Meander 2016 nr 1 januari februari maart

2016 Januari | Februari | Maart • Jaargang 15 nr. 1

Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323

MEANDER

Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen

Colofon Natuurpunt

Giften

Natuurpunt, vereniging voor natuur en landschap in Vlaanderen, telt meer dan 95.000 gezinnen als lid. De vereniging stelt zich tot doel om de natuur te beschermen door aankoop en beheer van natuurgebieden en door beïnvloeding van het overheidsbeleid inzake natuurbehoud en ruimtelijke ordening. Natuurpunt beheert 22.000 hectare natuurgebied in 500 verschillende natuurgebieden. Daarnaast wil de vereniging ook een voortrekkersrol vervullen op het vlak van natuurstudie en natuur- en milieueducatie.

Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen:

Lid worden Door overschrijving van 27 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 11 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 10 euro. Beide extra abonnementen samen 17 euro.

Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerden kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander.

De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 2.250 exemplaren.

Redactie An Gijs, Jef Sas, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Marc Verachtert, Jan De Schepper, Tom Schildermans, Jan Albrecht, Rudi Rademaekers, Arne Vermeulen, Marjolein de Jong.

Contact

3770 - Grote Netewoud 7703 - Keiheuvel (Balen) 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 - Neerhelst (Geel) 7118 - Griesbroek (Balen) 7725 - Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 - De Vennen (Balen) 7736 - Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 - Molse Nete (Balen/Mol) 7763 - Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 - Breeven (Geel) 7779 - Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 - Selguis (Geel) 7784 - De Bleken (Mol) 8810 - De Rammelaars (Ham) 8874 - Veldhovenheide (Ham)

Contactpersonen afdelingsbesturen Afdeling Netebronnen Contact: Jef Sas, jefsas@skynet.be www.natuurpuntnetebronnen.be

Afdeling Balen-Nete

Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.

Contact: Tom Schildermans, tom.schildermans@skynet.be www.natuurpuntbalen-nete.be

Met dank aan onze fotografen

Afdeling Geel-Meerhout

Frans Emmrechts, Paul Wouters en Marianne Horemans, Rudi Rademaekers, Marc Mangelschots, Jan Mangelschots, Mirella Bruynseels, Karin van Gool, René Ducastel, Jan Albrecht, Jeanine Simonis, Karel Verbruggen, André Vanhoof, Eef Weetjens, Frederik Faveere, Stef Smet, André Leunen, Bart Vancoppenolle.

Coverfoto’s: Roerdomp © André Leunen, winter © Jan Albrecht, krokussen © Bart Vancoppenolle, bruine kikker op dove heidelucifer © Frans Emmerechts, koninginnenpage © Paul Wouters + Marianne Horemans.

Contact: Marc Verachtert, marc.verachtert@skynet.be www.natuurpuntgeelmeerhout.be

Afdeling Ham Contact: Frans Hoes, frans.hoes2@telenet.be www.natuurpuntham.be

Op alle foto’s rusten auteursrechten. Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.

Lay-out Meander Jan Albrecht en Arne Vermeulen.

Deadline teksten volgende Meander Maandag 25 januari 2016.

Verschijnt eind maart 2016.

Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.

2 | Meander 1

Uitstap Nationaal Park Hoge Kempen: Blauwvleugelsprinkhaan © Rudi Rademaekers

Vrijwilliger aan het (voor) woord Café Winterwoud, duimen voor een vol huis © Frederik Faveere

A

l van kindsbeen af was ik graag buiten: op verkenning of om gewoon even weg te zijn. Alleen, met m’n broer of met vrienden trokken we door de velden en bossen. Eens een rijbewijs gehaald werden het weekends op het ritme van de seizoenen: voorjaarsbossen in de lente, orchideeën in mei en juni, heidelandschappen in augustus, de Ardennen in de herfst, altijd met een plantengidsje en ons goed humeur op zak. We deden niets liever!

Na mijn verhuis naar Mol ging ik op zoek naar mogelijke verenigingen met mensen met gelijkaardige interesses. Zo kwam ik dan eerst terecht in de Ecodemotuin van Velt - nog steeds een goede keuze. Ook had ik me al opgegeven om te helpen bij de NP-evenementenwerkgroep van Meanderland en ergens begin 2013 maakte ik op het eerste vrijwilligersoverleg in het bezoekerscentrum in Meerhout kennis met het project Grote Netewoud en met Jef Sas, nu voorzitter van NP-Netebronnen, die mij al dadelijk uitnodigde om naar de eerstvolgende bestuursvergadering van de afdeling te komen. Zo snel is het dus gegaan!

Als NP-vrijwilliger ben ik vooral actief in het BC waar ik me kan uitleven in het mee uitwerken en invullen van de evenementen zoals ‘Cultuur in de Natuur’ en de avonden van ‘Café Winterwoud’. Het geeft me voldoening om samen met de enthousiaste ploeg daar iets zinnigs neer te zetten rond de natuur op zich, maar ook de mens in relatie tot de natuur.

Coördinator Wim Pauels heeft van het BC ‘De Wasserij’ altijd een ontmoetingscentrum willen maken en ik denk ook dat het daar allemaal om draait: ontmoeten en positief bijdragen aan een groter (natuur)

plaatje. Het kan toch niet anders dan dat een mens daar een beetje gelukkiger van wordt?! Volgens mij zijn we in het BC goed bezig!

In de aankoop van de watermolen ligt nu het potentieel om het maatschappelijk draagvlak voor het Grote Netewoud te vergroten. Ik sta volledig achter het idee om er een fiets- en wandelcafé van te maken dat als toegangspoort steeds meer volk zal laten genieten van het gebied.

Op deze manier krijgen het Grote Netewoud en bij uitbreiding alle natuurgebieden in Meanderland de erkenning die ze verdienen.

En hopelijk komen er ook steeds meer mensen opdagen die zich willen inzetten als vrijwilliger omdat het absoluut een meerwaarde is, ook voor jezelf en bovendien nog plezant! Voel jij je ook aangesproken nu, neem dan gerust contact op met betrokken personen uit jouw afdeling (zie colofon) of rechtstreeks met coördinator Wim Pauels (wim.pauels@ natuurpunt.be - 0473/96 53 95) van het bezoekerscentrum Grote Netewoud aan de watermolen in Meerhout.

Zita Snellinx Afkomstig uit Vliermaalroot, een Limburgs plattelandsdorpje in Vochtig-Haspengouw.

Studeerde aan de universiteiten van Hasselt en Antwerpen biologie met specialisatie milieu. Kwam door haar doctoraatstudie rond het saneren van bodem en grondwater op het VITO in Mol terecht en raakte zo geworteld in de Kempische zandgronden.

Werkt op het informatiecentrum voor gevaarlijke stoffen in Geel en woont nu met manlief, Hans, in Mol-Ginderbuiten. Is naast haar vrijwilligerswerk voor Natuurpunt ook actief bij Velt, vooral in de Ecodemotuin, te vinden in Mariëndal, Mol-Millegem.

Vlinderweekend Zita bij vertelhoekje kinderen © Frans Emmerechts

Groetjes,

Zita

januari - maart 2016

|3

BUITENGOOR MEERGOOR Buitengoor-Meergoor is een uitzonderlijk waardevol natuurgebied, in het hart van de Molse meren, in MolRauw. De invloedrijke Nederlandse natuuronderzoeker en natuurbeschermer, prof. dr. V. Westhoff (+2001), noemde het ooit één van de meest merkwaardige natuurgebieden van West-Europa.

Tekst: Frans Emmerechts en André Vanhoof

Rijkdom Het gebied dankt zijn waarde aan de talrijke uiterst zeldzame plantensoorten die er voorkomen, aan de even zeldzame biotopen en aan de buitengewone milieuomstandigheden die er heersen.

De rijkdom aan zeldzame plantensoorten is pas sinds 1979 gekend. De ‘ontdekking’ ervan leidde sindsdien tot diepgaand onderzoek naar de wel heel bijzondere waterhuishouding die er aan de basis van ligt.

Op het gewestplan stond BuitengoorMeergoor oorspronkelijk voor het overgrote deel als natuurgebied aangeduid.

Later werd dit met een Beperkt Plan van Aanleg gewijzigd in reservaatgebied. In 1982 werd het beschermd als landschap.

Tegenwoordig maakt het deel uit van

4 | Meander 1

het Natura 2000-netwerk. In 1991 kocht Natuurreservaten, een voorloper van Natuurpunt, er de eerste percelen aan bij kleine eigenaars. Later werden twee grote huurcontracten ondertekend (*).

Hoe was het vroeger?

Het vroegere Mol-Rauw was eeuwenlang een verlaten natuurlandschap. Droge en natte heide overheersten er, en hier en daar kwamen moerasgebieden voor, waardoor rivieren hun weg baanden.

Buitengoor-Meergoor bevond zich op de overgang van een droog naar een nat gebied en leunde aan bij het gehucht Mol-Sluis. Daar woonden boeren die de grond in de omgeving gingen bewerken.

Op de Ferrariskaart (1771-1778) treffen we daar al sporen van aan. Op de droge heide

lieten ze hun schapen grazen en vergaarden ze strooisel, dat via de potstal als mest op hun zandige akkers terecht kwam. Het elzenbos in de natte dalen vervingen ze door met houtwallen afgebakende beemden, die strooisel, plaggen voor haard en stal, russen als dakbedekking (‘russendorp’), en voeder voor het vee opleverden.

Nu nog vinden we in Meergoor relicten terug van die vroegere exploitaties. In het Buitengoor vinden we alleen sporen van ontginning langs de meest oostelijke, hoogste en droogste rand. Het centrale Buitengoormoeras bleef onontgonnen.

Het werd nooit in percelen opgedeeld en was door de eeuwen heen steeds ‘gemeene goor’ of het gemeenschappelijk moeras.

Vleminksloop in elzenbroekbos met berken © Frans Emmerechts

Waterhuishouding Buitengoor-Meergoor bevindt zich op de aflopende flank van het Kempens Plateau.

Het is een langgerekte, venige depressie die zich uitstrekt van oost naar west met een lengte van ongeveer 1,5 km en een breedte van ca 600 m (90 ha). Een bronbeekje, de Vleminksloop, vormt er de ruggengraat van. Het wordt gevoed met kwelwater. Oorspronkelijk was dat kwelwater mineralenarm en zuur. In het midden van de 19de eeuw echter werd een systeem van Kempense kanalen aangelegd. Die kanalen bevatten kalkhoudend, licht basisch Maaswater. Sindsdien komt in het Buitengoor, ongewild, via het Kanaal naar Beverlo, mineralenrijk kanaalwater in de mineralenarme, zure

omgeving terecht. Dit leidde tot een specifieke ecohydrologische situatie. Er ontstond een zwak-zuur tot basisch laagveen.

Het mechanisme is duidelijk. Vanuit het Kempens Plateau bestaat er immers een sterke, oost-west gerichte kwelstroom.

De ondiepe (lokale) component van die kwelstroom is zeer zuur. De diepere is zwak zuur en bevat hoge ijzerconcentraties. Infiltrerend kanaalwater, bijvoorbeeld uit het irrigatiekanaaltje vlak ten oosten van het Buitengoor, stroomt mee met de algemene grondwaterstroming en komt aan de stroomopwaartse kant van de kwelzone aan de oppervlakte (=‘kwelt’).

Voedingsstoffen als stikstof en fosfor ontbreken in het opkwellende water. Ze werden er, tijdens hun tocht door de bodem, uit verwijderd door chemische processen.

Calcium echter werd niet verwijderd, kan ver doordringen, en leiden tot een pH van 6,9 in de kwelzone, alzo zorgend voor de ontwikkeling van een kalkrijk moeras (laagveen) met slenken en bulten.

Anderzijds is er ook de natuurlijke, voedselarme, zure omgeving. De Vleminksloop zelf bijvoorbeeld. Hij heeft een rossige roestkleur. Het diepe kwelwater, dat zijn bron hier is, is zuur, voedselarm en rijk aan mineralen. Zodra het in contact komt met de zuurstof in de buitenlucht, oxideert het opgeloste ijzer en krijgt het water zijn kenmerkende kleur. Bij dit proces worden de in het water aanwezige fosfaten gebonden in een voor planten niet opneembare vorm. Daardoor verhoogt de voedselarmoede van het totale systeem nog meer.

Dankzij het contact van zuur en basisch water kwam in Buitengoor-Meergoor een natuur tot stand die absoluut niet te verwachten was in een Kempens laagveen.

In de van nature zure omgeving vinden we nu planten en mossen die als kalkminnend bekend staan. Voor verschillende plantensoorten is het gebied de enige of één van de weinige vindplaatsen in Vlaanderen, België of zelfs Noordwest-Europa.

centraal gelegen moeras is het meest waardevol. Het bevat gagelstruweel, oud grasland met pijpenstrootjeshorsten, ijl rietland, opkomend berkenbroek en oudere en afstervende, maar ook veel nieuwe galigaanbegroeiingen. Kenmerkende plantensoorten zijn o.a. tweehuizige zegge, geelgroene zegge, draadzegge, breed wollegras, galigaan, teer guichelheil, beenbreek, moeraswolfsklauw en moeraszoutgras. Ook het zeer zeldzame waterlepeltje komt hier voor. De rijkdom van de plantensoorten loopt parallel met de interessante verzameling aan mossenen korstmossensoorten, waardoor mossendeskundigen dit ‘het meest kwetsbare reservaat van West-Europa’ zijn gaan noemen. Er komen immers niet minder dan 47 mossensoorten voor van de Nederlandse Rode Lijst. In en rond de ‘rosse put’ bijvoorbeeld, die ontstaan is uit een historische zandwinning, vond men qua mossen een unieke situatie op Europees niveau. De put werd de laatste jaren dan ook door de meest ervaren bryologen van Vlaanderen en Nederland bezocht.

Bij de dieren is het vooral de schat aan ongewervelden die opvalt. Moerassprinkhaan en sikkelsprinkhaan komen hier voor, maar ook veel zeldzaamheden. Bij de dagvlinders vielen de laatste jaren op: groentje en keizersmantel. Bij de nachtvlinders: berkenzilvervlekmot, bandwitvlekmot, gemsmot, geelpurperen spanner, gageluil, zwarte weidekokermot, zwarte rietprachtmot en bitterzoetmot. Zeldzame libellen waren: vroege glazenmaker, zuidelijke oeverlibel, gevlekte glanslibel, Beekoeverlibel © Frans Emmerechts

Landschap, flora en fauna Het landschap van Buitengoor-Meergoor is een mozaïek. Naast het slenken-bultenmoeras vind je er elzen- en berkenbroekbos, dennenbos, natte en droge heide, hooilandjes, vennen en open water. Het

januari - maart 2016

|5

Paapje © Frans Emmerechts

Vrijwilligers maken sloot open © Paul Wouters en Marianne Horemans

gaffelwaterjuffer, venglazenmaker, steenrode heidelibel, bandheidelibel en beekoeverlibel. Als zeldzame spinnen werden gespot: struikkameleonspin, zesknobbelspin en sinaasappelspin. Verder: zwart lieveheersbeestje, beekgoudoogdaas, roodkopschorpioenvlieg, ingesnoerde waterzweefvlieg, veenmoeraswapenvlieg en zilveren moeraswapenvlieg.

Bruine kikker op dove heidelucifer © Frans Emmerechts

Keizersmantel © Paul Wouters en Marianne Horemans

Moeraswolfsklauw © Karel Verbruggen

6 | Meander 1

Natuurinrichting en natuurbeheer Voor zo’n gebied was vanzelfsprekend een ambitieus beheerplan nodig. Een evenwicht tussen zuur en kalkrijk water is immers heel delicaat en moeilijk in stand te houden. Soms stroomt kalkrijk water over naar plaatsen waar het niet thuishoort, omdat de planten en dieren er zuurder water nodig hebben. In een mum van tijd groeit op zo’n plek dan een wildernis aan brandnetels. Ook moet een goed hooi- en begrazingsbeheer worden uitgevoerd.

Anders ver-bost en ver-grast het gebied gaandeweg: jonge boompjes en grassoorten gaan dan de zeldzame plantensoorten ‘in de verdrukking groeien’, wat de natuur stukje voor stukje armer maakt.

Ondanks het feit dat hier sinds 1998 elk weekeinde, een ploeg hardwerkende vrijwilligers aan de slag was, volstond dit in het begin van de 21ste eeuw niet meer om de natuurkwaliteit van het gebied in stand te houden. De waardevolle natuur werd meer en meer teruggedrongen tot op enkele eilandjes. Als er niet zou worden ingegrepen zouden ook die eilandjes verdwijnen. Daarom werd, met budget

van de Vlaamse overheid, een project natuurinrichting opgezet. De maatregelen waren vooral gericht op de uitbreiding van het basisch laagveen en de natte heide, op het stuurbaar maken van de waterhuishouding en op het uitbouwen van voorzieningen voor natuureducatie. Voor de eerste doelstelling werd, aansluitend bij het bestaande slenken-bultensysteem, heel wat bos en opslag gekapt of sterk gedund en daarna geplagd. Door regelbare stuwen te plaatsen binnen en buiten het gebied, door dijkjes te verstevigen en door enkele drainagegrachten binnen het gebied te dempen, werd het oppervlaktewater beheersbaar gemaakt. Voldoende hoge waterstanden voor kwel werden verzekerd en de occasionele instroom van eutroof water werd vermeden. Voor latere begrazing werd een afrastering geplaatst.

In functie van natuureducatie werd een aangepast wandelpad door minder kwetsbare zones aangelegd.

Na de uitvoering van die werken namen vrijwilligers van Natuurpunt Netebronnen de draad weer op. Elke zondagvoormiddag, weer of geen weer, gaan ze in het gebied kappen, plaggen, maaien, maaisel afvoeren enz. Regelmatig worden ze bijgestaan door de professionele ploegen van Natuurpunt, vooral bij technisch moeilijke of grootschalige werkzaamheden. Ook jongeren van scholen en verenigingen komen wel eens een handje toesteken.

Binnen de afrastering die in het kader van het project (rond een groot deel van Meergoor) werd geplaatst grazen sinds mei 2005, tijdens de zomermaanden, een

Gallowayrunderen © Karel Verbruggen

vijftal Gallowayrunderen. Hun graasgedrag zorgt voor meer structuur in de vegetatie. Vooral tijdens de bloeitijd ‘scheren’ ze als het ware de pijpenstrootjesbulten af.

Zo worden de voorwaarden vervuld opdat de natuur zich daarna zelf verder zou kunnen ontwikkelen.

Wil je meehelpen aan de verbetering van de uitzonderlijke natuurwaarden in het gebied, neem dan contact op met het beheerteam, via mail andre.vanhoof@ telenet.be.

Galigaan © Frans Emmerechts (*) Eén met de provincie Antwerpen (die het Zilvermeer uitbaat) en één met de NV Meergoren, de uitbater van het Zilverstrand (via de Stichting Kempens Landschap).

Buitengoor-Meergoor heeft verschillende eigenaars en beheerders. Naast genoemde zijn dat de NV De Nieuwe Zandgroeven van Mol en haar moederbedrijf NV SCR-Sibelco, de Vlaamse Landmaatschappij, de Dienst voor de Scheepvaart en het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, afdeling Natuur. Alle partners werkten samen aan het project natuurinrichting en droegen het beheer van hun gronden vanaf dan over aan Natuurpunt.

Dennen, berken, heide, gagel, galigaan in het basisch laagveen © Frans Emmerechts

Referenties 1 D. Boeye, G. De Blust, D. De Baere, D. van Straaten, D. Paelinckx en R.F. Verheyen, ‘De Belgische Kempen. Mineralenrijke kanalen door een voedselarm gebied’ in Landschap jg.7, nr.1, 1990.

2 G. De Blust en D. Boeye, ‘Kanalen, wit zand en basisch laagveen’ in Landschap, jg.25, nr.1, 2008.

3 R. Knaepen, ‘De kleine geografie van een wijk: het Molse Rauw’ in Van Groote Heide tot Rauw, De werkgroep boek honderd jaar Rauw, 1989.

4 A. Lefevere, ‘De invloed van de kanalen op de natuurwaarden van Rauw’ in Van Groote Heide tot Rauw, De werkgroep boek honderd jaar Rauw, 1989.

5 Natuurinrichtingskrant 1 en 2, Werken aan natuur in Buitengoor-Meergoor, Vlaamse Landmaatschappij, 2000 en 2004.

6 J. Slembrouck (red.), Mossen en lichenen in het Buitengoor, uitgave ANKONA, 120 pp, 2012.

7 P. Wouters en M. Horemans, Buitengoor, verslag Ecologische Werkgroep Meanderland, 2015.

8 www.waarnemingen.be Moerassprinkhaan op gagel © Frans Emmerechts

januari - maart 2016

|7

Nationaal Park Hoge Kempen Zadelsprinkhaan © Rudi Rademaekers

In september zijn de vrijwilligers van NP Balen-Nete op daguitstap geweest naar het Nationaal Park Hoge Kempen in Limburg. Dat werd opgericht in 2006 en is het enige erkende nationale park in België, beheerd door het Regionaal Landschap Kempen en Maasland (RLKM).

Het gebied is liefst 5750 ha groot en is gelegen op het hoogste deel van het Kempens Plateau in de gemeenten As, Dilsen, Genk, Lanaken, Maasmechelen en Zutendaal. Dennenbossen worden er afgewisseld met heide, grote waterplassen getuigen van grind- en zandwinningen en hoge toppen bieden grootse vergezichten.

In dit natuurlijke decor vinden we tal van zeldzame en bijzondere dieren en planten.

Tijdens onze wandeling, grotendeels langs de steilrand van het Kempens Plateau, ontdekten we enkele exemplaren van de blauwvleugelsprinkhaan. Ook vonden we, dankzij zijn karakteristieke roep, een exemplaar van de zeldzame zadelsprinkhaan. Dit is een kortgevleugelde sprinkhaan uit de familie van de sabelsprinkhanen, met een karakteristiek

zadelvormig halsschild. In België komt de zadelsprinkhaan enkel nog voor op de droge, warme en structuurrijke heidevelden in de Hoge Kempen. Op de hogere delen bloeide de rode dophei uitbundig.

Vanuit toegangspoort Connecterra beklommen we tevens de lange mijnterril, waarbij we enkele mooie graslanden passeerden, waar in het voorjaar o.a. veldparelmoervlinders te vinden zijn. We zagen onder meer exemplaren van het icarusblauwtje, de sint-jansvlinder en de snel bewegende kolibrievlinder.

Als afsluiter bezochten we kort het natuurgebied De Brand, gelegen in Voorshoven, de zuidelijkste punt van het Kempen-Broek. Dit is een grensoverschrijdend, nat gebied dat het Kempens Plateau noordwaarts draineert. De Brand herbergt de tweede grootste populatie boomkikker in Vlaanderen, en we

Boomkikker © Eef Weetjens

Icarusblauwtje © Rudi Rademaekers

8 | Meander 1

hebben ze dan ook snel gevonden, al zonnend op de braambladeren.

Het Nationaal Park Hoge Kempen (net als het Kempen-Broek) getuigt van een offensief natuurbeleid, met daaraan gekoppeld een belangrijke toeristische factor. Dat we hier van een succes mogen spreken, getuigen de meer dan 1 miljoen bezoekers die jaarlijks dit park bezoeken.

In die zin mogen we het Nationaal Park als voorbeeld beschouwen voor ons Grote Netewoud. Natuurlijk spreken we hier over een veel kleinere oppervlakte, maar laat ons eens dromen. Als we een verbinding realiseren tussen het Grote Netewoud en het nabijgelegen Bosland creëren we wel een groot natuurproject.

En natuur mag zich toch niet laten tegenhouden door provinciegrenzen. Met de recente aankoop van de watermolen in Meerhout is een eerste volwaardige toegangspoort van het Grote Netewoud alvast geen verre toekomstdroom meer.

Rudi Rademaekers en Eef Weetjens

Sint-Jansvlinder © Rudi Rademaekers

Pratum Marcidum OVER DE KEMPENSE WATERINGEN Op 9 november organiseerde de Olmense Vereniging voor Heemkunde en Geschiedenis in samenwerking met Natuurpunt Balen-Nete een lezing door Albert Jansen over de Kempense wateringen.

Albert Jansen is natuurgids in de grote watering van Lommel-Kolonie en schreef onlangs het boek ‘Pratum Marcidum’ over de achtergronden van de Kempense wateringen.

In de Belgische Kempen werden, rond het midden van de negentiende eeuw, grootschalige irrigatiewerken uitgevoerd met de bedoeling braakliggende ‘woeste’ gronden om te zetten in wateringen of grote oppervlakten geïrrigeerde graslanden of vloeiweiden.

Deze vloeiweiden werden grotendeels aangelegd in beddenbouw, een van de mogelijke technieken die bij weide-irrigatie werden toegepast. De aanleg van deze bevloeide weiden heeft het uitzicht van de Limburgse en Antwerpse Kempen drastisch en blijvend veranderd.

De Kempense wateringen of wat ervan overblijft zijn tevens zeer rijk aan fauna en flora, waaronder een aantal zeldzame soorten. Ze leveren bijgevolg een sterke bijdrage aan het behoud van een grote biodiversiteit. Deze ecologische waarde vindt zijn oorsprong in de vroegere en huidige bevloeiingswerken.

In het boek ‘Pratum Marcidum’ wordt beschreven wat er nog kan gebeuren om deze gebieden optimaal te beschermen.

Het boek kan online besteld worden op http://www.deleeswinkel.be/pratummarcidum.html of http://www.uitgeverijhetpunt.be/boeken/pratum-marcidum

Auteur Albert Jansen op de boekenbeurs © Rudi Rademaekers

ofwel rechtstreeks bij de auteur door overschrijving van €21 (19 + 2,5 verzending) op rekeningnummer BE91 0010 9708 7376 met vermelding van ‘Pratum Marcidum’ + naam + adres.

Rudi Rademaekers

HOUT BESCHIKBAAR In onze natuurgebieden zijn heel wat beheerwerken nodig. Naast maaien en afvoeren, onderhoud van wandelpaden, opruimen van weekendverblijven,… is het kappen van bomen een belangrijke taak die ook door de vrijwilligers kan worden gedaan.

Uiteraard gaan we geen bossen kappen, maar gaat het over het in orde houden van houtkanten, knotten van bomen en opruimen van bomen die een gevaar vormen voor bv. de nabijgelegen wegen of spoorwegen. Want inderdaad, voor onze percelen die in de buurt van wegen of spoorwegen liggen, krijgen we vanuit de Vlaamse overheid en Infrabel de nodige instructies van bomen die moeten worden teruggesnoeid.

We willen dit hout uiteraard ter beschikking stellen van geïnteresseerden. De prijs is steeds overeen te komen, maar uiteraard erg democratisch. Afhankelijk van hoeveelheid hout, soort, bereikbaarheid, zal de prijs telkens worden besproken. Er zal vooraf telkens op het terrein worden gegaan om te bekijken wat de mogelijkheden zijn en de nodige afspraken worden gemaakt. Op die manier kan je enerzijds bijdragen aan het beheer van

foto © Frans Emmerechts

het natuurgebied, werk je in de natuur en steun je de verdere uitbouw van het gebied: alleen maar winst dus, op verschillende vlakken.

In de Molse Nete zijn momenteel heel wat mogelijkheden om hiermee aan de slag te gaan. Interesse? Neem dan contact op met Guy Hannes (guy.hannes@ skynet.be). Verder is er ook hout beschikbaar in het Buitengoor (contacteer hiervoor andre.vanhoof@telenet.be) of op De Maat (contacteer bert.teunkens@ natuurpunt.be).

Guy Hannes

januari - maart 2016

|9

10 | Meander 1

NIEUWKOMER

tekst en tekening Achilles Cools

T

ussen kale takken in de tuin van Gerrit Nijboer zat een mooie tortel te koukleumen. Met een kiekje werd de vogel door een klein cameraatje vastgelegd en als ‘zomertortel’ op de site van waarnemingen.nl geregistreerd.Vogelkijkend Nederland kon meekijken. Men keurde en bestudeerde de foto. Een zomertortel midden in de winter?

Normaal zitten onze zomertortels dan in Afrika. Was het wel wat het was? De vogel had kenmerken van de ‘Oostelijke tortel’, een zeldzaamheid, die Nederland nog nooit had bezocht. Er heerste al een hele tijd de verzuchting dat er geen nieuwe of zeer bijzondere soorten Nederland nog aandeden. De laatste echte knaller was de dwerguil van Valkenswaard.

Deze tortel bracht opwinding onder de vogelaars. Dutch Birding kwam in actie en stuurde zijn verkenners. De foto was gemaakt in Werga, een klein en rustig dorpje in Friesland. Het was er koud. De vogelaars verspreidden zich rondom de kerk, want de vogel zat immers tussen de huizenblokken. Maar de duif liet zich niet zomaar spotten. Het was even zoeken.

Nadat een eerste konvooi de zeldzame dwaalgast toch ontdekte en waarachtig als ‘Oostelijke tortel’ determineerde, ontvlamde het grote nieuws als een lopend vuurtje onder de vogeltwitchers. ’s Anderendaags stroomde het dorp vol stoere vogeltoeristen met verrekijkers en telescopen. Uit alle delen van het land.

Het werd een drukte in de smalle straatjes. Iedereen keek scherp om zich heen.

Opeens werd er gerend. Ze werd gezien!

Maar waar? Iedereen rende achter iedereen. Er was gemeld dat hij bij het Groote Buren bruggetje zat. De twitchers hadden geen flauw idee waar dat was, maar renden naar de andere kant van de kerk.

Daar was een bruggetje met waarnemers, maar geen tortel. Er stonden een aantal twitchers te bellen met anderen die de duif in het vizier hadden. Er bleek nog een ander bruggetje te zijn. Weer rennen dus. De tortel vloog wat rond in het centrum. Uiteindelijk werd hij door alle kandidaten gespot. Eigenlijk iets te ver voor de verrekijkers, want hij zat in een boom

achter het kanaal. Sommigen liepen via de brug naar de overkant. Daar hadden ze eindelijk de prijsvogel. Het was hem!

Een echte Oosterse tortel! De soort werd door de strijdmakkers meteen genoteerd op hun palmares. De trofee was binnen.

Voor de twitchers een ‘lifer’!’Het was voor het eerst dat deze duif in Nederland werd gezien. De 500ste soort die er ooit was waargenomen. In Oudersluis dook een jaar geleden ook al een Oosterse tortel op, maar die vogel droeg een ring. En zogeheten escapes tellen niet mee voor de Nederlandse vogellijst. Nu hadden ze wel prijs! Ze hoefden de nieuwe vogelsoort slechts een keer te zien, meer niet.

Maar er waren nog andere twitchers die deze soort ook wilden aankruisen in hun vogelgids.

De volgende dagen was er nog meer belangstelling zodat er files ontstonden in Werga. Sommige vogeltwitchers hadden aan hun werkgever een vrije dag gevraagd. Er waren zelfs twitchers uit Gent, die er een lange tocht voor over hadden.

Mijn goede vriend Leo, die zich af en toe ook bezondigt aan het twitchen was ook van de partij. Van in het ochtendgloren zwierven overal groepjes met teletoeters en superzoomreflexcamera’s. Een hele attractie voor de bewoners van Werga, ze konden genieten van de aanblik van hollende snoeshanen door de smalle straatjes. Een groot spektakel in een klein dorp. De bewoners snapten er niets van: zoveel aandacht voor een klein vogeltje!

Overal rennende pelotons, naar de ene kant, naar de andere kant, en weer terug.

Carrousels die kwamen en gingen. De vogeltjesdans van Werga.

Met al die spiedende ogen moest deze prijsvogel toch snel teruggevonden worden. Want iedereen wilde hem zien.

Spannend! Toch duurde het even voordat het verlossende bericht kwam. Uiteindelijk kon ook deze ploeg twitchers hem spotten. De score werd aangevinkt. Er werd gejuicht, op de schouders geklopt, handen geschud. In een enigszins gespannen sfeer werd nagepraat. Gezellig!

Er was gestamp van veel bergschoenen in het anders zo rustige boerendorp. De Gentenaars waren in de wolken en beuzelden: ‘vri vrieë wijs, zaaalig biest, vrieë giestig, mijn schonske veugel.’ De Nederlanders knikten, maar verstonden het niet. De meeste hadden het duifje amper twee seconden kunnen zien wegvliegen.

Maar Belgen zijn met een kleinigheid tevreden. Ze hadden immers gescoord!

De dagen die volgden werd het nog drukker in het Friese dorpje. Er waren nog veel diehards die aan de wedstrijd wilden meedoen. Maar het duifje liet telkens langer op zich wachten. Twitchers stonden in rijen te blauwbekken met bevroren tenen om toch maar een glimp te kunnen opvangen van de zeldzaamheid. Ook was er een cameraploeg van de omroep Fryslan! Een verslaggever van ‘Man bijt hond’ was eveneens ter plaatse. Journalisten van allerlei kranten kwamen naar dit vergeten plekje afgezakt. Honderden foto’s werden gemaakt. De tortel werd een superster!

De plaatselijke middenstand speelde handig in op de nieuwe vogelsoort voor Nederland. De bakker verkocht ‘Oosterse Tortel Grondels’: een appelgebakje met daarop een tortel in marsepein, de slager etiketteerde zijn gebraden kip met ‘Gegrilde Oosterse tortel!’ Ook prijs, want de vele koukleumers hapten toe.

Nijboer die het duifje had ontdekt werd geprezen. Hij liet het zich welgevallen en gniffelde: ‘het dorp zit vol vreemden met kanonnen van telelenzen, niemand heeft nog een goede foto, terwijl ikzelf gewoon een simpel cameraatje heb gebruikt’.

Er liep ook een wat verlegen man van middelbare leeftijd rond: Akke Bijlsma. Hij kwam uit een naburig dorp en begreep niets van de toeloop. Soms benaderde hij

januari - maart 2016

| 11

de troepen kijkers op twintig meter, maar aanspreken durfde hij niemand. Waarom werd er toch zo achter zijn ontsnapte duif gejaagd? Hij had al verschillende pogingen gedaan om zijn doffer terug te pakken te krijgen. In zijn rugzak hield hij een mistnet verborgen dat hij maar nergens kon opstellen met zoveel pottenkijkers.

In zijn volière zat zijn treurende duivinnetje nu alleen. De schuwe doffer was ontsnapt toen deze schrok en tegen de volièredeur aan botste. Het slotje begaf het en met snelle spurt vloog hij uit. Akke had nog voeder gestrooid, maar de doffer kwam niet terug. Het verlies was teleurstellend, niet omwille van de kostprijs.

Ze werden genoeg te koop aangeboden aan slechts dertig euro het paar. Oosterse tortels zijn in Azië de meest gekooide vogels. Net zoals men in Europa een kanarie of parkiet kooit, houden de Aziaten allemaal tortels. Het zijn er heilige vogels.

In de steden zie je ze te koop, aan de prijs van een ananas, in propvolle manden opgestapeld tot aan het plafond. Ze worden ook nog steeds massaal geëxporteerd. In het Vlaamse Westerlo werden er het laatste jaar nog een paar duizend ingevoerd.

Wat voor Akke het gemis vooral inhield was dat het doffertje al zo’n hechte band had met zijn duivinnetje. Het was een mooi paartje. Ze hadden al enkele succesvolle broedsels gehad. Oosterse tortels waren gemakkelijke vogels in een volière, winterhard en verdraagzaam tegenover andere vogels. Maar met zomertortels samenhouden kon niet. Dan werd er gevochten in de volière. Akke wist veel van duiven. Hij kende in één oogopslag het verschil tussen doffer en duivin. Niet zo eenvoudig op het eerste zicht, maar de doffer is forser en trotser van aard. Hij heeft ook een bredere hals dan de duivin.

Zij is meer opgetogen en heeft ook een breder bekken.

‘Ik heb hem!’ riep plots een twitcher met een baseballpet op. Akke schrok en keek verbaasd! Hij dacht dat hij zijn doffer kwijt was. Maar de duif zat nog in de boom. Akke snapte niets van die toeristen. Het waren twee verschillende werelden van vogelliefhebberij die elkaars wegen kruisten in een klein Fries dorpje. Na

12 | Meander 1

vijf minuten had het beestje klaarblijkelijk alweer genoeg van alle belangstelling en verdween richting de nieuwbouwwijk.

Vogelaars marcheerden weer af. Een uur later ontvingen enkelen op hun mobieltje dat de vogel opnieuw werd gezien bij de sporthallen. Het hele schouwspel herhaalde zich en vijf minuten later stonden de vogelaars hijgend door hun telescoop te staren naar de geweldige nieuwe soort voor Nederland.

‘Normaal gesproken overwintert hij in Centraal Azië’, zei een slimme twitcher.

‘Waarschijnlijk is hij uit koers geraakt met een scherpe oostenwind die hem in de war heeft gebracht’, voegde een andere er aan toe.

‘De kans dat hij op eigen kracht terugvliegt is klein’, oordeelde een grote kerel.

‘Overlevingskansen heeft hij hier alleszins, het is een zaadeter, daar is hier genoeg van’, beklemtoonde een man met Veerman-muts.

‘Voortplantingskansen zijn er niet, tenzij hij met een zomertortel paart. Maar die

laatste zijn ook al zeldzaam’, besloot een andere kameraad.

De gegrilde ‘Oosterse Tortels’ waren aan het einde van de dag iedere keer uitverkocht. ‘Wel apart dat volwassen mannen achter een dergelijk vogeltje aanvliegen’, lachte de slager genietend. Vorige week had hij de vreemde vogel ook gezien. De tortelgrondeltjes bij de bakker vonden ook gretig aftrek. ‘Ik ha der wol sa’n hûndert fan ferkocht’, zei hij, ‘je saegen de mensken troch Wergea flaenen’.

Na enkele weken nam de toeloop wat af, omdat het alle dagen regende. Terwijl kon Akke in het geniep zijn slag slaan.

Er waren zo goed als geen pottenkijkers.

Op een vaste voerplek, ergens achter een heg, stelde hij een klapval op en ving zijn duifje terug. Het duivinnetje kirde toen ze haar partner in de volière terugzag. De curieuze intocht in het dorpje verminderde. Na achtenvijftig dagen keerde de rust weer. Bij de bakker werden gratis koekjes uitgedeeld. De 500ste vogelsoort voor Nederland was binnen.

Uitverkoop!

Aquaria

POELENWERKGROEP WATERLEVEN

De regionale poelenwerkgroep stopt noodgedwongen met grote tentoonstellingen van levende diertjes.

Aquaria in alle maten worden verkocht aan nooit geziene dumpingprijzen (van €5 tot €50)!

Ben jij geïnteresseerd in eenvoudige of meer gesofisticeerde aquaria, neem dan contact op met: Jeannine.Simonis@telenet.be of bel naar 014/59 31 65.

GAL APPEL INKT Galappels op bladeren van eiken worden veroorzaakt door galwespen. De vrouwtjes van deze kleine wespjes leggen eitjes op de bladeren, daar gaat het bladweefsel woekeren. Er vormt zich dan de typische vergroeiing. De vorm is voor elke soort wesp anders.

Binnen deze gallen of galappels ontwikkelen zich de larven door te eten van het galweefsel dat het blad produceert. Later verpopt de larve zich en ten slotte in de herfst, na het vallen van het blad met de gal, komt er een tweede generatie galwespen te voorschijn. Dit zijn uitsluitend vrouwtjes. Zij leggen zonder te zijn bevrucht hun eitjes in de knoppen van een eik. Hier vormen zich kleine galletjes, waaruit in mei weer galwespen kruipen.

De mannetjes bevruchten de vrouwtjes en de cyclus is rond.

Bovendien zijn er nog galwespen die parasiteren op de gallen van andere soorten door hun ei in de larve binnen in de gal te leggen. Het insect dat uit de gal te voorschijn komt is dus niet noodzakelijk de Ananasgalwesp © René Ducastel

Galappelwesp © René Ducastel

veroorzaker van de gal.

Met galappels werd in het verleden inkt gemaakt. Het gebruik van deze galinkt of ‘ijzerinkt’ dateert van de 14de eeuw. Het voordeel is dat deze inkt zich beter aan het papier hecht. Feitelijk was dit een inkt die zich chemisch aan het papier bindt en als ‘onuitwisbaar’ werd beschouwd.

Voor de inktbereiding ging men dus uit van galappels. De galappels werden, na het drogen, gemalen en gedurende enkele maanden in water gehouden, waarbij zich een fermentatie voltrekt.

Daardoor komen er looistoffen vrij. Door toevoeging van ijzer(II)sulfaat gaan de looistoffen hiermee verbindingen aan.

Deze verbindingen zijn in het begin kleurloos maar worden zwart door blootstelling aan de lucht, waarbij oxidatie tot ijzer(III)sulfaat plaats vindt. De pikzwarte kleur van de inkt vormt zich dus niet onmiddellijk bij het schrijven van een

tekst maar enige tijd later. Men was dus verplicht om aan de inkt een oplosbare kleurstof toe te voegen om het geschrift meteen tijdens het schrijven zichtbaar te maken.

Ter illustratie volgt hier het recept van gewone schrijfinkt: gemalen en gedroogde galappels: 5 gram; ijzersulfaat: 1 gram; Arabische gom: 1 gram; water:200 gram.

IJzerinkt is wel een tragedie voor tal van geschreven documenten. Immers in de loop van de tijd komt er zwavelzuur vrij, bovenop het reeds aanwezige zuur. Zo ontstaat er ijzeroxide. Hierdoor verkleurt de oorspronkelijke zwarte inkt tot een bruine kleur. Het zuur is zo sterk dat het papier wordt aangetast en er gaten ontstaan. Dit verschijnsel staat bekend als inktvraat.

René Ducastel + Mirella Bruynseels

Knikkergalwesp © René Ducastel

januari - maart 2016

| 13

Nieuws uit het

BC Grote Netewoud

Bezoekerscentrum Grote Netewoud Watermolen 8, 2450 Meerhout Open op wo/do/vr van 9 u tot 17 u en op zondag van 13 u tot 17 u Contact: wim.pauels@natuurpunt.be 014/21 34 50 Like ons op www.facebook.com/ GroteNetewoud

16 en 17 januari: Het grote vogeltelweekend

Flirten in het groen © BCGNW

Triple Café Winterwoud

Hierbij de laatste 3 afleveringen van Café Winterwoud. Het café opent telkens vanaf 19 u de deuren. Het programma start om 20 u.

Deelname is gratis maar het aantal zitplaatsen is beperkt, dus graag een seintje als je komt: winterwoud@telenet.be of 0485/62 86 76. zaterdag 30 januari: Het ontstaan van het Kempisch Plateau door Koen Beerten

Zaterdag 27 februari: Flirten in het groen door Joeri Cortens

Het Kempisch Plateau behoort ongetwijfeld tot één van de meest fascinerende landschapsvormen in de laaggelegen gebieden van West-Europa. Steile hellingen, duinmassieven, droge dalen en gigantische rotsblokken… het vraagt om wat uitleg. Koen Beerten probeert in zijn presentatie te achterhalen hoe het Kempisch Plateau in het laatste miljoen jaar kon evolueren van een verwilderde riviervallei tot een bebost duinlandschap.

Essentieel voor iedereen die tot een goed begrip van deze streek wil komen!

Flirten en verleiden. Iedereen doet het.

Of probeert het. Wie wil weten waar Casanova de mosterd vandaan haalde, kijkt best eens naar de dierenwereld. In onze tuinen en natuurgebieden vinden we immers vele voorbeelden van de meest uiteenlopende verleidingsstrategieën, die vaak verrassend herkenbaar zijn. Het biedt in ieder geval voldoende inspiratie voor een avond natuureducatie flirtend met comedy. Joeri Cortens is lesgever bij Natuurpunt CVN maar ook bekend van radio en tv.

Voedselbos © BCGNW

Zaterdag 26 maart: Voedselbos, een mogelijk toekomstmodel? door Peter Couvreur In harmonie met de natuur, biodiversiteit, natuurlijke voeding, samen-werking, duurzaamheid, ecologisch moestuinieren... het zijn begrippen die we allemaal kennen maar hoe passen ze in een voedselbos? En wat is een voedselbos precies?

Kunnen we de permanente processen van een bos gaan toepassen om ons van voeding te voorzien? Kan een voedselbos een meerwaarde zijn voor onze samenleving?

Hoe werk je meer met de natuur mee in plaats van ertegenin? Peter Couvreur bekijkt het deze avond vanuit Perma(nente) cultuur..

14 | Meander 1

In het weekend van 16 en 17 januari is het weer zover: het Grote Vogeltelweekend. Tijdens die massale tuinvogeltelling neem je samen met duizenden andere tellers deel aan een groots burgeronderzoek naar de toestand van onze tuinvogels. Wie zich nu al als teller registreert (www.vogelweekend.natuurpunt.be), krijgt van Natuurpunt gratis ‘De Tuingids voor Blije Vogels’ toegestuurd. Dat boekje vertelt je hoe je de tuin omtovert tot een paradijs voor jezelf, maar ook voor de vogels. Zo ben je verzekerd van heel wat vogelgekwetter tijdens dat Grote Vogelweekend.

Zondag 17 januari: Groot vogelfeest Maar er is meer, voor het derde jaar op rij organiseren de vrijwilligers van het Bezoekerscentrum het Groot Vogelfeest.

Op zondag 17 januari, van 13 tot 17 u staat de namiddag voor het hele gezin in het teken van onze tuinvogels. Trek met de kinderen onder begeleiding van een Natuurpunt-vogelgids mee de natuur in tijdens de ‘Koekeloer’-tocht. (Start om 13.30 u aan het Bezoekerscentrum en terug om 14.30 u.) Timmer zelf een vogelhuisje of een voederplankje in elkaar, ga aan de slag met pindakaas en dennenappels, knutsel voederflessen van recuperatiematerialen, koop een voedertaartje of bezoek de tentoonstelling ‘vogels beloeren’. Vergeet ook niet de heerlijke soep of een glaasje glühwein te proeven. Echt een aanrader, we verwachten jullie!

Vogelfeest © BCGNW

Activiteiten MEANDERLAND Winter op De Maat © Karin Van Gool

zondag 3 januari ›› Nieuwjaarswandeling naar de Riebos in Lommel • Tijdens deze wandeling naar reservaat de Riebos (Lommel) kijken we uit naar ganzen, roofvogels en andere overwinteraars. Veel kans op reeën en misschien wel op een everzwijn (spoor toch)... Afspraak: 8.30 u op parking Blauwe Kei (aan sas 1) Lommel. Einde: ca 12 u. Laarzen mee bij regenweer!

Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zondag 17 januari ›› Internationale watervogeltelling op alle Molse (zand)putten • Op zoek naar grote zaagbekken, brilduikers en nonnetjes, echte gasten uit het hoge noorden. Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (aan brug Mol-Donk). Einde ca. 12 u op reservaat De Maat. Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zondag 17 januari ›› Groot Vogelfeest in ‘ Den Hof’ • aan het woon-en zorgcentrum Alfons Smet Residenties , Lukasstraat 2A, 2480 Dessel. Van 10u tot 16u • Zie ‘Actie in Den Hof’ elders in dit nummer.

• Iedereen welkom ! zondag 17 januari ›› Groot Vogelfeest in Bezoekerscentrum GNW • Van 13 tot 17 u.

• Zie Nieuws uit het Bezoekerscentrum Grote Netewoud elders in dit nummer.

woensdag 20 januari ›› Voorstelling ‘Poort tot het Grote Netewoud’ met aansluitend de algemene ledenvergadering van Geel-Meerhout • Bij een hapje en een drankje kan er nagepraat worden. Wij zijn ook nog op zoek naar vrijwilligers om mee te werken in natuurbeheer, -studie, -beleid, -educatie. Geïnteresseerd?

Afspraak: Ontmoetingscentrum Winkelomheide, Kemeldijk 5 in Geel om 20 u. Info: 014/58 39 71 of marc.verachtert@ skynet.be. zaterdag 23 januari ›› Spaghetti-avond in Mol-Achterbos • In parochiecentrum Mol-Achterbos vanaf 17 u. Meer info elders in deze Meander! zaterdag 23 januari ›› Algemene ledenvergadering van Balen-Nete • De algemene ledenvergadering wordt een gezellige en informatieve bijeenkomst voor alle leden en vrijwilligers van Natuurpunt in Balen. Wil je meer te weten komen over de werking van de lokale afdeling NP Balen-Nete of heb je zelf plannen en voorstellen voor onze werking, probeer er dan zeker bij te zijn. Geen saaie vergadering, maar een terugblik op 2015 en een vooruitblik op het nieuwe jaar met aansluitend nieuwjaarsreceptie. Afspraak: De Kruierie, Bevrijdingsstraat 1 te Balen om 20 u. Info: Tom Schildermans 0473/66 10 99. zondag 24 januari ›› Capreolusexcursie in de Molse Netevallei i.s.m. De Gagel • Op zoek naar reeën en hun sporen in de vallei van de Molse Nete. Afspraak: 9 u parking kerk, Mol-Gompel. Einde tegen 12 u. Laarzen! Info: guy.hannes@skynet.be of 014/31 71 54.

januari - maart 2016

| 15

Activiteitenkalender zondag 24 januari ›› Nieuwjaarswandeling in de Vloyen in Meerhout • Naar goede traditie koppelen we aan deze eerste wandeling van het jaar een gezellig opwarmertje. Laarzen of goede wandelschoenen! Afspraak: parking bezoekerscentrum (hoek Lil), Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u. Info: 0499/63 20 07 of luc.van.den.bergh@telenet.be. zaterdag 30 januari ›› Beheerwerken bij bij NP Ham • Natuurwerkmiddag van NP Ham. Vrijwilligers steken met z’n allen de handen uit de mouwen in een natuurgebied.

• Kijk voor juiste tijd en plaats op www.natuurpuntham.be of mail naar beheer@natuurpuntham.be zaterdag 30 januari ›› Café Winterwoud in Bezoekerscentrum GNW • Koen Beerten: Het ontstaan van het Kempens Plateau. Zie Nieuws uit het Bezoekerscentrum Grote Netewoud elders in dit nummer. De toegang is gratis, de sfeer gemoedelijk, de streekbiertjes fris en er is volop ruimte om in dialoog te gaan over het thema van de avond. De deuren openen om 19 u en om 20 u wordt er gestart. Vooraf inschrijven via winterwoud@telenet.be of 0485/62 86 76 is aanbevolen want het aantal plaatsen is snel volzet. zondag 31 januari ›› Jaarlijkse busuitstap naar Zeeland met NP Turnhoutse Kempen • Wandelschoenen, kijker en/of telescoop en knapzak meebrengen. Soep mogelijk onder de middag. Afspraak: 6.45 u gemeentehuis Oud-Turnhout of om 06.30u bij garages Marcel Cars, Goormansdijk 16 in Dessel. Prijs €14, JNM en kinderen €9, niet-leden €18, voor 24 januari op rek.nr. 0011785968-80 t.n.v. NP-Turnhoutse Kempen, Klein Engeland 20, 2300 Turnhout. Wel eerst telefonisch contact opnemen met Ronny Jansen na 18 u. op 014/88 29 72. Info: Paul Prinsen, 014/43 73 63. zondag 31 januari ›› ‘’t Is winter’ in de vallei van de Molse Nete in Balen • Tijdens deze winterse wandeling laten we je kennis maken met de vallei van de Molse Nete. In dit langgerekt gebied worden graslanden en naaldbossen afgewisseld met elzenbroekbossen en moeilijk toegankelijke moerassen. Laarzen aan te raden! Afspraak: kerk Gompel, O.L.-Vrouwstraat te Mol om 14 u. Info: Luc De Groof, 0494/29 79 49. zondag 31 januari ›› Algemene Ledenvergadering Natuurpunt Ham • Cafe open om 13 uur.

• Start 13u30 • Chris Dictus over de toekomst van Veldhovenheide • De laatste ontwikkelingen qua natuur rond de N73 • Wandeling • Drankjes en versnaperingen • Natuurpunt Ham zoekt tevens dringend nieuwe bestuursleden: voorzitter, secretariaat en cobeheerder • Mail naar info@natuurpuntham.be

16 | Meander 1

vrijdag 5 februari ›› Algemene ledenvergadering van Netebronnen • Evaluatie van het voorbije jaar, plannen voor het nieuwe jaar.

Oproep voor nieuwe vrijwilligers! Kandidaatstelling voor bestuursfuncties bij Netebronnen (kan ook via mail aan jefsas@ skynet.be). Heb je plannen en/of voorstellen voor onze werking, probeer er dan zeker tijdig bij te zijn. Welkom! Afspraak: 19 u (met aansluitend onze digi-avond) in Ecocentrum De Goren, Postelsesteenweg 71, Mol. Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. We verwachten zeker alle actieve leden! vrijdag 5 februari ›› Digi-avond in Mol • Het verborgen leven van de roerdomp - André Leunen, Vogelontmoetingen in het Noorse Finnmark - Marc Mangelschots, Biodiversiteit in Meanderland - Paul Wouters en Marianne Horemans, Safari (rondreis) door wonderlijk Namibië - Stef Smet. Afspraak: 20 u in Ecocentrum De Goren, Postelsesteenweg 71, Mol. Info: marcmangelschots@gmail.com of 0477/33 66 85 en elders in deze Meander. Iedereen welkom! zaterdag 6 februari ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Leesgroep: herhaling redoxreacties en afwerken. Aan de deelnemers wordt gevraagd vooraf de presentatie (2015) en de redoxreacties terug door te nemen. Graag vooraf een seintje aan ericstoffelen@skynet.be. Van 9 tot 12 u, lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. zondag 14 februari ›› Watervogeltelling op de Molse (zand)putten • Bij vorst kans op grote concentraties watervogels in de wakken. Afspraak: om 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug Mol-Donk - carpoolen mogelijk). Einde: ca. 12 u op reservaat De Maat. Info: coördinator jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zaterdag 20 februari ›› Spaghetti-avond in Geel-Winkelomheide • Weet je ’t nog van vorig jaar? Dat was smullen hé… en het is ten voordele van onze natuurgebieden in Geel en Meerhout… Schrijf je nu in. Doen! Afspraak: Ontmoetingscentrum Winkelomheide, Kemeldijk 5 in Geel. Tussen 17 en 20 u. Info: zie elders in deze Meander of 014/58 39 71 of marc.verachtert@skynet.be. zondag 21 februari ›› Wandeling met versnaperingen in de Vennen in Balen • Geniet van deze frisse wandeling in ons natuurgebied de Vennen en van de hapjes en drankjes die nadien aangeboden worden. Laarzen zijn onmisbaar! Afspraak: parking FC Cools, Peer Luytendijk te Balen om 14 u. Info: Denis Mertens 014/30 90 65 en Jan Mallants 014/81 70 09. zaterdag 27 februari ›› Beheerwerken bij bij NP Ham • Natuurwerkmiddag van NP Ham. Help mee met allerlei nodige beheerklussen. Vrijwilligers steken met z’n allen de handen uit de mouwen in een natuurgebied. Kijk voor juiste tijd en plaats op www.natuurpuntham.be of mail naar beheer@ natuurpuntham.be

Den Hof Krokussen © Bart Vancoppenolle

zaterdag 27 februari ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Oefen- of praktijkles determineren waterkevers onder leiding van eigen leden. Van 9 tot 12 u, lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. Info: jeannine.simonis@telenet.be. zaterdag 27 februari ›› Café Winterwoud in Bezoekerscentrum GNW • Joeri Cortens: Flirten in het groen. Zie Nieuws uit het Bezoekerscentrum Grote Netewoud elders in dit nummer. De toegang is gratis, de sfeer gemoedelijk, de streekbiertjes fris en er is volop ruimte om in dialoog te gaan over het thema van de avond. De deuren openen om 19 u en om 20 u wordt er gestart. Vooraf inschrijven via winterwoud@telenet.be of 0485/62 86 76 is aanbevolen want het aantal plaatsen is snel volzet. zondag 28 februari ›› Winterwandeling in Geel-Bel • Vorig jaar werd het Torfven hersteld. Daarmee werden de natuurinrichtingswerken afgerond en ontstond er een prachtig landduinenlandschap. Naar jaarlijkse traditie gaan we ook op zoek naar de ransuilen… Afspraak: kerk Geel-Bel om 14 u. Einde rond 16.30 u. Info: Gaston Dams, 0479/86 17 01 of Juliennehoremans@telenet.be. zondag 6 maart ›› Wandeling Ham - Grote Beek Afspraak o m 14 uur.

Voor het vertrekpunt zie aankondiging op www.natuurpuntham. be, de activiteitenkalender van natuurpunt.be of mail naar info@ natuurpuntham.be

donderdag 10 maart ›› Start cursus Natuurgids in Bezoekerscentrum GNW • Meer info elders in deze Meander! zaterdag 12 maart ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Oefen- of praktijkles determineren waterkevers onder leiding van eigen leden. Van 9 tot 12 u, lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. Info: jeannine.simonis@telenet.be. zondag 13 maart ›› Laatste winterwatervogeltelling op de Molse (zand)putten • De eerste lentevogels, tjiftjaf en andere, zijn alweer terug!

Afspraak: om 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug Mol-Donk - carpool). Einde ca. 12 u op reservaat De Maat met afsluitende drink in ’t Jagershof. Info: coördinator jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zaterdag 19 maart ›› Zwerfvuilopruimactie in het Zammelsbroek in Geel • Afspraak: parking aan de kerk van Geel-Oosterlo om 9 u (of aan de Kikkerweide). Info: 0478/64 19 40 of dirk.deschutter@ hotmail.com. zondag 20 maart ›› ‘’t Is lente’ in het Griesbroek in Balen • Ontdek de voorjaarsbloeiers die het Grote Netewoud opnieuw kleur geven. Bewonder de tapijten van speenkruid en andere planten die komen piepen. De lente is op komst!

Laarzen zijn onmisbaar. Afspraak: Parking Herberg ’t Rustpunt, Sint-Anneke 3 in Olmen om 9 u. Info: Dirk Geenen 0472/47 96 20.

januari - maart 2016

| 17

Activiteitenkalender zondag 20 maart ›› Wandeling in het Grote Netewoud in Geel-Meerhout • Genieten van mooie natuur? Dat kan vlak bij het bezoekerscentrum aan de watermolen. Afspraak: parking bezoekerscentrum (hoek Lil), Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u.

Info: 0499/63 20 07 of luc.van.den.bergh@telenet.be. maandag 21 maart ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Determineren waterdiertjes. Van 18 tot 22 u, lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. Info: jeannine.simonis@ telenet.be. zaterdag 26 maart ›› Beheerwerken bij bij NP Ham • Natuurwerkmiddag van NP Ham. Help mee met allerlei nodige beheerklussen. Vrijwilligers steken met z’n allen de handen uit de mouwen in een natuurgebied. Kijk voor juiste tijd en plaats op www.natuurpuntham.be of mail naar beheer@ natuurpuntham.be

zaterdag 26 maart ›› Café Winterwoud in Bezoekerscentrum GNW • Peter Couvreur: Voedselbos, een mogelijk toekomstmodel?

Zie Nieuws uit het Bezoekerscentrum Grote Netewoud elders in dit nummer. De toegang is gratis, de sfeer gemoedelijk, de streekbiertjes fris en er is volop ruimte om in dialoog te gaan over het thema van de avond. De deuren openen om 19 u en om 20 u wordt er gestart. Vooraf inschrijven via winterwoud@telenet.be of 0485/62 86 76 is aanbevolen want het aantal plaatsen is snel volzet. zondag 27 maart ›› Voorjaarsexcursie langs en door de Reuselse Moeren • Een klassieke voorjaarsuitstap naar dit mooie natuurgebied juist over de grens. Met goed weer kans op baltsende roofvogels en de blauwborst kan zich dan al laten horen hier.

Afspraak: 9 u aan de Postelse Hofstee (grensovergang Postel/ Reusel). Einde: ca. 12 u. Info: jaak.wijnants1@telenet.be of 014/31 33 74.

Spaghetti-avonden!

Geel en Mol

Z

in in een gezellig samenzijn? Dan kan je tweemaal terecht op een etentje ten voordele van de aankoop van natuurgebieden in onze regio. En we willen alle leden van de afdelingen oproepen om familie, vrienden en buren mee te brengen…

De vleeseters krijgen een speciale spaghetti à la Galloway geserveerd met vlees van de Schotse runderen uit onze Natuurpuntgebieden. Voor vegetariërs is een apart sausje voorzien.

De prijs bedraagt €10 per persoon, een kinderportie kost €6.

En voor een nagerechtje zorgen we natuurlijk ook Om alles in goede banen te kunnen leiden, zouden we het

18 | Meander 1

Gallowayrunderen © Frans Emmerecht

erg op prijs stellen indien de liefhebbers op voorhand zouden inschrijven bij jurgen.verreyt@telenet.be (voor de avond in Geel of in Mol) of bij marc.verachtert@skynet.be of 014/58 39 71 (voor de avond in Geel). Dat mag tot de avond vóór het etentje, maar het is uiteraard veel handiger als je vroeger een belletje geeft of een mailtje stuurt. Ook kandidaat-helpers mogen zich bij deze mensen melden!

In Mol op zaterdag 23 januari in het parochiecentrum van Mol-Achterbos (Achterbos 76) vanaf 17 u (tot 20 u).

In Geel op zaterdag 20 februari in het ontmoetingscentrum van Geel-Winkelomheide (Kemeldijk 5, bij de kerk) vanaf 17 u (tot 20u).

Cursus Natuurgids in Meanderland

Jef Sas gidst in De Maat © Frans Emmerechts

Cursus natuurgids

Wil je graag groepen begeleiden in een natuurgebied in je buurt?

Zoek je naar een combinatie van inhoudelijke kennis, natuurbeleving en engagement? Dan ben je bij Natuurpunt CVN aan het juiste adres voor de cursus Natuurgids.

Marianne Horemans gidst in Wilders © Frans Emmerechts

De cursus bied je heel wat inhoudelijke achtergrond dankzij een brede waaier aan thematische lessen; van dieren en planten tot landschappen, ecologie en natuurbeheer.

Tijdens de methodieklessen leer je hoe je een boeiende wandeling uitstippelt en hoe je groepen vol enthousiasme in de natuur gidst. Daarnaast ga je regelmatig op excursie met ervaren natuurgidsen.

Je bezoekt verschillende natuurgebieden van het Grote Netewoud en er zijn uitstappen naar de Zegge en Voeren. Op die manier breng je je opgedane kennis direct in de praktijk.

Deze cursus wordt georganiseerd i.s.m. de Natuurpuntafdelingen Geel-Meerhout, Netebronnen, Balen-Nete en Ham en met natuurvereniging De Gagel.

Praktisch De cursus bestaat uit 30 activiteiten, waarvan de helft natuurexcursies; Theorielessen op donderdagen van 19.30 tot 22.30 u in het Bezoekerscentrum Grote Netewoud te Meerhout vanaf 10 maart 2016; Excursies op zaterdagen van 9 tot 12 u; Geen lessen en excursies tijdens de schoolvakanties; Voorkennis: aanbevolen basiskennis natuur; Inschrijvingsgeld: €240.

Natuurpuntleden en leden van De Gagel krijgen 10% korting en betalen €216.

Ben je 25 jaar of jonger, dan betaal je €180; Voor meer info & inschrijven: www.cvn.natuurpunt.be; Contact: sandra.bamps@cvn.natuurpunt.be of 03/205 17 57. januari - maart 2016

| 19

Grote Netewoud Spel en avontuur tekst en foto’s: Frans Emmerechts

Het onbehandeld kastanjehout wordt aangebracht

Eerste speelvogel

In september 2013 ging het Europees natuurherstelproject Life Grote Netewoud van start. Het kreeg als ondertitel mee: wilde natuur op mensenmaat. Het project heeft als doel om de natuur te beschermen en te herstellen, en ook om te zorgen voor meer belevingswaarde in het gebied.

Nu Natuurpunt gedurende het voorbije jaar duizenden bezoekers kon verwelkomen in de natuurgebieden van het Grote Netewoud, werd ook voor de belevingswaarde aan hen gedacht. Aan het bezoekerscentrum in Meerhout werd een heuse beverburcht geplaatst, een speeltoestel voor kinderen. Daarna werd in de buurt een avontuurlijke boomstambrug over de Grote Nete gelegd. Ze zorgt voor een nieuwe, kortere verbinding tussen het bezoekerscentrum en het natuurgebied De Vloyen. Op 18 oktober, de Dag van de Trage Weg, werd ze plechtig ingehuldigd en ingewandeld door meer dan 600 wandelaars. Ze kreeg

Overleg met Stein Temmerman van Natuurpunt

20 | Meander 1

toen ook een naam: ‘Totterbrug’ (van liefst niet - totteren…tenzij je een otter bent…).

Natuurpunt zorgde, samen met het Natuur- en Groenbedrijf Heylen , zowel voor de burcht als voor de brug.

Bijgaande foto’s laten zien ‘hoe ze groeiden’. De oprichter van het groenbedrijf, Tom Heylen, realiseerde en sponsorde de aanleg van de brug. Als oud-voorzitter van JNM-Mol en oudconservator van zowel BuitengoorMeergoor als Malesbroek-Wilders, is hij iemand die het Grote Netewoud een warm hart toedraagt.

Tom meet hoogte boven Grote Netewater

En Luc zag dat het goed was.

Evenwichtsoefening met steunbalk.

De complete beverburcht

De brug wordt op de steunbalk gelegd

Natuurpunters wandelen de brug in.

januari - maart 2016

| 21

Nachtvlinders Bloeddrupje - Sint Jansvlinder © Frans Emmerechts

ONVERMOEDE PRACHT IN DE RAMMELAARS

Berkenspinners, bloeddrupjes, eenstaartjes, herfstspinners, houtboorders, nachtpauwogen, pijlstaarten, slakrupsen, spanners, spinners, spinner-uilen, tandvlinders, uilen, venstervlekjes, visstaartjes, wespvlinders, wortelboorders... de poëtische namen van de 17 families van de nachtvlinders.

Nachtvlinders zijn doorgaans minder opvallend dan dagvlinders maar daarom niet minder mooi. Ze hebben vaak prachtige camouflagepatronen waardoor ze overdag niet opvallen. En sommige soorten hebben fel gekleurde ondervleugels waarmee ze vijanden afschrikken. Deze 17 families groeperen ruim 800 soorten ‘motten’ waarvan er tientallen ernstig bedreigd worden. Maar gelukkig fladderen er nog heel wat soorten lustig rond in je eigen tuin.

op in de zon tot ze kunnen vliegen. De meeste nachtvlinders trillen nerveus met hun vleugels om zich op te warmen voor het vliegen. En beide groepen vinden op verschillende wijze hun paringspartner.

Dagvlinders gaan af op visuele kenmerken voor hun paringsdans. Nachtvlindervrouwtjes gebruiken meestal signaalferomonen om mannetjes te lokken. Als een mannetjesmot zo’n geurmolecuul ruikt dan zoekt hij het vrouwtje meteen op om met haar te paren, maar ook hier zijn uitzonderingen.

Het verschil tussen dagvlinders en nachtvlinders

Nachtvlinders spotten

Het lijkt simpel maar het is niet zo. Nachtvan dagvlinders onderscheiden, is niet eenvoudig. Op elke mogelijke indeling zijn er uitzonderingen. De antennen van de vlinders geven de meest betrouwbare aanwijzing. Dagvlinders hebben lange, dunne antennen met een knopje erop.

De antennen van nachtvlinders kunnen allerlei vormen hebben. Ze kunnen spits toelopen, hebben allemaal weerhaakjes, dragen een hele borstel of veertje, maar slechts heel uitzonderlijk een knopje.

Het gedrag van dag- en nachtvlinders verschilt. Dagvlinders vliegen altijd overdag, maar zo’n honderd soorten nachtvlinders zijn eveneens overdag actief. Dagvlinders warmen zich rustig

Nachtvlinders fladderen - net als dagvlinders - rond bloeiende bloemen en struiken. Nectar van koninginnenkruid, kruiskruid, klimop en struikheide is heel geliefd bij nachtvlinders. Hoe meer divers de plantengroei, hoe meer soorten nachtvlinders. Bloemrijke graslanden, struwelen en bosranden vormen dus prima biotopen. Op heide en in broekbossen vinden we specifieke nachtvlinders die elders niet voorkomen. Ook rottend fruit, bloedende bomen, vochtige grond, uitwerpselen en kadavers leveren gegeerd voedsel aan nachtvlinders. Maar ook hier uitzonderingen: meerdere soorten foerageren niet, ze hebben genoeg aan de vetreserves die ze als rups hebben

22 | Meander 1

opgeslagen.

Als we weten wat de favoriete biotopen van nachtvlinders zijn dan zal het niet verbazen dat sterk geurende mengsels prima bruikbaar zijn om nachtvlinders te spotten. Een basis van witte suikers, stroop en rode wijn verrijkt met een beetje chutney of overrijpe bananen voor een aantrekkelijke geur, en een scheutje rum of de gistende geur van bier trekt nachtvlinders aan tot op verre afstand.

De alcohol verdooft ook enigszins zodat de exemplaren zich beter laten bekijken.

Doorgaans borstelen nachtvlinderspotters een streep van het mengsel op een boom of paaltje. Maar men kan er ook een meter touw of doeken in drenken en die ophangen. Vooral grotere soorten zijn verzot op zoetigheid en zuigen het mengsel op met hun lange roltong. Deze methode werkt het best in het voorjaar van februari tot april en in de nazomer en herfst van augustus tot november.

Nachtvlinders die overdag actief zijn, vinden we op dezelfde manier als dagvlinders. Nachtactieve soorten toeven ‘s morgens vaak op plaatsen waar de ganse nacht licht brandde zoals trappenhuizen, etalages en straatlantarens. Waarom nachtvlinders op licht afkomen is nog altijd een raadsel maar op een zwoele avond een lamp plaatsen – bij voorkeur

met ultraviolette straling - op een donkere plaats, is een eenvoudige en efficiënte methode om nachtvlinders te lokken. Fel licht desoriënteert de nachtvlinders, ze fladderen in het begin wild heen en weer maar gaan dan rustig zitten in de buurt van de lamp. Op de achtergrond van een wit laken laten ze zich goed bekijken.

Ook een lichtval is bruikbaar. De nachtvlinders worden door een trechter in een grote doos gelokt. Zo kan men ze ‘s morgens bekijken en inventariseren en dan weer vrij laten zonder ze te beschadigen.

Ingewikkelder is het om nachtvlinders te vangen met feromonen. Men verzamelt rupsen tussen april en september en kweekt de vrouwtjes op. Net voor ze gaan ontpoppen tot vlinder, plaatst men ze in een val. Op een bepaald moment gaat het vrouwtje hangen, de vleugels lichtjes gespreid. Uit t achterlijf perst ze een kleine glinsterende witte of gele geurklier die de seks-lokstof verdampt.

Mannetjes met geborstelde antennen hebben een groot bereik om het feromoon te herkennen. Ze kunnen tot op honderden meter een paringsbereid vrouwtje detecteren. Feromonen worden chemisch nagemaakt en gebruikt om (economisch) schadelijke soorten te lokken en te vernietigen Schilddrager © Marc Mangelschots

Zwarte C-Uil © Pieterjan Vervecken

Breedbandhuismoeder © Frans Emmerechts

Nachtvlinders in de Rammelaars appeltak, berkenbrandvlerkvlinder, blauwbandspanner, bosbandspanner, braamvlinder, bruine eenstaart, bruine snuituil, brummelspanner, donker klaverblaadje, dromedaris-uil, gele eenstaart, gerimpelde spanner, gestippelde oogspanner, gestreepte goudspanner, gewone bandspanner, gewone breedvleugeluil, gewone grasuil, glad beertje, grote worteluil, haarbos, hagedoornvlinder, hazelaarbladroller, hennepnetelspanner, hyena, kleine blokspanner, kleine groenbandspanner, kroonvogeltje, muisbeertje, open-breedbandhuismoeder, kleine breedbandhuismoeder, oranje wortelboorder, parelmoermot, peppelvlinder, plakker, schilddrager, stro-uiltje, vierbandspanner, vlektstipspanner, witte grijsbandspanner, zesstreepuil, zilverstreep, zwarte-c-uil.

Dit is de mooie inventaris van de nachtvlindervangst door Marc Mangelschots in de Rammelaars. Marc is actief bij Natuurpunt Meerhout en verdiept zich sinds een jaar in het leven van nachtvlinders.

Daarom gaat hij ’s avonds nogal eens op pad met een nachtvlinderval. Hij noemt zichzelf geen specialist maar wel een erg geïnteresseerde mottenvanger. Op zaterdag 22 augustus bij valavond stelde hij met enkele vrienden drie lichtbakken op en een lamp bij een wit doek, alles in een straal van 50 meter rond het Natuur. huis van de Rammelaars. Om 1 uur werd de inventaris al gemaakt. Het is zeker een mooi lijstje waarin Brummelspanner en Zesstreepuil opvallen als speciale soorten, hierover dadelijk meer.

Het probleem met lichtvallen in augustus is dat er veel hoornaars op af komen. De hoornaar is de grootste wespachtige in

Vlaanderen. De soort komt niet vaak voor maar is ook geen echte zeldzaamheid. In de Rammelaars zijn er wel opvallend veel, dat werd eerder al gerapporteerd door onze vrijwilligers en door de Ecologische Werkgroep Meanderland. Veel hoornaars vormt geen probleem op zich, maar wel voor nachtvlinders in lichtvallen. De hoornaars - bijgenaamd moordenaarswespen-, doden met hun gif insecten en vermalen ze met hun kaken tot een papje dat ze aan hun larven voeren. De larven geven op hun beurt suikers af aan de werksters, die er energie uit halen om te vliegen en zo achter meer insecten aangaan. Dit is natuurlijk niet de bedoeling van een inventarisatiesessie. Daarom schakelde Marc één val waarin tientallen hoornaars zaten, zeer snel weer uit.

Hoornaars in de lichtval © Marc Mangelschots

Bruine eenstaart © Marc Mangelschots

januari - maart 2016

| 23

Zesstreep Uil © Marc Mangelschots

Parelmoermot © Pieterjan Vervecken

Brummelspanner en Zesstreepuil

goede vliegers. De natte weilanden en vochtige broekbossen van de Rammelaars vormen een geliefde habitat. Hier vindt de Zesstreepuil zijn waardplanten: diverse kruidachtige en houtige planten zoals walstro, weegbree, braam, geoord helmkruid, distels en ook grassen. De Zestreepuil overwintert net als de Brummelspanner als rups. De rupsen laten zich zelden opmerken. Ze verbergen zich overdag laag bij de grond. Ze zijn vooral ’s nachts actief op lage planten en grassen, van september tot mei. De vlinder vliegt van begin juli tot half september.

De meeste uilensoorten zijn vrij grauw.

Ook de Zesstreepuil is weinig gevarieerd van kleur. Voornamelijk bruintinten met een netwerk van donkere dwarslijnen. De Zesstreepuil komt af op smeer maar laat zich ook vangen met licht.

We zien de mottenvangers van Meerhout graag terug in de Rammelaars in een ander seizoen. De vallen dieper in het gebied opstellen en gans de nacht laten staan, zal zeker extra soorten opleveren.

En ook gebruik maken van de smeertechniek zou ongetwijfeld nog specifieke soorten aantrekken.

Voor dit artikeltje putte ik uit de mailtjes die Marc me stuurde – waarvoor dank – en ik vond leuke info op www.vlindernet. be , www.gardensafari.be en www.tuinadvies.be. Wie meer soorten nachtvlinders wil leren kennen en tips zoekt om ze te observeren moet deze websites zeker eens bezoeken.

Volgens de Nachtvlindergids is de Brummelspanner wijd verspreid over Europa maar vrij zeldzaam en kwetsbaar. De familie van de spanners is genoemd naar de wijze waarop de rupsen zich verplaatsen. Ze heeft geen buikpootjes zoals de meeste rupsen, wel pootjes voor- en achteraan. Ze zet zich vooraan goed vast, trekt de achterpootjes bij zodat het middenstuk een lusje vormt. Vervolgens laat ze vooraan los en schuift door. Brummel is dan weer oud-Nederlands voor braam.

Deze naam verwijst naar de waardplant, de plant die de vlinder verkiest om eitjes op af te zetten. De Brummelspanner legt zijn eitjes op framboos en braam in open bossen, gemengde bossen en struwelen.

De rups foerageert van juli tot september.

Rupsen vervellen enkele malen omdat hun zachte huid niet meegroeit. De rups van de Brummelspanner verlaat zijn waardplant vlak voor de laatste vervelling en verpopt dan in de grond. De pop overwintert in een stevig cocon in losse aarde.

Ten slotte barst de cocon open en komt de vlinder tevoorschijn. Hij is actief van half mei tot half augustus. Heel uitzonderlijk vliegt er een tweede generatie van augustus tot in oktober. De Brummelspanner is een fraaie soort. De basiskleur is helder wit met grijze en donkerbruine banden en vlekken. Hij is makkelijk te onderscheiden van andere soorten maar laat zich zelden zien. Brummelspanners houden van donkere plekjes aan de onderkant van braambladeren. Ze laten zich moeilijk vangen met lichtvallen.

De Zesstreepuil komt verspreid voor in gans Europa, maar vrij zeldzaam, en in sommige streken is hij zelfs afwezig . De uilenfamilie is gekend voor haar zeer

24 | Meander 1

Brummelspanner © Marc Mangelschots

Berkenbrandvlekvlinder © Marc Mangelschots

Witte Grijsbandspanner © Pieterjan Vervecken

Blauwbandspanner © Marc Mangelschots Peppel-orvlinder© Marc Mangelschots

Johan Rottiers

Aankoop historische watermolen

Vooraan de gekochte horecazaak, achteraan het Bezoekerscentrum © Frans Emmerechts

Natuurpunt gaat voor duurzaam bezoekersonthaal ‘Meten is weten’ zegt het aloude adagium en dus worden sinds een jaar de bezoekers van de natuurgebieden van het Grote Netewoud geteld via drie wandeltellers. De teller in de buurt van Bezoekerscentrum registreerde op 1 jaar tijd meer dan 20.000 bezoekers en dat is veel meer dan verwacht of verhoopt. Het bevestigt wel de tendens die zich tijdens de openingsuren en activiteiten van het Bezoekerscentrum aftekent: een gestage aangroei van bezoekers en belangstelling.

Om het toenemende aantal natuurtoeristen ook in de toekomst van een duurzaam bezoekersonthaal te voorzien wist Natuurpunt, met de steun van haar partner de gemeente, onlangs de historische watermolen van Meerhout te verwerven, een pand uit de 17de eeuw dat onmiddellijk grenst aan het huidige Bezoekerscentrum. De Vlaamse Landmaatschappij en gemeente Meerhout hadden kort voordien reeds het woonhuis, de opslagruimte, het voormalig restaurant, de tuin en de vijver op de site gekocht en ze daarmee gevrijwaard van exclusief privaat gebruik.

Natuurpunt wil de watermolen – die in de jaren 1980 en 1990 een succesvolle horecazaak was – opknappen om op termijn opnieuw dienst te laten doen als horecazaak voor wandelaars en fietsers.

Een niet onbelangrijke troef daarbij is de voormalige parking die in de toekomst dienst kan doen als ruim bemeten groen terras met zicht op de vijver (die in beheer komt van Natuurpunt) en op het natuurgebied De Vloyen.

Het is de bedoeling om met alle betrokken partners (Natuurpunt, gemeente Meerhout, Agentschap voor Natuur en Bos, Vlaamse Milieumaatschappij en

provincie Antwerpen) één groot openbaar geheel van de site te maken, met ruimte voor informatie, ontspanning en ontmoeting. Naast de broodnodige opknapwerken koesteren Natuurpunt en haar partners ook de wens om de watermolen na 37 jaar stilstand opnieuw aan het draaien te brengen.

Om het project te financieren start Natuurpunt met een campagne om fondsen te verwerven én met een crowdfunding waarbij getracht wordt om zo’n €50.000 op te halen om deels de aankoopprijs en de restauratie mee te helpen financieren. Iedereen kan een gift doen op het rekeningnummer BE56 2930 2120 7588 (Natuurpunt Beheer) met vermelding van ‘F-04013 Watermolen Meerhout’. Elke gift is broodnodig, vanaf 40 euro krijg je een fiscaal attest. Op die manier bouw jij zelf mee aan dé trekpleister voor onze regio.

Wordt ongetwijfeld vervolgd!

Wim Pauels

januari - maart 2016

| 25

Ransuilen

TE GEEL-BEL Goed verscholen in een zeeden © René Ducastel

Geel-Bel is reeds vele jaren een gekende slaapplaats voor ransuilen tijdens de winter. Vooral zeedennen genieten hun voorkeur. Vroeger waren waarnemingen van meer dan een tiental ransuilen niet ongewoon. Nu worden er minder waargenomen, een tendens die zich voordoet op heel wat plaatsen in Vlaanderen.

Ransuilen zijn gemakkelijk herkenbaar aan de lange, vaak sterk omhoog gerichte zogenaamde oorpluimen. Dit zijn geen echte oren, die zitten achter de hartvormige krans met de oranje-gele ogen.

Indien er onraad of gevaar dreigt zet de ransuil zijn pluimen recht overeind.

Tijdens de winter zoeken de ransuilen elkaar op. In de maanden september tot november is er sprake van ‘voor-verzamelplaatsen’. Vaak zijn dat de ouders met hun jongen. In de maanden december en januari vestigen de uilen zich op de definitieve winterverzamelplaats. Ze groeperen zich overdag in naaldbomen. Daar hebben ze een betere dekking. Dit gedrag heet ‘roesten’. Doorgaans gebruiken ransuilen jaar na jaar dezelfde roestplaats, toch in een straal van honderd meter.

Vaak is het bijzonder moeilijk om roestplaatsen te ontdekken. Hun schutkleur camoufleert ze overdag. Hun verenkleed

26 | Meander 1

is rossig en het strepenpatroon op hun buik zorgt voor een goede camouflage.

Overdag zit de uil rechtop, dicht tegen de stam of een tak. In deze onbeweeglijke houding valt de uil nauwelijks op.

Een goede aanwijzing voor de aanwezigheid van een roestplaats is het groot aantal braakballen en poep onder aan de boom. De uilen braken na het verteren van hun prooi de onverteerbare resten uit in de vorm van braakballen. Uit analyse van de braakbalmonsters blijkt dat de ransuil vooral jaagt op veldmuizen. Ze gaan vooral ’s nachts op zoek naar voedsel. De ransuil jaagt vooral op zijn gehoor.

Met zijn scherpe en stevige klauwen kan hij zijn prooi oppikken. De muizen maken meestal niet veel kans omdat de uilen zo goed als geruisloos vliegen.

In het voorjaar verlaten de uilen de winterroest om zich in hun broedterritorium te vestigen. Ransuilen houden zich graag

op in naaldbomen met hier en daar een wat open terrein met veel muizen om op te jagen. Ze broeden in oude nesten van zwarte kraaien en eksters en leggen drie tot vier eieren in de maanden maart en april.

Volgens SOVON Vogelonderzoek Nederland namen hun aantallen sinds 1990 met minstens 75 % af. Zo vallen jonge ransuilen ten prooi aan haviken. Bovendien worden de landbouwgronden intensiever bewerkt waardoor de veldmuizenpopulatie a fneemt. Het broedsucces is verder sterk afhankelijk van schommelingen in het muizenbestand.

Een afname van de knaagdieren kan tot een sterke afname van het aantal jonge ransuilen leiden.

René Ducastel

Digi-avond Biodiversiteit in meanderland, Koninginnenpage © Paul Wouters en Marianne Horemans

Komen jullie mee genieten van onze beeldenstroom? Natuurvrienden uit onze regio tonen foto’s uit de buurt en van gebieden verder weg. Op vrijdag 5 februari om 20 u in Ecocentrum De Goren in Mol. Roerdomp We starten met een straffe opener. André Leunen geeft ons een inkijk in het verborgen leven van de roerdomp. Deze mystieke, schuchtere rietbewoner laat zich zelden goed bewonderen. André slaagt er met zijn prachtige foto’s in om een stukje van het geheime leven zichtbaar te maken.

Finnmark:

In juni 2015 trok Marc Mangelschots naar het Hoge Noorden. Een bezoek aan de Pasvik-vallei, op de grens met Noorwegen en Rusland, gevolgd door enkele dagen Varanger stonden garant voor vele en bijzondere vogelontmoetingen.

Zeearenden, ijsgorzen, jagers, grauwe franjepoten, Temminckstrandlopers, papegaaiduikers en nog veel meer speciallekes poseerden voor de lens.

Biodiversiteit in Meanderland Paul Wouters en Marianne Horemans zijn een begrip in de natuurstudie in onze contreien. Met de ecologische

werkgroep brengen ze de natuur in onze gebieden in kaart en in beeld. Ze tonen jullie een selectie van bijzondere levensvormen.

antilopen, reigerachtigen en gieren.

Tenslotte bezoeken we in Kaokoland de Himba’s. Zij behoren tot de laatste, nog op oorspronkelijke manier levende nomadenvolken van Afrika.

Marc Mangelschots Namibië © Stef Smetl

Namibië

Stef Smet staat voor reizen en nog meer voor wondermooie reisreportages. Deze avond neemt Stef ons mee naar Namibië.

Vanuit Windhoek trekken we langs de Welwitschia–drive, door een dor maar indrukwekkend maanlandschap. In de zoutpannen en de kustwateren van Swakopmund vinden we veel diersoorten zoals flamingo’s, roze pelikanen en Kaapse pelsrobben, die vooral bij Cape Cross een reusachtige kolonie hebben.

Onderweg naar de smalle Caprivi-strook, langs de Okavangorivier, bezoeken we armoedige stadjes en dorpjes, waar de mensen bedelen voor… drinkwater! In de Caprivi-strook bezoeken we het Mudumu en Mahango nationaal park. Er leeft een rijkdom aan diersoorten met o.a. olifanten, nijlpaarden, verschillende soorten

Finnmark © Marc Mangelschots

januari - maart 2016

| 27

Actie in ‘Den Hof’ Langs het wandelpad © Marc Mangelschots

Bomen, kruiden, bloemen, water, een friet- en soepfeest,…

‘Den Hof’ iin Dessel s een tuin om in te wandelen, een tuin om van te genieten, om van te proeven, om in te werken, om in weg te dromen…De samentuin ‘Den Hof’ aan het woon- en zorgcentrum Alfons Smet Residenties, verandert nog elke dag. De natuur heeft ruimte en tijd nodig om te groeien. Maar wat ziet hij er al super uit!

Helpende handen van hofdames en – heren en ook verschillende hofleerlingen creëerden een heerlijke plek.

De komende maanden willen we de natuur in ‘Den Hof’ nog wat meer versterken. We zien al weidebeekjuffers maar kijken er naar uit misschien ook een plaatsje te creëren voor de ijsvogel. We hebben al appel- en perzikbomen, maar willen ook wel graag nog de oude mispel, een kleine boom uit de rozenfamilie. Het loofbos groeit gestaag, maar we kijken erg uit naar prachtige voorjaarsbloeiers zoals boshyacint, krokussen en sneeuwklokjes.

De poel is heerlijk om naar te kijken, we zagen al schrijvertjes, schaatsenrijders en duikerwantsen,… maar voor een goede waterkwaliteit hebben we nood aan meer water- en oeverplanten, een moeraszone met water zuiverende planten en minder vis. We hebben prachtige bloemenweides en een schapenstal, maar

28 | Meander 1

willen voor de kinderen nog graag een wilgentunnel en wilgenhut, boomstammetjes in het bos,… misschien zelfs een blote voetenpad. Voor de kleine zoogdieren hebben we de takkenwallen, voor de solitaire bijen de insectenhotels, maar voor de vogels willen we graag nog aan de slag met het bouwen van nestkasten, voederplanken,…

Je ziet en hoort het: We willen actie voor nog meer natuur! We starten met bloembollen planten, een wilgentunnel bouwen, fruitbomen aanplanten,…

Heb je zelf ideeën of voel je het helemaal kriebelen en wil je ook graag een steentje bijdragen tot de samentuin ‘Den Hof’, mail dan naar joke.flour@cvn.natuurpunt. be of bel naar Natuurpunt CVN op het nummer 014/47 29 50. Alle activiteiten voor ‘Den Hof’ worden aangekondigd op de websites van Natuurpunt Netebronnen, Den Bunt, Natuurpunt CVN

en Alfons Smet Residenties. Houd deze plaatsen zeker in de gaten.

Voor werkdagen in de tuin mailen we alle vrijwilligers en scholen die zich opgeven.

Zij krijgen een overzicht van de werkdagen die worden gepland.

Joke Flour

Groot Vogelweekend

TEL MEE EN HELP DE VOGELS IN ‘DEN HOF’

Om de vogels een handje te helpen zijn jullie welkom op het Grote Vogelweekend op zondag 17 januari 2016 van 10u00 tot 16u00 aan het woon- en zorgcentrum Alfons Smet Residenties, Lukasstraat 2A, 2480 Dessel.

Wat gaan we doen?

We maken voederbollen, vogeltaarten, kijken met verrekijkers en telescopen, tellen de vogels in de tuin,….

Meer informatie via Natuurpunt CVN en www.vogelweekend.be.

De grove den Pinus sylvestris

tekst en foto’s: Mirella Bruynseels

De grove den is een pionierssoort die goed groeit op voedselarme grond zoals droge zandgrond. De voedselbehoefte van de boom is zo gering dat hij zonder bemesting op humusloos stuifzand kan groeien.

Vandaar dat hij massaal aanwezig is in onze Kempen. Nochtans zijn de meeste dennenbossen hier niet inheems. Vanaf de 19de eeuw werden heidevelden en landduinen ermee beplant om zandverstuivingen tegen te gaan .

Later, vanaf het begin van de 20ste eeuw was het hout populair als stuthout in mijngangen.

De grove den verdraagt zowel strenge vorst als grote hitte en overleeft langdurige droogte, maar ook hoge waterstanden.

In bossen hebben de bomen een hoge, rechte stam. Vrijstaande bomen krijgen door de wind vaak een grillige vorm en worden ook vliegdennen genoemd.

Grove dennen hebben een penwortel die soms tot meters diep gaat. De schors is roodbruin en schilfert af. De naalden groeien in paren en worden 7 à 8 cm lang. De vrij kale, gegroefde takken dragen eind- en zijknoppen die, eens ze uitlopen, instaan voor de groei.

De grove den is éénhuizig. Dit wil zeggen dat de mannelijke en vrouwelijke bloemen zich op dezelfde boom bevinden.

Aan het uiteinde van de jonge loten vind je in mei de rozerode vrouwelijke kegels en rondom de as van de jonge takken

staan de 1 à 2 cm grote geelbruine mannelijke kegeltjes dicht bij elkaar.

Na de bestuiving duurt het meer dan een jaar voor de bevruchting plaatsvindt. De vrouwelijke kegels worden dan groene, gesloten dennenappels. Pas na drie jaar worden de zaden rijp en springen de dennenappels op een zonnige lentedag open. Nadat de zaden eruit zijn gevallen, vallen ze af.

Uit de naalden wordt een etherische olie gewonnen met een sterke, frisse, balsemachtige geur. De belangrijkste biochemische bestanddelen zijn monoterpenen: alfa- en bètapineen en limoneen.

De olie is zeer antiseptisch en verhindert de verspreiding van besmettelijke ziekten. Hij wordt vooral aangewend bij aandoeningen van de luchtwegen. Den is één van de beste middelen om slijm in de longen op te lossen en helpt ook bij sinusitis. De olie kan het best verdampt worden in een aromaverstuiver, alhoewel hij ook gebruikt wordt in kompressen en massages na overbelasting van spieren en sportblessures. Hier is wel enige voorzichtigheid geboden, want dennenolie kan irriterend werken op een gevoelige huid.

De olie wordt ook vaak verwerkt in schoonmaakproducten, shampoos en zepen omwille van zijn frisse geur en zijn ontsmettende werking.

Dennenolie kunnen we niet zelf maken, want die kan alleen verkregen worden door distillatie. Maar we kunnen wel zelf een dennensiroop maken die zeer doeltreffend is als hoestsiroop.

Dennensiroop maken Benodigdheden : - 100g verse dennenknoppen (dit zijn de uiteinden van jonge takjes, niet de dennenappels) - 1/2 liter water - 1 takje tijm - suiker Bereiding : - De jonge loten 10 minuten laten koken in het water, samen met het takje tijm.

- Dit afkooksel één nacht laten trekken.

- De volgende dag het mengsel zeven en even laten doorkoken met (kandij)suiker. Hoe meer suiker, hoe stroperiger.

- De siroop in een glazen potje of flesje gieten.

Deze siroop kan je een jaar bewaren.

januari - maart 2016

| 29

Jan Kok tuinarchitectuur

mail: info@jankok.be

www.jankok.be

JAZEKER!!!

Hier had de uwe kunnen staan!

OPEN:

Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.

Adverteren in Meander? frans.emmerechts@gmail.com

EEN NIEUWE KIJK OP OPTIEK VANDERLINDEN Een hoge vakkennis en jarenlange ervaring gecombineerd met moderne apparatuur en een vernieuwde winkel garanderen de beste service.

Optiek Vanderlinden, sinds 1953 uw vertrouwen waard!

OP LOEPEN EN VERREKIJKERS Nikon, Steiner, Minox, Huygens: 10% korting voor leden van Natuurpunt!

ALGEMENE LEDEN VERGADERINGEN 2016 Geel-Meerhout: woensdag 20 januari Balen-Nete: zaterdag 23 januari Ham: zondag 31 januari Netebronnen: vrijdag 5 februari Tijd, locatie en programmas vindt je in de activiteitenkalender midden in de Meander.

HELP JE AFDELING MEE OP WEG IN 2016!

KOM NAAR DE ALV, HOOR WAT ER SPEELT EN SPEEL MEE. NATUURPUNT EN DE NATUUR LEVEN DANKZIJ ONZE LEDEN. LAAT JE HOREN!