2021 • Oktober | November | December • Jaargang 20 nr. 4
MEANDER
Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323
Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham
Colofon Natuurpunt
Giften
Natuurpunt is een vrijwilligersvereniging die kwetsbare en bedreigde natuur in Vlaanderen beschermt. Met 48.000 vrijwilligers en bijna 500 werknemers beheren we natuurgebieden met een totale oppervlakte van 26.000 ha. We voeren natuurstudies uit en zetten vorming en workshops op om mensen dichter bij de natuur te brengen. Met 123.000 aangesloten gezinnen zijn we de grootste natuurbeschermingsorganisatie in Vlaanderen.
Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen. Vanaf €40 ontvang je een fiscaal attest.
Lid worden Door overschrijving van 30 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 13 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 12 euro. Beide extra abonnementen samen 21 euro.
Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerde leden van Natuurpunt kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander. De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 3000 exemplaren.
Redactie Jef Sas, Marc Verachtert, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Jan Albrecht, Wendy Thys, Arne Vermeulen, Mirella Bruynseels, René Ducastel, Jurgen Sophie, Veerle Van den Eynden.
3770 – Grote Netewoud 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 – Neerhelst (Geel) 7118 – Griesbroek (Balen) 7725 – Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 – De Vennen (Balen) 7736 – Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 – Molse Nete (Balen/Mol) 7763 – Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 – Breeven (Geel) 7779 – Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 – Selguis (Geel) 7784 – De Bleken (Mol) 8810 – De Rammelaars (Ham) 8874 – Veldhovenheide (Ham) 3283 – Natuur.huis De Rammelaars (Ham) F-04013 – Watermolen Meerhout
Contactadressen Afdeling Netebronnen
Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.
jefsas@skynet.be www.facebook.com/natuurpunt.netebronnen www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-netebronnen
Met dank aan onze fotografen
Afdeling Geel-Meerhout
Contact
Veerle Van den Eynden, Leentje Aarts, Jan Mallants, Marc Mangelschots, Katelijne Bohy, Wendy Thys, Samuel Bleyen, Gery Haesen, Frans Emmerechts, Michèla Deferme, Bram Laurent, Jo Dox, Mirella Bruynseels, René Ducastel, Paul Wouters, Marianne Horemans, Gilbert Loos, Marc Boeckmans, Stef Smet, Diana Janssens, Tom Schildermans, Jenny Löffel, Roger Govaerts, Paula Van Dyck, Karel Verbruggen, Dries Van Bael, Frank Van Campenhout, Peter Stroobants, Rogier Tormans, Peter De Jongh, Mai Mondelaers, Bert Van Elsen, An Wauteraerts, Dorien Dierckx, Pieterjan Vervecken, Maria Bosmans, Roger Geens, Kristin Van Gestel, Tim Bastiaens, Rudi Meylemans, Dirk Stynen, Katrien Bogaerts, Ingrid Janssens. Coverfoto’s:: Staartblauwtje © Marc Mangelschots, Gele aardappelbovist © René Ducastel, Man slechtvalk © Marc Boeckmans, Verliefde ooievaars in het Zwin © Frans Emmerechts, Pyjamaschildwants © Mirella Bruynseels, Geelsprietdikkopje © Marc Mangelschots, Kameelhalsvlieg © Paul Wouters en Marianne Horemans Achtercover: Hop in de herfst © Frans Emmerechts Op alle foto’s rusten auteursrechten. Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.
Lay-out Meander Arne Vermeulen, Wanda Meeus en Jan Albrecht.
Deadline teksten volgende Meander Maandag 18 oktober 2021. Verschijnt eind december 2021. Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.
2 | Meander 4
marc.verachtert@skynet.be www.facebook.com/natuurpunt.afdeling.geel-meerhout www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-geel-meerhout
Afdeling Balen-Nete tom.schildermans@skynet.be www.facebook.com/natuurpunt.balen-nete www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-balen-nete
Afdeling Ham frans.hoes2@telenet.be www.facebook.com/natuurpunt.ham www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-ham
Bezoekerscentrum Grote Netewoud bc.grotenetewoud@natuurpunt.be www.facebook.com/GroteNetewoud www.grotenetewoud.be Paarden idylle in de Rammelaars in 2016. Deze graslanden worden tegenwoordig niet meer begraasd. © Jan Albrecht
Schot in de natuurzaak D it voorwoord wordt geschreven in noordelijk Schotland waar ik een maand vakantie doorbreng. Tot 2010 woonde ik hier. Nu is het huis dat ik daaraan overhield ideaal om, wanneer het lukt, te komen genieten van wijde zichten, een overdaad aan frisse lucht en wilde, verlaten landschappen. Bergen bewandelen, zwemmen in propere rivieren en zee, de vrijheid te trekken door de natuur waar je wil, zonder afsluitingen of privé-bordjes maakt gelukkig. Die natuur is hier groots en relatief leeg, maar evengoed sterk beïnvloed en gemaakt door de mens. Ook hier streven vele mensen voor meer en betere natuur, en dat zie je alom. Verkeersborden die waarschuwen voor overstekende rode eekhoorns, infoborden langs de kust die aanmanen om zeehonden die bij eb liggen zonnen niet te dicht te benaderen, jute matten bovenop Ben Wyvis die restoratie van alpiene mosheide bevorderen (zodat wandelaars die niet vertrappelen). Het is interessant te zien hoe de aanpak van en aandacht voor natuurbeheer kan verschillen van land tot land - daar leer je altijd van bij - maar ook hoeveel gelijkenissen er dikwijls zijn. In Vlaanderen ijveren we voor het behoud van bedreigde soorten die in Schotland algemeen voorkomen. Vriendin Ruth vertelt van haar monitoring van zeldzame grassen en zeggen op de hoge plateau’s in de Cairngorms, die dan in Scandinavië weer algemeen voorkomen. In De Rammelaars zijn we bezorgd over verdroging en verzuring die de kwaliteit van natte graslanden en elzenbroekbossen negatief beïnvloedt. Elke soort en habitat heeft zijn plaats en grenzen, en die zijn steeds onderhevig aan
Ben Wyvis massief in Schotland © Dave Conner CC-license
veranderingen, zowel natuurlijke, maar ook vele veroorzaakt door menselijke activiteiten. Terwijl in Vlaanderen wolven, na eeuwenlang uitgestorven te zijn, gewoon weer binnenwandelen vanuit het oosten, is dat op een eiland uiteraard niet mogelijk. In Schotland moeten uitgestorven dieren opnieuw actief geïntroduceerd worden. Met bevers en evers is dat prima gelukt. Wolven zijn momenteel nog een stap te ver, hoewel die zouden genieten van zoveel plaats (en herten). Daar is de publieke opinie hier nog niet klaar voor, alhoewel natuurliefhebbers al decennia pleiten voor een herintroductie. En uiteraard gaat dat ‘gewoon binnenwandelen’ in Vlaanderen gepaard met immense inspanningen van overheid, onderzoekers en vrijwilligers om die publieke opinie positief te houden. Het klimaat is momenteel sterk in het nieuws. Hier, gezien de klimaattop COP26 in november plaatsvindt in Glasgow, waar wereldleiders zich zullen buigen over maatregelen om klimaatsopwarming te beperken waar dat nog kan. In Vlaanderen, doordat te droge jaren en hittegolven afwisselen met nu weer overstromingen en een natste augustus in 200 jaar. Laten er wijze en kordate beslissingen genomen worden in Glasgow, die onze inzet voor natuur en klimaat ondersteunen en versterken. VEERLE VAN DEN EYNDEN
Voorzitter Natuurpunt Ham
oktober - december 2021
|3
De medebeheerders van het Griesbroek © Leentje Aarts
De
‘gallowayfluisteraar’ van het Griesbroek
Met hun zachtaardige karakter, hun zelfredzame ingesteldheid en hun gediversifieerd eetpatroon zijn gallowayrunderen vaak een perfecte bondgenoot bij het beheren van bepaalde vegetaties in de natuurgebieden van Natuurpunt. Maar in het Balense Griesbroek kreeg de alliantie tussen de vier ongehoornde runderen en hun beheerder Steven Curinckx toch nog een extra dimensie. Steven ontfermt zich sinds het voorjaar van 2020 over de galloways die de begrazingsblokken van natuurgebied Griesbroek op een natuurlijke manier onderhouden. Sindsdien ontstond er een bijzondere band tussen hem en zijn discipelen. ‘Telkens ik bij de galloways kom, keer ik terug naar de essentie’, vertelt Steven. ‘Zij weerspiegelen voor mij wat belangrijk is in het leven. Ze zijn altijd “zen” en ze houden me op die manier altijd met de voeten op de aarde. Als ik wat gestresseerd ben of het gaat allemaal niet zo goed, dan schudden ze me wakker en dan brengen ze me terug in het nu. Het zit ook wel in mijn natuur om op die manier te reflecteren op mijn eigen leven. Ik wil zelf altijd zo bewust mogelijk in waarheid en puurheid leven.’
4 | Meander 4
Vertrouwen Toch was de eerste ontmoeting met de galloways niet bepaald rustgevend. ‘Ik was in het verleden al wel even schapen- en geitenherder in Italië. Dat ging daar zo vlot dat ze me na amper twee weken al alleen op pad stuurden met de geiten. Maar bij de eerste confrontatie met de galloways had ik toch wat schrik’, bekent Steven. ‘In het begin vertoonden ze nogal ostentatief gedrag. Het duurde dan ook even vooraleer ik hun signalen goed begreep en er wederzijds vertrouwen kwam. Dat is logisch, want elk dier heeft een ander karakter. Vorig jaar speelde ik regelmatig muziek voor hen en dat zorgde voor een relaxte sfeer. Ik kon toen zelfs tussen hen in gaan liggen en ze tolereerden me bij de kudde.’ In de winter werden de galloways even weggehaald omdat er op dat moment onvoldoende voedsel was in het gebied. Maar in het voorjaar van 2021 werden er opnieuw vier dieren in het Griesbroek geplaatst. Het kwartet was niet volledig hetzelfde als
bij de eerste passage, maar opnieuw duurde het niet lang vooraleer Steven ook hun vertrouwen gewonnen had. ‘Tegenwoordig ga ik vaak in een boom in een van de begrazingsblokken zitten en dan komen ze fletsen of kopjes geven’, aldus Steven. ‘Ze volgen me gezwind tot aan de boom en blijven daar in mijn buurt staan. Dat geeft me een enorm rustgevend gevoel. Ik wil zeker niet boven hen staan, maar ik hoop wel dat ze me als een onderdeel van de kudde zien.’
Training Steven probeert op die manier ook de transfers van het ene naar het andere begrazingsblok makkelijker te maken. ‘We moeten ze voorlopig nog om de x-aantal maanden verplaatsen. Bij zo’n verhuis wandelen ze een stukje vrij door het natuurgebied en om die tocht te vergemakkelijken train ik ze af en toe aan de hand van een beloningssysteem. Ik probeer ze dan met wat hooi mee te krijgen naar waar ik ze wil krijgen zonder dat er een vorm van berisping of correctie bij komt kijken. Het is dan ook mijn hoop dat ik ze ooit echt kan herderen van de ene locatie naar de andere. Dat zou echt heel fijn zijn.’ Binnen de afdeling van Natuurpunt Balen-Nete worden er momenteel plannen uitgetekend om de begrazingsblokken fors te vergroten. Via een stelselmatige uitbreiding zou het, in een niet al te verre toekomst, mogelijk moeten worden om de galloways het hele jaar door in het gebied te houden én om de kudde misschien nog wat uit te breiden. Het surplus van de galloways is dan ook enorm. Naast hun goedaardige karakter en hun aaibare uiterlijk zorgen de runderen ook voor een toename van de biodiversiteit in het gebied. Het graasgedrag van galloways is namelijk zeer verscheiden. Ze eten zowel grassen als bramen, takken, twijgen, ... en door dat gevarieerde dieet worden sommige delen net meer of net minder begraasd waardoor de verscheidenheid binnen het landschap toeneemt. ‘Vorig jaar zag je enorm veel koninginnenkruid in de weiden staan, maar dit jaar zie je al meteen dat er veel meer variatie zit
Steven, de gallowayfluisteraar van het Griesbroek © Leentje Aarts
in de flora’, beaamt Steven. ‘Er staan nog altijd mooie groepen van koninginnenkruid, maar hier en daar komen ook andere planten aan de oppervlakte. Zo waren er dit jaar ook al groepjes valeriaan te bewonderen en sieren ook de mooie bloemen van bepaalde orchideeën het landschap.’
Regels Als je de galloways zelf eens wil gaan bekijken, dan gelden er wel enkele regels. Ondanks hun zachtaardige aard kunnen ze mogelijk wel heftig reageren als de rust wordt verstoord door een loslopende hond of als (onbekende) mensen veel te dicht komen; zeker als er in de toekomst mogelijk kalveren in de groep zouden zitten. We vragen dan ook met aandrang om honden aan de leiband te houden (iets wat trouwens overal in het gebied van toepassing is) en om de dieren met rust te laten. Zie je evenwel een man in het gezelschap van de galloways of – wie weet – in de boom waar ze bijstaan, zeg dan zeker eens gedag. Want met zijn charisma, zijn natuurlijke rust en zijn levenswijsheid zorgt Steven niet enkel bij de galloways voor een ongedwongen, relaxte sfeer. Ook als mens voel je je meteen op je gemak bij de ‘gallowayfluisteraar’ van het Griesbroek. JURGEN SOPHIE
Steven voedert 2 galloways hooi © Leentje Aarts
oktober - december 2021
|5
Dotterbloemgrasland fase 3 © Veerle Van den Eynden
Graslandbeheer onder de loep Dit voorjaar namen we het beheer van de verschillende graslanden in De Rammelaars, verspreid over 11 graslandblokken, grondig onder de loep. Het beheer bestaat uit een combinatie van hooilandbeheer, maaien en afvoeren en extensieve begrazing door twee konikpaarden. Aanleiding was tweeërlei. Enerzijds waren de konikpaarden enorm opdringerig geworden naar wandelaars toe. Ze kwamen naar wandelaars toe, volgden hen, hapten naar kleding en rugzakken, wat door sommigen ervaren werd als bedreigend. De wandelpaden doorkruisen het graasblok. We waren dus gedwongen de paarden te isoleren van wandelaars op een stuk ruigte en elzenbos, dat echter te klein was als langdurige oplossing. Anderzijds waren bepaalde graslanden een zestal jaar intensief gemaaid door de professionele Natuurpuntploeg en hadden we de vegetatie zien verbeteren. We waren dus curieus in welke fase deze graslanden zich momenteel bevinden en of het beheer eventueel bijgesteld moest worden. Dus besloten we alle percelen eens grondig te bestuderen. Op het terrein Startpunt was de heel duidelijke webinar van Jens Verwaerde (2018) waarin hij de verschillende graslandfases (Ecopedia 2021) uitlegt en aangeeft hoe aangepast beheer met aandacht voor maaitijdstippen verschraling geeft, evolutie naar bloemrijk grasland en een verhoogde biodiversiteit.
6 | Meander 4
Half mei deed de Ecologische werkgroep Meanderland een gedetailleerde inventarisatie van het 2 ha grote grasland dat we het ‘netelveld’ noemen (tot 2016 domineerden brandnetels effectief de vegetatie). Zes jaar maaien in mei én september geeft nu als resultaat een fase 2 grasland met toch al een 70-tal verschillende plantensoorten. Koekoeksbloem en veldrus
Mesotroof trilveen © Veerle Van den Eynden
tonen een evolutie naar dotterbloemgrasland. Een paar weken later bezochten we met consulent natuurplanning Pieter Hendrickx dan alle andere graslanden in het gebied.
Balense drogere graslanden De drie graslanden ten noorden van de Luikse Beek (grondgebied Balen) en gelegen buiten het graasblok, zijn droog genoeg in het voorjaar zodat de voorbije vijf jaar tweemaal per jaar kon gemaaid worden, in mei en september. De eerste maaibeurt levert ook prima hooi op. Op sommige delen was pitrus dominant. De combinatie intensief maaien en de droogte gedurende 2018-2020 heeft die dominantie doorbroken. Deze fase 2 graslanden blijven we tweemaal per jaar maaien om nog verder te verschralen. Op één perceel wordt sinusmaaien toegepast, wat een mooi variërende overgang geeft van bloemrijk grasland naar ruigte.
Hamse nattere graslanden De graslanden ten zuiden van de Luikse Beek (grondgebied Ham) liggen, op één na, binnen het oude graasblok en zijn
vochtiger zodat maaien tijdens het voorjaar hier niet mogelijk is. Deze graslanden werden tot nu toe begraasd door de konikpaarden, en dan ook jaarlijks gemaaid eind augustus of september indien droog genoeg. Hier vinden we enkele pareltjes van mesotroof trilveen (gekenmerkt door wateraardbei) en dotterbloemgrasland (fase 3) met kleine zeggevegetatie. Laat dit nu net ook de percelen zijn die de paarden liefst begraasden. Grenzend aan de Gerhoeveweideloop liggen een reeks natte hooilandjes met potentie voor kleine zeggenvegetatie, gescheiden door elzenhoutkanten. Sommigen hebben een hoge bedekking van moerasstruisgras, wat verzuring aangeeft. Wellicht is de reden tot verzuring dat de grondwaterdruk in het groeiseizoen te laag wordt waardoor de basen- en mineralenaanrijking afneemt en de toplaag verzuurt. Ook kan regenwater blijven staan op moeilijk doordringbare plekken en bovenop de grondwatertafel. Achter de schuur bij het Natuur.huis ligt ook nog een mooi perceel mesofiel hooiland (fase 3) dat in mei vol margrieten stond. Pieter gaf aan dat begrazing door de paarden van deze graslanden zeker geen meerwaarde geeft naar beheer toe. Aangezien alle graslanden sowieso al jaarlijks gemaaid worden door de professionele ploeg, was de beslissing snel genomen dat dit deel van het graasblok kon opgeheven worden en we beter inzetten op enkel maaien in de late zomer. Dotterbloemgraslanden mogen tijdens een droog jaar ook tweemaal gemaaid, maar de eerste maaibeurt dan pas eind juni. Beheer en graasblok in De Rammelaars © Veerle Van den Eynden
De paarden Door het plaatsen van een nieuw stuk raster ten noorden van de Gerhoeveweideloop werd het graasblok intussen verkleind tot een blok van 6 ha tussen Luikse Beek en Gerhoeveweideloop (kaart 1), bestaande uit ruigte en elzenbroekbos met open stukken. Daarbij passen we ook het wandelpad aan zodat dit niet langer het graasblok doorkruist, om zo de konikpaarden permanent te scheiden van de wandelaars. We monitoren wel of dit goed beheer is voor die mengeling van ruigte en elzenbroekbos met open ruimtes. VEERLE VAN DEN EYNDEN
Literatuur Ecopedia (2021) Graslandfases. https://www.ecopedia.be/pagina/ inleiding-graslandfases. Verwaerde, Jens (2018). Graslandbeheer. Webinar. https://natuurpunt-cvn.webinargeek.com/graslandbeheer . Wateraardbei in trilveen © Veerle Van den Eynden
oktober - december 2021
|7
Feestzaal te huur Het gebouw met zaal en keuken, tot 70 personen, willen we ook verhuren om alle kosten te dekken. Dus denk je aan een familiefeest, een BBQ met vrienden of een andere activiteit, neem dan gerust contact op met onderstaande personen. Zij helpen je graag verder. Jan Mallants - 0468/26 12 79 of jan.mallants@telenet.be. Alois Mertens - 0497/08 69 98 of mertensalois@hotmail. com. Toog De Beekprik © Jan Mallants
VAN VOETBALVELD NAAR VLINDERVELD EN… nog veel meer
Begin dit jaar kregen we als beheerteam van De Vennen het aanbod om het voetbalveld en de kantine van FC Cools, langs de Peer Luytendijk in Balen, aan te kopen. We waren al jaren op zoek naar een ideale plaats om een kleine parking met een infobord in te richten en iedereen was het er direct over eens dat dit een ideale gelegenheid was. We gingen meteen aan de slag en na wat advies van links en rechts kregen we stilaan ook een idee hoe we het geheel gaan herinrichten. De eerste werkzaamheden zijn al uitgevoerd en van het typische voetbalveld en haar inrichting is er al veel verdwenen. Het streefdoel is om een gevarieerde, bloemrijke kruidenbegroeiing met dartelende vlinders en zoemende bijen te creëren, en dat doel gaan we zeker bereiken. Voor het eerst sinds lang werd het grasland niet gemaaid in de lente, en er bloeit al heel wat: biggenkruid, klein streepzaad, witte klaver, duizendblad,
jacobskruiskruid… Je kan er al veldkrekels horen en vlindersoorten zoals het hooibeestje zoeken er naar nectar. Daar komen de volgende jaren ongetwijfeld nog heel wat soorten bij. Aan de buitenranden van het voormalige voetbalveld worden streekeigen struiken aangeplant. Die trekken, naast insecten, ook heel wat vogels aan. Daar mogen we nu al niet van klagen. Een witte kwikstaart nestelde deze lente onder het deksel van een gastank, een zwarte roodstaart bracht jongen groot onder een afdak van een berghok en een boomvalk kwam jagen boven het gras-bloemenveld. We gaan ook het bestaande lokaal (de voormalige voetbalkantine) en de parking voorlopig verder gebruiken. Er komt ook een bord met uitleg over het gebied en een plan van de wandelpaden. We denken ook aan wat zitbanken, een picknicktafel, een bijenhotel en aan speelgelegenheid voor kinderen. Op de gevel aan de straatzijde willen we het symbool van Natuurpunt aanbrengen alsook de naam van de site. We kozen voor ‘De Beekprik’. Het is de naam van een zeldzame vis die in de wateren van De Vennen voorkomt.
Inhuldiging tijdens Dag van de Natuur Wil je zelf helpen met de aanplanting van de nieuwe struiken en de boompjes? Ben je benieuwd naar de zaal of wil je wel eens komen wandelen in het nieuwe gedeelte? Kijk dan zeker ook bij de aankondiging van de Dag van de Natuur elders in deze Meander. JAN MALLANTS De Beekprik © Jan Mallants
8 | Meander 4
VLINDER WERKGROEP Meanderland
De tijd vliegt, dat is een waarheid als een koevinkje. Weldra blazen we vijf kaarsjes uit want Vlinderwerkgroep Meanderland viert een eerste lustrum. Eind 2016 smeedden we nog vage plannen om ‘iets’ rond vlinders te doen. Intussen passeerden honderden dagvlinders en duizenden nachtvlinders aan onze ogen en lenzen. En nog steeds blijft de fascinatie overeind, of beter, ze neemt nog toe. Dagvlinders Dagvlinders bevinden zich in de hoogste schoonheidsafdelingen van het insectenrijk. Het is een soortgroep die zeer toegankelijk is. Vrijwel niemand heeft er iets tegen en de meeste mensen zijn zelfs opgetogen als ze er een zien vliegen. Dagvlinders leveren dan ook goede inzichten over biodiversiteit en ze vertellen ons hoe het met onze omgeving is gesteld. Als vlinderwerkgroep werken we dan ook graag mee aan dagvlinderinventarisaties.
Vele vrijwilligers lopen meer dan 20 weken per jaar vlinderroutes in Neerhelst en het Zammelsbroek. Deze telgegevens geven na jaren van inventarisatie duidelijk de trends weer van winnaars en verliezers in vlinderland. Meerdere leden hebben ook een ‘Meetnet’ onder hun hoede genomen, waarbij in opdracht van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) specifieke soorten op regelmatige basis volgens een vastgelegde procedure worden
Staartblauwtje © Marc Mangelschots
geïnventariseerd. Oranje zandoogje, heivlinder en veldparelmoervlinder zijn enkele soorten die op deze wijze in kaart worden gebracht. Om de kennis over dagvlinders in Meanderland te verspreiden, organiseerden we in het verleden een theoretische cursus aangevuld met excursies. Bij voldoende interesse kunnen we dit in de toekomst zeker nog eens herhalen. Iedereen die in Meanderland een vlinderwaarneming registreert via waarnemingen.be zorgt ook voor input voor een officieuze wedstrijd tussen de Meanderland gemeenten. Jaarlijks stellen we een overzicht op van welke dagvlinders in welke gemeenten zijn waargenomen. Mol, Geel en Balen wonnen in 2020 met ex-aequo, 35 dagvlindersoorten werden hierbij in elke gemeente geteld. Dessel, Ham en
oktober - december 2021
|9
doorgaf via de site van De Grote Vlindertelling en ons telkens informeerde over zijn/haar telling kon een cadeaucheque winnen van het Bezoekerscentrum Grote Netewoud. De test is geslaagd en de 3 winnaars zijn intussen al in het bezit van hun cadeaucheque. Volgend jaar zullen we dit waarschijnlijk herhalen en ook op grotere schaal bekendmaken. Het uitvoeren van specifieke zoekacties naar soorten die aan areaaluitbreiding doen, zoals het staartblauwtje, of naar soorten die een dalende trend vertonen zien we ook als taak voor onze werkgroep. Indien opportuun en gepast brengen we dan de beheerders van de gebieden op de hoogte. Concreet werden recent contacten gelegd met provincie Antwerpen om na te gaan of en welke maatregelen genomen kunnen worden voor het geelsprietdikkopje in de omgeving van de Zeeploop op de grens van Geel-Bel, Mol en Meerhout. Mirella Bruynseels vond er in 2020 één imago. Dit jaar hebben we eind juni een gerichte zoekactie gehouden en terug 2 exemplaren kunnen vinden. We leven nu op goede hoop dat afstemming tussen Natuurpunt, het provinciebestuur en Kempens Landschap vzw een redmiddel kan zijn voor deze graslandvlinder, die op de Rode Lijst als kwetsbaar gemarkeerd staat én als ‘Provinciaal Prioritaire Soort’ opgenomen werd in nagenoeg alle Meanderland gemeenten.
Nachtvlinders Geelsprietdikkopje © Marc Mangelschots
Meerhout zijn voorlopig nog op achtervolgen aangewezen. Dit is ook deels te verklaren door grote verschillen in het aantal geregistreerde waarnemingen. Zo bedroeg in 2020 het aantal dagvlinderwaarnemingen in Meerhout amper 10% van deze in Balen of Mol. Door gerichte zoekacties konden echter toch een aantal gemeentelijke hiaten opgevuld worden. Vlinders die niet jaarlijks worden gevonden behoren eerder tot de categorie trekvlinders (bv. luzernevlinders) of toevallige passanten, zoals grote vos. Ter ondersteuning van het vlinderbestand kunnen weloverwogen beheermaatregelen die degelijk worden
10 | Meander 4
uitgevoerd zorgen voor een grotere biodiversiteit, zeker wat mobiele vlinders betreft. Helaas is ook het omgekeerde waar… We beseffen uiteraard dat dagvlinders niet het enige criterium zijn waar beheerders mee rekening moeten houden. Ze zijn een van de vele indicatoren die afhankelijk van het streefdoel kunnen aantonen of je in een goede richting evolueert. Afgelopen zomer hebben we, bij wijze van test, op beperkte schaal een oproep gelanceerd om mee te werken aan de ‘De Grote Vlindertelling’ van Natuurpunt. Wie zijn waargenomen vlindertuinsoorten
Nogal wat mensen verkiezen mogelijks om deze soortgroep in een andere schoonheidsafdeling te laten meedingen dan de dagvlinders, foute keuze. Schoonheid is uiteraard een subjectief begrip net als intrigerend, want dat zijn ze ook. Maar nog meer dan dat vervullen ze een belangrijke rol in verscheidene natuurlijke interacties, als bestuivers voor planten of als voedselbron voor vogels en vleermuizen. Met meer dan 2000 Belgische soorten zijn ze een vrij grote groep en niet op een-twee-drie aan te leren. De automatische beeldherkenning (ObsIdentify) maakt het determineren de laatste jaren natuurlijk wel heel wat makkelijker. Maar ze te zien krijgen, is natuurlijk een
uitdaging. Via UV-lampen (ook nodig: generatoren, 200 meter verlengkabel, veel goesting om op te stellen en af te breken,…) en mengsels van wijn en suiker trekken we er regelmatig op uit. De afgelopen 5 jaar lieten we al meer dan 60 nachten onze slaap om de nachtvlinderdiversiteit in onze natuurgebieden in kaart te brengen. De ene nacht is al succesvoller dan de andere, in de koude maanden kan het zijn dat de oogst beperkt blijft tot 3 motten, op een zwoele juni avond kan het oplopen tot honderden vlinders met wel 150 soorten. Maar altijd blijft het een verrassing en voelt het als cadeautjes uitpakken. Vele nachtvlindersoorten zijn gebonden aan een specifiek biotoop, vaak ook aan een specifieke waardplant en ze hebben elk hun vrij beperkte vliegtijd doorheen het jaar. Wil je sommige soorten te zien krijgen dan moet je soms echt het goede moment en de juiste omgeving uitkiezen. Om de nachtvlinderbiodiversiteit van een gebied in kaart te brengen zou je dus op vele momenten door het jaar inventarisaties moeten uitvoeren en je niet alleen beperken tot de methodes van UV-lampen en wijn smeren. Het zoeken van rupsen of bladmijnen geeft vaak info die met de andere methodes niet verkregen kunnen worden. Hierin ligt nog een flinke uitdaging om ons daarin verder te bekwamen. Het moet gezegd dat we in een erg goede regio wonen wat mottendiversiteit betreft. Er zijn nogal wat Kempische soorten die elders niet voorkomen. Het gebeurt dus ook dat mottenliefhebbers uit andere regio’s graag een nachtje met ons meekomen.
Eikenweeskind © Marc Mangelschots
De laatste jaren proberen we een aantal soorten in het vizier te krijgen, waarvan werd vermoed dat ze hier zouden moeten of kunnen voorkomen. Zo vonden we recent meerdere exemplaren van de veenheide-uil aan de Ronde Put in Mol-Postel. Een heidesoort die zich in Vlaanderen vooral aan de landsgrens met Nederland op weet te houden. Ook nieuw voor de regio was een eikenweeskind dat van ons lekkere wijnbrouwsel kwam smullen. Als je graag eens mee op pad gaat, stuur je best een e-mail naar vlinderwerkgroep.meanderland@gmail.com. Het succes van onze activiteiten is erg weersafhankelijk, daarom is het vooraf opmaken van een kalender erg lastig. Maar als er warme nachten worden voorspeld, stijgen de kansen dat er plannen worden gesmeed.
Op stap
Veenheide-uil © Marc Mangelschots
In ‘normale’ jaren gaan we op vlinderweekend, uiteraard naar vlinderrijke regio’s zoals de Oostkantons, de Gaume of Viroinval. Ook daguitstappen worden af en toe georganiseerd. In plaats van wijn proberen we nachtvlinders dan eens met bier te lokken. Voorlopig nog zonder enig succes. Je kan ons ook online vinden via de Facebookgroep: Vlinderwerkgroep Meanderland. MARC MANGELSCHOTS PIETERJAN VERVECKEN EEF WEETJENS Vlinderwerkgroep © Katelijne Bohy
oktober - december 2021
| 11
Het Grote Netewoud
groeit dankzij
Expeditie Natuurpunt! Expeditie Natuurpunt bracht voor heel Vlaanderen in 2021 het recordbedrag op van 410.756 euro. 148 teams verzamelden dit bedrag in de lente voor hun favoriete natuurgebieden van Natuurpunt. Op zaterdag 27 en zondag 28 juni gingen ze dan de fysieke uitdaging aan waarbij ze met een kano, fiets of te voet door de Vlaamse natuur trokken. Maar liefst zes teams namen deel ten voordele van natuurgebieden in het Grote Netewoud!
Veel geld ingezameld en fijn gewandeld
Het was op vele vlakken een pionierseditie dit jaar: voor de eerste keer trok de expeditie richting Limburg, nooit eerder waren er zoveel deelnemers en nog nooit werd er zoveel geld opgehaald voor de natuur. Dit geldt voor de expeditie in het algemeen maar ook voor de teams die op wandel gingen ten voordele van het Grote Netewoud!
‘In Manu we trust’ en ‘Canopy’, twee teams bestaande uit studievrienden die na te veel stilzitten nood hadden aan de benen strekken en doen alsof ze weer (biologie)studenten waren, vonden Expeditie Natuurpunt het perfecte excuus en kozen ‘het Grote Netewoud’ als goede doel. Ze wandelden op twee dagen van Tienen door het Hageland en Haspengouw naar Diepenbeek.
De Heideroosjes © Wendy Thys
12 | Meander 4
Naast wat blaren en stramme spieren verliep alles vlekkeloos. De sfeer in de teams zat goed en zelfs de regen bij de finish kon de pret niet bederven. Andere jaren was er bij de aankomst steeds een groot slotfeest. Dit jaar kon dat helaas niet omwille van de geldende coronamaatregelen. Daarom werd er op drie locaties aangekomen in Diepenbeek.
Er werd niet minder dan 13.844 euro ingezameld voor (gebieden in) het Grote Netewoud. Al het geld gaat volledig en rechtstreeks naar de natuurgebieden die de teams kozen.
Een bewonderende otter, een bewuste kraai, een vinnige spitsvogel en een intense kaketoe. Vier oud-leiding van de Molse gidsen, vier groene beesten dus, gingen onder de naam ‘De gelaarsde otter en de dalkende vogels’ op stap ten voordele van natuurgebied Molse Nete. Ze vertrokken vanuit Meerhout en werden er uitgetrommeld door Bernard de bever. Die wuifde daar trouwens alle starters uit. Omstaanders getuigen dat hij dat wat enthousiaster deed voor de groepen die het Grote Netewoud steunden, maar Joep (oh sorry: Bernard) zelf ontkent dit ten stelligste. De ‘Vennenrenners’ wandelden – u raadt het al – voor natuurgebied De Vennen. Al in 2020 begonnen ze geld in te zamelen om hout te kopen voor de aanleg van nieuwe plankenpaden. De ‘Heideroosjes’ gingen op expeditie voor het gebied waar ze samen, op alle momenten van het jaar, het liefst gaan wandelen: het Griesbroek. Ze genieten in dit gebied namelijk graag van de vogels, amfibieën, reptielen, vissen, dagvlinders, en willen dat graag zo houden! En ook de ‘Stevige Kiezelmeskes’ waren er bij dit jaar. Ze lopen normaal wekelijks wel ergens in onze mooie Kempen rond. Maar nu hadden ze een positief doel voor ogen en wilden ze de natuur via een sportieve uitdaging ondersteunen. Ze wandelden de 60 km tussen Meerhout en Diepenbeek ten voordele van natuurgebied Most/Keiheuvel. Een dikke merci aan alle teams! WENDY THYS De Stevige Kiezelmeskes © Wendy Thys De Vennenrenners © Wendy Thys De gelaarsde otter en de dalkende vogels © Wendy Thys In Manu we trust en Canopy © Samuel Bleyen
oktober - december 2021
| 13
Ooievaars in Meanderland
Dat ooievaars populaire dieren zijn, bewijst het grote aantal bezoekers dat jaarlijks naar het Zwin en naar Planckendael trekt. Inwoners van gemeenten uit de buurt daar houden van de vogels en hebben een eigen ooievaarspaal in hun tuin staan. Witte ooievaars Ook in Meanderland worden de laatste jaren regelmatig ooievaars gezien. Een, twee of drie exemplaren, soms ook meer. In vroegere Meanders maakten we melding van overwinterende ooievaars in Olmen en van vroeg terugkerende trekvogels in het Zammelsbroek, Neerhelst, Scheps en het Selguis. Sindsdien zien we ook ooievaars aan het Bezoekerscentrum Grote Netewoud en begin augustus streek een 30-tal vogels neer in Oosterlo en in de Zegge. Een broedgeval in de Kempen is echter nog zeer uitzonderlijk. Vorig jaar werd er wel een gemeld in Arendonk en dit jaar was er zowaar een broedgeval in Geel, in de Zegge. In februari 2020 waren daar 5 ooievaarspalen geplaatst en dat had dit jaar al succes. Een koppeltje nestelde zich en dat leverde één kuiken op. Zeer bijzonder, want het was van 1880 geleden dat er nog ooievaars gebroed hadden in het Geels Gebroekt. Nestgelegenheid aanbieden is dus een goed idee. Een eerste voorbeeld dat we kennen is er een in Geel-Ten Aard. Op een van bijgaande foto’s zien we
Zwarte ooievaar in Breeven © Peter Stroobants
Pieter Haesen en Wout Coppens die zich inzetten voor de ooievaars. Hopelijk krijgen ze navolging en kunnen we meer verliefde en broedende ooievaars verwelkomen in
Zwarte ooievaars Zwarte ooievaars lijken op witte, maar zijn bijna geheel zwart en houden er een meer verborgen leefwijze op na. Zij komen bij ons ook minder voor dan de witte, maar de laatste jaren zie je ze vaker. Op 3 augustus spotte Peter Stroobants een jong exemplaar in ons nieuw natuurgebied Breeven, ook in Geel-Ten Aard! FRANS EMMERECHTS
Nieuwe nestgelegenheid in Geel-Ten Aard © Gery Haesen
Verliefde ooievaars in het Zwin © Frans Emmerechts
14 | Meander 4
-
Gevlekte ringslang © Michèla Deferme
Welkom
ringslang! Gevlekte ringslang © Michèla Deferme
I
k was toch wel even verrast toen mijn vrouw me op 20 juni riep omdat ze een slang in onze tuinvijver zag. Ze stond er een heftig kwakende groene kikker te observeren, maar bleek op de tweede rij te staan… een jong vrouwtje van de gevlekte ringslang (Natrix Helvetica) had ook interesse, maar zal zich de eerste dagen beperkt hebben tot een diner van kikkervisjes, want de kikker kwaakt nog dagen verder. De voor de mens ongevaarlijke ringslang dankt haar naam aan de gele vlekken aan weerszijden van de hals, net achter de kop, die aan de bovenzijde soms samenvloeien en doen denken aan een ring. Op de zijkanten van de kop zijn aan de onderzijde vaak gele vlekken tot strepen aanwezig. De gele ogen zijn relatief groot en hebben een ronde pupil – in tegenstelling met de adder die donkere ogen heeft met een verticale pupil. Een (volwassen) ringslang eet 6 à 8 volwassen kikkers per jaar… voor de rest beperkt deze ‘predator in het water’ zich tot kleinere amfibieën, kikkervisjes, muizen en – een zeldzame keer – een visje. De kans dat je deze soort waarneemt in het water is eerder klein. Meestal zie je ze ergens in de zon liggen om op te warmen of verstoor je haar als je een mest- of composthoop wil omzetten. Deze ‘waterslang’ jaagt en migreert voornamelijk in het water, maar trekt ook wel over land – tenminste als er water in de buurt is. Zo is er een migratie in de Brusselse Rand vastgesteld langs een spoorwegberm (waar typisch ook grachten naast liggen) en zo is de soort ook onder de Brusselse ring onderdoor geraakt. De gevlekte ringslang kan tot een meter lang worden (vrouwtje wat langer, mannetje wat korter). Zij legt haar 15 tot 50 eitjes
onder een strooiselhoop die door het composteringsproces warmte genereert en zo worden de eieren bij een temperatuur van 25-35°C uitgebroed. Dit exemplaar heeft mogelijk de Larumseloop gevolgd vanuit het habitatgebied Neerhelst/Mosselgoren/de Zegge waar de soort in 1968 (terug?) werd geïntroduceerd door wijlen Marcel Verbruggen – toenmalig conservator van de Zegge – op basis van een (vermoedelijke) waarneming van de soort in het Geels Gebroekt rond 1935. Merkwaardig, want de waterkwaliteit van de Larumseloop is nog steeds slecht wegens ‘open riool’ voor vele honderden inwonersequivalent afvalwater. Heel pijnlijk dat de overheid geen dringendheid ziet in het verbeteren van deze waterloop die nochtans dwars door Europees beschermde natuur stroomt! In het voorjaar stond het waterpeil ten zuiden van de duiker onder het kanaal zo hoog dat het rioolwater de orchideeënhooilandjes (en habitat voor ringslangen) in Neerhelst overstroomde! Ringslangen en broedsel werden al meermaals waargenomen in en buiten de natuurgebieden, ook in tuinen in Mosselgoren en in het kanaal Herentals-Bocholt. Genetisch onderzoek heeft trouwens aangetoond dat deze soort het kanaal heeft gebruikt om te migreren naar het westen (tot Grobbendonk) en het oosten (den Diel in Mol en tot in Lommel). Vele jaren geleden bracht een visser trouwens al eens een ringslang die hij uit het sas (Sas 9) had geschept tot bij mij thuis. Ik ben die toen braafjes terug in de Zegge gaan uitzetten, maar nu komen ze dus zelf tot in mijn tuin en… ze zijn welkom! MARC VERACHTERT
oktober - december 2021
| 15
Nieuws uit het
Bezoekerscentrum
Grote Netewoud Oproep Wil jij een medevrijwilliger een keertje in de kijker zetten? Stuur dan een foto of video van de vrijwilliger aan het werk met een begeleidend tekstje over het soort vrijwilligerswerk dat hij/zij aan het doen is. Je kan je info sturen via mail naar bc.grotenetewoud@natuurpunt.be
Generatie Rookvrij © Bram Laurent
Generatie Rookvrij © Bram Laurent
Generatie Rookvrij Vanaf maandag 31 mei maakt de gemeente Meerhout deel uit van ‘Generatie Rookvrij’. Samen met vijf andere Kempense gemeenten zette ze de stap naar rookvrije speelterreinen en streeft ze ernaar dat kinderen nergens in hun omgeving nog mensen zien roken. Als partner op site De Watermolen stelde de gemeente ons de vraag om mee te stappen in dit project. Na rondvraag bij ons vrijwilligersteam was het antwoord duidelijk ja en plaatste vrijwilliger Joep het infobordje ‘hier speel ik rookvrij’ aan onze speelnatuur. Dankzij het steunen van deze actie hopen we bij te dragen aan een jonge rookvrije generatie, want ‘zien roken, doet roken’. Wil je meer weten, surf dan naar www.generatierookvrij.be.
Oproep © Jo Dox
Winterperiode breekt aan! Hopelijk mogen we jullie op woensdag 10 november nog eens entertainen met onze ‘Totterpad by Night’. Dit evenement kon vorig jaar niet doorgaan omwille van ‘je-weet-wel’, zodat we op dit moment nog niet kunnen zeggen of er nog tickets beschikbaar zijn. De meeste inschrijvers hebben hun tickets toen namelijk overgezet naar 2021. Wil je er toch proberen bij te zijn, check dan zeker te gepasten tijde onze website voor vrijgekomen plaatsen. Wij zorgen alvast voor een sfeervol verlichte wandeling met animatie die veilig en coronaproof zal verlopen. WENDY THYS
16 | Meander 4
Praktisch Bezoekerscentrum Grote Netewoud Watermolen 7, 2450 Meerhout Openingsuren: April - september: open van 11 tot 18 u Oktober - maart: open van 11 tot 17 u Maandag altijd gesloten Contact 014/21 34 50 bc.grotenetewoud@natuurpunt.be www.grotenetewoud.be www.facebook.com/GroteNetewoud
Onthaalstand © Katelijne Bohy
Groene kikker © Stef Smet
Uitnodiging
natuurfototentoonstelling Kristallijn
Gewone padden © Stef Smet
Tijdens de laatste drie weekends van oktober stellen Natuurpuntfotografen van onze regio weer hun mooiste werken tentoon in het Kristallijn te Mol-Rauw. Voor het eerst zal er ook een publieksprijs uitgereikt worden, de Jef Eykmansaward, aan de fotograaf wiens foto het meest genomineerd zal worden door de bezoekers van de tentoonstelling. Officiële opening op zaterdag 9 oktober om 15 u in het Kristallijn met een inleiding door de Molse Schepen van Cultuur, Hilde Valgaeren. De fototentoonstelling is verder
geopend op zaterdagen 16 en 23 oktober en op zondagen 10, 17 en 24 oktober, altijd van 14 tot 17 u. Op de zondagen kunnen bezoekers ook terecht in de pop-up bar in de schuur naast het Kristallijn. Onder het genot van een drankje kan daar ook genoten worden van foto- en filmpresentaties van enkele fotografen en natuurgidsen. Ook zullen Robin Kay, veelzijdig houtkunstenaar/‘tree-carver’, en Herman Bijnens, letterkapper in steen, hun werken tentoonstellen en demonstraties geven van hun kunnen tijdens de openingsuren van de tentoonstelling op de zondagen. Ter gelegenheid van deze tentoonstelling zal op vrijdag 22 oktober om 19.30 u de recentste natuurfilm van onze Molse cineast, Frans Verhoeven, vertoond worden. In ‘De slapende Reus tussen Nete en Aa’ neemt hij je mee door de verrassende pracht van de Kempense heuvelrug. Op zondag 24 oktober om 13.30 u kan je nog mee op excursie naar reservaat De
Maat o.l.v. Natuurpuntgidsen met vertrek aan het Kristallijn. Achteraf heb je dan nog genoeg tijd om de pop-up bar en de tentoonstelling te bezoeken. Ook op de andere openingsdagen ben je altijd welkom: Kristallijn, Blauwe Keidreef 3, Mol. JEF SAS
Zaal Kristallijn © Katelijne Bohy
oktober - december 2021
| 17
Bladeren wilde kastanje © Mirella Bruynseels
Boom wilde kastanje © Mirella Bruynseels
Bloeiwijze wilde kastanje © Mirella Bruynseels
Tijd om
kastanjes te rapen! Nu de herfst in het land is maken kastanjebomen zich klaar om hun vruchten kwistig rond te strooien. Je vindt ze overal, die bolsters met prikkende naaldjes! Iedereen kent de tamme kastanje, maar toch is het een soort die in Vlaanderen niet inheems is. Oorspronkelijk is deze boom afkomstig uit landen rond de Middellandse Zee. De tamme kastanje werd vermoedelijk door de Romeinen naar onze streken gebracht. Wanneer de tamme kastanje nog geen vruchten draagt, herken je hem meteen aan zijn langwerpige, gezaagde bladeren. Na het uitlopen van de bladeren verschijnen de mannelijke bloemen, die aan rechtopstaande lange katjes zitten. Aan de basis groeien de groene, vrouwelijke bloemen. Mannelijke bloemen komen gewoonlijk eerder tot bloei dan de vrouwelijke waardoor zelden zelfbestuiving optreedt. Kruisbestuiving gebeurt meestal via de
18 | Meander 4
wind. De bolsters die uit de bomen vallen, bevatten meestal drie noten. Het is een lastig karwei om ze te ontdoen van hun stekelige schil, maar daarna word je beloond met lekkere kastanjes. Ze zijn rijk aan koolhydraten en suikers. Het poffen van tamme kastanjes is voor velen van ons een prettige herinnering uit onze jeugdjaren. Tot een heel andere plantenfamilie behoort de wilde kastanje. Vanaf de 18de eeuw verspreidt de wilde kastanje zich snel over Europa als sierboom. De wilde kastanje herken je aan zijn grote bladeren in de vorm van een hand met vijf à zeven vingers. Niet alleen de bladeren zijn indrukwekkend maar ook de bloesems. Ze staan rechtop en versieren de boom met witte bloemenkaarsen in de maanden april en mei. De wilde kastanje is eenhuizig ; iedere bloesemkaars bestaat uit zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen. Voor een succesvolle bestuiving zijn vele bijen
Vruchten tamme kastanje © Mirella Bruynseels
Larven van de paardenkastanjemineermot vreten gangen in de bladeren © Paul en Marianne
Vrucht wilde kastanje © Mirella Bruynseels
Gal van tamme-kastanjegalwesp © Paul en Marianne
en hommels nodig. De vrouwelijke bloemen vormen na de bevruchting een napje die gaat uitgroeien tot een stekelige bolster met daarin de kastanje. De bolster vertoont korte stekels met slechts één noot. Deze noot is niet eetbaar voor mensen omdat de kastanje bittere looistoffen bevat. Voor paarden worden wilde kastanjes als medicijn tegen de hoest gebruikt vandaar de bijnaam ‘paardenkastanje’. De paardenkastanje is rijk aan saponinen en kan daarom in poedervorm of afkooksel gebruikt worden als wasmiddel. Hiervan vind je meer op groenmetsaar. nl/met-kastanjes-de-was-doen-kan-dat/. Een tinctuur op basis van wilde kastanje wordt aangewend in de kruidengeneeskunde bij de aanpak van spataders en aambeien. Inheemse boomsoorten zijn veel rijker aan insecten dan de geïntroduceerde exoten. Op de inlandse eik komen we wel vierhonderd insectensoorten tegen. Veel exoten zijn dan ook arm aan insectensoorten. Eén beestje heeft de paardenkastanje toch weten te vinden: de paardenkastanjemineermot. De rups vreet platte gangen in het bladmoes. Aangetaste bladeren verkleuren bruin en verdorren. Een andere soort die zich snel uitbreidt is de tamme-kastanjegalwesp. Dit klein vliesvleugel insect is afkomstig van China. Aangetaste bomen gaan minder goed groeien en produceren minder kastanjes. Deze insecten kunnen zich ongestoord uitbreiden omdat de natuurlijke vijanden ontbreken.
Bladeren tamme kastanje © Mirella Bruynseels
Boom tamme kastanje © Mirella Bruynseels Bloeiwijze tamme kastanje © Mirella Bruynseels
MIRELLA BRUYNSEELS
oktober - december 2021
| 19
Spaghetti-avond Netebronnen
O
p zaterdag 27 november kan je, als er geen nieuwe corona beperkingen komen, vanaf 17 u terecht in de parochiezaal van Mol-Achterbos (Achterbos 78) voor een stevig spaghettimaal. Natuurpunt Netebronnen organiseert dit jaarlijks eetfestijn ten voordele van de natuur in de regio. De centjes voor het natuurbehoud zijn meer dan welkom, maar in de eerste plaats moet dit een moment van gezelligheid en ontmoeting zijn voor al die de natuur een warm hart toedraagt. De organisatie van de avond is in handen van de ‘werkgroep evenementen’, een groep enthousiaste Natuurpunters die niets aan het toeval wil overlaten. Je spaghetti zal tot in de puntjes verzorgd zijn! De vleeseters krijgen een speciale spaghetti à la Galloway geserveerd met vlees van hormonen- en dioxinevrije Schotse runderen uit de gebieden van Natuurpunt. Voor vegetariërs is een apart sausje voorzien. De prijs bedraagt 15 euro per persoon, een kinderportie kost 8 euro. Om alles in goede banen te kunnen leiden, zouden we het erg op prijs stellen indien de liefhebbers op voorhand zouden
inschrijven. Breng gerust heel je familie en al je kennissen mee, maar geef eerst even een seintje aan Jurgen Verreyt of via link https://forms.gle/DS2ypTT8ForZ6mYA8 Dat mag in extremis tot vrijdagmiddag 26 november, maar het is uiteraard veel leuker als je vroeger een belletje geeft. Lukt het niet om ter plaatse te komen smullen, geen nood. Dit jaar kan je ook vanaf 17 u komen afhalen, ook hiervoor reserveren. Lukt zelf afhalen niet, dan bezorgen we het zondag 28 november thuis.
Gelijklopend is er ook de mogelijkheid om bio-producten met korte houdbaarheid te bestellen. Via de link https://forms.gle/ xEW4YNZ66YBgxB8N7 kan je het formulier invullen. Let op dit formulier is pas beschikbaar van af 13 november. Ook kandidaat-helpers mogen zich melden! Neem gerust even contact op met Jurgen Verreyt, coordinator van die avond. Meer info: 0497/70 63 08, 014/32 37 85 of jurgen.verreyt@skynet.be.
Galloway © Frans Emmerechts
BEHAAG onze Kempen Sinds 1995 wordt in onze regio een bomen- en struikenverkoop georganiseerd onder de naam ‘Behaag onze Kempen’. Een initiatief van 27 gemeentebesturen, de IOK en vrijwilligers van Natuurpunt, JNM en Velt. De bedoeling is mensen te stimuleren een ecologische tuin aan te leggen. Bij dit soort tuin wordt rekening gehouden met mens, natuur, milieu en landschap.
20 | Meander 4
Behaag onze Kempen biedt het plantenmateriaal te koop aan van begin september tot eind oktober. Afhalen kan alleen op zaterdag 20 november 2021 in de voormiddag op een door jou gekozen afhaalplaats. Je wordt er geholpen door vrijwilligers die je misschien kent van onze natuurvereniging… Een overzicht van de beschikbare planten, info en een bestelformulier vind je via www.iok.be.
Via de startpagina klik je door naar ‘Milieu en energie’, en vervolgens naar ‘Behaag onze Kempen’. Het is niet duur en een deel van de opbrengst komt de natuur in onze regio ten goede. JURGEN VERREYT
Blauwe reiger © Frans Emmerechts
Hieronder vind je de activiteiten die we voor jou deze herfst gepland hebben. Er is meer en meer opnieuw mogelijk! Toch blijven alle activiteiten onder voorbehoud. Ga even vóór een activiteit na of ze doorgaat, via de website of de facebookpagina van onze afdelingen en bezoekerscentra. Je vindt de adressen in het colofon vooraan in deze Meander!
Activiteiten
MEANDERLAND Zaterdag 25 en zondag 26 september › Wilde Buitendagen • Een avontuur voor schattenjagers van 6 tot 12 jaar. Tussen 13.30 en 18 u kan je op stap met een schatkaart. Onderweg kom je allerlei uitdagingen tegen. Daar bovenop ga je gegarandeerd naar huis met een goed gevulde natuurschatkist… Heb je voor of na de wandeling een hongertje of dorst, dan kan je op ons terras terecht vanaf 11 tot 18 u. Toegang gratis, maar inschrijven verplicht. • Inschrijven: via de website bit.ly/wildeschattentocht. Daar kan je dag en startuur kiezen en inschrijven! • Locatie: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 7, Meerhout. • Parkeren kan op de personeelsparking van het bedrijf Wilms NV (tegenover Lil 30, Meerhout). • Info: www.grotenetewoud.be, bc.grotenetewoud@natuurpunt.be of 014/21 34 50. Zondag 3 oktober › Herfstwandeling Breeven – De Kievit • Uitgestrekte bossen, droge en natte heide, weilanden en hopelijk heel veel paddenstoelen op onze zoektocht door Breeven. • Afspraak: 14 u, kapelletje van Breeven, thv Beekhoek 49 te Geel-Ten Aard. Einde rond 16.30 u. • Info: marc.verachtert@skynet.be of 0475/23 39 34.
Zaterdag 9 oktober › Natuurfotografie Kristallijn • Om 15 u officiële opening van de tweejaarlijkse tentoonstelling natuurfotografie in’t Kristallijn, Blauwe Keidreef 3, Mol. Meer info elders in deze Meander. Zaterdag 9 oktober › Nacht van de Duisternis De Rammelaars • Proef de donkerste nacht van het jaar in De Rammelaars. Wandel met fakkel en bij kaarslicht. Luister naar griezelverhalen. Kampvuur, soep, pannekoeken, en meer. • Afspraak: Natuur.huis De Rammelaars in Ham, vanaf 18 u, fakkelwandeling 19.30 u. • Info en reserveren: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/ natuurpunt-ham of 0470/68 34 47. Zondag 10 oktober › Wandeling De Vennen • ‘Opgemerkte dieren met verhalen van vroeger en nu’. Ga samen met onze gidsen Ria De Wit en Willy Dierckx op pad doorheen de prachtige natuur van De Vennen. Waterdichte laarzen noodzakelijk. • Afspraak: 14 u, De Beekprik (vroeger FC Cools), Peer Luytendijk, Balen. • Info: jan.mallants@telenet.be of 0468/26 12 79.
oktober - december 2021
| 21
Zaterdag 16 oktober › Coulissenpad Mol-Sluis • Op zoek naar het vergeten coulissenpad op’t Sluis in een nog authentiek Kempens landschap. Akkertjes en weilandjes omzoomd met knotelzen herbergen heel wat moois. • Afspraak: 9 u, kerk van Mol-Sluis. Einde tegen de middag. • Info en inschrijven: janssens.ingrid63@gmail.com of 0494/12 14 67. Zondag 17 oktober › Watervogeltelling Molse plassen • Met dit rondje watervogels tellen trekken we de tellingen voor dit winterhalfjaar op gang. • Afspraak: 8.30 u, parking dokterspraktijk De Brug, Warande, Mol-Donk (carpool mogelijk). Einde aan reservaat De Maat tegen 12 u. Afsluiter op terras Jagershof voor wie nog tijd heeft. • Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Zondag 17 oktober › Landduinenwandeling Geel-Bel • De landduinen van Bel zijn beroemd. Wie heeft er als kleuter of jongere niet geravot? Wij struinen vandaag met Gaston door de duinen. • Afspraak: 14 u, kerk Geel-Bel. Einde rond 16.30 u. • Info: Gaston Dams, tel.0479 86 17 01 of juliennehoremans@ telenet.be. Zondag 17 oktober › Dag van de Trage Weg - Meerhout • Meer en betere paden voor fietsers, voetgangers en ruiters. Dat is waar de Dag van de Trage Weg om draait. Samen met VVV en gemeente Meerhout zetten ook wij de trage wegen in de kijker. • Welkom voor een geleide natuurwandeling met verhalenvertellers en muziek van o.a. Werner Alix, de Drie Emmekes en het middelfolks duo Krommenaas! • Inschrijven: gratis, maar reserveer je plaats via de website bit. ly/dagvandetrageweg-Meerhout. • Locatie: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 7, Meerhout. Starturen wandeling: 13 u - 13.30 u en 14 u. Afstand wandeling: ± 7 km. • Parkeren kan op de personeelsparking van het bedrijf Wilms NV (tegenover Lil 30, Meerhout). Vrijdag 22 oktober › Film ‘De slapende Reus tussen Nete en Aa’ • Afspraak: 19.30 u in ’t Kristallijn, Blauwe Keidreef 3, Mol. Meer info bij natuurfototentoonstelling elders in deze Meander. Zondag 24 oktober › Excursie De Maat • Wandeling naar en door De Maat en bezoek aan de natuurfototentoonstelling in ’t Kristallijn. Afsluitend drankje mogelijk in de pop-up bar in de schuur aldaar. • Afspraak: 13.30 u parking Kristallijn, Blauwe Keidreef 3, Mol. • Info en inschrijven: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.
Sporkehout © Frans Emmerechts
22 | Meander 4
Woensdag 10 november › Totterpad by Night • Wegens uitgestelde editie van vorig jaar is deze avondwandeling voor jong en oud reeds volzet. Wil je graag op de wachtlijst komen, stuur dan een mailtje met je gegevens naar bc.grotenetewoud@natuurpunt.be. • Locatie: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 7, Meerhout. • Parkeren kan op de personeelsparking van het bedrijf Wilms NV (tegenover Lil 30, Meerhout). Zondag 14 november › Watervogeltelling Molse plassen • De eerste echte wintergasten zoals brilduikers, zaagbekken en rietganzen zijn nu gearriveerd. En deze maand worden ook de aalscholvers geteld op hun slaapplaatsen. Wie wil er meetellen? • Afspraak: 8.30 u, parking dokterspraktijk De Brug, Warande, Mol-Donk (carpool mogelijk). Einde tegen 12 u aan reservaat De Maat met mogelijke afsluiter in taverne Het Jagershof. • Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Zaterdag 20 november › Plantenverkoop Plant van Hier • Plantgoed af te halen in het Natuur.huis De Rammelaars, 1012 u. • Info en bestellen: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/ natuurpunt-ham.
Zaterdag 20 november › Dag van de Natuur De Rammelaars • Info op de bladzijde Dag van de Natuur in deze Meander. Zaterdag 20 november › Dag van de Natuur Zammelsbroek • Info op de bladzijde Dag van de Natuur in deze Meander. Zaterdag 20 november › Dag van de Natuur Molse Netevallei • Info op de bladzijde Dag van de Natuur in deze Meander. Zaterdag 27 november › Dag van de Natuur Bels Broek en Heide • Info op de bladzijde Dag van de Natuur in deze Meander. Zaterdag 27 november › Dag van de Natuur De Vennen • Info op de bladzijde Dag van de Natuur in deze Meander. Zaterdag 27 november › Dagtocht Saeftinghe • Cursus vogels praktijkles 9: roofvogels en ganzen (Koen Leysen). • Inschrijven voor de bus bij jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Plaatsen zijn beperkt!
Waaiertje © Frans Emmerechts
oktober - december 2021
| 23
Wandelen in Breeven © Frans Emmerechts
Zondag 28 november › Dag van de Natuur De Vennen • Info op de bladzijde Dag van de Natuur in deze Meander. Zaterdag 27 november › Spaghetti-avond Natuurpunt Netebronnen • Afspraak: van 17 tot 20 u in parochiecentrum Ten Aerenkorf, Achterbos 76, Mol. Zie ook het info-artikel elders in deze Meander. Graag inschrijven voor vrijdagmiddag 26 november bij jurgen.verreyt@skynet.be of 0497/70 63 08. Smakelijk eten! Zondag 12 december › Winterse ontdekkingstocht Griesbroek • Het afgelopen jaar werd er hard gewerkt in het Griesbroek. Er werden nieuwe plankenpaden aangelegd, een vogelkijkhut gebouwd en aan natuurherstel gedaan. Ontdek samen met onze natuurgids wat er veranderd is; kom meer te weten over de herinrichtingwerken en geniet van de prachtige natuur die het Griesbroek te bieden heeft. Afspraak: 13.30 u, Herberg ‘t Rustpunt, St. Anneke 3, Balen-Olmen. • Info: geenen.dirk@skynet.be of 0472/47 96 20.
24 | Meander 4
Zondag 19 december › Watervogeltelling Molse plassen • Grote zaagbekken en nonnetjes zijn nu zeker gearriveerd. Probeer ze mee in de kijkers te krijgen. • Afspraak: 8.30 u, parking dokterspraktijk De Brug, Warande, Mol-Donk (carpool mogelijk). Einde tegen 12 u aan reservaat De Maat met een afsluiter in taverne Het Jagershof. • Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Zondag 2 januari › Nieuwjaarsexcursie Steen der 7 Heerlijkheden • In deze openingsklassieker van 2022 gaan we op zoek naar de Steen der 7 Heerlijkheden en kijken we uit naar wildsporen, roofvogels en overwinteraars. Laarzen kunnen nuttig zijn op deze tocht. • Afspraak: 9 u, parking Den Diel (juist ten N van de baileybruggen van Sas3/De Maat). Einde ca.12 u. • Info en inschrijven: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.
Waarom meedoen? Tijdens de Dag van de Natuur leef je je helemaal uit in een prachtige omgeving. Je maakt er kennis met vrijwilligers die het hele jaar door de natuur in je buurt beheren. En zo kunnen zij tijdens de Dag van de Natuur grotere klussen klaren. Kom alleen, met je familie, vrienden of collega’s. Ook jeugdverenigingen zijn van harte welkom!
Waarom is natuurbeheer nodig? Het beheer in Natuurpuntgebieden wordt uitgevoerd door vrijwilligers, georganiseerd in beheerteams en ondersteund door professionele terreinploegen van Natuurpunt. Zo wordt er gemaaid om gronden interessanter te maken voor orchideeën, worden wilgen geknot om de steenuil broedholtes te geven en worden houtkanten en bossen verjongd voor vlinders. Zweten voor meer en betere natuur dus.
Keuze tussen 6 mogelijkheden in Meanderland! 1. Zaterdag 20 november De Rammelaars Kom een dagje helpen in natuurgebied de Rammelaars en help onze prachtige natuur een stap vooruit. Afspraak: Natuur.huis De Rammelaars in Ham, vanaf 9 u. Info en reserveren: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/ natuurpunt-ham of 0470/68 34 47. 2. Zaterdag 20 november Molse Netevallei Laarzen en werkhandschoenen noodzakelijk als je komt helpen! Dranken worden voorzien. Bij deelname gelieve eerst contact op te nemen met guy.hannes@skynet.be of 014/31 71 54. Afspraak: 9 u, Kerk Mol-Gompel. Einde rond 12 u. 3. Zaterdag 20 november Zammelsbroek Wij plannen wij een werkdag. Materiaal is ter plaatse. Werkkledij en stevige schoenen volstaan. Afspraak: 9 u, Kikkerweide, bereikbaar via Molenlaakpad in
Oosterlo. Voor mensen minder bekend met het gebied, er wacht iemand hen op aan de kerk in Oosterlo. ‘s Middags is er een picknick voorzien. Einde rond 15 u. Info mogelijk bij dirk.deschutter@ hotmail.com of 0478/64 19 40. 4. Zaterdag 27 november Bels Broek en Heide Onze beheerploeg wacht jullie op aan de afspraakplaats en gaat samen met jullie naar het stuk natuurgebied dat we onder handen gaan nemen. Paarden Ivo, Lewie, Mona en Janne geven een demonstratie met eg om het hardnekkige mos te breken en de doornen los te maken. Breng zeker je eigen werkhandschoenen en je breedste glimlach mee, voor werkmateriaal zorgen wij. Afspraakplaats en parking: 9 u, Jeugdverblijf de Kievit, Kapucienenberg 38, 2440 Geel-Bel. Einde om 14 u. Voor ’s middags kan je inschrijven voor een heerlijk (veggie of vlees) burgerbuffet aan € 3 per burger of breng je eigen picknick mee. Een verfrissend of verwarmend drankje en onze dankbaarheid krijg je er gratis bij. Inschrijven voor het burgerbuffet kan via de website: bit.ly/ burgerbuffet. Info: www.grotenetewoud.be, bc.grotenetewoud@natuurpunt. be of 014/21 34 50. 5. Zaterdag 27 november De Vennen Planten van zo’n 300 boompjes en struiken aan de nieuwe site ‘De Beekprik’. Afspraak: ‘De Beekprik’ (vroeger FC Cools), Peer Luytendijk 9, Balen, vanaf 9 u. 6. Zondag 28 november De Vennen Vanaf 8 u ochtendwandeling (al dan niet met ontbijt). Vooraf inschrijven bij jan.mallants@telenet.be of bellen naar 0468/26 12 79. Kostprijs ontbijt: € 12. Begeleide wandelingen om 10 u, 13 u en 14 u, met de mogelijkheid om vooraf of achteraf een hapje en/of een drankje te nuttigen in ‘De Beekprik’. Ook vrije wandelingen zijn mogelijk.
oktober - december 2021
| 25
Gele aardappelbovist © René Ducastel
OVER AARDSTERREN EN BOVISTEN… Op een wandeling in het Prinsenpark zagen we een bijzondere paddenstoel, heel merkwaardig van vorm. Na enig speurwerk bleek het om de gekraagde aardster te gaan. Hij is helemaal niet zo zeldzaam tijdens de herfst. Vaak staan er zelfs met vele op een kluitje bij elkaar. De gekraagde aardster lijkt in de verste verte niet op de klassieke paddenstoel zoals wij die kennen. Geen hoed op een steel dus, maar een bol omgeven door een lederkleurige ster met een vijftal punten. De bol bevat de sporen. In het midden van de bol, die van boven kegelvormig toeloopt, bevindt zich een opening. Als de sporen rijp zijn en er regendruppels of een takje op de aardster vallen, worden de sporen de lucht ingeblazen. Als ze dan ergens terechtkomen waar alle omstandigheden gunstig zijn, groeien ze uit tot een zwamvlok. Aardsterren verschijnen jaar na jaar op een vaste plek. Je vindt ze terug op afgevallen bladeren die ze met hun schimmeldraden verteren en composteren. De Nederlandse schrijver Frederik Van Eeden maakte in zijn bekende boek ‘De Kleine Johannes’ in 1887 al gewag
26 | Meander 4
van aardsterren: ‘Aardsterren hieven hun ronde, opgeblazen hoofdjes op vierpuntige voetstukjes. Van tijd tot tijd vloog een bruin wolkje uiterst fijn poeder uit de opening van het ronde hoofdje. Waar dat poeder neerviel in de vochtige bodem, zouden zich draden door de zwarte aarde vlechten en het volgende jaar honderden nieuwe aardsterren opschieten’. Paddenstoelen zonder steel zoals aardsterren worden buikzwammen genoemd. Andere gemakkelijk te herkennen buikzwammen zijn de zogenaamde bovisten, die in allerlei vormen en maten voorkomen. Onze voorouders vergeleken de vorm van deze buikzwammen met de uitwerpselen van dieren. ‘Bovista’ Gekraagde aardster © René Ducastel
betekent immers ‘koeienvlaai’. De gele aardappelbovist wordt zo genoemd omdat hij eruitziet als een aardappel. De buitenkant is hard met een wrattig oppervlak en barst open wanneer de paddenstoel volwassen is. De sporen krijgen de gelegenheid om te ontsnappen. Als een spore precies de juiste samenstelling van bodem, vochtigheid en temperatuur aantreft, groeit hij uit tot een nieuwe zwam. Hij leeft in symbiose met allerlei boomsoorten, vooral de zomereik. Het mycelium werkt samen met bacteriën die mineralen uit de bodem aan de zwam en aan zijn gastheerboom verschaffen. RENÉ DUCASTEL
Atlantoraphidia maculicollis vrouw © Paul Wouters en Marianne Horemans
Al eens een
Kameelhalsvlieg gezien?
Kameelhalsvliegen (Raphidioptera) zijn insecten van ongeveer 2 cm groot en hebben een lange nek (de prothorax), waaraan ze hun Nederlandse naam danken. Hiermee kunnen ze hun kop boven hun lichaam houden. Ze jagen vooral op bladluizen en schildluizen, waarbij hun lange, beweeglijke nek een extra hulpmiddel is. Het zijn nuttige insecten. De vrouwtjes hebben een lange legboor, waarmee ze hun eitjes onder schors leggen. De larven leven onder boomschors of rond de wortels van struiken en in dood hout, waar ze jagen op andere insecten. De Kameelhalsvlieg leeft 2 tot 3 jaar als larve, waarna ze verpopt in een popkamer. Kameelhalsvliegen vliegen zelden. Overdag kan je ze aantreffen op boomschors en takjes, vaak aan een bosrand in de schaduw. Ze komen wereldwijd voor, bijna alleen op het noordelijk halfrond. Het zijn van de oudst bekende insecten waarvan fossiele resten werden gevonden die ongeveer 300 miljoen jaar oud zijn. In België en Nederland komen er zes soorten Kameelhalsvliegen voor die alleen een wetenschappelijke naam hebben. PAUL WOUTERS EN MARIANNE HOREMANS
Phaeostigma notata man © Paul Wouters en Marianne Horemans
Phaeostigma notata vrouw © Paul Wouters en Marianne Horemans
oktober - december 2021
| 27
Man neushoornkever © Paul en Marianne
NEUSHOORN KEVER
Het kan gebeuren dat je in grote composthopen een grote bruine kever tegenkomt. Op het eerste gezicht denk je misschien aan een vliegend hert dat de meesten onder ons kennen. Dit is namelijk ook een grote kever, maar de kaken van het mannetje zijn reusachtig verlengd en lijken op een gekromd hertengewei. De kaken van het vrouwtje zijn normaal ontwikkeld. Larve van een neushoornkever © Paul en Marianne
28 | Meander 4
Uiterlijke verschijning De kop van het mannetje van de neushoornkever bezit een sterk naar achter gebogen hoorn en is daardoor een indrukwekkende verschijning. De stekel heeft veel weg van de hoorn van een neushoorn, maar het is een versiering en dient niet ter verdediging. Aan deze hoorn dankt ook deze soort haar Nederlandse naam. Deze verharde hoorn wordt gebruikt om concurrenten omver te duwen en dus niet om zich te verdedigen. Het vrouwtje heeft geen hoorn maar een korte punt, of deze ontbreekt helemaal. Op het achterste deel van het halsschild bevindt zich een dwarskam, die aan de bovenzijde licht trogvormig is uitgehold. Bij het vrouwtje is deze structuur minder opvallend aanwezig. Men vindt hem meestal in de buurt van composthopen. De larven leven in langdurig rottend en broeiend plantenmateriaal. Het is onze grootste bladsprietkever van België, roodbruin van kleur en sterk glanzend. Hij heeft een totale lichaamslengte van ongeveer 4 cm en hij leefde vroeger in onze oerbossen die intussen verdwenen zijn. Maar hij heeft in de loop der eeuwen zijn
habitat en levenswijze meerdere keren moeten veranderen en heeft zich daaraan opmerkelijk goed aangepast. Oorspronkelijk leefde de larve in vermolmd hout. Later bij het verdwijnen van grote hoeveelheden oerbos, moet de ontwikkeling zich verplaatst hebben naar o.a. leerlooierij-afvalhopen en zaagmeel van houtzagerijen enz. Tegenwoordig wordt hij veelal bij en in composthopen gevonden en hij neemt zelfs weer wat in aantal toe. Maar algemeen is de neushoornkever zeker niet. De neushoornkever kan vliegen maar erg behendig is hij niet. De kevers vliegen regelmatig ergens tegen aan, waarbij niet zelden een onzachte landing wordt gemaakt. In warme nachten vertonen ze zwermgedrag en vliegen dan rond waarbij ze dikwijls worden aangetrokken door lichtbronnen zoals straatlantaarns. Als zij tegen een lamp vliegen en op een glad oppervlak op hun rug vallen hebben zij grote moeite om zich weer om te draaien en op hun poten terecht te komen.
Voortplanting De voortplantingstijd loopt van juni tot augustus. In deze periode wordt de kever ook meestal aangetroffen. Op warme zomernachten vliegt het mannetje uit op zoek naar een vrouwtje. Als hij een vrouwtje heeft gevonden, worden andere mannetjes verjaagd door ze met hun krachtig lichaam op de rug te duwen waardoor ze weerloos zijn. De kever heeft dan moeite om weer recht te komen. Kort na de paring zet het vrouwtje de eitjes af op de bodem bij rottend, plantaardig Pop van een neushoornkever © Paul en Marianne
Vrouw neushoornkever © Paul en Marianne
materiaal. De larven van bladsprietkevers, waar ook onze meikever toe behoort worden engerlingen genoemd. Ze hebben een gekromd lichaam en meestal een crème-witte kleur. De ontwikkelingsduur van de larve is afhankelijk van de omgevingsomstandigheden en duurt ongeveer drie tot vijf jaar. Larven die in composthopen leven groeien veel sneller doordat de omgevingstemperatuur hoger is. Zonder deze warmtebron kunnen ze strenge winters niet overleven. Ze gebruiken de warmte die vrij komt om te groeien tijdens hun meerjarige ontwikkeling. Hierdoor wordt de omgevingstemperatuur van de larven verhoogd zodat ze zich sneller kunnen ontwikkelen. De grootte van de hoorn van de volwassen mannetjes is afhankelijk van hoe goed de larve het heeft gehad (tijdens haar ontwikkeling). Als de larve aan voedselgebrek heeft geleden, dan wordt de volwassen kever minder goed ontwikkeld. Dit resulteert in de afname van de grootte van de hoorn bij de mannetjes. Dergelijke exemplaren worden ‘hongervormen’ genoemd. De larve groeit in stapjes waarbij het lichaam vervelt en na elke vervelling groter wordt. Afhankelijk van de omstandigheden kan de engerling na 3-5 jaar een lengte van 12 cm bereiken en dit na drie vervellingen. Als de larve volledig is ontwikkeld, vindt de verpopping plaats in de composthoop. De larve graaft hiervoor een gang waarin een zogenaamde popkamer of poppenwieg wordt gemaakt. Dit is een cocon die bestaat uit de uitwerpselen van de larve. De poppenwieg kan zo groot zijn als een kippenei. Eenmaal volwassen
leeft de neushoornkever slechts enkele weken. Ze nemen geen of weinig voedsel meer tot zich. Hooguit likken ze van het sap van bomen of van rottend fruit. De kevers hebben al hun energie gestoken in de ontwikkeling als larve en het allergrootste deel van hun leven in de composthoop doorgebracht om zich te voeden. Eenmaal volwassen moeten ze zich alleen nog voortplanten.
Voedsel en vijanden De natuurlijke vijanden van de engerlingen zijn de verschillende op insectenlarven gespecialiseerde insecteneters zoals vogels, mollen, egels enz. De volwassen kevers vallen soms ten prooi aan vogels die het gepantserde lichaam stuk slagen.
Bescherming Het aanleggen van composthopen die primair voor andere dieren bedoeld zijn zoals de ringslang, die haar eitjes afzet in een composthoop, kan ook soorten als de neushoornkever helpen. Bij aanleg van broeihopen is het belangrijk geen harshoudend naaldhout te gebruiken omdat de larven niet goed tegen de hars kunnen. Door witrot aangetast eikenmolm dat wordt veroorzaakt door schimmels is favoriet bij de kever. Het is wel van belang dat er jaarlijks verse houtsnippers, snoeiafval van loofbomen of blad aan de composthoop worden toegevoegd. Zonder broeihopen zijn er namelijk geen neushoornkevers. De larven eten immers in tegenstelling tot bijvoorbeeld de engerlingen van de meikever alleen binnen de broeihoop. GILBERT LOOS
oktober - december 2021
| 29
Oog in oog met
slechtvalken Exact vijf jaar geleden meldde René Ducastel hier in Meander een bijzonder gebeuren: je kon het doen en laten gaan bekijken van een koppel slechtvalken rondom de toren van de Sint-Pieter en Pauwelkerk in hartje Mol. Erkende vogelringers hadden er nog wel geen broedsel gevonden, maar bij Umicore in Balen hadden ze kort tevoren drie jongen geringd. Dat was goed nieuws! In de jaren 1950-1980 was de populatie slechtvalken in België, en bij uitbreiding Europa, dramatisch achteruitgegaan. Onder andere door jacht en het massale gebruik van pesticiden was de soort bijna uitgeroeid. De chemische stoffen hadden een invloed op de kalkproductie in het lichaam van de slechtvalken, wat zorgde voor misvormde eieren, onafgewerkte eierschalen en dus geen of amper nieuwe jongen. Gelukkig kon de slechtvalk daarna een comeback maken. Dankzij een verbod op pesticiden zoals DDT, betere beschermingsmaatregelen en geplaatste nestkasten waren slechtvalken in ons land weer in opmars. In 1996 werd opnieuw een jong geboren. En 10 tot 15 jaar later was Meanderland aan de beurt. Het koppel slechtvalken op de kerktoren maakte vorderingen: er kwamen broedgevallen met jongen. Dit jaar werden op de Sint-Pieter en Pauwelkerk bijvoorbeeld vier jongen geringd. In Mol kwam er bovendien een nieuwe succesvolle broedplaats bij. Aan een van de silo’s van het bedrijf Sibelco aan de Kanaalplas was al tien jaar een nestkast bevestigd toen in 2020 een eerste geslaagd broedsel plaatsvond: drie jonge slechtvalkjes werden geboren. Ze kwamen even later in een lege zandsilo terecht zodat de brandweer ze uit hun benarde positie moest bevrijden. Willy Cools meldde het in Meander. Dit jaar kende die nestplaats opnieuw succes en de brandweer moest net als vorig jaar even tussenbeide komen, nu voor een volwassen slechtvalk die in een zandsilo terecht was gekomen. Marc Boeckmans ging regelmatig een kijkje nemen, stond meermaals oog in oog met de slechtvalken en kon zelfs een paring waarnemen. Hij nam mooie vluchtbeelden van de man, de vrouw en een juveniel apart. Hierna een aantal interessante weetjes over onze grootste inheemse valk die hij voor u opzocht. (red. F)
30 | Meander 4
Vrouw slechtvalk © Marc Boeckmans
WEETJES OVER DE SLECHTVALK • Jonge slechtvalken zijn bruin en in de lengte gestreept, vooraleer ze hun volwassen verenkleed krijgen; • Vrouwtjes slechtvalk zijn duidelijk groter dan mannetjes; • In het wild wordt de slechtvalk ongeveer 20 jaar oud; • Slechtvalken kunnen tot op een afstand van 300 m hun prooien herkennen; • Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden slechtvalken afgeschoten om postduiven te beschermen.
Wat eet de slechtvalk? Met snelheden van 100 km per uur tijdens de actieve, horizontale vlucht en de nog veel snellere duikvlucht (tot 389 km per uur, ‘de snelste vogel ter wereld’), gaat hij achter andere vogels aan. Aangezien zijn prooien vaak uitstekende vliegers zijn, mislukken zijn pogingen regelmatig. Op het menu staat elk vliegend dier, gaande van vogels als leeuweriken, steltlopers en duiven, tot vleermuizen. Slechtvalken jagen vaak in paarverband. De ene slechtvalk is de achtervolger, terwijl de andere zich hoog in de lucht klaar houdt om zich op de prooi te storten. Duiven, en met name verwilderde stadsduiven, vormen bij ons het leeuwendeel van de prooien. Juveniel slechtvalk © Marc Boeckmans
Hoe plant de slechtvalk zich voort? Vanaf het tweede levensjaar zijn slechtvalken geslachtsrijp en gaan ze een langdurende paarband aan. Broeden doen ze van nature hoog op een rotswand, waar ze geen nest maken, maar hoogstens een ondiepe holte voorzien. Als alternatief voor de rotswand, broeden slechtvalken op hoge gebouwen in speciale nestkasten, zoals dat in Vlaanderen het geval is. Uitzonderlijk wordt er een oud kraaiennest gebruikt, bijvoorbeeld hoog in een elektriciteitsmast. Eind maart worden er drie of vier eieren gelegd, of uitzonderlijk vijf. Meestal broedt het wijfje de eieren uit, wanneer ze opzoek gaat naar eten, lost het mannetje haar af. Na een broedtijd van 32 dagen komen de eieren uit. Al na drie weken hebben de jongen een volledig verenkleed en beginnen ze met hun vleugels te slaan, om de vliegspieren te oefenen. Zes weken na het uitkomen vliegen ze uit, in het begin nog ietwat stuntelig, maar al snel worden het uitstekende vliegers. De jongen worden nog een tijd bijgestaan door hun ouders. Na twee tot drie maanden zijn de jongen volledig zelfstandig en trekken ze weg uit het leefgebied van hun ouders. MARC BOECKMANS
Referentie www.natuurpunt.be/slechtvalk Man slechtvalk © Marc Boeckmans
oktober - december 2021
| 31
Jaarlijks speelt zich hetzelfde tafereel af in mijn klaslokaal. Eind oktober, begin november gilt een leerling: ‘èèèèk, wat een vies beest! Wa is da?’. Ik moet dan meestal verwoede pogingen ondernemen om het beestje te redden van een gewisse dood. Het betreft de bladpootrandwants. Mijn klaslokaal bevindt zich aan de rand van een dennenbos en in het begin van de herfst komen deze wantsen het schoolgebouw binnen om zich voor de winter te verschuilen boven de isolatietegels van het plafond. Tijdens de eerste warmere dagen van het voorjaar komen ze weer tevoorschijn en zitten ze graag zich op te warmen op het glas van de grote ramen. Nu zullen de leerlingen gewillig het raam openen om de wantsen buiten te laten, want intussen weten ze alles over deze insecten. Het is niet verwonderlijk dat wantsen onbekend zijn voor vele mensen, want in de natuur vallen ze nauwelijks op. De meeste zijn klein en hebben een goede schutkleur. Toch zijn er een paar soorten met een opvallend rood-zwart patroon zoals de vuurwants en de pyjamawants. Die zie je niet zo gemakkelijk over het hoofd want vaak zitten deze met vele bij elkaar.
Wantsen Geringde roofwants © Mirella Bruynseels
32 | Meander 4
Op het eerste zicht lijken wantsen wel wat op kevers, maar zijn dat niet. Net als kevers hebben ze verharde dekschilden. Bij kevers zijn deze dekschilden volledig verhard, terwijl bij de meeste wantsen een deel van het dekschild doorzichtig en vliesachtig is. Wantsen zijn ook platter dan kevers en vele wantsen hebben een driehoekig schildje op hun rug. Nog een verschil is dat kevers een mond hebben waarmee ze kunnen bijten, terwijl wantsen een zuigsnuit hebben waarmee ze plantensappen opzuigen.
Bladpootrandwants © Mirella Bruynseels
Mijterschildwants © Mirella Bruynseels
Bonte dennenschildwants © Mirella Bruynseels
Pyjamaschildwants © Mirella Bruynseels
Groene schildwants © Mirella Bruynseels
Roodpootschildwants © Mirella Bruynseels
Groene schildwants nimf © Mirella Bruynseels
Roodpootschildwants nimf © Mirella Bruynseels
Vuurwants © Mirella Bruynseels
Smalle randwants © Mirella Bruynseels
Niet alle wantsen zijn planteneters; er zijn ook roofwantsen die kleine insecten vangen. Die injecteren ze met verterende enzymen zodat ze deze daarna kunnen leegzuigen met hun zuigsnuit. Er komen in ons land een 600-tal soorten wantsen voor. Je vindt ze overal: op het land, in en op het water en zelfs in huis. Denk maar aan de gevreesde bedwants die zich schuilhoudt in allerlei moeilijk bereikbare plekjes in de slaapkamer om dan ’s nachts tevoorschijn te komen om hun zuigsnuit te steken in een onbedekt stukje mensenhuid. Veel soorten wantsen hebben bij hun achterpoten stinkklieren. Wanneer ze zich bedreigd voelen, spuiten ze deze leeg op hun omgeving. Dit is meestal afdoende om hun belager op andere gedachten te brengen, maar hieraan danken ze wel hun minder flatterende naam van stinkwants. Wantsen doorlopen niet de verschillende stadia van ei-larve-pop-imago. Er komt meteen een miniwantsje uit het ei. Dit noemt men een nimf. En daarna vervellen ze een aantal keer vooraleer ze volgroeid zijn. Een aantal wantsen heeft zich aangepast aan het leven in en op het water zoals bijvoorbeeld de schaatsenrijders en de bootsmannetjes. MIRELLA BRUYNSEELS
oktober - december 2021
| 33
Mooie
natuurwaarnemingen
Bosmestkevers Met twaalf aan tafel, maar waarschijnlijk niet het laatste avondmaal… De bosmestkevers of voorjaarsmestkevers zijn mooie en nuttige diertjes die je op voor de mens minder prettige plekken tegen zult komen: op oude droge mesthopen. De voorjaarsmestkever draagt bij aan het hebben en houden van gezonde grond. ROGER GOVAERTS
Klimopbremraap Een foto van klimopbremraap, een zeldzame parasiet toch, die dit jaar voor het eerst opgedoken is in de tuin met niet minder dan 5 exemplaren tussen de klimop aan de voet van een muur. Typische standplaats trouwens. KATELIJNE BOHY, JEF SAS
Bevers Een foto met onze wildcamera gemaakt. Al een hele winter volgen we een bever aan de Nete in het Molderbroek in Gompel. De bever heeft een vriendje gevonden en nu zijn er al 2 jonge bevertjes verschenen. Wie weet komt er nog een schatje bij? Leuk, maar de bomen langs de Nete krijgen het moeilijk deze winter... JENNY LÖFFEL
34 | Meander 4
Atalanta Deze zonnebloem in mijn tuin in Balen is meer dan 2 meter hoog. De atalanta (de nummer 1 van de Grote Vlindertelling 2021 van Natuurpunt!) komt er graag van smullen. De gele bloembladeren trekken hem aan. Als beloning voor bestuiving kan hij nectar meenemen. DIANA JANSSENS
Grote rupsendoder Nog iets te vroeg voor harkwespen op 10 juni, maar een grote rupsendoder, een ‘langsteelgraafwesp’ zat er al wel! Gespot, met haar prooi, op een stuifduin in Geel-Bel. ROGIER TORMANS
Geelbandlangsprietmot Dit gekke beestje zat op 13 juni bij ons op de klimhortensia. Het is een geelbandlangsprietmot, de naam is langer dan het beestje! Het is een microvlinder die tot de nachtvlinders wordt gerekend, maar hij is overdag actief. De rups leeft op bladresten van berken. DRIES VAN BAEL
Draaihals Op 12 mei hadden wij het voorrecht een draaihals in onze tuin te spotten. Daar ik meen dat dit toch een vrij zeldzaam voorval is wilde ik het toch even melden. Draaihalzen zijn bij ons zeldzame doortrekkers. Ze leven van mieren en overwinteren in Afrika ten zuiden van de Sahara. PAULA VAN DYCK
oktober - december 2021
| 35
Kaasjeskruiddikkopje Na eerdere bijzonderheden in het Zammelsbroek zoals grote vos, staartblauwtje, keizersmantel en grote weerschijnvlinder, nu, tijdens de vlinderroute op 1 mei, een kaasjeskruiddikkopje! De vlinder leeft op warme en ruige plaatsen in Zuid- en MiddenEuropa. In Vlaanderen kwam hij eerst alleen als dwaalgast voor, maar sinds 2009 plant hij zich er ook voort. De populaties zijn wel nog klein. Twee of drie exemplaren op een plek. PIETERJAN VERVECKEN
Ingekorven vleermuis Nadat we ze maanden niet zagen, hing deze ingekorven vleesmuis op 21 juni nog eens onder de oversteek aan onze voordeur. De ingekorven vleermuis onderscheidt zich van andere vleermuizen door de aanwezigheid van een inkeping (inkerving) in het oor, vandaar haar naam. Ze is zeldzaam. MAI MONDELAERS
Jonge koolmees
Jonge ransuil
Vorig jaar timmerde ik met mijn dochtertje enkele vogelkastjes. Voor het tweede jaar op rij hielden in een van die kastjes koolmezen. Op 29 juni was het heerlijk om samen met de kinderen te zien, hoe ze ‘s morgens hun nest verlieten.
Tijdens een vroege wandeling op 11 juni in Geel-Bel kwam ik deze knappe jonge ransuil tegen. Hij zat op amper een paar meter naast de wandelweg op een lage tak. Hij bleef rustig zitten waardoor ik enkele close-up foto’s kon nemen. Daarna vloog hij wat verder het bos in.
BERT VAN ELSEN
DORIEN DIERCKX
36 | Meander 4
Kleine karekiet Dit vogeltje maakte op 10 mei een onzachte landing na contact met ons keukenraam in Olmen. Het voelde zich wel gerust op mijn vinger en vloog na even bekomen te zijn gezwind weg richting struikgewas. Mijn zus vertelde (nvdr: terecht) dat het een kleine karekiet is. MARIA BOSMANS
Gewone kameleonspin Een kameleonspin kan, zoals een kameleon, van kleur veranderen. Ze gaat meestal op gele of witte bloemen zitten en kan dan zelf ook een gele of witte kleur aannemen. Dat duurt soms wel enkele dagen. Dit is een goede camouflage om aanvallers zoals vogels te misleiden of om insecten te kunnen vangen. Urenlang zit ze roerloos te wachten tot een prooi dicht genoeg genaderd is, om dan toe te slaan en direct haar gif te injecteren. Zoals hier bij dit Icarusblauwtje. FRANK VAN CAMPENHOUT
Kleine parelmoervlinder Vorig jaar plantten we een deel van onze tuin aan. Eén ding was heel belangrijk: insectvriendelijke planten. Na een jaartje doen de plantjes goed hun werk. We zagen al boomblauwtje, landkaartje, gehakkelde aurelia, bont zandoogje, kleine vuurvlinder, … Wat een succes. Maar de kers op de taart was toch deze kleine parelmoervlinder. Een zeldzame soort die vooral opvalt door de spiegelende witte vlekken aan de onderkant van de vleugels. ARNE VERMEULEN
Lantaarntje Deze foto, in mijn tuin te Mol genomen, maakt mijn dag goed. Om geslachtsrijp te worden jaagt een lantaarntje op vliegende insecten. De prooi wordt in de lucht gegrepen met de poten. Vervolgens wordt ze naar de bek gebracht en in de lucht of zittend in de vegetatie opgegeten. ROGER GEENS
oktober - december 2021
| 37
Eikenwespvlinder De eikenwespvlinder lijkt meer op een wesp dan op een vlinder (mimicry), is overwegend zwart met geel en zijn poten zijn geel maar de ‘knieën’ zijn zwart. Aan de achterlijfspunt zit een borstelige pluk haren, waaraan het geslacht te herkennen is. Bij vrouwtjes is die overwegend geel, bij mannetjes zwart. Het exemplaar op de foto is dus een vrouwtje. De waardplant is eik, de vliegtijd van eind april tot begin september. In België is het een vrij zeldzame (ook dagactieve) nachtvlinder.
Lindepijlstaart Robin vroeg of deze vondst in de Meander kan komen... We hebben thuis in Geel een linde staan en deze rups viel eruit. De rups op zijn hand is van de lindepijlstaart en die op zijn buik is van de cecropiavlinder uit Amerika, daar bekend als de Robin moth! TIM BASTIAENS
KAREL VERBRUGGEN
Meerkoet en waterhoen Op 1 mei was ik aan de Straalmolen in Olmen getuige van een flinke ruzie tussen een koppel meerkoeten en een koppel waterhoenen. Het ging er heftig aan toe! DIRK STYNEN
Ligusterpijlstaart Deze ligusterpijlstaart zat begin juli op ons tuinhek in Meerhout. Je zou denken dat het een loszittend stuk schors is! Veel vlinders in de pijlstaartfamilie ontlenen hun naam aan de voedselplant en voor deze pijlstaart is de voedselplant liguster, waarop de rupsen dan ook te vinden zijn. KRISTIN VAN GESTEL
38 | Meander 4
Rups elzenuil Dit mooi zwartgeel gestreept beestje met vreemde antennes, is van de rups van de elzenuil. Ze zat begin juli tussen de bloemen op onze tuintafel in Ham. De soort heeft allerlei loofbomen als waardplanten, zoals els, iep, berk, beuk, wilg en eik. De elzenuil is redelijk zeldzaam in ons land. De vliegtijd van het imago is van mei tot begin juli, en soms is er een tweede generatie in juli en augustus. PETER STROOBANTS
Spikkelspanner Tijdens een wandeling op 21 juli langs de Dekshoevevijver spotten we deze nachtvlinder die wel heel goed gecamoufleerd op een boom rustte. Het is een van de moeilijk te determineren spikkelspanners, algemene soorten die je, zoals nu begrijpelijk, niet gemakkelijk te zien krijgt! KATRIEN BOGAERTS
Rugstreeppad
Spaanse vlag Tijdens de Grote Vlindertelling van Natuurpunt in juli leek de Spaanse vlag wat afwezig. Daarna, vanaf augustus zag je ze weer overal opduiken, zoals hier in mijn tuin in Geel-Larum. RUDI MEYLEMANS
Op 11 mei op avondexcursie naar De Maat geweest om er te luisteren naar het mooie concert van de rugstreeppadden! Tijdens de paartijd produceren de mannetjes een schelle ratelende roep om een vrouwtje te lokken. De roep is enigszins te vergelijken met de zang van een nachtzwaluw of van de veenmol en wordt er soms mee verward. INGRID JANSSENS
oktober - december 2021
| 39
Bever Jonge pimpelmees Op 29 mei in onze tuin in Olmen: de jonge pimpelmeesjes verlaten hun nest! Hier een hongerig jong even voor het uitvloog. AN WAUTERAERTS
Toen ik op 16 mei ‘s morgens met de fiets onderweg was naar het werk stak deze bever de kanaaldijk aan het kanaal van Beverlo over. Hij was totaal niet schuw. Gedurende meerdere minuten liet hij zich vanop drie meter afstand fotograferen. Spijtig genoeg had ik alleen een gsm bij me. TOM SCHILDERMANS
Oproep! Voor deze rubriek roepen we al onze lezers op om actief mee te werken. Zag u zelf iets moois of speciaals in de natuur in onze regio of in gebieden waar onze afdelingen of werkgroepen op uitstap gaan, laat het ons weten. Bedoeling is om ons tijdschrift nog meer een tijdschrift van alle leden te laten zijn. Stuur je interessante waarneming naar frans.emmerechts@gmail.com en misschien verschijnt ze dan wel in de volgende Meander!
Harkwesp Ondanks de uitbreiding van haar verspreidingsgebied sinds enkele jaren blijft de harkwesp zeer zeldzaam. In het weekend van 11 juli hadden we twee van deze toffe gasten tussen onze lavendel. De grootste graafwesp houdt van zanderige ondergrond en vindt bij ons in Geel-Bel nog steeds een geschikte biotoop. We waren bijzonder vereerd dat ze onze tuin uitgekozen hadden om op bezoek te komen. PETER DE JONGH
40 | Meander 4
1967 2017 YEARS OF INNOVATIVE REPAIRING
Better than the original
OPEN:
Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.
REPARATIES van baden en douches, ramen en deuren, wastafels, vensterbanken, dorpels en aanrechtbladen, vloeren wandtegels. RENOVATIES van Bad-in-bad systeem, Badwissel systeem, Douche-in-douche systeem, Douchewissel systeem. ANTISLIP Safety floor, Antislip in sanitair, Antislip matten, Antislip coatings. Respo Repair Belux - Schans 1 B - B-2480 Dessel T: 014 - 960613 - E: info@resporepair.be
www.resporepair.be
Voor wandelschoenen... stap je naar Mol
Mol-centrum DE WANDELSCHOENENSPECIAALZAAK VAN DE KEMPEN
✂
Voogdijstraat 22 - 2400 Mol - Belgium - Tel.: +32 (0)14/31 12 12 - josdaems@telenet.be -www.josdaems.be
Bij aankoop van een paar wandelschoenen ontvangt u een onderhoudsproduct oktober - december 2021 | op vertoon van deze bon. (Geldig tot 30 sept 2021)
41
Thuiskomen in een tuin! ontwerp
advies
aanleg
onderhoud
www.jankok.be
info@jankok.be
www.corbiedeals.be
Hop in de herfst © Frans Emmerechts
Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen