش چییه؟ تهنیا لهبهرئهوهی زۆربهی هاككهرهكان پیالنی نهێنییان ههیه بۆ دهستبهسهراگرتنی دنیاو زاڵبوون بهسهر دنیادا، ئ �هم �ه م��ان��ای ئ�هوهن��ی��ی�ه كه هاككهرهكان كهسانی خراپن. پ��ێ��ن��اس �هك��ردن �ی زاراوهك������ه (زاراوهی هاككهر) 1تهنانهت لهنێو خودی هاككهرهكانیش، ی���هك���ێ���ك���ه ل����هب����اب����هت����ه ه�هس��ت��ی��ارهك��ان .لهڕاستیدا لههاككهرهكان زۆرێ�����ك تهنانهت خۆشیان بههاككهر دانانێن .زۆرێ��ك لهخهڵكی بهالیهنی ك�هم�هوه ههندێك بیرۆكهی ههیه لهسهرئهوهی كه هاككهر چییه ،بۆ نموونه: ه��اك��ك �هر كهسێكه كه (.)... • دهچێته نێو كۆمپیوتهری ك�هس��ان�ی ت���رهوه بۆئهوهی كۆنتڕۆڵی ئامێرهكانی بكات. • ڤایرۆسی مهترسیدارو ل �هن��اوب �هر دروستدهكاتو باڵویدهكاتهوه. • ن��اس��ن��ام�هو زانیاری ك���ارت���ی ق�����هرزی خهڵكی دهدزێت. • له دیوی دژ به یاسایه. ئ�����هم ل���ێ���ك���دان���هوان���ه ب���ۆ زاراوهی (هاككهر) لهههموو بارێكدا ناڕاستو
ه���هڵ���هن .ن���هك ت �هن��ه��ا ئهم بیركردنهوانه ههڵهن ،بهڵكو ئهم بیركردنهوهو لێكدانهوانه س��وك��ای �هت �ی بهكهسایهتی هاككهرهوه دهكهنو تهنانهت ل���هس���روش���ت���ی���ان���دا ڕهگ����هز پ �هرس��ت��ان �هن .میدیاكانیش بهشێوهیهكی گشتی شانبهشانی خهڵكی مێژوویهكی درێژیان ه�هی�ه ل �هت��رس��انو گهیشتنه كۆمهڵێك دهرهنجامی ههڵهو ن��هزان��ان��ه ل��هس��هر بنهمای شتێك كه ئ �هوان بهتهواوی تێینهگهیشتوون .لهم حاڵهدا پ��رس�هك�ه ل��هب��ارهی ڕهنگی پێستمان نییه (دان��هر وهكو ه��اك��ك�هرێ��ك قسهدهكات. (وهرگێڕ) ،كه لهڕاستیدا ئێمه لهتهكنهلۆژیادا بێ ڕوخسارین (م���هب���هس���ت ل����هوهی����ه كه هاككهران زۆر به دهگمهن دهردهك������هون -وهرگێڕ)، بهڵكو پرسهكه پهیوهندی بهپهرهسهندنو پێشكهوتنی كلتورهكهمانهوهیه (كولتوری ه��اك��ك�هران) .لهدایكبوونی یارمهتیدهری ئینتهرنێت ه��ات��ن�هك��ای�هو بهرههمهاتنی كلتورێكی نوێبوو ،كه ناونرا "گیك .2"-geek- ه���هروهك چ��ۆن ههموو كلتورێك زم��ان �ی تایبهتی
خ���ۆی ه �هی �ه ،گیكهكانیش زمانی تایبهتی خۆیان ههیه (م�هب�هس��ت ل�هزم��ان�ی لیته3 وهرگێڕ) ،به دهربڕینهكانیوهك ( )redneckو ()jock یهكتری جیادهكهنهوه ،یاسای تایبهت بهخۆیان ههیه كه ههر گروپێك پهیڕهوی لێدهكاتو تهنانهت سروتو دابونهریتی ت��ای��ب �هت ب �هخ��ۆی��ان ههیه. دهكرێت بهواتای وشه ئهمانه بهكلتورێكی نوێ ناوببهین. بۆئهوهی لههاككهر تێبگهین، دهبێت بهشێوهیهكی گشتی لهگیك تێبگهین. ل���هب���ن���هڕهت���دا هاككهر هیچ نییه جگه لهكهسێك ك �ه ح �هز بهزانینی نهێنیو ه��هم��وو ش��ت �هك��ان دهك���ات، وات����ه ه��اك��ك �هر كهسێكی زانخوازه .بهدهربڕینێكی تر، هاككردن واتا بهدواداگهڕانو ئ��اش��ك��راك��ردنو فێربوونو خۆی لهخۆیدا كارێك نییه كه نایاسایی بێت بهگوێدانه ئهوهی تۆ چی هاكدهكهیت. ئ���هوه زوڵ��م��ێ��ك�ی گهورهیه گ���هر پ��ێ��م��ان��واب��ێ��ت ههموو هاككهران خهڵكانی ناحهزو بهدخوازن .لهبنهڕهتدا دوو ج��ۆر لههاككهرمان ههیه: ه���اك���ك���هری ك��ڵ�او سپیو
ه��اك �هری ك�ڵاو ڕهش؛ كه زی��ات��ر ب �ه ه��اك��ك �هری كاڵو ڕهش (واته جۆره خراپهكهی هاككهر) دهوترێت كراكهر ه�����هروهك (.)cracker چ���ۆن لهفیلمه كۆنهكاندا كاڵوسپییهكان ه����هی����ه، باشهكاننو كاڵوڕهشهكانیش (كراكهرهكان) خراپهكانن. هاككهره منداڵهكان (Baby )hackerی���������ش ئ���هوان���هن ك �ه ئاستێكی سهرهتاییان ههیه لهنوسینی سكرپتداو (script- پ��ێ��ی��ان��دهوت��رێ .)kiddyئهمانه ئهوهنده زی���رهك���ن دهت���وان���ن سوود ل���هو ش��ت��ان �ه وهرگ�����رن كه لهالیهن هاككهره پیشهگهرو ش��ارهزاك��ان �هوه نووسراوهو ههندێكجار دهستكاریشیان ب��ك��هن ،ب���هاڵم هێشتا لهو ئاستهدانین كه خۆیان كۆدو پرۆگرامهكان بنووسنو ئیش بهشتهكانی خۆیان بكهن. بۆیه من پێیاندهڵێم هاككهره م��ن��داڵ��هك��ان ،ی���ان بهچكه ه��اك��ك �هر ،چ��ون��ك �ه ل���هزۆر ڕووهوه ه��هر لهمنداڵێكی س����اوا دهچ����ن ،منداڵێكی ب��ێ��زارك �هری ه��اروه��اج كه هێشتا زۆر شت ماوه فێری ببێت ،لهههمانكاتیشدا زۆر
خۆشن بۆ گاڵتهپێكردن. ش��ێ��وازی جۆراوجۆری ه���اك���ك���ردن ه���هی���هو ههر ش���ێ���وازهش دهس����ت����هواژهو دهرب��ڕی��ن�ی تایبهت بهخۆی ههیه .بۆ نمونه ،ههندێک ش��ێ��واز ب �هك��اردهه��ێ��ن��ن كه پ��ێ��ی��دهوت��رێ ئ���هن���دازی���اری پ��ێ��چ �هوان �هی��ی (reverse .4)engineeringشێوازێكی تر بریتییه له ()phreaking ئهمهش هاككردنی تهلهفۆن ئ��هگ��رێ��ت��هوه .ڕێگایهكی ت��ر ()war-drivingه كه هاككردنی نێتۆركی بێتهل )wireless (network دهگ����رێ����ت����هوهو چهندهها شێوازی تر .ههر شێوازێك تهكنیكی تایبهت بهخۆیو پێویستی بهقۆناغی جیاوازی لێزانینو ش��ارهزای��ی ههیه، ههر لهبهرئهمهشه ههندێک ك��هس ه��اك��ك��ردن بهكۆنفۆ ی��ان ه �هن��دێ لهجۆرهكانی سیحر دادهن��ێ��ن ،وات �ه وهكو ئهو یاریانه قۆناغی جیاجیای ههیه. ه��هرچ��هن��ده هاككردن بهشێكی گرنگو سهرهكی ك���ول���ت���وری گ��ی��ك �ه ،ب���هاڵم ك��ارام �هی �یو شارهزاییهكی پ��ێ��وی��س��ت ن��ی��ی �ه .زۆرێ���ك
ل �هگ��ی��ك �هك��ان ب��ۆ خۆشیان سهریان لێتێكچووه لهبارهی ئ���هوهی ك �ه هاككهر كێیه، ه�هروهك��و زۆرب��هی خهڵكی تر .ئهوه جێی پرسیار نییه ك�ه زۆری��ن�هی��ان وایانپێباشه ب��هن��هن��اس��راوی بمێننهوه. ت�هن��ان�هت ن��ات��وان��م پێتانبڵێم چ��هن��دك��هس زۆر تایبهت پ �هی��وهن��دی��ان پێوهكردووم ب��ۆ ئ�هن��ج��ام��دان�ی ههندێک كاری خراپ لهبهرژهوهندی خ��ۆی��ان .ئ��هوه خهڵكن كه نیازو ویستێكی لهناوبهرانهیان ههیهو دهستدرێژی دهكهنه سهر شته كهسیو تایبهتییهكانی كهسانی ترو بهمهش ناوبانگی هاككهران دهزڕێو بهخراپ ن��اودهردهك��هن .بۆیه ئهگهر وادهرك�����هوێ�����ت ههندێك خ��هڵ��ك��ی ب���هم���هب���هس���ت���هوه دهیانهوێت كۆمپیوتهر ئاڵۆزو ئاستهم بكهن بۆ تێگهیشتن، ئهوه تهواو ڕاسته .سیستمی (operating كارپێكردنی )systemویندۆز لهبنهڕهتدا وهه��ا داڕێ����ژراوه كه بهالی زۆری���ن���هی خ �هڵ��ك �هوه باش بێتو بۆ كهسانی ناتهكنیكییه ()non- techy people (ئهمه دهربڕینێكی بهڕێزانهیه لهبری ئهوهی بڵێم كهسانی گێلو ن�هزان ،لهوانهیه لهبهر ئهمهشبێ كه ویندۆز ئامانجی س���هرهك���ی ڤایرۆسهكانه. دان����هر)و ه��هر ئ��هم كهسهناتهكنیكیانهن كه دهبنه هۆی وێرانه .من نامهوێت ئهوه بڵێم كه ویندۆز سیستمێكی ك��ارپ��ێ��ك��ردن��ی خ���راپ���ه.. ئحح ئ���ح ..ب�هڵ�ێ من.. ئ��ح��ح ئ����ح ..لهڕاستیدا حهز بهبهكارهێنانی ویندۆز ئهكهم( .دان�هر بهشێوهیهكی گاڵتهئامێزانه كه دهیهوێت بڵێ ویندۆز خراپ نییه دهكۆكێت، وات�����ه وی���ن���دۆز ئ���هوهن���ده سیستمێكی كارپێكردنی باش نییه -وهرگێڕ) وهه����ا ب��ی��ر لههاككهر بكهرهوه كه جادووگهرێكه، كهسێكه دهزانێت چۆن ههڵت
خهڵهتێنێت بهكۆمهڵێ شتی ناڕاست ،ئهویش بهكارهێنانو دهس��ت��ك��اری��ک��ردن�ی شێوهی دهركهوتنی ڕووخساری ههر سۆفتوێرێكه .ههر كه تۆش زانیت ئهو فڕو فێاڵنه چۆن ئهنجامدهدرێن ،ئیتر جارێكی ت��ر پێیان ههڵناخهڵهتێیت. بهاڵم جادووگهرهكان ههردهم ج����ادوو و ف��ڕوف��ێ��ڵ�ی نوێ دهدۆزن������هوهو دایئههێنن. ج��ادووگ �هرهك��ان ه �هر وهك هاككهرهكان خهڵكی ههڵ ئهخهڵهتێنن .ههردووكیان پێكهوه هونهرمهندن ،بهاڵم ئهمه ب �هس نییه ب��ۆ ئهوهی كهسێك ت��اوان��ب��ار بكهیت. هیچ خراپییهك ل��هوهدا نییه ف��ێ��ری ئ��هم ج���ادووه ببیت، ت��اوهك��و خ��ۆت بپارێزیتو ك��ار ب��هو ئ��ام��ێ��ران�ه بكهیت ك�ه موڵكی تایبهتی خۆتن یا بۆ ئ �هوهی كۆمهڵێ شتی خۆش به كۆمپیوتهر لهگهڵ هاوڕێكانت بكهیت .بهاڵم ههمیشهو ههمیشه ئهوهت له بیر بێت كه جادووگهری له تۆ بهتواناتر ههیه .ههرگیز
سیفهتێكی ب���اش نییه كه خۆت وا دهرخهیت ئیتر تۆ له سهروی ههموو خهڵكهوهی. گیكهكان ههمیشه كهسانی بیر كراوهن و قبوڵی كهسانی تازه ئهكهن له كۆمهڵگاكهیاندا، ت��ا ئ���هو ش��وێ��ن �هی ئامانج و م �هب �هس��ت �هك��ان��ت پ���اكو ڕاس��ت��گ��ۆی��ان �ه ب���ن .ئهگهر دهت �هوێ ببیته هۆی وێرانی و ئ���اژهوه ،ئ �هوه ب��ڕۆ كتێبی ئهناركیستهكان ()anarchist ه كه ولیام پۆویڵ (William نووسیویهتی )powell دابگرهو بهخۆشییهوه خۆت لهناوبهره ،بهس هیچ نهبێ ب��ی��خ��هرهس��هر كاسێتێكی ڤیدیۆیی تاوهكو كهسانی تر لهههڵهكانتهوه فێر بن (یا پێت پێ بكهنن). ی�هك��ێ��ك�ی ت��ر لهبابهته ه �هس��ت��ی��ارهك��ان �ی گیكهكان چ��وون��ه ن��ێ��و كۆمپیوتهره ()third partyهك����ان����ه بۆ ئاشكراكردنو دۆزینهوهی كهموكورتییهكان ل���هڕووی ئ��اس��ای��ش�هوه (.)security هاككهرێكی سپی (باش)
25
هیچ شتێك خ��راپ ناكاتو ت��ێ��ك��ی��ان ن�������ادات ،تهنها بهدوای شتهكاندا ئهگهڕێتو فێریاندهبێتو ئهگهر ههڵهو ك���همو ك��ورت��ی��ی�هك ههبێت، ئهوا بهرپرسو بهڕێوبهرهكان ئاگاداردهكاتهوه .بۆیه دهكرێ مهبهستو ئامانجی هاككاران بۆ یارمهتیدان بێت .هێشتاش ه�هن��دێ��ك لهبهڕێوبهرهكان ( )a d m i n i s t r a t o r s ب���ێ���زاردهب���ن ،وهك بڵێی هاككهران دهستیانگهیشتووه ب �هش��وێ��ن��ێ��ك ك���ه ن���هدهب���وو لهوێدابنو لهوانهشه داواكاری یاسایش لهسهر هاككهران تۆماربكهن .دیوێكی تری ئ��هم ب��ۆچ��وون �ه ئ��هوهی��ه كه ئ���هم ج���ۆره بهڕێوهبهرانه دهب���ێ���ت دهس��ت��ب��هج��ێ بیر لهخانهنشینبوون بكهنهوه. ئ���هگ���هر ن��هت��هوێ��ت كاتێك دان��ێ��ی��ت ب��ۆئ��هوهی بهباشی فێری چۆنێتی بهكارهێنانی ك���ۆم���پ���ی���وت���هر ب���ی���ت ی���ان دوای س��ت��ان��دهرده باوهكان نهكهوی ،ئهوه واباشتره ئیتر كۆمپیوتهر بهكارنههێنیت.
ئ �هم هاككهرانه ههوڵنادهن زیان بهئیشوكارو نێوبانگت ب��گ�هی�هن��ن ،زۆر بهسادهیی ئ��هی��ان��هوێ��ت تهكنهلۆژیا چ��اك��ت��رب��ك�هنو بهرهوپێشی ب���ب���هن ،وهك�����و كۆمهڵێ تاقیكهرهوهو ئاشكراكهری ههڵهو كهموكوڕییهكانی ناو سۆفتوێرهكان .هاككهرهكان ح�����هزدهك�����هن كێشهكان چ��ارهس��هرب��ك��هن ،تهنانهت ئهگهر پێشتریش چارهسهریان ب��ۆ دۆزراب��ێ��ت��هوه .زۆرێك لهشارهزایانی بواری ئاسایشی ك���ۆم���پ���ی���وت���هری ،كێشهو كهموكوڕییهكان لهسیستمێكدا ی���ان س��ۆف��ت��وێ��رێ��ك��دا تهنها ب �هخ��ات��ری ب��ژێ��وی ژیانیان دهدۆزن������هوه .ب��هم شێوهیه زۆر ب��اش��ت��ره هاككهرێكی كاڵو سپی ئاگادارتبكاتهوه كهموكوڕیی ل��هك��ێ��ش��هو س��ی��س��ت��م �هك �هت ل�����هڕووی ئاسایشهوه ،وهك لهكهسێكی خراپهكارو ناحهز .تهنانهت ه��اك��ك �هره كاڵوسپییهكان، پ��ێ��ش ڕوودان���ی���ان ههوڵی بهرگرتن لهكێشهكان ئهدهن. ب �هدڵ��ن��ی��ای��ی��ش �هوه هێڵێكی ج��ی��اك �هرهوه ه�هی�ه لهنێوان دۆزینهوهی كهموكوڕییهكان بۆ یارمهتیدانی چاككردنی ش��ت��ێ�كو دۆزی���ن���هوهی كهم و ك��وڕی��ی��هك��ان ب����هس بۆ بێزاركردن. دهبێت ههمیشه وریابیت لهكاتی هاككردندا ،تهنانهت ئهگهر مۆڵهتیشت ههبوو. ه �هن��دێ��ك لهسێرڤهرهكان ( 6)serverوهها دانراون كه هانتدهدهن بۆئهوهی هاكیان ب��ك �هی��ت ،ه���هر لهشێوهی ههڵخهڵهتاندنو فریودانێكدا. دهتوانیت ههرگیز ئهوهنده وری��او بهئاگاش نهبیت كه ئاگاییهكهت زیانبهخش بێت. بابهتی سهرهكی ههموو ئهم باسانهش بریتیه لهچهمكی تهكنهلۆژیای گهشهپێدانی س��هرچ��اوه ك���راوه (open .7)sourceمن لهسهداسهد لهگهڵ تهكنهلۆژیای سهرچاوه
تهکنهلۆژیا
26
ك���راوهدام (چونكه ڕێگات پێدهدهن ببینیتو بزانیت كه شتهكان چ��ۆن كاردهكهن)، ب �هاڵم وی��ن��دۆز ب �هم شێوهیه نییه .پرسیارێك ك �ه زۆر ب���اوهو دێتهپێشهوه ئهوهیه ك���ه ئ���هگ���هر كۆمپانیایهك نههێڵێتو ڕێگات پێنهدات بزانیت چۆن سیستمهكهیان ك��اردهك��ات ،ك �هوات �ه ئهوان چی دهش��ارن��هوه؟ ی��ان چی قازانجو دهسكهوتێك دهكهن ل������هوهدا (س�������هرهڕای ئهو دهستكهوته زۆره ئاشكارایهی بهدهستیدههێنن)؟ ك���ه ئهمهش بهمانای پاوانكاریو دهس��ت��ب �هس �هراگ��رت��ن دێت. ب���هدڵ���ن���ی���ای���ی���هوه ههست ب�هئ��اس��وودهی��یو دڵنیاییهكی زۆر دهكهیت ئهگهر بزانیت ئهو شتهی پارهی پێدهدهیت چ����ۆن ك�����اردهك�����ات ،چی بهزانیارییهكانت دهك��اتو تا چهند ئاسایشی زانیارییهكانت دهپ��ارێ��زێ��ت .خۆشبهختانه، ت �هن��ه��ا ی���هك ڕێگهچارهی ڕوونو ئاشكرا ههیه ،ئهو چ���ارهس���هرهش وهك دهڵێن ئ�هوهی�ه كه "ئ �هم ههسارهیه هاك بكه!" ه��������هروهك ل�����هم وت����ه ب��هن��اوب��ان��گ��هی تیمۆسی لیری ()timothy learyدا دهردهكهوێت كه دهڵێت "بۆ خ��ۆت ب��ی��رك �هرهوه ،گومان لهدهسهاڵت بكه". ت��ك��ای �ه ت��ێ��ب��ی��ن�ی بكه: ل��هب��هر ه���ۆك���اری یاسایی، م���ن ه��ان��ی ه��ی��چ كهسێك نادهم كراكی ویندۆز بكات (یان ههر شتێكی تر) .من زۆر ب �هس��ادهی �ی دهمهوێت ئ����هوه ب���خ���هم���هڕوو ك���ه به ب��ی��روب��ۆچ��وون�ی م��ن دهبوو تهكنهلۆژیاكان ه���هم���وو س �هرچ��اوه ك��راوه بوونایه. س �هرهڕای ههموو شتێكیش، ب��ت��وان �ی ببینیتو بزانیت چ�����ۆن ب���هڕێ���ك���ی شتێك كاردهكات ،بهبێئهوهی توانای دهستكاریكردنیت ههبێت، ب��اش��ت��ری �نو سهالمهتترین
ڕێگهچارهیهو ه�هر ئهمهشه تهكنهلۆژیای ئ��ام��ان��ج �ی سهرچاوه كراوه. پهراوێزهكانی وهرگێڕ: .1هاككهر: .iك �هس��ێ��ك ك��ه زۆر بهكۆمپیوتهرهو ح�����هزی ب����هت����هواوی ب��ی��رو هۆشی تهكنهلۆژیای خ��هری��ك��ی بهرنامهڕێژی كۆمپیوتهرو كۆمپیوتهره ،ی��ان كهسێكه حهزدهكات كۆدی سیستمی كارپێكردنهكان (operating )systemsو پرۆگرامهكانی تر تاقیبكاتهوهو بزانێت چۆن ك���اردهك���هنو دهستكارییان بكات. .iiه��اك��ك�هر بهمانای كهسێكیش دێت كه كراكهر ( )crackerب��ێ��ت ،وات���ا كهسێك كه تواناو شارهزایی بهكاردێنێت كۆمپیوتهریی ب����ۆ ك������اری ن���ای���اس���ای���یو ق �هدهغ �ه وهك���و چ��وون �ه ناو سیستمێكی كۆمپیوتهرییهوه ب�هب�ێ وهرگ��رت��ن �ی مۆڵهتو دهستكاریكردنی پرۆگرامو داتاكانی ئهو سیستمه. .2گیك (:)geek .iبهشێوهیهكی گشتی بهكهسێك دهوت��رێ��ت حهز ب�هچ��االك��ی��ی�ه مێشكییهكان دهكات (وهكو یاری وشهی
ی �هك��ت��رب��ڕو بهرنامهڕێژی ك���ۆم���پ���ی���وت���هر) ئ���هم���هش بهڕادهیهكی زیاتر لهخهڵكی ئاسایی. .iiكهسێكی زۆر شارهزا یان پسپۆڕ لهبواری كۆمپیوتهر كه زۆر سهرقاڵی كۆمپیوتهره ب������هڕادهی������هك ل����هزۆرێ����ك پهیوهندییه كۆمهاڵیهتییهكان داب����ڕاوهو ب��ووه بهكهسێكی گۆشهگیر. language 1337 .3 یان :leet languageلیت، زمانێكی تایبهته بههاكهران. پێشیدهوترێ ( )eleetیان ( ،)leetspeakئ �هم زمانه ج��ێ��گ��رهوهی �هك �ه ب��ۆ زمانی ئینگلیزی كه بهشێوهیهكی سهرهكی لهسهر ئینتهرنێت ب�هك��اردێ��ت .لهزمانی لیتدا ك��ارهك��ت�هرهك��ان�ی ()ASCII ل�هب��ری پیته ئینگلیزییهكان ب����هك����اردێ����ت .بۆنمونه بهزمانی لیت وشهی ()leet ی ئینگلیزی بهمشێوهیه دهن��ووس��رێ��ت.)1337( : ئهم شێوهیه لهزمان لهبواری ت��هك��ن��هل��ۆژی��ای زانیاریدا ب�هك��اردهه��ێ��ن��رێ�تو گرنگی خۆی ههیه ،تهنانهت یهكێك لهو زمانانهی كه لهماتۆڕی گهڕانی بهناوبانگی گوگڵدا ههیه ،لهپاڵ ههموو زمانهكانی ت����ر ،زم���ان���ی ه���اك���هران���ه.
لهالپهڕهی سهرهكی گوگڵدا ب���چ���ۆره س����هر )settingsو لهبهشی ()Interface Language زمانی ( )hackerههڵبژێرهو ئهوكات ههموو نووسینهكان ب�����هو زم����ان����ه تایبهتییه دهنووسرێت. reverse .4 :engineeringشێوازێكه بۆ شیكردنهوهو لێكۆڵینهوهی ب����هره����هم����ێ����ك ت����اوهك����و پێكهاتهكانی دیاریبكرێت. ب���ۆ س��ۆف��ت��وێ��رێ��ك��ی��ش ،ئهم شێوازه ئ�هوه دهگرێتهوه كه ئ �هو سۆفتوێره دیكۆمپایل ( )decompileبكرێت ،واته پ��ێ��چ �هوان �هی (،)compile ئهنجامهكانی بخوێنرێتهوهو لێكۆڵینهوهی لهسهربكرێت ت��اب��زان��رێ��ت ئ��هو سۆفتوێره چ������ۆن ئ���ی���ش دهك�������اتو كۆدهكانی چین .دی��اره ئهم كارانه لهالیهن كهسانی زۆر ش��ارهزاوه ئهنجامدهدرێن كه زیاتر پێیاندهوترێت كراكهر، ك �ه ی�هك��ێ��ك لهئیشهكانیان كراككردنی ئهو سۆفتوێرانهیه كه ل �هب��ازاڕدا ه �هن ،یهكێك لهڕێگاكانی كراككردن ئهم شێوازهیه. :anarchist .5 ب�هك�هس��ان��ێ��ك دهوت����رێ كه پهیڕهوی ئهناركیزم دهكهن، (search
ك �ه تیۆرییهكی ڕامیارییه، ب����اوهڕی����ان����وای����ه دهب���ێ���ت حكومهتو ههموو یاساكان وهالب��ن��رێ��ن( .فهرههنگی ئۆكسفۆرد) : )s e r v e r ( .6 دهوترێت بهكۆمپیوتهرێك ك�����ه خ����زم����هت����گ����وزاری وهك ئینتهرنێت ،پرنتهر، ئ��ی��م �هی��ڵ..و چ �هن��دان �ی تر پێشكهش بهكۆمپیوتهرهكانی تر دهكات كه پێیاندهوترێت (.)client )open source( .7 ب �هوات��ای خستنهبهردهستی ههموو كۆدهكانی سۆفتوێرێك دێ���ت ،ب �هب �ێ ب��هرام��ب��هر بۆ بهكارهێنهرانو گهشهپێدهران ( .)developersههرچهنده ئ���هم ك �هس��ان �ه بهشداریش نهبوون له بهرههمهێنانی ئهو سۆفتوێرهدا ،بهاڵم بۆیان ههیه ه �هم��وو ك��ۆدهك��ان �ی ببیننو ب��هو ش��ێ��وهی�هی دهیانهوێت دهستكاری بكهن .نمونهش لهسیستمی ه�����هری�����هك ك��ارپ��ێ��ك��ردن �ی ()Linuxو پ��رۆگ��رام�ی ()PHPو وێب س��ێ��رڤ�هری ()apacheی���ی���ه، ك �ه بهكارهێنهر دهتوانێت بهكاریانبهێنێتو كۆدهكانیان ببینێتو دهستكاریان بكات، دی����اره ب��ه دڵ��ن��ی��ای��ی �هوه ئهم س��ۆف��ت��وێ��ران�ه بهخۆڕایینو ئ����هم����هش ی��هك��ێ��ك��ی ت����ره لهباشییهكانیان. و .لهئینگلیزییهوه: بڕیار عوسمان سهرچاوه:
hax or handbook, 1337 tapeworm, Sams Publishing, 2005
ی پهراوێزهكان: سهرچاوه
www.wikipedia.org .1 Microsoft Computer .2 Dictionary, 5th Edition, by .Microsoft press, 2002 Harry Henderson, .3 Encyclopedia of computer science and technology, Revised Edition, by Facts .On File, Inc., 2009
تهکنهلۆژیا
27
گوللهبهندێک لهئهڵماس
توێژەرانی ئەنستیتۆی کارنگی توانیویانە بەزیادکردنی بەرەبەرەی پەستان ،رەقی ئەڵماسی دەستکردی م��رۆڤ بگەێننە ئاستی ئەڵماسی سروشتی .کاتێک پەستانەکە لەناو دەچێت ئەم پێکهاتە دووبارە نەرمو وەک شوشەی لێدێت. دەزان��ی��ن ئەڵماس یەکێکە لەرەقتریین پێکهاتەکانی س��ەرزەویو ئەم رەقییە ناوازەیە بەهۆی پەستانو پلەی گەرمی بەرزی قواڵیی زەوییەوهیه کەکار دەکاتە سەر توێکڵەکانی کاربۆنو لەکۆتایدا ستراکتۆرەی سێ دورایی دەدات بەئەتۆمەکان .ت��وێ��ژەران توانیویانە بەدانانی جۆرێک ئەڵماسی دەستکرد لەنێوان دوو ئەڵماسی سروشتییداو زیادکردنی پەستانی ن��اوەن��د ،دۆخێکی ل��ەو شێوە لەسەر زەوی دروستبکەنو لەکۆتایدا ئەڵماسگەلێکی رەقو کریستاڵی بەرهەمبهێنن. ئەڵماسو گرافیت هەردووکیان لەکاربۆن بەرهەمهاتوون ،ب��ەاڵم ج��ی��اوازی��ان لەوەدایە ئەڵماس لەقواڵیی زەوی��ی��دا دروستدەبێتو بەهۆی ستراکتۆری سێ دورایی ئەتۆمەکانیەوە پێکهاتەیەکی زۆر رەقە ،لەبەرامبەردا گرافیت کەئەویش هەرهەمووی لەکاربۆن دروستکراوە بەهۆکاری شێوازی هێڵی ستراکتۆری ئەتۆمە پێکهێنەرەکان زۆر نەرمەو بەئاسانی دەشکێت.
لەشێوەکانیتردا دەکرێت ئاماژە بە فولرنو نانۆ تیوبەکان بکەیین کەئەمان بەتەواوەتی پایەدارن. پێکهاتەیەکی ن���وێ ل��ەک��ارب��ۆن ک��ە بەتازەیی لێکۆڵینەوەی لەسەرکراوە ،مادەیەکە لەشووشە دەچێت، ئ��ەم مادەیە ( )٣٠س��اڵ ل��ەوەو پێش بۆ بەکارهێنان لەپێشەسازی کیمیاییو ئەلکترۆنیکو بەشەکانیتری پیشەسازیو تاقیگەیی بەرهەمهاتووە. هوکوانگ م��ان��و ،ت��وێ��ژەری ئەنستیتۆی زانستی کارنگی کە بۆ یەکەمیین جار لێکۆڵینەوەی لەسەر تایبەتمەندییەکانی ئەم پێکهاتە کاربۆنییە لەژێر پەستانی بەرزدا کردووە لەمبارەوە دەڵێت "گرافیت هەمیشە نەرمەو ئەڵماسەکان هەمیشە رەق .ئێمە بۆ لێکۆڵینەوەکانمان پێویستیمان بە مادەیەکبوو کە بتوانێت لەبارۆدۆخە جۆربەجۆرەکاندا بارۆدۆخی بگۆڕێت". ئەڵماسەکان چۆن دۆخەکەیان دگۆڕێت؟ نهێنی رەقی دەگمەنی ئەڵماس لەستراکتۆری سێ دورایی هەرمی مولکیولەکانیدایە .ئەتۆمەکانی کاربۆنی پێکهاتەی ئەم مادەیە بەشێوەی سێ دورایی دەبەسترێنەوە ب��ەئ��ەت��ۆم��ەک��ان��ی دراوس��ێ��ی��ان��ەوەو سترکتۆرەیەکی پایەداردروستدەکات. گرافیتیش لەپێکەوە بەسترانی ئەتۆمەکانی کاربۆن دروستبووە بەو جیاوازییەوە کە پەیوەندییەکان هێڵیینو پلێتەکانی کاربۆنی تەنها پەیوەندیێکی سستیان لەگەڵ یەکترییدا هەیە .لەئالوتروپە کاربۆنییەکانی شووشەییو
گۆیی کەلەالیەن مانوو هاوکارەکانی بەکارهاتووە بەنزیکەی هەمووپەیوەندییەکان هێڵیین. ب��ەاڵم کاتێک ئ��ەم پێکــهاتەیە لەنێو دوو ئەڵماسدا دادەنـــرێتو لە ژێر پەستــانی زۆردا، وەک ئ���ەوەی ک��ە لەقواڵیـــی زەوی��ی��دا هەیە، دادەنرێت ،ستراکتۆری ئەتۆمەکان دەگۆڕێت و پەیوەندییە سێ دووراییـــەکان کە لە ئەڵماسدا بوونی هەیە ،دروستدەبێت .لەئەنجامدا مادەیەکی رەق دروستدەبـــــێت کە ل��ەدۆخ��ی ئاساییدا زۆررەق نییە .کاتێک ئەم پەســتانە لەناو دەچێت، پەیوەندییە هێڵییەکان جارێکیتردروستدەبێتەوەو ئ��ەم ئ��ال��وت��رۆپ��ە ف��ۆرم��ە شوشەییەکەی خۆی وەردەگرێتەوە. مانو دەڵێت "ب��ۆ ئ��ەوەی بڵێین ک��ەی ئەم مادەیە دەکەوێتە بازارەوە هێشتا زۆر زووە ،ئێمە تەنها لەبارۆدۆخی تاقیگەو بەزیادکردنی پەستان ئەم ئەنجامانەمان وەرگ��رت��ووە .لەقۆناغەکانی داه��ات��وودا لەسەر زی��ادب��وون��ی لەپڕی پەستان کاردەکەیین .ئەگەر ئەم مادەیە بتوانێت هەمان گۆڕان پیشانبدات ،لەوانە بکرێ وەک گولەبەند بەکاربهێنرێت .ت��اوەک��و ئ��ەو کاتە بێگوومان شێوەی جۆربەجۆر بۆ بەکارهێنانی تاقیگەیی ئەم مادەیە دادەهێنرێت". سەرچاوەNational Geographic :
28
جیۆلۆجی
پێدهچێت بوومهلهرز ه کوردستانیش بگرێتهوه بۆچ ی توركیا بوومهلهرزه ی زۆر لێیدهدات؟
جیۆلۆجی
ی پێدهچێت بوومهلهرزه سوكو قورسیش كوردستان بگرێتهوه ی ب��ۆم��ەل��ەرزەک��ەی شار ی کوردستانی باکور (وان) بوو بههۆی مردنی سەددان ک����ەس .وادێ���ت���ە پێشچاو هۆکاری ئەم بوومەلەرزەیە، بیتلیس بووبێت درزی لە خۆرهەاڵتی تورکیا ،کە سێهەم ه��ۆک��اری سەرەکی بوومەلەرزەکانی ئەو واڵتەیە. ت��ورک��ی��ا ی��ەک��ێ��ک��ە لەو واڵت����ان����ەی ک���ە زۆرت���ری���ن بوومەلەرزە لێیدەدات ،بەشی س��ەرەک��ی ئ��ەم واڵت��ە لەسەر پلێتی ئ��ان��ادۆل��ە ،پلێتێکی تکتونیکی بچووکی شێوە پ��وازک��ە ل���ەالی خۆرئاوای پ��ل��ێ��ت��ی ع���ەرەب���س���ت���ان���ەوە، بەتوندی زۆرەوە پاڵدەنێت بە پلێتی ئ��ەوروپ��ا -ئاسیاوە .بوومەلەرزەکەی تورکیا ی حەوت و لە تووندییەکە دەیا دوو رێختەر بوو کە بوو بە هۆی مردنی سەددان کەس .زۆربەی بوومەلەرزەکانی بەهۆی دو شکاوی()fault ئ����ان����ادۆڵ����ی ب����اک����وری و ئ��ان��ادۆڵ��ی خۆرهەاڵتەوە روودەدەن .لەنێوان سااڵنی ١٩٣٩ت����اوەک����و ١٩٩٩ ب���ووم���ەل���ەرزە گەورەکانی تورکیا لەئاراستەی شکاوی ئانادۆڵی ب��اک��وری و بەرەو خ��ۆرئ��اوا رووی���ی���داوە .ئەم کێشەیە بووە بەهۆی ئەوەی ترسێکی گەورە لەسەر شاری ئەستانبوول هەبێت ،چوونکه لەنزیکی ئەم شکاوییەدایەو رۆژێک دێت کە بە تووندی ب��ل��ەرزێ .ل��ەس��اڵ��ی ١٩٩٩ بوومە لەرزەیەک بە تووندی ٧.٦ریختەر لەنزیکی ئەزمیر لە ٧٠کیلۆمهتری ئەستانبوڵدا رووییداو بووبە هۆی مردنی زیاد لە ( )١٧٠٠٠کەس . لەگەڵ هەموو ئەمانەدا ل����ەس����اڵ����ی ٢٠٠٣دا، چ��االک��ی��ی��ەک��ان ب��ۆ شکاوی ئ���ەن���ادۆڵ���ی خ���ۆره���ەاڵت گ�����وازراوەت�����ەوە .شکاوی
خۆرهەاڵت لەساڵی ٢٠٠٤دا بوو بەهۆی مردنی () ١٠٠ ک���ەس ل���ەش���اری بینگوڵ، شکاوی خۆرهەاڵت لەساڵی ٢٠٠٤دا دووب���ارە لەرزی و ب��ووم��ەل��ەرزەی��ەک��ی ٦.١
ریختەری بوو بە هۆی مردنی ٥١کەس. ب��ەپ��ێ��ی زانیارییەکانی رێ��ک��خ��راوی زەوی ناسی بوومەلەرزەکەی ئەمریکا، ش���اری وان و لەقواڵیی
29
زەوییدا ٢٠کیلۆمیتری رووی�����ی�����داوە .ن���اوەن���دی ئ����ەم ب���ووم���ە ل�������ەرزە لە ١٦کیلۆمیتری باکوری خۆرهەاڵتی شاری وان دا بووه.
ئ�����ەم ش���وێ���ن���ە نزیکە ل��ەخ��اڵ��ی ب��ەس��ت��ن��ەوەی دوو شکاوییەکە .ل��ەم خاڵەدا، چ��االک��ی��ی��ە تکتونیکییەکان لەژێرکارییگەری ناوچەی درزی ب��ی��ت��ل��ی��س دای�����ە، ن��اوچ��ەی��ەک��ی ف������راوان کە بەهۆی بەرکەوتنی پلێتەکانی ئەوروپا-ئاسیا و عەرەبستاندا دروس��ت��ب��ووە .کویین مەک ک�����و ،س�����ەرۆک�����ی بەشی بوومەلەرزەناسی ئوسترالیا دەڵ��ێ��ت “ :ب��ەه��ۆی ئەوەی ب��ووم��ەل��ەرزەک��ەی تورکیالە شوینی بیلیتس دا رووییداوەو قورسە بۆ ئ��ەوەی بزانرێت ک��ام ش��ک��اوی ب��ووە بەهۆی روودان��ی ”.لەگەل هەموو ئەمانەدا ،رێکخراوی زەوی ناسی ئەمریکا لەراپۆرتێکدا دەڵێت “ :شێوازی چاالکی تکتونیکی لەم بوومەلەرزەدا لەگەل چاالکییەکانی ناوچەی درزی بیتلیس یەکدەگرێتەوە. ئەمه وات��ای ئ��ەوە دەگەینێت ه���ۆک���ارێ���ک���ی���ت���ر ل���ەس���ەر ه��ۆک��ارەک��ان��ی بوومەلەرزە لەتورکیادا زیاد دەبێت”. درزی بیتلیس نزیکە ل��ە ه��ەرێ��م��ی ک��ورس��ت��ان و شوێنێکی زۆر چاالکەو شیمانە دەکرێت لەداهاتوودا بوومەلەرزەی تر هەم بەهێزو هەم هێواش روو بدات ،ئایا ئەگەری ئەوە هەیە بوومەلەرزە کوردستانی باشور بەتوندی ب��گ��رێ��ت��ەوە؟ دک��ت��ۆر عومەر ق��ادر ،پسپۆری بوومەلەرزه ناسی ،لە بەشی جیۆلۆجی زان���ک���ۆی س��ل��ێ��م��ان��ی لەو ب��ارەوە دەڵێت” بوومەلەرزە ب��ەردەوام ئەگەری روودانی ه��ەی��ە ،هەرێمی کوردستان نزیکە ل��ەم درزەوە ،بەاڵم زۆریش نزییک نییە ،ئەگەری رودانی بوومە لەرزەی بەهێز هەیە ،بەاڵم ئەگەری رودانی بوومەلەرزەی بەهێزو زیانی زۆر هەر لەنزیکی درزەکەی بیتلیس دایە. بۆ نووسینی ئ��ەم بابەتە سوود لەسایتی نیوساینتێست وەرگیراوە.
جیۆلۆجی
30
بەربوونەوە بەرەو ناوەوەی زەوی
س���ەف���ەر ب����ۆن����اوەوەی زەوی���یو بەزیندو گەرانەوە نامومکینە .پلەی گەرمی ن��اوەن��دی زەوی نزیکەی( ) ٥٠٠٠پلەی سانتیگرادە ( تەنها چ��ەن س��ەد پلەیەک فێنکتر ل��ەڕووب��ەری خۆر). هەروەها پەستان لەناوەندی زەوی����ی س��ێ میلیۆن جار لەپەستانی رووب��ەری زەوی زی��ات��رەو ج��ەس��ت��ەی مرۆڤ تێکدەهاڕێت .ب��ەاڵم با بۆ چەند ساتێکی خ��ۆش ئەم وردەک��اری��ان��ە لەبیر بکەن. کاتێک ئێوە دەگەنە ناوەندی زەوی فیزیای ئەم شوێنە زۆر سەرنجراکێشە. ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ی راس����ت ل��ەک��ێ��ش��ک��ردن – هێزێکی راکێشەر کە لەنێوان تەنەکاندا بوونی هەیە -خاڵی سەرەکی تێگەیشتن ل��ەو بارۆدۆخە سەیرو سەمەرەیە کە لەناوەندی زەوی��ی��دا پێشدێت .توندی ه��ێ��زی ک��ێ��ش��ک��ردن بەهۆی بارستایی تەنەکانو مەودای نێوانیان دی���اری دەکرێت: ه��ەرچ��ەن��د بارستاییەکان گ���ەورەت���ر بێت و م���ەودای نێوانیان کەمتر بێت هێزی کێشکردن بەهێزتر دەبێت. ت��ەن��ه��ا هێزێکی کێشکردن کە ئێمە هەستی پێدەکەینو بەئەندازەی پێوویست بەهێزە بەهۆی بارستایی زەوییەوەیە، ئەو هێزەی کە دەبێت بەهۆی ئ���ەوەی ئێمە کێشکردنێک بەرەو خوارەوە لەسەر زەویی هەستپێبکەین . ب�������ەاڵم ل����ەن����اوەن����دی زەوییدا بارۆدۆخ بەتەواوەتی ج���ی���اوازە .ب��ەه��ۆی ئەوەی زەوی ت��ا ڕادەی���ەک���ی زۆر گۆییە ،هێزە کێشکردنەکان گ�����ەم�����ارۆت�����ان دەدەنو کارییگەری یەکتری ناهێڵن. گ���زاگ���ی���وک ب���ەڕێ���وەب���ەری ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ی لەزانکۆی
شیکاگۆ دەڵێت" :لەناوەندی زەوییدا کێشکردنی یەکسان لەهەموو الیەکەوە کاردەکاتە س��ەرت��ان ،بۆیە ل��ەو شوێنەدا بەتەواوەتی بێکێش دەب��ن و هیچ چەشنە کێشێک هەست پێناکەن ". ب������ەاڵم ئ����ەگ����ەر ئێوە ب��ت��ان��ەوێ��ت ب��ە شێوەیەک، بۆنموونە بەیارمەتی پەیژەیەک کە درێژییەکەی لەناوەندی زەوی����ی����ەوە ت���اوەک���و سەر زەوی ب��ێ��ت ،لەناوەندی زەوی دوورب��ک��ەون��ەوە ،چی روودەدات؟ (بۆ ئاسانکاری
وای��داب��ن��ێ��ن چ���ڕی زەوی���ی نەگۆڕە .هەرچەند لەراستییدا وانییە ،بەاڵم ئەم گریمانەیە لە گشتاندنی ئەو شتەی ئێمە باسیدەکەن کەمناکاتەوە). لەناوەندی زەوییدا ،هێزی کێشکردنی هەموو بارستایی زەوی����ی ل��ەژێ��ر پێتاندایەو ب��ە ت��ون��دی ی��ەک��س��ان بەرەو خ����وارەوە راتاندەکێشێت، ل��ەه��ەم��ان��ک��ات��دا بارستایی س��ەرەوە هێزێک لەئاراستەی پێچەوانەداو ب��ەرەو سەرەوە دەخاتە سەرتان . دوای ئ����ەوەی تۆزێک
ب��ە پ��ەی��ژەک��ەدا سەرکەوتن دەرئەنجامی کێشکردن لەسەر جەستەتان دەبێت بە سفر، بەاڵم هەرچەند بەرەو سەروتر بڕۆن کێشی س��ەرەوە کەمتر دەبێت ،لەکاتێکدا بارستای ژێر پێتان زیاد دەک��ات بۆیە هاوسەنگییەکە تێکدەچێت و ه���ەس���ت ب���ە بێکێشی ک��ەم��دەب��ێ��ت��ەوەو کێش زیاد
دەکات .بۆیە کاتێک دەگەنە سەر زەویی دووبارە هەست بەقورسایی زۆر دەکەن. بەاڵم هۆشیار بن ئەگەر لە پەیژەکە بەرببنەوە وەکو تەنێک ک��ە بەسپرنگێکەوە ب��ەس��ت��راب��ێ��ت ی����ان وەک���و یۆیۆیەک بۆ هەمیشە لەناو زەوییدا هاتووچۆ دەکەن. سەرچاوەPop science :
تهکنهلۆژیا
31
بهرههمهێنانی وزهی ناوکی لهماڵهوه!
هەمیشە وزەی ناوکی لەنێو تاقیگە گ��ەورەک��انو وێستگە گ����ەورەک����ان����ی ن���اووک���ی بەرهەمهاتووە ،بەاڵم لەوانەیە بکرێت بە بەکارهێنانی کورەی ن��اووک��ی تۆریۆمی بچووک، لەمالەوەدا وزە بەرهەمبهێنرێت. ت��اودەرێ��ک��ی بچووکی ت��ەن��ۆل��ک��ە ل��ەن��زی��ک یەکێک لەشارەکانی بەریتانیا مژدە ئاییندەیەکی ب���هخ���ش���ی س���ەالم���ت���ت���رو پ���اک���ژت���ر بۆ وزەدەدات، بەرهەمهێنانی قسەکردن لەسەر وزەی ناوکی، ه��ەڵ��ب��ەت ن��ەک لەوجۆرهی ک���ەک���ارەس���ات���ی ل���ە ژاپ���ۆن دروس��ت��ک��ردو دەنگەدەنگی زۆری لێکەوتەوە ،ئەم وزەیە لە توریۆم دروستدەکرێت، توخمێکی رادیۆئاکتیڤ کە لەچاو س��ەرچ��اوە باوەکانی وزەی ناوکی ئاستێکی بەرزی سەالمەتی هەیە. الی����ەن����گ����ران����ی ئ����ەم ش��ێ��وەی��ە ب��ڕوای��ان��وای��ە کورە بچووکەکانی ن��اوک��ی��ی��ە لەبەستراوەیی ت���وری���ۆم م��������رۆڤ ب�����ە خ����ەڵ����وزی ب��ەردی��نو گ���ازی سروشتی کەمدەکەنەوە،هەروەها ئاستی سەالمەتی لەچاو وزەی ناوکی کە لەیورانیۆم بەرهەمدێت زۆر ب��������ەرزە .ت���وری���ۆم توخمێکە بەژمارەی ئەتۆمی ٩٠وات���ە ٩٠پ��رۆت��ۆن لە ناوکەکەییدایەو ٩٠ئەلکترۆن لە بەرگەکەییدا دەسوڕنەوە. تۆریۆم بەفراوانی لەسروشتدا بوونی هەیەو زۆر تواناتر لە یورانیۆمو خەڵۆزی بەردیینە. بەپێی حیسابکردنەکان تەنێک ل���ەم ک��ان��زا زی����وی رەنگە دەتوانێت بەئەندازەی ٢٠٠ تەن یورانیۆم و ٣.٥میلیۆن ت��ەن خەڵوزی بەردیینو زە بەرهەم بهێنێت. رۆژن������ام������ەی دەی���ل���ی م��ەی��ل راپ��ۆڕت��ێ��ک��ی لەسەر
تاودەرێکی بچووکی تەنۆلکە باڵوکردوەتەوە کە دەکرێت ب��ۆ هێزبەخشیین ب��ە کورە ت��ۆری��ۆم��ی��ی��ەک��ان��ی داهاتوو بەکاربهێنرێت ،ئەم تاودەرە ناوی مودێلی ئەلکترۆنی فرە بەکارهێنان یان ( )EMMAە، ئەمە بۆ دەستپێکی پرۆسەی کارلێکی شکاندنی ناوکی ئ���ەت���ۆم ل���ە وێستگەیەکی ت�����وری�����ۆم�����ی ب����چ����ووک بەکاردەهێنرێت. ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی ک���ورە ن��اوک��ی��ی��ەک��ان��ی ئاسایی، کورەکانی توریۆمی مەترسی تواندنەوەیان لەسەر نییە ،ئەمە زۆرتر دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بۆ دەستپێکی ناوکە دابەشبوون پ��ێ��وی��س��ت��ە وزە ل������ەدەرەوە وەربگیریەت .ئەتۆمەکانی ت��ۆری��ۆم کاتێک وزە ئازاد دەک��ەن کە لەالیەن نوترۆنی
پ��ڕوزەوە بۆمباردمان بکرێن، ئ��ەم نوترۆنانە هاوشێوەیی ئاساییەکانی ن���وت���رۆن���ە ت���اودەرێ���ک���ی تەنۆلکەن. دابیینکردنی ئ��ەم نوترۆنانە لەبەردەم دروستکردنی کورە توریۆمییەکان وەک بەربەست س���ەی���ردەک���رێ���ت .ب���ەاڵم ن��ەوەی��ەک��ی ن��وێ��ی ت���اودەری ( )EMMAکە قەبارەکەیان بەئەندازەیی جانتایەک دەبێت دەتوانن ئەم کارە لەداهاتوودا ئەنجامبدەن. یەکەمیین ()EMMA ت������اودەری ،ب���وارن���ەگ���ۆڕی، گرادیان بگۆڕە (NS-FFAG ئ���ەم تایبەتمەندیانە )A ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی��ان ئاسانتر دەک������ات������ەوە .داه���ێ���ن���ەرە بەریتانیاییەکانی ئەم تاودەرە دەڵێن ئەم داهێنانە کارکردن پێی ئاسانتر ،بڕواپێکراوترو
ک���ارات���رە .تاودەرەکانیتر ل���ەب���واری ک��ارەب��ای��ی بگۆڕ سوود وەردەگرن کە پێویستە زیانبەخشییەکەیان رادەی بپێورێت ،تاوەکو بۆ نموونە لەبەرامبەر بەکارهێنەرانی تیشکەکانی مایکرۆشەپۆل بپارێزرێن .ب��ەاڵم بواری موگناتیسی بگۆڕی ()EMMA رێگاییەکی متمانەپێکراوتر و ه��ەرزان��ت��رە ب��ۆ تاودانی تەنۆلکەکان تاوەکو ئاستێکی بەرزتری وزە. ( )EMMAب��ە وزەیی ٢٠میگا ئەلکترۆن ڤۆلت ک��اردەک��ات (ه��ەر میگایەک بریتییە لەیەک میلیۆن و هەر ئەلکترۆن ڤۆلتێک بریتتە لە دە توانی سالب ١٩جول وزە ) .ئ��ەم ب��ڕە وزەی��ە بۆ تاودەرێکی ئەتۆمی زۆر کەمە، بۆ نموونە تاودەری تواترۆن
لەتاقیگەی نەتەوهی فهرمی لە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا وزەیی تەنۆلکەکانی ٧ترائەلکترۆن ڤۆلتە(هەر ت��رای��ەک بریتیە ل��ە ه���ەزار میلیارد) .ب��ەاڵم کورەکانی توریۆم بۆ دەستپێکی پرۆسەی ناوکە دابەشکردن پێویستیان بەم بڕە زۆرەی وزە نییە. ت��وێ��ژەران��ی بەریتانیایی لەئێستادا خەریکی کارکردنن لەسەر نەوەیەکی نوێی تاودەر ب���ەن���اوی (.)PAMELA ئەم ت��اودەرە بۆ بەکارهێنانی پ��زی��ش��ک��یو چ����ارەس����ەری شێرپەنجە بەکاردەهینرێت. ئەم ئامێرە دەستەخوشکێکیشی ه��ەی��ە ب��ە ن���اوی ()ALICE .بێگوومان ئ��ەم داهێنانە لەداهاتوودا کارییگەری زۆری لەبەرهەمهێنانی وزەدا دەبێت. سەرچاوەpopular science :
32
گهردوون
گهردوون
"زینـا" لـهئاسماندا و :وهعدودڵاڵ ئهحمهد بۆتانی
زان���ی���اریو تهكنیكه پ��ێ��ش��ك �هوت��ووه نوێیهكان رۆژ لهدوای رۆژ دهرگای زۆرم��ان بۆ دهك �هن �هوه بۆ ه��هس��ت��ك��ردنو گهیشتن ب�هب��ی��رۆك�هو دهستكهوتی ن���وێ .دوای سااڵنێكی زۆر م��ان �هوهی كۆمهڵهی خۆر ههر به نۆ ههسارهیی، ب���هم دوای���ان���ه دهیهمین ه���هس���اره دۆزرای��������هوهو زیادكرا بۆ كۆمهڵهی خۆر، ئ �هو ههسارهیه نزیكترین دراوس���ێ���ی (بلۆتۆ)یهو ق��هب��ارهك��ـ��ـ��هی نزیكهی هێندهو نیوێكی قهبارهی (بلۆتۆ)یه. ل���هدوای دۆزینهوهی رۆژ لهدوای رۆژ زانیاری زی��ات��ر ك��ۆك��راوه لهالیهن زان���اك���ان���هوه .ل�����هدوای ئ����هو ه��هواڵ��ـ��ـ��هو چهند پرسیارێكیان الدروستبوو. ئایا بهبوونی ئهو ههسارهیه ش��ێ��وازی كۆمهڵهی خۆر دهگ��ۆرب��ێ��ت؟ ئ��ای��ا ئهمه ههسارهیه یان نا؟ لهوبارهیهوه گفتوگۆی ب����هردهوام ك��راو ئهوهیان دهرخ����س����ت ك���ه ئهگهر ئ �هم �ه ه �هس��ارهب��ێ��ت ئهوا به دهی��ان ههسارهیتر لهم ش��ێ��وه ه���هی���ه ،وهئ���هگ���هر ههساره نییه ئهوه سیفاتی ههسارهی تیا دهردهكهوێ
وهك��و خولگهی تایبهتو ههبوو نی مانگو شێوازو قهبارهی . ههسارهیهكی بچوكی زۆر س���ارد دۆزرای������هوه ل �ه دووری ( )14ملیار ك��ی��ل��ۆ م���هت���ر ل������هزهوی، ك �ه دهس��ورێ��ت �ه ب���هدوهری خۆردا ،وه بۆ یهكهمجاره بهشێوهیهكی ت��وان��ی��ان تێرو تهسهلی لهسهر ئهم ب��اس �ه ب����دوین .م���اوهی ن��ێ��وان ئ���هو ههسارهیهو زهوی س��ێ ئ���هوهن���دهی ئ�هوم��اوهی�هی�ه ك�ه لهنێوان زهوی وههسارهی (بلۆتۆ) ی��ه .ئێستا لهدوورترین خ��اڵ �ه ل �هك��ۆم �هڵ �هی خۆر ب���هره ب���هره لهكۆمهڵهی خ���ۆر ن��زی��ك��دهب��ێ��ت �هوه تا 280ساڵیتر دێته نزیكترین خاڵ ل��هزهویو كۆمهڵهی خ���ۆر ،پ��اش��ان ب���هرهب���هره دووردهبێتهوه. ئهم ههسارهیه دۆزراوه ل�هالی�هن زان��ای ئهمریكی م���ای���ك ب������راون (Mike )Brownمامۆستای زانستی ههسارهناسی لهپهیمانگهی كالیفۆرنیا بۆ تهكنۆلۆجیا لهپا سا د ینا ( C a l i f o r n i a of
Institute
زان���ا ،)Technology ب����راونو گ��روپ��هك��هی بۆ لێكۆلینهوه ل �هب��ارهی ئهو
ه�هس��ارهی��ـ��ـ��ـ�هوه ناوێكی كاتیان بۆدانا پێیان دهوت (زی��ن��ا )xinaناوێكی تری ك��ۆن��ی ئ���هم ههسارهیه (ل����ی��ل�ا )Lilaب���وو ن���اوی م��ان��گ �هك �هش �ی (گابرییل )Gabrielبوو. ئهم ههسارهیه له ساڵی 2003دۆزرای �هوهو وه له ساڵی 2005ڕاگهیهندرا. ل �هم ب��ارهی��هوهش یهكێتی زان���ای���ان���ی ج��ی��ه��ان ئهو پرسیارهیان الدروستبوو ئایا ئ��هوه ه�هس��ارهی�ه یان ههسارۆكهیه (ههسارهی ب��چ��ووك)ه لهئاسماندا. ل �هك��ۆت��ای��دا گهشتنه ئهو ب�����اوهڕهی�����ی ك����ه ئ�����هوه ه �هس��ارهی �هو بهههسارهی دهی�����هم دان������را .ب����راون رایگهیاند بهڵــگه لهســهر ئ���هم ه���هس���اره ئهوهیــه ق����هب����ارهی گ���ورهت���ـ���ـ���ره ل��ه(ب��ل��ۆت��ۆ) خولگــهی ت��ای��ب��هت��ی ه���هی���ه وهك���و ه���هس���ارهك���ان���ی���ت���ر ئ����هوه راس��ت��ی بهههسارهبوون دهسهلمێنێ. ئ�هگ�هر ب��اس لهكێشی ه����هس����ارهك����ان بكهین ب �هراس��ت �ی ئ���هوه شتێكی زانستی نییه ببێ به پێوانه بۆ ههساره .سهرهڕای ئهمانه گفتـــوگۆ ك��را لهبارهی ئ �هوهی كه پێشتر ههست
33
ب�ه ه�هس��ارهی�هك�ی ت��ر كرا به ناوی ( )Planet Xئایا زینا ئهو ههسارهیهیه یان نا دوای لێكۆڵینهوه دهركهوت نهخێر زینا ههسارهیهكیتره وه ب �هدهی �هم��ی��ن ههساره دهژمێردرێت. ئ�����هوهی ج��ێ �ی باسه خ��ول��گ �هی زی��ن��ا ل��ه دوو ناوچهپێكدێت كه بریتین له: -1ن���اوچ���هی تهمو م�����ژی ئ������ۆرت (Oort )Cloudزان��ای هولهندی جان ئۆرت ()Jan Oort ههستی بهبوونی ئهو تهمو مژهی كرد ههربۆیه ناونرا ئۆرت. -2ن��اوچ �هی پشتێنی كویپهر ()kuiper belt دۆزرای�����������هوه ل���هالی���هن زانایهكی ت��ری هۆڵهندی ب��هن��اوی ج��ی��رارد كویپر ( )Gerard Kuiperدیاره ئ �هو ناوچهیه ب�ه شێوهی
پ��ش��ت��ێ��ن دهردهك����هوێ����ت، دهبینرێ لهپشت خولگهی ن���ب���ت���ۆن وپ����ێ����ك دێ���ت ل �هك��ۆم �هڵ �ێ ههسارۆكه، كه قهبارهی بچوكهكانیان وهك بهردی بچووك وایهو ق���هب���ارهی گهورهكانیان هێندی باژێرێكی گهوره دهبێت. ت��ی��رهی زی��ن��ا نزیكهی 2700ك�����������م خ���ول���ێ���ك ت���هواو دهك���ات بهماوهی ()560س����اڵ����ی زهوی. وه ب����ۆ دۆزی������ن������هوهی ئ�����هم ه����هس����ارهی����ه دوو تهلهسكۆبیان بهكارهێناوه ئهویش ( )Iramلهشاری بوونی ئهلمانی (تیــرهی هاوێنهكهی ( )30مهتره، دووهم���ی���ان تهلهسكۆبی ( )Spitzerچ���اودێ���ری دهكات به تیشكی ژێرسور ئهمهش یارمهتی زانایان دهدات بۆ زانینی تیرهكهی ب���هن���زی���ك���هی���ی ،م�����اوهی س����وران����هوهی ب�����هدهوری خۆیدا چل رۆژ دهخایهنێ لهكـــاتێك عهتارد به54 رۆژو زوهره به 243رۆژ وچ���وار س�هع��ات خولێك ب����هدهوری خ��ۆی��ان تهواو دهكهن . سهرچاوه :أفاق العلم، مجله العلوم والمعرفه للجمیع .العدد رقم 6
34
فیزیا
فیزیا
چ��ەن��د ه��ەف��ت��ە دوای ئ��اش��ک��راک��ردن��ی ئ����ەوەی خێوییەکان ت��ەن��ۆل��ک��ە وات���ە نوترینۆ توانیویانە بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی بجوڵێن ،زانایانی فیزیا ئێستا ل��ەس��ەر ئەوە بڕوایەن ناتەواوی زۆریان ل��ەش��ی��ک��اری دات���اک���ان���دا دۆزیوەتەوە. دەرئەنجامە نائاساییەکە ل����ە ت���اق���ی���گ���ەی ئ���ۆپ���ێ���را Oscillation (Project with Emulsion-tRacking
کاردانەوە زانستییەکان بۆ شکاندنی خێرایی رووناکی بەردەوامە
تاقیکردنهوهک ه دووباره دهکرێتهوه؟
)Apparatusلە ()١٤٠٠ میتری ژێرزەویو لەتاقیگەی ن���ەت���ەوەی���ی گ����ران ساسو (Gran Sasso National لەئیتالیا )Laboratory ت��ۆم��ارک��را .ل��ێ��رەدا زانایان نیوترینۆکانی میونی(muon )neutrinosبەرهەمهاتوو لەسێرن ( )CERNنزیکی جێنێڤدوایی بڕینی ()٧٣١ کیلۆمیتر ئاشکرادەکرد. ئەوان بەسەرسوڕمانەوە بینییان ئ��ەو نیوترینۆیانە ٦٠ن���ان���ۆ چ���رک���ە (ه���ەر ن���ان���ۆی���ەک ،ی���ەک لەسەر م���ی���ل���ی���اردە) خێراترلەو خێراییەی کە گورزەیەکی روناکی هەیەتی دەگەنە ئەو ش��وێ��ن��ە .ک��ە ئ��ەم��ە لەگەڵ پڕینسیپی رێ��ژەی��ی تایبەتی یەکناگرێتەوە ئانیشتایین ب��ەپ��ێ��ی ت���ی���وری رێ���ژەی���ی تایبەت خێرایی رووناکی ل��ەب��ۆش��ای��ی��دا بەرزتریینی هەموو خێراییەکانەو هیچ تەنۆلکەیەک ناتوانێت خێراتر ل���ەو خ��ێ��رای��ی��ە بجوڵێت. واتە راگەیەندرا بەربەستی خێرایی گەردوونی رووناکی شکێنراوە. ل��ەک��ات��ی راگەیاندنی ئ��ەم ب��اب��ەت��ەوە وات��ە ٢٢ی سپتەمبەر ت��اوەک��و ئێستا زیاد لە ٥٠وتاری زانستی ل��ەالی��ەن زان��ای��ان��ی فیزیای تیورییەوە س��ەب��ارەت بەم روداوە لەسایتی (Arxiv. )orgب�ڵ�اوک���راوەت���ەوە،
دەب���ێ���ت ئ����اگ����ادار بیین ف��ی��زی��ای��ی��ەک��ان��ی ئۆپێرا ک��ەس��ان��ی ت��ی��وری نەبوون ب��ەڵ��ک��و زۆرت���رک���ەس���ان���ی ک����رداری ب���وون .یەکێک ل��ەوت��ارە زانستییەکان لە ()٢٨ی مانگی ئەیلولدا ل��ەالی��ەن فیزیایی تیوری کارلۆ کونتالدی (Carlo لەئیمپریاڵ )Contaldi ک����ۆل����ێ����ج����ی ل�����ەن�����دەن باڵوکراوەتەوە .ئەم وتارە پ��ی��ش��ان��ی��دەات کێشەیەکی گەورە لەئەژمارکردنی داتا خوێندراوەکاندا هەیە. ت��ی��م��ەک��ەی ئ��ۆپ��ێ��را بۆ پ��ێ��وان��ی ک��ات��ی سەرەتاو ک��ۆت��ای��ی ل����ەدو کاتژمێر
س����وودی����ان وەردەگ������رت یەکێکیان لەسێرنو ئەوی ت���ری���ان ل���ەس���اس���وو ،ئەم دو ک��ات��ژم��ێ��رە ب���ە هۆی نیشانەکانی جی پی ئیس ( )GPSی مانگێکی دەسکردەوە رێکدەخران. وت����ارە زانستییەکەی کونتالدی دەڵێت ،گروپی ت��وێ��ژەران��ی ئۆپێرا یەکێک لەالیەنە گرنگەکانی تیوری رێژەیی گشتی ئانیشتاینیان ف�����ەرام�����ۆش ک�������ردووە. ئ��ەو الی��ەن��ەش ئ��ەم��ەی��ە : ج��ی��اوازی��ی��ەک��ی بچووک لەنێوان هێزی کێشکردن لەشوێنی دوو کاتژمیرەکەدا
ه��ەی��ە ک��ە دەب��ێ��ت بەهۆی ئەوەی کاتژمێرەکانی سێڕن و ئ��ۆپ��ێ��را لەکارکردندا ج���ی���اوازی���ان ه��ەب��ێ��ت و یەکێکیان هێواشترلەویتریان کاربکات. ک��ات��ژم��ێ��رەک��ەی سێرن لەچاوکاتژمێرەکەی ساسوو نزییکترە لەناوەندی زەوی، ه��ەرب��ۆی��ە کاتژمێرەکەی س��ەرەت��ای دەستپێکردنی نوترینۆکان ج���ووڵ���ەی لەسێڕن تۆزێک هێواشتر لەکاتژمێرەکەی ساسو(خاڵی ک��ۆت��ای��ی ) ک���اردەک���ات. کەئەمە کارییگەری بەرچاو ل��ەس��ەر دەرئەنجامەکان دادەن���ێ���ت .ه���ەروەه���ا بە
پێی وت���ارە زانستییەکەی کونتالدی زەوی بە دەوری خۆییدا دەخولێتەوە واتە ئەو چاودێرەی سەرزەوی (نموونەی ئۆپێرا) چاودێری ب���ارن���ەگ���ۆر ()Inertial نییە( .چاودێری بارنەگۆڕ چاودێرێکە کە یان وەستا بێت یان بەخێرایی نەگۆڕ بجوڵێت ،یاساکان فیزیا ت��ەن��ه��ا ب��ۆ ئ���ەم چاودێرە راس��ت��ە) ب��ە ئەژمارکردنی ئەم کارییگەریانە کونتاڵدی ( )٣٠نانۆ چرکە! هەڵەی ل��ە پ��ێ��وان��ەک��ان��ی ئۆپێرادا دۆزی���وەت���ەوە .ه��ەر بۆیە زۆر ل��ەزان��ای��ان��ی تیوری
35
ئاوتیرۆ(Dario
وەکو داریۆ لەئەنستیتۆی )Autiero فیزیای ن��اوک��ی لەالیۆنی ()IPNL ف����ەرەن����س����ا داوای���ی پ��ێ��داچ��وون��ەوە بە ئەنجامەکانی ( )٢٢ئەیلولی ئۆپێرا دەکەن. ج���ی���اوازی ئ���ەو دوو کاتژمێرەی سێڕنو ساسوو ک��ێ��ش��ەی��ەک��ی گ���ەورەی���ە لەپێوانی داتاکاندا و زانایان دڵنییا نیین لەوەی ئەم دوو کاتژمێرە رێکخرابێتن. پ����ێ����وان����ی خ���ێ���رای���ی روون��اک��ی زۆر ئاسانترە لەپێوانی خێرایی نیوترینۆ، چونکو دەکرێت رووناکی ل��ە ساسو بگەڕێندرێتەوە
بۆ سێڕن و یەک کاتژمێر ب���ەک���ار ب��ه��ێ��ن��رێ��ت ب���ەاڵم ب��ۆ نوترێنۆوانییە چونکو ن��اک��رێ��ت ن��وت��رێ��ن��و کان بگەڕێنەوە. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا ه��ێ��ش��ت��ا ک���اردان���ەوەک���ان و ش���ی���ک���ردن���ەوەک���ان بە کۆتایی نەگەیشتوون بۆیە دەب��ێ��ت چ���اوەڕێ بکەیین تیورییەکانو ت���اوەک���و ت����اق����ی����ک����ردن����ەوەک����ان دەگ���ەن���ە دەرئەنجامێکی یەکالکەرەوە. ن��ی��وت��ری��ن��ۆ چییە؟: ن���ی���وت���ری���ن���ۆ ب��ری��ت��ی��ە لە سەرەتایی تەنۆلکەیەکی
ب����ێ ب����ارگ����ە ک����ە زۆر ب��ەک��زی ل��ەگ��ەڵ تەنۆلکە س��ەرەت��ای��ی��ەک��ان��دا کارلێک بارستاییەکەی دەک����ات ل��ەک��ات��ی وەس��ت��ان��دا زۆر کەمە بەاڵم سفر نییە ،ئەم تەنۆلکەیە دەتوانێت لەنێو م���ادەی ئ��اس��ای��ی��ەوە بێهیچ چەشنە کارلێکێک تێپەڕ ببێت ،نیوترینۆ بەواتای ب��ێ��ب��ارگ��ەی ب��چ��ووک��ە بە ب����ەراورد ل��ەگ��ەل نوترۆن کە یەکێکە لە پێکهاتەکانی ن��اوک��ی ئ��ەت��ۆم ،نیوترینۆ ب��ێ��ب��ارگ��ەی��ە وات����ە هێزی ک��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی کاری تێناکات وەک چ��ۆن ئەم هێزە کار لەسەر پرۆتۆنو ئەلکترۆن دەک���ات .تاقە هێزێک کەکاردەکاتە سەر نیوترینۆ بریتیە لەهێزی ن��اوک��ی ک��ز ،ب��ەه��ۆی ئەم ه����ێ����زەوە ن���وت���رۆن���ەک���ان ل���ەن���او دەچ�����ن و دەب���ن ب��ە پ��رۆت��ۆن و ئەلکترۆن ن��وت��ری��ن��ۆ .نوترینۆکان ب��ەه��ۆی هەڵوەشانەوەی رادیۆئەکتیڤەوە یان کارلێکە ناوکییەکانەوە دروستدەبن. ه���ەروەه���ا ل��ەن��ێ��و تیشکی گ������ەردوون������یو تێشکی خۆریشدا بوونیان هەیە. س���ێ ج���ۆر نیوترینۆ لەسروشتدا هەیە ،بەناوی ن��ی��وت��ری��ن��ۆی ئەلکترۆن، ن���ی���وت���ری���ن���ۆی م���ی���ون و ن��وت��ری��ن��ۆی ت���او ،هەرکام ل��ەم��ان��ە دژ ی���ان ئانتییان هەیە کەوابوو نیوترینۆکان ل��ەس��ەروش��ت��دا لەراستییدا ( )٦ج���ۆرن .زۆرتریین ژمارەی نیوترینۆ لەخۆرەوە بەرەو زەوی دێن لەهەموو چرکەیەکدا ( )٦٥میلیارد ن��ی��وت��ری��ن��ۆی خ���ۆر لەهەر سانتیمتردوجایەکی روبەری زەوەییەوە تێپەردەبێت. بهپێی دوایین ههواڵهکان لهسێرنهوه؛ بهڕێوهبهرانی ئ�هو ن��اوهن��ده بڕیاریانداوه بهزوویی تاقیکردنهوهکه دوبارهبکهنهوه.
گهردوون
36
لهكونهرهشهكانهوه بەرەو خەاڵتی نوبڵ
و :لڤینی زانستی ئەو شتەی هاوکینگ ٣٠ ساڵ ل��ەوەو پێش دەربارەی تیشکدانەوەی کونەرەشەکان پێش بینی کردبوولەم رۆژانەدا لەتاقیگەی زان��ک��ۆی میالن لە ئیتاڵیا بینرا .ئەم تیۆرییە تەنها رێگەیەکە بۆ شرۆڤەی دی������اردەی ل���ەن���او چوونی کونەرەشەکان لەبەردەستدایە. نزیکەی ٣٠ساڵ لەوەو پێش ستیڤن هاوکینگ پێشبینی کونەرەشەکان ک���ردب���وو بەتەواوی رەش نیین ،بەڵکو خۆڵه مێشیینو بڕێک تیشک دەدەن���ەوە .دوای ٣٠ساڵ گەڕان لەگەردووندا ،زانایانی فیزیا رایانگەیاند ئەم دیاردەیان
ب��ەچ��اوی خ��ۆی��ان بینیووە، هەڵبەت لەسەرزەوەی . ک������ون������ەرەش������ەک������ان تەنگەلێکی زۆر ق��ورس و لەهەمانکاتدا زۆر بچووکن کە کێشکردنێکی زۆر بەتیین دەخەنە سەر تەنەکانی نزییک ل��ەخ��ۆی��ان ،لەمەودایهکی دیاریکراودا کە پێی دەوترێت ئ��اس��ۆی روداوەک�������ان ،ئەم کێشکردنە بە رادەیەک بەهێزە ک��ە ه��ی��چ شتێک تەنانەت روون���اک���ی کەخێراییەکەی ( ) ٣٠٠ه���ەزار کیلۆمهتەر ل��ەچ��رک��ەدای��ەو بەرزتریین خێرایی گەردوونە ناتوانێت لە کونەڕەشەوە دەربچێت .هەر بۆیە بە کونەرەش دەگوترێت کونی تارییک. ب����ەاڵم گ������ەردوون پڕە
لەجووتەکانی تەنۆلکەو دژە تەنۆلکە کە لەوزەوە بەرهەم دێن ،بۆ ساتێکی زۆربچووک دەم���ێ���ن���ن���ەوەو ل���ەدوای���ی���دا ل��ەن��اودەچ��ن .بەپێی تیوری ت��ی��ش��ک��دان��ەوەی هاوکینگ، ک��ات��ێ��ک ئ����ەم جووتانەی ت��ەن��ۆل��ک��ە -دژت��ەن��ۆل��ک��ە لە ئ���اس���ۆی ن����ەگ����ەڕان����ەوەدا دروس��ت��دەب��ن ه��ەرل��ەو ماوە کەمەدائەوە هەل دەرهخسێت یەکێک لەتەنۆلکەکان لەکونە رەشەکە دەربچێت ،ئەمە بەو مانایە دێت کە کونە ڕەشەکە تیشکدانەوەی ه��ەی��ەو وزە لەدەست دەدات. ئ����ەم ت��ی��ش��ک��ە ک���ە پێی دەوت��رێ��ت تیشکی گەرمایی ه��اوک��ی��ن��گ دەب��ێ��ت بەهۆی ئەوەی بارستای کونەرەشەکە
داب������ب������ەزێ������تو ئ����ەگ����ەر کونەرەشەکە لەتەمەنی خۆیدا هیچ م��ادەی��ەک هەڵنەمژێت بە رادەی���ەک بارستاییەکەی دادەبەزێت بۆ ئەوەی بچێتە دۆخی لەرزۆکیییەوە ،دوای ئ��ەوە ل��ە تەقیینەوەیەکی پڕ روناکیدا لێکباڵو دەبێتەوە. ت���وێ���ژەران���ی زانکۆی م���ی�ل�ان ئ��ێ��س��ت��ا ب����ڕوای����ان وای���ە تیشکی هاوکینگیان بینیووە .ئەوان لەتاقیگەکەی خۆیاندا ،مودێلی پێچەوانەی کونەڕەشیان بەبەکارهێنانی متامەتریاڵ دروستکردەوە. لەم مودێلە پێچەوانەدا کە پێی دەوترێت کونەسپی (لە لڤینی زانستی ژمارە ٢دا دەتوانی زانیاری پێویست دەربارەی ک����ون����ەرەش و کونەسپی
بخوێنیتەوە) لەجیاتی ئەوەی وەک ک��ون��ەڕەش رووناکی ب��ۆ ن�����اوەوە هەڵبمژرێت، شەپۆلەکانی رووناکی دەگەن بەوەستانی ت���ەواو .ئەگەر ئ���ەم ق��س��ەی��ە راس���ت بێت، ئەم دۆزینەوەیە کارییگەری زۆر ل����ەس����ەر زانستی گەردوونناسیو بوارەکانیتری زانستییدا دادەنێت .تاقە رێگە کە بۆ شیکردنەوەی دیاردەی لەناوچوونی کونەرەشەکان ل���ەب���ەردەس���ت���دای���ە ،تیوری تیشکدانەوەی هاوکینگە. بۆیە لەگەڵ پشتڕاستکردنەوەی ئەم تیورییە ،کارییگەری زۆر لەسەر تێگەیشتنمان لەکۆتایی جیهان دادەنێت. سەرچاوە: popular science
ژینگه
37
لەپایزدا گەاڵی درهختەکانی ئەمریکا سوورو درهختەکانی ئەوروپاو ئاسیا زەرد دەبێت
و :لڤینی زانستی پایز وەرزی رەنگەکانە و گ�������ەالی درەخ����ت����ان رەن��گ��ەک��ان��ی��ان دەگۆڕێت، بەاڵم ئەم گۆڕینه بۆ ناوچە جیاوازەکان، جۆگرافییە جیاوازە. دەستپێکردنی ب����ە پ��ای��ی��ز رەن���گ���ی گ���ەاڵی زۆرب����ەی درخ��ت��ەک��ان لە کەسکەوەو ب��ەرهو زەردو س�����وور دەچ����ێ����ت ،ئایا دەزان������ن ه���ۆک���اری ئەم رەنگاورەنگییە بێهاوتاییەی پاییز چییەو بۆچی رەنگی گەاڵی درختەکان لە شوێنە جۆربەجۆرەکاندا جیاوازە؟ ن��اوچ��ەی پ��ام��ران��ی��ا لە
پۆڵۆنیا ن��اس��راوە بەوەی دارس��ت��ان��ی چ���ڕی هەیەو پڕە لە دەریاچەو رووباری پێچاوپێچ .ئ��ەو وێنەیی ک���ە دەی��ب��ی��ن��ن پاییزی قەشەنگی ئەو جەنگەاڵنە پیشاندەدات لەپاییزداولەم دارس��ت��ان��ەدا درهختەکانی غ��ان گ��ەاڵک��ان��ی��ان بەرەو رەن��گ��ی زەرد دەڕواتو درختەکانی راش دەبن بە س��ور .ئەمە لەکاتێکدایە، درهخ��ت��ی س��ن��ەوب��ەر هەر بەسەوزی دەمێنێتەوە. رەنگی سەوز لەگەاڵی درەخ���ت���دا ب���ەه���ۆی دان���ە کلۆرۆفیلەکانەوەیە .کاتێک گەاڵکان لەپاییزدا دەمرن، بڕی کلۆرۆفیل دادەبەزێتو ئ����ەو ه���ەل���ە دەرخسێت
دان��ە رەنگییەکانی زەردو پرتەقاڵی ببینرێن .زۆربەی درختەکان لەم کاتەدا دانەی سور دروستدەکەن کە پێی دەوترێت ئانتو سیانیین. م��اوەی��ەک��ی زۆرە کە پرسیارێکی گرنگ لەالی زان��اک��ان بێوهاڵمە ،ئەویش ئ��ەوەی��ە بۆچی درختەکان لەسەرەتای خەوی زستانەدا بۆ دروستکردنی ئانتوسیانیین وزە بەکار دەهێنن .ویلیام ه����اچ و ه���اوک���ارەک���ان���ی لەزانکۆی ویالیەتی مونتانا ئەوەیان دۆزیوەتەوە .ئەگەر بەرهەمهێنانی ئانتوسیانیین ل��ەدرەخ��ت��دا بوەستێنرێت، گ��ەاڵی درختەکان بەهۆی رووناکی خ��ۆرەوە زیانیان پ��ێ��دەگ��اتو لەئەنجامدا
م����ادەی ب��ژێ��وی کەمتربۆ پاشەکەوتی زستان بەرەو ڕەگو ریشەی درختەکان دەڕوات. ئەم دۆزینەوەیە لەالیەن لێکۆڵینەوەیەکی ترەوە کە ل��ەس��ەر درەخ��ت��ی پاییزی سویتگومی( )Sweetgum ئ��ەم��ری��ک��ای��ی و لەسەر درەخ��ت��ی ماپلی()maple س����وور ک��ە لەویالیەتی ک���ارول���ی���ن���ای ب���اک���وری ئ��ەم��ری��ک��ادا ئەنجامدراوە پشتراستکراوەتەوە .مارتا ئ��ی��پ�سو گ��روپ��ەک��ەی لەم تێگەیشتن لیکۆڵینەوەدا ئ�����ەو درخ����ت����ان����ەی کە لەخاکی ه��ەژارو کەمپیتدا دەژی���ی���ن ،ئانتوسیانیینی ز یا تر بە ر هە مد ە هێنن ؛
ل���ەوان���ەی���ە ئ���ەم ک����ردارە ب���ەه���ۆی ئ�������ەوەوە بێت تاوەکو بتوانن گەاڵکانیان ب���ۆ م���اوەی���ەک���ی زیاتر ب��پ��ارێ��زن .لەهەمانکاتدا ئ���ەم دان���ە رەن��گ��ی��ی��ان��ە بە ئانتی ئۆکسیدان ئەژمار دەکرێنو پێشگیری دەکەن لەزیانگەیاندنی مێرووەکان بە گەاڵکە. ب����ە وت������ەی سیمچا لیف ی���ادوون لەزانکۆی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی ئورشەلیم، لەوانەیە هەر بەم هۆکارە بێت کە گەاڵی درەختانی پاییزی لەئەمریکادا زۆرتر سوورو لەئەوروپادا زۆرتر بەرەنگی زەرد دەبینرێت. س�����ەرچ�����اوەNew : scientist
ژینگه
38
سهروهت قادر
پاشهڕۆکان
گهورهترین مهترسییهکانی ژینگهن
ژینگه
ی زان������اك������ان ،ك���ێ���ش���ه پ���اش���هڕۆك���ان بهگرنگترین كێشهكان ی ژینگه دهبینن كه چارهسهربكرێت، پێویسته ل �هم ن��ێ��وان�هدا ههندێك رێگا دهگیرێتهبهر بۆ رزگاربوون لهترسناك ی پاشهڕۆكان. ی دهت���وان���ی���ن پێناسه ش��ارس��ت��ان��ی�هت� ی س����هردهم وا ی بهكارهێنان ی بكهین كه شێواز بهكۆمهڵێك ههیه ،ههڵدهستێت به بهرههمهێنان ی پاشماوهكان لهسهر پێوهرێك ی فراوان بهب ێ پالنو بهرنامهیهك ی روون ،وهك ی چۆن ههموو دۆخهكان ی تر بهرههمهێنانیش بهم شێوهیه ،ئهم جۆرێتییه نادیاره لهبهرههمهێنان ی پاشماوهكاندا تایبهتمهندییهك ی شارستانیهت ی س���هرهك��� ی سهردهمه .ئێستا گیروگرفتێك ههیه ن��اس��راوه بهگیروگرفت ی "پ���اش���هڕۆ" ،ئاسانترین رێگا بۆ رزگ��ارب��وون لهپاشهڕۆكان فڕێدانیهت ی لهشوێنه گشتییهكان، ب���هاڵم ئ���هم شوێنانه توش ی تهنگهژه دهك���ات ،لهبهرئهوه پاشان پهنا دهبهن بۆ ههڵكهندن ی چ�����اڵو ب���هژێ���رهوهك���ردن��� ی پاشهڕۆكانو داپۆشین ی بهخاك ی خولی ،بهم هۆیهوه بهشێوه بهخێراییهك ی زۆر گردو یاڵ ی زۆر پ �هی��دادهب��ن بهجۆرێك كه ئامێرهكان لهبهردهمیاندا دهستهوسان دهبن لهسهركهوتن بهسهریانداو تهختكردنیان. لهئهنجام ی جێبهجێكردن ی ئهم ی ژههرو رێگایانهوه ،م���ادده ی زهیت ی پاككهرهوهو پاشماوه بزوێنهرهكانو ههموو مادده زی��ان��ب �هخ��ش �هك��ان دهنیشێت (ئاودز دهكات) بۆ كۆگاكان ی ی ژێ��ر زهویو كانیاوه ئ���او ی بۆن ی گازه نزیكهكان ،سهرهڕا بێزاركهرهكان كه لهئهنجام ی ی پ���اش���هڕۆ ش���ی���ب���وون���هوه ئهندامییهكانهوه پهیدادهبێتو ب����هه����هوادا ب�ڵ�اودهب���ێ���ت���هوه بهبڕێك ی زۆر .ئهو بهرههمه ی لهو ناوچانهدان كشتوكاڵیانه بهپیسبوو دادهنرێن ،هیچ كهس ی نێوان ئهو ی پهیوهند ئاگادار ی ژێر زهویو كۆگا ئاوییانه
ی كه ی ئهو مادده پیسكهرانه بڕ ی گوازاوهتهوه نییه. بۆ زۆر ش��ار پهنادهبهنهبهر سوتاندن ی پاشهڕۆ تایبهتهكان، ی لهئهنجامییهوه ئهو وزه گهرمییه ل��ێ��ی��ب �هره �هم��دێ��ت دهكرێت بهكاربێت بۆ بهرههمهێنان ی ی ماوهیهك ی كهم كارهبا ،دوا ل �هس��وت��ان��دن � ی پاشهڕۆكان، ی ی وێ���ران���ك���هر ش���وێ���ن���هوار ژی��ن��گ �هی � ی دهردهك����هوێ����ت، گرنگترین بهرههم ی زیانبهخش ی سوتاندن ی پاشهڕۆكان بریتییه لهدایۆكسین ،دایۆكسن زیاد ل �هم��اددهی �هك �هو ههمووشیان ی ژهه����راوی����نو دهب���ن���ه ه���ۆ نهخۆش ی ترسناك ،ئهم مادده ی ههناسهدانو پێستهوه لهڕێگه ی دادهنێت ،تهنانهت كاریگهر ی خۆراكیشهوه ،تێكهڵ ی لهڕێگه ی دهبێتو خاك ی توێكڵ ی زهو ی جیاواز دهگات پاشان بهڕێگه ی ب �هم��رۆڤ ئ��هو خۆڵهمێشه كه لهسوتاندن ی پاشهڕۆكان پهیدادهبێت ههمیشه دهوڵهمهنده ی دایۆكسین ،ههروهكو بهمادده خ��ۆڵ�هم��ێ��ش� ی وێستگهكانی ن���اوهك���ی���ش ب���ڕێ���ك��� ی زۆر دایۆكسین ی ت��ێ��دای�ه ،ئهمهش شوێنێك ی ف��راوان � ی پێویسته بۆ رزگ��ارب��وون ل �هو ماددانه ك�ه شوێنێك ی گونجاو بێت ب��ۆ فڕێدان ی ئ �هو خۆڵهمێشه ی ك���ه ب��ڕێ��ك � ی زۆر م�����ادده دایۆكسن ی تێدایه .سوتاندن ی ( )2250تهن لهپاشهڕۆ رۆژانه لهشارێك ی مامناوهندیدا ،سااڵنه ی ( )5تهن قوڕقوشم پاشماوه دهبێت ،كه ئهم بڕهش یهكسانه ی كه ی ئ�هو قوڕقوشمه بهبڕ ( )2500ئۆتۆمبێل لهساڵێكدا دهری��دهك��ات ،ههروهها ()17 ی ی ژهه�����راو ت���هن ل��هج��ی��وه ی دهبێت، لهساڵێكدا پاشماوه ی ت��ری��ش كه ئ���هو م���اددان���ه لهسوتاندن ی ئ�هو پاشهڕۆیانه پهیدادهبن بۆ نموونه لهشارێك ی م��ام��ن��اوهن��ددا )300( ،كگم ك���ادم���ی���ۆم )2000( ،تهن ی نایترۆجین)800( ، لهئۆكسید تهن ترش ی كبریت )800( ،تهن ی ئاو )10( ،تهن ترش ی كلۆر
لهگیراوهكان ی ف��ل��ۆر)50( ، ی تۆز (غوبار) تهن تهنۆڵكه كه دهتوانێت لهسهر جگهر بنیشێت ،مهترس ی ئهم ماددانه ی ژێر لهناو ههوا ،خاكو ئاو زهوی��دا چهند ه��هزار ساڵێك دهمێنێتهوه. ی پ���اش���هڕۆو ت���هن���گ���هژه پ��ی��س��ب��وون�� ی ژی���ن���گ���ه ل���هم س�هردهم�هدا وهك��و كێشهیهك ی گ��ش��ت س��هی��ردهك��رێ��ت ،كه ی مرۆیی ههموو تاكێك ی رهگهز بهرپرسه لهدروستبوونی. سوتاندن ی پاشهڕۆكانو ی بۆ دووب�������اره گ���ێ���ڕان���هوه ی چارهسهرێك ی پ��ی��ش�هس��از ن��م��وون �هی��یو گ��ون��ج��او نییه، ب��هڵ��ك��و ب���ۆ رزگ����ارب����وون ل���هپ���اش���هڕۆك���ان پێویسته پێویستییهكان بهكارهێنانو لهئاست ی تاكدا كهمبكرێتهوه، پێویسته پۆلێن ی پاشهڕۆكان ب��ك��رێ��ت پ��ێ��ش فڕێدانیان، ی خ���واردنو كاغهز پاشماوه دهتوانرێت بكرێنه ژێر خاكهوهو شیكهرهوهكان ی ی ب���هه���ۆ وهك بهكتریاوه شیبكرێنهوه، ی پالستیك ی كه وهل� ێ م��ادده بهئاسان ی شینابێتهوه لهگهڵ شووشهدا دهكرێت جارێك ی تر بهكاربهێنرێنهوه ،بهاڵم ئهو ی كه چارهسهركردنیان ماددانه زۆر ن��اڕهح �هت �هو ناتوانرێت ی لێببینرێتهوه جارێك ی تر سود بهرههمهێنانو پ��ێ��وی��س��ت �ه بهكارهێنان ی كهمبكرێتهوه. ی ب���هك���ارب���ردنو دهور ی س��������هردهم پ����ی����ش����هس����از پاشهڕۆدا لهبهرههمهێنان ی چییه؟ گۆڕان ی ه�هر شێوهیهك ی ی وزه وزه بۆ شێوهیهك ی تر هاوڕێیه ل�هگ�هڵ دهرچوون ی ب��ڕێ��ك گ��هرم��ی ،لهكاتێكدا ی ی جووڵه گ��هرم�� ی ب��ن �هم��ا بهشه سهربهستهكان ی ماددهیه، ی ئهم ك���هوات���ه ل���هڕوان���گ���ه تێڕوانینهوه گهردوون لهكۆتایدا لهبهر یهكههڵد هو شێتو ب�����هش�����هك�����ان����� ی لێكتر دووردهك���هون���هوه ،بهكورتی، ی گ��������هردوون ئ����اڕاس����ت����ه
39
ههرچ ی زیاتره ب �هرهو ئاژاوه (ن��اڕێ��ك��وپ��ێ��ك��ی) دهڕوات، بهپێچهوانهشهوه ،ژیان بهشوێن ی خۆیدا نموونه گرنگهكه وێڵه كه ئهویش :مرۆڤه ،بۆ ی جێگرتن ی سیستهم لهجێگه ئ��اژاوه .ئهم ههوڵه لهم دوو ی كۆتایدا بهپهیدابوون ی سهده ی دهرك��هوت ،بهاڵم پیشهساز ی سهردهم ئایا هێشتا پیشهساز بهم سروشت ی بهكاربردنهیهوه بهشداره لهدروستكردن ی ئهم سیستهمهدا؟ بهتایبهت ی كه كانزا باڵوهكان بهشێوهیهك ی ههڕهمهكیو ناڕێك دهگۆڕێت بۆ ی ی رێكوپێك ،پیشهساز شێوه ههڵدهستێت بهپوختهكردن ی ی كیمیای ی لهكانزاكانو مادده ی توخمه پاشان جیاكردنهوه پێویستهكان ل �هم ماددانهوه، ی ئاژاوهیه، واته ئهمه بهتهواو ی گشت ی ب��ۆ ئ���اژاوه ئ��اڕاس��ت�ه ل���هج���ی���ه���ان���دا س���هپ���ان���دن��� ی ی وزهی���هك��� ی ب�ڵ�اوك���ردن���هوه ی ئهو زۆره ب��ۆ جیگرتنهوه ی ئاماژهمان بۆكرد سیستهمه ی ئ�هم وزهیهش ب�ڵاوب��وون�هوه ی رێكخستن ی دهچێته ك��ردار ج������ۆرهوه پ���اش���ان لهمهش دهردهچێتو خاڵیدهبێت لهههر رێكخستنێك ،بهمهش دهچێته ی جیهانهوه. ناو ئاژاوه ماوهتهوه لهسهر مرۆڤ كه بڕیاربدات بۆ دانان ی سنورێك ی لهبهرههمهێنان ی پیشهساز ی تێدادهكاتو كه زی����ادهڕهو ی دهرچوو زیاددهكات به وزه ی ب �هراورد بهسیستهم ی مادده ی گ����ۆڕاو ،چونكه ناسنامه ی مرۆی ی لهناو دهباتو رهگهز سیستهمێك ی ناڕێك پێكدێت. ی لهتوێكڵ ی زهویدا نزیكه ه����هزار ج���ۆر ك��ان��زا ههیه، ی ئۆكسجین دهچێته پێكهاته ی له (،)99% ئهم بهشهوه بهڕێژه ی كانزا گرنگهكان بۆ ژم��اره م���رۆڤ ناچێته ( )80كانزا ی باسمانكرد، ی ئهو ژماره لهكۆ م�����رۆڤ رۆژان�������ه لهكانزا ی ()1000 گرنگهكان نزیكه ێ بهرههمدێنێت، ی نو گیراوه ی ئهم گیراوانه دهگاته ژم��اره
ی ( )4ملیۆن گیراوه به نزیكه بهراورد به ( )63000گیراوه ی كه رۆژانه بهكاردێت ،رێژه ی ئ �هم گ��ی��راوان�ه بههیچ زۆر ش��ێ��وهی�هك گ��رن�گو پێویست نین ههرچهنده پێشكهوتنو گهشهكردنیش لهئارادابێت، ی بهپێچهوانهوه ،بهش ی زۆر ئهمانه دهبنه مهترسییهك ی تهواو ك����ارا ،ك �ه ه��ی��چ سودێكیان ی دهزانین لێنابینرێت جگه لهوه س��روش��ت��ێ��ك� ی بهكاربهرمان ه �هی �ه ،ت��وێ��ژی��ن�هوه نوێیهكان دهریدهخهن ،تاكێك لهههندێك واڵت � ی پیشهسازیدا ملیۆنێك ج��ار لهبارستای ی (وهزن���ی) ی جیاواز ی زیاتر م��ادده خ��ۆ ی ژیانیدا بهكاردهبات لهماوه ی تهمهن ( )70ساڵه، كه ناوهند واته ئهم تاكه ههر كاتژمێرێك زی���اد لهبارستای ی سروشت ی ی بهكاردهبات ،با لێرهدا خۆ ئاماژه بهوه بكهین كه خاڵێت ی دهروون���� ی ب���هردهوام���ی داوه ی بهكاربردنو مرۆڤ بهدیارده ی لهدهستداوهو ی خ��ۆ ت��وان��ا كردوویهت ی بهدیل ی تهكنۆلۆژیا ی بكهرو ل �هج��ی��ات � ی ئ�����هوه كاریگهربێت تێیدا. ك��ه م����رۆڤ دهرك�����هوت ی ی زهو ل���هس���هر ه���هس���اره ه��هم��وو خ��ێ��رو بهخششێك دابهش ببوو لهههموو شوێنێك ی ی (ئێستا) مرۆڤ زهویدا ،سبه لهسهردهم ی بهكاربردندایه تهنیا بگۆڕێكه خێرو بهخششهكان دهگۆڕێت بۆ پاشهڕۆو لهههموو باڵویدهكاتهوه، شوێنێكدا ی ك���ارهب���ا دهچێته ت�����هزوو ترانسفۆرمهرهوه بهوزهیهك ی دیاریكراوهوه ،بهاڵم بهوزهیهك ی جیاوازهوه دهردهچێت. ی مانا دهبهخشێتهوه ئهوه ب �هم ژی��ان �ه م���رۆڤ خۆیهتی، ی چۆنه بۆ ئهو مرۆڤه كه خۆ ب��وون ل�هن��اوب��ب��ات ،وات��ه ئهم ههساره بگۆڕێت بۆ حهوزێك لهپاشهڕۆ ،ئایا ژیرییه ههموو ه��ی��واو چ��ارهن��ووس � ی مرۆڤ بۆ لهناوبردن ی ئهم مانا بێت، ب �هخ��ش��ش �هك��ان ب��گ��ۆڕی��ن بۆ پاشهڕۆو خۆڵو خاشاك.
40
شارستانیهت
مێژووی دروستکردنی بورجی ئیڤڵ
شارستانیهت
ساالر عادل حهسهن
بورجی ئیڤڵ دهكهوێته ش��اری پاریسی پایتهختی فهڕهنساوهو بهرزییهكهی ن��زی��ك �هی ( )300مهتر دهبێت؛ كه دهكاته بهرزی بینایهیهكی ( )70تهبهقهیی، ب����هاڵم ب���ه زی���ادك���ردن���ی ئاسنێكی (24م)ی ئێستا (324م) بهرزیهكهیهتی. لهكاتی دروستكردنیدا ( )700ت������هن مسی ت���ێ���دا ب���هك���اره���ێ���ن���راوهو قورساییهكهشی (ده ههزار و سهد) تهن دهبێت .دوای دروستكردنی چهندینجار ن����وێ����ك����راوهت����هوهو بهم هۆیهشهوه ژمارهی پلهكانی گۆڕانی بهسهرداهاتووه. ل �هئ��ێ��س��ت��ادا ژم����ارهی پلهكانی دهگاته ()1,665 پ���ل���ه .ت���ا ( )10ساڵ دوای دروس���ت���ك���ردن���ی ئ��اس��ان��س��ۆری ن���هب���ووهو ناچاردهبوون خهڵكیش پ���ل���هی���هك���ی زۆر ببڕن سهربكهون. تابتــــوانن بهاڵم لهساڵی( )1899بۆ ی�هك�هم��ج��ار ئاسانسۆری تێدا دروستكراو خهڵكی دهیانتوانی ب��هئ��اس��ان��ی س����هرب����ك����هون ب���هس���هر ب��ورج��هك��هداو خۆشترین ساتی ژیانیان بگوزهرێنن. دروستكردنی بورجی ئیڤڵ ل�هس��اڵ�ی ()1887 دهس��ت��ی��پ��ێ��ك��ردو ل �ه ()31 ی م���ارس���ی ()1889 ت���هواوب���وو .س �هرهت��ا ئهم ب��ورج�ه ب��ۆ پێشانگایهكی نێودهوڵهتیو بهمهبهستی ی���ادك���ردن���ـ���ـ���ـ���هوهی یهك س��هدهم��ی��ن ساڵـــڕۆژی ش�����ۆڕش�����ی ف����هڕهن����س����ا دروس��ت��ك��را ،ب��هاڵم دواتر بووه جێگهی ڕهزامهندی ه�هم��وو الی���هك .جێگهی ئ��ام��اژهی��ه ك��ه ت��ا ساڵی ( )1889بینایهكی ئهمریكا ب�هرزت��ری��ن دروستكراوی ج���ی���ه���ان ب������وو ،ب����هاڵم
دوای دروستكردنی ئهم ب���وورج���ه؛ ئ��ی��ڤ��ڵ وهكو بهرزترین بورجی جیهان دیاریكرا. ئهم بورجهی فهڕهنسا ب��ۆ م���اوهی ( )31ساڵی ڕهب��ـ��ـ��ـ��ـ �هق بهرزتـــرین ب��ورج��ی ج��ی��ه��ان ب���وو تا ئ��هوك��ات��هی ك��ه بورجی (ك��رای��س��ل��هر) ل��ه ساڵی ( )1930لهشاری نیویۆرك دروس��ت��ك��را .تائیستاش ئ���هم ب��وورج��ه بهرزترین دروس��ت��ك��راوی پاریسو چ���وارهم���ی���ن���ی ه���هم���وو فهڕهنسایشه. لهساڵی ()2006زدا نزیكهی (ش��هش ملیۆنو حهوت سهدو نۆزده ههزارو دووس �هد) كهس سهردانی ئ����هم ب���وورج���ه ج����وانو بهناوبانگهیان ك���ردووه. لهپاڵ ئهمهشدا لهسهرهتای دروس��ت��ك��ردن��ی��ی �هوه ههتا ئێستا ؛نزیكهی (دوو سهد ملیۆن) ك�هس سهردانیان ك�������ردووهو لهسهرجهم واڵت���ان���ی دن��ی��ا خهڵكی هاتوون بۆ بینینی. شایانی باسه بورجی ئیڤڵ بهپڕبینهرترین بورجی جیهان دهژمێردرێت. خاڵێكی سهرسوڕهێنهر ئهوهیه كه تائێستا نزیكهی ( )500ك������هس ل���هم بورجه خۆیان خستووهته خ������������وارهوهو خ���ۆی���ان كووشتووه .بۆیه ئێستا چ��هن��د دهزگ���ای���هك���ی پ���ێ���ش���ك���هوت���وو و پ���ارێ���زی���ك���هری ت���ێ���دادان���راوه. ه�������هروهه�������ا بهمهبهستی پا ر ا ستنی له ژهنگ، ه�������هر
41
ح�����هوت س����اڵ جارێك دووباره ڕهنگی دهكهنهوهو ه�����هم�����وو ج���ارێ���ك���ی���ش ( )50ج������ۆر ڕهن�����گ ب�هك��اردهه��ێ��ن��رێ�تو ئێستا ڕهنگی ئهم بورجه مهیلهو ق��اوهی��ی �ه .ب�هپ��ێ�ی قسهی لێپرسراوانی ئ �هم بورجه تاقمێكی ( )30كهسی ب��ۆی��اخ��چ��ـ��ـ��ـ�ی پێویستی ب�ه ( )18مانگ ههیه تا بهتهواوی بتـــوانن ئ������هم ب����ورج����ه ڕ هنگ ( بۆ یا خ ) بكهن.
دروستكردنی بورجێكی ل �هم شێوهیه بهدڵنیاییهوه ل �هك��ات �ی دروستكردنیدا بهكرێكارهكانی زیانێك دهگهیهنێت ،بهاڵم بههۆی لهسهرخۆییو وردیو ئاگاییهكی زۆرهوه لهكاتی دروس��ت��ك��ردن��ی��دا؛ تهنیا یهك كهس بووه قوربانی، ئ �هوی��ش ل �هك��ات �ی دانانی ئ��اس��ان��س��ۆر ب��وو لهالیهن ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ( )otisكه گ��هورهت��ری��ن كۆمپانیای دروستكردنی ئاسانسۆره لهجیهاندا. لهساڵی ( )1957هوه ئ �هم ب��وورج�ه بهمهبهستی ل��ك��ان��دن �ی شهبهكهكانی تهلــــهفزیۆن ڕادی�����ۆو س��وودی لێوهردهگیرێت. ن������اوی ( )72ك���هس���ی ش������ارهزاو ئ���هن���دازی���اری ف��هڕهن��س��ی ك���ه لهكاتی دروستكردنیدا بهشداریو ه��اوك��اری��ی��ان ك���ردووه به ئ �هم بورجـــهوه نووسرا ب��وو ،ب�هاڵم دوات��ر بههۆی دووب������اره ڕهن���گ���ك���ردنو ن��وێ��ك��ردن��ی �هوه داپۆشراو سڕایهوه. ب�����ۆی�����ه ج����ێ����گ����هی سهرسوڕمان نییه كه بڵێین ئ�هم بورجه سااڵنه زیاتر ل��ه ش���هش م��ل��ی��ۆن كهس سهردانی دهكهنو بهوپهڕی خۆشیهوه تێیدا دهڕواننه ئ����هم ب���ورج���ه مێژوییه لهفهرهنسا. سهرچاوه: rasekhon.com
تهندروستی
42
حەپە ڤیتامیینەکان لەوانەیە کوشەندە بن کاتێک ب��اس��ی ڤیتامیینو خواردەمەنییە قەرەبوو کەرەوەکان دەک��رێ��ت ،خ��واردن��ی��ان نەتەنها زیانی نییە بەڵکو باشیەکانیشان چەند جار دەبێتەوە! ب��ەاڵم وا دەردەک��ەوێ��ت بەکارهێنانی ئەم ڤیتامینانە لەنێوژنانی تەمەن بەرزدا دەبێت بەهۆی مردن . ت��وێ��ژی��ن��ەوەی کارناسان پیشانیدەدات قەرەبووکەرەوەی خواردەمەنییەکان بۆ کەسانێک س���وودم���ەن���دە ک���ە تووشی کەمی ڤیتامیننو زیادەڕەویی لەبەکارهێنانی ئ��ەم مادەنەدا ل��ەوان��ەی��ە ک��وش��ەن��دە بێت. زۆربەی خەڵک لەتەمەنی نێوان ٥٠بۆ ٦٠ساڵ خواردەمەنییان باشو دەوڵەمەندە ،بەاڵم لەگەڵ ئ��ەوەش��دا ژم��ارەی��ەک��ی زۆریان بڕیار دەدەن قەرەبوو کەرەوەی خواردەمەنییەکان بەکار بهێنن. ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی موڵتی ڤیتامیینەکانی وەک فولیک ئ��ەس��ی��د ،ڤ��ی��ت��ام��ی��ی��ن (،)B6 مەنیەزیۆم ،زینک ،مسو ئاسن لە ژمارەیەک لەبەکارهێنەراندا تا ئاستێکی کوشەندە زیاد بووەو بەداخەوە بەکارهێنەران بێئەوەی هیچ چەشنە بەڵگەیەکیان هەبێت کە پیشانیبدات بەکارهێنانی ئەم قەربووکەرەوانە بۆ جەستەیان پێویستە ،ئ��ەم مادەیانە بەکار
دەهێنن. توێژەران بەباڵوکردنەوەی ئ��اگ��اداری��ن��ام��ەی��ەک ،داوای����ان لەهەموو ئەو ژنانە کرد کە لە دوو ساڵی رابردوودا ڤیتامیینو مادە کانزاییەکانیان بەکار هێناوە، هاوکارییان بکەن ،لەکۆتاییدا بۆ ئەم توێژینەویە ٣٨هەزار ژن ئ��ام��ادەی��ی��ان دەرب�����ڕی.
ی زانستی ی گۆڤاری لڤین بهڕێز /سهرنووسهر بابهت /ناڕهزایی ی زانستییانه... ساڵوێك ی ی زانست ی لڤین ی بهڕێزتان دهكهمهوه كه لهگۆڤار ئاگادر ی ژماری ( )9الپهڕه ( )13-12وتارێك باڵوكراوهتهوه ،بههێنده پهیوهندی بهمنهوه ههیه ،ئاگام لهو قسانه نییهو بههیچ جۆرێك چاوپێكهوتنم لهگهڵ راپۆرت نووسهكهدا نهکردووه ،بۆیه داوا ی راپ��ۆرت نووسهركه بكهنهوهو لهبهڕێزتان دهك �هم ئاگادار ی داهاتوودا باڵوبكهنهوه. روونكردنهوهیهك لهوبارهیهوه لهژماره لهگهڵ رێزدا.. د .پ .ئیبراهیم خورشید
زانایان رایانگەیاند کە بەپێی بەڵگەکان زۆرترینی ئەم کەسانە بەبێئەوەی روخسەت لەکەسانی ش����ارەزا وەرب���گ���رن ،تەنها بە پێشنیاری کەسانی دەوروب���ەر دەستیانکردووە بە بەکارهێنانی ئەم مادە قەرەبووکەرانە. ل�����ەم ل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوەدا، ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ح��ەپ��ی ئاسن
کارییگەری بەهێزی لەزیادبوونی ئەگەری مەرگ بەرێژەی ٢.٤ %هەیە ،هەموو مادەکانیتریش ک��اری��ی��گ��ەری خ��راپ��ی��ان هەیەو کارییگەرییەکانیشیان وەک یەک وایە ،بەاڵم بەکارهێنانی ئاسن لەوانیترزیاتر بۆیە رێژەی مردن بەهۆی ئاسنەوە لەمادەکانیتر ب���ەرزت���رە .ئ��ەم��ە ئ���ەو واتایە دەگەێنێت بەکار هێنانی ئاسنی زی��ات��رم��ان��ای ئ��ەگ��ەری مردنی بەرزتردەگەێنێت. بەپێچەوانەی ئەوانیترەوە ک��ال��س��ی��ۆم دەب������وو بەهۆی کەمبوونەوەی ئەگەری مردن، ه��ەرچ��ەن��د ت���وێ���ژەران دەڵێن ئ��ەم دۆزی��ن��ەوان��ە پێویستی بە لێکۆڵینەوەو گ��ەڕان��ی زیاتر ه���ەی���ەو خ��ەڵ��ک ن��اب��ێ��ت بێ پێشنیاری پزیشکو تەنها بۆ قەربووکردنەوەی کەمی مەوادی خواردمەنی بەشێوەی هەرەمەکی بەکاری بهێنن. ت���وێ���ژەران دەرئەنجامی ئەم توێژینەوهیان لەرستەیەکدا ک���ورت���ک���ردوەت���ەوە "م����ادەی ق����ەرەب����ووی زی���ات���ر ،ژیانی ئاسوودەتر" ،رستەیەکی هەڵەیە. ب���ێ���گ���ووم���ان ه���ۆک���اری ڤیتامینەکانو بەکارهێنانی م����ادە ک��ان��زای��ی��ەک��ان گۆڕانی ب����ەس����ەردا ه����ات����ووە ،پێشتر
خەلک بۆ قەرەبووکردنەوەی م���ادە خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەک��ان ئەم ڤیتامینانەیان بەکاردەهێنا ،بەاڵم ئێستا بۆ پێشگیری لەنەخۆشیو پ���ارێ���زگ���اری لەتەندروستی بەکاریدەهێنن .ب��ەاڵم دەبێت ئاگاداربن مەترسی بەکارهێنانی ئ���ەم ڤ��ی��ت��ام��ی��ی�نو کانزایانە، پێویستە بە کەمیو بڕی زۆری بەکارهێنانەکەیانەوە. بەوتەی زانایان لەوانەیە، هەندێک لەخەڵک بەتایبەتی کەسانی بەتەمەن پێویستیان بەوە هەبێت ڤیتامیین یان حەپی کانزا بەکار بهێنن .بۆ نموونە ڤیتامینی ( )Dی��ەک��ێ��ک��ە ل���ەو قەربوو کەرانەی کە بۆ هەموو کەسانی سەرو ٦٥ساڵ پێویستە. بەشیوەی ئوسولی دەبێت خ��ەڵ��ک ه���ەوڵ���ب���دەن هەموو ڤیتامیینەکانو مادە کانزاییەکان کە بۆ لەشیان پێویستە لەرێگەی رجێمی خواردەمەنی خۆیانەوە دابیینبکەن .هەندێک لەخەڵک ه��ەوڵ��دەدەن لەحەپە ڤیتامینیو کانزاییەکان وەکو مادەیەک بۆ پاراستنی تەندروستیان سوود وەرگرن بێئەوەی هیچ نیازێکیان پێیبێت ،ب���ەاڵم ئ���ەم کەسانە لەهەڵەدان ،چونکه بەکارهێنانی زۆری ئ��ەم م��ادان��ە لەوانەیە ببێتەهۆی ژەهراوی بوون.
روونکردنەوەی پێویست
زانستی نوێ هەر لڤینی زانستییە لەم ژمارەوە ناوی گۆڤارەکەمان گۆڕیوە بە (زانستی نوێ) ،بەاڵم لەجیاتی ئەوەی لەژمارەی یەکەمهوە دەستپێبکەینهوه ،لەژمارەی ()١٠وە دەستمانپێکردووە ،هەم ب��ەن��اوەڕۆکو هەم بەرێباز (زانستی نوێ) درێژەپێدەری رێگای (لڤینی زانستی)یە ،ئامانجمان لەگۆڕینی ناوەکەی خۆدەربازکردنە لەهەیمەنەی ناوی لڤین ،چونکه (لڤین) پێش هەرشتێک گۆڤارێکی سیاسییەو لەوانەیە ببێت بەهۆی تێکەاڵوبوون لەالی خوێنەران ،لەم ژمارەیه بەدواوە ئێمە بەناوی (زانستی نوێ)وە درێژە بەکارەکەمان دەدەینو وەکو پردێک لەنێوان زانستی نوێو کۆمەڵگەی کوردیدا بەردەوام دەبین. سەرنووسەر
سهفهرناسی بوم
بیرکردن رووداوو هرزه: هل
ی کانت نستی ال هو هی زا وه
ههموو ژمارهیهک دکتۆر سهردار عهزیز دهینوسێت
وه دروستکرا ه باشترین شێ ب ایه ،پچرانێکی کهسێکهوه دروستکراوه و پێناوی باشهد دات تهنها له رزهیهکی بههێز الیهن کی تیایا رووب مهله و ههرشتێ کاریگهری له هێنێته ئاراوه. یانزهی ساڵی 1755بو بهرئهوهی ئهم ر بواری تردا ب ی ج ه ی مانگی ل ۆ انکرد. ۆل ۆ م ز ست ناسیدا .زۆر م رووداوه له بواری جوان له یهك پایتهختی پورتوگالی وێر نامیهكی دروستکرد ئیپ یاره پاشان ئه له ی د لهرزهکه تسو ت ن سوبالیم. گاره که ئهم شاری لشبۆنه ریاوهیه بوومه ی کانت دهبێت به تایبه وهی پێی دهلێ ژ ۆ ر بیر ده ی له سهر ئه و که کهسێک له شاره به سهر ی شارهکهی راماڵی .ئه وو له مێژووی سهر ش له کارهکان یه کی تایبهت ب هشێکی زۆر به تایبهیت و چێژه خۆشی و جوان که ئهمه دهبێته که ب اتهوهختێ شنگهری ی ئه . رووداوهی تیا روویدا س و سهردهمه سهردهمی رۆ ۆڤ که مهبهست لێ ی ترسناک وهریدهگرێت رێت رهخنهی به بوێری مر ک ه ی پێی دهوت روپا له زۆر رووهوه .ئ سهی ئهکات کارێک یان دیمهنێ �واری ئ �هوه ئهو که کانت پێنا کارکانی له ب ری ی بنهمای چرانه چی فێر بوو .رۆشنگه ێپهراندنی قۆناخی مناڵی .یهکی گهوره رکردنهوه و پ وروپا گهشه هم. بی وپی سهدهی له بیرکردنهوه و ت ۆژگ��اردا ئه وه ،ههر ئهمهش سێه مه لهم روودا و لێکدانه و ۆمهڵگای ئهور هم ر ئێ ئێمه وهک ک وو بوارهکانی ههروهها ل له رووی رۆژنامهگهریه ها کاریگهری کۆمهڵگای نیه .له ههم تهن ینی انست دۆست هم دهبین. چ ههولێکی به خۆیهوه دهب وهك��ه لهوهدهرچێت که بهتی سهرج كی ز ن هی کرد ه روودا کو بوو بهبا کرد ههژده کۆمهڵگایه ن ههوڵدان بۆ راڤهكرد ادهییهکی ههیه هبێت ،بهڵ وههای ههای راما ئام به سهر ناوچهیهکهوه ه ئهوروپا .ههر ئهمهشه و ته له بیرکردنهوه و تێ .له ههمانکاتدا زانست که جۆرێک له له ئارادا نیه ت که ئهو سا ی یه زانیاریهکه ستی ۆژنامهکانی ئهو رۆژگاره اڵی وهک کان نا ک دهربارهی ر ستو چوار س هموو تهمهنی لهو زان ی ئینفۆرمهیشن .بهو ما که بهوهی شتێ هن بی فۆرم ته ریه بات که زیاتر الوێکی تهم رگ دهژیا( ،له راستیا کان ربارهی رووداوهکه له داته کهسی خاوهن زانیا ئاراستیهدا نا دا چێژ ئه نوسراوی ده بێ ههرگیز بهو مێنێت .ئهمه ئهنجام شاری کوینس دات که زۆر بهاڵم ی را دا ژیا) ههوڵب ی باسێک لهو بارهوه .له هیه .شتێک دهزانێت ی دونیای دهوروبهری خۆ ڵ زۆر بههای شاره یه سین گه ره کۆبکاتهوه ،به مهبهستی نو ناونیسانی درێژی ناخۆش Hisوهک خۆی دهربا و ئامادهبوونی زانست له ئهوهی هیچ ردوه که هاتن tory and کهسدا بهبێ كی نوسی ،که Natural مان ایک انت نامیلکهیه پێناسهیهکی Descripti ک Remarkableوهه دا خۆی بگرێتهوه له هه هر بمانهوێت o n o f th ت .بۆیه ئهگ Sنازانستی Incidents e most ت بڵێین بریتیه o h کا f o o th هك دروست ی ئهوا دهكرێ k a Larg e Earth e Part o quake th کێشهی گشت f the Ea at ت بکهین ،به شێوهیهكی ت به دونیاوه. rth at th ئ�هوهی��ه که س e End o ان س ز ه و ی ه پ م و ه ک ریهکی چاالک f ردهی��ه هره رووداوه the Ye له ه زانیا وهی �ری ئاشکرای ئ�هم دی��ا بێت .بۆئه ar 1755باسی سروشتی یهکێک ی زهوی ههژاند له له رهههندێکی ت ی له دایک نا ی زۆری گۆ مێژوو و انێ تهکانێک کاندا به ئاسان زه که بهشێک بتو ڵگا کانی بومهلهر های زانست له کۆمه نیایهی که تیایا رام بووه مکی رووداو وێنه دو ختی ئێستا به چه ساڵی .1755 له ساتهوه که بیری مرۆڤ لهو ووداوێ �ک بێته ئ��اراوه .له راڤهكردنی کۆتای یهکانی گه ر یه ۆ ئێمه گرن یه انه ت وهی ب کو ئهو خهسڵهته بیری کانتدا بدات ئهوا دهبێ دا قورساییهکی زۆری هه هی لیشبۆنه ڵ ی بومهلهرز ه ۆ ب ر ک م ئ� �ه کتێبهکه نیه، ه ه ئ و ی فهیلهسوفێکی له رۆژگار نین رووداو له شێوازێکی هرۆک�ی ستی به که له بیری ك دهبی ر، ن��او ی بومهلهرزه انهوهی بومهلهرزه پێوی گاره فهلسهفیدا .وه گواستهوه بۆ بوارێکی ت هواته رووداو رووداو دی��اره لێکد رۆژ .ک هو وستیکردوه. له زۆر ب �واردا ،که ئهو هوره کانتی له بوارێک وازێکی تری بیرکردنهوه ت .پچران له در ۆ شێ یگ هدا ه، زانیاری و داتای زانستی ده کۆمهڵیک وهرچهرخان هند .بیرکردنهوه وه ب پچران و کرانهوه تیا رووئ ر نوێ .بۆیه هاتوو ،بهرامبه ی پهرهی دهس اتهوهختهیه که و .ههرچهن ر دا س رای بو واری گۆڕانی له ئارادا نه یبهت فیزیای نیوتن به خێ کتێبی فیلۆسۆفیان ئهو ابووردوو و کرانهو بهرامبه تایبهتی له ب ته رووداو ،به تا ی گهڵ ر ه .ئهمه ئهوهی روویدابوو ،ب . کاریگهریهوه ک ناونیشانهکه وودانێک نابێ میتۆدی نوێ ر � ژێ وه ههموو ر ه و و تب هێنانه ئارای و که به التینی کانتیش که دهقه و لیس پرینسیپا ماتماتیکا 168له چاپدرابوو .ئهم ی شێوازی بیرکردنهوه یپستمۆلۆژی. ن له زانست اترا رانی ئ 7 داناسی لیبیناز راما ن همان بۆ ئهکات له ساڵی تیورهکانی خو که پێی دهڵێن پچ ماژه بهوه بکهین که تێ به هۆی زاڵی ژ وه ما ئا د ئا ان ونیای ئێ دا دیکارتی ههژ دیاره دهبێت د کۆسمۆلۆجی مه جانی ئاین و کی تر کرد. پچرانێکی له دیسپلینێکی تایبهته .له ۆ پێکهوه گون خوێندنهوهیه کهی لیشبۆنه ی یه ههوڵدانه ب بهاڵم دهكرێ ر به بوومهلهرزه له ئهنجامی ئهو بۆخۆ ی ئهوهی هه باوهردارانه. ناچا اڵم رووداوی بیری ئاین دروستکرد. خهمی قووڵی مه له بواری به دا ن هکا حی نین .الی ئێ ڵ زۆر له تێگهیشتنه پێشین ی رۆژژمێری ئاینی مهسی که زانست .دیاره ئهمه زانست رامێ بوارێک نیه رهوه له ۆژێکی پیرۆز ایکرد داربم گه وهوه که له ر ههموو پیاوچاکان ،وهه ڕانی له زۆر رووی ت ماندا (هێندهی من ئاگا ی زانست). دا و و ر دنی فهلسهفه ۆ ان ی گ ک ژ دن و زانکۆ رۆ سروشتیهکان خوێن ێن گهل زانستدا روویدا که پێی دهڵێن مبهر رووداوه یهکێکه لهو دهقه خو مێژووی زانست بێت ،یان یوهندیمان له کردنهوه بهرا مه په انت وی بیر شه به جۆرێک ئاراستهی ردا بێت .نامیلکهکهی ک ستن به لێکدانهوهی نا هژاریه وهها ئهکات له ئێ ۆربێت .ههمی ئهم ه ه رهوه و بهرخ س ه ب گهورهی به دات به پشت کی الساییکه ه گهاڵ بکهین. زانستیانهی که ههوڵ ئ زه راڤهکات. ی له گهڵ پهیوهندیه وه مامهڵهی له ی بوومهلهر هکجار له حهپهسانه زانستی رووداو ههایکرد که کانت بۆ ی گهرودوون له و وهها بوو که ئهم رووداوه زدا ،که بڕوای تێزهکانی لیبینا