Meander 2018 nr 3 juli augustus september

2018 • Juli | Augustus | September • Jaargang 17 nr. 3

Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323

MEANDER

Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen

Colofon Natuurpunt

Giften

Natuurpunt, vereniging voor natuur en landschap in Vlaanderen, telt ruim 107.000 gezinnen als lid. De vereniging stelt zich tot doel om de natuur te beschermen door aankoop en beheer van natuurgebieden en door beïnvloeding van het overheidsbeleid inzake natuurbehoud en ruimtelijke ordening. Daarnaast wil de vereniging ook een voortrekkersrol vervullen op het vlak van natuurstudie en natuur- en milieueducatie.

Natuurpunt organiseert duizenden activiteiten per jaar, beheert 500 natuurgebieden en is actief in alle Vlaamse gemeenten.

Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen. Vanaf €40 ontvang je een fiscaal attest.

Lid worden Door overschrijving van 27 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 11 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 10 euro. Beide extra abonnementen samen 17 euro.

Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerde leden van Natuurpunt kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander.

De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 2.400 exemplaren.

Redactie

3770 – Grote Netewoud 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 – Neerhelst (Geel) 7118 – Griesbroek (Balen) 7725 – Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 – De Vennen (Balen) 7736 – Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 – Molse Nete (Balen/Mol) 7763 – Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 – Breeven (Geel) 7779 – Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 – Selguis (Geel) 7784 – De Bleken (Mol) 8810 – De Rammelaars (Ham) 8874 – Veldhovenheide (Ham) 3283 – Natuur.huis De Rammelaars (Ham)

Contactpersonen afdelingsbesturen

An Gijs, Jef Sas, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Marc Verachtert, Jan De Schepper, Tom Schildermans, Jan Albrecht, Wendy Thys, Arne Vermeulen, Mirella Bruynseels, René Ducastel.

Afdeling Netebronnen

Contact

Afdeling Balen-Nete

Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.

Met dank aan onze fotografen

Contact: Jef Sas, jefsas@skynet.be www.natuurpunt.be/natuurpunt-netebronnen

Contact: Tom Schildermans, tom.schildermans@skynet.be www.natuurpuntbalen-nete.be

Frans Emmerechts, Jan Mangelschots, René Ducastel, Wendy Thys, Jan Albrecht, Bart Hulsmans, Dirk de Schutter, Paul Wouters, Marianne Horemans, Eddy Vaes, An Gijs, Robert pieters, Kris van Elsen, Luc van den Bergh, Pieterjan Vervecken, Kerstine Michielsen, Mia Melis

Afdeling Geel-Meerhout

Coverfoto’s: Nachtegaal © Bart Hulsmans, hooibeestje © Frans Emmerechts, Langs de Molse Nete © Frans Emmerechts, visarend © Eddy Vaes, kleine Karekiet, zwartkop © Bart Hulsmans, glasvleugelpijlstaart © René Ducastel.

Op alle foto’s rusten auteursrechten. Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.

Contact: Frans Hoes, frans.hoes2@telenet.be www.natuurpuntham.be

Lay-out Meander Arne Vermeulen en Jan Albrecht.

Deadline teksten volgende Meander Dinsdag 23 juli 2018.

Verschijnt eind eptember 2018.

Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.

2 | Meander 3

Contact: Marc Verachtert, marc.verachtert@skynet.be www.natuurpuntgeelmeerhout.be

Afdeling Ham

Gespitste oren in De Rammelaars © Bart Hulsmans

Belangrijke aankoop in Breeven Breeven © Frans Emmerechts

Het is dan toch zover… ‘derde keer, goede keer’ zegt men wel eens. De eerste keer dat we onderhandelden over een grote aankoop in Breeven op Geel-Ten Aard, bleek op het cruciale moment het jaarbudget voor aankopen bij Natuurpunt op te zijn wegens een grote aankoop in de Liereman in Oud-Turnhout.

De tweede keer (2014) botsten we op een té complexe eigendomsstructuur en ook de inhoud was niet helemaal in lijn met wat Natuurpunt beoogde… maar deze keer is er een compromis getekend voor de aankoop in drie delen, in totaal 68 ha, bijna allemaal aan mekaar grenzende percelen. Een mozaïek van landschappelijk waardevol landbouwgebied (weiland) omgeven door bossen en (droge en natte) heide en gagelstruweel. Samen met de 20 ha die over de laatste 15 jaar bijeen werden gesprokkeld, gaan we nu in één stap naar de 100 ha toe.

Breeven maakt deel uit van een, naar Kempense normen, vrij uitgestrekte open ruimte tussen Geel-Ten Aard, Kasterlee-Houtum, en Retie-Duinberg. In het noorden heb je het habitatgebied van de vallei van de Kleine Nete met o.a. de natuurreservaten ’s Gravendel en Witte Nete, in het zuiden heb je het Prinsenpark en Breeven/de Grote Kievit. In het westen heb je het Ven-gebied dat wordt doorsneden door de ‘oude’ N19 (Geel- Kasterlee) en in het oosten de N118 (Geel-Retie). In totaal is het een gebied van ongeveer 2000 ha. Naar het westen toe vormt de Kleine Nete ook een ecologische verbinding met natuurreservaat de Zegge en het Olensbroek.Breeven is vandaag nog privé-eigendom en een afgesloten (jacht-)domein van een notarisfamilie. Enkel de Breevensedijk (je wandelt er langs het ‘breed ven’) en de Oudemolsedijk (met het verharde fietspad) zijn toegankelijk.

Het gebied was/is rijk aan dieren en planten maar monitoringgegevens dateren uit de jaren 1980. Toen noteerden we bijvoorbeeld nachtegaal en wielewaal, klokjesgentiaan en zonnedauw, schaapje en eekhoorntjesbrood, heikikker, maar ook uiterst zeldzame kiezelwieren in het ‘klein Breeven’ dat gevoed wordt vanuit de Daelemansloop. In die Daelemansloop heeft het onderzoeksteam van PXL-BIO Research voor enkele jaren (na de vismigratiewerken) via de techniek van elektrovisserij 19 verschillende vissoorten gevangen. Driedoornige stekelbaars, riviergrondel en bermpje zijn in de grootste aantallen aanwezig. Ook de Europees beschermde soorten kleine modderkruiper en rivierdonderpad komen in de Daelemansloop voor. Aan het bruggetje over de Daelemansloop kan je regelmatig de grote gele kwikstaart en met wat geluk de ijsvogel waarnemen.

De akten zijn nog niet verleden, maar we trachten toch al een beter zicht te krijgen op de potentiële natuurwaarden van het gebied. Daarvoor is een grondige kennis van de waterhuishouding en de waterkwaliteit noodzakelijk en dus worden er zo snel mogelijk peilbuizen aangebracht. Aan de werkgroep Waterleven zullen we vragen de nodige analyses te maken. En dan kan er gestart worden met het opmaken van een natuurinrichtingsplan en een beheerplan, rekening houdend met de uitdovende landbouwactiviteiten.

Alhoewel Breeven een natuurgebied met beperkte (openbare) toegankelijkheid zal blijven, willen we dit pareltje toch wel dichter bij de dorpsgemeenschap van Ten Aard brengen via een extra wandelpad. Daarvoor gaat de Stad Geel echter eerst maatregelen moeten nemen tegen wildcrossers die vandaag nog naar willekeur door het gebied scheuren. Ook wordt er samen met de provincie en met het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete gekeken naar een bredere omkadering van het nieuwe natuurgebied.

Marc Verachtert

Voorzitter Natuurpunt Geel-Meerhout

juli - september 2018

|3

DE GESCHIEDENIS VAN DE

KEMPEN

IN EEN NOTENDOP De vroegste tijden: geologie en archeologie 500 miljoen tot 12.000 jaar geleden

Continent op drift Het verhaal van onze streek begint 500 miljoen jaar geleden. Toen de aardkorst voldoende afgekoeld was, ontstonden er meerdere aardplaten op het zuidelijk halfrond. Bij de botsing van twee van die continenten (Gondawana en Baltica genaamd), groeide er een nieuw bergmassief. De basis van deze bergketen, het Brabants massief, liep ruwweg in de as Brussel-Lommel en kunnen we nu nog in de ondergrond terugvinden. Zo weten we al zeer vroeg de Kempen te situeren op de veranderende wereldkaart.

Naast deze opstuwing ontstond dan weer een dal: het bekken van de Kempen.

In de loop der tijd schoven de platen op naar het noorden en erodeerde het massief. Nieuwe lagen stapelden zich er boven op. Het bekken van de Kempen werd verscheidene keren gevuld door de zee.

Wat resulteerde in zeeafzettingslagen (bv.

Diestiaanse zee). De Kempense Heuvelrug, die van Retie tot Kasterlee loopt, is

4 | Meander 3

hier een overblijfsel van. Door een aardbreuk kwamen de lagen hier schuin te liggen. Het Netedal werd weggeërodeerd door het water maar kon niet door de rug en stroomde dan maar naar het Westen.

De ijstijden 2,5 miljoen tot 12.000 jaar geleden kwamen we in de periode van de ijstijden.

De uiterste grens van het landijs lag ter hoogte van De Hoge Veluwe (Arnhem).

Een permanent hogedrukgebied boven het ijs creëerde winden uit steeds dezelfde richting. Onze contreien waren een desolate toendra waar gedurende

lange tijd zand overheen werd geblazen vanuit de droog liggende Noordzee. De kenmerkende dekzanden van de Kempen waren het gevolg. Waar het gele zand ophoopte, ontstonden er paraboolduinen.

Deze duinen zie je nog steeds in het huidige landschap. De Asbergen in Geel-Bel zijn zo een paraboolduin. Het is trouwens merkwaardig dat deze hoefijzervormige duinen in twee richtingen ontstonden, hoewel de wind steeds uit één richting blies.

niemandsland. Van deze periode is weinig geweten, en dat is dan ook de reden waarom ze donker genoemd worden.

De middeleeuwen

Ferrariskaart, De Zegge: met akkers omringd door hagen, met veel heide en met ‘ontoegankelijk moeras’

In de stille Kempen: van jager-verzamelaar tot de eerste steden 10.000 v.Chr. – 1750

De eerste bewoners Tijdens de ijstijden waren de Kempen veel te koud om permanent bewoond te zijn. Eenmaal het ijs zich terugtrok, kwamen jager-verzamelaars hier rondtrekken. Doordat de heidegrond lang ongerept is gebleven, zijn er nog veel archeologische vondsten uit de Steentijd.

De eerste tekenen van landbouw doen zich voor omstreeks 700 v.Chr. met de raatakkers (Celtic Fields) waarbij kleine percelen afgebrand werden en voor één jaar gecultiveerd werden.

Rond het jaar 1000, in de hoge middeleeuwen, kwamen de Hertogen van Brabant op de voorgrond. Zij eisten het niemandsland op en gaven de gronden in erfpacht aan de lokale dorpen en landbouwgemeenschappen. De eerste steden, zoals Herentals werden door hen gesticht in de 12de en 13de eeuw.

Door veelvuldige houtkap was het bos ondertussen verdwenen en had grootschalige heide zijn plaats ingenomen.

Heideplanten gedijen immers goed in open gebieden met veel licht. Rondom de dorpen lagen velden in met hagen omheinde percelen waar voornamelijk rogge werd verbouwd. Langs de natte oevers van beken ontstonden beemden vol sappig gras voor het hoornvee, vee dat niet bestemd was voor voedsel maar wel om mest te produceren in potstallen.

Op de vloer van die potstal werd afgehakte heide gelegd die zo bemest werd.

Zo kon men gewassen telen op de arme zandgrond. Het geoogste stukje heide herstelde zich gedurende 10 jaar om dan weer afgekapt te worden. Als men te veel heide afhakte, kregen de stuifduinen vrij spel en verzandde een gebied. Turf diende als brandstof en het zeldzame hout werd voor meubels gebruikt. De schapen die op de heide rondliepen werden waardevoller toen de lakennijverheid toenam, al werden steden als Herentals rijk door de aangevoerde wol uit Engeland. Het landschap van die tijd wordt nog mooi

weergegeven op de Ferrariskaarten van de jaren 1770. Gedurende honderden jaren was er immers weinig veranderd in de stille Kempen.

De Kempen in de kering: van Ancien Regime tot het interbellum 1790 - 1945

De ontginning van de Kempen De ontginning van de heide en gemene landschappen nam een aanvang in de Oostenrijkse periode met de ontginningsordonnantie van Maria-Theresia in 1792. Zij die land wilden ontginnen, kregen hiervoor de toestemming. De mensen en het systeem - van Heren en abdijgronden - waren er echter nog niet rijp voor.

De Franse periode dwong het systeem te veranderen door de infrastructuur van het Ancien Régime te nationaliseren. De abdij van Postel werd in 1797 verkocht en de gronden kwamen in handen van rijke families, die deze tot op heden soms nog bezitten.

Een volgende stap van de ontginning was het ontstaan van ‘de Kolonies’ in de Nederlandse periode. In 1822 werd de Kolonie van Wortel opgericht met als doel de schrale heide te ontginnen. Arme mensen uit de steden werden aangetrokken om elk 3,5 ha grond te bewerken.

Vanaf 1870 werd het dan een landlopers kolonie in het jonge België.

Landbouwcyclus

Romeinen en Merovingers Gedurende de Romeinse periode was de streek voornamelijk een doorgangsgebied naar het grensgebied van het Rijk aan de grote rivieren. Dit resulteerde in de aanleg van enkele heirbanen en Romeinse villa’s maar geen grote steden. In de donkere middeleeuwen, ten tijde van de Merovingers, waren de Kempen een

juli - september 2018

|5

Door het graven van de Kempische kanalen werden de Kempen plots veel toegankelijker © Frans Emmerechts

De industrialisering In het tweede deel van de 19de eeuw de Belle Epoque - kwamen de Kempen in een stroomversnelling terecht. Onder impuls van de industriële revolutie veranderde het land(schap) zeer snel m aar werd de bevolking uitgebuit.

Om de haven van Antwerpen te ontsluiten werden de Kempische kanalen gegraven. Door de Noordervaart aan te sluiten op de Zuid-Willemsvaart was de Schelde-Maas verbinding een feit en werden de Kempen plots veel toegankelijker.

Het Kanaal van Beverlo bevoorraadde het legerkamp van Leopoldsburg en het Kanaal Dessel-Schoten ontsloot de Turnhoutse nijverheid. Een bijkomend voordeel was dat mineraalrijk Maaswater naar de schrale gronden werd geleid door middel van wateringsystemen. Het graven van het Albertkanaal in 1936, deed het belang van de andere kanalen terug afnemen.

Een dicht spoorwegennet werd aangelegd om toe te laten dat de plattelandsbevolking naar de stad kon pendelen om er te werken. Hier ontstond de typisch Vlaamse pendeltraditie waardoor we vandaag zo vaak in de file stilstaan.

Door de ontsluiting konden grondstoffen

6 | Meander 3

de streek gemakkelijker bereiken en verlaten. Klei werd ontgonnen, verwerkt en uitgevoerd, net als het bekende witte zand uit de Molse Meren. Non-ferro bedrijven vonden hier een gebied met veel ruimte en goedkope arbeidskrachten waardoor zware en sterk vervuilende industrie – Vieille Montagne in Balen, Union Minière in Olen - de streek gedurende lange tijd vervuilde zonder dat de mens hier besef van had.

Kruidenrijk hooiland in ‘Geels gebroekt’, natuurreservaat De Zegge © Frans Emmerechts

Land- en bosbouw Tijdens de industriële revolutie werd de landbouw echter verwaarloosd wat halverwege de 19de eeuw resulteerde in onderconsumptie. Tegen de eeuwwisseling was dit omgeslagen naar een overaanbod uit de VS en Oost-Europa, waardoor de lokale boeren geen goede prijs ontvingen voor hun waren.

Het was ook het tijdperk dat er massaal dennenbossen aangeplant werden in de Kempen. Grove dennen dienden als mijnstuthout, Corsicaanse dennen als snel groeiende houtsoort.

Restant ‘Geels gebroekt’, natuurreservaat De Zegge © Frans Emmerechts

Afbraak en herstel: de voorbije halve eeuw 1950 - 2012

De gouden jaren zestig Nadat België bekomen was van de Tweede Wereldoorlog, braken de gouden jaren zestig aan. Onder impuls van de Antwerpse haven verlegde de economie zich van de as Borinage-Luik naar nieuwe industrieën als petroleum en chemie. Deze keer werden geen spoor- of waterwegen aangelegd maar autowegen die de haven verder moesten ontsluiten. Onder impuls van een Europees landbouwbeleid stegen de voedselvoorzieningen snel.

Door vele landbouwontginningen en ruilverkavelingen ging toen veel landschap verloren en veranderde het grondoverschot in de streek in een tekort. Het ‘Geels gebroekt’ was de laatste drooglegging in Vlaanderen (1955-1972), en is nu herschapen in maïsvelden en weilanden. Het natuurreservaat De Zegge is nu nog de enige getuige van dit immense moeras.

Orde in de chaos

Nieuwe uitdagingen

De oversubsidiëring van de landbouw leidde tot boterbergen, melkplassen en een gigantisch mestoverschot dat de ondergrond verontreinigde. Langzaam groeide het maatschappelijk besef dat we het landschap en de natuur te veel aan het belasten waren en dat het anders moest. Gewestplannen, decreten en structuurplannen werden opgesteld en uiteindelijk overkoepeld door de Natura 2000-richtlijn van de Europese Unie. Die moet de overgebleven natuur helpen in stand te houden.

Op vele plaatsen zijn we voorbij het dieptepunt en klimmen we al enkele decennia terug uit het dal. Gelukkig maar want met de klimaatsverandering en de bevolkingsgroei komen er snel nieuwe uitdagingen op ons af.

Nico Schrans Dit verslag werd gemaakt aan de hand van opgedane kennis tijdens de cursus Kempengids (2013). De lesgever was Jos Gysels van Natuupunt CVN. Hij leerde mij, als West-Vlaming, de boeiende geschiedenis van de Kempen.

Kudde schapen op de heide © Frans Emmerechts

juli - september 2018

|7

CURSUSAANBOD

MEANDERLAND Spoorzoeken Cursus

Wie was er als kind niet gefascineerd door oude indianenverhalen? Wie zit er iedere avond aan de buis gekluisterd om te zien hoe een of ander CSI-team aan de hand van de kleinste aanwijzingen het verleden kan reconstrueren? Sporenonderzoek spreekt tot de verbeelding en kan tijdens een wandeling een heel nieuw licht werpen op de natuur en haar bewoners. Om mensen een beetje wegwijs te maken in deze verloren kunst bieden we een cursus spoorzoeken voor beginners aan. Na de theorie trekken we er op uit om de natuur eens door een andere bril te bekijken. Curieuzeneuzen, verzamelt u!

Dirk Geenen

Praktisch • De lessen worden gegeven door Joeri Cortens van Natuurpunt CVN; • Theorielessen op woensdagen 7 en 14 november van 19.30 tot 22.30 u; • Excursie op zaterdag 17 november van 9 tot 12 u; Inschrijving • leden van Natuurpunt €25, niet-leden €30. Inschrijven bij geenen.dirk@skynet.be of 0472/47 96 20.

• Het gepaste bedrag overschrijven op rekeningnummer BE65 0688 9444 3996 van Natuurpunt Balen-Nete met vermelding cursus spoorzoeken; • Het aantal deelnemers is beperkt. Dus tijdig inschrijven als je er zeker bij wil zijn!

Locatie De Kruierie, Bevrijdingslaan 1, Balen.

Gallen op els © Frans Emmere chts

Gallen

Lezing

Als een galmug of -wesp een eitje legt in een blad of op een ander deel van een boom, groeit op die plek als reactie een abnormale zwelling, een gal. De larve die uit het eitje komt, vindt in de gal een beschermd onderkomen en volop voedingsstoffen. Tijdens de lezing hoort u hoe de levenscyclus van de galvormende insecten in elkaar zit en passeren een aantal bekende en minder bekende gallen en hun waardplanten de revue.

Dirk Geenen

Praktisch • De lezing wordt gegeven door Hans Vermeulen van Natuurpunt CVN; • Dinsdag 2 oktober van 19.30 tot 22.30 u; • Afspraakplaats: De Kruierie, Bevrijdingslaan 1, Balen; • Inschrijving: leden van Natuurpunt €8, niet-leden €10. Inschrijven bij geenen.dirk@skynet.be of 0472/47 96 20; Het gepaste bedrag overschrijven op rekeningnummer BE65 0688 9444 3996 van Natuurpunt Balen-Nete met vermelding lezing gallen; • Het aantal deelnemers is beperkt. Dus tijdig inschrijven als je er zeker bij wil zijn!

8 | Meander 3

Spoor vos © Frans Emmerechts

GLAS VLEUGEL PIJL STAART

Glasvleugelpijlstaart © René Ducastel

Vlinders met glazen vleugels

V

andaag, 15 juli 2017, is het warm (23°C) en er staat weinig wind.

We struinen door de Belsehei.

Het is ideaal vlinderweer en dat merken we. Kleine vuurvlinder, oranje zandoogje, landkaartje, Icarusblauwtje, bruin zandoogje, groot dikkopje vliegen er rond.

Ook een heideblauwtje laat zich zien.

Maar de blikvanger van die dag was ongetwijfeld de glasvleugelpijlstaart. Na het zien van deze vlinder kon onze dag niet meer stuk.

Eerst gingen we er van uit dat we met een kolibrievlinder te maken hadden.

Deze hangt op dezelfde manier stil voor een bloem en haalt er nectar uit met zijn lange roltong. Maar op foto blijkt duidelijk dat het insect doorzichtige vleugels heeft met een roodbruine rand. We gaan verder op zoek op www.waarnemingen. be en al na een paar muisklikken vinden we wat we zochten. We hebben een glasvleugelpijlstaart waargenomen. Eigenlijk zijn ze beide familie van elkaar (Sphingidae): nachtvlinders die echter ook overdag vliegen. Wel is de kolibrievlinder een

trekvlinder uit de warmere landen van Zuid-Europa en Noord-Afrika. Hij komt de Alpen over naar onze streken door zich te laten meevoeren met zuidelijke winden.

Maar de pop of de volwassen vlinder kan hier niet overwinteren. Daarvoor is het in onze contreien te koud.

De glasvleugelpijlstaart is wel degelijk inheems. Deze vlinder legt zijn eitjes op kamperfoelie, sneeuwbes en walstro.

De rups is groen met langsheen de zijkant donkere stippen. Hij vertoont een opvallende stekel op het einde van zijn achterlijf. Hieraan dankt de soort zijn familienaam ‘pijlstaart’. Als de vlinder uit de pop komt, heeft hij rode schubben op de vleugels. Maar bij de eerste vlucht verliest hij die al. Wat overblijft zijn transparante vleugels schijnbaar uit glas. Hij foerageert op buisvormige bloemen waaronder slangenkruid, dagkoekoeksbloem, kruipend zenegroen of grote kattenstaart en in het geval van de foto op een speerdistel. In je tuin kun je hem verwachten bij een vlinderstruik.

De kolibrievlinder is veel algemener dan de glasvleugelpijlstaart. In het westen van Vlaanderen wordt de glasvleugelpijlstaart amper waargenomen. Hij verkiest zandgronden waar je hem kunt aantreffen langsheen paden, in de heide, duinen of open plekken in het bos.

Beide vlindersoorten vertonen een ongelooflijke vliegtechniek. Ze vliegen vooruit of achteruit en wanneer dit insect stil hangt voor een bloem, klapwiekt het zo heftig dat het zo’n tachtig vleugelslagen maakt per seconde. Daarbij maakt het een zoemend geluid. Meestal verkiezen ze een bloem met een kroonbuis waar diep onderin nectar verborgen zit die onbereikbaar is voor concurrerende insecten. Hun snelle vleugelslag kost hen veel energie die dagelijks moet aangevuld worden met een halve gram nectar, meer dan hun eigen gewicht van 0,30 gram.

Dus geef je ogen goed de kost deze zomer. Grote kans dat je ook deze vlinders opmerkt rondom de bloemen in je tuin.

René Ducastel en Mirella Bruynseels

juli - september 2018

|9

NIEUWS UIT HET

Bezoekerscentrum Grote Netewoud

2018 zou het jaar van het stof worden!

… en dat hebben onze vrijwilligers al aan de lijve mogen ondervinden. Intussen is de bouwvergunning voor de renovatie goedgekeurd en kunnen we jullie met trots de verdere plannen voorstellen.

In eerste fase zal er nog wat gestript worden door onze vrijwilligers, zodat de aannemer zo snel mogelijk kan starten met de vervanging van het oude dak, dat asbest bevat. De historische voorgevel van de 17de eeuwse watermolen, alsook het raderwerk van de molen binnen, zal behouden blijven. Vooral binnenin en aan de achterzijde gaan we dankzij wat breekwerk een meer open geheel creëren. Door de glazen partij achteraan aan de Nete zal er een pak meer daglicht binnenvallen in de ruimte. Doordat het huidige oude terras achteraan vervangen wordt en mee geïntegreerd wordt in het gebouw kan de bezoeker die binnen iets zit te drinken ook mee genieten van het mooie zicht op de vistrap. Op de bovenverdieping worden nog enkele zitplaatsen voorzien, alsook een klein gezellig vergaderzaaltje. De toiletten worden voorzien boven het rad en dienen als verbinding tussen het huidige bezoekerscentrum en de watermolen. Zodoende wordt het huidige bezoekerscentrum via een deuropening ook verbonden met ons nieuw bezoekersonthaal in de watermolen. In de toekomst kunnen bezoekers vanuit het wandel- en fietscafé langs boven de expo van onze partner VMM bezoeken.

In tweede instantie zal het terras aan de beurt zijn, maar om eerlijk te zijn zullen we al heel blij zijn als de renovatie van de watermolen tot duurzaam bezoekersonthaal en fiets- en wandelcafé zal gerealiseerd zijn.

Dat dit allemaal heel veel centjes zal kosten… daar hoef ik geen tekening bij te maken. En omdat het vorig jaar in de zomer zo plezant is geweest, kan je ook dit jaar weer komen genieten tijdens onze zomeractiviteiten, zoals de Zomerbar aan de Nete en De Watermolen Herleeft. Dus kom gezellig wandelen, fietsen, genieten, iets drinken en steun hiermee de renovatie van de watermolen.

Mochten er nog handige harry’s of henrietta’s zijn die graag mee willen helpen aan dit prestigieuze project, stuur dan even een mailtje naar: stein.temmerman@natuurpunt.be of bel 0499/75 23 84

10 | Meander 3

5 augustus 6 tot 19 u

De Watermolen Herleeft

Kom genieten van een (h)eerlijk ontbijtbuffet tussen 8 en 11 u. Wie zin heeft kan dit combineren met een gegidste vroegochtendwandeling met vertrek om 6 u. Inschrijven is verplicht voor beide activiteiten en kan vanaf 1 juli tot 29 juli via mail bc.grotenetewoud@natuurpunt.be of via telefoon op het nummer 014/21 34 50. Prijs ontbijt: €12, €8 (6-12j), €0 voor kinderen onder 6 jaar.

Namiddag toveren we de site om tot een groot terras met bio-drankjes en tal van hapjes, gespijsd door live muziek van Jaco. Voor de kleinsten zijn er workshops, vlinderwandelingen op het Totterpad en tal van kinderanimatie. Gratis toegang. Meer info op de achterkant van deze Meander.

18 augustus

Kattenfeesten

Op zaterdag 18 augustus is de zomerbar gesloten wegens grote feesten op de markt te Meerhout. Natuurpunt is hier present met een infostandje. Kom even langs voor informatie of laat de kinderen grabbelen uit Bernard’s grabbelton. Meer info hierover vind je op de website van de gemeente Meerhout.

25 augustus

Nacht van de Vleermuis Ga tijdens een avondwandeling met onze natuurgids mee op zoek naar deze fladderende zoogdieren en kom meer te weten over hun manier van leven. Afstand wandeling: ± 3 km.

Afbraakwerken © Wendy Thys

Zomerbar aan de Nete Ook dit jaar toveren we ons terras aan de vistrap dus om tot dé zomerbar aan de Nete. Vanaf 17 u ben je welkom in onze zomerbar en om 23 u sluit de zomerbar haar deuren. Op onze jaarlijkse molenfeesten kan je voormiddag komen genieten van een vroegochtendwandeling en/of een (h)eerlijk ontbijtbuffet en namiddag van ons groot terras met tal van kinderanimatie, bio-drankjes en hapjes, vlinderwandelingen langs het Totterpad, live muziek...

Al onze zomeractiviteiten zijn gratis toegankelijk. Omwille van praktische redenen vragen we wel om vooraf in te schrijven voor sommige activiteiten.

7 juli

11 augustus

Vanaf 17u ben je welkom op ons cinema-terras, waar je de avond kan starten met nacho’s en dipsaus, popcorn en bio-drankjes, waaronder onze bekende Gageleer. Kom genieten van ‘De terugkeer van de Natuur’, een film (± 50 min.) die gemaakt werd in het kader van 3 LIFE+ projecten, waaronder ons eigen Grote Netewoud. Deze film geeft een unieke kijk op de natuur in onze buurt en brengt mooi in beeld hoe Natuurpunt deze met behulp van het LIFE-fonds actief herstelt. Het juiste filmprogramma wordt bekend gemaakt via onze facebookpagina en website.

Ola... Dos cervezas? In augustus opent onze zomerbar opnieuw met een heuse Latino-avond. Vanaf 17 u worden er zwoele temperaturen verwacht in onze Zomerbar aan de Nete. Je waant jezelf in zuiderse oorden, kan genieten van lekkere zomerse drankjes en wordt verwend met heerlijke tapas! Allen daarheen

@ The Movies

14 juli

Kaas en wijnavond Waan jezelf als een god in Frankrijk, proef onze heerlijke biowijnen en geniet van een kaasplankje op ons terras aan de Seine, euh excuseer… de Grote Nete. Kuier ook langs ons creatief plekje, Montmartre aan de Nete, waar (amateur)kunstenaars je zullen verbazen met hun kunnen.

21 juli

Bal National met frietkraam Op onze nationale feestdag kunnen we bijna niet anders dan chauvinistisch zijn en wat is er nu meer Belgisch dan een knapperig goudgeel frietje. Wil je mee komen genieten? Kom op tijd dan, want op = op!

28 juli

Cocktail Night drinken. De cocktails zijn bereid met onze eigen bio-sapjes en bio-limonades. Brengen jullie een ‘Bob’ of ‘Bobette’ mee? Geen probleem... ook voor hen worden er heerlijke mocktails voorzien.

Latino avond met tapas

25 augustus

Chill & Grill Night Deze laatste zomerbar ‘chillen’ we voor een laatste keer op ons terras aan de vistrap. Tussen 17 en 20 u kan je aanschuiven aan onze barbecue, met ecologisch verantwoord vlees. BBQ-buffet (2 stukken vlees en groentenbuffet) is er voor slechts €17 per persoon. Voor de kleine eters is er een mini-portie (1 stuk vlees en groentenbuffet) voorzien voor €12 per persoon. Vegetariër?

Vraag aan onze medewerkers een vegetarische burger. Inschrijven is verplicht voor beide activiteiten en kan vanaf 1 augustus tot 18 augustus via mail bc.grotenetewoud@natuurpunt.be of via telefoon op het nummer 014/21 34 50. Wees er op tijd bij, want de plaatsen zijn beperkt.

Wendy Thys

BCGNW

Praktisch

Wil je zeker van alles op de hoogte blijven, abonneer je dan gratis op onze nieuwsbrief via www.grotenetewoud.be Bezoekerscentrum Grote Netewoud, coördinator Wendy Thys, Watermolen 8, 2450 Meerhout.

Open op woensdag, donderdag, vrijdag van 9 tot 17 u en op zondag van 13 tot 17 u.

Contact: 014/21 34 50 of bc.grotenetewoud@natuurpunt.be of www.grotenetewoud.be.

Molenfeest © Luc Van den Bergh

juli - september 2018

| 11

Huilende wolf Natuurpunt Museum Turnhout © Frans Emmerechts

De terugkeer van

DE WOLF Behalve een fabeldier is de wolf bij ons een dier van spreekwoorden en gezegden, een dier ook dat duidelijke associaties en emoties wekt zoals blijkt uit toponiemen als Wolfsbossen, Wolfsgewad, Wolfhoek of Wolfskamer in Geel1.

Of beter gezegd, dat alles was hij, want de denkbeelden over wolven veranderen, een kentering die samenvalt met een fenomeen dat zowel natuurbeschermers, jagers, politici als media aardig in zijn greep heeft: de terugkeer van de wolf.

Wolven uit de Italiaanse Abruzzen veroveren sinds 1992 Frankrijk en één van die zuidelijke wolven bereikte in 2011 Gedinne in Wallonië. Het was de eerste zekere waarneming van een wilde wolf in ons land in bijna honderd jaar. In het

12 | Meander 3

noorden zijn het Poolse wolven die van zich doen spreken. In 1996 werd er, eveneens voor het eerst in bijna honderd jaar, één gezien in het oosten van Duitsland.

Nu telt dit land al tientallen roedels (families) terwijl uitzwervende jonge wolven sinds 2015 wel eens de Nederlandse grens oversteken. Een van die verkenners stak vanuit Nederland daarna de grens met Vlaanderen over en liet in de nacht van 19 op 20 januari 2018 zijn (of beter haar, want het was een wolvin, genaamd Naya, °2016 Mecklenburg-Vorpommern) sporen na in Meerhout en verblijft sindsdien vrijwel volledig verborgen op het militaire terrein in Leopoldsburg, Limburg. Een mannelijke wolf bereikte Limburg in de eerste helft van maart, maakte

enkele slachtoffers bij schapen en werd dan zelf doodgereden in het verkeer.

Vroeger in Meanderland Toen de Norbertijnen van Floreffe in 1140 paters en broeders naar Postel stuurden om er een abdij te stichten schreven ze: ‘Spoedig vielen er bossen onder de bijl, de gronden werden langzamerhand vruchtbaarder onder de spade, het oord kreeg een vriendelijker aanzien. … De zegen des hemels mocht spoedig en ruimschoots neervloeien op deze bodem, waar na enkele jaren het wolvengebrul en het vossengegil werden gestaakt’.

In de vijftiende eeuw werd onze streek overspoeld door allerlei vreemde en inlandse legers. De velden bleven braak

liggen, de inwoners kenden ellende. ‘In Meerhout waren de wolven zo vermenigvuldigd dat de boeren hun schapen niet durfden uit grazen laten gaan. Het dorpsbestuur zag er niet tegen op uitgaven te doen om de wolven te laten vangen met grote en sterke netten. Een gedode wolf werd op een berrie van dorp tot dorp gedragen en overal gaf het gemeentebestuur 30 stuivers’.

In de zestiende en de zeventiende eeuw krioelden de Kempen van wolven. Het toenemende aantal wolven werd in die periode echter weinig bestreden door individuele jagers. De Tachtigjarige Oorlog woedde en het was burgers verboden om wapens te dragen. Zo heerste er sedert 1580 in de omgeving van Geel een wolvenplaag. Het gevaar om door brandwachten of soldaten aangehouden of gedood te worden als onwettig wapendrager, en dus als opstandeling, weerhield de jagers ervan op jacht te gaan. Het wolvenbestand kon daardoor zo toenemen dat het vee tot in de stallen werd aangevallen, de honden uit hun hok werden geroofd en ook mensen ’s nachts werden belaagd. In de winter van 1591-1592 was de situatie zo erg geworden dat besloten werd tot een klopjacht en de gemeenteraad stelde een premie in per wolf die gedood of levend getoond zou worden.

In 1611 werden in onze streek zoveel wolven gevangen dat de gemeenten de premie, die ze voor het aanbrengen van een wolf gaven, dienden te verminderen tot slechts 12 stuivers. En in 1612 kwam er van hogerhand een ordonnantie die ieder dorp verplichtte wolvennetten te laten maken en een wolvenjager aan te stellen. Postel was in die periode een middelpunt van de wolvenjacht. Bij zijn bezoek aan Turnhout in 1614 leidde prins Filips Willem van Oranje te Postel een door premies gestimuleerde jacht. Een gebeurtenis die duizenden mensen samenbracht uit Mol, Balen, Dessel, Retie, Arendonk en andere omliggende dorpen. Ze schoten toen veel wolven of vingen ze in netten gespannen bij de Postelse bossen.

En in de achttiende eeuw, om precies te zijn tijdens de winter van 1743-1744, was het aantal wolven in Kwaadmechelen opvallend groot. Geert Noels, toen borgemeester van het gehucht Ghenendijck, reikte in 1744 twaalfmaal een premie uit op vertoon van een gedode wolf. Zijn opvolger Pieter Janssen betaalde in 1745 en 1746 samen, premies voor vijftien geschoten of gevangen wolven. Wolven waagden zich tot op de boerderijen.

Boeren probeerden hun schapen te beschermen door de richels van de schaapskooiwanden zo dicht bij elkaar te plaatsen dat er geen wolf doorheen kon. En om tijdens het schapenhoeden hun dieren te beschermen waren de herders vergezeld van grote honden die een brede ijzeren halsband droegen voorzien van een dubbele rij naaldscherpe pinnen van 5 à 6 cm lang. Deze diende om hun keel te beschermen bij een aanval door wolven.

Naarmate er bossen werden gerooid en de vrijgekomen grond werd ingenomen door de landbouw verdwenen de wolven langzamerhand uit onze contreien. In 1800 werd nog een razende wolf gedood in Olmen, en in 1834 werden de laatste wolven in Postel gesignaleerd: toen het tienjarig herdertje Peter Lens zijn schaapskudde hoedde op de Postelse heide, werd hij aangevallen door een roedel wolven. Hij kon ongedeerd ontkomen.

Arctische wolf in de Olmense Zoo © Frans Emmerechts

Pootafdruk van de wolvin Naya in Meerhout op 20 januari 2018 © Billy Herman

juli - september 2018

| 13

Griekse wolf in Natuurpunt Museum Turnhout © Frans Emmerechts

… en recenter elders In de jaren 1960 ging Emiel Janssen uit Balen-Hulsen ’s zomers op vakantie naar Griekenland. Op een keer kwam hij er op een marktplein waar een grote groep mensen bijeen stond. Emiel zag vier mannen een wolf dragen, gespietst op een stok (‘zoals wij varkens aan het spit staken’). Ze hadden het dier geschoten en droegen het onder applaus rond als trofee. Emiel, die taxidermist was, wist na lang aandringen de dode wolf te kopen, maar moest er diep voor in zijn portemonnee tasten. Het villen en inzouten deed hij op zijn hotelkamer. Het opzetten later thuis. Die Griekse wolf staat in het Natuurpunt Museum te Turnhout.

In de winter van 1993-1994 was ikzelf met vrienden op reis in Letland, dat drie jaar voordien onafhankelijk was geworden van de Sovjetunie maar nog geen lid was van de Europese Unie. Op weg naar Jelgava - het was bar koud (-20°C), avond, pikdonker, en er lag een dikke sneeuwlaag - bezochten we in een bos een klein afgelegen boerderijtje. De boer had ’s morgens een wolf gevangen in een strop. De wolf was al enkele keren afgekomen op zijn loopse waakhond. De man had hem niet kunnen schieten omdat hij in het donker niets kon zien. Dan maar stroppen gezet… en met succes! Het dier lag bevroren achteraan in een hok. De boer bewaarde het tot de boswachter zou komen kijken.

Wie een wolf doodde, kreeg namelijk een document dat het recht verleende om één hert te schieten.

Veranderende mentaliteit en beeldvorming Uit wat hierboven staat blijkt dat in de beeldvorming over de wolf de negatieve kant overheerste. De wolf werd ervaren als een roofdier bij uitstek, hongerig, bloeddorstig, wild. Het is daarom niet vreemd dat wolven altijd heftig werden vervolgd. Maar vanaf de jaren 1970 begon de mentaliteit en de beeldvorming van de mensen over natuur en dieren, inclusief roofdieren, te veranderen. De vervolging van de wolf verminderde en in de Europese Unie kreeg hij een beschermde status als bedreigde diersoort. De aloude angst begon plaats te maken voor fascinatie. Gevoelens die elkaar trouwens niet uitsluiten. Dat zie je als je met kinderen het Natuurpunt Museum bezoekt en er via een knop aan de muur de Griekse wolf laat huilen. Of als je naar wolven gaat kijken in de

14 | Meander 3

Man met in strop gevangen wolf © Frans Emmerechts

dierentuin. Je hoort er kinderen het huilen van de wolf nabootsen, aangemoedigd door hun ouders of grootouders. De eertijds slechte reputatie van de wolf is grotendeels verdwenen.

Maar hoe zal het gaan als de wolven hier niet alleen zijn teruggekeerd, maar met velen onze getemde wildernis zullen bevolken?

De Raad van Europa heeft een actieplan voor de bescherming van de Europese wolven opgestart en ook de overheid in Vlaanderen komt naar buiten met een wolvenplan. Het moet een breed draagvlak creëren, waardoor de wolf en de mens opnieuw kunnen samenleven.

Frans Emmerechts Referenties 1. K. Cools, Toponymie van Geel, K.U.Leuven, 2007. Betekenis van de toponiemen: Wolfsbossen (Punt), afgelegen plaats waar wolven hun gebied hadden; Wolfsgewad (Malesbroek), gevaarlijke plaats waar een wolf kan huizen of gezien is; Wolfhoek (Larum), plaats ver van de bewoonde wereld, waar het normaal is dat er wolven voorkomen; Wolfskamer (Kievermont), territorium, jachtgebied van een wolf.

2. L. Grietens, Meerhout, Geschied- en Oudheidkundige kring der Zuiderkempen, 1935.

3. T. Lemaire, Onder dieren, voor een diervriendelijker wereld, Ambo/Anthos, 2017.

4. K. Leysen, interview met taxidermist Emiel Janssen, Natuurpunt CVN, 2015.

5. J. Loos, Welkom Wolf!, Landschap vzw, 2016.

6. M. Loos, Geluiden uit ons ver verleden, Heemkunde Ham, 2003.

7. G. Luyts, Met vryaerts en resoelen, het verdwijnen van de wolf in Vlaanderen, Natuurpunt Studie, 2002.

8. D. van de Meulen, De kinderen van de nacht, over wolven en mensen, Querido, 2016.

9. E. Van den Bergh, Postele op ter Heyden, Tongerlo, 1946.

10. Th. Ign. Welvaarts, Geschiedenis der Abdij van Postel, 1887.

BuitenMaten wint Vlaamse prijs 2018 voor Dorpskracht

Z

ondag 25 februari was Oosterlo in feeststemming. In de Sint-Luciakerk reikte de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) onder grote belangstelling de Vlaamse prijs voor Dorpskracht uit. De prijs werd voor de eerste keer toegekend, hij beloont voortaan jaarlijks een initiatief dat de leefbaarheid van een dorp verbetert en duurzame ontwikkeling stimuleert.

De eer viel te beurt aan het project BuitenMaten, dat sinds 2015 verschillende organisaties in Oosterlo op inclusieve wijze betrekt bij initiatieven die een duurzamere samenleving nastreven.

Hierbij gaat bijzondere aandacht naar het verhogen van de natuurwaarde van de groene ruimte rond het dorp. Samen met verschillende lokale verenigingen, de drie schoolgemeenschappen (stedelijke

basisschool de Steltloper, BUSO Oosterlo, BKLO Oosterlo), het MPI-Oosterlo (instituut voor personen met een verstandelijke beperking) en huis Perrekes (zorg en begeleiding voor personen met dementie) speelt Natuurpunt met de aanwezigheid van het Zammelsbroek hierin een cruciale rol.

De voorbije jaren zijn er binnen de dorpsgemeenschap verschillende zaken gerealiseerd die de leefbaarheid van het dorp verhogen, zoals de bouw van het Ontmoetingscentrum Bonten Hannen door vrijwilligers in samenwerking met stad Geel.

Maar ook het project Spelen in Beweging dat over de terreinen van het MPI en door het Zammelsbroek loopt, is zo een realisatie. En recent is bij huis Perrekes nog een tuinpaviljoen gebouwd dat toegankelijk is voor de mensen uit de omgeving.

BuitenMaten wil met deze prijs verder inzetten op duurzame initiatieven die de levenskwaliteit in het dorp verbeteren.

Met het Zammelsbroek, dat praktisch tot in de dorpskern doordringt, biedt Natuurpunt de bewoners en alle bezoekers een rijk en divers natuurgebied aan. Het duurzame beheer ervan, in samenwerking met de lokale partners, ligt volledig in lijn met wat BuitenMaten beoogt en komt op termijn het Zammelsbroek alleen maar ten goede.

En dat de overheid in het project gelooft, blijkt wel uit het gegeven dat de VLM het project BuitenMaten als Vlaamse inzending heeft ingediend voor de Europese wedstrijd voor dorpsvernieuwing.

Dirk De Schutter

Langs de Molenlaak in ‘t Zammelsbroek © Frans Emmerechts

Aan de kikkerweide sluit het Zammelsbroek mooi aan bij de dorpskern van Oosterlo © Dirk De Schutter

juli - september 2018

| 15

DAGVLINDERMONITORING Oranje zandoogje Š Pieterjan Vervecken

De vlindertjes vliegen weer‌ Als naar gewoonte blikken we dan terug op het afgelopen jaar. Net zoals de vorige jaren zijn de resultaten van 2017 grotendeels te verklaren door de weersomstandigheden. Wat dat betreft, mochten we niet klagen! Het afgelopen jaar is de boeken ingegaan als zeer warm en droog. Buiten april, dat een frisser verloop kende, en een natte maand september, was het ideaal vlinderweer. Toch was 2017 voor een aantal soorten geen topjaar.

Maar de graslandvlinders, die jaar na jaar steeds minder op de routes waren waargenomen, kwamen verrassend voor de dag.

Neerhelst In het reservaat Neerhelst-De Botten in Geel-Larum werden vorig jaar 963 dagvlinders op de monitoringroute waargenomen, verspreid over 19 soorten. In vergelijking met 2016 (1253 vlinders verspreid over 17 soorten), zijn we wat betreft het aantal soorten terug op de goede weg. De lichte toename van het aantal dagvlinders in 2016 heeft zich afgelopen jaar echter niet verdergezet. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan het toch wel beduidend minder waargenomen aantal individuen van het klein geaderd witje, klein koolwitje en het bont zandoogje. Voor de meest algemene soort, het bont zandoogje, valt weinig te vrezen. Deze soort vertoont een sterk stijgende trend en in het verleden zijn nog al wel eens lagere aantallen waargenomen.

Een voorspelling maken voor het klein

16 | Meander 3

koolwitje is moeilijker. Deze soort kent momenteel nog een licht stijgend verloop, maar sinds 2012 is hier toch wel een geleidelijke vertraging merkbaar. Met het klein geaderd witje is het minder goed gesteld.

Deze soort vertoont een dalende trend; van een omslagpunt is nog niet meteen sprake.

Toch kunnen we ook wat positiever nieuws brengen. Zoals voorspeld heeft het hogere aantal imago-overwinteraars van dagpauwoog - door de warme, droge nazomer in 2016, wat aan de basis lag van een extra generatie -, gezorgd voor hogere aantallen in 2017, en dit zowel in het voorjaar als in het najaar. Een vergelijkbaar resultaat is er voor de gehakkelde aurelia. Voor citroenvlinder, eveneens een soort die als imago overwintert, is de toename van het aantal individuen minder

uitgesproken.

Bij de graslandvlinders zijn enkele opvallende bewegingen zichtbaar. Zo werd, tegen alle verwachtingen in, van alle soorten een hoger aantal individuen waargenomen. De vraag is of dit een van de laatste opflakkeringen is of dat er toch nog een kentering in de maak is. Voor soorten als het oranjetipje en het Icarusblauwtje heeft dit gezorgd voor de omslag van een licht dalend naar een licht stijgend verloop. Voor het hooibeestje en de kleine vuurvlinder zelfs tot een sterker stijgend verloop. De overige graslandvlinders, namelijk groot dikkopje, oranje en bruin zandoogje kennen nog steeds een sterk dalende trend. Voor deze soorten is er nog een zeer lange weg te bewandelen.

Het hoger aantal graslandvlinders heeft voor een wijziging van de top 5 gezorgd.

Zo is het oranjetipje met 9,7% van het totaal aantal waargenomen dagvlinders terug de top 5 ingeslopen! De soort was hier voor het laatst terug te vinden in 2013. Overige soorten die in deze top 5 jaar na jaar terug te vinden zijn, zijn bruin zandoogje (17,1%), klein geaderd witje (16,8%), bont zandoogje (9,1%) en klein koolwitje (8,0%).

Zammelsbroek In het reservaat Zammelsbroek in GeelOosterlo werden vorig jaar 1461 dagvlinders op de monitoringroute waargenomen, verspreid over 22 soorten. Rekening houdend met het aantal weken dat de route gelopen is, is dit het beste resultaat sinds de start van de monitoring op deze route. Wat betreft het aantal soorten zijn we net als in Neerhelst, ook hier terug op de goede weg. Toch valt het hoge aantal vlinders hier niet meteen te koppelen aan de late nazomer van 2016. Soorten als dagpauwoog en gehakkelde aurelia kenden wel een lichte toename, maar de sterkste stijgers zijn hier twee graslandsoorten, namelijk bruin zandoogje en koevinkje. Sinds de start van de monitoringroute in 2009 is van het koevinkje zelfs nooit een hoger aantal individuen waargenomen. Van de citroenvlinder, welke over gans Vlaanderen een stijgende trend kent, waren in 2015 en 2016 opvallend minder individuen waargenomen op de route. Deze trend heeft zich afgelopen jaar niet verdergezet.

Zoals het voorgaande doet vermoeden, zijn ook in het Zammelsbroek enkele bijzondere verschuivingen onder de graslandvlinders merkbaar. Toch heeft het hoger aantal graslandvlinders hier niet meteen voor een omslagpunt van een soort gezorgd, mede doordat niet voor alle soorten een (opvallend) hoger aantal individuen waargenomen is. Momenteel kennen het bruin zandoogje, het

Bont zandoogje © Pieterjan Vervecken

koevinkje en het hooibeestje een licht stijgend verloop. De overige soorten, namelijk groot dikkopje, zwartsprietdikkopje, Icarusblauwtje, kleine vuurvlinder, oranjetipje en oranje zandoogje kennen nog steeds een sterk dalend verloop. Gezien het opvallend verloop in Neerhelst zijn wij benieuwd of het fenomeen zich enerzijds dit jaar verderzet en anderzijds of in het Zammelsbroek ook voor bepaalde soorten een omslagpunt kan bereikt worden. Toekomst brengt raad.

Naast het positieve nieuws, treffen we in het Zammelsbroek ook enkele soorten aan die het minder goeddoen. Vooral het landkaartje kent een zeer plotse en drastische afname. Vanaf het begin van de tellingen kende deze soort jaar na jaar een

sterke toename. In 2016 werd met 283 exemplaren het hoogste aantal bereikt.

Afgelopen jaar werden nog maar 118 exemplaren op de route waargenomen.

Na een verdere analyse van deze gegevens blijkt dat in 2017 de derde generatie van deze soort maar zeer beperkt was.

Of de minder goede nazomer hier aan de basis ligt, is nog maar de vraag. Mogelijk brengt dit jaar het nodige inzicht. Verder kent ook hier het bont zandoogje een sterke afname. Net als in Neerhelst zijn ook in het Zammelsbroek door de jaren heen voor deze soort zeer uiteenlopende resultaten waargenomen. Gezien de stijgende trend van deze soort valt ook hier ook weinig te vrezen. Wat het klein koolwitje betreft, is net zoals in Neerhelst een lager aantal exemplaren waargenomen op de route. Deze soort kent een licht dalend verloop.

Ook in het Zammelsbroek heeft het hoger aantal graslandvlinders voor een wijziging van de top 5 gezorgd. Zo is het koevinkje met 10,7% van het totaal aantal waargenomen dagvlinders terug de top 5 ingeslopen. Deze soort was in 2016 door de dagpauwoog uit de top 5 verdrongen. Overige soorten die afgelopen jaar in de top 5 geëindigd zijn, zijn bruin zandoogje (37,9%), dagpauwoog (8,6%), klein koolwitje (8,5%) en landkaartje (8,1%). Het bont zandoogje werd afgelopen jaar door het koevinkje uit de top 5 verdrongen.

Pieterjan Vervecken Gehakkelde aurelia © Pieterjan Vervecken

juli - september 2018

| 17

ZONNEDAUW,

Darwin’s favoriete studieobject

D

oorzoeken we een veenmoerasje dan bemerken we lapjes grond die rood kleuren. Duizenden glanzende pareltjes op rode haren bedekken daar de bodem. Het betreft de ronde en de kleine zonnedauw. Zonnedauw is verraderlijk mooi, maar staat steeds klaar om te doden, waarachtig een echte vleeseter!

Beide planten zijn rozetvormig en voorzien van lang gesteelde of eironde bladeren. Het zal vanwege die parelende dauw geweest zijn dat dit plantje zijn tegenstrijdige maar toch zo kenmerkende naam van zonnedauw gekregen heeft.

De oorspronkelijke naam van deze plant zou sindauw geweest zijn. Dat glinsterende vocht heeft wel iets weg van dauw.

Maar zon en dauw gaan niet samen: de één komt als de andere gaat. Raak je met de vinger het pareltje aan dan merk je dat die glanzende druppel meer iets weg heeft van kleverig slijm dan van dauw.

Bovendien betekende het woord sin in het woord sindauw ‘voortdurend’ en niet ‘zon’. Men wilde dus aangeven dat deze plant permanent druppels produceert.

Vandaar dat hij enkel voorkomt op natte heide waar de wortels voldoende water kunnen opzuigen om uitdroging te vermijden. Ook de Latijnse naam Drosera is afkomstig van het Griekse woord drosos dat dauw betekent.

Drosera’s lokken vliegjes, vlinders en fijne libellen met hun zoetgeurende kleefstof.

Eenmaal gevangen zijn de insecten gedoemd te sterven. De tentakels buigen zich om het insect heen en houden het in hun greep. De kliertjes scheiden nu een ander vocht af dat dezelfde werking heeft als de spijsverteringssappen in een maag van een dier. Omwille van deze manier van voeden zijn hun wortels dan ook niet sterk ontwikkeld. Charles Darwin (1809-1882) was gefascineerd door drosera’s. Na vijftien jaar van onderzoek publiceert hij zijn bevindingen in het

18 | Meander 3

Kleine zonnedauw heeft een waterjuffer te pakken © René Ducastel

boek Insectivorous plants (1875). Darwin toonde daarin aan dat zonnedauw zijn slachtoffers verteert zoals een dier. Hij doorbreekt met zijn boek de scherpe scheidingslijn die er toen bestond tussen de dieren- en plantenwereld. Volgens hem is zonnedauw noch plant, noch dier.

Groene planten gebruiken koolzuurgas en zuurstof uit de lucht, water en een kleine hoeveelheid mineralen uit de bodem en veel zonlicht om te groeien. In voedselarme gebieden zijn er amper mineralen voorhanden. Toch overleeft zonnedauw in schrale veengebieden. Darwin was als eerste zich ervan bewust dat om daar te overleven zonnedauw in de loop van zijn evolutie zich gespecialiseerd heeft om via insecten aan de nodige mineralen te geraken. Voor andere planten zonder deze aanpassing bleven deze plekken ongastvrij.

Maar zonder bloemen geen bestuiving en dus geen zaden. Darwin heeft door honderden proeven aangetoond dat door

kruisbestuiving de zaden van planten aan vruchtbaarheid en kiemkracht winnen. Het droseraplantje zorgt zelf heel handig voor zijn eigen kruisbestuiving.

Komt er een zonnetje dan opent zich per dag slechts één bloempje van de twaalf bloemknoppen aan de stengel. Is er op een druilerige dag weinig kans op bestuiving door insecten dan opent de bloem zich niet en is zijn fijne stuifmeel tegen vocht beschermd. Op die manier duurt de bloeitijd van de plant minstens een week of vier. De kans op mooi weer in die periode is daardoor groot en dat weegt op tegen het nadeel dat er telkens maar één bloem tegelijk kan bestoven worden.

Zonnedauw gebruikt insecten om via kruisbestuiving het voortbestaan van zijn soort te verzekeren. Maar hij lokt ze ook om ze verraderlijk te doden en daarna te verorberen, maar dat is in de natuur nu eenmaal niet anders.

René Ducastel en Mirella Bruynseels

Activiteiten MEANDERLAND Zomerse wandeling langs de Molse Nete © Frans Emmerechts

Zaterdag 7 juli ›› Zwerfvuilopruimactie Zammelsbroek • Afspraak: parking kerk Geel-Oosterlo, of Kikkerweide om 9 u.

• Info: dirk.deschutter@hotmail.com of 0478/64 19 40.

Zaterdag 7 juli t.e.m 25 augustus ›› Zomerbar aan de Nete • Tijdens de zomermaanden kan je aan het bezoekerscentrum weer terecht voor de ‘Zomerbar aan de Nete’. Op regelmatige basis wordt het terras aan de vistrap op zaterdagavond omgetoverd tot de gezelligste zomerbar van de omstreken.

Het startschot wordt gegeven op zaterdag 7 juli. Bekijk het programma elders in deze Meander.

• Locatie: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 8, Meerhout. Start om 17 u, einde om 23 u.

• Info: bc.grotenetewoud@natuurpunt.be of 014/21 34 50.

Zondag 8 juli ›› Zomerwandeling de Vloyen • Genieten van mooie natuur? Dat kan vlak bij het bezoekerscentrum aan de watermolen.

• Afspraak: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 8, Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u.

• Info: doxjo@belgacom.net of 0494/42 35 78 of verdonckannemie@gmail.com of 0494/99 51 36.

Zondag 15 juli ›› Knutselhazentijd in De Rammelaars • Knutselmiddag voor kinderen 6-12 jaar • knutselen met drankkarton • info: goedele.reijniers@gmail.com • 5 euro Zondag 15 juli ›› Vlinderwandeling Zammelsbroek • Ontdek de (dag)vlinders in dit mooie natuurgebied in het zuiden van Geel.

• Afspraak: parking kerk Geel-Oosterlo om 14 u.

• Info: pieterjan.vervecken@gmail.com of 0495/78 34 25.

Zondag 22 juli ›› Excursie Kempense Heuvelrug • Landschapswandeling (ca. 8 km) doorheen het heide- en stuifduingebied tussen Herentals en Lichtaart. We passeren ook aan het ven Zwart Water en aan de zgn. Celtic Fields: pas ontdekte prehistorische landbouwperceeltjes.

• Afspraak: 13.15 u parking Alma Mol, Kruisven (nu Carrefour).

Kostendelend met eigen wagens.

• Info: Paul Verhoeven, hurricane.james@skynet.be of 0472/26 21 34.

juli - september 2018

| 19

Activiteitenkalender Zaterdag 28 juli ›› Natuurbeheerwerkdag Ham • Iedereen welkom om te helpen, zelfs voor een paar uur. Je helpt de natuur en ons team van vrijwilligers! We snoeien, maaien en houden de wandelpaden open en toegankelijk.

• Werkkledij en stevige schoenen of laarzen • • info: Veerle 0470 683447 Zondag 5 augustus ›› De watermolen herleeft!

• Was jij er vorig jaar ook bij? Ook dit jaar kan er ‘s morgensvroeg naar hartelust gewandeld worden met onze gidsen. Namiddag toveren we de site om tot een groot terras met bio-drankjes en tal van hapjes, gespijsd door live muziek van Jaco. Voor de kleinsten onder ons zijn er workshops, vlinderwandelingen op het Totterpad en tal van kinderanimatie. Meer info op de achterkant van deze Meander.

• Locatie: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 8 in Meerhout.

Start om 6 u, einde om 18 u.

• Info: bc.grotenetewoud@natuurpunt. be of 014/21 34 50.

Zaterdag 11 augustus ›› Werken en wandelen De Wurft • Werkvoormiddag (=boompjes trekken e.a.) op de Wurft in Mol-Postel bij Yves Lesseliers van 9 tot 12 u.

• Picknick bij Yves met soep van Cécile!

Als je wil meegenieten van deze lekkere soep, gelieve dan wel tijdig een seintje te geven aan Jef Sas. • Afspraak voor de namiddagexcursie over De Wurft en de Koemook: 13.30 u ten huize Lesseliers.

• Info en inschrijven voor de soep: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Zondag 12 augustus ›› Bosbar Ecocentrum, excursie Buitengoor, hondenwandeling • Na de excursies kan je op het terras van het Ecocentrum naast een drankje ook genieten van een lekkere hotdog! Onze NP-vrijwilligersploeg zal u graag bedienen. Wees welgekomen!

• 13 u Ecocentrum: Start hondenwandeling rond het oude stort Mol, nu een prachtig heidegebied!

• Info: miamelis@scalet.be of 0498/68 81 26 of elders in deze Meander.

• 13.30 u Ecocentrum: start excursie in het floristisch rijke en unieke Buitengoor. Laarzen!

• Info: andre.vanhoof@telenet.be of 0494/29 79 49.

Langs de Molse Nete © Frans Emmerechts

20 | Meander 3

Zomer, met zijn allen zonnen op het strand © Frans Emmerechts

Zondag 12 augustus ›› Vlinderwandeling de Vennen • Een citroentje, een klein geaderd witje, een bont zandoogje of een landkaartje? Wil je meer te weten komen over vlinders, dan is deze wandeling iets voor jou. Samen met onze gids gaan we op zoek naar vlinders die rond deze tijd van het jaar massaal aanwezig zijn. Laarzen gewenst!

• Afspraak: parking FC Cools, Peer Luytendijk te Balen om 14 u.

• Info: Denis Mertens 014/30 90 65.

Zondag 9 augustus ›› Knutselhazentijd in De Rammelaars • Knutselmiddag voor kinderen 6-12 jaar • elfentuintjes • info: goedele.reijniers@gmail.com • 5 euro Zaterdag 25 augustus ›› Natuurbeheerwerkdag Ham • Iedereen welkom om te helpen, zelfs voor een paar uur. Je helpt de natuur en ons team van vrijwilligers! We snoeien, maaien en houden de wandelpaden open en toegankelijk.

• Werkkledij en stevige schoenen of laarzen • • info: Veerle 0470 683447 Zaterdag 25 augustus ›› Nacht van de vleermuis • Ga tijdens een avondwandeling met onze natuurgids mee op zoek naar deze fladderende zoogdieren en kom meer te weten over hun manier van leven.

• Afspraak: 20.30 u aan het Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 8, Meerhout. Afstand wandeling: ± 3 km.

• Info: huybrechtsalex@outlook.be of 0494/35 24 67.

Zondag 2 september ›› Heidewandeling Verkallen en De Maat • B(l)oeiende paarse heidebiotopen vol geuren, kleuren en leven. Kom mee op ontdekking!

• Afspraak: 9 u parking taverne Jagershof (Baileybrug/Sas 3 De Maat) Mol. Einde: ca 12 u.

• Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Zondag 2 september ›› Heidewandeling Malesbroek/de Hutten en Keyfheide • Duinen en heide! Hier en daar hebben we nog een relict van dit biotoop.

• Afspraak: taverne Luihoeve, Bredestraat 62, Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u.

• Info: luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499/63 20 07.

Maandag 3 september ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Om 14 u nemen van watermonsters, van 18 tot 22 u determinatie waterdiertjes in lokaal NP, Boerenkrijglaan 51B, Olen.

• Info: jeannine.simonis@telenet.be.

Zondag 9 september ›› Valleiwandeling Larumseloop • De vallei van de Larumseloop heeft heel wat te bieden: ze stroomt door 3 natuurgebieden voor ze in de Kleine Nete uitmondt: door Neerhelst, de Mosselgoren en de Zegge.

• Afspraak: Larumsebrugweg aan kanaal in Geel om 14 u.

Einde rond 16.30 u.

• Info: leon.dille@telenet.be of 0498/18 67 46.

Zondag 16 september ›› Heidewandeling Geel-Bel • Duinen en heide! Natuurpunt werkt in Bel aan herstel van dit waardevolle Kempens landschap in het kader van een Europees Life-project.

• Afspraak: parking kerk Geel-Bel om 14 u. Einde rond 16.30 u.

• Info: verdonckannemie@gmail.com of 0494/99 51 36.

Maandag 17 september ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Om 14 u nemen van watermonsters, van 18 tot 22 u determinatie waterdiertjes in lokaal NP, Boerenkrijglaan 51B, Olen.

• Info: jeannine.simonis@telenet.be.

juli - september 2018

| 21

Zomer aan de waterkant © Frans Emmerechts

Zondag 23 september ›› Op zoek naar grote grazers Molse Netevallei • De wandeling vertrekt aan het oude casino van Gompel, we wandelen in de vallei van de Molse Nete en bezoeken twee begrazingsblokken waar enkele Galloway-runderen het beheer doen. Regenlaarzen zijn aan te raden!

• Afspraak: 14 u Casino Mol-Gompel, Owenslei, Mol. Einde ca 16.30 u.

• Info: guy.hannes@skynet.be of 014/31 71 54 of luc.de.groof@ live.be of 0494/29 79 49.

Zaterdag 29 september ›› Zwerfvuilopruimactie Griesbroek • Afspraak: Parking Centennial, Vloedbeemdenstraat 44, Olmen om 9 u.

• Info: tom.schildermans@skynet.be of 0473/66 10 99.

Zaterdag9 september ›› Natuurbeheerwerkdag Ham • Iedereen welkom om te helpen, zelfs voor een paar uur. Je helpt de natuur en ons team van vrijwilligers! We snoeien, maaien en houden de wandelpaden open en toegankelijk.

• Werkkledij en stevige schoenen of laarzen • • info: Veerle 0470 683447 Zondag 30 september ›› Herfstwandeling Breeven • Wandel met ons mee door het mooie noorden van Geel!

• Afspraak: parking kerk Geel-Ten Aard om 14 u. Einde rond 16.30 u.

• Info: marc.verachtert@skynet.be of 0475/23 39 34.

22 | Meander 3

OPEN:

Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.

Mooie natuurwaarnemingen

Ooievaar Tijdens een ochtendwandeling op 10 april in Bel spotte ik een ooievaar aan het Vossenven. Hij was aan de rand van het ven op zoek naar kikkers en genoot daarna vanuit een hoge dennenboom van zijn ontbijt…

Kris Van Elsen

Visarend 1 Verrassing en knappe waarneming op 19 april in de voormiddag in het Zammelsbroek. Een visarend vloog ter hoogte van Oosterlo over, richting noord! Toch alweer vijf jaar geleden dat ik er in het Zammelsbroek nog een gezien had.

Robert Pieters

Grote vos Soms worden we tijdens onze wandelingen op de Belsehei verrast door iets dat nieuw voor ons is. Het was eind april en ditmaal trok de sierlijke vlucht van een vlinder onze aandacht.

Eerst dachten we aan een distelvlinder maar daarvoor was het nog te vroeg in het seizoen. Het bleek een grote vos te zijn. Op www.waarnemingen.be staat deze vlinder aangegeven als zeer zeldzaam.

René Ducastel en Mirella Bruynseel

Beflijster en… ransuilen Deze namiddag, op vrijdag 13 (!) april, in Bel aan het Torfven een beflijster gezien, voor mij was het de eerste keer dat ik er een zag. Ook waren er nog twee ransuilen op hun roestplaats aanwezig.

Jan Mangelschots juli - september 2018

| 23

Visarend 2 Dwergmeeuwen De dwergmeeuw is – zoals de naam al zegt – een van de kleinste meeuwen. Hij is slechts 25 à 27 cm lang. Hij broedt niet in Vlaanderen maar is een (zeldzame) doortrekker. Van 22 tot 26 april foerageerde een 10-tal volwassen vogels op Zandput Rauw in Mol. Hun voedsel bestaat uit insecten maar ook visjes en kreeftjes worden uit het water opgevist.

En op 3 mei was een mannetje visarend aanwezig bij de trektelpost Kristallijn/Maatheide te Lommel. De graag geziene doortrekker doet onze contreien aan om te rusten en opnieuw op krachten te komen alvorens verder te trekken naar zijn broedgebied.

Eddy Vaes

Eddy Vaes

Bruin blauwtje Noordse sterns Op 26 april foerageerden 22 adulte noordse sterns boven Zandput Rauw in Mol. Ze lijken sterk op visdiefjes, die er in die periode trouwens ook te zien waren. Noordse sterns zijn uitgesproken trekvogels die broeden op het noordelijk halfrond en overwinteren op het zuidelijk halfrond. Ieder jaar vliegen ze zo’n 70.000 km.

Eddy Vaes

9 juli 2017. Al fietsend door Geel kwam ik langs een veld dat vol stond met Jacobskruiskruid. Daar dacht ik een bruin blauwtje waar te nemen. Ik was zeer enthousiast maar jammer genoeg had ik geen fototoestel/smartphone mee om het vast te leggen.

De goden moeten me die dag zeer gunstig gezind geweest zijn, want toen ik thuis kwam zag ik in de berm voor ons huis een bruin blauwtje rondfladderen! En daar heb ik wel een mooie foto van kunnen trekken. Fantastisch toch! Vele groeten.

Kerstine Michielsen

24 | Meander 3

Regenwulpen De regenwulp is ongeveer 40 cm groot en daarmee een 10 cm kleiner dan de (gewone) wulp. Regenwulpen komen in ons land alleen voor tijdens de trek. Het hoogtepunt van de voorjaarstrek valt eind april. Van 24 tot 26 april verbleef een vlucht van maximum 26 regenwulpen in de weiden langs de Koningshoefsedijk en de Sint-Willebrordshoeve op Geel-Ten Aard. Ze eten insecten, spinnen, wormen, slakken, kikkers, zaad, bessen en gras.

Eddy Vaes Waarom een kruisspin haar web opeet Spinnen ademen met hun longen die elke dag vochtig gehouden moeten worden. Waar jaagspinnen op zoek gaan naar water, hoort dit niet tot de mogelijkheden van wielwebspinnen zoals de kruisspin. Imposant hangt ze steeds in haar web, de kop omlaag, te wachten op een prooi. Om aan het nodige drinkwater te raken, eet en herbouwt ze haar web elke dag. Bij een dag met een hoge vochtigheidsgraad is het web zeer efficiënt om waterdamp uit de lucht op te nemen en om de bewoonster ervan van het nodige drinkwater te voorzien.

René Ducastel

Oproep!

Lentevuurspin De lentevuurspin is erg zeldzaam en met uitsterven bedreigd. In België wordt ze maar in één gemeente gevonden: Lommel. De populatie daar op de Balimheide heeft naar alle waarschijnlijkheid de grootste dichtheid ter wereld. Op vrijdag 4 mei zijn we met Lex Peeters en een aantal vrienden nog eens gaan kijken.

Het was er blijkbaar een ideale dag voor met meer dan 20 gevonden exemplaren tot op het fietspad toe! De mooie foto hierbij is van Paul en Marianne!

Voor deze rubriek roepen we al onze lezers op om actief mee te werken. Zag u zelf iets moois of speciaals in de natuur in onze regio of in gebieden waar onze afdelingen of werkgroepen op uitstap gaan, laat het ons weten.

Bedoeling is om ons tijdschrift nog meer een tijdschrift van alle leden te laten zijn.

Stuur je interessante waarneming naar frans.emmerechts@gmail.com en normaal verschijnt ze dan wel in de volgende Meander!

Jef Sas juli - september 2018

| 25

BEVERBURCHTEN

Beverburcht op De Maat © Frans Emmerechts

IN MEANDERLAND In het herfstnummer van Meander 2017 schreven we dat de bever aan een opmars bezig was. De kans om in Meanderland een bever of zijn knaagsporen tegen te komen werd groter. Toch waren er toen op vrij toegankelijke plaatsen, in Meanderland nog geen burchten of dammen aangetroffen.

Nieuwe ontdekkingen Na het schrijven van dat artikel kwamen we te weten dat in een niet toegankelijk jachtgebied van onze regio al een tiental jaren bevers actief zijn. Er zijn daar een viertal burchten te vinden langs vijvers. Ook op de wateringen in Postel bevindt zich al enkele jaren een beverburcht. Vanuit deze plaatsen zal de recente kolonisatie van onze regio wel ingezet zijn, allicht aangevuld met zwervende dieren die er via de kanalen en rivieren zijn bijgekomen.

Kolonisatie? Wel ja, want sinds het begin van dit jaar zijn we immers ook op de hoogte van beverburchten in enkele van onze vertrouwde natuurgebieden. Zowel op De Maat als op Den Diel werd zo’n door bevers zelfgebouwd ‘beverhuis’ aangetroffen, met in de buurt zó veel nieuwe knaagsporen, glijplekken en wissels dat we ervan overtuigd zijn dat het ook hier geen alleenstaande zwervende bevers betreft maar dat er sprake is van familievorming.

26 | Meander 3

Beverschedel, let op de vier oranje knaagdiersnijtanden die altijd doorgroeien © Frans Emmerecht

Biotoop Het gebied dat door een diersoort wordt bewoond en waar die soort zich het best thuis voelt, heet een biotoop. De biotoop van bevers ligt altijd in de buurt van water. Dat water moet wel diep genoeg zijn, en er moeten veel bomen, liefst wilgen, populieren en berken groeien, alsook veel kruiden. Op De Maat en op Den Diel zijn meerdere plaatsen te vinden die aan deze voorwaarden voldoen. In het leefgebied van bevers moet ook veel afwisseling zijn tussen land en water. Men heeft dan een grote lengte aan oevers, voor bevers heel belangrijk om gemakkelijk en veilig via het water aan voedsel te komen.

waterpeil droge kamer

natte kamer

dam waterpeil

beverplas

ingang onder water

Doorsnede beverburcht © tekening Wendy Thys

Beverburcht Bevers wonen in een burcht, een hol onder een stapel takken. Ze graven dat hol met hun voorpoten en hun sterke oranje snijtanden die altijd doorgroeien. Als de bodem niet geschikt is om een hol te graven werpen bevers een takkenburcht op van geschilde takken en stammen, planten en modder. Vooral de burcht op De Maat bevat veel modder die door bevers wordt aangesleept via een wissel of glijplek. De ingang van zowel een hol als een burcht ligt onder water en wordt enkel bij laag water zichtbaar.

Dat is een beveiliging tegen predators. Bevers houden geen winterslaap, maar kunnen bij vorst wel wekenlang in het nest blijven, dat zeer goed geïsoleerd is.

Natte en droge kamer Als een bever de burcht inzwemt, komt hij eerst in de zogenoemde natte kamer. Daar zit hij nog half in het water en kan hij het water van zich afschudden. Daarna kan hij de droge of nestkamer ingaan om te rusten, te poetsen, te slapen of de jongen te verzorgen. De droge kamer is bekleed met houtspaanders die de bever produceert bij het omknagen van bomen of bij het schillen van takken. Bovenin de takkenburcht zitten kleine gaatjes voor frisse lucht die uitkomen in de droge kamer.

Bevers zorgen ervoor dat de droge kamer altijd boven het waterpeil blijft. Ze leggen soms dammen aan. Ze doen dat om een sterk schommelend waterpeil te stabiliseren en zo de ingang van hun hol onder water te houden. Achter zo’n dam ontstaat dan een meertje waarin het water altijd even hoog staat als de beverdam. De droge kamer ligt steeds hoger dan de hoogte van de dam.

Maar op De Maat en op Den Diel werden (nog) geen dammen aangetroffen… wel werd vastgesteld dat op De Maat afvoerpijpen regelmatig verstopt worden, allicht opdat het waterpeil hoog genoeg zou blijven om de ingang van het beverhol onder water te houden. Op Den Diel bevindt de beverburcht zich op een eiland in een oude sprietput met een vrij stabiel waterpeil…

Glijplek of wissel bij beverburcht op De Maat © Frans Emmerechts

juli - september 2018

| 27

Zwemmende bever in Grote Nete te Meerhout © Frans Emmerechts

En nu uitkijken naar…

Bevermannetjes en -vrouwtjes vormen paartjes als ze drie jaar oud zijn. De bevruchting van een vrouwtje gebeurt tussen januari en maart. Hierna is het vrouwtje ongeveer 105 dagen drachtig. Dan worden (meestal in mei) in de burcht twee tot vier jongen geboren. Ze zijn behaard en kunnen al zien. Drie maanden lang drinken ze bij de moeder, maar na een paar weken krijgen ze ook al plantaardig voedsel dat de ouders meebrengen naar het nest. Bevers zijn vooral tijdens de schemering en ’s nachts actief. Van mei tot augustus verlaten ze de burcht in de vroege avond (in de herfst reeds in de namiddag) en keren tussen 3 en 6 u ’s morgens terug. In rustige gebieden kunnen ze ook overdag actief zijn. Ze leven in familiegroepen bestaande uit een volwassen koppel, jongen van dat jaar en jongen van het jaar ervoor.

Een kolonie bestaat zo uit twee tot tien dieren.

Frans Emmerechts en Jef Sas Tekening: Wendy Thys Referenties 1. Jasja Dekker en Stefan Vreugdenhil, Bevers, KNNV Uitgeverij/Zoogdierenvereniging, Zeist, 2012.

2. www.waarnemingen.be, Europese bever, informatie.

Een van de vele vraatsporen, bemerk de grove spaanders, achtergelaten bij de omgeknaagde boom © Frans Emmerechts

28 | Meander 3

SMEERWORTEL

EERSTE HULP BIJ KNEUZINGEN EN VERSTUIKINGEN Smeerwortel © René Ducastel

Smeerwortel is in Meanderland een veel voorkomend kruid. Hij groeit vooral op humusrijke, goed doorlatende, enigszins vochtige bodem. We zien hem veel langs de oevers van waterlopen, in natte ruigtes en in bermen langs vochtige graslanden.

Smeerwortel behoort tot de familie van de ruwbladigen (Boraginaceae). Hij heeft een fors vertakte, holle stengel waaraan ruw behaarde, lancetvormige bladeren zitten. Er zijn smeerwortelplanten met roomkleurige bloemen, maar die kunnen ook roze of paars zijn. Hij bloeit van mei tot september.

Alhoewel smeerwortel veel gezonde nutriënten bevat, wordt afgeraden hem te eten. Hij staat op de rode lijst van kruiden die enkel inwendig mogen gebruikt worden op voorschrift van een fytotherapeut. Dit komt omdat hij pyrrolizidine alkaloïden bevat, die bij hoge inname leverbeschadiging zouden kunnen veroorzaken. Deze bewering zorgt in de kruidengeneeskunde voor een ware controverse, want tot op heden is geen enkel geval van leverbeschadiging door smeerwortel wetenschappelijk bewezen.

Wel bij dieren, maar niet bij mensen.

Veiligheidshalve wordt smeerwortel dus alleen uitwendig gebruikt. De pyrrolizidine alkaloïden zijn enkel aanwezig in het verse blad of wortel, maar ze worden niet door de huid opgenomen . Ze zijn in crèmes en zalven trouwens nauwelijks terug te vinden omdat die worden gemaakt op basis van de gedroogde wortel.

Al van in de oudheid bewijst smeerwortel zijn nut bij slecht genezende wonden, kneuzingen, verstuikingen en zelfs breuken.

Zo schreef Plinius de oudere (1e eeuw na Christus) in zijn boek De Naturalis Historica over smeerwortel: ‘De wortels bevatten zoveel kleefstoffen dat ze in stukken gehakt vlees aaneensmeden; en als smeerwortel wordt gekookt tot een massa of het blad wordt gekneusd en de massa als pleister op een wonde gelegd, zal hij alle vleeswonden genezen’.

Dit verklaart de Latijnse naam Symphytum, wat ‘laten samengroeien’ betekent. De Nederlandse naam smeerwortel duidt dan weer op het feit dat de wortel in stukjes snijden een smerig werkje is, want deze bevat veel slijmstoffen en is heel plakkerig.

Smeerwortel bevat allantoïne, een inhoudsstof die de celvernieuwing zeer doeltreffend versnelt. Wonden genezen veel sneller zonder dat er littekenweefsel gevormd wordt. Ook bij kneuzingen en verstuikingen werkt hij genezend en ontstekingswerend. Hij werkt zelfs zo goed dat je voorzichtig moet zijn met diepe wonden: de wonde aan de oppervlakte kan al dichtgegroeid zijn vooraleer ze in

de diepte voldoende genezen is. Wanneer wat vuil is achtergebleven in de wonde zou dit een onderhuidse ontsteking kunnen veroorzaken. Maar afgezien van deze uitzondering kan smeerwortel gebruikt worden bij overbelaste spieren, gezwollen klieren, peesontstekingen, spierkneuzingen, wonden, verstuikingen en breuken.

Elke sportarts heeft wel een tube zalf op basis van smeerwortel in zijn sporttas.

Mirella Bruynseels

Smeerworteltinctuur Als basis voor smeerwortelzalf maakt men eerst een tinctuur. Dit is een alcoholisch aftreksel.

Deze maak je op de volgende manier: • Steek de wortel van een forse plant uit; • Was de wortel grondig en snijd hem in stukken; • Doe 25 gram wortel in een glazen pot met deksel en giet er 200 ml alcohol van minimum 60 % over; • Laat deze tinctuur 3 weken op een warme plaats staan en schud de pot dagelijks; • Zeef na 3 weken de wortel eruit.

Deze tinctuur kan je zo gebruiken of je kan hem toevoegen aan een neutrale crème om een zalf te verkrijgen.

juli - september 2018

| 29

Vacature

beheermedewerkers (m/v) Ben je graag buiten in de natuur? Steek je graag je handen uit de mouwen? En geloof jij ook dat kinderen de toekomst zijn? Dan is deze vrijwilligersvacature misschien iets voor jou. Onze beheerploegen zijn steeds blij met versterking. Tijdens de zomermaanden hebben ze heel wat werk om onze natuurgebieden te beheren‌

Wij bieden onze vrijwilligers • • • •

een toffe werksfeer werk in onze mooie natuurgebieden; ondersteuning door collega’s en professionals; leuke sociale contacten.

Neem contact op • natuur rond het Bezoekerscentrum Grote Netewoud: Ludo Belmans, ludo.belmans39@gmail.com • natuurgebieden in Geel of Meerhout: Marc Verachtert, marc.verachtert@skynet.be • natuurgebieden in Balen: Tom Schildermans, tom.schildermans@skynet.be

Dog day

Vorig jaar werd ik natuurgids en misschien herkennen jullie volgende reacties ook uit eigen ervaring. Toen ik een wandeling organiseerde voor mijn collega’s kreeg ik bij de bekendmaking te horen: ‘Hoe! Mijn woefke mag niet mee op excursie.’

Lykke Š Mia Melis

30 | Meander 3

‘Jij hebt toch ook een hond. Wat doe jij er dan mee?’, of later ‘Sorry, maar honden zijn niet toegelaten op deze excursie’ en dat terwijl het echtpaar speciaal tot het Buitengoor reed vanuit Sint-Niklaas.

Na een heerlijk lange wandeling langs het strand, de duinen en de buitenkant van het Zwin, strandden Christian en ik op het terras van Surfers Paradise. We raakten aan de babbel met een jongeman, en ook tussen onze honden klikte het.

Hij nodigde ons uit voor een strandwandeling met honden, want zo stelde hij:

• natuurgebieden in Mol: Jef Sas, jefsas@skynet.be • Den Hof in Dessel: Ann Cassier, ann.cassier@cvn.natuurpunt.be; • natuurgebieden in Ham: Veerle Van Den Eynden, veerle@essex.ac.uk

Foto: De Kwacht Š Luc Van den Bergh

12 Augustus Ecocentrum De Goren ‘Hondenliefhebbers zijn meestal ook echte natuurliefhebbers’. Christian en ik vonden het een superidee, en waarom dan ook niet bij ons in de natuur? Een excursie kan natuurlijk ook perfect buiten een reservaat. Het idee vond goedkeuring in een kleine denktank, werd niet weggestemd in de bestuursvergadering en werd zelfs warm onthaald, zij het onofficieel, bij ons gemeentebestuur.

Of het ook door hondenliefhebbers gesmaakt wordt? Kom het mee uitproberen op zondag 12 augustus om 13 u aan Ecocentrum De Goren. Je hond is van harte welkom! Ronny vormt de achterhoede en heel ons bestuur is ervan overtuigd dat er, dankzij zijn hond, geen enkel woefke achterblijft đ&#x;˜‰.

Na de wandeling zijn er hotdogs te verkrijgen en kun je nog napraten bij een Gageleer of een gezond sapje in de Bosbar.

Christian, Lykke

en Mia Melis

Cultuurprijs van de jury

voor 25 jaar Griesbroek Langs de nieuwe wandeling geopend ter gelegenheid van 25 jaar Griesbroek © Wendy Thys

Z

oals elk jaar reikte de Cultuurraad van Balen in februari twee cultuurprijzen uit: de cultuurprijs van de jury en de publieksprijs. De prijs van de jury wordt toegekend aan een persoon of een vereniging die het jaar voordien op cultureel vlak een uitzonderlijke of bijzondere prestatie heeft verricht met ruime weerklank in of voor Balen. De publieksprijs wordt uitgereikt aan een persoon of socio-culturele vereniging die, volgens het publiek, een prijs verdient voor wat hij/zij gepresteerd heeft in het jaar ervoor.

In 2018 mocht Natuurpunt Balen-Nete de trofee van de jury wegkapen met de organisatie van hun evenement 25 jaar Griesbroek dat plaatsvond op 20 augustus 2017. Het evenement trok een 800-tal bezoekers die konden verpozen op een gezellig terras in het midden van de natuur. Verder konden alle bezoekers deelnemen aan een reeks uiteenlopende activiteiten: opening nieuwe wandeling, opening vispassage aan Straalmolen, initiatie Tai-Chi, skylight garden, knutselhoekje voor kinderen, enz.

Kortom een mooie erkenning voor Natuurpunt Balen-Nete als organisatie en voor het harde werk van de vele vrijwilligers die deze dag mee tot een succes maakten!

De laureaten in feestelijk gezelschap © An Gijs

An Gijs

De prijs en het diploma © An Gijs

juli - september 2018

| 31

Inzoomend op de Tjiftjaf

rammelaar De kleine karekiet is volop bezig zijn nest te bouwen in het riet aan het natuurpunthuis. Vlakbij zijn de jonge tjiftjafs intussen net uit het nest gevlogen. Zowel het nachtegalenjong als het jong van de grote bonte specht spert zijn bek ver open, hunkeren naar de insecten die aangevlogen worden. Aan de oever van de vijver huist een nest hoornaars. Bij het vrijmaken van het nieuwe wandelpad door het populierenbosje staarden de reeën me aan.

Haas

Deze mooie foto’s en leuke weetjes deelt Bart Hulsmans regelmatig op facebook met wie de nieuwtjes van De Rammelaars volgt. Bart die na het werk graag de natuur intrekt om “mijn hoofd wat leeg te maken” ontdekte natuurgebied De Rammelaars vorig jaar toevallig. Bij zijn eerste bezoek liep hij zowel fervente gids en vrijwilliger René alsook een houtsnip tegen het lijf. Sindsdien ontsnapt weinig nog aan zijn aandacht.

Gerande oeverspin

Grote bonte specht Ree

32 | Meander 3

Nachtegaal

Van het kleinste spinnetje tot een groep van acht reeën, van sluikgestorte rommel tot loeiende stierkikker, Bart legt het vast op foto, neemt het mee, meldt het, deelt het, bestudeert het. Een ware aanwinst voor het beheerteam van De Rammelaars.

www.facebook.com/natuurpunt.ham

Veerle van den Eynden

Japanse duizendknoop © CC

Bestrijding

JAPANSE DUIZENDKNOOP

Japanse duizendknoop is recent veel in het nieuws. “Alles is al losgelaten op de Japanse duizendknoop: glyfosaat, plasticfolie, heet water, beesten, mensen met opgestroopte mouwen.

Niets helpt, terwijl bermen en dijken kreunen.” schrijft De Standaard op 3 juni. Deze invasieve plant woekert langs wegkanten, spoorwegen, dijken, en verdringt daarbij alle verdere vegetatie.

Ook natuurgebieden blijven niet gespaard.

Veel onderzoek vindt plaats om te bekijken hoe de plant best te bestrijden of beheersen. Sinds 2013 test Probos in Nederland dmv veldproeven op 120 locaties verschillende bestrijdingsmethoden: afdekken, intensief maaibeheer, chemische bestrijding, handmatig uittrekken, afgraven en begrazing (Oldenburger et al. 2017). Daaruit blijken chemische bestrijding, uittrekken, afgraven en afdekken de meest effectieve methoden. De website ‘bestrijdingduizendknoop. nl’ bevat relevante en wetenschappelijk onderbouwde informatie rond mogelijke bestrijdingsmethoden. In Groot-Brittannië voert CABI (Centre for Agriculture and Biosciences International) onderzoek uit naar biologische bestrijding van Japanse duizendknoop met o.a. Aphalara itadori (insect).

In De Rammelaars groeit duizendknoop op de oever van één van de vijvers nabij het natuurpunthuis, over een oppervlak van zo’n 10 op 6 m. Drie jaar geleden dekten we die af met zwarte plastiek, met als resultaat een verzwakking van de planten. Maar uitgroei achter de plastiek verdubbelde het oppervlak. In 2017 gingen we over tot handmatig uitgraven van de wortelstokken tot een diepte van 20-30 cm, waarna de wortels verbrand werden. Dit jaar wordt alle hergroei, die al dunner is dan voorheen en ook minder diep en stevig ingeworteld, regelmatig uitgetrokken en tussenin afgemaaid. In de volgende Meander beschrijven we in meer detail de karakeristieken en bestrijding van de Japanse duizendknoop.

Veerle van den Eynden

NATUUR.CAFÉ DE RAMMELAARS open t/m eind oktober

Natuur.huis De Rammelaars in Ham opent elke zon- en feestdag van 13u tot 18 u zijn deuren. Je kan er terecht voor een flinke wandeling, een frisse pint bio-bier op ons schitterende terras en een gezellig babbeltje.

Het Natuur.huis is bereikbaar vanaf de N141. Volg tussen de 2 bruggen over de kanalen de bruine bordjes “De Rammelaars”. Na 2km noordwaarts langs het kanaal naar Dessel bereik je het houten Natuur.huis. De onverharde weg vanaf de noordzijde langs het kanaal naar Dessel is ten stelligste te vermijden.

Het Natuur.huis is ook beschikbaar voor cursussen en kleine feestjes. Voor de tarieven en alle info kan je terecht bij: frans.hoes2@telenet.be, tel: 0472-57 75 15.

1967 2017 YEARS OF INNOVATIVE REPAIRING

Better than the original

REPARATIES van baden en douches, ramen en deuren, wastafels, vensterbanken, dorpels en aanrechtbladen, vloeren wandtegels.

RENOVATIES van Bad-in-bad systeem, Badwissel systeem, Douche-in-douche systeem, Douchewissel systeem.

ANTISLIP Safety floor, Antislip in sanitair, Antislip matten, Antislip coatings.

Respo Repair Belux - Schans 1 B - B-2480 Dessel T: 014 - 960613 - E: info@resporepair.be

www.resporepair.be juli - september 2018

| 33

Natuurlijk genieten!

34 | Meander 3

Jan Kok bvba www.jankok.be info@jankok.be

EEN NIEUWE KIJK OP OPTIEK VANDERLINDEN Een hoge vakkennis en jarenlange ervaring gecombineerd met moderne apparatuur en een vernieuwde winkel garanderen de beste service.

Optiek Vanderlinden, sinds 1953 uw vertrouwen waard!

OP LOEPEN EN VERREKIJKERS Nikon, Steiner, Minox, Huygens: 10% korting voor leden van Natuurpunt!

juli - september 2018

| 35

36 | Meander 3