Meander 2017 nr 3 juli augustus september

2017 Juli | Augustus | September • Jaargang 16 nr. 3

Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323

MEANDER

Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen

Colofon Natuurpunt

Giften

Natuurpunt, vereniging voor natuur en landschap in Vlaanderen, telt meer dan 100.000 gezinnen als lid. De vereniging stelt zich tot doel om de natuur te beschermen door aankoop en beheer van natuurgebieden en door beïnvloeding van het overheidsbeleid inzake natuurbehoud en ruimtelijke ordening. Daarnaast wil de vereniging ook een voortrekkersrol vervullen op het vlak van natuurstudie en natuur- en milieueducatie.

Natuurpunt organiseert duizenden activiteiten per jaar, beheert 500 natuurgebieden en is actief in alle Vlaamse gemeenten.

Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen. Vanaf €40 ontvang je een fiscaal attest.

Lid worden Door overschrijving van 27 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 11 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 10 euro. Beide extra abonnementen samen 17 euro.

Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerden kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander.

De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 2.300 exemplaren.

Redactie An Gijs, Jef Sas, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Marc Verachtert, Jan De Schepper, Tom Schildermans, Jan Albrecht, Wendy Thys, Arne Vermeulen, Mirella Bruynseels, René Ducastel.

Contact

3770 – Grote Netewoud 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 – Neerhelst (Geel) 7118 – Griesbroek (Balen) 7725 – Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 – De Vennen (Balen) 7736 – Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 – Molse Nete (Balen/Mol) 7763 – Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 – Breeven (Geel) 7779 – Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 – Selguis (Geel) 7784 – De Bleken (Mol) 8810 – De Rammelaars (Ham) 8874 – Veldhovenheide (Ham)

Contactpersonen afdelingsbesturen Afdeling Netebronnen Contact: Jef Sas, jefsas@skynet.be www.natuurpunt.be/natuurpunt-netebronnen

Afdeling Balen-Nete Contact: Tom Schildermans, tom.schildermans@skynet.be www.natuurpuntbalen-nete.be

Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.

Afdeling Geel-Meerhout

Met dank aan onze fotografen

Contact: Marc Verachtert, marc.verachtert@skynet.be www.natuurpuntgeelmeerhout.be

Frans Emmerechts, Mirella Bruynseels, Erik Ducastel, René Ducastel, Jo Dox, BCGNW, Luc Van den Bergh, Jan Mangelschots, Kerstine Michielsen, Tim, Pieterjan Vervecken, Marc Boeckmans.

Coverfoto’s: Icarusblauwtjes © Pieterjan Vervecken Grimeren © Marc Boeckmans Visarend aan De Ronde Put © Erik Ducastel Bloedrode heidelibel op de Hei in Bel © René Ducastel en Mirella Bruynseels Bont dikkopje aan De Ronde Put © René Ducastel Klokjesgentiaan aan De Ronde Put © René Ducastel Op alle foto’s rusten auteursrechten. Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.

Lay-out Meander Arne Vermeulen en Jan Albrecht.

Deadline teksten volgende Meander Maandag 24 juli 2017.

Verschijnt eind september 2017.

Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.

2 | Meander 3

Afdeling Ham Contact: Frans Hoes, frans.hoes2@telenet.be www.natuurpuntham.be

Moerasspirea © René Ducastel

MOOIE NATUUR GEVIERD! T

oen ik enkele dagen geleden door een van onze gebieden aan het wandelen was, viel de gedachte mij te binnen hoe bevoorrecht wij hier in Balen wel zijn als het over natuur gaat. Met grote, prachtige gebieden zoals de Keiheuvel, de Most, de Vennen, Scheps en natuurlijk het Griesbroek, hebben we hier iets waar ze in grote delen van Vlaanderen alleen maar van kunnen dromen.

Momenteel zijn de grote werken door ANB en VMM aan Straalmolen en de herinrichting van de visvijvers door Natuurpunt aan de oostkant van het Griesbroek in de afwerkingsfase. De eerste resultaten zijn er al! Bij grote herinrichtingswerken moet de natuur steeds met een propere lei starten en de eerste pioniers die binnenkomen, hebben meestal vleugels. Terwijl de graafmachines nog bezig waren, kwamen de eerste steltlopers al op verkenning. Ondertussen zijn de eerste kievitskuikens al uit het ei. Van de kleine plevieren, nog zo’n pionier van kale terreinen aan het water, zit er ook al een koppeltje. Waarschijnlijk zullen die daar ook wel een nestje hebben. Heel lang zullen ze er echter niet van kunnen genieten, want de eerste zaailingen beginnen al te kiemen. De start voor alweer een hele uitbreiding van het Grote

Netewoud. Binnen enkele jaren staat hier een robuust broekbos dat sterk zal doen denken aan een echte wildernis.

En we zijn nog niet klaar. Met dank aan de Europese gemeenschap, die onze elzenbroekbossen echt naar waarde weet te schatten, zijn we in staat om onze gebieden nog verder uit te breiden. In het najaar jaar start een tweede fase van herinrichting, waar we ook weer op verschillende hectaren de natuur zullen herstellen.

Als je dit van dichtbij wil meebeleven, dan moet je zeker eens langskomen op de viering van 25 jaar Griesbroek. Daarnaast zijn er deze zomer ook de Molenfeesten aan de watermolen in Meerhout en in de Rammelaars vieren ze al hun 30ste verjaardag. Verder in deze Meander vind je daar meer informatie over.

Tot in de natuur!

Tom Schildermans, Trotse nieuwe voorzitter van Natuurpunt Balen-Nete

juli - september 2017

|3

DE RONDE PUT Een paar kilometer ten westen van de abdij van Postel ligt het natuurreservaat de Ronde Put. Het dankt zijn naam aan de grote waterplas die midden in het domein ligt. Deze put is ontstaan door turfontginning.

Een typisch Kempisch verhaal…

Mirella Bruynseels met dank aan Frans Daemen Foto’s: Erik Ducastel

4 | Meander 3

Een beetje cultuurhistorie Oorspronkelijk maakte de Ronde Put deel uit van grote moerassen te midden van uitgestrekte heidevelden; een woest, nat en onbewoond gebied. In de omgeving van de abdij van Postel ontspringen twee riviertjes (Neetjes), waarvan er één dwars door de huidige Ronde Put loopt.

Het noordoostelijk deel van het gebied grenst aan de Moeren en het Hoogmoer.

Deze vormden tot de jaren 1960 het laatste stuk hoogveen van de Kempen. Jammer genoeg moest dit hoogveengebied wijken voor landbouwontginning en de aanleg van de E34. Het Nederlandse deel van de Moeren (Reuselse Moeren) is wel bewaard gebleven.

Toch is de Ronde Put en omgeving nog altijd één van de interessantste gebieden in de Kempen wegens de variatie in

vegetaties: droge en natte heide, gagelstruwelen, elzenbroek, drassige weiden, rietkragen rondom de plassen, oude bossen en dreven…

Het zijn de Norbertijnen van de abdij van Postel die het aanzicht van het gebied bepaald hebben. Al vanaf de 13de eeuw begonnen zij het woeste land te ontginnen. Zij ontbosten delen van het gebied, legden akkers en hooilanden aan, groeven greppels om de moerassen te ontwateren, creëerden heidevelden en staken turf. De kleinschalige turfwinning als brandstofvoorziening ging door tot de jaren 1930. De middendijk van de Ronde Put werd aangelegd om met paard en kar tot midden in de put te raken om de turf af te voeren. Daarna kregen ondernemingen interesse in de ontginning. Zo had de firma Celsa uit Brussel juist voor de

Wespendief

De Ronde Put

Tweede Wereldoorlog 60 à 70 turfstekers in dienst. Zij pakten het professioneel aan en legden langs de Grote Linnenput, ook een voormalige turfput, een ‘ijzeren weg’ aan. Vanaf hier werd de turf met treintjes vervoerd naar het kanaal om dan te worden verscheept. De turf werd vooral verwerkt tot meststof, brandbriketten en humuspastillen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog breidde de onderneming fel uit en kwam ze tot 100.000 ton turf per jaar. In 1945 werkten er 300 tot 380 personen. Daarna doofde de turfwinning langzamerhand uit.

Tijdens de Franse revolutie was de abdij genoodzaakt haar eigendommen te verkopen om de hoge krijgsbelasting te kunnen betalen. Het gebied rondom de Ronde Put komt in particuliere handen om daarna in 1857 koninklijk domein te

Wilde gagel

worden. De landbouwactiviteiten gaan door, maar het wordt vooral ook jachtgebied. In 1962 verkoopt prins Karel de Ronde Put en omgeving aan de familie Coppens. Hier begint een zeer interessante periode, want de familie Coppens verhuurt 40 ha (de grote waterplas en de onmiddellijke omgeving) aan de Belgische Natuur- en Vogelreservaten.

De gouden jaren In de jaren 1960-1970 wordt de Ronde Put één van de bekendste vogelreservaten in ons land. De beheerwerken van de vereniging werpen al snel vruchten af. Op een paar jaar tijd vervijfvoudigt de eendenpopulatie. Roerdomp, grote karekiet en klapekster zijn trouwe broedvogels.

Er worden rietmatjes geïnstalleerd opdat de zwarte stern zou gaan broeden, met Bont dikkopje

juli - september 2017

|5

Wild zwijn

succes. Omdat de jongen van de tafeleenden systematisch slachtoffer worden van de vraatzuchtige snoeken wordt in het najaar van 1966, en daarna elk najaar, de Ronde Put drooggelegd en de snoeken en karpers geoogst. Op het slijkerige oppervlak komen tal van steltlopers af: groenpootruiters, zwarte ruiters, tureluurs, bosruiters, watersnippen, oeverlopers, witgatjes, kemphanen, bontbekplevieren, verschillende soorten strandlopers… Een indrukwekkende lijst!

In de drassige weiden rond de waterplas zagen we toen nog grutto’s en wulpen. Ook voor roofvogels was de Ronde Put een waar paradijs. Er waren broedgevallen van sperwer, buizerd, havik, bruine kiekendief, boomvalk, torenvalk en wespendief. En dit in een periode dat het triest gesteld was met het roofvogelbestand in België! De visarend was een jaarlijks terugkerende passant op weg naar het zuiden.

Sinds het einde van de jaren 1980 ging het vogelbestand om diverse redenen geleidelijk aan achteruit.

Agentschap voor Natuur en Bos In 1993 koopt het Vlaamse Gewest de Ronde Put en omgeving. Het natuurreservaat is nu 178 ha groot en wordt beheerd door het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB). De Grote Linnenput, die na het einde van de turfwinning was gedempt, wordt hersteld.

Vanaf 2012 zijn er plannen om de natte en venige heide aan de oostkant te herstellen.

Deze werkzaamheden worden uitgevoerd in twee fasen. Momenteel zijn de dennenaanplanten reeds gekapt en na het broedseizoen wordt de strooisellaag verwijderd en wordt er geplagd. Daardoor komt de voedselarme zandbodem weer aan de oppervlakte en zo krijgt het nog aanwezige heidezaad opnieuw kans om te kiemen.

De combinatie van open water met natte vegetaties, oud bos en natte weilanden maakt van het reservaat nog steeds een aantrekkelijk gebied voor water- en roofvogels. Tientallen grauwe ganzen vinden er hun rustplaats.

Blauwe reigers en grote zilverreigers zijn er steeds te zien in de drassige weilanden. Op de plaatsen waar everzwijnen het weiland hebben omgewroet zien we opnieuw kieviten verschijnen. Hopelijk keren ook de wulpen en de grutto’s terug. Op een mooie zomerdag kan je nog steeds de eerder genoemde roofvogels waarnemen. De bruine kiekendief heeft er gebroed tot in 1996. Tien jaar later, in 2006 was er een laatste éénmalig broedgeval. Nu de open ruimte uitbreidt door de beheerwerken keert ook hij misschien terug. De buizerd, sperwer, havik, wespendief, boom- en torenvalk broeden er nog steeds. Open terrein is ook ideaal voor de klapekster. Deze wordt al verschillende winters weer waargenomen. Er zijn zelfs al waarnemingen van de nachtzwaluw gemeld. De visarend doet in het najaar ook nog steeds de Ronde Put aan. boven: Klokjesgentiaan , onder: Groentje

6 | Meander 3

Havik

Ook vlinders, libellen, sprinkhanen en amfibieën gedijen hier goed. Op een mooie voor- of najaarsdag kunnen we de levendbarende hagedis op een boomstronk zien zonnen. In de natte heide kunnen we de moerassprinkhaan en het negertje waarnemen. In de zomer is het één en al gewemel van de vele oever- en heidelibellen. Zelfs de zeldzame venglazenmaker, de hoogveenglanslibel en de gevlekte glanslibel zijn hier te zien.

Van de vlinders kunnen we het heideblauwtje, het groentje en het bont dikkopje als speciale soorten vermelden.

De venige heide herbergt ook een waaier aan zeldzame planten waaronder wilde gagel, klokjesgentiaan, beenbreek, kleine en ronde zonnedauw, moerasvaren, veenbes, moerashertshooi, veenorchis en het loos blaasjeskruid.

Terwijl het aan de abdij van Postel en langs het kanaal Turnhout-Dessel soms een drukte van jewelste is, baadt de eenzame wandelaar hier in het natuurreservaat in een oase van rust. Doorheen het gebied lopen nochtans paden die opgenomen zijn in het wandelknooppuntennetwerk Vlaanderen. Deze paden zijn permanent toegankelijk. Vanaf de kanaaldijk is er toegang tot het reservaat via een loopbrug. Vanaf deze loopbrug kom je aan een vogelkijkhut met zicht op de Ronde Put. Een paar honderd meter verder langs het kanaal is er een tweede loopbrug. Deze leidt naar de vogelkijkhut die uitkijkt op de Grote Linnenput. Deze is ook toegankelijk voor rolstoelgebruikers.

De kwetsbare stukken in het gebied zijn om begrijpelijke redenen niet vrij toegankelijk.

Referenties 1 Jaarbulletins van de Belgische Natuur- en Vogelreservaten 1966, 1967 en 1968.

2 Ludo Meesters, De Ronde Put en omgeving, Inventaris onroerend erfgoed, ID 300112, 2015.

3 Guido Vanhoof, voorzitter Kemp vzw, Cultuurhistorie van de gemeente Mol. 4 Jan Wouters, Piet De Becker en Maarten Hens, Herstel van vochtige en venige heide in het Vlaams natuurreservaat ‘De Ronde Put’ te Mol-Postel, INBO.R., 2012-2017. boven: klapekster , onder: visarend

juli - september 2017

|7

Nieuws uit het

Bezoekerscentrum Grote Netewoud De Watermolen herleeft! - Deel 2 Zondag 6 augustus

Zoals je weet wist Natuurpunt op het einde van 2015 de 17de-eeuwse watermolen in Meerhout te verwerven. Ondertussen wordt hard gewerkt om dit gebouw en de nabijgelegen site in te richten tot dé poort naar het Grote Netewoud. Zo zal het een huis van vertrouwen worden voor alle natuurliefhebbers uit de streek.

Een plaats om je te informeren, om te genieten en anderen te ontmoeten. Op zondag 14 mei openden we alvast feestelijk een nieuwe wandeling ‘het Totterpad’ en konden kinderen op pad gaan op zoek naar Bernard de bever…

We gaan de site nu verder ontwikkelen maar daar zijn uiteraard middelen voor nodig. Daarom nodigen we jullie op zondag 6 augustus uit om de site en de toekomstplannen zelf te komen ontdekken

tijdens een feestelijke opendeurdag met ontbijt, wandelingen, het avontuurlijke Totterpad, live muziek, hapjes en drankjes op een reuzeterras, maar ook met een divers aanbod aan (kinder-)animatie.

Was je er vorig jaar ook bij? Dan weet je dat het zeker de moeite loont om eens langs te komen en te proeven van de gezelligheid rond de watermolen. Volg de laatste nieuwsjes over het programma op www.grotenetewoud.be en www.facebook.com/GroteNetewoud.

We zoeken nog wat extra handen om op 6 augustus te komen helpen, voor een uurtje of voor een halve dag, alle hulp is welkom! Meld je aan bij jurgen.verreyt@ skynet.be. Alvast bedankt om mee je schouders onder dit feest te zetten!

Vervoeg jij het bouwteam Watermolen?

Om de watermolen in Meerhout terug in volle glorie te herstellen, zijn we op zoek naar mannen en vrouwen die zin hebben om mee te werken aan de renovatie. Iedereen met handige handen is welkom maa r specifiek zijn we ook op zoek naar mensen met verstand van elektriciteit, sanitair, verwarming, … Ook iemand die de praktische organisatie wil coördineren is nodig! Ben jij die persoon? Neem dan contact op met stein.temmerman@natuurpunt.be.

De watermolen dankt je!

Praktisch Bezoekerscentrum Grote Netewoud Watermolen 8, 2450 Meerhout Info: wendy.thys@natuurpunt.be (Coördinator ad interim).

Open op woensdag-donderdag-vrijdag van 9 tot 17 u en op zondag van 13 tot 17 u.

8 | Meander 3

Cursusaanbod Meanderland Cursus Natuurverkenner Grote Netewoud

Cursus Paddenstoelen voor beginners

Zoek je echte natuurbeleving? Wil je basiskennis over de natuur opdoen? Volg dan de cursus Natuurverkenner. Je maakt kennis met prachtige natuurgebieden in de buurt van het Bezoekerscentrum Grote Netewoud. In vijf theorielessen en vijf excursies leer je over het landschap in de streek, over planten, dieren en over natuurbeheer. Ook organiseer je mee een natuurevenement voor vrienden en kennissen.

De cursus paddenstoelen voor beginners geeft een inleiding op de ecologie én de herkenning van zwammen. Je krijgt een leidraad aangereikt die je wegwijs maakt in het soortenrijke paddenstoelenlabyrint. Herkenning van een aantal belangrijke families en goed herkenbare soorten staat in deze cursus centraal. Na twee voordrachten en twee praktijkwandelingen heb je ongetwijfeld inzicht in de paddenstoelenwereld.

Praktisch • Theorielessen op donderdagen van 19.30 tot 22.30 u: 14 en 21 september, 12 en 26 oktober, 9 november.

• Excursies op zaterdagen van 9 tot 12 u: 30 september, 21 oktober, 4 en 18 november, 2 december.

• Afspraakplaats: Bezoekerscentrum, Watermolen 8, Meerhout.

• Lokale deskundige vrijwilligers verzorgen de lessen en excursies.

• Inschrijving: Prijs: leden van Natuurpunt €60, niet-leden €80 (=NP-lidmaatschap inbegrepen). Inschrijven en inlichtingen bij luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499/63 20 07. Het gepaste bedrag overschrijven op rekeningnummer BE84 0013 7166 3559 van Natuurpunt GeelMeerhout met vermelding Cursus Natuurverkenner. Het aantal deelnemers is beperkt. Dus tijdig inschrijven als je er zeker bij wil zijn!

Praktisch • Theorielessen op dinsdagen van 19.30 tot 22.30 u: 12 en 19 september.

• Praktijkwandelingen op zaterdagen van 14 tot 17 u: 30 september en 14 oktober.

• Afspraakplaats: Bezoekerscentrum, Watermolen 8, Meerhout.

• De lessen worden gegeven door Hans Vermeulen van Natuurpunt CVN. • Inschrijving: Prijs: leden van Natuurpunt €20, niet-leden €25. Inschrijven en inlichtingen bij Jo Dox, bn405047@ belgacom.net. Het gepaste bedrag overschrijven op rekeningnummer BE64 7310 3415 1752 van BC Grote Netewoud met vermelding Cursus Paddenstoelen. Het aantal deelnemers is beperkt. Dus tijdig inschrijven als je er zeker bij wil zijn!

juli - september 2017

|9

Nacht van de Steenuil in Grote Netewoud De steenuil is een vogel van de schemering en de nacht. Zijn Latijnse naam is Athene Noctua (nachtelijke Athene), naar Pallas Athene uit de Griekse mythologie, godin van de wijsheid en lievelingsdochter van oppergod Zeus. Volgens de mythe vloog de steenuil elke avond de wereld rond en speurde hij met zijn heldere, maan-gele ogen naar nieuwsjes. Daarna bracht hij de godin op de hoogte. Zo kwam die alles te weten wat er te weten viel…en bleef ze ‘wijs’.

Mareholt Tegen het einde van de vorige eeuw stelden onderzoekers vast dat steenuilen er in bijna geheel Europa sterk op achteruitgingen.

Ten gevolge van die vaststelling voerde De Wielewaal in de lente van 1998, 1999 en 2000 in Vlaanderen een intensieve inventarisatie uit met een gestandaardiseerde methode. 400 vrijwilligers gingen de aanwezigheid van steenuilen na met de hulp van een geluidsband met de roep van territoriale uilen. Vrijwilligers van de natuurvereniging Mareholt in Meerhout werkten mede. Ze stelden de aanwezigheid vast van meerdere paartjes steenuil per km².

In de herfst van 2000 beslisten ze elf nestkasten voor steenuilen te plaatsen, verspreid over de gemeente. De geschikte natuurlijke nestplaatsen zoals holten in knotwilgen waren verminderd en men vond dat de uilen zo’n hulp wel konden gebruiken. Nestkasten werden getimmerd en geschikte plekken werden gezocht: groene weidelandschappen met oude bomen, kort gehouden door paarden of vee, oude boomgaarden en tuinen ook. In mei 2002 werd de bezetting van de kasten voor het eerst opgevolgd.

Vier ervan bleken door steenuilen bezet en elf jonge uiltjes konden worden geringd. Twee nestkasten waren ingepalmd door rode eekhoorns en één door een spreeuwenkoppel. Vier andere waren nog leeg. In de loop van de volgende jaren ging het wat op en neer met de bezetting van de nestkasten. Sommige bleven bezet, andere niet. Enkele lege werden in de loop van de jaren ingenomen. Het jaarlijks aantal geringde jongen verminderde licht.

Levensloop Steenuil De start van de eileg bij steenuilen vindt plaats tussen eind maart en half mei. Jonge steenuiltjes komen na een broedtijd van 30 dagen uit het ei. Als ze vier maanden oud zijn worden ze uit het ouderlijke territorium verdreven en moeten ze op zoek naar een eigen territorium en een partner. Vaak vinden ze een eigen stek binnen een straal van 10 km van hun geboorteplaats. In de eerste winter worden ze geslachtsrijp en vormen ze paren. Vinden een mannetje en een vrouwtje op een gegeven moment een geschikte nestholte in een goed territorium, dan blijven ze daar dikwijls samen voor de rest van hun leven.

Steenuilen zijn vooral actief in de avond- en ochtendschemering.

Maar in de broedtijd en als er jongen te voeden zijn beginnen hun activiteiten al overdag. Steenuilen eten naast muizen, mollen en kleine vogels ook kikkers, meikevers, mestkevers, nachtvlinders, regenwormen, rupsen, (huisjes)slakken enz. De braakballen (niet verteerbare prooiresten) die ze Plaatsen nestkast © Frans Emmerechts

10 | Meander 3

Braakballen steenuil met dekschilden van kevers © Frans Emmerechts

Steenuiltjes, pas geringd (2013) © Frans Emmerechts

Op zoek naar steenuilen in nachtelijk Meerhout © Luc Van den Bergh

uitspuwen bevatten soms dekschilden van kevers. Die braakballen zijn klein, langwerpig en tamelijk dun (gemiddeld 33 mm lang en 13 mm dik).

Nacht van de Steenuil Op zaterdag 25 maart organiseerde Natuurpunt een ‘Nacht van de Steenuil’.

Het werd een geslaagde combi van een PowerPoint-intro in het Bezoekerscentrum Grote Netewoud door Herman Berghmans, gevolgd door een wandeling onder leiding van Jan Mangelschots. Voordien was die met een groep Natuurpunters op zoek gegaan naar de huidige vindplaatsen van steenuilen en had hij vier oude ‘Mareholt-nestkasten’ vervangen door nieuwe.

Die waren groter opgevat dan de oude en voorzien van een sluisje om steenmarters tegen te houden. De areaaluitbreiding van steenmarters zorgt in de streek namelijk voor een verhoogde predatiedruk op steenuilennesten. De ‘Nacht van de Steenuil’ was een succes. Toch vernamen de 80 deelnemers dat het jaarlijks aantal geringde jongen weliswaar slechts licht verminderd was in Meerhout, maar dat dat meer te danken is aan de toenemende interesse van de wetenschappelijke ringers dan aan de steenuilen zelf. Die gingen er namelijk sterk op achteruit. Tijdens de wandeling kon de groep op slechts één plaats een steenuilenpaartje vaststellen dat antwoordde op de afgespeelde geluidsband. Toch maakten soep, koekjes en verfrissingen het achteraf nog erg gezellig aan het bezoekerscentrum…

Frans Emmerechts

juli - september 2017

| 11

Op de purperen hei in Bel Eind augustus staat de struikheide in bloei en dan is de natuur van de Belsehei op haar mooist. Ga op eigen houtje hier op pad en geniet van paarse pracht!

V

rijwilligers van Natuurpunt zijn hier al enkele jaren bezig met het herstellen van de oorspronkelijke heide. Het resultaat mag er zijn. Je merkt het aan de vele bijen, hommels, zweefvliegen en dagvlinders die door de bloeiende heide worden aangetrokken.

Wilde bijen zijn vegetariërs en voeden zich uitsluitend met stuifmeel en nectar. De bloei van de struikheide (Calluna vulgaris) op het einde van de zomer is een welgekomen voedselbron voor vele van hen. Voor de heizijdebij (Colletes succinctus) is het de plant bij uitstek. Ook hommels zijn hier voortdurend in de weer.

Ze moeten wel. De meeste insecten hebben een lichaamstemperatuur die gelijk is aan de temperatuur van de hen omringende lucht, vandaar dat je ze bij koel weer niet ziet. De lichaamstemperatuur van vliegende hommels ligt echter ver boven de hen omringende lucht en bedraagt maar liefst zo’n 35 °C. Ze zijn voortdurend op zoek naar suikerrijke nectar om warm te blijven.

Die hoge lichaamstemperatuur maakt de hommels (net als bij warmbloedige dieren) onafhankelijk van de temperatuur van de lucht. Ze bezoeken de bloemen al ’s ochtends vroeg wanneer het voor de bijen nog te koud is om te vliegen. Een hommelwerkster verzamelt naast nectar ook stuifmeel want er wacht haar immers een nest vol hongerige larven. Tienduizenden bloemen bezoekt ze per dag. Ze heeft het dus druk en dat merk je wanneer je een hommel op een bloem wil fotograferen. Voor je kan afdrukken is ze al verdwenen.

Dagvlinders worden niet alleen door de nectar gelokt, de struikheide is ook een belangrijke waardplant voor hun rupsen.

Waardplanten zijn de planten die een rups eet als hij uit zijn ei geslopen is. De struikheide is belangrijk als waardplant voor het boomblauwtje, de heivlinder, het hooibeestje en de kleine vuurvlinder. Deze vlinders fladderen hier allemaal rond. Heivlinders

Op de purperen hei

(Satyrus semele) vliegen vrij laat in het jaar aangezien hun rupsen enkel van buntgras en schapengras eten. Dit zijn planten met maar weinig voedingswaarde. De rupsen zijn bijgevolg pas na enkele maanden volgroeid en kunnen zich daarna succesvol verpoppen. Maar het komt hen ook goed uit want nu is er voldoende nectar aanwezig in de bloeiende heide. De heivlinder weet zich op grauwe, kale zandgrond handig te verbergen. Zijn ondervleugels zijn niet van de heibodem te onderscheiden. Zijn schaduw verraadt hem niet, want hij legt zich schuin, soms bijna plat op de bodem. Nu er veel nectar aanwezig is kan plots de kleine parelmoervlinder (Issoria lathonia) opduiken. De kleine vuurvlinder (Lycaena phlaeas) is opvallend door zijn felle kleur.

Bloedrode heidelibel

12 | Meander 3

Het mannetje zit bovenaan op een takje op uitkijk om zijn territorium te verdedigen. Mogelijke indringers jaagt hij weg. Het hooibeestje (Coenonympha pamphilus) zit bijna altijd met dichtgeklapte vleugels. Op zijn oranje voorvleugel heeft hij een zwart oogje met witte kern. Hoogstwaarschijnlijk dankt hij zijn naam aan het feit dat hij verschijnt als vroeger het hooiseizoen begon.

Het boomblauwtje (Celastrina argiolus) herken je het best wanneer hij met gesloten vleugels zit. De onderkant van de vleugels zijn zilverachtig blauw met zwarte stippen, niet te verwarren met het Icarusblauwtje (Polyommatus icarus) die in hetzelfde habitat voorkomt, maar die oranje vlekjes aan de onderkant heeft.

Tussen de heidestruiken jaagt onverpoosd een hoornaar (Vespa crabro). Deze indrukwekkende verschijning is een wesp die tot vier centimeter groot kan worden. Wespen hebben eiwitten nodig voor het voeden van hun larven. Ze halen deze eiwitten door het vangen van andere insecten. De hoornaar doodt zijn prooi met gif die hij vervolgens met zijn sterke kaken vermaalt tot een papje dat aan de larven wordt gevoerd. Sedert een jaar of vijftien is deze wesp hier opnieuw opgedoken. Ze was bij ons helemaal verdwenen en is vanuit het zuiden naar onze contreien opgerukt door de opwarming van het klimaat.

Vliegen hebben dit gemeen: ze hebben twee vleugels. De meeste andere insecten zoals bijen, wespen, hommels en vlinders hebben er vier. Sommige vliegen trachten zo goed mogelijk op andere insecten te lijken, maar de twee vleugels verraden hen altijd. Dat is het geval bij de hoornaarroofvlieg (Asilus crabroniformis) die net als de hoornaar een gelig achterlijf heeft. Dit is een mooi voorbeeld van mimicry. Zelf heeft ze geen angel maar insectenjagers die nare ervaringen hebben opgelopen met wespen zullen deze roofvlieg gerust laten. Van op een boomstronk loert ze naar prooien. Plots komt ze te voorschijn om vliegende insecten midden in hun vlucht met haar borstelige poten te onderscheppen. De prooien krijgen een steek van zijn steeksnuit waardoor ze verlamd en daarna leeggezogen worden.

In dit gebied zijn er ook een aantal vennen met de bijhorende libellen. In de nazomer zijn het voornamelijk heidelibellen. In Bel komen vier soorten heidelibellen voor: zwarte heidelibel, bloedrode heidelibel, bruinrode heidelibel en steenrode heidelibel. Ze vliegen op als je door een heideveld loopt. Aan de rand van het Torfven jagen, heen en weer vliegend, een tiental paardenbijters tot laat in de schemering. De schrikaanjagende naam paardenbijter hebben de libellen te danken aan hun manier van jagen.

Ze hebben het niet op de paarden zelf gemunt, maar wel op de dazen en vliegen rondom de paarden. Van op een afstand lijkt het alsof het paard wordt aangevallen.

Bastaardzandloopkevers (Cicindela hybrida) zijn vooral op zandige, droge gronden te zien. Wanneer wij ze naderen, vliegen ze op, om een eindje verder te landen. Het zijn prachtige diertjes met hun dekschilden van goudbrons en met geelwitte bogen.

Ze jagen op mieren en andere bodeminsecten. De larve wacht in een verticale schacht op passerend prooi. Met hun stevige kaken grijpen ze alles wat ze aankunnen. Insecten die op open zandgrond leven, zoals zandloopkevers, hebben extreme temperatuurschommelingen te verduren. Tijdens een heldere nacht kan het vriezen, terwijl overdag een temperatuur van 40 °C

Kleine parelmoervlinder

wordt bereikt. ’s Nacht kruipen ze weg in een holletje om terug te voorschijn te komen als de temperatuur tot 19 °C is gestegen.

Om hun optimale temperatuur van 35°C te behouden, wisselen ze jagen met zonnen af.

Het is opvallend hoe overal spinnenwebben verschijnen: hieraan merk je dat de herfst stilaan zijn intrede doet. Op verschillende plaatsen zie je de wespenspin (Argiope bruennichi), die gemakkelijk te herkennen is: het lichaam van het vrouwtje lijkt met de gele en zwarte banden op het lichaam van een wesp. Vijanden laten haar met rust vanwege haar uiterlijk. Deze soort wordt vooral op heide en schrale graslanden gevonden. Zandgronden warmen snel op, hetgeen voor deze warmteminnende soort belangrijk is. Bovendien is hier een ruim aanbod aan sprinkhanen, zweefvliegen, libellen en bijen. Na de paring eet het vrouwtje meestal het mannetje op. Zo dient hij nog als voeding voor zijn nageslacht. Het vrouwtje zet haar eitjes een maand later af in een cocon. Het warmere klimaat zorgt ervoor dat deze soort, oorspronkelijk afkomstig uit het Middellandse Zeegebied, bij ons meer en meer voorkomt.

Een koppeltje tapuiten ( Oenanthe oenanthe) observeert in rechtopstaande houding de omgeving op zoek naar insecten.

Tapuiten zijn trekvogels en verpozen hier even op hun weg naar het zuiden. Op een tak gezeten houdt een boompieper ons in de gaten. Deze zomergast zal ons spoedig verlaten.

En zo was er op onze wandeling veel meer te ontdekken dan alleen maar heide. Wie de kans heeft, moet beslist tijdens de nazomer dit mooi stukje natuur eens bezoeken. Er is zoveel te zien en de paarse gloed maakt de ervaring tot iets speciaals.

Voor de mensen uit Bel was het even schrikken toen Natuurpunt naaldbossen liet kappen. Maar inmiddels geven zelfs critici toe: het wordt hier steeds mooier. Struikheide begint hier en daar te groeien, het maanlandschap verdwijnt stilaan.

Tekst en foto’s: Mirella Bruynseels en René Ducastel

juli - september 2017

| 13

30 jaar erkenning natuurgebied Dertig jaar geleden, in 1987, werd het natuurgebied ‘GerhoevenRammelaars’ voor het eerst officieel erkend als natuurreservaat door de toenmalige Belgische Natuur- en Vogelreservaten vzw.

Het visiegebied voor de Rammelaars was toen beperkt tot de gemeente Ham, provincie Limburg, en eindigde bij de Luikse Beek in het noorden. Ook al was dit de eerste erkenning, toch was een groep vrijwilligers al verschillende jaren actief bezig met beheer van deze als natuurgebied ingekleurde zone, waarbij percelen in huur beheerd werden als natuurgebied, en percelen werden aangekocht.

In die eerste erkenning waren slechts 2ha percelen opgenomen. Al gauw breidde de als natuurgebied erkende zone verder uit. Tegen 1997 was het erkende

14 | Meander 3

30

oppervlak uitgebreid tot 20 ha, en werd de perimeter uitgebreid ten noorden van de Luikse Beek in de gemeente Balen.

Zo werd De Rammelaars een grensoverschreidend natuurgebied, gelegen tussen de provincies Limburg en Antwerpen.

Over de jaren bleef de oppervlakte in beheer groeien, doorheen 7 verdere erkenningsdossiers. Nu dertig jaar later zijn 35ha natuurgebied erkend, en bereiden we een volgend uitbreidingsdossier voor ter erkenning van nog eens 10 ha.

Veerle Van Den Eynden Foto’s: Jan Albrecht

Jaar 27 AUGUSTUS DE RAMMELAARS

Zondag 27 Augustus

30 Jaar De Rammelaars In 1987 werden de eerste percelen in de Rammelaars erkend als natuurgebied. Nu 30 jaar later is De Rammelaars uitgegroeid tot een oase van rust op de grens Ham-Balen, waar het prachtig wandelen is door broekbossen, hooilandjes en houtkanten.

Natuurpunt Ham viert op 27 augustus 30 jaar beheer en behoud van natuur en biodiversiteit in De Rammelaars. Daarnaast kun je de hele zomer speciale “Stap en ontdek” wandelingen doen of de route “Rondje Ham Natuur” verkennen.

Zomeractiviteiten Alle zon- en feestdagen juli - oktober - 13-18u.

• Stap en Ontdek: aan de hand van een leuke vragenlijst maak je een wandeling van 2,5 of 4 km en ontdek je onderweg weetjes over biodiversiteit en omgeving van De Rammelaars • Stap en Ontdek Kids: kinderen trekken erop uit als natuurdetective met rugzakje, zoekkaart en materiaal, om te ontdekken wat er groeit, bloeit en

krioelt in de Rammelaars • Leer de bomen in de Rammelaars kennen • Infobladen, opdrachten en rugzakjes af te halen in het Natuur.huis, Dutselaar, Ham. • Rondje Ham Natuur: 35km wandelroute/avontuurllijke fietsroute langs de natuurgebieden van Ham. Zie website voor info/ kaartje /gps-track • Zie alle actuele info op www.natuurpuntham.be

Zondag 27 augustus

Feest

30 jaar De Rammelaars 10-18u @ Natuur.huis De Rammelaars, Dutselaar z/n, Ham * Wandelingen met natuurgids 10u en 14u * Volksspelen, grimeren. verhalen.... * Lonestar Bordello (Live muziek) * BBQ, broodjes, ijskar, café * Stap en ontdek wandelquizz * Stap en ontdek kids * 35km Rondje Ham Natuur special: wandelroute/ avontuurlijke fietsroute * Ritjes per jachtkoets of huifkar Indien mogelijk, kom met de fiets... en als je zeker aan de BBQ deelneemt mag je dit altijd via de website melden .... daarmee hebben we een beetje een idee van de aantallen www.natuurpuntam.be www.natuurpuntham/events/bbq2017

www.natuurpuntham.be juli - september 2017

| 15

30 jaar

DE RAMMELAARS

viert

Feest

ZONDAG 27 AUGUSTUS Wandelingen met gids - Volksspelen - Grimeren Lonestar Bordello (Live muziek) - Verhalenverteller Stap en ontdek natuurdetective - 35km Rondje Ham Natuur Ritjes per jachtkoets of huifkar Broodjes - IJskar - CafĂŠ - BBQ 10 tot 18u - Natuur.huis De Rammelaars Dutselaar z/n Ham

De hele zomer tot eind oktober Natuur.huis De Rammelaars op zon- en feestdagen 13-18u Stap en ontdek - kids natuurdetective - wandelingen Bomen herkennen - Rondje Ham Natuur route 35km

info op www.natuurpuntham.be

Activiteiten MEANDERLAND Mooie Kempense natuur bij De Kwacht © Jan Mangelschots

zaterdag 1 juli ›› Ecologische werkgroep Meanderland • Ham, De Rammelaars. Monitoringwandeling doorheen het gebied. Laarzen gewenst.

• Afspraak: 9 u Natuurhuis De Rammelaars, Zwartehoekstraat 1, Kwaadmechelen.

• Einde: 12 u.

• Info: paul.wouters1@telenet.be of 0496/51 02 79. zaterdag 1 juli ›› Zwerfvuilopruimactie Zammelsbroek • Afspraak: 9 u parking kerk Geel-Oosterlo.

• Info: dirk.deschutter@hotmail.com of 0478/64 19 40. zondag 2 juli ›› Kruidenwandeling Buitengoor • Met herboriste. Van 11 u tot 17 u bosbar in’t Ecocentrum door NP-Netebronnen. Kom gezellig iets drinken of proeven van de kruidenhapjes.

• Afspraak excursie: 13.30 u Ecocentrum De Goren, Postelsesteenweg 71, Mol. Einde: 17 u.

• Info: mirellabruynseels@hotmail.com of jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zondag 9 juli ›› Zomerwandeling de Vloyen • Genieten van mooie natuur? Dat kan vlak bij het bezoekerscentrum aan de watermolen.

• Afspraak: parking bezoekerscentrum (hoek Lil), Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u.

• Info: doxjo@belgacom.net of 0494/42 35 78.

zondag 16 juli ›› Daguitstap Hageven (B) en Plateaux (NL) • Het Hageven, één van onze oudste reservaten, is nu een brok aaneengesloten grensoverschrijdende natuur van zo’n 400 ha.

Deze excursie van om en bij de 10 km brengt ons doorheen een afwisselend landschap van heidevelden, moerassen (met klokjesgentianen!) en natuurlijk langs de Dommelvallei. Voor sommigen wellicht een aangename herontdekking uit de Wielewaaltijd, voor anderen een boeiende eerste kennismaking.

Meebrengen: picknick (drankje) en stevig schoeisel. Mooi weer!

• Afspraak: 9 u parking Alma Mol, Kruisven (=carpool) of 9.45 u aan Bezoekerscentrum De Wulp, Tussenstraat 10, Neerpelt.

• Info: gids Paul Verhoeven 0472/26 21 34. zaterdag 22 juli ›› Ecologische werkgroep Meanderland • Retie Witte Netevallei. Monitoring natuurherstel van een perceel met een voormalig weekendverblijf met vijvers.

• Afspraak: 9 u Wildeman 11, Retie. Einde: 12 u.

• Info: paul.wouters1@telenet.be of 0496/51 02 79. zaterdag 29 juli ›› Natuurwerkdag van NP Ham • Help mee met allerlei beheerklussen in een natuurgebied.

Standaard vanaf 9 u aan het Natuur.huis. De Rammelaars. Info op www.natuurpuntham.be - mail in de zomer beheer@natuurpuntham.be - voor een concrete afspraak zondag 30 juli ›› Vlinder- en Libellenwandeling de Vennen • Een citroentje, geaderd witje, bont zandoogje of landkaartje … en zie je daar nu ook een libel of juffertje? Wil je er meer over weten dan is deze wandeling iets voor jou. Samen met

juli - september 2017

| 17

Activiteitenkalender onze gids gaan we op zoek naar vlinders en libellen die rond deze tijd van het jaar massaal aanwezig zijn.

• Afspraak: 14 u parking FC Cools, Peer Luytendijk te Balen.

Laarzen gewenst!

• Info: Jan Mallants 014/81 70 09 of Denis Mertens 014/30 90 65. zaterdag 5 augustus ›› Werken en wandelen op De Wurft • In Mol-Postel, uniek natuurgebied! Werkvoormiddag (=boompjes trekken) op De Wurft in Postel bij Yves Lesseliers van 9 u tot 12 u. Picknick bij Yves met soep van Cécile. Als je hiervan mee wil genieten, gelieve in te schrijven bij Jef Sas. • Afspraak voor de namiddagexcursie over De Wurft en de Koemook: 13.30 u ten huize Lesseliers.

• Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zondag 6 augustus ›› De Watermolen herleeft! - Deel 2 • Was je er vorig jaar ook bij? Dat was een gezellige boel daar aan de watermolen hé? Ook dit jaar gaan we met het vlinderweekend met de kinderen meespelen, wandelen in de Vloyen en op het gezellig terrasje wat drinken…

• Afspraak: parking bezoekerscentrum (hoek Lil), Meerhout.

Volg het programma op www.grotenetewoud.be en elders in deze Meander.

• Info: luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499/63 20 07. zaterdag 12 augustus ›› Ecologische werkgroep Meanderland • Balen, Molse Netevallei. Monitoring van een nat weiland dat periodiek begraasd wordt. Laarzen gewenst!

• Afspraak: 9 u Stappersdijk 54, Balen. Einde: 12 u.

• Info: paul.wouters1@telenet.be of 0496/51 02 79.

zondag 13 augustus ›› Cursus libellen • Praktijk 2. Excursie in het Buitengoor. Alle aandacht voor de zomersoorten zoals de heidelibellen en het zelf determineren.

• Afspraak: 13.30 u Ecocentrum De Goren, Postelsesteenweg 71, Mol. Einde 16.30 u.

• Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60 of andre.vanhoof@ telenet of 0468/25 18 09. zaterdag 19 augustus ›› Sterrentocht Griesbroek • Ga samen met onze natuurgids op pad. Je komt tijdens deze wandeling meer te weten over de verschillende sterren. Na de wandeling gaan we er dieper op in met gebruik van enkele sterrenkijkers.

• Afspraak: 20 u parking Centennial, Vloedbeemdenstraat 44, Olmen. Tip: Breng je zaklamp mee. Laarzen zijn noodzakelijk!

• Info: an.gijs@gmail.com of 0473/76 11 38. Meer info elders in deze Meander. zondag 20 augustus ›› 25 jaar Griesbroek • 25 jaar geleden werd het eerste perceel in het Griesbroek aangekocht. Ondertussen is er veel veranderd. Ook het voorbije jaar is er hard gewerkt. Een nieuw wandelpad werd aangelegd en wordt nu officieel geopend. Ben je benieuwd?

Kom dan zeker langs en geniet van een dagje vol natuurbeleving en randanimatie.

• Afspraak: Parking Centennial, Vloedbeemdenstraat 44 in Olmen van 11 tot 18 u. Voor de wandeling zijn laarzen aangeraden! Meer info elders in deze Meander.

• Info: an.gijs@gmail.com of 0473/76 11 38.

Beenbreek in Buitengoor © Frans Emmerechts

18 | Meander 3

maandag 21 augustus ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Om 14 u 2de bemonstering Westerlo, hoek ZoerlebergBroekstraat.

• Van 18 tot 22 u determinatie waterdiertjes in lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51b, Olen.

• Info: jeannine.simonis@telenet.be. zaterdag 26 augustus ›› Natuurwerkdag van NP Ham • Help mee met allerlei klussen in een natuurgebied. Standaard vanaf 9 u aan het Natuur.huis. De Rammelaars. Info op www. natuurpuntham.be - mail in de zomer beheer@natuurpuntham.be - voor een concrete afspraak zondag 27 augustus ›› 30 jaar De Rammelaars • De Rammelaars viert feest: wandelingen met gids , live muziek, diverse kinderanimatie, volksspelen, huifkar, stap en ontdek natuurdetective, fietstocht, BBQ, broodjes, ijs.

• Afspraak: Natuuur.huis De Rammelaars - Dutselaar - Ham • Meer info elders in deze Meander.

• www.natuurpuntham.be

Bever verlaat schuilplaats in Grote Netewoud © Frans Emmerechts

zaterdag 2 september ›› Ecologische werkgroep Meanderland • Mol reservaat De Maat. Monitoring van kern reservaat met middenplein en schiereiland. Laarzen gewenst.

• Afspraak 9 u parking Kleppende Klipper, Postelsesteenweg 111, Mol. Einde: 12 u.

• Info: paul.wouters1@telenet.be of 0496/51 02 79 of jefsas@ skynet.be 0499/34 62 60. zondag 3 september ›› Heidewandeling Verkallen en De Maat • Bloeiende paarse heidebiotopen vol leven en geuren. Kom mee op ontdekking!

• Afspraak: 9 u parking taverne Jagershof, Waterstraat, Mol. Einde: 12 u.

• Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. zondag 3 september ›› Heidewandeling Malesbroek-de Hutten en Keyfheide • Duinen en heide! Hier en daar hebben we nog een relict van dit biotoop. Natuurpunt werkt aan herstel van dit waardevolle Kempens landschap in het kader van een Europees Life-project.

• Afspraak: 14 u taverne Luihoeve, Bredestraat 62, Meerhout.

Einde rond 16.30 u.

• Info: luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499/63 20 07. maandag 4 september ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Om 14 u 2de bemonstering Selguis 1 Geel, kerkplein GeelBel. • Van 18 tot 22 u determinatie waterdiertjes in lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51b, Olen.

• Info: jeannine.simonis@telenet.be.

Doortrekkende tapuit © René Ducastel en Mirella Bruynseels

juli - september 2017

| 19

Waterhoen met jong © Frans Emmerechts

zondag 10 september ›› Heidewandeling Bel • Duinen en heide! Natuurpunt werkt aan herstel in het kader van een Europees Life-project… ook in Bel. • Afspraak: 14 u kerk Geel-Bel. Einde rond 16.30 u.

• Info: marc.verachtert@skynet.be of 014/58 39 71. zondag 17 september ›› Wandeling vallei Larumseloop • De vallei van de Larumseloop heeft heel wat te bieden: ze stroomt door 3 natuurgebieden voor ze in de Kleine Nete uitmondt: door Neerhelst, de Mosselgoren en de Zegge.

• Afspraak: 14 u Larumsebrugweg aan kanaal in Geel. Einde rond 16.30 u.

• Info: leon.dille@telenet.be of 0498/18 67 46. zondag 17 september ›› Op zoek naar grote grazers • In de Molse Netevallei. i.s.m. De Gagel.

• Afspraak: 14 u Casino Mol-Gompel, Owenslei 6, Mol. Einde ca 16.30 u.

• Info: guy.hannes@skynet.be of 014/31 71 54 of luc.de.groof@ live.be of 0494/29 79 49. maandag 18 september ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Om 14 u 2de bemonstering Selguis 2 Geel, kerkplein Geel-Bel. • Van 18 tot 22 u determinatie waterdiertjes in lokaal Natuurpunt, Boerenkrijglaan 51b, Olen.

• Info: jeannine.simonis@telenet.be. zaterdag 30 september ›› Natuurwerkdag van NP Ham • Help mee met allerlei nodige beheerklussen.Standaard vanaf 9 u aan het Natuur.huis. Info op www.natuurpuntham.be mail beheer@natuurpuntham.be - Veerle Van Den Eynden: 0470 683447.

20 | Meander 3

OPEN:

Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.

Mooie natuurwaarnemingen

Wilgenhoutrupsvlinder Geoorde futen Op zondag 12 maart trokken we met een vijftiental Natuurpunters op excursie naar de Cartierheide. Voor het eerst in mijn leven zag ik een blauwe kiekendief langs vliegen. Verder twee (!) klapeksters, boomleeuweriken, roodborsttapuiten, tjiftjaffen, citroenvlinders, kokmeeuwen en vier (!) geoorde futen. Als toetje scheerde een ooievaar op lage hoogte voorbij. Bedankt aan allen die erbij waren voor deze mooie uitstap en het beantwoorden van mijn vele vragen.

Nico Schrans

Om mijn brandhoutstapel wat te vergroten was ik blokken van een oude waterwilg aan ’t klieven. Een doordringende azijn-/geitenbokgeur viel mij op en dan weet je dat er ergens in het hout rupsen van de wilgenhoutrupsvlinder moeten wonen…

En hierbij een fotootje met het bewijs.

Tim Bastiaens

Krulhaarkelkzwammen Op 21 maart samen met Carina Van Steenwinkel eindelijk, en per toeval, prachtige krulhaarkelkzwammen gevonden op het grondgebied van Meerhout in het Natuurpuntgebiedje Hezemeer. Er stonden er een tiental waaronder dit prachtexemplaar in bijlage.

Eddie Lavreys

Oproep!

Bever gered Aan de kanaalbrug van Mol-Donk, waar de Witte Neet onder het kanaal door duikt, werd op maandagavond 20 maart een bever ontdekt die in het duikercomplex was gesukkeld en er niet meer uit kon. Met de hulp van Brandweer Mol, een lange ladder en een vangnet, konden medewerkers van Natuurhulpcentrum Opglabbeek hem ‘s anderendaags op het droge brengen. ‘s Avonds, bij het vallen van de duisternis, werd hij in de buurt van de watermolen van Retie weer in vrijheid gesteld.

Karel Verbruggen

Weer een paar mooie waarnemingen .

Laten we zo voort doen!

Zag u zelf iets moois in de natuur in onze regio of in gebieden waar onze afdelin gen op uitstap gaan, laat het ons weten. Bed oeling is om ons tijdschrift nog meer een tijd schrift van alle leden te laten zijn.

Stuur je interessante waarneming naar frans.emmerechts@gmail.com en goede kans dat die verschijnt in de volgende Me ander!

juli - september 2017

| 21

PLUIZEND ZWAMMEN

Kerkuilskuiken Š Frans Emmerechts

In januari werd een zwammoment in het Bezoekerscentrum Grote Netewoud besteed aan het pluizen van uilenbraakballen. We konden beschikken over braakballen van kerkuilen, verzameld in de kapel van Schoor in Balen en ook over braakballen van ransuilen van de roestplaats in Geel-Bel. Het uitpluizen van braakballen kan nuttige informatie opleveren over de aanwezigheid van kleinere zoogdieren, vooral van ware muizen, woelmuizen en spitsmuizen. Daarnaast is het mogelijk het menu van de uilen waarvan de braakballen zijn verzameld in beeld te brengen.

Robert, Tom, Mirella, Mia aan het werk Š Frans Emmerechts

22 | Meander 3

Kerkuilen Kerkuilen zoeken hun prooien terwijl ze laag boven de grond vliegen, op een tot drie meter hoogte. Ook jagen ze vanaf een uitkijkpost en soms al biddend. Hun braakballen zijn verreweg het meest geschikt om een groot aantal soorten kleine zoogdieren vast te stellen. Kerkuilen hebben namelijk een gevarieerd menu. Hierdoor is het mogelijk om al in relatief weinig braakballen veel soorten kleine zoogdieren aan te treffen. Bovendien is het vrij eenvoudig om hun braakballen te verzamelen. Ze liggen immers vaak op de plaatsen waar de vogels vertoeven. Dat is in Vlaanderen dikwijls in nestkasten in schuren en op kerken kapelzolders. Vogelbeschermers van de Kerkuilenwerkgroep zetten zich immers al vele jaren met succes in voor de bescherming van die vogels, onder meer door het plaatsen van nestkasten. Om verstoring van de uilen zoveel mogelijk te voorkomen werd met Herman Berghmans, een lid van de werkgroep, contact opgenomen om braakballen te bekomen.

Rosse woelmuis © Frans Emmerechts

Ransuilen Ransuilen staan bekend als eenzijdige of gespecialiseerde jagers, waarbij vooral woelmuizen op het menu staan. Ze zoeken systematisch de bodem af door laag boven de grond te vliegen. Ze vangen op die manier hun prooi het gemakkelijkst in laagblijvende vegetaties, die vooral voor veel woelmuissoorten een ideaal leefgebied vormen. Ransuilen eten vrijwel geen spitsmuizen. Het is niet duidelijk of dat door de afstotende smaak of geur komt. Ze vangen er wel maar laten ze vervolgens liggen. In Geel-Bel bevindt zich reeds vele jaren een gekende roestplaats van ransuilen in de winter. Vooral zeedennen genieten er hun voorkeur. René Ducastel en Mirella Bruynseels verzamelden er de voorbije winter braakballen.

Braakballen Roestplaats ransuilen in zeeden in Bel © Frans Emmerechts

Resultaten Tijdens het zwammoment van januari pluisden een 15-tal Natuurpunters gedurende anderhalf uur uilenballen. De resultaten vind je hieronder. Dat ransuilen geen spitsmuizen eten maar vooral woel- en ware muizen blijkt ook uit deze resultaten.

Dat kerkuilen een meer gevarieerd menu hebben eveneens. Een onderscheid tussen de populaties kleine zoogdieren in Bel en rond de kapel in Schoor bleek echter moeilijker te maken. Daarvoor zal allicht wat meer pluiswerk nodig zijn…

Kerkuilenballen Schoor

Ransuilenballen Bel

Huisspitsmuis

12

Veldmuis

2

Gewone bosspitsmuis

1

Aardmuis

6

Spitsmuis onbepaald

1

Huismuis

1

Aardmuis

10

Bosmuis

5

Rosse woelmuis

1

Rat onbepaald

1

Woelmuis onbepaald

1

Huismuis

2

Bosmuis

1

Uilen slikken hun prooidieren ‘met huid en haar’ door en hun maagsappen laten de niet verteerbare maagresten redelijk intact. Ze worden uitgebraakt in de vorm van samengeperste ballen met voedselresten als botjes, haren, veren enz. Uilen produceren een à twee braakballen per dag. Dit hangt uiteraard samen met de hoeveelheid voedsel die ze hebben gegeten. Ransuilen bijvoorbeeld produceren meestal maar één bal per dag bij een voedselinname van ongeveer 60 gr. Eet een ransuil meer dan 90 gr dan worden de voedselresten verdeeld over twee braakballen. De braakballen worden een dag na de jacht uitgebraakt, tussen 10 en 20 u na de laatste hap.

Tom Schildermans en Frans Emmerechts

juli - september 2017

| 23

25

Wij vieren feest

jaar Griesbroek GRATIS

TOEGANG

Hoe het begon?

Meander_banner_25jGriesbroek.indd 1

Zaterdag 19 augustus: Sterrentocht om 20 u

7/05/17 21:16

Onder begeleiding van een natuurgids maak je een avondwandeling door het natuurgebied. De sterrenkijkers zullen opgesteld worden en hopelijk is het weer ons gunstig gezind en kan je een mooie heldere sterrenhemel bewonderen. Tip! Breng je eigen zaklamp mee. Regenlaarzen zijn aan te raden.

Zondag 20 augustus: Het grote ‘25 jaar Griesbroek’-feest!

Griesbroek 25 jaar geleden

In 1992 wordt een eerste perceel aangekocht, in het gedeelte tussen de watermolen van Straal en het kanaal. Het grootste gedeelte van de percelen wordt kadastraal omschreven als Griesbroek, wat het natuurgebied zijn naam geeft.

Door de jaren heen breidt het natuurgebied zich uit, meer en meer percelen worden aangekocht.

Vanaf 11 u is iedereen welkom op het gezellige terras om iets te drinken en te eten, maar ook om deel te nemen aan tal van activiteiten.

Voor de wandelaars zijn er 5 gegidste wandelingen voorzien, die respectievelijk starten om 11 u, 13 u, 14 u, 15 u en 16 u.

De kleinsten onder ons kunnen zich laten grimeren, waterbeestjes vangen samen met een natuurgids of knutselen met natuurlijke materialen. Men kan ook deelnemen aan een gratis initiatieles TaiChi in een prachtig stukje topnatuur. Of kom gewoon relaxen in onze ‘skylight-garden’.

Voor ieder wat wils dus en bij deze … ‘Allen welkom’!

Wendy Thys en Rudi Rademaekers Locatie voor dit feestweekend: Centennial City, Vloedbeemdenstraat 44, 2491 Balen-Olmen Info: an.gijs@gmail.com of 0473/76 11 38 of www.natuurpunt.be/agenda/25-jaar-griesbroek-21975.

Griesbroek nu

Nu zijn we 25 jaar later! En dat laten we niet onopgemerkt voorbijgaan. Vier je de 25ste verjaardag van ons natuurgebied met ons mee?

24 | Meander 3

Waarom zwanen 200 km/u kunnen vliegen

E

en grote zaagbek spotten in de winter doet je hart een vreugdesprong maken omdat hij niet vaak gezien wordt. Het weer daarentegen is zo alom tegenwoordig dat het alleen ter sprake komt bij de bakker. Maar het weer leeft en is een deel van onze natuur: het blaast, verschroeit, vernielt, verdrinkt en verwondert. Van de immer veranderende wolken tot de feeërieke zomerse avondluchten.

Toen Natuurpunt Balen-Nete een korte cursus meteo op de kalender plaatste, was ik er als de kippen bij om in te schrijven. En dat bleek nodig ook want er waren meer geïnteresseerden dan plaatsen.

Lesgever van dienst was de onvolprezen Koen Leysen van Natuurpunt CVN. De vogelkenner blijkt ook een amateurmeteoroloog te zijn. In zijn aangename stijl zoog hij ons de eerste avond mee in de wondere wereld van drukgebieden, occlusies, weerspreuken en vooral wolken. Wolken in alle vormen: mooi weer wolken (cumulus), regenwolken (nimbus), hoge wolken (cirrus), half hoge wolken (alto), lage wolken (strato) tot de gevreesde onweerswolken cumulonimbus toe. Natuurlijk kon de straalstroom van Armand Pien niet ontbreken. Toen er in de jaren zestig op de radar een snel vliegende UFO verscheen, werd er een straaljager op afgestuurd. Het bleken wilde zwanen te zijn die op 8200 meter hoogte aan 200 km/u van IJsland naar Schotland vlogen! Bij -42 °C hadden ze zich in deze band van snelle winden genesteld en hadden in zeven uur 1300 km afgelegd.

een rij: de aarde is nog nooit zo warm geweest de laatste 115.000 jaar, de zeespiegel steeg de laatste 100 jaar reeds 17 cm, de atmosfeer heeft in 650.000 jaar (mogelijk zelfs 20 miljoen jaar) nooit méér van het broeikasgas CO2 bevat. En elk jaar opnieuw sneuvelt het warmterecord.

Om stil van te worden. De gevolgen ondervinden we dagelijks zonder ons er zelf echt van bewust te zijn. De invloed van het klimaat is namelijk mondiaal en verandert naar mensentijd normen langzaam. Het weer wordt grilliger en sneeuwkappen smelten. Voor de natuur is het echter nog een extra klap die ze moet verwerken na alle andere negatieve factoren die de mens er al op heeft afgevuurd. De fenologie (de studie van de jaarlijks wederkerende natuurverschijnselen) verandert duidelijk.

De voedselketen is in de war omwille van een ‘mistiming’. Vlinders vliegen veel vroeger in het jaar waardoor de mezen mee moeten schuiven willen ze genoeg rupsen kunnen vangen. Voor hen die van over de Sahara komen, zoals de koekoek, wordt

het helemaal precair. Areaalverschuivingen (areaal= het verspreidingsgebied van een soort) zijn reeds aan de gang waardoor we meer zuiderse libellen en vlinders in onze streken zien. Andere vluchten dan weer naar het noorden. Dat opent de weg voor bijvoorbeeld de hop maar de kievit kan dan weer verdwijnen. Voor de ijsbeer is een doemscenario uitgeschreven want hij kan helemaal niet meer noordelijker vluchten.

En wat met de flora die veel minder mobiel is? De planten die afhankelijk zijn van windverspreiding zullen wel mee schuiven, andere zoals de bosanemoon zijn afhankelijk van mieren voor hun verdere verspreiding. Onze mooie beuken zullen we moeten missen want het wordt hen hier te warm onder de voeten.

En ik? Zal je zeggen. Wat kan ik daar aan doen? Bekijk je persoonlijke voetafdruk eens, kies voor lange termijnoplossingen en praat erover met mensen die zich minder van het probleem bewust zijn. Samen kunnen we er een leefbaardere planeet van maken.

Natuurpunt Balen-Nete met Eef Weetjens organiseerde deze boeiende cursus en verdient een dikke pluim. We kijken nu met andere ogen naar het weer en de klimaatverandering maar bovenal leerden we enkele prachtige woorden bij. Of wat dacht je van een Rossby-golf?

Nico Schrans

De tweede les bracht geen leuke boodschap. Ze handelde over de klimaatsverandering en haar gevolgen op mens en natuur. De ontkenners van deze verandering hebben duidelijk nog niet de batterij grafieken bekeken die Koen één voor één op het scherm toverde. Enkele feiten op

juli - september 2017 Spektakel van wolken en licht © Kerstine Michielsen

| 25

NIEUWE NATUURGIDSEN in Meanderland Natuurpunt CVN organiseerde samen met de Natuurpuntafdelingen van Meanderland en met natuurvereniging De Gagel een cursus Natuurgids in Meerhout. Het Bezoekerscentrum Grote Netewoud was de afspraakplaats voor de theoretische lessen. Een startbijeenkomst vond plaats op 10 maart 2016 en bijna een jaar later op 4 maart 2017 werden, tijdens een heuse academische zitting met receptie, 20 getuigschriften uitgereikt.

D

e cursus bood heel wat achtergrond dankzij een brede waaier aan thematische lessen over dieren, planten, landschappen, ecologie en natuurbeheer. Ook natuurbeleid en engagement kwamen aan bod. Tijdens lessen methodiek leerden de deelnemers hoe een boeiende wandeling wordt uitgestippeld en hoe groepen vol enthousiasme

door de natuur kunnen worden geleid.

De cursisten gingen geregeld op uitstap met ervaren gidsen. Ze bezochten enkele gebieden van Natuurpunt in de omgeving zoals het Griesbroek, het Zammelsbroek, Neerhelst, de Bleken, de Maat, de Vennen, de Rammelaars, Belsbroek en Heide, het Buitengoor en Molse Nete met het Selguis. Ook andere pareltjes stonden

op hun programma: de Zegge, het Provinciaal Groendomein Prinsenpark en… de Voerstreek.

Op die manier brachten ze hun opgedane kennis direct in de praktijk.

Jo Dox en Roger Buyl begeleidden de cursus in naam van Natuurpunt Meanderland. De cursisten die de opleiding met succes voltooiden en het getuigschrift behaalden zijn Walter Alofs, Tim Bastiaens, An Blockx, Mirella Bruynseels, Marleen Claessens, Ingrid Claessens, Carla Cools, René Ducastel, Veerle Herssens, Koen Kauwenberghs, Mia Melis, Rita S’Jegers, René van de Goor, Johan Van Genechten, Luc Van Houdt, Jitse Vanlommel, Annemie Verdonck, Winfried Vertommen, Ronny Vos en Chris Vrancken.

Groepsfoto met heel jong talent © Frans Emmerechts

26 | Meander 3

Na enkele zelf gepresteerde gidsbeurten en/of het volgen van een of meer gespecialiseerde opleidingen verkrijgen ze de officiële Natuurpunt CVN-badge ‘Natuurgids’, erkend door Toerisme Vlaanderen.

Frans Emmerechts Sandra Bamps opent de uitreikingsplechtigheden © Jan Mangelschots

Receptie in Bezoekerscentrum Grote Netewoud © Jan Mangelschots

Natuurgids Jo Dox begeleidde tot het laatst. © Frans Emmerechts

Directeur Jos Gysels leest de namen van de nieuwe Natuurgidsen van Meanderland voor © Frans Emmerechts

KRACHTIGE NATUUR, KRACHTIGE UNIEKE MENS ’t pASSt is een initiatief door en voor mensen met autisme en hun omgeving. De vereniging ging in overleg met de vrijwilligers van Natuurpunt, afdeling Geel-Meerhout. Hieruit ontstond een uniek project waarin de natuur naast de mens een centrale rol inneemt.

Voor haar leden organiseert ‘t pASSt regelmatig workshops om te leren ontspannen en los te laten, om zo tot een betere zelfontplooiing te komen en volwaardig te kunnen leven. Het natuurgebied Zammelsbroek met activiteiten zoals beheerwerken, begeleide natuurwandelingen, themawandelingen,… leent zich hier uitermate toe.

Foto’s van de buitenactiviteiten worden daarna in verschillende workshops via meerdere technieken bewerkt. Deze foto’s worden in september tentoongesteld in de Bib te Geel-Centrum.

Door deze initiatieven komen de leden van ’t pASSt tot een betere zelfaanvaarding en doet de vereniging aan sensibilisering van de samenleving om een realistischer beeld van autisme te krijgen. Het combineren van natuur, cultuur en creativiteit leidt tot het doorprikken van vooroordelen en tot meer begrip en respect voor elkaar en voor het unieke van elke mens. ’t pASSt, info@tpasst.org of 0497/32 12 14.

© Tim

Kristel Binnemans

juli - september 2017

| 27

WERKEN IN DE KWACHT De Kwacht, een deelgebied van Belsbroek en Heide, ligt in Meerhout in een panne (laagte) tussen twee duinruggen die begroeid zijn met dennen. De vegetatie bestaat er voor het grootste deel uit zeer hoogwaardig vochtig grasland.

Eerdere werken Reeds in de zeventiende eeuw werd er turf gewonnen. In de achttiende eeuw kwam de Kwacht in handen van de gemeente die door de verkoop van turf de gemeentekas spijsde. In 1955 probeerde de toenmalige eigenaar de Kwacht landbouwrijp te maken door er bergen zand van de nabij gelegen stuifduin in te verwerken en door het plaatsen van een windmolenpomp. Dit mislukte. In dit kwelgebied bleek hooien met de hand en rijden met paard en kar de enige optie. Nadien hadden ook tractoren geen enkele kans en werd de Kwacht verlaten. Kort na de eeuwwisseling kon Natuurpunt de Kwacht kopen. Het beheer bleek zeer arbeidsintensief en dus werden grote

grazers ingezet. Dit werkte echter verbossing in de hand (of de poot?): elk putje van een hoef kreeg een boompje en voor we het wisten werd maaien met de maaibalk onmogelijk. In 2008 voerden een kraan en de Natuurpuntploeg van Ekeren werken uit om het noordelijk stuk van de Kwacht te herstellen.

Nieuwe werken In het kader van een subsidie eenmalige werken, toegekend door de Vlaamse Overheid, begon aannemer Tom Heylen op 7 maart 2017 met de uitvoering van nieuwe werken. Het ging om het verwijderen van de opslag die de voorbije jaren, voornamelijk in het zuidoosten van het gebied,

Zicht op de werken vanop de nieuwe zitbank van Natuurpunt © Luc Van den Bergh

28 | Meander 3

Boombrug over de Kwachtloop © Jan Mangelschots

de overhand nam. Het hakhoutbosje in de hoek, enkele elzen aan het wandelpad en her en der een wilgenbosje bleven behouden. Er werd gewerkt op schotten en na het zagen en afhalen van de opslag werden de stronken gefreesd. De opslag was immers al van dien aard dat uittrekken voor te grote gaten zou gezorgd hebben.

In dit continu natte gebied kon het terrein er uiteraard niet helemaal ongeschonden uitkomen en zal het wat tijd en enkele maaibeurten vergen om het terug in z’n oude vorm te krijgen. Daar er een kraan aanwezig was konden we er en passant gebruik van maken om wandelaars te plezieren door een zomereikje van 5,50 meter, dat gesneuveld was door een wind een aantal jaren geleden, over de Kwachtloop te leggen.

Dank aan coördinator Maarten Jacobs en zijn team voor planning en uitvoering van de werken.

Luc Van den Bergh

Aalscholvers ringen

O

p woensdag 19 april 2017 kwam ringgroep Demervallei met Herman Berghmans naar jaarlijkse gewoonte naar Mol afgezakt voor het ringen van de (nest)jongen in de aalscholverkolonie (60 nesten dit jaar) op Put Stroobants op de grens met reservaat De Maat. In totaal kregen 27 jongen uit 9 verschillende nesten een ring aan de poot geschoven.

Tot 3 jaar geleden kregen de jonge aalscholvertjes van het INBO nog een bijkomende groene kleurring met lettercode aan de poot met meer terugmeldingen van deze dieren tot gevolg. De meeste meldingen kwamen natuurlijk uit eigen streek (Molse putten, Balen en Lier), maar ook vanuit Wallonië (Barrage de l’Eau d’ Heure). Uit het buitenland: meerdere meldingen uit Nederland (voornamelijk uit de Maasvallei), Groot Brittannië, Duitsland en Frankrijk (2 afgeschoten vogels!).

De laatste terugmelding van een aalscholver geringd in kolonie Stroobants kwam uit Spanje. Een nestjong hier geringd op 12 april 2016 werd dood gevonden (geschoten!) op 4 maart 2017 in de provincie Leon. Deze vogel van nog geen jaar oud (10 m, 22 d) was dus al 1266 km zuidwaarts getrokken. Onze aalscholvers kan je, zoals je ziet, bijna in heel West-Europa tegenkomen!

Jef Sas

Jonge vogel wordt op nest geringd © Frans Emmerechts

Enkele jonge vogels bij nesten, wit van de guano (gedroogde uitwerpselen) © Frans Emmerechts

juli - september 2017

| 29

DAGVLINDERMONITORING 2016 Met dagvlindermonitoring wordt getracht trends in de aantallen dagvlinders te achterhalen door het wekelijks tellen van vaste trajecten, de zogenaamde vlinderroutes. In Vlaanderen en in Nederland werd er in 1991 mee gestart. De Geelse vlinderwerkgroep behoorde tot de eerste in Vlaanderen. Hij mocht in 2016 25 kaarsjes uitblazen. De route in Neerhelst-De Botten wordt sindsdien onafgebroken gelopen.

Op de route in Neerhelst-De Botten werden vorig jaar 1253 dagvlinders waargenomen, verspreid over 17 soorten. In vergelijking met 2015 (958 vlinders en 19 soorten) een vermeerdering van het aantal vlinders maar een vermindering van de soorten. Sinds de start van de monitoring werden echter al negen keer vergelijkbare soortenaantallen vastgesteld. Vier maal waren ze nog lager dan in 2016. Soorten die, in vergelijking met 2015, nu niet werden waargenomen zijn kleine vos, Icarusblauwtje en hooibeestje.

Voor de kleine vos lijkt het wat vroeg om er een uitspraak over te doen. In 2014 werden we immers te hard verwend. Het aantal lag toen gemiddeld zes keer hoger dan in andere jaren. Dat er in 2016 plots geen waargenomen zijn geeft natuurlijk een schril contrast. De trend van het Icarusblauwtje ziet er echter niet rooskleurig

30 | Meander 3

uit. De populatie van de graslandvlinder is volledig ingestort. Het contrast met de 105 individuen van 2010 is groot. Voor het hooibeestje ligt het weer anders. De soort wordt maar sporadisch waargenomen in Neerhelst. De kans is echter groot dat de trend ook negatief zal zijn.

Het hooibeestje heeft een voorkeur voor schrale graslandvegetaties. Door de hoge stikstofdeposities komen die meer en meer onder druk te staan. Graslandvlinders die nog niet verdwenen zijn in Neerhelst maar tevens een negatieve trend vertonen zijn oranjetipje, groot dikkopje, bruin zandoogje, oranje zandoogje en kleine vuurvlinder. Die dalende trend van de graslandvlinders zien we in heel Vlaanderen. Enerzijds zorgt intensivering van de landbouw voor het verdwijnen van geschikt leefgebied. Anderzijds komt het resterende wel geschikte leefgebied onder druk te staan door hoge stikstofdeposities.

Top 5 monitoringroute Neerhelst -­‐ De Bo8en 500 450 400 350 300 Aantal

Neerhelst-De Botten

Dagpauwoog

Klein geaderd witje Klein koolwitje

250

Bont zandoogje

200

Citroenvlinder

150

Bruin zandoogje

100 50 0 1990

1995

2000

2005 Jaar

2010

2015

2020

sterkste dalers zijn hooibeestje, Icarusblauwtje, koevinkje, oranje zandoogje en oranjetipje. Voor het hooibeestje waren 2014 en 2015 met respectievelijk 24 en 13 exemplaren absolute topjaren. De 2 exemplaren die in 2016 waargenomen zijn zorgen voor een schril contrast. Toch kunnen we dit resultaat best met een korreltje zout nemen. Als het afgelopen jaar wordt vergeleken met de overige jaren en de twee topjaren even buiten beschouwing gelaten worden heeft de

soort een constant verloop. Voor deze soort is het dus nog even afwachten hoe de trend zich voortzet. Voor het Icarusblauwtje was 2010 met 86 individuen een topjaar. Het contrast met de 2 individuen van afgelopen jaar is groot. Ten opzichte van 2015 kenden koevinkje en oranjetipje een achteruitgang van 40%.

Het oranje zandoogje nam af met 60%.

Overige graslandvlinders als kleine vuurvlinder en bruin zandoogje kenden een nagenoeg constant verloop. Het groot

Top 5 monitoringroute Zammelsbroek 700 600 500 Aantal

Maar het was niet enkel kommer en kwel in Neerhelst! Soorten met een vliegperiode in het najaar scheerden in 2016 hoge toppen. Door de warme, droge nazomer zijn ze in vergelijking met een gemiddeld jaar langer blijven doorvliegen.

Onder meer voor dagpauwoog heeft dit geresulteerd in een extra generatie. We kunnen hier spreken van een verdubbeling van de populatie. Citroenvlinder kende in 2015 al een verdrievoudiging van de populatie, in 2016 is die populatie constant gebleven. Atalanta kende in 2016 een verdrievoudiging. De sterke toename van deze soorten is een trend die merkbaar is in heel Vlaanderen. Bont zandoogje kende in 2015 plots een sterke afname. Die daling heeft zich afgelopen jaar niet verder gezet. Uit de resultaten kunnen we afleiden dat dit mede dankzij het warme najaar is: meer dan 55% van het totale aantal van deze soort werd pas vanaf september waargenomen. In 2014 kende deze soort een plotse toename.

De overige soorten kenden dat jaar eveneens een sterke stijging. Een uitbreiding van de route met 10 secties lag toen aan de basis van dat sterk stijgende verloop.

De hogere aantallen vanaf 2014 zijn duidelijk zichtbaar op de grafiek.

Bruin zandoogje

400

Landkaartje Klein koolwitje

300

Dagpauwoog

200

Bont zandoogje

100 0 2008

2010

2012

2014

2016

Jaar

Zammelsbroek Op de route in het Zammelsbroek in Oosterlo werden vorig jaar 1513 dagvlinders waargenomen, verspreid over 20 soorten. Rekening houdend met het aantal weken dat de route gelopen is, is dit het beste resultaat qua vlinderaantal sinds de start van de monitoring in 2009. Toch is hier afgelopen jaar ook het laagste soortenaantal sinds de start van de monitoring waargenomen. Soorten die, in vergelijking met 2015, afgelopen jaar niet werden waargenomen zijn oranje luzernevlinder en zwartsprietdikkopje. Over de oranje luzernevlinder, van oorsprong een trekvlinder, hoeven we ons niet meteen zorgen te maken.

De soort is heel mobiel en kent jaarlijks sterk schommelende aantallen. Wel een zorgenkindje is het zwartsprietdikkopje.

Het is net als het groot dikkopje een graslandvlinder. Graslandvlinders vertonen zoals in Neerhelst-De Botten ook in het Zammelsbroek een negatieve trend. De

Icarusblauwtjes

juli - september 2017

| 31

Klein geaderd witje

dikkopje nam licht toe. De aantallen van deze soorten liggen echter lager dan bij de aanvang van de monitoringroute. Een ander opvallend fenomeen is het dalend verloop van de citroenvlinder. Over gans Vlaanderen neemt die nochtans toe.

Voorlopig is het raden waarom ze in het Zammelsbroek afneemt. In de omgeving van de route groeit geen sporkehout, de waardplant van de vlinder. Of dit ook de oorzaak is, is nog maar de vraag.

Naast al deze negatieve resultaten kunnen we ook positief nieuws brengen.

Citroenvlinder

32 | Meander 3

Net zoals in Neerhelst haalden de in het najaar vliegende soorten topresultaten.

Onder meer voor dagpauwoog heeft dit geresulteerd in een extra generatie waardoor deze de top 5 ingeslopen is. We kunnen spreken van een verdubbeling van de populatie. Hetzelfde voor atalanta en gehakkelde aurelia. De gehakkelde aurelia kent in Vlaanderen een sterke achteruitgang. Een verdubbeling in het Zammelsbroek is dus best een bijzonder resultaat. De populatie landkaartjes bleef ook in 2016 stijgen, al lijkt de stijging wat te verminderen. Ten opzichte van de start van de monitoring kunnen we ook voor de landkaartjes spreken van een verdubbeling van de populatie. Uit de resultaten komt naar voor dat landkaartjes hier de laatste jaren een derde generatie hebben, wat in Neerhelst niet het geval is. Daar vliegt de soort maar in twee generaties.

Een extra generatie van landkaartje en dagpauwoog is een rechtstreeks gevolg van de klimaatopwarming. De waardplant voor beide soorten is grote brandnetel. Het vochtige weer in mei en juni en het goede weer in augustus resulteerden

in een sterke groei van de brandnetels.

Rupsen hebben zich optimaal kunnen ontwikkelen, wat voor een flinke najaarsgeneratie vlinders zorgde. Die heeft dan ook nog eens, door het warme najaar, extra lang kunnen doorvliegen wat resulteert in de hogere waargenomen aantallen. Dat het landkaartje in Neerhelst-De Botten niet in een derde generatie vliegt heeft vermoedelijk te maken met de hoeveelheid grote brandnetels. De route in het Zammelsbroek is tamelijk ruig met veel grote brandnetels. Ook het lager aantal dagpauwogen in NeerhelstDe Botten staaft het vermoeden dat er daar relatief minder brandnetels zijn.

Dagpauwoog, gehakkelde aurelia en citroenvlinder overwinteren als imago. Ze sluipen bij de eerste zonnestralen van het voorjaar terug naar buiten. Door de extra generatie dagpauwogen is het aandeel aan overwinterende exemplaren in vergelijking met andere jaren dit jaar groter.

Tekst en foto’s: Pieterjan Vervecken

Moerasspirea Een aspirientje uit de natuur

Moerasspirea is één van de meest sierlijke kruiden in de natuur. Niet voor niets noemt men deze plant Reine des prés, Queen of meadows, Koningin der weiden. Met zijn mooie, crèmekleurige bloementrossen domineert hij het uitzicht van de natte weiden in de zomer. Bovendien verspreidt hij een bedwelmende, honingzoete amandelgeur.

Moerasspirea bloeit in juli-augustus. Zoals zijn naam al doet vermoeden, vinden we hem vooral op vochtige plaatsen: ruigtes, natte graslanden, oevers van beken en rivieren, elzenbroekbossen… Je zou het niet meteen verwachten, maar moerasspirea behoort tot de rozenfamilie. De talrijke roomkleurige bloempjes vormen een pluimige tros en verspreiden een zoete amandelgeur. Vandaar dat in de Middeleeuwen moerasspirea in huizen, kerken en gebouwen werd rondgestrooid om muffe geuren te verdrijven. Ook werd het kruid gebruikt als aromatische toevoeging aan bier of wijn.

Al sinds mensenheugenis wordt moerasspirea aangewend als geneeskrachtige plant. Bij de druïden was het zelfs één van de drie heiligste kruiden (watermunt en ijzerhard waren de andere).

De plant speelde een belangrijke rol bij vieringen en overgangsrituelen. Zo kregen pasgetrouwden moerasspirea toegeworpen omdat dit geluk zou brengen.

De belangrijkste inhoudsstoffen van moerasspirea zijn de etherische olie met vooral salicylaldehyde, looistoffen en flavanoïden.

Moerasspirea was de eerste plant waarin men salicylzuurderivaten aantrof. In 1838 slaagde men erin het salicine te isoleren en aan de plant te onttrekken. Dit werd in 1899 door Felix Hoffman in Duitsland chemisch nagemaakt om acetylsalicylzuur te maken. Zijn werkgever A.G. Bayer noemde het geneesmiddel aspirine, naar de vroegere wetenschappelijke naam van moerasspirea, Spirea ulmaria.

Het zijn de bloemen die de meeste etherische olie bevatten. Deze zorgt voor de typische amandelgeur. Het beste moment om ze te plukken is wanneer nog niet alle bloempjes volledig geopend zijn.

Van de verse of gedroogde bloemen kan je een lekkere thee zetten. Je mag ze echter niet overgieten met kokend water, want dan vervliegt de etherische olie en is de geneeskrachtige werking verdwenen. Moerasspirea werkt ontstekingsremmend, koortswerend, pijnstillend, vochtafdrijvend en bloedzuiverend. Het is één van de belangrijkste geneeskrachtige planten bij maagproblemen. Het

Moerasspirea © René Ducastel

natuurlijke salicylzuur is niet irriterend voor de maag. Bovendien bevat moerasspirea looistoffen die het maagslijmvlies beschermen. Het heeft een antibacteriële en spierontspannende werking op de maag. Daarom kan het gebruikt worden tegen maagkrampen, maag- en darmontsteking, brandend maagzuur en diarree.

De aspirineachtige bestanddelen, die pijnstillend , koortswerend en ontstekingsremmend werken verlichten hoofdpijn, verkoudheid en griep. Moerasspirea werkt ook zeer efficiënt bij spier- en gewrichtspijnen. De vochtafdrijvende en bloedzuiverende eigenschappen hebben dan weer een positieve invloed op de urinewegen. Moerasspirea wordt ook verwerkt in allerhande crèmes en gels voor uitwendig gebruik.

Mirella Bruynseels Moerasspirea honingwijn • Pluk 5 mooie bloemtrossen.

• Meng 25 cl alcohol van 40° met 75 cl witte wijn.

• Giet deze over de bloemtrossen en laat dit een week op een koele plaats staan. Gebruik hiervoor een bokaal die je kan afsluiten.

• Na een week zeef je de wijn door een doek. Goed uitwringen want er zit nog veel smaak in de bloemen.

• Voeg er naar believen nog een beetje honing aan toe.

juli - september 2017

| 33

Jan Kok tuinarchitectuur

www.jankok.be

ontwerp aanleg onderhoud

EEN NIEUWE KIJK OP OPTIEK VANDERLINDEN Een hoge vakkennis en jarenlange ervaring gecombineerd met moderne apparatuur en een vernieuwde winkel garanderen de beste service.

Optiek Vanderlinden, sinds 1953 uw vertrouwen waard!

OP LOEPEN EN VERREKIJKERS Nikon, Steiner, Minox, Huygens: 10% korting voor leden van Natuurpunt!