Meander 2021 nr 1 januari - maart, jaargang 20

2021 • Januari | Februari | Maart • Jaargang 20 nr. 1

MEANDER

Belgie -Belgique P.B.-2440 Geel 1 BC1323

Driemaandelijks magazine van Natuurpunt - regio Meanderland - Afdelingen Netebronnen, Balen-Nete, Geel-Meerhout en Ham

Colofon Natuurpunt

Giften

Natuurpunt is een vrijwilligersvereniging die kwetsbare en bedreigde natuur in Vlaanderen beschermt. Met 6.000 actieve vrijwilligers en 480 werknemers beheren we 500 natuurgebieden met een oppervlakte van 25.000 ha. We voeren natuurstudies uit en we zetten vorming en workshops op om mensen dichter bij de natuur te brengen. Met 117.000 aangesloten gezinnen zijn we de grootste natuurbeschermingsorganisatie van Vlaanderen.

Giften voor de aankoop van natuurgebieden in de regio Meanderland zijn welkom op rekening BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt Beheer met vermelding van de naam en het nummer van het project dat je wenst te steunen. Vanaf €40 ontvang je een fiscaal attest.

Lid worden Door overschrijving van 30 euro op rekening BE17 2300 0442 3321 met vermelding ‘nieuw lid’. Als lid ontvangt u automatisch het nationaal contactblad ‘Natuur.blad’. Extra abonnementen: Natuur.focus (natuurstudie en –beheer) 13 euro en Natuur.oriolus (vogelstudie) 12 euro. Beide extra abonnementen samen 21 euro.

Meander Meander is het gratis driemaandelijks contactblad voor de leden van Natuurpunt in de afdelingen Balen-Nete, Geel-Meerhout, Ham en Netebronnen (Dessel-Mol). Andere geïnteresseerde leden van Natuurpunt kunnen een jaarabonnement op Meander nemen door overschrijving van 8 euro op rekening BE31 0015 6350 0055 van Meander.

De Meander is gratis te raadplegen op www.issuu.com/meanderland Oplage: 2.700 exemplaren.

Redactie An Gijs, Jef Sas, Frans Emmerechts, Jeannine Simonis, Marc Verachtert, Jan De Schepper, Tom Schildermans, Ja n Albrecht, Wendy Thys, Arne Vermeulen, Mirella Bruynseels, René Ducastel, Jurgen Sophie.

3770 – Grote Netewoud 7709 – De Maat (Mol) 7067 – Zammelsbroek (Geel) 7088 – Neerhelst (Geel) 7118 – Griesbroek (Balen) 7725 – Buitengoor en Vleminksloop (Mol) 7734 – De Vennen (Balen) 7736 – Malesbroek (Geel/Meerhout) 7739 – Molse Nete (Balen/Mol) 7763 – Belsbroek-De Vloyen (Geel/Meerhout) 7769 – Breeven (Geel) 7779 – Scheppelijke Nete (Mol/Balen) 7783 – Selguis (Geel) 7784 – De Bleken (Mol) 8810 – De Rammelaars (Ham) 8874 – Veldhovenheide (Ham) 3283 – Natuur.huis De Rammelaars (Ham) F-04013 – Watermolen Meerhout

Contactadressen Afdeling Netebronnen

Frans Emmerechts, frans.emmerechts@gmail.com.

 jefsas@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.netebronnen  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-netebronnen

Met dank aan onze fotografen

Afdeling Geel-Meerhout

Frans Emmerechts, Nico Schrans, Paulien Maes, Tom Govaerts, Kaat Bohy, An De Wilde, Patrick Ooms, Peter Stroobants, René Ducastel, Erik Ducastel, Gilbert Reypens, Peter Van Den Broeck, Veerle Van den Eynden, Jan Albrecht, Roger Geens, An Wauteraerts, Rogier Tormans, Patrick Sterckx, Aiden Driessens, Stef Smet, Staf Kauwenberghs, Jo De Mey, Dirk Stynen, Bart Hulsmans, Ronan Huveneers, Paul Leon Van Gestel, Katrien Bogaerts, Rik Verborgt, Rony Van Hout, An Blockx, Karel Verbruggen, Michaël Huygen.

 marc.verachtert@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.afdeling.geel-meerhout  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-geel-meerhout

Afdeling Balen-Nete

Coverfoto’s: Boommarter © An De Wilde, Grote zilverreiger © Dirk Stynen, Espenblad © Patrick Sterckx, Opening speelnatuur: voorzitter Lieven De Schamphelaere spreekt de Totter-Rangers toe, coördinator van het bezoekerscentrum Wendy Thys en burgemeester Nele Geudens kijken gemondmaskerd toe © Frans Emmerechts.

Achtercover: Eerstejaars bruine kikker op bundel dennenzwavelkop © Stef Smet.

Op alle foto’s rusten auteursrechten. Voor de gegevens van de fotografen kunt u contact opnemen met de redactie.

 frans.hoes2@telenet.be  www.facebook.com/natuurpunt.ham  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-ham

Contact

Lay-out Meander Arne Vermeulen en Jan Albrecht.

Deadline teksten volgende Meander Maandag 18 januari 2021.

Verschijnt eind maart 2021.

Inlichtingen voor het leveren van tekst en beeld: frans.emmerechts@gmail.com.

2 | Meander 1

Rietgors aan mistige Dekshoevevijver © Frans Emmerechts

 tom.schildermans@skynet.be  www.facebook.com/natuurpunt.balen-nete  www.natuurpunt.be/afdelingen/natuurpunt-balen-nete

Afdeling Ham

Bezoekerscentrum Grote Netewoud  bc.grotenetewoud@natuurpunt.be  www.facebook.com/GroteNetewoud  www.grotenetewoud.be

E

en voorzitter van een Natuurpuntafdeling zetelt in veel adviesraden en moet zijn stem laten horen bij heel wat beleidsthema’s. En natuur en natuurbeleid stoppen niet bij gemeentegrenzen. Daarom werd, in september 2020, Natuurpunt Kempen vzw boven de doopvont gehouden. Hiermee krijgt een al bestaande samenwerking een statuut. Het werkgebied is (ongeveer) het arrondissement Turnhout.

In de komende maanden wordt gewerkt aan een erkennings- en subsidiedossier als regionale natuurvereniging. Als dat lukt, kunnen we vanaf januari 2022 een beroep doen op professionele ondersteuning.

Waarom samenwerken?

Natuurpunt Kempen wil de Natuurpuntwerkingen in de regio versterken door samen te werken. Tegelijk willen we een Kempische stem laten horen binnen Natuurpunt, maar ook naar buiten toe. De basis blijft de lokale vrijwilligerswerking, die ondersteund, versterkt en verbreed wordt door regionale initiatieven.

Natuurpunt Kempen staat open voor samenwerking met andere natuur- en milieuverenigingen.

Waarvoor staan we?

Natuurpunt Kempen zet zich in voor De Kempense natuur.

Daarbij staat eigenheid en onvervangbaarheid centraal. We doen dat door te ijveren voor waardering, een betere bescherming en versterking van de natuurwaarden. Dat bij voorkeur op de schaal van het landschap en met oog voor de ruimtelijke en ecologische samenhang. Duurzame ontwikkeling is daarbij het toetsingskader.

Kempense natuur meer waarderen. Er is meer kennis nodig over de natuur in de Kempen. Met speciale aandacht voor de eigenheid en onvervangbaarheid van de Kempense natuur en landschap. Natuurwaarden gaan samen met waarden als erfgoed, gezondheid en ecosysteemdiensten. Naast kennis en educatie, is natuurbeleving belangrijk om het draagvlak te vergroten.

Kempense natuur beter beschermen. De bedreigingen zijn gekend. In de Kempen zijn dat vandaag: - vermesting die samenhangt met de intensieve veehouderij; - verdroging en andere gevolgen van de klimaatontreddering; - versnippering door verstedelijking, infrastructuren en ruimtelijke wanorde.

De bedreigingen moeten aangepakt worden op alle niveaus en bij voorrang door overleg met alle betrokkenen, doelgroepen en

overheden. Soms is, door een algemeen gebrekkige handhaving, juridische actie onvermijdelijk.

Kempense natuur nog versterken. Om de natuur sterker er robuuster te maken, is ruimte nodig, als antwoord op de versnippering van de te kleine natuurgebieden. Daarnaast moeten er middelen zijn voor een aangepast natuurbeheer. Op grotere schaal zijn maatregelen nodig voor het herstel van ecosystemen, op de eerste plaats op het vlak van waterhuishouding. Voor de versterking van de natuur is aanpak op het niveau van het landschap aangewezen. Meerdere gebieden komen in aanmerking voor landschapspark, grenspark of zelfs nationaal park.

Wat doen wij?

Concreet zal er onder meer werk gemaakt worden van het opvolgen van regionale beleidsdossiers, de vertegenwoordiging in adviesorganen, praktische en organisatorische ondersteuning van publieksactiviteiten en het afstemmen van de educatieve activiteiten. Natuurpunt Kempen zal standpunten innemen over actuele kwesties in verband met natuurbehoud in de brede zin.

Bij lokale dossiers gebeurt de afweging door de direct betrokken lokale werking. Bij regionale dossiers zoeken we naar een gezamenlijk standpunt en strategie. Natuurpunt Kempen staat voor samenwerking met andere partners en het versterken van de dialoog met geledingen in de samenleving. Dat door deelname aan projecten en participatie in adviesraden en samenwerkingsverbanden zoals het Regionale Landschap Kleine en Grote Nete.

Meanderland blijft bestaan als sub-regio, met de afdelingen in Geel-Meerhout, Mol-Dessel, Balen en Ham blijven we samenwerken aan ons tijdschrift Meander en aan het Grote Netewoud.

MARC VERACHTERT

Voorzitter Natuurpunt Geel-Meerhout Secretaris Natuurpunt Kempen vzw

januari - maart 2021

|3

Samen op stap © Frans Emmerechts

Natuurpunt Kempen OPGERICHT

Een blauwe reiger tussen grazende koeien in Breeven © Frans Emmerechts

Nico Schrans neemt notities in Breeven © Frans Emmerechts

Op verkenning door de vallei van de

Kleine Nete

De motor achter deze cursus was Jos Gysels © Frans Emmerechts

De Grote Nete is de slagader van Meanderland maar in het noorden van onze regio stroomt er nog een ‘Neet’, namelijk de Kleine Nete.

Tussen Kasterlee en Herentals lag tot half de vorige eeuw het Geels Gebroekt: een gigantisch moeras dat op zijn breedste punt wel twee kilometer breed was. Na de drooglegging en de ruilverkaveling van pakweg 1950 tot 1980 blijven er nog maar restanten van over. Het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete besloot om die natuurgebieden onder de aandacht te brengen tijdens een ‘Valleicursus’.

Een bont allegaartje schreef zich in: natuurgidsen, Kempengidsen, Kempische Heuvelruggidsen en ook mensen die werken voor de provincie Antwerpen. De motor achter deze cursus was Jos Gysels.

Al tijdens de eerste coronagolf werd beslist om de theorie via webinars te laten doorgaan. Jos verlegde ongetwijfeld zijn

4 | Meander 1

eigen didactische grenzen en leverde fantastisch werk af. Ook voor de excursies werd een goede oplossing gevonden.

Er werd digitaal in kleine groepen afgesproken en we hielden ons netjes aan de opgelegde regels. Blij als we waren dat de cursus niet geannuleerd werd en we naar buiten mochten.

Breeven Voor de eerste excursie komen we samen in het Geelse dorp Ten Aard. Bij de Daelemansloop kijken we op een andere manier naar een beek en worden Jos Gysels zijn stokpaardjes direct duidelijk: natuur en erfgoed. Het is een typische Kempische beek uit het brongebied van de Breiloop en kreeg zijn gepersonifieerde (achtervoegsel -mans) naam van de Houtumse familie Van Daele.

In de loop groeit kleine watereppe. Deze kalkminnende moerasplant hoort hier niet thuis maar de droge zomer zorgde voor een grotere invloed van het nabije Kempische kanaal met zijn kalkrijk Maaswater. Ziehier wat je allemaal uit een klein beekje kunt leren.

s

Een ven in de heide Breeven ligt op de uiterste rand van de Netevallei en maakte vroeger deel uit van de immense Geelse Heide. Een grote natuurlijke depressie vormde tot in de 19e eeuw het Groot Breeven. Rond 1880 is men het gebied beginnen te ontginnen

en nu staan er vredig koeien op te grazen maar de depressie is nog steeds onmiskenbaar te zien in het terrein. Natuurpunt kocht ondertussen 90 ha aan en hoopt een deel van het ven te kunnen herstellen. Het Klein Breeven bestaat wel nog en verderop ligt het natte heidegebied ‘de Steert’. Hier komen al onze marterachtigen voor waaronder de zeldzame boommarter. De vennen werden tijdens de middeleeuwen gebruikt als visvijvers voor de abdijen (Corsendonck, Tongerlo en Ten Troon) om hen te voorzien van vis tijdens de vele vleesloze vastendagen.

Een stuk grond van de bisschop De Kijfheide (een deel is nu de ‘Peerdehei’) heeft een lange geschiedenis die begint bij de Merovingers. Het gebied was eigendom van het kapittel Kamerijk (Noord-Frankrijk) en werd gedurende eeuwen betwist door de Heren van Geel.

Vandaar de naam: kijven, betwisten. Een 15e -eeuwse kaart en twee pauselijke bullen moesten meer duidelijkheid scheppen over wie de rechtmatige eigenaar was van het domeingoed Bisschopshoeven. Het woord hoeve stond vroeger voor een oppervlaktemaat (groot stuk grond). Op de meeste gronden kwamen boerderijen te staan die later de betekenis van de oppervlaktemaat overnamen.

Maar letterlijk is dit dus: een stuk grond van de bisschop (van Kamerijk).

Olens Broek Het Olens Broek is het meest westelijke deel van het ooit zo grote Geels Gebroekt. De Netevallei is hier op zijn smalst. De rivier moet zich door een flessenhals wringen die gevormd wordt door de Kempische Heuvelrug en de heuvelzandrug van Benen Heide. Door die opstuwing van water ontstond uiteindelijk een groot moeras.

De verantwoordelijke boswachter Eddy Vercammen is onze gids vandaag. Hij laat ons op zijn eigen manier en doorspekt met ironie kennismaken met de realiteit van natuurbeheer anno 2020. Hier in dit mooie stukje natuur komen verschillende maatschappelijke vraagstukken samen. De centraal staande natuur conflicteert regelmatig met andere hedendaagse belangen.

Natuurherstel Het beheer wordt bepaald door verschillende richtlijnen en heeft tot doel om verschillende biotopen te laten inpassen in het landschap. De te behalen doelen kunnen lokaal bepaald zijn maar ook door

Europa. Historische veenkuilen worden terug blootgelegd, weekendvijvers worden ‘vernatuurlijkt’, schapen begrazen de rivierboorden en op het voormalige stort van Herentals lopen nu koeien rond. Een bever komt zich ondertussen met de waterhuishouding bemoeien.

Natuur en landbouw De drooglegging en ruilverkaveling van midden vorige eeuw die het Geels Gebroekt omtoverde in landbouwgebied laat nog steeds zijn sporen na. Om het gebied te ontwateren werd de Kleine Nete rechtgetrokken. Veen dat opdroogt klinkt echter in (krimpt) waardoor het drooggelegde

gebied ondertussen twee meter lager is komen te liggen. Hierdoor onttrekt het nu water uit de omliggende gronden.

Voortdurende draaiende elektrische waterpompen voeren het water af naar de Kleine Nete. Ironisch genoeg ligt het ‘natte’ broek nu hoger dan zijn omgeving zodat er regelmatig water uit de Nete moet ingepompt worden om het nat te houden en stuwen moeten voorkomen dat het grondwater terug onttrokken wordt. En daar zijn de boeren dan niet tevreden mee… Een kafkaiaanse cirkel.

Natuur en economie De Nete en zijn beken hebben lange tijd dienst gedaan als afvoer voor de fabriek van Umicore. Zo diende de Bankloop in de 19e eeuw voor de afvoer van het radioactieve radium. Het overstromingsgebied van dit beekje is nu nog steeds radioactief.

De Kneutersloop diende dan weer als afloop van de koperafdeling (het huidige

januari - maart 2021

|5

Aurubis). Andere tijden hadden andere regels maar de gevolgen zijn er nog steeds.

Natuur en klimaat Jarenlang heeft de mens er alles aan gedaan om het water in deze natuurlijke overstromingsgebieden te laten wegvloeien. De abiotische factoren zijn ondertussen zo sterk veranderd dat het ecosysteem ook aangevallen wordt door de droogte en hitte die de klimaatsverandering met zich meebrengt. Het waterpeil wordt van nabij gemonitord. Want in een teer ecosysteem als dit veengebied bepaalt veertig centimeter verschil alles. Maar ook de opgelegde Europese richtlijnen voor elzenbroekbos zijn moeilijk haalbaar geworden.

Idealiter staat het grondwaterpeil in een

elzenbroekbos in de winter 20 cm boven het maaiveld en in de zomer tien centimeter eronder. Momenteel staat het peil gemiddeld tachtig centimeter onder het maaiveld. Kleine stuwen moeten tijdelijk redding brengen tot een grootschaliger plan voor waterhuishouding opgesteld is om natuur en mens te beschermen.

Natuur en recreatie Wandelen is hip. Reizen in eigen land is momenteel de regel. ‘Ontdek de natuur bij je deur!’ is een recente slogan. Veel mensen gaan dus op pad in de natuurgebieden voor allerlei vormen van recreatie.

Het probleem is dat er ondertussen zo weinig natuur over is, dat de natuur zelf onder druk komt te staan. Het ontlokte de

Het uiterst zeldzame waterlepeltje bedekt grote oppervlakten droogvallende sliboevers in De Zegge © Frans Emmerechts

beheerder de volgende vraag: ‘Hoeveel ruimte is er nog over voor natuur in een natuurgebied?’. De meesten respecteren de regels, sommigen lappen die aan hun laars maar weinigen begrijpen de complexiteit van natuurbeheer.

Tijdens de excursie door het Olens Broek maakten we dus niet alleen kennis met dit mooi stukje natuur en zijn geschiedenis maar werd vooral onze kijk op de wereld rondom ons een stuk breder.

Als natuurliefhebber kun je alleen maar respect hebben voor het werk dat in alle natuurgebieden geleverd wordt. Maar zolang het beleid geen oplossing biedt voor deze conflicterende maatschappelijke vraagstukken, blijft het vechten tegen windmolens.

Bert Veris stelt De Zegge voor © Frans Emmerechts

De Zegge Er ligt nog topnatuur verscholen in de vallei. De Zegge is een natuurreservaat dat alleen met een gids te bezoeken is.

De conservator Bert Veris gaat vandaag met ons opstap.

Broek en Heide, | Meander 6 Bels 1 landduin

Overstromingen, turf en erts

De zoo als redder

De vallei is hier op zijn breedst en eeuwenlang bepaalt het water en het ven het levensritme van de bewoners. Turf wordt gebaggerd en na een overstroming worden bussels takken in de beken gepropt om te voorkomen dat de vis kon ontsnappen. Het ijzergruis in de bodem werd tot 1930 ontgonnen.

Tijdens de ontginning van het Gebroekt komt de Zoo van Antwerpen als redder op de proppen. De zoo koopt de kern van het huidige gebied aan (30 ha) en heeft zijn lobbynetwerk nodig (tot en met Leopold III) om het gebied te vrijwaren van verkaveling. Beetje bij beetje werden omringende percelen aangekocht tot de huidige 120 ha in het bezit kwamen van diverse instanties voor natuurbehoud.

Topnatuur Op de plantenlijst komen enkele zeer zeldzame soorten voor. Een deel van het gebied werd nooit omgeploegd en dient nu als zaadbank voor de omgeving.

Van hieruit kunnen orchideeën, blauwe knoop en het waterlepeltje zich terug verspreiden.

Rond de poelen komen maar liefst 43 soorten libellen voor en de ringslangpopulatie migreert naar andere gebieden in de buurt.

Het kerngebied is zelfs te zeldzaam om aan te raken en is een prioritair habitatrichtlijngebied. Het is de climaxvegetatie van een moeras waar kolonies aalscholvers en blauwe reigers in broeden alsook kwak en wespendief Turf wordt gebaggerd in De Zegge © Frans Emmerechts

Mosselgoren Het gebied Mosselgoren wordt beheerd door het Agentschap Natuur en Bos en Eddy Vercammen neemt ons op een regenachtige morgen mee op pad. Allerlei kaarten passeren de revue waarbij het opvalt uit hoeveel piepkleine percelen de Mosselgoren vroeger bestond.

Tot in 1980 de Wulpenhoeve het gebied begon te ontginnen en er grote landbouwenclaves van maakte. Twee blokken waren werkelijk te nat om te bewerken en werden met rust gelaten. Die vormen nu de kern van het gebied. Het natuurbeheer focust zich in de Mosselgoren dus op natuurherstel na twintig jaar landbouw en op het laten verdwijnen van de bekende weekendhuisjes met vijver.

Het natuurbeheer begon vijfentwintig jaar geleden met perceelbeheer door De Wielewaal en vertaalt zich nu meer in landschapsbeheer. Het gebied wordt gekenmerkt door zijn open karakter en kwelwater is de rode draad in de waterhuishouding. De kwel zorgt voor

Eddy Vercammen nam ons mee op pad door de Mosselgoren © Nico Schrans

een vrij snel herstel van de natuur. Een eco-hydrologische studie ondersteunt de natuurbeheerders en kan een oplossing bieden voor perceelverschuiving voor de landbouw. Het plan bestaat immers om een natuurlijke verbinding te maken met de vlakbij gelegen De Zegge.

Het heeft inspanningen gevraagd om het Geels Gebroekt te verkavelen en om dit in stand te houden. Nu kost het ons terug veel moeite om de overblijvende natuur te behouden en te herstellen. Het beheer van die natuurgebieden is een complex gegeven waar we na deze cursus met andere ogen naar kijken.

De modale burger kan zich de vraag stellen of het dit allemaal wel waard is maar zonder dit beheer zouden de laatste vluchthavens voor vele soorten definitief uit de vallei van de Kleine Nete verdwijnen. De beheerwerken dienen immers om andere menselijke activiteiten te compenseren zodat de ‘normale’ natuur behouden kan blijven.

NICO SCHRANS

januari - maart 2021

|7

Loslopend VEE IN MOL EN BALEN Loslopend vee vrij op de hei © Kaat Bohy

Is het einde van de prikkeldraad in zicht? Is een zogezegde ‘loempe koei’ slimmer dan een ‘arm schaap’? Op deze vragen krijgt u hieronder een antwoord, want sinds begin juli testte het Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete een gloednieuwe technologie uit van ‘virtuele afrasteringen’. Koeien, schapen en geiten liepen vrij rond in Mol (Oud Stort, deelgebied De Maat) en Balen (Scheps). Of tenminste, zo leek het.

Voor de eerste keer in België werden halsbanden gebruikt die het vee moesten sturen naar waar de landbouwer of natuurbeheerder het wou. Het vee leek los te lopen maar het werd met de technologie binnen een ‘virtuele omheining’ gehouden. Met enkele eenvoudige handelingen op de gsm of tablet kan de boer zijn vee een nieuwe weide toekennen.

Deze flexibiliteit is belangrijk om grazers succesvol in te zetten bij natuurbeheer.

Bijkomend voordeel: er zijn geen dure omheiningen of draden meer nodig die de natuurlandschappen ontsieren. Als

8 | Meander 1

wandelaar krijg je het gevoel van tussen de dieren te kunnen lopen, wat een mooie troef is voor de bezoeker!

Hoe werkt het?

Elk dier krijgt een halsband met daarin een computertje. Dat registreert tot op enkele cm nauwkeurig de exacte locatie op elk moment. Dank zij een ingebouwde batterij met zonnepanelen blijft het computertje werken. Landbouwers kunnen op hun computer of gsm aanduiden waar de dieren mogen grazen. Komen ze enkele meters van de virtuele grens dan

gaat een geluidssignaal af waardoor de dieren rechtsomkeer leren maken. Doen ze dat niet dan krijgen ze een kleine elektrische prikkel. Negeren ze drie keer het geluidssignaal en de prikkel dan krijgt de landbouwer op zijn computer of gsm het bericht dat het dier is ontsnapt. In de praktijk blijkt dit echter zelden of nooit te gebeuren.

Vele vliegen in één klap Als Regionaal Landschap is het onze missie om de kwaliteiten van ons landschap maximaal te versterken. Open ruimte in Vlaanderen is beperkt en elke sector wedijvert voor toegang tot de resterende gronden. Door landbouwers in te zetten in natuurgebieden combineren we interessante en noodzakelijke functies op ons platteland. Als we de natuurgebieden daarmee interessanter maken voor recreanten hebben we 3 vliegen in één klap.

Naast het testen en bekendmaken van de

technologie, toont het project hoe natuur en landbouw een rendabele en constructieve samenwerking kunnen opzetten.

Krachten gebundeld De innovatiegerichte landbouwer Robin Mens uit Balen kwam vorig jaar met de technologie op de proppen. Hij engageerde ons Regionaal Landschap en de KULeuven om deze nieuwe technologie uit te testen in Mol en Balen. Het Vlaamse Agentschap Natuur en Bos (ANB), Natuurpunt, Kemp vzw en de gemeenten Mol en Balen sprongen mee op de kar. Met deze partners gaan we tot eind volgend jaar de boer op om de eerste testresultaten te delen met andere landbouwers en natuurbeheerders. Ook in de klassieke veeteelt kan deze technologie mogelijks interessante toepassingen hebben. Het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling Leader waardeert innovatieve ideeën voor het platteland en gaf ons Regionaal Landschap het vertrouwen om dit project tot een goed einde te brengen.

Halsband met daarin een computertje © Kaat Bohy

De eerste resultaten: is een ‘lompe koe’ slimmer dan een ‘domme geit’?

Vier thesisstudenten brachten de voorbije zomer vele uren door bij de dieren in Mol en Balen. Ze deden haptellingen, zagen hoe het vee reageerde op de geluidssignalen en checkten zelfs waar ze hun gevoeg deden. Het leken de meest vrije dieren onder de Kempense zon, maar veel privacy hadden ze voorlopig niet.

Uit de eerste bevindingen blijkt alvast dat de dieren het systeem snel leren kennen. Binnen één dag tot maximaal enkele dagen hebben ze allemaal door dat ze bij het audiosignaal moeten terugkeren op hun stappen. En ja… misschien is een koe wel een tikkeltje lomper dan een geit. De geiten en schapen in Mol waren wel zeer snel weg met het systeem. Maar elk individu en elke soort blijkt hier anders mee om te gaan: onder de koeien, schapen en geiten spotten we zowel deugnieten als waaghalzen en volgzame types.

Monitoring van het project © Kaat Bohy Oud Stort Mol © Tom Govaerts

DAAN JANSSENS

Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete

januari - maart 2021

|9

Boommarter

gespot in

Breeven Boommarter, Eifel, Duitsland © An De Wilde

Toen de conservator in de Zegge een vijftiental jaren geleden een uilenkast ging nakijken, sprong er een boommarter uit. Dat was twee keer schrikken: zo op een ladder sta je al niet echt stabiel en een roofdier verwacht je niet.

Al zeker geen boommarter want die werd sinds decennia niet gezien in de streek. Dus bleef er wel twijfel of het nu een boommarter of toch een steenmarter was geweest…

Tot een vijftal jaren geleden het INBO een onderzoek met cameravallen uitvoerde in en rond het Prinsenpark en de aanwezigheid van een familie boommarters vaststelde. Toen waren we zeker dat we een rode lijstsoort in onze regio hadden die in de categorie ‘ernstig bedreigd’ staat in Vlaanderen.

Tussen de Zegge en het Prinsenpark ligt Breeven, een nieuw natuurreservaat van Natuurpunt (zie Meander 2019 nr. 4). In het onderzoek van het INBO was met een cameraval aan de Oudemolsedijk de aanwezigheid van boommarter NIET bevestigd. Maar mijn buikgevoel vertelde me dat de kans op de aanwezigheid van deze heel zeldzame soort toch reëel

10 | Meander 1

was. Breeven levert immers de geschikte biotopen: dreven met oude beuken vol met grote spechtengaten (met dank aan de zwarte spechten) als voortplantingsplaats en struwelen en uitgestrekte, structuurrijke bossen als jachtgebied. Dit allemaal, samen met weinig verstoring en de aaneengesloten bosoppervlakte van 300 ha, maakt het gebied tot een perfect territorium voor één vrouwtje boommarter. Waarschijnlijk is het Prinsenpark het territorium van een tweede vrouwtje, eventueel de bossen van SCK voor een derde… want inderdaad, één mannetje boommarter kan een territorium hebben van 1000 tot 1500 ha en mijnheer gaat nu eens bij het ene en dan weer bij het

andere wijfje op bezoek. Twee ijverige studenten natuurgids (bedankt Patrick en Peter) konden recent met wildcamera’s – over een langere periode – de aanwezigheid van een boommarter (zonder staart!) vaststellen. En daarenboven in augustus ook eentje MET staart. Juli-augustus is het paartijd, dus kunnen we hopen op een gezinnetje in de loop van volgend voorjaar, want bevruchte eicellen gaan gedurende 8 à 9 maanden in ‘kiemrust’.

De boommarter heeft met een totale lengte van ca. 65-75 cm ongeveer het formaat van een slanke huiskat. In tegenstelling met de steenmarter is de boommarter geen cultuurvolger maar blijft hij weg van menselijke aanwezigheid. Hij vertoeft

en jaagt, zoals eerder reeds vermeld, in uitgestrekte boscomplexen en kan als enige een eekhoorn die wegvlucht door de boomkruinen, te pakken krijgen. Maar ook voor de boommarter mag het liever wat gemakkelijker en dus jaagt hij vooral op klein wild op de grond en lust hij daarnaast ook wel allerlei bessen.

Dat de boommarter onder de categorie ‘ernstig bedreigd’ valt, heeft hij te danken aan ons dichtbevolkt Vlaanderen: uitgestrekte, structuurrijke bossen zijn er zeldzaam, druk bereden autowegen zijn er veel te veel, ecologische verbindingen zijn er veel te weinig. Ook jagers hebben vroeger een rol gespeeld in de achteruitgang van de boommarter omdat hij als concurrent voor klein wild werd gezien.

Wij kijken er naar uit hoe de hedendaagse jagers (in de betrokken wildbeheerseenheden) op de aanwezigheid van deze beschermde diersoort gaan reageren.

Geen van onze inheemse marterachtigen mag ‘opzettelijk’ gedood worden, maar voor de boommarter verwachten we extra maatregelen zodat de kans op ‘onopzettelijke’ doding tot een minimum herleid wordt.

Naast de boommarter werden er in Breeven door Peter en Patrick ook nog andere marterachtigen gespot: steenmarter, bunzing en wezel.

Boommarter, Eifel, Duitsland © An De Wilde

MARC VERACHTERT Boommarter, Eifel, Duitsland © An De Wilde Links de camera, boven de boommarter zonder en onder die met staart © Patrick Ooms en Peter Stroobants

januari - maart 2021

| 11

OUDERE

BEUKEN ZORGEN VOOR JONGE

BEUKEN Beuken © René Ducastel

In België komt de beuk spontaan voor in alle streken met uitzondering van de Kempen. In de meeste Ardense bossen is de beuk de dominerende soort. In ons eigen Zoniënwoud staan de dikste en hoogste beuken van de wereld. De beuk keerde als één van de laatste boomsoorten na de ijstijd terug in onze streken. Dit gebeurde zo’n 5000 jaar geleden, de eiken waren hen 4000 jaar voor. Het tijdstip waarop een plantensoort na de ijstijd terugkeerde wordt vooral bepaald door de afstand tot de plaats waar de soort de ijstijd overleefde: het refugium.

12 | Meander 1

Dat de beuk zo laat Vlaanderen binnenkomt heeft te maken met de grote afstand tot zijn refugium. Hij moest van veel verder komen dan gelijk welke andere boomsoort omdat hij tijdens de ijstijd niet meer in Noordwest-Europa aanwezig was. De grote uitbreiding van de beuk, van het zuiden naar het noorden, begon eerst 2500 jaar geleden, ten gevolge van de vorming van de Noordzee waardoor het klimaat veranderde van land- naar zeeklimaat.

De beuk komt meestal in blad eind april.

Na een zachte winter kan dat wel vroeger gebeuren. De boom bloeit op hetzelfde moment dat hij bladeren krijgt. De meeldraadkatjes vormen kwastjes die aan lange stelen bengelen. De vrouwelijke katjes hebben korte stelen en zijn nogal verborgen. De bloempjes bestaan uit een stamper met rode stempels in een groen omhulsel. Dat wordt later het stekelige omhulsel dat in vieren openspringt om het beukennootje vrij te laten.

Ook gaan de beukennootjes op de bodem ontkiemen. De kiemlobben ontplooien zich tot bleekgroene schijven. Tussen deze kiemlobben zit een pluimpje, waaruit zich een paar donkere blaadjes ontwikkelen, die het uiterlijk hebben van gewone beukenbladeren. De meeste kiemplantjes brengen het niet ver. Ze sterven af door zwamziekten, andere door nachtvorst of uitdroging maar ook door insectenvraat.

De beuk heeft in zijn beginjaren geen haast. Dat heeft een reden. De oude moederbomen beschaduwen hun kroost. Door het bladerdek van de grote bomen bereikt slechts drie procent van het zonlicht de bodem. De beuk maakt het er donkerder dan gelijk welke andere boom. Andere soorten krijgen geen kans om te groeien.

Zo krijgen de kleintjes schaduw die nodig is voor een langzamere groei. Ze worden daardoor sterker en zijn minder vatbaar voor ziektes. Toch is hij in staat om ieder andere concurrent terug in te halen om na verloop van tijd zijn kruin boven de andere bomen uit te steken. Om de kleintjes niet te laten verhongeren krijgen ze van de moederboom via de met elkaar vergroeide wortels een suikeroplossing aangevoerd. Zo ontstaat een gemeenschap die sterker staat dan één individuele beuk.

Niet voor niets worden de oude beuken

de moeders van het bos genoemd.

De beuk verleent gastvrijheid aan allerlei insecten. Er zijn een honderdtal soorten bekend die één of ander onderdeel van de beuk bewonen: dag- en nachtvlinders, bijen, wespen, muggen, kevers, wantsen en mijten. Zo eten de rupsen van motten van het gebladerte, proeven vlinders van de nectar en de rupsen van bladrollers maken buisjes van de bladeren om daarin te leven. Muizen, eekhoorns en vogels lusten dan weer de beukennootjes. De larve van de geringelde smalboktor zou zich ontwikkelen in de droge, afgevallen beukenbladeren. De voorkeur van de zwarte specht gaat uit naar beuken omwille van hun hoge stammen en hun wijde kruinen.

Hij hakt daarin graag zijn nest. Je kunt het van de groene en de bonte specht onderscheiden aan de opening, die niet cirkelrond maar elliptisch is. Maar laten we zeker de porseleinzwam niet vergeten. Zoals al doet vermoeden is deze paddenstoel glanzig spierwit. Je moet hem zoeken op

oude, stervende beuken of op afgerukte beukentakken.

De beuken hebben enkele lastige zomers achter de rug. Deze bomen wortelen oppervlakkig waardoor hun wortels het noodzakelijke water dicht aan de oppervlakte moeten halen. Bij aanhoudende droogte gaat dat moeilijker. Veel bomen krijgen magere kruinen en al vroeg in de zomer treedt er verkleuring van het bladerdek op. Als de droge periodes aanhouden zullen zeker de beuken die niet in een bos maar in dreven staan, het zwaar te verduren krijgen.

Stekelig omhulsel © René Ducastel

MIRELLA BRUYNSEELS

Kiemplantje © René Ducastel Kwastjes van meeldraadkatjes © René Ducastel

Porseleinzwam © René Ducastel

Geringelde smalboktor © René Ducastel

januari - maart 2021

| 13

NIEUWE SPEELNATUUR EN GROTE VIJVER GEOPEND! Schepen Jan Melis assisteert de Totter-Rangers bij het doorknippen van het natuurlijke lint © Frans Emmerechts

Op 16 september 2020 openden Natuurpunt en het gemeentebestuur van Meerhout officieel de grote vijver en de speelnatuur aan het Bezoekerscentrum Grote Netewoud. Ze onthulden er ook een totempaal met een otter, een bever en een ransuil, een doelsoort en twee soorten van het Grote Netewoud. Het evenement was het sluitstuk van de herinrichting van de Site Watermolen.

Rangers in spe maken kleine pannenkoekjes © Frans Emmerechts

14 | Meander 1

Totter-Rangers Het was gezellig druk in en rond ‘Gasthof Watermolen’ die stralende woensdagnamiddag. Wandelaars pauzeerden bij een drankje of kozen in het winkeltje een origineel cadeautje voor de thuisblijvers. Een groep kinderen volgde een les bushcraft bij de gidsen van de Totter-Ranger-cursus. Ze leerden ‘vuur maken zonder lucifers of een aansteker te gebruiken’ om kleine pannenkoekjes te bereiden met natuurlijke grondstoffen. De kinderen hadden zich eerder in het voorjaar ingeschreven voor de echte cursus Totter-Ranger, maar hun opleiding werd naar 2021 verschoven door de coronaperikelen…

Maar vandaag kregen ze dan toch een voorproefje. Hun hapjes zouden dienen voor de receptie. Een kleine receptie natuurlijk, met een beperkt aantal genodigden om alles coronaproof te laten verlopen. Maar eerst mochten ze samen met de voorzitter van Natuurpunt en met de burgemeester en een schepen van Meerhout de nieuwe speelnatuur openen.

Nieuws uit het

Bezoekerscentrum

Grote Netewoud

Speelnatuur en vijver

Grote Netewoud

Op het einde van het geweldige Totterpad kan je sindsdien een keuze maken: ofwel neem je de avontuurlijke stapstenen door de vijver ofwel volg je het pad langs de vijver. Wie voor de stapstenen kiest komt onmiddellijk uit in de speelnatuur waar kinderen het hele jaar door mogen spelen, ravotten en lekker vuil worden. Die speelnatuur bestaat uit een gracht, twee speelheuvels waar kinderen via buizen en een ‘otterhol’ door kunnen lopen, speelstammen en een ondiepe oeverzone waar ze kunnen pootjebaden.

Ze kunnen zich erin uitleven terwijl hun ouders of grootouders op het groene terras van het bezoekerscentrum genieten van een drankje, in de ongedwongen sfeer die vrijwilligers van Natuurpunt er creëren.

Ook een klein ‘amfitheater’ - ideaal voor natuur- en milieueducatie - valt op, net als een half verhard pad dat de speelnatuur toegankelijk moet maken voor bezoekers die slecht ter been zijn.

De watermolensite in Meerhout maakt deel uit van het Grote Netewoud, het grootste broekbos in wording in Vlaanderen. Het strekt zich uit langs de Grote Nete en haar belangrijkste bijrivier de Molse Nete in de gemeenten Balen, Meerhout, Geel en Mol. Het maakt deel uit van Natura 2000, een Europees netwerk van waardevolle natuurgebieden.

Met het Europese Life-project dat er loopt, wordt onder meer geprobeerd deelgebieden met elkaar te verbinden en worden bestaande natuurwaarden versterkt. En met succes: de zwarte ooievaar werd de laatste jaren al enkele keren gespot en de bever bouwt al duchtig zijn dammen!

Onder het motto ‘Wilde natuur op mensenmaat’ zet Natuurpunt volop in op avontuurlijke natuurbeleving voor jong en oud.

In de vijver werd, vergeleken met vroeger, het slib verplaatst zodat een diepere en properdere waterkolom ontstond. Er werden ook twee grote, open aansluitingen gemaakt met de Grote Nete zodat de vijver voortaan nooit meer zal droogvallen en vissen (meer dan 30 soorten in de Grote Nete!) altijd vrij in en uit kunnen zwemmen en de vijver gebruiken als paaiplaats en als broedkamer voor de jonge visjes. De oever werd afgeschuind om kansen te scheppen voor de ontwikkeling van een natuurlijke vegetatie.

De vijver is alleen bestemd voor de natuur, zwemmen of honden uitlaten is er niet toegestaan.

Ook oud-conservator van het Malesbroek en aannemer van de aanleg van de speelnatuur Tom Heylen was met zijn familie aanwezig © Frans Emmerechts

De werken aan de speelnatuur en de vijver werden gefinancierd door LIFE+-Grote Netewoud, een Projectsubsidie Natuur Bels Broek en Heide, het Visserijfonds van het Agentschap Natuur en Bos en sponsoring via A.S.Adventure en Heylen bvba.

FRANS EMMERECHTS

Stein Temmerman die de werken voor Natuurpunt coördineerde, met links Life-verantwoordelijke Manu Büscher en rechts Natuurpuntvoorzitter Lieven De Schamphelaere © Frans Emmerechts

januari - maart 2021

| 15

Totterpad © Paulien Maes

Meer nieuws uit het

Bezoekerscentrum

Grote Netewoud

Kom je binnenkort op bezoek?

Laat dan zeker van je horen op Facebook!

Blijf je graag op de hoogte van alle activiteiten in het Grote Netewoud?

Volg ons op Facebook of schrijf je in op onze nieuwsbrief via www.natuurpunt.be/grotenetewoud Bezoekerscentrum Grote Netewoud  Watermolen 7, 2450 Meerhout  014/21 34 50  bc.grotenetewoud@natuurpunt.be  www.grotenetewoud.be  www.facebook.com/GroteNetewoud

16 | Meander 1

De ambassadeurs

van het Grote Netewoud De coronacrisis maakt duidelijk dat de natuur onze (nieuwe) beste vriend is. Steeds meer mensen vinden hun weg naar natuurgebieden zoals het Grote Netewoud voor een rustige wandeling of avontuurlijke namiddag met de kinderen.

Ook de bezoekersaantallen weerspiegelen de toegenomen goesting om tijd door te brengen in de natuur. Zo kwamen de eerste acht maanden van 2020 al meer bezoekers het Grote Netewoud verkennen dan in heel 2019. Ook tijdens deze tweede lockdown trekken veel mensen hun wandelschoenen weer aan. En we kunnen ze geen ongelijk geven. Onze natuurgebieden zijn de ideale plek om te vertoeven.

Voor veel gezinnen stond er ook een extra lange herfstvakantie op het programma.

De speelnatuur werd optimaal benut en ook Bernard de bever mocht veel

bezoekers verwelkomen op het Totterpad.

Jullie deelden massaal foto’s en video’s op Facebook en de hashtags #GroteNetewoud en #Totterpad werden veelvuldig gebruikt. Enkelen onder jullie namen zelfs de tijd om uitgebreide blogberichten te schrijven over de leuke namiddag op het Totterpad. Alsof dat nog niet genoeg was, werd het Grote Netewoud ook spontaan opgepikt door Flair, Libelle, Knack Weekend en inVlaanderen. Conclusie: wij zijn alvast positief verrast door de ambassadeurs van het Grote Netewoud!

WENDY THYS EN PAULIEN MAES

Heb je de Natuurpuntactiviteiten in je buurt hard gemist de laatste maanden? Dan hebben we misschien goed nieuws.

We hebben onze activiteiten coronaproof gemaakt en kunnen jullie weer uitnodigen! Vooraf inschrijven is wel steeds verplicht. En wat we verder van elke deelnemer verwachten lees je op www.natuurpunt. be/corona-proof.

Hieronder vind je de activiteiten die we voor jou gepland hebben. Alle activiteiten zijn wel onder voorbehoud. Hoe de coronacrisis evolueert kunnen we nog steeds niet voorspellen. Ga even vóór een activiteit na of ze doorgaat, via de website of de facebookpagina van onze afdelingen en bezoekerscentra. Je vindt de adressen in het colofon vooraan in deze Meander!

Activiteiten

Toen het weer even mocht, cursisten en begeleiders natuurgids samen op stap © Frans Emmerechts

MEANDERLAND Zondag 3 januari › Nieuwjaarsexcursie Steen der 7 Heerlijkheden • Afspraak: 9 u parking Den Diel (Sas 3/ De Maat). Einde tegen 12 u.

• Info en vooraf inschrijven bij jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Zondag 17 januari › Internationale watervogeltelling Molse Plassen • De echte wintergasten zoals grote zaagbekken, nonnetjes en brilduikers zijn gearriveerd.

• Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug MolDonk). Einde ca. 12 u.

• Info en coördinatie tellingen: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Maandag 18 januari › Start Grote Vogelcursus • Info: elders in deze Meander.

Dinsdag 19 januari › Algemene ledenvergadering Geel-Meerhout • Geïnteresseerd? Kom dan mee brainstormen … We houden het veilig: in de grote zaal kunnen we ruim afstand houden.

Check vooraf zeker nog even of de vergadering doorgaat of eventueel uitgesteld wordt op www.natuurpuntgeelmeerhout.be.

• Afspraak: Ontmoetingscentrum Bonten Hannen, Zammelseweg 29a, Geel-Oosterlo. Aanvang 20 u.

• Info: marc.verachtert@skynet.be of 0475/23 39 34.

• Zondag 31 januari › Vogeltelweekend - Koekeloerewandelingen • Op zaterdag 30 en zondag 31 januari gaat Het Grote Vogelweekend van Natuurpunt door. In het Grote Netewoud kunnen bezoekers op zondag tussen 14 en 17 u met een natuurgids op Koekeloerewandeling (1,6 km). Tijdens deze korte wandeling kom je alles te weten over onze inheemse vogels. De toegang en deelname aan de wandelingen is gratis. Inschrijven op voorhand is verplicht op www.grotenetewoud.be.

• Locatie: Bezoekerscentrum Grote Netewoud, Watermolen 7, Meerhout.

• Info: bc.grotenetewoud@natuurpunt.be of 014/21 34 50.

Zondag 31 januari › Tussen Molse en Scheppelijke Nete • De natuurinrichtingsprojecten zijn afgewerkt. Laarzen kunnen heel nuttig zijn daar!

• Afspraak: 9 u kerk Mol-Gompel. Einde tegen 12 u.

• Info en vooraf inschrijven bij guy.hannes@skynet.be of 014/31 71 54.

januari - maart 2021

| 17

Vergeet de vogels niet te voederen! © Frans Emmerechts

Zondag 14 februari › Watervogeltelling Molse Plassen • Bij vorst en ijs kans op grote concentraties watervogels in de opengebleven wakken.

• Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug MolDonk). Einde ca. 12 u aan De Maat.

• Info en coördinatie tellingen: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Zondag 21 februari › Winterwandeling Geel-Bel • Met Gaston als gids struinen we door het landduinenlandschap met heide en vennen. Naar jaarlijkse traditie gaan we ook op zoek naar slapende uilen…. Gratis maar inschrijven op voorhand op www.grotenetewoud.be.

• Afspraak: parking kerk Geel-Bel om 14 u. Einde rond 16.30 u.

• Info: Gaston Dams, 0479/86 17 01 of Juliennehoremans@ telenet.be.

van het voorbije jaar en planning voor 2021.

• Afspraak: Oude Pastorie, Pastoriestraat 5, Ham, 14 u.

• Info: Veerle Van den Eynden, 0470/68 34 47, of info@natuurpuntham.be.

Zaterdag 6 maart › Nacht van de Steenuil • Ga met een natuurgids op zoek naar één van de meest aaibare uilen in onze streek: de steenuil. Reserveer op voorhand je plaats voor de wandeling. De afstand van de wandeling is ± 5 km. Stevige stapschoenen zijn aangeraden.

• Locatie: Malesbroek (deelgebied Wilders). Start: parking KMO-zone, Winkelom 77, Geel te 18.30 u.

• Info en vooraf inschrijven: luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499/63 20 07.

Maandag 22 februari › Algemene ledenvergadering Netebronnen • Afspraak: 18.30 u Kristallijn, Blauwe Keidreef 3, 2400 Mol. Ieder lid is welkom , maar gelieve wel je aanwezigheid eerst te melden bij jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60. Einde om 19.30 u.

Zondag 14 maart › Laatste watervogeltelling Molse Plassen • De eerste lentevogels zoals tjiftjaf e.a. zijn alweer terug. De voorjaarstrek is volop aan de gang!

• Afspraak: 8.30 u parking dokterspraktijk Warande (brug MolDonk). Einde tegen 12 u op De Maat met seizoensafsluiter in’t Jagershof als tante corona het dan zou toelaten.

• Info en coördinatie tellingen: jefsas@skynet.be of 0499/34 62 60.

Zondag 28 februari › Algemene ledenvergadering ‘al fresco’ Ham • We wandelen over onze nieuwe wandelroutes in Veldhovenheide, gevolgd door een drankje en hapje met een overzicht

Zondag 14 maart › St. Jozefswandeling Grote Netewoud • Kom je mee genieten van mooie natuur? Vlak bij het Bezoekerscentrum Grote Netewoud is er speelnatuur, maar ook

18 | Meander 1

heel wat waardevolle natuur te ontdekken. Gratis maar inschrijven op voorhand op www.grotenetewoud.be.

• Afspraak: parking bezoekerscentrum (hoek Lil), Meerhout om 14 u. Einde rond 16.30 u.

• Info: luc.van.den.bergh@telenet.be of 0499/63 20 07.

Zaterdag 20 maart › Spaghettislag Geel-Meerhout • Weet je ’t nog van vorig jaar… net voor corona? Dat was smullen hé… en het is ten voordele van onze natuurgebieden… schrijf je nu in met vermelding van het tijdsslot (16.3018 u of 18.30-20 u) zodat we de tafels extra ver uit mekaar kunnen plaatsen. Check vooraf zeker nog even of het etentje doorgaat of eventueel uitgesteld wordt op www.natuurpuntgeelmeerhout.be.

• Afspraak: Ontmoetingscentrum, Kemeldijk 5, Geel-Winkelomheide. Tussen 17 en 20 u.

• Inschrijven en meer info: marc.verachtert@skynet.be of 0475/23 39 34.

Zaterdag 20 of Zondag 21 maart › Zwerfvuilactie in natuurgebied Veldhovenheide • NP Ham gaat met vrijwilligers en andere mooimakers Veldhovenheide mooi maken. Voor afspraak, uur en dag zie: Facebook.com/natuurpunt.ham

Zaterdag 27 maart › Zwerfvuilopruimactie Zammelsbroek • Afspraak: parking kerk Geel-Oosterlo om 9 u (of aan Kikkerweide, te bereiken via het Molenlaakpad, zijstraatje van de Eindhoutseweg).

• Info: dirk.deschutter@hotmail.com of 0478/64 19 40.

Zondag 4 april › Natuur.café De Rammelaars • Opening van het seizoen. Geniet na wandelen of fietsen van het mooiste terras van Ham en omstreken, bij de vijver vol kikkers, salamanders en libellen, terwijl op de achtergrond de nachtegaal zingt. Open op zon- en feestdagen van 4 april tot 31 oktober, 13 tot 18 u.

• Info: Frans Hoes, tel. 0472/57 75 15.

Maandag 5 april › Paasspeurtocht • Op paasmaandag zijn gezinnen met kinderen weer welkom in De Rammelaars voor de 4de editie van onze paasspeurtocht voor jong en oud mét diverse verrassingen.

• Deelname €5 per kind (volwassenen gratis).

• Laarzen kunnen nuttig zijn bij nat weer.

• Afspraak: Natuur.huis De Rammelaars, Dutselaar, Ham. Vertrekken doorlopend tussen 14 en 15.30 u.

• Info: Veerle Van den Eynden, 0470/68 34 47, of info@natuurpuntham.be.

Zaterdag 20 maart Geel-Meerhout

Z

Spaghetti-avond!

in in een gezellig samenzijn? Kom dan naar onze spaghetti-avond ten voordele van de natuur. Schrijf je nu in

• Wanneer: zaterdag 20 maart van 17 tot 20 u.

• Waar: Ontmoetingscentrum, Kemeldijk 5, GeelWinkelomheide.

• Wat: spaghetti met vlees van hormonen- en dioxinevrije Schotse runderen uit de gebieden van Natuurpunt. Voor vegetariërs is een apart sausje voorzien… en voor een nagerecht zorgen we natuurlijk ook.

• Prijs: €12 en €7 voor de kinderportie.

• Inschrijven: voor donderdag 18 maart bij marc. verachtert@skynet.be of 0475/23 39 34.

januari - maart 2021

| 19

Cursusaanbod Meanderland

De meest complete

vogelcursus ooit!

Bergeend © Frans Emmerechts

Programma in 25 lessen • • • •

• • •

• • • • • •

• • • • • • •

Maandag 18 januari T 1 Inleiding op vogels Maandag 25 januari T 2 Leren kijken naar vogels Maandag 1 februari T 3 Watervogels in de winter Zaterdag 6 februari P 1 Watervogels op de Molse plassen (eigen gidsen). Afspraak: 8.30 u parking Sas 4-toren, Nieuwendijk, Witgoor –Dessel. Einde 12 u op De Maat.

Maandag 22 februari T 4 Vogels in de tuin Maandag 15 maart T 5 Vogelzang in de tuin Zaterdag 20 maart P 2 Tuinvogels in de Molse Netevallei - het Molderbroek (eigen gidsen). Afspraak: 08.30 u parking kerk Mol-Gompel, Pastoor Vaesstraat, Mol. Einde 11.30 u.

Maandag 22 maart T 6 Vogelzang in het bos Zondag 28 maart P 3 Bosvogels in reservaat De Maat (of Wellenseind-Lage Mierde ?)

Maandag 19 april T 7 Weidevogels Zaterdag 1 mei P 4 Weidevogels in Geel/Retie Maandag 3 mei T 8 Vogels van beekvalleien Zondag 9 mei P 5 Beekvallei Grote Nete in Balen – Scheps (eigen gidsen). Afspraak: 08.30 u parking Odrada-kapel Scheps, Halflochtdijk, Balen. Einde: 11.30 u Maandag 31 mei T 9 Heidevogels Vrijdag 4 juni P 6 (avond) Heidevogels: Lommel Kattenbosserhei (eigen gidsen ) Maandag 7 juni T10 Vogels van de Ardennen Zaterdag 12 juni P 7 Dagtocht (met bus?) naar de Ardennen (Koen Leysen) Maandag 6 september T11 Vogels digitaal Maandag 27 september T12 Vogeltrek Zaterdag 2 of zondag 3 oktober P 8 Vogeltrek op TTP Kristallijn-Maatheide Lommel (eigen gidsen)

20 | Meander 1

• Maandag 18 oktober T13 Roofvogels • Maandag 8 november T14 Ganzen • Zaterdag 20 november P 9 Dagtocht (met bus?) Doel/ Saefthinge: ganzen en roofvogels (Koen Leysen) • Maandag 29 november T15 Uilen • Zaterdag 4 december P10 Slotles met quiz, gezellig samenzijn (hapje en drankje), diploma’s! Afspraak: 13.30 u in Ecocentrum De Goren, Postelsesteenweg, 2400 Mol. *(T= theorie, P= praktijk)

Praktisch • De 15 theorielessen gaan door van 19.30 tot 22.30 u in ’t Kristallijn, Blauwe Keidreef Mol. • Lesgever: Koen Leysen, reeds 20 jaar professioneel educatief medewerker bij NP-CVN. • Eerst inschrijven (Geen deelnemers van de cursus in 2018!) bij jefsas@skynet.be, na zijn bevestiging mag je pas het inschrijvingsgeld overmaken.

• In de prijs zijn ook de 2 busreizen (dagtochten) inbegrepen onder voorbehoud van de dan geldende coronamaatregelen. We houden het zeker coronaproof!

• NP-Leden 220€ en niet-leden 250€ (= lidgeld NP voor 2021 inbegepen) op rek. nr. BE18 0011 5777 9165 van NP-Netebronnen m.v.v.’ cursus vogels 2021’.

• Maximum 25 deelnemers!

Winterzwanen Kleine zwanen © Erik Ducastel

Met hun voortdurend gejoel en gebabbel onder elkaar hoor je ze al van ver. Een groepje kleine zwanen is neergestreken op het open water van de Ronde Put te Postel. Na een trektocht van ruim drieduizend kilometer vanaf hun broedplek op de Russische toendra zijn ze uiteindelijk gearriveerd in hun wintergebied.

Op het water voeden ze zich met wortels van fonteinkruid. Maar in de loop van de winter grazen ze bij gebrek aan fonteinkruid op eiwitrijke weilanden en wintergraanakkers, wat voor deze vogels toch maar tweede keus is. Aan het einde van de winter moeten ze voldoende aangesterkt zijn voor de migratie terug naar hun broedgebieden in het verre Siberië. Daar hebben ze ongeveer honderd dagen de tijd om te nestelen, te broeden en hun jongen groot te brengen. Normaal pauzeert de winter ginds van eind mei tot eind september: 120 dagen. Maar soms treedt het voorjaar te laat in of komt de winter te vroeg. Er hoeft dus al niet veel tegen te zitten of de jongen kunnen niet tijdig vliegen en de ouders komen zonder hen terug. Elk jaar is het dan ook bang afwachten wanneer ze terugkeren. Dan tel je in een groep de jongen. Ze zijn duidelijk te herkennen: ze zijn niet wit maar grijs en hebben een roze snavel. De afgelopen jaren valt het broedsucces tegen met minder dan 7 procent jongen onder de wintergasten, te weinig om de jaarlijkse sterfte goed te maken. Met zijn korte hals ziet de kleine zwaan er in de vlucht als een gans uit. Maar laat je niet misleiden door de naam kleine zwaan, ze hebben nog altijd

een spanwijdte van zo’n twee meter. Ze zijn alleen wat kleiner dan de wilde zwanen.

Een aantal kleine zwanen zijn uitgerust met halsbanden en pootringen met een unieke code. Ornithologen kunnen dus goed een bepaald individu jaar na jaar opvolgen.

Deze waarnemingen zijn erg belangrijk om de verplaatsingen in de winter en de overleving van deze vogels te onderzoeken. De afgelopen jaren is de kleine zwaan in aantal afgenomen. Het huidig onderzoek probeert er achter te komen wat de oorzaken kunnen zijn om uiteindelijk maatregelen te treffen. Heeft u een kleine zwaan met halsband gezien? Geef dit dan door op cms. geese.org zodat ook uw waarneming bijdraagt aan het onderzoek van deze soort.

Ook de wilde zwaan is ’s winters aanwezig, vooral tijdens een strenge winter. Bij ons zie je ze nooit in grote aantallen, maar als je langs plassen dwaalt, krijg je ze geregeld te zien. De wilde zwaan is moeilijk van de kleine zwaan te onderscheiden. De wilde zwaan heeft meer geel op de snavel. Wat grootte betreft is de wilde zwaan vergelijkbaar met de knobbelzwaan maar op afstand is hij te herkennen aan de lange rechte slanke hals. De wilde zwaan vliegt met langzame, krachtige vleugelslagen, zonder

het zingende geluid van de knobbelzwanen. Zijn broedgebieden liggen op IJsland, Scandinavië, het noorden van Rusland en Siberië. Daar broedt deze vogel op de toendra, bij kleine meren en in veenmoerassen.

Rust is cruciaal voor de wilde zwaan. Elke verstoring kost deze grote vogel veel energie die tijdens de koude winters moeilijk aan te vullen is. De roep van wilde zwanen klinkt luid en roepend, vaak kraanvogelachtig: meer trompetterend dan van kleine zwanen. De wilde zwaan heeft een lange luchtpijp in de vorm van een lus, die hem in staat stelt diepe, volle klanken door de mist heen te sturen, zodat de dieren tijdens de lange trek nauw contact met elkaar houden. Het bestaan van zwanenzang, het klaaglijke lied van een stervende zwaan, zou wel degelijk waar zijn. Een zwaan die zijn sterven voelt aankomen barst nog eenmaal in een gezang uit. Zo is bekend dat een neergeschoten zwaan bij een lange, laatste uitademing nog een reeks zuivere tonen voortbrengt, als van een fluit.

RENÉ DUCASTEL

Wilde zwanen © Erik Ducastel

januari - maart 2021

| 21

KRAAIACHTIGEN VAN BIJ ONS

Kauw © Frans Emmerechts

Vogels met zwart gevederte, zoals de raaf en de kraai, werden in het volksgeloof lange tijd als slecht voorteken beschouwd. Mensen associeerden zwart met kwaad, pessimisme, ‘zwartkijkerij’…, kraaiachtigen waren de voorboden van pech, gevaar en zelfs van een naderende dood. Ze werden voortdurend bestreden. De grootste onder hen, de raaf, verdween op het einde van de negentiende eeuw uit Vlaanderen.

Groot, zwart en opvallend aanwezig

Zijn verdwijning werd door bijgeloof veroorzaakt en stond dus volledig op rekening van de mens. Ook de kleinere kraaiachtigen ondervonden in de loop van de eeuwen meermaals een drastische achteruitgang door vervolging, bijvoorbeeld vanwege vermeende schade die ze toebrachten aan de landbouw.

Kauw

Tegenwoordig vallen kraaiachtigen onder het Vlaamse Soortenbesluit. Dat stelt, dat op deze vogels alleen gejaagd kan worden als ze een bedreiging vormen voor de volksgezondheid, het luchtverkeer of andere wilde fauna en flora. Een aanvraag tot de opheffing van het jachtverbod moet gericht worden aan het Agentschap Natuur en Bos (ANB).

22 | Meander 1

Kauw, roek, kraai, raaf... de imposante vogels hebben heel wat gemeen: ze zijn groot, zwart en opvallend aanwezig; maar niet iedereen kan hen goed van elkaar onderscheiden. Een reden dus om ze beter te leren kennen.

De kauw is een luidruchtige, gedrongen vogel, zwart met een grijs achterhoofd.

Zijn iris is grijswit en zijn snavel kort, scherp en donker. Het is de kleinste kraaiachtige bij ons, een vogel met een hoog ontwikkeld sociaal leven en een hecht familieleven. Kauwen eten in de eerste plaats insecten, maar houden ook van ander voedsel: bessen, slakken, aas… en ze durven zeker ook eieren uit een onbewaakt nest roven.

Kauwen zijn de enige holenbroeders onder onze kraaiachtigen. Hun vindingrijkheid is mogelijk de belangrijkste reden van hun opmars omdat ze altijd nieuwe broedplaatsen weten te vinden: kerktorens, schoorstenen van woningen, nestkasten bedoeld voor bosuilen of torenvalken, boomholten, o.a. die van de zwarte specht.

Roek De roek onderscheidt zich van andere kraaiachtigen door zijn vrij forse lichtgrijze dolkvormige snavel, zijn doelgerichte, statige, ietwat schommelende manier van lopen en slordig aflopende veren aan de poten ('broek'). Net als de kauw is de roek een typische koloniebroeder.

Roeken zijn echter geen holenbroeders zoals kauwen maar nestelen hoog in de bomen van kleine bosbestanden, dikwijls van populieren. In de vallei van de Grote Nete worden vooral kleinere kolonies aangetroffen. Een typisch beeld in de buurt van roekenkolonies zijn de in los verband voortschrijdende groepen op akkers en graslanden. Ze zijn er nadrukkelijk aanwezig met hun gekras terwijl ze op zoek gaan naar alles wat zich juist onder het maaiveld bevindt: emelten, regenwormen, ritnaalden, langpootmuggen, kiemend graan. Ook zullen ze een eitje of jong vogeltje niet versmaden.

Roek © Frans Emmerechts

Zwarte (en bonte) kraai De kraai is een zeer intelligente en vindingrijke vogel. Hij heeft een krachtige, donkere snavel met stompe punt. Op wereldschaal kunnen bij kraaien twee kleurvormen worden onderscheiden, de zwarte en de bonte. Die kleurvormen ontwikkelden zich waarschijnlijk doordat, tijdens de laatste ijstijd, de Europese kraaienpopulatie zich in twee van elkaar geïsoleerde gebieden terugtrok. Nu worden ze als afzonderlijke soorten beschouwd. Bij ons broedt alleen de zwarte kraai en duikt een enkele bonte heel af en toe tijdens de winter op.

Zwarte kraaien zijn individualisten.

Adulte paren bezetten doorgaans een territorium dat ze nooit verlaten. De toename van de zwarte kraai in Vlaanderen is opmerkelijk en kan verklaard worden door de afname van de verdelgingsdruk en door de intelligentie van de dieren waardoor ze er altijd weer in slagen geschikte voedselbronnen op te sporen en zich aan te passen aan de menselijke omgeving. Hun voedsel bestaat uit allerlei insecten: torretjes, engerlingen...

Periodiek wordt dit aangevuld met eieren, jonge vogels, kikkers, fruit, aas en afval. In een voedselsituatie zijn zwarte kraaien altijd dominant over roeken. Alle

Bonte kraai © Frans Emmerechts Zwarte kraai © Frans Emmerechts

januari - maart 2021

| 23

Ekster © Frans Emmerechts

andere kraaiachtigen kunnen in moeilijkheden komen als ze foerageren in het territorium van zwarte kraai. Zelf heeft de zwarte kraai te lijden van predatiedruk van de havik.

Ekster De ekster is met zijn zwart-wit verenkleed en zeer lange, groenglanzende staart een onmiskenbare vogel. Eksters staan bekend als monogame territoriale dieren die elkaar trouw blijven in goede en in slechte tijden. Naast territoriumeigenaars telt een eksterpopulatie ook een aantal eerste- en tweedejaarseksters die zich over een groot gebied bewegen en groepen vormen die ‘jeugdgroepen’ worden genoemd.

Eksters zijn alleseters. Ze bouwen vaak overdekte nesten in de toppen van hoge bomen. Dit feit, een hoge tolerantie voor menselijke activiteiten en het foerageren in groepen worden beschouwd als aanpassingen die het eksters mogelijk maakt om binnen de territoria van kraaien te foerageren en soms ook met succes te broeden. Eksters ondervinden namelijk steeds vaker hinder van de sterk toegenomen zwarte kraai, zowel op gebied van competitie als van nestpredatie. Bovendien hebben ze te lijden van het rechtstreekse predatie-effect van de bosuil en de havik.

in het verleden een niet ongewone verschijning in Vlaanderen. Tot enkele jaren geleden dateerden de laatst bekende broedgevallen echter van 1865. Maar door herintroductieprojecten in Wallonië in de jaren 1970 en 1980 is hij ook bij ons teruggekeerd. Sinds 2014 worden in Vlaanderen enkele tientallen raven per jaar gemeld. In 2018 broedde voor het eerst weer een paar in het Meerdaalwoud bij Leuven. Gedurende het voorbije jaar waren er ook een tiental waarnemingen in Meanderland. En dicht bij Meanderland, in Hechtel-Eksel, werd een broedgeval vastgesteld.

Raven zijn onze grootste zangvogels. Ze horen tot de meest verstandige dieren en moeten niet onderdoen voor dolfijnen en chimpansees. In een Oostenrijkse studie werd vastgesteld dat raven gebarentaal gebruiken door aan een andere raaf voorwerpen aan te duiden met hun snavel, net zoals mensen voorwerpen aanwijzen met hun vingers. Dit gedrag werd nog nooit bij een andere vogelsoort vastgesteld.

Een raaf kan oud worden: uit ringgegevens blijkt 20,4 jaar in de vrije natuur.

Van tamme exemplaren in de ‘Tower of London’ zijn leeftijden van 44 jaar geregistreerd. Koppeltjes blijven levenslang bij elkaar. De vogel is een alleseter: insecten, wormen, vogeleieren, jonge vogels, kleine zoogdieren, door mensen gefabriceerde eetwaren zoals kaas (zie de fabel van Jean de La Fontaine), maar ook frieten en hamburgers, niets laat hij liggen. En ook bessen, fruit, aas en mest van o.a. … wolven staan op het menu!

FRANS EMMERECHTS

Referenties • Louis Beyens, ‘De raaf’, Atlas Contact, 2018.

• Achilles Cools, ‘Kauwen in de spiegel’, Lannoo, 1992.

• Achilles Cools, ‘De kauw’, Atlas Contact, 2014.

• Jenny De Laet, ‘De ekster in zwart en wit’, VUBPRESS, 1998.

• Jenny De Laet, ‘Kraaien, kwajongens van bos en veld’, VUBPRESS, 2004.

• Gerald Driessens, ‘De raaf: discrete comeback van onze machtigste kraai’, Natuurbericht, Natuurpunt Studie, 2017.

• www.waarnemingen.be.

Raaf De raaf is een grote zwarte vogel, iets groter dan een buizerd, met een wigvormige staart en een zware bek, waarvan de scherpe bovensnavel aan het uiteinde sterk omlaag gebogen is. Ook hij was

24 | Meander 1

Raaf © Frans Emmerechts

Brandganzen Brandganzen in april te Geel-Punt © Frans Emmerechts

Groeiende broedpopulatie

Potentiële schade

Tot het oorspronkelijke leefgebied van de brandgans horen richels op kliffen en heuvels in onherbergzame gebieden als Spitsbergen, Groenland en NoordRusland. Maar sinds 1992 is die prachtig getekende, compacte gans ook een broedvogel in Vlaanderen. Toen werd een eerste ‘wild’ broedpaar genoteerd in Turnhout. En in 1994 werden al 14 zekere broedgevallen in Vlaanderen gemeld.

Voordien was de wilde brandgans bij ons alleen bekend als een onregelmatige wintergast in de Vlaamse polders. Ze was (is) er te zien tussen de kolganzen en kleine rietganzen, in poldergraslanden en schorren, waar ze zich tegoed deed (doet) aan grassen en schorrenplanten.

Maar ze werd (wordt) ook gehouden als sierwatervogel, waar ze soms uit gevangenschap ontsnapt zodat, vanaf het einde van de jaren 1980, ook verwilderde exemplaren in de vrije natuur voorkomen. Zo ontwikkelde zich bij ons een groeiende broedpopulatie, vermoedelijk zowel van wilde als van verwilderde herkomst.

De snelle groei van het aantal broedende brandganzen in Vlaander en stelt het beleid voor de keuze om wel of niet in te grijpen op de populatie, om potentiële schade aan landbouw en natuurwaarden te vermijden. Maar bij een ingrijpen, zoals dat al gebeurt bij de uitheemse (sterk op de brandgans gelijkende) grote Canadese gans, moet rekening worden gehouden met de status van de brandgans. Die is namelijk een beschermde inheemse diersoort. Net als alle andere vogels die van nature in het wild in ons land voorkomen, zijn brandganzen beschermd op grond van de Europese Vogelrichtlijn.

Maar in die richtlijn en in het Vlaamse soortenbesluit werd de mogelijkheid ingebouwd om onder voorwaarden (zoals in geval van schade) afwijkingen op die beschermingsstatus toe te staan. Dergelijke afwijkingen vragen wel om een degelijke wetenschappelijke basis. Om die reden werd in 2015 door het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) een studie opgezet om brandganzen in Vlaanderen in detail op te volgen en een

populatiemodel te ontwikkelen waarin de verwachte groei van de broedpopulatie onder enkele beheerscenario’s wordt gesimuleerd. Een interessant artikel over deze studie verscheen in Natuur.oriolus (1), en is aanbevolen lectuur voor elke vogelliefhebber!

FRANS EMMERECHTS

Referentie • Frank Huysentruyt, Pieter Verschelde, Toon Van Daele, Jim Casaer, Axel Neukermans en Tim Adriaens, ‘Populatieontwikkeling van in Vlaanderen broedende Brandganzen onder verschillende beheerscenario’s’, in Natuur.oriolus, jg. 86, nr. 2, 2020.

Brandganzen in maart te Geel-Punt © Frans Emmerechts

januari - maart 2021

| 25

CORONATUUR Natuureducatie basisschool in De Rammelaars © Michaël Huygen

Een jaar als geen ander, dit jaar toen coronawandelaars massaal de wandelmicrobe (!) te pakken kregen en natuurgebieden in hun buurt leerden kennen. Gebrek aan alternatieven? (niet ver van huis mogen gaan). Of een appreciatie voor het simpele dichtbij? Ergens geeft dat wel een extra vleugje voldoening over wat wij vrijwilligers zo graag doen, en nu door nog meer mensen geapprecieerd wordt: natuur (letterlijk) op de kaart zetten en helpen uitbreiden.

Natuur.café met succes geopend! © Veerle Van den Eynden

Natuur maakt ons gelukkiger tijdens lockdown schrijft Bos+. Al vijf jaar voeren zij een campagne voor meer bewegen in het groen, en in dit lockdown-jaar schoten hun statistieken omhoog. In vorige jaren toonde hun onderzoek al aan dat bewegen in het groen een boost geeft aan energie en welzijn. De natuurlijkheid van de beweegomgeving en het energiepeil en de ‘mood’ van deelnemers zijn sterk gecorreleerd.

Hoe natuurlijker de omgeving, hoe beter de stemming en energie na het bewegen.

Corona maakte duidelijk dat het belangrijk is dat die natuur ook dichtbij huis is.

Wandelmicrobes Ook in De Rammelaars volgde de exponentiële groei wandelaars gelijke tred met die van het virus. En merkten we dat sommige mensen toch misschien wat ver van die natuurlijke natuur staan. Kronkelige modderpaadjes deinden uit tot metersbrede paden als wandelaars met ongepast schoeisel toch probeerden zich een droge doorgang te banen in het elzenbroekbos.

Witte flardjes papieren zakdoekjes en toiletpapier decoreerden voor het eerst het bos.

Wie waren die wandelaars die dachten dat dat papier snel zou vergaan, in plaats van dat mee naar huis te nemen?

Het coronajaar toonde ook hoe flexibel en veerkrachtig we kunnen zijn als het er op aankomt. Toen in juni het natuur.huis weer open mocht gaan liepen vrijwilligers en bezoekers eerst wat onwennig rond

26 | Meander 1

met mondmaskers, handgel en ontsmettingsmiddel. Maar al snel was het nieuwe normaal gewoon …. normaal en waren velen blij zo buiten in een rustige omgeving, zonder mensendrukte, een pint te kunnen drinken.

Als groep vrijwilligers die redelijk wat activiteiten organiseert voor jong en oud, was het belangrijk te kijken wat we wel nog konden doen, en hoe we activiteiten coronaproof (al die nieuwe woorden toch) konden maken. En we pasten ons aan. Gezien het stijgend aantal wandelaars in het voorjaar en wetende dat velen hun vakantie in eigen land zouden doorbrengen, openden we het natuur.café ook op zaterdag (naast zondag), met succes. Het traditionele "1 mei dauwtrappen met ontbijt" konden we pas begin juli organiseren. Te laat op het jaar om nog nachtegalen te horen zingen, maar toch duidelijk plezant.

Vleermuizen en vuur Na een BBQ verzorgd door Jurgen, leidde Jo tijdens de nacht van de vleermuis een 50-tal bezoekers in groepen met batdetector door de nacht. Gewone dwergvleermuis, rosse vleermuis, laatvlieger en ruige dwergvleermuis lieten zich horen en soms zien. De watervleermuis die we hoopten boven het kanaal waar te nemen bleef helaas onvindbaar.

Ondanks regenweer kwamen een 80-tal bezoekers de nacht van de duisternis beleven met een fakkeltocht doorheen De Rammelaars. Op voorhand geboekte tafeltjes zorgden er voor dat iedereen ook kon genieten van drank, pannenkoeken en soep. Frans’ verhaaltjes op zolder en een groot kampvuur buiten waren zoals steeds een succes voor de kleiner-dan-anderhalvemeters. Veel logistieke planning vooraf om zo’n avond vlot en veilig te laten verlopen, maar zeker de moeite. En de opbrengsten

Patrick verwarmt coronatuurgangers © Jan Albrecht

dragen zoals steeds bij aan de aankoop van meer natuur, waar iedereen dan weer voordeel bij heeft. De laatste jaren kochten we vooral veel extra hectaren bij in Veldhovenheide, waar we dit jaar ook twee nieuwe wandelroutes uitzetten.

Scholen beheren De gebruikelijke schoolbezoeken met Natuureducatie Limburg, als leerlingen een dagje de schoolbanken ruilen voor beheerwerken, natuurstudie en natuurbeleving, mochten deels niet doorgaan. Voor twee klassen van basisschool Klimop ging de geplande dag wel door, zij kwamen in oktober maaisel afvoeren van een ruigteperceel en bodemdiertjes speuren. Dit was dan de laatste activiteit in de Rammelaars voor alle verdere activiteiten weer moesten stoppen.

Geen dag van de natuur dit jaar en voorlopig het natuur.huis weer op slot. Maar ondanks de omstandigheden toch een goed jaar. En de wandelaars, die wandelen gelukkig verder.

Grillmaster Jürgen, Gids Jo Dox en vrijwilliger Bert © Jan Albrecht

Gids Jo Dox geeft uitleg over vleermuizen © Jan Albrecht

VEERLE VAN DEN EYNDEN

50 bezoekers kwam elk in hun eigen bubbel opdagen voor de nacht van de vleermuis © Jan Albrecht

Nagenieten in de nacht van de vleermuis © Jan Albrecht

januari - maart 2021

| 27

Natuurtalent in ontwikkeling Bandheidelibel © Gilbert Reypens en Peter Van Den Broeck

Voor de opleiding natuurgids organiseerden de cursisten van Meanderland op 3 oktober een daguitstap. Het beloofde een druilerige dag te worden. Niets kon echter het enthousiasme van deze gemotiveerde ploeg ondermijnen. Met een gezonde dosis nervositeit, begonnen we aan een leerrijke tocht van 9 km. Onderweg trakteerde het cateringteam ons op heerlijke koffie, vergezeld van een ‘wereldberoemde’ suikerwafel uit het bezoekerscentrum in Meerhout en we sloten af met een late broodjeslunch op het picknickeiland.

We kozen het traject van de mooiste wandeling van Vlaanderen 2012 in Scheps om onze verhalen aan vast te hangen.

Natuurgebied Scheps wordt beheerd door ANB en situeert zich tussen Scheps en Olmen. Op zijn 300 ha bevat het waardevolle biotopen: broekbos, moeras, veen, weiland en hooiland. Het is opgenomen in beschermingsprojecten als Natura 2000 en Life om kwetsbare habitats en soorten te bewaren.

We vonden het belangrijk dat de excursie van ieder van ons was. Elke cursist werkte daarom een of meerdere stopplaatsen uit. Op die manier ontstond een mooi pakket met interessante weetjes.

We startten de tocht langs de in 1896 gebouwde Sint-Odradakapel. Het historisch gebouw werd voor ons opengesteld,

28 | Meander 1

terwijl we verwonderd luisterden naar de legende van Odrada; hoe ze een wild paard temde en een bron maakte met een lindetak. Deze zou geneeskrachtig zijn geweest. Verschillende aanwezigen uit de buurt getuigden hoe ze in hun jonge jaren naar de bron kwamen om oogziekten te behandelen met het bronwater. We onderzochten ook aandachtig hoe de Lourdesgrot tegenover de kapel gemaakt was en stelden ons de vraag of hiervoor ijzeroer gebruikt is, dat vroeger in deze streek werd ontgonnen.

In de herfst staan er niet veel planten meer in bloei. De reuzenbalsemien, een plant met een brede ecologische amplitude, is toch nog goed vertegenwoordigd. In Balen wordt deze plant ook burenruzie genoemd, omdat het een dominante soort is, die zich gemakkelijk

verspreidt met springzaden en zo ongewenst in tuinen van buren kan terechtkomen. De rechts windende haagwinde plant zich ondergronds voort met een wortelstok. Het bitterzoet rankt zich eveneens rond planten, is giftig voor mensen maar niet voor vogels. Adelaarsvaren groeit op sommige beschaduwde plaatsen welig en is zo giftig dat er geen andere planten kunnen groeien op dezelfde plaats. Langs het knuppelpad over het moeras troffen we naast slangenwortel, ook de zeldzame waterviolier aan, een indicator voor kwelwater.

Het landschap wordt gekenmerkt door afwisseling tussen ruigten en open weilanden afgeboord met houtkanten.

Hierin vind je verschillende soorten wilg (schietwilg, geoorde wilg, drakenwilg), Gelderse roos, els en sleedoorn terug. Een cursist toonde een mand gemaakt van wilgentenen en liet ons proeven van zelfgemaakte likeur op basis van sleedoorn, ‘sloegin’. Kronkelende beken en poelen bepalen de beleving tijdens de wandeling. Laarzen waren vaak echt nodig.

We troffen in een van de poeltjes het in Vlaanderen zeldzame loos blaasjeskruid aan, een vleesetende waterplant.

We verbaasden onze begeleiders met

de ontdekking van een unieke vorm van commensalisme tussen lijsterbes en zwarte els.

De vogelgroep had zich opgesplitst in 4 specialisaties: weidevogels, ruigtevogels, zwaluwen en watervogels. We leerden wulp, grutto en tureluur van elkaar onderscheiden. We hoorden welk verband er bestond tussen nachtegaal, roodborsttapuit, blauwborst en kleine karekiet. We vernamen dat zwaluwen graag onder witte dakgoten nestelen en waarom kunstnesten niet altijd bewoond worden.

De streken van de koekoek, een broedparasiet en zygodactylische vogel, hebben voor ons geen geheimen meer. We zagen een torenvalk bidden en een sperwer jagen. Voor onze ogen verzamelden witte kwikstaarten voor de trek.

Bij een reeënwissel leerden we hoe het gewei groeit en dat de verlate implantatie in de baarmoeder maakt dat de ontwikkeling van het reeënembryo voor 18 weken stopt, en de kalveren daardoor pas in de lente geboren worden.

We stonden verstomd over hoe vossen egels ertoe dwingen zich te ontrollen om hen te kunnen verschalken.

In de herfst zijn er nog weinig insecten.

Er zijn echter nog wel sporen te vinden.

Op eiken vonden we sporen van verschillende galwespen: ananasgalwesp, knoopjesgalwesp, lensgalwesp. Op de eik alleen komen een 50-tal soorten galwespen voor. We kregen meer inzicht in de dubbele voortplantingscyclus van de lensgalwesp. Eerst komen er alleen vrouwtjes uit die opnieuw gallen doen ontstaan, waaruit zowel mannelijke als vrouwelijke galwespen komen. Met fotomateriaal werden een aantal insecten besproken: de eikenpage, de moerassprinkhaan met de Belgische driekleur op de achterpoten en de in België zeldzame maar in Scheps talrijk aanwezige bandheidelibel. Hoewel deze laatste soorten tot in de herfst kunnen aangetroffen worden in Scheps, was de regen die dag een spelbreker voor effectieve waarnemingen.

Scheps heeft ook sinds kort een primeur op het gebied van beheer. Er wordt aan begrazing gedaan met loslopende runderen met gps-halsbanden. Een fysieke omheining is niet nodig. De halsband geeft een geluidssignaal als de runderen een

Peter geeft uitleg over het gewei van een reebok © Gilbert Reypens

virtuele grens naderen. Als zij toch verder gaan, krijgen ze een lichte elektrische schok. De landbouwer programmeert tot waar de dieren mogen gaan. Op die manier zijn er geen verstorende afrasteringen in het landschap en is flexibel graasbeheer mogelijk.

We hebben de smaak te pakken. De verzopen dag vloog voorbij. Volgens onze begeleiders zijn wij topgidsen in spe.

CHRISTEL WINCKELMANS

Loslopende koeien © Gilbert Reypens en Peter Van Den Broeck

januari - maart 2021

| 29

Wat

JAARRINGEN ons kunnen vertellen

Afbeelding 1 © René Ducastel

Als je een boom omzaagt, krijg je op het zaagvlak een aantal jaarringen te zien. Als je wilt weten hoe oud deze boom was, moet je zijn jaarringen tellen.Bomen zijn uniek onder de planten omdat ze de enige zijn die ook in de breedte kunnen groeien

Afbeelding 2 © René Ducastel

30 | Meander 1

Onder de bast bevindt zich het cambium. Deze zone verzorgt de diktegroei van de boom. Naar binnen toe maakt hij hout aan, naar buiten toe bast. De schors aan de buitenkant werkt als een pantser: het geeft bescherming tegen slecht weer, zonnebrand, insectenvraat en zwammen. In het voorjaar zorgt het cambium voor een lichte en in het najaar voor een donkere ring. In het lichte gedeelte (vroeghout) zijn de cellen groot en de celwanden dun; in het donkere gedeelte (laathout) zijn de cellen kleiner en de celwanden dikker. De grote cellen ontstaan in het voorjaar als de boom na een goede winterslaap weer betrekkelijk snel in omvang gaat groeien. In de nazomer treedt langzaam een tragere groei in en ’s winters staat de groei helemaal stil. Daardoor eindigt de donkere band plotseling en geeft zeer nauwkeurig het einde van het betreffende jaar aan. De overgang tussen laathout en het daaropvolgende vroeghout van het volgende jaar is messcherp. Zo groeit een boom dus ook in de breedte en niet alleen in de hoogte. Niet elke boom vertoont trouwens jaarringen.

In een vochtig tropisch klimaat waarin

een boom een heel jaar door kan groeien, maakt die geen jaarringen aan.

Zo kan je zelf uittellen dat de stam in afbeelding 1 die in 2019 gekapt werd omstreeks 1954 uit het zaadje ontkiemde.

De laatste ring werd gevormd in 2018 en we tellen 62 jaarringen. Niet alle jaarringen zijn even dik: tijdens een goed seizoen met veel warmte, licht en vochtigheid vormt de boom een dikkere ring.

In een seizoen met grote droogte is de ring veel fijner. De zeer smalle ring, aangeduid op afbeelding 2 en 2a vertelt ons over de grote droogte van 1976. Bij elke gekapte boom vind je deze opmerkelijke ring terug.

Ook worden de jaarringen dunner naarmate een boom ouder wordt. Er is immers steeds meer hout voor nodig. Staan er veel bomen bij elkaar, zoals in een bos, dan groeit de boom sneller in de hoogte dan in de breedte. Ze beconcurreren elkaar namelijk om licht. Vrijstaande bomen hebben geen last van deze concurrentie en worden dikker en minder hoog. Staat de boom dus midden in een bos dan zijn de ringen smal. Worden de bomen rondom hem echter gekapt waardoor hij meer ruimte krijgt dan worden de ringen plots breder. Er zijn nog andere redenen waarom een boom smalle ringen produceert zoals na stormen, brand en blad etende insecten.

Bristleconedennen kunnen duizenden jaren oud worden. De oudst bekende, nog levende bristleconeden heeft een leeftijd van 5062 jaar. Zijn leeftijd werd bepaald met de hulp van een houtboor en door de jaarringen te tellen. Een houtboor is een holle boor die dient om een kern uit een levende boom te halen zonder de boom te verwonden. De reusachtige sequoia’s in Californië zijn meer dan 3000 jaar oud. Deze bomen hebben een geheugen en legden de klimaatgeschiedenis van het zuidwesten van de Verenigde Staten vast lang voordat er geschreven bronnen over deze regio bestonden. Met behulp van de jaarringen kan men het klimaat van dit gebied reconstrueren.

Terwijl men de ringen naar binnen toe volgde, naar de kern toe, zag men de weerslag van grote droogten. Er waren zeer smalle ringen die vertelden over de ontberingen die de bomen hadden

doorstaan. Door de jaarringen van bomen te bestuderen kan men een deel van hun geschiedenis traceren.

Er bestaat een minder nauwkeurige methode waarmee je een redelijke schatting kunt maken van de ouderdom van een boom. Hiervoor meet je de omtrek van de boomstam op zo’n 1,50 meter hoogte.

Een boom groeit gemiddeld ongeveer 2,5 cm per jaar in omtrek. Bij elke boom is het een beetje anders. Nu we dit weten hebben we de omtrek gemeten van de oude beuk te Bel. Deze oude beuk heeft een omtrek van 425 cm. Als je dan uitgaat van een groei van 2,5 cm per jaar dan komen we voor deze boom uit op een leeftijd van om en nabij de 170 jaar. Met deze meetmethode moet wel rekening gehouden worden met het feit dat de diktegroei vertraagt bij het ouder worden. De methode is vaag, maar geeft in elk geval een redelijke indicatie.

De leeftijd van een den kan je ook berekenen door de takkenkransen te tellen.

De eerste twee jaar maakt een den er geen aan maar daarna elk jaar één. Tel alle takkenkransen en tel er 2 bij op en je weet de leeftijd van deze den (afbeelding 3).

Iedere ring is een jaar in het leven van een boom en bevat een heel jaar aan klimaatgegevens. De opeenvolgende smalle jaarringen die corresponderen met de laatste droge zomers (2018-2020) zullen een blijvende herinnering vormen in het hout.

RENÉ DUCASTEL

Afbeelding 3 © René Ducastel

Afbeelding 2A © René Ducastel

januari - maart 2021

| 31

Mooie

natuurwaarnemingen

Espenblad Na enkele jaren mijn nachtvlinderval te gebruiken in de tuin, had ik in april 2020 voor de eerste keer een espenblad in de val. Het espenblad is een zeer zeldzame soort, die door de karakteristieke vorm en rusthouding op een dood blad lijkt.

PATRICK STERCKX

Facetoog

Dwergvleermuis

Ik ben 12 jaar en geïnteresseerd in fotografie. Ook volgde ik reeds de cursus Totter-Ranger. Vandaag, 4 november, maakte ik een foto van het facetoog van een zweefvlieg. Het facetoog wordt ook wel het samengestelde oog genoemd. Deze insecten zien dankzij hun bolle ogen vol deeloogjes hun hele omgeving.

Daarom ziet een vlieg je bijna altijd aankomen, van welke kant je hem ook besluipt.

Vleermuizen zijn erg nuttige dieren: zo vangt een gewone dwergvleermuis wel 300 muggen per nacht. In Vlaanderen leven momenteel 17 soorten vleermuizen en daarvan zijn 10 soorten ernstig bedreigd. Ze hebben te lijden onder habitatversnippering, pesticiden, lichtvervuiling en verstoring van hun zomer- en winterverblijven. Vleermuizen zijn niet gevaarlijk, maar ze zijn wel in gevaar.

AIDEN DRIESSENS

ROGIER TORMANS

32 | Meander 1

Blauwzwarte houtbij Op 10 september kwam dit beestje de tuin binnen zoemen.

Een niet alledaagse verschijning: een blauwzwarte houtbij. Het beestje ziet er vanwege zijn grootte gevaarlijk uit maar het blijkt een grote goedzak te zijn! De akkerhommel die vele malen kleiner is duwt onze bij bijna van haar bloem af zonder dat deze zich laat verstoren. De blauwe schijn op de vleugels vertelt ons dat dit een vrouwtje is, het was sowieso veel te laat op het seizoen om nog mannetjes van deze soort tegen te komen.

ROGER GEENS

Brede wespenorchis Op 12 juli stond deze brede wespenorchis in bloei in de Rammelaars in Ham. De bladeren zijn breed, eirond en staan verspreid aan de stengel. De middelste bladeren zijn het langst. De stengel glanst onderaan vaak met een roodpaarse glans. De brede wespenorchis is aangewezen op bestuiving door wespen. In de Lage Landen betreft dat de soorten gewone wesp en Duitse wesp.

VEERLE VAN DEN EYNDEN

Gekraagde aardster Grote parasolzwam Volgens het boek ziet een jonge grote parasolzwam er uit als een paukentrommelstok. Alleen heeft deze niet de vele donkere schubben die de zwam wel heeft.

STEF SMET

Dit is een stervormig openende stuifzwam waarbij het omhulsel openscheurt in 5-6 slippen, die een opstaande kraag vormen rond de perkamentachtige bol waarin de sporen gevormd worden. In oktober gevonden in het Prinsenpark en ook Staf vond er enkele in Geel-Winkelomheide.

STEF SMET EN STAF KAUWENBERGHS

januari - maart 2021

| 33

Heivlinder Op 30 augustus twee exemplaren van de heivlinder gezien op de Gerheserheide. In 2019 vreesde ik dat hij er niet meer zou zitten na de werken, maar dit jaar zat hij er weer in de buurt van een eik op de zandbodem te zonnen.

BART HULSMANS

Gewone heksenboleet De gewone heksenboleet groeit in bossen op zure grond. De soort komt daar vrij algemeen voor. Deze schoot ik op 7 september tijdens de vrijwilligerswandeling op de Hoge Kwacht (De Hutten, Meerhout).

JO DE MEY

Rups veelvraat De veelvraat is een grote, vrij algemene spinner waarvan de mannetjes overdag vliegen. De rupsen zijn wel zeven centimeter groot. In de herfst zijn ze volgroeid en de winter brengen ze in de openlucht tussen de struikhei door. Deze kwam ik tegen tijdens een wandeling in Bel op 10 oktober.

RONY VAN HOUT

34 | Meander 1

Heksenboter Een klodder heldergele smurrie op dood hout: heksenboter. Het is een zich verplaatsende slijmzwam die zich voedt met microorganismen. Hij komt algemeen voor, hier in Bel. ROGIER TORMANS

Grote zilverreiger Mooi toch in de ochtend, zo’n grote zilverreiger. Het lijkt wel of hij zelf ook het zonlicht in zijn vleugels bewondert.

DIRK STYNEN

Melige toorts De melige toorts of witte toorts is een tweejarige plant van de helmkruidfamilie. In België en Nederland is ze vrij zeldzaam, op plaatsen met losse, droge voedselarme tot niet al te voedselrijke grond komt ze voor, soms zelfs op klei en vaak langs spoorlijnen.

Ik vond ze langs het fietspad van de Desselsedreef te Mol. PAUL LEON VAN GESTEL

Keizersmantel De keizersmantel is zeldzaam en de grootste oranje-achtige vlinder die je bij ons kan tegenkomen. Hij leeft vooral in bossen maar durft ook, zoals bij mij op 28 september, in tuinen te belanden.

RONAN HUVENEERS

Boomklever Deze boomklever is de eerste die de pinda's vond nadat de koker weer gevuld was na de zomer. Ik hoop dat hij nog dikwijls zal langskomen!

AN WAUTERAERTS

januari - maart 2021

| 35

Sperwer De sperwer is een kleine, schuwe roofvogel die vaak uit het niets opduikt en een supersnelle aanval uitvoert op de vogels op en rond je voedertafel. Onlangs zat er een jonge in onze tuin. Het beestje had dorst en heeft een voetbadje genomen. Foto is wel door de raam genomen. Ideetje voor in de Meander?

AN BLOCKX

Zwavelkopjes Roodbaardroofvlieg Vanaf een uitkijkpost loert een roofvlieg naar prooi. Ze blijft dan vaak geruime tijd onbeweeglijk zitten waardoor je ze goed in beeld kunt brengen. Deze zat in mijn tuin in Geel-Kievermont.

RIK VERBORGT

36 | Meander 1

De gewone zwavelkop is in ons land zeer algemeen en groeit in dichte groepen aan de voet van afgestorven loof- of naaldbomen. Het zijn saprofyten, ze voeden zich met dood organisch materiaal. De gewone zwavelkop smaakt zeer bitter en is zeer giftig. Ik heb geprobeerd om ze te tellen, en het zijn er minstens 150!

KAREL VERBRUGGEN

Populierenpijlstaart Tijdens mijn verlof had ik een nachtvlinderval gehuurd.

Wat een prachtige wezens fladderen rondom ons als we slapen. Moeilijke keuze maar heb de grootste ertussenuit gekozen die ik gevangen heb: de populierenpijlstaart.

KATRIEN BOGAERTS

Oproep!

Visarend Op 4 september aan de Grote Zandput in Mol had deze visarend wel heel veel succes. Twee prooien in een klap!

PAUL LEON VAN GESTEL

Voor deze rubriek roepen we al onze lezers op om actief mee te werken. Zag u zelf iets moois of speciaals in de natuur in onze regio of in gebieden waar onze afdelingen of werkgroepen op uitstap gaan, laat het ons weten.

Bedoeling is om ons tijdschrift nog meer een tijdschrift van alle leden te laten zijn.

Stuur je interessante waarneming naar frans.emmerechts@gmail.com en misschien verschijnt ze dan wel in de volgende Meander!

januari - maart 2021

| 37

Thuiskomen in een tuin! ontwerp

advies

aanleg

onderhoud

www.jankok.be

info@jankok.be

1967 2017 YEARS OF INNOVATIVE REPAIRING

Better than the original

OPEN:

REPARATIES van baden en douches, ramen en deuren, wastafels, vensterbanken, dorpels en aanrechtbladen, vloeren wandtegels.

RENOVATIES van Bad-in-bad systeem, Badwissel systeem, Douche-in-douche systeem, Douchewissel systeem.

ANTISLIP Safety floor, Antislip in sanitair, Antislip matten, Antislip coatings.

Respo Repair Belux - Schans 1 B - B-2480 Dessel T: 014 - 960613 - E: info@resporepair.be

www.resporepair.be

Vanaf 10 uur, woensdag gesloten Van 15 oktober tot Pasen: dinsdag en woensdag gesloten.

GA

MET JE MONDKAPJE OP (!)

NAAR DE

ALGEMENE

LEDENVERGADERING

VAN JE AFDELING Waar, wat en wanneer vind je in de activiteitenkalender van deze Meander!

Afgiftekantoor: Geel 1 - P209043 • v.u. An Gijs - Weidestraat 11 2490 Balen