Meander 2018 nr 4 oktober - december by Natuurpunt Meanderland

2018 • Oktober | November | December • Jaargang 17 nr. 4

Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323

MEANDER

Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen

Colofon Natuurpunt

Giften

Natuurpunt, vereniging voor natuur en landschap in Vlaanderen, telt meer dan 100.000 gezinnen als lid. De vereniging stelt zich tot doel om de natuur te beschermen door aankoop en beheer van natuurgebieden en door beïnvloeding van het overheidsbeleid inzake natuurbehoud en ruimtelijke ordening. Daarnaast wil de vereniging ook een voortrekkersrol vervullen op het vlak van natuurstudie en natuur- en milieueducatie. Natuurpunt organiseert duizenden activiteiten per jaar, beheert 500 natuurgebieden en is actief in alle Vlaamse gemeenten.

Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen. Vanaf €40 ontvang je een fiscaal attest.

Lid worden Door overschrijving van 27 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 11 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 10 euro. Beide extra abonnementen samen 17 euro.

Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerde leden van Natuurpunt kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander. De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 2.400 exemplaren.

Redactie An Gijs, Jef Sas, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Marc Verachtert, Jan De Schepper, Tom Schildermans, Jan Albrecht, Wendy Thys, Arne Vermeulen, Mirella Bruynseels, René Ducastel.

Contact

3770 – Grote Netewoud 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 – Neerhelst (Geel) 7118 – Griesbroek (Balen) 7725 – Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 – De Vennen (Balen) 7736 – Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 – Molse Nete (Balen/Mol) 7763 – Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 – Breeven (Geel) 7779 – Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 – Selguis (Geel) 7784 – De Bleken (Mol) 8810 – De Rammelaars (Ham) 8874 – Veldhovenheide (Ham) 3283 – Natuur.huis De Rammelaars (Ham) F-04013 – Watermolen Meerhout

Contactpersonen afdelingsbesturen Afdeling Netebronnen Contact: Jef Sas, jefsas@skynet.be www.natuurpunt.be/natuurpunt-netebronnen

Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.

Afdeling Balen-Nete

Met dank aan onze fotografen

Contact: Tom Schildermans, tom.schildermans@skynet.be www.natuurpuntbalen-nete.be

Frans Emmerechts, Paul Van Gestel, Fred Nevelsteen, Ludo Belmans, Wendy Thys, Nico Schrans, Hanne Lodewijckx, Marc Tailly, Eddy Vaes, Rudi Rademaekers, Filip Van Boven, Lennert Damen, Jorg Lambrechts, An Wouters, Ruben Evens, Luc Meert, René Ducastel, Paul Helsen, Billy Herman, . Coverfoto’s: -- Werkster akkerhommel op zoek naar nestgat onder afgestorven buxushaag © Frans Emmerechts -- Echte tonderzwam © René Ducastel -- Keiheuvel © Filip Van Boven Op alle foto’s rusten auteursrechten. Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.

Lay-out Meander Arne Vermeulen en Jan Albrecht.

Deadline teksten volgende Meander Maandag 22 oktober 2018. Verschijnt eind december 2018. Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.

2 | Meander 4

Afdeling Geel-Meerhout Contact: Marc Verachtert, marc.verachtert@skynet.be www.natuurpuntgeelmeerhout.be

Afdeling Ham Contact: Frans Hoes, frans.hoes2@telenet.be www.natuurpuntham.be

Muziek tijdens zomerbar © Frans Emmerechts

Voorwoord

2018

ij het verschijnen van deze Meander is de lange droge zomer alweer bijna vergeten, maar met de gevolgen van dit uitzonderlijk weer gaan we nog wel een tijdje te maken hebben. Voor veel soorten insecten, onder andere vlinders en sprinkhanen begon de zomer veelbelovend. Ze konden zich onder ideale omstandigheden voortplanten en dikwijls op eigen kracht nieuwe gebieden koloniseren. Maar door de aanhoudende droogte kwam er daarna de honger. Veel voedselplanten verdroogden, zodat bijvoorbeeld de rupsen van de veldparelmoervlinders, met hun weinig mobiele spinselnesten dikwijls geen nieuw voedsel meer konden vinden. We zullen moeten wachten tot volgend jaar om te weten hoeveel vlinders dit uitzonderlijk weer zijn doorgekomen. Wij als Natuurpunt kunnen alleen maar zorgen voor voldoende robuuste natuurgebieden met genoeg ruimte om water te bufferen. Het Grote Netewoud is hiervan het voorbeeld bij uitstek. Binnen enkele weken zijn er ook alweer lokale verkiezingen. Als onafhankelijke natuurvereniging willen we u natuurlijk geen stemadvies geven. Toch zal ook uw stem van groot belang zijn als het gaat over het milieu- en natuurbeleid in de eigen gemeente. Ga doordacht tewerk en als we samen de juiste keuzes maken, kunnen wij met de nieuwe verkozenen werken aan een natuur die de uitdagingen van een veranderend klimaat aankan.

We planten samen een bos Op zaterdag 17 november planten we een nieuw bos in natuurgebied De Vennen in Balen, in samenwerking met het bedrijf Eriks uit Mol. Op iets meer dan één hectare zullen diverse streekeigen bomen en struiken een plaatsje krijgen en zo weer waardevolle natuur toevoegen aan ons gebied. NV Eriks deed een mooie inspanning om het bos te kunnen aanplanten. Met een gulle sponsoring motiveerde het bedrijf ons beheerteam extra. Tientallen werknemers van Eriks zullen die dag de handen uit de mouwen steken. We durven dan ook een warme oproep doen aan al onze sympathisanten om samen met hen de meer dan 2.000 boompjes te komen planten. Wij plannen de werken van 10 tot 12 u en van 13 tot 15 u en voorzien een kleine stand voor soep, broodjes en drank. Voor de liefhebbers en geïnteresseerden zijn er enkele wandelingen in het gebied. Hiervoor zijn laarzen aan te raden. Plaats van gebeuren: zijweg van de Achterdijkse pad – er staan wegwijzers. Toegang via Schoorheide, P. Luytendijk – Achterdijkse pad. De Vennen © WendyThys

Tom Schildermans

Voorzitter Natuurpunt Balen-Nete

Jan Mallants

Bestuurslid Natuurpunt Balen-Nete

oktober - december 2018

MOST-KEIH Helemaal stroomopwaarts langs de Grote Nete, op de grens tussen Balen en Lommel, ligt het domein Most-Keiheuvel. Het gebied heeft een oppervlakte van circa 540 ha, waarvan het ANB ongeveer de helft beheert. Bijzonder aan het gebied is de combinatie van twee totaal verschillende natuurkernen die naadloos op elkaar aansluiten. De Most is een uiterst nat valleigebied, terwijl de hoger gelegen Keiheuvel juist gekenmerkt wordt door droge open landduinen. Het voorkomen van deze landduinen en het laagveen op een boogscheut van elkaar en de relatief intacte gradiĂŤnt ertussen maken het gebied speciaal. Verder stroomafwaarts de Grote Nete komen nog gelijkaardige systemen voor zoals Belsbroek en Heide en Scherpenbergen-De Hutten, maar altijd zijn ze toch weer dit tikkeltje anders. De Keiheuvel De landduin van de Keiheuvel is overal bekend in de regio. Hij is een van de belangrijkste recreatiegebieden in Balen. De duin beslaat ongeveer de helft van de oppervlakte van het domein (ca. 250 ha) en bestaat bijna volledig uit een profielloze, droge zandbodem. Landschappelijk wordt de Keiheuvel gekenmerkt door een mozaĂŻek van homogene grove

4 | Meander 4

dennenbossen, open duingraslanden en kleine stukken droge heide. De grove dennen bepalen momenteel nog grotendeels het uitzicht, maar onder andere dankzij Europese Life-steun werkt het ANB hard aan het herstel van de typische landduinvegetatie. Op langere termijn is het de bedoeling om een robuuste landduinkern van meer dan 100 ha te realiseren.

Op de open plekken ontwikkelen zich soortenarme maar typische pioniersbegroeiingen met buntgras, fijn schapengras, zandstruisgras, heidespurrie en hoge bedekkingen aan (korst-)mossen, met klinkende namen zoals rode heidelucifer en stuifzandkorrelloof. Deze vaak bijzondere soorten zijn gebonden aan stikstofarme milieus zoals strooiselarme bosranden en stuifzanden. De ontwikkeling van de korstmosvegetaties, die als het ware de climaxvegetatie vormen in deze stuifzandhabitats verloopt uiterst traag. Sommige soorten groeien namelijk minder dan een millimeter per jaar. Lokaal zijn er nog uitgebreide vlekken van zulke korstmosvegetaties op de Keiheuvel, wat erop wijst dat het gebied al lange tijd open is. De grove dennen hebben vaak een beperkte ecologische waarde. Toch kunnen ze in open landduinsystemen van belang zijn. De zogenaamde vliegdennen (grove dennen die door het zand overstoven zijn en met hun takken de grond raken) zorgen voor heel wat dieren voor

HEUVEL

Most © An Wouters

beschutting tegen zon, regen en wind in deze Vlaamse woestijn. Als er bomen gekapt worden voor inrichtingswerken worden deze vliegdennen zo veel mogelijk gespaard. Ook jonge boomopslag van den wordt lokaal getolereerd. Onder deze opslag, of de laaghangende takken van de vliegdennen maakt de nachtzwaluw graag zijn nest. Deze illustere nachtvogel is een van de meest opmerkelijke bewoners van het gebied. Sinds de uitvoering van de eerste inrichtingswerken is het aantal zangposten toegenomen tot 6 à 8. Ook andere typische landduinsoorten zoals boomleeuwerik, boompieper en (voornamelijk tijdens de trek) tapuit kan je er vinden. Naast deze vogelsoorten kent het gebied ook een bijzondere entomofauna. In 2014 werd het gebied uitgebreid gemonitord door Natuurpunt Studie binnen het Life+ project. Tijdens dit onderzoek werden maar liefst 161 spinnensoorten teruggevonden, waaronder 62 soorten van de Rode Lijst zoals bv. de grote panterspin, die gebonden is aan

open zandige plaatsen. Verder ook nog 59 soorten loopkevers, 23 soorten mieren, 131 soorten wilde bijen, 84 soorten graafwespen, 26 soorten spinnendoders

en 20 soorten goudwespen. Deze hoge aantallen, met een zeer hoog aandeel Rode Lijst-soorten toont de ongelofelijke diversiteit van het gebied aan. De oude camping van de Keiheuvel kent door haar verleden een iets hogere rijkdom aan nutriënten en mineralen dan de rest van de landduin. Hierdoor is dit deel van het gebied iets rijker aan bloeiende planten en zorgt het voor een goed nectaraanbod voor heel wat insectensoorten. Een van de bijzonderste soorten die je er aantreft is de veldparelmoervlinder. Nadat deze soort bijna uit Vlaanderen verdwenen was, met uitzondering van een klein heischraal grasland aan de rand van de Keiheuvel, is de soort aan een sterke opmars bezig in de Limburgse en Antwerpse Kempen. Op de oude camping kan je met wat geluk tientallen exemplaren aantreffen in mei.

De Most In de vallei bevindt zich een totaal ander biotoop. Met een schommeling van minder dan 30 cm op jaarbasis staat de Most bijna permanent onder water. Centraal in de depressie bevindt zich dan ook een laagveenvegetatie van meer dan 20 ha, de grootste van de provincie. Dit unieke systeem, ingesloten tussen de Kleine en de Grote Hoofdgracht, kent een specifieke vegetatie. De meest dominante soorten zijn veldrus, holpijp en zegges. Verspreid

Nachtzwaluw © Ruben Evens

oktober - december 2018

gericht beheer van zowel ANB als Natuurpunt proberen we ervoor te zorgen om altijd voldoende lichtinval te garanderen langsheen deze bosrand, zodat de populatie van deze zeldzame vlindersoort zich verder kan uitbreiden zowel in de Most als in de Vennen.

Unieke gradiënt van nat naar droog

Porseleinhoen © Luc Meert

komen er meer zeldzame soorten voor zoals waterdrieblad en wateraardbei. In de best ontwikkelde stukken komen veel veenmossen voor die al boven de watertafel uitgroeien. De vegetatie drijft in deze zones ook op het water, zodat de bodem schommelt als je erover wandelt. In deze laagveenkern is sinds de recente inrichtingswerken watersnip teruggekeerd als broedvogel. Ook het schuwe en zeldzame porseleinhoen broedt in het gebied en in de verspreid staande wilgenkoepels vrolijkt de blauwborst het voorjaar op met zijn verschijning. Ook in dit stukje laagveen treffen we heel wat bijzondere insectensoorten aan. Juni is hét moment van de glanslibellen. Zowel smaragdlibel, metaalglanslibel, gevlekte glanslibel en hoogveenglanslibel zijn vertegenwoordigd. In

augustus zijn het dan weer de heidelibellen die de show stelen. In een goed jaar vliegen honderden bandheidelibellen boven het veen. Wat sprinkhanen betreft is de moerassprinkhaan, met zijn grootte en kleurrijke poten duidelijk de koning van het veen. In het volledige gebied werden maar liefst 24 sprinkhaansoorten aangetroffen. Aansluitend aan het veen komt er nog een relatief grote aaneengesloten oppervlakte broekbos voor, op de grens met de Vennen. De grens tussen beide gebieden wordt gevormd door de Grote Hoofdgracht. Daar waar er voldoende lichtinval is langs de waterloop bloeit de wilde kamperfoelie weelderig in de mantel van het broekbos. Deze bosrand is vlinderrijk en vormt sinds een aantal jaren een vaste thuis voor de kleine ijsvogelvlinder. Door

Beekprik © Lennert Damen

Kwabaal © Lennert Damen

6 | Meander 4

Tussen de Keiheuvel en de Most bevindt zich een smalle strook waarin nat en droog, zand en veen, zeer arm en wat rijker in elkaar overgaan en met elkaar verweven zijn. Deze gradiënt is in een groot deel van het domein bebost, maar centraal wordt geprobeerd om de open relatie tussen landduin en laagveen opnieuw te herstellen. De resultaten van de recente werken zijn uitermate positief. Daar waar vroeger dichte bossen met veel exoten zoals fijnspar aanwezig waren ontwikkelen zich nu prachtige heischrale graslanden waarin soorten van de duinen (zoals zandblauwtje en stekelbrem), soorten van het laagveen (zoals zegges) ontmoeten. Op de recent opengemaakte stukken duiken ronde zonnedauw en dopheide op. De oevers van de ontstane poelen vormen het habitat voor typische vensoorten zoals duizendknoopfonteinkruid en moerashertshooi. Ook de libellenfauna past zich snel aan dit nieuwe habitat aan. Zo is recent bijvoorbeeld de gevlekte witsnuitlibel opgedoken. Samen met meer dan 50 andere soorten duidt de aanwezigheid van deze libel op de grote biodiversiteit van het gebied.

Life+ Most-Keiheuvel Momenteel loopt er in het gebied een Europees Life+ project. Met dit project proberen het ANB en haar partners (Provincie Antwerpen, Kempens Landschap en Bosgroep Zuiderkempen) de natuur in het domein een stevige duw in de rug te geven. De belangrijkste doelstellingen zijn het herstel van 60 ha landduin, 6 ha laagveen, exotenbestrijding in de bossen en het herstel van vismigratieknelpunten op de Grote Nete en de Kleine Hoofdgracht. Het merendeel van deze werken zijn reeds uitgevoerd, maar dit najaar staan laatste loodjes nog op de planning. Zo moet er onder andere nog 20 ha landduin hersteld worden. De uitvoering van dit Life+ project, tegelijk met het Life+ project Grote Netewoud zorgt voor een positieve dynamiek voor de natuur in de regio. Hopelijk kan op termijn de natuurlijke dynamiek van wind en water terug aan belang winnen om zo zelf tot positieve natuurontwikkelingen te leiden.

Toegang Momenteel wordt er hard gewerkt aan een nieuwe toegankelijkheidsregeling voor het gebied. Gezien de versnipperde eigendomsstructuur is dit geen eenvoudige zaak. Toch lopen er ook nu al mooie wandellussen doorheen het gebied. Een ervan is opgenomen in de wandelgids van het Grote Netewoud. Een variant op deze wandelroute dingt dit jaar mee naar de titel van mooiste wandeling van de provincie Antwerpen. De wandelroute start aan het sport- en recreatiecentrum (17de escdr. Lichtvliegwezenlaan), is 11,6 km lang en volgt volgende knooppunten: tussen 7 en 8-9-96-2-97-98-99-1-5-4-3-7 richting 8. Ter hoogte van de start van deze wandeling is er voldoende parkeerruimte. Vanaf de toegangspoort vanuit het sport- en recreatiedomein loopt er ook een rolstoelpad doorheen de duinen en langs het vliegveld. Dit pad geeft rolstoelgebruikers of mensen met kleine kinderen de kans om ook van dit unieke landschap te genieten. Voor hen die het gebied liever van in de kern ontdekken is er beperkt parkeerplaats aan het infobord op de kruising van de Pelterweg en de Brede Dam.

Keiheuvel ÂŠ Filip Van Boven

Lennert Damen Grote panterspin ÂŠ Jorg Lambrechts

oktober - december 2018

NIEUWS UIT HET

Bezoekerscentrum Grote Netewoud Beste zomer, bedankt voor de vele zon-uren!

Welkom winter!

Deze zomer moesten we niet ver gaan om te kunnen genieten van zwoele zomeravonden. Op zaterdagavond werden we extra verwend op ons zonnig terras tijdens de ‘Zomerbar aan de Nete’. Ook dit jaar hielden onze vrijwilligers en vrienden van vrienden met veel enthousiasme onze bar open. Er werd ‘gekunsteld’, muziek gemaakt, gedronken, gegeten en gelachen. En meer moet dan niet zijn … De langdurige hitte zorgde ervoor dat de derde editie van ‘De watermolen herleeft!’ iets minder volk op de been bracht. De bezoekers die de warmte trotseerden, konden genieten van fladder- en bloemenwandelingen in het Grote Netewoud en voor de kinderen was er tal van kinderanimatie. Jaco zorgde intussen voor livemuziek op het grote terras. Bovendien hebben we één van onze bezoekers enorm blij gemaakt met een gratis ballonvaart, de hoofdprijs van onze tombola. Proficiat Roger! Al deze activiteiten brachten heel wat geld in het laatje dat integraal zal benut worden voor de renovatie van de oude watermolen.

De trouwe fans van Café Winterwoud gaan we nu even teleurstellen. Met de renovatiewerken voor de boeg, gaan we deze winter geen winterwoud-avonden organiseren, zodat we al onze energie kunnen bundelen voor ons bouwproject in de Watermolen. Op zaterdag 10 november vieren we echter nog een keer feest, ditmaal in het donker tijdens ‘Totterpad by Night’! Wie vorig jaar van de partij was, zal alvast beamen dat het een gezellige sfeervolle boel zal worden. Wij zijn alvast benieuwd of Totterman ook weer aanwezig zal zijn en welke dieren we dit jaar gaan ontdekken op onze tocht. Alle info hierover vind je op de achterkant van deze Meander.

Wil jij jouw steentje ook bijdragen om de restauratie van het gebouw te helpen financieren? Je kan nog steeds een vrijwillige gift doen op het rekeningnummer BE56 2930 2120 7588 met vermelding van ‘F-04013 Watermolen Meerhout’. Elke gift is broodnodig en vanaf 40 euro krijg je een fiscaal attest. Montmartre aan de Nete © Wendy Thys

Praktisch Wendy Thys - Coördinator (ad interim) Bezoekerscentrum Grote Netewoud Watermolen 8, 2450 Meerhout • T.: 014/21 34 50 www.grotenetewoud.be • bc.grotenetewoud@natuurpunt.be Open op woensdag, donderdag, vrijdag van 9 tot 17 u en op zondag van 13 tot 17 u. Like onze facebookpagina en blijf steeds op de hoogte van de bruisende activiteiten aan ons bezoekerscentrum. shop © Wendy Thys

De Watermolen Herleeft, Kinderwork

8 | Meander 4

KANAALDIJK TE BALEN kleurt roze

aar België, Duitsland en Nederland aan elkaar grenzen, kronkelt de Geul langs prachtig beboste hellingen. Hier komt een bijzondere flora voor. Langs de oevers van de Geul groeien planten als zinkviooltjes, zinkboerenkers en Engels gras. Het zijn zogenoemde ‘aanwijzers’ voor zink in de bodem. Op plaatsen waar de Geul in de winter buiten haar oevers treedt, wordt zinkhoudend slib achtergelaten en hierop groeit de ‘zinkflora’ voortreffelijk. Het zink dat door het water van de Geul wordt opgenomen, is afkomstig uit de zinkhoudende gesteenten, die zich in de ondergrond rond de dorpen La Calamine en Plombières bevinden. Het zinkviooltje is het meest opvallende zinkplantje. Het onderscheidt zich van het driekleurig viooltje door de opvallende gele kleur van de bloemen. Het zinkviooltje kan het zink door een aanpassing in de wortels buiten sluiten. Zinkboerenkers vertoont grote overeenkomst met het bekende herderstasje. Het plantje bloeit veel eerder, reeds in april, dan de gewone boerenkers. Ook treft men in de omgeving van de Geul een bijzondere vorm van Engels gras aan. Planten die zich

Kanaaldijk Balen © René Ducastel

konden aanpassen overleefden. Deze zinkflora is erg kwetsbaar en verdraagt geen intensieve beweiding en bemesting. Ook pesticiden worden niet verdragen. Er zijn hier ooit zinkertsmijnen geweest. In la Calamine, genoemd naar het zinkerts, is sinds de veertiende eeuw zinkerts gewonnen. Zink is een grondstof voor de messingindustrie. Messing is een legering van koper en zink en is smeedbaarder en duurzamer dan koper. De Spanjaarden wonnen het zinkerts in dit gebied aan het oppervlak, zodat er tot 30 meter diepe putten ontstonden. Deze uitgravingen zijn gedeeltelijk dichtgegooid met ertsafval en zijn veranderd in met riet omzoomde vijvers. De ontginning van het zink is in 1884 gestopt toen het erts opraakte. In Plombières nam de ontginning van lood en zink in de tweede helft van de negentiende eeuw toe, maar moest door het doorsijpelen van te veel Geulwater in 1922 worden stopgezet. Kort daarna sloten ook de overige zinkmijnen die alle deel uitmaakten van de groep Vieille Montagne (later Union Minière), die de zinkproductie verhuisde naar Balen. Op de achtergebleven stortplaatsen van ertsafval doet de zinkflora het nu uitstekend. Zo zijn we dan in onze contreien aanbeland. Vlaanderen kent twee ondersoorten van Engels gras: maritima en halleri. De ondersoort maritima is zoutminnend en je vindt ze in grote aantallen in het Zwin te Knokke, maar ook langs autosnelwegen waar strooizout zorgt voor een zilt milieu. In Balen bloeien de roze bloemen van de andere ondersoort uitbundig in de maand mei op de terreinen van de bekende zinkfabriek te Wezel (nu Nyrstar) en ook langsheen de kanaaldijken en de wegbermen in de omgeving van de fabriek. De ondersoort halleri is gebonden aan zinkrijke bodems en is te herkennen aan de bredere bladeren en de langere stengels. Wanneer er teveel metalen in de bladeren opgehoopt zijn, worden ze afgeworpen en groeien er nieuwe. Met wat geluk ga je op de kanaaldijk de veldparelmoervlinder zien op zoek naar de roze bloemhoofdjes van dit Engels gras. Alhoewel het plantje in tuinen als sierplant wordt aangeplant blijft de wilde vorm zeldzaam.

René Ducastel en Mirella Bruynseels Engels gras © René Ducastel

oktober - december 2018

VLEERMUIZEN op kerkzolders In 2016 en 2017 onderzochten we met de vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt 182 (kerk)zolders in de provincie Antwerpen. In 158 (87%) ervan troffen we (sporen van) vleermuizen aan. Voor sommige soorten, zoals de Grijze grootoorvleermuis en de Ingekorven vleermuis, zijn deze zolders de enige gekende zomerverblijfplaatsen in Vlaanderen. Waarom een kerkzolder-onderzoek Het is reeds langer bekend dat warme zolders geschikte verblijfplaatsen zijn voor bepaalde soorten vleermuizen, voornamelijk tijdens de zomer. De hoge temperaturen op de zolder zijn erg welkom aangezien de jongen tijdens hun eerste levensdagen nog niet in staat zijn om hun temperatuur zelf te regelen. Ze dreigen dus snel te onderkoelen bij ongeschikte omstandigheden. We troffen zes soorten vleermuizen aan op de kerkzolders in de provincie: de Gewone

grootoorvleermuis, de Grijze grootoorvleermuis, de Laatvlieger, de Baardvleermuis, de Ingekorven vleermuis en de Gewone dwergvleermuis.

Het onderzoek Bij dit onderzoek werd voor het eerst in Europa op grote schaal DNA uit de uitwerpselen gebruikt voor de soortidentificatie. Vleermuizen zitten vaak erg ver weggekropen waardoor ze moeilijk zichtbaar zijn. Omdat heel wat soorten ook nog sterk op mekaar lijken, was het tot voor kort op dergelijke grote zolders zelfs

De grootst gekende zomerkolonie van Grijze grootoorvleermuizen bevindt zich op de zolder van de Sint Lambertuskerk in Geel-Bel © Frans Emmerechts

10 | Meander 4

voor ervaren mensen niet evident om de dieren te determineren. Maar dankzij de steeds evoluerende technologie is het tegenwoordig mogelijk om op basis van het DNA van een of enkele keutels te achterhalen welke vleermuizensoort(en) op de zolder leefde(n). De analyse van het DNA gebeurde door het INBO.

Grote groepen of individuele dieren In de zomer troepen vrouwtjes van vleermuizen samen om hun enige jong op de wereld te zetten. De groep kan dan makkelijk de temperatuur regelen. Op koude dagen kruipen ze dicht tegen mekaar aan met de jongen tussen hen in, op warme dagen hangen ze wat verder uit mekaar. Bovendien hebben de moeders steeds een oppas bij de hand. De vrouwtjes gaan om beurten jagen; steeds blijven er enkele achter om op de jongen te passen. De grootte van de groep hangt af van soort tot soort. Grootoorvleermuizen maken meestal eerder kleine groepen van 10 tot 20 dieren, maar de grootst gekende groep van vleermuizen (moeders + jongen) - in het jargon ‘kraamkolonie’ genoemd - in Vlaanderen bestaat uit meer dan 1100 dieren. Zolders worden ook gebruikt door individuele dieren. Mannetjes leven tijdens de zomer alleen. Ze gebruiken daarbij allerlei soorten verblijfplaatsen, waaronder ook zolders. Maar ook vrouwtjes zonder jongen slapen soms enkele dagen buiten de kraamkolonie. In welke mate vleermuizen ook tijdens de winter gebruikmaken van de zolders is minder gekend. Wel werden tijdens ons onderzoek geregeld dieren - voornamelijk grootoorvleermuizen - in de winter aangetroffen.

provincie zijn al tientallen jaren in gebruik door vleermuizen. Dat maakt de groepen ook erg kwetsbaar. Bij renovatiewerken aan de zolder kan het snel misgaan. Maar door een goede timing, een ruimtelijke compartimentering en het voorzien van ingangen na de werken kan er meestal op een gemakkelijke manier worden gezorgd dat ook na de renovatie nog ruimte is voor de vleermuizen. Verder is de verlichting van en rond de (kerk)zolder een aandachtspunt. De meeste vleermuissoorten zijn erg lichtschuw. Door de uitvliegopeningen te verlichten, bestaat de kans dat de kraamkolonie de zolder verlaat. Indien de vleermuizen toch op de zolder blijven, zullen ze later op de avond op jacht gaan. Hierdoor hebben ze minder tijd om prooien te vinden, wat indirect een impact heeft op de overlevingskans van de jongen. Goed gerichte spots kunnen er voor zorgen dat de vleermuizen minimaal worden verstoord.

Resultaten in de Antwerpse gemeenten van Meanderland © Kris Boers

Opvallende resultaten van het onderzoek Nooit eerder werden in een gelijkaardig onderzoek zoveel (sporen van) vleermuizen aangetroffen op zolders. Het onderzoek spitste zich wel eerder toe op het buitengebied, dus mogelijk is dit percentage zolders met vleermuizen een beetje kunstmatig opgetrokken. Maar het blijft indrukwekkend: bijna 9 op de 10 kerkzolders wordt bewoond door vleermuizen. Bovendien waren we erg verrast door de vele waarnemingen van de Grijze grootoorvleermuis. Tot nog toe waren er slechts enkele waarnemingen in Vlaanderen. We hebben dat aantal verveelvoudigd. In de Kempen blijkt de soort vrijwel overal aanwezig, zij het nooit in grote aantallen. De grootst gekende zomerkolonie van de provincie bevindt zich in Geel-Bel. Tenslotte vonden we geen nieuwe grote kraamkolonies van die soorten die met veel bijeen kruipen in de zomer (Laatvlieger, Ingekorven vleermuis). De provincie Antwerpen blijft voor deze soorten wel erg belangrijk: van de Laatvlieger bevinden zich 2 grote kraamkolonies in de provincie, ook in Sint-Trudo en Sint-Baafs te

Meerhout zijn ze te vinden. Van de Ingekorven vleermuis bevindt ongeveer 75% van de Vlaamse populatie zich in onze provincie. Een belangrijke zomerkolonie bevindt zich in de abdij van Postel.

Bescherming Kraamkolonies van vleermuizen gebruiken in principe jaar na jaar dezelfde verblijfplaats. Verschillende zolders in de

Dank Ons onderzoek zou niet mogelijk geweest zijn zonder de financiële steun van de provincie Antwerpen, maar ook niet zonder de bereidwillige medewerking van de honderden parochiale medewerkers en medewerkers van kerkraden. We zijn hen daarvoor uiteraard bijzonder dankbaar.

Kris Boers

Gewone grootoorvleermuis kerk Meerhout © Paul Helsen

oktober - december 2018

| 11

FLIRTEN MET

Zeezicht ÂŠ Billy Herman

DE WESTHOEK Donderdag: Gulke Putten en Radio Maritiem zendstation

We starten onze 4 daagse op 10 mei met een korte wandeling in het Molsbroek te Lokeren, een uitgestrekte moerasvlakte van ongeveer 80 ha. Een kolonie kokmeeuwen vliegt luid roepend over het gebied als we aankomen. We wandelen over de dijk en spotten krakeend, kuifeend, geoorde fuut, fuut, kleine mantelmeeuw en dodaars. We horen bosrietzanger, kleine karekiet, koekoek en ijsvogel. Gele plomp en lis staan mooi in

12 | Meander 4

bloei. Ook zien we groot hoefblad, paarse en witte smeerwortel en massaal vrouwelijke pluizen van wilg. Na de lunch hebben we afpraak met Billy, gids van Starling, en rijden we verder naar de Gulke Putten in Wingene. Het gebied was vroeger een deel van het uitgestrekte Bulskampveld. In 1923 werd er een zendstation opgericht door RTT (Belgacom). Het verstuurde via de lange golf de eerste berichten naar Amerika. In 1928 kon men deze via korte golf ook in Belgisch Congo ontvangen. Omdat het

aandeel van de mobiele maritieme diensten steeds groter werd droeg de RTT het domein over aan Defensie. Om kortsluitingen en brand te vermijden moest de omgeving van de 4 zendmasten opengehouden worden. Er werd gemaaid en gekapt, waardoor de heide bewaard bleef, en een bijzonder gevarieerde fauna en flora ontstond. In 2001 werd het gebied in beheer gegeven aan Natuurpunt. Het zendstation is beschermd als industrieel archeologisch erfgoed. Wij worden ontvangen door Eckhart

Kuijken en Christine Verscheure. Billy kent hen al heel lang, vanaf zijn 9de. Hij was bij hen op kamp voor beheerwerken. Door de aanwezigheid van het actieve zendstation is dit gebied maar gedeeltelijk toegankelijk. Wij krijgen professionele uitleg over het beheer en bewonderen: liggende vleugeltjesbloem, brede en gevlekte orchis, heidekartelblad, een juweeltje (groene zandloopkever), blauwe en zeegroene zegge, tweenervige zegge (waardoor dit gebied in het Lifeproject mocht), veelstengelige waterbies, bruine daguil (een overdag vliegende nachtvlinder), we horen nachtegaal en zien wespendief. Bij een zelfgebrouwde fruitwijn nemen we afscheid van Eckhart en Christine en rijden we naar De Blandelijn, ons verblijf voor de volgende dagen. Hier worden we direct ontvangen door bruine kiekendief en spotvogel. Na het avondeten is er nog een avondexcursie naar de hooilanden achter de Blankaart. We horen er wulp, regenwulp, kwartel en de top of the bill: porseleinhoen. Helaas geen kwartelkoning!

Spreeuw © Billy Herman

Vrijdag: Cap Blanc-Nez Eerst pikken we Aaron Fabrice (‘Proper Strand Loper’) op, hij gaat ons straks gidsen op het strand.We stoppen aan Platier d’Oye, en krijgen direct mooie waarnemingen van braamsluiper, lepelaar, een jonge levendbarende hagedis, een groen gestipte kikker, we horen nachtegaal en regenwulp. Vanuit een kijkhut zien we dodaars, kemphaan, zwartkopmeeuw, muskusrat, dwergstern en visdiefje. Onze tweede stop is Cap Blanc-Nez aan de Franse Opaalkust. Naast de mooie witte rotsen, aan het zonovergoten strand, nemen we eerst onze lunch en genieten ondertussen van duikende jan van genten en een grijze zeehond. Daarna wandelen we even over het strand en observeren drieteenmeeuw en noordse stormvogel. Audresselles, de vroegere Vlaamse gemeente Odersele, dicht bij Cap Gris-Nez, wordt onze volgende stop. Hier ontpopt Aaron zich tot volleerde strandjutter. Bij elk diertje heeft hij een verhaal te vertellen; bijv. van purperslak maakten de Romeinen purperinkt om hun waardevolle gewaden te verven. Of over krabben:

Drieteenmeeuw © Billy Herman

vrouwtjes hebben een groot achterlijf (onderbroek) mannetjes een smal, spits, driehoekig achterlijf, in de vorm van een vuurtoren (tangaslipje). Hij toont ons schaalhoorn, die zijn weg graast met zijn rasptong of radula, zeepier met zijn typich gevormde zandtorentjes (uitwerpselen), zeesla, koraalwier, een roggeneikapsel, ei en worm van de groene dieseltreinworm en eitjes van de pijlinktvis. Als topper vindt Jef een levende hondshaai, die zich door het getij heeft laten verrassen. Hij wordt door ons allen geaaid en daarna vrijgelaten in zee.

‘s Avonds rijden sommigen nog naar Ieper voor de ‘Last Post’ en een drinkstop in ‘t Saske, waar Jef Sas zich in zijn sas voelt met zijn pot Sasbier.

Zaterdag: zilte zeelucht in duinen en pannen Heel vroeg (4 u) staan we op. Billy heeft voor ons de fluisterboot van de Blankaart besteld. De Blankaart is gelegen op de rechteroever van de IJzer en heeft zijn naam niet gestolen: het gebied staat regelmatig ‘blank’. Het ligt op het laagste punt van de IJzerbroeken, op amper 2,6

oktober - december 2018

| 13

Grutto © Billy Herman

meter boven de zeespiegel. De grote vijver is in de 16de eeuw ontstaan als gevolg van intensieve veenwinning. We laveren met de boot door de rietkragen. Door de golfslag, de wind en de plantengroei vertoont de oever een schilderachtige afwisseling van uitsprongen en inhammen. Op deze 3 u durende tocht genieten we van een mooie zonsopgang, de vroege zang van kleine karekiet, Cetti’s zanger, snor, sprinkhaanzanger en

Groepsfoto © Billy Herman

14 | Meander 4

rietzanger. We zien slobeend, kuifeend, bosruiter, groenpootruiter, grutto, rosse grutto, steltkluut, kievit, waterral, bruine kiekendief en als topwaarneming baltsende kemphanen. Na het ontbijt rijden we naar De Westhoek, een van de oudste natuurreservaten in Vlaanderen. Van de brede duinengordel die in de middeleeuwen de volle lengte overspande, zijn slechts fragmenten bewaard. In het Westhoekreservaat

zien we ze in hun vroegere grandeur: meer dan 3 km² kale zandheuvels, duinbosjes, struweel en vochtige pannen, nog steeds in beweging. Wij starten aan het vissersdorp en lopen recht het gebied in. Langs het pad staan akelei en gele morgenster. Op het mooiste uitkijkpunt van het gebied hebben we een prachtig zicht op de golvende duinen. We stappen onder de warme zon door de ‘Sahara’, de centrale stuif- of wandelduin. De zandmassa, die niet door planten gefixeerd is, schuift ieder jaar een paar meter naar het zuidoosten op; hier vinden we ook zanddoddengras. We stappen verder door een poortje naar een plaats waar Konikpaarden ingezet worden om het duin open te houden. Het struweel in de pannen is bijna ondoordringbaar en daarom interessant voor nachtegaal, grasmus, zwartkop, kneu. Aan de rand prijken duinroosje, duinviooltje en zandraket. Via een volgend hek, versperd door de paarden, verlaten we de begrazingszone en nemen het Grenspad. We komen op een vochtige en rijkelijk begroeide plaats met keverorchis en bokkenorchis. Horen

we daar ook Orpheus spotvogel? Helaas! Juist voor het strand bestijgen we de Zeereep, een smalle en steile rij van jongere duinen begroeid met kegelsilene, helm en zeewolfsmelk. We nemen onze picknick en via het brede schelpenstrand keren we terug naar onze startplaats. Voorbij Koksijde zetten we de busjes aan de kant en maken nog een korte wandeling in de Schipgatduinen. Hier zien we hondsviooltje en misschien wel de laatste 3 kuifleeuweriken van Vlaanderen. Ook een sperwer, hopelijk laat die de kuifleeuweriken met rust. Met een lekker ijsje sluiten we de namiddag af.

Zondag: de IJzermonding Deze morgen staan we op met regen. Maar geen probleem, volgens Billy goed weer voor steltlopers, midden in de trek komen die aan wal om energie op te doen. Bij de IJzermonding mengt het zoete IJzerwater zich met het zilte zeewater. Hierdoor krijgen we een unieke rijkdom aan flora en fauna. Door de getijdenwerking heeft zich een slikken- en schorrengebied gevormd, de ideale voedingsbodem voor wormen, slakken, wieren, schelpdiertjes en kreeftachtigen. Waadvogels komen hier zeker aan voedsel. Wij spotten zilverplevier, bontbekplevier, visdiefjes, kanoetstrandloper, rosse grutto, grote mantelmeeuw en de mooie steenlopers. Op slikken en schorren treft men speciale planten aan. Slijkgras en zeekraal zetten zich vast op het slik. Iets hoger vindt men zoutmelde, zeeweegbree, aster en lamsoor. Tijdens de picknick krijgen we van Eddy deskundige uitleg over kleine ooievaarsbek (met lange en korte haartjes) en reigersbek (met grotere vruchten). Na de picknick wandelen we verder langs de IJzermonding en zien rietgors, boerenzwaluw, oeverzwaluw en een holenduif samen met een zomertortel. Met Turkse Tortel, houtduif en stadsduif hebben we alle duifjes van België nu gehad. Dit jaar was niet zozeer het aantal soorten belangrijk, maar de gebieden met deskundige begeleiding. Bedankt Billy en tot volgend jaar in Bulgarije.

Digi-avond Ecocentrum

De GR Mol Om

a mee op reis in je eigen streek op vrijdag 12 oktober om 19.30 u . Nico Schrans wandelde 155 km door Mol en wil je laten meegenieten van deze fantastische tocht. Van ijskoude wintertochten tot mooie lentedagen, van de slapende natuur tot de eerste bloesems en van een solist in het bos tot een volledig orkest. Hij neemt je mee van het centrum naar godvergeten stukjes van de gemeente en van verdwenen naar hedendaagse industrie. Natuur, economie, erfgoed en geologie. Je zal verbaasd zijn wat hij allemaal tegen kwam op zijn wandeltocht. Heb je ideeën nodig voor een volgende trip in de omgeving? Kom dan zeker langs!

Jef Sas

Jeanne Horemans, Mia Melis en Jef Sas

Bulgarije Zoals je in de slotalinea van het reisverslag kon lezen, is de keuze van onze natuurliefhebbers-reizigers voor volgend jaar gevallen op Bulgarije. Weer onder leiding van het ‘Starlingopperhoofd’, Billy Herman, gaan we van eind april-begin mei 2019 voor 10 dagen Bulgarije verkennen in al zijn (top) natuurdiversiteit! De afreisdatum 29 april of 1 mei ligt nog niet vast op dit moment. Het hele programma van deze reis kan je terugvinden op de website van ‘Starling Reizen’ voor de prijs van €1670/persoon. Als je interesse zou hebben om nog mee te gaan, gelieve dan eerst contact op te nemen met jefsas@skynet.be, want er zijn nog maar enkele plaatsjes vrij op dit moment… Na bevestiging mag je dan €470/persoon als voorschot overschrijven op BE18 0011 5777 9165 van NP-Netebronnen met vermelding Bulgarije 2019. Langs GR Mol © Nico Schrans

oktober - december 2018

| 15

RODE KLAVER

niet alleen nuttig voor bijen en hommels

ode klaver hoort zoals alle klavers tot de vlinderbloemenfamilie. Als er nog geen bloempjes zichtbaar zijn, is hij te onderscheiden van zijn broertje de witte klaver door de Vvormige vlekken op zijn drietallige, ovale blaadjes. Deze drie V’s betekenen volgens een volkswijsheid ‘voer voor vee’. Ook zijn volkse namen paardenklaver, koeienbloem en boerenklaver wijzen op het belang van rode klaver als veevoer. Al vanaf de vroege middeleeuwen werd hij gekweekt als cultuurgewas. Vele in het wild groeiende klavers stammen af van deze gekweekte rassen. Het gebruik van drijfmest en onkruidbestrijders hebben de rode klaver in cultuurgraslanden echter sterk teruggedrongen. In bloemrijke graslanden die door het juiste natuurbeheer in stand worden gehouden komt hij mooi tot zijn recht. In West-Europa is het drietallige blad voor de christenen altijd het symbool geweest van de Heilige Drievuldigheid. Het klavertje drie is ook het nationale embleem van het zeer christelijke Ierland. En het zeldzame klavertje vier is altijd als geluksbrenger beschouwd geweest. Het zou magische kwaliteiten bezitten en beschermen tegen Rode klaver © René Ducastel

het kwade. Ook nu nog wordt er naarstig naar gezocht. Rode klaver bevat veel nectar. Deze zit echter diep verscholen in de buisbloempjes. Alleen bijen en hommels met een lange tong kunnen er bij. De aardhommel omzeilt dit probleem door een gaatje te maken onderaan het buisbloempje, en de honingbij profiteert dan weer van dit gaatje om restjes nectar op te zuigen. Als kind wisten wij ook al dat rode klaver een zoet snoepje verborg in zijn bloempjes. Eén voor één plukten we de buisbloempjes en zogen de zoete nectar er uit. Rode klaver is ook een uitstekende bodemverbeteraar. Hij kan stikstof uit de lucht opnemen en omzetten in stikstofverbindingen die de bodem verrijken. Daarom werd vroeger wel eens een akker ingezaaid met rode klaver voor er tarwe werd gezaaid. Van de bloemhoofdjes van rode klaver kan je een lekkere thee zetten die helpt bij hoest, vastzittend slijm en bronchitis. Thee van rode klaver maakt de luchtwegen vrij. Rode klaver is ook goed voor hart en bloedvaten. Het is een sterke antioxidant die cholesterolverlagend en bloedverdunnend werkt. Hij verbetert de elasticiteit

van de bloedvaten, vooral van de slagaders. Hij zorgt ook voor een betere afvoer van afvalstoffen uit het bloed en is op die manier gunstig voor mensen die last hebben van jicht, reumatische klachten en huidproblemen. Rode klaver bevat ook isoflavonen. Dit zijn natuurlijke oestrogenen. Deze zorgen voor een regelend effect op de vrouwelijke hormonenhuishouding. Rode klaver vermindert klachten die met de menopauze gepaard gaan en heeft een gunstige werking op het premenstrueel syndroom. Momenteel worden er veelbelovende studies gedaan over het effect van rode klaver op hormoon gerelateerde kankers zoals borst-, eierstok- en prostaatkanker. Het is dus niet voor niets dat rode klaver in de top 10 staat van de meest interessante geneeskrachtige kruiden. Hij wordt alleen afgeraden voor zwangere vrouwen vanwege de oestrogene werking en voor mensen die bloedverdunners nemen.

Mirella Bruynseels Thee van rode klaver • Pluk een 5-tal mooie, rode bloemhoofdjes; • overgiet met heet water; • laat 10 minuten trekken; • zoet eventueel met honing. Hiervan mag je 2 à 3 tassen per dag drinken. Je kan ook thee maken van gedroogde bloemen. Dan neem je 2 theelepels per tas.

16 | Meander 4

Activiteiten MEANDERLAND Zonsondergang in het Grote Netewoud © Wendy Thys

Zondag 30 september ›› Herfstwandeling Breeven-De Kievit • In de aanloop naar de Week van het Bos bezoeken we de uitgestrekte bossen van dit ongekende stukje natuur. • Afspraak: kerk Geel-Ten Aard, Vaartstraat, om 14 u. Einde rond 16.30 u. • Info: marc.verachtert@skynet.be of 0475 23 39 34. Maandag 1 oktober ›› Poelenwerkgroep Waterleven • Om 14 u bemonstering poel Geel, kerk Geel-Zammel. • Om 18 u determinatie waterdiertjes, lokaal NP, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. • Info: jeannine.simonis@telenet.be. Vrijdag 12 oktober ›› De terugkeer van de natuur • NP ham vertoont “De terugkeer van de natuur” is een documentairefilm gemaakt in 2018. Hoofdrolspelers zijn de vrijwilligers van Natuurpunt, die een verschil maken voor de natuur in Vlaanderen. Filmmaker Frank Resseler van Dekijkhut schoot de adembenemende beelden in Het Grote Netewoud, Haspengouw en Noord-Limburg. • Film. aanvang 20 u. Natuur.huis De Rammelaars open vanaf 19u30 • Gratis Vrijdag 12 oktober ›› Jaarlijkse digi-avond NP- Netebronnen • Wandel mee de Mol-OM met Nico Schrans. • Afspraak: 19.30 u Aula Ecocentrum De Goren, Postelsesteenweg 71, Mol. Einde ca. 22.30 u. • Info: zie artikel in dit blad of jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Zaterdag 13 oktober ›› Ritselen in de Rammelaars • Week van het Bos, boswandeling Balense poort tot de Rammelaars. Het is herfst en het ritselt overal vollebak! Vooral onder je botten en boven je, in de bomen. We gaan het natuurgebied De Rammelaars verkennen, vertrekkend vanuit Olmen. Trekvogels, paddestoelen en bosluchtjes, daar gaan we voor! Laarzen aangeraden! • Afspraak: 14 u brug Bukenberg, Olmen (Brug Olmense Zoo, maar dan aan de Meerhoutse kant). • Info: renevandegoor@hotmail.com of 0479/74 14 62. Zondag 14 oktober ›› Zwammenwandeling in De Rammelaars • Start 14u00 , tot 17u00 Afspraakplaats Natuur.huis De Rammelaars, Dutselaar z/n, 3945 Ham • Gids Rene van de Goor, renevandegoor@hotmail.com of 0479/74 14 62. Zondag 14 oktober ›› Watervogeltelling Molse Putten • Met dit rondje watervogels tellen trekken we de tellingen voor dit winterhalfjaar weer op gang. • Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk De Brug, Warande, Mol-Donk (carpool mogelijk). • Tellers voor een eigen gebied melden zich voor dit seizoen best nog eens aan bij coördinator jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Alvast dank voor de medewerking. Zondag 14 oktober ›› Landduinwandeling Geel-Bel • De landduinen van Bel zijn beroemd: wie heeft er als kleuter of jongere niet geravot ? Wij struinen vandaag met Gaston Dams door de duinen. • Afspraak: kerk Geel-Bel om 14 u. Einde rond 16.30 u. • Info: Juliennehoremans@telenet.be of 0479/86 17 01.

oktober - december 2018

| 17

Zaterdag 20 oktober ›› Zwerfvuilopruimactie Zammelsbroek • Afspraak: parking kerk Geel-Oosterlo om 9 u. • Info: dirk.deschutter@hotmail.com of 0478/64 19 40. Zaterdag 27 oktober ›› Natuurbeheerwerkdag Ham • Afspraakplaats Natuur.huis De Rammelaars. Dutselaar z/n, 3945 Ham Maandag 29 oktober ›› Poelenwerkgroep Waterleven • 17.30 u: planning en evaluatie met hapje en drankje. • Lokaal NP, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. • Info: jeannine.simonis@telenet.be Zondag 5 november ›› Voordracht ‘Natuur in de tuin’ • Door Joeri Cortens (NP-CVN). Organisatie NP-CVN, Velt Mol, NP-Netebronnen, Vormingplus Kempen, CM. • Afspraak: 20 u Aula Ecocentrum De Goren, Postelsesteenweg 71, Mol. Einde: 22 u. • Info: helsen.w@skynet.be of 0474/82 89 84 (Velt Mol) of jefsas@skynet.be (NP-Netebronnen). Donderdag 8 november (tot 20 december) ›› Start Cursus: Natuurbeheer in NPhuis De Rammelaars • Organisatie: NP Ham/ NP Geel Meerhout / Natuurpunt CVN • lesgever: Jens Verwaerde | 0491 15 03 57 • Afspraakplaats Natuur.huis De Rammelaars Dutselaar z/n, 3945 Ham • Theorielessen (7) op donderdagavond, 19u30-22u30 • Veldexcursies (3) op zaterdag 1,8, 15 december, 9u30-12u30. • Details en Inschrijven via: natuurpunt.be/agenda/cursusnatuurbeheer-ham-29127 Op weg naar Totterpad © Ludo Belmans

Enthousiaste medewerksters bezoekerscentrum © Frans Emmerechts

Zaterdag 10 november ›› Busuitstap Doel en Saeftinghe • I.k.v. cursus vogels met Koen Leysen. Ook enkele niet-cursisten kunnen mee. • Afspraak: 7.30 u Markt Dessel. Terug rond 17.30 u. • Inschrijven vóór 5 november bij jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Zaterdag 10 november ›› Totterpad by night • De nacht valt, de dieren gaan op pad! Ben jij benieuwd waar die vreemde geluiden uit het bos vandaan komen? Maak dan samen met Bernard de Bever een leuke avontuurlijke tocht vol ontdekkingen. We sturen jullie zeker niet met een lege maag op avontuur. Wil je extra moed verzamelen? Haast je dan naar de drankstandjes op ons terras. • Locatie: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 8, Meerhout. Kinderen enkel toegelaten onder begeleiding van een volwassene. • Info: Zie achterzijde Meander of www.grotenetewoud.be of bc.grotenetewoud@natuurpunt.be of 014/21 34 50. Maandag 12 november ›› Poelenwerkgroep Waterleven • 19.30 u: merkwaardige vaststellingen water, planten en dieren.

Zinkviooltje © René Ducastel

18 | Meander 4

Activiteitenkalender • Lokaal NP, Boerenkrijglaan 51 b, Olen. • Info: jeannine.simonis@telenet.be. Zaterdag 17 november ›› Dag van de Natuur Molse Netevallei • Afspraak: 9 u kerk Mol-Gompel. Einde 12 u. Laarzen en werkhandschoenen! • Info: neem eerst contact op met guy.hannes@skynet.be of 014/31 71 54. Zaterdag 17 november ›› Plantenverkoop afhaaldag Ham • 10-12u, Natuurpunthuis De Rammelaars. • Info: http://www.natuurpuntlimburg.be/plantenverkoop Zaterdag 17 november ›› Boomplantactie Eriksbos De Vennen • Zie voorwoord van deze Meander. • Info: jan.mallants@telenet.be of 014/81 70 09. • Met dank aan N.V. Eriks (vroegere Baudoin) voor de gulle sponsoring om dit mogelijk te maken. Zaterdag 17 november ›› Dag van de Natuur Zammelsbroek • Diverse beheerwerken en in de namiddag demonstratie schapen drijven door Joris Box (Kluterhof ). Breng zelf mee: aangepaste werkkledij, werkschoenen of laarzen. Werkhandschoenen, eten en drinken is voorzien. • Afspraak: 9 u parking kerk Geel-Oosterlo (Eindhoutseweg) of rechtstreeks kikkerweide. • Info:koenthibau@hotmail.com (0498/12 47 29) of dirk.de-

schutter@hotmail.com (0478/64 19 40). Zaterdag 17 november ›› Dag van de Natuur Belsbroek en Heide • Ganse dag verwijderen maaisel, verbossing tegengaan, open zandvlaktes verzorgen. Meebrengen: handschoenen en stevige kledij/schoeisel en wat voeding. Wij zorgen voor gereedschap en versnaperingen zoals wafels/koeken/soep. • Afspraak: 9 u en/of 13 u kerk Geel-Bel of rechtstreeks aan Torfven/Vossenven. • Info: luc.van.den.bergh@telenet.be of Juliennehoremans@ telenet.be of 0479/86 17 01. Zondag 18 november ›› Dag van de Natuur NP Ham • detail info op natuurpuntham.be • afspraak 9u op Veldhovenheide, Fazantenweg/zn, 3945 Oostham, ter hoogte van de open plek aan de noordzijde. exoten verwijderen, afbraak chalets. • Info: tel 0470 683447 (Veerle) of veerle@essex.ac.uk Zondag 18 november ›› Watervogeltelling Molse (zand)putten • De eerste echte wintergasten zoals brilduikers en grote zaagbekken zijn nu gearriveerd. • Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk De Brug, Warande, Mol-Donk (carpool mogelijk) Einde 12 u aan reservaat De Maat met afsluiter (hapje/drankje) in ’t Jagershof voor de evaluatie. • Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Herfst © Fred Nevelsteen

oktober - december 2018

| 19

1967 2017 YEARS OF INNOVATIVE REPAIRING

Better than the original

Grote Vogelcursus groep in Turnhouts Vennengebied olv Koen Leysen © Paul Van Gestel

Zaterdag 24 november ›› Natuurbeheerwerkdag Ham • Afspraakplaats Natuur.huis De Rammelaars. Dutselaar z/n, 3945 Ham Zondag 2 december ›› Excursie door Reuselse Moeren • Afspraak: 9 u parking Postelse Hofstee, Reuselseweg 66, Mol. Einde: ca.12 u. • Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Zondag 9 december ›› Kerstmarkt Mol • Met dansspektakel en ook de info en hapjes-stand NP-Netebronnen. 12 tot 18 u Rondplein en Corbiestraat. • Info: jurgen.verreyt@skynet.be of 0497/70 63 08.

REPARATIES van baden en douches, ramen en deuren, wastafels, vensterbanken, dorpels en aanrechtbladen, vloeren wandtegels. RENOVATIES van Bad-in-bad systeem, Badwissel systeem, Douche-in-douche systeem, Douchewissel systeem. ANTISLIP Safety floor, Antislip in sanitair, Antislip matten, Antislip coatings. Respo Repair Belux - Schans 1 B - B-2480 Dessel T: 014 - 960613 - E: info@resporepair.be

www.resporepair.be

Zondag 16 december ›› Watervogeltelling Molse (zand)putten • Ook de Nonnetjes zijn nu gearriveerd, probeer ze mee in de kijkers te krijgen. • Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk De Brug, Warande, Mol-Donk (carpool mogelijk). • Einde tegen 12 u aan reservaat De Maat met afsluiter (hapje/ drankje) in ’t Jagershof. • Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Zondag 16 december ›› Winterse gezinsontdekkingstocht Griesbroek • Ook in de winter valt er vanalles te zien en te beleven in de natuur. Kom samen met je kinderen naar het Griesbroek. Onze natuurgids neemt jullie mee op zoek naar wintergasten, sporen van dieren, paddenstoelen enz. • Laarzen zijn zeker nodig! • Afspraak: 14 u Centennial City, Vloedbeemdenstraat 44, Balen. • Info: geenen.dirk@skynet.be of 0472/47 96 20 Zondag 6 januari ›› Driekoningenexcursie Ronde Put • Zoals vorig jaar gaan we bij deze winterwandeling op zoek naar wildsporen, roofvogels en overwinterende watervogels. Laarzen kunnen nuttig zijn! • Afspraak: 9 u parking Postel ter Heyde, Postelsebaan 74, Retie (aan ophaalbrug). • Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

20 | Meander 4

OPEN:

Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.

DAG VAN DE NATUUR Zin om lekker moe te worden in de frisse buitenlucht?

Stroop je mouwen op en help mee op 17 november in het gebied Molse Nete in Mol, De Vennen in Balen, De Rammelaars in Ham, het Zammelsbroek of Belsbroek en Heide in Geel. Meer info in de activiteitenkalender van deze Meander.

Haft ÂŠ Frans Emmerechts

oktober - december 2018

| 21

NIET ALLE ZWAMMEN ZIJN NUTTIG Als je na een stormachtige nacht een forse, omgewaaide boom ziet liggen, moet je niet denken dat die boom er gisteren nog gezond en krachtig bij stond. De storm heeft er een einde aan gemaakt maar heeft slechts voltooid wat de draden van een parasitaire zwamvlok in de boom al jaren hadden voorbereid. Ze vonden mineralen, koolhydraten, vetten en eiwitten in de gezonde cellen van de boom. Via enzymen wisten ze deze stoffen uit de cellen los te krijgen. De houtstructuur werd hierbij vernietigd waardoor het hout brokkelig bruin (bruinrot) of witachtig (witrot) werd. Honingzwammen Gevreesde parasitaire zwammen voor de bosbouw zijn de honingzwammen. Het zijn helemaal geen zoete zwammen zoals hun naam aangeeft, maar ze bezitten een honinggele kleur. De inheemse soorten groeien in bundels en zijn echt geen vrienden van de bomen. Hun zwamvlok

Sombere honingzwam © René Ducastel

22 | Meander 4

bestaat uit dikke zwarte strengen die meters hoog tussen de schors en het hout kunnen doordringen. De strengen zien eruit als schoenveters en worden rhizomorfen genoemd. De zwamvlok beperkt haar moordend werk niet tot één wortelstelsel maar kruipt in de grond verder en valt dan de één na de andere

boom aan die ze doodt om aan voedsel te komen. Een sombere honingzwam in Malheur National Forest in de Verenigde Staten is naar schatting 2400 jaar oud en heeft een ondergronds netwerk van rhizomorfen met een omvang van negen vierkante kilometer en weegt minstens 600.000 kg. Meteen het grootste levende wezen op aarde. Honingzwammen stelen vooral suiker en voedingsstoffen uit het cambium, de binnenste bastlaag, en daarna beginnen ze aan het hout waardoor de gastheer begint te rotten. De zwamvlok kan soms jarenlang zijn werk doen, voordat deze zichtbaar wordt door de groei van honinggele vruchtlichamen. Deze vestigen zich dakpansgewijs op de stam en wanneer ze verschijnen, weet men ook dat het te laat is voor de boom. Weet je ergens honingzwammen groeien, ga er dan in het donker naar kijken. De rhizomorfen verspreiden een zwak spookachtig licht (bioluminescentie). Met rhizomorfen overdekte boomstammen zouden verantwoordelijk zijn voor het bestaan van dwaallichtjes in een bos.

Parasieten op naaldbomen Vooral naaldbomen lopen het gevaar door een parasiet te worden aangetast. Ze staan vaak in een omgeving waarvan de klimaat- of bodemomstandigheden fel afwijken van die in hun natuurlijk leefgebied. Zo vinden we vaak schadelijke zwammen aan de voet van naaldbomen waaronder de dennenvoetzwam. Zij kunnen in snel tempo voor stam- en wortelrot zorgen. Na de dood van de gastheer blijft de dennenvoetzwam nog lang aanwezig op de dode stomp , maar nu als saprotrofe soort. De grote sponszwam daarentegen komt vooral voor aan de voet van de grove den. Ze lijkt nog het meest op een ouderwetse badspons, of misschien ook op een bloemkool. Ze heet in het Engels dan ook Cauliflower mushroom. Een andere beruchte boomzwam is de dennenmoorder. Deze zwam leeft alleen op naaldbomen en wordt als een van de schadelijkste parasieten in een naaldhoutaanplant beschouwd. De dennenmoorder is in feite een sluipmoordenaar die zijn aanval inzet in het duister, onder de grond. De zwamdraden van deze parasiet dringen de wortels binnen waardoor de zwamvlok zich

uitbreidt in de grenslaag tussen schors en hout. Ze bevinden zich niet alleen in de boom maar vertakken zich ook in de bodem tussen de bomen in. Hierdoor is hij nauwelijks te bestrijden. De boom begint te kwijnen, naalden verkleuren en worden roodbruin.

Andere parasitaire zwammen De favoriete gastheer van de echte tonderzwam is de berk. Meestal is de boom waarop hij voorkomt al verzwakt. Op vitale onbeschadigde bomen komt hij nauwelijks voor. Het hoedvlees van de tonderzwam werd vroeger gebruikt voor het aanmaken van vuur en werd samen met vuursteentjes in een tondeldoos bewaard. De steentjes werden tegen elkaar geslagen en met de vonken werd een droog plukje tonderzwam aangestoken. Met de smeulende tondel kon houtvuur worden aangeblazen. In aan zijn broeksriem hangende zakjes van de ijsman Ötzi ontdekte men de echte tonderzwam. Ook hij maakte gebruik van deze paddenstoel om vuur aan te maken. De zwavelzwam dankt zijn naam aan zijn oranjegele kleur. Bomen met beschadigde plekken lopen de kans om te worden aangetast door deze schimmel, onbeschadigde gezonde bomen laat hij met rust. Het mycelium veroorzaakt bruinrot en verzwakt de boom van binnenuit. Wanneer de boom sneuvelt bij een flinke storm leeft de zwavelzwam nog vele jaren op de omgevallen boom verder totdat alle voedingsstoffen zijn verteerd. De zwavelzwam is eetbaar en staat in de Engelse keuken hoog aangeschreven. Hij wordt als vervanger van kippenvlees in vegetarische recepten toegepast vandaar zijn naam ‘Chicken of the woods’. Er zijn wel aanwijzingen dat het eten ervan allergische reacties kan veroorzaken. Het echt judasoor leeft als parasiet bij voorkeur op de vlier waarin hij witrot veroorzaakt. Zijn vruchtlichaam heeft de vorm van een schelp of een oor. Bij droog weer verschrompelen de oren om na een fikse regenbui hun oorspronkelijke vorm terug te krijgen. Bij zo’n naam hoort zeker een verhaal. Judas zou zich uit wroeging verhangen hebben aan een vlierboom. Alleen… er staan geen vlieren in Palestina. Het hele proces van houtaantasting tot het afsterven van de boom kan vele jaren duren, afhankelijk van de boomsoort en de zwam. Maar eenmaal opgemerkt is de zwam nog moeilijk te stoppen. Gelukkig zijn gezonde bomen bestand tegen deze parasieten .

René Ducastel en Mirella Bruynseels

Grote sponszwam © René Ducastel

Dennenmoorder © René Ducastel

Echt judasoor © René Ducastel

Zwavelzwam © René Ducastel

Dennenvoetzwam © René Ducastel

oktober - december 2018

| 23

Mooie natuurwaarnemingen

Kolibrievlinder Verschillende waarnemingen van kolibrievlinder, evenals van glasvleugelpijlstaart waarover in vorige Meander een artikel verscheen, werden ons toegestuurd. In tegenstelling tot de glasvleugelpijlstaart is de kolibrievlinder niet inheems maar een trekvlinder uit Zuid-Europa en Noord-Afrika. Paul en Marianne, Kris Van Elsen, Luc Van den Bergh, Jochem Nuyts en Roger Geens troffen een of beide vlinders aan in hun tuin. Onze jury koos de foto van Marianne voor publicatie.

Marianne Horemans Grote weerschijnvlinder Tijdens de excursie met Libellenvereniging Vlaanderen, op Den Diel, langs de kanaaldijk, namen we een grote weerschijnvlinder waar. De schuwe en mysterieuze bosvlinder lust geen nectar maar zuigt mineralen van vochtige bodem, van uitwerpselen of zelfs van dode dieren. Hij is erg zeldzaam, volgens de Vlaamse Rode Lijst ‘bedreigd’. Wel lijkt hij te profiteren van verbeterd bosbeheer en klimaatopwarming. Met als gevolg dat we hem af en toe weer zien…

Dirk Eysermans

24 | Meander 4

Reekalfje Op 20 juni spotte ik in De Vennen een reekalfje. De bronsttijd bij reeën valt in juli en augustus, maar pas eind december, na een verlengde draagtijd van 150 dagen, komt het embryo tot ontwikkeling. Hierna duurt het nog zo’n 144 dagen voordat het kalf wordt geboren. Eind mei, begin juni dus. Het wordt een paar keer per dag gedurende enkele minuten door de moeder gezoogd. De rest van de tijd is het alleen. Tegen vijanden betrouwt het op zijn schutkleur. Het is ook reukloos, zolang we er niet met onze handen aankomen of een hond het niet gaat besnuffelen!

Aloïs Mertens

Scheefbloemwitje Het scheefbloemwitje leeft in Centraal- en Zuid-Europa. Sinds 2016 wordt het bij ons heel af en toe ook in Limburg aangetroffen. En sinds 3 juli om 15.30 u ook in Meanderland! Ik trof er toen één aan in mijn tuin in Mol, samen met veel kleine koolwitjes. Het vlindertje lijkt op klein en op groot koolwitje. Alle drie de soorten hebben een zwart tot grijze vleugelpunt. Bij het klein koolwitje is die meestal recht afgesneden en vrij klein. Bij het groot koolwitje groot en ver naar beneden doorlopend. Het scheefbloemwitje zit daar precies tussenin.

Roger Geens

Zwarte ooievaar De zwarte ooievaar broedt nog niet in onze gebieden. Maar misschien gaat dit in de toekomst wel gebeuren. Geschikte bossen zijn er en het aantal broedparen in de dichtstbijzijnde broedplaatsen in de Ardennen neemt alsmaar toe. Voorlopig moeten we het stellen met vogels die tijdens de zomermaanden hier blijven hangen. Zoals die van bijgaande foto. Van half juli tot in augustus verbleef hij samen met een andere in de omgeving van de Ronde Put. Hij vloog net op uit de Linnenput.

Erik Ducastel

Bever In vorige Meander werd gesproken over een kolonisatie van onze regio door de bever. Burchten op De Maat en op Den Diel, glijplekken en ook heel veel knaagsporen… Niet te verwonderen dus dat af en toe een bever zelf zich zou laten zien. Zoals hier op 14 augustus op het kanaal langs De Maat. Hij zat eerst op de oever en ging pas te water toen we ernaast reden…

Paul Wouters en Marianne Horemans oktober - december 2018

| 25

Keizersmantel Deze middag (6 juli) bezoek gehad van een mooi exemplaar in mijn tuin, als ik me niet vergis een keizersmantel, maar hij liet zich niet graag digitaliseren! De keizersmantel is een vrij zeldzame, zwervende soort in Vlaanderen, waar hij na een sterke achteruitgang tot in de jaren 1980, nu aan een geleidelijk herstel bezig lijkt.

Luc Van den Bergh

Koninginnenpage Koninklijk bezoek in Geel-Bel op 23 juni: een koninginnenpage! Behoort tot de familie van de grote pages en is onze grootste inheemse dagvlinder. Hij kan in heel BelgiĂŤ als zwerver worden aangetroffen.

Stef Vanderbeken

Oproep!

Stadsreus Mocht er nog een plaatsje zijn in Meander, dan kan deze foto van een vrouwtje stadsreus er misschien bij. Deze grote zweefvlieg deed zich in onze tuin op 6 juli, een warme zonnige dag, tegoed aan nectar van de kaardebol.

Paul Wouters

26 | Meander 4

Voor deze rubriek roepen we al onze lezers op om actief mee te werken. Zag u zelf iets moois of speciaals in de natuur in onze regio of in gebieden waar onze afdelingen of werkgroepen op uitstap gaan, laat het ons weten. Bedoeling is om ons tijdschrift nog meer een tijdschrift van alle leden te laten zijn. Stuur je interessante waarneming naar frans.emmerechts@gmail.com en normaal verschijnt ze dan wel in de volgende Meander!

DAGUITSTAP

Nationaal Park De Meinweg Natuurpunt Balen-Nete organiseert jaarlijks een daguitstap naar een niet zo bekend natuurgebied. Dit jaar werd gekozen voor het Nationaal Park De Meinweg in de buurt van Roermond. Het gebied is vooral gekend vanwege het grote aantal soorten reptielen en amfibieën. Men vindt er adder, zandhagedis en gladde slang. Het spreekt voor zich dat we deze schuwe dieren dan ook wilden waarnemen.

et een gezellige groep deelnemers startten we onze tocht doorheen dit schitterend stuk natuur van ongeveer 1800 ha. Boven een poel vlogen talrijke libellen, waaronder de gevlekte witsnuitlibel. Aan een andere poel lokten we kikkers door simpelweg op het water te tikken met een grasstengel. In de verte zagen we iets dat er uitzag als een ‘katoenveld’, en dat van naderbij een veld van veenpluis bleek te zijn, dat in de natte heide van de Meinweg groeit. Op een tak zat een bijzonder insect, namelijk een mierenleeuw met zijn doorzichtige vleugels. Dit insect dankt zijn bijzondere naam aan de manier waarop het als larve mieren bombardeert om ze als prooi te vangen. En dan eindelijk een mooi groen gekleurde mannelijke zandhagedis, met even later een lichtbruin vrouwtje. Nu nog de zeldzame gladde slang en/of de adder. En ja hoor, langs een wandelweg lag een klein exemplaar van de gladde slang zich te koesteren in de zon. De dagtocht werd afgesloten met een gezellige drink op het terras van het bezoekerscentrum van de Meinweg.

Rudi Rademaekers

oktober - december 2018

| 27

DAGEXCURSIE

Libellenvereniging Vlaanderen M

ol-Postel, De Maat en Den Diel zorgen voor diverse biotopen die ook voor libellen aantrekkelijk zijn en dat levert steeds een fraai soortenlijstje op. Het weer zat ook mee en dat alles zorgde voor bijna 35 deelnemers (waaronder ‘Bekende Vlaming’ Dirk Draulans die graag naar zijn geboorteregio afzakt), die onder leiding van Peter Van der Schoot en met de gastvrijheid van conservator Jef Sas anders deels ontoegankelijke gebieden konden gaan afspeuren naar libellen en ander moois. Een van de ‘begeleiders’ van deze dag was zeker de beekoeverlibel, waarmee de dag trouwens ook zowat begon. Ook de beekrombout liet zich zien en fotograferen. Gewoner als soort, maar toch niet steeds gemakkelijk goed waar te nemen was de metaalglanslibel waarvan een vrouwtje zich liet vangen bij het kanaal. Hierdoor kon een deel van de deelnemers in detail de erg typische en opvallende afstaande legschede bekijken. In het licht van de vele vondsten van witsnuiten dit voorjaar werd ook uitgekeken naar deze soorten hier. Aanvankelijk liet de gevlekte witsnuit zich even zien voor sommigen, maar later op Den Diel kon iedereen langdurig deze soort waarnemen, samen trouwens met de vroege glazenmaker. Kers op de taart was zeker de sierlijke witsnuitlibel die gelukkig door iedere deelnemer fraai en langdurig geobserveerd kon worden; het gaat uiteindelijk om een van de tegenwoordig zeldzaamste libellen in Vlaanderen.

28 | Meander 4

Een ei-afzettend paartje van de zuidelijke keizerlibel (in tandem zoals het bij deze hoort) en daarna een grote weerschijnvlinder lokten eveneens gejuich uit. Niet helemaal tegen verwachting, maar toch weer een erg geslaagde dag in Mol.

Marc Tailly Dit verslag met foto’s van een uitstap op 9 juni werd voor Meander gemaakt door Marc Tailly, bestuurslid van het eerste uur van Libellenvereniging Vlaanderen en steeds aanwezig op de excursies van deze vereniging. Marc mocht het verschijnen van zijn artikel hier echter niet meer meemaken. Op 3 augustus vernamen we het droevige nieuws van zijn plotse en onverwachte overlijden.

Hommeltje van Heule, ons maartje, kan werken gelijk een paardje…

it zing ik niet voor mezelf maar voor de hommelwerksters die ik stoorde bij hun noeste arbeid toen ik mijn tuin wat wou fatsoeneren. Hoewel hommels, in dit geval akkerhommels, vriendelijk zijn en niet gauw prikken, leverde het mij toch vier steken op. Ik was driest te werk gegaan met de hark. Schuldbewust ben ik mij wat meer gaan verdiepen in de levenswijze van deze insecten. Niet alleen kreeg ik de kans om ze te observeren, maar vond ik ook Frans Emmerechts bereid om foto’s te nemen, waarvoor mijn dank. In het voorjaar zie je grotere hommels. Het zijn de koninginnen die vorige zomer hebben gepaard en de winter doorbrachten met bevruchte eieren in het achterlijf. Begin maart, als de temperatuur boven de 10°C stijgt, ontwaakt de koningin en gaat ze op zoek naar een geschikte nestplaats. De akkerhommel maakt haar nestplaats onder de grond, in een oude muizennest of onder mos of graspollen. In vergelijking met bijen en wespen, hebben hommels een relatief klein nest of kolonie, 100 tot 400 individuen. De eerste taak die de koningin op zich neemt is het bevoorraden van het nest, door het aanvoeren van stuifmeel en nectar. Van het stuifmeel kneedt ze balletjes

waarop ze eibekers maakt van 5mm groot en hierin 5 tot 15 eitjes legt. Ook maakt ze een voorraadpot van 2 cm uit was van de klieren in haar achterlijf. Die vult ze met nectar opdat bij nood, als ze niet kan uitvliegen, er toch eten op tafel zou staan. Na een week komen de larven uit de eitjes en voert de koningin ze met stuifmeel en nectar tot ze verpoppen. Op deze cocons maakt ze terug eibekers en legt ze terug eitjes. Intussen zijn de eerste werksters klaar om het werk van de koningin over te nemen. Ze bouwen verder aan het nest en vliegen uit om voedsel te zoeken. Anders dan bij het bijenvolkje, dansen ze niet om te communiceren waar een goede voedselbron zich bevindt. Bij dit foerageren is het ieder voor zich. De koningin hoeft zich niet buiten het nest te wagen en besteedt al haar tijd aan het leggen van eitjes. De kolonie groeit aan met 10 werksters per dag. Mei en juni zijn de maanden van de werksters. De werksters kunnen 60% van hun lichaamsgewicht aan stuifmeel vervoeren en ook 60 microliter nectar in hun achterlijf opslaan. Werkdagen van 15 uur zijn geen uitzondering. Als de kolonie groot genoeg is legt de koningin onbevruchte eitjes waaruit na een maand de mannetjes zich ontwikkelen.

Deze verlaten snel het nest en maken vliegbanen door het afgeven van geursporen op kruidlagen en muren in cirkelvormige banen. Hun taak bestaat alleen in het dagelijks onderhoud van deze cirkels. In juli wordt het tijd dat er opnieuw koninginnen worden geproduceerd. Daarom moet de feromoonproductie bij de koningin wijzigen. Dit feromoon bestaat uit geurstoffen die zorgden dat er geen koninginnen werden voortgebracht en dat de werksters geen eitjes konden leggen. Door de wijziging kunnen de werksters nu toch eitjes leggen en is de koningin haar monopolie kwijt. Na 30 dagen vliegen de jonge koninginnen uit en doorkruisen ze een van de vliegbanen van de mannetjes. Gelokt door de geur volgen ze de baan tot ze er een ontmoeten, waar ze mee paren. Uiteindelijk sterven alle werksters, mannetjes en de oude koningin aan het einde van de zomer. Geboeid en wil je meer weten? Lees dan het boek ‘Een verhaal met een angel’ van de Britse bioloog Dave Goulson. Van de droeve lotgevallen van een goedmoedig volkje weet hij een vrolijk stemmend verhaal te maken.

Jeannine Simonis

oktober - december 2018

| 29

EXPEDITIE NATUURPUNT

AVONTURIERS ZAMELDEN €5.630,5 IN VOOR RENOVATIE WATERMOLEN Expeditie Natuurpunt Zondag 24 juni 2018, de derde editie van Expeditie Natuurpunt komt aan in Mechelen. De tweedaagse tocht bracht 270 deelnemers van 70 teams door Vlaamse natuurgebieden, langs het werk van de Natuurpunt vrijwilligers. Natuurpunt stippelde daarvoor 2 fietsroutes, 2 wandelroutes en 1 kanoroute uit. De startplekken waren verspreid over Vlaanderen: Diksmuide, Tienen, Hasselt, Meerhout en Lummen. Overnachten deden de deelnemers in de natuur. De gemeenschappelijke eindbestemming was de Barebeekvallei nabij het Mechels Broek, waar ze konden bekomen van de avonturen bij een hapje, een drankje en een verkwikkende douche. In de vochtige weilanden, ruigtes en akkers van de Barebeekvallei vinden de ooievaars van het nabijgelegen Planckendael hun voedsel en willen ze ook wel eens broeden… Coach ontvangt badges © Frans Emmerechts

30 | Meander 4

Team Watermolen Voor het eerst nam ook een team deel dat geld inzamelde voor een natuurdoel in onze regio. Kelly, Sin, Karin, Veerle, Pia en Peter vormden samen Team Watermolen. Ze hebben €5.630,5 ingezameld, 42 km gestapt en 28 km gekanood. Wat ze inzamelden zal worden besteed aan de renovatie van de oude watermolen in Meerhout tot fiets- en wandelcafé, tot dé poort naar het Grote Netewoud. Het is een fantastisch bedrag waarmee we fors geholpen zijn. Ze organiseerden daarvoor gedurende maanden extra openingsnamiddagen van het bezoekerscentrum op zaterdag, een spaghettiavond en een pizza-buffet. Ondanks de pijnlijke voeten en billen haalden ze allen de finish. Proficiat en een welgemeend dankjewel!

Wendy Thys

oktober - december 2018

| 31

WINDTURBINES EN RUIMTELIJKE ORDENING IN BALEN We zitten in een bijzondere tijd. We schakelen om naar groene energie, onder meer opgewekt door windturbines. Waarom tekenen Natuurpunt Balen en Natuurpunt Ham dan net als 330 burgers én de gemeente Ham bezwaar aan tegen 2 windturbines die Elicio/Pidpa plannen langs het kanaal Kwaadmechelen-Dessel? De windturbines passen niet in de beleidsvisie. Toch is de kans dat ze vergund worden reëel. Hoe kan dat? De zaak is in beroep bij de Vlaamse regering. De overheid liet studies uitvoeren

De overheid schreef ook richtlijnen

Over een verantwoorde inplanting van windturbines onder meer in de provincie Antwerpen. Die studies maken een grondige afweging. Ze houden hierbij rekening met energiebehoeften, bedrijventerreinen, stedelijke gebieden, wegen en waterwegen, landschap en natuur. De locatie waar de 2 betwiste turbines zouden komen, wordt behandeld door deze screening. Er is één positief aanknopingspunt, namelijk het kanaal Kwaadmechelen-Dessel. En er zijn meerdere negatieve aanknopingspunten: de projectlocatie is gelegen in een gaaf landschap, een valleigebied en grenst aan een ankerplaats, dit is een van de meest waardevolle landschappen in Vlaanderen, de Rammelaars. De studie concludeert dan ook dat de locatie niet aangewezen is voor windturbines. De gemeente Balen legde in februari 2017 haar visie op de inplanting van windturbines in de gemeente vast. De gemeente wil zich nadrukkelijk houden aan de provinciale screening en ze duidt tevens enkele geschikte locaties aan in de industriezones van Holven en Balen Driehoek. Maar al bij de eerstvolgende particuliere aanvraag, - jawel deze van Elicio/Pidpa in april 2017 - lost de gemeente haar eigen criteria en geeft ze een positief advies dat strijdig is met haar eigen visie. Ook de provincie Antwerpen plukt het enige positieve aanknopingspunt uit de screening die ze zelf liet opstellen en zwijgt over alle negatieve en over de conclusie van de studie.

Bijvoorbeeld over het voorkomen van solitaire windturbines in het landschap. Richtlijnen over de participatie en betrokkenheid van burgers. Over het opstellen van een natuurtoets met een goede monitoring van het leven in die natuur. Een ministeriële omzendbrief geeft richtlijnen om solitaire windturbines te voorkomen en beveelt een clustering aan vanaf minimaal 3 windturbines. De gemeente Balen noch de provincie Antwerpen houden rekening met deze richtlijn. Het onderzoeksbureau Greenspot maakte de natuurtoets die de aanvrager verplicht moet opstellen om aan te tonen dat de natuur niet geschaad wordt. Greenspot verwijst als onderbouw voor dit onderzoek naar de richtlijnen van het Instituut voor Natuur en Bosonderzoek (INBO). Greenspot houdt zich niet aan de richtlijnen rond de tellingen van vogels en verzuimt verder onderzoek naar de verblijfplaatsen van kwetsbare vleermuiskolonies die op het terrein wel werden waargenomen (Watervleermuis, Laatvlieger, Rosse vleermuis, Grootoorvleermuis). Het Agentschap voor natuur en Bos (ANB) geeft geen motivering waarom onze technische bezwaren rond de uitvoering van de natuurtoets door Greenspot ongegrond zouden zijn en adviseert de 2 windturbines positief.

32 | Meander 4

Kunnen we in dit dossier nog spreken van een ernstige afweging? In theorie klinkt het goed maar in de praktijk zien we dat het anders loopt. Bij het beoordelen van een concreet project wijkt de overheid al snel af van de visie waarvan ze werk maakte. Ze wijkt dan af met het argument dat de studies en richtlijnen juridisch niet bindend zijn. Dit klopt ook maar de vraag die zich stelt is of dit slim is. Zijn we nog verstandig bezig wanneer we onze visie loslaten en lukraak windturbines toelaten? Toevallig omdat een projectontwikkelaar en een landeigenaar elkaar vinden en brood zien in een windturbine? Is het een correcte werkwijze om uit studies enkel die elementen te plukken die goed uitkomen? Om uit de richtlijnen waar mogelijk uitzonderingen in te roepen om de aanvrager ter wille te zijn? Ondergraven we zo onze ruimere en doordachte visie niet? Handelen we nog in het algemeen belang wanneer we een paar solitaire windturbines vergunnen, die slecht gelokaliseerd zijn, zonder uitbreidingsmogelijkheden en met kwalijke precedentwaarde voor de ruime omgeving maar met lucratieve opbrengsten voor de particuliere aanvrager?

Het kan nochtans anders. De gemeente Ham realiseerde of vergunde met haar buurtgemeenten Tessenderlo en Meerhout vandaag 41 windturbines in enkele clusters die grotendeels goed gelokaliseerd zijn langs E313 en Albertkanaal. En er is nog ruimte voor uitbreiding. De gemeente draagt zo bij aan het halen van de energiedoestellingen, tegelijk versterkt dit beleid het industriële landschap en vrijwaart het landschappelijk waardevol agrarisch gebied. Natuurpunt Ham werkte hieraan actief mee onder meer via degelijk overleg in de milieuraad. We werkten aan een maatschappelijk draagvlak voor deze turbines, er werden nauwelijks bezwaren geformuleerd. Heel anders dan het voorliggend project in Balen waaraan voorafgaandelijk geen debat werd gevoerd in de milieuraad en waartegen 331 bezwaren werden ingediend.

Is dit geen ‘Not in my backyard’-verhaal? Het klopt dat de betwiste turbines grenzen aan de Rammelaars. Het luisteren naar vogels zouden we er moeten missen want het aantal decibel dat de windturbines produceren staat gelijk aan dit van een groep wandelaars die voortdurend aan het praten is. Maar de Nimby-opmerking wordt al te gemakkelijk gemaakt. Wanneer morgen Tessenderlo Chemie windturbines wil plaatsen op de grens van het natuurgebied Veldhovenheide, dat ook beheerd wordt door Natuurpunt Ham, dan is het weinig waarschijnlijk dat we hiertegen bezwaar zullen aantekenen voor zover de locatiekeuze past binnen de beleidsvisie. We sluiten ons graag aan bij een beleidsvisie op hernieuwbare energie én die strookt met een goede ruimtelijke ordening,. Dit wil zeggen met clustering van functies, met herkenbare industriële

landschappen, maar evenzeer met behoud van open ruimte waar plaats is voor stiltegebieden waaraan onze huidige snelle maatschappij zeker ook behoefte heeft. De beste manier om schade aan landschap en natuur te voorkomen is het uitzoeken van geschikte locaties voor windturbines. Met onze beroepsprocedure willen we voorkomen dat de 2 solitaire windturbines vergund worden. We willen het signaal geven aan de gemeente Balen en de provincie Antwerpen dat ze de beleidsvisie beter moeten bewaken. De volgende generatie zal ons prijzen voor onze inzet voor hernieuwbare energie. Maar ze zal ons verguizen als we hierbij het toevallige particuliere belang hebben laten voorgaan op het algemeen belang en zo onze open ruimte verder hebben laten verrommelen.

Johan rottiers

BEHEERCURSUS NAJAAR 2018

7 THEORIEAVONDEN (DO AV.) 3 PRAKTIJKEXCURSIES (ZA)

Start donderdag 8 november

Schrijf je snel in! natuurpunt.be/agenda/cursus-natuurbeheer-ham-29127

NATUURPUNTHUIS DE RAMMELAARS

ORGANISATIE NP HAM - NP MEERHOUT - NATUURPUNT CVN - BCGNW oktober - december 2018 | 33

Natuurlijk genieten!

34 | Meander 4

Jan Kok bvba www.jankok.be info@jankok.be

EEN NIEUWE KIJK OP OPTIEK VANDERLINDEN Een hoge vakkennis en jarenlange ervaring gecombineerd met moderne apparatuur en een vernieuwde winkel garanderen de beste service. Optiek Vanderlinden, sinds 1953 uw vertrouwen waard!

OP LOEPEN EN VERREKIJKERS Nikon, Steiner, Minox, Huygens: 10% korting voor leden van Natuurpunt!

oktober - december 2018

| 35

36 | Meander 4