zansti nwe 10

Page 1

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫میرا‬ ‫تگری‬ ‫لڤینی‬ ‫زان‬ ‫ستییه‌‬

‫‪S c i e n c e‬‬

‫‪N e w‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)10‬تشرینی دووه‌می ‪ 2011‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫نه‌خۆشییه‌کانی جنۆکه‌‬

‫ه چییه‌؟‬ ‫جنۆک ‌‬

‫له‌روانگه‌ی زانست‌و ئایینه‌وه‌‬

‫هۆکاری بوومه‌له‌رزه‌که‌ی وان‬ ‫مه‌ترسییه‌کانی ئه‌نفلۆنزای باڵند ‌ه زیاد ده‌کات‬

‫شه‌رمنه‌کان خۆشه‌ویستن‬ ‫به‌چی ده‌ڵێن موعجیزه‌‌؟‬ ‫بۆ گه‌اڵی دره‌خته‌کان زه‌رد ده‌بن‌‌؟‬

‫ئاو‬

‫فایلی تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه نۆبڵی ‪2011‬‬

‫وه‌ک ده‌رمانی‬

‫هه‌موو ده‌ردێک‬

‫ش و سپی‬ ‫ها‌ککه‌ری ره‌ ‌‬

‫مه‌ترسی نوێی‬

‫حه‌پی مه‌نع‬


‫زانست بۆ گشت‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح ده‌ینوسێت‬

‫ن جۆبس‬ ‫ی ستیڤ‬ ‫تو تەک‬ ‫کۆچیدوای‬ ‫‌‬ ‫ماڵەکانیانەوە‪.‬‬ ‫س‬ ‫زاڕی زان‬ ‫بنە‬ ‫ی و سیاسی قوتابیەکان و و لەگەڵیشیدا‬ ‫ریك لەبا‬ ‫گەی کۆمەاڵیەت‬ ‫ۆش دەکرێن‬ ‫ێکی تا‬ ‫ردنی بە پێ‬ ‫ۆ داهێنان و‬ ‫لێهاتو ف��ەرام�‬ ‫لە بەکااڵک‬ ‫پێویستە ب‬ ‫کەسانی‬ ‫ژ‬ ‫نەلۆجیدا‬

‫ڕۆ‬

‫دار بوو‬ ‫ئەکادیمی‪ ،‬کە‬ ‫مەش‬ ‫ۆبس ئەستێرەیەکی پڕشنگ سیارەی کە جۆبس بە گرتنی ئاستی‬ ‫ستیڤن ج‬ ‫چین بەرزڕا‬ ‫ست‪ .‬ئەو پر‬ ‫دا تێدەپەڕن تا‬ ‫ش زان‬ ‫یانە‬ ‫واز‬ ‫تەکنەلۆجی و تاڕادەیەکی ەینەوە‪ :‬ئایا ئەو پێداویست کوتە بەرهەمهێنان‪ .‬یەکان بە زۆر قوناغی جیا وەربگرین‪ .‬بۆ‬ ‫بیری لێبک‬ ‫ستیەکان و‬ ‫ست‬ ‫لێ‬ ‫داهێنانە زان ئێمەی بەکاربەر کەڵكی کاری لەسەر‬ ‫بۆی جێهێشتین رێن بۆئەوەی بیرۆکە زان یفۆن ئاسا‪ ،‬تا‬ ‫ن بە کااڵیەك‬ ‫سیڤن جۆبس‬ ‫سەرکەوتوی ئا‬ ‫وبگی‬ ‫کرێ‬ ‫ك ئایفۆن‪ ،‬کە‬ ‫ئەو ئاستەی‬ ‫کە دەبێ لەچا رێنە کااڵیەکی‬ ‫تا گەیشتوەتە‬ ‫دە کااڵیەکی وە‬ ‫ەلۆجیەکان بک‬ ‫ڕیوە‬ ‫رین نمونە‬ ‫یبهێنین‪ .‬خۆ‬ ‫تەکن‬ ‫ۆرتر بەکاربە‬ ‫بە چەندین قۆناغدا تێپە رین و بەکار‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫کە‬ ‫ەتی مرۆڤ ب‬ ‫کۆمەڵێکی ز‬ ‫ستمانەوەی بگ‬ ‫سەر کردوە‪،‬‬ ‫بێ‪ ،‬کە پێشتر‬ ‫زم‬ ‫د‬ ‫خ‬ ‫ەن‬ ‫بەدە‬ ‫ی نێو‬ ‫وە لە‬ ‫جی‬ ‫ئێمە لە خۆرهەاڵت ن‪ .‬ئەمەش کاریگەر ب وانیوە کە ئێمە بتوانین ردنەوەی کۆمەڵێك تەکنەلۆ و پەرەپێداندا‬ ‫مانت‬ ‫ەمهێ‬ ‫وە‬ ‫ۆک‬ ‫تا داهێنەر یان بەره ی زانست و تەکنەلۆجیدا‪ ،‬نە هێنین ڕەنگە ئایفۆن ک یەکی دوردرێ �ژی توێژینە بون بە کوتە‬ ‫و بەرهەمیان ب‬ ‫یەکەیان بە رێ‬ ‫لە بەکااڵکردن‬ ‫لە بیرۆکەوە‬ ‫بیرکردنەوەمان‬ ‫کان پێشبخەین‬ ‫جیاوازدا‪ ،‬تا‬ ‫وپادا‪ ،‬هەر‬ ‫ردنەوە لەگەڵ‬ ‫کااڵ‬ ‫اڵتی‬ ‫ئەور‬ ‫ۆک‬ ‫وەك واڵتانی پیشەسازی ن بە کااڵ‪ .‬بۆ نمونە لە پەڕیوە تێپەڕیون‪ ،‬لە و بتوانرێ بەتەنیا یان بەک کە کااڵیەکی‬ ‫بکرێن بە تا‬ ‫دین قۆناغدا تێ‬ ‫زانستی بکەی‬ ‫ەلۆجیەك کە‬ ‫تردا‪ ،‬پێکەوە‬ ‫ی‬ ‫یان بیرۆکە رودرێژدا‪ ،‬گالیسکە بە چەن رێ کە بزوێنەری تەکن ك تەکنەلۆجی‬ ‫وت‬ ‫و‬ ‫ڵێ‬ ‫د‬ ‫گ‬ ‫مە‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫وێژینەوەکاندا‬ ‫ۆ‬ ‫لە مێژویەک‬ ‫ێ‬ ‫‪ .‬بەاڵم ک‬ ‫وەك ئایفۆن‪.‬‬ ‫لە دەستگا ت‬ ‫بۆ ئۆتۆمۆبیل‪ .‬خۆ دەکر ی گرتوەتەوە‬ ‫ی‬ ‫شن‬ ‫ک‬ ‫فە‬ ‫کە‬ ‫وە‬ ‫یەکان زۆرت �ر‬ ‫وە و دەخرێنە‬ ‫غەکانی فرە‬ ‫را‬ ‫س‬ ‫ست‬ ‫نە‬ ‫تا پێشخ ەنیا جێی ئەسپەکانی گالی سازیەوە‪ ،‬قۆنا‬ ‫شە‬ ‫ت‬ ‫بیرۆکە زان نامە و داهێنان دەنوسرێ گەکان ڕاستی‬ ‫ل‬ ‫پی‬ ‫ۆمۆبی‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫وچەرخ جێی‬ ‫ك‬ ‫دوات �ر‪ ،‬تاقی‬ ‫ئۆت اڵت‪ ،‬بە پێچەوانەی واڵت ۆتۆمۆبیلی ها‬ ‫سەرهەڵدەدن وە وێژەرەوەکان‪.‬‬ ‫‪ .‬خۆ ڕەنگە‬ ‫هە‬ ‫ئ‬ ‫یەکەوڕاست‬ ‫ت‬ ‫تەیان دەکەن‬ ‫خۆر دنیان نەدیوە؛‬ ‫هێن بەردەست زانا و ن و بەرجەس‬ ‫پێکهاتەکانی‬ ‫ر‬ ‫شەک‬ ‫ی گرتوەتەوە‪.‬‬ ‫مێنێ‬ ‫هەم‬ ‫�ۆک�ردن��ەوەی‬ ‫گە کەیەکی سەرەتا‬ ‫دیاردەی داهێنەر و بەر جار بیرۆکەکان دەسەل ردنەوە و ک‬ ‫اڵیەکی وەك‬ ‫گالس‬ ‫و‬ ‫بچوک‬ ‫زۆر‬ ‫نوێدا‪ ،‬هەرد‬ ‫کا‬ ‫لە مێژوی‬ ‫‪ :‬کۆمەاڵنی داهێنەر نەوەی سەختیەکە لە کە پێویستن بۆ پێکهێنانی لەبەردەستدان‬ ‫لێکدانەبڕوان‬ ‫لەگەڵ کرا‬ ‫ی‬ ‫خۆرهەاڵت‪،‬‬ ‫ەڵدا‬ ‫ئەقڵی تاقیگەکاندا بن‪ ،‬کااڵکان بەو تەکنەلۆجیانە ی دابهێنرین‬ ‫ی‬ ‫ویستەکانی تر‬ ‫ل��ە کۆم ‪ .‬کۆمەڵەکان‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ان‬ ‫جا‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫نە‬ ‫ۆ‬ ‫نا‬ ‫ز‬ ‫هێ‬ ‫‪.‬‬ ‫دا‬ ‫ت ئایفۆن‬ ‫ەبێ کوتە پێ‬ ‫شن‬ ‫م بەکاربەری‬ ‫ر زۆر کاری‬ ‫یە د‬ ‫ەڵبە‬ ‫بەرهەمهێنی ی یەکدا‪ ،‬هە‬ ‫ڕۆدا سۆفتوێ‬ ‫جیهان بە ڕوو‬ ‫بەکاربەری کااڵکانیان‪ .‬ه ‪ .‬پێکنایەن؛ جا بۆ ڕۆژکاری ئەم‬ ‫جۆران‬ ‫هەم‬ ‫لە‬ ‫یە ناتەباکان‪.‬‬ ‫واڵتانی پیشەسازی بون ت هۆکارەکانی جۆراو ت و و پەرەیانپێبدرێ‪ .‬دنی تەکنەلۆج‬ ‫ڕەنگە دەیان‪،‬‬ ‫تەباکر‬ ‫رهەاڵ‬ ‫نەو‬ ‫خۆ‬ ‫ئەم بەکاربەریەی خۆ ی‪ ،‬توندڕەوی ئاینی‪ ،‬داهاتی نەداوە ئاسانکردوە بۆ هاوڕەنگ و هاوتا زۆرن‪ .‬نێو هەمویاندا‪،‬‬ ‫اڵم بۆچی لە‬ ‫ن‬ ‫مەاڵیەت‬ ‫ی‬ ‫یا‬ ‫ەت‬ ‫اڵ‬ ‫نە بن کە دەرف‬ ‫دیارە کا‬ ‫ن‪ ،‬بە‬ ‫ەلەفۆن هەبن‬ ‫ڕەنگە داخراوی کۆ ن لەو هۆکارە‬ ‫سەدان جۆر تەلەفۆن هەب ڕەنگە زۆر ت‬ ‫‪.‬‬ ‫بەپاشکۆکردنی زانکۆکا داهێنەر و بەرهەمهێن بن کە لە بگرە‬ ‫یە‪.‬‬ ‫بەرەوە ئایفۆن‬ ‫ئەو ب��ازاڕە گەرمە هە چاوی بەکار‬ ‫ت‬ ‫سکی ئاینی‪،‬‬ ‫ۆن‬ ‫بن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بە کۆمەڵەکانی خۆرهەاڵ بۆچونی تە‬ ‫لەبەدەم زانست و ئایف کشنی ئایفۆن‬ ‫لێکدانەوە و‬ ‫کی هاوفەن‬ ‫هەندێك‬ ‫اڵون‪ ،‬ڕێگرن‬ ‫ی تەکنەلۆجیە‪،‬‬ ‫یان باشترە‪.‬‬ ‫وەندیە‬ ‫دا ب‬ ‫نترە‬ ‫ردن‬ ‫کۆمەڵەکانی خۆرهەاڵت باوەڕداری ئاینی وەك پەی ماری لەهەمویان ئاسا کێشەیەکی ئاڵۆزی بەکااڵک رین دەرامەت‬ ‫داهاتی بێشو‬ ‫انیاکان‪ ،‬زۆرت‬ ‫داهێنانی زانستیدا‪ .‬وەکیتر ری کۆمەڵە‪.‬‬ ‫بازاڕدۆزینەوە ن‪ ،‬وەك کۆمپ‬ ‫ئەم ئۆرگانانە‬ ‫پێویستی بە‬ ‫رگانە دارایەکا‬ ‫خوداوە هاوکا‬ ‫بکەن‪ .‬گەر‬ ‫کە‬ ‫ڕەنگە ئۆ‬ ‫رخان‬ ‫دەرامەتیش لە‬ ‫ڕۆحی مرۆ بە بەدەرامەتی دام��ەزران�دوە‪ ،‬رب��ەی کااڵی‬ ‫خستنە بازاڕی کااڵکان تە زاڕی دەب�ێ‪،‬‬ ‫دەتونرێ زۆ‬ ‫ت کۆمەڵێکی‬ ‫کااڵیەك ب��ا‬ ‫ڕوی دەبینەوە‬ ‫زانست بۆ‬ ‫بە پوڵەکەی‬ ‫نەو‬ ‫ون نەبێ کە‬ ‫یەی کە ڕوبە‬ ‫ی‬ ‫شت‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫س‬ ‫هێنان نیە‪ ،‬بەڵ‬ ‫ن الیان ڕ‬ ‫دەستبخرێن‪.‬‬ ‫ن‪ .‬ئەو کێشە‬ ‫لە کااڵیەکدا‪،‬‬ ‫بە‬ ‫ال‬ ‫دا‬ ‫ێن‬ ‫گە‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫ساز‬ ‫مار‬ ‫رنا‬ ‫تە‬ ‫داهێنراوی واڵتانی پیشە ی نێونەتەوەییە و پێویس جی‪ .‬پەرەپێدانیدا بەکا رهێنانی دەرامەتێکی بێشو گەرم دەبێ؟‬ ‫زاڕی‬ ‫بەکا‬ ‫ی و تەکنەلۆ‬ ‫ی هەرەوەزێک‬ ‫زانست‬ ‫و تەکنەلۆج‬ ‫ئەوەیە‪ :‬بەر لە و کااڵیە‪ ،‬گەر داهێنرا‪ ،‬با ئەم کێشەیەیان‬ ‫دەزانین کە ئە‬ ‫بکرێنەوە بۆ هاوکاری ت دەخوات‪.‬‬ ‫مەکەی کلیلی‬ ‫دا‬ ‫س‬ ‫ن‬ ‫ۆ‬ ‫ک‬ ‫ک‬ ‫جۆبس و تی‬ ‫بەڕوی یە ی داخراو لەم بوارانەدا ش ئاست و پاراستنی چ ێ کە ستیڤن‬ ‫تنی پێدەچ‬ ‫بایەخدان بە‬ ‫بۆیە کۆمەڵێك‬ ‫و‬ ‫ا‪،‬‬ ‫لە کۆمەڵە داخراوەکاند دەرفەتی خوێندن و پێشەکە وە البوبێ‪.‬‬ ‫بەڵکو بەسترا‬ ‫دیمی مەحاڵە‪،‬‬ ‫کا‬ ‫ن نەوەستاوە‪،‬‬ ‫سەربەخۆیی ئە وانای کەسەکا‬ ‫دیمی لەسەر ت‬ ‫ئەکا‬ ‫ف‬ ‫الن فه‌تاح‬ ‫راف‪ :‬له‌ی‬ ‫ۆتۆگ‬


‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫می‬ ‫راتگری‬ ‫لڤینی‬ ‫زان‬ ‫ستییه‬

‫‪Science‬‬

‫‪New‬‬

‫ژماره (‪ ،)10‬تشرینی دووهمی ‪ 2011‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬

‫نهخۆشییهکانی جنۆکه‬

‫جنۆکه‌‌چییه‌؟‬

‫لهروانگهی زانستو ئایینهوه‬

‫هۆکاری بوومهلهرزهکهی وان‬ ‫مهترسییهکانی ئهنفلۆنزای باڵنده زیاد دهکات‬

‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫شهرمنهکان خۆشهویستن‬ ‫به‌چی‌ده‌ڵێن‌موعجیزه‌‌؟‬ ‫بۆ‌گه‌اڵی‌دره‌خته‌کان‌زه‌رد‌ده‌بن‌‌؟‬

‫ئاو‬

‫فایلی تایبهت‬ ‫به نۆبڵی ‪2011‬‬

‫وهک دهرمانی‬

‫ههموو دهردێک‬

‫هاککهری رهش و سپی‬

‫مهترسی نوێی‬

‫حهپی مهنع‬

‫‪No.10, November 2011‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪.‬‬ ‫کوردستان‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای په‌یپه‌ر باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪27 05‬‬ ‫‪36 32‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪4‬‬

‫ئه‌نفلۆنزای باڵنده‌‬ ‫مه‌ترسییه‌که‌ زیاتر ده‌کات‬

‫هەرچەند تائێستا ڤایرۆسی ئەم نەخۆشییە بە‬ ‫ئاسانی ناگوازرێتەوە به‌اڵم ئەنفڵۆنزای باڵندە زۆر‬ ‫کەسی کوشتووە‪ ،‬تەنها (‪ )٥‬بازدان ماوە بۆئەوەی‬ ‫ئەم نەخۆشییە گواستنەوەکەی خێراتر ببێت‪.‬‬ ‫ئ��ەن��ف��ڵ��ۆن��زای ن���اس���راو ب���ە ئەنفڵۆنزای‬ ‫باڵندە(‪ )H1N5‬دەبێت بە هۆی مردنی مرۆڤ‪.‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی ئەوەی ئەم ڤایرۆسە بە ئاسانی لەنێو‬ ‫مرۆڤدا باڵونابێتەوە‪ ،‬تائێستا نەیتوانیوە ببێت بە‬ ‫پەتایەکی سەرانسەری‪ ،‬بەاڵم بە وتەی زانایان ئەم‬ ‫بارۆدۆخە لەوانەیە گۆڕانی بە سەردابێت‪ ،‬تەنها‬ ‫(‪ )٥‬بازدان لەنێو دوو جیندا توانی ئەم ڤایرۆسە‬ ‫لەباردۆخی تاقیگەدا لەنێو گیانلەبەرە شیردەرەکاندا‬ ‫باڵو بکاتەوە‪ ،‬ئەم ڤایرۆسە لەگەڵ ئەم بازدانانەدا‬ ‫هێشتا هەر کوشەندەیە‪.‬‬ ‫ران فوشیر‪ ،‬لەناوەندی دەرمانی ئەراسموس‬ ‫لە رۆتردام‪ ،‬بۆ دەرخستنی قوواڵیی کارەساتەکە‬ ‫دەڵێت‪ ":‬لەم بارودۆخەدا‪ ،‬ئەم ڤایرۆسە بەئەندازەی‬ ‫ئەنفڵۆنزا وەرزییەکان ئەگەری گواستنەوەی هەیە"‪.‬‬ ‫پیتر دورتی کە لەساڵی (‪)1996‬دا بەهۆی‬ ‫توێژینەوە لەسەر ئیمنۆلۆجی ڤایرۆسی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی لەپزیشکی‌و زیندەوەرزانییدا وەرگرتووە‬ ‫لەم بارەوە دەڵێت‪ " :‬تاقیکردنەوەی ئەم دواییە‬ ‫پیشانی دەدات (‪ )H5‬دەک��رێ��ت بەشێوەیەک‬ ‫بگۆڕێت کە هەم باڵوبوونەوەی ئاسانتر بێت و‬ ‫هەم کارییگەرییەکانی لەمرۆڤدا کوشەندەتر بێت‪،‬‬ ‫ك‌ه ئەمەش بابەتێکی زۆر ترسناکە "‪.‬‬ ‫(‪ )H5N1‬لەنێو پەلەوەران و باڵندەکانی ئاسیای‬ ‫خۆرهەاڵت دەرکەوت‌و لەساڵی (‪)2004‬دا بەهەمو‬ ‫ئەوروپاو ئاسیادا باڵو بوویەوە‪.‬لەو کاتەدا (‪)٥٦٥‬‬

‫تووشبوو بەم نەخۆشییە دۆزراییەوەو (‪ )331‬کەسیان‬ ‫گیانیان لەدەستدا‪ .‬لەگەڵ تووشبوونی چەند میلیۆن باڵندەو‬ ‫مرۆڤ‌و پشیلەو بەراز بەم ڤایرۆسە‪ ،‬بەاڵم ڤایرۆسەکە‬ ‫نەیتوانی بەئاسانی لەنێو گیانلەبەرە شیردەرەکاندا باڵو‬ ‫ببێتەوە‪ .‬هەروەها تێکۆشانی ڤایرۆسناسەکان بۆ گەیشتن‬ ‫بەوەها دۆخێک لەتاقیگەدا بێئه‌نجام مایەوەو توێژەران‬ ‫وایاندانا کە (‪ )H5N1‬بەسانایی باڵونابێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫فوشیروگروپەکەی لەسەرەتادا (‪ )٣‬بازدانیان لە(‪)H5N1‬‬ ‫دروستکرد تاوەکو ئەنفڵۆنزای باڵندە لەگەڵ شیردەرەکاندا‬ ‫بگونجێت‪ .‬ئەم کۆپییە لەڤایرۆسی ئەنفڵۆنزای باڵندە‬ ‫بووبەهۆی مردنی جرجەکان‪ ،‬جرج واڵم��دان��ەوەی بۆ‬ ‫ڤایرۆسی(‪ )H5N1‬هاوشێوەی مرۆڤە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ئەم‬ ‫ڤایرۆسە نەیتوانی لەنێو جرجەکاندا باڵوببێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەم ق��ۆن��اغ��ەدا ت��وێ��ژەران ڤ��ای��رۆس��ی��ان ل��ە جرجە‬ ‫نەخۆشەکانەوە گواستەوە بۆ ژمارەیەک جرجی زیاتر کە‬ ‫مێتۆدێکی ستاندەرە بۆ گونجاندنی پاتۆجینەکان لەگەڵ‬ ‫گیانلەبەرێکدا‪ .‬ئ��ەوان ئەم کارەیان ‪ ١٠‬جار دووبارە‬ ‫کردەوەو لەکۆتایدا جرجەکانی قۆناغی دەیەم کە تووشی‬ ‫ڤایرۆسی (‪)H5N1‬ببوون توانییان ڤایرۆسەکە بۆ هەندێک‬ ‫جرجیتر کە لەقەفەسدا بوون بگوازنەوەو ببن بەهۆی‬ ‫مردنیان‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسەیە‪ ،‬بازدانی نوێی زۆری لەنێو ڤایرۆسەکاندا‬ ‫دروستکرد‪ ،‬بەاڵم لەم ن��اوەدا‪ ٢ ،‬ب��ازدان لەنێو هەموو‬ ‫ڤایرۆسەکاندا دووب���ارە ب��ووی��ەوە‪ .‬ب��ەوت��ەی فوشێر‪،‬‬ ‫ئەم دو بازدانە لەگەڵ (‪ )٣‬بازدانیتر کە بە ئەنقەست‬ ‫دروستکرابوون‪ ،‬النی کەمی بازدانە پێویستەکانن تاوەکو‬ ‫ئەم ڤایرۆسە لەرێگەی هەواوە بگوازرێتەوە‪ .‬لەئێستادا‬ ‫فوشێر خەرییکی توێژینەوە لەسەر جۆریک لە(‪)H5N1‬ە‬ ‫کە لەرێگەی ئەم (‪ )٥‬بازدانەوە دروستبووە‪ .‬ئەو دەڵێت‬

‫"هەموو ئەم بازدانانە بەشێوەی جیاواز لە(‪)H5N1‬ی‬ ‫باڵندەکاندا بینراوە؛ بۆیە دەکرێت بوترێت هەرچەند‬ ‫ئەم بازدانانە بەشێوەی جیاجیا روویانداوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەوانەیە هاوکاتیش رووبدەن"‪.‬‬ ‫بەبڕوای مالیک پیرێس‪ ،‬ڤایرۆسناسی ئەنفڵۆنزا‬ ‫لەزانکۆی هۆنگ کۆنگ‪ ،‬ئەم قسانە واتاکەی ئەوەیە‬ ‫کە گواستنەوەی ئەم ڤایرۆسە لەنێو باڵندەکاندا وەکو‬ ‫مرۆڤەکان دەکرێت رووبدات‪ ،‬هەرچەند لەئێستاشدا‬ ‫ئەم شتە رودەدات و گواستنەوەی ڤایرۆس لەنێو‬ ‫باڵندەکاندا‪ ،‬زۆر خێراترە وەک لەنێو شیردەرەکانی‬ ‫وەک بەراز‪.‬‬ ‫پیتر پ��ل��س‪ ،‬ش����ارەزای ئەنفڵۆنزا لەیەکێک‬ ‫لەناوەندەکانی تەندروستی‌و چ��ارەس��ەر لەشاری‬ ‫نیویۆرک‪ ،‬هێشتا نەگەیشتووە ب��ەو ب��ڕوای��ەی کە‬ ‫‌(‪ )H5N1‬ل��ەگ��ەڵ ش��ی��ردەرەک��ان��دا بگونجێت‌و‬ ‫بەڵگەیەکی سەرنجراکێشیشی بۆ ئەم قسەیەی هەیە‪:‬‬ ‫"جرجەکان‪ ،‬مرۆڤ نیین؛ لەهەموو ئەم ماوەیەی‬ ‫ڤایرۆسی (‪ )H5N1‬لەژینگە مرۆڤایەتییەکاندا‬ ‫بوونی هەبووە‪ ،‬نەیتوانیوە بازدانێکی گونجاو بۆ‬ ‫گۆڕان بەجۆرێک کەبکرێت بگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ‬ ‫ئەنجامبدات"‪.‬‬ ‫جیفری تابنبرگر لەئەنستیتۆی تەندروستی‬ ‫بتسدای مریلەندی ویالیەتە یەکگرتووەکان‪ ،‬لەوه‌اڵمی‬ ‫قسەکانی پلسدا دەڵێت "ئەوەی ڤایرۆسی (‪)H5N1‬‬ ‫هێشتا لەگەڵ شیردەرەکاندا نەگونجاوە بەواتای ئەوە‬ ‫نایەت کەتوانای کارێکی وای نییە‪ ،‬بەڵکو واتاکەی‬ ‫ئەوەیە هێشتا ئەم کارەی ئەنجامنەداوەو تا ئەم کاتە‬ ‫بارۆدۆخەکە لەبەرژەوەندی ئێمەدایە"‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫‪5‬‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫ئێرە مێشکی مرۆڤە‬ ‫زیاد لەیەک تریلیۆن خانەی دەمار له‌مێشكماندا هه‌يه‌‪ ،‬مێشکی مرۆڤ زۆر ئاڵۆزەو مێشکی ئێمە هەموو رەفتارەکانمان‪ ،‬هەستەکانمان‪ ،‬کردارەزیندووەکانی جەستەمان‪ ،‬زمانمانو دادورییە‬ ‫ئەخالقییەکانمان و ‪ ....‬هتد‪ ،‬کۆنتڕۆڵ دەکات‪ .‬پزیشکان‌و زانایان ئامێری جۆربەجۆر بۆ ناسینی مێشکی مرۆڤ بەکاردەهێنن‪.‬‬ ‫مێشکی مرۆڤ ئاڵۆزتریین سترۆکتەری زیندووە کە دەیناسیین‪ ،‬مێشکمان نزییکەی ‪ ٣‬پاوەن (‪ )kg 1.4‬کێشەکەیەتی‌و بەگشتی کە پێی دەوترێت نێرڤ لەناوییدا بوونی هەیە‪ .‬هەموو‬ ‫رەفتارەکانی جەستەمان چ ئەوانەی ئاگامان لێیەتیو چ ئەوانەی لەنێو لەشدا ئەنجامدەدرێنو ئاگامان لێی نییە وەکو سوڕی خوێن‌و هەناسەدان و هەرس و‪...‬هتد‪ ،‬لە نێو مێشکدا‬ ‫رێکدەخرێن‪ .‬دەکرێت بەم کۆمەڵەیە کردارە دەرونییەکانو کۆمەاڵیەتییە پێشکەوتووەکانی مرۆڤ وەکو رەفتاری ئەخالقی‌و زمانی‌و پەیوەندی تاکی‌و داوەری لەنێوان کرداری گونجاو و‬ ‫نەگونجاو زیاد بکەین‪ .‬لەراستییدا کۆمەڵەی ئەم تایبەتمەندیانە مرۆڤ لەهەر بوونەوەرێکی زیندویتر جیادەکاتەوە‪ .‬ئەمە مێشکی ئێمەیە شانەیەکی نەرم بەچەوری شێوە جیلی‬

‫لووەکان دەتوانن زیانی زۆر بە‬ ‫مێشک بگەێنن‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫لووەکە لوی ئاسایی بێت‪ .‬لوو‬ ‫بەشگەلێک لەمێشک دەخاتە ژێر‬ ‫فشارەوە و پەستانی ناوەوەی‬ ‫بەرزدەکاتەوە‪ .‬لەئەنجامدا‬ ‫هاوسەنگی کرداری تێکدەدات‪ .‬بۆیە‬ ‫دەبێت لووەکە دەربهێنرێت‪.‬‬

‫مێشک‌و دڕکەپەتک وەکو سیستمی ناوەندی دەمار لەگەڵ یەکترییدا کاردەکەن‪ .‬گرنگتریین‬ ‫ئەنجامی ئەم هاوکارییە گەیشتنی پەیامە جوڵەییەکانە لەرێگەی دڕکە پەتکەوە بۆ‬ ‫ماسولکە جۆربەجۆرەکانی لەش‪ .‬بەم هۆکارەیە ئێمە دەتوانیین بجوڵێین‪.‬‬

‫ئەمانە خانە دەمارییەکانن‪ ،‬وەک دەبینن‪ ،‬ئەم‬ ‫خانانە لەگەڵ یەکترییدا پەیوەندیان هەیەو‬ ‫دەتوانن پاڵسە کارەباییەکان بگوازنەوە‪ .‬لەم‬ ‫رێگەوە ئەوان بەخێرایی زۆر بەرز دەتوانن پەیامێک‬ ‫لەمێشکەوە بۆ ئەندامەکان یان لەئەندامەکانەوە بۆ‬ ‫مێشک بگوازنەوە‪.‬‬

‫(‪ )MRI‬وێنەیەکی زۆر وردو سێ دوورایی لەمێشکمان دەداتێ‪ .‬ئەم شێوازە بۆ دۆزینەوەی خەلەل‬ ‫یان هەرچەشنە کێشەیەکی نائاسایی لەنێو مێشکدا وەکو لووەکان‪ ،‬یان هەندێک نیشانەی‬ ‫زیانەکانی مێشک‌و کارییگەرییەکانی جەڵدە لەسەر مێشک زۆر پێویستن‪.‬‬

‫بەیارمەتی ئامێری زۆر هەستیارو پێشکەوتوو زانایان دەتوانن توێیەک لەمێشک بەئەستوری پەڕەیەکی‬ ‫کاغەزیان لەبەردەستدابێت‪ .‬هەروەها پزیشکەکان دەتوانن هەندێک بڕیین لەمێشکدا دروستبکەن‬ ‫بێئەوەی لەزیانەکانی بترسن‪ .‬لەوانەیە التان سەرنجراکێش بێت بزانن مێشکمان هەست بەئازار ناکات‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪6‬‬

‫بەکارهێنانی حەپی دژ ‌ه سکپڕی‪،‬‬ ‫یادەوەری ژنان الواز ده‌كات‬

‫ئەو ژنانەی کە حەپەکانی پێشگیری لەسکپڕی‬ ‫بەکاردەهێنن‪ ،‬النیکەم لەبارۆدۆخی سترێسیدا‪،‬‬ ‫وردەک����اری کەمتر لەبیروەرییاندا دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫چونک‌ه هۆرمۆنەکان لەسەر یادەوەرییان کاریگەری‬ ‫دادەنێت‪.‬‬ ‫لەپێشدا دەزانرا ژنان زیاتر لەپیاوان وردەکاری‬ ‫روداوە سەرنجراکێشەکانیان لەبیردادەمێنێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئایا ئەگەری ئەوە هەیە هەندێک شت لەسەر ئەمە‬ ‫کارییگەری دابنێت؟ ئایا وەک دەوترێت شێوازەکانی‬ ‫پێشگرتن لەسکپڕی دەکرێت لەسەر یادەوەری ژناندا‬ ‫کاریگەری هەبێت؟‪.‬‬ ‫زانایان دەزان��ن هۆرمونەکانی نێو جەستەی‬ ‫خ��ەڵ��ک ل��ەس��ەر دروس��ت��ب��وون��ی بیرەوەرییەکان‬ ‫کاریگەری دادەنێتو بۆ نمونە‪ ،‬ئەو هۆرمۆنانەی‬ ‫کە وه‌اڵم���دەری دەرگیربوون‌و خۆپارێزین (ئەو‬ ‫کاردانەوانەی کە جەستەی ئێمە لەکاتی سترێس‌و‬ ‫ترسدا پیشانیدەدات) رۆڵیان هەیە لەسەر شێوازی‬ ‫بیرهێنانەوەی یادەوەرییەکان‪ .‬هەر بەم هۆکارەیە‪،‬‬ ‫رووداوە م��ەت��رس��ی��دارە ک��ان ب��ەب��ەراورد لەگەڵ‬ ‫چاالکییەکانی ژیانی رۆژانەدا کاریگەری زیاتریان‬ ‫هەیە‪ .‬وادیارە بەشێک لەمێشک بەناوی ئامیگلدا‬ ‫رۆڵی ناوەندی لەدروستکردن‌و پاشەکەوتکردنی‬ ‫بیرەوەرییە نوێیەکاندا هەیەو ئەم بەشە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫وەرگرەکانی ئەم هۆرمۆنانەدا کاردەکات‪.‬‬

‫دەازانین حەپەکانی پێشگیریکردن لەسکپڕی‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫کەمکردنەوەی بڕی سترۆجیین‌و پروجسترۆن لەلەشی ژندا‪،‬‬ ‫هێلکەدانان سنوردار دەکات‪ .‬بەاڵم هێشتا دیارنییە کە ئەم‬ ‫گۆڕانی هۆرمۆنە لەسەر یادەورەی ژنان کاریگەری دادەنێت‬ ‫یان نا‪.‬‬ ‫لەلێکۆڵینەوەیەکی نوێدا‪ ،‬توێژەران‪ ،‬گروپێک لەژنان‬ ‫کە حەپە خۆراکییەکانی پێشگیری لەسکپڕییان بەکاردەهێنا‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەو ژنانەی کە بێ بەکارهێنانی هیچ چەشنە حەپێکی‬ ‫هۆڕمۆنی‪ ،‬سوڕی سروشتی خۆیان هەبوو بەراوردکرد‪،‬‬ ‫تاوەکو ببینن ئایا شێوازی بەبیرهێنانەوەی روداوەک��ان لە‬ ‫دوو گروپەکەدا لەگەڵ یەک جیاوازی هەیە یان نا‪ .‬لەم‬ ‫لێکۆڵینەوەدا (‪ )٧٢‬ژن بەشداربوون کە نیوەیان حەپی‬ ‫پێشگیری لەسکپڕییان بەکاردەهێناو نیوەکەی تریش ئەم‬ ‫حەپەیان بەکارنەدەهێنا‪ .‬هەرکام لەگروپەکان چیرۆکی‬ ‫کوڕێکی گەنجیان بەسالیید بینی کە تووشی رووداوی‬ ‫ئۆتۆمبێل هاتبوو‪ .‬پێش بینینی سالییدەکان‌و دوایی بینینی‬ ‫ئەم سالیدانە‪ ،‬توێژەران نمونەی لیکیان لەبەشداربووەکان‬ ‫وەردەگرت‪ .‬بۆ ئەوەی بڕی ئاڵفا ‪-‬ئامیلەیزکەی بپێون‪ .‬ئاڵفا‪-‬‬ ‫ئامیلەیز مادەیەکی کیمیاییە کە کەمبوونەوە یان زیادبوونی‪،‬‬ ‫هۆرمۆنی نوراپاینفریین پیشاندەدات‪ .‬نوراپاینفریین هەر ئەو‬ ‫هۆرمۆنەیە کە لەکاتی دەرگیربوون یان هەڵهاتن لەدۆخە‬ ‫سترێسییەکاندا یان دۆخە تەوارییەکاندا‪ ،‬ژمارەی لێدانەکانی‬ ‫دڵ بەرزدەکاتەوە‪ .‬ئەوان لەراستییدا دەیانویست بزانن‪ ،‬ئایا‬ ‫ژنەکان کاردانەوەیان بۆ سالییدەکان جیاوازە یان نا؟ یان‬

‫یەک حەفتە دواتر ئەوەی کە بینیویانە بە چ شیوازێک‬ ‫بەبیریاندێتەوە؟‬ ‫حەوت رۆژ دواتر‪ ،‬داوایان لەبەشداربووان کرد‬ ‫ئەوەی کە بینیویانە بەبیری خۆیان بهێننەوە‪ .‬زانایان‬ ‫گەیشتن بەو دەرئەنجامەی ئەو ژنانەی حەپەکانی‬ ‫پێشگیری لەزاوزێیان بەکاردەهێنا‪ ،‬بابەتی سەرەکی‬ ‫روداوەک��ەو خاڵە گرنگەکانیان لەبیربوو‪ .‬هەروەها‬ ‫بەئەندازەی ئەو ژنانەی کە حەپەکانیان بەکارنەهێنابوو‬ ‫وردەکارییەکانیان لەبیرنەبوو‪ .‬وادەهاتە پێشچاو ئەو‬ ‫ژنانەی حەپەکانیان بەکارنەهێنابوو وردەکاری یەکجار‬ ‫زۆرتریان وەکو شتومەکەکانی نێو سالیەدەکان لەوانە‬ ‫بۆری ئاگر کوژاندنەوە کە نزیک لەرووداوی هاتوچۆکە‬ ‫ب��وو؛ لەبیربوو‪ .‬لەوانەیە ئەمە بەهۆی جیاوازی‬ ‫دەرئەنجامی هۆرمۆنەکانی سترۆجن‌و پروجسترۆنەوە‬ ‫بێت‪ ،‬چونک‌ه ئەمانە لەشێوەی وەرگرتنی هۆرمۆنەکانی‬ ‫سترێس لەمێشکدا کاریگەری دادەنێن‪ .‬لەگەڵ ئەو‬ ‫کاریگەرییەی کە بەکارهێنانی حەپەکان لەسەر‬ ‫ی��ادەوەری ژنان هەیەتی‪ ،‬زانایان دەڵێن ئەمە بەهیچ‬ ‫شێوەیەک ئەو واتایە ناگەێنێت کە حەپەکانی پێشگیری‬ ‫لەسکپڕی یادەوەری خەڵک الوازدەکات‪ ،‬بەڵکو ئەمە‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬لەوەها بارودۆخێکدا‪ ،‬کام خااڵنه‌ن‬ ‫کە ژنان بەروونی زیاتر لەیادەوەرییاندا هەڵیدەگرن‌و‬ ‫دەیهێڵنەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪7‬‬

‫شه‌رمنه‌کان خۆشه‌ویستن‬

‫تاوەکو ئیستا لەوانەیە سەرنجی خەڵکی‬ ‫شەرمنتان دابێت‪ ،‬بەپێی تازەترین لێکۆڵینەوەکان‬ ‫خەڵکی شەرمن زۆرتر جێگەی متمانەن‪.‬‬ ‫هیچکام لەئێمە حەزمان لەشەرمنی نییەو‬ ‫ن��ام��ان��ەوێ بکەوینە ب��ارۆدۆخ��ێ��ک��ەوە هەست‬ ‫بەشەرمنی بکەین‪ ،‬بۆ نموونە ناوی کەسێکمان لەبیر‬ ‫بچێت یان لەماڵی کەسێک کە زۆرهاوڕێمان نییە‬ ‫پەرداخێک بشکێنیین‪ ،‬هەڵبەت هەموومان دەزانین‬ ‫کاتەکانی شەرمەزاری خۆشنییەو لەوکاتەنەدا‬ ‫ئاسودە نیین‪ ،‬بەاڵم توێژەران لەسەرئەو بڕوایەن‬ ‫ئەوکاتانە زۆربەبایەخن‌و پیشانیدەدات ئێمە تا چ‬ ‫رادەیەک دەکرێت متمانەمان پێبکرێت‪.‬‬ ‫پێشتر لێکۆڵینەوەکان پیشانیداوە هەست بە‬ ‫شەرمەزاری‌‪ ،‬یارمەتیدەر دەبێت بۆ چاککردنی‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانمان‪ .‬لەراستییدا‬ ‫پیشاندانی شەرمەزاری بەشێوەیەک بریتییە لەداوای‬ ‫لێبوردنکردن یان پیشانیدەدات ئێوە ئاگادارن لەو‬ ‫رەفتارانەی کە بەشێوەیەک لەشێوەکان نۆرمەکانی‬ ‫ئەو گروپەی کە تێییدان شکاندووە‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم لێکۆڵینەوەیە‪ ،‬شەرمەزاربوون نەك‬ ‫تەنها زیان بە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان ناگەێنێت‪،‬‬ ‫بەڵکو وەکو نیشانەیەک لەپەیوەندییەکاندا بەکار‬ ‫دێت‌و پیشانیدەدات کەسی شەرمن رێزلەتێڕوانینی‬ ‫خەڵک دەگرێت‪ .‬شەرمنی بریتییە لەخۆپارێزی‬

‫لەسەیرکردنی چاوی خەڵک‪ ،‬سەیرکردنی دەوروبەر یان‬ ‫زەوی‪ ،‬گۆڕێنی دۆخی سەروچاو وەکو الرکردنەوەی‬ ‫لچ‌و لێو‪ ،‬یان تەنانەت پێکەنینە نائاساییەکان دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫زانایانی زانستی کۆمەاڵیەتی لەزانکۆی کالیفۆڕنیا‬ ‫لەبرکلی لەم دوایانەدا ‪ ٥‬تاقیکردنەوەیان ئەنجامداوە بۆ‬ ‫ئەوەی تێبگەن ئەو کەسانەی کە بە سادەیی شەرمەزار دەبن‬ ‫زۆرترخەریکی ئەو کارانە دەبن کە سودی گشتی تێدایە‬ ‫یان نا؟ ئایا گرنگی بەئاسودەیی ژیانی خەڵک دەدەن؟‬ ‫هەروەها دەیانوویست بزانن کە ئایا شەرمەزاربوونییان‬ ‫تێڕوانینی خەڵک لەسەریان دەگۆڕێت یان نا؟‬ ‫لەم تاقیکردنەوانەدا زیاد لە (‪ )١١٠٠‬خوێندکاری‬ ‫زانکۆ بەشداریان تێداکرد‪ .‬سەرەتا داوای��ان لێکرا لە‬ ‫گروپی بچووک بچووکدا بیرەوەریەک کە بووە بەهۆی‬ ‫شەرمەزارییان وەبیری بهێنێننەوە‪ .‬توێژەران لەکاتێکدا‬ ‫کاردانەوەکانیان تۆمار دەک��رد‪ ،‬ب��ڕی بەشداریکردنی‬ ‫کەسەکانیان ل��ەو چاالکیانەی کە س��وود بە خەڵک‬ ‫دەگەێنێت دەپێوا‪.‬‬ ‫ئەوان گەشتن بەو دەرئەنجامەی ئەو کەسانەی کە‬ ‫نیشانەی شەرمەساری زیاتر لەخۆیان پیشاندەدەن (هەم‬ ‫لە قسە و هەم لە جوڵەی جەستەییدا ) لەو چاالکیانەی‬ ‫کە سود بەوانیتر دەگەێنێت زیاتربەشداردەبن‪.‬‬ ‫لەداوییدا توێژەران گروپێکیتر لەبەشداربوونیان‬ ‫بەکارهێنا‪ ،‬تاقمێکیان فیلمی قوتابییەکانیان کە بیرەوەرییە‬ ‫شەرمەزارییەکان دەگێڕاوە سەیر کردبوو‪ ،‬تاقمێکیتریان‬

‫تەنها سەیری ئ��ەو وێنانەیان دەک��رد کە باسی‬ ‫شەرمەزاری قوتابییەکانیان دەگێڕاوە‪ .‬لە هەردوو‬ ‫گروپەکەدا‪ ،‬لەالی بەشداربووان ئەو کەسانەی کە‬ ‫نیشانەی شەرمەزاربوونیان لەخۆیان پیشاندابوو‪،‬‬ ‫هەم بەخشەندەترو هەم متمانە پێکراوتر بوون‪.‬‬ ‫هەروەها لەلێکۆڵینەوەکەدا توێژەران گەیشتن بەو‬ ‫ئەنجامەی کە خەڵک زیاتر لەبواری داراییدا متمانە‬ ‫بەو کەسانە دەکەن کە شەرمنن‪.‬‬ ‫وادێتە بەرچاو تەنانەت بینینی یەک وێنەی‬ ‫کەسێک کە شەرمەزاری لەخۆی پیشانداوە لەسەر‬ ‫بینەرکارییگەری دادەن��ێ��ت‪ .‬ت��وێ��ژەران وای بۆ‬ ‫دەچن کە خەڵک لەمێشکی خۆیاندا‪ ،‬مەفهومێک‬ ‫دروس��ت��دەک��ەن ت��اوەک��و لەهۆکاری شەرمەزاری‬ ‫کەسەکە کە وەها نیشانەگەلێک پیشاندەدا‪ ،‬تێبگەن ‪.‬‬ ‫هەڵبەت لەگەڵ هەموو ئەمانەدا توێژەران لەسەرئەو‬ ‫بڕوایەن هێشتا ناکرێت دەرئەنجامی ئەم توێژینەوەیە‬ ‫بۆ ژیانی رۆژانە گشتگیر بکرێت‪ .‬هۆکاری سەرەکی‬ ‫بریتیبوو ل��ەوەی کە خەڵکە بەشداربووەکە لەئەم‬ ‫لێکۆڵینەوەدا لەبارۆدۆخی تاقیکردنەوەدا بوون نەک‬ ‫لەبارودۆخێکی ئاسایی‪ .‬ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەی‬ ‫مەیدانی‌و کۆنتڕۆڵکراوی زیاتر دەکرێت ببێت بە‬ ‫یارمەتیدەر بۆ ئەوەی دەرئەنجامە تاقیگەییەکان بۆ‬ ‫ژیانی ئاسایی یارمەتییدەر بێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫‪8‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ی ئاو ده‌بێت ‌ه چاره‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وكات ‌ه ‌‬

‫ئـاوخــواردنــه‌و‌ه ‌ی بــه‌یـانـــیـان‬ ‫ده‌رمـانـ ‌ی چـه‌نــدیـن ده‌رد‌ه‬

‫ی سه‌الم‬ ‫و‪ :‬عوسمانی‌ حاج ‌‬

‫ئ���او ب��ۆ خ���واردن���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫چێشتلێنان‪،‬‬ ‫ش������ۆردن‪،‬‬ ‫مه‌له‌كردن‌و زۆر بواریتر‪،‬‬ ‫ئه‌مانه‌ چه‌ند به‌كارهێنانێكی‌‬ ‫سروشتییه‌‬ ‫پێكهاته‌یه‌كی‌‬ ‫كه‌ئه‌ویش (ئاو)ه‌‪ ،‬ئه‌و ئاوه‌‬ ‫بێ‌ تام‌و بێ‌ بۆن‌و بێره‌نگه‌‬ ‫سه‌ره‌ڕای‌ ئه‌م سیفه‌تانه‌ش‬ ‫گرنگیه‌كی‌ زۆری‌ له‌ژیانی‌‬ ‫مرۆڤدا هه‌یه‌‪ ،‬بگره‌ ژیانی‌‬ ‫له‌سه‌ر راوه‌ستاوه‌ له‌(‪)%65‬‬ ‫جه‌سته‌ی‌ مرۆڤ پێكدێنێ‌‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا (‪ )%80‬سه‌ر‬ ‫ڕووی‌ زه‌وی‌ گرتوه‌ته‌وه‌‬ ‫ك���ه‌چ���ی‌ ب����ڕی‌ گونجاو‬ ‫ب���ۆ ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان (‪)1%‬‬ ‫تێناپه‌ڕێت له‌سروشتدا ئه‌م‬ ‫پێكهاته‌یه‌ به‌سێ‌ دۆخ هه‌یه‌‬ ‫(ڕه‌ق����ی‌‪ ،‬ش��ل�ی‌‪ ،‬گ���ازی)‪.‬‬ ‫ل �ه‌ڕووی‌ ته‌ندرووستییه‌وه‌‬ ‫گه‌ر باسی‌ ئه‌م پێكهاته‌یه‌‬ ‫ب��ك �ه‌ی��ن ئ���ه‌وا دیسانه‌وه‌‬ ‫گرنگی‌ زی��ات��رو زیاتری‌‬ ‫له‌ پێشبینی‌ ئێمه‌ی‌ مرۆڤ‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ل��ێ��ره‌دا كۆمه‌لێك‬ ‫ڕێنمایی‌ پێویستی‌ زانستی‌و‬ ‫ت �ه‌ن��دروس��ت �ی‌ ده‌رب�����اره‌ی‌‬ ‫ئ��او له‌ژیانی‌ ڕۆژانه‌ماندا‬ ‫ده‌خه‌ینه‌ڕوو‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ت��ی‌ ی����اب����ان بۆ‬ ‫ن��ه‌خ��ۆش��ی��ه‌ك��ان هه‌ستان‬ ‫به‌باڵوكردنه‌وه‌ی‌ ئه‌نجامی‌‬ ‫ت����وێ����ژی����ن����ه‌وه‌ی����ه‌ك ك���ه‌‬ ‫چاره‌سه‌ری‌ نه‌خۆشیه‌كانی‌‬ ‫به‌ئاو له‌خۆگرتووه‌‪ ،‬به‌پێی‌‬ ‫ئ �ه‌و ئه‌نجامه‌ش به‌ڕێژه‌ی‌‬ ‫(‪ )%100‬ده‌ركه‌وت كه‌ ئاو‬ ‫ڕۆڵی‌ له‌چاره‌سه‌ركردنی‌ ئه‌م‬ ‫نه‌خۆشی‌‌و كێشانه‌دا هه‌یه‌‪:‬‬ ‫* قه‌ڵه‌وی‪.‬‬ ‫* كۆكه‌‪ ،‬هه‌وكردنی‌‬ ‫گه‌روو‪ ،‬ڕه‌بۆ‪ ،‬سیل‪.‬‬ ‫* ه���ه‌ر نه‌خۆشیه‌ك‬ ‫پ �ه‌ی��وه‌ن��دی‌ به‌كۆئه‌ندامی‌‬ ‫میزكردنه‌وه‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫* ترشان‌و هه‌وكردنی‌‬ ‫په‌رده‌ی‌ گه‌ده‌‪.‬‬ ‫* ه���ه‌ر نه‌خۆشیه‌ك‬ ‫په‌یوه‌ندیداربێت به‌چاوو‬ ‫گوێ‌و سورێنچك‪.‬‬ ‫* ن��اڕێ��ك�ی‌ س���ووڕی‌‬ ‫مانگانه‌ الی‌ ئافره‌ت‪.‬‬

‫ڕێگه‌ی‌ چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫‪ -1‬س���ه‌رل���ه‌ب���ه‌ی���ان���ی‌‬ ‫هه‌موو ڕۆژێك زوو له‌خه‌و‬ ‫هه‌سته‌و پێش خواردنی‌‬ ‫ب���ه‌ی���ان���ی‌ (‪ )4‬پ�����ه‌رداخ‬ ‫ئ���او ب���خ���ۆره‌وه‌‪ .‬ڕه‌نگه‌‬ ‫ب��ه‌ت��ه‌م��ه‌ن‌و نه‌خۆشه‌كان‬ ‫ه �ه‌س��ت ب �ه‌گ��ران��ی بكه‌ن‬ ‫ل����ه‌خ����واردن����ه‌وه‌ی‌ (‪)4‬‬ ‫په‌رداخ ئاودا‪ ،‬بۆیه‌ ده‌توانن‬ ‫كه‌متر له‌و بڕه‌ بخۆنه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌مه‌رجێك به‌تێپه‌ڕبوونی‌‬ ‫ك��ات ه �ه‌وڵ �ی‌ زیاتربده‌ن‬ ‫ت����اخ����واردن����ه‌وه‌ی‌ ب���ڕی‌‬ ‫دیاریكراو‪.‬‬ ‫‪ -2‬پێش تێبه‌ڕبوونی‌‬ ‫(‪ )45‬خوله‌ك به‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ئ���او خ����واردن����ه‌وه‌دا هیچ‬ ‫خ��واردن‌و خواردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫مه‌خۆ‪.‬‬ ‫ــ له‌دوای‌ هه‌رژه‌مێكه‌وه‌‬ ‫ت���ا دوو ك��ات��ژم��ێ��ر هیچ‬ ‫خ��واردن‌و خواردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫مه‌خۆ‪.‬‬ ‫كاته‌كان ‌ی جێبه‌جێكردن ‌ی‬ ‫ئه‌م كار‌ه بۆ هه‌ر‬ ‫نه‌خۆشیه‌ك له‌م نه‌خۆشیانه‌‪:‬‬ ‫* ن�ه‌خ��ۆش�ی‌ شه‌كره‌‬ ‫(‪ )30‬ڕۆژ‪.‬‬ ‫* ب���ه‌رزب���وون���ه‌وه‌ی‌‬ ‫پ �ه‌س��ت��ان �ی‌ خ��وێ��ن (‪)30‬‬ ‫ڕۆژ‪.‬‬ ‫* ك��ێ��ش�ه‌ك��ان�ی‌ گه‌ده‬ ‫(‪ )10‬ڕۆژ‪.‬‬ ‫* ش��ێ��رپ �ه‌ن��ج �ه‌ (‪)9‬‬ ‫مانگ‪.‬‬ ‫* سیل (‪ )6‬مانگ‪.‬‬ ‫* به‌دخۆراكی (‪)10‬‬ ‫ڕۆژ‪.‬‬ ‫پ���ێ���وی���س���ت���ه‌ ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ئ���ه‌و ك �ه‌س��ان �ه‌ی‌ تووشی‌‬ ‫هه‌وكردن له‌ جومگه‌كاندا‬ ‫بوونه‌‪ ،‬ڕۆژانه‌ ئه‌م كاره‌ (‪)3‬‬ ‫ج��ار دووب��اره‌ب��ك�ه‌ن�ه‌وه‌ بۆ‬ ‫ماوه‌ی‌ یه‌ك هه‌فته‌‪ ،‬پاشان‬ ‫ك�ه‌م�ی‌ ب��ك �ه‌ن �ه‌وه‌ ب��ۆ یه‌ك‬ ‫جار له‌ڕۆژێكدا (به‌یانیان)‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م كه‌سانه‌ له‌سه‌ره‌تادا‬ ‫ئ���اره‌زووی‌ زۆر میزكردن‬ ‫ده‌ك �ه‌ن‪ ،‬ب�ه‌اڵم ئه‌مه‌ نابێته‌‬ ‫ه���ۆی‌ پ �ه‌ی��داب��وون �ی‌ هیچ‬ ‫كێشه‌یه‌ك‪.‬‬

‫گرنگی‌ ئاو خواردنه‌وه‌‬ ‫له‌ژیانی‌ مرۆڤدا‪:‬‬ ‫‪ -1‬زی�����ن�����دووی�����ی‌‬ ‫ب���ه‌خ���ان���ه‌ك���ان���ی‌ جه‌سته‌‬ ‫ده‌به‌خسێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬پ���ل���ه‌ی‌ گ���ه‌رم���ی‌‬ ‫جه‌سته‌ ڕێكده‌خات‪.‬‬ ‫‪ -3‬ش��ێ��ی‌ پێویست‬ ‫ده‌به‌خشێته‌ جه‌سته‌و نه‌رمی‌‬ ‫به‌ پێست ده‌به‌خشێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬خ��وێ��ن ل���ه‌م���اده‌‬ ‫زیانبه‌خش و ژه‌هره‌كان‬ ‫پاك ده‌كاته‌وه‪.‬‬ ‫‪ -5‬كۆئه‌ندامی‌ هه‌رس‬ ‫چاالك ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ -6‬ك����ارده‌ك����ات بۆ‬ ‫جومگه‌كان‬ ‫ڕێكخستنی‌‬ ‫و نه‌رمی‌ له‌ جووڵه‌دا وه‌‬ ‫ده‌یانپارێزێ‌ له‌ كوتانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -7‬قه‌ره‌بووی‌ هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و شله‌مه‌نی‌‌و ڕژێنانه‌‬ ‫ده‌ك�����ات�����ه‌وه‌ كه‌جه‌سته‌‬ ‫ده‌ریان ده‌دات وه‌كو (میز‪،‬‬ ‫ئاره‌ق‪ ،‬شێی‌ هه‌ناسه‌دان و‬ ‫پاشه‌ڕۆ‪...‬هتد)‬ ‫‪ -8‬ك����ارو چاالكی‌‬ ‫گورچیله‌ زیاتر ده‌كات‪.‬‬ ‫با خواردنه‌وه‌ی‌ ئاو‬ ‫به‌پێی‌ پێویست بكه‌ینه‌‬ ‫نه‌ریتی‌ ڕۆژانه‌مان‬ ‫ج���ه‌س���ت���ه‌ی‌ ئاسایی‌‬ ‫مرۆڤ پێویستی‌ به‌ڕۆژانه‌‬ ‫پێویستی‌ به‌ (‪ )2-1‬لیتر‬ ‫ئاو هه‌یه‌ كه‌ ده‌كاته‌ (‪)8‬‬ ‫په‌رداخ به‌م جۆره‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬په‌رداخێك له‌كاتی‌‬ ‫له‌خه‌و هه‌ستان‪.‬‬ ‫‪ -2‬په‌رداخێك له‌كاتی‌‬ ‫هه‌ر ژه‌مه‌ خواردنێك‪.‬‬ ‫‪ -3‬په‌رداخێك دوای‌‬ ‫یه‌ك تادوو سه‌عات له‌هه‌ر‬ ‫ژه‌مه‌ خواردنێك‪.‬‬ ‫‪ -4‬پ �ه‌رداخ��ێ��ك پێش‬ ‫نووستن‪.‬‬ ‫ه �ه‌ر مرۆڤێك له‌گه‌ڵ‬ ‫زی��ات��ر چ��وون �ه‌ ته‌مه‌نه‌وه‌‬ ‫ت���وێ���ژی‌ پ��ێ��س��ت �ی‌ زیاتر‬ ‫وش��ك ده‌بێت‌و ئ��او زیاتر‬ ‫له‌ده‌ست ده‌دات‌و چاالكی‌‬ ‫گ���ورچ���ی���ل���ه‌ك���ان زی���ات���ر‬ ‫ك��ه‌م��ده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ۆی �ه‌ له‌و‬ ‫كاتانه‌دا مرۆڤ پێویستی‌ به‌‬

‫‪9‬‬

‫خ��واردن�ه‌وه‌ی‌ زیاتری‌ ئاو‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌كاته‌كانی‌ سكپڕی‌‬ ‫و ش���ی���ردان ب��ه‌م��ن��داڵ و‬ ‫ب����ه‌رزب����وون����ه‌وه‌ی‌ پله‌ی‌‬ ‫گ �ه‌رم �ی‌ و وه‌رزشكردن‬ ‫دی��س��ان �ه‌وه‌ م���رۆڤ زیاتر‬ ‫پێویستی‌ به‌ ئاو خواردنه‌وه‌‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫زۆری‌ خواردنه‌وه‌ی‌ ئاو‬ ‫زۆر ئاو خواردنه‌وه‌؛‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‪:‬‬ ‫ ئاوسانی‌ سك‪.‬‬‫ ه����ه‌س����ت����ك����ردن‬‫به‌قورسبوونی‌ جه‌سته‪.‬‬ ‫ زۆری‌ غازات‪.‬‬‫ زه‌رداوی‌ خوێن‬‫زیادده‌كات‪.‬‬ ‫كه‌مخواردنه‌وه‌ی‌ ئاو‬ ‫که‌م ئاو خواردنه‌وه‌؛‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‪:‬‬ ‫ وش�����ك�����ب�����وون‌و‬‫م����ان����دووب����وون‌و كه‌می‌‬ ‫چاالكی‌‪.‬‬ ‫ــ ناڕێكی‌ پله‌ی‌ گه‌رمای‌‬ ‫جه‌سته‌ (به‌رزبوونه‌وه‌ی‌)‪.‬‬ ‫ ل����ه‌ده‌س����ت����دان����ی‌‬‫هاوسه‌نگی‌‪.‬‬ ‫ له‌بیرچوونه‌وه‌‪.‬‬‫وشكهه‌ڵگه‌ڕانی‌‬ ‫‬‫پێسته‌و ده‌م‌و چاوه‌كان‪.‬‬ ‫بۆیه‌ باشترین شێوه‌ی‌‬ ‫ئ������اوخ������واردن������ه‌وه‌ كه‬ ‫‌ت �ه‌ن��دروس��ت �ی‌ پ��ارێ��ز بێت‬ ‫هاوسه‌نگی‌ ڕاگرتنه‌ له‌نێوان‬

‫زۆر خ����واردن����ه‌وه‌و كه‌م‬ ‫خواردنه‌وه‌یدا‪.‬‬ ‫چی‌ كاتێك پێویستیمان‬ ‫به‌خواردنه‌وه‌ی‌ ئاو هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬به‌یانیان دوابه‌دوای‌‬ ‫له‌خه‌وهه‌ستان‪.‬‬ ‫‪ -2‬پێش نانخواردن‬ ‫ب �ه‌ی �ه‌ك ك��ات��ژم��ێ��رو دوای‌‬ ‫نانخواردن به‌دوو كاتژمێر‪،‬‬ ‫كارنه‌كاته‌‬ ‫ب����ۆئ����ه‌وه‌ی‌‬ ‫س �ه‌ر ك��ارو چاالكیه‌كانی‌‬ ‫كۆئه‌ندامی‌ هه‌رس‪.‬‬ ‫‪ -3‬له‌كاتی‌ نانخواردندا‬ ‫ئ���ه‌وه‌ش به‌خواردنه‌وه‌ی‌‬ ‫ی �ه‌ك پ���ه‌رداخ‌و به‌شێوه‌ی‌‬ ‫پچڕپچڕ نه‌ك به‌یه‌كجار‪.‬‬ ‫‪ -4‬خ��واردن�ه‌وه‌ی‌ یه‌ك‬ ‫پ���ه‌رداخ ل�ه‌گ�ه‌ڵ خواردنه‌‬ ‫وش��ك�ه‌ك��ان��دا وه‌ك���و نان‌و‬ ‫گۆشت‪..‬هتد‪.‬‬ ‫ل�����ه‌ك�����ات�����ی‌‬ ‫‪-5‬‬ ‫وه‌رزش���ك���ردن‪ ،‬ڕێكردن‪،‬‬ ‫ماندووبوون‪ ،‬به‌اڵم له‌دوای‌‬ ‫كه‌مێك پ��ش��وودان ئینجا‬ ‫پێویسته‌ ئاو بخورێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی خواردنه‌و‌ه ‌‬ ‫‪ -6‬له‌كات ‌‬ ‫قاوه‌‪ ،‬چا‪ ،‬خوادنه‌و‌ه گازیه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -7‬دای����ك له‌كاتی‌‬ ‫شیردان به‌منداڵ‪.‬‬ ‫‪ -8‬ك��ات �ی‌ هه‌ستكردن‬ ‫ی ك���ه‌ش���وه���ه‌واو‬ ‫ب���ه‌گ���ه‌رم��� ‌‬ ‫ی پله‌ی‌ گه‌رمی‌‪.‬‬ ‫به‌رزبوونه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫‪ -9‬ل �ه‌ك��ات �ی‌ سكپڕ ‌‬ ‫ژناندا‪.‬‬ ‫‪ -10‬پێش نووستن‪.‬‬


‫‪10‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫موعجیز ‌ه چییه‌؟‬

‫ده‌رونناسی‬

‫م��ن��داڵ��ێ��ک��ی دوازدە‬ ‫س��ااڵن دوای نوقمبوونی‬ ‫ل���ەئ���اودا ب���ۆ ماوەیەکی‬ ‫درێ��������ژ‪ ،‬ج���ارێ���ک���ی تر‬ ‫ب��ۆژی��ان گ��ەڕای��ەوە‪ ،‬ئـــەم‬ ‫روداوە ن��اوی لێــــنرابوو‬ ‫موعجیزە‪.‬‬ ‫ئێمە چ��ۆن دەتوانیین‬ ‫ب���ە رووداوێ��������ک بڵێین‬ ‫موعجیزە؟ چۆن دەکرێت‬ ‫موعجیزەو ن��ا موعجیزە‬ ‫لەیەکتری جیابکەینەوە‪.‬‬ ‫ل���ەوەدەچ���ـ���ـ���ێ���ت ئەمە‬ ‫پ���ەی���وەن���دی بەبیروڕای‬ ‫تایبەتی هەرکام لەئێمەوە‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ئ����ەو م���ن���داڵ���ەی کە‬ ‫م��اوەی��ەک��ی درێ��ژ لەئاودا‬ ‫ن��وق��م ب���وو ب���وو؛ ناوی‬ ‫دی����ل ئ��ی��س��ت��ران��در ب���وو‪،‬‬ ‫ل��ەک��ات��ـ��ـ��ـ��ی م��ەل��ە ک���ردن‬ ‫کــەنارەکانی‬ ‫ل���ەئ���اوی‬ ‫دەری��ادا شەپۆلەکان بەره‌و‬ ‫قواڵیی رایانکێشا‪ .‬دوایی‬ ‫‪ ١٥‬خولەک دوو مەلەوان‬ ‫ت��وان��ی��ی��ان دی��ل لەئاوەکە‬ ‫دەربهێنن‌و بیگوازنەوە بۆ‬ ‫شوێنێکی ئ��ارام؛ تاوەکو‬ ‫یارمەتی پزیشکی پێبگات‪.‬‬ ‫ل��ەدوای��دا گ��وازرای��ەوە بۆ‬ ‫نەخۆشخانەی ئورگان‪.‬‬ ‫ت��ائ��ەوک��ات��ە بێهۆشبوو‪،‬‬ ‫ل����ەدوای����ی����دا ب����ۆ ژی����ان‬ ‫گ����ەڕای����ەوە؛ ه���ەڤ���ااڵن‌و‬ ‫بنەماڵەی دی��ل ئیستراندر‬ ‫ئ����ەم رووداوە وەک���و‬ ‫م��وع��ج��ی��زە باسدەکەن‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئایا بەراستی ئەمە‬ ‫موعجیزە بوو؟‬ ‫بەپێی چ��ی پێوه‌رێک‬ ‫دەت��وان��ی��ن ب���ه‌رووداوێ���ک‬ ‫بڵێین م��وع��ج��ی��زە؟ ئەی‬ ‫م��وع��ج��ی��زە چ��ی��ی��ە؟ ئایا‬ ‫ئ��ێ��م��ە ب���ەپ���ێ���ی خ����ودی‬ ‫رووداوەک��������ە پێناسەی‬ ‫موعجیزەی بۆ دەکەین؟‬ ‫ئێمە دێنین کۆمەڵەیەک‬ ‫بیروڕایی ئایینی‌و زانستی‬ ‫پزیشکی‌و زانستی ئامار‬ ‫لەپاڵ یەکتری دادەنێین‌و‬ ‫دەڵێــین موعجیزە بووە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا چۆن وایدادەنین‬

‫رووداوێک موعجیزە بووە‬ ‫یان ئەو روداوەش دەکرا‬ ‫پێشبینیبکرێت‪.‬‬ ‫ب����ۆ ب��ەش��ێ��ک��ی زۆر‬ ‫ل���ەخ���ەڵ���ک‪ ،‬رووداوی‬ ‫ن���ائ���اس���ای���ی‌و ئیجابی‬ ‫ب���ەدەگ���م���ەن رودەدەن‪.‬‬ ‫ل��ەک��ات��ێ��ک��دا لەراستییدا‬ ‫وانییە‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬بەشێکی‬ ‫زۆر ل��ەخ��ەل��ک زیندوو‬ ‫م���ان���ەوە ل���ەرووداوێ���ک���ی‬ ‫بەموعجیزە‬ ‫ئاسمانییدا‬ ‫دادەن����ێ����ن؛ ب����ەاڵم دات���ا‬ ‫ئامارییەکان پیشانیدەدەن‬ ‫ک����ە زۆرب��������ەی خەڵک‬ ‫ل��ەرووداوەک��ان��ی فرۆکەدا‬ ‫بێئەوەی زۆر بریندارببـــن‬ ‫رزگ�������اری�������ان ب������ووە‪.‬‬ ‫رووداوە فرۆکەوانییەکان‬ ‫دەگمەنن‌و ئەو روداوانەی‬ ‫ک���ە ب���ەه���ۆی ف���رۆک���ەوە‬ ‫رودەدەن دەگمەنتر‪ .‬بۆیە‬ ‫ل��ەرووداوێ��ک��ی فرۆکەدا‬ ‫رزگ�����ارب�����وون ئ���ەگ���ەری‬ ‫یەکجار زۆرت��رە لەمردن‪،‬‬ ‫ب���ۆی���ە زی���ن���دووم���ان���ەوە‬ ‫ل��������ەڕووداوی ف���رۆک���ەدا‬ ‫ن��اک��رێ��ت پ��ێ��ی بووترێت‬ ‫موعجیزە‪.‬‬ ‫ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە‪،‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ک رووداو کە‬ ‫ل������ەچ������اوی ک���ەس���ان���ی‬ ‫ناپسپۆڕ‪ ،‬ی��ان بنەماڵەیی‬ ‫قوربانییەکاندا موعجیزەیە‬ ‫لەالی شارەزایانی بواری‬ ‫موعجیزە‬ ‫پ���زی���ش���ک���ی‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ ،‬چ��ون��ک �ه‌ حاڵەتی‬ ‫ه��اوش��ێ��وە ب���ەرف���راوان���ی‬ ‫لەبواری چاالکی خۆیاندا‬ ‫دەبینن‪ .‬ب��ۆ پزیشکەکان‬ ‫زیندوومـــانەوەو گەڕانەوە‬ ‫ب��ۆ ژی���ان ئەگەرکەسێک‬ ‫کەمتر لە (‪ )٢٠‬خولەک‬ ‫ل���ەژێ���ر ئ�����اودا بووبێت‬ ‫ب����ە ه���ی���چ ش���ی���وەی���ەک‬ ‫سەرسوڕهینەرنییە‪.‬‬ ‫بنجامیین‬ ‫دک����ت����ۆر‬ ‫ئ����اب��ل�ا‪ ،‬ب����ەڕێ����وەب����ەری‬ ‫لێکۆڵینەوەکانی پشکنینی‬ ‫پ��زی��ش��ک��ی ل���ەن���اوەن���دی‬ ‫زانستی ژیانەوەی زانکۆی‬ ‫پنسیلڤانیا ل��ەس��ەر ئەو‬

‫‪11‬‬

‫بڕوایەیە رزگاربوونی دیل‬ ‫ستراندر لەوانەیە بەهۆی‬ ‫س���اردب���وون���ی ئ���اوەک���ەوە‬ ‫بووبێت‪.‬‬ ‫ل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوەک���ان‬ ‫پیشانیدەدەن‪ ،‬هایپۆسرمیا‬ ‫ی���ان ک��ەم��ب��وون��ەی پلەی‬ ‫گ��ەرم��ی ل��ەش لەکاتێکدا‬ ‫ئۆکسجینی‬ ‫خ����وێ����ن‌و‬ ‫پێویست بەمێشک ناگات‪،‬‬ ‫دەت��وان��ێ��ت تارادەیەکی‬ ‫م��ێ��ش��ک لەمردن‬ ‫زۆر‬ ‫رزگاربکات‪.‬‬ ‫ئابال لەمبارەوە دەڵێت‬ ‫"ئاو بەتەواوەتی ساردبووە‪،‬‬ ‫ب���ۆی���ە پ���ل���ەی گ���ەرم���ی‬ ‫لەشی منداڵەکە دابەزیوە‬ ‫ه��ەروەه��ا دەب��ێ��ت تەمەنی‬ ‫ک��ەم‌و تەندروستی گشتی‬ ‫م��ن��داڵ��ەک��ەش لەبەرچاو‬ ‫بگیریەت"‪.‬‬ ‫ب��������ەوت��������ەی ئ�����ەو‬ ‫راپ��ۆڕت��ی زۆر دەرب���ارەی‬ ‫رزگ����ارب����وون����ی خەڵک‬ ‫ل��ەئ��اوە بەستەڵەکەکانداو‬ ‫گ���ەڕان���ەوەی���ان ب��ۆ ژیان‬ ‫لەبەردەستدا هەیە‪ .‬هەڵبەت‬ ‫ئ��ەم روداوان����ە رووداوی‬ ‫ئاسایی نیین‪ ،‬ب��ەاڵم زۆر‬ ‫دەگمەنیش نیین‪.‬‬ ‫ه����ەروەه����ا ناکرێت‬ ‫میدیاکارانیش‬ ‫رۆڵ�����ی‬ ‫لەبەرچاو نەگرین‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەی پزیشکەکان وەها‬ ‫دی��اردەی��ەک ب��ە نائاسایی‬ ‫ن��ازان��ن‪ ،‬ب��ەاڵم میدیاکان‬ ‫ب��ەوت��ن��ەوەی رستەگەلی‬ ‫وەک "پ��زی��ش��ک��ەک��ان لێی‬ ‫ه��ی��وا ب����ڕاوب����وون"‪ ،‬یان‬ ‫"پزیشکەکان هیواداربوون‬ ‫بەشێوەیی گیایی درێژە‬ ‫ب��ەژی��ان��ی خ���ۆی ب���دات"‪،‬‬ ‫ل���ەراس���ت���ی���دا بەشێوەی‬ ‫زی��اد ل��ەس��ن��وور شتیتری‬ ‫پێوەدەنێن‪.‬‬ ‫ه����������ەروەه����������ا ل���ە‬ ‫ده‌روونناسیدا دیاردەیەک‬ ‫ه���ەی���ە پ��ێ��ی دەوت���ری���ت‬ ‫"ئ��اراس��ت��ەی پشتگیریی"‪.‬‬ ‫لەم ئاراستــــەیەدا خەڵک‬ ‫حەزیان لێـــــیە بـــەدوای‬ ‫ئـــــــەو زانیــــــاریــــانـــەدا‬

‫ب��گ��ەڕێ��ن ک���ە پشتگیری‬ ‫بۆچوونەکانیان دەکات‌و‬ ‫ئ��ەو زانیاریانە فەرامۆش‬ ‫دەک���������ەن ک�����ە دژ بە‬ ‫بیرۆبۆچوونەکانیانە‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە حەزیان‬ ‫لێیە بڵێن خ���ودا گیانی‬ ‫ئەم منداڵەی رزگارکرد‪.‬‬ ‫چ��ون��ک��ه‌ ک����ەس لەسەر‬ ‫ئ���ەو ب���ڕوای���ە ن��ی��ی��ە خودا‬ ‫م��ن��داڵ��ێ��ک ب��ه��اوێ��ت��ە نێو‬ ‫ئ��اوەوەو بیخنکێنێ (ئەمە‬ ‫بەتەواوی دژ بە بیروڕای‬ ‫م��رۆڤ��ەک��ان��ە)‪ .‬ب��ەاڵم ئەو‬ ‫ئایدیایەی خودا گیانی ئەم‬ ‫رزگارکردووە‪،‬‬ ‫منداڵەی‬ ‫ب����ەت����ەواوەت����ی ل���ەگ���ەڵ‬ ‫ب���ی���رک���ردن���ەوەی مرۆڤدا‬ ‫یەکدەگرێتەوە‪.‬‬ ‫لەراستییدا ه��ەر ئەو‬ ‫کارەیە ئێمە چاوەڕوانیین‬ ‫ک��ە خ���ودا ب��ی��ک��ات! بۆیە‬ ‫ئێمە مێشکمان لەسەرئەوە‬ ‫چڕدەکەینەوە‪.‬‬ ‫ب��ەگ��ش��ت��ی منداڵێک‬ ‫ک��ەوت��وەت��ە ن��ێ��و ئ����اوەوەو‬ ‫لەدوایید رزگاریبووە‪ .‬ئەوە‬ ‫خەڵکن هەڵیدەبژێرن کە‬ ‫ئایا ئەم روداوە موعجیزەیە‬ ‫یان نا‪.‬‬ ‫ل���ێ���رەدا دەگەڕێنەوە‬ ‫بۆ دەروون��ن��اس�ی‌و ئامارو‬ ‫بیروباوەڕ‪ .‬ئ��ەوەی دیارە‬ ‫ئێمە ئ��ەوەی وەریدەگرین‬ ‫ل���ەف���ی���ل���ت���ەری مێشکی‬ ‫خۆمانەوە تێپەڕی دەکەین‌و‬ ‫زانیارییەکان بەشێوەیەک‬ ‫لێکدانەوەو شیکاری بۆ‬ ‫دەک��ەی��ن ک��ە لەگـــەڵیدا‬ ‫ه���ەس���ت ب���ەئ���اس���وودەی‬ ‫لەوانـــەیە‬ ‫ب��ک��ەی��ی��ن‌و‬ ‫چ��اوپ��ۆش��ی لەهەندێک‬ ‫زان���ی���اری ک��ە لەگەڵییدا‬ ‫ئاسوودە نیین بکەین‪.‬‬ ‫زەق‬ ‫نیشانەیەکـــی‬ ‫ئەوەیـــە که‌ ئــەو کەسانەی‬ ‫ئاســایی‬ ‫ل���ه‌خ���ه‌ڵ���ک���ی‬ ‫زۆرت��ر بیر لەمـــوعجــیزە‬ ‫دەک����ەن����ەوە‪ ،‬ئ����ه‌وا زیاتر‬ ‫لەخەڵکی تریش موعجیزە‬ ‫دەبینن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪12‬‬

‫ئه‌سپێ‬

‫چییه‌و چۆن چاره‌سه‌رده‌کرێت؟‬

‫ئه‌سپ ‌ێ الی‌ سپی‌ پێسته‌كان زیاتره‌‬

‫ی مشه‌خۆره‌ كه‌له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌سپێ‌ مێرویه‌ك ‌‬ ‫ی ت��وش��ب��وده‌ژی‪ ،‬و‌ه‬ ‫پێست‌و م���ووی‌ ك�ه‌س� ‌‬ ‫ی كه‌سه‌كه‌و‌ه‬ ‫ی مژینی‌ خوێن ‌‬ ‫ی له‌ڕێگا ‌‬ ‫خۆراكیش ‌‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬ئه‌م مێروو‌ه زۆر بچوكه‌ به‌اڵم ب‌ه‬ ‫ی وردبین ده‌توانرێت‬ ‫ێ به‌كارهێنان ‌‬ ‫چاو و به‌ب ‌‬ ‫ێ جۆر له‌م مێروان‌ه پێست و موو‬ ‫ببینرێت‪ .‬س ‌‬ ‫ئاڵود‌ه ده‌كه‌ن ك‌ه بریتین له‌‪:‬‬ ‫ی سه‌ر ‪.Head lice‬‬ ‫‪ -1‬ئه‌سپێ ‌‬ ‫ی له‌ش ‪.Body lice‬‬ ‫‪ -2‬ئه‌سپێ ‌‬ ‫ی به‌ر ‪.Pubic lice‬‬ ‫‪ -3‬ئه‌سپێ ‌‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ی سه‌ر (‪)Head lice‬‬ ‫ئه‌سپێ ‌‬ ‫ی له‌مندااڵندا‬ ‫ب�����ه‌زۆر ‌‬ ‫ی مێدا (كچ)‬ ‫به‌تایبه‌ت له‌منداڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫باو‌ه به‌اڵم ل‌ه ژنان‌و كوڕان ‌‬ ‫ده‌بینرێن‬ ‫مێرمنداڵداڵیشدا‬ ‫ی‬ ‫ی ك��‌ه په‌یوه‌ند ‌‬ ‫ب �ه‌وپ��ێ��ی �‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ب��‌ه پ��اك��وخ��اوێ��ن ڕاگرتن ‌‬ ‫كه‌سه‌كه‌و‌ه هه‌ی‌ه و‌ه ناتوانرێت‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ر به‌نه‌خۆشییه‌ك ‌‬ ‫ئه‌سپێ ‌‬ ‫ه���ه‌ژاران یا ك �ه‌م ده‌سته‌كان‬ ‫ی‬ ‫دابنرێت‪ ،‬چونك‌ه مندااڵن ‌‬ ‫زه‌نگینه‌كانیش‬ ‫ب��ن �ه‌م��اڵ �‌ه‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ێ ج���ار ت��ووش � ‌‬ ‫ه �ه‌ن��د ‌‬ ‫نه‌خۆشیه‌ده‌بن‪ .‬ئه‌م نه‌خۆشی‌ه‬ ‫ی پێسته‌كاندا باوتر‌ه وه‌ك‬ ‫له‌سپ ‌‬ ‫ل‌ه ڕه‌ش پێسته‌كاندا‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ی‬ ‫ی ڕوو ‌‬ ‫ی تایبه‌تمه‌ند ‌‬ ‫به‌هۆ ‌‬ ‫ی پێست‬ ‫ی پ��ێ��س��ت� ‌‬ ‫ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی ئه‌سپ ‌‬ ‫ڕه‌شه‌كانه‌‪ .‬قه‌بار‌ه ‌‬ ‫ی ‪ 3‬م��ل��ی��م�ه‌ت��ر‌ه و‌ه‬ ‫ن��زی��ك �‌ه ‌‬ ‫ی یه‌ك‬ ‫هێلكه‌كانیشیان نزیك‌ه ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی ئه‌سپ ‌‬ ‫میلیمه‌تره‌‪ .‬هێلك‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕه‌نگ سپ ‌‬ ‫ی قوچه‌ك ‌‬ ‫شێو‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ی‌ه ك‌ه به‌ته‌واوه‌تی‌‌و به‌توند ‌‬ ‫ی‬ ‫ب‌ه موه‌و‌ه لكاوه‌‪ .‬هێلكه‌كان ‌‬ ‫ی هه‌ی‌ه‬ ‫ته‌وقه‌سه‌ر زیاتر ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ك‌ه ببێت به‌گه‌را و‌ه هه‌رچه‌ند‬ ‫ل‌ه ته‌وقه‌سه‌ر دوربكه‌وینه‌و‌ه‬ ‫ئ��ه‌وا كه‌متر ده‌ب��ن به‌گه‌را‪.‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ك �‌ه ده‌گوترێت‬ ‫ی‬ ‫ێ ك‌ه نزیك‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌سپ ‌‬ ‫هێلك‌ه ‌‬ ‫ی سه‌ر به‌ره‌و‬ ‫‪ 1،5‬سانتیمه‌تر ‌‬ ‫سه‌رتربێت ئ��ه‌وا هێمایه‌ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه پێشتر هه‌ڵگر ‌‬ ‫بۆئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م نه‌خۆشی‌ه بووه‌و پێویست ‌‬ ‫ب��ه‌ده‌رم��ان نییه‌‪ .‬هه‌فته‌یه‌ك‬ ‫ی هێلكه‌كان‬ ‫ی دان��ان � ‌‬ ‫ل���ه‌دوا ‌‬ ‫ێ دێنه‌ده‌ره‌وه‌و‬ ‫ی ئه‌سپ ‌‬ ‫گ �ه‌را ‌‬ ‫ی یه‌ك هه‌فته‌داده‌گۆڕێن‬ ‫له‌ماو‌ه ‌‬ ‫ی پێگه‌شتوو‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئه‌سپێیه‌ك ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی ئه‌سپ ‌‬ ‫ی ژی��ان� ‌‬ ‫ئ �ه‌م س���وڕ‌ه ‌‬ ‫ب������ه‌رده‌وام ده‌ب���ێ���ت‌و زیاتر‬ ‫له‌مرۆڤدا په‌ره‌ده‌سێنێت و‌ه‬ ‫بۆ كه‌سانیتریش ده‌گوازرێته‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ێ ج���ار ئاسای ‌‬ ‫ك��‌ه ه��ه‌ن��د ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‪ .‬مندااڵن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خوران ‌‬ ‫ت��وش��ب��وو ب �ه‌ه��ۆ ‌‬ ‫ێ‬ ‫سه‌ریان بێزارده‌بن و‌ه هه‌ند ‌‬ ‫جار ئه‌م خوران‌ه ئازار به‌خشه‌و‬ ‫ی‬ ‫ی هێلك‌ه ‌‬ ‫دیارنیی‌ه و‌ه بوون ‌‬ ‫ێ له‌سه‌ردا هۆكارێك‌ه بۆ‬ ‫ئه‌سپ ‌‬ ‫ی نه‌خۆشیه‌كه‌‪.‬‬ ‫ده‌ستنیشانكردن ‌‬

‫ی‬ ‫ێ به‌شێو‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌سپ ‌‬ ‫هێلك‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب���ه‌درێ���ژای��� ‌‬ ‫ی س��پ � ‌‬ ‫خ���اڵ��� ‌‬ ‫ی ب‌ه‬ ‫مووه‌كانه‌و ك‌ه زۆر به‌توند ‌‬ ‫ی‬ ‫موو‌ه كانه‌و‌ه لكاوه‌و به‌ئاسان ‌‬ ‫ی نابێته‌وه‌‪ ،‬و‌ه هه‌مان هۆیش‌ه‬ ‫لێ ‌‬ ‫ی ل‌ه‬ ‫ی ئ���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ده‌بێت‌ه ه��ۆك��ار ‌‬ ‫ی جیابكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی سه‌ر ‌‬ ‫كڕێشك ‌‬ ‫ی ئه‌م هێلكان‌ه ل‌ه‬ ‫ی باو ‌‬ ‫شوێن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پشته‌سه‌رو سه‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫موه‌كان ‌‬ ‫ێ ج��ار هێند‌ه‬ ‫گوێیه‌‪ .‬هه‌ند ‌‬ ‫زۆرن وه‌ك ئ���ه‌و‌ه وای���‌ه ك‌ه‬ ‫ی بوبێت ك‌ه ئه‌م‬ ‫مووه‌ك‌ه سپ ‌‬ ‫باره‌ش به‌ده‌گمه‌ن ڕوده‌دات‪،‬‬ ‫و‌ه زۆرج������ار هێلكه‌كان‬ ‫ژماره‌یان كه‌متره‌‪ .‬جاریواش‬ ‫ی س���ه‌ر‪،‬‬ ‫ی ب��ه‌ه��ێ��ز ‌‬ ‫خ���وران��� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵكه‌ندن ‌‬ ‫ده‌بێت‌ه هۆكار ‌‬ ‫ی توشبوو و‌ه‬ ‫ی ناوچ‌ه ‌‬ ‫پێست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌هه‌وكردن‌و برین ‌‬ ‫توشبوون ‌‬ ‫ی س�ه‌ر ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫زه‌رد ‌‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌م ب���اره‌دا ده‌ب��ێ��ت له‌بیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ردابیت‌و له‌كات ‌‬ ‫ئه‌سپێ ‌‬ ‫ێ ی���اخ���ود‬ ‫ی ئ���ه‌س���پ��� ‌‬ ‫ب����وون���� ‌‬ ‫ی ئه‌سپێدا پێویست‌ه‬ ‫هێلكه‌كان ‌‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ر ب��ك��رێ��ت‪ .‬جگ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ێ له‌بار‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌سپ ‌‬ ‫له‌هێلك‌ه ‌‬ ‫ی له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌سپێش ب��ۆ خ��ۆ ‌‬ ‫م��ووه‌ك��ان ده‌رده‌ك�����ه‌ون ك‌ه‬ ‫ق���ه‌ب���اره‌ی���ان ب��چ��وك��ت��ر‌ه ل‌ه‬ ‫مێروول‌ه زۆربچوكه‌كان‪ .‬و‌ه‬ ‫ی یا ڕه‌ش‬ ‫ڕه‌نگیشیان ق��او‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ده‌ب����ن‪ .‬گ��واس��ت��ن �ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌ركه‌وتن ‌‬ ‫نه‌خۆشیی‌ه به‌هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاس��ت�ه‌وخ��ۆ‪ ،‬ی��اخ��ود به‌هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێداویستییه‌كان ‌‬ ‫به‌كارهێنان ‌‬ ‫ك���ه‌س���ی���ت���وش���ب���وه‌و‌ه وه‌ك‬ ‫ش���ان���ه‌و خ���اول���ی‌‌و ته‌وقه‌و‬ ‫ك�ڵاو و ل�ه‌چ��ك ك �‌ه ئه‌مان‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵگرتن ‌‬ ‫ده‌ب��ن �‌ه ه��ۆك��ار ‌‬ ‫ئ��ه‌س��پ��ێ‌‌و ئ���اڵ���وده‌ب���وون���ی‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫وه‌ه�����ه‌روه‌ه�����ا ل���ه‌ڕێ���گ���ا ‌‬ ‫ی‬ ‫پێداویستیی‌ه جوانكارییه‌كان ‌‬ ‫م�����ووه‌و‌ه ده‌گ���وازرێ���ت���ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی نه‌خۆشیه‌ك‌ه‬ ‫ده‌ستنیشانكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پاككه‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫له‌الیه‌ن كه‌سان ‌‬ ‫قوتابخانه‌كان‪ ،‬یاخود دایك‌و‬ ‫ب��اوك منداڵه‌كانه‌و‌ه ده‌بێت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ئ�ه‌وی��ش ب�‌ه پشتگیریكردن ‌‬ ‫پ��زی��ش��ك‪ ،‬چ���اره‌س���ه‌رك���ردن‬ ‫ی‬ ‫ده‌س��ت پێده‌كات‪ .‬ده‌رمان ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌خۆشیه‌ك‌ه ب‌ه شامپۆكان ‌‬ ‫دژ‌ه ئه‌سپێ‌‪ ،‬و‌ه یاخود مادد‌ه‬

‫تواو‌ه شل‌ه دژ‌ه ئه‌سپێكان ب‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی جیاواز كاریگه‌ر ‌‬ ‫شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫خۆیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم گرنگترینیان‬ ‫ی ئاولێدان‌ه‬ ‫ی ده‌رمان ‌‬ ‫به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی ده‌رم��ان ك‌ه باشتروای‌ه‬ ‫دوا ‌‬ ‫ی ئ��اوو سرك‌ه‬ ‫ب‌ه گیراوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ئ���ه‌م تێكه‌ڵه‌یه‌ش‬ ‫ی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت بكرێت ب �‌ه شان‌ه ‌‬ ‫ی و‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫ته‌خت‌ه یان فلز ‌‬ ‫شانه‌كه‌و‌ه مووه‌ك‌ه دابهێندرێت‪،‬‬ ‫ی لكاو‬ ‫ب �ه‌م ك��اره‌ش هێلك‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ب �‌ه م��ووه‌ك��ان �ه‌و‌ه له‌یه‌كتر ‌‬ ‫ج��ی��اده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ .‬له‌كاتێكدا‬ ‫ی‬ ‫ی یا هێلكه‌ك‌ه ‌‬ ‫ێ خۆ ‌‬ ‫ئه‌سپ ‌‬ ‫ی نه‌بێ‌‪ ،‬وه‌یاخود‬ ‫له‌سه‌ردا بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ�ه‌گ�ه‌ر هێلكه‌ك‌ه ل�‌ه به‌رز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌سه‌ر ‌‬ ‫‪ 1،5‬سانتیمه‌تر ‌‬ ‫نه‌خۆشیه‌ك‌ه بێت ئه‌وا چاره‌سه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ده‌ك��رێ��ت و و‌ه پێوویست ‌‬ ‫ی ت��ر ن��ی��ی �ه‌‪ .‬و‌ه‬ ‫ب���ه‌ده‌رم���ان��� ‌‬ ‫ی قوتابیانه‌و‌ه پێوویست‌ه‬ ‫له‌بار‌ه ‌‬ ‫ئ�ه‌م ڕێگای‌ه به‌كاربهێندرێت‬ ‫ب���ۆ چ���اره‌س���ه‌رك���ردن���ی���ان تا‬ ‫گه‌ڕاندنه‌وه‌یان بۆ قوتابخانه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی گ��رن��گ له‌ئه‌سپێ ‌‬ ‫خاڵێك ‌‬ ‫سه‌ردا ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه هیچ خێزانێك‬ ‫ه���ه‌رچ���ه‌ن���د‌ه ده‌وڵ���ه‌م���ه‌ن���دو‬ ‫خۆشگوزه‌رانبێت ناتوانێت‬ ‫خۆیان له‌م نه‌خۆشی‌ه بپارێزێت‬ ‫ی‬ ‫ی خاڵێك ‌‬ ‫وه‌ته‌نها پاكوخاوێن ‌‬ ‫گرنگ‌ه بۆ خۆپاراستن‪.‬‬ ‫ی له‌ش ‪Body lice‬‬ ‫ئه‌سپێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل����‌ه ك���ات��� ‌‬ ‫ب��������ه‌زۆر ‌‬ ‫ش�ه‌ڕه‌ك��ان��داو زه‌مین له‌رزه‌و‬ ‫الف���اودا زی��ات��ره‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫كه‌سانه‌ش ك‌ه دوور له‌ماڵه‌كان ‌‬ ‫خۆیان ده‌خه‌ون وه‌ك شۆفێرو‬ ‫ی‬ ‫پاسه‌وانه‌كان‪ ،‬دووبار‌ه ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫توشبوونیان هه‌یه‌‪ .‬نه‌خۆشیه‌ك‌ه‬ ‫ی له‌شیه‌وه‌و‬ ‫ی خ��وران� ‌‬ ‫ب�ه‌ه��ۆ ‌‬ ‫ی ده‌خورێنێت‌و ده‌بێت‌ه‬ ‫له‌ش ‌‬ ‫ی پێست‪.‬‬ ‫ی هه‌ڵكه‌ندن ‌‬ ‫ه��ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك��ج��ار پاشماو‌ه ‌‬ ‫ی وشكه‌وه‌بوو له‌سه‌ر‬ ‫خوێن ‌‬ ‫ی له‌ش ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه سپێی‌ه له‌ڕووكار ‌‬ ‫ی‬ ‫ه���اوش���ێ���و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫ی سه‌ره‌‪ ،‬به‌اڵم كه‌مێك‬ ‫ئه‌سپێ ‌‬ ‫درێژتره‌‪ .‬ئه‌م ئه‌سپێی‌ه زیاتر‬ ‫ی ژێره‌و‌ه‬ ‫ی جله‌كان ‌‬ ‫له‌چینه‌كان ‌‬ ‫ده‌ژی‌‌و هێلكه‌ش داده‌نێت‪،‬‬ ‫و‌ه خ��ۆراك��ی��ش��ی��ان له‌سه‌ر‬

‫‪13‬‬

‫پێست ده‌بێت‪ .‬بۆ ئه‌مه‌ش‬ ‫ی ئه‌م نه‌خۆشی‌ه‬ ‫ده‌ستنیشانكرن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بینین ‌‬ ‫ده‌توانرێت له‌ڕێگا ‌‬ ‫ی ل‌ه ناو‬ ‫ێ یاخود هێلكه‌ك‌ه ‌‬ ‫ئه‌سپ ‌‬ ‫ی كه‌سه‌ك‌ه وه‌یاخود‬ ‫جلوبه‌رگ ‌‬ ‫كارگه‌ری‌‌و پاشماوه‌یان له‌سه‌ر‬ ‫ی توشبوه‌ك‌ه‬ ‫پێست‌و جلوبه‌رگ ‌‬ ‫ده‌س���ت���ن���ی���ش���ان بكرێت‪.‬‬ ‫ێ ده‌بێت‌ه‬ ‫هه‌ندێكجار ئه‌سپ ‌‬ ‫ی چه‌ند‬ ‫ی دروستبوون ‌‬ ‫هۆكار ‌‬ ‫نه‌خۆشیه‌ك وه‌ك ئه‌گزیماو‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌ردو لیر و تۆخبوون ‌‬ ‫برین ‌‬ ‫ی له‌ش‬ ‫ی پێست‪ .‬ئه‌سپێ ‌‬ ‫ڕه‌نگ ‌‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ل��ه‌گ��ه‌ڵ خۆیدا‬ ‫ی‬ ‫ی گواستنه‌و‌ه ‌‬ ‫ببێت‌ه هۆكار ‌‬ ‫ی وه‌ك تیفۆس‌و‬ ‫نه‌خۆشییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫تا‪ ،‬ك‌ه له‌م ساته‌دا پێوویست ‌‬ ‫ی ته‌واو هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی پێدان ‌‬ ‫به‌گرنگ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌رمان ‌‬ ‫ی به‌كارهێنان ‌‬ ‫له‌كات ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بۆ له‌ناوبردن ‌‬ ‫چ��اره‌س �ه‌ر ‌‬ ‫ی له‌ش پێویست‌ه سه‌ره‌تا‬ ‫ئه‌سپێ ‌‬ ‫ل����ه‌ش ب���‌ه ئ����او و سابون‬ ‫ی‬ ‫بشۆردرێت‪ ،‬پاشان گیراوه‌كان ‌‬ ‫ێ وه‌ك پرمترین و‌ه یا‬ ‫دژ‌ه ئه‌سپ ‌‬ ‫ماالتیون وه‌یاخود گاما به‌نزین‬ ‫هێكسا كلۆراید به‌كاربهێندرێن‬ ‫ی به‌كارهێنانی‌‪،‬‬ ‫ی یاساكان ‌‬ ‫ب‌ه پێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دی���ار ‌‬ ‫ی كاتێك ‌‬ ‫و‌ه دوا ‌‬ ‫ك��راو دوب���ار‌ه بشۆردرێته‌و‌ه‬ ‫وت �ه‌ڕب��ك��رێ��ت‪ .‬ده‌رم����ان بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی جلوبه‌رگ ‌‬ ‫پ��اك��ك��ردن �ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ك �ه‌س �ه‌ك �‌ه ب��اش��ت��ر‌ه ل����ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی چ���اره‌س���ه‌ر بۆ‬ ‫ك��ه‌ده‌رم��ان�� ‌‬ ‫به‌كاربهێندرێت‪.‬‬ ‫پێسته‌ك‌ه‬ ‫ی جلوبه‌رگ‬ ‫ب���ۆی���‌ه ش��ت��ن � ‌‬ ‫ی گه‌رمداو ئوتوكردنیان‬ ‫له‌ئاو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌ناوبردن ‌‬ ‫ده‌بن‌ه ه��ۆك��ار ‌‬ ‫ئه‌سپێكان‌و هێلكه‌كانیشیان‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ی ئه‌سپ ‌‬ ‫ی ده‌رمانه‌كان ‌‬ ‫زۆرب‌ه ‌‬ ‫ی ب���‌ه چه‌ندجار‌ه‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت� ‌‬ ‫دووب���ار‌ه ك��ردن �ه‌و‌ه هه‌ی‌ه بۆ‬ ‫ه��ه‌ف��ت��ه‌ی��ه‌ك‪ ،‬ت��ا ‪ 10‬ڕۆژ‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ش به‌كارده‌هێندرێت‬ ‫ی‬ ‫ی ئ�ه‌و گه‌رایان‌ه ‌‬ ‫بۆ كوشتن ‌‬ ‫ك‌ه ل‌ه ن��او هێلكه‌كاندا تاز‌ه‬ ‫هاتونه‌ته‌ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫ی به‌ر (‪)Pubic lice‬‬ ‫ئه‌سپێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕووك������ار ‌‬ ‫ل������ه‌ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل �ه‌دوو جۆره‌ك‌ه ‌‬ ‫ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫پێشوو ت��اڕاده‌ی �ه‌ك جیاوازه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ج��ۆر‌ه ئه‌سپێی‌ه كورتترو‬ ‫ی‬ ‫ی قوالپێك ‌‬ ‫پ��ان��ت��ره‌‪ ،‬خ��اوه‌ن � ‌‬

‫به‌هێز‌ه ك‌ه ده‌توانن به‌هۆیانه‌و‌ه‬ ‫ی به‌مووه‌كانه‌و‌ه‬ ‫خۆیان به‌توند ‌‬ ‫ب��ل��ك��ێ��ن��ن‪ .‬ئ����ه‌م ئه‌سپێی‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ناوچ‌ه ‌‬ ‫ی ل‌ه موه‌كان ‌‬ ‫به‌زۆر ‌‬ ‫ێ جار‬ ‫زاوزێدای‌ه به‌اڵم هه‌ند ‌‬ ‫ی مووداردا‬ ‫ل‌ه هه‌رناوچه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی په‌ره‌سه‌ندنیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫وه‌ك ڕان‌و س��ن�گ‌و بنباڵ‌و‬ ‫ڕیش‌و سمێڵ‌و برۆو برژانگ‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ده‌توانێت له‌سه‌ریشدا‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌ب��ك��ات‌وب��ژی��ت‪ .‬ئه‌م‬ ‫ی زۆر‬ ‫ئ �ه‌س��پ��ێ��ی �ه‌خ��وران��ێ��ك � ‌‬ ‫ی زاوزێ��دا دروست‬ ‫له‌ناوچ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ك������ات‌و ل���ه‌وك���ه‌س���ان���‌ه ‌‬ ‫ی ڕاناگرن‬ ‫ك �‌ه پ��اك��وخ��اوێ��ن� ‌‬ ‫زی�����ات�����رده‌رده‌ك�����ه‌وێ�����ت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ی زاوز ‌‬ ‫ی ئه‌سپێ ‌‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش� ‌‬ ‫ب��‌ه ج��ۆرێ��ك �‌ه له‌نه‌خۆشیی‌ه‬ ‫شه‌و جێیه‌كا ن ( په‌یو ه‌ند ی‌‬ ‫سێكسی‌) داده‌ن��رێ��ت و‌ه بۆ‬ ‫ی ئ��ه‌م نه‌خۆشی‌ه‬ ‫ن��اس��ی��ن�ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫پێویست‌ه بیر له‌نه‌خۆشیه‌كان ‌‬ ‫ی بكه‌ینه‌و‌ه‬ ‫ی شه‌وجێی ‌‬ ‫ت��ر ‌‬ ‫وه‌ك گ�����ه‌ڕی‌‌و سیفلیس‌و‬ ‫ی‬ ‫س��ووزه‌ن��ه‌ك‪ ...‬و‌ه له‌كات ‌‬ ‫پێویستیشدا ده‌بێت كه‌سه‌ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی بۆ بكرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫پشكنین ‌‬ ‫ی ئ���ه‌م نه‌خۆشی‌ه‬ ‫ت��وش��ب��وون� ‌‬ ‫ی ه �ه‌ی �‌ه ل‌ه‬ ‫ی ‪‌ 90%‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ‌‬ ‫ی سێكسی‬ ‫یه‌كجار په‌یوه‌ند ‌‬ ‫ی توشبوودا‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ كه‌سێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌س ‌‬ ‫ی پشكنین ‌‬ ‫ل �ه‌ك��ات � ‌‬ ‫ی ده‌توانرێت‬ ‫توشبوودا به‌گران ‌‬ ‫ی ببینرێت‪،‬‬ ‫ئه‌سپێك‌ه ب��ۆخ��ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ڵكو ده‌توانرێت هێلكه‌كان ‌‬ ‫ی ب‌ه‬ ‫بدۆزرێته‌و‌ه ك‌ه به‌توند ‌‬ ‫ی‬ ‫موه‌كانه‌و‌ه لكاون‪ .‬سه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ�ه‌م�ه‌ش ده‌ت��وان��رێ��ت په‌ڵ‌ه ‌‬ ‫ی ببینین‬ ‫ی خ��ۆڵ�ه‌م��ێ��ش� ‌‬ ‫ئ���او ‌‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌س �ه‌رپ��ێ��س��ت‪ ،‬كه‌به‌هۆ ‌‬ ‫ئه‌سپێو‌ه له‌ناوچ‌ه توشبوه‌كه‌دا‬ ‫ی‬ ‫دروس��ت��ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ده‌رم���ان��� ‌‬ ‫ی ئ����ه‌م ج����ۆر‌ه‬ ‫چ����اره‌س����ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌سپێیان‌ه ب �‌ه به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی دژ‌ه‬ ‫ده‌رم��ان��‌ه بابه‌تییه‌كان ‌‬ ‫ی ‪15‬‬ ‫ێ ده‌بێت‪ ،‬وه‌له‌دوا ‌‬ ‫ئه‌سپ ‌‬ ‫ی ده‌بێت‬ ‫خوله‌ك ل‌ه به‌كارهێنان ‌‬ ‫بشۆردرێت‌و ئه‌م ده‌رمانه‌ش‬ ‫ی یه‌ك‬ ‫ی ب��ۆم��او‌ه ‌‬ ‫ب�ه‌ب�ه‌رده‌وام� ‌‬ ‫هه‌فت‌ه به‌كاربهێندرێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئا‪ :‬ته‌یمور حه‌سه‌ن هه‌ڵه‌بجه‌ی ‌‬ ‫سه‌رچاوه‌‪www.irpdf.com:‬‬


‫فایلی نۆبڵ‬

‫‪14‬‬

‫نۆبڵ‌‬

‫فایلی نۆبڵ‬

‫خەاڵتی نوبڵی کیمیا بۆ نیمچە کریستاڵەکان‬

‫‪2011‬‬ ‫ئ���ه‌ک���ادی���م���ی زانستی‬ ‫پاشایەتی س��ووی��د خەاڵتی‬ ‫ن��ۆب��ڵ��ی ( ‪ )١.٥‬میلیۆن‬ ‫دۆالری (‪)٢٠١١‬ی لەبواری‬ ‫کیمیادا بەخشی ب��ە دانیل‬ ‫ش��ش��م��ەن‪ ،‬ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی‬ ‫ک���وازی ک��ری��س��ت��اڵ��ەک��ان‪ ،‬کە‬ ‫ه���اوش���ێ���وەی کاشیکاری‬ ‫سەردەمی ئیسالمی لەئاستی‬ ‫ئەتوومیدا دۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫لە نیمچە کریستاڵەکاندا‬ ‫(‪ )quasicrystals‬شێوازە‬ ‫س���ەرن���ج���راک���ێ���ش���ەک���ان���ی‬ ‫کاشیکاری‌و موزایکەکانی‬ ‫سەردەمی ئیسالمی دەبێنرێت‪،‬‬ ‫ک��ە ئ��ەم��ج��ارەی��ان لەئاستی‬ ‫ئەتۆمییدا دروستکراوەتەوە‪،‬‬ ‫ش��ێ��وازێ��ک��ی رێ���ک و پێک‬ ‫کە هەرگیز خۆیان دووبارە‬ ‫ناکەنەوە‪ .‬ئەم شێوازە لەکاتێکدا‬ ‫کریستاڵەکاندا‬ ‫ل��ەن��ی��م��چ��ە‬ ‫بینرا کە ل��ەب��اری تیورییەوە‬ ‫ئ���ەم ش��ت��ە م��وم��ک��ی��ن نییەو‬ ‫دانیل ششمەن لەجەنگێکی‬ ‫بەردەوامدابوو بۆ گۆڕینی بیرو‬ ‫بڕوای قەبووڵکراوی زانایان‬ ‫لەزانستی کیمیادا لەسەر ئەم‬ ‫بابەتە‪ .‬براوەی خەاڵتی نوبڵی‬ ‫کیمیای ‪ ،٢٠١١‬تێگەیشتن‌ه‬ ‫کیمیاییەکانی لەسەرمادەی‬ ‫رەق گۆڕی‪.‬‬

‫ل����ەب����ەرەب����ەی����ان����ی ‪٨‬‬ ‫ئاپڕیلی ‪١٩٨٢‬دا وێنەیەک‬ ‫ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەی یاساکانی‬ ‫س��روش��ت لەمایکرۆسکۆپە‬ ‫ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی��ی��ەک��ەی دانییل‬ ‫ش��ش��م��ەن��دا دەرک��������ەوت‪.‬‬ ‫ک��ی��م��ای��ی��ەک��ان وای���ان���دەزان���ی‬ ‫ل��ەه��ەم��وو م���ادە رەقەکاندا‪،‬‬ ‫ئەتۆمەکان بەشێوەی خۆجێی‬ ‫(‪ )symmetry‬دان����راون و‬ ‫ب���ەردەوام دووب��ارە دەبنەوە‪.‬‬ ‫زان���ای���ان ب��ۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫کریستاڵەکان پێوویستییان بەم‬ ‫ش��ێ��وازە ل��ەدووب��ارە بوونەوە‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم وێنەکەی ششمەن‬ ‫پیشانییدا ک��ە ئەتۆمەکانی‬ ‫ن��ێ��و کریستاڵەکە شێوازی‬ ‫چنیینەکەیان دووبارە نابێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم شێوازە لەدیدی زانایانەوە‬ ‫نامومکیینبوو‪ .‬وەک��و ئەوە‬ ‫واب����وو ل��ەک��ات��ێ��ک��دا تۆپێکی‬ ‫فۆتبۆڵی چل پارچە کە پێویستی‬ ‫بەپارچەی ‪ ٥‬و ‪ ٦‬الیی هەیە‪،‬‬ ‫تەنها بەپارچەی شەش الیی‬ ‫دروستبکرێت‪ .‬دۆزینەوەی‬ ‫ش��ش��م��ەن ه������ەرای زۆری‬ ‫ن��ای��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەو بەرگری‬ ‫لەدۆزینەوەکەی خۆی دەکرد‪.‬‬ ‫هەر بەم هۆکارە داوایان لێکرد‬ ‫گروپە توێژینەوەکەی خۆی‬

‫دانیەل ششمەن‬ ‫(‪،)Daniel shechtman‬‬ ‫هاواڵتی ئیسرائیلی‌و لەداییکبووی‬ ‫ی تەلئەبیبە لەساڵی‬ ‫‪‌ ١٩٤١‬‬ ‫دا‪ ١٩٧٢‬دکتۆرای لەپەیمانگای‬ ‫تەکنەلۆژیای تکنیون‪-‬ئیسرائیل‬ ‫لەحەیفا وەرگ���رت���ووەو ئێستا‬ ‫پرۆفیسۆرو خ���اوەن کورسی‬ ‫فیلیپ توبیاسە لەئەنستیتۆی‬ ‫تەکنەلۆژیای تکنیون‪.‬‬ ‫بەجێبهێڵێت‪ .‬ب��ەاڵم خەباتی‬ ‫زان��س��ت��ی ششمەن زانایانی‬ ‫ناچارکرد بە بیروباوەڕەکانیان‬ ‫لەسەر مادەدا بچنەوە‪.‬‬ ‫کاشیکاری و موزاییککاری‬ ‫ن��ادوب��ارەب��ووەوەی سەردەمی‬ ‫زێ��ڕی��ن��ی ئ��ی��س�لام��ی وەک���و‬ ‫کاشییەکانی کۆشکی ئەلحەمڕا‬ ‫لە ئەندەلوسی ئیسپانیا‪ ،‬یان‬ ‫سەردەرگای مزگەوتی ئیمام‬ ‫لەئێران (ئیسفەهان ) یارمەتی‬ ‫زان��ای��ان��ی��دا ت��اوەک��و تێبگەن‬ ‫ل�����ەوەی نیمچە‬ ‫کر یستا ڵە کا ن‬ ‫ل�����ەئ�����اس�����ت�����ی‬ ‫ئەتۆمییدا چۆن‬ ‫دروستدەبن‪ .‬لەم‬ ‫کا شیکا ر یا نە د ا ‪،‬‬ ‫ه��������ەروەک��������و‬ ‫ئ���ەت���ۆم���ەک���ان‪،‬‬ ‫شێوازەکان رێک‬ ‫و پ��ێ��ک��ن و بە‬ ‫پ��ێ��ی یاساکانی‬ ‫ماتماتییکن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز دووبارە‬ ‫نابنەوە‪.‬‬ ‫ک����ات����ێ����ک‬ ‫زان����������ای����������ان‬ ‫ت��وان��ی��ان نیمچە‬ ‫کر یستا ڵە کا نی‬ ‫ششمەن شیکار‬

‫بکەن‪ ،‬پرینسیپێکی بەرهەمهاتوو‬ ‫ل��ە ماتماتیک و هونەریان‬ ‫بەکارهێنا کە پێی دەوترێت‬ ‫رێ���ژەی زێڕیین‪.‬ئەم رێژەیە‬ ‫سەرنجی ماتماتییکییەکانی‬ ‫یۆنانی کۆنی بۆ الی خۆی‬ ‫راکێشا بوو‪ ،‬چونک‌ه بەردەوام‬ ‫لە ئ��ەن��دازەدا بەکار دەهات‪.‬‬ ‫کریستاڵەکانیشدا‬ ‫لەنیمچە‬ ‫م����ەودای ن��ێ��وان ئەتۆمەکان‬ ‫پەیوەندی بە رێژەی زێڕیینەوە‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫ل��ەدوای ئ��ەوە بوو زانایان‬ ‫توانییان جۆرەکانیتری نیمچە‬ ‫لەتاقیگەکاندا‬ ‫ک��ری��س��ت��اڵ‬ ‫ب���ەره���ەم���ب���ه���ێ���ن���ن‪ ،‬ل�����ەوەش‬ ‫سەرنجراکێشتردۆزینەوەی نیمچە‬ ‫کریستاڵ لە نێو بەردە کانزاییەکانی‬ ‫روب���ارێ���ک ل��ە روس���ی���ادا کە‬ ‫بەشێوەی سروشتی دروستببوو‪.‬‬ ‫هەروەها کۆمپانیایەکی سویدی‬ ‫لەنێو‬ ‫نیمچەکریستاڵەکانی‬ ‫ج��ۆرێ��ک��ی ت��ای��ب��ەت��ی لەپۆاڵدا‬ ‫دۆزییەوە‪ ،‬بوونی ئەم پێکهاتەیە‬ ‫پۆاڵکەی بەهێزتر دەکرد‪ .‬زانایان‬ ‫لەئەمڕۆدا لەنیمچە کریستاڵەکان‬ ‫لەبەرهەمی جۆربەجۆر‪ ،‬ل‌ه تاوەوە‬ ‫تاوەکو مەکینە دیزیڵییەکان سوود‬ ‫وەردەگرن ‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫نۆبڵی فیزیای (‪ )٢٠١١‬بۆ شرۆڤەی گەردونێک کە (‪ )%٩٥‬نەناسراوە‬ ‫براوەکانی خەاڵتی نۆبڵی‬ ‫فیزیا ئه‌مساڵ بە بینینی تەقیینەوەی‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەک��ان��ی زۆر دوور‪،‬‬ ‫بوونێکی سەیریان لەگه‌ردوندا‬ ‫دۆزی��وەت��ەوە‪ .‬ئەم شتە بەناوی‬ ‫وزەی تارییک نزییکەی (‪)%٧٥‬‬ ‫ی گه‌ردون پێکدەهێنێت‪.‬‬ ‫ئ��اک��ادی��م��ی��ای پاشایەتی‬ ‫زانستی سوید دەربارەی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی (‪ )٢٠١١‬بڕیاریدا نیوەی‬ ‫خ��ەاڵت��ەک��ە ل���ەب���واری فیزیادا‬ ‫بدات بە شاوول پرلماتەر(‪saul‬‬ ‫‪ )perlmutter‬و نیوەکەی تری‬ ‫ب��ەه��اوب��ەش ب���دات ب��ە برایان‬ ‫ئیشمیت و ئادام رییس(‪Brian‬‬ ‫‪&Adam‬‬

‫‪Schmidt‬‬

‫‪P.‬‬

‫‪ ،)G. Riess‬ب���ە بۆنەی‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی کشانی تاودراوی‬ ‫گ����ه‌ردون ب��ەش��ێ��وازی بینینی‬ ‫س��ۆپ��ەرن��ۆڤ��ا(‪)Super Nova‬‬ ‫دوورەکان‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ک خ��ەڵ��ک دەڵێن‬ ‫گ�����ه‌ردون ل��ەئ��اگ��ردا کۆتایی‬ ‫پێدێت و هەندێک خەڵکیتر‬ ‫دەڵێن لەسەهۆڵدا‪ .‬چارەنووسی‬ ‫گ �ه‌ردون چۆن دەبێت؟ ئەگەر‬ ‫بڕوامان بە براوەکانی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی ئیمساڵ هەبێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫بیر لەکۆتایی گه‌ردون بکەیینەوە‪،‬‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەک ک��ە پیشاندەری‬ ‫سەهۆڵ‌و جەمیینە‪.‬‬ ‫ئەوان بەلێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫ئ��ەو ئەستێرانەی ک��ە ناویان‬ ‫سوپەر نۆڤایەو لەگەلە ئەستێرە‬ ‫زۆر دورەکاندان‪ ،‬تێگەیشتن کە‬ ‫کشانی گه‌ردون تاو دەستێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم دۆزی��ن��ەوەی��ە تەنانەت‬ ‫بۆ براوەکانی خەاڵتی نۆبڵیش‬ ‫سەرسووڕ هێنەربوو‪ .‬ئەو شتەی‬ ‫ئەوان بینیان وەکو ئەوە وابوو‬ ‫تۆپێک ب��ەرەو ئاسمان بنیریت‬ ‫لەجیاتی ئ���ەوەی بگەڕێتەوە‬ ‫خ��ێ��رات��رو خێراتر لەئاسماندا‬ ‫ون ب��ب��ێ��ت‪ .‬وەک����و ئ���ەوەی‬ ‫هێزی کێشکردنی زەوی هیچ‬ ‫کارییگەری نەبێت‪.‬‬ ‫وادیارە رووداوێکی هاوشێوە‬ ‫لەهەموو گه‌ردوندا رودەدات‪.‬‬ ‫ن���رخ���ی ک���ش���ان���ی روو‬

‫لەزیادبوونی گه‌ردون پیشاندەری‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کە شێوازێکی نەناسراو‬ ‫ل���ەوزە ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی فەزادا‬ ‫خەریکی پاڵپێوەنان و دوور‬ ‫خستنەوەی بەشەکانی گه‌ردونە‬ ‫لەیەکتری‪ .‬ئ��ەم وزە تارییکە‬ ‫(وزەی نەناسراو) بریتییە لە زیاد‬ ‫لە ‪ %٧٠‬گه‌ردون و هێشتا وەکو‬ ‫نهێنی ماوەتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە جێگەی سەرسوورمان‬ ‫نییە کاتێک لەساڵی (‪)١٩٩٨‬‬ ‫دا دوو گ��روپ��ی توێژینەوە‬ ‫دەرئ��ەن��ج��ام��ی هاوشێوەیان‬ ‫باڵ و کر د ە و و ە و بنچیینە کا نی‬ ‫گه‌ردونناسی کەوتە لەرزیین‪.‬‬ ‫شاوول پرلماتەر سەرۆکی‬ ‫یەکێک لەم گروپە توێژینەوانە‬ ‫بوو‪ .‬هەروەها برایان شمیت‬ ‫سەرۆکی گروپێکیتر لەم زانایانە‬ ‫ب��وو ک��ە لەساڵی (‪)١٩٩٤‬دا‬ ‫هاتەنێو ئەم پرۆژە توێژینەوەیە‬ ‫ل���ەس���ەر س���وپ���ەر ن��ۆڤ��ا زۆر‬ ‫دوورەکان یان (‪ .)High-z‬ئادام‬ ‫رایسیش رۆڵێکی کاریگەری لەم‬ ‫گروپەدا هەبوو‪.‬‬ ‫دوو گروپە توێژینەوەکە بۆ‬ ‫دروستکردنی نەخشەی گه‌ردون‬ ‫ل��ەگ��ەڵ یەکتریدا پێشبڕکێیان‬ ‫دەک��رد‪ .‬بەدیاریکردنی مەودا‬ ‫ت��اوەک��و سوپەرنۆڤاکان‌و ئەو‬ ‫خ��ێ��رای��ی��ەی ک��ە لەئێمە دوور‬ ‫دەک���ەون���ەوە زان��ای��ان هیوادار‬ ‫ب���وون ب��ت��وان��ن چارەنووسی‬ ‫گ���ه‌ردون دیاریبکەن ‪ .‬ئەوان‬ ‫چاوەڕێ بوون هەندێگ بەڵگە‬ ‫لەسەرهێواش بوونەوەی کشانی‬ ‫گ���ه‌ردون ب��دۆزن��ەوە کە دەبوو‬ ‫بەهۆی دروستبوونی هاوسەنگی‬ ‫ل��ەن��ێ��وان ئ��اگ��رو س��ەه��ۆڵ��دا ‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو شتەی دۆزیانەوە بە‬ ‫پێچەوانەی چاوەڕوانییەکانیانەوە‬ ‫بوو‪ :‬خێرایی کشانی گه‌ردون‬ ‫روو لەزیادبوونە‪!.‬‬ ‫گه‌ردون بەردەوام‬ ‫گەورەدەبێتەوە‬ ‫ئ���ەم���ە ی��ەک��ەم��ج��ار نییە‬ ‫ک��ە دۆزی��ی��ن��ەوەک��ان��ی ب���واری‬ ‫ئەستێرەناسی دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫گۆڕانی بیروبۆچوونمان لەسەر‬

‫شاول پرلماتەر‬ ‫ه��اواڵت��ی ئەمریکایی‪،‬‬ ‫ل���ەدای���ک���ب���ووی (‪)١٩٥٩‬‬ ‫لەشمپیین ئەربانای ئیلینویز‪.‬‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی (‪)١٩٨٦‬دا‬ ‫دکتۆرای لەزانکۆی کالیفۆرنیا‪-‬‬ ‫برکلی وەرگ���رت���ووەو ئێستا‬ ‫سەرۆکی بەشی گه‌ردونناسی‬ ‫س��وپ��ەر نۆڤاییە لەزانکۆی‬ ‫کالیفۆرنیا ‪ -‬برکلی‌و تاقیگەی‬ ‫نەتەوەیی لورنتس ‪ -‬برکلی‪.‬‬

‫برایان شیمیت‬ ‫ه���اواڵت���ی ئوسترالیاو‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ا‪ ،‬لەدایکبووی‬ ‫(‪ )١٩٦٧‬لەمیسوال‪.‬‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٩٣‬لەزانکۆی‬ ‫هارڤارد دکتۆرای وەرگرتووەو‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا س���ەرۆک���ی گروپی‬ ‫توێژینەوەی سوپەر نۆڤای زۆر‬ ‫دوور (‪)High-z supernova‬‬ ‫و پ��رۆف��ی��س��ۆری زانکۆی‬ ‫نەتەوەیی ئوسترالیایە‪.‬‬

‫ئادام ریس‬ ‫ه��اواڵت��ی ئەمریکایی‌و‬ ‫لەدایکبووی ساڵی (‪)١٩٦٩‬‬ ‫لەواشنتۆنه‌‪.‬‬ ‫(‪)١٩٩٦‬‬ ‫س�����اڵ�����ی‬ ‫دک�����ت�����ۆرای ل���ەزان���ک���ۆی‬ ‫هارڤارد وەرگ��رت��ووەو ئێستا‬ ‫پرۆفیسۆری ئەستێرەناسی‌و‬ ‫ف��ی��زی��ای��ە ل��ەزان��ک��ۆی جان‬ ‫هاپکینزو ئەنستیتۆی زانستی‬ ‫تەلسکۆپی فەزایی‪.‬‬

‫گ����ه‌ردون‪ .‬تەنها س���ەدد ساڵ‬ ‫ل���ەوەو پێش وا بیردەکرایەوە‬ ‫کە گ�ه‌ردون شوێنێکی ئارام و‬ ‫وەس��ت��اوەو لەگەلە ئەستێرەی‬ ‫کاکێشان (‪ )Milk ways‬گەورەتر‬ ‫نییە‪ .‬کاتژمێری گ���ه‌ردون بە‬ ‫نرخێکی نەگۆڕو رێک و پێک‬ ‫کاریدەکردو گ��ه‌ردون ئەبەدی‬ ‫بوو! بەاڵم ئەم بیرکردنەوەیە زۆر‬ ‫زوو گۆڕانی بەسەردا هات‪.‬‬ ‫ل����ەس����ەرەت����ای س�����ەدەی‬ ‫بیستەمدا خاتوونی ئەستێرەناسی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ای��ی ه��ن��ری��ت��ا س���وان‬ ‫لڤیت‪ ،‬رێگەیەکی ب��ۆ پێوانی‬

‫م���ەودای ئەستێرە دوورەک���ان‬ ‫دۆزییەوە‪ .‬لەوکاتەدا‪ ،‬خاتوونە‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان دەستیان‬ ‫نەدەگەیشتە تلسکۆپە گەورەکان‬ ‫و زۆربەی کات بەکاری تاقەت‬ ‫پڕۆکێنی شیکاری وێنەکانەوە‬ ‫خ��ەری��ی��ک دەب�����وون‪ .‬هنریتا‬ ‫لڤیت لێکۆڵینەوەی لەسەر‬ ‫ه��ەزاران ئەستێرەی جریوەکەر‬ ‫ب��ەن��اوی سپییە ناپایەدارەکان‬ ‫(‪ )cepheids‬کردو دۆزییەوە کە‬ ‫ئەستیرە روونترەکان جریوەکانیان‬ ‫دری��ژت��رە‪ .‬بە بەکارهێنانی ئەم‬ ‫زانیارییە ئەو توانی درەوشاویی‬

‫زاتی سپپیە ناپەدارەکان بپێوێت‪.‬‬ ‫ئەگەرتەنها دووری یەکێک‬ ‫ل��ەم ن��اپ��ەدارە سپییانە دیاری‬ ‫بکرایەت‪ ،‬هەلی دیاریکردنی‬ ‫ئەستێرەکانیتر‬ ‫دووری‬ ‫دەرەخسا‪ ،‬هەرچەند ئەستێرەکە‬ ‫روون��اک��ی��ی��ەک��ەی کەمتر بێت‪،‬‬ ‫م�����ەودای دووری ل����ەزەوی‬ ‫زی��ات��ر دەب��ێ��ت‪ .‬روناکیێکی‬ ‫س����ت����ان����دەردروس����ت ببوو‪،‬‬ ‫سەرەکیتریین نیشانە لەسکێڵی‬ ‫گ���ه‌ردون���ی���ی���دا ک���ە ئێستاش‬ ‫بەکاردەهێنرێت و پێیدەوترێت‬ ‫(‪ )Candle‬یان شەم‪ .‬بەهۆی‬


‫فایلی نۆبڵ‬

‫‪16‬‬

‫ئ��ەم ئ��ەس��ت��ێ��ران��ەوە دەرک���ەوت‬ ‫گەلەئەستێرەی کاکێشان تەنها‬ ‫یەکێکە ل��ەژم��ارەی��ەک��ی زۆر‬ ‫گ��ەل��ەئ��ەس��ت��ێ��رە لەگه‌ردوندا‪.‬‬ ‫لەدەیەی (‪)١٩٢٠‬دا گەورەترین‬ ‫تەلەسکۆپی ئ��ەو ک��ات��ە واتە‬ ‫م��ون��ت ویلسن لەکالیفۆڕنیا‬ ‫کەوتە کاربە بەکارهێنانی ئەو‬ ‫تەلسکۆپە (ل��ەالی��ەن هابل‌و‬ ‫ه���اوک���ارەک���ان���ی) دەرک�����ەوت‬ ‫هەموو گەلە ئەستێرەکان لەئێمە‬ ‫دووردەک������ەون������ەوە‪ .‬ئ���ەوان‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ان ل���ەدی���اردەی‬ ‫رۆیشتن بەرەو سوری روناکی‬ ‫ئەستێرەکان کرد‪ ،‬ئەم رۆیشتن‬ ‫ب��ەرەو سورە کاتێک رودەدات‬ ‫کە سەرچاوەی روناکی لەئێمە‬ ‫دورکەوێتەوە‪ .‬لەم کاتەدا درێژە‬ ‫شەپۆلی روناکی درێژ دەبێتەوەو‬ ‫هەرچی درێژ بوونەوەکە زیاتر‬ ‫ب��ێ��ت رەن��گ��ەک��ەی سورترە‪.‬‬ ‫دەرئەنجامی ئ��ەم توێژینەوەیە‬ ‫دەڵێت هەموو گەلە ئەستێرەکان‬ ‫ل��ەئ��ێ��م��ە دووردەک������ەون������ەوە‪،‬‬ ‫بەواتایەکیتر گ�ه‌ردون بەردەوام‬ ‫خەریکی گەورە بوونەوەیە‪.‬‬ ‫هاتوچۆی نەگۆڕی گه‌ردون‬ ‫ئ�������ەوەی ل����ەگ����ه‌ردون����دا‬ ‫بیینراوە پێشتر بەشێوەی تیوری‬ ‫پێشبینیکرابوو‪.‬لەساڵی (‪)١٩١٥‬‬ ‫دا ئالبێرت ئانیشتایین تیۆری‬ ‫رێژەیی گشتی خۆی باڵوکردەوە‬ ‫کە لەوکاتەدا بوو بەبنچینەیی‬ ‫تێگەیشتتنمان لەجیهان‪ .‬ئەم‬ ‫تیورییە جیهانێکی وەسفکرد کە‬ ‫دەکشاو کۆدەبووەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم دەرئ��ەن��ج��ام��ە دەساڵ‬ ‫پ��ێ��ش��ئ��ەوەی کشانی گ���ه‌ردون‬ ‫ببینرێت دۆزراب�����ووەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ئانیشتانیش بڕوای‬ ‫ن���ەدەک���رد گ�����ه‌ردون وەستاو‬ ‫نەبێت‪ .‬بۆئەوەی تیورییەکەی‬ ‫پێشبینی ک��ش��ان��ی گ����ه‌ردون‬ ‫نەکات‪ ،‬ئانیشتایین نەگۆڕێکی بە‬ ‫هاوکێشەکەی خۆی زیادکرد‪.‬‬ ‫ئانیشتایین ئەم نەگۆڕەی ناونا‬ ‫ن���ەگ���ۆڕی گ��ه‌ردون��ن��اس��ی‪ ،‬لە‬ ‫دوای��ی��د ئەنیشتایین ئەمەی بە‬ ‫گ��ەورەت��ری��ی��ن ه��ەڵ��ەی ژیانی‬ ‫خۆی ناوهێنا‪ .‬لەگەڵ هەموو‬ ‫ئەمانەدا بە بینینەکانی سااڵنی‬ ‫(‪١٩٩٧‬و‪ )١٩٩٨‬خەاڵتی نۆبڵی‬

‫فیزیایی ئیمساڵ درا بەم نەگۆڕە‪.‬‬ ‫لەراستییدا بەپێی ئ��ەم بینینانە‬ ‫دەتوانیین بڵێین نەگۆڕەکەی‬ ‫ئانیشتایین کە بە هەڵە هێنابووییە‬ ‫ناو هاوکێشەکەیەو‌ه لە راستییدا‬ ‫شاکارێک بوو‪.‬‬ ‫دۆزی������ن������ەوەی کشانی‬ ‫ت��اودراوی گه‌ردون ‪ ،‬یەکەمیین‬ ‫ق����ۆن����اغ ل���ەدروس���ت���ک���ردن���ی‬ ‫مودێلی ستاندەری گه‌ردونی‬ ‫ئێستایە کە بەپێی ئ��ەو جیهان‬ ‫(‪ )١٣.٧‬میلیارد ساڵ لەوەو‬ ‫پێش لەتەقیینەوە گەورەکەوە‬ ‫دەستیپێکردووە‪ .‬هەم کات و‬ ‫هەم ف��ەزا دوای ئەم رووداوە‬ ‫دەستی پێکردووە‪ .‬لەوکاتەوە‬ ‫گ�����ه‌ردون دەک��ش��ێ��ت‪ .‬وەکو‬ ‫کێکی ناو فڕن چۆن دەماسێت‬ ‫بەهۆی‬ ‫گەلەئەستێرەکانیش‬ ‫ک��ش��ان��ی گ���ه‌ردون���ەوە لەگەڵ‬ ‫یەکتری دوور دەکەونەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەرەو کوێ دەچیین؟‪.‬‬ ‫سوپەر نۆڤاکان‪ ،‬پێوانێکی نوێ‬ ‫بۆ گه‌ردون‬ ‫ئانیشتایین‬ ‫ک���ات���ێ���ک‬ ‫خ��ۆی لەنەگۆڕە گه‌ردونییەکە‬ ‫رزگارکردو ئایدیای جیهانێکی‬ ‫ناپایەداری وەرگ��رت‪ ،‬شێوازی‬ ‫ئ��ەن��دازەی��ی گ���ه‌ردون���ی پێوە‬ ‫بەستەوە‪ .‬ئایا گه‌ردون کراوەیە‬ ‫یان داخراو ؟ یان لەنێوان ئەو‬ ‫دوانەدایە؟ ئایان تەخت و رێکە؟‬ ‫گه‌ردونی کراوە‪ ،‬گەردونێکە‬ ‫ک��ە ل����ەودا ه��ێ��زی کێشکردن‬ ‫هێندە بەهێز نییە تاوەکو پێش‬ ‫بە گ��ەورەب��وون��ەوەی گه‌ردون‬ ‫ب��گ��رێ��ت‪ .‬ل��ەگ�ه‌ردون��ێ��ک��دا کە‬ ‫ب�����ەردەوام گ����ەورە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫رۆنە سارد بوون هەڵدەکشێت‬ ‫و چ�����ڕی ک���ەم���دەب���ێ���ت���ەوە‪،‬‬ ‫چارەنووسێک کە پێیدەوترێت‬ ‫سەهۆڵ بەستن یان جەمیین‪.‬‬ ‫لە الیەکیترەوە ئەگەر گه‌ردون‬ ‫داخراو بێت واتای ئەوەیە هێزی‬ ‫کێشکردن ئەوەندە بەهێزە تاوەکو‬ ‫کشانەکە راوەستێنێت و تەنانەت‬ ‫پێچەوانەی بکاتەوە بۆیە کشانی‬ ‫گه‌ردون لەکۆتاییدا دەوستێت و‬ ‫مادەکانی ناو گه‌ردون بەرەو الی‬ ‫یەکدەچن و کۆتاییێکی گەرم‬ ‫چاوەڕیی گه‌ردون دەکات‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئەمانەدا‬

‫زۆربەی گه‌ردونناسەکان حەزیان‬ ‫ل��ەوەی��ە ل��ەس��ادەت��ری��ن فۆرمی‬ ‫ماتماتیکی گ �ه‌ردون��دا بژیین‪:‬‬ ‫گەردونێکی تەخت کە کشانی‬ ‫نەبێت ‪ .‬ب��ۆی��ە چارەنووسی‬ ‫گ�����ه‌ردون ل��ەن��ێ��وان��ی ئ��اگ��ر و‬ ‫سەهۆڵدا نابێت ‪ .‬بۆ ئەم گروپە‬ ‫هیچ رێگە چارەیەک نییە ئەگەر‬ ‫تەنانەت نەگۆڕێکی گه‌ردونی‬ ‫ب��وون��ی هەبێت وەک ئەوەی‬ ‫ئانیشتایین بۆ وەستانی گه‌ردون‬ ‫داینابوو هێشتاهەرکشان درێژە بە‬ ‫تاودانی خۆی دەدات تەنانەت‬ ‫ئ��ەگ��ەر گ����ه‌ردون چوونیەک‬ ‫وتەختیش بێت ‪.‬‬ ‫براوەکانی خەاڵتی ئیمساڵ‬ ‫دەی��ان��وی��س��ت کەمبوونەوەی‬ ‫خێرایی کشانی گ�ه‌ردون بپێون‬ ‫یان النیکەم تێبگەن چۆن کشانی‬ ‫گه‌ردون کەمدەبێتەوە‪ .‬مێتۆدی‬ ‫ک��ارک��ردن��ی��ان وەک مێتۆدی‬ ‫کارکردنی ئەستێرەناسەکانی ‪٦٠‬‬ ‫ساڵ لەوەو پێشبوو‪ :‬دۆزینەوەی‬ ‫شوێنی ئەستێرە دوورەک����ان‬ ‫و پێوانی ب��ڕی جوڵەکەیان‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەدا قسەکردن‬ ‫زۆر ئاسانترە لەئەنجامدان ‪.‬‬ ‫لەسەردەمی هنریتا لڤیت‪ ،‬سپییە‬ ‫ناپایەداری زۆرتر لەمەودا زۆر‬ ‫دورەک��ان دۆزراون��ەت��ەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەو مەودایەی ئەستێرەناسەکان‬ ‫دەیانویست بینینەکانیان تۆمار‬ ‫ب��ک��ەن‪ ،‬چ��ەن��د میلیارد ساڵی‬ ‫روون���اک���ی دوور ل��ە زەوی‪،‬‬ ‫ناپەدارە سپپەکان ئیتر نابێنرێن‪.‬‬ ‫بۆیە پێوانی گه‌ردونی پێوستی بە‬ ‫گەشەپێدان هەبوو‪.‬‬ ‫س��وپ��ەرن��ۆڤ��اک��ان ی��ان ئەو‬ ‫ئەستێرانەی کە ئامادەی تەقینەوەن‬ ‫ب���وون ب��ە ش��ەم (‪)candle‬‬

‫فایلی نۆبڵ‬

‫ی نوێی گه‌ردونی‪ .‬تەلسکۆپە‬ ‫ئاڵۆزە زەوینیی و فەزاییەکان‬ ‫لەگەڵ کۆمپیوتەرە بەهێزەکان‪،‬‬ ‫ئەو هەلەیان لەسااڵنی ‪١٩٩٠‬‬ ‫دا رەخساند ت��اوەک��و بکرێت‬ ‫بەشگەلێکی ن��وێ لەگه‌ردون‬ ‫ب���دۆزرێ���ت���ەوە‪ .‬رۆڵ���ی گرنگ‬ ‫ل��ەئ��ەس��ت��ۆی هەستەوەرەکانی‬ ‫وێ���ن���ەگ���ری دی��ج��ی��ت��اڵ��ی زۆر‬ ‫بەهەست ب��ەن��اوی (‪)CCD‬دا‬ ‫بوو‪ .‬ئەم هەستەوەرانە لەالیەن‬ ‫ب��وی��ل و ج���ورج ئیسمیتەوە‬ ‫داهێنرا‪ .‬ئەم دوانە بەهۆی ئەم‬ ‫داهێنانەوە لە ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬دا‬ ‫خەاڵتی نۆبڵیان بردەوە‪.‬‬ ‫تەقینەوەی گرگنە سپییەکان‬ ‫ن���وێ���ت���ری���ی���ن ئ����ام����رازی‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان جۆرێکی‬ ‫تایبەتییە لەتەقیینەوەی ئەستێرەکان‬ ‫کە پێیان دەوترێت سوپەرنۆڤای‬ ‫جۆری یەکەم ‪ .‬تەنها لەماوەی‬ ‫چەند هەفتەدا‪ ،‬سوپەر نۆڤایەک‬ ‫لەم جۆرە دەتوانێت‬ ‫ب���ە ئ����ەن����دازەی‬

‫گەلەئەستێرەیەک‬ ‫روناکی بداتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫جۆرە لەسوپەرنۆڤا لەئەنجامی‬ ‫تەقینەوەی ئەستێرەی پیرو زۆر‬ ‫چڕ دروست دەبێت‪ ،‬هەرچەند‬ ‫ب��ەئ��ەن��دازەی خ��ۆرەک��ەی ئێمە‬ ‫ق��ورس��ە ب��ەاڵم ق��ەب��ارەک��ەی بە‬ ‫ئ��ەن��دازەی گ��ۆی زەوی��ی��ە‪ ،‬بەمە‬ ‫دەوترێت " گرگنی سپی " ‪.‬‬ ‫بۆ گرگنێکی سپی کە بەشێکە‬

‫لە سیستمێکی دوو ئەستێرەیی‪،‬‬ ‫سەرسووڕهێنەر‬ ‫کۆتایێکی‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬بەختەوەرانە ئەم‬ ‫سیستمە ئەستێرانە لە گه‌ردوندا‬ ‫زۆرن‪ .‬لەم دۆخەدا کێشکردنی‬ ‫بەهێزی گرگنی سپی گازەکانی‬ ‫ئەستێرە لفەکەی هەڵدەمژێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەدا کاتێک‬ ‫ق��ورس��ی گرگنی سپی دەبێت‬ ‫بە ‪ ١.٤‬بەرامبەری قورسایی‬ ‫خۆر ئیتر ناتوانێت سترکتۆری‬ ‫خ��ۆی بهێڵێتەوە‪ .‬کاتێک ئەم‬ ‫روداوە رودەدات‪ ،‬ناوکی گرگنی‬ ‫سپی بەئەندازەی پێویست گەرم‬ ‫دەب��ێ��ت ت��اوەک��و زنجیرەیەک‬ ‫ناوکە پێکهاتن دروست دەبێت و‬ ‫لەئاکامدا ئەستێرەکە لە کەرتێکی‬ ‫چرکەدا لێکباڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ن������اوک������ە پ���ێ���ک���ه���ات���ن‬ ‫تێشکدانەوەیەکی بەهیز دەداتەوە‬ ‫کە بەخێرایی دوایی چەند حەفتە‬ ‫لەتەقیینەوەکە رێ��ژەک��ەی زیاد‬ ‫دەب��ێ��ت و دوای چەند مانگ‬ ‫رێژەکەی دادەبەزێت‪ .‬هەر بەم‬ ‫هۆکارە دۆزینەوەی سوپەرنۆڤا‬ ‫کارێکی قورسە‪ ،‬چونک‌ه کاتی‬ ‫تەقیینەوەکەی زۆر کورتە‪ .‬لەو‬ ‫گه‌ردونەی کە دەبینریت لەهەر‬ ‫خولەکێکدا دە دان���ە سوپەر‬ ‫نۆڤای جۆری یەکەم دروست‬ ‫دەبێت‪ .‬بەاڵم گه‌ردون زۆر پان‬ ‫و بەریینە‪ .‬لەگەلە ئەستێرەیەکدا‬ ‫تەنها دوو تەقینەوەی سوپەر‬ ‫نۆڤا لەماوەی ه��ەزاران ساڵدا‬ ‫رودەدات‪ .‬لە مانگی ئەیلولی‬ ‫‪ ٢٠١١‬دا شانسێکی‬ ‫باشمان هەبووکە‬ ‫ت���وان���ی���م���ان‬ ‫تەقینەوەیەک‬ ‫لەم جۆرە لە‬ ‫بورجی ورچە‬ ‫گ�����ەروەک�����ەدا‬ ‫ب���ب���ی���ن���ی���ن‪ ،‬ئ���ەم‬ ‫تەقینەوەیە تەنانەت‬ ‫دەک��را بە دوربینێکی ئاساییش‬ ‫ببینرێت‪ .‬بەاڵم زۆربەی سوپەر‬ ‫نۆڤاکان زۆردورترن و زۆریش‬ ‫روناکییان کەمترە‪ .‬کەوابوو‬ ‫کەی و لەکوێ ئێمە دەتوانیین‬ ‫تەقیینەوەی سوپەرنۆڤا ببینینین؟‪.‬‬ ‫دەرئەنجامی سەرسوڕهێنەر‬ ‫دوو گروپە پێشبڕکێکەرەکە‬

‫دەیانزانی بۆ بینینی سوپەر نۆڤا‬ ‫دەبێت هەموو ئاسمان بپشکنن‪.‬‬ ‫کارەکەیان بریتیبوو لە بەراورد‬ ‫ک��ردن��ی دوو وێ��ن��ەی بەشێکی‬ ‫بچووکی ئاسمان کە درێژیەکەی‬ ‫ه���اوت���ای درێ����ژی نوێنکێکە‬ ‫لەبەرامبەر گەورەیی دەستدا‪.‬‬ ‫یەکەم وێنە دەبوایە لەمانگی نوێ‬ ‫تۆمار بکرایەت و وێنەی دووهەم‬ ‫دەبوایە سێ هەفتە دواتربووایەت‬ ‫تاوەکو روناکی مانگ روناکی‬ ‫ئەستیرەکان بێکارییگەر نەکات‪.‬‬ ‫لەدواییدا بەهومێدی دۆزینەوەی‬ ‫خاڵێکی روناکی – پیکسێلێک‬ ‫ل��ە ن��او ه��ەم��وو پیکسێلەکانی‬ ‫وێنەی (‪ – )CCD‬کە دەکرا‬ ‫ب��ەڵ��گ��ەی��ەک ل��ەب��وون��ی سوپەر‬ ‫نۆڤایەک لە گەلە ئەستێرەیەکی‬ ‫زۆر دوور بێت‪ ،‬وێنەکانیان‬ ‫لەگەڵ یەکترییدا بەراورد دەکرد‪.‬‬ ‫بۆ البردنی الدانەکان‪ ،‬تەنها‬ ‫ئەو سوپەرنۆڤایانە لێکۆڵینەوەیان‬ ‫ل���ەس���ەرک���را ک���ە ل���ەم���ەودای‬ ‫ی��ەک ل��ەس��ەر سێی گه‌ردونی‬ ‫بینراو(نزییکەی ‪ ٤‬میلیارد ساڵی‬ ‫روناکی )دا بوون‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران کێشەی زۆری‬ ‫ت���ری���ان ه���ەب���وو ک���ە دەب���وای���ە‬ ‫چ����ارەس����ەری����ان ب���ک���ردای���ە‪.‬‬ ‫سوپەرنۆڤاکانی ج��ۆری یەکەم‬ ‫بە ڕادەی دەرکەوتنی سەرەتاییان‬ ‫م��ت��م��ان��ەی��ان پ��ێ��ن��اک��رێ��ت‪ .‬ئەو‬ ‫تەقینەوانەی درەوشاوەییان زیاترە‬ ‫بە خێرایی کەمترروناکییەکەیان‬ ‫لەدەستدەدەن‪ .‬هەروەها دەبێت‬ ‫جیاکاری لەنێوان روناکی سوپەر‬ ‫نۆڤاکەو روناکی بەکگراوندی‬ ‫گەلە ئەستیرەکەیان بکرێت‪.‬‬ ‫ئەرکێکیتر دۆزینەوەی روناکی‬ ‫راستەقیینەیە‪ .‬ت��ەم و مژی‬ ‫نێوان ئێمە و گەلەئەستێرەکە‬ ‫رون�����اک�����ی ئ���ەس���ت���ی���رەک���ان‬ ‫دەگ���ۆڕێ���ت‪ .‬ئ���ەم دیاردەیە‬ ‫کاتێک دەمانەوێت النی زۆری‬ ‫روناکی سوپەرنۆڤاکان حەسێب‬ ‫بکرێت لەسەردەرئەنجامەکان‬ ‫کارییگەری دادەنێت‪.‬‬ ‫راوک��ردن��ی سوپەرنۆڤاکان‬ ‫هەم لەسەرسنورەکانی زانست‌و‬ ‫هەم لەسەر سنورەکانی توانای‬ ‫لۆجستیکی کارییگەری دادەنا‪.‬‬ ‫سەرەتا دەبوایە جۆری گونجاوی‬

‫س��وپ��ەر ن��ۆڤ��ا دەدۆزرای������ەوە‪.‬‬ ‫دووه��ەم گ��ۆڕان ب��ەرەو سورو‬ ‫درەوش����اوەی����ەک����ەی دەب���وای���ە‬ ‫ب��پ��ێ��ورای��ەت‪ .‬چەماوەکانی‬ ‫رون���اک���ی دەب���وای���ەت ب��ە پێی‬ ‫ک��ات شیکاری ب��ۆ بکرایەت‬ ‫تاوەکولەگەڵ سوپەر نۆڤاکانی‬ ‫هاوشێوە لەمەودا ناسراوەکان‬ ‫ب���ەراورد بکرایەت‪ .‬ئ��ەم کارە‬ ‫پێوستی بە تۆڕێک لەزانایان‬ ‫ه��ەب��وو ت��اوەک��و بتوانن خێرا‬ ‫بڕیار بدەن کە ئایا ئەستێرەیەکی‬ ‫تایبەتی گونجاوە ب��ۆ بینییین‬ ‫یان نا؟ ‪ .‬گروپە توێژینەوەکە‬ ‫پێویستیان بەوە هەبوو زۆرخێرا‬ ‫بن چونکو سوپەرنۆڤا بە خێرایی‬ ‫ل��ەن��او دەچ��ێ��ت ‪ .‬هەندێک‬ ‫ج��ار دوو گ��روپ��ی توێژینەوە‬ ‫پێشبڕکێکاربەرنامەکانی خۆیان‬ ‫لەگەڵ یەکترییدا هاوئاهەنگ‬ ‫دەکرد ‪.‬‬ ‫تەڵەی زۆر لە رێگەیاندا‬ ‫ب�����وو‪ ،‬ب�����ەاڵم ئ������ەوەی ئەم‬ ‫دوو گ��روپ��ە دەگ��ەی��ش��ت��ن بە‬ ‫دەرئەنجامی یەکسان زانایانی‬ ‫دڵ��خ��ۆش دەک���رد‪ .‬ئ���ەوان ‪٥٠‬‬ ‫س��وپ��ەر ن��ۆڤ��ای دورم���ەودای���ان‬ ‫دۆزییەوە کە روناکییەکەی زۆر‬ ‫الوازت���ر ب��وو ل���ەوەی پێشبینی‬ ‫دەکرا‪ .‬ئەگەر کشانی گه‌ردون‬ ‫ه��ێ��واش��ت��ر ب��وای��ت��ەوە سوپەر‬ ‫نۆڤاکان دەب��وای��ە درەوشاویی‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ەدەس��ت نەدایەت‪.‬‬ ‫بەاڵم سوپەر نۆڤاکان نەدەمان‬

‫وەک ئ����ەوەی ئ����ەوان لەگەڵ‬ ‫گەلە ئەستێرەکەیاندا خێراتر و‬ ‫خێراتر لە ئێمە دوردەکەوتنەوە‪.‬‬ ‫دەرئەنجامی سەرسوڕهێنەرئەوە‬ ‫بووکشانی گ���ه‌ردون هێواش‬ ‫نابێتەوە‪ ،‬بەڵکو گه‌ردون بەردەوام‬ ‫خێراتردەکشێت‪.‬‬ ‫لێرەوە تاوەکو ئەبەدیەت‬ ‫ئ��ەوە چییە ت����اودەدات بە‬ ‫کشانی گه‌ردون؟ ناوەکەی وزەی‬ ‫تارییکەو لە ئێستادا کێشەیەکی‬ ‫زانستی جدی لەنێوزانایاندایە‪،‬‬ ‫مەتەڵێکە کە هێشتا وه‌اڵمەکەی‬ ‫نەدۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەت هەندێک ئایدیا‬ ‫داهێنراوە کە سادەترینیان نەگۆڕە‬ ‫گه‌ردونییەکەی ئانیشتایینە‪ ،‬هەر‬ ‫ئەو نەگۆرەی کە ئانشتایین لێی‬ ‫پاشگەز بوویەوەو بە گەورەتریین‬ ‫ه��ەڵ��ەی ژی��ان��ی خ���ۆی ناوی‬ ‫هێنا! ئەنیشتایین نەگۆڕەکەی‬ ‫وەک هێزێکی دژ بە کێشکردن‬ ‫هێنایە ناوهاوکێشەکانی رێژەیی‬ ‫گشتییەوە تاوەکو دژ بەهێزی‬ ‫ک��ێ��ش��ک��ردن��ی م�����ادە ب��ێ��ت و‬ ‫گەردونێکی وەستاو دروست‬ ‫ببێت‪ .‬ئێستا وا دێتە بەرچاو‬ ‫نەگۆڕی گه‌ردونی دەبێت بەهۆی‬

‫‪17‬‬

‫تاوسەندنی کشانی گه‌ردون ‪.‬‬ ‫هەڵبەت نەگۆڕی گه‌ردونی‪،‬‬ ‫نەگۆرەو ناتوانێت بە پێی کات‬ ‫بگۆڕێت‪ .‬بۆیە وزەی تاریک‬ ‫کاتێک بەسەر گ �ه‌ردون��دا زاڵ‬ ‫دەبێت کە مادەو کێشکردنەکەی‬ ‫بەهۆی کشانی چەند میلیارد‬ ‫ساڵەی گه‌ردونەوە بەتەواوەتی‬ ‫شل ببێتەوە‪ .‬بە وتەی زانایان‪،‬‬ ‫هەر بەم هۆکارەیە کە نەگۆڕی‬ ‫گ �ه‌ردون��ی زۆر درەن���گ ‪،‬واتە‬ ‫لەنێوان (‪ )٥‬تاوەکو (‪ )٦‬میلیارد‬ ‫سال لەوەو پێش دەرکەوتووە‪.‬‬ ‫لەوکاتەدا هێزی کێشکردنی مادە‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ وزەی تارییک‬ ‫تارادەیەکی زۆر کز ببوو ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ەوەو پێش پ��رۆس��ەی کشانی‬ ‫گه‌ردون بەشێوەی کەمبوونەوە‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫نەگۆڕی گه‌ردونی دەکرێت‬ ‫ری��ش��ەک��ەی لەبۆشاییدا بێت‪،‬‬ ‫فەزایەکی بۆش بەپێی یاساکانی‬ ‫میکانیکی کوانتەمی هەرگیز‬ ‫ناتوانێت بۆش بێت؛ بەڵکو پڕە‬ ‫لەتەنۆلکەو دژەتەنۆلکەی خەیاڵی‬ ‫ک��ە ب�����ەردەوام دروستدەبن‌و‬ ‫تیادەچن‌و بەرزو نزمی لەوزەدا‬ ‫دروستدەکەن‪ .‬بەاڵم سادەتریین‬

‫بەراوردەکان سەبارەت بە وزه‌ی‬ ‫تاریک لەگەڵ ئەوەی کە پێوراوە‬ ‫وات��ە ‪ ١٠‬توانی ‪ ١٢٠‬زیاترە!‬ ‫(بۆ تێگەیشتن لەگەورەیی ئەم‬ ‫ژم��ارەی��ە باشترە بزانن ژمارە‬ ‫دانە لمە کانی قەراخ دەریاکانی‬ ‫س�����ەرزەوی ک��ەم��ت��رە ل��ە ‪١٠‬‬ ‫توانی ‪ .٢٠‬ئەمە مەودایەکی‬ ‫گەورەی لەنێوان بینین و تیورییدا‬ ‫دروستکردووە‪.‬‬ ‫لەوانەیە هۆکاری سەرەکی‬ ‫ئەم م��ەودا گەورەیە ئ��ەوە بێت‬ ‫ن���ەگ���ۆڕی گ���ه‌ردون���ی بڕێکی‬ ‫ن��ەگ��ۆڕ نییە! ل��ەوان��ەی��ە بەپێی‬ ‫کات بگۆڕێت‪ .‬لەوانەیە بواری‬ ‫هێزێکی نەناسراوهەندێکجار‬ ‫وزەی تاریک بەرهەمبهێنێت‪.‬‬ ‫لەجیهانی فیزیادا نموونەی زۆر‬ ‫ل��ەم ب��واران��ە ب��وون��ی هەیە کە‬ ‫پێیان دەوترێت توخمی پێنجەم‬ ‫(‪ .)quintessence‬توخمی‬ ‫پێنجەم هەندێکجاردەتوانێت تاو‬ ‫بە کشانی گه‌ردون بدات و ئەگەر‬ ‫ئەمە راستبێت پێشبینیکردنی‬ ‫کۆتایی جیهان نامومکینە‪.‬‬ ‫وزەی ت��اری��ی��ک هەرچی‬ ‫ب��ێ��ت ئێستا ج��ێ��گ��ەی خۆی‬ ‫لەگه‌ردونناسیداو لە نێوزانایانی‬ ‫بواری فیزیادا کردوەتەوە‪ ،‬زانایان‬ ‫ئێستا گەیشتوون بەو دەرئەنجامە‬ ‫(‪)%٧٥‬ی گ�����ه‌ردون وزەی‬ ‫تاریکە‪ .‬ئەومادە ئاساییەی کە‬ ‫گەلە ئەستێرەکانی لێدروستبووە‬ ‫تەنها (‪ )%٥‬گه‌ردونەو ئەوەی‬ ‫کە دەمێنێتەوە م��ادەی تارییکی‬ ‫پ��ێ��دەوت��رێ��ت ک��ە ت��ا ئێستاش‬ ‫نەناسراوە‪.‬‬ ‫م����ادەی تاریکیش وەکو‬ ‫وزەی ت����اری����ک یەکێکە‬ ‫لەنهێنییەکانی گ��ه‌ردون‌و تەنها‬ ‫کاریگەرییەکانیان‬ ‫ب��ەه��ۆی‬ ‫دەن����اس����رێ����ن����ەوە؛ یەکێک‬ ‫گەلەئەستیرەکان پاڵپێوەدەنێت‌و‬ ‫یەکێکیش رادەکێشێت‪ .‬تەنها‬ ‫خاڵی هاوبەشیان وشەی تاریکە‬ ‫لەناوەکەیاندا‪.‬‬ ‫براوەکانی خەاڵتی نۆبڵی‬ ‫ئه‌مساڵ یارمەتیان داوین تاوەکو‬ ‫لەگه‌ردون باشتر تێبگەین‪ ،‬ئەو‬ ‫گه‌ردونەی (‪)%٩٥‬ی نەناسراوەو‬ ‫ی روودانی‬ ‫هەموو شتێک ئەگەر ‌‬ ‫هەیە!‬


‫فایلی نۆبڵ‬

‫‪18‬‬

‫فایلی نۆبڵ‬

‫نۆبڵی پزیشکی ساڵی‌‪ ٢٠١١‬بۆ بەرگری لەش‬

‫ب���راوەک���ان���ی خەاڵتی‬ ‫نوبڵی پزیشکی‪ -‬فیسیۆلۆجی‬ ‫ب���ەدۆزی���ن���ەوەی چۆنیەتی‬ ‫چاالکبوون‌و دەستپێکردنی‬ ‫ک���اردان���ەوەک���ان���ی بەرگری‬ ‫ل���ەش‪ ،‬گ��ۆران��ی گەورەیان‬ ‫لەتێگەیشتنمان دەرب���ارەی‬ ‫س���ی���س���ت���م���ی ب�����ەرگ�����ری‬ ‫دروستکردووە‪.‬‬ ‫خەاڵتی نوبڵی ئه‌مساڵ‬ ‫لەپزیشکی یان فیسیۆلۆجییدا‬ ‫ن��ی��وەی ب��ەخ��ش��را بە(بروس‬ ‫بیوتلەرو جولزهافمەن) بۆ‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی چااڵککردنی‬ ‫ب���ەرگ���ری زی���ات���ری‌ لەش‌و‬ ‫ن���ی���وەک���ەی ت����ری بەراڵف‬ ‫ستینمەن ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی‬ ‫خانەکانی دندریتی‌و رۆڵیان‬ ‫ل���ەب���ەرگ���ری گونجێنراو‬ ‫(‪.)adaptive‬‬ ‫زان����ای����ان م���اوەی���ەک���ی‬ ‫درێژە کە لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫سیستمی ب��ەرگ��ری لەشی‬ ‫مرۆڤ‌و گیانلەبەران دەکەن‪.‬‬ ‫ئەو سیستمەی کە پارێزگاری‬ ‫لەهێرشی به‌کتریاکان‌و مایکرۆ‬ ‫ئۆرگانیسمەکانیتر دەکات‪.‬‬ ‫بروس بیوتلەرو جولزهافمەن‪،‬‬ ‫پ��روت��ی��ن��ێ��ک��ی وەرگ����ری����ان‬ ‫دۆزی���ی���ەوە ک��ە دەتوانێت‬

‫ئ��ەو مایکرۆ ئورگانیسمانە‬ ‫بدۆزێتەوەو بەچاالککردنی‬ ‫ب��ەرگ��ری زات���ی‪ ،‬یەکەمیین‬ ‫ک��اردان��ەوەی بەرگری لەش‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات‪ .‬هەروەها‬ ‫راڵف ستینمەن بە دۆزینەوەی‬ ‫دندریتییەکانی‬ ‫خ���ان���ە‬ ‫سیستمی ب��ەرگ��ری‪ ،‬توانای‬ ‫بێهاواتایی ئەم خانانەی بۆ‬ ‫چ��االک��ک��ردن‌و رێکخستنی‬ ‫گونجێنراو‬ ‫ب�����ەرگ�����ری‬ ‫(‪ )adaptive‬دەرخست‪.‬‬ ‫بەرگری گونجێنراو قۆناغی‬ ‫دوای وه‌اڵمدانەوەی بەرگری‬ ‫ل��ەش��ە‪ ،‬ک��ە ل����ەودا‪ ،‬جەستە‬ ‫لە ما یکر ۆ ئو ر گا نیسمە کا ن‬ ‫پاکدەبێتەوە‪.‬‬ ‫دۆزینەوەکانی ئەم سێ‬ ‫براوەی خەاڵتی نۆبڵ پیشانییدا‬ ‫کە چۆن قۆناغەکانی زاتی و‬ ‫گونجێنراوی وه‌اڵمدانەوەی‬ ‫ل��ەش چ��االک دەب��ێ��ت‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە زانایان تێگەیشتنێکی‬ ‫نوێیان دەرب��ارەی میکانیزمی‬ ‫دۆزییەوە‪.‬‬ ‫نەخۆشییەکان‬ ‫دەس��ک��ەوت��ەک��ان��ی ئ���ەم سێ‬ ‫کەسە بووبە هۆی گەشەی‬ ‫ب���ەرف���راوان���ی مێتۆدەکانی‬ ‫خ��ۆپ��ارێ��زی‌و چارەسەری‬ ‫هەوکردنەکان‌و شێرپەنجە‪.‬‬

‫دوو هێڵی بەرگری سیستمی‬ ‫بەرگری لەش‬ ‫لەجیهانێکی‬ ‫ئ��ێ��م��ە‬ ‫ت���رس���ن���اک���دا دەژی����ی����ن‪.‬‬ ‫م���ای���ک���رۆئ���ورگ���ان���ەک���ان���ی‬ ‫دروس���ت���ک���ەری نەخۆشی‬ ‫(باکتریا‪ ،‬ڤایرۆس‌و مشەخۆر)‬ ‫ب��������ەردەوام ه���ەڕەش���ەم���ان‬ ‫ل���ێ���دەک���ەن‪ ،‬ب����ەاڵم ئێمەی‬ ‫مرۆڤ سیستمێکی بەرگری‬ ‫بەهێزمان هەیە‪.‬‬ ‫یەکەمیین هێڵی بەرگری‪،‬‬ ‫بەرگری زاتییە کە دەتوانێت‬ ‫مایکرۆئۆرگانە هێرشبەرەکان‬ ‫تیاببات‌و بە دروستکردنی‬ ‫ئ�������ەو‪ ،‬ه���ێ���رش���ەک���ان���ی���ان‬ ‫راوەس���ت���ێ���ن���ێ���ت‪ .‬ئ���ەگ���ەر‬ ‫مایکرۆئۆرگانەکان لەهێڵی‬ ‫یەکەمی ب��ەرگ��ری تێپەڕیین‬ ‫ئ��ەم��ج��ارس��ەرەی بەرگری‬ ‫دەسپێدەکات‪.‬‬ ‫گونجێنەر‬ ‫ئەم سیستمە بە بەکارهێنانی‬ ‫لنفوسیتکانی (‪ )T‬و (‪ )B‬و‬ ‫دژە ت��ەن‪ ،‬هەندێک خانەی‬ ‫کوشەندە بەرهەمدەهێنێت کە‬ ‫دەتوانێت خانە نەخۆشەکان‬ ‫تیا ببات‪.‬‬ ‫ل������ەدوای سەرکەوتن‬ ‫ل���ەم ج��ەن��گ��ەدا‪ ،‬سیستمی‬ ‫ب��ەرگ��ری لەشی گونجێنراو‬

‫زانیارییەکانی ئ��ەم جەنگە‬ ‫ل���ه‌ ی���������ادەوەری خۆییدا‬ ‫ت��ۆم��ار دەک������ات(!)‪ .‬ئەمە‬ ‫ئ���ەو ه��ەل��ە دەره‌خسێنێت‬ ‫ت��اوەک��و لەهێرشی دواتری‬ ‫ما یکر ۆ ئو ر گا نیسمە کا ن ‪،‬‬ ‫ک�������اردان�������ەوەێ�������ک�������ی‬ ‫خێراتروبەهێزتری هەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم دوو هێڵی بەرگرییە‬ ‫پارێزگاری لەلەشی مرۆڤ‬ ‫دەک�������ەن؛ ه���ەڵ���ب���ەت ئەم‬ ‫سیستمە لەسەدا س��ەد نییە‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئاستی چاالککردن‬ ‫ن��زم بێت ی��ان گەردییلەکان‬ ‫لەناوەوە سیستمەکە چاالک‬ ‫بکات‪ ،‬لەوانەیە لەش تووشی‬ ‫نەخۆشی هەوکردن ببێت‪.‬‬ ‫ب��ەش��ەک��ان��ی سیستمی‬ ‫ب�����ەرگ�����ری‪ ،‬ه���ەن���گ���او بە‬ ‫هەنگاوو ل��ەم��اوەی سەدان‬ ‫ساڵدا دروستکراوە‪ .‬بەهۆی‬ ‫ه��ەن��دێ��ک دۆزینەوەکانەوە‬ ‫(ک��ە خەاڵتی نۆبڵی لەسەر‬ ‫وەرگ����ی����راوە)‪ ،‬ئێمە ئێستا‬ ‫دەزانیین دژەتەنەکان چۆن‬ ‫دروستدەکرێن‌و لنفوسیتەکانی‬ ‫(‪ )T‬چ��ۆن بوونەوەرێکی‬ ‫بێگانە دەن��اس��ن��ەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ت���ا پ��ێ��ش دۆزی���ن���ەوەک���ان���ی‬ ‫بیوتلەروهافمەن‌و ستینمەن‪،‬‬

‫م��ک��ان��ی��زم��ی دەسپێکردنی‬ ‫بەرگری زات �ی‌و گونجێنراو‬ ‫نادیار بوو‪.‬‬ ‫دۆزینەوەی هەستەوەرەکانی‬ ‫بەرگری زاتی‬ ‫دۆزی��ن��ەوەک��ەی هافمەن‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪،١٩٩٦‬‬ ‫کاتێک لەگەڵ هاوکارەکانی‬ ‫لێکۆڵینەوەیان لەسەرمێشی‬ ‫میوه‌و چۆنیەتی بەربەرەکانێ‬ ‫هەوکردنەکاندا‬ ‫ل���ەگ���ەڵ‬ ‫دەک������رد‪ .‬ئ�����ەوان لەسەر‬ ‫ئ��ەو مێشانە ک��اری��ان دەکرد‬ ‫ک��ە چەندیین ب��ازدان��ی��ان لە‬ ‫چەندیین جینی جیاوازی‬ ‫وەک (‪)toll‬دا هەبوو‪ .‬جینی‬ ‫(‪ )toll‬کە الی��ەن کریستیین‬ ‫ناسلیین (ب���راوەی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی ‪) ١٩٩٥‬دۆزرابووەوە‬ ‫لەقۆناغەکانی درستبوونی‬ ‫ک��ۆرپ��ەڵ��ەدا دەوری هەیە‪.‬‬ ‫کاتێک هافمەن مێشەکانی‬ ‫میوەی تووشی باکتریایان‬ ‫مشەخۆردەکرد ‪،‬دۆزییەوە ئەو‬ ‫مێشانەی کە بازدانی (‪)toll‬‬ ‫یان هەیە لەناو دەچن‪ ،‬چونکه‌‬ ‫ناتوانن بەرگریێکی کارییگەر‬ ‫ئەنجامبدەن‪ .‬دەرئەنجامی‬ ‫لێکۆڵینەوەی کەی هافمەن‬ ‫ئ��ەوە ب��وو ک��ە بەرئەنجامی‬

‫جینی (‪ )toll‬لەدەرخستنی‬ ‫ئورگانیسمە‬ ‫م���ای���ک���رۆ‬ ‫هەوکەرەکاندا دەوری هەیەو‬ ‫چاالککردنی دەبێت بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەی بەرگری لەبەرامبەر‬ ‫نەخۆشییەکاندا پێوویستە‪.‬‬ ‫ب�����������روس ب���ی���وت���ل���ر‬ ‫ب���ەدوای وەرگ���ری لیپوپلی‬ ‫ساخارییدەوە (‪ )LPS‬بوون‪،‬‬ ‫ک��ە دەت��وان��ێ��ت باکتریاکان‬ ‫بەرەو خۆی رابکێشێت‪ .‬ئەم‬ ‫مادەیە دۆخێکی پڕمەترسی‬ ‫بۆ ژی��ان دروس��ت��دەک��ات کە‬ ‫بریتییە ل��ەوروژان��دن��ی زیاد‬ ‫لەحەدی سیستمی بەرگری‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٩٨‬دا بیوتلەرو‬ ‫ه��اوک��ارەک��ان��ی دۆزییانەوە‬ ‫مشکەکانی ب��ەه��ێ��زک��راو بە‬ ‫(‪ )LPS‬ب��ازدان��ی جینیتیکی‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی جینی (‪)Toll‬‬ ‫لەمێشی میوەیاندا هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫وەرگ���رە بەکورتی (‪)TLR‬‬ ‫ی پێدەوترێت بە بەستنەوە‬ ‫ب��ە (‪ )LPS‬کاردانەوەکان‬ ‫ل���ەب���ەرام���ب���ەره���ەوک���ردن���دا‬ ‫چ����االک دەک�����ات‪ .‬ئەگەر‬ ‫قەبارەی (‪ )LPS‬بەشێوەی‬ ‫ب��ەرچ��او زی��اد ببێت شۆکی‬ ‫رودەدات‌و‬ ‫س���پ���ت���ی���ک‬ ‫نەخۆشەکە‬ ‫ل����ەوان����ەی����ە‬ ‫ب��م��رێ��ت‪ .‬دۆزینەوەکانی‬ ‫بیوتلەرو هافمەن پیشانیدا‬ ‫ش��ی��ردەرەک��ان��ی��ش لەگەردی‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی پێکهاتەی نێو‬ ‫ج��ەس��ت��ەی مێشی م��ی��وە بۆ‬ ‫چ��االک��ردن��ی ب��ەرگ��ری زاتی‬ ‫سوود وەردەگرن‪ ،‬بەم شێوەیە‬ ‫ه��ەس��ت��ەوەرەک��ان��ی بەرگری‬ ‫زاتی دۆزرانەوە‪.‬‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی بەبایەخی‬ ‫بیوتلەرو هافمەن سەرەتایەک‬ ‫ب���وو ب���ۆ توێژینەوەیەکی‬ ‫بەرباڵو لە ب��واری بەرگری‬ ‫زاتییدا‪.‬‬ ‫ت��ا ئێستا نزییکەی ‪١٢‬‬ ‫وەرگ���ری (‪ )TLR‬لەالیەن‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی جۆربەجۆرەوە‬ ‫دۆزراوەتەوە کە هەریەکەیان‬ ‫دۆزی�����ن�����ەوەی جۆرێکی‬ ‫تایبەتی ل��ەگ��ەردەک��ان��ی نێو‬ ‫ما یکر ۆ ئۆ ر گا نیسمە کا نی‬ ‫ل��ەئ��ەس��ت��ۆدای��ە‪ .‬بازدانێکی‬

‫دی��اری��ک��راو لەهەر ک��ام لەم‬ ‫وەرگ��ران��ەدا دەتوانێت ببێت‬ ‫بەهۆی تووشبوون بەجۆرێکی‬ ‫تایبەتی لەهەوکردن‪.‬‬ ‫ج���ۆرێ���ک���ی ن�����وێ لە‬ ‫خانەکان چاودێری بەرگری‬ ‫گونجێندراو دەکەن‬ ‫رالف ستینمەن لەساڵی‬ ‫‪١٩٧٣‬دا ت��وان��ی هەندێک‬ ‫خانەی نوێ بدۆزێتەوە کە‬ ‫ئێستا پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت خانە‬ ‫دندریتییەکان‪ .‬ئەو ئەگەری‬ ‫ئ��ەوەی دان��اب��وو ئ��ەم خانانە‬ ‫بەشێکبن لەسیستمی بەرگری‬ ‫لەش‪.‬‬ ‫س��ت��ی��ن��م��ەن هەندێک‬ ‫دیزایینکرد‬ ‫تاقیکردنەوەی‬ ‫ک��ە دەی��ت��وان��ی لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەرکارییگەری ئەگەری‬ ‫ئەم خانانە لەسەر خانەکانی‬ ‫ت��ی – خ��ان��ە گ��ەل��ێ��ک کە‬ ‫بەشێک لەئەرکی سەرەکی‬ ‫ب��ەرگ��ری گ��ون��ج��ێ��ن��راوی لە‬ ‫ئەستۆدایەو لەدروستکردن‬ ‫و گەشەپێدانی ی���ادەوەری‬ ‫ئیمونولۆجیک لەجەستەدا‬ ‫دەوریان هەیە ‪ -‬بکات‪.‬‬ ‫ئەو بەکارهێنانی چاندنی‬ ‫خانە پیشانیدا‪ ،‬کاتێک خانە‬ ‫دندریتییەکان لەچاندنەکەدا‬ ‫ب��وون��ی��ان ه��ەی��ە‪ ،‬خانەکانی‬ ‫ت���ی ک����اردن����ەوەی خێراو‬ ‫روون��ی��ان بۆ ئ��ەم پێکهاتانە‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬راگ��ەی��ان��دن��ی ئەم‬ ‫دەرئ��ەن��ج��ام��ان��ە بەروڕویی‬ ‫رەخنەی زۆر بووەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ستینمەن لەکۆتاییدا توانی‬ ‫ب��ەت��ێ��ک��ۆش��ان��ی ب�����ەردەوام‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەش��ک��ردن��ی بەڵگەی‬ ‫جۆربەجۆربیسەلمێنێت خانە‬ ‫دندریتییەکان‪ ،‬تەنها خانەی‬ ‫ناسراون کە دەتوانن ئەرکی‬ ‫چاالککردنی خانەکانی تی‬ ‫لەئەستۆ بگرن‪.‬‬ ‫ستینمەن‌و توێژەرانیتر‬ ‫لەلێکۆڵینەوەکانی دواییدا‪،‬‬ ‫واڵمی ئەم پرسیارەیان دایەوە‬ ‫ک��ە چ��ۆن و ل��ەچ کاتێکدا‬ ‫خانە دندریتیەکان خانەکانی‬ ‫بەرگری تی چاالک دەکەن‪.‬‬ ‫پیشانیدا‪،‬‬ ‫تاقیکردنەوەکان‬ ‫سەرەتاییەکانی‬ ‫ن��ی��ش��ان��ە‬

‫‪19‬‬

‫بروس ئی‪ .‬بیوتلەر‬ ‫(‪)١٩٥٧‬‬ ‫س�����اڵ�����ی‬ ‫ل���ەش���ی���ک���اگ���ۆی ئەمریکا‬ ‫لەدایکبووە‪ .‬دکتۆرای پزیشکی‬ ‫له‌ساڵی (‪ )١٩٨١‬لەزانکۆی‬ ‫شیکاگۆ وەرگرتووەو لەدوای‬ ‫ئەوە وەکو توێژەر لەزانکۆی‬ ‫راکفلری نیویۆرکداو زانکۆی‬ ‫تگزاسی دااڵس کاریکردووە‪،‬‬ ‫لەکاتی کارکردن لەزانکۆی‬ ‫دااڵس توانی وەرگرەکانی‬ ‫(‪ )LPS‬بدۆزێتەوە لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠0٠‬وە وەکو پرۆفیسۆری‬ ‫جینیتیک‌و ب��ەرگ��ری ناسی‬ ‫توێژینەوەی‬ ‫لەئەنستیتوی‬ ‫ئەمریکادا‬ ‫(‪)Scripps‬‬ ‫کاردەکات‪.‬‬

‫جولز ئی‪ .‬هافمەن‬ ‫ل���ەدای���ک���ب���ووی ساڵی‬ ‫(‪)١٩٤١‬ە لەلوگزامبۆرگ‪.‬‬ ‫س��اڵ��ی (‪ )١٩٦٩‬دکتۆرای‬ ‫ل���ەزان���ک���ۆی ستراسبرگی‬ ‫فەرەنسا وەرگ��رت��ووەو دوای‬ ‫تەواوکردنی پۆست دکتۆرا‬ ‫ل��ەئ��ەڵ��م��ان��ی��ا گ����ەراوەت����ەوە‬ ‫ب���ۆ زان����ک����ۆی ن����اوب����راوو‬ ‫ب���ووە ب��ەس��ەرۆک��ی یەکێک‬ ‫ل��ەت��اق��ی��گ��ەک��ان��ی زانکۆکە‬ ‫لەساڵی (‪.)٢٠٠٩ -١٩٧٤‬‬ ‫هەروەها سەرۆکی ناوەندی‬ ‫بایۆلۆجی خانەیی‌و مولکیولی‬ ‫س��ت��راس��ب��رگ‌و ئەکادیمیای‬ ‫نەتەوەیی زانستی فەرەنسا‬ ‫بووە‪.‬‬

‫رالف ئێم‪ .‬ستینمەن‬ ‫ل��ەدای��ک��ب��ووی (‪)١٩٤٣‬‬ ‫ل��ەم��ون��ت��ڕاڵ��ی ک���ەن���ەدا‪ .‬دوای‬ ‫خوێندنی بوارەکانی بایۆلۆجی‌و‬ ‫کیمیا ل��ەزان��ک��ۆی م��ەک گیلی‬ ‫مونتڕاڵ؛ رووی���ی لەزانکۆی‬ ‫هارڤارد لەبۆستن کرد؛ لەساڵی‬ ‫(‪ .)١٩٦٨‬لە(‪)١٩٧٠‬دا دەستی‬ ‫بەکارکردن لەزانکۆی راکفلێری‬ ‫ن���ی���وی���ۆرک ک����رد‪ ،‬ه���ەروەه���ا‬ ‫س��ەرۆک��ی ن��اوەن��دی بەرگری‌و‬ ‫نەخۆشیەکانی سیستمی بەرگری‬ ‫بوو‪ ،‬ناوبراو سێ رۆژ پێشئەوەی‬ ‫ن��اوی وەک��و ب���راوەی خەاڵتی‬ ‫ن��ۆب��ڵ راب��گ��ەێ��ن��رێ��ت‪ ،‬بەهۆی‬ ‫شیرپەنجەی پانکریاسەوە کۆچی‬ ‫دواییکرد‪.‬‬

‫راگ���ەی���ان���دن���ی مەترسی‬ ‫ل���ەالی���ەن ب��ەش��ی بەرگری‬ ‫زاتییەوە دەنێردرێت‌و خانە‬ ‫دندریتیەکان بە وەرگرتنی ئەم‬ ‫نیشانانە خانەکانی تی چاالک‬ ‫دەک���ەن‪ .‬دەرئ��ەن��ج��ام��ی ئەم‬ ‫هاوکارییکردنە هێرش لەکاتی‬ ‫خۆی خانەکانی بەرگرییە بۆ‬ ‫سەر هۆکارەکانی نەخۆشی‌و‬ ‫ما یکر ۆ ئۆ ر گا نیسمە کا ن ‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە خ��ان��ەک��ان��ی ل���ەش کە‬ ‫ک��ەوت��وون��ەت��ە ب��ەر مەترسی‬

‫پارێزراودەبن‪.‬‬ ‫لە توێژینەوەی بنچینەییەوە‬ ‫بۆ بەکارهێنانی کلینیکی‬ ‫ئ����ەم ت���وێ���ژی���ن���ەوان���ەی‬ ‫ک��ە ب��ەه��اوب��ەش��ی خەاڵتی‬ ‫ن��ۆب��ڵ��ی پ��زی��ش��ک��ی ‪٢٠١١‬‬ ‫ی پ���ێ���درا‪ ،‬ئاییندەیەکی‬ ‫روون ب��ۆ چ��االک��ک��ردن و‬ ‫کۆنتڕۆڵی سیستمی بەرگری‬ ‫ل����ەش ب�������ەدوای خۆییدا‬ ‫بەبەکارهێنانی‬ ‫دەهێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم دەرئەنجامانە دەکرێت‬

‫نەوەیەکی نوێ لە ڤاکسینەکان‬ ‫دروستبکرێت‪ ،‬یان بە یارمەتی‬ ‫ئەوان سیستمی بەرگری لەش‬ ‫دژ بە لووە شێرپەنجەییەکان‬ ‫بوروژێنرێت‪.‬‬ ‫هەروەها ئەم دۆزینەوانە‬ ‫تێگەیشتنی‬ ‫دەت���وان���ێ���ت‬ ‫ب��اش��ت��رم��ان ل��ەس��ەر ئ���ەوەی‬ ‫بۆچی هەندێکجار سیستمی‬ ‫ب��ەرگ��ری ل���ەش شانەکانی‬ ‫جەستەمان دەکاتە ئامانج بۆ‬ ‫دروستبکات‪.‬‬


‫گشتی‬

‫‪20‬‬

‫گشتی‬

‫جنۆکە چییە؟‬

‫جنۆكه‌ له‌روانگه‌ ‌ی ئاین ‌ی ئیسالم‌و مه‌سیح‌و زانسته‌وه‌‬

‫وش����������ەی ج���ن���ۆک���ە‬ ‫کوردیکراو و لەهەمانکاتدا‬ ‫ب��چ��ووک��ک��راوی وشەی‬ ‫ع�����ەرەب�����ی (ج�����ن )ەو‬ ‫ب���ەوات���ای بوونەوەرێکی‬ ‫ش����ارەوەو ن��ەب��ی��ن��راوە‪ ،‬ئەو‬ ‫کەسەی لەالیەن جنۆکەوە‬ ‫ئازار دەدرێت پێیدەوترێت‬ ‫مەجنون‪.‬‬ ‫بەواتایەکیترئەگەرته‌نها‬ ‫ب����ە پ���ێ���ی م����ان����ای وش���ە‬ ‫ب��ۆی بڕۆیین ه��ەم��وو ئەو‬ ‫بوونەوەرە لەسروشتبەدەرانە‬ ‫دەگ���رێ���ت���ەوە ک���ە م���رۆڤ‬

‫ن��ات��وان��ێ��ت بیبینێت‪ ،‬بەو‬ ‫حیسابە بێت شەیتانەکان‌و‬ ‫فریشتەکانیش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەناو باوەڕی خەڵکدا‬ ‫جنۆکە بریتییە لە گروپێک‬ ‫ل��ەب��وون��ەوەرک��ە هەستیان‬ ‫ه��ەی��ەو بیر دەک��ەن��ەوەو لە‬ ‫جیهاندا نابێنرێن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێک جاریش دەکرێت‬ ‫ببینرێن‪.‬‬ ‫بیروباوەڕی موسڵمانەکان‬ ‫سەبارەت بەجنۆکە‬ ‫ب�����ە پ����ێ����ی ب�������ڕاوی‬ ‫موسڵمانان جنۆکە لەئاگر‬

‫دروستکراوە‪ ،‬ئاگر بە پێی‬ ‫ب��ی��روب��اوەڕی یۆنانی کۆن‬ ‫یەکێکە لەچوار توخمەکەی‬ ‫پ��ێ��ک��ه��ێ��ن��ەری س���روش���ت‪،‬‬ ‫هەروەها جنۆکە نێرو مێیان‬ ‫هەیەو خاوەنی تێگەیشتنی‬ ‫خ����ۆی����ان����ن‪ ،‬ه����ەروەه����ا‬ ‫ب��ون��ەوه‌رێ��ک��ی ئەخالقیین‪،‬‬ ‫واتە لە مانای چاکەو خراپە‬ ‫دەگ��ەن‪ .‬ه��ەروەه��ا بە پێی‬ ‫ب��ڕوای موسڵمانان جنۆکە‬ ‫پێش دروستبوونی مرۆڤ‬ ‫بوونیان هەبووە‪ .‬هەروەها‪،‬‬ ‫ئ��ەه��ری��م��ەن ی���ان شەیتان‪،‬‬

‫لەهەمان جۆری جنۆکەیە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ە پێی بڕوای‬ ‫م��وس��ڵ��م��ان��ان سولێمانی‬ ‫پێغەمبەرسوپایەکی لەجنۆکە‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫موسڵمانان هەروەها‬ ‫بڕوایانوایە جنۆکە تەمەنێکی‬ ‫زۆر دورودرێ������ژی هەیە‬ ‫و ژم���ارەی���ان ل���ەژم���ارەی‬ ‫م��رۆڤ��ەک��ان زۆر زیاترە‪.‬‬ ‫بڕوایانوایە‬ ‫ش��ی��ع��ەک��ان‬ ‫سوپایەکی جنۆکە لەجەنگی‬ ‫کەربەالدا ویستیان یارمەتی‬ ‫ئ��ی��م��ام��ی ح��س��ێ��ن ب����دەن‪،‬‬

‫یارمەتییەکەیان‬ ‫ب����ەاڵم‬ ‫ل��ەالی��ەن ئیمام حسێنەوە‬ ‫قەبووڵنەکرا‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا لەکلتوری‬ ‫عەرەبەکاندا هەیە کاتێک‬ ‫ع��ەرەب لەبیابانەوە تێپەڕ‬ ‫دەبوون لەترسی درندەکان‌و‬ ‫جنۆکە خراپەکان پەنایان بۆ‬ ‫سەرۆکی جنۆکە باشەکان‬ ‫بردووە‪.‬‬ ‫ه����ەروەه����ا لەکتێبە‬ ‫ک��ۆن��ەک��ان��دا ک��ە لەالیەن‬ ‫زان���ای���ان���ی موسڵمانەوە‬ ‫نووسراوە هاتووە"جنۆکەکان‬

‫ئۆمەتێکن خ��اوەن ژیری‪،‬‬ ‫زاوزێ دەکەن‌و مردنیشیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم چونکه‌ ئەمان لە‬ ‫ئاگر دروستکراون (مرۆڤ‬ ‫ل���ەخ���اک دروس���ت���ک���راوە)‬ ‫زۆر زوو الش��ەک��ەی��ان تیا‬ ‫دەچێت بۆیە پێویستیان بە‬ ‫گۆرستان نییە‪ .‬هەروەها‬ ‫م��وس��ڵ��م��ان��ان ل��ەس��ەر ئەو‬ ‫بڕوایەن جنۆکە لەشێکی‬ ‫لەتیف‌و ه��ەوای��ی��ان هەیە‪،‬‬ ‫واتە ژیان لەسەر زەوەی‌و‬ ‫ئاسمان بۆ ئەوان دەگونجێ‪،‬‬ ‫چ��ون��ک �ه‌ ل��ەت��وخ��م��ی ئاگر‬ ‫دروستکراون"‪ .‬هەروەها‬ ‫لەکتێبە کۆنەکانی عالمە‬ ‫موسڵمانەکانداهاتووە کە‬ ‫ئەوان واتە جنۆکەکان لە‬ ‫جیهانی غەیبدان" جنۆکە‬ ‫بوونێکە لەجیهانی هەست‌و‬ ‫بوونێکە لەجیهانی غەیب‌و‬ ‫تەمسیل‪ ،‬لەم جیهانەدا هیچ‬ ‫شتێک بە لەتافەت‌و ناسکی‬ ‫ئەوان نییە"‬ ‫ه��ەروەه��ا موسڵمانان‬ ‫ل���ەس���ەر ئ����ەو ب���ڕوای���ەن‬ ‫ج��ن��ۆک��ەش وەک م���رۆڤ‬ ‫پێغەمبەری تایبەت بەخۆیان‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫بیروباوەڕی مەسیحیەکان‬ ‫سەبارەت بەجنۆکە‬ ‫مەسیحیەکانیش بڕوایان‬ ‫بە جنۆکە هەیەو پێی دەڵێن‬ ‫" رۆحە شەرئەنگێزەکان "‬ ‫ی��ان"رۆح��ە شەیتانییەکان"‬ ‫‪ ،‬ل��ەزۆر لە نوسراوەکانی‬ ‫ک��ت��ێ��ب��ی ک�����ۆن" عەهدی‬ ‫ع���ەت���ی���ق"دا ن����اوی جن‬ ‫هاتووە‪ .‬هەروەها جنۆکە‬ ‫گرتن یەکێک بووە لەکارە‬ ‫س��ەرەک��ی��ی��ەک��ان��ی کڵیسای‬ ‫ک��ات��ۆل��ی��ک ک��ە کۆمەڵێک‬ ‫لەقەشەکان پێی هەڵدەستان‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا پ��اپ��ا بندیکتی‬ ‫ش���ان���زدەه���ەم پشتگیری‬ ‫لەڕاوکردنی جنۆکە دەکات‌و‬ ‫ئەنجوومەنی نێودەوڵەتی‬ ‫راوکردنی جنۆکە لەالیەن‬ ‫پ��اپ��ا گ��اب��ری��ل ئ��ام��رت وە‬ ‫دروس���ت���ک���راوە‪ .‬زۆر لە‬ ‫مەسیحیەکان ل��ەس��ەر ئەو‬ ‫بڕوایەن دەرب��ارەی جنۆکە‬

‫لەنێو خەڵکدا زیادە ڕەوی‬ ‫کراوەو وێنەیەکی ترسناکی‬ ‫ن��اپ��ێ��وی��س��ت ل��ەج��ن��ۆک��ە بۆ‬ ‫خەڵک کێشراوە‪.‬‬ ‫بیروڕای زانست‬ ‫تا ئەو جێگەی جنۆکە‬ ‫بوونەوەرێک بێت لەجیهانی‬ ‫غ��ەی��ب��دا وات���ە لەجیهانی‬ ‫دەرەوەی سروشت‪ ،‬زانست‬ ‫ناتوانێت هیچ دەرب���ارەی‬ ‫ب��وون��ی ی��ان نەبوونییەوە‬ ‫بڵێت‪ ،‬ب��ەاڵم بە پێچەوانە‬ ‫پ��ێ��ن��اس��ەی ج��ن��ۆک��ەوە کە‬ ‫ب��وون��ەوەرێ��ک��ە لەجیهانی‬ ‫غ��ەی��ب��دا‪ ،‬چ��ی��رۆک��ی زۆر‬ ‫دەرب������ارەی کردارەکانی‬ ‫جنۆکە لەجیهانی ئاساییدا‬ ‫بوونی هەیەو زۆربەی کات‬ ‫دەستدەخەنە ئەو شوێنانەی‬ ‫ک��ە ل��ەراس��ت��ی��ی��دا زانست‬ ‫قسەی لەسەری هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫راس��ت��ە زان��س��ت ناتوانێت‬ ‫دەربارەی پێناسەکەیەوە قسە‬ ‫ب��ک��ات‪ ،‬ب��ەاڵم دەتوانێت‌و‬ ‫بۆی هەیە بەرپەرچی ئەو‬ ‫رایانە بداتەوە کە جنۆکەو‬ ‫ک��ردارەک��ان��ی دەهێننە نێو‬ ‫ژیانی ئاساییەوە‪.‬‬

‫چیرۆکەکان دەربارەی‬ ‫زیانەکانی جنۆکە‬ ‫چ�����ی�����رۆک�����ی زۆر‬ ‫دەرب����ارەی جنۆکەو زیان‬ ‫گ��ەی��ان��دن��ی ب���ەم���رۆڤ چ‬ ‫ل��ەک��ۆن و چ لەئێستادا‬ ‫ل��ەئ��ارادای��ە‪ ،‬بەتایبەت ئەو‬ ‫چ��ی��رۆک��ان��ەی ک��ە جنۆکە‬ ‫دەچێتە نێو جەستەی ژنان‌و‬ ‫پیاوانەوەو باری دەرونیان‬ ‫ت��ێ��ک��دەدات‪ .‬کەسانێکیش‬ ‫بەبەکارهێنانی‬ ‫ه�����ەن‬ ‫بیروڕای ئایینی و جنۆکە‬ ‫دەرک���������ردن‪ ،‬ب���ازارێ���ک���ی‬ ‫ک��ەس��اب��ەت��ی��ان بۆخۆیان‬ ‫ک�����ردوەت�����ەوە‪ ،‬زۆرب�����ەی‬ ‫چ��ی��رۆک��ەک��ان دەرب�����ارەی‬ ‫ب��ی��ن��ی��ن��ی ج��ن��ۆک��ە راس���ت‬ ‫نیین‪ ،‬ی��ان هەڵبەستراون‬ ‫ی�����ان س���ەرچ���اوەک���ەی���ان‬ ‫ت��ەڵ��ق��ی��ی��ن وت���ەوەه���وم���ە‪،‬‬ ‫قۆرییەکەی‬ ‫چ���ی���رۆک���ی‬ ‫ع���ەالئ���ەدی���ی���ن چەنێک‬ ‫راس��ت��ە ئ��ەم چیرۆکانەش‬ ‫ه������ەر ب������ەو رادەی���������ە‪.‬‬ ‫لەکۆنەوە کە سەرچاوەی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ە دەرونییەکان‬ ‫ن���ادی���ارب���وون تێکچوونی‬

‫‪21‬‬

‫باری دەرونیان دەبەستەوە‬ ‫زیانگەیاندنەکانی‬ ‫ب���ە‬ ‫جنۆکەوەو بەو کەسانەیان‬ ‫دەوت م���ەج���ن���ون ی���ان‬ ‫ج��ن ل��ێ��دراو وات��ە شێت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لەئێستادا نەخۆشییە‬ ‫دەرونییەکان وەک زۆربەی‬ ‫جەستەییەکان‬ ‫نەخۆشییە‬ ‫سەرچاوەکەیان تارادەیەکی‬ ‫زۆر دی��ارە‪ ،‬بۆیە زۆربەی‬ ‫ئەو کەسانەی دەبرێن بۆالی‬ ‫جنگیر و رەماڵ لەراستییدا‬ ‫گ����ی����رۆدەن بەنەخۆشی‬ ‫دەرونییەوە و چارەسەریان‬ ‫لە کلینیکە دەرونییەکانداییە‬ ‫نەک لەالی جنگیرەکان‪.‬‬ ‫ئاڵەو شەوە‬ ‫لەکۆندا خەڵک باوەڕیان‬ ‫واب���وو ب��وون��ەوەرێ��ک بەو‬ ‫ژن��ان��ەی ک��ەت��ازە منداڵیان‬ ‫بووە نزییک دەبێتەوەو زیان‬ ‫ب��ەخ��ۆی و منداڵەکەیان‬ ‫دەگ��ەێ��ن��ێ��ت و زۆرب����ەی‬ ‫کات ئاڵەو شەوە لەجۆری‬ ‫جنۆکە پێناسە دەک���ران‪.‬‬ ‫لەئێستادا زانستی پزیشکی‬ ‫ئ��ەم��ە ب���ەت���ەواوی ب���ەدرۆ‬ ‫دەخاتەوە‪ .‬شەوە هیچ نییە‬

‫جگە لەنەخۆشی ک��زاز کە‬ ‫دەبێت بەهۆی مردنی کۆرپە‬ ‫و رێ��گ��ەچ��ارەی زانستی‬ ‫هەیە‪ ،‬بە کوتان دەکرێت‬ ‫پێشی پێبگیریەت‪.‬‬ ‫مۆتەکە (‪sleep‬‬ ‫‪)paralysis‬‬ ‫بریتییە‬ ‫م����ۆت����ەک����ە‬ ‫ل����ە ئ��ی��ف��ل��ی��ج��ی خ�����ەو و‬ ‫تەجروبەیەکی ناخۆشە کە‬ ‫لەوانەیە لە سەدا سی خەڵک‬ ‫لەکاتی خەبەر بوونەوە یان‬ ‫لەکاتی نووستندا تەجروبەیان‬ ‫کردبێت و لەچەند چرکەوە‬ ‫بۆ چەند خولەک دەخاێنێت و‬ ‫دەکرێت لەهەموو تەمەنێکدا‬ ‫روبدات‪ ،‬لەوانەیە لەشەوێکدا‬ ‫چەندیین ج��ار ئ��ەم روداوە‬ ‫ب��ۆ ک��ەس��ێ��ک روب�����دات لە‬ ‫کلتورە ئەوروپییەکاندا ئەمە‬ ‫دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی کەسەکە‬ ‫درۆی کردبێت یان شەرابی‬ ‫خراپی خواردبێت‪،‬هەندێک‬ ‫ک��ەس��ی��ش دەی��گ��ێ��ڕن��ەوە بۆ‬ ‫شەرئەنگێزەکان‪.‬‬ ‫جنۆکە‬ ‫هۆکاری سەرەکی ئیفلیجی‬ ‫خ��ەو ی��ان م��ۆت��ەک��ە بریتییە‬ ‫لە نیگەرانی و تێکچوونی‬ ‫خ�����ەو‪ ،‬ل���ەگ���ەڵ ه���ۆک���ارە‬ ‫ب��ۆم��اوەی��ی��ەک��ان‪ .‬ئیفلیجی‬ ‫خەو بریتییە لەوەی کەسەکە‬ ‫لەکاتی خەوتندا هۆشیاری بۆ‬ ‫دەگەڕێتەوە بەاڵم ناتوانێت‬ ‫ه��ی��چ ج��وڵ��ەی��ەک بکات‪.‬‬ ‫ئەمە هەم دەتوانێت لەکاتی‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ک��ردن��ی خەوتندا‬ ‫روب���دات و ه��ەم دەتوانێت‬ ‫بەخەبەرهاتنەوە‪.‬‬ ‫لەکاتی‬ ‫میکانیزمەکەی بەم شێوەیەیە‪.‬‬ ‫ل��ەک��ات��ی خەوبینیندا‬ ‫(‪ )REM‬لە قۆناغێکدا کە‬ ‫چاو بەخیرایی دەجوڵێت‪،‬‬ ‫نیشانە دەمارییەکان بەرەو‬ ‫م���اس���ول���ک���ەک���ان (جگە‬ ‫ل���ە م��اس��ول��ک��ەی چ���او و‬ ‫دیافراگم) دەوستن‪ .‬تاوەکو‬ ‫خەوەنەکان ب��ەرەو دەرەوە‬ ‫نەڕوات‪ ،‬بۆ نموونە کاتێک‬ ‫خەو دەبینن کە رادەکەن‪،‬‬ ‫هەڵنەستن‬ ‫لەجێگەکەتان‬ ‫و دەستبکەن بەڕاکردن‪.‬‬ ‫کاتێک دەتانەوێت لەخەو‬


‫گشتی‬

‫‪22‬‬

‫هەستن‪ ،‬مێشک دووب���ارە‬ ‫ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ماسولکەکان‬ ‫ب���ەدەس���ت���ەوە دەگ���رێ���ت‪.‬‬ ‫ب��������ەاڵم ه���ەن���دێ���ک���ج���ار‬ ‫پێشئەوەی مێشک کۆنتڕۆڵی‬ ‫م���اس���ول���ک���ەک���ان بکات‪،‬‬ ‫کەسەکە هۆشیار دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ه����ەر ئ���ەم���ەی���ە کەسەکە‬ ‫ه��ەس��ت��دەک��ات جەستەی‬ ‫ئیفلیج ب���ووە‪ .‬هەروەها‬ ‫خ��اڵ��ی ب��ەرام��ب��ەری ئەمە‬ ‫لەکاتی خەو بینیندا هەستان‬ ‫لەسەر جێگەو جواڵندنی‬ ‫دەست‌و پێی‌و یان روێشتن‬ ‫بەدەم خەوەوە دەبێت‪.‬‬ ‫ل����ەه����ەر ‪ ١٠‬ک���ەس‬ ‫الن���ی���ک���ەم چ�����وار کەس‬ ‫ئەمەیان تەجروبە کردووەو‬ ‫ی���ەک���ەم���ج���ار لەتەمەنی‬ ‫ه��ەرزەک��اری��ی��دا رودەدات‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەوان��ەی��ە لەهەموو‬ ‫ت��ەم��ەن��ێ��ک��دا روب������دات‪،‬‬ ‫بەشێوەی گشتی ئیفلیجی‬ ‫خ���ەو پ��ێ��وی��س��ت��ی بەچارە‬ ‫س�����ەری پ��زی��ش��ک��ی نییە‬ ‫مەگەر ئەوەی بەشێوەیەکی‬ ‫ئازاردەر دووبارە ببێتەوە‪.‬‬ ‫ئ���ی���ف���ل���ی���ج���ی خ����ەو‬ ‫م����ەت����رس����ی����دار ن���ی���ی���ە‪.‬‬ ‫ت��ەن��ه��ا ب��ە خ��ۆ دورگرتن‬ ‫ل��ەخ��ەوت��ن ل��ەس��ەر پشت‬ ‫و کەمکردنەوەی قەلەقی‬ ‫دەک��رێ��ت کەمبکرێتەوە‪،‬‬ ‫کەسانێک ک��ە لەهەفتەدا‬ ‫زیاد لەدوجار دوچاری ئەم‬ ‫دی��اردەی��ە دەب��ن‪ ،‬باشتروایە‬ ‫دەرم���ان���ی دژە خەمۆکی‬ ‫بەکار بهێنن‪ .‬کەوابوو ئەم‬ ‫دیاردەیە هیچ پەیوەندیێکی‬ ‫ب��ە ج��ن��ۆک��ەی��ەک بەناوی‬ ‫م��ۆت��ەک��ەوە ن��ی��ی��ە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دی���اردەی���ەک���ە ب���ەت���ەواوی‬ ‫سروشتی‪.‬‬ ‫شیزوفینیا‪ ،‬یان‬ ‫دەستوەشاندنی جنۆکە‬ ‫لەکۆمەڵگای کوردییدا‬ ‫زۆرب���ەی ئ��ەو کەسانی کە‬ ‫دەبرێن بۆ الی نوشتەنووس‬ ‫ی���ان جنگیر لەراستییدا‬ ‫ت���ووش���ن ب���ە نەخۆشی‬ ‫دەروونی شیزوفرنییەوە‪.‬‬ ‫بەگشتی ئ��ەو کەسەی‬

‫ت��ووش��ی ئ���ەم نەخۆشییە‬ ‫دەبێت‪ ،‬گۆڕانکاری لەرەفتار‬ ‫و تێگەیشتنییدا رودەدات و‬ ‫حەقیقەتی لێتێک دەچێت‪.‬‬ ‫ئەم نەخۆشییە‪ ،‬نەخۆشیێکی‬ ‫دەروونییە کە هاوتایە لەگەڵ‬ ‫نەنگی‌و زانیاری هەڵە لەسەر‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ەک��ە ب��ۆی��ە دەبێت‬ ‫بەهۆی پەریشانی زیاتری‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ەک��ەو ئەندامانی‬ ‫بنەماڵەکەی‪ .‬بەشێوەیەکی‬ ‫ئاسایی نەخۆشی شیزوفرنی‬ ‫ل��ەن��ێ��وان ت��ەم��ەن��ی ‪ ١٥‬تا‬ ‫‪ ٢٥‬ساڵییدا دەردەکەوێت‬ ‫ه����ەرچ����ەن����د ل���ەوان���ەی���ە‬ ‫ل��ەت��ەم��ەن��ی سەروتریش‬ ‫دەرک��ەوێ��ت‪ .‬دۆزینەوەی‬ ‫خ����ێ����راو چ�����ارەس�����ەری‬ ‫ک��اری��ی��گ��ەری نەخۆشییە‬ ‫کە بۆ تەندروستی کەسی‬

‫تووشبوو بە نەخۆشییەکە‬ ‫زۆر گرنگە‪ .‬تێگەیشتن و‬ ‫بۆچوونی ناراست لەسەر‬ ‫نەخۆشی شیزوفرنی بەهۆی‬ ‫ک��اردان��ەوەی کۆمەاڵیەتی‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی جیاکاری‬ ‫و دورخ��س��ت��ن��ەوەی کەسە‬ ‫نەخۆشەکە لەکۆمەڵگا‪ ،‬ئەمە‬ ‫کارییگەری نەرێنی لەسەر‬ ‫نەخۆشەکەو بنەماڵەکەی‬ ‫دادەن��ێ��ت‪.‬ه��ەن��دێ��ک کەس‬ ‫واب��ی��ردەک��ەن��ەوە کە کەسی‬ ‫تووشبوو ب��ە شیزروفرنی‬ ‫دەستوەشێن و ترسناکە کە‬ ‫لەراستییدا ئەگەر چارەسەر‬ ‫و پشتیوانی بکرێن زۆر‬ ‫بەکەمی ترسناکن‪ .‬ئەوان‬ ‫بەهۆی ترس و وەهمەکانیان‬ ‫دەستوەشێن دەبن‪ .‬زۆرجار‬ ‫دەس��ت��وەش��ان��دن��ەک��ە خودی‬

‫ش��ەخ��س��ەک��ە دەگرێتەوەو‬ ‫دەبێت بەهۆی خۆکوژی‪.‬‬ ‫هۆکارەکانی نەخۆشی‬ ‫ه����ۆک����اری س���ەرەک���ی‬ ‫ئەم نەخۆشییە روون نییە‪،‬‬ ‫چەندیین ه��ۆک��اره��ەی��ە بۆ‬ ‫ئ���ەوەی کەسێک تووشی‬ ‫نەخۆشی شیزوفرنی ببێت‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەری تووشبوونی ژن‬ ‫و پ��ی��او وەک ی��ەک��وای��ە‪.‬‬ ‫هەرچەند لەپیاواندا زووتر‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات‪ .‬یەکێک‬ ‫ل��ەه��ۆک��ارەک��ان��ی تووشبوو‬ ‫بۆماوەییە‪.‬‬ ‫بەشیزوفرنی‬ ‫تەنها لەسەدا یەکی خەڵک‬ ‫لە تەمەنی خۆیاندا تووشی‬ ‫ئ����ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە دەب����ن‪،‬‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ئ��ەگ��ەر یەکێک‬ ‫لەداییک یان باوک تووشی‬ ‫شیزوفرنی‬ ‫ن���ەخ���وش���ی‬

‫بووبێت‪ ،‬ئەگەری تووشی‬ ‫بوونی منداڵەکەیان لەسەدا‬ ‫دەی��ە وات��ە ل��ەس��ەدا نەوەد‬ ‫تووش نابن‪.‬‬ ‫م��ادە بایوکیمیاییەکانی‬ ‫نێو مێشک بەتایبەتی نێردرە‬ ‫دەم��اری��ی��ەک��ان��ی بەناوی‬ ‫لەدروستبوونی‬ ‫دوپامیین‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی شیزوفرنییدا‬ ‫دەوریان هەیە‪ .‬سکپڕی یان‬ ‫لەداییکبوون دەتوانێت ببێت‬ ‫بەهۆی زیانگەیاندن بەمێشک‬ ‫و ل��ەوان��ەی��ە لەدەرکەوتنی‬ ‫ئ��ەم نەخۆشییەدا دەوریان‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫چارەسەر‬ ‫ک����اری����گ����ەرت����ری����ی����ن‬ ‫م��ێ��ت��ۆدەک��ان��ی دەرم���ان���ی‬ ‫شیزوفرنی بریتییە لە دەرمان‪،‬‬ ‫چ���ارەس���ەری دەرون�����ی و‬ ‫پشتیوانی و کۆنتڕۆڵکردنی‬ ‫ژیانی‬ ‫کارییگەرییەکانی‬ ‫رۆژان�������ە‪ .‬ب��اره��ێ��ن��ان و‬ ‫ف���ێ���رک���ردن���ی ن���ەخ���ۆش‬ ‫سەبارەت بە نەخۆشییەکە‬ ‫لەقۆناغەکانی‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫سەرەتاییدا دەوری گرنگی‬ ‫لەچارەسەرییدا هەیە‪.‬‬ ‫پ�����ێ�����ش�����ک�����ەوت�����ن‬ ‫لەدەرمانەکانی شیزوفرنییدا‬ ‫ب��ووە بەهۆی گۆڕانکاری‬ ‫لەچارەسەری شیزوفرنییدا‪.‬‬ ‫ئێستا نەخۆشەکان لەجیاتی‬ ‫خەوتن لە نەخۆشخانەدا‬ ‫دەت���وان���ن ل��ەن��ێ��و خەڵک‬ ‫و ل��ەک��ۆم��ەڵ��گ��ادا بژیین‪.‬‬ ‫دەرم��ان��ەک��ان هاوسەنگی‬ ‫بۆ مادەکیمییاییەکانی نێو‬ ‫مێشک دەگێڕنەوە‪ ،‬دەرمانە‬ ‫ن��وێ��ی��ەک��ان ه���ەم الیەنی‬ ‫خ��راپ��ەی��ان ک��ەم��ت��رەو هەم‬ ‫ک��اری��ی��گ��ەری��ی��ان زیاترە‪.‬‬ ‫ل��ەه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ە گرنگتر‬ ‫پ��ش��ت��ی��وان��ی ه���اوڕێ���ی���ان و‬ ‫ب��ن��ەم��اڵ��ەی نەخۆشەکە‬ ‫ک�����اری�����ی�����گ�����ەری زۆر‬ ‫لەچارەسەری نەخۆشەکەدا‬ ‫ه���ەی���ە‪ .‬ب���ۆی���ە پێویستە‬ ‫بنەماڵەو خزمانی نەخۆشەکە‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ەو نەخۆشییە‬ ‫ب��ارب��ه��ێ��ن��رێ �ن‌و زان���ی���اری‬ ‫پێویستیان پێبدرێت‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪23‬‬ ‫ئا‪ :‬ئاكۆ موحسن حه‌سه‌ن‬

‫چۆنیه‌تی دروستكردنی ساردكه‌ره‌وه‌‬ ‫وەرن پێکەوە هەر لەئێستاوە ساردکەرەوەیەکی هەرزان‌و گونجاو بۆ هاوین دروستبکەین‪ ،‬بۆ دروستکردنی ئەم ئامێرە چەند کەرەستەیەک‌و تۆزێک کاتمان پێویستە‪.‬‬ ‫کەرەستە پێویستەکان‪:‬‬ ‫‪ -1‬پانكه‪ -٢ .‬سۆندە‪ -3 .‬سۆندەی فافۆن (بۆری سپلیت)‪ -٤ .‬واته‌ر په‌مپ (پالنه‌ری ئاو)‪ -٥ .‬زیپت (بۆ بەستنەوە)‪ -٦ .‬فلینه‌ییه‌كی ساردكه‌ره‌و‌ه (ایس كوله‌ر)‪.‬‬ ‫‪-٧‬مقه‌ست بۆ برین‪.‬‬

‫شێوازی دروستکردن‪:‬‬ ‫شێوازی دروستکردنی سپلیتەکە بەم شێوەی خوارەوە دەبێت‪:‬‬ ‫بۆری فافۆنه‌كه‌دەهێنین (باشتر‌ه بۆری سپلیت بێت‌و بۆریی ‌ه بچوكه‌كه‌ به‌كارده‌هێنین)‪ ،‬له‌سه‌ر یان له‌پێشه‌وه‌ی پانكه‌ك ‌ه بەبەکارهێنانی زیپ ده‌یبه‌ستین (ئاساییه‌ به‌هەرشتیكی گونجاو‬ ‫بیبه‌ستنه‌وه‌)‪ ،‬پاش ئه‌وه‌ی به‌ستمانه‌و‌ه به‌پانكه‌كه‌و‌ه سۆنده‌ك ‌ه دەهینین ده‌یكه‌ن به‌ دوو پارچه‌وە هه‌ر پارچه‌یه‌ك‪ ،‬له‌الیه‌كی بۆرییه‌ك ‌ه دە‌به‌ستین‪ ،‬پاشئه‌وه‌ی سۆنده‌كه‌مان له‌بۆرییه‌ك ‌ه‬ ‫به‌ست‪ ،‬سه‌رێكی سۆنده‌كه‌ له‌واته‌ر په‌مپ (پاڵنه‌ری ئاوە)‌ك ‌ه دە‌به‌ستین‪ .‬دوای ئه‌وه‌ فلینه‌ك ‌ه دە‌هێنین‌و ئاوی تێدە‌كه‌ین‌و پاڵنه‌ری ئاوه‌ك ‌ه دە‌خه‌ین ‌ه ناو فلینه‌كه‌وه ‌‪ ،‬سۆنده‌كه‌ی تر كه‬ ‫رەهایەوە‌ ب ‌ه هیچ نه‌به‌ستراوه‌ته‌و‌ه دەخەینە نێو فلینه‌كه‪.‬‬

‫چۆن كاردەکات؟‬ ‫پانكه‌ک ‌ە لەکاتی كاركردنیدا بایه‌كی كه‌مێك فێنكی هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر كه‌ پاڵنه‌ری ئاوه‌ك ‌ه دادەگیرسێنین پاڵ به‌ئاوه‌كه‌وە ده‌نێت بۆ ناو‬ ‫سۆنده‌كه‌ك له‌وإو‌ه بۆ ناو بۆرییه‌كه‌و به‌شێوه‌ی سوڕانەو‌ە ئاوه‌كه‌ به‌ده‌وری پانكه‌ك ‌ه دە‌سوڕێته‌وه ‌‪ ،‬دواتر دە‌چیته‌و‌ه بۆ ناو فلینه‌كه‌‪.‬‬ ‫‌وه كه‌ ب ‌ه بەردەم بای پانكه‌كه‌دا ده‌ڕوات‌و هەوای پانكه‌كه‌ی به‌رده‌كه‌ویت هەواکە ساردتر دەبێت‪ ،‬ئاوه‌ك ‌ه دەچێته‌و‌ه‬ ‫به‌هۆی ئه‌م ئاوه ‌‌‬ ‫بۆ ناو فلینه‌كه‌و به‌رده‌وام ئه‌م كردار‌ه روودە‌دات‪.‬‬ ‫ئه‌م ساردكه‌ره‌وه‌ی ‌ه كاره‌بایە‌كی زۆر كه‌متری ده‌وێت له‌وانه‌ی كه‌ الی خۆمان به‌كاریدە‌هێنین (واتە موبه‌ریده‌ی ئاوی)‪ .‬لەهەمانکاتدا‬ ‫دەنگی کەمترەو شوێنی زۆر کەمتریش داگیردەکات‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪24‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫هاککه‌ری‬ ‫کاڵو سپی‌و‬ ‫کاڵوره‌ش‬ ‫چییه‌؟‬ ‫ته‌نیا له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ زۆربه‌ی‌‬ ‫هاككه‌ره‌كان پیالنی‌ نهێنییان‬ ‫هه‌یه‌ بۆ ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی‌‬ ‫دنیاو زاڵبوون به‌سه‌ر دنیادا‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ م��ان��ای‌ ئ�ه‌وه‌ن��ی��ی�ه‌ كه‌‬ ‫هاككه‌ره‌كان كه‌سانی‌ خراپن‪.‬‬ ‫پ��ێ��ن��اس �ه‌ك��ردن �ی‌ زاراوه‌ك������ه‌‬ ‫(زاراوه‌ی‌ هاككه‌ر)‪ 1‬ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌نێو خودی‌ هاككه‌ره‌كانیش‪،‬‬ ‫ی���ه‌ك���ێ���ك���ه‌ ل����ه‌ب����اب����ه‌ت����ه‌‬ ‫ه�ه‌س��ت��ی��اره‌ك��ان‪ .‬له‌ڕاستیدا‬ ‫له‌هاككه‌ره‌كان‬ ‫زۆرێ�����ك‬ ‫ته‌نانه‌ت خۆشیان به‌هاككه‌ر‬ ‫دانانێن‪ .‬زۆرێ��ك له‌خه‌ڵكی‌‬ ‫به‌الیه‌نی‌ ك�ه‌م�ه‌وه‌ هه‌ندێك‬ ‫بیرۆكه‌ی‌ هه‌یه‌ له‌سه‌رئه‌وه‌ی‌‬ ‫كه‌ هاككه‌ر چییه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫ه��اك��ك �ه‌ر كه‌سێكه‌ كه‌‬ ‫(‪.)...‬‬ ‫• ده‌چێته‌ نێو كۆمپیوته‌ری‌‬ ‫ك�ه‌س��ان�ی‌ ت���ره‌وه‌ بۆئه‌وه‌ی‌‬ ‫كۆنتڕۆڵی‌ ئامێره‌كانی‌ بكات‪.‬‬ ‫• ڤایرۆسی‌ مه‌ترسیدارو‬ ‫ل �ه‌ن��اوب �ه‌ر دروستده‌كات‌و‬ ‫باڵویده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫• ن��اس��ن��ام�ه‌و زانیاری‌‬ ‫ك���ارت���ی‌ ق�����ه‌رزی‌ خه‌ڵكی‌‬ ‫ده‌دزێت‪.‬‬ ‫• له‌ دیوی‌ دژ به‌ یاسایه‌‪.‬‬ ‫ئ�����ه‌م ل���ێ���ك���دان���ه‌وان���ه‌‬ ‫ب���ۆ زاراوه‌ی‌ (هاككه‌ر)‬ ‫له‌هه‌موو بارێكدا ناڕاست‌و‬

‫ه���ه‌ڵ���ه‌ن‪ .‬ن���ه‌ك ت �ه‌ن��ه��ا ئه‌م‬ ‫بیركردنه‌وانه‌ هه‌ڵه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئه‌م بیركردنه‌وه‌و لێكدانه‌وانه‌‬ ‫س��وك��ای �ه‌ت �ی‌ به‌كه‌سایه‌تی‌‬ ‫هاككه‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ن‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ل���ه‌س���روش���ت���ی���ان���دا ڕه‌گ����ه‌ز‬ ‫پ �ه‌رس��ت��ان �ه‌ن‪ .‬میدیاكانیش‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ گشتی‌ شانبه‌شانی‌‬ ‫خه‌ڵكی‌ مێژوویه‌كی‌ درێژیان‬ ‫ه�ه‌ی�ه‌ ل �ه‌ت��رس��ان‌و گه‌یشتنه‌‬ ‫كۆمه‌ڵێك ده‌ره‌نجامی‌ هه‌ڵه‌و‬ ‫ن��ه‌زان��ان��ه‌ ل��ه‌س��ه‌ر بنه‌مای‌‬ ‫شتێك كه‌ ئ �ه‌وان به‌ته‌واوی‌‬ ‫تێینه‌گه‌یشتوون‪ .‬له‌م حاڵه‌دا‬ ‫پ��رس�ه‌ك�ه‌ ل��ه‌ب��اره‌ی‌ ڕه‌نگی‌‬ ‫پێستمان نییه‌ (دان��ه‌ر وه‌كو‬ ‫ه��اك��ك�ه‌رێ��ك قسه‌ده‌كات‪.‬‬ ‫(وه‌رگێڕ)‪ ،‬كه‌ له‌ڕاستیدا ئێمه‌‬ ‫له‌ته‌كنه‌لۆژیادا بێ ڕوخسارین‬ ‫(م���ه‌ب���ه‌س���ت ل����ه‌وه‌ی����ه‌ كه‌‬ ‫هاككه‌ران زۆر به‌ ده‌گمه‌ن‬ ‫ده‌رده‌ك������ه‌ون ‪ -‬وه‌رگێڕ)‪،‬‬ ‫به‌ڵكو پرسه‌كه‌ په‌یوه‌ندی‌‬ ‫به‌په‌ره‌سه‌ندن‌و پێشكه‌وتنی‌‬ ‫كلتوره‌كه‌مانه‌وه‌یه‌ (كولتوری‌‬ ‫ه��اك��ك�ه‌ران)‪ .‬له‌دایكبوونی‌‬ ‫یارمه‌تیده‌ری‌‬ ‫ئینته‌رنێت‬ ‫ه��ات��ن�ه‌ك��ای�ه‌و به‌رهه‌مهاتنی‌‬ ‫كلتورێكی‌ نوێبوو‪ ،‬كه‌ ناونرا‬ ‫"گیك ‪.2"-geek-‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ك چ��ۆن هه‌موو‬ ‫كلتورێك زم��ان �ی‌ تایبه‌تی‌‬

‫خ���ۆی‌ ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬گیكه‌كانیش‬ ‫زمانی‌ تایبه‌تی‌ خۆیان هه‌یه‌‬ ‫(م�ه‌ب�ه‌س��ت ل�ه‌زم��ان�ی‌ لیته‌‪3‬‬ ‫وه‌رگێڕ)‪ ،‬به‌ ده‌ربڕینه‌كانی‌‬‫وه‌ك (‪ )redneck‬و (‪)jock‬‬ ‫یه‌كتری‌ جیاده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬یاسای‌‬ ‫تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه‌ كه‌ هه‌ر‬ ‫گروپێك په‌یڕه‌وی‌ لێده‌كات‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت سروت‌و دابونه‌ریتی‌‬ ‫ت��ای��ب �ه‌ت ب �ه‌خ��ۆی��ان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ده‌كرێت به‌واتای‌ وشه‌ ئه‌مانه‌‬ ‫به‌كلتورێكی‌ نوێ‌ ناوببه‌ین‪.‬‬ ‫بۆئه‌وه‌ی‌ له‌هاككه‌ر تێبگه‌ین‪،‬‬ ‫ده‌بێت به‌شێوه‌یه‌كی‌ گشتی‌‬ ‫له‌گیك تێبگه‌ین‪.‬‬ ‫ل���ه‌ب���ن���ه‌ڕه‌ت���دا هاككه‌ر‬ ‫هیچ نییه‌ جگه‌ له‌كه‌سێك‬ ‫ك �ه‌ ح �ه‌ز به‌زانینی‌ نهێنی‌‌و‬ ‫ه��ه‌م��وو ش��ت �ه‌ك��ان ده‌ك���ات‪،‬‬ ‫وات����ه‌ ه��اك��ك �ه‌ر كه‌سێكی‌‬ ‫زانخوازه‌‪ .‬به‌ده‌ربڕینێكی‌ تر‪،‬‬ ‫هاككردن واتا به‌دواداگه‌ڕان‌و‬ ‫ئ��اش��ك��راك��ردن‌و فێربوون‌و‬ ‫خۆی‌ له‌خۆیدا كارێك نییه‌‬ ‫كه‌ نایاسایی‌ بێت به‌گوێدانه‌‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ تۆ چی‌ هاكده‌كه‌یت‪.‬‬ ‫ئ���ه‌وه‌ زوڵ��م��ێ��ك�ی‌ گه‌وره‌یه‌‬ ‫گ���ه‌ر پ��ێ��م��ان��واب��ێ��ت هه‌موو‬ ‫هاككه‌ران خه‌ڵكانی‌ ناحه‌زو‬ ‫به‌دخوازن‪ .‬له‌بنه‌ڕه‌تدا دوو‬ ‫ج��ۆر له‌هاككه‌رمان هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ه���اك���ك���ه‌ری‌ ك��ڵ�او سپی‌‌و‬

‫ه��اك �ه‌ری‌ ك�ڵاو ڕه‌ش؛ كه‌‬ ‫زی��ات��ر ب �ه‌ ه��اك��ك �ه‌ری‌ كاڵو‬ ‫ڕه‌ش (واته‌ جۆره‌ خراپه‌كه‌ی‌‬ ‫هاككه‌ر) ده‌وترێت كراكه‌ر‬ ‫ه�����ه‌روه‌ك‬ ‫(‪.)cracker‬‬ ‫چ���ۆن له‌فیلمه‌ كۆنه‌كاندا‬ ‫كاڵوسپییه‌كان‬ ‫ه����ه‌ی����ه‌‪،‬‬ ‫باشه‌كانن‌و كاڵوڕه‌شه‌كانیش‬ ‫(كراكه‌ره‌كان) خراپه‌كانن‪.‬‬ ‫هاككه‌ره‌ منداڵه‌كان (‪Baby‬‬ ‫‪)hacker‬ی���������ش ئ���ه‌وان���ه‌ن‬ ‫ك �ه‌ ئاستێكی‌ سه‌ره‌تاییان‬ ‫هه‌یه‌ له‌نوسینی‌ سكرپتداو‬ ‫(‪script-‬‬ ‫پ��ێ��ی��ان��ده‌وت��رێ‌‬ ‫‪ .)kiddy‬ئه‌مانه‌ ئه‌وه‌نده‌‬ ‫زی���ره‌ك���ن ده‌ت���وان���ن سوود‬ ‫ل���ه‌و ش��ت��ان �ه‌ وه‌رگ�����رن كه‌‬ ‫له‌الیه‌ن هاككه‌ره‌ پیشه‌گه‌رو‬ ‫ش��اره‌زاك��ان �ه‌وه‌ نووسراوه‌و‬ ‫هه‌ندێكجار ده‌ستكاریشیان‬ ‫ب��ك��ه‌ن‪ ،‬ب���ه‌اڵم هێشتا له‌و‬ ‫ئاسته‌دانین كه‌ خۆیان كۆدو‬ ‫پرۆگرامه‌كان بنووسن‌و ئیش‬ ‫به‌شته‌كانی‌ خۆیان بكه‌ن‪.‬‬ ‫بۆیه‌ من پێیانده‌ڵێم هاككه‌ره‌‬ ‫م��ن��داڵ��ه‌ك��ان‪ ،‬ی���ان به‌چكه‌‬ ‫ه��اك��ك �ه‌ر‪ ،‬چ��ون��ك �ه‌ ل���ه‌زۆر‬ ‫ڕووه‌وه‌ ه��ه‌ر له‌منداڵێكی‌‬ ‫س����اوا ده‌چ����ن‪ ،‬منداڵێكی‌‬ ‫ب��ێ��زارك �ه‌ری‌ ه��اروه��اج كه‌‬ ‫هێشتا زۆر شت ماوه‌ فێری‌‬ ‫ببێت‪ ،‬له‌هه‌مانكاتیشدا زۆر‬

‫خۆشن بۆ گاڵته‌پێكردن‪.‬‬ ‫ش��ێ��وازی‌ جۆراوجۆری‌‬ ‫ه���اك���ك���ردن ه���ه‌ی���ه‌و هه‌ر‬ ‫ش���ێ���وازه‌ش ده‌س����ت����ه‌واژه‌و‬ ‫ده‌رب��ڕی��ن�ی‌ تایبه‌ت به‌خۆی‌‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬بۆ نمونه‌‪ ،‬هه‌ندێک‬ ‫ش��ێ��واز ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن كه‌‬ ‫پ��ێ��ی��ده‌وت��رێ ئ���ه‌ن���دازی���اری‌‬ ‫پ��ێ��چ �ه‌وان �ه‌ی��ی (‪reverse‬‬ ‫‪ .4)engineering‬شێوازێكی‌‬ ‫تر بریتییه‌ له‌ (‪)phreaking‬‬ ‫ئه‌مه‌ش هاككردنی‌ ته‌له‌فۆن‬ ‫ئ��ه‌گ��رێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ڕێگایه‌كی‌‬ ‫ت��ر (‪)war-driving‬ه‌ كه‌‬ ‫هاككردنی‌ نێتۆركی‌ بێته‌ل‬ ‫‪)wireless‬‬ ‫(‪network‬‬ ‫ده‌گ����رێ����ت����ه‌وه‌و چه‌نده‌ها‬ ‫شێوازی‌ تر‪ .‬هه‌ر شێوازێك‬ ‫ته‌كنیكی‌ تایبه‌ت به‌خۆی‌‌و‬ ‫پێویستی‌ به‌قۆناغی‌ جیاوازی‌‬ ‫لێزانین‌و ش��اره‌زای��ی‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌به‌رئه‌مه‌شه‌ هه‌ندێک‌‬ ‫ك��ه‌س ه��اك��ك��ردن به‌كۆنفۆ‬ ‫ی��ان ه �ه‌ن��دێ‌ له‌جۆره‌كانی‌‬ ‫سیحر داده‌ن��ێ��ن‪ ،‬وات �ه‌ وه‌كو‬ ‫ئه‌و یاریانه‌ قۆناغی‌ جیاجیای‌‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ هاككردن‬ ‫به‌شێكی‌ گرنگ‌و سه‌ره‌كی‌‬ ‫ك���ول���ت���وری‌ گ��ی��ك �ه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ك��ارام �ه‌ی �ی‌و شاره‌زاییه‌كی‌‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت ن��ی��ی �ه‌‪ .‬زۆرێ���ك‬

‫ل �ه‌گ��ی��ك �ه‌ك��ان ب��ۆ خۆشیان‬ ‫سه‌ریان لێتێكچووه‌ له‌باره‌ی‌‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی‌ ك �ه‌ هاككه‌ر كێیه‌‪،‬‬ ‫ه�ه‌روه‌ك��و زۆرب��ه‌ی‌ خه‌ڵكی‌‬ ‫تر‪ .‬ئه‌وه‌ جێی‌ پرسیار نییه‌‬ ‫ك�ه‌ زۆری��ن�ه‌ی��ان وایانپێباشه‌‬ ‫ب��ه‌ن��ه‌ن��اس��راوی‌ بمێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫ت�ه‌ن��ان�ه‌ت ن��ات��وان��م پێتانبڵێم‬ ‫چ��ه‌ن��دك��ه‌س زۆر تایبه‌ت‬ ‫پ �ه‌ی��وه‌ن��دی��ان پێوه‌كردووم‬ ‫ب��ۆ ئ�ه‌ن��ج��ام��دان�ی‌ هه‌ندێک‬ ‫كاری‌ خراپ له‌به‌رژه‌وه‌ندی‌‬ ‫خ��ۆی��ان‪ .‬ئ��ه‌وه‌ خه‌ڵكن كه‌‬ ‫نیازو ویستێكی‌ له‌ناوبه‌رانه‌یان‬ ‫هه‌یه‌و ده‌ستدرێژی‌ ده‌كه‌نه‌‬ ‫سه‌ر شته‌ كه‌سی‌‌و تایبه‌تییه‌كانی‌‬ ‫كه‌سانی ترو به‌مه‌ش ناوبانگی‌‬ ‫هاككه‌ران ده‌زڕێ‌‌و به‌خراپ‬ ‫ن��اوده‌رده‌ك��ه‌ن‪ .‬بۆیه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫واده‌رك�����ه‌وێ�����ت هه‌ندێك‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��ی‌ ب���ه‌م���ه‌ب���ه‌س���ت���ه‌وه‌‬ ‫ده‌یانه‌وێت كۆمپیوته‌ر ئاڵۆزو‬ ‫ئاسته‌م بكه‌ن بۆ تێگه‌یشتن‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ ته‌واو ڕاسته‌‪ .‬سیستمی‌‬ ‫(‪operating‬‬ ‫كارپێكردنی‌‬ ‫‪ )system‬ویندۆز له‌بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫وه‌ه��ا داڕێ����ژراوه‌ كه‌ به‌الی‌‬ ‫زۆری���ن���ه‌ی‌ خ �ه‌ڵ��ك �ه‌وه‌ باش‬ ‫بێت‌و بۆ كه‌سانی‌ ناته‌كنیكییه‌‬ ‫(‪)non- techy people‬‬ ‫(ئه‌مه‌ ده‌ربڕینێكی‌ به‌ڕێزانه‌یه‌‬ ‫له‌بری‌ ئه‌وه‌ی‌ بڵێم كه‌سانی‌‬ ‫گێل‌و ن�ه‌زان‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ له‌به‌ر‬ ‫ئه‌مه‌شبێ‌ كه‌ ویندۆز ئامانجی‌‬ ‫س���ه‌ره‌ك���ی‌ ڤایرۆسه‌كانه‌‪.‬‬ ‫دان����ه‌ر)و ه��ه‌ر ئ��ه‌م كه‌سه‌‬‫ناته‌كنیكیانه‌ن كه‌ ده‌بنه‌ هۆی‌‬ ‫وێرانه‌‪ .‬من نامه‌وێت ئه‌وه‌‬ ‫بڵێم كه‌ ویندۆز سیستمێكی‌‬ ‫ك��ارپ��ێ��ك��ردن��ی‌ خ���راپ���ه‌‪..‬‬ ‫ئحح ئ���ح‪ ..‬ب�ه‌ڵ�ێ‌ من‪..‬‬ ‫ئ��ح��ح ئ����ح‪ ..‬له‌ڕاستیدا‬ ‫حه‌ز به‌به‌كارهێنانی‌ ویندۆز‬ ‫ئه‌كه‌م‪( .‬دان�ه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫گاڵته‌ئامێزانه‌ كه‌ ده‌یه‌وێت‌ بڵێ‌‬ ‫ویندۆز خراپ نییه‌ ده‌كۆكێت‪،‬‬ ‫وات�����ه‌ وی���ن���دۆز ئ���ه‌وه‌ن���ده‌‬ ‫سیستمێكی‌ كارپێكردنی‌ باش‬ ‫نییه‌ ‪-‬وه‌رگێڕ)‬ ‫وه‌ه����ا ب��ی��ر له‌هاككه‌ر‬ ‫بكه‌ره‌وه‌ كه‌ جادووگه‌رێكه‌‪،‬‬ ‫كه‌سێكه‌ ده‌زانێت چۆن هه‌ڵت‬

‫خه‌ڵه‌تێنێت به‌كۆمه‌ڵێ‌ شتی‌‬ ‫ناڕاست‪ ،‬ئه‌ویش به‌كارهێنان‌و‬ ‫ده‌س��ت��ك��اری��ک��ردن�ی‌ شێوه‌ی‌‬ ‫ده‌ركه‌وتنی‌ ڕووخساری‌ هه‌ر‬ ‫سۆفتوێرێكه‌‪ .‬هه‌ر كه‌ تۆش‬ ‫زانیت ئه‌و فڕو فێاڵنه‌ چۆن‬ ‫ئه‌نجامده‌درێن‪ ،‬ئیتر جارێكی‌‬ ‫ت��ر پێیان هه‌ڵناخه‌ڵه‌تێیت‪.‬‬ ‫به‌اڵم جادووگه‌ره‌كان هه‌رده‌م‬ ‫ج����ادوو و ف��ڕوف��ێ��ڵ�ی‌ نوێ‌‬ ‫ده‌دۆزن������ه‌وه‌و دایئه‌هێنن‪.‬‬ ‫ج��ادووگ �ه‌ره‌ك��ان ه �ه‌ر وه‌ك‬ ‫هاككه‌ره‌كان خه‌ڵكی‌ هه‌ڵ‬ ‫ئه‌خه‌ڵه‌تێنن‪ .‬هه‌ردووكیان‬ ‫پێكه‌وه‌ هونه‌رمه‌ندن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌مه‌ ب �ه‌س نییه‌ ب��ۆ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫كه‌سێك ت��اوان��ب��ار بكه‌یت‪.‬‬ ‫هیچ خراپییه‌ك ل��ه‌وه‌دا نییه‌‬ ‫ف��ێ��ری‌ ئ��ه‌م ج���ادووه‌ ببیت‪،‬‬ ‫ت��اوه‌ك��و خ��ۆت بپارێزیت‌و‬ ‫ك��ار ب��ه‌و ئ��ام��ێ��ران�ه‌ بكه‌یت‬ ‫ك�ه‌ موڵكی‌ تایبه‌تی‌ خۆتن‬ ‫یا بۆ ئ �ه‌وه‌ی‌ كۆمه‌ڵێ‌ شتی‌‬ ‫خۆش به‌ كۆمپیوته‌ر له‌گه‌ڵ‬ ‫هاوڕێكانت بكه‌یت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هه‌میشه‌و هه‌میشه‌ ئه‌وه‌ت له‌‬ ‫بیر بێت كه‌ جادووگه‌ری‌ له‌‬ ‫تۆ به‌تواناتر هه‌یه‌‪ .‬هه‌رگیز‬

‫سیفه‌تێكی‌ ب���اش نییه‌ كه‌‬ ‫خۆت وا ده‌رخه‌یت ئیتر تۆ له‌‬ ‫سه‌روی‌ هه‌موو خه‌ڵكه‌وه‌ی‌‪.‬‬ ‫گیكه‌كان هه‌میشه‌ كه‌سانی‌ بیر‬ ‫كراوه‌ن و قبوڵی‌ كه‌سانی‌ تازه‌‬ ‫ئه‌كه‌ن له‌ كۆمه‌ڵگاكه‌یاندا‪،‬‬ ‫ت��ا ئ���ه‌و ش��وێ��ن �ه‌ی‌ ئامانج‬ ‫و م �ه‌ب �ه‌س��ت �ه‌ك��ان��ت پ���اك‌و‬ ‫ڕاس��ت��گ��ۆی��ان �ه‌ ب���ن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ده‌ت �ه‌وێ‌ ببیته‌ هۆی‌ وێرانی‌‬ ‫و ئ���اژه‌وه‌‪ ،‬ئ �ه‌وه‌ ب��ڕۆ كتێبی‌‬ ‫ئه‌ناركیسته‌كان (‪)anarchist‬‬ ‫ه‌ كه‌ ولیام پۆویڵ (‪William‬‬ ‫نووسیویه‌تی‌‬ ‫‪)powell‬‬ ‫دابگره‌و به‌خۆشییه‌وه‌ خۆت‬ ‫له‌ناوبه‌ره‌‪ ،‬به‌س هیچ نه‌بێ‌‬ ‫ب��ی��خ��ه‌ره‌س��ه‌ر كاسێتێكی‌‬ ‫ڤیدیۆیی تاوه‌كو كه‌سانی‌ تر‬ ‫له‌هه‌ڵه‌كانته‌وه‌ فێر بن (یا پێت‬ ‫پێ بكه‌نن)‪.‬‬ ‫ی�ه‌ك��ێ��ك�ی‌ ت��ر له‌بابه‌ته‌‬ ‫ه �ه‌س��ت��ی��اره‌ك��ان �ی‌ گیكه‌كان‬ ‫چ��وون��ه‌ ن��ێ��و كۆمپیوته‌ره‌‬ ‫(‪)third party‬ه‌ك����ان����ه‌ بۆ‬ ‫ئاشكراكردن‌و دۆزینه‌وه‌ی‌‬ ‫كه‌موكورتییه‌كان ل���ه‌ڕووی‌‬ ‫ئ��اس��ای��ش�ه‌وه‌ (‪.)security‬‬ ‫هاككه‌رێكی‌ سپی‌ (باش)‬

‫‪25‬‬

‫هیچ شتێك خ��راپ ناكات‌و‬ ‫ت��ێ��ك��ی��ان ن�������ادات‪ ،‬ته‌نها‬ ‫به‌دوای‌ شته‌كاندا ئه‌گه‌ڕێت‌و‬ ‫فێریانده‌بێت‌و ئه‌گه‌ر هه‌ڵه‌و‬ ‫ك���ه‌م‌و ك��ورت��ی��ی�ه‌ك هه‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌وا به‌رپرس‌و به‌ڕێوبه‌ره‌كان‬ ‫ئاگادارده‌كاته‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ ده‌كرێ‌‬ ‫مه‌به‌ست‌و ئامانجی‌ هاككاران‬ ‫بۆ یارمه‌تیدان بێت‪ .‬هێشتاش‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك له‌به‌ڕێوبه‌ره‌كان‬ ‫( ‪)a d m i n i s t r a t o r s‬‬ ‫ب���ێ���زارده‌ب���ن‪ ،‬وه‌ك بڵێی‌‬ ‫هاككه‌ران ده‌ستیانگه‌یشتووه‌‬ ‫ب �ه‌ش��وێ��ن��ێ��ك ك���ه‌ ن���ه‌ده‌ب���وو‬ ‫له‌وێدابن‌و له‌وانه‌شه‌ داواكاری‌‬ ‫یاسایش له‌سه‌ر هاككه‌ران‬ ‫تۆماربكه‌ن‪ .‬دیوێكی‌ تری‌‬ ‫ئ��ه‌م ب��ۆچ��وون �ه‌ ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ كه‌‬ ‫ئ���ه‌م ج���ۆره‌ به‌ڕێوه‌به‌رانه‌‬ ‫ده‌ب���ێ���ت ده‌س��ت��ب��ه‌ج��ێ‌ بیر‬ ‫له‌خانه‌نشینبوون بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ن��ه‌ت��ه‌وێ��ت كاتێك‬ ‫دان��ێ��ی��ت ب��ۆئ��ه‌وه‌ی‌ به‌باشی‌‬ ‫فێری‌ چۆنێتی‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫ك���ۆم���پ���ی���وت���ه‌ر ب���ی���ت ی���ان‬ ‫دوای‌ س��ت��ان��ده‌رده‌ باوه‌كان‬ ‫نه‌كه‌وی‌‪ ،‬ئه‌وه‌ واباشتره‌ ئیتر‬ ‫كۆمپیوته‌ر به‌كارنه‌هێنیت‪.‬‬

‫ئ �ه‌م هاككه‌رانه‌ هه‌وڵناده‌ن‬ ‫زیان به‌ئیشوكارو نێوبانگت‬ ‫ب��گ�ه‌ی�ه‌ن��ن‪ ،‬زۆر به‌ساده‌یی‌‬ ‫ئ��ه‌ی��ان��ه‌وێ��ت ته‌كنه‌لۆژیا‬ ‫چ��اك��ت��رب��ك�ه‌ن‌و به‌ره‌وپێشی‌‬ ‫ب���ب���ه‌ن‪ ،‬وه‌ك�����و كۆمه‌ڵێ‌‬ ‫تاقیكه‌ره‌وه‌و ئاشكراكه‌ری‌‬ ‫هه‌ڵه‌و كه‌موكوڕییه‌كانی‌ ناو‬ ‫سۆفتوێره‌كان‪ .‬هاككه‌ره‌كان‬ ‫ح�����ه‌زده‌ك�����ه‌ن كێشه‌كان‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رب��ك��ه‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر پێشتریش چاره‌سه‌ریان‬ ‫ب��ۆ دۆزراب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬زۆرێك‬ ‫له‌شاره‌زایانی‌ بواری‌ ئاسایشی‌‬ ‫ك���ۆم���پ���ی���وت���ه‌ری‌‪ ،‬كێشه‌و‬ ‫كه‌موكوڕییه‌كان له‌سیستمێكدا‬ ‫ی���ان س��ۆف��ت��وێ��رێ��ك��دا ته‌نها‬ ‫ب �ه‌خ��ات��ری‌ ب��ژێ��وی‌ ژیانیان‬ ‫ده‌دۆزن������ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌م شێوه‌یه‌‬ ‫زۆر ب��اش��ت��ره‌ هاككه‌رێكی‌‬ ‫كاڵو سپی‌ ئاگادارتبكاته‌وه‌‬ ‫كه‌موكوڕیی‌‬ ‫ل��ه‌ك��ێ��ش��ه‌و‬ ‫س��ی��س��ت��م �ه‌ك �ه‌ت ل�����ه‌ڕووی‌‬ ‫ئاسایشه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك له‌كه‌سێكی‌‬ ‫خراپه‌كارو ناحه‌ز‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ه��اك��ك �ه‌ره‌ كاڵوسپییه‌كان‪،‬‬ ‫پ��ێ��ش ڕوودان���ی���ان هه‌وڵی‌‬ ‫به‌رگرتن له‌كێشه‌كان ئه‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ب �ه‌دڵ��ن��ی��ای��ی��ش �ه‌وه‌ هێڵێكی‌‬ ‫ج��ی��اك �ه‌ره‌وه‌ ه�ه‌ی�ه‌ له‌نێوان‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی‌ كه‌موكوڕییه‌كان‬ ‫بۆ یارمه‌تیدانی‌ چاككردنی‌‬ ‫ش��ت��ێ�ك‌و دۆزی���ن���ه‌وه‌ی‌ كه‌م‬ ‫و ك��وڕی��ی��ه‌ك��ان ب����ه‌س بۆ‬ ‫بێزاركردن‪.‬‬ ‫ده‌بێت‌ هه‌میشه‌ وریابیت‬ ‫له‌كاتی‌ هاككردندا‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر مۆڵه‌تیشت هه‌بوو‪.‬‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك له‌سێرڤه‌ره‌كان‬ ‫(‪ 6)server‬وه‌ها دانراون كه‌‬ ‫هانتده‌ده‌ن بۆئه‌وه‌ی‌ هاكیان‬ ‫ب��ك �ه‌ی��ت‪ ،‬ه���ه‌ر له‌شێوه‌ی‌‬ ‫هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن‌و فریودانێكدا‪.‬‬ ‫ده‌توانیت‌ هه‌رگیز ئه‌وه‌نده‌‬ ‫وری��او به‌ئاگاش نه‌بیت كه‌‬ ‫ئاگاییه‌كه‌ت زیانبه‌خش بێت‪.‬‬ ‫بابه‌تی‌ سه‌ره‌كی‌ هه‌موو‬ ‫ئه‌م باسانه‌ش بریتیه‌ له‌چه‌مكی‌‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای‌‬ ‫گه‌شه‌پێدانی‌‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ ك���راوه‌ (‪open‬‬ ‫‪ .7)source‬من له‌سه‌داسه‌د‬ ‫له‌گه‌ڵ ته‌كنه‌لۆژیای‌ سه‌رچاوه‌‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪26‬‬

‫ك���راوه‌دام (چونكه‌ ڕێگات‬ ‫پێده‌ده‌ن ببینیت‌و بزانیت كه‌‬ ‫شته‌كان چ��ۆن كارده‌كه‌ن)‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم وی��ن��دۆز ب �ه‌م شێوه‌یه‌‬ ‫نییه‌‪ .‬پرسیارێك ك �ه‌ زۆر‬ ‫ب���اوه‌و دێته‌پێشه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌‬ ‫ك���ه‌ ئ���ه‌گ���ه‌ر كۆمپانیایه‌ك‬ ‫نه‌هێڵێت‌و ڕێگات پێنه‌دات‬ ‫بزانیت چۆن سیستمه‌كه‌یان‬ ‫ك��ارده‌ك��ات‪ ،‬ك �ه‌وات �ه‌ ئه‌وان‬ ‫چی‌ ده‌ش��ارن��ه‌وه‌؟ ی��ان چی‌‬ ‫قازانج‌و ده‌سكه‌وتێك ده‌كه‌ن‬ ‫ل������ه‌وه‌دا (س�������ه‌ره‌ڕای‌ ئه‌و‬ ‫ده‌ستكه‌وته‌ زۆره‌ ئاشكارایه‌ی‌‬ ‫به‌ده‌ستیده‌هێنن)؟‬ ‫ك���ه‌‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌مانای‌ پاوانكاری‌‌و‬ ‫ده‌س��ت��ب �ه‌س �ه‌راگ��رت��ن دێت‪.‬‬ ‫ب���ه‌دڵ���ن���ی���ای���ی���ه‌وه‌ هه‌ست‬ ‫ب�ه‌ئ��اس��ووده‌ی��ی‌‌و دڵنیاییه‌كی‌‬ ‫زۆر ده‌كه‌یت ئه‌گه‌ر بزانیت‬ ‫ئه‌و شته‌ی‌ پاره‌ی‌ پێده‌ده‌یت‬ ‫چ����ۆن ك�����ارده‌ك�����ات‪ ،‬چی‌‬ ‫به‌زانیارییه‌كانت ده‌ك��ات‌و تا‬ ‫چه‌ند ئاسایشی‌ زانیارییه‌كانت‬ ‫ده‌پ��ارێ��زێ��ت‪ .‬خۆشبه‌ختانه‌‪،‬‬ ‫ت �ه‌ن��ه��ا ی���ه‌ك ڕێگه‌چاره‌ی‌‬ ‫ڕوون‌و ئاشكرا هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ره‌ش وه‌ك ده‌ڵێن‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی�ه‌ كه‌ "ئ �ه‌م هه‌ساره‌یه‌‬ ‫هاك بكه‌!"‬ ‫ه��������ه‌روه‌ك ل�����ه‌م وت����ه‌‬ ‫ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ه‌ی‌ تیمۆسی‌‬ ‫لیری‌ (‪)timothy leary‬دا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ده‌ڵێت "بۆ‬ ‫خ��ۆت ب��ی��رك �ه‌ره‌وه‌‪ ،‬گومان‬ ‫له‌ده‌سه‌اڵت بكه‌‪".‬‬ ‫ت��ك��ای �ه‌ ت��ێ��ب��ی��ن�ی‌ بكه‌‪:‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ه���ۆك���اری‌ یاسایی‌‪،‬‬ ‫م���ن ه��ان��ی‌ ه��ی��چ كه‌سێك‬ ‫ناده‌م كراكی‌ ویندۆز بكات‬ ‫(یان هه‌ر شتێكی‌ تر)‪ .‬من‬ ‫زۆر ب �ه‌س��اده‌ی �ی‌ ده‌مه‌وێت‬ ‫ئ����ه‌وه‌ ب���خ���ه‌م���ه‌ڕوو ك���ه‌ به‌‬ ‫ب��ی��روب��ۆچ��وون�ی‌ م��ن ده‌بوو‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیاكان‬ ‫ه���ه‌م���وو‬ ‫س �ه‌رچ��اوه‌ ك��راوه‌ بوونایه‌‪.‬‬ ‫س �ه‌ره‌ڕای‌ هه‌موو شتێكیش‪،‬‬ ‫ب��ت��وان �ی‌ ببینیت‌و بزانیت‬ ‫چ�����ۆن ب���ه‌ڕێ���ك���ی‌ شتێك‬ ‫كارده‌كات‪ ،‬به‌بێئه‌وه‌ی‌ توانای‌‬ ‫ده‌ستكاریكردنیت هه‌بێت‪،‬‬ ‫ب��اش��ت��ری �ن‌و سه‌المه‌تترین‬

‫ڕێگه‌چاره‌یه‌و ه�ه‌ر ئه‌مه‌شه‌‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای‌‬ ‫ئ��ام��ان��ج �ی‌‬ ‫سه‌رچاوه‌ كراوه‌‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌كانی‌ وه‌رگێڕ‪:‬‬ ‫‪ .1‬هاككه‌ر‪:‬‬ ‫‪ .i‬ك �ه‌س��ێ��ك ك��ه‌ زۆر‬ ‫به‌كۆمپیوته‌ره‌و‬ ‫ح�����ه‌زی‌‬ ‫ب����ه‌ت����ه‌واوی‌ ب��ی��رو هۆشی‌‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای‌‬ ‫خ��ه‌ری��ك��ی‌‬ ‫به‌رنامه‌ڕێژی‌‬ ‫كۆمپیوته‌رو‬ ‫كۆمپیوته‌ره‌‪ ،‬ی��ان كه‌سێكه‌‬ ‫حه‌زده‌كات كۆدی‌ سیستمی‌‬ ‫كارپێكردنه‌كان (‪operating‬‬ ‫‪)systems‬و پرۆگرامه‌كانی‌‬ ‫تر تاقیبكاته‌وه‌و بزانێت چۆن‬ ‫ك���ارده‌ك���ه‌ن‌و ده‌ستكارییان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪ .ii‬ه��اك��ك�ه‌ر به‌مانای‌‬ ‫كه‌سێكیش دێت كه‌ كراكه‌ر‬ ‫(‪ )cracker‬ب��ێ��ت‪ ،‬وات���ا‬ ‫كه‌سێك كه‌ تواناو شاره‌زایی‬ ‫به‌كاردێنێت‬ ‫كۆمپیوته‌ریی‌‬ ‫ب����ۆ ك������اری‌ ن���ای���اس���ای���ی‌‌و‬ ‫ق �ه‌ده‌غ �ه‌ وه‌ك���و چ��وون �ه‌ ناو‬ ‫سیستمێكی‌ كۆمپیوته‌رییه‌وه‌‬ ‫ب�ه‌ب�ێ‌ وه‌رگ��رت��ن �ی‌ مۆڵه‌ت‌و‬ ‫ده‌ستكاریكردنی‌ پرۆگرام‌و‬ ‫داتاكانی‌ ئه‌و سیستمه‌‪.‬‬ ‫‪ .2‬گیك (‪:)geek‬‬ ‫‪ .i‬به‌شێوه‌یه‌كی‌ گشتی‌‬ ‫به‌كه‌سێك ده‌وت��رێ��ت حه‌ز‬ ‫ب�ه‌چ��االك��ی��ی�ه‌ مێشكییه‌كان‬ ‫ده‌كات (وه‌كو یاری‌ وشه‌ی‌‬

‫ی �ه‌ك��ت��رب��ڕو به‌رنامه‌ڕێژی‌‬ ‫ك���ۆم���پ���ی���وت���ه‌ر) ئ���ه‌م���ه‌ش‬ ‫به‌ڕاده‌یه‌كی‌ زیاتر له‌خه‌ڵكی‌‬ ‫ئاسایی‌‪.‬‬ ‫‪ .ii‬كه‌سێكی‌ زۆر شاره‌زا‬ ‫یان پسپۆڕ له‌بواری‌ كۆمپیوته‌ر‬ ‫كه‌ زۆر سه‌رقاڵی‌ كۆمپیوته‌ره‌‬ ‫ب������ه‌ڕاده‌ی������ه‌ك ل����ه‌زۆرێ����ك‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬ ‫داب����ڕاوه‌و ب��ووه‌ به‌كه‌سێكی‌‬ ‫گۆشه‌گیر‪.‬‬ ‫‪language 1337 .3‬‬ ‫یان ‪ :leet language‬لیت‪،‬‬ ‫زمانێكی‌ تایبه‌ته‌ به‌هاكه‌ران‪.‬‬ ‫پێشیده‌وترێ‌ (‪ )eleet‬یان‬ ‫(‪ ،)leetspeak‬ئ �ه‌م زمانه‌‬ ‫ج��ێ��گ��ره‌وه‌ی �ه‌ك �ه‌ ب��ۆ زمانی‌‬ ‫ئینگلیزی‌ كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫سه‌ره‌كی‌ له‌سه‌ر ئینته‌رنێت‬ ‫ب�ه‌ك��اردێ��ت‪ .‬له‌زمانی‌ لیتدا‬ ‫ك��اره‌ك��ت�ه‌ره‌ك��ان�ی‌ (‪)ASCII‬‬ ‫ل�ه‌ب��ری‌ پیته‌ ئینگلیزییه‌كان‬ ‫ب����ه‌ك����اردێ����ت‪ .‬بۆنمونه‌‬ ‫به‌زمانی‌ لیت وشه‌ی‌ (‪)leet‬‬ ‫ی‌ ئینگلیزی‌ به‌مشێوه‌یه‌‬ ‫ده‌ن��ووس��رێ��ت‪.)1337( :‬‬ ‫ئه‌م شێوه‌یه‌ له‌زمان له‌بواری‌‬ ‫ت��ه‌ك��ن��ه‌ل��ۆژی��ای‌ زانیاریدا‬ ‫ب�ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ�ت‌و گرنگی‌‬ ‫خۆی‌ هه‌یه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت یه‌كێك‬ ‫له‌و زمانانه‌ی‌ كه‌ له‌ماتۆڕی‌‬ ‫گه‌ڕانی به‌ناوبانگی‌ گوگڵدا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌پاڵ هه‌موو زمانه‌كانی‌‬ ‫ت����ر‪ ،‬زم���ان���ی‌ ه���اك���ه‌ران���ه‌‪.‬‬

‫له‌الپه‌ڕه‌ی‌ سه‌ره‌كی‌ گوگڵدا‬ ‫ب���چ���ۆره‌ س����ه‌ر‬ ‫‪ )settings‬و له‌به‌شی‌‬ ‫(‪)Interface Language‬‬ ‫زمانی‌ (‪ )hacker‬هه‌ڵبژێره‌و‬ ‫ئه‌وكات هه‌موو نووسینه‌كان‬ ‫ب�����ه‌و زم����ان����ه‌ تایبه‌تییه‌‬ ‫ده‌نووسرێت‪.‬‬ ‫‪reverse‬‬ ‫‪.4‬‬ ‫‪ :engineering‬شێوازێكه‌‬ ‫بۆ شیكردنه‌وه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی‌‬ ‫ب����ه‌ره����ه‌م����ێ����ك ت����اوه‌ك����و‬ ‫پێكهاته‌كانی‌ دیاریبكرێت‪.‬‬ ‫ب���ۆ س��ۆف��ت��وێ��رێ��ك��ی��ش‪ ،‬ئه‌م‬ ‫شێوازه‌ ئ�ه‌وه‌ ده‌گرێته‌وه‌ كه‌‬ ‫ئ �ه‌و سۆفتوێره‌ دیكۆمپایل‬ ‫(‪ )decompile‬بكرێت‪ ،‬واته‌‬ ‫پ��ێ��چ �ه‌وان �ه‌ی‌ (‪،)compile‬‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی‌ بخوێنرێته‌وه‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ له‌سه‌ربكرێت‬ ‫ت��اب��زان��رێ��ت ئ��ه‌و سۆفتوێره‌‬ ‫چ������ۆن ئ���ی���ش ده‌ك�������ات‌و‬ ‫كۆده‌كانی‌ چین‪ .‬دی��اره‌ ئه‌م‬ ‫كارانه‌ له‌الیه‌ن كه‌سانی‌ زۆر‬ ‫ش��اره‌زاوه‌ ئه‌نجامده‌درێن كه‌‬ ‫زیاتر پێیانده‌وترێت‌ كراكه‌ر‪،‬‬ ‫ك �ه‌ ی�ه‌ك��ێ��ك له‌ئیشه‌كانیان‬ ‫كراككردنی‌ ئه‌و سۆفتوێرانه‌یه‌‬ ‫كه‌ ل �ه‌ب��ازاڕدا ه �ه‌ن‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫له‌ڕێگاكانی‌ كراككردن ئه‌م‬ ‫شێوازه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪:anarchist‬‬ ‫‪.5‬‬ ‫ب�ه‌ك�ه‌س��ان��ێ��ك ده‌وت����رێ‌ كه‌‬ ‫په‌یڕه‌وی‌ ئه‌ناركیزم ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫(‪search‬‬

‫ك �ه‌ تیۆرییه‌كی‌ ڕامیارییه‌‪،‬‬ ‫ب����اوه‌ڕی����ان����وای����ه‌ ده‌ب���ێ���ت‬ ‫حكومه‌ت‌و هه‌موو یاساكان‬ ‫وه‌الب��ن��رێ��ن‪( .‬فه‌رهه‌نگی‌‬ ‫ئۆكسفۆرد)‬ ‫‪: )s e r v e r ( .6‬‬ ‫ده‌وترێت‬ ‫به‌كۆمپیوته‌رێك‬ ‫ك�����ه‌ خ����زم����ه‌ت����گ����وزاری‌‬ ‫وه‌ك ئینته‌رنێت‪ ،‬پرنته‌ر‪،‬‬ ‫ئ��ی��م �ه‌ی��ڵ‪..‬و چ �ه‌ن��دان �ی‌ تر‬ ‫پێشكه‌ش به‌كۆمپیوته‌ره‌كانی‌‬ ‫تر ده‌كات كه‌ پێیانده‌وترێ‌ت‬ ‫(‪.)client‬‬ ‫‪)open source( .7‬‬ ‫ب �ه‌وات��ای‌ خستنه‌به‌رده‌ستی‌‬ ‫هه‌موو كۆده‌كانی‌ سۆفتوێرێك‬ ‫دێ���ت‪ ،‬ب �ه‌ب �ێ‌ ب��ه‌رام��ب��ه‌ر بۆ‬ ‫به‌كارهێنه‌ران‌و گه‌شه‌پێده‌ران‬ ‫(‪ .)developers‬هه‌رچه‌نده‌‬ ‫ئ���ه‌م ك �ه‌س��ان �ه‌ به‌شداریش‬ ‫نه‌بوون له‌ به‌رهه‌مهێنانی‌ ئه‌و‬ ‫سۆفتوێره‌دا‪ ،‬به‌اڵم بۆیان هه‌یه‌‬ ‫ه �ه‌م��وو ك��ۆده‌ك��ان �ی‌ ببینن‌و‬ ‫ب��ه‌و ش��ێ��وه‌ی�ه‌ی‌ ده‌یانه‌وێت‬ ‫ده‌ستكاری‌ بكه‌ن‪ .‬نمونه‌ش‬ ‫له‌سیستمی‌‬ ‫ه�����ه‌ری�����ه‌ك‬ ‫ك��ارپ��ێ��ك��ردن �ی‌ (‪)Linux‬و‬ ‫پ��رۆگ��رام�ی‌ (‪)PHP‬و وێب‬ ‫س��ێ��رڤ�ه‌ری‌ (‪)apache‬ی���ی���ه‌‪،‬‬ ‫ك �ه‌ به‌كارهێنه‌ر ده‌توانێت‬ ‫به‌كاریانبهێنێت‌و كۆده‌كانیان‬ ‫ببینێت‌و ده‌ستكاریان بكات‪،‬‬ ‫دی����اره‌ ب��ه‌ دڵ��ن��ی��ای��ی �ه‌وه‌ ئه‌م‬ ‫س��ۆف��ت��وێ��ران�ه‌ به‌خۆڕایین‌و‬ ‫ئ����ه‌م����ه‌ش ی��ه‌ك��ێ��ك��ی‌ ت����ره‌‬ ‫له‌باشییه‌كانیان‪.‬‬ ‫و ‌‪ .‬له‌ئینگلیزییه‌وه‌‪:‬‬ ‫بڕیار عوسمان‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪hax or handbook, 1337‬‬ ‫‪tapeworm, Sams Publish‬‬‫‪ing, 2005‬‬

‫ی په‌راوێزه‌كان‪:‬‬ ‫سه‌رچاو‌ه ‌‬

‫‪www.wikipedia.org .1‬‬ ‫‪Microsoft Computer .2‬‬ ‫‪Dictionary, 5th Edition, by‬‬ ‫‪.Microsoft press, 2002‬‬ ‫‪Harry Henderson, .3‬‬ ‫‪Encyclopedia of computer‬‬ ‫‪science and technology,‬‬ ‫‪Revised Edition, by Facts‬‬ ‫‪.On File, Inc., 2009‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪27‬‬

‫گولله‌به‌ندێک له‌ئه‌ڵماس‬

‫توێژەرانی ئەنستیتۆی کارنگی توانیویانە‬ ‫بەزیادکردنی بەرەبەرەی پەستان‪ ،‬رەقی ئەڵماسی‬ ‫دەستکردی م��رۆڤ بگەێننە ئاستی ئەڵماسی‬ ‫سروشتی‪ .‬کاتێک پەستانەکە لەناو دەچێت ئەم‬ ‫پێکهاتە دووبارە نەرم‌و وەک شوشەی لێدێت‪.‬‬ ‫دەزان��ی��ن ئەڵماس یەکێکە لەرەقتریین‬ ‫پێکهاتەکانی س��ەرزەوی‌و ئەم رەقییە ناوازەیە‬ ‫بەهۆی پەستان‌و پلەی گەرمی بەرزی قواڵیی‬ ‫زەوییەوه‌یه‌ کەکار دەکاتە سەر توێکڵەکانی‬ ‫کاربۆن‌و لەکۆتایدا ستراکتۆرەی سێ دورایی‬ ‫دەدات بەئەتۆمەکان‪ .‬ت��وێ��ژەران توانیویانە‬ ‫بەدانانی جۆرێک ئەڵماسی دەستکرد لەنێوان‬ ‫دوو ئەڵماسی سروشتییداو زیادکردنی پەستانی‬ ‫ن��اوەن��د‪ ،‬دۆخێکی ل��ەو شێوە لەسەر زەوی‬ ‫دروستبکەن‌و لەکۆتایدا ئەڵماسگەلێکی رەق‌و‬ ‫کریستاڵی بەرهەمبهێنن‪.‬‬ ‫ئەڵماس‌و گرافیت هەردووکیان لەکاربۆن‬ ‫بەرهەمهاتوون‪ ،‬ب��ەاڵم ج��ی��اوازی��ان لەوەدایە‬ ‫ئەڵماس لەقواڵیی زەوی��ی��دا دروستدەبێت‌و‬ ‫بەهۆی ستراکتۆری سێ دورایی ئەتۆمەکانیەوە‬ ‫پێکهاتەیەکی زۆر رەقە‪ ،‬لەبەرامبەردا گرافیت‬ ‫کەئەویش هەرهەمووی لەکاربۆن دروستکراوە‬ ‫بەهۆکاری شێوازی هێڵی ستراکتۆری ئەتۆمە‬ ‫پێکهێنەرەکان زۆر نەرمەو بەئاسانی دەشکێت‪.‬‬

‫لەشێوەکانیتردا دەکرێت ئاماژە بە فولرن‌و نانۆ تیوبەکان‬ ‫بکەیین کەئەمان بەتەواوەتی پایەدارن‪.‬‬ ‫پێکهاتەیەکی ن���وێ ل��ەک��ارب��ۆن ک��ە بەتازەیی‬ ‫لێکۆڵینەوەی لەسەرکراوە‪ ،‬مادەیەکە لەشووشە دەچێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم مادەیە (‪ )٣٠‬س��اڵ ل��ەوەو پێش بۆ بەکارهێنان‬ ‫لەپێشەسازی کیمیایی‌و ئەلکترۆنیک‌و بەشەکانیتری‬ ‫پیشەسازی‌و تاقیگەیی بەرهەمهاتووە‪.‬‬ ‫هوکوانگ م��ان��و‪ ،‬ت��وێ��ژەری ئەنستیتۆی زانستی‬ ‫کارنگی کە بۆ یەکەمیین جار لێکۆڵینەوەی لەسەر‬ ‫تایبەتمەندییەکانی ئەم پێکهاتە کاربۆنییە لەژێر پەستانی‬ ‫بەرزدا کردووە لەمبارەوە دەڵێت "گرافیت هەمیشە نەرمەو‬ ‫ئەڵماسەکان هەمیشە رەق‪ .‬ئێمە بۆ لێکۆڵینەوەکانمان‬ ‫پێویستیمان بە مادەیەکبوو کە بتوانێت لەبارۆدۆخە‬ ‫جۆربەجۆرەکاندا بارۆدۆخی بگۆڕێت‪".‬‬ ‫ئەڵماسەکان چۆن دۆخەکەیان دگۆڕێت؟‬ ‫نهێنی رەقی دەگمەنی ئەڵماس لەستراکتۆری سێ‬ ‫دورایی هەرمی مولکیولەکانیدایە‪ .‬ئەتۆمەکانی کاربۆنی‬ ‫پێکهاتەی ئەم مادەیە بەشێوەی سێ دورایی دەبەسترێنەوە‬ ‫ب��ەئ��ەت��ۆم��ەک��ان��ی دراوس��ێ��ی��ان��ەوەو سترکتۆرەیەکی‬ ‫پایەداردروستدەکات‪.‬‬ ‫گرافیتیش لەپێکەوە بەسترانی ئەتۆمەکانی کاربۆن‬ ‫دروستبووە بەو جیاوازییەوە کە پەیوەندییەکان هێڵیین‌و‬ ‫پلێتەکانی کاربۆنی تەنها پەیوەندیێکی سستیان لەگەڵ‬ ‫یەکترییدا هەیە‪ .‬لەئالوتروپە کاربۆنییەکانی شووشەیی‌و‬

‫گۆیی کەلەالیەن مانوو هاوکارەکانی بەکارهاتووە‬ ‫بەنزیکەی هەمووپەیوەندییەکان هێڵیین‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم کاتێک ئ��ەم پێکــهاتەیە لەنێو دوو‬ ‫ئەڵماسدا دادەنـــرێت‌و لە ژێر پەستــانی زۆردا‪،‬‬ ‫وەک ئ���ەوەی ک��ە لەقواڵیـــی زەوی��ی��دا هەیە‪،‬‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬ستراکتۆری ئەتۆمەکان دەگۆڕێت و‬ ‫پەیوەندییە سێ دووراییـــەکان کە لە ئەڵماسدا‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬دروستدەبێت‪ .‬لەئەنجامدا مادەیەکی‬ ‫رەق دروستدەبـــــێت کە ل��ەدۆخ��ی ئاساییدا‬ ‫زۆررەق نییە‪ .‬کاتێک ئەم پەســتانە لەناو دەچێت‪،‬‬ ‫پەیوەندییە هێڵییەکان جارێکیتردروستدەبێتەوەو‬ ‫ئ��ەم ئ��ال��وت��رۆپ��ە ف��ۆرم��ە شوشەییەکەی خۆی‬ ‫وەردەگرێتەوە‪.‬‬ ‫مانو دەڵێت "ب��ۆ ئ��ەوەی بڵێین ک��ەی ئەم‬ ‫مادەیە دەکەوێتە بازارەوە هێشتا زۆر زووە‪ ،‬ئێمە‬ ‫تەنها لەبارۆدۆخی تاقیگەو بەزیادکردنی پەستان‬ ‫ئەم ئەنجامانەمان وەرگ��رت��ووە‪ .‬لەقۆناغەکانی‬ ‫داه��ات��وودا لەسەر زی��ادب��وون��ی لەپڕی پەستان‬ ‫کاردەکەیین‪ .‬ئەگەر ئەم مادەیە بتوانێت هەمان‬ ‫گۆڕان پیشانبدات‪ ،‬لەوانە بکرێ وەک گولەبەند‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ .‬ت��اوەک��و ئ��ەو کاتە بێگوومان‬ ‫شێوەی جۆربەجۆر بۆ بەکارهێنانی تاقیگەیی ئەم‬ ‫مادەیە دادەهێنرێت‪".‬‬ ‫سەرچاوە‪National Geographic :‬‬


‫‪28‬‬

‫جیۆلۆجی‬

‫پێده‌چێت بوومه‌له‌رز ‌ه‬ ‫کوردستانیش بگرێته‌وه‌‬ ‫بۆچ ‌ی توركیا بوومه‌له‌رزه‌ ‌ی زۆر لێیده‌دات؟‬

‫جیۆلۆجی‬

‫ی‬ ‫پێده‌چێت بوومه‌له‌رزه‌ ‌‬ ‫سوك‌و قورسیش كوردستان‬ ‫بگرێته‌وه‌‬ ‫ی‬ ‫ب��ۆم��ەل��ەرزەک��ەی شار ‌‬ ‫ی کوردستانی باکور‬ ‫(وان) ‌‬ ‫بوو به‌هۆی مردنی سەددان‬ ‫ک����ەس‪ .‬وادێ���ت���ە پێشچاو‬ ‫هۆکاری ئەم بوومەلەرزەیە‪،‬‬ ‫بیتلیس بووبێت‬ ‫درزی‬ ‫لە خۆرهەاڵتی تورکیا‪ ،‬کە‬ ‫سێهەم ه��ۆک��اری سەرەکی‬ ‫بوومەلەرزەکانی ئەو واڵتەیە‪.‬‬ ‫ت��ورک��ی��ا ی��ەک��ێ��ک��ە لەو‬ ‫واڵت����ان����ەی ک���ە زۆرت���ری���ن‬ ‫بوومەلەرزە لێیدەدات‪ ،‬بەشی‬ ‫س��ەرەک��ی ئ��ەم واڵت��ە لەسەر‬ ‫پلێتی ئ��ان��ادۆل��ە‪ ،‬پلێتێکی‬ ‫تکتونیکی بچووکی شێوە‬ ‫پ��وازک��ە ل���ەالی خۆرئاوای‬ ‫پ��ل��ێ��ت��ی ع���ەرەب���س���ت���ان���ەوە‪،‬‬ ‫بەتوندی زۆرەوە پاڵدەنێت‬ ‫بە پلێتی ئ��ەوروپ��ا‪ -‬ئاسیاوە‬ ‫‪ .‬بوومەلەرزەکەی تورکیا‬ ‫ی حەوت و لە‬ ‫تووندییەکە ‌‬ ‫دەیا دوو رێختەر بوو کە بوو‬ ‫بە هۆی مردنی سەددان کەس‬ ‫‪ .‬زۆربەی بوومەلەرزەکانی‬ ‫بەهۆی دو شکاوی(‪)fault‬‬ ‫ئ����ان����ادۆڵ����ی ب����اک����وری و‬ ‫ئ��ان��ادۆڵ��ی خۆرهەاڵتەوە‬ ‫روودەدەن‪ .‬لەنێوان سااڵنی‬ ‫‪ ١٩٣٩‬ت����اوەک����و ‪١٩٩٩‬‬ ‫ب���ووم���ەل���ەرزە گەورەکانی‬ ‫تورکیا لەئاراستەی شکاوی‬ ‫ئانادۆڵی ب��اک��وری و بەرەو‬ ‫خ��ۆرئ��اوا رووی���ی���داوە‪ .‬ئەم‬ ‫کێشەیە بووە بەهۆی ئەوەی‬ ‫ترسێکی گەورە لەسەر شاری‬ ‫ئەستانبوول هەبێت‪ ،‬چوونک‌ه‬ ‫لەنزیکی ئەم شکاوییەدایەو‬ ‫رۆژێک دێت کە بە تووندی‬ ‫ب��ل��ەرزێ‪ .‬ل��ەس��اڵ��ی ‪١٩٩٩‬‬ ‫بوومە لەرزەیەک بە تووندی‬ ‫‪ ٧.٦‬ریختەر لەنزیکی ئەزمیر‬ ‫لە ‪ ٧٠‬کیلۆمه‌تری ئەستانبوڵدا‬ ‫رووییداو بووبە هۆی مردنی‬ ‫زیاد لە (‪ )١٧٠٠٠‬کەس ‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەدا‬ ‫ل����ەس����اڵ����ی ‪ ٢٠٠٣‬دا‪،‬‬ ‫چ��االک��ی��ی��ەک��ان ب��ۆ شکاوی‬ ‫ئ���ەن���ادۆڵ���ی خ���ۆره���ەاڵت‬ ‫گ�����وازراوەت�����ەوە‪ .‬شکاوی‬

‫خۆرهەاڵت لەساڵی ‪٢٠٠٤‬دا‬ ‫بوو بەهۆی مردنی (‪) ١٠٠‬‬ ‫ک���ەس ل���ەش���اری بینگوڵ‪،‬‬ ‫شکاوی خۆرهەاڵت لەساڵی‬ ‫‪ ٢٠٠٤‬دا دووب���ارە لەرزی‬ ‫و ب��ووم��ەل��ەرزەی��ەک��ی ‪٦.١‬‬

‫ریختەری بوو بە هۆی مردنی‬ ‫‪ ٥١‬کەس‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی زانیارییەکانی‬ ‫رێ��ک��خ��راوی زەوی ناسی‬ ‫بوومەلەرزەکەی‬ ‫ئەمریکا‪،‬‬ ‫ش���اری وان و لەقواڵیی‬

‫‪29‬‬

‫زەوییدا‬ ‫‪ ٢٠‬کیلۆمیتری‬ ‫رووی�����ی�����داوە‪ .‬ن���اوەن���دی‬ ‫ئ����ەم ب���ووم���ە ل�������ەرزە لە‬ ‫‪ ١٦‬کیلۆمیتری باکوری‬ ‫خۆرهەاڵتی شاری وان دا‬ ‫بووه‌‪.‬‬

‫ئ�����ەم ش���وێ���ن���ە نزیکە‬ ‫ل��ەخ��اڵ��ی ب��ەس��ت��ن��ەوەی دوو‬ ‫شکاوییەکە‪ .‬ل��ەم خاڵەدا‪،‬‬ ‫چ��االک��ی��ی��ە تکتونیکییەکان‬ ‫لەژێرکارییگەری ناوچەی‬ ‫درزی ب��ی��ت��ل��ی��س دای�����ە‪،‬‬ ‫ن��اوچ��ەی��ەک��ی ف������راوان کە‬ ‫بەهۆی بەرکەوتنی پلێتەکانی‬ ‫ئەوروپا‪-‬ئاسیا و عەرەبستاندا‬ ‫دروس��ت��ب��ووە‪ .‬کویین مەک‬ ‫ک�����و‪ ،‬س�����ەرۆک�����ی بەشی‬ ‫بوومەلەرزەناسی ئوسترالیا‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ “ :‬ب��ەه��ۆی ئەوەی‬ ‫ب��ووم��ەل��ەرزەک��ەی تورکیالە‬ ‫شوینی بیلیتس دا رووییداوەو‬ ‫قورسە بۆ ئ��ەوەی بزانرێت‬ ‫ک��ام ش��ک��اوی ب��ووە بەهۆی‬ ‫روودان��ی ‪ ”.‬لەگەل هەموو‬ ‫ئەمانەدا ‪ ،‬رێکخراوی زەوی‬ ‫ناسی ئەمریکا لەراپۆرتێکدا‬ ‫دەڵێت‪ “ :‬شێوازی چاالکی‬ ‫تکتونیکی لەم بوومەلەرزەدا‬ ‫لەگەل چاالکییەکانی ناوچەی‬ ‫درزی بیتلیس یەکدەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم‌ه وات��ای ئ��ەوە دەگەینێت‬ ‫ه���ۆک���ارێ���ک���ی���ت���ر ل���ەس���ەر‬ ‫ه��ۆک��ارەک��ان��ی بوومەلەرزە‬ ‫لەتورکیادا زیاد دەبێت”‪.‬‬ ‫درزی بیتلیس نزیکە‬ ‫ل��ە ه��ەرێ��م��ی ک��ورس��ت��ان و‬ ‫شوێنێکی زۆر چاالکەو‬ ‫شیمانە دەکرێت لەداهاتوودا‬ ‫بوومەلەرزەی تر هەم بەهێزو‬ ‫هەم هێواش روو بدات‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەگەری ئەوە هەیە بوومەلەرزە‬ ‫کوردستانی باشور بەتوندی‬ ‫ب��گ��رێ��ت��ەوە؟ دک��ت��ۆر عومەر‬ ‫ق��ادر‪ ،‬پسپۆری بوومەلەرز‌ه‬ ‫ناسی‪ ،‬لە بەشی جیۆلۆجی‬ ‫زان���ک���ۆی س��ل��ێ��م��ان��ی لەو‬ ‫ب��ارەوە دەڵێت” بوومەلەرزە‬ ‫ب��ەردەوام ئەگەری‌ روودانی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬هەرێمی کوردستان‬ ‫نزیکە ل��ەم درزەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆریش نزییک نییە‪ ،‬ئەگەری‬ ‫رودانی بوومە لەرزەی بەهێز‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەگەری رودانی‬ ‫بوومەلەرزەی بەهێزو زیانی‬ ‫زۆر هەر لەنزیکی درزەکەی‬ ‫بیتلیس دایە‪.‬‬ ‫بۆ نووسینی ئ��ەم بابەتە سوود‬ ‫لەسایتی نیوساینتێست وەرگیراوە‪.‬‬


‫جیۆلۆجی‬

‫‪30‬‬

‫بەربوونەوە بەرەو ناوەوەی زەوی‬

‫س���ەف���ەر ب����ۆن����اوەوەی‬ ‫زەوی���ی‌و بەزیندو گەرانەوە‬ ‫نامومکینە‪ .‬پلەی گەرمی‬ ‫ن��اوەن��دی زەوی نزیکەی(‬ ‫‪ ) ٥٠٠٠‬پلەی سانتیگرادە‬ ‫( تەنها چ��ەن س��ەد پلەیەک‬ ‫فێنکتر ل��ەڕووب��ەری خۆر)‪.‬‬ ‫هەروەها پەستان لەناوەندی‬ ‫زەوی����ی س��ێ میلیۆن جار‬ ‫لەپەستانی رووب��ەری زەوی‬ ‫زی��ات��رەو ج��ەس��ت��ەی مرۆڤ‬ ‫تێکدەهاڕێت‪ .‬ب��ەاڵم با بۆ‬ ‫چەند ساتێکی خ��ۆش ئەم‬ ‫وردەک��اری��ان��ە لەبیر بکەن‪.‬‬ ‫کاتێک ئێوە دەگەنە ناوەندی‬ ‫زەوی فیزیای ئەم شوێنە زۆر‬ ‫سەرنجراکێشە‪.‬‬ ‫ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ی راس����ت‬ ‫ل��ەک��ێ��ش��ک��ردن – هێزێکی‬ ‫راکێشەر کە لەنێوان تەنەکاندا‬ ‫بوونی هەیە‪ -‬خاڵی سەرەکی‬ ‫تێگەیشتن ل��ەو بارۆدۆخە‬ ‫سەیرو سەمەرەیە کە لەناوەندی‬ ‫زەوی��ی��دا پێشدێت‪ .‬توندی‬ ‫ه��ێ��زی ک��ێ��ش��ک��ردن بەهۆی‬ ‫بارستایی تەنەکان‌و مەودای‬ ‫نێوانیان دی���اری دەکرێت‪:‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د بارستاییەکان‬ ‫گ���ەورەت���ر بێت و م���ەودای‬ ‫نێوانیان کەمتر بێت هێزی‬ ‫کێشکردن بەهێزتر دەبێت‪.‬‬ ‫ت��ەن��ه��ا هێزێکی کێشکردن‬ ‫کە ئێمە هەستی پێدەکەین‌و‬ ‫بەئەندازەی پێوویست بەهێزە‬ ‫بەهۆی بارستایی زەوییەوەیە‪،‬‬ ‫ئەو هێزەی کە دەبێت بەهۆی‬ ‫ئ���ەوەی ئێمە کێشکردنێک‬ ‫بەرەو خوارەوە لەسەر زەویی‬ ‫هەستپێبکەین ‪.‬‬ ‫ب�������ەاڵم ل����ەن����اوەن����دی‬ ‫زەوییدا بارۆدۆخ بەتەواوەتی‬ ‫ج���ی���اوازە‪ .‬ب��ەه��ۆی ئەوەی‬ ‫زەوی ت��ا ڕادەی���ەک���ی زۆر‬ ‫گۆییە‪ ،‬هێزە کێشکردنەکان‬ ‫گ�����ەم�����ارۆت�����ان دەدەن‌و‬ ‫کارییگەری یەکتری ناهێڵن‪.‬‬ ‫گ���زاگ���ی���وک ب���ەڕێ���وەب���ەری‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ی لەزانکۆی‬

‫شیکاگۆ دەڵێت‪" :‬لەناوەندی‬ ‫زەوییدا کێشکردنی یەکسان‬ ‫لەهەموو الیەکەوە کاردەکاتە‬ ‫س��ەرت��ان‪ ،‬بۆیە ل��ەو شوێنەدا‬ ‫بەتەواوەتی بێکێش دەب��ن و‬ ‫هیچ چەشنە کێشێک هەست‬ ‫پێناکەن "‪.‬‬ ‫ب������ەاڵم ئ����ەگ����ەر ئێوە‬ ‫ب��ت��ان��ەوێ��ت ب��ە شێوەیەک‪،‬‬ ‫بۆنموونە بەیارمەتی پەیژەیەک‬ ‫کە درێژییەکەی لەناوەندی‬ ‫زەوی����ی����ەوە ت���اوەک���و سەر‬ ‫زەوی ب��ێ��ت‪ ،‬لەناوەندی‬ ‫زەوی دوورب��ک��ەون��ەوە‪ ،‬چی‬ ‫روودەدات؟ (بۆ ئاسانکاری‬

‫وای��داب��ن��ێ��ن چ���ڕی زەوی���ی‬ ‫نەگۆڕە‪ .‬هەرچەند لەراستییدا‬ ‫وانییە‪ ،‬بەاڵم ئەم گریمانەیە‬ ‫لە گشتاندنی ئەو شتەی ئێمە‬ ‫باسیدەکەن کەمناکاتەوە‪).‬‬ ‫لەناوەندی زەوییدا‪ ،‬هێزی‬ ‫کێشکردنی هەموو بارستایی‬ ‫زەوی����ی ل��ەژێ��ر پێتاندایەو‬ ‫ب��ە ت��ون��دی ی��ەک��س��ان بەرەو‬ ‫خ����وارەوە راتاندەکێشێت‪،‬‬ ‫ل��ەه��ەم��ان��ک��ات��دا بارستایی‬ ‫س��ەرەوە هێزێک لەئاراستەی‬ ‫پێچەوانەداو ب��ەرەو سەرەوە‬ ‫دەخاتە سەرتان ‪.‬‬ ‫دوای ئ����ەوەی تۆزێک‬

‫ب��ە پ��ەی��ژەک��ەدا سەرکەوتن‬ ‫دەرئەنجامی کێشکردن لەسەر‬ ‫جەستەتان دەبێت بە سفر‪،‬‬ ‫بەاڵم هەرچەند بەرەو سەروتر‬ ‫بڕۆن کێشی س��ەرەوە کەمتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬لەکاتێکدا بارستای‬ ‫ژێر پێتان زیاد دەک��ات بۆیە‬ ‫هاوسەنگییەکە تێکدەچێت‬ ‫و ه���ەس���ت ب���ە بێکێشی‬ ‫ک��ەم��دەب��ێ��ت��ەوەو کێش زیاد‬

‫دەکات‪ .‬بۆیە کاتێک دەگەنە‬ ‫سەر زەویی دووبارە هەست‬ ‫بەقورسایی زۆر دەکەن‪.‬‬ ‫بەاڵم هۆشیار بن ئەگەر‬ ‫لە پەیژەکە بەرببنەوە وەکو‬ ‫تەنێک ک��ە بەسپرنگێکەوە‬ ‫ب��ەس��ت��راب��ێ��ت ی����ان وەک���و‬ ‫یۆیۆیەک بۆ هەمیشە لەناو‬ ‫زەوییدا هاتووچۆ دەکەن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Pop science :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪31‬‬

‫به‌رهه‌مهێنانی وزه‌ی ناوکی له‌ماڵه‌وه‌!‬

‫هەمیشە وزەی ناوکی لەنێو‬ ‫تاقیگە گ��ەورەک��ان‌و وێستگە‬ ‫گ����ەورەک����ان����ی ن���اووک���ی‬ ‫بەرهەمهاتووە‪ ،‬بەاڵم لەوانەیە‬ ‫بکرێت بە بەکارهێنانی کورەی‬ ‫ن��اووک��ی تۆریۆمی بچووک‪،‬‬ ‫لەمالەوەدا وزە بەرهەمبهێنرێت‪.‬‬ ‫ت��اودەرێ��ک��ی بچووکی‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ە ل��ەن��زی��ک یەکێک‬ ‫لەشارەکانی بەریتانیا مژدە‬ ‫ئاییندەیەکی‬ ‫ب���ه‌خ���ش���ی‬ ‫س���ەالم���ت���ت���رو پ���اک���ژت���ر بۆ‬ ‫وزەدەدات‪،‬‬ ‫بەرهەمهێنانی‬ ‫قسەکردن لەسەر وزەی ناوکی‪،‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ن��ەک لەوجۆره‌ی‬ ‫ک���ەک���ارەس���ات���ی ل���ە ژاپ���ۆن‬ ‫دروس��ت��ک��ردو دەنگەدەنگی‬ ‫زۆری لێکەوتەوە‪ ،‬ئەم وزەیە‬ ‫لە توریۆم دروستدەکرێت‪،‬‬ ‫توخمێکی رادیۆئاکتیڤ کە‬ ‫لەچاو س��ەرچ��اوە باوەکانی‬ ‫وزەی ناوکی ئاستێکی بەرزی‬ ‫سەالمەتی هەیە‪.‬‬ ‫الی����ەن����گ����ران����ی ئ����ەم‬ ‫ش��ێ��وەی��ە ب��ڕوای��ان��وای��ە کورە‬ ‫بچووکەکانی‬ ‫ن��اوک��ی��ی��ە‬ ‫لەبەستراوەیی‬ ‫ت���وری���ۆم‬ ‫م��������رۆڤ ب�����ە خ����ەڵ����وزی‬ ‫ب��ەردی��ن‌و گ���ازی سروشتی‬ ‫کەمدەکەنەوە‪،‬هەروەها ئاستی‬ ‫سەالمەتی لەچاو وزەی ناوکی‬ ‫کە لەیورانیۆم بەرهەمدێت‬ ‫زۆر ب��������ەرزە‪ .‬ت���وری���ۆم‬ ‫توخمێکە بەژمارەی ئەتۆمی‬ ‫‪ ٩٠‬وات���ە ‪ ٩٠‬پ��رۆت��ۆن لە‬ ‫ناوکەکەییدایەو ‪ ٩٠‬ئەلکترۆن‬ ‫لە بەرگەکەییدا دەسوڕنەوە‪.‬‬ ‫تۆریۆم بەفراوانی لەسروشتدا‬ ‫بوونی هەیەو زۆر تواناتر لە‬ ‫یورانیۆم‌و خەڵۆزی بەردیینە‪.‬‬ ‫بەپێی حیسابکردنەکان تەنێک‬ ‫ل���ەم ک��ان��زا زی����وی رەنگە‬ ‫دەتوانێت بەئەندازەی ‪٢٠٠‬‬ ‫تەن یورانیۆم و ‪ ٣.٥‬میلیۆن‬ ‫ت��ەن خەڵوزی بەردیین‌و زە‬ ‫بەرهەم بهێنێت‪.‬‬ ‫رۆژن������ام������ەی دەی���ل���ی‬ ‫م��ەی��ل راپ��ۆڕت��ێ��ک��ی لەسەر‬

‫تاودەرێکی بچووکی تەنۆلکە‬ ‫باڵوکردوەتەوە کە دەکرێت‬ ‫ب��ۆ هێزبەخشیین ب��ە کورە‬ ‫ت��ۆری��ۆم��ی��ی��ەک��ان��ی داهاتوو‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ ،‬ئەم تاودەرە‬ ‫ناوی مودێلی ئەلکترۆنی فرە‬ ‫بەکارهێنان یان (‪ )EMMA‬ە‪،‬‬ ‫ئەمە بۆ دەستپێکی پرۆسەی‬ ‫کارلێکی شکاندنی ناوکی‬ ‫ئ���ەت���ۆم ل���ە وێستگەیەکی‬ ‫ت�����وری�����ۆم�����ی ب����چ����ووک‬ ‫بەکاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی ک���ورە‬ ‫ن��اوک��ی��ی��ەک��ان��ی ئاسایی‪،‬‬ ‫کورەکانی توریۆمی مەترسی‬ ‫تواندنەوەیان لەسەر نییە‪ ،‬ئەمە‬ ‫زۆرتر دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫بۆ دەستپێکی ناوکە دابەشبوون‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ە وزە ل������ەدەرەوە‬ ‫وەربگیریەت‪ .‬ئەتۆمەکانی‬ ‫ت��ۆری��ۆم کاتێک وزە ئازاد‬ ‫دەک��ەن کە لەالیەن نوترۆنی‬

‫پ��ڕوزەوە بۆمباردمان بکرێن‪،‬‬ ‫ئ��ەم نوترۆنانە هاوشێوەیی‬ ‫ئاساییەکانی‬ ‫ن���وت���رۆن���ە‬ ‫ت���اودەرێ���ک���ی تەنۆلکەن‪.‬‬ ‫دابیینکردنی ئ��ەم نوترۆنانە‬ ‫لەبەردەم دروستکردنی کورە‬ ‫توریۆمییەکان وەک بەربەست‬ ‫س���ەی���ردەک���رێ���ت‪ .‬ب���ەاڵم‬ ‫ن��ەوەی��ەک��ی ن��وێ��ی ت���اودەری‬ ‫(‪ )EMMA‬کە قەبارەکەیان‬ ‫بەئەندازەیی جانتایەک دەبێت‬ ‫دەتوانن ئەم کارە لەداهاتوودا‬ ‫ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫یەکەمیین‬ ‫(‪)EMMA‬‬ ‫ت������اودەری‪ ،‬ب���وارن���ەگ���ۆڕی‪،‬‬ ‫گرادیان بگۆڕە (‪NS-FFAG‬‬ ‫ئ���ەم تایبەتمەندیانە‬ ‫‪)A‬‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی��ان ئاسانتر‬ ‫دەک������ات������ەوە‪ .‬داه���ێ���ن���ەرە‬ ‫بەریتانیاییەکانی ئەم تاودەرە‬ ‫دەڵێن ئەم داهێنانە کارکردن‬ ‫پێی ئاسانتر‪ ،‬بڕواپێکراوترو‬

‫ک���ارات���رە‪ .‬تاودەرەکانیتر‬ ‫ل���ەب���واری ک��ارەب��ای��ی بگۆڕ‬ ‫سوود وەردەگرن کە پێویستە‬ ‫زیانبەخشییەکەیان‬ ‫رادەی‬ ‫بپێورێت‪ ،‬تاوەکو بۆ نموونە‬ ‫لەبەرامبەر‬ ‫بەکارهێنەرانی‬ ‫تیشکەکانی مایکرۆشەپۆل‬ ‫بپارێزرێن ‪ .‬ب��ەاڵم بواری‬ ‫موگناتیسی بگۆڕی (‪)EMMA‬‬ ‫رێگاییەکی متمانەپێکراوتر‬ ‫و ه��ەرزان��ت��رە ب��ۆ تاودانی‬ ‫تەنۆلکەکان تاوەکو ئاستێکی‬ ‫بەرزتری وزە‪.‬‬ ‫(‪ )EMMA‬ب��ە وزەیی‬ ‫‪ ٢٠‬میگا ئەلکترۆن ڤۆلت‬ ‫ک��اردەک��ات (ه��ەر میگایەک‬ ‫بریتییە لەیەک میلیۆن و هەر‬ ‫ئەلکترۆن ڤۆلتێک بریتتە لە‬ ‫دە توانی سالب ‪ ١٩‬جول‬ ‫وزە )‪ .‬ئ��ەم ب��ڕە وزەی��ە بۆ‬ ‫تاودەرێکی ئەتۆمی زۆر کەمە‪،‬‬ ‫بۆ نموونە تاودەری تواترۆن‬

‫لەتاقیگەی نەتەوه‌ی فه‌رمی‬ ‫لە ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا وزەیی تەنۆلکەکانی‬ ‫‪ ٧‬ترائەلکترۆن ڤۆلتە(هەر‬ ‫ت��رای��ەک بریتیە ل��ە ه���ەزار‬ ‫میلیارد)‪ .‬ب��ەاڵم کورەکانی‬ ‫توریۆم بۆ دەستپێکی پرۆسەی‬ ‫ناوکە دابەشکردن پێویستیان‬ ‫بەم بڕە زۆرەی وزە نییە‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی بەریتانیایی‬ ‫لەئێستادا خەریکی کارکردنن‬ ‫لەسەر نەوەیەکی نوێی تاودەر‬ ‫ب���ەن���اوی (‪.)PAMELA‬‬ ‫ئەم ت��اودەرە بۆ بەکارهێنانی‬ ‫پ��زی��ش��ک��ی‌و چ����ارەس����ەری‬ ‫شێرپەنجە بەکاردەهینرێت‪.‬‬ ‫ئەم ئامێرە دەستەخوشکێکیشی‬ ‫ه��ەی��ە ب��ە ن���اوی (‪)ALICE‬‬ ‫‪ .‬بێگوومان ئ��ەم داهێنانە‬ ‫لەداهاتوودا کارییگەری زۆری‬ ‫لەبەرهەمهێنانی وزەدا دەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪popular science :‬‬


‫‪32‬‬

‫گه‌ردوون‬

‫گه‌ردوون‬

‫"زینـا" لـه‌ئاسماندا‬ ‫و‪ :‬وه‌عدودڵاڵ ئه‌حمه‌د بۆتانی‌‬

‫زان���ی���اری‌‌و ته‌كنیكه‬ ‫‌پ��ێ��ش��ك �ه‌وت��ووه‌ نوێیه‌كان‬ ‫رۆژ له‌دوای‌ رۆژ ده‌رگای‌‬ ‫زۆرم��ان بۆ ده‌ك �ه‌ن �ه‌وه‌ بۆ‬ ‫ه��ه‌س��ت��ك��ردن‌و گه‌یشتن‬ ‫ب�ه‌ب��ی��رۆك�ه‌و ده‌ستكه‌وتی‌‬ ‫ن���وێ‌‪ .‬دوای‌ سااڵنێكی‌‬ ‫زۆر م��ان �ه‌وه‌ی‌ كۆمه‌ڵه‌ی‌‬ ‫خۆر هه‌ر به‌ نۆ هه‌ساره‌یی‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌م دوای���ان���ه‌ ده‌یه‌مین‬ ‫ه���ه‌س���اره‌ دۆزرای��������ه‌وه‌و‬ ‫زیادكرا بۆ كۆمه‌ڵه‌ی‌ خۆر‪،‬‬ ‫ئ �ه‌و هه‌ساره‌یه‌ نزیكترین‬ ‫دراوس���ێ���ی‌ (بلۆتۆ)یه‌و‬ ‫ق��ه‌ب��اره‌ك��ـ��ـ��ه‌ی‌ نزیكه‌ی‌‬ ‫هێنده‌و نیوێكی‌ قه‌باره‌ی‌‬ ‫(بلۆتۆ)یه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌دوای‌ دۆزینه‌وه‌ی‌‬ ‫رۆژ له‌دوای‌ رۆژ زانیاری‌‬ ‫زی��ات��ر ك��ۆك��راوه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫زان���اك���ان���ه‌وه‌‪ .‬ل�����ه‌دوای‌‬ ‫ئ����ه‌و ه��ه‌واڵ��ـ��ـ��ه‌و چه‌ند‬ ‫پرسیارێكیان الدروستبوو‪.‬‬ ‫ئایا به‌بوونی‌ ئه‌و هه‌ساره‌یه‌‬ ‫ش��ێ��وازی‌ كۆمه‌ڵه‌ی‌ خۆر‬ ‫ده‌گ��ۆرب��ێ��ت؟ ئ��ای��ا ئه‌مه‌‬ ‫هه‌ساره‌یه‌ یان نا؟‬ ‫له‌وباره‌یه‌وه‌ گفتوگۆی‌‬ ‫ب����ه‌رده‌وام ك��راو ئه‌وه‌یان‬ ‫ده‌رخ����س����ت ك���ه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ ه �ه‌س��اره‌ب��ێ��ت ئه‌وا‬ ‫به‌ ده‌ی��ان هه‌ساره‌یتر له‌م‬ ‫ش��ێ��وه‌ ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬وه‌ئ���ه‌گ���ه‌ر‬ ‫هه‌ساره‌ نییه‌ ئه‌وه‌ سیفاتی‌‬ ‫هه‌ساره‌ی‌ تیا ده‌رده‌كه‌وێ‌‬

‫وه‌ك��و خولگه‌ی‌ تایبه‌ت‌و‬ ‫هه‌بوو نی‌ مانگ‌و شێوازو‬ ‫قه‌باره‌ی‌ ‪.‬‬ ‫هه‌ساره‌یه‌كی‌ بچوكی‌‬ ‫زۆر س���ارد دۆزرای������ه‌وه‌‬ ‫ل �ه‌ دووری‌ (‪ )14‬ملیار‬ ‫ك��ی��ل��ۆ م���ه‌ت���ر ل������ه‌زه‌وی‌‪،‬‬ ‫ك �ه‌ ده‌س��ورێ��ت �ه‌ ب���ه‌دوه‌ری‌‬ ‫خۆردا‪ ،‬وه‌ بۆ یه‌كه‌مجاره‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫ت��وان��ی��ان‬ ‫تێرو ته‌سه‌لی‌ له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫ب��اس �ه‌ ب����دوی‌ن‪ .‬م���اوه‌ی‌‬ ‫ن��ێ��وان ئ���ه‌و هه‌ساره‌یه‌و‬ ‫زه‌وی‌ س��ێ ئ���ه‌وه‌ن���ده‌ی‌‬ ‫ئ�ه‌وم��اوه‌ی�ه‌ی�ه‌ ك�ه‌ له‌نێوان‬ ‫زه‌وی‌ وهه‌ساره‌ی‌ (بلۆتۆ)‬ ‫ی��ه‪ .‬ئێستا له‌دوورترین‬ ‫خ��اڵ �ه‌ ل �ه‌ك��ۆم �ه‌ڵ �ه‌ی‌ خۆر‬ ‫ب���ه‌ره‌ ب���ه‌ره‌ له‌كۆمه‌ڵه‌ی‌‬ ‫خ���ۆر ن��زی��ك��ده‌ب��ێ��ت �ه‌وه‌ تا‬ ‫‪280‬ساڵیتر دێته‌ نزیكترین‬ ‫خاڵ ل��ه‌زه‌وی‌و كۆمه‌ڵه‌ی‌‬ ‫خ���ۆر‪ ،‬پ��اش��ان ب���ه‌ره‌ب���ه‌ره‌‬ ‫دوورده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م هه‌ساره‌یه‌ دۆزراوه‌‬ ‫ل�ه‌الی�ه‌ن زان��ای‌ ئه‌مریكی‌‬ ‫م���ای���ك ب������راون (‪Mike‬‬ ‫‪ )Brown‬مامۆستای‌ زانستی‌‬ ‫هه‌ساره‌ناسی‌ له‌په‌یمانگه‌ی‌‬ ‫كالیفۆرنیا بۆ ته‌كنۆلۆجیا‬ ‫له‌پا سا د ینا ( ‪C a l i f o r n i a‬‬ ‫‪of‬‬

‫‪Institute‬‬

‫زان���ا‬ ‫‪،)Technology‬‬ ‫ب����راون‌و گ��روپ��ه‌ك��ه‌ی‌ بۆ‬ ‫لێكۆلینه‌وه‌ ل �ه‌ب��اره‌ی‌ ئه‌و‬

‫ه�ه‌س��اره‌ی��ـ��ـ��ـ�ه‌وه‌ ناوێكی‌‬ ‫كاتیان بۆدانا پێیان ده‌وت‬ ‫(زی��ن��ا‪ )xina‬ناوێكی‌ تری‌‬ ‫ك��ۆن��ی‌ ئ���ه‌م هه‌ساره‌یه‌‬ ‫(ل����ی��ل�ا‪ )Lila‬ب���وو ن���اوی‌‬ ‫م��ان��گ �ه‌ك �ه‌ش �ی‌ (گابرییل‬ ‫‪ )Gabriel‬بوو‪.‬‬ ‫ئه‌م هه‌ساره‌یه‌ له‌ ساڵی‌‬ ‫‪ 2003‬دۆزرای �ه‌وه‌و وه‌ له‌‬ ‫ساڵی‌ ‪2005‬ڕاگه‌یه‌ندرا‪.‬‬ ‫ل �ه‌م ب��اره‌ی��ه‌وه‌ش یه‌كێتی‌‬ ‫زان���ای���ان���ی‌ ج��ی��ه��ان ئه‌و‬ ‫پرسیاره‌یان الدروستبوو‬ ‫ئایا ئ��ه‌وه‌ ه�ه‌س��اره‌ی�ه‌ یان‬ ‫هه‌سارۆكه‌یه ‌(هه‌ساره‌ی‌‬ ‫ب��چ��ووك)ه‌ له‌ئاسماندا‪.‬‬ ‫ل �ه‌ك��ۆت��ای��دا گه‌شتنه‌ ئه‌و‬ ‫ب�����اوه‌ڕه‌ی�����ی‌ ك����ه‌ ئ�����ه‌وه‌‬ ‫ه �ه‌س��اره‌ی �ه‌و به‌هه‌ساره‌ی‌‬ ‫ده‌ی�����ه‌م دان������را‪ .‬ب����راون‬ ‫رایگه‌یاند به‌ڵــگه‌ له‌ســه‌ر‬ ‫ئ���ه‌م ه���ه‌س���اره‌ ئه‌وه‌یــه‌‬ ‫ق����ه‌ب����اره‌ی‌ گ���وره‌ت���ـ���ـ���ره‌‬ ‫ل��ه‌(ب��ل��ۆت��ۆ) خولگــه‌ی‌‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ی‌ ه���ه‌ی���ه‌ وه‌ك���و‬ ‫ه���ه‌س���اره‌ك���ان���ی���ت���ر ئ����ه‌وه‌‬ ‫راس��ت��ی‌ به‌هه‌ساره‌بوون‬ ‫ده‌سه‌لمێنێ‌‪.‬‬ ‫ئ�ه‌گ�ه‌ر ب��اس له‌كێشی‌‬ ‫ه����ه‌س����اره‌ك����ان بكه‌ین‬ ‫ب �ه‌راس��ت �ی‌ ئ���ه‌وه‌ شتێكی‌‬ ‫زانستی‌ نییه‌ ببێ به‌ پێوانه‌ بۆ‬ ‫هه‌ساره‌‪ .‬سه‌ره‌ڕای‌ ئه‌مانه‌‬ ‫گفتـــوگۆ ك��را له‌باره‌ی‌‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی‌ كه‌ پێشتر هه‌ست‬

‫‪33‬‬

‫ب�ه‌ ه�ه‌س��اره‌ی�ه‌ك�ی‌ ت��ر كرا‬ ‫به‌ ناوی‌ (‪ )Planet X‬ئایا‬ ‫زینا ئه‌و هه‌ساره‌یه‌یه‌ یان نا‬ ‫دوای‌ لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌ركه‌وت‬ ‫نه‌خێر زینا هه‌ساره‌یه‌كیتره‌‬ ‫وه‌ ب �ه‌ده‌ی �ه‌م��ی��ن هه‌ساره‌‬ ‫ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ی‌ ج��ێ �ی‌ باسه‌‬ ‫خ��ول��گ �ه‌ی‌ زی��ن��ا ل��ه‌ دوو‬ ‫ناوچه‌پێكدێت كه‌ بریتین‬ ‫له‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬ن���اوچ���ه‌ی‌ ته‌مو‬ ‫م�����ژی‌ ئ������ۆرت (‪Oort‬‬ ‫‪ )Cloud‬زان��ای‌ هوله‌ندی‌‬ ‫جان ئۆرت (‪)Jan Oort‬‬ ‫هه‌ستی‌ به‌بوونی‌ ئه‌و ته‌مو‬ ‫مژه‌ی‌ كرد هه‌ربۆیه‌ ناونرا‬ ‫ئۆرت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ن��اوچ �ه‌ی‌ پشتێنی‌‬ ‫كویپه‌ر (‪)kuiper belt‬‬ ‫دۆزرای�����������ه‌وه‌ ل���ه‌الی���ه‌ن‬ ‫زانایه‌كی‌ ت��ری‌ هۆڵه‌ندی‌‬ ‫ب��ه‌ن��اوی‌ ج��ی��رارد كویپر‬ ‫(‪ )Gerard Kuiper‬دیاره‌‬ ‫ئ �ه‌و ناوچه‌یه‌ ب�ه‌ شێوه‌ی‌‬

‫پ��ش��ت��ێ��ن ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‪،‬‬ ‫ده‌بینرێ‌ له‌پشت خولگه‌ی‌‬ ‫ن���ب���ت���ۆن وپ����ێ����ك دێ���ت‬ ‫ل �ه‌ك��ۆم �ه‌ڵ �ێ‌ هه‌سارۆكه‌‪،‬‬ ‫كه‌ قه‌باره‌ی‌ بچوكه‌كانیان‬ ‫وه‌ك به‌ردی‌ بچووك وایه‌و‬ ‫ق���ه‌ب���اره‌ی‌ گه‌وره‌كانیان‬ ‫هێندی‌ باژێرێكی‌ گه‌وره‌‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫ت��ی��ره‌ی‌ زی��ن��ا نزیكه‌ی‌‬ ‫‪2700‬ك�����������م خ���ول���ێ���ك‬ ‫ت���ه‌واو ده‌ك���ات به‌ماوه‌ی‌‬ ‫(‪)560‬س����اڵ����ی‌ زه‌وی‌‪.‬‬ ‫وه‌ ب����ۆ دۆزی������ن������ه‌وه‌ی‌‬ ‫ئ�����ه‌م ه����ه‌س����اره‌ی����ه‌ دوو‬ ‫ته‌له‌سكۆبیان به‌كارهێناوه‌‬ ‫ئه‌ویش (‪ )Iram‬له‌شاری‌‬ ‫بوونی‌ ئه‌لمانی‌ (تیــره‌ی‌‬ ‫هاوێنه‌كه‌ی‌ (‪ )30‬مه‌تره‌‪،‬‬ ‫دووه‌م���ی���ان ته‌له‌سكۆبی‌‬ ‫(‪ )Spitzer‬چ���اودێ���ری‌‬ ‫ده‌كات به‌ تیشكی‌ ژێرسور‬ ‫ئه‌مه‌ش یارمه‌تی‌ زانایان‬ ‫ده‌دات بۆ زانینی‌ تیره‌كه‌ی‌‬ ‫ب���ه‌ن���زی���ك���ه‌ی���ی‌‪ ،‬م�����اوه‌ی‌‬ ‫س����وران����ه‌وه‌ی‌ ب�����ه‌ده‌وری‌‬ ‫خۆیدا چل رۆژ ده‌خایه‌نێ‌‬ ‫له‌كـــاتێك عه‌تارد به‌‪54‬‬ ‫رۆژو زوهره‌ به‌‪ 243‬رۆژ‬ ‫وچ���وار س�ه‌ع��ات خولێك‬ ‫ب����ه‌ده‌وری‌ خ��ۆی��ان ته‌واو‬ ‫ده‌كه‌ن ‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬أفاق العلم‪،‬‬ ‫مجله‌ العلوم والمعرفه‌‬ ‫للجمیع‪ .‬العدد رقم ‪6‬‬


‫‪34‬‬

‫فیزیا‬

‫فیزیا‬

‫چ��ەن��د ه��ەف��ت��ە دوای‬ ‫ئ��اش��ک��راک��ردن��ی ئ����ەوەی‬ ‫خێوییەکان‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ە‬ ‫وات���ە نوترینۆ توانیویانە‬ ‫بەخێرایی زیاتر لەخێرایی‬ ‫روناکی بجوڵێن‪ ،‬زانایانی‬ ‫فیزیا ئێستا ل��ەس��ەر ئەوە‬ ‫بڕوایەن ناتەواوی زۆریان‬ ‫ل��ەش��ی��ک��اری دات���اک���ان���دا‬ ‫دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫دەرئەنجامە نائاساییەکە‬ ‫ل����ە ت���اق���ی���گ���ەی ئ���ۆپ���ێ���را‬ ‫‪Oscillation‬‬ ‫(‪Project‬‬ ‫‪with Emulsion-tRacking‬‬

‫کاردانەوە زانستییەکان بۆ شکاندنی‬ ‫خێرایی رووناکی بەردەوامە‬

‫تاقیکردنه‌وه‌ک ‌ه دووبار‌ه ده‌کرێته‌وه‌؟‬

‫‪ )Apparatus‬لە (‪)١٤٠٠‬‬ ‫میتری ژێرزەوی‌و لەتاقیگەی‬ ‫ن���ەت���ەوەی���ی گ����ران ساسو‬ ‫(‪Gran Sasso National‬‬ ‫لەئیتالیا‬ ‫‪)Laboratory‬‬ ‫ت��ۆم��ارک��را‪ .‬ل��ێ��رەدا زانایان‬ ‫نیوترینۆکانی میونی(‪muon‬‬ ‫‪ )neutrinos‬بەرهەمهاتوو‬ ‫لەسێرن (‪ )CERN‬نزیکی‬ ‫جێنێڤدوایی بڕینی (‪)٧٣١‬‬ ‫کیلۆمیتر ئاشکرادەکرد‪.‬‬ ‫ئەوان بەسەرسوڕمانەوە‬ ‫بینییان ئ��ەو نیوترینۆیانە‬ ‫‪ ٦٠‬ن���ان���ۆ چ���رک���ە (ه���ەر‬ ‫ن���ان���ۆی���ەک‪ ،‬ی���ەک لەسەر‬ ‫م���ی���ل���ی���اردە) خێراترلەو‬ ‫خێراییەی کە گورزەیەکی‬ ‫روناکی هەیەتی دەگەنە ئەو‬ ‫ش��وێ��ن��ە‪ .‬ک��ە ئ��ەم��ە لەگەڵ‬ ‫پڕینسیپی رێ��ژەی��ی تایبەتی‬ ‫یەکناگرێتەوە‬ ‫ئانیشتایین‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ت���ی���وری رێ���ژەی���ی‬ ‫تایبەت خێرایی رووناکی‬ ‫ل��ەب��ۆش��ای��ی��دا بەرزتریینی‬ ‫هەموو خێراییەکانەو هیچ‬ ‫تەنۆلکەیەک ناتوانێت خێراتر‬ ‫ل���ەو خ��ێ��رای��ی��ە بجوڵێت‪.‬‬ ‫واتە راگەیەندرا بەربەستی‬ ‫خێرایی گەردوونی رووناکی‬ ‫شکێنراوە‪.‬‬ ‫ل��ەک��ات��ی راگەیاندنی‬ ‫ئ��ەم ب��اب��ەت��ەوە وات��ە ‪٢٢‬ی‬ ‫سپتەمبەر ت��اوەک��و ئێستا‬ ‫زیاد لە ‪ ٥٠‬وتاری زانستی‬ ‫ل��ەالی��ەن زان��ای��ان��ی فیزیای‬ ‫تیورییەوە س��ەب��ارەت بەم‬ ‫روداوە لەسایتی (‪Arxiv.‬‬ ‫‪ )org‬ب�ڵ�اوک���راوەت���ەوە‪،‬‬

‫دەب���ێ���ت ئ����اگ����ادار بیین‬ ‫ف��ی��زی��ای��ی��ەک��ان��ی ئۆپێرا‬ ‫ک��ەس��ان��ی ت��ی��وری نەبوون‬ ‫ب��ەڵ��ک��و زۆرت���رک���ەس���ان���ی‬ ‫ک����رداری ب���وون‪ .‬یەکێک‬ ‫ل��ەوت��ارە زانستییەکان لە‬ ‫(‪)٢٨‬ی مانگی ئەیلولدا‬ ‫ل��ەالی��ەن فیزیایی تیوری‬ ‫کارلۆ کونتالدی (‪Carlo‬‬ ‫لەئیمپریاڵ‬ ‫‪)Contaldi‬‬ ‫ک����ۆل����ێ����ج����ی ل�����ەن�����دەن‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪ .‬ئەم وتارە‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەات کێشەیەکی‬ ‫گەورە لەئەژمارکردنی داتا‬ ‫خوێندراوەکاندا هەیە‪.‬‬ ‫ت��ی��م��ەک��ەی ئ��ۆپ��ێ��را بۆ‬ ‫پ��ێ��وان��ی ک��ات��ی سەرەتاو‬ ‫ک��ۆت��ای��ی ل����ەدو کاتژمێر‬

‫س����وودی����ان وەردەگ������رت‬ ‫یەکێکیان لەسێرن‌و ئەوی‬ ‫ت���ری���ان ل���ەس���اس���وو‪ ،‬ئەم‬ ‫دو ک��ات��ژم��ێ��رە ب���ە هۆی‬ ‫نیشانەکانی جی پی ئیس‬ ‫(‪ )GPS‬ی مانگێکی‬ ‫دەسکردەوە رێکدەخران‪.‬‬ ‫وت����ارە زانستییەکەی‬ ‫کونتالدی دەڵێت‪ ،‬گروپی‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی ئۆپێرا یەکێک‬ ‫لەالیەنە گرنگەکانی تیوری‬ ‫رێژەیی گشتی ئانیشتاینیان‬ ‫ف�����ەرام�����ۆش ک�������ردووە‪.‬‬ ‫ئ��ەو الی��ەن��ەش ئ��ەم��ەی��ە ‪:‬‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ەک��ی بچووک‬ ‫لەنێوان هێزی کێشکردن‬ ‫لەشوێنی دوو کاتژمیرەکەدا‬

‫ه��ەی��ە ک��ە دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ئەوەی کاتژمێرەکانی سێڕن‬ ‫و ئ��ۆپ��ێ��را لەکارکردندا‬ ‫ج���ی���اوازی���ان ه��ەب��ێ��ت و‬ ‫یەکێکیان هێواشترلەویتریان‬ ‫کاربکات‪.‬‬ ‫ک��ات��ژم��ێ��رەک��ەی سێرن‬ ‫لەچاوکاتژمێرەکەی ساسوو‬ ‫نزییکترە لەناوەندی زەوی‪،‬‬ ‫ه��ەرب��ۆی��ە کاتژمێرەکەی‬ ‫س��ەرەت��ای دەستپێکردنی‬ ‫نوترینۆکان‬ ‫ج���ووڵ���ەی‬ ‫لەسێڕن تۆزێک هێواشتر‬ ‫لەکاتژمێرەکەی ساسو(خاڵی‬ ‫ک��ۆت��ای��ی ) ک���اردەک���ات‪.‬‬ ‫کەئەمە کارییگەری بەرچاو‬ ‫ل��ەس��ەر دەرئەنجامەکان‬ ‫دادەن���ێ���ت‪ .‬ه���ەروەه���ا بە‬

‫پێی وت���ارە زانستییەکەی‬ ‫کونتالدی زەوی بە دەوری‬ ‫خۆییدا دەخولێتەوە واتە‬ ‫ئەو چاودێرەی سەرزەوی‬ ‫(نموونەی ئۆپێرا) چاودێری‬ ‫ب���ارن���ەگ���ۆر (‪)Inertial‬‬ ‫نییە‪( .‬چاودێری بارنەگۆڕ‬ ‫چاودێرێکە کە یان وەستا‬ ‫بێت یان بەخێرایی نەگۆڕ‬ ‫بجوڵێت‪ ،‬یاساکان فیزیا‬ ‫ت��ەن��ه��ا ب��ۆ ئ���ەم چاودێرە‬ ‫راس��ت��ە) ب��ە ئەژمارکردنی‬ ‫ئەم کارییگەریانە کونتاڵدی‬ ‫(‪ )٣٠‬نانۆ چرکە! هەڵەی‬ ‫ل��ە پ��ێ��وان��ەک��ان��ی ئۆپێرادا‬ ‫دۆزی���وەت���ەوە‪ .‬ه��ەر بۆیە‬ ‫زۆر ل��ەزان��ای��ان��ی تیوری‬

‫‪35‬‬

‫ئاوتیرۆ(‪Dario‬‬

‫وەکو داریۆ‬ ‫لەئەنستیتۆی‬ ‫‪)Autiero‬‬ ‫فیزیای ن��اوک��ی لەالیۆنی‬ ‫(‪)IPNL‬‬ ‫ف����ەرەن����س����ا‬ ‫داوای���ی پ��ێ��داچ��وون��ەوە بە‬ ‫ئەنجامەکانی (‪ )٢٢‬ئەیلولی‬ ‫ئۆپێرا دەکەن‪.‬‬ ‫ج���ی���اوازی ئ���ەو دوو‬ ‫کاتژمێرەی سێڕن‌و ساسوو‬ ‫ک��ێ��ش��ەی��ەک��ی گ���ەورەی���ە‬ ‫لەپێوانی داتاکاندا و زانایان‬ ‫دڵنییا نیین لەوەی ئەم دوو‬ ‫کاتژمێرە رێکخرابێتن‪.‬‬ ‫پ����ێ����وان����ی خ���ێ���رای���ی‬ ‫روون��اک��ی زۆر ئاسانترە‬ ‫لەپێوانی خێرایی نیوترینۆ‪،‬‬ ‫چونکو دەکرێت رووناکی‬ ‫ل��ە ساسو بگەڕێندرێتەوە‬

‫بۆ سێڕن و یەک کاتژمێر‬ ‫ب���ەک���ار ب��ه��ێ��ن��رێ��ت ب���ەاڵم‬ ‫ب��ۆ نوترێنۆوانییە چونکو‬ ‫ن��اک��رێ��ت ن��وت��رێ��ن��و کان‬ ‫بگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەدا‬ ‫ه��ێ��ش��ت��ا ک���اردان���ەوەک���ان‬ ‫و ش���ی���ک���ردن���ەوەک���ان بە‬ ‫کۆتایی نەگەیشتوون بۆیە‬ ‫دەب��ێ��ت چ���اوەڕێ بکەیین‬ ‫تیورییەکان‌و‬ ‫ت���اوەک���و‬ ‫ت����اق����ی����ک����ردن����ەوەک����ان‬ ‫دەگ���ەن���ە دەرئەنجامێکی‬ ‫یەکالکەرەوە‪.‬‬ ‫ن��ی��وت��ری��ن��ۆ چییە؟‪:‬‬ ‫ن���ی���وت���ری���ن���ۆ ب��ری��ت��ی��ە لە‬ ‫سەرەتایی‬ ‫تەنۆلکەیەکی‬

‫ب����ێ ب����ارگ����ە ک����ە زۆر‬ ‫ب��ەک��زی ل��ەگ��ەڵ تەنۆلکە‬ ‫س��ەرەت��ای��ی��ەک��ان��دا کارلێک‬ ‫بارستاییەکەی‬ ‫دەک����ات‬ ‫ل��ەک��ات��ی وەس��ت��ان��دا زۆر‬ ‫کەمە بەاڵم سفر نییە‪ ،‬ئەم‬ ‫تەنۆلکەیە دەتوانێت لەنێو‬ ‫م���ادەی ئ��اس��ای��ی��ەوە بێهیچ‬ ‫چەشنە کارلێکێک تێپەڕ‬ ‫ببێت‪ ،‬نیوترینۆ بەواتای‬ ‫ب��ێ��ب��ارگ��ەی ب��چ��ووک��ە بە‬ ‫ب����ەراورد ل��ەگ��ەل نوترۆن‬ ‫کە یەکێکە لە پێکهاتەکانی‬ ‫ن��اوک��ی ئ��ەت��ۆم‪ ،‬نیوترینۆ‬ ‫ب��ێ��ب��ارگ��ەی��ە وات����ە هێزی‬ ‫ک��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی کاری‬ ‫تێناکات وەک چ��ۆن ئەم‬ ‫هێزە کار لەسەر پرۆتۆن‌و‬ ‫ئەلکترۆن دەک���ات‪ .‬تاقە‬ ‫هێزێک کەکاردەکاتە سەر‬ ‫نیوترینۆ بریتیە لەهێزی‬ ‫ن��اوک��ی ک��ز‪ ،‬ب��ەه��ۆی ئەم‬ ‫ه����ێ����زەوە ن���وت���رۆن���ەک���ان‬ ‫ل���ەن���او دەچ�����ن و دەب���ن‬ ‫ب��ە پ��رۆت��ۆن و ئەلکترۆن‬ ‫ن��وت��ری��ن��ۆ‪ .‬نوترینۆکان‬ ‫ب��ەه��ۆی هەڵوەشانەوەی‬ ‫رادیۆئەکتیڤەوە یان کارلێکە‬ ‫ناوکییەکانەوە دروستدەبن‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ل��ەن��ێ��و تیشکی‬ ‫گ������ەردوون������ی‌و تێشکی‬ ‫خۆریشدا بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫س���ێ ج���ۆر نیوترینۆ‬ ‫لەسروشتدا هەیە‪ ،‬بەناوی‬ ‫ن��ی��وت��ری��ن��ۆی ئەلکترۆن‪،‬‬ ‫ن���ی���وت���ری���ن���ۆی م���ی���ون و‬ ‫ن��وت��ری��ن��ۆی ت���او‪ ،‬هەرکام‬ ‫ل��ەم��ان��ە دژ ی���ان ئانتییان‬ ‫هەیە کەوابوو نیوترینۆکان‬ ‫ل��ەس��ەروش��ت��دا لەراستییدا‬ ‫(‪ )٦‬ج���ۆرن‪ .‬زۆرتریین‬ ‫ژمارەی نیوترینۆ لەخۆرەوە‬ ‫بەرەو زەوی دێن لەهەموو‬ ‫چرکەیەکدا (‪ )٦٥‬میلیارد‬ ‫ن��ی��وت��ری��ن��ۆی خ���ۆر لەهەر‬ ‫سانتیمتردوجایەکی روبەری‬ ‫زەوەییەوە تێپەردەبێت‪.‬‬ ‫به‌پێی دوایین هه‌واڵه‌کان‬ ‫له‌سێرنه‌وه‌؛ به‌ڕێوه‌به‌رانی‬ ‫ئ�ه‌و ن��اوه‌ن��ده‌ بڕیاریانداوه‌‬ ‫به‌زوویی‬ ‫تاقیکردنه‌وه‌که‌‬ ‫دوباره‌بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪36‬‬

‫له‌كونه‌ره‌شه‌كانه‌و‌ه بەرەو خەاڵتی نوبڵ‬

‫و‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫ئەو شتەی هاوکینگ ‪٣٠‬‬ ‫ساڵ ل��ەوەو پێش دەربارەی‬ ‫تیشکدانەوەی کونەرەشەکان‬ ‫پێش بینی کردبوولەم رۆژانەدا‬ ‫لەتاقیگەی زان��ک��ۆی میالن‬ ‫لە ئیتاڵیا بینرا‪ .‬ئەم تیۆرییە‬ ‫تەنها رێگەیەکە بۆ شرۆڤەی‬ ‫دی������اردەی ل���ەن���او چوونی‬ ‫کونەرەشەکان لەبەردەستدایە‪.‬‬ ‫نزیکەی ‪ ٣٠‬ساڵ لەوەو‬ ‫پێش ستیڤن هاوکینگ پێشبینی‬ ‫کونەرەشەکان‬ ‫ک���ردب���وو‬ ‫بەتەواوی رەش نیین‪ ،‬بەڵکو‬ ‫خۆڵ‌ه مێشیین‌و بڕێک تیشک‬ ‫دەدەن���ەوە‪ .‬دوای ‪ ٣٠‬ساڵ‬ ‫گەڕان لەگەردووندا‪ ،‬زانایانی‬ ‫فیزیا رایانگەیاند ئەم دیاردەیان‬

‫ب��ەچ��اوی خ��ۆی��ان بینیووە‪،‬‬ ‫هەڵبەت لەسەرزەوەی ‪.‬‬ ‫ک������ون������ەرەش������ەک������ان‬ ‫تەنگەلێکی زۆر ق��ورس و‬ ‫لەهەمانکاتدا زۆر بچووکن‬ ‫کە کێشکردنێکی زۆر بەتیین‬ ‫دەخەنە سەر تەنەکانی نزییک‬ ‫ل��ەخ��ۆی��ان‪ ،‬لەمەودایه‌کی‬ ‫دیاریکراودا کە پێی دەوترێت‬ ‫ئ��اس��ۆی روداوەک�������ان‪ ،‬ئەم‬ ‫کێشکردنە بە رادەیەک بەهێزە‬ ‫ک��ە ه��ی��چ شتێک تەنانەت‬ ‫روون���اک���ی کەخێراییەکەی‬ ‫( ‪) ٣٠٠‬ه���ەزار کیلۆمه‌تەر‬ ‫ل��ەچ��رک��ەدای��ەو بەرزتریین‬ ‫خێرایی گەردوونە ناتوانێت لە‬ ‫کونەڕەشەوە دەربچێت‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە بە کونەرەش دەگوترێت‬ ‫کونی تارییک‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم گ������ەردوون پڕە‬

‫لەجووتەکانی تەنۆلکەو دژە‬ ‫تەنۆلکە کە لەوزەوە بەرهەم‬ ‫دێن‪ ،‬بۆ ساتێکی زۆربچووک‬ ‫دەم���ێ���ن���ن���ەوەو ل���ەدوای���ی���دا‬ ‫ل��ەن��اودەچ��ن‪ .‬بەپێی تیوری‬ ‫ت��ی��ش��ک��دان��ەوەی هاوکینگ‪،‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک ئ����ەم جووتانەی‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ە‪ -‬دژت��ەن��ۆل��ک��ە لە‬ ‫ئ���اس���ۆی ن����ەگ����ەڕان����ەوەدا‬ ‫دروس��ت��دەب��ن ه��ەرل��ەو ماوە‬ ‫کەمەدائەوە هەل دەره‌خسێت‬ ‫یەکێک لەتەنۆلکەکان لەکونە‬ ‫رەشەکە دەربچێت‪ ،‬ئەمە بەو‬ ‫مانایە دێت کە کونە ڕەشەکە‬ ‫تیشکدانەوەی ه��ەی��ەو وزە‬ ‫لەدەست دەدات‪.‬‬ ‫ئ����ەم ت��ی��ش��ک��ە ک���ە پێی‬ ‫دەوت��رێ��ت تیشکی گەرمایی‬ ‫ه��اوک��ی��ن��گ دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ئەوەی بارستای کونەرەشەکە‬

‫داب������ب������ەزێ������ت‌و ئ����ەگ����ەر‬ ‫کونەرەشەکە لەتەمەنی خۆیدا‬ ‫هیچ م��ادەی��ەک هەڵنەمژێت‬ ‫بە رادەی���ەک بارستاییەکەی‬ ‫دادەبەزێت بۆ ئەوەی بچێتە‬ ‫دۆخی لەرزۆکیییەوە‪ ،‬دوای‬ ‫ئ��ەوە ل��ە تەقیینەوەیەکی پڕ‬ ‫روناکیدا لێکباڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران���ی زانکۆی‬ ‫م���ی�ل�ان ئ��ێ��س��ت��ا ب����ڕوای����ان‬ ‫وای���ە تیشکی هاوکینگیان‬ ‫بینیووە‪ .‬ئەوان لەتاقیگەکەی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬مودێلی پێچەوانەی‬ ‫کونەڕەشیان بەبەکارهێنانی‬ ‫متامەتریاڵ دروستکردەوە‪.‬‬ ‫لەم مودێلە پێچەوانەدا کە پێی‬ ‫دەوترێت کونەسپی (لە لڤینی‬ ‫زانستی ژمارە ‪ ٢‬دا دەتوانی‬ ‫زانیاری پێویست دەربارەی‬ ‫ک����ون����ەرەش و کونەسپی‬

‫بخوێنیتەوە) لەجیاتی ئەوەی‬ ‫وەک ک��ون��ەڕەش رووناکی‬ ‫ب��ۆ ن�����اوەوە هەڵبمژرێت‪،‬‬ ‫شەپۆلەکانی رووناکی دەگەن‬ ‫بەوەستانی ت���ەواو‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئ���ەم ق��س��ەی��ە راس���ت بێت‪،‬‬ ‫ئەم دۆزینەوەیە کارییگەری‬ ‫زۆر ل����ەس����ەر زانستی‬ ‫گەردوونناسی‌و بوارەکانیتری‬ ‫زانستییدا دادەنێت‪ .‬تاقە رێگە‬ ‫کە بۆ شیکردنەوەی دیاردەی‬ ‫لەناوچوونی کونەرەشەکان‬ ‫ل���ەب���ەردەس���ت���دای���ە‪ ،‬تیوری‬ ‫تیشکدانەوەی هاوکینگە‪.‬‬ ‫بۆیە لەگەڵ پشتڕاستکردنەوەی‬ ‫ئەم تیورییە‪ ،‬کارییگەری زۆر‬ ‫لەسەر تێگەیشتنمان لەکۆتایی‬ ‫جیهان دادەنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪popular science‬‬


‫ژینگه‌‬

‫‪37‬‬

‫لەپایزدا گەاڵی دره‌ختەکانی ئەمریکا سوورو‬ ‫دره‌ختەکانی ئەوروپاو ئاسیا زەرد دەبێت‬

‫و‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫پایز وەرزی رەنگەکانە‬ ‫و گ�������ەالی درەخ����ت����ان‬ ‫رەن��گ��ەک��ان��ی��ان دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم گۆڕینه‌ بۆ ناوچە‬ ‫جیاوازەکان‪،‬‬ ‫جۆگرافییە‬ ‫جیاوازە‪.‬‬ ‫دەستپێکردنی‬ ‫ب����ە‬ ‫پ��ای��ی��ز رەن���گ���ی گ���ەاڵی‬ ‫زۆرب����ەی درخ��ت��ەک��ان لە‬ ‫کەسکەوەو ب��ەره‌و زەردو‬ ‫س�����وور دەچ����ێ����ت‪ ،‬ئایا‬ ‫دەزان������ن ه���ۆک���اری ئەم‬ ‫رەنگاورەنگییە بێهاوتاییەی‌‬ ‫پاییز چییەو بۆچی رەنگی‬ ‫گەاڵی درختەکان لە شوێنە‬ ‫جۆربەجۆرەکاندا جیاوازە؟‬ ‫ن��اوچ��ەی پ��ام��ران��ی��ا لە‬

‫پۆڵۆنیا ن��اس��راوە بەوەی‬ ‫دارس��ت��ان��ی چ���ڕی هەیەو‬ ‫پڕە لە دەریاچەو رووباری‬ ‫پێچاوپێچ‪ .‬ئ��ەو وێنەیی‬ ‫ک���ە دەی��ب��ی��ن��ن پاییزی‬ ‫قەشەنگی ئەو جەنگەاڵنە‬ ‫پیشاندەدات لەپاییزداولەم‬ ‫دارس��ت��ان��ەدا دره‌ختەکانی‬ ‫غ��ان گ��ەاڵک��ان��ی��ان بەرەو‬ ‫رەن��گ��ی زەرد دەڕوات‌و‬ ‫درختەکانی راش دەبن بە‬ ‫س��ور‪ .‬ئەمە لەکاتێکدایە‪،‬‬ ‫دره‌خ��ت��ی س��ن��ەوب��ەر هەر‬ ‫بەسەوزی دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫رەنگی سەوز لەگەاڵی‬ ‫درەخ���ت���دا ب���ەه���ۆی دان���ە‬ ‫کلۆرۆفیلەکانەوەیە‪ .‬کاتێک‬ ‫گەاڵکان لەپاییزدا دەمرن‪،‬‬ ‫بڕی کلۆرۆفیل دادەبەزێت‌و‬ ‫ئ����ەو ه���ەل���ە دەرخسێت‬

‫دان��ە رەنگییەکانی زەردو‬ ‫پرتەقاڵی ببینرێن‪ .‬زۆربەی‬ ‫درختەکان لەم کاتەدا دانەی‬ ‫سور دروستدەکەن کە پێی‬ ‫دەوترێت ئانتو سیانیین‪.‬‬ ‫م��اوەی��ەک��ی زۆرە کە‬ ‫پرسیارێکی گرنگ لەالی‬ ‫زان��اک��ان بێوه‌اڵمە‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئ��ەوەی��ە بۆچی درختەکان‬ ‫لەسەرەتای خەوی زستانەدا‬ ‫بۆ دروستکردنی ئانتوسیانیین‬ ‫وزە بەکار دەهێنن‪ .‬ویلیام‬ ‫ه����اچ و ه���اوک���ارەک���ان���ی‬ ‫لەزانکۆی ویالیەتی مونتانا‬ ‫ئەوەیان دۆزیوەتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەرهەمهێنانی ئانتوسیانیین‬ ‫ل��ەدرەخ��ت��دا بوەستێنرێت‪،‬‬ ‫گ��ەاڵی درختەکان بەهۆی‬ ‫رووناکی خ��ۆرەوە زیانیان‬ ‫پ��ێ��دەگ��ات‌و لەئەنجامدا‬

‫م����ادەی ب��ژێ��وی کەمتربۆ‬ ‫پاشەکەوتی زستان بەرەو‬ ‫ڕەگ‌و ریشەی درختەکان‬ ‫دەڕوات‪.‬‬ ‫ئەم دۆزینەوەیە لەالیەن‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی ترەوە کە‬ ‫ل��ەس��ەر درەخ��ت��ی پاییزی‬ ‫سویتگومی( ‪)Sweetgum‬‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ای��ی و لەسەر‬ ‫درەخ��ت��ی ماپلی(‪)maple‬‬ ‫س����وور ک��ە لەویالیەتی‬ ‫ک���ارول���ی���ن���ای ب���اک���وری‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ادا ئەنجامدراوە‬ ‫پشتراستکراوەتەوە‪ .‬مارتا‬ ‫ئ��ی��پ�س‌و گ��روپ��ەک��ەی لەم‬ ‫تێگەیشتن‬ ‫لیکۆڵینەوەدا‬ ‫ئ�����ەو درخ����ت����ان����ەی کە‬ ‫لەخاکی ه��ەژارو کەمپیتدا‬ ‫دەژی���ی���ن‪ ،‬ئانتوسیانیینی‬ ‫ز یا تر بە ر هە مد ە هێنن ؛‬

‫ل���ەوان���ەی���ە ئ���ەم ک����ردارە‬ ‫ب���ەه���ۆی ئ�������ەوەوە بێت‬ ‫تاوەکو بتوانن گەاڵکانیان‬ ‫ب���ۆ م���اوەی���ەک���ی زیاتر‬ ‫ب��پ��ارێ��زن‪ .‬لەهەمانکاتدا‬ ‫ئ���ەم دان���ە رەن��گ��ی��ی��ان��ە بە‬ ‫ئانتی ئۆکسیدان ئەژمار‬ ‫دەکرێن‌و پێشگیری دەکەن‬ ‫لەزیانگەیاندنی مێرووەکان‬ ‫بە گەاڵکە‪.‬‬ ‫ب����ە وت������ەی سیمچا‬ ‫لیف ی���ادوون لەزانکۆی‬ ‫ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی ئورشەلیم‪،‬‬ ‫لەوانەیە هەر بەم هۆکارە‬ ‫بێت کە گەاڵی درەختانی‬ ‫پاییزی لەئەمریکادا زۆرتر‬ ‫سوورو لەئەوروپادا زۆرتر‬ ‫بەرەنگی زەرد دەبینرێت‪.‬‬ ‫س�����ەرچ�����اوە‪New :‬‬ ‫‪scientist‬‬


‫ژینگه‌‬

‫‪38‬‬

‫سه‌روه‌ت قادر‬

‫پاشه‌ڕۆکان‬

‫گه‌وره‌ترین مه‌ترسییه‌کانی ژینگه‌ن‬

‫ژینگه‌‬

‫ی‬ ‫زان������اك������ان‪ ،‬ك���ێ���ش���‌ه ‌‬ ‫پ���اش���ه‌ڕۆك���ان به‌گرنگترین‬ ‫كێشه‌كان ‌ی ژینگ‌ه ده‌بینن ك‌ه‬ ‫چاره‌سه‌ربكرێت‪،‬‬ ‫پێویست‌ه‬ ‫ل �ه‌م ن��ێ��وان�ه‌دا هه‌ندێك رێگا‬ ‫ده‌گیرێته‌به‌ر بۆ رزگاربوون‬ ‫له‌ترسناك ‌ی پاشه‌ڕۆكان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ده‌ت���وان���ی���ن پێناس‌ه ‌‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی�ه‌ت� ‌ی س����ه‌رده‌م وا‬ ‫ی به‌كارهێنان ‌ی‬ ‫بكه‌ین ك‌ه شێواز ‌‬ ‫به‌كۆمه‌ڵێك هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ڵده‌ستێت‬ ‫ب‌ه به‌رهه‌مهێنان ‌ی پاشماوه‌كان‬ ‫له‌سه‌ر پێوه‌رێك ‌ی فراوان به‌ب ‌ێ‬ ‫پالن‌و به‌رنامه‌یه‌ك ‌ی روون‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ی‬ ‫چۆن هه‌موو دۆخه‌كان ‌ی تر ‌‬ ‫به‌رهه‌مهێنانیش به‌م شێوه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫جۆرێتیی‌ه نادیار‌ه له‌به‌رهه‌مهێنان ‌ی‬ ‫پاشماوه‌كاندا تایبه‌تمه‌ندییه‌ك ‌ی‬ ‫شارستانیه‌ت ‌ی‬ ‫س���ه‌ره‌ك��� ‌ی‬ ‫سه‌رده‌مه‌‪ .‬ئێستا گیروگرفتێك‬ ‫هه‌ی‌ه ن��اس��راو‌ه به‌گیروگرفت ‌ی‬ ‫"پ���اش���ه‌ڕۆ"‪ ،‬ئاسانترین رێگا‬ ‫بۆ رزگ��ارب��وون له‌پاشه‌ڕۆكان‬ ‫فڕێدانیه‌ت ‌ی له‌شوێن‌ه گشتییه‌كان‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ���ه‌م شوێنان‌ه توش ‌ی‬ ‫ته‌نگه‌ژ‌ه ده‌ك���ات‪ ،‬له‌به‌رئه‌و‌ه‬ ‫پاشان په‌نا ده‌به‌ن بۆ هه‌ڵكه‌ندن ‌ی‬ ‫چ�����اڵ‌و ب���ه‌ژێ���ره‌وه‌ك���ردن��� ‌ی‬ ‫پاشه‌ڕۆكان‌و داپۆشین ‌ی به‌خاك‬ ‫ی خولی‌‪ ،‬به‌م هۆیه‌و‌ه‬ ‫به‌شێو‌ه ‌‬ ‫به‌خێراییه‌ك ‌ی زۆر گردو یاڵ ‌ی‬ ‫زۆر پ �ه‌ی��داده‌ب��ن به‌جۆرێك‬ ‫ك‌ه ئامێره‌كان له‌به‌رده‌میاندا‬ ‫ده‌سته‌وسان ده‌بن له‌سه‌ركه‌وتن‬ ‫به‌سه‌ریانداو ته‌ختكردنیان‪.‬‬ ‫له‌ئه‌نجام ‌ی جێبه‌جێكردن ‌ی ئه‌م‬ ‫ی ژه‌هرو‬ ‫رێگایانه‌وه‌‪ ،‬م���ادد‌ه ‌‬ ‫ی زه‌یت ‌ی‬ ‫پاككه‌ره‌وه‌و پاشماو‌ه ‌‬ ‫بزوێنه‌ره‌كان‌و هه‌موو مادد‌ه‬ ‫زی��ان��ب �ه‌خ��ش �ه‌ك��ان ده‌نیشێت‬ ‫(ئاودز ده‌كات) بۆ كۆگاكان ‌ی‬ ‫ی ژێ��ر زه‌وی‌‌و كانیاو‌ه‬ ‫ئ���او ‌‬ ‫ی بۆن ‌ی گاز‌ه‬ ‫نزیكه‌كان‪ ،‬سه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫بێزاركه‌ره‌كان ك‌ه له‌ئه‌نجام ‌ی‬ ‫ی پ���اش���ه‌ڕۆ‬ ‫ش���ی���ب���وون���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ئه‌ندامییه‌كانه‌و‌ه په‌یداده‌بێت‌و‬ ‫ب����ه‌ه����ه‌وادا ب�ڵ�اوده‌ب���ێ���ت���ه‌و‌ه‬ ‫به‌بڕێك ‌ی زۆر‪ .‬ئه‌و به‌رهه‌م‌ه‬ ‫ی له‌و ناوچانه‌دان‬ ‫كشتوكاڵیان‌ه ‌‬ ‫به‌پیسبوو داده‌نرێن‪ ،‬هیچ كه‌س‬ ‫ی نێوان ئه‌و‬ ‫ی په‌یوه‌ند ‌‬ ‫ئاگادار ‌‬ ‫ی ژێر زه‌وی‌‌و‬ ‫كۆگا ئاوییان‌ه ‌‬

‫ی ك‌ه‬ ‫ی ئه‌و مادد‌ه پیسكه‌ران‌ه ‌‬ ‫بڕ ‌‬ ‫ی گوازاوه‌ته‌و‌ه نییه‌‪.‬‬ ‫بۆ ‌‬ ‫زۆر ش��ار په‌ناده‌به‌نه‌به‌ر‬ ‫سوتاندن ‌ی پاشه‌ڕۆ تایبه‌ته‌كان‪،‬‬ ‫ی له‌ئه‌نجامییه‌و‌ه‬ ‫ئه‌و وز‌ه گه‌رمیی‌ه ‌‬ ‫ل��ێ��ی��ب �ه‌ره �ه‌م��دێ��ت ده‌كرێت‬ ‫به‌كاربێت بۆ به‌رهه‌مهێنان ‌ی‬ ‫ی ماوه‌یه‌ك ‌ی كه‌م‬ ‫كاره‌با‪ ،‬دوا ‌‬ ‫ل �ه‌س��وت��ان��دن � ‌ی پاشه‌ڕۆكان‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی وێ���ران���ك���ه‌ر ‌‬ ‫ش���وێ���ن���ه‌وار ‌‬ ‫ژی��ن��گ �ه‌ی � ‌ی ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‪،‬‬ ‫گرنگترین به‌رهه‌م ‌ی زیانبه‌خش ‌ی‬ ‫سوتاندن ‌ی پاشه‌ڕۆكان بریتیی‌ه‬ ‫له‌دایۆكسین‪ ،‬دایۆكسن زیاد‬ ‫ل �ه‌م��ادده‌ی �ه‌ك �ه‌و هه‌مووشیان‬ ‫ی‬ ‫ژه‌ه����راوی����ن‌و ده‌ب���ن���‌ه ه���ۆ ‌‬ ‫نه‌خۆش ‌ی ترسناك‪ ،‬ئه‌م مادد‌ه‬ ‫ی هه‌ناسه‌دان‌و پێسته‌و‌ه‬ ‫له‌ڕێگ‌ه ‌‬ ‫ی داده‌نێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی خۆراكیشه‌وه‌‪ ،‬تێكه‌ڵ ‌ی‬ ‫له‌ڕێگ‌ه ‌‬ ‫ی ده‌بێت‌و‬ ‫خاك ‌ی توێكڵ ‌ی زه‌و ‌‬ ‫ی جیاواز ده‌گات‬ ‫پاشان به‌ڕێگ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ب �ه‌م��رۆڤ ئ��ه‌و خۆڵه‌مێش‌ه ‌‬ ‫ك‌ه له‌سوتاندن ‌ی پاشه‌ڕۆكان‬ ‫په‌یداده‌بێت هه‌میش‌ه ده‌وڵه‌مه‌ند‌ه‬ ‫ی دایۆكسین‪ ،‬هه‌روه‌كو‬ ‫به‌مادد‌ه ‌‬ ‫خ��ۆڵ�ه‌م��ێ��ش� ‌ی وێستگه‌كانی‬ ‫ن���اوه‌ك���ی���ش ب���ڕێ���ك��� ‌ی زۆر‬ ‫دایۆكسین ‌ی ت��ێ��دای�ه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫شوێنێك ‌ی ف��راوان � ‌ی پێویست‌ه‬ ‫بۆ رزگ��ارب��وون ل �ه‌و ماددان‌ه‬ ‫ك�‌ه شوێنێك ‌ی گونجاو بێت‬ ‫ب��ۆ فڕێدان ‌ی ئ �ه‌و خۆڵه‌مێش‌ه‬ ‫ی‬ ‫ك���‌ه ب��ڕێ��ك � ‌ی زۆر م�����ادد‌ه ‌‬ ‫دایۆكسن ‌ی تێدایه‌‪ .‬سوتاندن ‌ی‬ ‫(‪ )2250‬ته‌ن له‌پاشه‌ڕۆ رۆژان‌ه‬ ‫له‌شارێك ‌ی مامناوه‌ندیدا‪ ،‬سااڵن‌ه‬ ‫ی‬ ‫(‪ )5‬ته‌ن قوڕقوشم پاشماو‌ه ‌‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ك‌ه ئه‌م بڕه‌ش یه‌كسان‌ه‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫ی ئ�ه‌و قوڕقوشم‌ه ‌‬ ‫به‌بڕ ‌‬ ‫(‪ )2500‬ئۆتۆمبێل له‌ساڵێكدا‬ ‫ده‌ری��ده‌ك��ات‪ ،‬هه‌روه‌ها (‪)17‬‬ ‫ی‬ ‫ی ژه‌ه�����راو ‌‬ ‫ت���ه‌ن ل��ه‌ج��ی��و‌ه ‌‬ ‫ی ده‌بێت‪،‬‬ ‫له‌ساڵێكدا پاشماو‌ه ‌‬ ‫ی ت��ری��ش ك‌ه‬ ‫ئ���ه‌و م���اددان���‌ه ‌‬ ‫له‌سوتاندن ‌ی ئ�ه‌و پاشه‌ڕۆیان‌ه‬ ‫په‌یداده‌بن بۆ نموون‌ه له‌شارێك ‌ی‬ ‫م��ام��ن��اوه‌ن��ددا‪ )300( ،‬كگم‬ ‫ك���ادم���ی���ۆم‪ )2000( ،‬ته‌ن‬ ‫ی نایترۆجین‪)800( ،‬‬ ‫له‌ئۆكسید ‌‬ ‫ته‌ن ترش ‌ی كبریت‪ )800( ،‬ته‌ن‬ ‫ی ئاو‪ )10( ،‬ته‌ن‬ ‫ترش ‌ی كلۆر ‌‬

‫له‌گیراوه‌كان ‌ی ف��ل��ۆر‪)50( ،‬‬ ‫ی تۆز (غوبار)‬ ‫ته‌ن ته‌نۆڵك‌ه ‌‬ ‫ك‌ه ده‌توانێت له‌سه‌ر جگه‌ر‬ ‫بنیشێت‪ ،‬مه‌ترس ‌ی ئه‌م ماددان‌ه‬ ‫ی ژێر‬ ‫له‌ناو هه‌وا‪ ،‬خاك‌و ئاو ‌‬ ‫زه‌وی��دا چه‌ند ه��ه‌زار ساڵێك‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی پ���اش���ه‌ڕۆو‬ ‫ت���ه‌ن���گ���ه‌ژ‌ه ‌‬ ‫پ��ی��س��ب��وون�� ‌ی ژی���ن���گ���‌ه ل���ه‌م‬ ‫س�ه‌رده‌م�ه‌دا وه‌ك��و كێشه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫گ��ش��ت س��ه‌ی��رده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی مرۆیی‬ ‫هه‌موو تاكێك ‌ی ره‌گه‌ز ‌‬ ‫به‌رپرس‌ه له‌دروستبوونی‌‪.‬‬ ‫سوتاندن ‌ی پاشه‌ڕۆكان‌و‬ ‫ی بۆ‬ ‫دووب�������ار‌ه گ���ێ���ڕان���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی چاره‌سه‌رێك ‌ی‬ ‫پ��ی��ش�ه‌س��از ‌‬ ‫ن��م��وون �ه‌ی��ی‌‌و گ��ون��ج��او نییه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ك��و ب���ۆ رزگ����ارب����وون‬ ‫ل���ه‌پ���اش���ه‌ڕۆك���ان پێویست‌ه‬ ‫پێویستییه‌كان‬ ‫به‌كارهێنان‌و‬ ‫له‌ئاست ‌ی تاكدا كه‌مبكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫پێویست‌ه پۆلێن ‌ی پاشه‌ڕۆكان‬ ‫ب��ك��رێ��ت پ��ێ��ش فڕێدانیان‪،‬‬ ‫ی خ���واردن‌و كاغه‌ز‬ ‫پاشماو‌ه ‌‬ ‫ده‌توانرێت بكرێن‌ه ژێر خاكه‌وه‌و‬ ‫شیكه‌ره‌وه‌كان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ب���ه‌ه���ۆ ‌‬ ‫وه‌ك به‌كتریاو‌ه شیبكرێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی پالستیك ‌ی ك‌ه‬ ‫وه‌ل� ‌ێ م��ادد‌ه ‌‬ ‫به‌ئاسان ‌ی شینابێته‌و‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫شووشه‌دا ده‌كرێت جارێك ‌ی‬ ‫تر به‌كاربهێنرێنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‬ ‫ی ك‌ه چاره‌سه‌ركردنیان‬ ‫ماددان‌ه ‌‬ ‫زۆر ن��اڕه‌ح �ه‌ت �ه‌و ناتوانرێت‬ ‫ی لێببینرێته‌و‌ه‬ ‫جارێك ‌ی تر سود ‌‬ ‫به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت �‌ه‬ ‫به‌كارهێنان ‌ی كه‌مبكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ب���ه‌ك���ارب���ردن‌و‬ ‫ده‌ور ‌‬ ‫ی س��������ه‌رده‌م‬ ‫پ����ی����ش����ه‌س����از ‌‬ ‫پاشه‌ڕۆدا‬ ‫له‌به‌رهه‌مهێنان ‌ی‬ ‫چییه‌؟‬ ‫گۆڕان ‌ی ه�ه‌ر شێوه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫ی وز‌ه‬ ‫وز‌ه بۆ شێوه‌یه‌ك ‌ی تر ‌‬ ‫هاوڕێی‌ه ل�ه‌گ�ه‌ڵ ده‌رچوون ‌ی‬ ‫ب��ڕێ��ك گ��ه‌رم��ی‌‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫ی‬ ‫ی جووڵ‌ه ‌‬ ‫گ��ه‌رم�� ‌ی ب��ن �ه‌م��ا ‌‬ ‫به‌ش‌ه سه‌ربه‌سته‌كان ‌ی مادده‌یه‌‪،‬‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ك���ه‌وات���‌ه ل���ه‌ڕوان���گ���‌ه ‌‬ ‫تێڕوانینه‌و‌ه گه‌ردوون له‌كۆتایدا‬ ‫له‌به‌ر یه‌كهه‌ڵد ه‌و شێت‌و‬ ‫ب�����ه‌ش�����ه‌ك�����ان����� ‌ی لێكتر‬ ‫دوورده‌ك���ه‌ون���ه‌وه‌‪ ،‬به‌كورتی‌‪،‬‬ ‫ی گ��������ه‌ردوون‬ ‫ئ����اڕاس����ت����‌ه ‌‬

‫‪39‬‬

‫هه‌رچ ‌ی زیاتر‌ه ب �ه‌ره‌و ئاژاو‌ه‬ ‫(ن��اڕێ��ك��وپ��ێ��ك��ی) ده‌ڕوات‪،‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪ ،‬ژیان به‌شوێن‬ ‫ی خۆیدا‬ ‫نموون‌ه گرنگه‌ك‌ه ‌‬ ‫وێڵ‌ه ك‌ه ئه‌ویش‪ :‬مرۆڤه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ی‬ ‫جێگرتن ‌ی سیسته‌م له‌جێگ‌ه ‌‬ ‫ئ��اژاوه‌‪ .‬ئه‌م هه‌وڵ‌ه له‌م دوو‬ ‫ی كۆتایدا به‌په‌یدابوون ‌ی‬ ‫سه‌د‌ه ‌‬ ‫ی ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پیشه‌ساز ‌‬ ‫ی سه‌رده‌م‬ ‫ئایا هێشتا پیشه‌ساز ‌‬ ‫به‌م سروشت ‌ی به‌كاربردنه‌یه‌و‌ه‬ ‫به‌شدار‌ه له‌دروستكردن ‌ی ئه‌م‬ ‫سیسته‌مه‌دا؟ به‌تایبه‌ت ‌ی ك‌ه‬ ‫كانزا باڵوه‌كان به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫هه‌ڕه‌مه‌كی‌‌و ناڕێك ده‌گۆڕێت بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی رێكوپێك‪ ،‬پیشه‌ساز ‌‬ ‫شێو‌ه ‌‬ ‫هه‌ڵده‌ستێت به‌پوخته‌كردن ‌ی‬ ‫ی كیمیای ‌ی له‌كانزاكان‌و‬ ‫مادد‌ه ‌‬ ‫ی توخم‌ه‬ ‫پاشان جیاكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫پێویسته‌كان ل �ه‌م ماددانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی ئاژاوه‌یه‌‪،‬‬ ‫وات‌ه ئه‌م‌ه به‌ته‌واو ‌‬ ‫ی گشت ‌ی ب��ۆ ئ���اژاو‌ه‬ ‫ئ��اڕاس��ت�‌ه ‌‬ ‫ل���ه‌ج���ی���ه���ان���دا س���ه‌پ���ان���دن��� ‌ی‬ ‫ی وزه‌ی���ه‌ك��� ‌ی‬ ‫ب�ڵ�اوك���ردن���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫زۆر‌ه ب��ۆ جیگرتنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ئاماژه‌مان بۆكرد‬ ‫سیسته‌م‌ه ‌‬ ‫ی ئ�ه‌م وزه‌یه‌ش‬ ‫ب�ڵاوب��وون�ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی رێكخستن ‌ی‬ ‫ده‌چێت‌ه ك��ردار ‌‬ ‫ج������ۆره‌و‌ه پ���اش���ان له‌مه‌ش‬ ‫ده‌رده‌چێت‌و خاڵیده‌بێت له‌هه‌ر‬ ‫رێكخستنێك‪ ،‬به‌مه‌ش ده‌چێت‌ه‬ ‫ی جیهانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ناو ئاژاو‌ه ‌‬ ‫ماوه‌ته‌و‌ه له‌سه‌ر مرۆڤ ك‌ه‬ ‫بڕیاربدات بۆ دانان ‌ی سنورێك‬ ‫ی‬ ‫له‌به‌رهه‌مهێنان ‌ی پیشه‌ساز ‌‬ ‫ی تێداده‌كات‌و‬ ‫ك‌ه زی����اده‌ڕه‌و ‌‬ ‫ی ده‌رچوو زیادده‌كات ب‌ه‬ ‫وز‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ب �ه‌راورد به‌سیسته‌م ‌ی مادد‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫گ����ۆڕاو‪ ،‬چونك‌ه ناسنام‌ه ‌‬ ‫ی مرۆی ‌ی له‌ناو ده‌بات‌و‬ ‫ره‌گه‌ز ‌‬ ‫سیسته‌مێك ‌ی ناڕێك پێكدێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫له‌توێكڵ ‌ی زه‌ویدا نزیك‌ه ‌‬ ‫ه����ه‌زار ج���ۆر ك��ان��زا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ئۆكسجین ده‌چێت‌ه پێكهات‌ه ‌‬ ‫ی ل‌ه (‪،)99%‬‬ ‫ئه‌م به‌شه‌و‌ه به‌ڕێژ‌ه ‌‬ ‫ی كانزا گرنگه‌كان بۆ‬ ‫ژم��ار‌ه ‌‬ ‫م���رۆڤ ناچێت‌ه (‪ )80‬كانزا‬ ‫ی باسمانكرد‪،‬‬ ‫ی ئه‌و ژمار‌ه ‌‬ ‫له‌كۆ ‌‬ ‫م�����رۆڤ رۆژان�������‌ه له‌كانزا‬ ‫ی (‪)1000‬‬ ‫گرنگه‌كان نزیك‌ه ‌‬ ‫ێ به‌رهه‌مدێنێت‪،‬‬ ‫ی نو ‌‬ ‫گیراو‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌م گیراوان‌ه ده‌گات‌ه‬ ‫ژم��ار‌ه ‌‬

‫ی (‪ )4‬ملیۆن گیراو‌ه ب‌ه‬ ‫نزیك‌ه ‌‬ ‫به‌راورد ب‌ه (‪ )63000‬گیراو‌ه‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه رۆژان‌ه به‌كاردێت‪ ،‬رێژ‌ه ‌‬ ‫ی ئ �ه‌م گ��ی��راوان�‌ه به‌هیچ‬ ‫زۆر ‌‬ ‫ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك گ��رن�گ‌و پێویست‬ ‫نین هه‌رچه‌ند‌ه پێشكه‌وتن‌و‬ ‫گه‌شه‌كردنیش له‌ئارادابێت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬به‌ش ‌ی زۆر ‌‬ ‫ئه‌مان‌ه ده‌بن‌ه مه‌ترسییه‌ك ‌ی ته‌واو‬ ‫ك����ارا‪ ،‬ك �‌ه ه��ی��چ سودێكیان‬ ‫ی ده‌زانین‬ ‫لێنابینرێت جگ‌ه له‌و‌ه ‌‬ ‫س��روش��ت��ێ��ك� ‌ی به‌كاربه‌رمان‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ت��وێ��ژی��ن�ه‌و‌ه نوێیه‌كان‬ ‫ده‌ریده‌خه‌ن‪ ،‬تاكێك له‌هه‌ندێك‬ ‫واڵت � ‌ی پیشه‌سازیدا ملیۆنێك‬ ‫ج��ار له‌بارستای ‌ی (وه‌زن���ی‌)‬ ‫ی جیاواز‬ ‫ی زیاتر م��ادد‌ه ‌‬ ‫خ��ۆ ‌‬ ‫ی ژیانیدا‬ ‫به‌كارده‌بات له‌ماو‌ه ‌‬ ‫ی ته‌مه‌ن (‪ )70‬ساڵه‌‪،‬‬ ‫ك‌ه ناوه‌ند ‌‬ ‫وات‌ه ئه‌م تاك‌ه هه‌ر كاتژمێرێك‬ ‫زی���اد له‌بارستای ‌ی سروشت ‌ی‬ ‫ی به‌كارده‌بات‪ ،‬با لێره‌دا‬ ‫خۆ ‌‬ ‫ئاماژ‌ه به‌و‌ه بكه‌ین ك‌ه خاڵێت ‌ی‬ ‫ده‌روون���� ‌ی ب���ه‌رده‌وام���ی داو‌ه‬ ‫ی به‌كاربردن‌و مرۆڤ‬ ‫به‌دیارد‌ه ‌‬ ‫ی له‌ده‌ستداوه‌و‬ ‫ی خ��ۆ ‌‬ ‫ت��وان��ا ‌‬ ‫كردوویه‌ت ‌ی به‌دیل ‌ی ته‌كنۆلۆژیا‬ ‫ی بكه‌رو‬ ‫ل �ه‌ج��ی��ات � ‌ی ئ�����ه‌و‌ه ‌‬ ‫كاریگه‌ربێت تێیدا‪.‬‬ ‫ك��‌ه م����رۆڤ ده‌رك�����ه‌وت‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ه���ه‌س���ار‌ه ‌‬ ‫ه��ه‌م��وو خ��ێ��رو به‌خششێك‬ ‫دابه‌ش ببوو له‌هه‌موو شوێنێك ‌ی‬ ‫ی (ئێستا) مرۆڤ‬ ‫زه‌ویدا‪ ،‬سب‌ه ‌‬ ‫له‌سه‌رده‌م ‌ی به‌كاربردندای‌ه ته‌نیا‬ ‫بگۆڕێك‌ه خێرو به‌خششه‌كان‬ ‫ده‌گۆڕێت بۆ پاشه‌ڕۆو له‌هه‌موو‬ ‫باڵویده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫شوێنێكدا‬ ‫ی ك���اره‌ب���ا ده‌چێت‌ه‬ ‫ت�����ه‌زوو ‌‬ ‫ترانسفۆرمه‌ره‌و‌ه به‌وزه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫دیاریكراوه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌وزه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫جیاوازه‌و‌ه ده‌رده‌چێت‪.‬‬ ‫ی مانا ده‌به‌خشێته‌و‌ه‬ ‫ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ب �ه‌م ژی��ان �‌ه م���رۆڤ خۆیه‌تی‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫چۆن‌ه بۆ ئه‌و مرۆڤ‌ه ك‌ه خۆ ‌‬ ‫ب��وون ل�ه‌ن��اوب��ب��ات‪ ،‬وات��‌ه ئه‌م‬ ‫هه‌سار‌ه بگۆڕێت بۆ حه‌وزێك‬ ‫له‌پاشه‌ڕۆ‪ ،‬ئایا ژیریی‌ه هه‌موو‬ ‫ه��ی��واو چ��اره‌ن��ووس � ‌ی مرۆڤ‬ ‫بۆ له‌ناوبردن ‌ی ئه‌م مانا بێت‪،‬‬ ‫ب �ه‌خ��ش��ش �ه‌ك��ان ب��گ��ۆڕی��ن بۆ‬ ‫پاشه‌ڕۆو خۆڵ‌و خاشاك‪.‬‬


‫‪40‬‬

‫شارستانیه‌ت‬

‫مێژووی دروستکردنی بورجی ئیڤڵ‬

‫شارستانیه‌ت‬

‫ساالر عادل حه‌سه‌ن‬

‫بورجی‌ ئیڤڵ ده‌كه‌وێته‌‬ ‫ش��اری‌ پاریسی‌ پایته‌ختی‌‬ ‫فه‌ڕه‌نساوه‌و به‌رزییه‌كه‌ی‌‬ ‫ن��زی��ك �ه‌ی‌ (‪ )300‬مه‌تر‬ ‫ده‌بێت؛ كه‌ ده‌كاته‌ به‌رزی‌‬ ‫بینایه‌یه‌كی‌ (‪ )70‬ته‌به‌قه‌یی‌‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ب���ه‌ زی���ادك���ردن���ی‌‬ ‫ئاسنێكی‌ (‪24‬م)ی‌ ئێستا‬ ‫(‪324‬م) به‌رزیه‌كه‌یه‌تی‌‪.‬‬ ‫له‌كاتی‌ دروستكردنیدا‬ ‫(‪ )700‬ت������ه‌ن مسی‌‬ ‫ت���ێ���دا ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���راوه‌و‬ ‫قورساییه‌كه‌شی‌ (ده‌ هه‌زار‬ ‫و سه‌د) ته‌ن ده‌بێت‪ .‬دوای‌‬ ‫دروستكردنی‌ چه‌ندینجار‬ ‫ن����وێ����ك����راوه‌ت����ه‌وه‌و به‌م‬ ‫هۆیه‌شه‌وه‌ ژماره‌ی‌ پله‌كانی‌‬ ‫گۆڕانی‌ به‌سه‌رداهاتووه‌‪.‬‬ ‫ل �ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا ژم����اره‌ی‌‬ ‫پله‌كانی‌ ده‌گاته‌ (‪)1,665‬‬ ‫پ���ل���ه‌‪ .‬ت���ا (‪ )10‬ساڵ‬ ‫دوای‌ دروس���ت���ك���ردن���ی‌‬ ‫ئ��اس��ان��س��ۆری‌ ن���ه‌ب���ووه‌و‬ ‫ناچارده‌بوون‬ ‫خه‌ڵكیش‬ ‫پ���ل���ه‌ی���ه‌ك���ی‌ زۆر ببڕن‬ ‫سه‌ربكه‌ون‪.‬‬ ‫تابتــــوانن‬ ‫به‌اڵم له‌ساڵی‌(‪ )1899‬بۆ‬ ‫ی�ه‌ك�ه‌م��ج��ار ئاسانسۆری‌‬ ‫تێدا دروستكراو خه‌ڵكی‌‬ ‫ده‌یانتوانی‌‬ ‫ب��ه‌ئ��اس��ان��ی‌‬ ‫س����ه‌رب����ك����ه‌ون ب���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ب��ورج��ه‌ك��ه‌داو خۆشترین‬ ‫ساتی‌ ژیانیان بگوزه‌رێنن‪.‬‬ ‫دروستكردنی‌ بورجی‌‬ ‫ئیڤڵ ل�ه‌س��اڵ�ی‌ (‪)1887‬‬ ‫ده‌س��ت��ی��پ��ێ��ك��ردو ل �ه‌ (‪)31‬‬ ‫ی‌ م���ارس���ی‌ (‪)1889‬‬ ‫ت���ه‌واوب���وو‪ .‬س �ه‌ره‌ت��ا ئه‌م‬ ‫ب��ورج�ه‌ ب��ۆ پێشانگایه‌كی‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‌‌و به‌مه‌به‌ستی‌‬ ‫ی���ادك���ردن���ـ���ـ���ـ���ه‌وه‌ی‌ یه‌ك‬ ‫س��ه‌ده‌م��ی��ن ساڵـــڕۆژی‌‬ ‫ش�����ۆڕش�����ی‌ ف����ه‌ڕه‌ن����س����ا‬ ‫دروس��ت��ك��را‪ ،‬ب��ه‌اڵم دواتر‬ ‫بووه‌ جێگه‌ی‌ ڕه‌زامه‌ندی‌‬ ‫ه�ه‌م��وو الی���ه‌ك‪ .‬جێگه‌ی‌‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی��ه‌ ك��ه‌ ت��ا ساڵی‌‬ ‫(‪ )1889‬بینایه‌‌كی‌ ئه‌مریكا‬ ‫ب�ه‌رزت��ری��ن دروستكراوی‌‬ ‫ج���ی���ه���ان ب������وو‪ ،‬ب����ه‌اڵم‬

‫دوای‌ دروستكردنی‌ ئه‌م‬ ‫ب���وورج���ه؛‌ ئ��ی��ڤ��ڵ وه‌كو‬ ‫به‌رزترین بورجی‌ جیهان‬ ‫دیاریكرا‪.‬‬ ‫ئه‌م بورجه‌ی‌ فه‌ڕه‌نسا‬ ‫ب��ۆ م���اوه‌ی‌ (‪ )31‬ساڵی‌‬ ‫ڕه‌ب��ـ��ـ��ـ��ـ �ه‌ق به‌رزتـــرین‬ ‫ب��ورج��ی‌ ج��ی��ه��ان ب���وو تا‬ ‫ئ��ه‌وك��ات��ه‌ی‌ ك��ه‌ بورجی‌‬ ‫(ك��رای��س��ل��ه‌ر) ل��ه‌ ساڵی‌‬ ‫(‪ )1930‬له‌شاری‌ نیویۆرك‬ ‫دروس��ت��ك��را‪ .‬تائیستاش‬ ‫ئ���ه‌م ب��وورج��ه‌ به‌رزترین‬ ‫دروس��ت��ك��راوی‌ پاریس‌و‬ ‫چ���واره‌م���ی���ن���ی‌ ه���ه‌م���وو‬ ‫فه‌ڕه‌نسایشه‌‪.‬‬ ‫له‌ساڵی‌ (‪)2006‬زدا‬ ‫نزیكه‌ی‌ (ش��ه‌ش ملیۆن‌و‬ ‫حه‌وت سه‌دو نۆزده‌ هه‌زارو‬ ‫دووس �ه‌د) كه‌س سه‌ردانی‌‬ ‫ئ����ه‌م ب���وورج���ه‌ ج����وان‌و‬ ‫به‌ناوبانگه‌یان ك���ردووه‌‪.‬‬ ‫له‌پاڵ ئه‌مه‌شدا له‌سه‌ره‌تای‌‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی��ی �ه‌وه‌ هه‌تا‬ ‫ئێستا ؛نزیكه‌ی‌ (دوو سه‌د‬ ‫ملیۆن) ك�ه‌س سه‌ردانیان‬ ‫ك�������ردووه‌و له‌سه‌رجه‌م‬ ‫واڵت���ان���ی‌ دن��ی��ا خه‌ڵكی‌‬ ‫هاتوون بۆ بینینی‪.‬‬ ‫شایانی‌ باسه‌ بورجی‬ ‫ئیڤڵ به‌پڕبینه‌رترین بورجی‌‬ ‫جیهان ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫خاڵێكی‌ سه‌رسوڕهێنه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ تائێستا نزیكه‌ی‌‬ ‫(‪ )500‬ك������ه‌س ل���ه‌م‬ ‫بورجه‌ خۆیان خستووه‌ته‌‬ ‫خ������������واره‌وه‌و خ���ۆی���ان‬ ‫كووشتووه‌‪ .‬بۆیه‌ ئێستا‬ ‫چ��ه‌ن��د ده‌زگ���ای���ه‌ك���ی‌‬ ‫پ���ێ���ش���ك���ه‌وت���وو و‬ ‫پ���ارێ���زی���ك���ه‌ری‌‬ ‫ت���ێ���دادان���راوه‌‪.‬‬ ‫ه�������ه‌روه‌ه�������ا‬ ‫به‌مه‌به‌ستی‌‬ ‫پا ر ا ستنی‌‬ ‫له‌ ژه‌نگ‪،‬‬ ‫ه�������ه‌ر‬

‫‪41‬‬

‫ح�����ه‌وت س����اڵ جارێك‬ ‫دووباره‌ ڕه‌نگی‌ ده‌كه‌نه‌وه‌و‬ ‫ه�����ه‌م�����وو ج���ارێ���ك���ی���ش‬ ‫(‪ )50‬ج������ۆر ڕه‌ن�����گ‬ ‫ب�ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ�ت‌و ئێستا‬ ‫ڕه‌نگی‌ ئه‌م بورجه‌ مه‌یله‌و‬ ‫ق��اوه‌ی��ی �ه‌‪ .‬ب�ه‌پ��ێ�ی‌ قسه‌ی‌‬ ‫لێپرسراوانی‌ ئ �ه‌م بورجه‌‬ ‫تاقمێكی‌ (‪ )30‬كه‌سی‌‬ ‫ب��ۆی��اخ��چ��ـ��ـ��ـ�ی‌ پێویستی‌‬ ‫ب�ه‌ (‪ )18‬مانگ هه‌یه‌ تا‬ ‫به‌ته‌واوی‌ بتـــوانن‬ ‫ئ������ه‌م ب����ورج����ه‌‬ ‫ڕ ه‌نگ ( بۆ یا خ )‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬

‫دروستكردنی‌ بورجێكی‌‬ ‫ل �ه‌م شێوه‌یه‌ به‌دڵنیاییه‌وه‌‬ ‫ل �ه‌ك��ات �ی‌ دروستكردنیدا‬ ‫به‌كرێكاره‌كانی‌‬ ‫زیانێك‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬به‌اڵم به‌هۆی‌‬ ‫له‌سه‌رخۆیی‌‌و‬ ‫وردی‌‌و‬ ‫ئاگاییه‌كی‌ زۆره‌وه‌ له‌كاتی‌‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی��دا؛ ته‌نیا‬ ‫یه‌ك كه‌س بووه‌ قوربانی‌‪،‬‬ ‫ئ �ه‌وی��ش ل �ه‌ك��ات �ی‌ دانانی‌‬ ‫ئ��اس��ان��س��ۆر ب��وو له‌الیه‌ن‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای‌ (‪ )otis‬كه‌‬ ‫گ��ه‌وره‌ت��ری��ن كۆمپانیای‌‬ ‫دروستكردنی‌ ئاسانسۆره‌‬ ‫له‌جیهاندا‪.‬‬ ‫له‌ساڵی‌ (‪ )1957‬ه‌وه‌‬ ‫ئ �ه‌م ب��وورج�ه‌ به‌مه‌به‌ستی‌‬ ‫ل��ك��ان��دن �ی‌ شه‌به‌كه‌كانی‌‬ ‫ته‌لــــه‌فزیۆن‬ ‫ڕادی�����ۆو‬ ‫س��وودی‌ لێوه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫ن������اوی‌ (‪ )72‬ك���ه‌س���ی‌‬ ‫ش������اره‌زاو ئ���ه‌ن���دازی���اری‬ ‫ف��ه‌ڕه‌ن��س��ی‌ ك���ه‌ له‌كاتی‌‬ ‫دروستكردنیدا به‌شداری‌‌و‬ ‫ه��اوك��اری��ی��ان ك���ردووه‌ به‌‬ ‫ئ �ه‌م بورجـــه‌وه‌ نووسرا‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب�ه‌اڵم دوات��ر به‌هۆی‌‬ ‫دووب������اره‌ ڕه‌ن���گ���ك���ردن‌و‬ ‫ن��وێ��ك��ردن��ی �ه‌وه‌ داپۆشراو‬ ‫سڕایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب�����ۆی�����ه‌ ج����ێ����گ����ه‌ی‌‬ ‫سه‌رسوڕمان نییه‌ كه‌ بڵێین‬ ‫ئ�ه‌م بورجه‌ سااڵنه‌ زیاتر‬ ‫ل��ه‌ ش���ه‌ش م��ل��ی��ۆن كه‌س‬ ‫سه‌ردانی‌ ده‌كه‌ن‌و به‌وپه‌ڕی‌‬ ‫خۆشیه‌وه‌ تێیدا ده‌ڕواننه‌‬ ‫ئ����ه‌م ب���ورج���ه‌ مێژوییه‌‬ ‫له‌فه‌ره‌نسا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪rasekhon.com‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪42‬‬

‫حەپە ڤیتامیینەکان لەوانەیە کوشەندە بن‬ ‫کاتێک ب��اس��ی ڤیتامیین‌و‬ ‫خواردەمەنییە قەرەبوو کەرەوەکان‬ ‫دەک��رێ��ت‪ ،‬خ��واردن��ی��ان نەتەنها‬ ‫زیانی نییە بەڵکو باشیەکانیشان‬ ‫چەند جار دەبێتەوە! ب��ەاڵم وا‬ ‫دەردەک��ەوێ��ت بەکارهێنانی ئەم‬ ‫ڤیتامینانە لەنێوژنانی تەمەن‬ ‫بەرزدا دەبێت بەهۆی مردن ‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی کارناسان‬ ‫پیشانیدەدات قەرەبووکەرەوەی‬ ‫خواردەمەنییەکان بۆ کەسانێک‬ ‫س���وودم���ەن���دە ک���ە تووشی‬ ‫کەمی ڤیتامینن‌و زیادەڕەویی‬ ‫لەبەکارهێنانی ئ��ەم مادەنەدا‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ک��وش��ەن��دە بێت‪.‬‬ ‫زۆربەی خەڵک لەتەمەنی نێوان‬ ‫‪ ٥٠‬بۆ ‪ ٦٠‬ساڵ خواردەمەنییان‬ ‫باش‌و دەوڵەمەندە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەش��دا ژم��ارەی��ەک��ی زۆریان‬ ‫بڕیار دەدەن قەرەبوو کەرەوەی‬ ‫خواردەمەنییەکان بەکار بهێنن‪.‬‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی موڵتی‬ ‫ڤیتامیینەکانی وەک فولیک‬ ‫ئ��ەس��ی��د‪ ،‬ڤ��ی��ت��ام��ی��ی��ن (‪،)B6‬‬ ‫مەنیەزیۆم‪ ،‬زینک‪ ،‬مس‌و ئاسن‬ ‫لە ژمارەیەک لەبەکارهێنەراندا تا‬ ‫ئاستێکی کوشەندە زیاد بووەو‬ ‫بەداخەوە بەکارهێنەران بێئەوەی‬ ‫هیچ چەشنە بەڵگەیەکیان هەبێت‬ ‫کە پیشانیبدات بەکارهێنانی ئەم‬ ‫قەربووکەرەوانە بۆ جەستەیان‬ ‫پێویستە‪ ،‬ئ��ەم مادەیانە بەکار‬

‫دەهێنن‪.‬‬ ‫توێژەران بەباڵوکردنەوەی‬ ‫ئ��اگ��اداری��ن��ام��ەی��ەک‪ ،‬داوای����ان‬ ‫لەهەموو ئەو ژنانە کرد کە لە‬ ‫دوو ساڵی رابردوودا ڤیتامیین‌و‬ ‫مادە کانزاییەکانیان بەکار هێناوە‪،‬‬ ‫هاوکارییان بکەن‪ ،‬لەکۆتاییدا‬ ‫بۆ ئەم توێژینەویە ‪ ٣٨‬هەزار‬ ‫ژن ئ��ام��ادەی��ی��ان دەرب�����ڕی‪.‬‬

‫ی زانستی‌‬ ‫ی گۆڤاری‌ لڤین ‌‬ ‫به‌ڕێز‪ /‬سه‌رنووسه‌ر ‌‬ ‫بابه‌ت‪ /‬ناڕه‌زایی‌‬ ‫ی زانستییانه‌‪...‬‬ ‫ساڵوێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زانست ‌‬ ‫ی لڤین ‌‬ ‫ی به‌ڕێزتان ده‌كه‌مه‌و‌ه ك‌ه له‌گۆڤار ‌‬ ‫ئاگادر ‌‬ ‫ی‬ ‫ژماری‌ (‪ )9‬الپه‌ڕه‌ (‪ )13-12‬وتارێك باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌هێنده‌ ‌‬ ‫په‌یوه‌ندی‌ به‌منه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ئاگام له‌و قسان‌ه نییه‌‌و به‌هیچ جۆرێك‬ ‫چاوپێكه‌وتنم له‌گه‌ڵ راپۆرت نووسه‌كه‌دا نه‌کردووه‌‪ ،‬بۆی‌ه داوا‬ ‫ی راپ��ۆرت نووسه‌رك‌ه بكه‌نه‌وه‌‌و‬ ‫له‌به‌ڕێزتان ده‌ك �ه‌م ئاگادار ‌‬ ‫ی داهاتوودا باڵوبكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫روونكردنه‌وه‌یه‌ك له‌وباره‌یه‌وه‌ له‌ژماره‌ ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ رێزدا‪..‬‬ ‫د‪ .‬پ‪ .‬ئیبراهیم خورشید‬

‫زانایان رایانگەیاند کە بەپێی‬ ‫بەڵگەکان زۆرترینی ئەم کەسانە‬ ‫بەبێئەوەی روخسەت لەکەسانی‬ ‫ش����ارەزا وەرب���گ���رن‪ ،‬تەنها بە‬ ‫پێشنیاری کەسانی دەوروب���ەر‬ ‫دەستیانکردووە بە بەکارهێنانی‬ ‫ئەم مادە قەرەبووکەرانە‪.‬‬ ‫ل�����ەم ل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوەدا‪،‬‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ح��ەپ��ی ئاسن‬

‫کارییگەری بەهێزی لەزیادبوونی‬ ‫ئەگەری مەرگ بەرێژەی ‪٢.٤‬‬ ‫‪ %‬هەیە‪ ،‬هەموو مادەکانیتریش‬ ‫ک��اری��ی��گ��ەری خ��راپ��ی��ان هەیەو‬ ‫کارییگەرییەکانیشیان وەک یەک‬ ‫وایە‪ ،‬بەاڵم بەکارهێنانی ئاسن‬ ‫لەوانیترزیاتر بۆیە رێژەی مردن‬ ‫بەهۆی ئاسنەوە لەمادەکانیتر‬ ‫ب���ەرزت���رە‪ .‬ئ��ەم��ە ئ���ەو واتایە‬ ‫دەگەێنێت بەکار هێنانی ئاسنی‬ ‫زی��ات��رم��ان��ای ئ��ەگ��ەری مردنی‬ ‫بەرزتردەگەێنێت‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەی ئەوانیترەوە‬ ‫ک��ال��س��ی��ۆم دەب������وو بەهۆی‬ ‫کەمبوونەوەی ئەگەری مردن‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د ت���وێ���ژەران دەڵێن‬ ‫ئ��ەم دۆزی��ن��ەوان��ە پێویستی بە‬ ‫لێکۆڵینەوەو گ��ەڕان��ی زیاتر‬ ‫ه���ەی���ەو خ��ەڵ��ک ن��اب��ێ��ت بێ‬ ‫پێشنیاری پزیشک‌و تەنها بۆ‬ ‫قەربووکردنەوەی کەمی مەوادی‬ ‫خواردمەنی بەشێوەی هەرەمەکی‬ ‫بەکاری بهێنن‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران دەرئەنجامی‬ ‫ئەم توێژینەوه‌یان لەرستەیەکدا‬ ‫ک���ورت���ک���ردوەت���ەوە "م����ادەی‬ ‫ق����ەرەب����ووی زی���ات���ر‪ ،‬ژیانی‬ ‫ئاسوودەتر" ‪ ،‬رستەیەکی هەڵەیە‪.‬‬ ‫ب���ێ���گ���ووم���ان ه���ۆک���اری‬ ‫ڤیتامینەکان‌و‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫م����ادە ک��ان��زای��ی��ەک��ان گۆڕانی‬ ‫ب����ەس����ەردا ه����ات����ووە‪ ،‬پێشتر‬

‫خەلک بۆ قەرەبووکردنەوەی‬ ‫م���ادە خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەک��ان ئەم‬ ‫ڤیتامینانەیان بەکاردەهێنا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا بۆ پێشگیری لەنەخۆشی‌و‬ ‫پ���ارێ���زگ���اری لەتەندروستی‬ ‫بەکاریدەهێنن‪ .‬ب��ەاڵم دەبێت‬ ‫ئاگاداربن مەترسی بەکارهێنانی‬ ‫ئ���ەم ڤ��ی��ت��ام��ی��ی�ن‌و کانزایانە‪،‬‬ ‫پێویستە بە کەمی‌و بڕی زۆری‬ ‫بەکارهێنانەکەیانەوە‪.‬‬ ‫بەوتەی زانایان لەوانەیە‪،‬‬ ‫هەندێک لەخەڵک بەتایبەتی‬ ‫کەسانی بەتەمەن پێویستیان بەوە‬ ‫هەبێت ڤیتامیین یان حەپی کانزا‬ ‫بەکار بهێنن‪ .‬بۆ نموونە ڤیتامینی‬ ‫(‪ )D‬ی��ەک��ێ��ک��ە ل���ەو قەربوو‬ ‫کەرانەی کە بۆ هەموو کەسانی‬ ‫سەرو ‪ ٦٥‬ساڵ پێویستە‪.‬‬ ‫بەشیوەی ئوسولی دەبێت‬ ‫خ��ەڵ��ک ه���ەوڵ���ب���دەن هەموو‬ ‫ڤیتامیینەکان‌و مادە کانزاییەکان‬ ‫کە بۆ لەشیان پێویستە لەرێگەی‬ ‫رجێمی خواردەمەنی خۆیانەوە‬ ‫دابیینبکەن‪ .‬هەندێک لەخەڵک‬ ‫ه��ەوڵ��دەدەن لەحەپە ڤیتامینی‌و‬ ‫کانزاییەکان وەکو مادەیەک بۆ‬ ‫پاراستنی تەندروستیان سوود‬ ‫وەرگرن بێئەوەی هیچ نیازێکیان‬ ‫پێیبێت‪ ،‬ب���ەاڵم ئ���ەم کەسانە‬ ‫لەهەڵەدان‪ ،‬چونک‌ه بەکارهێنانی‬ ‫زۆری ئ��ەم م��ادان��ە لەوانەیە‬ ‫ببێتەهۆی ژەهراوی بوون‪.‬‬

‫روونکردنەوەی پێویست‬

‫زانستی نوێ هەر لڤینی زانستییە‬ ‫لەم ژمارەوە ناوی گۆڤارەکەمان گۆڕیوە بە (زانستی نوێ)‪ ،‬بەاڵم لەجیاتی ئەوەی لەژمارەی‬ ‫یەکەمه‌وە دەستپێبکەینه‌وه‌‪ ،‬لەژمارەی (‪)١٠‬وە دەستمانپێکردووە‪ ،‬هەم ب��ەن��اوەڕۆک‌و هەم‬ ‫بەرێباز (زانستی نوێ) درێژەپێدەری رێگای (لڤینی زانستی)یە‪ ،‬ئامانجمان لەگۆڕینی ناوەکەی‬ ‫خۆدەربازکردنە لەهەیمەنەی ناوی لڤین‪ ،‬چونکه‌ (لڤین) پێش هەرشتێک گۆڤارێکی سیاسییەو‬ ‫لەوانەیە ببێت بەهۆی تێکەاڵوبوون لەالی خوێنەران‪ ،‬لەم ژمارەی‌ه بەدواوە ئێمە بەناوی (زانستی‬ ‫نوێ)وە درێژە بەکارەکەمان دەدەین‌و وەکو پردێک لەنێوان زانستی نوێ‌و کۆمەڵگەی کوردیدا‬ ‫بەردەوام دەبین‪.‬‬ ‫سەرنووسەر‬


‫سه‌فه‌رناسی‬ ‫بوم‬

‫بیرکردن‬ ‫رووداوو‬ ‫هرزه‪:‬‬ ‫هل ‌‬ ‫‌‬

‫ی کانت‬ ‫نستی ال‬ ‫هو ‌هی زا‬ ‫‌‬ ‫وه‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر سه‌ردار عه‌زیز ده‌ینوسێت‬

‫و‌ه دروستکرا‬ ‫‌ه باشترین شێ‬ ‫ب‬ ‫ایه‪ ،‬پچرانێکی‬ ‫ک‌هسێک‌هوه دروستکراوه و پێناوی باش‌هد‬ ‫دات ته‌نها له‬ ‫رزه‌ی‌هکی ب‌ههێز الی‌هن کی تیایا رووب‬ ‫مه‌‌ل‌ه‬ ‫و ه‌هرشتێ‬ ‫کاریگ‌هری له‬ ‫هێنێته ئاراوه‪.‬‬ ‫یانز‌هی ساڵی ‪ 1755‬بو ‌ب‌هرئ‌هو‌هی ئ‌هم‬ ‫ر بواری تردا‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ج‬ ‫ه‬ ‫ی مانگی‬ ‫ل‬ ‫ۆ‬ ‫انکرد‪.‬‬ ‫ۆل‬ ‫ۆ‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ست‬ ‫ناسیدا‪ .‬زۆر‬ ‫م رووداوه له‬ ‫بواری جوان‬ ‫له ی‌هك پایت‌هختی پورتوگالی وێر نامی‌هكی دروستکرد ئیپ یاره پاشان ئ‌ه‬ ‫له‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫‌ل‌هرز‌هکه تسو‬ ‫ت‬ ‫ن سوبالیم‪.‬‬ ‫گاره ک‌ه ئ‌هم‬ ‫شاری لشبۆن‌ه ریاو‌هیه بوومه‬ ‫ی کانت د‌هبێت به تایب‌ه و‌هی پێی د‌هلێ‬ ‫ژ‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫بیر‬ ‫د‌ه‬ ‫ی له س‌هر ئ‌ه‬ ‫و‬ ‫که ک‌هسێک له‬ ‫شاره به س‌هر ی شار‌هک‌هی راماڵی‪ .‬ئ‌ه وو له مێژووی س‌هر ش له کار‌هکان‬ ‫یه‬ ‫کی تایب‌هت ب‬ ‫‌هشێکی زۆر‬ ‫به تایب‌هیت‬ ‫و چێژه خۆشی و جوان که ئ‌همه د‌هبێته‬ ‫که ب‬ ‫ات‌هو‌هختێ‬ ‫شنگ‌هری‬ ‫ی ئ‌ه‬ ‫‪.‬‬ ‫رووداو‌هی تیا روویدا س و س‌هرد‌همه س‌هرد‌همی رۆ ۆڤ که مه‌ب‌هست لێ ی ترسناک و‌هرید‌هگرێت رێت ر‌هخن‌هی‬ ‫به بوێری مر‬ ‫ک‬ ‫‌ه‬ ‫ی پێی د‌هوت‬ ‫روپا له زۆر روو‌هوه‪ .‬ئ س‌هی ئ‌هکات‬ ‫کارێک یان دیم‌هنێ �واری ئ �‌هو‌ه‬ ‫ئ‌هو‬ ‫که کانت پێنا‬ ‫کا‌‌رکانی له ب‬ ‫ری‬ ‫ی بن‌همای‬ ‫چرانه چی فێر‬ ‫بوو‪ .‬رۆشنگ‌ه ێپ‌هراندنی قۆناخی مناڵی‪‌ .‬ی‌هکی گ‌هور‌ه‬ ‫رکردن‌هو‌ه و پ‬ ‫وروپا گ‌هشه‬ ‫‌هم‪.‬‬ ‫بی‬ ‫وپی س‌هد‌هی‬ ‫له بیرکردن‌هوه و ت ۆژگ��ا‌‌ردا ئ‌ه‬ ‫وه‪ ،‬ه‌هر ئ‌هم‌هش سێه مه ل‌هم روودا و لێکدان‌ه و ۆمه‌ڵگای ئ‌هور‬ ‫‌هم ر‬ ‫ئێ‬ ‫ئێمه و‌هک ک‬ ‫وو بوار‌هکانی‬ ‫ه‌هرو‌هها ل له رووی رۆژنام‌هگ‌هری‌ه ها کاریگ‌هری‬ ‫کۆمه‌ڵگای‬ ‫نیه‪ .‬له ه‌هم‬ ‫ته‌ن‬ ‫ینی‬ ‫انست دۆست‬ ‫هم د‌هبین‪.‬‬ ‫چ ه‌هولێکی‬ ‫به خۆی‌هوه ده‌ب و‌هك��ه ل‌هو‌هد‌هرچێت که به‌‌تی س‌هرج‌‬ ‫كی ز‬ ‫ن هی‬ ‫کرد ه روودا‬ ‫کو بوو ب‌هبا‬ ‫کرد ه‌هژده کۆمه‌ڵگای‌ه ن ه‌هوڵدان بۆ راڤ‌هكرد اد‌هیی‌هکی ه‌هیه‬ ‫‌هبێت‪ ،‬به‌ڵ‬ ‫و‌ههای‬ ‫‌ههای‬ ‫راما‬ ‫ئام‬ ‫به س‌هر ناوچه‌ی‌هک‌هوه ه ئ‌هوروپا‪ .‬ه‌هر ئ‌هم‌هشه و ته له بیرکردن‌هوه و تێ ‪ .‬له ه‌همانکاتدا زانست که جۆرێک له‬ ‫له ئارادا نیه‬ ‫ت که ئ‌هو سا‬ ‫ی‬ ‫یه زانیاری‌هکه‬ ‫ستی‬ ‫ۆژنام‌هکانی ئ‌هو رۆژگار‌ه اڵی و‌هک کان‬ ‫نا‬ ‫ک د‌هربار‌هی‬ ‫ر‬ ‫ستو چوار س‬ ‫‌هموو ت‌همه‌نی ل‌هو زان ی ئینفۆرمه‌یشن‪ .‬ب‌هو ما که ب‌هو‌هی شتێ‬ ‫‌هن بی‬ ‫فۆرم‬ ‫ته‬ ‫ری‌ه‬ ‫بات که زیاتر‬ ‫الوێکی ت‌هم رگ د‌هژیا‪( ،‬له راستیا کان ربار‌هی رووداو‌هکه له داته ک‌هسی خاو‌هن زانیا ئاراستی‌هدا نا‬ ‫دا چێژ ئ‌ه‬ ‫نوسراوی د‌ه‬ ‫بێ‬ ‫ه‌هرگیز ‌‌بهو‬ ‫مێنێت‪ .‬ئ‌همه‬ ‫ئه‌نجام‬ ‫شاری کوینس دات که زۆر‬ ‫ب‌هاڵم‬ ‫ی را‬ ‫دا ژیا) ه‌هوڵب‬ ‫ی باسێک ‌‌لهو بار‌هوه‪ .‬له ‌هیه‪ .‬شتێک د‌هزانێت ی دونیای د‌هوروب‌هری خۆ ڵ زۆر ب‌ههای‬ ‫شار‌ه‬ ‫یه‬ ‫سین‬ ‫گ‌ه‬ ‫ر‌ه‬ ‫کۆبکات‌هوه‪ ،‬به مه‌ب‌هستی نو ناونیسانی درێژی ناخۆش ‪ His‬و‌هک خۆی د‌هربا و ئاماده‌بوونی زانست له ئ‌هو‌هی هیچ‬ ‫ردوه که هاتن‬ ‫‪tory and‬‬ ‫ک‌هسدا به‌بێ‬ ‫كی نوسی‪ ،‬که‬ ‫‪Natural‬‬ ‫مان‬ ‫ایک‬ ‫انت نامیلکه‌ی‌ه‬ ‫پێناسه‌ی‌هکی‬ ‫‪Descripti‬‬ ‫ک‬ ‫‪ Remarkable‬و‌هه دا خۆی بگرێت‌هوه له ه‌ه ‌هر بمان‌هوێت‬ ‫‪o‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪th‬‬ ‫ت‪ .‬بۆیه ئ‌هگ‬ ‫‪ S‬نازانستی‬ ‫‪Incidents‬‬ ‫‪e most‬‬ ‫ت بڵێین بریتیه‬ ‫‪o‬‬ ‫‪h‬‬ ‫کا‬ ‫‪f‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪th‬‬ ‫‌هك دروست‬ ‫ی ئ‌هوا د‌هكرێ‬ ‫‪k a Larg‬‬ ‫‪e Earth‬‬ ‫‪e Part o‬‬ ‫‪quake th‬‬ ‫کێشه‌ی‬ ‫گشت‬ ‫‪f the Ea‬‬ ‫‪at‬‬ ‫ت بکه‌ین‪ ،‬به شێوه‌ی‌هكی ت به دونیاوه‪.‬‬ ‫‪rth at th‬‬ ‫ئ�‌هوه‌ی��ه که‬ ‫س‬ ‫‪e End o‬‬ ‫ان‬ ‫س‬ ‫ز‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫پ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ک‬ ‫ری‌هکی چاالک‬ ‫‪f‬‬ ‫رده‌ی��ه‬ ‫‌هره رووداوه‬ ‫‪the Ye‬‬ ‫له ه‬ ‫زانیا‬ ‫وهی‬ ‫�ری ئاشکرای ئ�‌هم دی��ا بێت‪ .‬بۆئ‌ه ‌‌‬ ‫‪ ar 1755‬باسی سروشتی ی‌هکێک ی ز‌هوی ه‌هژاند له له ر‌ههه‌ندێکی ت‬ ‫ی له دایک نا‬ ‫ی زۆری گۆ‬ ‫مێژوو و‬ ‫انێ ت‌هکانێک‬ ‫کاندا به ئاسان‬ ‫زه که ب‌هشێک‬ ‫بتو‬ ‫‌ڵگا‬ ‫کانی بومه‌ل‌هر‬ ‫های زانست له کۆمه نیای‌هی که تیایا رام بووه مکی رووداو‬ ‫وێن‌ه‬ ‫دو‬ ‫ختی ئێستا ب‌ه‬ ‫چ‌ه‬ ‫ساڵی ‪.1755‬‬ ‫له سات‌هو‌ه‬ ‫که بیری مرۆڤ ل‌هو ووداوێ �ک بێته ئ��اراوه‪ .‬له راڤ‌هكردنی‬ ‫کۆتای ‌‌یهکانی‬ ‫گه‬ ‫ر‬ ‫یه‬ ‫ۆ ئێمه گرن‬ ‫یه‬ ‫ان‌ه‬ ‫ت‬ ‫و‌هی ب‬ ‫کو ئ‌هو خ‌هسڵ‌هته بیری کانتدا بدات ئ‌هوا د‌هبێ دا قورسایی‌هکی زۆری ه‌ه ‌هی لیشبۆنه‬ ‫‌ڵ‬ ‫ی بومه‌ل‌هرز‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫م‬ ‫ئ� ‌‌�ه کتێب‌هکه نیه‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئ‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ف‌هیل‌هسوفێکی‬ ‫له رۆژگار‬ ‫نین رووداو‬ ‫له شێوازێکی‬ ‫‌هرۆک�ی‬ ‫ستی به‬ ‫که له بیری‬ ‫ك د‌هبی‬ ‫ر‪،‬‬ ‫ن��او ی بومه‌ل‌هرز‌ه‬ ‫ان‌هو‌هی بومه‌ل‌هرزه پێوی گاره فه‌لس‌هفیدا‪ .‬و‌ه گواست‌هوه بۆ بوارێکی ت ‌هواته رووداو‬ ‫رووداو‬ ‫دی��اره لێکد‬ ‫رۆژ‬ ‫‪.‬ک‬ ‫‌هو‬ ‫وستیکردوه‪.‬‬ ‫له زۆر ب �واردا‪ ،‬که ئ‌هو ‌هوره کانتی له بوارێک وازێکی تری بیرکردن‌هوه ت‪ .‬پچران له‬ ‫در‬ ‫ۆ شێ‬ ‫یگ‬ ‫‌هدا‬ ‫ه‪،‬‬ ‫زانیاری و داتای زانستی ده کۆم‌هڵیک و‌هرچ‌هرخان ه‌ند‪ .‬بیرکردن‌هو‌ه وه ب پچران و کران‌هوه تیا رووئ ر نوێ‪ .‬بۆیه‬ ‫هاتوو‪ ،‬ب‌هرامب‌ه‬ ‫ی پ‌هر‌هی د‌هس‬ ‫ات‌هو‌هخت‌هیه که‬ ‫و‪ .‬ه‌هرچه‌ن‬ ‫ر دا‬ ‫س‬ ‫رای‬ ‫‌بو‬ ‫واری گۆڕانی‬ ‫له ئارادا نه یب‌هت فیزیای نیوتن به خێ کتێبی فیلۆسۆفیان ئ‌هو ابووردوو و کران‌هو ‌‌بهرامب‌ه تایبه‌تی له ب‬ ‫ته رووداو‪ ،‬به‬ ‫تا‬ ‫ی گ‌هڵ ر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‪ .‬ئ‌همه ئ‌هو‌هی‬ ‫روویدابوو‪ ،‬ب‬ ‫‪.‬‬ ‫کاریگ‌هری‌هوه‬ ‫ک ناونیشان‌هک‌ه‬ ‫وودانێک نابێ‬ ‫میتۆدی نوێ‬ ‫ر‬ ‫�‬ ‫ژێ‬ ‫وه‬ ‫ه‌هموو ر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫تب‬ ‫هێنانه ئارای‬ ‫و‬ ‫که به التینی‬ ‫کانتیش ک‌ه‬ ‫د‌هقه‬ ‫و‬ ‫لیس پرینسیپا ماتماتیکا ‪ 168‬له چاپدرابوو‪ .‬ئ‌هم ی شێوازی بیرکردن‌هوه یپستمۆلۆژی‪.‬‬ ‫ن له زانست‬ ‫اترا‬ ‫رانی ئ‬ ‫‪7‬‬ ‫داناسی لیبیناز‬ ‫راما‬ ‫ن ‌همان بۆ ئ‌هکات له ساڵی تیور‌هکانی خو‬ ‫که پێی د‌هڵێن پچ ماژه ب‌هو‌ه بکه‌ین که تێ به هۆی زاڵی‬ ‫ژ‬ ‫وه‬ ‫ما‬ ‫ئا‬ ‫د‬ ‫ئا‬ ‫ان‬ ‫ونیای ئێ ‌‌دا‬ ‫دیکارتی ه‌هژ‬ ‫دیاره د‌هبێت‬ ‫د‬ ‫کۆسمۆلۆجی‬ ‫مه جانی ئاین و‬ ‫کی تر کرد‪.‬‬ ‫پچرانێکی له‬ ‫دیسپلینێکی تایب‌هته‪ .‬له ۆ پێک‌هوه گون‬ ‫خوێندن‌هوه‌ی‌ه‬ ‫ک‌هی لیشبۆنه‬ ‫ی‬ ‫یه ه‌هوڵدانه ب‬ ‫ب‌هاڵم د‌هكرێ‬ ‫ر به‬ ‫بوومه‌ل‌هرز‌ه‬ ‫له ئه‌نجامی ئ‌هو بۆخۆ ی ئ‌هو‌هی ه‌ه‬ ‫باو‌هردارانه‪.‬‬ ‫ناچا اڵم رووداوی‬ ‫بیری ئاین‬ ‫دروستکرد‪.‬‬ ‫خ‌همی قووڵی‬ ‫مه له بواری‬ ‫ب‌ه‬ ‫دا‬ ‫ن‬ ‫‌هکا‬ ‫حی‬ ‫نین‪ .‬الی ئێ‬ ‫ڵ زۆر له تێگه‌یشتنه پێشین ی رۆژژمێری ئاینی م‌هسی که زانست‪ .‬دیاره ئ‌همه زانست رامێ‬ ‫بوارێک نیه‬ ‫ر‌هوه له‬ ‫ۆژێکی پیرۆز‬ ‫‌‌‬ ‫ایکرد‬ ‫داربم‬ ‫گه و‌هوه که له ر‬ ‫ه‌هموو پیاوچاکان‪ ،‬و‌هه ڕانی له زۆر رووی ت ماندا (هێند‌هی من ئاگا ی زانست)‪.‬‬ ‫دا‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫دنی فه‌‌لسه‌ف‌ه‬ ‫ۆ‬ ‫ان‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ک‬ ‫ژ‬ ‫دن و زانکۆ‬ ‫رۆ‬ ‫سروشتی‌هکان‬ ‫خوێن‬ ‫ێن‬ ‫گ‌هل زانستدا‬ ‫روویدا که پێی د‌هڵێن مب‌هر رووداوه‬ ‫ی‌هکێکه ل‌هو د‌هقه خو مێژووی زانست بێت‪ ،‬یان ‌یوه‌ندیمان له‬ ‫کردن‌هوه ب‌هرا‬ ‫مه په‬ ‫انت‬ ‫وی‬ ‫بیر‬ ‫شه به جۆرێک‬ ‫ئاراست‌هی ردا بێت‪ .‬نامیلک‌هک‌هی ک ستن به لێکدان‌هو‌هی نا ‌هژاریه و‌هها ئ‌هکات له ئێ ۆربێت‪ .‬ه‌همی‬ ‫ئ‌هم ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‌هو‌ه و ب‌هرخ‬ ‫س‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫گ‌هور‌هی ب‌ه‬ ‫دات به پشت‬ ‫کی الساییک‌ه‬ ‫‌ه‬ ‫گ‌هاڵ بکه‌ین‪.‬‬ ‫زانستیان‌هی که ه‌هوڵ ئ زه راڤ‌هکات‪.‬‬ ‫ی له گ‌هڵ په‌یوه‌ندی‌ه وه مامه‌ڵ‌هی له‬ ‫ی بوومه‌ل‌هر‬ ‫هکجار‬ ‫له حه‌پ‌هسان‌ه‬ ‫زانستی رووداو ‌ههایکرد که کانت بۆ ی‌ گ‌هرودوون له‬ ‫و‬ ‫و‌هها بوو که‬ ‫ئ‌هم رووداوه زدا‪ ،‬که بڕوای‬ ‫تێز‌هکانی لیبینا‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.