Meander 2017 nr1 januari februari maart by Natuurpunt Meanderland

2017 Januari | Februari | Maart • Jaargang 16 nr. 1

Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323

MEANDER

Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen

Colofon Natuurpunt

Giften

Natuurpunt, vereniging voor natuur en landschap in Vlaanderen, telt meer dan 97.000 gezinnen als lid. De vereniging stelt zich tot doel om de natuur te beschermen door aankoop en beheer van natuurgebieden en door beïnvloeding van het overheidsbeleid inzake natuurbehoud en ruimtelijke ordening. Natuurpunt beheert 22.000 hectare natuurgebied in 500 verschillende natuurgebieden. Daarnaast wil de vereniging ook een voortrekkersrol vervullen op het vlak van natuurstudie en natuur- en milieueducatie.

Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen:

Lid worden Door overschrijving van 27 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 11 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 10 euro. Beide extra abonnementen samen 17 euro.

Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerden kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander. De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 2.250 exemplaren.

Redactie An Gijs, Jef Sas, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Marc Verachtert, Jan De Schepper, Tom Schildermans, Jan Albrecht, Rudi Rademaekers, Arne Vermeulen, Mirella Bruynseels, René Ducastel.

Contact

3770 – Grote Netewoud 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 – Neerhelst (Geel) 7118 – Griesbroek (Balen) 7725 – Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 – De Vennen (Balen) 7736 – Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 – Molse Nete (Balen/Mol) 7763 – Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 – Breeven (Geel) 7779 – Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 – Selguis (Geel) 7784 – De Bleken (Mol) 8810 – De Rammelaars (Ham) 8874 – Veldhovenheide (Ham)

Contactpersonen afdelingsbesturen Afdeling Netebronnen Contact: Jef Sas, jefsas@skynet.be www.natuurpunt.be/natuurpunt-netebronnen

Afdeling Balen-Nete Contact: Tom Schildermans, tom.schildermans@skynet.be www.natuurpuntbalen-nete.be

Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.

Afdeling Geel-Meerhout

Met dank aan onze fotografen

Contact: Marc Verachtert, marc.verachtert@skynet.be www.natuurpuntgeelmeerhout.be

Frans Emmerechts, Mirella Bruynseels, Erik Ducastel, René Ducastel, Jan Albrecht, Jef Eykmans, Eef Weetjens, Paul Hendig, Tom Schildermans, Michaël Abts, Staf Heurckmans, Wesley Van Broekhoven, Tim Bastiaens, Sofie Mertens, Paul Wouters, Marianne Horemans, Patrick Van Damme, BCGNW. Coverfoto’s: Koninginnepage © Jef Eykmans, rode tiran © Tom Schildermans, ijshaar © Mirella Bruynseels en René Ducastel, hooibeestje op jacobskruiskruid, Molse Nete wolwashuisje, Blauwe Reiger © Frans Emmerechts. Op alle foto’s rusten auteursrechten. Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.

Lay-out Meander Arne Vermeulen en Jan Albrecht.

Deadline teksten volgende Meander Maandag 23 januari 2017. Verschijnt eind maart 2017. Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.

2 | Meander 1

Afdeling Ham Contact: Frans Hoes, frans.hoes2@telenet.be www.natuurpuntham.be

Dag van de natuur in De Rammelaars © Jan Albrecht

Vrij williger aan het (voor)woord

Luc Van Houdt Wanneer heb jij je eerste stappen gezet in de natuurbeleving? Tja, … bij de eerste stappen die ik kon zetten? Zoals bij zovelen van mijn generatie, geboren 1959 in een klein landelijk dorpje, was natuur nooit ver weg. Een toen nog vrij ongerept dorp waar alles zo vanzelfsprekend was. Van kleins af aan was onze speeltuin wat wij buiten rondom ons vonden en zelf maakten. Immens lange dagen, longen vol met gezonde lucht, de knieën elke dag bedekt met een korst zwarte aarde (of gele zand tussen de tenen als we naar den Muizenberg waren geweest). Mieren in een putje, sprinkhanen in een potje, visjes vangen voor in de regenput, en nog een aantal dingen die ik nu absoluut niet meer OK vind. Toen was er die overvloed en we leefden er middenin.

Hoe werd je vrijwilliger bij Natuurpunt? Dit heeft eigenlijk altijd al op mijn bucket list gestaan. Mijn eerste cursus Natuur-In-Zicht en eerste jaar bosbeheer volgde ik als prille twintiger met een droom om beroepsmatig met natuur bezig te zijn. Een bio-tuin was er ook en veel gaan wandelen, toen nog met hond. Dan kinderen, nood aan stabiel inkomen, en ja, uiteindelijk in het bedrijfsleven terecht gekomen met een job die me helemaal opslorpte. Het heihuisje dat ik in 1986 kon kopen in mijn dorp bracht de natuur tot op de dorpel. Soms letterlijk met de bosmieren die hun route hadden net achter de keukendeur. Mijn concreet engagement voor Natuurpunt is echter nog heel pril en heeft vooral te maken met het feit dat ik niet langer wil wachten om mijn fundamentele waarden terug meer ruimte te geven. Vrij-willig… een prachtig woord vind ik!

Welk vrijwilligerswerk doe je precies? Het startte met een infovergadering nu een drietal jaar geleden en voor ik het wist was ik verslagen aan het maken van de bestuursvergadering van Netebronnen, sta ik af en toe in een infostand en steek ik de handen uit de mouwen in onze reservaten. Vooral dat laatste geeft me veel energie, brengt de balans in een werkleven dat zich grotendeels achter de computer afspeelt.

Luc Van Houdt tijdens Expeditie Selguis © Sofie Mertens

Wat is je belangrijkste drijfveer? Al vanaf mijn kindertijd voelde ik pijn als ik zag hoe we onze aarde steeds meer vernietigen. Er waren voorzichtige engagementen om de natuur te verdedigen, maar de laatste 30 jaar was ik toch vooral een brave, hardwerkende burger met te weinig oog voor de natuur. Hoog tijd dus om daar iets aan te veranderen. Ik was, denk ik, de laatste jaren ook een beetje te fatalistisch geworden, maar de prachtige natuur die we in onze Meandergemeenten nog hebben heeft me veel energie en hoop gegeven en ook dankbaarheid voor wat er nog rest.

Waar denk je met heimwee aan terug? Heimwee is een groot woord, maar ik koester toch de gedachte aan de tijd dat ik als kind mocht opgroeien in een warm gezin waar we onze weg mochten volgen.

Waarvan droom je voor de toekomst? Dromen zijn belangrijk, en die heb ik nog meer dan genoeg. Ik droom vooral van een samenleving met minder onwetendheid, onverdraagzaamheid en kortzichtigheid. Ook voor natuurbescherming zijn dat dikwijls de dingen waartegen we moeten opboksen. Maar ik heb ook geleerd mijn dromen en doelen realistisch te stellen, anders verworden ze tot frustratie, en daar is niemand mee gediend. Voor Meanderland… meer gezinnen die zich aansluiten, meer vrijwilligers zodat we het natuurpotentieel dat we hebben nog beter kunnen benutten, en… een zeisteam. Een zeis verbindt ons zintuigelijk met de aarde en brengt mij alvast een stukje terug bij mijn kindertijd. interview: Jef Sas

januari - maart 2017

MOLSE NETE De Molse Nete ontspringt in Lommel-Kattenbos. Zijn bovenloop is deels gesitueerd op de grens van het grondgebied tussen Mol en Balen.

Tekst: Luc De Groof, Karel Van Broekhoven, Martin Geboers, Jurgen Verreyt, Guy Hannes en Frans Emmerechts Geleide wandeling langs Molse Nete © Frans Emmerechts

anaf Mol-Gompel stroomt hij westwaarts verder via MolCentrum naar Mol-Ezaart en Geel waar hij door het Selguis in de richting van het Malesbroek stroomt en daar, ter hoogte van Winkelomheide, uitmondt in de Grote Nete.

Ecologische parel en natuurgebied De rivier ontvouwt zo, speels meanderend een waterlint van 55 km lengte en heeft, ondanks de historische vervuiling van haar bodemslib, een goede waterkwaliteit. Dat zorgt voor een grote biodiversiteit. Omwille van de hoge ecologische, landschappelijke en cultuurhistorische waarde van de vallei en de behoefte aan een aangepast natuurbeheer, besloot Natuurreservaten in 1996 over heel de lengte een aankoopproject te starten. De aanschaf van een aaneengesloten blok van bijna 10 ha in Mol-Gompel was het begin. Momenteel heeft Natuurpunt ruim 125 ha in eigendom. Een groot gedeelte is als natuurgebied erkend.

4 | Meander 1

Gevarieerd landschap De Molse Nete had in het verleden een grote invloed op de ontwikkeling van het Molse Centrum. Dit strekte zich uit langs de hogere noordelijke oever van de rivier. De lager gelegen broekgronden aan de zuidelijke oever waren niet geschikt voor bebouwing. Zo bepaalde de Nete de vorm van het Centrum dat eeuwenlang bestond uit één langgerekte dorpsstraat. Slechts een drietal open plekken: Markt, Ginderbroek en Laar-Rond onderbraken de eendere huizenrij. De vallei was in de tweede helft van de achttiende eeuw nog een landschap van kleine, met houtwallen afgebakende moerassige weiden en hooilanden. Ook in Gompel en Wezel, die bijna onbewoonde gebieden waren met een enkel hoevecomplex en eindeloos veel heide… Van dat oude, traditionele landschap is nu niet veel meer overgebleven. De meeste graslanden doorstonden de tand des tijds niet. Ze werden omgezet naar akkers, bebouwd met woningen of bedrijven, er werden wegen, kanalen en spoorwegen aangelegd. Wat aan open ruimte overbleef werd een kleinschalig

cultuurlandschap met een hoge densiteit aan kleine landschapselementen: houtkanten, alleenstaande bomen, veedrinkpoelen, beekjes, grachten en wegbermen. Daar waar de mensen het beheer van het gebied achterwege lieten groeide opnieuw riet, ontstonden elzenbroekbossen of schoten wilgen op. Hier en daar vind je nog restanten van graslanden met dotterbloemen, zeggensoorten, pinksterbloemen, echte koekoeksbloemen, bosbies, holpijp, kikkerbeet, moeraswederik en waterdrieblad, kenmerkende plantensoorten voor zeldzaam wordende biotopen. Verder zijn er overgangen naar hogere zandruggen met droge heide en naaldbos naast grote, moeilijk toegankelijke moerassen…

Fauna De vallei herbergt een interessante diversiteit aan dieren. Bij de vogels springen vooral roofvogels en uilen in het oog, naast een reeks watervogels en kleinere zangvogels. Bij die laatste valt de appelvink op. Vermeldenswaard zijn ook ijsvogel, houtsnip en waterral. De blauwe reiger is een regelmatige gast. Meer en meer wordt ook de grote zilverreiger

gespot en de laatste jaren bovendien de kwak, de roerdomp en de ooievaar. Bij de dagvlinders vallen de veldparelmoervlinder en het bruin blauwtje op. Andere zeldzame insecten zijn beekoeverlibel, grote veldhommel en moerassprinkhaan. In de groep van amfibieën en reptielen noteren we de gewone pad, de bruine en de groene kikker, enkele salamandersoorten en de levendbarende hagedis. De zoogdieren zijn vertegenwoordigd door bever, marterachtigen en vos maar uiteraard vind je hier ook hazen, konijnen, egels, eekhoorns en reeën.

Natuurbeheer in snoer van deelgebieden Het natuurreservaat Molse Nete is een snoer van groene deelgebieden. Elk deelgebied is anders, en stuk voor stuk zijn de deelgebieden erg waardevol. De uitdaging voor het natuurbeheer bestaat erin om de huidige biodiversiteit te behouden en tegelijk de belangrijkste potentiele natuurwaarden alle kansen te geven. Een hele evenwichtsoefening! Tegelijk wordt gewerkt aan een grotere toegankelijkheid door het uitstippelen van wandelpaden. Jaarlijks worden tal van wandelingen georganiseerd onder begeleiding van een gids.

Molse Nete gaat stromen en daar Oude Nete wordt genoemd. Aan de zuidkant gaat het open weidelandschap naadloos over in uitgestrekte naaldbossen op droge duingronden. Tussen de Zuiderring en de baan van Mol naar Meerhout plakt de Molse Netevallei tegen Mol-Centrum aan. De overwegend groene Netevallei is er smaller. We vinden hier de oude watermolen en het wolwashuisje, belangrijke elementen uit ons erfgoed. De geschiedenis van de watermolen gaat terug tot in de 8ste eeuw. Als graanmolen was hij de eerste grote aandrijfmachine van stroom in de gemeente. Het wolwashuisje of ‘solferkotje’ is van recentere datum. Het werd opgericht in de 19de eeuw en was een wolwasserij: om de wol van de duizenden schapen die graasden op de Molse heiden optimaal te kunnen verwerken werd hij hier in de Nete te weken gelegd, gewassen en gespoeld. En een eind verderop, achter het zwembad Den Uyt, komt de Oude Nete in de Molse uit. Waar niet gebouwd is, domineren in dit deelgebied populierenbossen of moerasbossen van wilg en zwarte els. De mooiste brok natuur in dit

deelgebied ligt tussen het Molse sportcomplex Den Uyt en de ring. Het verharde heipaadje loopt er te midden van haast ondoordringbare moerasbossen. Van Ginderbroek tot aan het Selguis ligt een eerder smal stuk van de vallei dat begrensd wordt door de weg van Mol naar Ezaart in het noorden en de Molse Zuiderring in het zuiden. Hier krijgt de Molse Nete weer volop de ruimte om te meanderen! Voor prachtige haarspeldbochten met holle en bolle oevers moet je in Ezaart zijn. Je kan er zelfs een doorgebroken meander bewonderen! Het landschap is er opnieuw erg gevarieerd: hooilanden, weilanden, populierenbossen, elzenbroek, rietland en wilgenstruweel wisselen elkaar af. Het laatste stuk van de Molse Netevallei ligt op Geels grondgebied. Het Selguis werd er in 2013 opgenomen in het Life+project Grote Netewoud. Twee jaar geleden verscheen over dit deelgebied een artikel in Meander. Sinds het verschijnen van dat artikel kon Natuurpunt in het Selguis al een 20-tal ha bijkopen.

Kwak © Frans Emmerechts

In Wezel (Mol en Balen) is de vallei nog erg open met heel wat weilanden. Op diverse percelen van Natuurpunt grazen dieren van privépersonen die het beheer ondersteunen. Voorbij Rijsbergdijk (Balen) wordt de vallei wat breder. Zowel langs de noord- als langs de zuidkant wordt ze begeleid door drogere duinruggen. Natuurpunt heeft hier enkele grotere blokken in beheer. Binnen twee begrazingsrasters worden Gallowayrunderen ingezet om het natuurbeheer te verzorgen. Tussen Mol-Gompel, Balen en de Molse Zuiderring vormt het deelgebied Langvennen (Balen) een groene oase. Zoals in het vorige deelgebied, is de vallei van de Molse Nete hier een mozaïek van biotopen. Hier is de vallei op haar breedst. Er is zelfs plaats voor een bijriviertje: de Molderloop, die verderop parallel met de

januari - maart 2017

Verhaal met vele partners De dynamiek rond de aankoop van gronden in de vallei van de Molse Nete ontstond destijds na een inspirerende babbel tussen Natuurreservaten en de lokale VMPA-afdeling De Gagel. De twee verenigingen sloegen de handen in elkaar om het gebied aan te kopen en te beheren. Die dynamiek is er 20 jaar later nog steeds! De verschillende deelgebieden liggen in drie gemeenten: Mol, Balen en Geel. In deze gemeenten worden eigen accenten gelegd. Ook hier is afstemming nodig. Het beheer van de waterloop zelf is voor het grootste deel in handen van de provincie.

foto’s van links naar rechts, van boven naar onder: Luc De Groof gidst een wandeling, Steenmarter, Wolwashuisje, Karel Van Broekhoven en Guy Hannes in beheerblok Mol-Gompel, Martin Geboers bepaalt verkoopwaarde van boom, Gallowayrunderen, Broekbos. Alle foto’s © Frans Emmerechts

6 | Meander 1

Samen met de dienst waterbeleid van de Provincie Antwerpen, het Agentschap voor Natuur en Bos en de gemeentebesturen wordt gewerkt aan natuurinrichting. Het blijft zoeken naar capaciteit waar beken bij hoog water kunnen overvloeien om stroomafwaarts problemen te voorkomen. Hier vinden waterbeleid en natuurontwikkeling elkaar. Ter hoogte van Mol-Gompel worden plannen ontwikkeld om, deels op gronden van Natuurpunt, overstromingsgebied te creëren tussen de Molse Nete en de

Molderloop. Spontaan zal ook hier broekbos, riet en wilgenstruweel ontstaan. Natuurpunt heeft in deze samenwerking bijzondere aandacht voor de toegankelijkheid van het gebied. Op lange termijn biedt integrale begrazing de beste garanties om de biodiversiteit in de Molse Netevallei te behouden en uit te breiden. Daar Natuurpunt momenteel slechts verspreide percelen en begrazingsblokken beheert, is integrale begrazing echter niet mogelijk en blijft hier en daar mechanisch en manueel beheer nodig. De eindvisie van Natuurpunt is een Molse Netevallei met uitgestrekte broekbossen afgewisseld met grote partijen riet, wilgenstruweel en hooilanden die het landschap kenmerken.

Referenties 1 Kabinetskaarten van de Oostenrijkse Nederlanden opgenomen tussen 1771 en 1778 op initiatief van Graaf de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, 1965. 2 J. Loos, ‘Vallei van de Molse Nete’ in Meander, jg. 10, nr. 2, 2011. 3 L .Pals, mededeling. 4 F. Peeters, ‘Waterlopen in Balen’ in Jaarboek erfgoed Balen, 2009. 5 P. Vos, Panorama van Mol, Tafelronde 47 Mol, 1974. 6 P. Wouters en M. Horemans, Molse Netevallei, verslag Ecologische Werkgroep Meanderland, 14 mei 2015. 7 www.waarnemingen.be/MolseNete.

Echte koekoeksbloem © Jan Albrecht

januari - maart 2017

GRIJZE WOUW

Grijze Wouw in Kenia © Michaël Abts

Het broedgeval van een Oehoe in het Grote Netewoud was niet de enige speciale vogelwaarneming van het voorjaar. In de Mosselgoren en de Zegge in Geel kampeerde bijna zes weken een Grijze Wouw. De waarneming van een Grijze Wouw (Elanus caeruleus) in ons land is al uitzonderlijk en als die vogel dan ook nog eens lang ter plaatse blijft, wordt het helemaal bijzonder.

e Grijze Wouw heeft het formaat van een Boomvalk maar een massiever lichaam, spitse maar brede vleugels en een korte rechthoekige staart. Hij zit graag hoog in een boom en dan vallen de zwarte schouders op, die sterk contrasteren met de blauwgrijze bovenzijde en de witte onderkant. Zijn kop is wit, met een klein zwart masker rond het oranjerode oog. In de vlucht zie je de witte onderkant en de opvallende zwarte vleugelpunten. Een Grijze Wouw bidt veel, maar langzamer dan een Torenvalk. Hij zweeft en glijdt met omhooggehouden vleugels als een kiekendief en doet tijdens het jagen aan een Velduil denken. Zijn broedgebied strekt zich uit over grote delen van Afrika en Zuid-Azië. Sinds het begin van de jaren 1970 broedt de

8 | Meander 1

Grijze Wouw ook op het Iberisch schiereiland en in 1990 was er een eerste broedgeval in het zuidwes-ten van Frankrijk. In 2010 telde men in Frankrijk al 50 nesten. In Afrika bestaat de habitat van de Grijze Wouw vooral uit savannen en half-woestijnen. In Spanje en Portugal komt hij ook voor in cultuurlandschappen met bomen en aan de randen van grote onontgonnen gebieden. De Grijze Wouw vangt hoofdzakelijk kleine zoogdieren (vooral veldmuizen), kleine vogels, hagedissen en grote insecten. In België en Nederland blijft het een dwaalgast, die vooral van maart tot augustus onverwacht ergens kan opduiken. De oudste gekende waarneming van een Grijze Wouw in België dateert van 1847 in Bosvoorde bij Brussel en in 1933 werd een vogel met zekerheid gezien

in Sint-Denijs-Westrem. Waarnemingen in 1964 en 1976 werden niet erkend. In 1992 waren er meldingen van een Grijze Wouw boven België, meer dan waarschijnlijk de vogel die op 22 oktober niet ver van Breda als verkeersslachtoffer dood werd gevonden. Daarna dateren alle Belgische gevallen van na 2005. De vogels bleven bijna nooit lang. We overliepen vanaf dat jaar de meldingen van een Grijze Wouw op waarnemingen.be en zagen o.a. een met een foto gedocumenteerde waarneming op 19 april 2010 in Tessenderlo, een Grijze Wouw die op 22 september 2012 de tellers van Averbode Bos en Heide in extase bracht en een vogel die op 10 november 2015 in Doel gespot werd. Die Grijze Wouw kreeg op 11 no-vember ongeveer heel twichend Vlaanderen op bezoek. Ze waren er gelukkig snel bij, want iets voor de middag was hij al verdwenen. Van 8 tot 18 november pleisterde er in Kootwijk (Gelderland) een Grijze Wouw. Op 14 en 15 april 2016 hadden een paar mensen het geluk om in Lummen een Grijze Wouw te zien. Hij was er snel weer weg. Op 24 april was er een geloofwaardige melding van een Grijze Wouw in Petegem bij Oudenaarde

en dan was het wachten tot de Mosselgoren bekend werden in heel Vlaanderen. Op dinsdagnamiddag 24 mei 2016 ontdekten Jo De Puydt en Jef Mangelschots een Grijze Wouw in de Mossel-goren, langs het Kempisch kanaal in Geel. Het is een klein natuurgebied met loof- en elzenbroekbossen, rietlan-den, vochtige hooilanden en poelen. De vogel werd dezelfde dag nog tot ongeveer 21.40 uur waargenomen en gefotografeerd. De volgende dagen werd de Grijze Wouw ’s morgens vroeg en ’s avonds laat in de Mosselgoren gezien, overdag werd hij nergens gemeld. Vrijdagmorgen zagen alleen een paar hele vroege vogels de Grijze Wouw nog. Al snel rees het vermoeden dat hij was vertrokken. Op zaterdagnamiddag werd hij opnieuw gesigna-leerd maar nu boven De Zegge. De rest van zijn verblijf werd de Grijze Wouw vooral in De Zegge waargenomen. Half Vlaanderen vond zijn weg naar een van de slagbomen, die de toegang tot

het reservaat afsluiten. Maar niet iedereen respecteerde het gesloten karakter van De Zegge. Van aan de bareel zag je de Grijze Wouw heel dikwijls ongeveer honderd meter verder op een kale tak in de top van een boom zitten. Zelf hadden we een keer het geluk dat hij zijn uitkijkpost verliet en dicht bij de slagboom begon te jagen. We zagen de vogel schitterend vliegen, waarbij hij regelmatig even zweefde met zijn vleugels in de typische V-houding. We kregen afwisselend het zwart aan de onderkant van zijn vleugels en het zwart op zijn schouders in beeld. De Grijze Wouw had in de lucht even een ‘discussie’ met een Torenvalk en we zagen hem meerdere keren bidden en vier keer zonder succes naar een prooi duiken. Af en toe nam de Grijze Wouw wat rust en ging in de top van een boom zitten. De laatste gemelde waarneming van de Grijze Wouw dateerde van 1 juli. Daarna werd hij niet meer gezien, ook

niet door de mensen van De Zegge. De vogel verbleef een kleine zes weken in de Mosselgoren en De Zegge en dat is voor ons land een record. In Nederland deed alleen een Grijze Wouw, die van 4 juni tot 23 augustus 2000 in Emmen (Drente) pleisterde, het beter. Waar de Grijze Wouw van de Mosselgoren gebleven is? Geen idee, zoals steeds leek ook dit exemplaar helemaal in het niets verdwenen te zijn. Of misschien toch niet. Op 12 augustus zag Luc Matthé niet ver van de Snepkensvijver heel kort en met tegenlicht een vogel overvliegen die heel sterk op een Grijze Wouw leek. ‘Toch maar op onzeker gezet! Hopelijk daagt ie nog ergens op’, schreef hij op waarnemingen. be. En dat deed de vogel. ‘s Avonds zagen Bart Theunis en Katelijne Kaerts in Doel een Grijze Wouw. ‘Hetzelfde exemplaar als dat in Kasterlee?’ vroegen ze zich af. En daarmee werd de waarneming van Matthé veel minder onzeker.

Luc Damen

HOUT BESCHIKBAAR houtstapel © Frans Emmerechts

In onze natuurgebieden zijn heel wat beheerwerken nodig. Naast maaien en afvoeren, onderhoud van wandelpaden, opruimen van weekendverblijven,… is het kappen van bomen een belangrijke taak die ook door de vrijwilligers kan worden gedaan.

iteraard gaan we geen bossen kappen, maar gaat het over het in orde houden van houtkanten, knotten van bomen en opruimen van bomen die een gevaar vormen voor bv. de nabijgelegen wegen of spoorwegen. Want inderdaad, voor onze percelen die in de buurt van wegen of spoorwegen liggen, krijgen we vanuit de Vlaamse overheid en Infrabel de nodige

instructies van bomen die moeten worden teruggesnoeid. We willen dit hout uiteraard ter beschikking stellen van geïnteresseerden. De prijs is steeds overeen te komen, maar uiteraard erg democratisch. Afhankelijk van hoeveelheid hout, soort, bereikbaarheid, zal de prijs telkens worden besproken. Er zal vooraf telkens op het terrein worden gegaan om te bekijken wat de

mogelijkheden zijn en de nodige afspraken worden gemaakt. Op die manier kan je enerzijds bijdragen aan het beheer van het natuurgebied, werk je in de natuur en steun je de verdere uitbouw van het gebied: alleen maar winst dus, op verschillende vlakken. In het natuurgebied Molse Nete zijn momenteel heel wat mogelijkheden om hiermee aan de slag te gaan. Interesse? Neem dan contact op met guy.hannes@ skynet.be. Er is ook hout beschikbaar op De Maat. Contacteer hiervoor johan.van. genechten@proximus.com.

Guy Hannes

januari - maart 2017

VOGELS IN DE

VRIESKOU Putter © René Ducastel

Gezellig, die echte wintertijd. Na flink doorstappen in de sneeuw, wacht je een dampende kop warme chocomelk. Maar voor de kleine zangvogels die de hele winter in ons land doorbrengen, is er niet veel leuks aan die koude periode. Een lange vorstperiode en algemene sneeuwval doen hen snel verzwakken.

trenge vorst, een polaire wind en met sneeuw bedekte takken kunnen deze vogels, die voornamelijk in bomen leven, in gevaar brengen. Bovendien kunnen ze het slachtoffer worden van een hongerige roofvogel. De kortere dagen beperken hun tijd om het nodige voedsel te vinden. Gelukkig hebben ze zich op heel wat manieren aangepast om al de winterse uitdagingen aan te gaan. Het verenpak speelt een belangrijke rol. De buffer tegen de kou zijn niet zozeer de veren zelf, maar de luchtlaag ertussen. Statische lucht is een slechte Zwarte mees © Frans Emmerechts

10 | Meander 1

warmtegeleider en dus een prima isolator. In de winter krijgen ze meer donsveertjes waartussen veel (isolerende) lucht zit. De bufferzone bestaat dan ook voor slechts twee procent uit veren en de overige 98 procent is lucht. Juist zoals wij tegen de kou dikkere kledingsstukken aantrekken. Bij sterke daling van de temperatuur zetten ze hun veren rechtop om de bufferzone dikker te maken. De vogels gaan ‘dik’ zitten, als een donzig bolletje. Vogels zijn warmbloedig en hebben een hogere lichaamstemperatuur dan mensen. Hun gemiddelde lichaamstemperatuur ligt rond de 40 °C. Tijdens de

herfst proppen ze zich vol met insecten of zaden die dan nog overvloedig aanwezig zijn. Ze leggen vetreserves aan die ze in de winter verteren om hun hoge lichaamstemperatuur te behouden. In de winter wordt het aanbod van insecten schaarser. Dan schakelen ze over op beukennootjes, zaden en bessen; daarvoor hebben de mezen een maag die zich aan de winter kan aanpassen. Die ‘wintermaag’ heeft een gespierder en dikkere maagwand. De vogels pikken ook steentjes om de zaden te vermalen. Vooral de goudhaan, het kleinste Europees vogeltje met zijn 6 gram, maar ook de staartmees, ongeveer 9 gram, verliezen snel hun warmte. De lichaamsoppervlakte van een dier dat aan de koude is blootgesteld speelt ook een grote rol. Warmte wordt via het lichaamsoppervlak afgegeven. Hoe kleiner dit oppervlak in relatie tot het Staartmees © René Ducastel

lichaamsvolume, hoe beter de warmte zal kunnen worden vastgehouden. Het gevolg is dat kleine vogels sneller hun warmte verliezen dan grotere. Daarom zijn ze verplicht om tijdens de korte dag hun gewicht met 10 procent te verhogen willen ze de nacht overleven. Elke calorie telt. Langer dan een halve dag zonder voedsel houdt een pimpelmees het niet vol. Zijn reactievermogen neemt af en hij wordt een gemakkelijke prooi voor een roofvogel. Statistisch gezien komt 60 procent van alle pimpelmezen zo aan zijn einde. Vinken eten voor het donker wordt nog snel wat zaden, die gedurende de nacht langzaam verteerd worden. Op die manier kunnen ze zich de hele nacht warm houden. Het is alsof je voor het slapen gaan nog een extra blok hout op het vuur legt om het gans de nacht warm te houden. Een grotere bedreiging dan uithongering is uitdroging. Soms is het vinden van onbevroren water moeilijk. Water helpt bovendien bij het gladstrijken van de veren. Liggen deze niet meer mooi op een rijtje dan ontstaan er gaten in hun isolatielaag en zullen de vogels sneller hun warmte verliezen. Gelukkig zijn zeer koude winters bij ons zeldzaam. Bepaalde soorten mezen, zoals bijvoorbeeld de matkop, overleven de winter door de lichaamstemperatuur, hartslag en stofwisseling tijdens de nacht te verlagen. Deze lichte toestand van winterslaap noemt men ‘torpor’. Hun lichaamstemperatuur daalt dan tot 32 °C. Op deze manier besparen zij energie. Ze zijn dan helemaal verstijfd en worden

een gemakkelijke prooi. Door te rillen brengen ze hun lichaamstemperatuur weer omhoog. Tijdens de wintermaanden is het makkelijk mezen en sijzen waar te nemen. In groepen verenigd gaan ze op zoek naar voedsel. Ze hangen behendig aan takjes en halen zaadjes uit kegels van elzen en dennen. In groep de winter doorbrengen heeft zo zijn voordelen. Ze kunnen hun krachten bundelen. Een groep heeft veel meer ogen en een uil of sperwer wordt snel opgemerkt. Maar je moet dan wel sneller dan je buur zijn. Van de oudere vogels in de groep leren de jongere bovendien het terrein kennen. Putters of distelvinken houden van de zaden van distels, klitten of kaardenbollen. Maar geraken deze planten ondergesneeuwd dan worden deze zaden voor hen onbereikbaar. Dan zie je putters in groepjes samen met sijzen in elzen foerageren. Elzen bloeien reeds in de winter, als één van de eerste. Fascinerend is het om te zien hoe, ondersteboven hangend, putters met hun spitse snavels zaden los peuteren uit elzenproppen waar andere vinkensoorten niet bij kunnen. Willen staartmezen een koude nacht overleven, dan moeten ze bij elkaar gezelschap zoeken. Wanneer de duisternis valt, zetten ze zich op een rijtje op een tak, dicht tegen elkaar. Op die manier wisselen ze lichaamswarmte uit. Elke vogel krijgt een beurtrol om de koudste plaatsen aan de buitenranden in te nemen. Ook de boomkruiper met zijn 11 gram krijgt het moeilijk tijdens de nacht.

De boomkruiper is een uitgesproken insecteneter. Insecten overwinteren op verschillende manieren: als ei, als rups, als popstadium of als volwassen exemplaar, in scheuren en holtes op stam en takken. Daarnaar gaat hij op zoek. Zijn gebogen snaveltje is zo dun en lang dat hij de insecten uit de diepste spleten van de boomstam kan lospeuteren. Tijdens de nacht blijven boomkruipers als groepje bij elkaar in een holte om elkaar te beschutten en lichaamswarmte te delen. Een andere manier om de winter door te komen is het aanleggen van voedselvoorraden in holten van bomen. Van de boomklever is geweten dat hij zich na 30 dagen de exacte verstopplaats weet te herinneren. In de winterperiode schakelt hij over op een dieet van eikels, beukennoten en zaden. De vogel breekt de eikels open door ze in een spleet te klemmen en er met de snavel op in te hakken. Ook tijdens de winter verdedigt hij zijn territorium, hij laat immers zijn voorraadkamers niet graag door andere dieren leegplunderen. Je kunt de vogels tijdens de winter ook een handje helpen, met bijvoorbeeld vetbollen, waar ze dol op zijn. Mezen, hangend aan het vetbolletje, zijn dan een leuk schouwspel!

Sijs © René Ducastel

Vink © René Ducastel

Boomkruiper © Erik Ducastel

René Ducastel

Referentie 1 Comparative Physiology of Fasting, Starvation and Food Limitation. Marshall D. McCue Editor.

januari - maart 2017

| 11

12 | Meander 1

Mensen W

schuw

ie niet weg is, is gezien. Bangelijk vluchten ze weg, op veilige afstand, uit het zicht of weggekropen. Dieren blijven liever uit onze buurt, want alle mensen bijten. Vooral eetbare soorten moeten op hun hoede zijn. Hazen hollen in slalom weg. Reeën veranderen in een vliegend hert. Konijnen duiken met ingetrokken oren in hun hol. Ze tonen slechts hun wit achterlichtje op de bedremmelde kont. Vooral eetbare soorten moeten op hun hoede zijn. Hazen hollen in slalom weg. Reeën veranderen in een vliegend hert. Konijnen duiken met ingetrokken oren in hun hol. Ze tonen slechts hun wit achterlichtje op de bedremmelde kont. Vooral wie mensen durft bestelen zit met de schrik. Kersendieven!: wielewalen en spreeuwen. En graaneters!: duiven en vinken. Ook wie aan onze goudvissen zit, moet zich uit de voeten maken. Met de stuipen op het lijf flitst de ijsvogel als een vuurpijl weg, gevolgd door een schrille kreet. Reigers wieken in doodschrik op. Angst is niet alleen aangeboren, het wordt vooral aangeleerd. Meegesleurd door het alarm van soortgenoten leren ze wie en wat gevaarlijk is. Stadsreigers hoeven niets te vrezen. Zij komen in Amsterdam aan de voordeur schooien om een haringkop of een stukje hotdog. Reigers aan de boerensloot daarentegen beven als een riet. Houtduiven lopen in het park zonder schroom voor je voeten, terwijl hun soortgenoten in het bos wild opvliegen als er een mens opduikt. Het zijn de wildoogsters die de dieren bang maken! Plezierjagers selecteren dieren op angst voor de mens. De bange overleven en geven dit door via hun

genen. Zo blijven alle nakomelingen schuw. Met stoere mannelijkheid presenteren de geweerhelden aan het eind van de dag het tableau van hun jachtbuit. Daarna blazen de hoornblazers de geschoten dieren ‘dood’, uit respect, en als heren van stand. Zonder jacht zouden wilde dieren zo tam zijn dat we ze overal konden tegenkomen zonder dat ze ons angstig bekijken. Zie hoe vlug wilde eenden in het park uit de mensenhand eten. Hoe dichtbij merels over het gazon naar je toe wippen, terwijl een bosmerel schetterend wegvliegt bij het eerste gekraak van een voetstap. Ook kraaien en roofvogels werden eeuwenlang bejaagd. Ze zien ons komen en houden een behoorlijke afstand. Wij hebben bij ons de dieren bang gemaakt door hen achterna te zitten. Als we ze niet vangen of doden, als we ze zouden voeren zonder bijbedoeling, worden ze vanzelf tam. Honger is sterker dan angst. Meesjes en roodborstjes benaderen ons. Het lieflijke vogeltje van de kerstkaarten hoeft niets te vrezen. Sommige dieren komen heel dichtbij. Het lieveheersbeestje komt op je hand zitten. Een vlinder is al moeilijker te verschalken. Een hommel

Tekst en illustratie: Achilles Cools

of een bij kunnen we gemakkelijk beet pakken, maar wie doet dat? Het zijn niet allemaal vervaarlijk stekende wespen of vette bromvliegen die om je oren vliegen. De mug dringt als een femme fatale onze slaapkamer binnen om van je te zuigen. Maar als ze nog niet zuigt, is ook zij bang voor een klap en als de weerlicht met die kleine vleugeltjes. In hertenparken komen de dieren uit je handen eten. Op de Galapagoseilanden kenden dieren eeuwenlang geen vijanden, geen mensen, daarom zijn ze allemaal mak. Dieren wennen vlug aan de mens, als men ze met rust laat, kunnen ze vertrouwen winnen door angst te overwinnen. Een dier maakt geen indruk op ons door beschaafd te zijn. Alleen door zich klein te maken of door te vluchten houdt het de vijand op afstand. Als dieren ons toch eens dichtbij laten komen, flitsen we met fotoapparaten. Als ze dan weg zijn, kunnen wij aan elkaar laten zien hoe mooi zij waren. (Verschijnt bij Atlas Contact, Amsterdam)

januari - maart 2017

| 13

Nieuws uit het

Bezoekerscentrum Grote Netewoud Café Winterwoud Hierbij de twee laatste afleveringen van Café Winterwoud. Het café opent telkens vanaf 19 u de deuren. Het programma start om 20 u. Deelname is gratis maar het aantal zitplaatsen is beperkt, dus graag een seintje als je komt: winterwoud@telenet.be of 0485/62 86 76.

Zaterdag 28 januari: Wim Veraghtert, Kennismaken met spinnen In deze voordracht worden niet alleen fabeltjes doorprikt en clichés ontkracht, maar leer je vooral meer over de intrigerende leefwijze van de meer dan 600 spinnensoorten in Vlaanderen. Zo leer je dat het ene web het andere niet is en kom je eindelijk te weten wat die spinnen altijd in je badkuip doen. Wedden dat je na afloop van de lezing, spinnen toch eerder nuttig dan vies vindt? Deze voordracht vindt plaats in samenwerking met Vormingplus Kempen.

14 | Meander 1

Zaterdag 25 februari: Elke Aerts en Stijn De Kock, Proeven Van Veganisme Een levensstijl die alleen maar voordelen heeft voor mens, dier en milieu, dat is veganisme in een notendop. Voor sommigen lijkt het onbegonnen werk: saai, lastig én onsmakelijk. Maar daar is helemaal geen reden toe. Elke Aerts en Stijn De Kock van de populaire webblog veganistischkoken.be promoten al heel wat jaren de 100% plantaardige levensstijl op hun eigen kenmerkende manier: met de bezem door de vooroordelen en met behulp van lekker eten, nuttige tips en een heleboel positiviteit.

Zwammomenten Op initiatief van afdeling Balen-Nete zijn we in het najaar van 2016 gestart met ‘zwammomenten’ op donderdagavond. In een ongedwongen sfeer komt iemand vertellen over een geweldige natuurreis, het bouwen van insectenhotels, het pluizen van braakballen en dergelijke. Daarna kan iedereen nog wat blijven hangen voor een gezellige babbel met een drankje. Het onderwerp wordt kort van tevoren bekend gemaakt via Facebook en de website. We verwachten hier geïnteresseerde leden van alle afdelingen. Ook mensen die iets willen komen vertellen mogen zich melden! De data van de nog geplande zwammomenten deze winter vind je bij de Activiteiten in deze Meander.

Groot vogelfeest

Zondag 29 januari Ook dit jaar zet Bezoekerscentrum Grote Netewoud tijdens het weekend van de nationale vogeltelling onze tuinvogels extra in de kijker met een feest voor vogels en bezoekers! Wandel mee met een ervaren vogelgids van Natuurpunt tijdens de ‘koekeloerentocht’. Timmer zelf voederplankjes of vogelhuisjes in elkaar. Leer hoe je eenvoudige voedertaarten en voederhangers kan maken of hoe je de meest voorkomende tuinvogels vlot kan herkennen. Knutsel met klei en papier. Luister naar een mooi vogelverhaal. Geniet van warme soep, glühwein, chocolademelk of een streekbiertje. En vergeet niet langs te gaan bij de verkoopstand met prachtige voedertaarten, cupcakes en vogelkoekjes. Gratis toegang, iedereen welkom! Van 13 tot 18u.

Praktisch Bezoekerscentrum Grote Netewoud Watermolen 8 2450 Meerhout Info: wim.pauels@natuurpunt.be 014/21 34 50.

Activiteiten MEANDERLAND Bloeiende gaspeldoorn in Buitengoor © Frans Emmerechts

zondag 8 januari ›› Nieuwjaarsexcursie naar reservaat de Ronde Put • in Mol-Postel • We kijken uit naar ganzen, roofvogels en andere overwinteraars in het gebied. Laarzen mee bij regenweer! • Afspraak: 9 u parking aan Brug 2, taverne Postel Ter Heyde (weg Postel-Retie). • Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zaterdag 14 januari ›› Algemene ledenvergadering NP Balen-Nete • Geen saaie vergadering, maar een terugblik op 2016 en een vooruitblik op het nieuwe jaar met aansluitend nieuwjaarsreceptie. Heb je plannen en voorstellen voor onze werking, probeer er dan zeker bij te zijn! • De Kruierie, Bevrijdingsstraat 1 te Balen om 20 u. • Info: tom.schildermans@skynet.be of 0473/66 10 99. Zondag 15 januari ›› Internationale watervogeltelling • op alle Molse (zand)putten • Op zoek naar aalscholvers maar vooral naar grote zaagbekken, brilduikers en nonnetjes, echte gasten uit het noorden. • Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug MolDonk). Einde: 12 u De Maat. • Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zondag 15 januari ›› Winterwandeling natuurgebied Scheps in Balen • Het Balense natuurgebied Scheps tussen het gehucht Scheps en de deelgemeente Olmen is een juweeltje van een beekvallei. De ‘Schepswandeling’, in 2012 uitgeroepen tot ‘mooiste wandeling van de provincie Antwerpen’ voert je

door het hart van het gebied. Laarzen ten zeerste aangeraden. • Startplaats: parking Halflochtdijk te Balen om 14 u. • Info: Denis Mertens 014/30 90 65. maandag 23 januari ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Om 9 u wateranalyse. Om 11 u winterbemonstering één poel Meerhout. Van 13 tot 18 u determineren waterdiertjes in lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. • Info: jeannine.simonis@telenet.be. woensdag 25 januari ›› Natuur-impressie en algemene ledenvergadering NP GeelMeerhout • Bij een hapje en een drankje kan er nagepraat worden. Wij zijn ook nog op zoek naar vrijwilligers om mee te werken in natuurbeheer, studie, beleid of educatie. Geïnteresseerd? • Afspraak: Bezoekerscentrum, Watermolen 6-12, Meerhout om 20 u. • Info: marc.verachtert@skynet.be of 014/58 39 71. donderdag 26 januari ›› Zwammoment in Bezoekerscentrum GNW • In een ongedwongen sfeer komt iemand vertellen over een geweldige natuurreis, het bouwen van insectenhotels, het pluizen van braakballen en dergelijke. Daarna kan iedereen nog wat blijven hangen voor een gezellige babbel met een drankje. Het onderwerp van de avond wordt kort van tevoren bekend gemaakt via Facebook en de website. Deuren open om 19.30 u, start om 20 u. • Info: tom.schildermans@skynet.be of 0473/66 10 99.

januari - maart 2017

| 15

Activiteitenkalender

Groep natuurgidsen in opleiding in De Bleken © Frans Emmerechts

zaterdag 28 januari ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Les Watermijten. Meer info elders in deze Meander. zaterdag 28 januari ›› Meehelpen bij beheerwerken van NP Ham • Natuurwerkdag van NP Ham. Vrijwilligers steken met z’n allen de handen uit de mouwen in een natuurgebied. • Doorgaans om 10u aan Natuur.huis De Rammelaars • Kijk voor juiste tijd en plaats op www.natuurpuntham.be of mail naar beheer@natuurpuntham.be zaterdag 28 januari ›› Café Winterwoud in Bezoekerscentrum GNW • Wim Veraghtert, Kennismaken Met Spinnen. Zie Nieuws uit het Bezoekerscentrum Grote Netewoud elders in dit nummer. De toegang is gratis, de sfeer gemoedelijk, de streekbiertjes fris en er is volop ruimte om in dialoog te gaan over het thema van de avond. De deuren openen om 19 u en om 20 u wordt er gestart. Vooraf inschrijven via winterwoud@ telenet.be of 0485/62 86 76 is aanbevolen want het aantal plaatsen is beperkt en meestal snel volzet. zondag 29 januari ›› Groot Vogelfeest in Bezoekerscentrum GNW • Voor het vierde jaar op rij organiseren de vrijwilligers van het Bezoekerscentrum weer een groot vogelfeest. Wie er de voorbije jaren al bij was weet dat het een aangename namiddag is voor heel het gezin! Wie het nog niet meemaakte moet zeker eens komen kijken! Van 13 tot 18 u.

16 | Meander 1

zondag 29 januari ›› Nieuwjaarswandeling Bel Bos & Heide • Meerhout • Naar goede traditie koppelen we aan onze eerste wandeling van het jaar een gezellig opwarmertje. Goede wandelschoenen aan te raden. • Afspraak: parking bezoekerscentrum (hoek Lil), Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u. • Info: luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499/63 20 07. zondag 5 februari ›› Wandeling en Algemene Leden Vergadering NP Ham • 13:30 in Natuur.huis De Rammelaars • Koffie en korte inleiding over het beheer in De Rammelaars • Wandeling door De Rammelaars met toelichting van het beheerteam en nieuwjaarsborrel. • Kort officieel verslag en bestuursverkiezing. • Gezelligheid, versnaperingen en drankjes zondag 5 februari ›› Jaarlijkse busuitstap naar Zeeland • met NP Turnhoutse Kempen • We bezoeken de verschillende eilanden van Zuid-Beveland tot Goeree-Overflakkee waar zeker weer alle soorten wilde ganzen, eenden en allerlei steltlopers waar te nemen zijn. Wandelschoenen, kijker en/of telescoop en knapzak meebrengen. Soep (betalend) is mogelijk onder de middag. • Afspraak: 6.30 u bij garages Marcel Cars, Goormansdijk 16 in Dessel of om 6.45 u aan het gemeentehuis van Oud-Turnhout. Prijs: €14, JNM en kinderen €9, niet-leden €18, voor 31 januari op rek.nr. 001-1785968-80 t.n.v. NP Turnhoutse Kempen. Wel eerst telefonisch contact opnemen met Ronny Jansen na 18 u op 014/88 29 72. • Info: Paul Prinsen 014/43 73 63. Tijdig inschrijven als je mee zou willen!

vrijdag 10 februari ›› Algemene ledenvergadering NP Netebronnen • Evaluatie van het voorbije jaar, plannen voor het nieuwe jaar. Oproep voor nieuwe vrijwilligers. Heb je ideeën en/of voorstellen voor onze werking, probeer er dan zeker bij te zijn! Ieder lid is welkom om 19 u (met aansluitend onze digi-avond) in Ecocentrum De Goren, Postelsesteenweg 71, Mol. • Info : jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Alle actieve NPleden worden hier verwacht! vrijdag 10 februari ›› Digi-avond van NP Netebronnen • Meer info elders in deze Meander. zaterdag 11 februari ›› 20ste editie Ankona-ontmoetingsdag • Raadpleeg het programma en schrijf in via www.ankona.be (rubriek ontmoetingsdagen). Deelname is gratis, maar vooraf inschrijven is verplicht en kan t.e.m. 4 februari. zondag 19 februari ›› Watervogeltelling op alle Molse (zand)putten • Bij vriesweer kans op grote concentraties watervogels in de wakken. • Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug MolDonk). Einde: 12 u op De Maat. • Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zondag 19 februari ›› Winterwandeling in Geel-Bel • Vorig jaar zijn we gestart met begrazing door schapen. We gaan zien wat dit met dit prachtige landduinenlandschap gedaan heeft. Naar jaarlijkse traditie gaan we ook op zoek naar de uilen… • Afspraak: kerk Geel-Bel om 14 u. Einde rond 16.30 u. • Info: Gaston Dams, 0479/86 17 01 of Juliennehoremans@ telenet.be. zondag 19 februari ›› ‘Rode Neuzen’-wandeling • met versnaperingen in de Vennen in Balen • Geniet van deze frisse wandeling in ons natuurgebied de Vennen en van de hapjes en drankjes die nadien aangeboden worden. Laarzen ten zeerste aangeraden. • Startplaats: parking FC Cools, Peer Luytendijk te Balen om 14 u. • Info: Denis Mertens 014/30 90 65 en Jan Mallants 014/81 70 09. donderdag 23 februari ›› Zwammoment in Bezoekerscentrum GNW • In een ongedwongen sfeer komt iemand vertellen over een geweldige natuurreis, het bouwen van insectenhotels, het pluizen van braakballen en dergelijke. Daarna kan iedereen nog wat blijven hangen voor een gezellige babbel met een drankje. Het onderwerp van de avond wordt kort van tevoren bekend gemaakt via Facebook en de website. Deuren open om 19.30 u, start om 20 u. • Info: tom.schildermans@skynet.be of 0473/66 10 99.

zaterdag 25 februari ›› Café Winterwoud in Bezoekerscentrum GNW • Elke Aerts en Stijn De Kock, Proeven Van Veganisme. Zie Nieuws uit het Bezoekerscentrum Grote Netewoud elders in dit nummer. De toegang is gratis, de sfeer gemoedelijk, de streekbiertjes fris en er is volop ruimte om in dialoog te gaan over het thema van de avond. De deuren openen om 19 u en om 20 u wordt er gestart. Vooraf inschrijven via winterwoud@telenet.be of 0485/62 86 76 is aanbevolen want het aantal plaatsen is beperkt en meestal snel volzet. zaterdag 25 februari ›› Meehelpen bij beheerwerken van NP Ham • Natuurwerkdag van NP Ham. Vrijwilligers steken met z’n allen de handen uit de mouwen in een natuurgebied. • Doorgaans om 10u aan Natuur.huis De Rammelaars • Kijk voor juiste tijd en plaats op www.natuurpuntham.be of mail naar beheer@natuurpuntham.be zaterdag 11 maart ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Van 9 tot 12 u leesgroep in Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 8, Meerhout. • Info: jeannine.simonis@telenet.be. zondag 12 maart ›› Vroege voorjaarsexcursie over de Cartierheide • in Eersel (Nederland) • Een klassieke voorjaarsuitstap naar dit mooie natuurgebied juist over de grens. De ‘zoetelievekes’ zullen op post zijn! Jij ook? • Afspraak: 9 u parking abdij Mol-Postel. Einde: ca. 12 u. • Info: jaak.wijnants1@telenet.be of 014/31 33 74. zaterdag 18 maart ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Van 9 tot 12 u leesgroep in Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 8, Meerhout. • Info: jeannine.simonis@telenet.be. zondag 19 maart ›› Laatste winterwatervogeltelling op de Molse (zand)putten • De eerste lentevogels zoals tjiftjaf zullen zich alweer laten horen, terwijl de laatste wintervogels ook nog aanwezig zijn. Verrassende waarnemingen niet uitgesloten! • Afspraak: 8.30 u op parking dokterspraktijk Warande (brug Mol-Donk). Einde: ca.12 u op De Maat met afsluitende drink in ’t Jagershof. • Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Meerkoet op ijs © Frans Emmerechts

januari - maart 2017

| 17

Activiteitenkalender donderdag 30 maart ›› Zwammoment in Bezoekerscentrum GNW • In een ongedwongen sfeer komt iemand vertellen over een geweldige natuurreis, het bouwen van insectenhotels, het pluizen van braakballen en dergelijke. Daarna kan iedereen nog wat blijven hangen voor een gezellige babbel met een drankje. Het onderwerp van de avond wordt kort van tevoren bekend gemaakt via Facebook en de website. Deuren open om 19.30 u, start om 20 u. • Info: tom.schildermans@skynet.be of 0473/66 10 99.

IJsnaalden © Mirella Bruynseels en René Ducastel

zondag 19 maart ›› Wandeling in het Grote Netewoud in Meerhout • Genieten van mooie natuur? Vlak bij het bezoekerscentrum aan de watermolen wordt er heel wat natuurinrichting gepland. We gaan eens kijken… • Afspraak: parking bezoekerscentrum (hoek Lil), Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u. • Info: luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499/63 20 07.

zaterdag 22 april ›› Spaghettislag Geel-Meerhout • Weet je ’t nog van vorig jaar? Dat was smullen hé… en het is ten voordele van onze natuurgebieden in Geel en Meerhout… schrijf je nu in. Doen! • Afspraak: Ontmoetingscentrum Winkelomheide, Kemeldijk in Geel. Tussen 17 en 20 u. • Info: marc.verachtert@skynet.be of 014/58 39 71. zondag 23 april ›› Vroegmorgenexcursie in en om reservaat De Maat in Mol • Afspraak: 6.30 u op parking taverne Jagershof, Waterstraat 43, Mol. Om 9 u ontbijt in’t Jagershof. • Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

maandag 20 maart ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Om 14 u bemonstering poel Westerlo. Van 18 tot 22 u determineren waterdiertjes in lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. • Info: jeannine.simonis@telenet.be. zaterdag 25 maart ›› Meehelpen bij beheerwerken van NP Ham • Natuurwerkdag van NP Ham. Vrijwilligers steken met z’n allen de handen uit de mouwen in een natuurgebied. • Doorgaans om 10u aan Natuur.huis De Rammelaars • Kijk voor juiste tijd en plaats op www.natuurpuntham.be of mail naar beheer@natuurpuntham.be zaterdag 25 maart ›› Zwerfvuilopruimactie in het Zammelsbroek in Geel • Afspraak: parking aan de kerk van Geel-Oosterlo om 9 u (of aan Kikkerweide). • Info: dirk.deschutter@hotmail.com of 0478/64 19 40. zondag 26 maart ›› Speenkruidwandeling in het Griesbroek in Balen • Ontdek de voorjaarsbloeiers die het Grote Netewoud opnieuw kleur geven. Bewonder de tapijten van speenkruid en andere planten die komen piepen. De lente is op komst! Laarzen zijn onmisbaar. • Startplaats: Parking Centennial, Vloedbeemdenstraat 44 in Olmen om 14 u. • Info: tom.schildermans@skynet.be of 0473/66 10 99.

18 | Meander 1

OPEN:

Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.

Cursusaanbod Meanderland

Mamma cumulonimbus © Eef Weetjens

Cursus Meteo en Klimaat voor de natuurliefhebber Het weer is hét gespreksonderwerp bij uitstek. Toch weet men er vaak heel weinig van af. Zelfs de meeste mensen die met natuur bezig zijn hebben verrassend weinig kaas gegeten van dit boeiende thema. In een eerste les leggen we de nadruk op praktisch toepasbare dingen zoals de soorten wolken, fronten, duiding bij weerspreuken, rechtstreekse invloed op de natuur e.d. In de tweede les wordt o.a. gesproken over de klimaatverandering. Lesgever is Koen Leysen, al van kindsbeen af gebeten door het onderwerp.

• Maandagen 16 januari en 6 maart, telkens van 19.30 tot 22.30 u. • Vrijetijdscentrum De Kruierie, Bevrijdingsstraat 1, 2490 Balen. • Inschrijven via https://www.natuurpunt.be/agenda/cursus-meteo-enklimaat-voor-de-natuurliefhebber-balen-19448. Na de digitale bevestiging kan je €20 (leden) of €30 (niet-leden) overschrijven op rekening BE65 0688 9444 3996 van Natuurpuntafdeling Balen-Nete met vermelding: cursus meteo + naam en telefoonnummer. • Info Natuurpunt Balen-Nete en Natuurpunt CVN: Eef Weetjens, weetjens@ gmail.com of 0485/93 10 94. Watermijt © Paul Hendig

Minicursus Watermijten In het zomernummer van Meander 2016 verscheen een artikel over watermijten, geschreven door Paul Hendig. Paul is werkzaam bij de regionale poelenwerkgroep Waterleven en heeft zich vooral toegelegd op de studie van watermijten. Daar er nogal wat enthousiaste reacties volgden, vond de poelenwerkgroep het opportuun om in 2017 een les te organiseren rond watermijten. Volgende vragen zullen beantwoord worden aan de hand van een PowerPointpresentatie: • Hoeveel soorten watermijten kennen we in België? • Hoeveel families en geslachten zijn er en hoe onderscheiden we ze? • Hoe zit de levenscyclus van deze groep waterdiertjes in elkaar?

• Hoe kan je mannetjes van vrouwtjes onderscheiden? • Wat eet een watermijt? • Hoe is de bouw van een mijt? • Welke zijn de details waarop men moet letten bij de determinatie? • Welke waterkwaliteit of habitat typeren ze? De les vindt plaats in het bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 8, Meerhout, op zaterdag 28 januari van 9 tot 12 u. Iedereen is welkom. De les is gratis voor de actieve leden van de poelenwerkgroep, anderen betalen €5. Inschrijven kan bij Jeannine.Simonis@telenet.be of bij Ericstoffelen@skynet.be.

januari - maart 2017

| 19

Motten

vangen

Marc Mangelschots en Wim Veraghtert bij Skinnerval © Frans Emmerechts

Zijn vrienden keken hem wat meewarig aan toen hij op hun simpele vraag: ‘Wat ga je vanavond doen?’ droogjes antwoordde: ‘Motten vangen’. ‘Het gaat helemaal de verkeerde kant uit met die jongen’, zag hij hen denken. Of deze vorm van natuurstudie maatschappelijk aanvaard wordt is volgens Wim Veraghtert van Natuurpunt Studie dan ook een vraag om over na te denken. Nochtans is de nachtvlinderstudie in Vlaanderen en misschien nog meer in de rest van Europa, booming business. Dat een simpele determinatiegids met foto’s en kleurentekeningen volstaat om zelfs als beginner tot een correcte determinatie te komen, toonde Wim Veraghtert aan een 25-tal enthousiaste Natuurpunters de voorbije zomer in Balen. Hij liet hen kennismaken met de fascinerende en kleurrijke wereld van de nachtvlinders tijdens twee theorielessen in de Kruierie en vooral tijdens praktijksessies in het Griesbroek en op Den Diel (Mol).

Daar leerde hij hen motten vangen (om ze te determineren) door ze te lokken met smeer en feromonen en door te werken met lichtbronnen gecombineerd met een Skinnerval of gewoon met een opgehangen wit laken. Bedankt Wim!

An Gijs en Wim Veraghtert vangen motten © Frans Emmerechts

20 | Meander 1

Grote LENTE

SCHOONMAAK met

BERK

Zachte berk © René Ducastel

e kijken al verlangend uit naar het moment dat de natuur terug ontwaakt en er weer frisgroene blaadjes verschijnen aan de bomen. Wanneer de voorjaarsmoeheid toeslaat en we best wat energie kunnen gebruiken, zijn we zeer gebaat met thee van berkenblaadjes of berkensap. Deze zorgen ervoor dat ons lichaam zich kan ontdoen van gifstoffen die zich heel de winter hebben opgestapeld. Ideaal dus voor een lentereinigingskuur. Berken groeien op onze voedselarme grond in overvloed. Er zijn twee soorten inheems: de ruwe berk (Betula pendula) en de zachte berk ( Betula pubescens). De zachte berk komt eerder op vochtige veengrond voor en de ruwe berk verkiest een droge, zandige bodem. Toch zijn ze niet altijd even gemakkelijk uit elkaar te houden omdat ze onderling kruisen en er dus veel tussenvormen bestaan. Een zuivere ruwe berk wordt groter dan een zachte, heeft een gegroefde schors en afhangende takken. Bij de zachte berk staan de takken naar boven gericht en in de lente hebben de ontluikende blaadjes een donzig zachte beharing, die echter later verdwijnt. Om blaadjes te plukken of sap af te tappen maakt het niet uit met welke berk je te maken hebt. De geneeskrachtige werking van beide is gelijk. Thee van berkenblaadjes is een weldaad voor de nieren. Het is één van de beste vochtafdrijvers, zonder de nieren extra te prikkelen. De urineproductie kan zelfs verdrievoudigen. De urinewegen worden goed gespoeld zodat blaasontstekingen geen kans krijgen zich te ontwikkelen. Kleine steentjes en niergruis worden weggespoeld. Berkenthee is ook goed voor

mensen die last hebben van gezwollen enkels of knieën. Dit wijst erop dat ze vocht vasthouden doordat het lymfestelsel er niet in slaagt afval efficiënt te verwijderen, en berkenthee verwijdert vochtophopingen. Wanneer het oedeem het gevolg is van hart- of nierfalen moet er uiteraard een arts geraadpleegd worden. Berkenblad is bovendien bloedzuiverend en ontstekingsremmend. Het verwijdert urinezuur dat zich anders kan afzetten op de gewrichten en later reuma of jicht kan veroorzaken. Doordat je lichaam goed gespoeld en gezuiverd wordt, zal berkenthee ook een positieve invloed hebben op je huid. De thee kan helpen bij problemen als eczeem of acné. Zoals altijd geldt ook hier het devies: overdrijf niet. Een reinigingskuur bestaat uit drie kopjes thee per dag gedurende drie weken. Wanneer je er teveel van drinkt, verlies je teveel vocht en daarmee ook belangrijke mineralen. Berkensap is geconcentreerder dan thee. Hier is de aangewezen dosis 1 soeplepel sap op 6 soeplepels water.

Mirella Bruynseels

Referenties 1 G.Verhelst, Groot Handboek Geneeskrachtige Planten. 2 D. Houbrechts, Daniëlles Kruidenomnibus.

Ruwe berk © René Ducastel

Berkenthee 1 tas thee van berkenblaadjes 1 soeplepel fijngesneden (liefst gedroogd) blad overgieten met kokend water. Tien minuten laten trekken en daarna zeven.

Berkensap

Berkensap aftappen, hoe doe je dat? Het exacte tijdstip om berkensap af te tappen verschilt van jaar tot jaar. Wanneer het lentezonnetje al voor een aangename 10 graden zorgt, het ’s nachts niet meer vriest en de bladknopjes op het punt staan open te barsten, dan is het moment aangebroken om berkensap af te tappen. De sapstroom is op gang gekomen. Boor nooit zomaar een gaatje in de stam om het sap te oogsten want dan kan de boom doodbloeden of een infectie oplopen. Je kiest best niet al te dikke zijtakken. Van deze takken snoei je met een schuine snede een stuk af en je bevestigt er met een touw een flesje of een plastic zakje aan. Na een tijdje zitten de flesjes of zakjes vol sap en kun je ze uit de boom verwijderen en kan je weer andere flesjes hangen. Het is een goed idee om berkensap als ijsblokjes in te vriezen want het is maar enkele dagen houdbaar. Zo kan je een zuiveringskuur doen van enkele weken door telkens een drietal ijsblokjes in een glas water te doen. januari - maart 2017

| 21

Met

ANTIVRIES de winter door Grote wintervlinder man © Paul Wouters en Marianne Horemans

Grote wintervlinder vrouw © Paul Wouters en Marianne Horemans

We zien de meeste vlinders actief bezig tijdens de warme zomermaanden. Voor de winter begint laten ze larven of poppen na die overwinteren en die pas actief worden als de lente nadert. Bij een aantal vlindersoorten echter is het de vlinder zelf die overwintert. Deze ‘winterharde’ soorten hebben vaak namen gekregen die weinig te raden overlaten: de grote wintervlinder, de kleine wintervlinder en de voorjaarsspanner. Het zijn nachtvlinders die zich voeden met sappen van ondermeer beschadigde boomstammen.

tegen de winter beschermen. Bij 0°C zijn dit nog maar 24 dagen en bij 10°C is de reserve in 11 dagen verbruikt. Het warmteverlies van het borststuk naar de omgeving en naar achterlijf, kop, poten en vleugels, die rond de 0°C blijven, moet minimaal gehouden worden. Hun borststuk is van het achterlijf geïsoleerd door luchtkamers en is bovendien bedekt met een laagje dons. Om het warmteverlies langs de vleugels te beperken, zijn de vrouwtjes van de grote en de kleine wintervlinder zelfs geheel of gedeeltelijk vleugelloos gebleven. Al deze extra voorzieningen zijn er de oorzaak van dat deze vlinders ‘oververhit’ raken als de buitentemperatuur boven de 20 °C komt. Het vliegen moeten ze dan staken. Vlinders van het geslacht Operophtera, waartoe de kleine wintervlinder behoort, hebben in verhouding tot hun geringe lichaamsgewicht grote vleugels. Een vleugelslag van slechts twee tot vier slagen per seconde is voldoende om in de lucht te blijven. Dat is heel wat minder dan de 60 slagen per seconde die hun zomerse soortgenoten nodig hebben. De vliegspieren behoeven dan ook niet opgewarmd worden tot 30°C, maar slechts tot 2°C. Al deze kleine aanpassingen betekenen voor deze soorten een grote energiebesparing tijdens het koude seizoen.

oe overleven deze vlinders de winter terwijl de meeste andere soorten dit niet kunnen? Hier speelt een aantal factoren een belangrijke rol. Op de eerste plaats zijn de meeste van hun voornaamste vijanden, de vogels, naar het warme zuiden vertrokken. Een andere beruchte vijand van de nachtvlinders, de vleermuis, overwintert in grotten of kelders. Hierdoor zijn schutkleuren voor deze wintervlinders niet zo van belang. Er komen dan ook witte en roomkleurige soorten voor die in de winter scherp afsteken tegen de bladloze gewassen. Om te kunnen vliegen moet het borststuk, dat de vliegspieren bevat, op een temperatuur van ongeveer 30°C worden gebracht. Deze opwarming vindt plaats doordat de vlinder gaat rillen of beven. Dit kan wel twintig minuten duren bij een buitentemperatuur van 0°C. De wintervlinders moeten de warmte zelf leveren door middel van hun stofwisseling. Bij een buitentemperatuur van 15°C kan

22 | Meander 1

het borststuk tweemaal zo lang op 30 °C worden gehouden. Om de energievoorraad een beetje te sparen voor de vlucht, wordt pas met het opwarmen begonnen als de buitentemperatuur bij ongeveer 10°C ligt. De wintervlinders brengen dan ook de meeste tijd in verstijfde toestand voor. Om het bevriezen tegen te gaan, produceren ze in hun celweefsels een natuurlijk antivriesmiddel, glycerol. Dit is een zoetachtige stroperige vloeistof die door zijn lage vriespunt (-20°C) vriespuntverlagend werkt. Meestal verschuilen de vlinders zich onder afgevallen bladeren tegen de strenge vrieskou. Bladeren vormen een uitstekende isolatie. Zo is er onder een laag bladeren een temperatuur van -2°C gemeten, terwijl het erboven 30°C vroor. Bovendien vertraagt de stofwisseling bij deze lage temperaturen, zodat ze langer over hun energiereserves kunnen beschikken. Een mot, die een hoeveelheid suiker heeft opgenomen, kan zich bij -3°C 193 dagen

René Ducastel

DE BAARD VAN KONING WINTER

Aan de Duivelskuil in Bel namen we tijdens de winter een zeldzaam natuurverschijnsel waar. Op een dode tak zagen we een haarachtige, wollige ijsstructuur, ijshaar genoemd.

en fenomeen dat zich enkel voordoet als aan bepaalde voorwaarden in de natuur is voldaan. Vaak denken mensen dat in de winter niets te beleven is. Onze winters zijn niet streng. Meestal hebben we te maken met wat regen soms afgewisseld met lichte vorst en natte sneeuw. De aanblik is grijs en troosteloos. Maar bij vorst is altijd iets waar te nemen. De vorst schept zijn eigen juwelen in een eindeloze verscheidenheid. Lucht kan maar een bepaalde hoeveelheid waterdamp bevatten. Hoe hoger de temperatuur wordt, hoe meer waterdamp er in de lucht kan. Als met waterdamp vermengde lucht afkoelt dan wordt op een bepaald moment een temperatuur bereikt waarbij het teveel aan waterdamp neerslaat. De temperatuur waarbij dit gebeurt heet het dauwpunt. Gebeurt het neerslaan op oppervlakken onder het vriespunt dan ontstaat een vloeistoflaagje, dat daarna door onmiddellijk te bevriezen in ijs overgaat. Rijp vormt zich dus, zoals dauw, op heldere nachten. Een laagje ijskristallen zet zich neer op takken van bomen en struiken. IJzel daarentegen ontstaat als de grond onder het vriespunt afgekoeld is en regen uit hoge, warmere lagen de bodem bereikt. De wegen worden dan gevaarlijk glad. De dunne takken nemen snel de

temperatuur van de regen aan en vertonen geen ijzel. IJzel kan zich ook vormen als onderkoelde regen zich als een laagje ijs vastzet op elk blad, spriet of twijg. De eigenaardige strepenstructuur in dichtgevroren ondiepe waterplassen is ook zeer merkwaardig. Een ijslaag ontstaat doordat ijsnaalden zich vanaf de randen van de plas uitbreiden naar het midden toe. Deze naalden vormen dan een goed houvast voor het daaropvolgend bevriezend water. Ze groeien verder aan tot balkjes, deze sluiten zich aaneen tot een samenhangend laagje dat langzaam dikker wordt. Omdat ze zoveel bevriezend water aantrekken, zakt de waterspiegel in de rest van de plas. Rijp en ijzel zijn geen zeldzame natuurverschijnselen in tegenstelling tot ijshaar dat voor vele mensen een raadsel is. IJshaar bestaat uit heel fijne draadjes ijs die uit dode takken van eik en beuk lijken te groeien. Deze bijzondere vorming van ijs wordt ook wel ‘de baard van Koning Winter’ genoemd. In de zon zal ijshaar direct sublimeren, dat is rechtstreeks overgaan van vaste toestand in damp. Daarom is het enkel ’s morgens te zien. Lange tijd had men geen verklaring voor dit verschijnsel totdat Gerhart Wagner (Haareis, 2005) er een artikel over publiceerde. In dood hout bevinden zich schimmels die

water en koolstofdioxide produceren. Doorheen fijne poriën worden deze stoffen naar buiten geperst. Door de hoge luchtvochtigheid, tot 100 procent, verdampt het water niet maar bevriest in de lichte vrieskou. De haren blijven maar aangroeien van onderuit omdat steeds maar meer water wordt afgescheiden. Het fenomeen is zo zeldzaam omdat het zich alleen voordoet bij hoge luchtvochtigheid. Het naar buiten geperste vocht kan dan niet verdampen. Ook mag het niet te koud zijn anders gaan de schimmels in ‘winterslaap’ en produceren ze te weinig water. Later in de winter, als de schimmel minder actief wordt, wordt er geen ijshaar meer gevormd. IJshaar is in Europa tot nu toe alleen gevonden op dood hout van eiken en beuken, niet van naaldbomen. IJshaar is een tamelijk onbekend natuurverschijnsel waar je zeker naar op zoek moet deze winter.

Mirella Bruynseels en René Ducastel

januari - maart 2017

| 23

SCHAPEN

OP DE BELSEHEI

m een overwoekering van de open zand- en heidevlakte in de Belsehei te voorkomen, worden sinds vorige zomer ook schapen ingezet. Ze staan Natuurpunt bij in het onderhoud van dit stukje Grote Netewoud. In het kader van een Europees Lifeproject werden in 2011 15 ha antieke landduinen in de Belsehei hersteld. De naaldbomen werden toen verwijderd en vervangen door open zand en heide.

Speciale rassen Op de herstelde percelen groeien echter naast heide en pioniersplanten zoals zonnedauw en moeraswolfsklauw, in snel tempo ook braamstruiken en kleine berkenbomen. De vrijwilligers van Natuurpunt Geel-Meerhout en de professionele ploegen kunnen deze oprukkende begroeiing niet alleen aan. Voor de organisatie van de schapenbegrazing werkt Natuurpunt samen met Joris Bockx van het Kluterhof in Meerhout, een ervaren groenbeheerder. Die gebruikt de schapenrassen Hebridean en Nolana. Dat zijn ‘browsers’ i.p.v. ‘grazers’. Dat betekent dat ze bramen eten en ook netels en distels naast gewoon gras, ruigtekruiden, jonge twijgen en bladeren van bomen. Ze eten van alles wat, zonder echte voorkeur. In de winter kunnen ze zelfs op schors en andere houtige restanten overleven. Natuurpunt overweegt om in de toekomst ook percelen in andere natuurgebieden door deze schapen te laten begrazen.

Gaston Dams

24 | Meander 1

NATUURFOTOGRAFIE

Digi-avond in Ecocentrum Natuurpunt Netebronnen nodigt iedereen uit in het Ecocentrum in Mol op vrijdag 10 februari om 20 u, na de algemene ledenvergadering. Eigen regio Door de ogen van fotograaf Jef Eykmans wordt het gewone toch weer erg speciaal. Deze keer brengt Jef een oogst van natuurfoto’s uit de regio mee. Het wordt geen thematische reeks maar een beeldenvloed van al wat bloeit, groeit, kruipt, springt of vliegt. En naast de legendarische hoogstaande fotokwaliteit brengt Jefs natuurrespect steeds weer een boeiend beeldverslag van wat er in eigen regio te bewonderen is.

Veracruz De globetrotters Tom Schildermans en An Gijs trokken in oktober 2016 naar de Mexicaanse deelstaat Veracruz. De ideale periode om er getuige te zijn van de massale roofvogeltrek. Jaarlijks passeren er 4 à 5 miljoen gieren, arenden en andere vliegende predatoren door een flessenhals van enkele kilometer breed. Dat dit indrukwekkend is hoeft geen betoog. Naast het trektellen genoten ze ook van enkele mangrove-boottochten en de natuurpracht van het regenwoud.

Optionele reeksjes In het schuifje met extraatjes leggen we nog enkele optionele reeksjes klaar. Stef Smet staat alvast klaar om een kort filmpje van het uitsluipen van een libel te tonen. Een perfecte opwarmer voor de lessenreeks die binnenkort op de planning staat. Einde rond 23 u.

Marc Mangelschots

januari - maart 2017

| 25

Vlindervriendelijk

Op 1 oktober werd er weer een hoop werk verzet in het Griesbroek. Met een enthousiaste groep vrijwilligers hebben we toen de hele dag gemaaid, takkenwanden gemaakt, geplagd en al wat er nog meer bij natuurbeheer komt kijken. Dit alles op ‘de grote maïsakker’. Hoog tijd om met het beheerteam eens een nieuwe naam voor dit stukje natuur te verzinnen.

nkele jaren geleden kon Jan De Schepper onverwacht de aankoop van deze percelen realiseren. De gronden bestonden toen voor de helft uit een maïsakker en de rest was grove dennenbestand. De voorbije jaren hebben we het dennenbos stevig gedund met speciale aandacht voor de op het zuiden gerichte rand. We maakten grote inhammen in de voorheen rechte grens tussen de maïs en het bos. Ondertussen ontstond er op de kale maïsakker een bloemrijke pioniervegetatie. De vele vlinders, libellen en andere insecten die maximaal profiteerden van de warme, windluwe plekjes met veel nectaraanbod deden ons het belang van een goed bosrandbeheer inzien. Op de vlinderstudiedag van 2014 ging een van de presentaties over het belang

26 | Meander 1

van een gefaseerd maaibeheer waarbij stukken van het terrein het jaar rond blijven staan. Graslanden kort gemaaid de winter in laten gaan is dan misschien wel goed voor de planten, maar zo verliezen veel insecten hun overwinteringsplaats. Sinds kort is het zogenoemde sinusmaaien aan een opmars bezig, maar dit vraagt om enig begrip van degene die de maaiwerken uitvoert. Daarom werd gekozen om het perceel, zowel het bos als het grasland, op te delen in vijf gelijke noord-zuid gerichte stroken. Jaarlijks worden vier van die stroken gemaaid en één vijfde van de bosrand terug afgezet tot op de grond. In het bos worden dan ook de Amerikaanse vogelkers bestreden en hier en daar een proefveldje geplagd. Jaar na jaar schuiven de strook die niet gemaaid wordt en

de verjongde strook bosrand een plaats op zodat we na 5 jaar terug rond zijn. Dit zorgt voor een zo groot mogelijke variatie in de begroeiing. In de bosrand duikt de eerste struikheide al op en op het grasland zien we nu al 2 jaar veldparelmoervlinders. Naast de kleine parelmoervlinder appreciëren ook hooibeestjes, Icarusblauwtjes en kleine vuurvlinders het gevoerde beheer.

Tom Schildermans

Drie mooie natuurwaarnemingen

Oranje passiebloemvlinder Op 28 september hadden wij deze prachtige oranje passiebloemvlinder in onze tuin. Een tropische vlinder uit Zuid- en Midden-Amerika. Hij komt in Europa niet in de natuur voor maar werd volgens waarnemingen.be in 2012 toch ook al eens in Ruiselede gesignaleerd. Vermoedelijk een exemplaar, ontsnapt bij een kweker van tropische vlinders…

Staf Heurckmans

Minder zeldzaam wollig pluisje Tijdens een wandeling begin oktober op een bospad tussen Mol en Geel dacht ik een wollig pluisje te zien liggen onderaan tegen een boom. ’t Bleek een ‘plakker’, een vrij algemene nachtvlinder. Hij bestaat in donkere en lichte vorm.

Wesley Van Broekhoven

Oproep!

Zeldzame nachtvlinder Op 30 juli trof ik een rietluipaard aan in Mol op de hoek van de Zilvermeerlaan en de baan naar Postel (nabij Buitengoor en Maat). De vlinder is zeldzaam in ons land. Hij komt alleen voor in gebieden met veel riet..

Tim Bastiaens

Weer drie mo oie waarnem ingen, van S Tim en Wesle taf, y. Laten we zo voort doen! Zag u zelf iets moois in de n atuur in onze regio of in ge bieden waar onze afdelin gen op uitsta p gaan, laat het ons wete Bedoeling is n. om ons tijdsc hri een tijdschri ft van alle led ft nog meer en te laten zi jn. Stuur je inte ressante waa rn eming naar frans.em merechts@g mail.com en misschien ve rschijnt die w el in de volgende Me ander!

januari - maart 2017

| 27

Beheerplanning

Warm gloeiende wangen van de frisse uren buiten, koude vingers rond een kom warme soep, en Gageleer binnen handbereik. Zo ronden we een successvolle dag af in de Rammelaars. Vandaag 10 december trokken wij (het beheersteam) met Manu Büsscher urenlang door het gebied, door heuphoge ruigtes, laarsdiepe natte graslandjes, tussen bramen en onder elzen. Bedoeling was alle graslandjes, hooilandjes, broeken, bossen, beekjes en vijvers te bekijken en bespreken, om het toekomstig beheer grondig te kunnen plannen.

overzicht te geven van huidig en vroeger natuurtype, streefdoel, huidig en vroeger beheer, jaar van erkenning, enz. Johan en Bert voegden de details bij van het beheer dat uitgevoerd was in voorbije jaren. Nadien trok ik gewapend met die tabel, een detailkaart van alle percelen en een gsm met gps om af en toe te checken waar ik juist was, door alle percelen, om de natuurtypes op het veld te verifiëren. Wat sterk opvalt daarbij is de wonderbaarlijk diversiteit en schoonheid van de Rammelaars, die afwisseling van vlakke begraasde en gemaaide graslandjes met wilde ruigtes, de strak markerende bomenrijen ertussen, de natte elzenbroeken, op sommige plaatsen met duidelijk afgetekende turfputten, de mysterieuze oude wilgen met hun kronkelende takken vol mossen, de vijvers – sommigen bruingetint door ijzerrijk kwelwater, anderen helder, omringd met riet en lisdodden (of willewuitjes zoals ik dat als kind leerde). Dit alles doorstroomd door een zwak winterzonnetje: prachtig.

in De Rammelaars

egin 2016 breidde het beheerteam uit met verschillende nieuwe leden, en daarmee ook nieuwe ideeën, nieuwe vragen, nieuwe energie. Na een paar maanden werd het duidelijk dat dit een goed moment was om het huidige beheer te evalueren en een nieuwe beheersplanning op te maken samen met Natuurpunt. Aangezien het laatste erkenningsuitbreidingsdossier dateerde van 2003, er sindsdien verschillende percelen waren bijgekocht, en op verschillende percelen de natuurtypes en streefdoelen toe waren aan bijstellen, was er redelijk wat voorbereidend werk nodig. Als één van de nieuwere leden stelde ik voor om die voorbereiding te doen, en zo het gebied van 50 ha ook binnenstebuiten te leren kennen, perceel na perceel. Dus verdiepte ik me in de natuurpunttaal

28 | Meander 1

van Hp*, Vm, Ms, Sf, Sz en natuurstreefdoelen. De website www.ecopedia.be is een fantastische bron van informatie, die die technische terminologie in duidelijke mensentaal uitlegt waardoor het eenvoudig is om die natuurtypes op het terrein te herkennen aan de hand van de kenmerkende planten- en bomensoorten. Vm is elzenbroek, Hp* soortenrijk grasland, enzovoort. Een trip naar Natuurpunt HQ in Mechelen zorgde ervoor dat alle oudere Rammelaarsdossiers en kaarten nu ingescand digitaal op onze google drive staan. Daarbij bleek ook dat de allereerste erkenning van de Rammelaars dateert van 1987. Dus dat vieren we zeker volgend jaar. Na het doornemen van dossiers en kaarten, maakte ik een tabel om daarin voor alle 124 percelen die momenteel in beheer zijn in de Rammelaars een

Veerle Van Den Eynden

Dag van de natuur Op de dag van de natuur was het een gezellige drukte aan Natuur.huis De Rammelaars. ‘ ‘s Morgens werden alle ramen opengegooid, geurde de koffie om ons aan het werk te zetten, en werden het huis, de keuken en bergruimtes grondig uitgeruimd en schoongemaakt. Buiten trok één groep erop uit om braamstruiken te maaien tussen een hooilandje en een ernaastgelegen weide, waar in de namiddag een houtkant van vlier, meidoorn en Gelderse roos zou worden geplant. Een andere groep trok naar de ‘dubbele’ vijver om daar wilgenstruiken die dreigden de vijver dicht te groeien uit te trekken met ketting en lier. ’s Middags warmden lekkere uiensoep, brood, kaas, koffie en chocomelk iedereen weer op in het nu al veel schonere huis, en droogden de vijverploeteraars en bezwete werkers op, terwijl enkele wandelaars op bomenwandeling trokken. Nadien werden wilgen geknot naast de schuur, de houtkant geplant, en werd de vergaarde rommel uit het huis naar het containerpark gevoerd. Bij het planten ontdekten we de groengrijze leem in de grond en vonden een zeldzame appelsienspin. Een groep JNM Zandland piepers kwam wandelen in de Rammelaars. Tegen dat de zon begon te zakken was al het geplande werk gedaan, de keuken en bergruimte onherkenbaar, het huis blinkend proper. We borgen het gereedschap op in de schuur en rondden een vermoeiende maar toffe dag vol gelach en gebabbel af over een pint bier. Bedankt aan allen die er bij waren!

januari - maart 2017

| 29

Jan Kok tuinarchitectuur

www.jankok.be

ontwerp aanleg onderhoud

EEN NIEUWE KIJK OP OPTIEK VANDERLINDEN Een hoge vakkennis en jarenlange ervaring gecombineerd met moderne apparatuur en een vernieuwde winkel garanderen de beste service. Optiek Vanderlinden, sinds 1953 uw vertrouwen waard!

OP LOEPEN EN VERREKIJKERS Nikon, Steiner, Minox, Huygens: 10% korting voor leden van Natuurpunt!

Kom

ALGEMENE LEDEN VERGADERING

naar de

van je afdeling!

Balen-Nete: zaterdag 14 januari Geel-Meerhout: woensdag 25 januari Ham: zondag 5 februari Netebronnen: vrijdag 10 februari Tijd, locatie en programmaâ&#x20AC;&#x2122;s vind je in de activiteitenkalender in de Meander.