Meander 2020 nr 4 oktober - december, jaargang 19

2020 • Oktober | November | December • Jaargang 19 nr. 4

MEANDER

Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323

Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham

Colofon Natuurpunt

Giften

Natuurpunt is een vrijwilligersvereniging die kwetsbare en bedreigde natuur in Vlaanderen beschermt. Met 6.000 actieve vrijwilligers en 480 werknemers beheren we 500 natuurgebieden met een oppervlakte van 25.000 ha. We voeren natuurstudies uit en we zetten vorming en workshops op om mensen dichter bij de natuur te brengen. Met 117.000 aangesloten gezinnen zijn we de grootste natuurbeschermingsorganisatie van Vlaanderen.

Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen. Vanaf €40 ontvang je een fiscaal attest.

Lid worden Door overschrijving van 30 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 13 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 12 euro. Beide extra abonnementen samen 21 euro.

Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerde leden van Natuurpunt kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander.

De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 2.600 exemplaren.

3770 – Grote Netewoud 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 – Neerhelst (Geel) 7118 – Griesbroek (Balen) 7725 – Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 – De Vennen (Balen) 7736 – Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 – Molse Nete (Balen/Mol) 7763 – Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 – Breeven (Geel) 7779 – Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 – Selguis (Geel) 7784 – De Bleken (Mol) 8810 – De Rammelaars (Ham) 8874 – Veldhovenheide (Ham) 3283 – Natuur.huis De Rammelaars (Ham) F-04013 – Watermolen Meerhout

Redactie An Gijs, Jef Sas, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Marc Verachtert, Jan De Schepper, Tom Schildermans, Ja n Albrecht, Wendy Thys, Arne Vermeulen, Mirella Bruynseels, René Ducastel, Jurgen Sophie.

Contactadressen Afdeling Netebronnen

Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.

 jefsas@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.netebronnen  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-netebronnen

Met dank aan onze fotografen

Afdeling Geel-Meerhout

Contact

Kaat Bohy, Wendy Thys, Frans Emmerechts, Michel Van Buggenhout, Tinne Peeters, Paul Leon Van Gestel, Margo Ghielens, Mirella Bruynseels, Jean Vankerkom, Willy Cools, René Ducastel, Herman Bijnens, Tom Schildermans, Isabelle Noyens, Jeff Mangelschots, Jo De Puydt, Leo Mertens, Myriam Thys, Hilde Viane, Marc Sadones, Marc Mangelschots, Renée Van Deun, Natalie Wilms, Mai Mondelaers, Rudi Rademaekers, Katrien Bogaerts, Ilse Mensch, Rogier Tormans, Jef Sas, Wally Antonsson, Willy Maes, Sven Boeckx, Jimmy Vangenechten, Rudi Meylemans, Dirk Mewissen, Jos Van de Ven, Saskia Noyens, Johan Mulders, Staf Kauwenberghs, Gaston Dams, Guy Kinnaer, Kris Van Elsen, Jan Albrecht, Arne Vermeulen.

Coverfoto’s: Herfstkleuren © Réné Ducastel, Kleverig koraalzwammetje © Frans Emmerechts, Selguis © Wendy Thys Achtercover: Jonge honingzwammen © Frans Emmerechts Op alle foto’s rusten auteursrechten.

Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.

Lay-out Meander Arne Vermeulen en Jan Albrecht.

Deadline teksten volgende Meander Maandag 19 oktober 2020.

Verschijnt eind december 2020.

Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.

2 | Meander 4

Canadese ganzen tijdens het ochtendgloren © Arne Vermeulen

 marc.verachtert@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.afdeling.geel-meerhout  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-geel-meerhout

Afdeling Balen-Nete  tom.schildermans@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.balen-nete  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-balen-nete

Afdeling Ham  frans.hoes2@telenet.be  www.facebook.com/natuurpunt.ham  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-ham

Bezoekerscentrum Grote Netewoud  bc.grotenetewoud@natuurpunt.be  www.facebook.com/GroteNetewoud  www.grotenetewoud.be

VRIJWILLIGER aan het (voor)woord

Beste Meanderlanders, Wanneer het mijn beurt is om het voorwoord te verzorgen, zet ik graag een van onze vrijwilligers in het voetlicht. In deze coronatijd met zijn ‘social distancing’ is het een beetje anders gelopen en kreeg ikzelf wat vragen op mijn bord van onze adverteerder, Foto Rooijmans. Hij zou dit interview willen gebruiken in zijn volgende promo-folder en daarom ben ik nu zelf die vrijwilliger op de rooster....

1. Hoe bent u tot uw passie voor natuur/dieren gekomen?

Al van jongs af, dus voor het ‘schermentijdperk’, trokken wij de natuur in om vogelnesten te zoeken, om visjes en andere waterdiertjes te scheppen in de beek, om vlinders te vangen,...

Iets later ook actief hengelen vanaf de waterkant, maar dan ging er al een verrekijker mee. En zo groeide de passie voor de natuur in’t algemeen en de vogels in het bijzonder. Zeker nadat ik lid geworden was van natuurverenigingen ‘De Wielewaal’ en ‘Natuurreservaten’, die op 8 december 2001 fusioneerden tot ‘Natuurpunt’, nu de grootste natuurvereniging in Vlaanderen.

2. Hoeveel jaren bent u actief in het veld?

Wat is actief ? Al vanaf mijn jeugd dus, maar actief binnen De Wielewaal werd ik pas na mijn studies, maar dat is ook al meer dan 40 jaar geleden ondertussen.

3. Wat zijn de grote veranderingen ten opzichte van toen u net was begonnen?

De achteruitgang van de biodiversiteit in onze regio met het verdwijnen van de typische Kempische landschappen door een veranderende landbouwcultuur, uitbreiding van industrie- en woonwijken soms zelfs ten koste van waardevolle en unieke natuur. Vogels van meer open landschappen zijn zo goed als verdwenen in tegenstelling tot de bosvogels die wel zijn toegenomen doordat er nu meer en ook oudere bossen in het landschap voorkomen dan pakweg 50 jaar geleden.

5. Wat is uw favoriete plek om te observeren? En waarom?

Wij zijn hier in de regio gelukkig nog gezegend met een groot aantal waardevolle natuurgebieden en naargelang van de seizoenen variëren de favoriete plekken. Al is De Maat natuurlijk wel de plek waar ik in alle seizoenen het meeste van mijn vrije tijd doorbreng. De afwisseling van biotopen in ‘mijn’ vertrouwde reservaat biedt in elk seizoen telkens wat nieuws om te (her)ontdekken.

6. Heeft u nog tips met betrekking tot het observeren van dieren en natuur?

Begin het hele jaar door met observeren in de eigen tuin: zorg voor een echte natuurtuin met zeker een waterpartij of richt op zijn minst toch wat natuurlijke hoekjes in waar de natuur zijn gang kan gaan. Je zal versteld staan wat je dan op zo’n ‘safari’ in eigen tuin allemaal kan tegenkomen. Succes ermee!

JEF SAS

Voorzitter Natuurpunt Netebronnen

4. Voor welke organisatie(s) zet u zich in? En waarom?

Ik heb ergens in de jaren 1970 de taak van afdelingsecretaris bij de ornithologische vereniging De Wielewaal opgenomen en na de fusie met Natuurreservaten tot Natuurpunt ben ik secretaris gebleven van afdeling Netebronnen. Nu hanteer ik al een aantal jaren de voorzittershamer en ik ben al van 1988 conservator van natuurreservaat De Maat (257 ha groot) in Mol. Mijn motivatie is vooral mijn grote interesse en liefde voor natuur. Naast de persoonlijke beleving vloeit daar nog natuurstudie met inventarisaties en tellingen met inzet voor natuurbehoud in onze regio uit voort.

Jef Sas, sinds 1988 conservator van De Maat © Kaat Bohy

oktober - december 2020

|3

#RondjeNatuur:

Van Keiheuvel naar Malesbroek 17 mei 2020 Dag 1: Van Keiheuvel naar Scheps

Wendy, Berry, Erik en André vereeuwigd als stripfiguren vanwege hun inzet voor meer natuur in het Grote Netewoud! © Sylvia Tops

De meerdaagse wandeltocht doen uit de brochure ‘Ontdek het Grote Netewoud’! Het stond al lang op mijn to-do list. Je weet toch pas echt waarover je spreekt als je het hebt beleefd? Samen met mijn vader, mijn held van 73 jaar, ging ik op pad. We pasten de route lichtjes aan en kwamen tot een parcours van 50 km langs het wandelknooppuntennetwerk. De tocht verdeelden we over drie zondagen om tijd te hebben om al het moois in de tien natuurgebieden te absorberen.

En net in die periode had Natuurpunt de actie‘#RondjeNatuur’ gelanceerd… een initiatief naar aanleiding van de vele wandelaars en fietsers tijdens de coronacrisis. Een ideaal moment om geld in te zamelen voor natuur in de buurt. Ik zette een actiepagina op en uiteindelijk leverde dit maar liefst €1.500 op ten voordele van het Grote Netewoud. Een hele dikke merci aan iedereen die onze tocht sponsorde en veel leesplezier aan alle liefhebbers van echte natuur!

4 | Meander 4

Om 7.45 u starten we, gewapend met wandelstok, verrekijkers en camera, aan onze tocht door het Grote Netewoud. Het is wat frisjes zo ‘s morgens vroeg, maar jas en buff zijn al snel in de rugzak verdwenen na het doorploeteren van de landduinen van De Keiheuvel in Balen.

Na enkele kilometers merken we dat we de droge zandvlaktes inruilen voor een ander landschap, meer bos en een hardere, maar ook nattere ondergrond. Zo belanden we in De Most, waarna we via de verbindingsweg Peer Luytendijk De Vennen gaan ontdekken. Op deze weg maken we voor de eerste keer op onze tocht kennis met de ‘Grote Neet’, de oranje slagader van het Grote Netewoud. ‘Grote’ Nete? Ook al is hij hier maar een dikke meter breed? Hij dankt zijn naam aan zijn lengte van 89 km en niet aan zijn breedte...

In het natuurgebied De Vennen - dat dit jaar 25 jaar bestaat - komen we de nieuw aangelegde meander tegen. Dit jaar is er dankzij het Europese Life-project al heel wat natuur bij aangekocht en de vrijwilligers zijn bezig met het uitbreiden van de wandelweg door het gebied.

We verlaten De Vennen en zetten koers richting Balen-Centrum. Om het volgende natuurgebied te bereiken moeten we een iets drukkere route overbruggen. Onderweg kunnen we genieten van het ‘Pannenhuis’, Balens erfgoed dat in 2002 werd heropgebouwd in oorspronkelijke stijl.

We betreden Scheps, ons laatste natuurgebied van deze dag, bekend van zijn Odrada-kapelleke, maar daar gaat onze route vandaag niet langs. Ben je er nog nooit geweest, dan is het de moeite om even een ommetje te maken. Wij blijven

De Vennen, nieuw aangelegde meander

de Grote Nete volgen en nemen even verder een mooi plankenpad en niet de parallelweg ernaast. Zo missen we niets van het mooie landschap.

Echte koekoeksbloem, boterbloem, bosboterbloem, look-zonder-look, smeerwortel... zijn maar enkele planten die we tijdens onze tocht tegenkomen. Langs de greppeltjes en vennetjes in Scheps is er volop leven... juffers, ‘echte’ libellen, vlinders. We zijn beiden geen kenners, maar we genieten van de schoonheid...

‘Ja, daar is iets aan het gebeuren in de lucht...’ Een of andere roofvogel - duidelijk geen buizerd, maar wat dan wel? - jaagt op een kleine vogel. ‘En daar hé,’ weet onze pa me te zeggen, ‘heb ik onlangs een spreeuw uit dat oude spechtenhol zien komen!’ Leuke weetjes toch....

Knooppunten etappe 1 (15,6 km) Start: Recreatiedomein Keiheuvel, 17de Esc. Licht Vliegwezenlaan 14, 2490 Balen 8 - 9 - 96 - 2 - 3 - 4 - 6 - 25 - 24 - 23 - 22 94 - 88 - 95 - 30 - 31 - 54 - 51 - 56 - 78 69 - 72 - 68 - 73 - 75 Einde: Kruisblokken, 2491 Balen-Olmen.

plankenpaden door broekbossen en over moeras te kunnen wandelen…

Het gebied bestond vroeger vooral uit weekendvijvers, nu omgetoverd tot één grote ecologische vijverpartij. Ongelooflijk hoe snel en mooi de natuur zich ontwikkelt na de herinrichtingswerken.

‘Wilde natuur op mensenmaat’, de slogan van het Life-project Grote Netewoud komt nergens beter tot zijn recht dan hier, waar je nog echt grote meanders kan bewonderen.

We steken de Grote Nete over en al snel wordt duidelijk dat we aan de droge noordelijke kant van het gebied zitten.

We wandelen door naaldbossen, weiden en akkers, ja zelfs langs kleine, verscholen landduinen. Via de boomstambrug verlaten we het droge stuk en duiken we weer het moeras en de broekbossen in. ‘Daar se... daar kan ik met één vinger en met alle gemak een stok induwen...’, zegt mijn

Scheps, plankenpad

Scheps, echte koekoeksbloem

24 mei 2020 Dag 2: Van Griesbroek naar Bels Broek en Heide Om 6 u ‘s morgens duiken we het Griesbroek in, een nat gebied, zeker nu de bever zich hier gehuisvest heeft. ‘En toen schiep “De Schepper” het Griesbroek 1992’; het bord dat we tegenkomen is een mooi eerbetoon aan vrijwilliger en oud-afdelingsvoorzitter Jan De Schepper, die op het einde van vorige eeuw het eerste van een lange reeks percelen kocht in dit natuurgebied. Prachtig om er over Griesbroek, vijver afspeuren

oktober - december 2020

|5

held. Zo overtuigt hij iedereen die het wil horen om zeker op de wandelpaden te blijven in dit natuurgebied.

We verlaten het Griesbroek via het vroegere cowboydorp ‘Centennial City’. Mocht de grond hier kunnen praten... dan zou je pas iets te weten komen… Intussen heeft de natuur het hier overgenomen en heeft de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) de ooit rechtgetrokken Heiloop voorzien van nieuwe meanders.

We vervolgen onze tocht en komen aan in de Vloyen, ook wel ‘De Vloei’ genoemd, het kleinste natuurgebied van het Grote Netewoud en gelegen in Meerhout. Ook hier weer een boomstambrug over de Grote Nete. Door dit kleine natte gebied loopt het ‘Totterpad’, een korte belevingswandeling op maat van de allerkleinsten.

Het Totterpad start aan het Bezoekerscentrum Grote Netewoud, gehuisvest in een 17de-eeuwse watermolen en kortgeleden gerenoveerd door een topteam vrijwilligers van Natuurpunt. Sorry, maar ik vrees dat ik niet echt objectief ben wat dit onderwerp betreft … Rond de molen aan het bezoekerscentrum legde de VMM een vistrap aan. Wat zalig, het geluid van dat klaterende water!

We zetten onze tocht verder richting Belse bossen in Geel of mooier verwoord ‘Bels Broek en Heide’ en trekken de landduinen in. Na een laatste blik op het grote natuurlijke ‘Torfven’, gaan we dwars over de Capucienenberg richting kerk.

Broek en Heide, | Meander 6 Bels 4 landduin

Knooppunten etappe 2 (16,5 km) Start: Kruisblokken, 2491 Balen-Olmen 6 - 77 - 79 - 4 - 80 - 81 - 82 - 83 - 81 - 85 86 - 57 - 58 - 59 - 60 - 39 - 74 - 97 - 70 71 - 71 - 85 - 86 - 92 - 95 - 35 - 34 - 88 32 - 33 - 48 - 49 Einde: Sint-Lambertuskerk, Bel, 2440 Geel.

31 mei 2020 Dag 3: Van Bels Broek en Heide naar Malesbroek Onder een concert van vroege zangers, zoals roodborsttapuit, koolmees, vink... en van fazanten beginnen we om 6 u aan het derde deel van onze tocht. Het voordeel van zo vroeg te vertrekken is dat je de natuur ziet ontwaken. Zo staan we plots oog in oog met een ree die heerlijk aan haar ontbijt is begonnen. Na een half uurtje stappen zien we onze vriend de Grote Nete weer. We passeren ‘De Passeman’, een waar begrip in Meerhout zo blijkt. Even later zien we ‘Homberghof’, ik kan er niets aan doen, maar die bomenpartij, die stenen muur, die weg... tja, ik waan me even in het zuiden van Frankrijk.

We zijn intussen in natuurgebied De Kwacht, bestaande uit een lage natte, en een hoge droge… ‘kwacht’. De twee zijn van elkaar gescheiden door de Kwachtloop. Dankzij een origineel bruggetje bereiken we de zitbank op de hoge Kwacht.

De Kwacht

Tijd voor een ‘geniet’-pauze bij dit prachtig uitzicht...!

We zetten onze tocht verder, praten over die toch wel heel donkere fazant die we net in een wei zagen, over de ruwe boomschors van de acacia, over het Christusbeeld waar bekenden op regelmatige basis samenkomen, ... en voor ik

Malesbroek, de nieuwe vistrap

er erg in heb zitten we in het Malesbroek in Geel. Hier volgen we maar liefst 5 km de Grote Nete. De nieuwe vispassage die de VMM er heeft aangelegd om het niveauverschil op te vangen, is een pareltje.

We genieten van het tafereel van een familie grote gele kwikstaarten, de twee ouders vliegen aan en af om hun jongen te voederen. Een dikke km na knooppunt 67 vloeit de Molse Nete in de Grote Nete. We verlaten het Malesbroek en gaan verder richting Wilders, steeds langs de oever van de Grote Nete. Hier besef ik dat de titel van mijn #RondjeNatuur niet helemaal correct is en dat ik het beter ‘Van Keiheuvel naar Wilders’ had genoemd…

We naderen het Albertkanaal en zien in de verte de schepen al passeren. We zijn aan de zuidelijke rand van het Grote Netewoud. De Grote Nete gaat ons hier verlaten. Hij duikt onder het kanaal door om zijn weg naar Lier, via het Zammelsbroek verder te zetten.

Na een lunchpauze zetten mijn held en ik onze weg verder naar de Keyfheide, opnieuw een gebied in Meerhout en ook het laatste natuurgebied van onze tocht!

De Keyfheide is gelegen op de uitloper van een machtige landduin. De oude heide die we hier vinden getuigt nog van het vroegere landgebruik en is rijk aan dierenleven. De naam Keyfheide verwijst naar het gekijf tussen Geel en Meerhout over de nabijgelegen gemeentegrens.

We sluiten af en praten nog wat na op de bank op de kleine Keyfheide om dan huiswaarts te gaan.

Knooppunten etappe 3 (18,7 km) Start: Sint-Lambertuskerk, Bel, 2440 Geel 48 - 47 - 41 - 37 - 36 -98 - 99 - 23 - 24 2 - 3 - 25 - 25 - 62 - 63 - 22 - 21 - 38 67 - 68 - 69 - 70 - 72 - 62 - 63 - 78 - 19 17 - 16 Einde: Taverne De Luihoeve, Bredestraat 62, 2450 Meerhout.

Geïnspireerd door onze tocht, ging Erik Driessens de uitdaging aan om samen met Berry Van den Biggelaar 50 km te stappen op één dag: De ‘natuurlijke’ 50. Zij verzamelden met hun sponsortocht maar liefst €910 ten voordele van het Griesbroek. De verrassing was groot, zowel bij Erik als bij mij, om onszelf als stripfiguren te zien in Gazet Van Antwerpen. Fijn om in deze vreemde coronatijden in de GoedNieuwsKrant te belanden! © Sylvia Tops, www.teamlou.be

En dit was dan nog maar alleen de ‘onderkant’ van het Grote Netewoud! Wie weet komt er nog een vervolg en gaan we het bovenste gedeelte langs de Molse Nete ook ontdekken.

Tekst & foto's – WENDY THYS

oktober - december 2020

|7

Omvormingen dankzij subsidies

NEERHELST

I

n september 2018 werd een voormalige weekendvijver in Neerhelst omgevormd tot een meer natuurlijke vijver. Met dit doel werden de steile oevers op de meeste plaatsen afgeschuind en werd de dikke sliblaag verwijderd. Daardoor werd de overgang tussen waterpartij en omringende graslanden en ruigtes natuurlijker en aantrekkelijker voor planten en dieren.

Maar ook landschappelijk betekende deze ingreep een grote sprong voorwaarts waar u als wandelaar van kan genieten.

Neerhelst is een waardevol, beschermd hooilandschap in GeelLarum, bekend van de vele wilde orchideeën in de lente. De oudst bekende vermelding van de naam Neerhelst dateert uit 1533. De spelling was toen nog Neerelst en het perceel werd aangeduid als ‘beemt’ en ‘rotbeemt’. Het wijst op het natte karakter en op de onbruikbaarheid voor de landbouw. ‘Neer’ duidde laaggelegen percelen aan. ‘Elst’ was een plaats waar elzen staan.

Waterdrieblad © Michel Van Buggenhout

Neerhelst, grasland met gevlekte orchis in juni © Frans Emmerechts

Neerhelst, de betrokken vijver in juni 2020 © Frans Emmerechts

8 | Meander 4

DE KWACHT

I

n het kader van een subsidie eenmalige werken, toegekend door de Vlaamse Overheid, werd in het voorjaar van 2017 het sterk verruigde deel van De Kwacht in Meerhout maaiklaar gemaakt. De jonge wilgen- en elzenopslag werd verwijderd met een kraan op schotten om de druk op de bodem zo laag mogelijk te houden. Twee weken na de werken kleurden de bloeiende dotterbloemen het terrein al opnieuw geel op sommige plaatsen. De natte hooilanden op het perceel horen tot de meest waardevolle van de regio. Voor heel wat zeldzame planten en dieren zijn ze van levensbelang. Zo profiteerden waterdrieblad, een moerasplant die vroeger gebruikt werd als kalmeringsmiddel, en moerassprinkhaan van de werken. Om nieuwe boomopslag te vermijden op de ingerichte zone werd er de voorbije jaren twee maal per jaar gemaaid. Omdat het grondwater hier doorgaans hoog staat wordt hiervoor gebruikgemaakt van gespecialiseerde rupsmaaiers. De voorbije droge zomers kon er met tractoren worden gemaaid. Door een aantal stroken op het terrein niet te maaien wordt rekening gehouden met de fauna.

‘De Kwacht’ is de oude naam van deze natte depressie tussen zogenoemde paraboolduinen. Vermoedelijk werd in het gebied ooit turf gestoken. Daarna werd het via drainagegrachten droger gemaakt om als hooiland te dienen. Latere pogingen om het verder te draineren voor akkerbouw mislukten, waardoor het al sinds mensenheugenis een nat gebied is, waar water gebufferd wordt. Om onnodige verstoring te vermijden werd besloten de stapel takhout pas na het broedseizoen te verwijderen. Naast De Kwacht zelf werd ook de aanliggende landduin aangepakt.

Het beheerteam werkte hier erg hard om de boomopslag op het waardevolle heideterrein onder controle te houden. Het resultaat is een landschappelijke parel met een uiterst waardevolle gradiënt van nat naar kurkdroog.

Moerassprinkhaan foto © Emmerechts

MANU BÜSCHER

De Kwacht gemaaid, september 2018 © Frans Emmerechts

oktober - december 2020

|9

Nieuws uit het

Bezoekerscentrum Grote Netewoud Beste zomer, Je was me er eentje... je zal nog lang in ons geheugen gegrift staan. Helaas niet door de vele activiteiten en gezellige drukte zoals andere jaren, maar door de heruitvinding van onze vrijwilligerswerking. Door het coronavirus werd alles plots anders, het woord 'bubbel' was plots overal en dan werd er niet één of andere drank mee bedoeld. Onze populaire zomerbar werd herleid tot een mini-versie en kreeg de naam 'Zomeravonden aan de Nete'. Geen eten, geen dans, geen muziek, geen kunst... Alleen een mooie inspirerende omgeving om te genieten en tot rust te komen in deze toch wel zeer rare tijden.

Toch werd er ook nog moeite gedaan om enkele activiteiten te voorzien. Zo werd er op 31 juli een dagtocht georganiseerd voor een select groepje van onze Totter-Rangers. Zij gingen op verkenning op de grens van het Grote Netewoud. Startend aan het natuurgebied Griesbroek baanden ze zichzelf een weg door de bossen richting natuurgebied De Rammelaars. En onze vrijwilligers van het bezoekerscentrum werden door conservator Martin rondgeleid in natuurgebied Selguis, voor velen onder hen nog een te ontdekken parel van het Grote Netewoud.

Winterperiode breekt aan!

Dat het dit jaar ook nog geen gewone winter zal worden, daar hoef ik geen tekening bij te maken. Toch hopen we jullie op dinsdag 10 november te mogen entertainen met onze 'Totterpad by Night'. Ook dit event zal er dit jaar anders uitzien. Zo zal je alleen kunnen deelnemen als je vooraf een ticket koopt. Wil je er zeker bij zijn, check dan zeker onze website voor alle praktische info.

Wij zorgen voor een sfeervol verlichte wandeling met animatie die veilig en coronaproof zal verlopen.

WENDY THYS

Zomeravond aan de Nete © Tinne Peeters

10 | Meander 4

Totterpad by Night © Wendy Thys

Wendy Thys Coördinator Bezoekerscentrum Grote Netewoud  Watermolen 7, 2450 Meerhout  014/21 34 50  bc.grotenetewoud@natuurpunt.be  www.grotenetewoud.be  www.facebook.com/GroteNetewoud

HERFSTKLEUREN

H

erfst is een prachtig jaargetijde met kleurrijke bomen die schitteren in het zonlicht. Maar hoe ontstaan die herfstkleuren?

De reden waarom bomen hun bladeren verliezen is uitdroging voorkomen. In de kouder wordende grond komt het opnemen van vocht door de wortels tot stilstand. Als het verdampingsproces in de kruin zou doorgaan zou de boom binnen de kortste tijd uitdrogen. Een beuk kan op een zomerdag drie- à vierhonderd liter water verliezen. Het afvallen van de bladeren is niet het gevolg van het uitdrogen maar juist om het uitdrogen voor te zijn.

Voor de sapstroom helemaal stilstaat trekt de boom alle bladgroen terug uit het gebladerte om het voornamelijk op te slagen in het spinthout voor het volgend groeiseizoen. Zo anticiperen bomen op een nieuwe lente.

Dat bladgroen zorgt ervoor dat planten met behulp van zonlicht koolstofdioxide en water omzetten naar zetmeel, suikers en zuurstof. Deze stof geeft de bladeren hun groene kleur. Bij het verdwijnen van het bladgroen verliest het blad zijn groene kleur.

Het gele xantofyl en het oranje caroteen, onder andere bekend van de wortel en eierdooier, worden zichtbaar. Ze waren altijd al

in het blad maar werden gemaskeerd door al dat groen. Intussen heeft de boom een kurklaag ontwikkeld tussen zichzelf en de bladsteel die de wonde afdekt.

Maar hoe zit het met het rood dat bijvoorbeeld de esdoorn kleurt?

Dat blijkt afkomstig te zijn van anthocyanen. Naast rood kunnen ze ook blauw of paars kleuren. Je vindt ze ook terug in bessen, kersen en aardbeien. Zij worden in het afstervend blad speciaal aangemaakt uit overtollige suikers. Het zonlicht speelt daarbij een belangrijke rol. Vandaar dat tijdens zonnige herfstdagen de esdoorn extra mooi gaat kleuren. Zonnig en droog herfstweer en lichte nachtvorst stimuleren de rode kleuren. Dit zijn precies de weersomstandigheden die je in de herfst aan de Noordoostkust van de Verenigde Staten (New England) aantreft en die zorgen voor de zogeheten Indian Summer. In Vlaanderen is het vaak nat en bewolkt, daarom zijn hier de herfstkleuren minder intens.

De wateroplosbare kleurstoffen verdwijnen uiteindelijk uit de afgevallen bladeren. Wat rest is een bruin bladertapijt. En nu maar wachten op de lente…

Tekst en foto – RENÉ DUCASTEL

oktober - december 2020

| 11

De jongen op de reling van het appartement © Paul Leon Van Gestel

Drie uilskuikens

OP EEN BALKON

IN GEEL

In het begin van dit jaar was Geel in de ban van de Oehoe. De grootste uil van West-Europa vloog niet alleen rond in het centrum van de stad, maar kwam er zelfs tot broeden op het terras van een appartement, driehoog op de hoek van de Nieuwstraat en de Stationsstraat. Drie jonge Oehoes werden een attractie toen de teugels van de coronalockdown langzaam gevierd werden.

Ze konden rekenen op nationale en internationale mediabelangstelling, maar werden uiteindelijk toch overgebracht naar het Natuurhulpcentrum in Opglabbeek.

Bubo bubo De Oehoe (Bubo Bubo) is een imposante verschijning en met een lengte van 60 tot 75 cm en een spanwijdte van de vleugels van 157 tot 170 cm de grootste uil van Europa. Hij dankt zijn naam aan zijn typische roep. De Oehoe is ongeveer zo groot als een Buizerd en heeft langere

12 | Meander 4

vleugels. Het vrouwtje Oehoe (gem. 2,6 kg) is groter dan het mannetje (1,9 kg).

Deze uil heeft een enorme kop, 8 cm lange oorpluimen en fel oranjerode ogen.

De bovenzijde is vrij donkergekleurd zoals dennenschors, de onderzijde is geelbruin. De zwarte snavel ligt verzonken in een witte huidplooi, op de keelplooi is

vaak een witte vlek te zien en de stevige poten zijn bedekt met veren.

De Oehoe is een alleseter, hij staat aan de top van de voedselpiramide en heeft geen echte natuurlijke vijanden. Hij eet ongeveer alles wat zijn pad kruist: ratten, konijnen, kraaien, duiven, muizen, maar ook andere uilen en roofvogels, jonge fazanten, marters,… Hij jaagt vooral ’s nachts, vliegt geruisloos en grijpt zijn prooi met klauwen zo groot als een forse hand en drie centimeter lange en vlijmscherpe nagels.

Terug van weggeweest Op het einde van de vorige eeuw was de Oehoe bijna helemaal verdwenen in ons land en in grote delen van Europa. Maar ondertussen doet de soort het veel beter

en broedt de Oehoe niet langer quasi alleen in steengroeves in de Ardennen. Langzaam maar zeker rukt de Oehoe verder op, ook in Vlaanderen én in de Kempen. In 2016 was er een eerste geslaagd broedgeval hier bij ons, ergens in het Grote Netewoud.

Twee jaar later broedde in die buurt opnieuw een Oehoe. Daar werd niet veel ruchtbaarheid aan gegeven, net zomin als aan een paar mislukte broedpogingen op de grens van Mol met Lommel. Dit jaar waren er broedgevallen in o.a. de Staatsbossen van Ravels en in Arendonk. Op de Kalmthoutse heide telde men niet minder dan drie nesten en ééntje er net buiten op het grondgebied van Kapellen. Een vreemde eend in deze bijt is het broedgeval in het centrum van Geel.

Een diep, weergalmend ‘oe-hoeh’ De eerste meldingen van Oehoes in het centrum van Geel doken in het begin van december 2019 op. Zelf hoorde ik op 17 december rond middernacht voor de eerste keer een Oehoe roepen.

Zijn roep is een diep, weergalmend “oe-hoeh” waarbij de tweede lettergreep daalt, hij wordt meestal herhaald met tussenpozen van 8 tot 12 seconden en is tot op vijf kilometer hoorbaar. Al snel las ik op een Geelse facebookpagina dat er regelmatig een Oehoe waargenomen werd in en rond het stadspark, de Lebonstraat, het Schoolsteegje-Pallo en op de Sint-Amandskerk.

Er zouden er twee zitten, sommige mensen spraken zelfs van drie. Mijn avondwandelingen werden afgestemd op het zoeken van een Oehoe. Ik ben daarbij over elke straatsteen die naar het stadspark leidt, gelopen. Het duurde tot 4 januari voor ik een Oehoe te zien kreeg. Om 17 uur vond ik hem op het dak van ‘Huis Mertens’ waar hij al eerder gesignaleerd was. Er was nog licht genoeg om er een schitterende waarneming van te maken.

De Oehoe zat rustig zijn veren te poetsen en riep zelfs af en toe.

Maar hij draaide regelmatig zijn kop in mijn richting, zodat ik ook zijn gezicht mooi in beeld kreeg. De Oehoe heeft een heel soepele nek. Hij kan zijn kop meer dan 180° draaien. Het verkeer dat vijftien meter lager passeerde, leek hem niet te storen. Na een kwartiertje vloog hij naar de overkant van de straat. Op de bovenste verdieping van het appartementsgebouw op de hoek met de Nieuwstraat is een terras met heel veel planten en groen.

Daar vloog hij naartoe; het bleek een van de favoriete stekken van de Oehoe te zijn.

werd een Oehoe gespot op een dak in de Stationsstraat, maar een tweede vogel lag dood in het stadspark. De dode Oehoe droeg een kwekersring en was dus uit gevangenschap ontsnapt of losgelaten. Dat dode exemplaar wordt opgezet en krijgt een plaats in het Bezoekerscentrum Grote Netewoud in Meerhout. Ik verloor de Oehoes opnieuw uit het oog en het oor: de weersomstandigheden zaten even tegen, de coronacrisis brak uit… Einde april pikte ik de draad terug op, toen mijn buurman mij een foto doorstuurde van een Oehoe in de dakgoot van de Sint-Amandskerk. Het was het begin van een paar onvoorstelbare weken.

Een nest Oehoes, driehoog De Oehoes in het centrum van Geel waren wel degelijk tot broeden gekomen. Als nestplaats kozen ze voor -je houdt het niet voor mogelijk- het terras van het appartement, driehoog in het hartje van de stad. De bewoner van dat appartement, Jos Baart, een sympathieke Nederlander had de vogels geen strobreed in de weg gelegd. Half mei begon hij op een Geelse facebookpagina foto’s, filmpjes en informatie over zijn logies te delen. Bleek dat een eerste broedpoging met twee eieren in februari mislukt was. Een tweede legsel met drie eieren lukte wel. Het wijfje Oehoe legt om de 3 tot 4 dagen een ei en begint onmiddellijk te broeden, het mannetje zorgt voor voedsel. De broedtijd duurt ongeveer 35 dagen en de jongen kruipen dus asynchroon uit het ei. Op paaszaterdag 11 april waren ze er alle drie. Op vrijdag 15 mei werden ze gemeten en geringd. Het grootste jong woog toen 1,7 kg, het kleinste 1,3 kg. Ze kregen vooral ratten te eten, maar ook een wezel, een fazant, duiven, kraaien en één keer een sierkip. Van ongeveer alle prooien was de kop afgebeten.

In de tweede helft van mei zat het wijfje Oehoe regelmatig bijna

De volgende weken hoorde ik de Oehoe regelmatig roepen.

Einde januari twijfelde ik zelf niet meer aan de aanwezigheid van meer dan één Oehoe in Geel. Op 29 januari hoorde ik om kwart voor drie ’s morgens een Oehoe roepen, zijn roep werd bijna onmiddellijk van op een andere plek beantwoord en dat meer dan één keer. Vanaf februari begint het mannetje Oehoe een vrouwtje te zoeken. Mannetjes zonder partner roepen soms tot 600 keer per nacht.

Een dode Oehoe in het stadspark De eerste week van februari kon ik in het centrum van Geel alle dagen een Oehoe zien en/of horen. Daarna werd het redelijk stil.

Ik begon te vermoeden dat de Oehoes andere oorden hadden opgezocht. Op 14 februari was er dan goed en slecht nieuws. Er Moeder Oehoe houdt de wacht in de dakgoot van de kerk © Paul Leon Van Gestel

oktober - december 2020

| 13

Net Statler en Waldorf op hun balkon in The Muppet Show! © Margo Ghielens

de hele dag in de dakgoot van de SintAmandskerk te slapen en een oogje in het zeil te houden. De vogels konden op heel wat belangstelling rekenen. Eerst passeerde een filmploeg van het Nederlandse programma ‘Vroege vogels’ en toen ook de Vlaamse media op de kar sprongen was het hek van de dam. Jos Baart werd van over de halve wereld gebeld om uitleg te geven en het mooi weer lokte op sommige avonden tot meer dan 70 kijklustigen.

Zeker toen de jongen al wat groter werden en ze tot groot jolijt van de toeschouwers op de reling van het appartement kwamen zitten. Ze keken naar beneden, schudden af en toe met hun hoofd heen

Oehoe © Frans Emmerechts

14 | Meander 4

en weer en sloegen soms hun vleugels uit.

Ze leken net Statler en Waldorf, de twee oude brompotten op hun balkon in The Muppet Show.

Het einde van de grote Oehoe-show Maar er was ook een keerzijde aan de medaille. Al na drie tot vier weken beginnen jonge Oehoes met de eerste speelse oefeningen om een prooi te vangen. Maar het grijpen, doorbijten en afvoeren van een prooi hebben ze pas na goed 80 dagen onder de knie. En het duurt tot 5 maanden eer ze helemaal zelfstandig zijn. En dus gebeurde het meer dan eens dat een van de

jonge Oehoes iets te enthousiast de omgeving verkend had en op de stoep van de Stationsstraat terechtkwam en terug naar boven gebracht moest worden. Jos Baart begon te beseffen dat er ongelukken van gingen komen en bracht de jonge Oehoes op 2 juni naar het Natuurhulpcentrum in Opglabbeek. Daar worden ze verder grootgebracht en op het gepaste moment in de vrije natuur weer losgelaten. Moeder Oehoe bleef nog twee dagen de wacht houden in de dakgoot van de kerk en verdween dan uit beeld.

Oehoes die in het centrum van een stad broeden en dan nog op een terras van een appartement, dat is twee keer buiten de lijntjes kleuren. Het is dan ook niet uitgesloten dat de broedende Oehoes (een of allebei) ook in gevangenschap grootgebracht werden en daardoor vertrouwd waren met mensen. Misschien broedden ze daarom op zo’n vreemde locatie. Maar zelfs als dat zo is, dan kunnen we alleen maar vaststellen dat de twee vogels hun instincten niet kwijt waren en hun natuurlijk gedrag snel weer opgenomen hebben. Oehoes zijn sterk territorium gebonden. Wie weet komen ze volgend jaar terug, hopelijk kiezen ze dan voor een meer realistische nestplaats.

LUC DAMEN

Ambitieuze toekomstplannen voor

DE VENNEN

En zo gingen - onder het dreigende oog van het coronavirus - de lente en de zomer van 2020 voorbij… Plannen en activiteiten vielen zonder pardon in het water. De viering ‘25-jaar De Vennen’ werd genadeloos geschrapt. Maar uitstel is geen afstel en we bekijken de mogelijkheden voor 2021.

De afgelastingen gaven ons tijd om toekomstplannen grondig uit te werken. Het besef groeide dat we op een belangrijk keerpunt waren gekomen. Het Life-project nadert zijn einde en heeft mogelijkheden gecreëerd om heel wat nieuwe plannen uit te voeren…

Er zijn de laatste jaren veel aankopen gebeurd dankzij Life, maar ook dankzij onze onvermoeibare aankoper Michel Van Buggenhout.

Momenteel hebben we meer dan 150 ha in eigendom en door de aaneensluiting van kleine gebieden is een herziening van de inrichting nodig. Daarnaast hebben de 10 tot 15 jaar peilbuismetingen, samen met de inventarisaties van planten, vlinders, libellen en ander vliegend tuig en met de afvissingsresultaten van de twee waterlopen, ons een beter inzicht gegeven in de mogelijkheden en de beperkingen van het gebied.

De Vennen, adderwortel © Herman Bijnens

Extra wandellussen Dat heeft geleid tot interessante ideeën die we de komende maanden verder uit gaan werken. Zo willen we onze toegankelijkheid vergroten en ons sociaal draagvlak verbreden. We hebben één bewegwijzerd pad van 2,5 km, maar er liggen plannen klaar om twee extra lussen van 4 en 6 km uit te bouwen. Hierdoor kunnen we een link maken met KeiheuvelDe Most en wordt een stuk van de Grote

Netewoud-wandeling bruikbaar. Om dit te realiseren zoeken we nog een kleine parking met infobord.

Educatieve rol en beheer Niet onbelangrijk is de mogelijkheid om binnenkort rond de tafel te zitten met het gemeentebestuur van Balen om te bekijken hoe we een samenwerking in De Vennen op touw kunnen zetten. Zo ligt een idee op tafel rond samenwerking met

Ter hoogte van De Vennen, dicht bij de bron, is de oranje slagader van het Grote Netewoud nog zeer smal! © Wendy Thys

de scholen uit de gemeente.

Qua beheer zijn we volop aan het bekijken hoe we de bestaande rasters kunnen uitbreiden of samenvoegen. We proberen alleen de hoogst nodige prikkeldraad te houden. Voor begrazing en maaien zoeken we de beste oplossingen. Er zijn voldoende kandidaten in de buurt maar door de uitbreidingen en de aard van het terrein moet alles herbekeken worden.

Ons beheerteam blijft enthousiast verder werken. Elke maandagvoormiddag is het wel ergens in De Vennen aan de slag. Veel dank aan de Life-ploeg die gedurende het project heel wat gerealiseerd heeft in De Vennen; zoals trouwens in alle natuurgebieden van het Grote Netewoud.

We blijven beschikbaar voor verdere info en hopelijk kunnen we binnenkort onder mekaar vertellen hoe het was in die voorbije coronatijd…

JAN MALLANTS

oktober - december 2020

| 15

Struikheide als nectarbron voor de eigen energievoorziening © Mirella Bruynseels

De harkwesp verkent nieuwe horizonten

Harkwespen zijn zeer zeldzaam en hun leefgebied is erg gekrompen.

Tot in de jaren 1940-1950 waren ze vrij algemeen op zandgronden in Vlaanderen en Nederland. Daarna werden ze teruggedrongen tot de grotere duingebieden aan de kust (in Vlaanderen alleen in De Panne), met uitzondering van enkele kleine inlandse populaties waarvan de laatst overblijvende zich bevinden in Geel-Bel. De oorzaken van die historische achteruitgang waren veranderingen in landgebruik en het dichtgroeien van landduinen. Tijdens goede zomers werd af en toe wel eens een harkwesp buiten de gekende plaatsen gemeld, maar een uitbreiding van het verspreidingsgebied zat er lange tijd niet in; daar lijkt de laatste jaren echter verandering in te komen.

16 | Meander 4

Beschrijving en levenswijze Harkwespen zijn onze grootste graafwespen. Ze hebben opvallend grote, groene ogen en zijn verder zwart met gele strepen.

Ze zijn zachtaardig en zullen niet gauw steken. Hun naam ontlenen ze aan het ‘harkje’ of de ‘tarsenkam’ op hun voorpoten: stevige haren/stekels, die handig zijn om nestjes te harken. Dat harken/graven doen harkwespen liefst op duinen waar weinig vegetatie is en waar genoeg zon invalt.

Naast open zand hebben harkwespen een goed jachtgebied nodig om prooien te vangen voor hun larven en hebben ze

sluipen als eerste uit, enkele weken later volgen de vrouwtjes. Na de paring beginnen de vrouwtjes graafgedrag te vertonen. Eind augustus, begin september gaan ze minder graven en sterven ze. Mannetjes sterven al vroeger in het seizoen.

Harkwespen in Geel-Bel Harkwespen horen bij de meest zeldzame diertjes die in Geel te vinden zijn.

In het begin van de jaren 1980 werden voor het eerst enkele vindplaatsen in Bel ‘ontdekt’. Het betrof toen twee kleine populaties van enkele wespen. Daarna, zeker sinds 2001, werden het drie populaties, enkele honderden meter verderop, met in totaal enkele tientallen wespen.

In 2012 werden 74 vrouwtjes geteld, het hoogste aantal tot dan toe.

nood aan voldoende bloemen in de nabije omgeving, als nectarbron voor hun eigen energievoorziening.

Harkwespen zijn solitaire wespen, dat betekent dat de vrouwtjes alleen voor hun eigen nestjes zorgen. Toch graven ze die nestjes dikwijls vlak bij elkaar in groepen van soms enkele tientallen. De vrouwtjes leggen in elk nest één eitje. Naarmate de larve groeit en meer voedsel nodig heeft brengen ze meer en meer prooien aan, vooral (zweef )vliegen. Die prooien worden niet gedood maar door de harkwespvrouwtjes verlamd met hun angel, zodat ze vers blijven. Het nest wordt na elk bezoek netjes toegedekt. Dergelijke broedzorg is uitzonderlijk voor solitaire insecten.

Op het einde van 2007 kocht Natuurpunt 20 hectare overwegend beboste duinen aan in de Belsehei. Omwille van de ligging van die duinen in een habitatrichtlijngebied kreeg onze vereniging hiervoor financiële steun van het Europese Life-natuurfonds, via het project ‘Herstel van het laaglandbeeksysteem Grote Nete’. De aankoop betrof uiterst waardevolle landduinen in de omgeving van

de Capucienenberg, het Torfven en het jeugdrecreatiegebied Volmolen. De beheerplannen van Natuurpunt voor deze aankoop kaderden in de habitatdoelstellingen, namelijk het herstellen van droge en vochtige heide en open grasland met specifieke grassen, zoals buntgras, op landduinen. Natuurpunt ging hier een stuk heideduingebied herstellen waarin vrij gewandeld of ‘gestruind’ kan worden.

Typische soorten van zo’n heideduingebied zijn buntgras, heidespurrie, ruig haarmos, kraakloof en tal van andere korstmossoorten. Verder mochten worden verwacht: zandzegge, die met zijn lange wortelstokken probeert het duinzand vast te leggen, heide, zandblauwtje, vogelpootje, klein tasjeskruid, fijn schapengras en bochtige smele. Wat dieren betreft, zijn de typische soorten voor zo’n milieu: konijn, heivlinder, groentje, boomleeuwerik, duinpieper, boompieper, tapuit en levendbarende hagedis. Ook zeldzame soorten zandbijen, graafwespen, sprinkhanen en kevers voelen zich in deze habitat thuis.

Een van die zeldzame graafwespen was de harkwesp. De verwachtingen bij Natuurpunt waren hooggespannen. En terecht! Al een jaar na de inrichtingswerken

De harkwespvrouwtjes zorgen steeds voor één larve tegelijkertijd en brengen in een seizoen 4 tot 6 larven groot. Na 12 dagen is een nestcyclus voltooid en de larve genoeg gegroeid. Ze gaat dan over in een rustlarve. In dit stadium brengt ze de winter door. In het voorjaar verpopt ze en vanaf juni komt de nieuwe generatie harkwespen tevoorschijn. De mannetjes Vrouwtje harkwesp harkt nestgat open © Frans Emmerechts

oktober - december 2020

| 17

aan de Westkust nesten maken. In 2019 doken ook harkwespen op in 4 nieuwe gebieden in de Kempen: Averbode Bos en Heide (Vlaams-Brabant/Limburg) en de Vallei van de Drie Beken in Asdonk (Vlaams-Brabant), de Keiheuvel in Balen (Antwerpen, Grote Netewoud) en de Beverbeekse heide in Hamont-Achel (Limburg). In 2020 ten slotte werden opnieuw 6 nieuwe vindplaatsen in de Antwerpse Kempen gemeld, namelijk in Retie, Mol, Herentals, Balen, Meerhout en Kalmthout, en 1 nieuwe in Limburg, in Heppen.

Harkwespen zijn honkvast en zullen dezelfde plaatsen voor jaren bezetten. De afgelopen warme zomers zullen er zeker mee te maken hebben dat ze nieuwe oorden zijn gaan opzoeken. Ook van belang is het heide- en landduinherstel in de Kempen binnen Life-projecten, waarbij er in gebieden als Averbode Bos en Heide en de Keiheuvel, maar ook in de Belsehei weer open zandige plekken gecreëerd werden met overgangen naar begroeide plekken die de harkwesp nodig heeft voor haar nestjes (1).

FRANS EMMERECHTS Boven: het nest wordt na elk bezoek netjes toegedekt | onder: vrouwtje brengt prooi aan © Frans Emmerechts

werden harkwespen op de landduinen van Natuurpunt aangetroffen, nectar zuigend uit de bloemen van de jonge, spontaan opgeschoten struikheide en later gingen ze er ook nestjes harken.

En dan was er ook nog ‘Geel-zwart in Geel-Bel’. Een typisch Geelse natuureducatieve actie, die overlevingskansen wou bieden aan én de zeldzame harkwespen én de speelzones. In Geel-Bel planten de harkwespen zich namelijk ook voort in twee speelzones. Dat hoeft in principe geen probleem te zijn. Het feit dat kinderen er spelen, zorgt er zelfs voor dat er steeds open zand voor de wespen beschikbaar blijft. Tijdens de voortplantingsperiode van juni tot september zijn wespennesten echter gevoelig voor betreding. Een dichtgetrapte nestgang leidt in de regel immers tot een mislukte broedpoging. Het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete nam enkele maatregelen in verband met de inrichting van het terrein aan de Capucienenberg en

18 | Meander 4

deed ook aan sensibilisatie, onder meer bij de inwoners van Bel en bij de leiding van jeugdgroepen. Gedurende het ganse vliegseizoen van 2010, 2011 en 2012 liet het de populaties harkwespen monitoren door vrijwilligers. Aantallen, geslacht, nesten, prooien, bloembezoeken en verstoringen van het terrein werden wekelijks genoteerd. De resultaten werden gebundeld in een wetenschappelijk rapport.

Harkwespen op ongekende plaatsen De voorbije jaren werden ook harkwespen gevonden in nieuwe gebieden. Ze lijken zich echt opnieuw uit te breiden.

Na een eerste vondst in 2016 van een kleine populatie op een landduin in Wetteren, doken in 2017 in West-Vlaanderen nestgravende vrouwtjes op in Veurne en in het Vloethemveld rond Brugge.

Bovendien werden er grote groepen nesten gevonden in het Zwin. In 2018 gingen ze werkelijk op elk geschikt plekje

Referenties (1) • Laatste paragraaf grotendeels gebaseerd op Femke Batsleer & Pieter Vanormelingen, ‘De harkwesp zoemt op ongekend terrein’, Natuurbericht, 22 juli 2019.

• Yves Lesseliers, ‘Van slangen, wespen en andere minder populaire diertjes’, in De Wielewaal, Vlaams tijdschrift voor natuurstudie, jg. 51, nr. 5, 1985.

• Frans Emmerechts, ‘Geschiedenis van het Geelse landschap’, in Jaarboek 51 van de Vrijheid en het Land van Geel, Geels Geschiedkundig Genootschap, 2016.

• Annelien De Naegel, ‘Welke factoren beïnvloeden het succes van de harkwesppopulatie in Geel-Bel?’, masterthesis Thomas More, Geel, Academiejaar 2012-2013.

• www.ecopedia.be.

• www.waarnemingen.be.

Heb je de Natuurpuntactiviteiten in je buurt hard gemist de laatste maanden? Dan hebben we misschien goed nieuws.

We hebben onze activiteiten coronaproof gemaakt en kunnen jullie weer uitnodigen! Vooraf inschrijven bij de gids is wel steeds verplicht. En wat we verder van elke deelnemer verwachten lees je op www. natuurpunt.be/corona-proof.

Activiteiten

Selguis, verkenning nieuwe aankopen in coronatijden © Jean Vankerkom

Hieronder vind je de activiteiten die we – op het einde van de zomer – voor het najaar voor jou gepland hebben. Alle activiteiten zijn onder voorbehoud. Hoe de coronacrisis evolueert kunnen we niet voorspellen. Ga even vóór een activiteit na of ze doorgaat, via de website of de facebookpagina van onze afdelingen en bezoekerscentra. Je vindt de adressen in het colofon vooraan in deze Meander! En wie weet, misschien vind je er dan wel eentje die we bij het ter perse gaan van deze Meander nog niet wisten!

MEANDERLAND Donderdag 1 oktober › Filmavond • ‘De Slapende Reus’ van Frans Verhoeven.

• Afspraak: 19.30 u in ’t Kristallijn, Blauwe Keidreef 3, Mol. • Zie recensie in vorige Meander. Iedereen welkom, maar eerst inschrijven bij jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60, gezien de plaatsen in de zaal beperkt zijn.

Zaterdag 10 oktober › Nacht van de Duisternis • Proef de donkerste nacht van het jaar in De Rammelaars.

Wandel met fakkel en bij kaarslicht. Luister naar griezelverhalen. Kampvuur, soep, pannekoeken, en meer.

• Afspraak: Natuur.huis De Rammelaars in Ham, vanaf 18 u, fakkelwandeling 19.30 u.

• Info en reserveren: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/ natuurpunt-ham of 0470/68 34 47.

Zondag 11 oktober › Landduinenwandeling Geel-Bel • De landduinen van Bel zijn beroemd. Wie heeft er als kleuter of jongere niet geravot? Wij struinen vandaag met Gaston door de duinen.

• Afspraak: kerk Geel-Bel, Bel 152, Geel om 14 u.

• Einde rond 16.30 u.

• Info: Gaston Dams, Juliennehoremans@telenet.be of 0479/86 17 01.

Zaterdag 17 oktober › Zwerfvuilopruimactie Zammelsbroek • Afspraak: parking kerk Geel-Oosterlo, Eindhoutseweg 46, Geel om 9 u.

• Info: dirk.deschutter@hotmail.com of 0478/64 19 40.

Zondag 18 oktober › Watervogeltelling Molse (zand)putten • Met dit rondje watervogels tellen trekken we de tellingen voor dit winterhalfjaar weer op gang.

• Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk De Brug, Warande, Mol-Donk (carpool mogelijk).

• Einde aan reservaat De Maat tegen 12 u. Tellers voor een eigen gebied melden zich voor dit seizoen best nog eens aan bij coördinator jefsas@skynet.be. Alvast bedankt voor jullie medewerking!

Dinsdag 10 november › Totterpad by Night • De nacht valt, de dieren gaan op pad! Ben jij benieuwd waar die vreemde geluiden uit het bos vandaan komen? Maak je dan klaar voor een leuke avondwandeling voor jong en oud van ± 2 km met sfeerverlichting en gezellig terras.

• Locatie: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 7, Meerhout. Open vanaf 17.30 u, einde voorzien om 22 u.

• Starturen: 18 u, 18.30 u, 19 u, 19.30 u, 20 u, 20.30 u en 21 u.

• Toegangsticket = €5 euro / €2,50 (kinderen jonger dan 12 jaar).

oktober - december 2020

| 19

Oktoberavond in het Buitengoor © Frans Emmerechts

• Gratis drankje onderweg voor elke deelnemer. Tickets alleen in voorverkoop verkrijgbaar, vanaf 1 oktober te koop en af te halen in het bezoekerscentrum tijdens de openingsuren.

Wees er snel bij, want de plaatsen per groep zijn beperkt.

Kinderen alleen toegelaten onder begeleiding van een volwassene.

• Info: www.grotenetewoud.be, bc.grotenetewoud@natuurpunt.be of 014/21 34 50.

Zaterdag 14 november › Plantenverkoop Plant van Hier • Plantgoed af te halen in het Natuur.huis De Rammelaars, 1012 u.

• Info en bestellen: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/ natuurpunt-ham.

Zondag 15 november › Watervogeltelling Molse (zand)putten • De eerste echte wintergasten zoals brilduikers, zaagbekken en rietganzen zijn nu gearriveerd. En deze maand worden ook de aalscholvers en zilverreigers geteld op hun slaapplaatsen.

• Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk De Brug, Warande , Mol -Donk (carpool mogelijk).

• Einde tegen 12 u aan reservaat De Maat met afsluiter in taverne Het Jagershof voor de evaluatie.

• Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Zaterdag 21 november › Dag van de Natuur Molse Nete • Beheerwerken in de Molse Netevallei in Mol. • Afspraak: 9 u aan kerk Mol-Gompel. Einde tegen 12 u.

• Laarzen en werkhandschoenen noodzakelijk! Dranken worden voorzien.

• Bij deelname gelieve eerst contact op te nemen met conservator guy.hannes@skynet.be of 014/31 71 54.

Zaterdag 21 november › Dag van de Natuur Zammelsbroek • Iedereen welkom, we voeren diverse werken uit in samenwer-

20 | Meander 4

king met MPI Oosterlo. Het nodige materiaal is ter plaatse. 's Middags voorzien we voor iedereen soep, brood en beleg. De dag sluiten we af met een gezellige babbel en een drankje.

• Afspraak: vanaf 9 u op de Kikkerweide (te bereiken via het Molenlaakpad, zijstraatje van de Eindhoutseweg) in GeelOosterlo.

• Info: dirk.deschutter@hotmail.com of 0478/64 19 40.

Zondag 22 november › Dag van de natuur Rammelaars • Kom een dagje helpen in natuurgebied de Rammelaars en help onze prachtige natuur een stap vooruit.

• Afspraak: Natuur.huis De Rammelaars in Ham, vanaf 9 u (tot ongeveer 16 u).

• Info en reserveren: https://www.natuurpunt.be/afdelingen/ natuurpunt-ham of 0470/68 34 47.

Zaterdag 28 november › Spaghetti-avond Netebronnen • Afspraak: van 17 tot 20 u in parochiecentrum Ten Aerdenkorf, Achterbos 76, Mol. • Meer info hieronder.

Zondag 13 december › Watervogeltelling Molse (zand)putten • Grote zaagbekken en nonnetjes zijn nu zeker gearriveerd; probeer ze mee in de kijkers te krijgen.

• Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk De Warande, brug Mol-Donk (carpool). Einde tegen 12 u aan reservaat De Maat met een afsluiter in taverne Het Jagershof.

• Info en coördinatie: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Zondag 3 januari › Driekoningenexcursie naar Steen der 7 Heerlijkheden • In deze openingsklassieker van 2021 gaan we op zoek naar de Steen der 7 Heerlijkheden en kijken we uit naar wildsporen, roofvogels en overwinteraars. Laarzen kunnen nuttig zijn!

• Afspraak: 9 u parking Den Diel. Einde tegen 12 u.

• Info: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

NATUURGEBIED VELDHOVENHEIDE IN HAM

Twee nieuwe wandelroutes Op een boogscheut van de dorpskernen van Kwaadmechelen en Oostham ligt het bos- en heidegebied Veldhovenheide. Natuurpunt Ham bewegwijzerde deze zomer 2 nieuwe wandelroutes.van 4,1 en 5,1 km.

De routes zullen een jaar proefdraaien om te kijken hoe ze bevallen.

Er zijn 2 startpunten: De oude Pastorie in Oostham (gele rondjes gemarkeerde route, 4,1km) en aan de Ambertuin in Kwaadmechelen (groene ruit gemarkeerde route 5,1 km). Ondanks de nabijheid van de bebouwde kom merk je daar bijzonder weinig van tijdens de wandeling. Je kunt beide routes perfect combineren tot 7,5 km wandelplezier.

Je kunt de routes downloaden vanaf: www.natuurpunt.be/natuurgebied/ veldhovenheide en ze zijn ook te vinden op www.routeyou.com (met gps-track) onder de namen Veldhovenheide oost, Veldhovenheide west. Verdere info via www. facebook.com/natuurpunt.ham of info@ natuurpuntham.be.

P P 24

26

27

De Oude Pastorie

47 36

P

Amber tuin

31

P 53

30

32

29 Struweel

28

P

Bos Akker Water

52

Grasland

35

Perceel met bebouwing groene route 5,1 km gele route 4,1 km

51

P

339 48

49

0

91

Wandelknooppunt

38

Fietsknooppunt

500m

250 50

Zaterdag 28 november Netebronnen

Z

Spaghetti-avond!

in in een gezellig samenzijn? Kom dan naar onze spaghetti-avond ten voordele van de natuur. Schrijf je nu in!

Wanneer: zaterdag 28 november van 17 tot 20 u.

Waar: parochiecentrum Ten Aerdenkorf, Achterbos 76, Mol. Wat: spaghetti met vlees van hormonen- en dioxinevrije Schotse runderen uit de gebieden van Natuurpunt. Voor vegetariërs is een apart sausje voorzien… en voor een nagerecht zorgen we natuurlijk ook.

Prijs: €12 en €7 voor de kinderportie.

Inschrijven: voor donderdag 26 november bij Jurgen. verreyt@skynet.be of 0497/70 63 08.

oktober - december 2020

| 21

 

Mooie

natuurwaarnemingen

Casarca Half mei in een weiland achter onze tuin in Geel-Larum: een casarca of roestgans. De schuwe oranjebruine halfgans is een vrij schaarse exoot. Broedvogels zijn nazaten van ontsnapte exemplaren.

LEO MERTENS

Roodvlekweekkever Eind april, veel moois te zien tijdens het wandelen. Ik stopte even bij een lijsterbes in bloei. Zweefvliegen en bijen en ook deze roodvlekweekkever of roodtipbasterdweekschild die kwam smullen van de nectar.

SASKIA NOYENS

Gele lis De gele lis is een oeverplant uit de lissenfamilie. De bloemen, hier gefotografeerd in de Zegge in Geel, zijn te zien van mei tot juni langs stilstaand of langzaam stromend water. De plant komt in geheel Europa voor in moerassen, sloten en aan oevers. Bij ons is hij algemeen.

MYRIAM THYS

22 | Meander 4

Meerkoeten Deze foto heb ik genomen op 2 mei aan de vijvers in Geneberg te Ham. Nieuw leven was geboren en dat vind ik altijd wel leuke plaatjes opleveren. Meerkoet voedert jong.

JIMMY VANGENECHTEN

Kwak

Koolmees

Op 12 mei zat een juveniele kwak aan de tuinvijver van mijn achterbuur Wally in de Kapellekensdreef in Mol. Die dag werd er ook een gezien achter het casino in Gompel, en op 16 mei zag Willy er een aan Rijsberg in Balen. Te noteren als ‘vermoedelijk broedgeval’ aan de Molse Nete, denk ik...

Met veel geduld en geluk thuis in Geel-Holven deze foto kunnen nemen: ‘klaar om uit te vliegen…’.

ROGIER TORMANS

WALLY ANTONSSON, WILLY MAES EN JEF SAS

Sluipwesp Megarhyssa vagatoria is een zeer grote, mooie sluipwesp. Dit vrouwtje zat in het Buitengoor op de stam van een berk te boren met haar legboor. Het zijn vrij zeldzame, gespecialiseerde ectoparasitoïden van larven van houtwespen met een lichaamslengte van meer dan 4 cm. Geen parasieten dus, maar parasitoïden!

Het verschil is dat een parasitoïde zijn gastheer altijd doodt en een parasiet niet.

JEAN VANKERKOM

Smalvleugelige bok of getailleerde boktor Foto genomen aan de rand van een van de graswoestijnen van Engels raaigras die Mol-Millegem rijk is. Deze bok heeft de allure van een wesp met versmalde slanke dekschilden, een zwart met wit-geel gebandeerd achterlijf en rode achterpoten. Normaal vliegt hij heel actief rond als een wesp. Gelukkig was deze in rustfase en liet hij zich graag fotograferen.

HILDE VIANE

oktober - december 2020

| 23

Neushoornkever De neushoornkever is één van de grootste kevers in België (4 cm). Het mannetje heeft een opvallende, grote, opwaarts gebogen hoorn op zijn hoofd. Ik vond hem eind mei in mijn composthoop. Dankzij de toegenomen interesse in tuinieren en composteren komt deze kever weer algemeen voor in Vlaanderen.

HERMAN BIJNENS

Sint-jacobsvlinder De sint-jacobsvlinder zie ik zelden of nooit in mijn tuin in Olmen.

Het is een nachtvlinder die ook overdag actief is. Hij wou zijn vleugels jammer genoeg niet spreiden voor de lens van mijn gsm, maar de buitenkant is ook prachtig.

JOHAN MULDERS

Lepelaar Wilgenhoutrups De forse rupsen van de wilgenhoutvlinder zijn houtboorders die meerdere jaren in het hout van loofbomen leven. Eind mei vond ik er een tijdens beheerwerken in Bel. De vlinder is nachtactief en vrij algemeen.

GASTON DAMS

24 | Meander 4

Op 9 mei waren er vier lepelaars aan het foerageren in de Lange Linnenput te Mol-Postel. Je ziet ze zelden in Meanderland: een geschikte foto voor Meander dus!

SVEN BOECKX

Iepenpage Het waarnemen van de zeer zeldzame iepenpage is niet eenvoudig: het is een kleine, onopvallende vlinder en de mannetjes verblijven rond de toppen van de hoogste bomen. Een aardige waarneming voor mij dus op 13 juni in Meerhout: twee stuks cirkelend rond en rustend op het topje van onze lindeboom.

MARC MANGELSCHOTS

Zwanenbloem Op deze foto zie je een zwanenbloem, een moerasplant, op 22 juni in een grachtkant van het domein Malou in Balen. De bloem heet zwanenbloem omdat de vorm van de stampers lijkt op sierlijke zwaantjes.

KRIS VAN ELSEN

Goudvink

Koninginnenpage 1 Toen ik in de ochtend van 10 juni wat venkelloof wou plukken voor onze konijntjes zag ik deze schoonheid zitten: de rups van een koninginnenpage. Wat een kleuren! En tot mijn grote vreugde was hij/zij niet alleen want even later vond ik er een tweede.

Begin februari dook een goudvink op in onze tuin. Enkele dagen later wou ik ze fotograferen op het gazon, maar bij het opvliegen kwam ze onzacht tegen een raam terecht en bleef ze lange tijd versuft achter. Toch bracht ze daarna nog gezelschap mee en konden we twee paartjes bewonderen die rustig pikten in het gras.

KATRIEN BOGAERTS

MARC SADONES

oktober - december 2020

| 25

Bruine eikenpage Tijdens een wandeling in het Groesgoor te Dessel kwamen we op 13 juni deze zeldzame bruine eikenpage tegen. De vlinder kan door zijn verborgen levenswijze gemakkelijk over het hoofd worden gezien. Hij leeft in open struwelen met eik waarin begroeiing van braam of sporkehout voorkomt.

JEFF MANGELSCHOTS EN JO DE PUYDT

Uilskuiken kerkuil Op de foto zie je Juul en Saar. In de schuur van hun vake houdt een kerkuil. Herman Berghmans van Natuurpunt kwam langs om het uilenjong te meten, te wegen en te ringen. En Juul en Saar mochten samen met het jong even op de foto.

NATALIE WILMS EN MAI MONDELAERS

Koninginnenpage 2 Mooie beelden in de tuin op 3 juli; het is inderdaad aan te raden een buddleja aan te planten want je krijgt een prachtig resultaat aan vlinders. Zoals hier de nectar zoekende koninginnenpage.

Maar ook atalanta, dagpauwoog, kleine parelmoervlinder en zelfs de lindepijlstaart, een nachtvlinder, lieten zich al zien!

ILSE MENSCH

26 | Meander 4

IJsvogel Ik ben al even bezig met vogelfotografie en nam op 13 juli deze foto van een prachtige ijsvogel. Ik ben er zelf enorm blij mee. De foto is ‘s morgensvroeg genomen in Mol-Postel.

RENÉE VAN DEUN

Kleine ijsvogelvlinder

Purperreiger

Op 13 juli samen met Denis Mertens op vlinderexcursie geweest in De Vennen. En de (bijna) eerste vlinder die we spotten was toch wel een kleine ijsvogelvlinder, die zich dan ook nog eens rustig liet bewonderen! De zeldzame kleine ijsvogelvlinder lijkt zich heel langzaam te herstellen van een enorme achteruitgang in de jaren 1990.

De purperreiger heeft een fraai uiterlijk. Hij is donkerder, iets kleiner, slanker en veel zeldzamer dan de bekende blauwe reiger. De vogel is schuw en leeft verborgen in moerassen met rietvelden. Het is een trekvogel, die overwintert in West-Afrika. Op 28 en 29 juni werd er een waargenomen aan de Dekshoevevijver in Geel. Daarna tot 12 juli regelmatig aan de nabij gelegen Kattesteertvijver. Op 22 juli werd hij opnieuw en voor het laatst aan de Dekshoevevijver gemeld.

RUDI RADEMAEKERS

MARGO GHIELENS

Pauwoogpijlstaart of avondpauwoog Een vrij algemene, inheemse nachtvlinder die bij verstoring zijn rozerode achtervleugels met de zwart met blauwe oogvlek ter afschrikking laat zien. Op 3 augustus zat hij de hele dag voor mijn deur in Geel-Larum.

RUDI MEYLEMANS

Bruin blauwtje Ik heb de cursus ‘Meer leven in je tuin’ gevolgd en op basis daarvan meer planten voorzien voor vrolijke fladderaars en zoemers. Tijdens het vlindertellen veel mooie bezoekers aangetroffen in onze tuin in Geel-Punt, waaronder dit bruin blauwtje.

ISABELLE NOYENS

oktober - december 2020

| 27

Staartblauwtje Deze zomer in de Most te Balen opnieuw het zeer zeldzame staartblauwtje gezien! Een vrouwtje, want de bovenkant van de vleugel is bruinig. Dat kun je beneden op de foto zien waar de linker achtervleugel hoger geplaatst is dan de rechter. Twee jaar geleden zag ik er ook al een in de Most, toen de eerste waarneming in de provincie Antwerpen, op geen 100 m van de plaats waar ik het nu weer zag!

Populierenhaan(tje) Vanwege de ronde vorm en het bolle schild lijkt dit kevertje op een lieveheersbeestje, maar hij mist de stippen en is iets groter.

Er is nog een overeenkomst met lieveheersbeestjes: bij verstoring wordt een bittere en smerig ruikende vloeistof afgescheiden die vijanden zoals vogels moet verjagen.

JOS VAN DE VEN

DIRK MEWISSEN

Spaanse vlag Wij hebben hier in Geel-Winkelomheide de laatste jaren meerdere malen de dagactieve nachtvlinder Spaanse vlag opgemerkt.

Dat wil mogelijk wel zeggen dat de soort hier een territorium heeft. Op de foto had ik hem begin augustus mooi ‘by night’, op koninginnenkruid!

STAF KAUWENBERGHS

Oproep!

Witjes Op zondagnamiddag 9 augustus om 14.30 u kon ik een mooi fenomeen waarnemen in mijn tuin. ‘Trossen’ koolwitjes en citroenvlinders dwarrelden voorbij… meer dan 20 stuks per ‘tros’.

De pieridae of witjes bleven maar even… ik kon nog juist een foto nemen.

GUY KINNAER

28 | Meander 4

Voor deze rubriek roepen we al onze lezers op om actief mee te werken. Zag u zelf iets moois of speciaals in de natuur in onze regio of in gebieden waar onze afdelingen of werkgroepen op uitstap gaan, laat het ons weten.

Bedoeling is om ons tijdschrift nog meer een tijdschrift van alle leden te laten zijn.

Stuur je interessante waarneming naar frans.emmerechts@gmail.com en misschien verschijnt ze dan wel in de volgende Meander!

Jonge slechtvalken gered uit zandsilo Begin juni moest het reddingsteam van brandweerzone Kempen uitrukken voor een bijzondere operatie: drie jonge slechtvalken bevrijden uit een benarde positie.

Onervaren, jong en speels Tien jaar geleden plaatste het bedrijf Sibelco een nestkast voor slechtvalken op één van haar silo’s aan de Kanaalplas nabij Port Aventura in Mol. Na jaren wachten was er in 2020 een geslaagd broedsel: drie eieren waaruit prachtige jonge slechtvalkjes tevoorschijn kwamen.

Maar op 9 juni liep het mis. Door hun onervarenheid en speelsheid belandden de vogels onderaan in een lege zandsilo. Het lukte hen niet om op eigen kracht de silo te verlaten. Gelukkig had een medewerker van Sibelco de roofvogels opgemerkt. Het brandweerteam kwam ter plaatse en kon de drie valkjes redden.

Samen met hun ouders vlogen ze vrij vlug opnieuw rond boven de schitterende natuur van de Molse Meren.

WILLY COOLS

BEHAAG

onze Kempen Sinds 1995 wordt in onze regio een bomen- en struikenverkoop georganiseerd onder de naam ‘Behaag onze Kempen’. Een initiatief van 27 gemeentebesturen, de IOK en vrijwilligers van Natuurpunt, JNM en Velt. De bedoeling is mensen te stimuleren een ecologische tuin aan te leggen. Bij dit soort tuin wordt rekening gehouden met mens, natuur, milieu en landschap.

Behaag onze Kempen biedt het plantenmateriaal te koop aan van begin september tot 20 oktober.

Afhalen kan alleen op zaterdag 21 november 2020 in de voormiddag op een door jou gekozen afhaalplaats. Je wordt er geholpen door vrijwilligers die je misschien kent van onze natuurvereniging…

Een overzicht van de beschikbare planten, info en een bestelformulier vind je via www.iok.be.

Via de startpagina klik je door naar ‘Milieu en energie’, en vervolgens naar ‘Behaag onze Kempen’.

Het is niet duur en een deel van de opbrengst komt de natuur in onze regio ten goede.

JURGEN VERREYT

oktober - december 2020

| 29

BLACK(BIRD) lives matter Mannetje merel © Margo Ghielens

De merel zingt wanneer hij wil De merel zingt zijn eigen lied En zingt hij niet, dan blijft het stil Wie niet horen wil, die luistert niet De merel heeft zijn eigen wil en kent geen wet, woord of maat Zelfs de natuur laat hem vrij De merel is een zanger die zich niet dwingen laat Mijnheer Michiels – De Merel (intro gezongen door Boudewijn De Groot, april 2020)

Meester-alt in de popcultuur De merel, vogel van het jaar 2018. Geliefd door velen, lawaaierig voor tien. Na de nachtegaal, wellicht de meest luidruchtige vogel in Vlaanderen. Door zijn melodieuze zang ook wel de ‘meester-alt’ onder de zangvogels genoemd. Het lied van de merel is, naargelang het voorjaarsweer, te horen vanaf februari tot in de vroege zomer. Volgens Vogelbescherming Vlaanderen (2018) benadert zijn zang het meest het menselijke idee van muziek. Dat komt omdat hij op een menselijke toonhoogte

30 | Meander 4

zingt, met een melodieuze variatie van heldere klanken die haast op een notenbalk kunnen worden genoteerd.

Jullie weten ondertussen al dat ik in mijn geschriften hier altijd de link tracht te leggen met de pop(ulaire) muziek. Voor een vogel die zo melodieus zingt, ligt dat helemaal voor de hand. In de tekst hierboven staat de merel duidelijk voor ‘wereldburger’ (de titel van zijn plaat) Michiels zelf. De merel is een zanger die zich niet dwingen laat. Free as a (black) bird, dus. Dat is inderdaad het beeld dat we krijgen van onze merels: vrolijk en heel luid boven iedereen uit zingend. In de stad liefst op de nok van een dak, of de hoek van een goot. Territoriumgedrag. De mannelijke merel afficheert zich duidelijk naar mannelijke soortgenoten, en verdedigt zijn stek luidkeels. De zang moet ook andere, kleinere vogels afschrikken. De mannetjes zijn gitzwart, met gele snavel.

De vrouwtjes en jonge exemplaren zijn eerder bruinachtig, minder opvallend, beter gecamoufleerd. Broeden doen ze in tuinen en bossen, waar je ze dus ook en vooral hoort.

Die zwarte kleur inspireerde ooit iemand om een druivenras met donkerblauwe druiven merlot te noemen. Merlot is een Frans (Occitaans) dialectwoord voor kleine merel. Mogelijks verwijst die naam niet louter naar de zwarte kleur van het verenkleed, maar ook naar het feit dat merels ook wel eens een druif lusten.

Daarnaast eten ze vooral wormen en insecten, maar ook zaden en vruchten allerhande.

Zwart-wit Wellicht het bekendste – en voor velen wellicht het enige bekende – merelnummer werd door Paul McCartney gecomponeerd en is te horen op hun witte dubbelaar, The Beatles. Een zwartevogellied op een witte elpee – iemand moet dit ooit grappig gevonden hebben.

Blackbird is een akoestisch, weemoedig nummer dat enkel ogenschijnlijk een ode aan de merel lijkt. Diverse bronnen geven aan dat McCartney in de zwarte merel een metafoor zag voor de onderdrukte zwarte bevolking in de Verenigde Staten (Black lives matter(ed) toen al), en de oplopende spanningen door protesten van

de Amerikaanse burgerrechtenbeweging tegen de rassenscheiding. McCartney begeleidt zichzelf op akoestische gitaar, en geeft de cadans aan met zijn voet. Dit ritme en het geluid zouden verwijzen naar de stappen van de protesterenden.

De gebroken vleugel waarvan sprake in de tekst, naar de gebroken zwarte bevolking. Vanaf 1’40’’ hoor je tot het einde van het nummer heel duidelijk een mannetjesmerel fluiten.

Talloze artiesten, waaronder Carly Simon, Crosby, Stills & Nash, de Dandy Warhols.

Petula Clark en The Waterboys, hebben het nummer gecoverd. Een wel heel bijzondere ‘bewerking’ komt van Ellen ten Damme, gefrustreerd door het feit dat de merel die op het nummer te horen is er maar bekaaid uitkomt – zijn gezang was uit een klankarchief geplukt. Blijkbaar had een echte merel, Victor genaamd, een merelzangwedstrijd gewonnen (je kan het zo gek niet bedenken of het bestaat). Victor’s beste zanglijnen werden opgenomen en Ellen componeerde er in 2015 haar Merellied voor (BNNVARA 2015).

and her daddy was the Ace of Spades. De Texasblues laat geen ruimte voor gekwinkelier, maar is wel vettig, weemoedig, een beetje Dylanesk zelfs, en heeft weinig van doen met het meer typische, rockende ZZ Top-geluid.

Wie er ons ook op het verkeerde been zet, is Mike Oldfield. Zijn hoofdzakelijk akoestische Blackbird koppelt piano aan computergestuurde, new age geluidjes, en resulteert in een 4’49’’-durend, heel zweverig nummer dat op de Light-plaat van zijn dubbelaar Light + Shade staat.

Oldfields ‘merel’ verwijst echter niet naar de vogel, maar wel naar… een Honda CBR1100XX Blackbird. Hoe antithetisch kan je zijn…

hij talloze postzegels, waaronder ook een Belgische. Voor 2 frank was hij ooit de uwe. Merels komen voor in gedichten, worden in alle toonaarden bezongen, en entertainden ook op culinair vlak. Ten getuige een 18de eeuws Engels kinderrijmpje, wellicht gebaseerd op het gebruik van levende merels die als vermaak uit een taart opvlogen.

Sing a song of sixpence A pocket full of rye Four and twenty blackbirds baked in a pie When the pie was opened the birds began to sing Wasn’t that a dainty dish to set before the king.

Mereltaart en onze dichter De merel is dermate algemeen dat hij ook veel voorkomt in de volkskunde. Zo is hij de nationale vogel van Zweden, en siert

De merel komt nog meer terug in rassengerelateerde verhalen. Bye bye blackbird in 1926 gecomponeerd door Ray Henderson, groeide uit tot een jazzstandaard.

Het werd talloze keren gecoverd door veelal zwarte artiesten (Miles Davis, Keith Jarrett, Nina Simone,…), maar ook door Paul McCartney (en Ringo Starr), en Ricky Lee Jones om slechts hen te vernoemen.

Het nummer werd door segregationisten gebruikt om betogers die opkwamen voor gelijke rechten te jennen (Adler 1965).

Rare vogels Van het langebaardencollectief ZZ Top zou je niet direct verwachten dat ze hun inspiratie uit de ornithologie zouden halen. Hun Mexican blackbird nummer zet je dan ook op het verkeerde been.

Deze ‘sleperd’, die in 1975 verscheen op hun Fandango! album, handelt over een vogeltje van een heel ander allooi, een prostitué met name, van gemengde afkomst. In hun woorden: Go find the Mexican Blackbird... Her mama was Mez’can Mannetje merel neemt een bad en wordt daar niet graag bij gestoord © Frans Emmerechts

oktober - december 2020

| 31

Vrouwtje merel © Frans Emmerechts

Dichter bij huis heeft Gezelle (1898) de merel bezongen, onder andere in: Hebt gij nog geluisterd naar den merelaan, ‘s avonds, als het duistert, als de sterren staan?

Op den hoogen sperel, daar hij verre ziet, luide zingt de merel nu zijn avondlied.

Hoort zijn’ kele galmen haal en wederhaal: ‘t zijn lijk Davids psalmen ‘t is lijk orgeltaal.

Kout hij met de blâren van den boom, misschien; die, al slapenvaren, hem goên avond biên?

Je zou zo meezingen toch ?

Het virus?

Zoals al duidelijk werd, zijn er een aantal associaties te maken tussen de merel en hedendaagse problemen. De rassenkwestie kwam al aan bod. Maar, er is ook een band met een … virus. Ik had niet gedacht

32 | Meander 4

dat ik het C-woord ging gebruiken in deze tekst, maar sedert een aantal jaren sterven er vooral merels maar ook andere zangvogels door het zogenaamde Usutu virus.

Dit van oorsprong Afrikaanse virus werd in 1996 voor het eerst gesignaleerd in Europa, in Italië. Waarschijnlijk is het door trekvogels vanuit Afrika overgebracht.

Sindsdien heeft het via bloedzuigende muggen overgedragen virus zich verspreid over verschillende Europese landen en hebben vooral merels hier de nadelige gevolgen van ondervonden. Het veroorzaakt zenuwsymptomen en sterfte. Maar, het kan ook de mens besmetten! Tot nog toe zijn er twee Europese gevallen bekend waarbij het Usutu virus zenuwsymptomen heeft veroorzaakt bij immunosupressieve patiënten. Het lijkt er wel niet op dat het virus een bedreiging voor de gezonde mens vormt (Lammers, 2013).

Om toch nog positief af te sluiten: ook al zijn de merelbestanden recentelijk uitgedund, toch raken de oorspronkelijke aantallen telkenjare weer aangevuld met overwinteraars uit Scandinavië en OostEuropa die (nog) niet besmet zijn.

PATRICK VAN DAMME

Bronnen: • Adler, R. (1965) Letter from Selma On the trail to Montgomery. The New Yorker, April 10 1965. https://www.newyorker.com/magazine/1965/04/10/ letter-from-selma • BNNVARA (2015) Merellied van Ellen ten Damme. Radiofragment, 31 mei 2015. https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/ merellied-van-ellen-ten-damme • Lammers, R. (2013) Belang van het Usutu virus in Europa. Universiteit Gent, Faculteit Diergeneeskunde.

• Gezelle, G (1998) Volledig Dichtwerk, Jubileumuitgave 1899-1999.

Lannoo-Pelckmans.

• Opie, I. en P. (1997) The Oxford Dictionary of Nursery Rhymes (2nd ed.). Oxford, Oxford University Press, p394–5.

• Vogelbescherming Vlaanderen (2018) De Vogel van het Jaar 2018. http:// vogelbescherming.be/node/340

GRIESBROEK

oud stort en Heiloop kregen nieuw, natuurlijk jasje Drie onafhankelijke projecten zorgden er de voorbije maanden voor dat de omgeving in en rond natuurgebied Griesbroek alweer een ecologische én toeristische ‘upgrade’ heeft gekregen.

Twee ingrepen moeten de biodiversiteit binnen het gebied stimuleren; een derde ingreep geeft de bezoekers de mogelijkheid om de florerende fauna en flora nog wat beter gade te slaan.

Sanering voormalig stort De gemeente Balen nam de sanering van het voormalige stort (locatie Echelpoel) voor haar rekening. Tussen 1962 en 1980 was Echelpoel een gemeentelijke stortplaats voor huishoudelijk afval.

Pas vrij recent kreeg de gemeente de eigendomsrechten van het perceel in handen en quasi meteen werd er beslist om een sanering uit te voeren.

Concreet werd de grond gelijkgemaakt en nadien bedekt met een waterdoorlatende folie (geotextiel). Die folie verhindert dat de planten en de zaden die nog in de grond zitten opnieuw naar boven kunnen groeien. Een belangrijk gegeven voor de omringende natuur omdat de extreem invasieve Japanse duizendknoop er lange tijd vrij spel had gehad en het hele perceel had ingepalmd.

Bovenop de folie werd dan een nieuwe laag van zo’n halve meter aarde gedropt om nieuwe planten en zaden de kans te geven zich te ontwikkelen. Wat de uiteindelijke bestemming van het perceel zal worden is nog niet beslist. Momenteel bekijkt de gemeente (samen met Natuurpunt Balen-Nete) de mogelijkheden.

Hermeandering Heiloop VLM © Tom Schildermans

Hermeandering Heiloop De Vlaamse Landmaatschappij (VLM) heeft zich de voorbije maanden dan weer uitgeleefd met de hermeandering van de Heiloop. Die Heiloop is een door de mens gegraven afwateringskanaal dat de laatste jaren zijn nut wat had verloren.

Er werd een nieuwe meanderende waterloop uitgegraven ten westen en ten oosten van de Heiloop die de rechte vormen van het artificiële afwateringskanaal moet vervangen en het deelgebied een meer natuurlijk en gevarieerd karakter moet geven. Het water zal hierdoor ook op een gezapiger tempo doorheen het gebied stromen wat hopelijk bepaalde dieren en planten een extra stimulans zal geven om zich te profileren.

Vogelkijkhut Maar ook ‘de mens’ werd niet vergeten. Zo bouwde het Agentschap Natuur & Bos (ANB) een prachtige uitkijktoren / vogelkijkhut aan de Straalmolen in Balen. De houten constructie telt een gelijkvloers én een bovenverdieping en biedt een prachtig zicht op de ecologische vijver van ANB. Daarnaast krijg je gratis en

Vogelkijkhut ANB © Tom Schildermans

voor niks ook nog een fraai panoramisch zicht van de natuurgebieden Straal en Griesbroek erbovenop.

Maar daar hoeft het nog niet te stoppen. Momenteel liggen er ook plannen op tafel om een vogelkijkhut te bouwen in het natuurgebied zelf. Als alles volgens plan verloopt zal er in het najaar gestart worden met de bouw van een schuilhut aan de rand van de grote vijver aan het voormalige Centennial City. Laat die kwakken, purperreigers en visarenden straks maar komen!

JURGEN SOPHIE

oktober - december 2020

| 33

Padden stoelenwandeling IN BEL De herfst komt eraan. Het frisgroen van de zomer maakt geleidelijk aan plaats voor het goudgeel van de herfst. De kleuren worden warmer. De eerste paddenstoelen duiken op in de dennenbossen van Bel. Paddenstoelen of zwammen zijn het zichtbare deel van een organisme dat mycelium of zwamvlok wordt genoemd. Het bestaat uit een fijn netwerk van schimmeldraden dat zijn weg vindt onder de grond of binnenin een boom.

Omdat dit organisme geen bladgroen bezit, kan het niet op de gewone plantaardige manier in zijn energiebehoefte voorzien. Hiervoor vonden de paddenstoelen drie oplossingen.

Paardenhaartaailing

34 | Meander 4

Symbionten Mycorrhizasoorten schuiven hun schimmeldraden als kousjes om de uiteinden van haarwortels van bomen. Op deze manier kan het bereik van het wortelstelsel vergroot worden. De boom krijgt daardoor extra water, met de daarin opgeloste voedingsstoffen en betaalt daarvoor terug met suikers: een mooi voorbeeld van symbiose, een samenwerking met wederzijds voordeel. Dit zijn de symbionten.

Saprofyten Een andere groep paddenstoelen leeft van de bladeren en naalden die bomen op de grond laten vallen (de strooisellaag). Dit zijn de saprofyten. Zij zorgen voor de afbraak van cellulose en lignine en leveren de bouwstenen die bruikbaar zijn voor zichzelf en de hogere planten. Ook de bewoners van dode boomstammen en stronken zijn saprofyten. Zonder de saprofyten zou de natuurlijke kringloop in het bos onmiddellijk tot stilstand komen. Ze vormen een onmisbare schakel tussen dood en levende organismen.

Zonder deze zwammen zou een bos al snel ten ondergaan aan het eigen afvalmateriaal.

Gewone zwavelkop

Parasieten Ten slotte zijn er paddenstoelen die rechtstreeks levend hout aanvallen: de parasieten.

Ze leven ten koste van in leven blijvende gastheren.

Wandeling We lopen de paden af en soms zelfs dwars door het bos. We starten met het op naam brengen van saprofyten. De eerste die massaal opvallen zijn de mycena’s. Ze verschijnen in de herfst op naalden en stronken van dennen. Het zijn sierlijke en fijne paddenstoelen met een gewelfde of klokvormige hoed. Dit geslacht telt meer dan honderd soorten met wel heel poëtische namen: witte melksteelmycena, grote bloedsteelmycena… Opmerkelijk is dat de afgevallen kegels van de zeeden een voedingsbodem vormen voor de zeedenmycena. Muizenstaartzwammen, oorlepelzwammen en paardenhaartaailingen groeien ook op kegels van dennen. Zwavelkoppen groeien in dichte bundels en verteren de stobben van omgezaagde bomen. De echte kopergroenzwam, die opvalt door de mooie blauwgroene kleur, is een van de weinige paddenstoelen die groen is.

Rupsendoder

Sombere honingzwam

Echte kopergroenzwam

Gewone heksenboleet

oktober - december 2020

| 35

Parelamaniet

Witte melksteelmycena

Zeedenmycena

Dat groen is een kleurstof die niets te maken heeft met het bladgroen van planten.

Hoewel de meeste parasieten voorkomen op al verzwakte bomen zijn honingzwammen ook agressief voor gezonde bomen. Je herkent ze aan de fijn geschubde hoed en de taaie steel met ring. Bovendien groeien ze in bundels. De rupsendoder is een echte moordenaar. Hij strooit sporen in het rond. Als een rups die binnenkrijgt overleeft ze het niet. Binnenin de rups begint een zwam te groeien. Onder de grond gaat de rups daarna verpoppen. Maar een vlinder zal er niet tevoorschijn komen… wel een prachtige oranje knots.

Soorten als boleten, amanieten en melkzwammen vind je ook massaal terug in de naaldbossen van Bel. Het zijn allen symbionten of mycorrhizazwammen. Dat betekent dat ze in symbiose met bepaalde bomen leven. Er bestaan veel soorten melkzwammen, die alle gekenmerkt worden door ringvormige tekeningen op de hoed. Breekt men er een stukje af dan vloeit er een melkachtig vocht uit. Er zijn meer dan vijftig soorten boleten, allemaal buisjeszwammen. Ze zijn stevig en gezet. De heksenboleet is een van de mooiste. Amanieten zijn te herkennen aan de ring net onder de hoed, met onderaan de steel een knolachtige voet. Veel amanieten zijn zeer giftig. De vrij zeldzame pagemantel vind je onder jonge dennen en alleen op voedselarme zandgronden.

Het op naam brengen van paddenstoelen blijft moeilijk. Zeker als je weet dat er in ons landje ruim 5000 soorten voorkomen, waarvan slechts 2000 met het blote oog op naam gebracht kunnen worden. Opmerkelijk is dat de kennis ervan voor een groot deel bij liefhebbers berust, niet bij professionals. Dus waar wacht je als lezer nog op?

Muizenstaartzwam

Foto's en tekst – RENÉ DUCASTEL EN MIRELLA BRUYNSEELS Pagemantel

Grote bloedsteelmycena

36 | Meander 4

Oorlepelzwam

Welriekende wilde gagel

Wilde gagel is een typische struik van de Kempen. We vinden hem in onze natte heide- en veengebieden. Voor de rest komt hij in Vlaanderen praktisch nergens voor; alleen ten zuiden van Brugge is er nog een klein gebiedje waar hij te vinden is.

Zijn volksnaam ‘post’ of ‘port’ zou verwijzen naar Postel.

In de middeleeuwen was gagel het hoofdbestanddeel van gruit of gruut: een kruidenmengeling voor het op smaak brengen en het bewaren van bier. Deze kruidenmix varieerde van streek tot streek, maar gagel en moerasrozemarijn kwamen er steevast in voor. Verder bevatte gruit nog duizendblad, struikheide, slangenkruid, bijvoet, karwij, salie, munt, citroenmelisse, dennenhars, jeneverbes en ook exotischer kruiden als nootmuskaat en kaneel. De samenstelling van deze kruiden was geheim en alleen de landheer kende het recept. Hij inde er accijnzen op; de brouwers moesten er een aanzienlijke taks voor betalen. Vanaf de 13de eeuw begon men hop te gebruiken om bier op smaak te brengen. Kwestie van de belastingen te ontlopen, maar hop heeft ook goede aromatiserende en conserverende eigenschappen. Met het gebruik van hop was het proces van bierbrouwen beter te controleren.

Sommige van de gruitkruiden zouden nu niet meer gebruikt mogen worden omdat ze giftig zijn, onder andere slangenkruid.

Zelfs het gebruik van gagel was twijfelachtig, want gagel heeft abortieve eigenschappen. Toch kent men een herontdekking van deze gagelbieren; denk maar aan de Gageleer, maar zoals altijd bepaalt de dosis het venijn.

Gagel is een tweehuizige plant. Dit wil zeggen dat er mannelijke en vrouwelijke gagelstruiken zijn. De mannelijke struiken hebben grote, goudgele tot roodbruine katjes; de vrouwelijke katjes zijn veel kleiner en minder opvallend.

Mannelijke gagelstruiken zijn ruimschoots in de meerderheid.

Vruchtjes gagel © Mirella Bruynseels

Mannelijke katjes gagel © Mirella Bruynseels

oktober - december 2020

| 37

Als er een aantal bloeiende mannelijke struiken bij elkaar staan lijkt het wel een zee van goud en rood.

Het komt voor dat een gagelstruik takken heeft met mannelijke katjes en andere takken met vrouwelijke katjes. Zo’n struik waarop beide geslachten voorkomen noemen we eenhuizig en is uitzonderlijk. Sommige struiken kunnen zelfs van jaar tot jaar van geslacht veranderen. Een gril van de natuur?

De katjes bloeien al eind maart, begin april voordat de bladeren verschijnen. Het stuifmeel wordt meegevoerd met de wind.

Nadat de katjes zijn uitgebloeid verschijnen de grijsgroene bladeren.

De takken, bladeren en bloemen bevatten geurklieren die bij aanraking of wrijving een zeer kruidige, zoetige harsgeur verspreiden. Sommigen vinden dat de geur wat weg heeft van eucalyptus; anderen vinden dan weer dat hij naar laurier ruikt.

De etherische olie die gewonnen wordt uit deze geurklieren houdt insecten op afstand. In Schotland heeft men een muggenspray op de markt gebracht op basis van gagel en lavendel om de vervelende midges (kleine steekvliegjes) op afstand te houden.

Vroeger hing men een takje gagel in de kleerkast om kleermotten weg te houden. Gagel wordt ook wel vlooienkruid of mottenkruid genoemd.

Gagelstruik Š Mirella Bruynseels

Vanaf de zomer verschijnen de vruchtjes. Deze lijken op mini dennenkegeltjes en zijn geelgroen van kleur. Ze zijn zo overvloedig dat het lijkt of de gagel geel kleurt. Ook de vruchtjes verspreiden de harsachtige geur als je ze fijnwrijft. Ze werden vroeger in gerechten gebruikt om deze op smaak te brengen.

MIRELLA BRUYNSEELS

1967 2017 YEARS OF INNOVATIVE REPAIRING

Better than the original

OPEN:

REPARATIES van baden en douches, ramen en deuren, wastafels, vensterbanken, dorpels en aanrechtbladen, vloeren wandtegels.

RENOVATIES van Bad-in-bad systeem, Badwissel systeem, Douche-in-douche systeem, Douchewissel systeem.

ANTISLIP Safety floor, Antislip in sanitair, Antislip matten, Antislip coatings.

Respo Repair Belux - Schans 1 B - B-2480 Dessel T: 014 - 960613 - E: info@resporepair.be

www.resporepair.be

Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.

DAG VAN DE NATUUR ZIN OM LEKKER MOE TE WORDEN IN DE FRISSE BUITENLUCHT?

Stroop je mouwen op en kom onze vrijwilligers helpen op 21 november in de Molse Netevallei of in het Zammelsbroek en/of op 22 november in de Rammelaars!

Meer info in de activiteitenkalender van deze Meander.

40 Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen