Meander 2022 nr 1 januari - maart, jaargang 21 by Natuurpunt Meanderland

2022 • Januari | Februari | Maart • Jaargang 21 nr. 1

MEANDER

Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323

Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham

Colofon Natuurpunt

Giften

Natuurpunt is een vrijwilligersvereniging die kwetsbare en bedreigde natuur in Vlaanderen beschermt. Met 48.000 vrijwilligers en bijna 500 werknemers beheren we natuurgebieden met een totale oppervlakte van 26.000 ha. We voeren natuurstudies uit en zetten vorming en workshops op om mensen dichter bij de natuur te brengen. Met 123.000 aangesloten gezinnen zijn we de grootste natuurbeschermingsorganisatie in Vlaanderen.

Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen. Vanaf €40 ontvang je een fiscaal attest.

Lid worden Door overschrijving van 30 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 13 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 12 euro. Beide extra abonnementen samen 21 euro.

Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerde leden van Natuurpunt kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander. De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 3000 exemplaren.

Redactie Jef Sas, Marc Verachtert, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Jan Albrecht, Wendy Thys, Arne Vermeulen, Mirella Bruynseels, René Ducastel, Jurgen Sophie, Veerle Van den Eynden.

Contact Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.

Met dank aan onze fotografen Stef Smet, Paulleon Van Gestel, Frans Emmerechts, Robert Pieters, Ann Helena Kenis, Manu Büscher, Stein Temmerman, Marc Mangelschots, Lesley Verhulst, Luc Damen, Achiel Claessen, Nicolas Vrydags, Karel Verbruggen, Veerle Van den Eynden, Leentje Aarts, René Ducastel, Margo Ghielens, Jef Eykmans, Jan Mangelschots, Wendy Thys, Mirella Bruynseels, Paul Helsen, Paul Wouters, Marianne Horemans, Rogier Tormans, Kris Van Elsen, Willy Cools, Aiden Driessens, Annemie Van den Bergh, Lilia Verluyten, Sander Willems, Jaak Geys, Eddy Bollen, Karel Belmans, Mai Mondelaers, Ilse Mensch, Maarten Willems, Gitte Schurmans, Bart Hulsmans, Peter Van Den Broeck, Frank Van Campenhout, Jan Albrecht. Coverfoto’s: Koninginenpage © Jaak Geys, Rouwende gouden tor © Gitte Schurmans, Zanglijster tussen katjes en propjes © Mirella Bruynseels, Rooddijtantesidonia © Paul Wouters en Marianne Horemans, Klavertje vier © Obe van Genechten, Dotterbloemen in Elzenbroekbos © Mirella Bruynseels, Totterbrug by night © Leslie Verhulst Achtercover: Porseleinzwam op omgewaaide beuk. © Stef Smet Op alle foto’s rusten auteursrechten. Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.

Lay-out Meander Arne Vermeulen en Jan Albrecht.

Deadline teksten volgende Meander Maandag 17 januari 2022. Verschijnt eind maart 2022. Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.

2 | Meander 1

3770 – Grote Netewoud 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 – Neerhelst (Geel) 7118 – Griesbroek (Balen) 7725 – Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 – De Vennen (Balen) 7736 – Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 – Molse Nete (Balen/Mol) 7763 – Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 – Breeven (Geel) 7779 – Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 – Selguis (Geel) 7784 – De Bleken (Mol) 7796 – Hezemeer (Meerhout) 8810 – De Rammelaars (Ham) 8874 – Veldhovenheide (Ham) 3283 – Natuur.huis De Rammelaars (Ham) F-04013 – Watermolen Meerhout

Contactadressen Afdeling Netebronnen  jefsas@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.netebronnen  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-netebronnen

Afdeling Geel-Meerhout  marc.verachtert@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.afdeling.geel-meerhout  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-geel-meerhout

Afdeling Balen-Nete  tom.schildermans@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.balen-nete  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-balen-nete

Afdeling Ham  frans.hoes2@telenet.be  www.facebook.com/natuurpunt.ham  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-ham

Bezoekerscentrum Grote Netewoud  bc.grotenetewoud@natuurpunt.be  www.facebook.com/GroteNetewoud  www.grotenetewoud.be De onverschrokkenen van JNM Zandland bestreden wilgenopslag in De Rammelaars © Jan Albrecht

Vrijwilliger aan het (voor)woord I n mijn derde middelbaar wist ik het: ik ga biologie studeren. In 1968, in mijn laatste jaar middelbaar, volgde ik de cursus natuurgids. Daarna gaf ik rondleidingen in de Zoo als dierentuingids en werkte ik met Dr. Agatha Gijzen, biologe in de Zoo, aan een stamboek voor de kweek van okapi’s, een bedreigde diersoort. In 1972 kon ik aan de slag als bioloog in De Zegge waar ik 5 jaar werkte. Een heerlijk moment was de ontmoeting met een bunzing, die voor mij op het pad sprong, stilletjes dichterbij kwam en uiteindelijk tot op mijn laarzen kwam snuffelen. Zalig zulke ontmoetingen! Toen begon ik met natuurfotografie, een hobby die me nog altijd passioneert. Daardoor heb ik me geëngageerd om de tweejaarlijkse tentoonstelling Natuurfotografie van Natuurpunt te organiseren in ’t Kristallijn. In 1977, periode van de oliecrisis en de autoloze zondagen (heerlijk!), kon ik aan de slag als leraar biologie en scheikunde aan het Sint-Jan Berchmanscollege in Mol. Het was de kans om zo leerlingen enthousiast te maken voor de natuurbeschermingsgedachte, wat toen nog niet zo evident was. In de weekends organiseerden we met de biologieclub voor leerlingen, ouders en vrienden, uitstappen naar Zeeland, het Naardermeer, de Oostvaardersplassen, de Molse zandputten, enz., maar ook werkdagen in De Maat, de Ronde Put stonden op de agenda.

Met milieuorganisatie VALK gingen we in het verweer tegen aanslagen op natuurgebieden zoals tegen Sun Parks, met als spannend hoogtepunt een debat in de zevende dag op VRT, met grote baas Van Moerkerke. Heerlijke momenten waren de ontmoeting met de otter op de Shetlandeilanden en het zicht op de immense zeevogelkolonies. Fantastisch was de waarneming van een bruine beer in Zweden. Toppers waren de vale gieren in Extremadura die voor onze ogen, op 10 minuten een dode geit verwerkten. En vorige maand nog zagen we, met de boot vanuit de Lofoten, potvissen onderduiken in de poolzee. Mijn droom voor de toekomst: dat ik in januari in mijn tuin opnieuw het melancholisch lied van de grote lijster kan horen die de lente aankondigt. Dat aan de Witloop in ’t Sluis opnieuw nachtegalen zingen en de wielewaal zijn roep laat horen, dat de braamsluiper weer in onze hagen zingt en de boerenzwaluwen opnieuw in mijn schapenstal broeden en dat de grauwe vliegenvanger weer broedt op de uitstekende stenen onder de dakgoot van het Jacob Smitsmuseum. Kortom, ik hoop op een herstel van de eens zo rijke biodiversiteit in onze landelijke gehuchten. STEF SMET

Stef Smet bij de opening van de natuurfototentoonstelling in het Kristallijn, oktober 2021. © Paulleon Van Gestel

januari - maart 2022

Boomklever. © Frans Emmerechts

Winterse kost

Vogels zijn in meerdere opzichten onze gelijken. Neem nu dat opportunistische graaien. Op mijn voederplank zitten merelvrouwtjes te hamsteren, als in de Albert Heyn. Alles is gratis, en tòch gooien ze wat hun niet zint gelijk uit die soldenbak! Daarnaast heb je, net als bij ons, ‘de kakkers’. Dat kunnen meeuwen zijn (zijn er in Knokke meer meeuwen dan in Blankenberge?), maar net zo goed eksters en gaaien, u kent ze wel, dat omhoogvallen gespuis in kostuums en galajurken. Op een doordeweekse dag dan nog! Ze lijken chique, maar ze concurreren moeiteloos met Russische toeristen aan de buffetten van een all-in vakantie. Kauwen daarentegen zijn net filmsterren op de rode loper in

4 | Meander 1

Cannes. Die blijven, zelfs na al dat geschrans, als een diamant in hun mooie pakjes passen. Ze vliegen vast stiekem anderhalve marathon, tussen de lunch en het diner. Zo blijven ze lekker fit. En altijd moe. Vandaar dat eeuwige gesnater. En maar zagen tegen hun ventje. Je zou van minder gaan vliegen. En dat doen ze dan ook. Omdat ze dat kunnen. Onze mannen niet, helaas.

Roodborstjes. @ Ann Helena Kenis

Je moet het ze nageven, weinig wilde dieren slagen erin zo verwend te worden als de vogels in uw tuin tijdens de, toch steeds minder guur wordende, wintermaanden. Ten dele is dat te verklaren door hun sociale karakter. Echt mensenschuw zijn ze niet. Je kan, in alle discretie, huwelijksproblemen bespreken met een roodborstje, zonder dat die daar 75 euro per uur voor vraagt. Je bent minstens even opgelucht, en van het uitgespaarde geld kan je massa’s pinda’s kopen. Die moeten dan wel in een netje zitten, ter grootte van een Mortadella-worst.

Heggenmus. © Frans Emmerechts

Kruisbek. © Robert Pieters

Ik kijk in mijn tuin naar de meest zinnenprikkelende voorstellingen van Cirque du Soleil. Sterren van dienst: de boomklevers, ondersteboven dansend op een kale tak, in gangnam style! En de koolmees: moeiteloos balancerend op een heftig slingerende, steeds kleiner wordende spekgladde vetbol. Vet! En toch slank blijven, net als die kauwen! Volgens mij stikken de plofkippen van jaloezie, terwijl ze zich verstikken in de zoveelste gepofte maïskorrel. Ik zie het zo voor me, op hun doodsbrief, gekalligrafeerd, met hanenpoten: ‘Bertha. Goedgezind kakelend, veel te zwaar, doch lichtend voorbeeld, aan een natuurlijke dood gestorven. Tot ziens, in de boterhammenworst van de Weight Watchers. Dat wensen wij u in het hiernamaals van harte toe.’ En dan door stom toeval toch nog in de charcuterie van de Lidl terechtkomen. Het zal de naaste familie worst wezen, zolang ze op de koffietafel maar een graantje kunnen meepikken.

Steven, de gallowayfluisteraar van het Griesbroek © Leentje Aarts

Koolmees en pimpelmees. © Frans Emmerechts

Maar hoe zit het met die arme dakloze wees-meesjes in het bos? Ze zien er niet schurftiger uit dan die in mijn tuin. En stiekeme heuptasjes met kruidenelixir - speciale selectie van de bosfee heb ik ook nog niet gezien. Wat valt er te bikken, wanneer de bomen naar de hemel reiken als levenloze skeletten? Een verrast insect, in een slaapzak met kapotte rits? Of zijn vogels tegenwoordig ook al ‘vegan’, uit solidariteit met de plofkippen? Misschien liggen in elk bos wel een paar driesterren-restaurants!? Wintermenu: gefermenteerd eekhoorntjesbrood in geklaarde heksenboter, liflafjes van gepekeld haarmos op een bedje van ontlooide eikels, overgoten met een infuus van dennennaalden. Volgens mij hebben die vogeltjes het in de winter zo slecht nog niet. Alle vogeltjes. Behalve Bertha dan. ANN HELENA KENIS

Zwarte mees © Frans Emmerechts

januari - maart 2022

LIFE+ Grote Netewoud

'wilde natuur op mensenmaat’ 1 september 2013 – 31 december 2021

Terwijl ik dit schrijf vinden er in ons Meanderland nog een hele reeks natuurherstelwerkzaamheden plaats die alle kaderen binnen LIFE+ Grote Netewoud. Ruim acht jaar geleden startte dit project in onze regio. Met dit tweede LIFE-project op korte tijd ambieerde Natuurpunt, samen met partners Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) en de Dienst Integraal Waterbeleid (DIW) van de provincie Antwerpen een flinke sprong voorwaarts te zetten in de uitbouw van enkele natuurgebieden (zie overzichtskaart hieronder) waar onze vrijwilligers al vele jaren aan de weg timmeren. Via actieve grondverwerving en gericht natuurherstel was het de ambitie om Europees beschermde habitats en soorten meer kansen te geven. Naast de Europese LIFE-financiering konden we ook rekenen op Vlaamse subsidies via het indienen van een twintigtal Investeringssubsidies en Projectsubsidies Natuur. De belangrijkste projectdoelstellingen worden hieronder overlopen en geduid met een greep uit de realisaties.

Overzichtskaart, de donkergroene delen waren betrokken bij het LIFE-project.

6 | Meander 1

Grootschalig herstel van elzenbroekbos In de projectregio kwamen al mooie stukken broekbos voor, zij het beperkt in oppervlakte. Bijna allemaal ontstonden ze na de Tweede Wereldoorlog toen de landbouw intensiveerde. Natte hooilanden die niet tot weekendvijver werden vergraven evolueerden bij gebrek aan beheer spontaan naar broekbos. Ook werden er her en der populieren aangeplant in de vallei. In weinig beheerde bestanden ontstond broekbos in de ondergroei. Binnen het project werden talloze weekendvijvers aangekocht in de nabijheid van reeds bestaand broekbos. Kenmerkend voor deze percelen is het verstoorde reliëf. De grond die bij het graven van de vijvers in de tweede helft van de vorige eeuw vrijkwam werd meestal als een

Educatief Natuurbeheer De Vloyen. © Frans Emmerechts

drogere dijk rond de vijver gelegd. Hierop wer-

oosten van het Griesbroek tegen het kanaal

Waar omvorming was voorzien van mono-

den dan allerlei tuinen parkplanten geplant en

Dessel-Kwaadmechelen (zie luchtfoto's op

tone bestanden (populier of spar) werd in het

werd veelal koterij gebouwd en een afsluiting

volgende pagina1). Deze sites verbossen na de

grootste deel van de gevallen geopteerd om de

geplaatst. Oeverbeschoeiingen, al dan niet in

inrichting verder spontaan richting broekbos.

bestanden te ringen of te laten kwijnen in plaats

asbestplaat, waren schering en inslag. Om tot

Dit gaat veelal via een successie van (riet)ruigte

van ze te oogsten. De reden hiervoor is twee-

broekbosherstel te komen was een volledige

en wilgenstruweel.

ërlei: Ten eerste wordt schade aan bodem en

‘sanering’ nodig. Naast alle gebiedsvreemde

Het herstel van het valleireliëf zorgde voor een

eventuele waardevolle ondergroei tot een mini-

materialen moest ook de begroeiing wijken zo-

verhoogde invloed van grondwater op deze

mum beperkt. Ten tweede maken de oude po-

dat de dijken weer in de vijver konden worden

plaatsen. Dat is belangrijk voor de ontwikkeling

pulierenrassen met hun structuurrijke bast vaak

gestoten. Aangezien er in alle deelgebieden

van het broekbos. Ook de ‘sponswerking’ van

deel uit van het leefgebied van allerlei ongewer-

veel van dit soort vijvers werden verworven is

de vallei vergroot met deze ingrepen sterk. Een

velden waaronder de Europees beschermde ver-

er ontzettend veel rommel opgeruimd en reliëf

andere ingreep om de hydrologie te herstellen

miljoenkever. Ook spechten maken graag hun

hersteld. De roemruchte ‘Centennial City’ en

was het dempen of opstuwen van een aantal

nestholte in al dan niet dode populieren.

ook ‘Forellenvijver Mareholt’ sprongen in het

grachten en greppels. De vestiging van bever in

Verder werden er ook verruigde graslanden

oog maar waren maar een fractie op het totaal.

een aantal van de gebieden zorgde voor gelijk-

aangekocht die spontaan of via een zeer ex-

De grootste groep vijvers bevond zich in het

aardige effecten.

tensieve begrazing mogen evolueren richting broekbos. Het voordeel van deze methode ten opzichte van aanplanten is dat er automatisch een leeftijdsverschil tussen de bomen ontstaat en dat het proces wat langzamer gaat waardoor soorten meer tijd krijgen om het gebied te koloniseren of te verlaten. De voor Vlaanderen vernieuwende aanpak om de overbemeste, fosfaatverzadigde bovenste grondlaag af te graven werd slechts op een beperkte oppervlakte gerealiseerd. De algemene vervuiling met zware metalen in de regio en hernieuwde archeologiewetgeving met torenhoge archeologiekosten maakten de doelstellingen moeilijk haalbaar.

Werken De Vloyen. © Stein Temmerman

januari - maart 2022

Habitatherstel voor vissoorten als beekprik, kleine modderkruiper, rivierdonderpad en bittervoorn

Het griesbroek 2013

Voor deze acties waren onze partners VMM en DIW verantwoordelijk. Twee vismigratieknelpunten op de Grote Nete werden door VMM opgelost. Het eerste was de watermolenstuw van Straalmolen net ten westen van het Griesbroek. Hiervoor werd een vistrap aangelegd, verbonden met de Heiloop (2). Deze werken werden samen uitgevoerd met de transformatie van een aantal voormalige viskweekvijvers naar rietmoeras door het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB)(3). De Heiloop, een historische ontwateringsgracht, kreeg in het westen van het Griesbroek ook een meer natuurlijk profiel en er werden meanders aangelegd om de loop een natuurlijker karakter te geven (4). Dit gebeurde onder meer op de plaats waar

Het griesbroek 2020

vroeger het cowboydorp ‘Centennial City’ stond. De aankoop van deze site door Natuurpunt bood de mogelijkheid om dit te doen. Het tweede vismigratieknelpunt dat werd opgelost was de stuw ter hoogte van het Malesbroek. Ter hoogte van de stuw kon Natuurpunt de nodige gronden verwerven om meanders aan te leggen die voor vissen als bypass voor de stuw fungeren. Deze meanders zijn een mooie opstap naar een verdere meandering van het stuk Grote Nete tussen het centrum van Meerhout en de monding van de Molse Nete nabij Winkelom. Hier werd de waterloop in de jaren 1960 rechtgetrokken met een enorm structuurverlies tot gevolg. Waar de focus van DIW tijdens het vorige LIFEproject op de Kleine Hoofdgracht lag werd er binnen het huidige project ingezet op strucLuchtfoto Griesbroek

tuurverbetering van de Grote Nete. Enerzijds

Herstel van waardevolle open habitats zoals soortenrijke graslanden, open water, heide ...

nodig. Met het open laagveen van De Most in

door het aanleggen van enkele meanders,

de buurt liggen hier ook goede kansen voor

anderzijds door het inbrengen van dood hout

de uitwisseling van individuen van bepaalde

om meer variatie te krijgen in de stroomsnel-

De oppervlaktedoelstelling van deze actie lag

soorten wat in het voordeel speelt van ge-

heid. Dit versnelt het proces van natuurlijke

een pak lager dan die van de voorgaande. Ze

zonde populaties.

oevervorming door erosie en sedimentatie.

beperkte zich dus tot de percelen met hoge

In het Selguis werden halverwege de vorige

potenties. Wat ook meespeelde was de be-

eeuw heel wat oudere turfputten omgevormd

Avontuurlijke bezoekerservaring

heerbaarheid. Zo kozen we er in het noorden

tot weekendvijvertjes. Ook hier met beplantin-

Dat deze actie zoveel aandacht kreeg binnen

van De Vennen voor om een oud hooilan-

gen, koterij, afsluitingen en oeverbeschoeiin-

een LIFE-project is uitzonderlijk. Met de ope-

dencomplex tegen De Most aan te herstellen.

gen. Door sterke beschaduwing ontbrak veelal

ning van het Bezoekerscentrum Grote Nete-

Deze zone kent een hoge kweldruk en de inzet

een dynamisch waterleven. Na het weghalen

woud net vóór de start van het project was de

van rupsmaaiers is nodig. Door deze zone te

van de begroeiing en alle rommel kregen de

timing uitstekend om tot een doordachte visie

vergroten bundelen we het beheer en verho-

oevers een meer natuurlijk profiel. Hierdoor

en realisatie van de openstelling van onze ge-

gen we ook de kans op een goede ontwikke-

kan zich een riet- of ruigtevegetatie ontwikke-

bieden te komen. Het Totterpad en de aanlig-

ling van de vegetaties. Een voldoende groot

len die met cyclisch maaien in stand kan wor-

gende speelnatuur met stapstenen springen

leefgebied voor specifieke soorten is immers

den gehouden en overgaat in het open water.

ongetwijfeld het meest in het oog. Met de

8 | Meander 1

Zwarte ooievaar Griesbroek. © Marc Mangelschots

Totterbrug werd een kenmerk van het Grote

gevonden om dit waardevolle programma ook

Netewoud geschapen dat werd herhaald in

na het project verder te zetten.

andere gebieden zoals de Kwacht, De Vennen, Griesbroek… Het concept werd ook elders

Nabeschouwing en dankwoord

opgepikt. Maar ook enkele goed geplaatste

Het Grote Netewoud is na dit project uiteraard

plankenpaden, bungel- en picknickbanken,

geen afgewerkt gebied. Ook na het project

een vogelkijkhut en de Natuurpunt Wandelap-

zullen de doelstellingen verder worden gere-

plicatie kwamen er dankzij het LIFE-project.

aliseerd, zij het met andere middelen. Met de

Naast de infrastructuur was er ook een rijk aan-

groeiende interesse in het gebied, de bestaande

bod voor kinderen om op een avontuurlijke

en toekomstige partnerschappen zal dit een

wijze de natuur van het Grote Netewoud te

boeiend en uitdagend traject worden.

verkennen. Denk aan de Totter Rangers en de

Nu de inrichtingswerken op hun einde lopen

vele geleide wandelingen en activiteiten op

is het spannend uitkijken naar hoe de natuur

kindermaat. De pandemie was ondanks haar

er zich zal ontwikkelen, spontaan of via aange-

minder fraaie gezicht wel een bondgenoot in

past beheer. Dat laatste is in vele gevallen een

openstelling en technische en administratieve

deze doelstelling. Ongetwijfeld hebben velen

belangrijk aandachtspunt waar de lokale be-

ondersteuning.

een avontuurlijke tocht beleefd in de gebieden

heerteams, ondersteund door de professionele

Het Grote Netewoud maakt deel uit van het Na-

waar ze voorheen zelden of nooit kwamen.

arbeidersploeg zich over zullen ontfermen. Wie

tura 2000-netwerk van Europees belangrijke na-

interesse heeft om hier een steentje toe bij te

tuurgebieden en geniet de financiële steun van

Het creëren van een breed maatschappelijk draagvlak

dragen kan contact opnemen met de voorzitters

het LIFE-fonds van de Europese Unie. Via vol-

van onze afdelingen waarvan de contactgege-

gende projecten werd steun toegekend vanuit

Ons bezoekerscentrum faciliteerde als poort

vens vooraan in het colofon van deze Meander

de Vlaamse Overheid: ISN2015/06, ISN2016/07,

voor het Grote Netewoud deze doelstelling op

te vinden zijn.

ISN2016/09, ISN2016/10, ISN2016/14,

onnavolgbare wijze. Het goede contact tussen

Graag bedank ik iedereen die er mee voor

ISN2016/16, ISN2017/38, ISN2017/42,

onze medewerkers en de bezoekers, cursisten

zorgde dat het Grote Netewoud een geslaagd

ISN2017/48, ISN2017/50, PSN2018-26, PSN2018-

en partners leidde tot een grote gedragenheid

project werd. In de eerste plaats de betrok-

29, PSN2018-36, PSN2018-46, PSN2018-50,

voor onze activiteiten en waardering voor wat

ken Natuurpunters van de lokale afdelingen,

PSN2019-25_19-000016, PSN2019-29_19-

het gebied al te bieden heeft. Het Grote Ne-

beheerteams en het bezoekerscentrum voor

000010, PSN2019-44_19-000009, PSN2019-

tewoud was de hefboom voor de verdere ver-

hun enorme en uiterst diverse inzet. Verder ook

47_19-000004, PSN2019-49_19-000007.

werving en ontwikkeling van de watemolen-

onze partners VMM en DIW voor de construc-

site met partners Vlaamse Milieumaatschappij,

tieve samenwerking op het terrein. En uiteraard

Agentschap voor Natuur en Bos, gemeente

ook mijn collega’s die een rol speelden in het

Meerhout en VVV-Meerhout.

project, binnen de LIFE arbeidersploeg, het

Het programma Educatief Natuurbeheer, waar-

Educatief Natuurbeheer, de werfopvolging, de

Afvissing De Vennen. © Manu Büscher

MANU BÜSCHER

Coördinator LIFE+ Grote Netewoud

bij in de loop van het project honderden lokale schoolkinderen op pad en aan het werk gingen in het Grote Netewoud zorgde ongetwijfeld mee voor een groeiend draagvlak. Spijtig genoeg werd tot nu toe geen financiering

januari - maart 2022

Nieuws uit het

Bezoekerscentrum

Grote Netewoud

TOTTERPAD BY NIGHT was er eindelijk weer... In 2019 hadden we beslist om een keer een jaartje over te slaan en dit omwille van de drukte rond de verbouwingen en opening van de gerenoveerde watermolen. Toen kwam 2020 en ondanks de uitbraak van een welbepaald virus in maart, zag het er toch naar uit dat we een ‘kleinschaliger’ event konden aanbieden. Helaas strooide in november 2020 ‘je-weet-wel’ toch nog wat teveel virus in het rond en moesten we dit nog een jaartje uitstellen. Na een heftige pandemie-periode, wat een uitdaging was voor onze verenigingswerking, konden we ons ‘kleinschalig’ concept dan toch eindelijk waarmaken in november 2021. De verhalenvertellers hadden er zin in, de sfeerverlichting, de vuurkorven en Zweedse fakkels werden onder het stof uitgehaald. Maar liefst 250 bezoekers konden veilig in groepjes, begeleid door een gids, genieten van een sfeervolle avondwandeling op het Totterpad. Na een paar minuutjes stappen week de wandeling al van het pad af en dook het bosje in, vlakbij een grote meander van de Grote Nete. Daar maakten we kennis met ‘Meneer Peter’, ah nee, het was niet meneer, maar maar gewoon ‘De Peter’. Visser van dienst en persoonlijke vriend van Bernard De Bever, die hij helaas al twee dagen niet meer had gezien. Zowel de kleine als grote avonturiers kregen de opdracht om mee uit te kijken naar Bernard en heel hard ‘GEVONDEN’ te roepen als ze hem zagen. De tocht leidde de groep over de avontuurlijke Totterbrug die gelukkig goed verlicht was, want om het water in te duiken was het nu toch wel even te koud. Aan de grote kastanjeboom hoorden we luid uilengeroep en daar zat een grappig uitziende mevrouw helemaal in fluo gekleed. Gepassioneerd door uilen, fluo en zingen en dansen, kreeg ze iedereen mee in haar verhaal.

Brrrr… wat was het koud. Gelukkig konden we aan de drankstand onderweg onze innerlijke mens verwarmen met warme chocomelk of een goeie jenever. De beentjes, zowel voor als achter werden verwarmd aan de brandende vuurkorf. Verder op de tocht stond een eenzame man met pluimen. Nou seg, wat had hij een interessant verhaal over het kleine vogeltje ‘de winterkoning’. Eindelijk weten we hoe dat kleine bruine vogeltje met zijn opwaarts staartje aan zijn prachtige naam komt. Het Totterpad lag er op sommige plaatsen lekker glibberig en modderig bij, gelukkig hadden we een pillicht bij. Maar dan nog was het toch wel uitdagend hoor en dan wisten we nog niet dat het uitdagendste nog moest komen… het stenenpad dwars over de grote vijver. Uitdagend was het zeker, maar hoe mooi verlicht was dat! Genieten! Op het einde van het pad dwars door het water, wachtte verteller Frans de groep op. De hamvraag die hij voor ons had was of we enig idee hadden of het konijn en de haas vrienden zijn. Tja, wij weten het intussen, maar als je er niet bij was, dan zal je een gokje moeten wagen vrees ik. Oh ja, dat zou ik nog vergeten… mocht je Bernard de Bever tegenkomen, wil je dan ook heel luid ‘GEVONDEN’ roepen alstublieft. Wij hadden hem alvast nog gevonden die avond. Een dikke welgemeende 'dank je wel' aan al onze vrijwilligers die dit evenement wederom tot een succes hebben gemaakt. WENDY THYS

Foto's: Frans Emmerechts, Wendy Thys, Leslie Verhulst

Praktisch Bezoekerscentrum Grote Netewoud  Watermolen 7, 2450 Meerhout Openingsuren: April - september: open van 11 tot 18 u Oktober - maart: open van 11 tot 17 u Maandag altijd gesloten

10 | Meander 1

Contact  014/21 34 50  bc.grotenetewoud@natuurpunt.be  www.grotenetewoud.be  www.facebook.com/GroteNetewoud

TOTTERPAD BY NIGHT

januari - maart 2022

| 11

Jonge otters in Planckendael. © Karel Verbruggen

De meedogenloze jacht op

DE OTTER

De otter is het grootste zoogdier dat in de rivieren, beken en moerassen van ons land kan voorkomen. Kan, want de voorbije decennia was hier nauwelijks een otter te bekennen. Sinds het einde van de jaren 1980 wordt de otter beschouwd als uitgestorven in onze contreien. Nochtans was het dier eeuwenlang een vaste waarde in de natuur. Het verdwijnen van geschikte biotopen en territoria, de watervervuiling en de jarenlange vervolging door de mens deden de otter de das om. Op deze ‘vischdief, vischroover, schadelijk gedierte, vraatzuchtige kerel…’ werd meedogenloos jacht gemaakt, ook in de Kempen. Wij gingen in vooral de Kempense kranten (www.kempenserfgoed.be). op zoek naar informatie over de jacht op otters.

12 | Meander 1

Vernieling der otters

In de eerste helft van de 20ste eeuw was er in de natuur in ons land nog plaats genoeg voor de otter. Het typische gekef van de otter was de mensen niet vreemd. Die mens was zijn voornaamste vijand. Een otter eet vooral vis, elke vis die een otter verorberde, kon niet door een mens gevangen worden en dus mocht en moest de otter geëlimineerd worden. Dat was zowat de ‘filosofie’ achter de vervolging van de otter. Met een Koninklijk Besluit van 9 juli 1889 voorzag de overheid zelfs een premie van tien frank voor elke gedode otter. In het Annoncenblad van Moll van 20 juli 1889 werd dit onder de titel Vernieling der otters als volgt aangekondigd: ‘Sedert eenige tijd is het getal otters in de waterloopen tamelijk aangegroeid, hetgeen nadeelig is voor de vischteelt. De regeering heeft gedacht dat een einde moest gestelt worden aan deze vischvernieling en een koninklijk besluit werd dezer dagen door Zijne Majesteit geteekend, waardoor eene som van tien franken wordt vergund aan al wie een otter zal gedood hebben en het dier aan den burgemeester der

gemeente heeft laten zien. De burgemeester maakt een procesverbaal op dat hij met een voorpoot van den otter naar de minister van landbouw, nijverheid en openbare werken zendt, die vervolgens de premiebon toekent en doet uitbetalen.’ Die premie werd in 1937 opgetrokken tot 40 frank en in 1950 nog eens verhoogd tot 100 frank. Hij werd pas afgeschaft in 1965, toen er nog nauwelijks otters in ons land te bespeuren vielen. De jacht op de otter werd nog toegelaten tot en met het seizoen 1971-1972! Die tien frank stuwde de jacht op de otter uiteraard de hoogte in. In Geel verdiende een dagloner in 1888 anderhalve frank per dag. Na één jaar was er al 3.680 frank uitbetaald, goed voor 368 gedode otters. Na iets meer dan 4,5 jaar was dat aantal opgelopen tot 1.584 stuks. De maatregel werd in de pers dan ook bejubeld. Otters waren ‘vischdieven’ en de premie mocht men ‘als eene ware weldaad beschouwen’. Hoeveel otters er in ons land gedood werden in de periode dat de premie uitgekeerd werd, is niet te achterhalen.

Otterpoten in de gemeentelijke briefwisseling De premie miste ook in de Kempen zijn effect niet. Mark Stijnen vond in de gemeentelijke briefwisseling van Geel van 1889 tot 1921 (goed voor 31 jaren) 94 aanvragen voor een otterpremie. 1899 en 1910 waren piekjaren met 11 en 9 dode otters. In de verslagen van het Schepencollege van Retie dook ook een paar keer een otterpoot op: ‘Vernieling van otters. Petrus Blockx, 44 jaar, boswachter van de Graaf van Vlaanderen heeft ter streke Hooibeek een otter gevangen. Tot teken der waarheid heeft hij het eerste lid van de rechtervoorpoot afgesneden’, klonk het op 9 november 1890.

Klem en geweer Otters werden op verschillende manieren gedood en/of gevangen. Bijna de helft (46%) van de otters waarvoor een premie betaald werd, werd met een klem gevangen. Dat vroeg een zorgvuldige techniek: men moest de klemmen op de juiste plaats(en) aanbrengen, op het juiste moment en men mocht geen visuele of reuksporen achterlaten. ‘Verledene week heeft de sassenier van sas 3, M.N. Dorssemont, bij middel eener klem eenen otter gevangen, in de wateringen van den heer Lefebvre van Antwerpen, die niet minder dan 10 kilo’s woog’, schreef de Gazet van Moll op 11 januari 1890.

Gust Van Wuytswinkel met een gevangen otter aan het Campinastrand in Dessel.

De otter woog 12 kilo. Er komt nog een op dezelfde plaats. Het is te hopen dat Feyen deze ook zal treffen tot groot genoegen van de visschers.’, lazen we in Het Nieuwsblad.

Knuppel, schop en hond Een otterklem of een geweer werden vooral gebruikt als men doelbewust op otterjacht ging. Samen waren ze goed voor 70% van de gedode premie-otters. De overige 30% werd op een andere manier gevangen: een schup, een knuppel, een zeis…, alles was goed om een otter te doden. Petrus Balis zag in 1889 tijdens een wandeling in de wateringen van de Maat in Mol een otter in een gracht. Hij haalde snel een schop en sloeg op een half uur tijd drie otters dood. In december 1928 ‘heeft Jules

Goed een vijfde (22%) van de gedode otters werd afgeschoten. ‘Op 14 maart 1938 rond 9 uur ’s avonds heeft August Feyen, jager wonende Kapelpad in Rethy een otter geschoten op de Witte Nete.

januari - maart 2022

| 13

De otter die jarenlang in het café van Julie van ’t Hert op de jukebox stond. © Luc Damen

wat de mens ontgaat. Ook voor wolven, boommarters, hamsters, hazelmuizen en zelfs insecten zoals het vliegend hert en de juchtleerkever zet het INBO honden in.

Vislijn en blote handen

Otterklem uit het Stropersmuseum in Olen. © Luc Damen

Proost van Winkelom in de Moll-Nethe niet ver van zijn woning een otter betrapt. Hij sloeg het beest met een knuppel een oog uit en het bedwelmde dier werd dan spoedig door hem bemachtigd. De vischdief was niet minder dan 1 m 25 cm lang’. Veel vermeldingen van het gebruik van honden bij de jacht op otters in de Kempen vonden we niet. In de twee rapporten De otter in Vlaanderen zijn ook voor heel België maar een beperkt aantal meldingen te vinden van otters die door of met de hulp van honden gevangen werden. Het gebeurde wel dat een gewone jachthond ingezet werd als zijn baas op otterjacht ging. In Engeland werd al eeuwen met otterhonden (speciaal getrainde spaniëls of bloedhonden) jacht gemaakt op otters. Het zou zelfs de oudste georganiseerde jacht met honden geweest zijn. Vandaag wordt er opnieuw met honden jacht gemaakt op otters. Niet om ze te doden, maar wel om ze te monitoren. Otters zijn nachtdieren, ze leven in een groot territorium en zijn moeilijk te traceren. En dus gebruikt het INBO snuffelhonden, die getraind zijn op de geur van uitwerpselen om informatie te verzamelen over de aanwezigheid van de otter in Vlaanderen. Door hun fenomenale reukzin merken honden veel sneller op

14 | Meander 1

En dan waren er ook nog toevalstreffers. Een nachtlijn voor het vangen van paling kon ook een otter opleveren. Het overkwam Jan Leysen rond 1940 aan Hoolstmolen in Balen. In Vlaanderen was de paling trouwens een van de belangrijkste prooisoorten van de otter. Paling is een bodemlevende en dus relatief gemakkelijk te vangen soort. Soms slaagde men erin om jonge otters met de blote handen te vangen. Op dinsdag 3 juni 1890 lukte het de 13-jarige Hendrik Dorssemont, de zoon van sassenier Nicolas Dorssemont om op die manier een jonge levende otter te vangen in de wateringen aan Sas 3 in Mol. Otters zijn wel schuwe dieren, maar tegelijkertijd ook heel speels, zeker de jonge exemplaren.

Otterbont Wie een otter doodde, kon meestal twee keer langs de kassa passeren: één keer voor de premie en een keer voor de pels. In 1896 en 1910 schatte men de waarde van de pels op 10 tot 15 frank in de winter, in 1912 al op 20 à 25 fr. in alle seizoenen en in 1926 werd een prijs van 125 fr. betaald. Al die tijd bleef de premie op 10 frank staan. Voor het verkopen van een otterpels kon men alvast terecht bij Jan Van den Boom in Turnhout, ‘koopman in vellen, geeft de hoogste prijzen voor hazen, fissen, konijnen, otters en mollen, alles in vellen’. En Pelsenfabriek Fauna NV uit Beersel bij Mechelen adverteerde in 1932 voor het ‘looien, verven en bewerken van alle Inlandsche en Congovellen’. Het looien van een ottervel kostte 20 fr.

Een otter als attractie ... op de jukebox Gedood, gevild, opgezet en soms opgegeten… het lot van heel veel otters. Af en toe werd een otter, die het er levend vanaf bracht een attractie. In 1946 wist Alfons Luyten, viswachter op de gemeentelijke visvijvers in het Goor in Dessel een otter van twaalf kilo te vangen. De otter werd naar zijn café gebracht en men begon rond te bazuinen dat er een levende otter te zien was. Wie kwam kijken, moest betalen. Uitpakken met een vangst was niet ongewoon. Marten Mertens (1853-1941), die ook vlak bij de vijvers van het Goor woonde, had ooit een otter gevangen en was daar zo trots op dat hij er overal ging mee pronken. Het leverde hem de bijnaam ‘den Otter’ op. En in café De Kempen (later Texas City) bij ‘Julie van ’t Hert’ in Dessel stond jarenlang een opgezette otter op de jukebox. Haar man, Jerome Crombé was jager en had het dier geschoten aan de plassen in het vlakbij gelegen Goor, waarschijnlijk in de winter van 1950-1951.

De otter uitgeroeid De Maat, de Toemaathoek, het Molsbroek, de Postelaars, de Hessie, de Breikens, de Berken Bosschen, de zandputten en de Neet aan de watermolen in Mol, Straalmolen in Olmen en Hoolstmolen in Balen, de Witte Neet in Brasel, Hooibeek en de Wateringen in Retie, Males en de Grote Neet in Geel, Creyndert in Meerhout, Varendonk, het Goor in Dessel… allemaal plaatsen in de regio waar in de eerste helft van de 20ste eeuw otters voorkwamen. Vanaf het midden van de 20ste eeuw ging het aantal otters in België zienderogen achteruit, ook in de Kempen. Meldingen van (sporen van) otters zoals aan de Snepkensvijver (Herentals) in 1956 en in de Tikkebroeken (Oud-Turnhout) in 1960 waren al bijna uitzonderlijk. De georganiseerde verdelging, de toenemende waterverontreiniging en het verlies van geschikt leefgebied in de jaren 1970-1980 leidden tot een sterke terugval van de otterpopulaties. Sinds het einde van de jaren 1980 wordt de otter op populatieniveau in Vlaanderen als uitgestorven beschouwd. Ook in de regio Mol-Geel werden er vanaf de jaren 1960 nog maar weinig otters waargenomen. In het Goor in Dessel zou men in 1973 nog een otter gezien hebben. Op 23 augustus 1973 werd in de kleine vierkante vijver van het Prinsenpark in Retie ook een otter opgemerkt. En in Arendonk werd er in dat jaar zelfs nog een illegaal geschoten. In Mol waren de Maat en de Ronde Put de plekken waar nu en dan nog een otter gespot werd. Op 30 september 1984 zagen Jos Volders en Frans Daemen aan de Ronde Put allicht de laatste otter, die in de Kempen gespot werd.

Maar otters zijn nog altijd zeldzaam. Men schat de otterpopulatie in ons land momenteel op niet meer dan een tiental individuen. Dat de otter opnieuw voet aan wal krijgt in Vlaanderen is goed nieuws. Hij kan worden beschouwd als een indicator voor het herstel van de natuur en symbool staan voor zuiver water. De gestegen waterkwaliteit, de ontwikkeling van grote, waterrijke leefgebieden en het aanleggen van ecologische verbindingen tussen belangrijke natuurgebieden maken de terugkeer van de otter mee mogelijk. Maar er is nog veel werk aan de winkel, ook in de Kempen. Misschien evolueert het Grote Netewoud, een reeks van natuurgebieden langsheen de Grote Nete en haar zijrivieren op het grondgebied van de gemeenten Balen, Meerhout, Mol en Geel verder tot een geschikte habitat voor de otter. LUC DAMEN

Weer hoop voor de otter Maar misschien kunnen we over een aantal jaren opnieuw otters spotten in de Kempen. In 2012 werd met de hulp van een cameraval in Willebroek voor het eerst sinds lang met zekerheid de aanwezigheid van een otter in Vlaanderen vastgesteld. Sindsdien zijn er (sporen van) otters waargenomen in alle Vlaamse provincies behalve West-Vlaanderen. Het lijstje vermeldt ook een waarschijnlijke zichtwaarneming in Dessel in juni 2018, voorlopig de enige voor de Kempen.

Een otter in het Pakawi-park in Olmen. © Achiel Claessen

Dit is een korte samenvatting van een uitgebreid artikel over de jacht op de otter uit het Jaarboek Molse Tijdingen 2021. In dat artikel vindt u ook alle verwijzingen naar bronnen en literatuur, die hier weggelaten zijn. Molse Tijdingen kost 20 euro en is te koop bij de Standaard Boekhandel in Mol en bij de Dienst Erfgoed in het ’t Getouw: www.gemeentemol.be/ dienst-erfgoed

januari - maart 2022

| 15

Hongaarse otter verschalkt een meerval in Kiskunsági National Park © Nicolas Vrydags

Nieuws uit

De Rammelaars!

Otters in De Rammelaars Dit voorjaar steken we De Rammelaars in een otter-jasje. Figuurlijk uiteraard! De otter liet zich 30 jaar lang niet zien in België. Elders in dit nummer kan je lezen wat leidde tot zijn uitroeiing. Was hij er gewoon niet of verstopte hij zich te goed? Sinds 2012 duiken er op verschillende plaatsen in België af en toe sporen op die wijzen op de aanwezigheid van een otter. Hoeveel otters momenteel in Vlaanderen vertoeven is moeilijk in te schatten, gezien de otter een schuw dier is dat zich niet snel overdag vertoont. Koen Van Den Berge, zoogdieronderzoeker gespecialiseerd in ecologie en beheer van roofdieren bij INBO, schat het huidige aantal otters in Vlaanderen op een 5- tot 15-tal.

Wij brengen de tentoonstelling Olga de Otter, ontwikkeld door WWF België, naar het Natuur.huis De Rammelaars van 19 februari tot 31 maart 2022. Op maat voor jong en oud, laat de tentoonstelling ons weer kennismaken met de otter, en toont welke inspanningen voor de verbetering van waterkwaliteit en uitbreiding van habitat kunnen helpen om het otterleefgebied te herstellen. Voor kinderen is de tentoonstelling zowel leerrijk als plezant met twee knutselnamiddagen op de zolder. Bij de opening op 19 februari vertelt Koen Van Den Berge hoe Otters back on stream komen. VEERLE VAN DEN EYNDEN

16 | Meander 1

Praktisch

• Olga de otter tentoonstelling, 19 februari tot 31 maart 2022 • Open elke zondag en woensdag, 14 tot 17 u. Op andere dagen op afspraak voor groepen. • Inkom gratis. • Openingsavond, 19 februari 2022: Otters back on stream, Koen Van Den Berge. • Knutsel-otter-tijd, 27 februari en 27 maart 2022 voor 6-12 jaar. • Natuur.huis De Rammelaars • Alle info: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/ natuurpunt-ham en https://www.facebook.com/natuurpunt.ham

Wie dwaalt er door De Rammelaars? Op 29 oktober was het zover. Een wolf waargenomen nabij De Rammelaars. Een doodgebeten geit in een weiland net naast het natuurgebied. Het gonsde van de mails en de WhatsAppberichten. Enkele dagen later werd het nieuws bevestigd als inderdaad een jonge wolf op doortocht. Toch een bericht waar elke natuurbeheerder en -liefhebber op hoopt: wolven nabij. Ergens een bevestiging dat de vele inspanningen op vlak van natuurbeheer en verbetering van habitats resultaten geeft, en bedreigde of verdwenen soorten terugbrengt of populaties stabiliseert. Een bevestiging dat we ergens/hopelijk die dramatische reductie in biodiversiteit en kwaliteit van habitats, die zo vaak gerapporteerd wordt en waar we niet naast kunnen kijken, toch kunnen keren. Zoogdieren in de Rammelaars. Veel zijn er niet of zien we er niet. Ook al is het gebied vernoemd naar de mannelijke hazen – rammelaars. Toch worden die maar zelden waargenomen. Onze wildcamera die regelmatig op verschillende plaatsen in het gebied hangt, toonde tot nu toe enkel reeën. Die zien we ook regelmatig met eigen ogen. Meldingen van de mogelijke aanwezigheid van everzwijnen die we al een paar keer ontvingen van de plaatselijke wildbeheereenheid, konden we nog nooit bevestigen op basis van effectieve sporen of andere signalen in het gebied. Maar nu dus wolven. Toch even. Het enthousiasme over de terugkeer van wolven in Vlaanderen is redelijk divers. Wolven worden in elk geval druk besproken op sociale en traditionele media, en dat leidt soms tot redelijk pittige discussies. Een snelle blik op rapportering in De Standaard de voorbije vijf jaar toont dat jaar op jaar het aantal artikels over ‘wolven’ toeneemt, van 93 in 2016 tot 145 het voorbije jaar. En in 2016 was de kans groter dat een artikel dan eigenlijk ging over de politieke groepering, de Grijze Wolven. In vergelijking piekte de rapportering over ‘everzwijnen’ met 121 in 2018 en nam dan weer af tot slechts 37 het voorbije jaar. In Natuurfocus beschreven Koen Van Den Berge en Jan Gouwy (2021) onlangs heel mooi waarom roofdierplagen eigenlijk niet bestaan, gezien het territoriale gedrag van roofdieren. Ze geven aan hoe, in tegenstelling tot de neerwaartse trend in globale biodiversiteit, de laatste decennia verschillende roofdieren zoals vossen, steenmarters, boommarters, dassen, otters, wilde katten, lynxen en wolven gestaag terugkeren na uitgestorven geweest te zijn in Vlaanderen (en omringende landen), en een opmars maken, ook in bebouwde gebieden. Een nieuw gegeven waar we weer moeten leren mee (samen)leven. Op een zeker niveau herstellen deze roofdieren opnieuw evenwichten in de natuur die er al lang niet meer waren en we ons zeker niet meer herinneren. Tegelijkertijd weten we ook dat nergens op deze aardbol natuur nog echt natuurlijk is. Overal is de menselijke invloed doorgedrongen, soms miniem, maar soms ook desastreus. Vraag is, durven wij de natuur terug zijn natuurlijke gang laten gaan, voor toch even? Mogen dieren, net zoals wij, hier ronddwalen? VEERLE VAN DEN EYNDEN & PATRICK VAN DAMME

Diverse sporen en ree voor wildcamera in De Rammelaars © Veerle Van Den Eynden

Literatuur Van Den Berge, K., & Gouwy, J. (2021). Roofdieren in opmars: Nieuwe context, nieuwe uitdagingen? Natuurfocus, 20(2), 73-82.

januari - maart 2022

| 17

‘Het is de bedoeling om samen op pad te blijven gaan’. © Leentje Aarts

In het spoor van ‘bijzondere veldwachters’

Marc en Ann!

De meeste mensen bezoeken onze natuurgebieden om te genieten van de rust en de stilte. Maar die rust en die stilte zijn niet altijd vanzelfsprekend, want net zoals in alle onderdelen van onze maatschappij zijn er ook mensen die graag een loopje nemen met de wetgeving en met andere – daarom niet altijd verkeerd bedoelde – intenties de natuur induiken. Om die mensen te lokaliseren, sensibiliseren en eventueel te verbaliseren zijn er ‘bijzondere veldwachters’ actief.

18 | Meander 1

ijzondere veldwachters zijn aangesteld door een overheid of een particulier om op te treden op een welbepaald gebied. Ze zijn erkend door de provinciegouverneur en hebben een beperkte politionele bevoegdheid die hen onder meer in staat stelt om een proces-verbaal op te stellen. In Mol, Balen en een deel van de Belse Bossen is Marc Dumon al enkele jaren aangesteld als bijzondere veldwachter en binnenkort wordt ook zijn vrouw Ann Kemps beëdigd in die functie.

Stevige opleiding Meander wilde een beter inzicht krijgen in het takenpakket van bijzondere veldwachters en besloot om het duo eens te volgen tijdens een patrouille in het Balense natuurgebied Griesbroek. Toevallig was het ook meteen de eerste rondgang die Ann deed sinds het behalen van haar getuigschrift. ‘Het is de voorbije weken vrij hectisch geweest’, vertelt ze. ‘Ik heb net een opleiding van 80 uur achter de rug in Zelzate waarin zaken als deontologie, beroepsgeheim, natuurwetgeving, wapens én een hele brok materie van het Agentschap Natuur & Bos (ANB) de revue passeerden. Maar ik ben geslaagd voor mijn examen en mag dus ook aan de slag als bijzondere veldwachter.’ Toch zal de patrouille weinig verrassingen brengen voor Ann, want ook in het verleden ging ze steevast mee op pad met haar man. ‘Ann ging vaak mee als toezichter en ze kent dus al wel het klappen van de zweep’, bevestigt Marc. ‘Ik zal nu voor Natuurpunt voornamelijk vanuit de afdeling Netebronnen (Mol) opereren terwijl Ann via Natuurpunt Balen-Nete aan de slag gaat. Toch is het de bedoeling om samen op pad te blijven gaan. De ervaring leert dat je zo meer dingen ziet en bovendien is het makkelijker om met twee te zijn om enerzijds een overtreding vast te stellen en anderzijds de veiligheidssituatie van iedereen (jezelf incluis) te monitoren.’

Sensibiliseren boven verbaliseren Die veiligheid is namelijk niet altijd per definitie gegarandeerd. Soms krijgen bijzondere veldwachters te maken met agressie of met dreigementen. Al proberen Marc en Ann voornamelijk de nadruk te leggen op sensibiliseren en niet meteen op verbaliseren. ‘Zo zijn wandelaars die hun hond niet aan de leiband houden een vaak voorkomend probleem’, legt Ann uit. ‘We proberen de mensen dan uit te leggen dat het enerzijds belangrijk is om de wilde dieren uit

Wandelaars die hun hond niet aan de leiband houden zijn een probleem de natuurgebieden niet te verstoren, maar dat het anderzijds ook beter is voor hun eigen hond. We zien vaak zaken die absoluut niet stroken met het algemene dierenwelzijn. Zo kregen we al te maken met gifballen en met rondgestrooide kraaienpoten (afgeknipte stukjes prikkeldraad). Dat kan bijzonder pijnlijk of zelfs fataal aflopen voor loslopende honden. Ook zwemmen kan gevaarlijk zijn aangezien we in sommige gebieden ook te maken hebben met blauwalgen. Daarnaast zitten er ook vaak parasieten of bacteriën in het water die je hond kunnen besmetten. Als je die dingen vertelt aan die mensen, dan merk je vaak dat ze een andere kijk op de zaak krijgen.’ Ook sporters zoals mountainbikers, (naakt)zwemmers, motorcrossers of vissers horen niet thuis in de meeste natuurgebieden. Dergelijke zaken zijn bij wet verboden, maar worden niet altijd even goed nageleefd. Toch krijgen ook zij in eerste instantie een gefundeerde uitleg over hun overtreding. ‘We vinden het belangrijk om de mensen niet als een autoriteit aan te spreken en verkiezen een rustige, onderbouwde aanpak. Dat heeft vaker meer effect’, klinkt het bij Marc en Ann. Toch gebeurt het wel eens dat er mensen ‘op de bon gezwierd worden’. ‘Als we recidivisten tegen komen, moeten ik soms wel een proces-verbaal geven’, bevestigt Marc. ‘Of soms loopt het gewoon meteen de spuigaten uit of zijn de overtredingen zo flagrant dat ik niet anders kan dan direct in te grijpen. Ik maak dan de vaststellingen en het parket of de GAS-ambtenaar beslist of er een vervolg aan wordt gegeven. Ik probeer wel altijd alles goed te

Ann en marc © Leentje Aarts

Ik heb hen toen meegenomen om de vers geknaagde boom te tonen. documenteren aan de hand van verslagen en foto’s. Dat is heel belangrijk om een goed dossier op te bouwen.’ Het wordt dan ook al snel duidelijk dat er naast de vele patrouilles ook nog een stevige administratieve verantwoordelijkheid vasthangt aan de functie van bijzondere veldwachter. Er wordt onder meer ook nog maandelijks een verslag gestuurd naar de voorzitters van de betrokken Natuurpuntafdelingen en er dient

januari - maart 2022

| 19

vaak ook direct gecommuniceerd te worden bij eventuele problemen. Zo haalt Marc gezwind zijn smartphone boven als we tijdens de wandeling op een stukje vlak langs de Grote Nete een klein zinkgat ontdekken dat gevaarlijk kan zijn voor minder oplettende wandelaars. ‘Mogelijk het werk van de bever’, zegt Marc er nog bij terwijl hij foto’s neemt van het gat en meteen al overloopt wie hij allemaal moet verwittigen.

Politiehulp En zo komen we naadloos bij het derde, belangrijke aspect in het veldwachtersbestaan van Marc en Ann: het opbouwen van een goed netwerk. Zo is er een goede samenwerking met de conservators van de natuurgebieden, maar ook met de politie, het parket en met het Agentschap Natuur en Bos. ‘We hebben daar zelf wat onze weg in moeten zoeken’, aldus Ann. ‘Maar inmiddels hebben we een goed netwerk uitgebouwd. Iedereen houdt elkaar goed op de hoogte en er is wederzijds respect tussen alle instanties.’ Marc knikt instemmend. ‘Zo botste ik deze zomer in Mol op zwemmers in

een zone waarin niet gezwommen mocht worden. Ik sprak hen daarop aan, maar zij vertelden me dat er even voordien nog een politiepatrouille was geweest die hen verteld had dat ze daar wél mochten zwemmen. Ik heb dan direct de politie gebeld en gevraagd om de interventieploeg aan de lijn te krijgen die even daarvoor in dat gebied geweest was. Zij hebben dan meteen bevestigd dat het net andersom was en dat ook zij die zwemmers al verzocht hadden om het water te verlaten. Dat is dan wel leuk om direct die feedback te krijgen en die zwemmers daarmee te confronteren.’

Fonkelende ogen Naast handhaving, sensibilisering en het vaststellen van gebreken proberen Marc en Ann ook nog een hulpverlenende en/of educatieve rol op zich te nemen tijdens hun patrouilles. ‘Soms zijn wandelaars de weg kwijt en vragen ze om inlichtingen, maar evengoed hebben zij iets opgemerkt en vragen ze ons om even een kijkje te gaan nemen’, aldus Ann. ‘Maar andersom kan het ook’, vult Marc aan. ‘Zo kwam ik recent nog mensen met

kinderen tegen vlak nadat ik ergens een beverspoor had ontdekt. Ik heb hen toen even meegenomen om de vers geknaagde boom te tonen en de blijdschap en verwondering van die kinderen tovert dan ook een glimlach op mijn gezicht.’ Toch begonnen Marcs ogen pas echt te fonkelen toen we hem vroegen wat hem nu precies het meeste voldoening geeft in het uitoefenen van zijn functie als bijzondere veldwachter. Een taak die hij nota bene al jaren als vrijwilliger uitoefent. ‘Het stelt me het meest tevreden als ik vaststel dat mijn inspanningen een zekere rust brengen binnen een natuurgebied. Ik probeer de fauna en de flora te beschermen en ervoor te zorgen dat zowel de planten, de dieren als de natuurliefhebbers in alle rust van de natuur kunnen genieten. In mijn eerste jaar moest ik een tachtigtal Pv’s uitschrijven, maar dat aantal ligt nu een pak lager. Die dalende trend maakt me enorm blij en het geeft me het gevoel dat ik mijn stukje bijdraag aan de bescherming van onze prachtige natuur.’ Een gevoel dat hij al jaren deelt met Ann en dat ook zij weldra ‘officieel’ mag gaan ervaren als haar aanstellingsprocedure volledig afgerond is en ze via het vredegerecht beëdigd zal worden als bijzondere veldwachter. Bij het afronden van de patrouille besluipt ons de impressie dat we in Balen en Mol heel blij mogen zijn met dit duo. Marc en Ann zijn niet enkel ‘bijzonder’ in hun functietitel, maar ook in hun persoonlijkheid en in de manier waarop ze hun taak ter harte nemen. Kom je ze eens tegen bij één van je volgende bezoekjes aan de natuur, kijk dan zeker niet argwanend op maar begroet hen gerust met een glimlach en misschien zelfs met een dankwoord. Want mede dankzij hun tomeloze inzet kan jij genieten van de rust en de stilte die je gaat zoeken in de natuur. JURGEN SOPHIE

Een zinkgat, mogelijk het werk van de bever’. © Leentje Aarts

20 | Meander 1

Hieronder vind je de activiteiten die we voor jou deze winter gepland hebben. Er is meer en meer opnieuw mogelijk! Toch blijven alle activiteiten onder voorbehoud. Ga even vóór een activiteit na of ze doorgaat, via de website of de facebookpagina van onze afdelingen en bezoekerscentra. Je vindt de adressen in het colofon vooraan in deze Meander!

Ruziënde ijsvogels. © Margo Ghielens

Activiteiten

MEANDERLAND Zondag 2 januari › Nieuwjaarswandeling Steen der 7 Heerlijkheden. • Afspraak. 9 u parking Den Diel (Sas3/De Maat). Einde tegen 12 u. • Info en vooraf inschrijven: bij jefsas@skynet.be of 0499 34 62 60. Zondag 16 januari › Internationale watervogeltelling Molse Plassen • De echte wintergasten zoals grote zaagbekken, nonnetjes en brilduikers zijn nu zeker gearriveerd. • Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug MolDonk). Carpool mogelijk/gewenst. Einde ca.12 u met evaluatie en afsluiter in taverne Het Jagershof indien je er nog tijd voor hebt. • Info en coördinatie tellingen: jefsas@skynet.be of 0499 34 62 60. Dinsdag 18 januari › Algemene ledenvergadering Geel-Meerhout • We gaan dit keer naar het OC den Bonten Hannen in Oosterlo. Geïnteresseerd? Kom dan mee brainstormen. Een drankje, een hapje en zoals steeds zorgen we voor wat extra’s: een boeiende spreker, een film… • Afspraak: Ontmoetingscentrum Bonten Hannen, Zammelseweg 29a, Geel-Oosterlo. Aanvang 20 u. • Info: marc.verachtert@skynet.be of 0475 23 39 34.

Zaterdag 22 januari › Algemene ledenvergadering Balen-Nete • Om 14 u starten we aan ons nieuwe natuurhuis De Beekprik voor een wandeling door De Vennen. Tijdens deze wandeling maken we kennis met alle natuurherstelwerken die er de afgelopen jaren gebeurd zijn. Aansluitend blikken we terug op het afgelopen jaar en kijken we uit naar wat 2022 te bieden heeft. Om de kleine honger te stillen zorgen we voor soep en versnaperingen! • Afspraak: De Beekprik, Peer Luytendijk 9, Balen, om 14 u. Zondag 30 januari › Het grote vogelweekend • In het weekend van 29 en 30 januari is er opnieuw het Grote Vogeltelweekend van Natuurpunt. Tijdens die massale tuinvogeltelling nemen duizenden mensen deel aan een groots burgeronderzoek naar de toestand van onze tuinvogels. • Op zondag 30 januari kan je met je kleine pagadders gratis op stap met een natuurgids en leer je van alles bij over vogels. Gedurende zondagnamiddag zullen er vanaf 14 u verschillende wandelingen starten. Wil je zeker een plaatsje? Kom dan op tijd langs aan onze infostand vanaf 13 u en sluit aan bij één van de koekeloerewandelingen voor jonge gezinnen met kinderen tot 10 jaar. Heb je een verrekijker, breng deze dan gerust mee. • Afstand koekeloerewandeling: ± 2 km, laarzen aangeraden • Afspraak: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 7, Meerhout. Parkeren kan op de personeelsparking van het bedrijf Wilms NV (tegenover Lil 30, Meerhout) • Info: www.grotenetewoud.be. januari - maart 2022

| 21

Ludo Mertens met Noors fjordenpaard breekt het mos in Bel. © René Ducastel

Zondag 30 januari › Nieuwjaarswandeling Zammelsbroek • We bezoeken het gebied voor (of tijdens?) de Sigmawerken… en een drankje en hapje achteraf. • Afspraak: parking pastorij Oosterlo, Eindhoutseweg 36, GeelOosterlo. Van14 tot 17 u. • Info: pieterjan.vervecken@gmail.com of 0495 78 34 25. Zondag 6 februari › Wandeling tussen Molse en Scheppelijke Nete • Hoe liggen beide overstromingsgebieden, het Gompelsbroek en het Molderbroek er nu bij? • Afspraak: 9 u kerk Mol-Gompel. Einde tegen 12 u. Laarzen gewenst! • Info en inschrijven: guy.hannes@skynet.be of 014 31 71 54. Zaterdag 12 februari › Spaghettislag • Weet je ’t nog… van voor Corona? Dat was smullen hé… en het is ten voordele van onze natuurgebieden in Geel en Meerhout… schrijf je nu in, met vermelding van het tijdsslot ((1) 16.30-18 u of (2) 18.30-20 u) zodat we de tafels extra ver uit mekaar kunnen plaatsen. • Afspraak: Ontmoetingscentrum Winkelomheide, Kemeldijk 5 in Geel-Winkelomheide. • Inschrijven en meer info: marc.verachtert@skynet.be of 0475 23 39 34.

22 | Meander 1

Zondag 13 februari › Watervogeltelling Molse Plassen • Bij vorst en ijs kans op grote concentraties watervogels in de opengebleven wakken. • Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug MolDonk). Carpool mogelijk/gewenst. Einde ca. 12 u met een hapje en een drankje in taverne Het Jagershof indien je er nog tijd voor hebt. • Info en coördinatie tellingen: jefsas@skynet.be of 0499 34 62 60. Zondag 13 februari › Winterwandeling De Vennen • Tijdens deze winterse tocht nemen we je mee voor een wandeling over de nieuwe wandelpaden die we eind november 2021 officieel openden. Nadien kan je nog een glaasje drinken in onze feestzaal De Beekprik. Laarzen aangeraden! • Afspraak: parking De Beekprik; Peer Luytendijk, Balen, om 14 u. Zaterdag 19 februari tot donderdag 31 maart › Tentoonstelling Olga de otter • Knijpen otters hun neus dicht onder water? Blijven er soms graatjes steken in hun keel? En waarom zwemmen ze niet onder bruggen door? Dat en veel meer ontdek je tijdens deze WWF tentoonstelling over de otter in Vlaanderen. Inkom gratis. Voor groot en klein. Elke zondag en woensdag, 14 tot 17 u. Andere dagen op afspraak voor groepen. • Locatie: Natuur.huis De Rammelaars in Ham. • Info: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-ham.

Zaterdag 19 februari › Otters back on stream en algemene ledenvergadering Ham • Opening van de tentoonstelling Olga de Otter, met lezing door Koen Van Den Berge, zoogdieronderzoeker gespecialiseerd in ecologie en beheer van roofdieren bij INBO, over de terugkeer van otters in Vlaanderen. • Met algemene ledenvergadering van Natuurpunt Ham: overzicht 2021 en planning 2022. • Afspraak: 20 u, Natuur.huis De Rammelaars in Ham. Inkom gratis. • Info: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-ham Zondag 20 februari › Winterwandeling Belsbroek en Heide • Met Gaston als gids struinen we door het landduinenlandschap met heide en vennen. Naar jaarlijkse traditie gaan we ook op zoek naar roestende uilen… • Afspraak: parking kerk Geel-Bel om 14 u. Einde rond 16.30 u. • Info: Gaston Dams, tel. 0479 86 17 01 of Juliennehoremans@ telenet.be. Zondag 27 februari › Officiële opening bevloeiingssysteem Watering 3 De Maat • Wandeling langs de herstelde wateringen in werking op De Maat. Cultureel-historisch erfgoed! • Afspraak: 9.30 u parking taverne Jagershof (Sas 3/DeMaat). Einde rond 11.30 u kasteelpark De Maat. • Info en inschrijven: jefsas@skynet.be of 0499 34 62 60. Zondag 27 februari › Knutsel-otter-tijd • De knutselotters nemen even over van de knutselhazen. Knutselen met en in de natuur, voor 6- tot 12-jarigen, op de zolder van het Natuur.huis. Deelname 5 euro, drankje en koekje inbegrepen. Afspraak: 14 tot 17 u, Natuur.huis De Rammelaars in Ham. • Inschrijven: goedele.reijniers@gmail.com • Info: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-ham Zaterdag 5 maart › Nacht van de Steenuil • Wie kent er die kleine uil die in de duistere uren van de dag – soms met nogal wat kabaal – zich wel eens laat horen (of zien)? We gaan met Herman Berghmans op zoek naar de steenuil in Wilders. • Afspraak: brug over Grote Nete, t.h.v. Winkelom 77 te Geel, om 18.30 u. Einde rond 21 u. • Info: marc.verachtert@skynet.be of 0475 23 39 34. Zondag 13 maart › Laatste watervogeltelling Molse Plassen • De eerste lentevogels zoals tjiftjaf e.a. zijn alweer terug. De voorjaarstrek is volop aan de gang. • Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug MolDonk). Carpool mogelijk/gewenst. Einde ca. 12 u op De Maat met seizoenafsluiter in taverne Het Jagershof. Inschrijven hiervoor! • Info en coördinatie tellingen: jefsas@skynet.be of 0499 34 62 60. Winters landschap Zammelsbroek. © Frans Emmerechts

januari - maart 2022

| 23

Vrijwilligerswandeling Griesbroek. © Frans Emmerechts

Zondag 13 maart › Sint Jozefswandeling Grote Netewoud • Kom je met Luc mee genieten van mooie natuur? Vlak bij het bezoekerscentrum is er niet alleen speelnatuur maar ook heel wat waardevolle natuur te ontdekken. • Afspraak: parking bezoekerscentrum (hoek Lil), Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u. • Info: luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499 63 20 07. Zondag 20 maart › Wandeling Coulissenpad • Op zoek naar het vergeten en verdwenen Coulissenpad in een authentiek Kempens landschap. • Afspraak: 9 u kerk Mol-Sluis. Einde tegen 12 u. • Info en inschrijven: janssens.ingrid63@gmail.com of 0494 12 14 67. Zondag 20 maart › Lentewandeling Griesbroek • Tijdens deze voorjaarswandeling gaan we op zoek naar de eerste tekenen van de nieuwe lente. Laarzen zijn een must! • Afspraak: ’t Rustpunt, St. Anneke 3, Balen-Olmen om 13.30 u. • Info en inschrijven: geenen.dirk@skynet.be of 0472 47 96 20.

24 | Meander 1

Zaterdag 26 maart › Zwerfvuilopruimactie Zammelsbroek • Afspraak: parking aan kerk Geel-Oosterlo om 9 u (of aan Kikkerweide). • Info: dirk.deschutter@hotmail.com of 0478 64 19 40. Zondag 27 maart › Knutsel-otter-tijd • De knutselotters nemen even over van de knutselhazen. Knutselen met en in de natuur, voor 6- tot 12-jarigen, op de zolder van het Natuur.huis. Deelname 5 euro, drankje en koekje inbegrepen. Afspraak: 14 tot 17 u, Natuur.huis De Rammelaars in Ham. • Inschrijven: goedele.reijniers@gmail.com • Info: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-ham

NACHT VAN DE

STEENUIL Je kan weer deelnemen aan de Nacht van de Steenuil! Je maakt kennis met het kleinste en sympathiekste uiltje van Vlaanderen. Deze rakker met knalgele ogen heeft een voorliefde voor holle knotwilgen als broedplaats en wordt actief in de vooravond. Een steenuiltje kent weliswaar een breed menu – met muizen, meikevers, larven, rupsen, regenwormen, kikkers, vogels, salamanders, vlinders en andere insecten – maar het gebied waarin hij op prooi jaagt is van een heel beperkte omvang. Zin om het dapperste uiltje van Vlaanderen te ontdekken? In Geel kan het op zaterdag 5 maart om 18.30 u. We gaan op zoek in Wilders en vertrekken ter hoogte van Winkelom 77 aan de brug over de Grote Nete. De wandeling eindigt rond 21 u. Info: marc.verachtert@skynet.be of 0475/23 39 34. Steenuilen. © Jef Eykmans

Zaterdag 12 februari Geel-Meerhout

Spaghetti-avond!

in in een gezellig samenzijn? Kom dan naar onze spaghetti-avond ten voordele van de natuur. Schrijf je nu in

• Wanneer: zaterdag 12 februari in twee tijdslots: van 16.30 tot 18 u of van 18.30 tot 20 u zodat we de tafels extra ver uit mekaar kunnen plaatsen. • Waar: Ontmoetingscentrum Winkelomheide, Kemeldijk 5 (nabij de kerk) in Geel-Winkelomheide. • Wat: spaghetti met vlees van hormonen- en dioxinevrije Schotse runderen uit de gebieden van Natuurpunt. Voor vegetariërs is een apart sausje voorzien… en voor een nagerecht zorgen we natuurlijk ook. • Prijs: €15 voor volwassenen en €8 voor de kinderportie. • Inschrijven: bij marc.verachtert@skynet.be of 0475/23 39 34. Dat mag tot donderdagavond 10 februari, maar het is uiteraard veel handiger als je onmiddellijk een mailtje stuurt zodat je het niet vergeet…

januari - maart 2022

| 25

CURSUSAANBOD MEANDERLAND

Cursus Natuurbeheer

Orchideeën verschijnen niet zomaar op een terrein, de grauwe klauwier ook niet. Je moet weten welke maatregelen nodig zijn om iets te doen voor de natuur. Op het verkeerde tijdstip maaien kan een moeras vernielen. Om een bos te leren kennen, kijk je best niet naar de bomen maar wel naar wat er in de kruidlaag groeit. Ruigtes zijn belangrijk voor ongewervelden en verdienen een aangepast beheer. Als vrijwilligers van Meanderland beheren we onze natuurgebieden zo veel mogelijk zelf. Of je nu je handen uit de mouwen wilt steken als vrijwilliger in een van onze beheerteams, of gewoon meer wilt weten over natuurbeheer, deze basiscursus geeft je meer inzicht. Je leert over de samenhang tussen de soorten fauna en flora, de biotopen én hoe je dit kunt ondersteunen met een goed beheer in 10 lessen. In januari-februari 2022 richt Natuurpunt Geel-Meerhout een cursus natuurbeheer in. De theorielessen worden gegeven door Jens Verwaerde van Natuurpunt CVN. MARC VERACHTERT

26 | Meander 1

Praktisch

• De theorielessen (van 19.30 tot 22.30u) gaan door in het zaaltje van café De Welkom, Aardseweg 66, 2440 Geel (parking langs Beekhoek). • Data: donderdagen 13, 20, 27 januari, 3, 10, 17 en 24 februari 2022. • De locaties van de excursies (van 9 tot 12u) worden meegedeeld tijdens een theorieles. • Data: zaterdagen 15 en 29 januari en 12 februari. • Inschrijven: je kan online inschrijven via deze link: https://www.natuurpunt.be/agenda/ cursus-natuurbeheer-geel-meerhout-47913 Christian geeft uitleg bij het beheer van het heidegebied Verkallen. © Wendy Thys

Cursus natuurverkenner Grote Netewoud In het najaar van 2021 werd in het Bezoekerscentrum Grote Netewoud een cursus ingericht voor natuurverkenner. Dertig uren natuur, verspreid over tien bijeenkomsten en gegeven door enthousiaste lesgevers. Velen hadden ingeschreven en brachten het ook tot een goed einde.

e hebben ons kennis-territorium aanzienlijk uitgebreid en weten nu alles, of ongeveer toch, van ijstijden en paraboolduinen, grijskronkelsteeltjes en egelskoppen, van zool- en teengangers, keutels en braakballen, van schaatsenrijders tussen waterteunisbloemen op het Torfven, van hoe die te beheren. Later kregen we nog interessante natte en droge erfgoedweetjes te slikken en binnenkort sluiten we af met een quiz in de natuur. Beste organisatoren bedankt voor het initiatief, wij hebben er van genoten en… tot wij nog eens samen gagelen! Een tevreden cursist. ROGER GOVAERTS

januari - maart 2022

| 27

NATUURPUNTFOTOG IN ’T KRISTALLIJN Op 9 oktober 2021 opende in ‘t Kristallijn te Mol de tweejaarlijkse tentoonstelling natuurfotografie van onze Natuurpuntafdelingen. 13 fotografen namen deel met 38 foto’s. Het resultaat was een prachtige tentoonstelling met veel variatie in de fotowerken waarin iedere bezoeker zijn gading kon vinden. 110 bezoekers waren bij de opening aanwezig, zo’n 750 zouden de tentoonstelling bezoeken.

e opening, opgeluisterd door enkele mooie muzikale intermezzo’s van pianist Bart Boeckx, werd ingeleid door Ibn Delaet, coördinator van ’t Kristallijn in naam van eigenaar Sibelco, waarna Stef Smet een toelichting gaf namens de organiserende fotografen Marc Boeckmans, Kaat Bohy, Robert

Pieters, Dirk Stynen, Stef Smet en Jef Sas. De Molse schepen van cultuur Hilde Valgaeren opende dan de tentoonstelling; met titels van tentoongestelde foto’s schreef en bracht zij een gedicht dat zeer gesmaakt werd door het publiek:

28 | Meander 1

Oogcontact 2 dames en 11 heren… houden van fotograferen 3 weekends in het Kristallijn te gast En menig kijker geboeid verrast Door sabelsprinkhaan, dopheide en slechtvalk Klaproos en vuursalamander Waar ben je… ik herken je Op de gevoelige plaat. De natuur van heel dichtbij Groot dikkopje, weidebeekjuffer Prachtige exemplaren ijsvogels… vogelvrij Schotse hooglanders en een bandheidelibel… zie je wel Zelfs een gestreepte grondeekhoorn, van achter en van voorn Zoveel fraaie exemplaren, van zovele natuurkunstenaren Allemaal een dankjewel, voor dit fascinerende spel Van fotografie en symmetrie, in zovele tinten en kleuren Wespspin en voederwikke Viervlek en jan van gent Fier als schepen op deze bijzondere dag Dat ik deze tentoonstelling officieel openen mag!

Jef Eykmans-award Nieuw dit jaar was de uitreiking van een ‘Jef Eykmans-award’. De award werd vernoemd naar de te vroeg overleden Jef Eykmans, de Molse natuurfotograaf die vele malen de organisatie van de tentoonstelling op zich nam. De award werd toegekend aan Dirk Stynen uit Geel wiens foto ‘Ochtendtoilet’ - van een grote zilverreiger die in januari 2021 reeds de voorpagina van Meander haalde - , als mooiste van de tentoonstelling werd verkozen door de bezoekers. De bezoekers kregen hiervoor een formulier met daarbij ook een schiftingsvraag. Wie die juist beantwoordde werd beloond met 2 sets gagelbier van Natuurpunt. Het werd Fons Derboven uit Laakdal. Hij koos voor de winnende foto en raadde exact het aantal van 63 voorkeurstemmen.

STEF SMET, JEF SAS

januari - maart 2022

| 29

ZWARTE ELS

heerser over het moeras?

e zwarte els is een boom uit de berkenfamilie. Deze bomen houden van plaatsen waar het voldoende nat is: langs waterkanten, beek- en rivieroevers, broekbossen en moerassen.

De Latijnse naam van zwarte els is Alnus glutinosa. Glutinosa betekent kleverig. Zijn knoppen en de jonge bladeren zijn inderdaad kleverig. In februari, lang voordat de bladeren zich ontplooien, beginnen de mannelijke katjes al te stuiven. De vrouwelijke katjes zijn gesteeld en kleuren eerst rood daarna bruin. De vruchten van de els worden elzenpropjes genoemd. Eerst zijn ze groen en later zwart. In de elzenpropjes zitten kleine, gevleugelde zaadjes. De els is een echte winterboom. Zijn propjes blijven heel lang hangen en oefenen in de winter een grote aantrekkingskracht uit op zaadzoekende mezen en sijsjes. Zijn schors is zwart-bruin en sterk gegroefd. Hij maakt vooral in de winter door zijn donkere schors en elzenproppen een zwarte indruk, vandaar zijn naam. In Elzenbroekbossen is het stil en donker met overal dood hout met spechtengaten. Overal staan zwarte elzen met hun wortels onder water. Ze hebben geen enkele concurrentie te duchten van andere boomsoorten. Dat elzen dat kunnen is te danken aan de geringe zuurstofbehoefte van hun wortelstelsel en dat hangt weer samen met de werkzaamheid van stikstof-fixerende bacteriën. Hierdoor slaagt de boom erin stikstof rechtstreeks uit de lucht op te nemen. Vaak is er sprake van kwel die rijk is aan ijzer. Optimaal is dat de bodem voortdurend vochtig is zonder stilstaand water echter. De els is zeer gevoelig aan droogte. In het voorjaar kleuren dotterbloemen deze bossen geel. In Europa komen zo’n bossen amper voor. De elzenbroekbossen van het Grote Netewoud maken deel uit van het Europese Natura 2000-netwerk, dat zeldzame habitats in Europa beschermt. Elzenhaantjes kunnen elzen in vrij grote mate kaalvreten. Ze knagen gaten in de bladeren. In droge zomers zijn deze kevertjes vaak vrij talrijk. De bomen kunnen hiervan gemakkelijk herstellen. Misschien is de tijdelijke ontbladering, die tot geringe verdamping leidt, in een warme zomer zelfs voordelig voor de plant. De bultige uitstulpingen op de bladeren zijn gallen die worden veroorzaakt door de elzenwratmijt.

Vrij onbekend is dat de pollen, die door de bloeiende katjes worden afgegeven, allergieën en hooikoorts veroorzaken. Aangezien de zwarte els al in de winter bloeit is het één van de eerste boomsoorten die hooikoorts veroorzaken. Van de zwarte els wordt enkel de schors gebruikt voor medicinale doeleinden. In zijn schors zitten tannines. Deze tannines zorgen ervoor dat de bast wonden sneller geneest en bloedingen stelpt. Afkooksel van de schors wordt vooral gebruikt als mond- en gorgeldrank. MIRELLA BRUYNSEELS

januari - maart 2022

| 31

WILGEN VLOED

Wilgenvloedbossen, ook wel zachthoutooibossen genoemd, zijn typische climaxbossen van hoog uitgroeiende wilgen in de natuurlijke overstromingszones van grote rivieren. Karakteristiek zijn de regelmatige, langdurige overstromingen, vooral in het winterhalfjaar. Lokaal kan het bostype ook ontwikkelen in moerasgebieden waar de natuurlijke afwatering ontbreekt (afgesnoerde rivierarmen, kunstmatig gegraven terreinen). Maar zonder de dynamiek van de rivier zal het bostype zich hier verder ontwikkelen naar elzenbroekbossen, eveneens een rivierbegeleidend bostype. De karakteristieke boomsoort is de schietwilg, die bij langdurige overstromingen een typisch kluwen van stamwortels kan ontwikkelen. We kennen de schietwilg vooral van knotbomen. Struikvormende wilgensoorten zoals grauwe wilg en katwilg kunnen in de ondergroei voorkomen. Typerend is dat afgebroken takken gemakkelijk wortel kunnen schieten en tot nieuwe bomen of struiken uitgroeien. In de ondergroei komen overwegend

32 | Meander 1

algemene soorten van moeras en natte ruigte voor, zoals gele lis, riet, oeverzegge en rietgras. Wilgenvloedbossen waren tot voor kort verdwenen in Vlaanderen. Aan de oorzaak lag het gevecht tegen water (overstromingen) vanaf de jaren 1960 en 1970 door het aanleggen van hoge dijken en het ‘veroveren’ van deze (natte) gronden voor landbouw. Recent werden langs de Schelde terug overstromingsgebieden hersteld in het kader van Sigma, zodat er terug natuurlijke wilgenvloedbossen kunnen ontstaan.

en voedsel vinden. Een voorbeeld is het woudaapje, dat tot in de jaren 1980 nog in het Malesbroek voorkwam… als een van de laatste plaatsen in Vlaanderen. In het Malesbroek waren veel van de valleien tot de jaren 1960 wilgenvloedbossen. Na het aanleggen van de noodzakelijke vistrappen aan de stuwen - de laatste aan Passeman en de Hoolstmolen in Olmen - werkt VMM ook aan het herstel van andere meanders in de Grote Nete. Hopelijk worden in een volgende fase ook (een deel van die oorspronkelijke) wilgenvloedbossen hersteld. In het Malesbroek kan het!

Malesbroek In het Malesbroek, een deelgebied van het Grote Netewoud, werd door Natuurpunt de laatste maanden hard gewerkt: caravans, stalletjes, afsluitingen en rommel van voormalige weekendverblijven werden verwijderd. Ook bomen (vooral exoten) op de vroeger opgeworpen dijken werden gekapt zodat deze laatste terug in de vijvers en de afwateringsgrachten konden worden geduwd. Het oorspronkelijke reliëf is daarmee grotendeels hersteld en dus kan er terug meer invloed komen van het grondwater. De terreinen mogen spontaan verbossen met wilgen en elzen, natte bos-ecosystemen waarin allerlei dieren onderdak

MARC VERACHTERT

WAPENDRAGER EEN STOKJE MET POOTJES

Met zijn vleugels rond zijn lichaam komen de tak-einden prachtig tot hun recht. De voorvleugels zijn zilverig bruin en hebben een geelbruine vlek in de vleugelpunt. Deze nachtvlinder zou ‘glanzende koeienkop’ heten indien men de wetenschappelijke naam ‘Phalera bucephala’ zou vertalen. Oude entomologen zagen in de vlek aan het uiteinde van de voorvleugel een wapenschild. Vandaar dat ze kozen voor de naam ‘wapendrager’. De rups echter, met een nogal grote, lompe kop gaf aanleiding tot de soortnaam ‘bucephala’ wat ‘koeienkop’ betekent. Toch heeft een andere verklaring van de naam wapendrager te maken met de rups. Die is vrij groot, zwart en geel behaard. Ze vertoont smalle en brede lengtestrepen die onderbroken worden door de lichaamssegmenten. Op de kop staat een opvallende omgekeerde gele V afgebeeld of een keper. Dit is de naam die in de heraldiek wordt gebruikt voor

twee lijnen die in één punt naar boven samenlopen op een wapenschild. De vlinder heeft vaalgele achtervleugels en het achterlijf is ook geel van kleur. De uiteinden van zijn voorvleugels hebben iets weg van een halve maan. Van al dat lichtgekleurde bemerkt men echter niets, als de vlinder overdag rustig tegen een stam of een tak zit. De voorvleugels zijn zo uitgespreid in de lengte van het lichaam dat ze er goed tegenaan sluiten en alles bedekken. Ze maken de indruk van boomschors, vooral van berkenschors, terwijl de gele maanvlekken, het geheel op een schuin afgesneden takje doen gelijken. De kop trekt de vlinder ver terug zodat voor- en achterkant er afgebroken uitziet. De wapendrager is in veel gebieden vrij talrijk maar wordt zelden opgemerkt omdat hij zo goed gecamoufleerd is. Hij valt het meest op als hij ’s avonds en aan het begin van de nacht op licht afkomt. Het vrouwtje zet haar eieren in een groepje af, aan de onderzijde van bladeren. Ze zijn half bolvormig, wit met een zwart puntje aan de top. Na ongeveer 14 dagen komen de rupsjes tevoorschijn. De jonge rupsen vreten gezamenlijk hetzelfde blad aan vanaf de rand. Zij leven behalve op berken en linden, ook op populieren, elzen, eiken en wilgen. Pas na de laatste

vervelling verspreiden ze zich over de hele tak. De verpopping vindt plaats in een holletje onder de grond. Ze overwinteren daar, zonder een cocon te maken, als een roodbruine pop. RENÉ DUCASTEL Referenties: • F.J. Van Uildriks en Dr. Vitus Bruinsma, Vlinderland (Amsterdam 1899). • Heiko Bellman, Vlinders herkennen en benoemen (The house of books, 2002). • Prof. Dr. Josef H. Reichholf, Vlinders (Trion,2013).

In rust lijkt deze nachtvlinder op een afgebroken takje. Tot je plots onderaan pootjes opmerkt en je tot de conclusie komt dat je te maken hebt met een insect.

januari - maart 2022

| 33

Mooie

natuurwaarnemingen

Koninginnenpage 1 Het blijft toch echt wel onze mooiste dagvlinder vind ik. Hier kon ik hem fotograferen tijdens een fietstocht. JAAK GEYS

Bladpootrandwants Ik herkende ze meteen op 17 oktober bij ons aan de Katersberg in Geel: een van de 600 soorten wantsen, de eerste foto op blz.33 bij het wantsenartikel van Mirella in de vorige Meander! ROGIER TORMANS

Buizerd Zondag 26 september, Malesbroek ter hoogte vistrap, aan de kant in de netels, zou hij gekwetst zijn? Hij wordt onrustig als je hem nadert, beweegt met één vleugel, is andere vleugel gekwetst? We bellen het vogelopvangcentrum, zij gaan hun mobiele ploeg sturen, intussen zoek ik iets om de vogel af te dekken, maar plots richt hij zich op en vliegt hij weg… was hij even aan het recupereren? KRIS VAN ELSEN

34 | Meander 1

Grote groene sabelsprinkhaan Deze zomer deed een grote groene sabelsprinkhaan zich te goed aan mijn mooie daglelies. ANNEMIE VAN DEN BERGH

Klavertje Vier Op 22 september vond ik op de speelnatuur van het Bezoekerscentrum Grote Netewoud een klavertje vier. Dat is enorm zeldzaam, je moet geluk hebben om het te vinden. De vorm van het plantje zorgt er ook voor dat we er bijzondere krachten aan toekennen. Het klavertje vier doet namelijk denken aan een kruis. De vier bladen staan voor hoop, vertrouwen, liefde en geluk! OBE VAN GENECHTEN

Geel- of zwartsprietdikkopje Tijdens de vakantie was ik aan het wandelen in een natuurgebied en zag deze mooie vlinder. Toen dacht ik, ik maak er een mooie foto van. Maar het is een lastig beestje… Een vrij dunne geurstreep zou op zwartstreepdikkopje duiden, maar de onderkant van de antenne knopjes lijken geel… maar dat kan het gevolg van sleet zijn... AIDEN DRIESSENS

Everzwijnen Deze everzwijnen kruisten op 27 augustus, vlak voor mijn wagen, het pad op de grens Den Diel/Russendorp. WILLY COOLS

januari - maart 2022

| 35

Koninginnenpage 2 Koninklijk bezoek in september op onze venkelplant: 17 rupsen van de koninginnenpage! Enkele hiervan op deze foto… EDDY BOLLEN

Donkere wapendrager De donkere wapendrager is in Nederland een zeldzame en in België een vrij gewone nachtvlinder. Hij komt voor in de duinen en plaatselijk op de zandgronden. Hij vliegt van half april tot in september in twee jaarlijkse generaties. RENÉ DUCASTEL

Koereiger Levendbarende hagedis 1 Op zondag 5 september lagen deze levendbarende hagedissen te zonnen op het bruggetje over de Kwachtloop aan de rand van het natuurgebied. Ik kon er vlug een fotootje van nemen met mijn gsm…

Onderweg met de fiets naar het werk heb ik steeds mijn verrekijker bij de hand. Je staat versteld hoeveel bijzondere waarnemingen je ziet als je het niet verwacht. Zo stond ik op 7 oktober vlak bij Geel-Wilders plots oog in oog met deze kleine reiger die zijn naam alle eer aandeed: een koereiger!

KAREL BELMANS

SANDER WILLEMS

36 | Meander 1

Levendbarende hagedis 2 Op zondag 12 september stond ik oog in oog met vier van deze levendbarende hagedissen in natuurgebied De Kwacht. Drie van hen doken dadelijk onder in de spleet van een boomstam, maar deze wou even poseren 😉. WENDY THYS

Meriansborstel 1 Meriansborstel is een al lang bestaande naam. Hij verwijst vermoedelijk naar Maria Sibylla Merian, 1647-1717, entomologe en kunstenares, die met haar penselen de metamorfose van rups naar vlinder vastlegde. Ik vond deze parende nachtvlinders op 5 mei op de druivenboog in onze tuin.... WILLY COOLS

Kantwerk

Heide

Kantwerk van een (wielweb)spin, de spin was helaas niet meer te zien… Mooi ochtendtafereeltje in mijn tuin bij het begin van de herfst.

Wanneer de heide bloeit is Bel op zijn mooist. Vooral na de overvloedige regenval van deze zomer kleurde ze begin september prachtig purper!

LILIA VERLUYTEN

RENÉ DUCASTEL

januari - maart 2022

| 37

Wespspin eet moerassprinkhaan Op 21 augustus tijdens een verkennende rondleiding met collega's gidsen in het Buitengoor te Mol zag ik deze wespspin met haar prooi, een moerassprinkhaan. De wespspin of tijgerspin is een van de grootste Europese spinnen. PETER VAN DEN BROECK.

Windevedermot Alfabetmimicry? Camouflagetechniek waarbij het dier de vorm aanneemt van de letter waarop het zit? FRANK VAN CAMPENHOUT

Rooddijtantesidonia De natuur zorgt er zelf voor dat er van een bepaalde soort niet teveel komen. Zo zijn er bepaalde vliegen, de slakkendoders, waarvan de larven slakken eten. Begin oktober zagen we in onze tuin een slakkendodende vlieg die een wel heel leuke Nederlandse naam heeft gekregen, namelijk rooddijtantesidonia (Dichetophora obliterata). PAUL WOUTERS EN MARIANNE HOREMANS

38 | Meander 1

Prachtpurperuil Op 30 augustus zat er een prachtpurperuil in onze tuin (GeelCentrum), een zeer zeldzame soort. In 2014 werd de soort voor het eerst in België waargenomen, in Edegem. MAARTEN WILLEMS

Struikknobbelspin Misschien verdient deze spin wel een plekje in Meander? Het is een struikknobbelspin. Ze staat als zeldzaam genoteerd op Waarnemingen.be maar ik zag dat er al wel eens meer gezien zijn in onze streek. BART HULSMANS

Rouwende gouden tor Eind augustus betrapte mijn dochter deze knapperd tijdens het smullen van nectar. Obsidentify vertelde ons dat dit beestje de naam 'rouwende gouden tor' draagt en verklapte meteen ook dat dit 'n zeldzaamheid is! Bijzonder om dat dan op tuinsafari te kunnen spotten! GITTE SCHURMANS

Ooievaars Als Natuurpunt-lid vind ik het altijd leuk om mooie foto's van natuur te zien in onze Meander. Hierbij een foto van mooie natuur boven mijn huisje. Begin september waren de ooievaars thermiek aan het zoeken en dit met een groot aantal exemplaren. ILSE MENSCH

Oproep!

Meriansborstel 2 Op 26 september zat deze rups bij ons in de tuin. Ze zat op de rand van de ton met kippeneten. Een heel bijzonder gevormde rups, die van de nachtvlinder Meriansborstel. De witte kwasten bovenop en de rode pijl van haren op het achterlijf maken haar onmiskenbaar.

Voor deze rubriek roepen we al onze lezers op om actief mee te werken. Zag u zelf iets moois of speciaals in de natuur in onze regio of in gebieden waar onze afdelingen of werkgroepen op uitstap gaan, laat het ons weten. Bedoeling is om ons tijdschrift nog meer een tijdschrift van alle leden te laten zijn. Stuur je interessante waarneming naar frans.emmerechts@gmail.com en misschien verschijnt ze dan wel in de volgende Meander!

MAI MONDELAERS

januari - maart 2022

| 39

Bleke kakkerlak nimf

DE ENE

KAKKERLAK

Heb je al gehoord van de boskakkerlak, de heidekakkerlak of de bleke kakkerlak? Het zijn eeuwenoude en mooie soorten die in ons land leven, echter weinig gekend door de meeste mensen.

mdat deze kakkerlakken buiten leven vinden we ze niet in huizen, maar wel in de natuur en natuurvriendelijke tuinen. Hier verrichten ze zeer nuttig werk doordat het afvalopruimers zijn en aaseters en mee zorgen voor een natuurlijke bemesting van bodem en planten. Ze dienen ook als voedsel voor insecteneters, zoals spinnen, wespen en duizendpoten. De bleke kakkerlak is een bewoner van bossen, heiden en ruige graslanden en leeft tussen plantenresten en is ook te vinden in bomen. De boskakkerlak houdt van zonnige plaatsen en vertoeft graag in eikenbladstrooisel, bomen en struiken. De heidekakkerlak is met zijn lengte

40 | Meander 1

van minder dan 9 mm een kleine soort die leeft in heiden, duinen en op zandgronden. Naast deze inheemse soorten, die bij ons van nature voorkomen, reizen er soms exotische kakkerlakken mee met vakantiegangers, zoals de Duitse kakkerlak, de grote kakkerlak en de Argentijnse kakkerlak. Deze exotische soorten hebben een hekel aan koude en kunnen in onze streken buiten niet overleven. In verwarmde gebouwen kunnen ze dat echter wel en dan zorgen ze voor overlast. Ze worden dan bestreden en vernietigd.

Duitse kakkerlak

PAUL WOUTERS EN MARIANNE HOREMANS Boskakkerlak vrouw

Heidekakkerlak vrouw

1967 2017 YEARS OF INNOVATIVE REPAIRING

Better than the original

OPEN:

Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.

REPARATIES van baden en douches, ramen en deuren, wastafels, vensterbanken, dorpels en aanrechtbladen, vloeren wandtegels. RENOVATIES van Bad-in-bad systeem, Badwissel systeem, Douche-in-douche systeem, Douchewissel systeem. ANTISLIP Safety floor, Antislip in sanitair, Antislip matten, Antislip coatings. Respo Repair Belux - Schans 1 B - B-2480 Dessel T: 014 - 960613 - E: info@resporepair.be

www.resporepair.be

Voor wandelschoenen... stap je naar Mol

Mol-centrum DE WANDELSCHOENENSPECIAALZAAK VAN DE KEMPEN

✂

Voogdijstraat 22 - 2400 Mol - Belgium - Tel.: +32 (0)14/31 12 12 - josdaems@telenet.be -www.josdaems.be

Bij aankoop van een paar wandelschoenen ontvangt u een onderhoudsproduct op vertoon van deze bon. (Geldig tot 30 sept 2021)

januari - maart 2022

| 41

Thuiskomen in een tuin! ontwerp

advies

aanleg

onderhoud

www.jankok.be

info@jankok.be

www.corbiedeals.be

NAAR DE

ALGEMENE

LEDENVERGADERING VAN JE AFDELING

Waar, wat en wanneer vind je in de activiteitenkalender van deze Meander! Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen