«Մենք մեր մասին» ամսագիր: "We about ourselves" magazine.

Խորհրդանշ³Ýներ

«Դրոշների պատմությունը և նշանակությունը»

58

О нас

«Живущие в чужих империях»

Հրապարակ

«Մենք. արմատներ, սերունդներ, արժեքներ»

104

4

64

Կրթօջախներ

«Եռագույնն ու աշխարհի հայ ուսանողությունը»

Գու­ն ապ­ն ակ «Եռագույն ¹րո­շը` որպես Մուսա»՚

1 (21) 2013

26

118

մ եր մասին

Տպագրվում է «Անտենոր» ՍՊԸ տպարանում։ 0010, ք. Երևան, Տպագրիչների 8/8 Հանձնվել է տպագրության` 11.02.2013թ. ամսագրում ընդգրկված է 124 էջ Տպաքանակը` 2.000 օրինակ Ամսագիրը տարածվում է անվճար Իրավաբանական հասցե` ք.Երևան, Երվանդ Քոչարի փ., 3 շ., բն. 95 Խմբագրության հասցե` ք.Երևան, Երվանդ Քոչարի փ., 3 շ., բն. 95 Կայք` www.menq.org էլ. փոստ` info@menq.org Գովազդի և համագործակցության համար զանգահարել` հեռ.`(+374 93) 999 390

Շապիկին` ՀՀ պետական դրոշ Լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

Ամսագիրը տարածվում է նաև արտերկրում` Մոսկվա, Բեյրութ, Փարիզ, Լոս Անջելես։ Արտերկրում բաժանորդագրության և համագործակցության համար զանգահարել` (+374 93) 999 390, էլ. հասցե` info@menq.org:

дом 3, кв. 95 Сайт: www.menq.org, эл. почта: info@menq.org Для рекламы и сотрудничества звонить по номеру (+374 93) 999 390 Журнал распространяется также и за рубежом-в Москве, в Бейруте, в Париже, в Лос Анджелесе Для выписки и сотрудничества за рубежом звонить по номеру: (+374 93) 999 390, эл.почта: info@menq.org Founder and publisher։ “SPAY” LLC Director։ Pavel Sargsyan Responsible for the issue։ Pavel Sargsyan Editor։ Ester Khanikyan Reporters։ Gagik Manasyan, Gegham Manukyan, Movses Demirchyan, Satenik Mkrtchyan, Kristina Poghosyan, Parandzem Avagyan, Tehmina Arzumanyan, Elen Musayelyan, Nora Papazyan, Nune Hovhannisyan, Gohar Gasparyan, Anna Martirosyan, Anush Amseyan, Goar Gorgisyan.

Հիմ նադիր և հրատարակիչ`«ՍՊԱՅ» ՍՊԸ

Основатель и издатель: ООО “СПАЮ”

Photographers։ Artashes Martirosyan, Eghia Nersisyan, ''Photolur'', ''Panarmenian photo''

Տնօրեն` Պավել Սարգսյան

Директор: Павел Саркисян

Functioning as a mass medium։ “SPAY” LLC

Համարի թողարկման պատասխանատու` Պավել Սարգսյան

Ответственный за выпуск номера: Павел Саркисян

Fonts by “ParaType”

Խմբագիր և սրբագրիչ` Էսթեր Խանիկյան

Редактор и корректор: Эстер Ханикян

Թղթակիցներ` Գագիկ Մանասյան, Գեղամ Մանուկյան, Մովսես Դեմիրճյան, Սաթենիկ Մկրտչյան, Քրիստինա Պողոսյան, Փառանձեմ Ավագյան, Թեհ­մի­նա Ար­զու­ման­յան, Էլեն Մուսայելյան, Նորա Փափազյան, Նունե Հովհաննիսյան, Գոհար ­Գաս­պարյան, Աննա Մարտիրոսյան, Անուշ Ամսեյան, Գոհար Գորգիսյան:

Корреспонденты: Гагик Манасян, Гегам Манукян, Мовсес Демирчян, Сатеник Мкртчян, Кристина Погосян, Парандзем Авакян, Тегмина Арзуманян, Элен Мусаелян, Нора Папазян, Нуне Оганнесян, Гоар Гаспарян, Анна Мартиросян, Ануш Амсеян, Гоар Мовсесиан.

Registered by the central body of the RA Legal Persons State Register on 04.02.09 License 03 Ա 088271 registration No 222.160.01209

Լուսանկարիչներ` Արտաշես Մարտիրոսյան, Եղիա Ներսիսյան, «Ֆո­տո­լուր», “Panarmenian photo”, Հայաստանի ազգային արխիվ, ՀՅԴ պատմության թանգարան Լրատվական գործունեություն իրականացնող` «ՍՊԱՅ» ՍՊԸ Տառատեսակը` «Փարաթայփ» ընկերության Գրանցված է ՀՀ իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի կենտրոնական մարմնի կողմից 04.09.2009թ. Վկայականի համար` 03 Ա 088271, գրանցման համար` 222.160.01209 «Մենք մեր մասին» ամսագրում տպագրված նյութերի օգտագործումն առանց տնօրինության գրավոր թույլտվության և ամսագրին հղման` արգելվում է։ Ամսագիրը չի պատվիրում նյութեր. դրանք ներկայացվում են թղթակիցների նախաձեռնությամբ։ Տպագրված նյութերը հետ չեն վերադարձվում։ Գովազդային նյութերի բովանդակության համար խմբագրությունը պատասխանատվություն չի կրում։ «Մենք մեր մասին» ամսագրի հատուկ թողարկման տպագրական ծախսերի մի մասը ֆինանսավորել է ՀՀ մշակույթի նախարարաությունը: 1 (21) 2013 6

Фотографы: Арташес Мартиросян, Егия Нерсисян, “Фотолур”, “Panarmenian photo” Исполнитель корреспонденции: ООО “СПАЮ” Шрифты компании “ПАРАТАЙП” Зарегистрировано 04.02.09г. центральным органом государственного регистра юридических лиц РА Номер сертификата-03 Ա 088271, номер регистрации - 222.160.01209 Запрещается использовать материалы, опубликованные в журнале “Мы о нас” без письменного разрешения директора и без ссылки на журнал. Опубликованные материалы не возвращаются. За содержание рекламных материалов редакция не несет ответственности. Часть издательских расходов специального выпуска журнала "Мы о нас" была финансирована Министерством культуры РА. Отпечатано в типографии ''Антенор'' ООО 0010 РА, г. Ереван, Тпагричнери 8/8 Сдано в печать 11.02.2013г. Тираж: 2.000 экземпляров Распространяется бесплатно Юридический адрес: г. Ереван, ул. Ерванда Кочара, дом 3, кв. 95 Адрес редакции: г. Ереван, ул. Ерванда Кочара,

No publication of ''Menq Mer Masin'' Magazine may be used in any way without prior written permission of the management and without referral to the Magazine.

Published materials are not returned. The editorial office bears no responsibility for the advertised materials.

Part of publishing expenses of special edition of Magazine *We about us* was covered by Ministry of Culture of RA. Printed by ''Antenor'' LLC Printing house.

0010 RA, Yerevan, Tpagrichneri 8/8 Handed for printing 11.02.2013, the magazine involves 124 pages Circulation։ 2.000 copies; it's free Legal address։ 3 Yervand Kochar st. apt. 95, Yerevan Editorial Office address։ 3 Yervand Kochar st. apt. 95, Yerevan Site։ www.menq.org, e-mail։ info@menq.org Call for adverts and cooperation Tel։ (+374 93) 999 390 The Magazine is available also abroad։ Moscow, Beirut, Paris, and Los Angeles.

For subscription and cooperation abroad call։ (+374 93) 999 390, E-mail։ info@menq.org

ըն­թ եր­ց ո­ղ ին

Ե­ռա­գ ույ­նի սե­րունդ­նե­րը Թե­պետ «Մենք մեր մա­սին» ամ­սա­գիրն ու­նի ար­դեն 8 տար­վա պատ­մութ­յուն, սա­կայն այդ 8 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում թո­ ղարկ­ված հա­մար­նե­րի թվում դժվա­րա­նում եմ մտա­բե­րել ևս ­մ ե­կը, ո­րը պատ­րաստ­ված կլի­ներ նույն­չափ անն­կա­րագ­րե­լ ի ոգևո­րութ­յամբ, որ­քան այս հա­մա­րը։ Սա, ինչ­պես կհա­մոզ­վեք ըն­թեր­ցե­լու ըն­թաց­քում, «սո­վո­րա­կան» հա­մար չէ, այլ հա­տուկ թո­ղար­կու­մ, ո­րը լույս է տե­սել ան­նա­խա­դեպ մեծ տպա­քա­նա­կով, Հա­յաս­տա­նի և Ար­ցա­խի ողջ տա­րած­քով մեկ գոր­ծող բո­ լոր հաս­տա­տութ­յուն­նե­րին` կրթօ­ջախ­նե­րից մինչև տա­րա­տե­սակ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներ ու պե­տա­կան կա­ռույց­ներ, անվ­ ճար բա­ժան­վե­լու նպա­տա­կով։ Ո՞րն­ է ամ­սագ­րի այս թո­ղարկ­ման ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յու­նը։ Որ­պես­զ ի պա­տաս­խա­նենք այս հար­ցին, պի­տի մտո­վ ի տե­ղա­փոխ­վենք 2010-ի տա­րես­կիզբ, երբ ես հիմնեցի «Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամը, որը ա­ռա­ջարկ-ծրա­գիր պատ­րաս­տե­ց ՀՀ ­պե­տա­կան խորհրդանշանների օր սահ­մա­նե­լու և յու­րա­քանչ­յուր տար­վա հու­նի­սի 15-ը` «ՀՀ դրո­շի մա­սին» և «ՀՀ ­զ ինանշանի մա­սին» 2006թ­ օ­րեն­քների ըն­դ ուն­ման օ­րը, տո­նա­կա­տա­րութ­ յամբ նշե­լու վե­րա­բեր­յալ։ Մեր նա­խա­ձեռ­նութ­յունն ան­մի­ջա­պես հա­մա­կիր­նե­րի մեծ բա­նակ «գտավ» ա­մ ե­նա­տար­բեր շրջա­ նակ­նե­րում` պե­տա­կա­նից մինչև հա­սա­րա­կա­կան։ Սա, թերևս, լա­վա­գ ույն ա­պա­ցույցն է այն ի­րո­ղութ­յան, որ յու­րա­քանչ­յուրս, այ­սօր էլ, ո՛չ ­պա­կաս, քան նախ­կի­նում, հա­վա­տա­րիմ ենք մեր ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րին, ո­րոնց շարքին են դաս­վում նաև պե­տա­ կան խորհր­դա­նշան­նե­րը։ Դրո­շը, մեր կար­ծի­քով, կարևո­րա­գ ույնն է այդ խորհր­դա­նշան­նե­րի թվում, ազ­գա­յին մի ար­ժեք, ո­րը հաղ­թա­հա­րել է ժա­մա­նա­կի և պատ­մութ­յան փոր­ձութ­յուն­նե­րը, հաղ­թա­կա­նո­րեն ան­ցել պա­տե­րազմ­նե­րի բո­վով հայ­րե­նա­ սեր­նե­րի ձեռ­քում ծա­ծան­վե­լով` կեր­տել իր հա­րատևութ­յու­նը։ Մեր նա­խա­ձեռ­նութ­յան ի­րա­գ ործ­ման ըն­թաց­քի վե­րա­բեր­յալ ա­ռա­վել ման­րա­մասն պատ­մութ­յա­նը կծա­նո­թա­նաք ամ­սագ­րի է­ջե­րում, իսկ մենք հա­վե­լենք միայն, որ ամ­սագ­րի հա­տուկ` ազգային և պե­տա­կան խորհրդանշաններին նվիր­ված թո­ղարկ­ման լույս ըն­ծայ­ման գա­ղա­փա­րը ծնվեց հենց այդ ժա­մա­նա­ կա­հատ­վա­ծում։ Տո­նա­կան հա­մա­րին, որն ու­նի թե­մա­տիկ հստակ ուղղ­վա­ծութ­յուն, տրված է ա­ռանձ­նա­հա­տուկ ա­ռա­քե­լութ­ յուն` ըն­թեր­ցո­ղ ին ևս ­մ եկ ան­գամ հի­շեց­նելու կարևո­րա­գ ույն այս խորհր­դա­ն­շանների ստեղծ­ման պատ­մութ­յու­նը և գո­յութ­յան փա­ռա­հեղ ըն­թաց­քը, դրո­շին առնչ­վող հա­մա­պա­տաս­խան օ­րենսդ­րութ­յու­նը և կի­րառ­ման կար­գը, մաս­նա­գի­տա­կան մեկ­նա­ բա­նութ­յուն­ներն ու վեր­լու­ծութ­յուն­նե­րը թե­մա­յի շուրջ, կարճ ա­սած` այն ա­մ ե­նը, ին­չը մեզ հա­մար է՛լ­ ա­վե­լ ի կարժևո­րի այս` ազ­գա­յին, մշա­կու­թա­յին, պատ­մա­կան, ժա­ռան­գա­բար սերն­դե­սե­րունդ փո­խանց­ված մեծ հարս­տութ­յու­նը` Հա­յոց ե­ռա­գ ույնը։ «Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամի հիմնադիր և գլխավոր տնօրեն «Մենք մեր մա­սին» ամ­սագ­րի հիմ­նա­դիր և տնօ­րեն Պա­վել Սարգս­յան

1 (21) 2013 7

պաշտոնական խոսք

Տիգրան Սարգսյան ՀՀ ­վարչապետ

–Ի՞նչ ն­շա­նա­կութ­յուն ու­նեն Ձեզ հա­մար ՀՀ պ ­ ե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րը։ - Պետական խորհրդանշանը հիշեցնում է մեզ մեր պետության ու ազգ­ի անցյալի, ներկայի և ապագ­այի մասին: Այն հայրենասիրության մասին մշտական հիշեցում է, հպարտության և հաղթանակների մղող ուժ, այն ազգ­ային ոգ­ով դաստիարակության միջոց է և ազգ­ային հավաքական ներուժին ապավինելու հնարավորություն: –Ի՞նչ զ­գաց­մունք­ներ ու­նեք ՀՀ պ ­ ե­տա­կան դրո­շի հան­դեպ: - Պետական դրոշը բոլոր այս զգ­ացմունքների խտացումն է: Հենց այդպես էլ վերաբերվում եմ պետական դրոշին, այդպիսի զգ­ացմունքներ էլ ապրում եմ: –Ինչ­պե՞ս­եք վե­րա­բեր­վում հու­նի­սի 15-ը` «ՀՀ դրո­շի մա­սին» և «ՀՀ զինանշանի մա­սին» օ­րեն­քների ըն­դ ուն­ման օ­րը, ՀՀ ­ ե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րի ա­մ ե­նամ­յա տոն սահ­մա­նե­լու և նշե­լու ծրագ­րին։ պ - Դրական:

1 (21) 2013 8

պաշտոնական խոսք

Սեյ­րան Օ­հան­յան ՀՀ ­պաշտ­պա­նութ­յան նա­խա­րար –Ի՞նչ ն­շա­նա­կութ­յուն ու­նեն Ձեզ հա­մար ՀՀ պ ­ ե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րը։ –Ցան­կա­ցած պե­տութ­յան դրո­շը, զի­նան­շա­նը և օրհ­ներ­գը խորհր­դան­շում են ա­ռա­ջին հեր­թին այդ ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յու­ նը, ան­կախ պե­տա­կա­նութ­յու­նը և ա­պա­գա­յի նկատ­մամբ ակն­կա­լ իք­նե­րը։ Ան­կախ պե­տա­կա­նութ­յու­նը մեր ժո­ղովր­դի դա­րա­ վոր ե­րա­զանքն է ե­ղել։ Հա­նուն ան­կա­խութ­յան վե­րա­կանգ­նման` մեր ժո­ղովր­դի լա­վա­գ ույն զա­վակ­ներն ի­րենց կյանքն են տվել թշնա­մու դեմ ան­հա­վա­սար պայ­քա­րում։ Չէր լի­նի այ­սօր­վա Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը, ե­թե չլի­ներ այդ պայ­ քա­րը, չլի­նեին այդ զո­հե­րը։ Ես, որ­պես Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան պաշտ­պա­նութ­յան նա­խա­րար, քա­ղա­քա­ցի, պար­զա­ պես հայ մարդ, խո­րին ակ­նա­ծան­քով եմ վե­րա­բեր­վում մեր պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րին և խո­նար­հում եմ գլուխս նրանց առջև, ով­քեր ի­րենց կյան­քը նվի­րա­բե­րե­ցին հայ­րե­նի­քի ա­զա­տութ­յա­նը։ Հար­գանք, ակ­նա­ծանք, շնոր­հա­կա­լութ­յուն, պա­տաս­ խա­նատ­վութ­յուն. այս զգաց­մունք­ներն ու­նեմ ՀՀ ­պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րի նկատ­մամբ ու պար­տա­վո­րութ­յուն՝ պահ­պա­ նելու և պաշտ­պա­նելու այն ան­կա­խութ­յու­նը, ո­րը ձեռք բեր­վեց մեր ժո­ղովր­դի հա­զա­րա­վոր զա­վակ­նե­րի կյան­քի գնով։ –Ի՞նչ զ­գաց­մունք­ներ ու­նեք ՀՀ պ ­ ե­տա­կան դրո­շի հան­դեպ: –Հա­յոց ե­ռա­գ ույ­նը ստեղծ­վեց 1918թ` Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տութ­յան հռչակ­ման օ­րե­րին։ Այդ օր­վա­նից այն դար­ ձավ մեր ժո­ղովր­դի ան­բա­ժան ու­ղե­կի­ցը։ 1919-ի ամ­ռա­նից այն հպար­տո­րեն ծա­ծան­վում էր Կար­սի ամ­րո­ցի աշ­տա­րա­կի վրա։ Ե­ռա­գ ույ­նը, Նժդե­հի մար­տիկ­նե­րի հետ միա­սին, ան­հա­վա­սար պայ­քա­րում հա­յութ­յան հա­մար պահ­պա­նեց Զան­գե­զու­ րը։ Այն վկա ե­ղավ նաև մեր ցա­վա­լ ի պար­տութ­յուն­նե­րին՝ Կար­սի անկ­մա­նը։ 1920-ին Հա­յաս­տա­նում խորհր­դա­յին կար­գե­րի հաս­տա­տու­մից հե­տո Ե­ռա­գ ույ­նը վտար­վեց մայր հայ­րե­նի­քից, սա­կայն մնաց մեր հո­գի­նե­րում, ինչ­պես նաև մեր սփյուռ­քա­ հայ եղ ­բայր­նե­րի կող­քին` որ­պես կորս­ված ան­կա­խութ­յան մա­սունք, հայ­րե­նի­քի մի փոքր մաս­նիկ ու նաև հույս, որ մի օր ան­պայ­մա­նո­րեն կվե­րա­դառ­նա ան­կախ հայ­րե­նիք։ Եվ վե­րա­դար­ձավ։ Վե­րա­դար­ձավ մեր ժո­ղովր­դի հա­մար ծանր պայ­քա­րի օ­րե­րին` 1990թ ­մա­յի­սի 28-ին։ Ե­ռա­գ ույ­նը ձեռք­նե­րին, Ե­ռա­գ ույ­նի հետ միա­սին մեր մար­տիկ­նե­րը ա­զա­տագ­րե­ցին Ար­ցա­խը, պահ­պա­նե­ցին, պաշտ­պա­ նե­ցին հայ­րե­նի հո­ղ ը և թշնա­մուն ստի­պե­ցին ըն­դ ու­նել մեր` հայ մնա­լու, ան­կախ հայ­րե­նիք ու­նե­նա­լու սրբա­զան ի­րա­վուն­ քը։ Այ­սօր, շրջե­լով զո­րա­մա­սե­րում, ըն­դ ու­նե­լով Հա­յոց բա­նա­կի զո­րա­հան­դես­նե­րը, ես հպար­տութ­յան զգա­ցում եմ ապ­րում, հի­շո­ղութ­յամբ տե­ղա­փոխ­վում եմ Ար­ցախ­յան պա­տե­րազ­մի տար­բեր փու­լեր և նո­րից վե­րապ­րում բա­զում հաղ­թա­նակ­նե­րի բերկ­րան­քը։ –Ինչ­պե՞ս­եք վե­րա­բեր­վում հու­նի­սի 15-ը` «ՀՀ դրո­շի մա­սին» և «ՀՀ զինանշանի մա­սին» օ­րեն­քների ըն­դ ուն­ման օ­րը, ՀՀ ­պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րի ա­մ ե­նամ­յա տոն սահ­մա­նե­լու և նշե­լու ծրագ­րին։ –Կար­ծում եմ, որ դրո­շի ա­մ ե­նամ­յա տոն սահ­մա­նե­լու կա­րիք չկա։ Դրո­շի, ինչ­պես նաև մյուս պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րի տո­նը ամ­փոփ­ված է մա­յի­սի 28-ի և սեպ­տեմ­բե­րի 21-ի տո­նե­րում։

1 (21) 2013 9

պաշտոնական խոսք

Հասմիկ Պողոսյան ՀՀ մշակույթի նախարար –Ի՞նչ նշանակություն ունեն Ձեզ համար պետական խորհրդանշանները: –Ինձ համար պետական խորհրդանշանները բացարձակ արժեքներ են, որոնց նշանակության ընկալումը և պատշաճ արժևորումը անուրանալի դեր ունեն քաղաքացիական դաստիարակության, պետականության լիարժեք գիտակցման, համազգային խնդիրների արդյունավետ լուծմանն ընդունակ և պատրաստակամ հասարակության ձևավորման գործում: Ճիշտ է` օրենքով ամրագրված է պետական 3 խորհրդանշան, սակայն ինձ և, կարծում եմ, յուրաքանչյուր հայի համար վերը նշված նշանակությունն ունեն նաև ազգային ինքնության այնպիսի կարևորագույն բաղկացուցիչներ, ինչպիսիք են հայոց լեզուն, ընտանիքը, Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ եկեղեցին, Հայոց բանակը, Սահմանադրությունը և այլ անվիճելի արժեքներ: –Ի՞նչ զգացմունքներ ունեք ՀՀ պետական դրոշի հանդեպ: –Պետական դրոշն ինձ ամենից առաջ ներշնչում է հպարտություն ու ակնածանք, որովհետև մեր դրոշի խորհուրդը թրծվել է ազգային վերազարթոնքի, Արցախյան ազատամարտի և պետականության կայացման բովում: –Ինչ­պե՞ս­եք վե­րա­բեր­վում հու­նի­սի 15-ը` «ՀՀ դրո­շի մա­սին» և «ՀՀ զինանշանի մա­սին» օ­րեն­քների ըն­դ ուն­ման օ­րը, ՀՀ ­պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րի ա­մ ե­նամ­յա տոն սահ­մա­նե­լու և նշե­լու ծրագ­րին։ –Պետական խորհրդանշանները և ազգային ինքնության վերը նշածս բաղադրիչները ինձ համար հավասարապես թանկ են և գնահատելի իրենց միասնականության մեջ: Կարծում եմ` հարկ չկա խորհրդանշաններից որևէ մեկը առանձնացնել մյուսներից և դրա համար պետական տոնացույցում առանձին տոն սահմանել:

1 (21) 2013 10

պաշտոնական խոսք

Վազգեն Մանուկյան ՀՀ նախագահին կից Հանրային խորհրդի նախագահ -Ի՞նչ ն­շա­նա­կութ­յուն ու­նեն Ձեզ հա­մար պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րը։ -Ընդ­հան­րա­պես, պե­տա­կա­նութ­յու­նը ցան­կա­ցած հա­յի հա­մար միշտ ե­ղել է ե­րա­զանք, իսկ խորհր­դա­նշան­նե­րը դրա ար­տա­ ցո­լումն են։ -Ի՞նչ զ­գաց­մունք­ներ ու­նեք պե­տա­կան դրո­շի հան­դեպ։ -Մեծ ակ­նա­ծան­քով ու հպար­տութ­յամբ եմ վե­րա­բեր­վում մեր ան­կա­խութ­յան դրո­շին։ –Ինչ­պե՞ս­եք վե­րա­բեր­վում հու­նի­սի 15-ը` «ՀՀ դրո­շի մա­սին» և «ՀՀ զինանշանի մա­սին» օ­րեն­քների ըն­դ ուն­ման օ­րը, ՀՀ ­պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րի ա­մ ե­նամ­յա տոն սահ­մա­նե­լու և նշե­լու ծրագ­րին։ -Ե­ղել է ՀՀ ­պե­տա­կան դրո­շի տոն սահ­մա­նե­լու վե­րա­բեր­յալ Հան­րա­յին խորհր­դի ո­րո­շում. դա նշա­նա­կում է, որ Հան­րա­յին խորհր­դի ան­դամ­նե­րը կարևո­րում են այն։ Բայց տո­նը չպի­տի կրի միայն ձ­ևա­կան բնույթ, այլ ու­նե­նա բո­վան­դա­կութ­յուն։ Մենք` բո­լորս, պի­տի մեծ աշ­խա­տանք ի­րա­կա­նաց­նենք, որ­պես­զ ի հպար­տութ­յու­նը այդ խորհր­դա­ն­շանի նկատ­մամբ պայ­մա­ նա­վոր­ված լի­նի ո՛չ ­միայն պատ­մա­կան անց­յա­լով, այլև ներ­կա­յով։

1 (21) 2013 11

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

Հունիսի 15. ՀՀ դրոշի ûñÁ 2010թ. §Մենք¦ ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամը 2010-ի տարեսկզբին հանդես եկավ նախաձեռնությամբ. ծրագիր ներկայացրեց ՀՀ Կառավարությանը` հունիսի 15-ը որպես ՀՀ պետական խորհրդանշանների տոն սահմանելու առաջարկով։ Այդպիսով, հունիսի 15-ին, ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ, Երևան քաղաքում անցկացվեց մեծ տոնական քայլերթ, որը սկիզբ առավ Հանրապետության հրապարակից։ Բազմահազարանոց քայլերթի մասնակիցները` մեծ եռագույն, առաջնորդող դրոշով քայլեցին Նալբանդյան փողոցն ի վեր։ Եռագույն շապիկներով երիտասարդներն անցան Սայաթ-Նովա պողոտայով։ Բոլոր խաչմերուկներում քայլերթին էին միանում տարբեր խմբեր ու կազմակերպություններ։ Տպավորիչ էին Ֆրանսիայի հրապարակում շուրջ 1000 երեխաների միասնական շուրջպարը, §Հայաստանի փոքրիկ երգիչներ¦ խմբի ելույթները։ Քայլերթի մասնակիցներին էին միանում նաև պատահական անցորդները, որոնք պարզապես չէին կարող անտարբեր անցնել ոգևորված բազմության կողքով։ Անցնելով Մաշտոց, Ամիրյան փողոցներով` բոլորը կրկին հավաքվեցին Հանրապետության հրապարակում։ Երթի մասնակիցների թվում էին տարբեր տարիքի, սոցիալական խմբերի, մասնագիտությունների տեր անձինք` զինվորականներ, ոստիկաններ, արվեստի, քաղաքականության գործիչներ, մտավորականներ... Իսկ միջոցառման վերջնական §ակորդը¦ խորհրդանշական §Բերդ¦ պարն էր հրապարակի խճածածկույթի վրա. պար, որն ասես ևս մեկ անգամ ազդարարեց Հայոց եռագույնի շուրջ մեր համախմբվածության մասին։

1 (21) 2013 12

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

1 (21) 2013 13

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

1 (21) 2013 14

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

Հունիսի 15. ՀՀ պետական խորհրդանշանների օր 2011թ. §Մենք¦ ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամը շարունակելով իր` ՀՀ պետական խորհրդանշանների հանրահռչակման ծրագրերը, 2011թ. հունիսի 15-ին կրկին անգամ կազմակերպեց ՀՀ պետական խորհրդանշանների օրվան նվիրված տոնական քայլերթ, որն անցնկացվում էր ՀՀ վարչապետ Տ. Սարգսյանի հովանու ներքո և ՀՀ մշակույթի նախարարության, Հայաստանի երիտասարդական հիմնադրամի աջակցությամբ: Տոնական քայլերթն սկիզբ էր առել Հանրապետության հրապարակից և էլ ավելի բազմամարդ էր. կրկնապատկվել էր մասնակիցների և արարողակարգային խմբերի քանակը։ Բազմահազարանոց քայլերթի մասնակիցները մեծ Եռագույնի և ՀՀ պետական զինանշանի առաջնորդությամբ քայլեցին Նալբանդյան փողոցով, անցան Սայաթ-Նովա պողոտայով, Ֆրանսիայի հրապարակով և Մաշտոց-Ամիրյան փողոցների խաչմերուկից ուղություն բռնեցին Հանրապետության հրապարակ։ Երթի մասնակիցների թվում էին տարբեր տարիքի, սոցիալական խմբերի, մասնագիտությունների տեր անձինք` դպրոցականներ, երիտասարդներ, զինվորականներ, արվեստի և քաղաքականության գործիչներ, մտավորականներ... Իսկ միջոցառման վերջնական §ակորդը¦ խորհրդանշական §Բերդ¦ պարն էր հրապարակի խճածածկույթի վրա. պար, որն ասես ևս մեկ անգամ ազդարարեց Հայոց պետականության խորհրդանշանների շուրջ մեր համախմբվածության մասին։

1 (21) 2013 15

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

1 (21) 2013 16

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

1 (21) 2013 17

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

Հունիսի 15. ՀՀ պետական խորհրդանշանների օր 2012թ. §Մենք¦ ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամը շարունակելով իր առաքելությունը ՀՀ պետական խորհրդանշանների հանրահռչակման ծրագրերի շուրջ, հունիսի 15-ին կազմակերպեց ՀՀ պետական խորհրդանշանների օրվան նվիրված տոնական քայլերթ, որն անցնկացվեց ՀՀ վարչապետ Տ. Սարգսյանի հովանու ներքո և ՀՀ մշակույթի նախարարության, Հայաստանի երիտասարդական հիմնադրամի աջակցությամբ: Տոնական քայլերթն սկիզբ առավ Մատենադարանի դիմացից և Մաշտոցի պողոտայով, Ամիրյան փողոցով մուտք գործեց Հանրապետության հրապարակ: Անցած տարի քայլերթը աննախադեպ էր մասնակիցների քանակով. մասնակցում էին գրեթե բոլոր մարզերից և Արցախից երեխաներ և երիտասարդներ: Այս անգամ քայլերթին մասնակցում էր Իտալիայից հրավիրված դրոշ ծածանող հատուկ խումբ: Մեր քաղաքացիները քայլերթին մասնակցում էին ընտանիքներով. հատուկ այդ օրվա համար Հայաստան էին ժամանել շատ սփյուռքահայեր: Աշխարհի տարբեր քաղաքներում հայությունը նշեց ՀՀ պետական խորհրդանշանների օրը: Քայլերթի ընթացքում երկնքում երևացին ռազմական երեք ինքնաթիռներ, որոնք իրենց հետևից եռագույն ծուխ արձակեցին` դարձնելով երկինքը եռագույն: Յուրաքանչյուր ոգ ով մասնակցել է տոնական քայլերթին իրոք ըստ արժանվույն գնահատեց և վերաիմաստավորեց մեր ՀՀ պետական խորհրդանշանները: Տոնական քայլերթը նշվեց արդեն երրորդ տարին և համարձակ կարելի է ասել, որ այն արդեն ավանդույթ է դարձել...

1 (21) 2013 18

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

1 (21) 2013 19

ïáݳϳï³ñáõÃÛáõÝ

1 (21) 2013 20

«Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամը ոչ պետական կազմակերպություն է, որը, որպես հիմնական ծրագրային նպատակ, որդեգրել է ՀՀ պետական խորհրդանշանների հռչակումը: Հիմնադրամը 2010թ-ից ակտիվորեն իրականացնում է իր առաքելությունը պետական ու ազգային խորհրդանշանների պահպանման, արժևորման և մեծարման ասպարեզում` կյանքի կոչելով մի շարք ծրագրեր: «Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամի գլխավոր նպատակն է երիտասարդների ու մանուկների շրջանում տարածել ՀՀ պետական խորհրդանշանների ճանաչման և արժևորման գաղափարախոսությունը և հաշվի առնելով մշակութային քաղաքականության հռչակման ծրագրի առաջնահերթությունները, ներառում են նաև բնակչության շրջանում հայրենասիրական ոգու բարձրացմանը, պետական խորհրդանշանների պրոպագանդմանն ու արժևորմանն ուղղված ծրագրերի իրականացումը: Հիմնադրամը շարունակելու է իր առաքելությունը` 20132014թթ կրկնապատկելու իրականացվող ծրագրերը: Մեր նպատակները համահունչ են այն անհատների և կազմակերպությունների հետ, որոնք արժևորում և մեծարում են մեր պետական խորհրդանշանները, ինչն էլ կարող է հիմք դառնալ խորհրդանշանների հռչակման ծրագրերի շրջանակներում համագործակցելու միմյանց հետ: Էլ. փոստ` info@yeraguyn.com: Հեռ.`(+374 93) 999 390:

խորհրդանշաններ

Հայ պետականության

խորհրդանշանների ձևավորման ընթացքը XVIII-XXդդ.

Հայաստանի Հանրապետության գործող պետական խորհրդանշանների` դրոշի և զինանշանի ծագումն ու կիրառությունն ընդունված է դիտել 1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետության շրջանից: Ս.Վրացյանի ներկայացմամբ, երկու խորհրդանշաններն էլ ընդունվել են ՀՀ կառավարության որոշումներով, որոնց վերջնական հաստատումը հետաձգվել է մինչև ակնկալվող, բայց այդպես էլ չկայացած Սահմանադիր ժողովի գումարումը, պայմաններում երբ «պատմական կամ գեղագիտական ուսումնասիրություն անելու ժամանակ չկար»: ՀՀ եռագույն դրոշը հաստատվել է 1918թ. հուլիսի վերջին, առաջին արտասահմանյան պատվիրակության` Գերմանական կայսրության ներկայացուցչի Երևան այցելության նախօրեին: Զինանշանը հաստատվել է գրեթե երկու տարի անց` 1920թ. հուլիսի սկզբներին: Դրոշի գույների` կարմիր, կապույտ, նարնջագույն, քննարկման և ընդունման մանրամասները դեռևս մեզ հայտնի չեն: Գիտենք միայն, որ քննարկման մասնակիցները լսել են հայագետ Ստ.Մալխասյանի զեկուցումը հայոց պատմական դրոշների և գույների մասին, տեղյակ են եղել նաև 1896թ. հետո հատկապես արևմտահայ մտավորականության շրջանակներում տարածում գտած կարմիր-սպիտակկանաչ, ոչ թե հորիզոնական, այլ ուղղահայաց երիզներով դրոշին, կազմությամբ նման ֆրանսիական եռագույնին: Տարակարծությունների վերջնական լուծումն ապագային թողնելով, կառավարությունը հաստատել է կարմիրկապույտ-նարնջագույն հորիզոնական երիզներով

1 (21) 2013 22

հե­ղ ի­նակ` Արտակ Դաբաղ յան մշա­կու­թա­բան, ման­կա­վար­ժա­կան գի­ տութ­յուն­նե­րի թեկ­նա­ծու, դո­ցենտ

դրոշը: Ընդ որում, վերջին գույնը, ըստ Ս.Վրացյանի, «առանձնապես պաշտպանում էր Քաջազնունին, որ ղեկավարվում էր սոսկ գեղասիրական նկատումներով. կարմրի, կապույտի և նարնջագույնի ներդաշնակությունը դուր էր գալիս նրա ճաշակին»: Ըստ նույն հեղինակի` «դրոշակն իր ամբողջության մեջ, գույների ընտրությունն ու դասավորությունն ավելի շուտ արդյունք էր քվեարկության պատահականության»: Առայժմ պարզ չէ, թե հատկապես ինչ տեղեկություններ է հաղորդել Ստ.Մալխասյանը գործադիր մարմնին, և ինչ չափով է նրա զեկուցումը ազդել դրոշի գույների ընտրության վրա: Դրոշի կիրառությունից կարճ ժամանակ անց` 1919թ. Վենետիկում լույս տեսած Վ.Հացունու «Հայ դրօշները պատմութեան մէջ» աշխատության վերջում հեղինակն առաջարկել էր եռագույնի հետևյալ կազմությունը` ծիրանի, կարմիր, կապույտ, ընդ որում չի նշում Հայաստանի Հանրապետության արդեն ընդունված դրոշին իր առաջարկության որևէ առնչություն, թեև նշված գույները, բացառությամբ «ծիրանի» (purple, porphyros) - «նարնջագույն» (orange) համընկնում էին Հայաստանի Հանրապետության արդեն կիրառություն գտած դրոշի գույներին: Հացունին իր գույները ներկայացնում է որպես պատմական հայկական դրոշապաստառների առավել տարածված գույներ, բերելով նաև Աքեմենյան դարաշրջանից մինչև ուշ բյուզանդական շրջանը ներառող մատենագրական և պատկերագրական փաստարկումներ հայերին հարևան ժողովուրդների դրոշների գույների և

խորհրդանշաններ

Հայաստանի Առաջին Հանրապետության զինանշան հաստատված 1920թ.

Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության զինանշան ընդունված 1992թ.

ձևերի մասին: Դրոշի գույների և կառուցվածքի որոշման որոշ հապճեպությունն անդրադարձավ դրա հետագա կիրառությանը գունավոր երիզների վերից վար դասավորության, ինչպես նաև «նարնջագույն» կոչվող գույնի առումով: Բավական է նշել, որ նույն Ս.Վրացյանը դրոշի այս գույնն անվանում է ոչ միայն «նարնջագույն», այլև «ոսկի», ինչը բոլորովին այլ հերալդիկ գույն է` «aureus» կամ դեղին: 1918-1920թթ. միջև Նյու-Յորքում թողարկված մի կրծքանշանի վրա այս դեղին կամ ոսկի երիզը երկրորդն է, իսկ կապույտը` երրորդը կամ ստորինը: Բնականաբար, այս շփոթությունները դրոշի կազմության կանոնակարգված չլինելու և հայոց առաջին հանրապետության կարճատև գոյության հետևանք էին: Հայաստանի Հանրապետության զինանշանին առնչվող տարաբնույթ հայտնի փաստերի թիվը, իհարկե, ավելի մեծ է, քանի որ զինանշանը ինքը խիստ բարդ կառուցվածք ունի, պարունակում է բազմաթիվ «հղումներ» պատմական անցյալին, հետևաբար` առնչվում է տարբեր դարաշրջանների հայոց նշանների և զինանշանների դեռևս չլուծված հարցերին: Շրջանցելով զինանշանի մաս կազմող պատկերների պատմականության խնդիրները, ստորև հարկ ենք համարում ներկայացնել դրա ընդհանուր կառուցվածքի և առանձին տարրերի ձևավորման ընթացքը XVIII-XX դդ., ինչպես նաև այն փոփոխություններ, որոնք կարելի է նկատել` 1992թ. ՀՀ Գերագույն խորհրդի կողմից ընդունված զինանշանի և իր նախօրինակի` 1920թ. զինանշանի հետ համեմատելիս: Հարկ ենք համարում նկատել, որ ինչպես առաջինը, այնպես էլ երկրորդը չունեն պաշտոնական մանրամասն նկարագրություն, հիմնավորում կամ կանոնադրություն, իսկ ներկա վերլուծության համար հիմք ենք ընդունում դրանց առավել տարածված գծագրային տարբերակները, առանց գույների հաշվառման: Ս.Վրացյանը հետևյալ կերպ է նկարագրում 1920թ.

հուլիսին ակադեմիկոս Ա.Թամանյանի կազմած և նկարիչ Հ.Կոջոյանի գծած Հայաստանի պետական զինանշանի նախագիծը. «Զինանշանի կենտրոնում կար վահանաձև մի տարածություն` բաժանված չորս մասի. յուրաքանչյուր մասում տեղավորված էր հին Հայաստանի չորս անկախ շրջաններից մեկի զինանշանը` Արտաշեսյան, Արշակունյաց, Բագրատունյաց, Ռուբինյան: Մեջտեղը դրված էին մեծ ու փոքր Մասիսները և նրանց վերև` «Հ Հ» տառերը: Վահանի աջ ու ձախ կողմերը բռնել էին մի արծիվ ու մի առյուծ, իսկ ներքևը` սուր, գրիչ, հասկեր և շղթա»: 1995թ. հուլիսի 5-ին ընդունված Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 13 հոդվածի համաձայն. «Հայաստանի Հանրապետության զինանշանն է. կենտրոնում, վահանի վրա պատկերված են Արարատ լեռը` Նոյյան տապանով, և պատմական Հայաստանի չորս թագավորությունների զինանշանները: Վահանը պահում են արծիվը և առյուծը, իսկ վահանից ներքև պատկերված են սուր, ճյուղ, հասկերի խուրձ, շղթա և ժապավեն»: Առաջին և երրորդ հանրապետությունների զինանշանները համեմատելիս, թե դրանց բառային նկարագրությունների, և թե պատկերագրական ընդունված տարբերակների միջև նկատելի են որոշ տարբերություններ: Ժամանակակից զինանշանն իր նախորդից տարբերվում է ընդհանուր ոճավորմամբ, որը միտված է որոշ չափով մեղմելու 1920թ.-ի զինանշանի «գիշատիչ» բնույթը: Ընդ որում այդ փոփոխությունն արտահայտված է կենտրոնական վահանը պահող աջ արծվի և ձախ առյուծի կեցվածքի փոփոխությամբ` «կատաղի»-ից դեպի հանդիսավորը. հերալդիկայում լեզուն դուրս հանած գիշատիչները անվանվում են «կատաղի»: Այսպիսով` իրականացված ոճավորումը նաև բովանդակային նշանակություն ունի: Երկու հանրապետությունների զինանշանի առավել պահպանողական հատվածը նրա կենտրոնական վահանն է, որը նաև արտահայտում է զինանշանի հիմնական 1 (21) 2013 23

խորհրդանշաններ

գաղափարական բովանդակությունը: Դրանում ի մի բերված հայոց պատմական արքայատոհմերի խորհրդանշաններն արտահայտում են պետականության շարունակականությունը հերթական` հինգերորդ պետության զինանշանում: Չորս վահանամասերում հայոց նախորդ արքայատոհմերին վերաբերող կենդանապատկերների ուղղահայաց դիրքի փոխարինումը անկյունագծային տեղադրությամբ չունի որևէ իմաստային նշանակություն և ընդամենը ժամանակակից զինանշանի ոճավորման արդյունք է: Վահանից ներքև գտնվող պատկերներց մեկը բառային նկարագրությունում անվանվում է «գրիչ», իսկ երկրորդում` «ճյուղ»: Վերջինում նաև լրացվել է ստորին առարկաների շարքը` առաջին զինանշանի համեմատությամբ ավելացվել է ժապավեն` առանց որևէ նշանաբանի: Վահանի կենտրոնական հատվածում` երկգագաթ Արարատ լեռան վրա առաջին զինանշանի «Հ.Հ.» գրությունը երկրորդում փոխատեղվել է Նոյյան տապանով: Նկատված փոփոխությունները ճիշտ գնահատելու համար հարկ ենք համարում անդրադառնալ զինանշանի առաջին տարբերակի առնչությանը նախորդող շրջանի հայերին առնչվող պատկերագրության և հերալդիկայի հետ, քանի որ մեր կարծիքով, զինանշանի կառուցվածքը և դրա տարրերի ընտրությունը միայն հեղինակների գեղագիտական ճաշակի արդյունք չեն: Հետաքրքրական է զինանշանի ընդհանուր կառուցվածքը, քանի որ հայկական զինանշանային պատկերագրության մեջ կարելի է նման կառուցվածքի հանդիպել միայն XIXդ. երկրորդ կեսից: Նախ` զինանշանի «պահապանները», այսինքն` հերալդիկ վահանը պահող կենդանական երկու կերպարները նման են «Հայաստանի փառքը» հայտնի պատկերի կառուցվածքին, ըստ Լ. Սարյանի, առաջին անգամ հրատարակված ԱՄՆ Բոստոն քաղաքում Օհան Կայծակյանի հեղինակած Illustrated Armenia and the Armenians (Boston: B.H.Azniv 1898) գրքում: Տարբերությունները զինանշանի և այս պատկերի միջև բավական շատ են, նման է միայն ա) պահապանների կիրառությունը, ընդ որում, «Հայաստանի փառքը» պատկերում երկու պահապաններն էլ առյուծ են, բ) վահանի ձևը, դրա բաժանումը չորս դաշտերի և կենտրոնական վահանակի գոյությունը, որը հերալդիկայում անվանվում է նաև «սիրտ»: Այս վերջին հատվածի ներսում պատկերված Արարատ լեռը միագագաթ է, ունի քառանկյուն տապանի պատկեր գագաթի վրա, ինչը տարբերում է այն հետագա պետական զինանշանի վրա պատկերված երկգագաթ Արարատ լեռան պատկերից: Բուն վահանը դասական հերալդիկ վահան է, հայտնի նաև «ֆրանսիական» անունով, որի կիրառությունը XIXդ. տարածված էր հատկապես Ռուսական կայսրության տարածքում: XIXդ կեսերից Հարավային Կովկասի երկրամասերի և քաղաքների համար հաստատված զինանշանների մեծամասնությունն ունեն նույնպիսի վահաններ: Դրանք հիմնականում եռամաս են,

1 (21) 2013 24

ընդ որում` ներկայիս Հայաստանի, Վրաստանի և մասամբ` Ադրբեջանի տարածքային միավորները խորհրդանշող զինանշանների (Վրաց-Իմերեթական մարզինը հաստատված 1851թ., իսկ Ախալցխա, Ալեքսանդրապոլ, Գորի, Ելիզավետպոլ, Երևան, Զաքաթալա, Թելավ, Թիֆլիս, Նախիջևան, Քութայիս, Օզուրգեթի քաղաքներն ավելի ուշ) վերին աջ քառորդը զբաղեցնում է Արարատ լեռան պատկերը, Նոյյան տապանով: Արարատն այս զինանշաններում նույնպես միագագաթ է և կրում է տապանը, ինչն այսպիսով, կարելի է համարել մինչև XXդ. սկիզբ հայ զինանշանային նախօրինակների հատկանիշը: Երկգագաթ Արարատ կամ Մասիս լեռը, դիտված արևելքից, առաջին անգամ զինանշանային կիրառություն է գտել հենց առաջին Հայաստանի Հանրապետության զինանշանում: Այն, որ պատկերված է միևնույն սարը, ընդգծվում է դրա ստորոտին Ջրհեղեղի ջրերի պատկերմամբ: Վերջերս կրկին հրատարակված այս զինանշաններն ուսումնասիրած ռուսաստանցի մասնագետ Օ.Ռեվոյի կարծիքով ՎրացԻմերեթական մարզն Արարատի պատկերանշանն ստացել է 1840թ. լուծարված Հայկական մարզի զինանշանից, որի պատկերը հայտնաբերելու փորձերն առայժմ չեն հաջողվել: Պահպանված նկարագրության համաձայն սպիտակ գագաթով և ոսկեգույն տապանով Արարատ լեռան պատկերը զբաղեցնում էր Հայկական մարզի զինանշանի վերին կեսը: Այսպիսով, Հայկական մարզի զինանշանն իր ընդհանուր ուրվագծով, Արարատ լեռան (թեև միագագաթ) և Նոյյան տապանի պատկերով առայժմ կարելի է համարել Հայաստանի Հանրապետության զինանշանի հնագույն հերալդիկ նախորդը: Սակայն պետք է ավելացնենք, որ ինչպես այս զինանշանը, այնպես էլ վերը նշված «Հայաստանի փառքը» պատկերը անկասկած կրել են մեկ այլ պատկերի ազդեցություն, որի գոյությունը ենթադրում ենք ելնելով 1783թ. Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանի կողմից առաջարկված հայ-ռուսական պայմանագրի նախագծի տեքստից, որը Գեորգիևյան ռուս-վրացական պայմանագրի նմանությամբ պետք է որոշեր Ռուսաստանին Հայաստանի միացման պայմանները: Նշված պայմանագիրը չի հաստատվել Եկատերինա կայսրուհու կողմից: Հեղինակը, ի թիվս այլ առաջարկությունների, նախագծում ներկայացնում է նաև հետագա հայոց պետության նշանի, ավելի ճիշտ` շքանշանների («կավալեր», «օրտն» - «օրդեն»` Ա.Դ.), ենթադրվող տարրերի նկարագրություն, թվարկելով ինչպես Նոյյան տապանը, այնպես էլ «Հայաստանի փառքը» պատկերում տեղ գտած պատկերների մի մասը: Այսպես` վերջին պատկերի աջ ստորին քառորդում տեղ գտած դիմացը սրբապատկեր ունեցող առյուծի նկարը թերևս առնչվում է ԺԲ հոդվածի տեքստին` «հաստատեսցի և առաջին նշան մեր դաստառակի Քրիստոսի, զոր և առաքեաց առ Աբգար թագաւորն մեր. տացի այն հաղթանակողացն միայն կարմիր լենտերի»:

խորհրդանշաններ

Դրոշ­նե­րի պատ­մութ­յու­նը &

նշա­նա­կութ­յու­նը

հե­ղ ի­նակ` Գա­գիկ Մա­նաս­յան մշա­կու­թա­բան, ման­կա­վար­ժա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի թեկ­նա­ծու, դո­ցենտ

1 (21) 2013 26

խորհրդանշաններ

Հա­զա­րա­վոր թա­գա­վորներ ու զո­րա­պետ­ներ ի պատիվ դրոշի` ի­րենց գլուխն են խոնար­ հել, հա­նուն նրա քաջա­բար կռվել, զոհ­վել են մի­լիո­նա­վոր զին­վոր­ներ…: Օր­հա­սա­կան պա­ հե­րին հա­վա­տար­մութ­յան հա­

մար նրա­նով երդ­վել են, խա­ ղաղ պայ­ման­նե­րում այն կրե­լ ը փառք է, բա­նա­կում` պա­տիվ, ռազ­մի դաշ­տում` սխրանք (ա­ռա­ջին գնդա­կը դրո­շը տա­ նո­ղին է ուղղ­ված), իսկ պա­ տե­րազ­մում ավար վերց­նե­լ ը`

սխրա­գոր­ծութ­յուն։ Ար­դեն հաս­կա­նա­լի է, որ խոսքն աշ­ խար­հի հնա­գույն խորհր­դան­ շան­նե­րից մե­կի` դրո­շի մա­սին է, ո­րը գրե­թե նույ­նա­կան նշա­ նա­կութ­յուն ու­նի բո­լոր ժո­ղո­ վուրդ­նե­րի հա­մար։

Սկզբնա­կան շրջա­նում, երբ դրոշ­նե­րը հայտն­վե­ցին Չի­նաս­տա­նում, Ե­գիպ­ տո­սում, Հու­նաս­տա­նում, Պարս­կաս­ տա­նում, Հին Հռո­մում, դրանք կրում էին զո­րա­մա­սե­րի, գա­վառ­նե­րի, տվյալ տոհ­մ ի, ցե­ղ ի տո­տեմ ­նե­րի պատ­կեր­ ներ և ու­նեին ճա­նա­չո­ղա­կան գոր­ծա­ ռույթ` դրո­շա­կակ­րի ով լի­նե­լը, այս կամ այն տոհ­մ ին պատ­կա­նե­լը և այլն։ Հե­տա­գա­յում դրո­շը, որ­պես հեռ­վ ից հստակ տե­սա­նե­լ ի տար­բե­րան­շան (իր ծա­ծա­նե­լ իութ­յամբ, բարձ­րութ­յամբ, ա­րագ տե­ղա­շարժ­վե­լու հնա­րա­վո­րութ­ յամբ), դար­ձավ զոր­քե­րը հա­մախմ­բե­

լու, հար­ձակ­ման կամ նա­հան­ջի ազ­ դան­շան։ Այս տրա­մա­բա­նութ­յամբ էլ հե­տա­գա­յում ստեղծ­վե­ցին ռազ­մա­կան դրոշ­նե­րը` յու­րա­յին­նե­րի և թշնա­մ ի­նե­ րի հան­դեպ մի կող­մ ից ար­ժա­նա­պատ­ վութ­յան, մյուս կող­մ ից` թշնա­ման­քի զգա­ցում ­նե­րով։ Հայ­կա­կան դրո­շի մա­սին ա­ռա­ջին տե­ ղե­կութ­յու­նը կապ­ված է ա­մ ե­նա­հին շրջա­նի հետ և սկզբնաղ բ­յուր­նե­րով հաս­նում է մինչև Հայկ նա­հա­պե­տի մա­ սին ա­վան­դազ­րույ­ցը։ Հայ­կը, հաս­նե­լով Բզնուն­յաց ծով (Վա­նա լիճ), իր դրո­շը պար­զեց մի ժայ­ռի վրա, ո­րը հե­տա­գա­

յում կոչ­վեց Հայ­կա­բերդ։ Դրոշը կոչել են նաև «վառ», «նշան» կամ «նշա­նակ», հազ­վա­դեպ` ա­րա­բե­րեն «ա­լամ» բա­ ռե­րով, հայ մա­տե­նա­գիր­նե­րի վկա­յութ­ յամբ, ու­նե­ցել են բո­լոր թա­գա­վո­րա­կան և իշ­խա­նա­կան տոհ­մ ե­րը։ Հա­յոց ար­քա­ յա­կան ոս­կե­ծոփ դրո­շը ծի­րա­նա­գ ույնն է, ո­րի գույ­նի խորհր­դա­կար­գ ում նշա­ նա­կում է փառք, իշ­խա­նութ­յուն, ուժ և միաս­նութ­յուն։ Ար­տա­շես­յան­նե­րի և Ար­շա­կու­նի­նե­րի ծի­րա­նա­գ ույն դրո­շի նշա­նա­կը եր­կու ար­ծիվ­ներն են` մեջ­ տե­ղում արևի նշա­նը, Բագ­րա­տու­նի­ նե­րի­նը` մեկ ար­ծիվը, Կի­լ ի­կիա­յում`

1 (21) 2013 27

խորհրդանշաններ

ծի­րա­նա­գ ույ­նի վրա ար­քա­յա­կան գա­ վա­զա­նով առ­յուծը։ Սպա­րա­պե­տա­ կան տոհ­մի դրո­շի մա­սին Վ. Հա­ցու­նին գրում է. «Ա­նոր պաս­տա­ռի գոյ­նը կթո­ւի սպի­տակ, և ձե­ւը` չո­րեք­կու­սի եր­կայն,նշանն էր ար­ծիւ մը` մա­գիլ­նե­րուն մէջ ա­ղեղ մը բռնած, և հա­ւա­նօ­րէն կարմ­րա­ գոյն»։ Հա­յաս­տա­նում քրիս­տո­նեութ­ յան ըն­դ ու­նու­մից հե­տո ծի­րա­նա­գ ույ­նի վրա պատ­կեր­վեց խա­չը, քա­ռանկ­յու­նի դրո­շին մի­ջին դա­րե­րում փո­խա­րի­նեց երկ­լեզ­վա­նի (երկճ­յուղ) դրո­շը, որն ա­վե­լ ի էր ծա­ծան­վում քա­մուց և դրվում էր բեր­դե­րի, տա­ճար­նե­րի, աշ­տա­րակ­ նե­րի վրա։ Ո­րոշ դեպ­քե­րում, հատ­կա­ պես` ե­կե­ղե­ցա­կան դրոշ­նե­րում, ծի­րա­ նա­գ ույ­նը դար­ձավ ֆոն, իսկ ոս­կե­գ ույն խա­չը` Հայր Աստ­ծո խորհր­դա­նիշ։ Հայ պատ­մա­գիր­նե­րը բազ­մա­թիվ վկա­յութ­ յուն­ներ ու­նեն (հատ­կա­պես քրիս­տո­ նեութ­յան շրջա­նում) դրոշ­նե­րի խորհըր­դա­վո­րութ­յան և զո­րութ­յան մա­սին։ Ե­ղ ի­շեն, Վար­դա­նանց մա­սին գրե­լ իս, զոր­քի վրա երևա­ցող «խա­չան­շա­նը» հա­մա­րում է «փրկա­կան մե­ծի նշան»։ Թա­գա­վո­րա­կան, տոհ­մա­կան, ե­կե­ղե­ ցա­կան դրոշ­ներն օգ­տա­գ որ­ծել են տո­ նա­կա­տա­րութ­յուն­նե­րի, հան­դի­սութ­ յուն­նե­րի ժա­մա­նակ, դրանք բարձր պա­հած տա­րել են թա­գա­վո­րի, զո­րա­

1 (21) 2013 28

վար­նե­րի, իշ­խան­նե­րի, կրո­նա­պետ­ նե­րի առջևից։ Այդ մա­սին են վկա­յում Փավս­տոս Բու­զան­դը, Ա­գա­թան­գե­ղո­ սը, Հով­հան Մա­մի­կոն­յա­նը և ու­րիշ­ներ։ Միջ­նա­դար­յան ար­քու­նի­քում և զոր­ քում կար հա­տուկ պաշ­տոն­յա, որը ոս­ կե­դա­րում (Փավս­տոս, Ե­ղ ի­շե) կոչ­վում էր նշա­նա­կիր, հե­տո նաև դրո­շա­կիր («Նոր բառգիրք հայ­կազեան լեզուի»)։ Շ. Շա­հա­մ իր­յա­նի` հայ հա­սա­րա­կա­ կան-ի­րա­վա­կան մտքի ո­րո­շա­կի հա­ մա­կարգ ներ­կա­յաց­նող «Ո­րո­գայթ փա­ռաց» աշ­խա­տութ­յու­նում (1773 թ) Հա­յաս­տա­նի ա­պա­գա պե­տա­կան դրո­ շը (կար­մ իր, կա­պույտ և դե­ղ ին) հա­ մա­պա­տաս­խա­նա­բար հա­մընկ­նում էր բա­նա­կի ե­րեք սպա­րա­պե­տութ­յուն­ նե­րի զին­վոր­նե­րի հա­մազ­գեստ­նե­րի գույ­նե­րին։ Երբ Հ. Լա­զար­յա­նը և Հ. Ար­ղութ­յա­նը Ռու­սաս­տա­նին ներ­կա­ յաց­րին Հա­յաս­տա­նի հետ դաշ­նադ­ րութ­յան ծրա­գի­րը (1789 թ), Հա­յաս­ տա­նի դրո­շին պատ­կեր­ված էր Նոյ­յան տա­պա­նը` վերևում կա­մա­րա­կապ կար­մ իր, կա­նաչ և կա­պույտ ժա­պա­ վեն­նե­րով ծիա­ծա­նը, որն Աստ­ված տվեց Նո­յին` ի նշան հաշ­տութ­յան։ Զի­նան­շան­նե­րը, դրոշ­նե­րը, անձ­նա­ կան զենքն ու զրա­հը Հա­յաս­տա­նում հա­մար­վել են պատ­վ ի, ար­ժա­նա­պատ­

վութ­յան, փառ­քի, տղա­մարդ­կա­յին ու­ժի դրս­ևո­րում, զեն­քի կամ դրո­շի վրա եր­դ ու­մը խորհր­դան­շել է կամք և վճռա­կա­նութ­յուն, ան­գամ կյան­քի գնով խոս­տու­մը չդրժե­լու ուխտ։ Դրոշ­նե­րի նշա­նա­կութ­յու­նը Դրո­շը յու­րա­քանչ­յուր ժո­ղովր­դի պե­ տա­կա­նութ­յան և ան­կա­խութ­յան ա­մ ե­ նա­կարևոր խորհր­դան­շանն է։ Ան­կա­ խութ­յան հռչա­կագ­րի ըն­դ ու­նու­մ ից հե­տո Հա­յաս­տա­նում, Երևա­նի Հան­ րա­պե­տութ­յան հրա­պա­րա­կում, պե­ տա­կան դրո­շի բարձ­րա­ցու­մը ա­ռա­ջին հան­դի­սա­վոր ա­րա­րո­ղութ­յունն էր։ Որ­պես պե­տա­կա­նութ­յան ե­րաշ­խիք` դրո­շը «մաս­նակ­ցում է» դի­վա­նա­գի­ տա­կան ա­րա­րո­ղա­կար­գե­րին և տար­ բեր կար­գի բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րում։ Դես­պա­նա­տան գլխին ծա­ծան­վող դրո­շը տվյալ երկ­րի ներ­կա­յութ­յան և դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­ նե­րի խորհր­դան­շանն է։ Դրո­շը մարդ­ կութ­յան պատ­մութ­յան և ռազ­մա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի վկան է, դրո­շի կարևո­րութ­յան և ա­ռանձ­նա­հա­տուկ նշա­նա­կութ­յան մա­սին վկա­յում են երկր­նե­րի և ժո­ղո­վուրդ­նե­րի տա­րեգ­րութ­յուն­նե­րը։ Աշ­խար­հի ժո­ղո­վուրդ­

խորհրդանշաններ

նե­րի դրոշ­ներն ու­սում ­նա­սի­րե­լ իս ակն­հայտ է դառ­նում, որ յու­րա­քանչ­ յուր երկ­րի դրոշ ու­նի ի­րեն բնո­րոշ գույ­նե­րը, ո­րոնք էլ խորհր­դան­շում են տվյալ ժո­ղովր­դի պատ­մա­կան անց­յա­ լը, ներ­կան ու ա­պա­գան։ Հա­յաս­տա­ նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տութ­յան դրո­շի կար­մ ի­րը հայ ժո­ղովր­դի դա­րա­վոր մա­ քա­ռում ­նե­րի (անց­յալ) գույնն է, կա­ պույ­տը` խա­ղա­ղութ­յան պահ­պա­նու­մը (ներ­կա), նարն­ջա­գ ույ­նը նույ­նաց­վում է դաշ­տե­րի և հա­սած ար­տե­րի հաս­կե­րի հետ, ըստ այդմ էլ` եր­կիրն ա­պա­գա­յում կեն­սա­կա­նա­պես հա­րուստ ու բա­րե­կե­ ցիկ տես­նե­լու ձգտում ն է (ա­պա­գա)։ Դրո­շը պե­տութ­յան ի­րա­վա­սութ­յունն ար­տա­հայ­տող պաշ­տո­նա­կան տար­բե­ րան­շան է, ո­րի նկա­րագ­րութ­յու­նը հաս­ տատ­վում է օ­րենսդ­րութ­յամբ։ Ե՞րբ և ինչ­պե՞ս­են բարձ­րաց­վում դրոշ­ նե­րը Պե­տա­կան դրոշ­նե­րը բարձ­րաց­վում են հիմ­նար­կութ­յուն­նե­րի, դես­պա­ նատ­նե­րի, խորհր­դա­րան­նե­րի և այլ հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի վրա` տո­նա­ կա­տա­րութ­յուն­նե­րի, պատ­մակրո­նա­ կան, հի­շար­ժան և պե­տութ­յան հա­ մար այլ կարևո­րա­գ ույն օ­րե­րին։ Սգո ա­րա­րո­ղութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ դրո­շը

նախևա­ռաջ բարձ­րաց­նում են դրո­շա­ կա­ձո­ղ ի վրա, այ­նու­հետև ի­ջեց­նում մինչև ձո­ղ ի միջ­նա­մա­սը։ Այս սո­վո­ րույ­թը, ո­րը կոչ­վում է դրո­շի խո­նար­ հում, մեզ է հա­սել 18-րդ ­դա­րից։ Դրոշ­նե­րի տե­սակ­նե­րը Պե­տա­կան դրո­շից բա­ցի` լի­նում են ազ­գա­յին, ռազ­մա­կան, առևտրա­յին և մար­զա­կան, նույ­նիսկ` ծո­վա­յին, օ­դա­ յին ու եր­կա­թու­ղա­յին երթևե­կութ­յու­ նը կար­գա­վո­րող, տար­բեր տե­սա­կի դրոշ­ներ։ Ռազ­մա­կան դրո­շը զո­րա­մա­ սի խորհր­դան­շանն է և ու­նի ո­րո­շա­կի գույ­նի ու չա­փի պաս­տառ` ամ­րաց­ված սուր եզր ու­նե­ցող բռնա­ձո­ղ ի վրա։ Որ­ պես զին­վոր­նե­րի միաս­նութ­յան և հա­ մախմբ­ման նշան` ռազ­մա­կան դրո­շը հայտ­նի է ե­ղել դեռևս ­Հին աշ­խար­հում (Հռոմ, Հնդկաս­տան, Չի­նաս­տան)։ Վաղ ժա­մա­նակ­նե­րում դրո­շի այս տե­ սա­կը ամ­րաց­վում էր ձո­ղ ին, ո­րի վրա մա­կագ­րութ­յուն­ներ կամ մո­գա­կան պատ­կեր­ներ կա­յին։ 11-րդ ­դա­րից դրոշ­նե­րի այս տե­սա­կի վրա սկսե­ցին ար­տա­ցոլ­վել գեր­բեր, խա­չեր և գաղտ­ նիութ­յուն պա­րու­նա­կող նշան­ներ։ Ռազ­մա­կան դրո­շի տե­ղ ը, դրա պահ­ պան­ման պար­տա­վո­րութ­յուն­ներն ու կորստ­յան դեպ­քում հա­սա­նե­լ իք պա­

տի­ժը ա­ռա­ջին ան­գամ սահ­ման­վել են Ֆրան­սիա­յում (15-րդ ­դար)։ Առևտրա­յին դրոշ Առևտրա­յին դրոշն իր բնույ­թով մոտ է պե­տա­կան դրո­շին։ Յու­րա­քանչ­յուր առևտրա­յին ա­ռա­գաս­տա­նավ, ո­րը լո­ ղում է ծո­վե­րով և օվ­կիա­նոս­նե­րով, ան­ պայ­մա­նո­րեն առևտրա­յին դրոշ ու­նի։ Միա­ժա­մա­նակ, կայ­մի հե­տին մա­սում, ի նշան բա­րեկր­թութ­յան, բարձ­րաց­նում են տվյալ երկ­րի դրո­շը։ Մար­զա­կան դրոշ­ներ Մար­զա­կան դրոշ­ներ հիմ­նա­կա­նում ու­ նե­նում են հա­մաշ­խար­հա­յին օ­լ իմ­պիա­ դա­նե­րը, տար­բեր կար­գի մրցա­խա­ղե­րը, մար­զա­կան, ազ­գա­յին ֆե­դե­րա­ցիա­նե­ րը։ Հիշ­յալ մրցում­նե­րում կենտ­րո­նա­ կան տեղ են գրա­վում դրո­շի բարձ­րաց­ ման (մրցա­խա­ղե­րի բաց­ման), ի­ջեց­ման (փակ­ման) և փո­խանց­ման ա­րա­րո­ղա­ կար­գե­րը (հա­ջորդ խա­ղե­րի երկըր­նե­ րին)։ Մար­զա­կան խա­ղե­րում դրո­շի ներ­կա­յութ­յու­նը հաս­տա­տում է տվյալ երկ­րի մաս­նակ­ցութ­յու­նը մրցա­խա­ղե­ րին, իսկ ի պա­տիվ հաղ ­թո­ղ ի բարձ­ րաց­վում է այդ երկ­րի պե­տա­կան դրո­շը։ Դրոշ­նե­րը դա­սա­կարգ­վում են ոչ միայն ըստ նշա­նա­կութ­յան, այլ նաև ըստ ձ­ևի,

1 (21) 2013 29

խորհրդանշաններ

օ­րի­նակ` ուղ­ղանկ­յու­նաձև, ե­ռանկ­յու­ նաձև, սե­ղա­նա­ձև, կա­խո­վ ի, լեզ­վակ­ նե­րով, զու­գա­հե­ռա­գծի նման և այլն։ Դրոշ­նե­րի պատ­մութ­յան մեջ ա­ռանձ­ նա­կի հե­տաքրք­րութ­յուն են ներ­կա­ յաց­նում գույ­նե­րի, կեն­դա­նի­նե­րի, բույ­ սե­րի, տիե­զե­րա­կան լու­սա­տու­նե­րի խորհըր­դան­շան­նե­րը։ Գույն Դրո­շի վրա գույ­նե­րի ընտ­րութ­յու­նը բխում է տվյալ ժո­ղովր­դի` գույ­նի հան­ դեպ ու­նե­ցած հա­վա­քա­կան ըն­կա­լու­ մից։ Սպի­տակ. խա­ղա­ղութ­յուն, ու­րա­խութ­ յուն, մաք­րութ­յուն, ճշմար­տութ­յուն, ան­ մե­ղութ­յուն և այլն։ Կար­մ իր. մա­քա­ռում, պայ­քա­րի և ար­ յան գնով ձեռք բեր­ված հաղ­թա­նակ, հա­մ ե­րաշ­խութ­յուն և միաս­նութ­յուն, ուժ, հա­մա­ռութ­յուն, կամք։ Կա­նաչ. պտղա­բե­րութ­յուն, բեր­րիութ­ յուն, ե­րի­տա­սար­դ ութ­յուն, թար­մութ­ յուն, բնութ­յան հա­վեր­ժութ­յուն և այլն։ Սև. կա­յու­նութ­յուն, հաս­տա­տա­կա­մութ­ յուն, ներ­քին միաս­նութ­յուն, մահ­մ ե­ դա­կան­նե­րի կրո­նա­կան ըն­կալ­մամբ` վրեժ, քրիս­տո­նեա­կան ըն­կալ­մամբ` ժխտում (ե­թե սպի­տակ դրո­շը հաշ­տութ­ յան, ա­պա ս­ևը վրե­ժի, մահ­վան խոր-

1 (21) 2013 30

հըր­դան­շանն է)։ Դե­ղ ին. բեր­քատ­վութ­յուն, բեր­րիութ­ յուն, Բուդ­դա­յի նա­խընտ­րած գույնն է։ Ծի­րա­նի. փառք, իշ­խա­նութ­յուն, ուժ, ան­ պար­տե­լ իութ­յուն, միաս­նութ­յուն, հա­մա­խմ­բում։ Ի դեպ, ծի­րա­նին կամ ծի­ րա­նա­գ ույ­նը կապ չու­նի ծի­րա­նի հետ. այն խորհր­դան­շում է ծի­րա­նի կոչ­վող թիկ­նո­ցի գույ­նը, որն ընդգրկ­ված է թա­ գա­վո­րա­կան նշան­նե­րում։ Երկ­րա­չա­փա­կան և տիե­զե­րա­կան խորհր­դան­շան­ներ Արև. հա­վեր­ժութ­յուն, ան­սահ­մա­նութ­ յուն, կյան­քի հա­վ ի­տե­նա­կա­նութ­յուն, ան­հաս բարձ­րութ­յուն։ Լու­սին. գի­շեր­վա խա­վա­րում լույս, ու­ ղե­ցույց, ա­նա­պա­տում` զո­վութ­յուն, ըստ այդմ` կյանք, հա­վեր­ժութ­յուն և այլն։ Հնգաթև աստղ. աշ­խար­հի հինգ մայրցամաքները խորհր­դան­շող ժո­ ղո­վուրդ­նե­րի բա­րե­կա­մութ­յուն, հա­ վեր­ժութ­յուն, հա­մ ե­րաշ­խութ­յուն, ար­ դա­րութ­յուն, հա­վա­սա­րութ­յուն և այլն։ Նախ­կի­նում պատ­կեր­ված էր Խորհր­ դա­յին Միութ­յան և դրա կազ­մում ընդգրկ­ված հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րի, սո­ցիա­լ իս­տա­կան երկր­նե­րի դրոշ­նե­ րին։ ԱՄՆ-ի դրո­շի վրա խորհր­դան­

շում է ա­մ ե­րիկ­յան նա­հանգ­նե­րի թի­վը։ Վե­ցաթև աստղ. այս Իս­րա­յե­լ ի պե­տա­ կան դրո­շի վրա է` որ­պես Դավ­թի աստղ (ո­րոշ դեպ­քե­րում կոչ­վում է նաև «Սո­ ղո­մո­նի կնիք»)։ Կեն­դա­նի­ներ Ար­ծիվ. որ­պես երկն­քի թռչուն­նե­րի ար­քա` խորհր­դան­շում է ուժ, եր­կա­րա­ կե­ցութ­յուն, փառք, ան­սահ­ման թռիչք, երևա­կա­յութ­յուն, սրա­տե­սութ­յուն, իշ­ խա­նութ­յուն և այլն։ Առ­յուծ. որ­պես երկ­րի (կեն­դա­նա­կան աշ­խար­հի) թա­գա­վոր` խորհր­դան­շում է ուժ, իշ­խա­նութ­յուն, ան­պար­տե­լ իութ­ յուն, հա­մար­ձա­կութ­յուն, քա­ջութ­յուն և այլն։ Արծ­վ ի թ­ևե­րով առ­յու­ծի վրա կանգ­նած թա­գա­վո­րը, ինչ­պես ու­րար­ տա­կան Թե­շի­բա աստ­վա­ծը, նշա­նա­ կում է` «Ես եմ երկն­քի և երկ­րի տի­րա­ կա­լը»։ Ա­ղավ­նի. խա­ղա­ղութ­յան ձգտում, ան­ մե­ղութ­յուն, հաշ­տութ­յուն, սեր և այլն։ Բույ­սեր Բու­սա­կան աշ­խար­հից դրոշ­նե­րի վրա եղել են հիմ­նա­կա­նում կրո­նա­կան, ծի­ սա­կան ի­մաստ ու­նե­ցող բույ­սե­րը։

խորհրդանշաններ

Լո­տոս (ջրա­շու­շան). ծննդի ու վե­ րածնն­դի, տիե­զե­րա­կան սկզբի, արևի ու աշ­խար­հաս­տեղծ աստ­ված­նե­րի խորհր­դան­շանն է։ Մարմ­նա­վո­րում է մար­դ ու հոգևոր ա­ճը, մար­դ ու մեջ աստ­ վա­ծա­յի­նի և ան­մահ սկզբի, կա­տա­րե­ լութ­յան հաս­նե­լու ձգտու­մը։ Հնդկաս­ տա­նի դրո­շին պատ­կեր­ված լո­տո­սի ծա­ղ իկն ու­նի այն­քան թեր­թիկ­ներ, որ­ քան այդ եր­կի­րը` նա­հանգ­ներ։ Շու­շան. խորհր­դան­շում է ցան­կութ­յուն, մաք­րութ­յուն, գե­ղեց­կութ­յուն և սեր։ Զի­ նան­շա­նա­գի­տա­կան շու­շա­նը բնութ­ յան մեջ գո­յութ­յուն չու­նի և հնուց ե­ղել է թա­գա­վո­րա­կան ու­ժի խորհր­դան­շան. Ֆրան­սիա­յի միա­պետ­նե­րի զի­նան­շա­նն է։ Թա­գե­րի վրա պատ­կեր­ված շու­շա­նը խորհր­դան­շում է պտղա­բե­րութ­յուն և բա­րե­կե­ցութ­յուն։ Ե­րեք­նուկ. քրիս­տո­նեա­կան ըն­կալ­ մամբ` Եր­րոր­դ ութ­յան խորհր­դան­շանն է։ Ըստ ա­վան­դ ութ­յան` Սուրբ Պատ­րի­ կը ե­րեք­նու­կը, որ­պես Եր­րոր­դ ութ­յան խորհր­դան­շան, օգ­տա­գ որ­ծել է Իռ­լան­ դիա­յում քրիս­տո­նեութ­յուն տա­րա­ծե­լու

հա­մար։ Այդ պատ­ճա­ռով էլ ե­րեք­նու­կը դար­ձել է Իռ­լան­դիա­յի խորհր­դան­շա­նը և պատ­կեր­ված է դրո­շի վրա։ Կաղ­նի. խորհր­դան­շում է ուժ, տո­կու­ նութ­յուն, եր­կա­րա­կե­ցութ­յուն և վե­հութ­ յուն։ Զու­գ որդ­վում է ա­րա­կան ու­ժի և ի­մաստ­նութ­յան հետ։ Քրիս­տո­սի խա­չը ե­ղել է կաղ­նուց։ Տերևնե­րը շատ երկըր­ նե­րում ռազ­մա­կան տար­բե­րան­շան­ներ են։ Կաղ­նու տերևնե­րը նա­ցիս­տա­կան պարգևնե­րի ու շքան­շան­նե­րի բա­ղադ­ րա­տար­րե­րից էին։ Դրոշ­նե­րի վրա ո­րոշ նշան­ներ հայտնը­վել են ա­վան­դազ­րույց­նե­րի, ե­րազ­նե­ րի, տե­սիլք­նե­րի, կրո­նա­կան և ազ­գա­ յին այլ հա­վա­տա­լ իք­նե­րի հի­ման վրա։ Կի­սա­լու­սին. ըստ ա­վան­դ ութ­յան` մի գի­շեր սուլ­թան Օս­ման Ա­ռա­ջի­նը (1288-1326թթ), ում ա­նու­նով է Թուր­ քիան վե­րան­վան­վել Օս­ման­յան կայս­ րութ­յուն, ե­րա­զում տե­սավ ման­գա­ղաձև լուս­նով գո­տիա­վոր­ված մի տա­րածք։ Աստ­ղա­գ ու­շակ­նե­րը նրան հա­վաս­ տիաց­րին, որ նրա ե­րազն Ալ­լա­հի հրա­ մանն է, ըստ ո­րի` Օս­ման Ա­ռա­ջի­նը պի­

տի զավ­թի բո­լոր այն երկր­նե­րը, ո­րոնք գտնվում էին Թուր­քիա­յից արևելք ու արևմուտք։ Սրա­նից էլ սկիզբ ա­ռան թուր­քա­կան բռնա­զավ­թում­նե­րը, իսկ 1683թ ­թուրք ե­նի­չե­րի­նե­րը հա­սան մինչև Վիենն­ա։ 1453թ, Կոս­տանդ­նու­ պոլ­սի ան­կու­մից հե­տո, կի­սա­լու­սի­ նը (գի­շեր­վա աստ­վա­ծու­հի Հե­կա­տեի խորհր­դան­շա­նը) դար­ձավ օս­ման­յան Թուր­քիա­յի նշա­նը, իսկ Կոս­տանդ­ նու­պո­լ ի­սը թուր­քե­րը վե­րան­վա­նե­ցին Իս­տամ­բուլ։ Կի­սա­լու­սի­նը թուր­քա­ կան իշ­խա­նութ­յան խորհր­դան­շա­նը դար­ձավ Սե­լ իմ սուլ­թա­նի օ­րոք։ Դրո­ շի վրա­յի աստղն ի հայտ է ե­կել 18-րդ ­դա­րում` որ­պես Օս­ման­յան կայս­րութ­ յան միաս­նութ­յան նշա­նակ, կի­սա­լու­ սինն էլ (աստ­ղով կամ ա­ռանց աստ­ղ ի) ­մահմեդականության խորհր­դան­շանն է։ Ա­մ են մի ժո­ղո­վուրդ յու­րո­վ ի վե­րա­ բեր­մունք և պատ­կա­ռանք ու­նի իր պե­ տա­կան խորհր­դան­շա­նի հան­դեպ։ Հայ ժո­ղո­վուր­դը ևս պոե­զ իա­յում, եր­գար­ վես­տում ու կեր­պար­վես­տում բազ­միցս փա­ռա­բա­նել է իր դրո­շը։

1 (21) 2013 31

պատուհան դեպի աշխարհ

Հայաստանի թիվ 1 խորհրդանշանն ու դեսպանը

Պատրաստեց Աննա Մարտիրոսյանը

անկ­յուն­նե­րում, ՀՀ ­դի­վա­նա­գի­տա­կան Ան­կախ պե­տականութ­յան հռչակման հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի գլխա­վերևում, փող­ պատ­­մա­կան տար­վա­նից` 1991-ից ի վեր` Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը դի­վա­նա­ փո­ղում է Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան դրո­շը` գի­տա­կան կա­պեր է հաս­տա­տել ու հաս­տա­ Հա­յոց ե­ռա­գույ­նը` մեր երկ­րից հա­զա­րա­վոր կի­լո­մ ետ­րեր հե­ռու ա­սես ազ­դա­րա­րե­լով, որ տում աշ­խար­հի զար­գա­ցած և զար­գա­ցող նաև այդ երկ­րում ու­նի ա­ռա­քե­լութ­յուն…: երկր­նե­րի հետ: Այ­սօր աշ­խար­հի տար­բեր Հա­յաս­տա­նը դի­վա­նա­գ ի­տա­կան շփում ­ներ ու­նի եվ­րո­ պա­կան բո­լոր երկր­նե­րի հետ: Թե­պետ Ավստ­րիա­յում հայ հա­մայն­քը փոք­րա­թիվ է` հիմ ­նա­կա­նում Վիե­ննա­յում բնակ­վող շուրջ 3 հզ. ­մարդ, սա­կայն հենց այս­տեղ է տե­ղա­ կայ­ված ոչ միայն Ավստ­րիա­յի, այլև Հուն­գա­րիա­յի, Չե­ խիա­յի, Սլո­վա­կիա­յի հետ դի­վա­նա­գ ի­տա­կան կա­պեր ու­նե­ ցող ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը: ԱՄՆ-ում այ­սօր բնակ­վում է ա­վե­լ ի քան 1 մլն ­հայ: Վեր­ջին­ ներս այս­տեղ հաս­տատ­վել են տար­բեր ժա­մա­նա­կաշր­ջան­ նե­րում` տար­բեր պատ­ճառ­նե­րով. մի ստվար մա­սը 1915-ի ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը վե­րապ­րած­նե­րի սե­րունդ­ներն են, մյուս հատ­վա­ծը` ար­դեն նոր շրջա­նում ար­տա­գաղ­թած­նե­րը: ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը գտնվում է Վա­շինգ­տո­նում, ՀՀ հ­յու­պա­տո­ սութ­յու­նը` Լոս Ան­ջե­լե­սում, ՄԱԿ-ի հա­յաս­տան­յան ներ­կա­ յա­ցուց­չութ­յու­նը` Նյու Յոր­քում: Հա­յաս­տա­նը դես­պա­նա­տուն ու­նի նաև Գեր­մա­նիա­յում, որ­ տեղ բնակ­վում է 40 հզ հ ­ այ: Ֆրան­սիա­յում, որ­տեղ բնակ­վում է մե­ծա­թիվ հա­յութ­յուն` ա­վե­լ ի քան 500 հզ ­մարդ, ՀՀ-ն նույն­պես ու­նի դես­պա­նա­ տուն, իսկ ֆրան­սիա­կան Ստրաս­բուրգ քա­ղա­քում գտնվում է Եվ­րա­խորհր­դի հա­յաս­տան­յան ներ­կա­յա­ցուց­չութ­յու­նը: Բել­գիա­յում հայ հա­մայն­քը փոք­րա­թիվ է: Այս­տեղ է կենտ­րո­ նաց­ված ոչ միայն Բել­գիա­յի, այլև Նի­դեռ­լանդ­նե­րի և Լյուք­ 1 (21) 2013 32

սեմ­բուր­գի հետ դի­վա­նա­գի­տա­կան շփում­ներ ի­րա­կա­նաց­նող ՀՀ ­դես­պա­նութ­յու­նը: Բել­գիա­յում են գտնվում նաև Եվ­րա­ միութ­յան, Քի­միա­կան զեն­քի ար­գել­ման կազ­մա­կեր­պութ­յան հա­յաս­տան­յան ներ­կա­յա­ցուց­չութ­յուն­նե­րը, ՆԱ­ՏՕ-ում` Հա­ յաս­տա­նի մշտա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը: Մեծ Բրի­տա­նիա­յի և Հյու­սի­սա­յին Իռ­լան­դիա­յի հետ դի­վա­ նա­գի­տա­կան շփում­ներն ի­րա­կա­նաց­նող ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը տե­ղա­կայ­ված է Լոն­դ ո­նում: Ընդ­հա­նուր առ­մամբ` Մեծ Բրի­ տա­նիա­յում բնակ­վում է շուրջ 18 հզ ­հայ: Ա­թեն­քում է գտնվում Հու­նաս­տա­նի, Ալ­բա­նիա­յի, Խոր­վա­ թիա­յի, Կիպ­րո­սի, Սեր­բիա­յի, Սլո­վե­նիա­յի հան­րա­պե­տութ­ յուն­նե­րում ՀՀ ­դի­վա­նա­գի­տա­կան ներ­կա­յա­ցուց­չութ­յան նստա­վայ­րը` դես­պա­նա­տու­նը: Ար­գեն­տի­նա­յի հան­րա­պե­տութ­յան մայ­րա­քա­ղաք Բո­ւե­նոս Այ­րե­սում ևս ­ծա­ծան­վում է հայ­կա­կան ե­ռա­գ ույ­նը. տե­ղ ի ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը հա­մա­կար­գ ում է նաև Ու­րուգ­վա­յի և Չի­լ իի հետ մեր երկ­րի ու­նե­ցած դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­ բե­րութ­յուն­նե­րը: Բրա­զ ի­լ իա­յում ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը գտնվում է Սան Պաու­լո քա­ղա­քում: Հնդկաս­տա­նում ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը հա­մա­տեղ­ման կար­գ ով դի­վա­նա­գի­տա­կան ա­ռա­քե­լութ­յուն է ի­րա­կա­նաց­նում նաև Ին­դ ո­նե­զ իա­յի, Շրի Լան­կա­յի, Մա­լա­զ իա­յի, Նե­պա­լ ի հետ:

պատուհան դեպի աշխարհ

Քու­վեյ­թի, Բահ­րեյ­նի, Ա­րա­բա­կան Միաց­յալ Է­մի­րութ­յուն­ նե­րի հետ մեր երկ­րի ու­նե­ցած դի­վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­ րութ­յուն­նե­րի կազ­մա­կերպ­ման վայ­րը Ա­բու Դա­բին է, որ­տեղ կա ՀՀ ­դես­պա­նա­տուն: Ե­գիպ­տո­սում միշտ էլ ե­ղել է ազ­դե­ցիկ հայ հա­մայնք: ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը գտնվում է Կա­հի­րեում` կազ­մա­կեր­պե­լով նաև Ե­թով­պիա­յի, Հա­րա­վաֆ­րիկ­յան հան­րա­պե­տութ­յուն­ նե­րի, Սու­դա­նի, Օ­մա­նի, Մա­րոկ­կո­յի հետ դի­վա­նա­գի­տա­ կան շփում ­նե­րը: Հա­յաս­տա­նը դի­վա­նա­գ ի­տա­կան սերտ հա­րա­բե­րութ­յուն­ ներ ու­նի Ի­րա­նի հետ: Այս երկ­րում կա ստվա­րա­թիվ հայ հա­մայնք: Հարևան Վրաս­տա­նում ևս ­Հա­յաս­տանն ու­նի դես­պա­նա­ տուն: Այս­տեղ բնակ­վող հա­յե­րի թի­վ ը կազ­մում է ա­վե­լ ի քան 200 հզ: Բե­լա­ռու­սում կա 25 հզ ­հայ: Դաշ­նա­կից այս երկ­րում ևս ՀՀ-ն­ ու­նի դես­պա­նա­տուն: Բուլ­ղա­րիա­յի հա­յութ­յան թի­վը հաս­նում է 22 հզ­-ի: ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը գտնվում է մայ­րա­քա­ղաք Սո­ֆիա­յում: Հայ­կա­կան դես­պա­նա­տուն կա նաև Ռու­մի­նիա­յում, մայ­րա­ քա­ղաք Բու­խա­րես­տում: Լե­հաս­տա­նում ա­վան­դա­բար բնակ­վել են մեծ թվով հա­յեր, ե­ղել է ազ­դե­ցիկ հայ հա­մայնք: Մայ­րա­քա­ղաք Վար­շա­վա­յում

գտնվող ՀՀ ­դես­պա­նութ­յու­նը հա­մա­կար­գ ում է նաև Էս­տո­ նիա­յի, Լատ­վ իա­յի և Լիտ­վա­յի հետ մեր երկ­րի ու­նե­ցած դի­ վա­նա­գի­տա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը: Ղա­զախս­տա­նի ու Ղրղզստա­նի հան­րա­պե­տութ­յուն­նե­րի հետ դի­վա­նա­գի­տա­կան շփում­ներ ի­րա­կա­նաց­նող ՀՀ ­դես­պա­նա­տու­նը գտնվում է Աս­տա­նա­յում: Հա­յաս­տա­նի ար­տա­կարգ ու լիա­զոր դես­պա­նութ­յուն­նե­րը դի­վա­նա­գի­տա­կան ա­ռա­քե­լութ­յուն են ի­րա­կա­նաց­նում նաև ազ­դե­ցիկ հայ հա­մայնք ու­նե­ցող Լի­բա­նա­նում, Սի­րիա­յում, Թուրք­մ ենս­տա­նում: Հա­յաս­տա­նը դես­պա­նա­տուն ու­նի Ի­տա­լ իա­յում, որ­տեղ ևս ­կա հայ հա­մայնք, Չի­նաս­տա­նում, ո­րի հետ ձ­ևա­վո­րել է բազ­մա­կողմ հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ ա­մ ե­նա­տար­բեր ո­լորտ­ նե­րում, վեր­ջա­պես` վա­ղե­մի դաշ­նա­կից և գոր­ծըն­կեր Ռու­ սաս­տա­նում` որտեղ բնակ­վում է հսկա­յա­կան քա­նա­կութ­ յամբ հա­յութ­յուն: Այդ դի­վա­նա­գի­տա­կան կա­ռույց­նե­րից յու­րա­քանչ­յու­րը Հա­յաս­տա­նի մի պա­տա­ռիկն է ար­տերկ­ րում, կա­ռույց­ներ, ո­րոնք ի­րենց բուն` պաշ­տո­նա­կան գոր­ ծու­նեութ­յու­նից բա­ցի` նաև խորհր­դան­շա­կան ի­մաս­տով մեծ կարևո­րութ­յուն ու­նեն, քա­նի որ տե­ղ ի սփյուռ­քա­հա­յութ­յան հա­մար մարմ­նա­վո­րում են փոք­րիկ Հայ­րե­նի­քը: Իսկ Հայ­րե­ նի­քի գլխա­վերևում պե­տա­կա­նութ­յան թիվ 1 խորհր­դա­նշանն է ու լա­վա­գ ույն դես­պա­նը` Հա­յոց ե­ռա­գ ույ­նը: 1 (21) 2013 33

պա­տ ու­հ ան դե­պ ի աշ­խ արհ

Օ­տար ա­փե­րի ե­ռա­գույն­նե­րը Աշ­խար­հ ի բազ­մ ա­թ իվ երկր­ներ ու­ն են ե­ռ ա­ գույն պե­տ ա­կ ան դրոշ­ ներ, մի քա­ն իսների ե­ռա­գույն­ն երի գու­

նա­յ ին հա­մ ադ­րութ­ յունն իր ե­ր անգ­ն ե­ր ով հի­շ եց­ն ում է հա­յ ոց կար­մ իր, կա­պ ույտ, ­ն արնջագույ­ն ը։ Ներ­

կա­յ աց­ն ում ենք այդ երկր­ն ե­ր ի դրոշ­ն երը և դրանց §գու­ն ա­յ ին¦ բա­ ցատ­ր ութ­յ ուն­ն ե­ր ը։

Չա­դի Հան­րա­պե­տութ­յան դրո­ շը բաղ­կա­ցած է ե­րեք` կա­պույտ, դե­ղ ին և կար­մ իր շեր­տե­րից։ Գույ­ներն ու­նեն հետևյալ բա­ ցատ­րութ­յու­նը կա­պույ­տը խորհր­դան­շում է եր­կինքն ու ջու­րը և նույ­ նաց­վում է հույ­սի հետ, դե­ղ ի­նը արևն­է և երկ­րի հյու­սի­սա­յին մա­ սում գտնվող ա­նա­պա­տը, կար­ մի­րը խորհր­դան­շում է ա­ռա­ջըն­ թա­ցը, միաս­նութ­յու­նը, ինչ­պես նաև Չա­դի ան­կա­խութ­յան հա­ մար հեղ­ված ար­յու­նը։ Հան­ րա­պե­տութ­յան ան­կա­խութ­յան հռչակ­ման օ­րը, 1958թ ­նո­յեմ­բե­րի 28-ին, ա­ռա­ջին ան­գամ պաշ­տո­ նա­պես բարձ­րաց­վեց այս պե­ տա­կան դրո­շը, իսկ մինչ այդ հա­ ճախ գոր­ծած­վում էր Ֆրան­սիա­յի դրո­շը։

դրո­շի ակն­հայտ ազ­դե­ցութ­յու­նը, թե­պետ ռու­մի­նա­ցի­նե­րը պնդում են, որ ի­րենց դրոշն ու­նի ա­վե­լ ի վաղ պատ­մութ­յուն։ Ռու­մի­նա­կան դրո­շի ե­ռա­գ ույնն ի հայտ է ե­կել դեռևս 1593-1601թթ` Վա­լա­հիա­ յի թա­գա­վոր Մի­հայ Ան­վա­խի իշ­ խա­նութ­յան տա­րի­նե­րին։

նա­կան մեծ շար­ժու­մը։ Նրանց միա­վո­րում էր սպի­տակ, կա­ պույտ, կար­միր և դե­ղ ին հո­րի­ զո­նա­կան շեր­տե­րից բաղ­կա­ցած դրո­շը։ Այս գույ­նե­րը խորհր­դան­շում էին սպի­տա­կա­մորթ­նե­րի, ս­ևա­մորթ­նե­րի, մու­լատ­նե­րի և հնդկացի­նե­րի միաս­նա­կա­նութ­ յու­նը։ Չնա­յած ան­կա­խա­կան­նե­ րի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը մատն­ վե­ցին ան­հա­ջո­ղութ­յան` նրանց դրո­շը հե­տա­գա­յում կի­րառ­վեց որ­պես ազ­գա­յին խորհր­դա­ նշան։ Այս դրո­շի հե­ղ ի­նա­կը, ում մտահ­ղաց­մամբ են ստեղծ­ վել նաև Կո­լում­բիա­յի և Էկ­վա­ դո­րի նույ­նան­ման դրոշ­նե­րը, ա­զա­տագ­րա­կան հայտ­նի գոր­ ծիչ Ֆրան­սիս­կո Մի­րան­դան է։ Դրոշն ա­ռա­ջին ան­գամ բարձ­ րաց­վել է 1806թ` «Լեանդր» նա­ վի վրա։ Դե­ղ ին գույ­նը խորհր­դան­շում է ոս­կու հան­քե­րով և այլ հա­նա­ծո­նե­րով հա­րուստ ա­մ ե­րիկ­յան մայր­ցա­մա­քը, կար­մի­րը` Իս­ պա­նիա­յի ար­յու­նոտ նվա­ճում­նե­ րը, կա­պույ­տը` Ատ­լանտ­յան օվ­ կիա­նո­սը։ Հենց այս դրո­շի ներ­քո էլ հանրահայտ Սի­մոն Բո­լ ի­վա­րը 1816-1822թթ­ Իս­պա­նիա­յի իշ­խա­

Ռու­մի­նիա­յի պե­տա­կան դրո­ շը բաղ­կա­ցած է ե­րեք` կար­միր, դե­ղ ին, կա­պույտ հո­րի­զո­նա­ կան շեր­տե­րից։ Այս դրո­շը, որ­ պես պե­տա­կան խորհր­դա­նշան, ըն­դ ուն­վել է 1848թ` Վա­լա­հիա­ յի հե­ղա­փո­խութ­յան ժա­մա­նակ։ Դրո­շի վրա­յի նկա­րա­զար­դ ու­մը կրում է Ֆրան­սիա­յի պե­տա­կան

1 (21) 2013 34

Կո­լում­բիա­յի դրո­շը, որ­պես պե­ տա­կան խորհր­դա­նշան և պաշ­ տո­նա­կան դրոշ, հաս­տատ­վել է 1924թ ­մա­յի­սի 17-ին։ Դրո­շի դե­ ղին գույ­նը` ցոր­նա­գ ույն ե­րան­ գով, խորհր­դան­շում է երկ­րի հարս­տութ­յու­նը` հա­ցը, ոս­կին, արևը։ Կա­պույ­տը խորհր­դան­շում է երկ­րի ջրա­յին հա­րուստ ռե­սուր­ սը` ծո­վե­րը, գե­տե­րը, լճե­րը, ինչ­ պես նաև ջինջ եր­կին­քը։ Կար­միր գույնն էլ հի­շա­տա­կում է այն մա­ սին, թե որ­քան ար­յուն է հեղ­վել ան­կա­խութ­յան ձեռք բեր­ման ճա­ նա­պար­հին: Վե­նե­սո­ւե­լան ա­վե­լ ի քան 300 տա­րի գո­յատևել է Իս­պա­նիա­ յի տի­րա­պե­տութ­յան ներ­քո։ 1797թ ­Մա­նո­ւել Գո­ւա­լ ի և Խո­ սե-Մա­րիա Էս­պան­յա­յի գլխա­վո­ րութ­յամբ սկսվեց հա­կաիս­պա­

պա­տ ու­հ ան դե­պ ի աշ­խ արհ

նութ­յու­նից ա­զա­տագ­րեց հայրենի Վե­նե­սու­ե­լան` ան­կա­խու­թ­յուն հաս­տա­տե­լով։ 1817թ­-ին դրո­ շի վրա ա­վե­լաց­վե­ցին սկզբում 7, ա­պա 8 աստ­ղե­րը, ո­րոնք խորհըր­ դան­շում էին Վե­նե­սո­ւե­լա­յի պատ­մա­կան գա­վառ­նե­րի թի­վը։ Մոլ­դ ո­վա­յի պե­տա­կան դրոշն ըն­դ ուն­վել է 1990թ։ Այն ուղ­ղա­ հա­յաց ե­ռա­գ ույն զո­լե­րով է` բաց կա­պույտ, դե­ղ ին, կար­միր։ Կենտ­րո­նում` դե­ղ ին շեր­տի վրա, Մոլ­դ ո­վա­յի հան­րա­պե­տութ­յան զի­նան­շանն է։ Մոլ­դ ո­վա­յի պե­տա­ կան խորհր­դա­նշանն այն փոք­ րա­թիվ դրոշ­նե­րից է, ո­րոնք եր­կու կող­մից միևնույն տես­քը չու­նեն. պե­տութ­յան զի­նան­շա­նը տե­սա­ նե­լ ի է միայն մեկ կող­մից։ Ան­դ որ­րա­յի դրոշն ուղ­ղանկ­ յուն պաս­տառ է, ո­րը բաղ­կա­ցած է ե­րեք ուղ­ղա­հա­յաց ան­հա­վա­ սար` կա­պույտ, դե­ղ ին և կար­ միր զո­լե­րից։ Կեն­տ­րո­նա­կան դե­ղ ին շեր­տի վրա պատ­կեր­ված է Ան­դ որ­րա­յի զի­նան­շա­նը։ Այս ե­ռա­գ ույ­նը Ան­դ որ­րա­յի պե­տա­ կան դրոշն է 19-րդ ­դա­րից ի վեր։ Դրո­շի գույ­նե­րի ընտ­րութ­յունն ար­տա­ցո­լում է այդ երկ­րի կախ­ յալութ­յունն ու հարևան հզոր պե­ տութ­յուն­նե­րից կրած ազ­դե­ցութ­ յուն­նե­րը։ Կա­պույտն ու կար­մ ի­րը Ֆրան­սիա­յի դրո­շի գույ­ներն են, դե­ղ ինն ու կար­մ ի­րը` Իս­պա­նիա­ յի։ Դրո­շի կենտ­րո­նում վա­հանն է` Ուր­խել­յան ե­պիս­կո­պո­սի խույ­րի ու գա­վա­զա­նի, ինչ­պես նաև եր­կու ցու­լե­րի պատ­կե­րով, ո­րոնք Իս­պա­նիա­յի և Ֆրան­սիա­ յի` Ան­դ որ­րա­յի վրա ու­նե­ցած հա­մա­տեղ իշ­խա­նութ­յունն են խորհր­դան­շում։ Իսկ դե­ղ ին ֆո­նի վրա­յի կար­մ իր շեր­տը Կա­տա­լո­ նիա­յի ազ­դե­ցութ­յան ար­տա­ցո­ լումն է։ Վա­հա­նի վրա գրված է «Միաս­նութ­յունն ու­ժե­ղաց­նում է» (Virtvs Vnita Fortior) կար­գա­ խո­սը։ Այս դրո­շը պաշ­տո­նա­պես ըն­դ ուն­վել է 1886թ։

1 (21) 2013 35

պատ­մ ութ­յան քա­ռ ու­ղ ի­ն ե­ր ում

Ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տութ­յուն. պե­տա­կա­նութ­յան տա­րին

2

անդ­րա­դար­ձը` Սա­թե­նիկ Մկրտչ յա­նի

ՀՀ Կառավարության նստավայրը` 1918-20թթ

1 (21) 2013 36

պատ­մ ութ­յան քա­ռ ու­ղ ի­ն ե­ր ում

Հայաստանի առաջին անկախ հանրապե­ տու­թյան ստեղծման պահից անցել է շուրջ 94 տարի: Ընդամենը երկու տարվա կյանք ունեցած հանրապետության պատմությունն այսօր թվում է գրեթե անհավատալի, քան­

զի 1915-ի ցեղասպանությունից մի քանի տա­րի անց պետականություն ստեղծելն ֆանտաստիկ փաստ էր, որը կարող էր իրականանալ միայն հայության ան­կոտ­ րում ոգու պարագայում:

Նոր կառավարություն 1918թ մայիսի 28-ին Հայաստանը հռչակվեց անկախ հանրա­պետություն: Հենց այդ օրը` մայիսի 28-ին, Հայոց ազգային խորհուրդը որոշում ընդունեց Ալեք­սանդր Խա­ տի­սյանի գլխա­վորությամբ Բաթում նոր պատ­վ ի­րա­կու­ թյուն ուղար­կե­լու վերաբերյալ. նպա­տակը թուր­քերի հետ պայ­մա­նագիր կնքելն էր: Հունիսի 4-ին Բաթու­մում տեղ ի ունեցած հայ-թուր­քական բանակ­ցու­թյուն­ների արդյուն­ քում Հայաս­տանի Հան­րա­պե­տու­թյան և Օսմա­նյան Թուր­ քիայի միջև կնքվեց հաշ­տու­թյան պայ­մա­նագիր, որում ամրագրված պար­տա­վո­րու­թյունները Հայաս­տանի հա­մար շատ ծանր էին ու ստո­րացուցիչ: Հա­յաս­տա­նի ան­կախ հան­ րա­պետության սահ­ման­ներն ընդգր­կում էին ընդամենը 12 հզ. քմ տարածք: Այդ պայ­մա­նա­գ րով Թուրքիային էին բաժին հասնում ինչպես Արև­մտյան Հայաս­տանը, այն­ պես էլ Արևելյան Հայաս­տանի զգալի մասը: Հայաստանն ունե­նալու էր սահմա­նա­փակ թվա­քա­նակով զորք: Երկա­ թու­ղ իների վերա­հսկո­ղու­թյունն իրա­կա­նացնելու էին թուր­քերը, որպեսզի հնարա­վորու­թյուն ունենային Հայաս­ տա­նի տարածքով ազատո­րեն զորք տեղա­փոխել: Հայաս­ տա­նը պարտա­վոր­վում էր կազմալուծել Հայոց ազգային ան­կա­նոն զորա­խմբերը: Ռուսաստանն այդ ժամա­նակ ար­դեն խորհր­դա­յին պետություն էր և դադարեցրել էր իր մաս­նակ­ցու­թյունը Առաջին աշխարհամարտին` զորքերը դուրս բե­րե­լով Կովկասյան ճակատից և հայ բնակչու­ թյա­նը միայ­նակ թողնելով թուրքական ու քրդական խու­ ժա­նի դեմ: Գեր­մա­նի­ային և Թուրքիային էլ հենց այդ էր հար­կա­վոր: Թշնա­մու բանակի առաջխաղացումը պատ­ ճառ դար­ձավ ողջ Արև­մտյան Հայաստանի հայա­թափ­մա­ նը: Տա­րա­ծաշրջա­նից հեռացավ նաև ռուս բնակ­չու­թյունը: Չիրա­կա­նա­ցավ ցա­րա­կան Ռու­սաս­տա­նի` Արև­մտյան Հա­ յաս­տանը ռուս­նե­րով բնա­կեց­նե­լու ծրա­գիրը: Իսկ 1917թ դեկ­տեմ­բերին ՌՍՖՍՀ նո­րա­ստեղծ կառա­վա­րու­թյու­նը` ժո­ղո­վ րդա­կան կոմի­սար­նե­րի խոր­հուր­դ ը` Լենի­նի ղեկա­ վա­րու­թյամբ, ընդու­նեց այս­պես կոչ­ված Թուր­քա­հա­յաս­

տա­նի մա­սին դե­կրետը: Ուշա­դրու­թյուն դարձնենք մեր երկրի անվան­ման ուղղագրությանը. «Հայաս­տան» ան­վա­ նու­մը գրվում էր փոքրատառով, իսկ «Թուր­քիան»` մեծա­ տա­ռով: Դեկրետին հաջորդեց Ստալինի կոչը. «Այսպես կոչ­ված «Թուր­քա­հայաս­տանը», կարծեմ, մի­ակ երկիրն է, որը Ռու­սա­ս­տանը գրավել է «պատերազմի իրա­վուն­քով»: Սա այն «դրախտային անկյունն է», որը եր­կար տա­րիներ արյու­նոտ վար­չական մար­զանք­ների առար­կա է ծա­ռայել Արև­մուտ­քի ագահ դիվա­նա­գի­տա­կան իղձերի և Արևելքի հա­մար»: Հայերի ջարդերն ու կոտորածը` մի կող­մ ից, երկրնե­րի դիվա­նա­գի­տա­կան, փարիսեցիական «պաշտ­ պա­նու­թյունը»` մյուս կողմից… Իսկ հետևանքը խաբ­ված ու ստրկաց­ված Հայաս­տանն էր: 1918թ մայիսի 12-ին իր երկրի կառա­վարու­թյանը Բաթումից հղած հեռագրում գեր­մա­նա­ ցի գենե­րալ Ֆոն Լոսովը հայտնում է, որ թուրքերը, խախ­ տելով Բրեստ-Լիտովսկի դաշնագրի պայմանները, այն է` Արևմտյան Հայաստանի շուտափույթ մաքրումը ռուսներից և հանձնումը Թուրքիային, չափից դուրս մեծ պահանջ­ներ են առաջա­դրում` նպատակ ունենալով անջատել հայ­կա­ կան գավառները` Ախալքալակը, Ալեքսանդրապոլն ու Երևանը և «բնաջնջել հայերին Անդրկովկասում»: Փաստ է, որ թուր­քա­կան կանոնավոր զորաջոկատները լայնա­ ծա­վալ հարձակում ներ էին իրականացնում հայկական բնա­կա­վայրերի ուղղությամբ, անխնա սպանում էին, թա­ լա­նում, ավերում: 1918թ հունիսին Թուրքիայի սուլթանը Կ. Պոլսում գտնվող հայկական պատվիրակությանը, որի կազ­մում էին Ավե­տիս Ահարոնյանը, Ալեքսանդր Խա­ տի­սյանը, գեներալ Կոր­գա­նովը (Ստեփան Ղորղանյան), քծնանքով ասում է. «Հա­յաս­տանի ան­կա­խու­թյունը թանկ է ինձ համար, իսկ ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյու­նը հա­մա­րում եմ իմ հարազատ զավակը»: Մինչ նորաստեղծ կառավարությունը Թիֆլիսից կժամաներ Երևան, Արամ Մանուկյանի ջանքերով այստեղ արդեն ձևավորվել էին պետական կառույցները: Այնուամենայնիվ, Թուրքիան առաջինը ճանաչեց Հայաս­ 1 (21) 2013 37

պատ­մ ութ­յան քա­ռ ու­ղ ի­ն ե­ր ում

Հայաստանի կառավարության անդամները Փարիզում

Հայաստանի ազգային խորհրդանշանները

տա­նի անկախությունը: Դաշնագրի ստրկացնող պայ­ման­ նե­րը հայ ժողովուրդը վրդովմունքով ընդունեց: Սակայն ՀՀ ար­տա­քին գործերի նախարար Ալեքսանդր Խատիսյանը, ամ­փո­փե­լով հայ-թուրքական բանակցությունների ար­ դյունք­նե­րը, Ազգային խորհրդի նախագահ Ավետիս Ահա­ րո­նյա­նին հաս­ցե­ա­գրած նամակում նշում է. «Մենք կբե­ րենք վատ հաշ­տու­թյան պայմանագիր, բայց կբերենք նաև ան­կախ Հա­յաս­տան, տուն, բույն, որտեղ պայքարում է ժողո­ վըրդա­վա­րա­կան միտքը: Այս ամենը կկապի, կմիավորի, կբարձ­րաց­նի ոգին, իսկ դա կարևոր է: Ես հավատում եմ մեր պե­տու­թյա­նը»: Հայաստանի նվիրյալները Միայն ընտրյալներին է վերապահված պատմական իրա­ դարձությունների ընթացքն այլ հունով շրջելու առա­քե­լու­ թյու­նը: Այդօրինակ ընտրյալներից էր հայ ազատա­գրա­ կան շարժման ականավոր գործիչ Արամ Մանուկյանը: Դեռևս 1917թ դեկտեմբերին նա Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհրդի հանձնարարությամբ գալիս է Երևան, որպեսզի կազ­մա­կերպի տեղ ի Ազգային խորհրդի աշխատանքը: Հենց Թիֆ­լ ի­սում էլ, որը, հատկապես 20-րդ դարասկզբին, հա­յու­ թյան մշակութային, հասարակական ու քաղաքական մտքի կեն­տրոն­ներից էր, ձևավորվում է Հայաստանի Հանրա­ պե­տու­թյան անդրանիկ կառավարությունը, որի կազմում էին ակա­նավոր մտավորականներ` վարչապետ Հովհ. Քաջ­ազնու­նին, արտաքին գործերի նախարար Ալ. Խա­տի­սյանը, ներքին գործերի նախարար Ա. Մանուկյանը, ֆի­նանս­ների նա­խա­րար Խ. Կարճիկյանը, զինվորական նախա­րար Հ. Հախ­վեր­դ յանը: Անկախ Հայաստանի կառա­վա­րու­թյան ան­դամ ­ները ժամանում են Հայաստան: Ի դեպ, Անդրկով­

կա­սյան սեյմի լուծարումից հետո վրաց կառա­վա­րու­թյունն ազ­գայնացրել էր հայերին պատկանող վարչա­կան, տնտե­ սա­կան և մշակութային կառույցները, բռնա­գրավել էր Թիֆլիսի հայկա­կան զինապահեստները, արգելել էր զի­նա­­ մթեր­քի և որևէ այլ օգնության առաքումը Հա­յաստան: Ավե­ լին` գաղ թա­կան հայերին Վրաստանի կա­ռա­վա­րու­թյունն ար­գելել էր մուտք գործել իր երկիր: Մինչ նո­րա­ստեղծ կա­ ռա­վա­րությունը Թիֆլիսից կժամաներ Երևան, Արամ Մա­ նու­կ յանի ջան­քերով այստեղ արդեն ձևավորվել էին պե­ տա­կան կառույց­ներ. նա գերմարդկային ճիգերի հաշ­վ ին փոր­ձում էր երկրում կարգուկանոն հաս­տա­տել` հա­մա­տա­ րած սովի, աղքա­տու­թյան, անգործության, հա­մա­ճա­րա­ կային հիվանդու­թյուն­ների պայմաններում: 1919թ հուն­վա­ րին նա ևս դարձավ տի­ֆի համաճարակի զոհը: Վարչապետ Հովհ. Քաջազնունին, լինելով շրջահայաց քա­ ղա­քական գործիչ, համարում էր, որ միայն կոալիցիոնդե­մո­կրա­տական կառավարության, բոլոր կու­սակցու­ թյուն­ների, աշխա­տա­վորական բոլոր խավերի միա­հա­մուռ եռան­դի շնոր­հիվ կհաջողվի երկիրը հանել քայքայ­ված, քաո­սա­յին վիճակից: Ռազմական մտածված գործո­ղու­ թյուն­նե­րի և դի­վա­նա­գիտա­կան շահավետ համա­ձայնու­ թյուն­ների շնոր­հիվ հնա­րավոր եղավ ընդլայնել Հա­յաս­տա­ նի սահ­ման­ները. Առա­ջին հանրապետությանը կցվեցին Կարսը, Նախ­իջև­անը, Սուրմալուն և այլ բնակավայրեր: Արդյուն­քում` ՀՀ սահ­ման­ներն ընդգրկում էին 70 հզ քմ տարածք: Գո­յու­թյան ավե­լ ի քան երկու տարվա ընթացքում Հայաս­տանը կարո­ղա­ցավ դիվա­նա­գիտական կապեր հաս­ տա­­տել աշխարհի շուրջ 40 եր­կր­նե­րի հետ: Երկրի ներ­ սում սկսեց զար­գանալ հայ­րե­նա­կան արտա­դրու­թյու­նը, հիմ նվե­ցին կրթա­կան, մշա­կու­թային հաս­տա­տու­թյուն­ներ,

Սիմոն Վրացյան

Համո Օհանջանյան

1 (21) 2013 38

Մկրտիչ Մուսինյան

Տիգրան Ծամհուր

պատ­մ ութ­յան քա­ռ ու­ղ ի­ն ե­ր ում

Հովհաննես Քաջազնունի

Ալեքսանդր Խատիսյան

հայ գյուղա­ցին կարո­ղա­ցավ լծվել խաղաղ աշխա­տան­քի, նոր թափ առավ միջ­պե­տա­կան առև­տու­րը: Հա­յաս­տանն արդեն պատրաստ­վում էր անդա­մա­կցել այն ժա­մա­նակ­ վա ամենահե­ղ ի­նա­կավոր միջ­ազգա­յին կազ­մա­կեր­պու­ թյանը` Ազգերի լիգային: Հայա­գետ Ստե­փան Մալ­խա­ սյա­նի խորհրդով` հաստատ­վեց Հա­յաս­տանի ազ­գա­յին պետական խորհրդա­նշան­նե­րից մեկը` Հա­յոց եռա­գ ույնը, որը նաև այժմյան ՀՀ-ի պետա­կան դրոշն է: Որ­պես պե­ տական հիմ ն ընդունվեց Մ. Նալ­բան­դ յա­նի «Իտա­լա­ ցի աղջկա երգը» բանա­ստեղ­ծու­թյան հիման վրա գրված «Մեր հայ­րե­նիք» հայրե­նասի­րական երգը: Հաս­տատ­ վեց նաև զինա­նշանը, որի հեղ ի­նակ­ներն էին ճար­տա­ րա­պետ Ալեքսանդր Թա­մա­նյա­նը, նկարիչ Հակոբ Կո­ջո­ յա­նը: Հայկա­կա­նու­թյունը պահ­պա­նե­լու կա­րևորա­գ ույն գոր­ծոն­նե­րից էր հայե­րե­նը որ­պես պե­տա­կան, պաշ­տո­ նա­կան լեզու ճանա­չելու փաստը: Ոչ պակաս կա­րևոր ռազ­մա­վա­րա­կան նշանա­կու­թյուն ուներ պե­տա­կան բա­ նա­կի ստեղ­ծումը, ինչն էլ իրա­կանաց­վեց անմի­ջա­պես: Ստեղծվեց և շրջանառության դրվեց հայկա­կան դրամը: Հա­տուկ օրենքով սահման­վե­ցին պետա­կան և ազ­գայինկրո­նա­կան տոները: Թվում է` ամեն ինչ հաշ­վ ի էր առնվել պե­տա­կա­նության հարա­տևում ն ապա­հովե­լու համար…

Միացյալ Նահանգների նախագահ Վուդրո Վիլսոնը, որը պետք է ճշգրտեր Հայաստանի Հանրապետությանն առնչվող փաս­տա­թղ թերի վերջնական տեսքը, հետագայում ինչ-ինչ պատ­ճառ­ներով նա չիրականացրեց դա: Իսկ Անգլիայի կա­ռա­վարությունն արդեն վաղուց էր հայտարարել, թե սա­տա­րելու է Թուր­քի­ային: Հայտնի չէ, թե այս ամենում ինչ դե­րա­կա­տարում և ակնկալիք ուներ Գերմանիան, որը գործում էր գրեթե քողարկված: Ինչևէ, 1920թ աշնանը ՀՀ-ն հայտնվեց թուր­քա­կան ներխուժման վտանգի առաջ: Առանց պա­տե­րազմ հայտարարելու` քեմալական Թուր­քի­ան, խախ­տե­լով 1918-ի հաշտության պայմանագիրը, հար­ձակ­վեց Հա­յաս­տա­նի վրա: Նոյեմբերի 25-ին Ալեքսան­դրա­պո­լում սկսվե­ցին պարտադրված հաշտության բա­նա­կցու­թյունները, իսկ նո­յեմ­բերի 30-ին Հայաստանին վերջ­նա­­գիր ներկա­յաց­վեց: Թուրքիայի պարտադրանքով` Հայաստանը հրաժարվեց Սևրի դաշնագրից. Հայաստանից խլվեցին Կարսը, Սուրմա­ լուն, Նախիջևանը: 1920թ դեկտեմբերի 2-ին ՀՀ կառավարությունը հրա­ժա­ րա­կան տվեց: Արտգործնախարար Խատիսյանը ստո­ րա­գրեց Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը: Թուրքիայի պար­տադրանքով` Հայաստանը հրաժարվեց Սևրի դաշ­նա­ գրից: Հայաստանից խլվեցին Կարսը, Սուրմալուն, Նա­խի­ջև­անը: Հայ-թուրքական պետական սահմանը գծա­գր­ վեց Ախուրյան և Արաքս գետերի երկայնքով: Ալեքսան­ դրա­պոլի պայ­մա­նա­գրի ստորագրումից մի քանի ժամ առաջ Հայաստանի ներ­կա­յացուցիչ Դրոյի և Ռուսաստանի լիա­զոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Լեգրանի միջև ստորագրվեց հա­ մա­ձայնագիր, որով հռչակվեց Հա­յաս­տա­նի Սոցի­ա­լ իս­ տա­կան Խորհրդային Հանրա­պե­տու­թյունը: Այդպի­սով, դա­դա­րեց Հայաստանի առաջին հան­րա­պե­տու­թյան գո­յու­ թյունը. հանրապետություն, որի ժողո­վուրդը 5,5 դար զուրկ էր անկախ պետականությունից և երկու տարվա ըն­թաց­ քում, անմխիթար իրականության պայ­ման­ներում, փոր­ձեց ինքնիշխան երկիր կառուցել: Հայաս­տա­նի համար սկսվե­ ցին նոր ժամանակներ:

Խորհրդայնաց­ման նախաշեմին 1919թ փետրվարին Երևանում տեղ ի ունեցավ արևմտա­ հայե­րի 2-րդ համագումարը: Իսկ նույն տարվա հունվարին Փա­րի­զում մեկնարկեց Խաղաղության համաժողովը: Հա­ յաստա­նի և հայ ժողովրդի շահերը պաշտպանելու հա­մար Փարիզ էին այցելել նաև ՀՀ պատվիրակությունը` Ավետիս Ահարոնյանի նա­խագահությամբ, և Հայ ազգային պատ­ վի­րակությունը` եգիպ­տա­հայ մեծահարուստ, հա­սա­րա­ կական գործիչ Պողոս Նու­բար փաշայի գլխավորությամբ: Սևրում 1920թ օգոստոսի 10-ին Անտանտի երկրները սուլ­ թանական Թուրքիայի հետ կնքեցին հաշտության պայ­մա­ նագիր. Հայաստանի կողմից այն ստորագրեց Ավ. Ահա­րո­ նյանը: Ըստ այդ պայմանագրի` ՀՀ սահմանները ձգվում էին Վանից մինչև Տրապիզոն` դեպի Սև ծով ունե­ցած ելքով, իսկ երկրի ընդհանուր տարածքը կազմում էր 169 հզ քմ: Սակայն, ցավոք, Հայկական հար­ցի այս նպաս­տա­վոր լուծում ն այդպես էլ մ նաց թղ թին. իրա­դար­ձու­թյունների զարգացումը բոլորովին այլ ընթացք ունե­ցավ… Ամերիկայի

1 (21) 2013 39

փաս­տ ա­հ ա­վ աք

Դրոշ­նե­րի պատ­մութ­յու­նից

պատ­րաս­տեց Մով­սես Դե­մ իրճ­յա­նը

Դրոշ­նե­րը շուրջ 3 հզ. ­տար­վա պատ­մութ­յուն ու­նեն։ Ա­ռա­ջին դրոշ­նե­րը՝ այս­պես կոչ­ված վեկ­սի­ լոիդ­նե­րը, ի­րեն­ցից ներ­ կա­յաց­նում էին փայտ­յա կամ մե­տաղ­յա ցցեր՝ գա­ գա­թին ամ­րաց­ված որևէ նշա­նով կամ կեր­պա­րով։ Շուրջ 2 հզ. ­տա­րի ա­ռաջ դրանց ծայ­րին սկսե­ցին ամ­րաց­նել կտոր` գե­ղե­

ցիկ տեսք տա­լու հա­մար։ Հա­ջոր­դած 500 տա­րի­ նե­րի ըն­թաց­քում այդ կտո­րը դար­ձավ դրո­շի ա­մե­նա­կարևոր բա­ղադ­ րի­չ ը։ Շուրջ 800 տա­րի ա­ռաջ ձ­ևա­վոր­վեց դրոշ­նե­րի տար­բե­րան­շան­նե­րի հա­մա­կար­գը։ Դրոշ­նե­րի թվա­քա­նա­կը բազ­մա­պատկ­վեց։ Այդ բազ­մա­զա­նութ­յու­նը կա­

նո­նա­կարգ­վեց գրե­թե 500 տա­րի անց, երբ ծո­ վա­յին տա­րածք­նե­րում սկսեց կի­րառ­վել պե­տա­ կան ու ազ­դան­շա­նա­յին դրոշ­նե­րի միաս­նա­կան հա­մա­կարգ։ Այ­սօր յու­ րա­քանչ­յուր եր­կ իր ու­նի իր ազ­գա­յին-պե­տա­կան դրո­շը։ Սե­փա­կան դրոշ ու­նեն նաև բազ­մա­թիվ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներ։

Կել­տեր Կել­տե­րի գլխա­վոր խորհր­դա­ ն­շանը վա­րազն էր, ո­րի գլու­խը հնում հա­ճախ պատ­կե­րում էին վեկ­սի­լոիդ­նե­րի վրա։

պատ­կեր­նե­րը։ Այդ­պես ա­ռա­ջա­ ցան մե­րօր­յա դրոշ­նե­րի նա­խա­ տի­պե­րը՝ վեկ­սի­լոիդ­նե­րը։ Ա­սո­րի­ներ Մ.թ.ա. 750թ­ Ա­սո­րես­տա­նում դրո­ շա­կա­կի­րը տե­ղա­շարժ­վում էր կա՛մ­ ոտ­քով, կա՛մ ­զ ին­վո­րա­կան ան­վա­կառ­քով։

Մահ­մ ե­դա­կան­ներ 630թ­-ից սկսած` Մու­հա­մ եդ մար­ գա­րեի հետ­նորդ­նե­րը տա­րած­վե­ ցին Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վ ին հա­րող տա­րածք­նե­րում։ Մահ­մ ե­դա­կան­ նե­րի դրոշ­նե­րի վրա, որ­պես կա­ նոն, չկար ոչ մի պատ­կեր, սա­կայն, ի տար­բե­րութ­յուն եվ­րո­պա­կան դրոշ­նե­րի, կային գրա­ռում­ներ։

Խա­չա­կիր­ներ Մահ­մ ե­դա­կան­նե­րի դեմ պայ­քա­ րող խա­չա­կիր­նե­րի վա­հան­նե­րի վրա խա­չ ի պատ­կերն էր։ Մար­ տիկ­նե­րի ան­հա­տա­կան տար­բե­ րան­շան­նե­րի հա­մա­կար­գը հե­տա­ գա­յում ան­վան­վեց «հե­րալ­դի­կա»։

Հռո­մ եա­ցի­ներ Մ.թ.ա. 100 թվականին հռո­մ եա­ ցի­ներն ար­դեն ու­նեին զին­վո­րա­կան ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի տար­ բե­րան­շան­նե­րի հստակ հա­մա­ կարգ. օ­րի­նակ` հռոմեական լե­ գեո­նի նշա­նը ար­ծիվն էր։

Պար­սիկ­ներ Պար­սիկ­ներն ար­դեն 2500 տա­րի ա­ռաջ պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ ղութ­յուն­նե­րին մաս­նակ­ցում էին զի­նան­շան­նե­րով։ Ե­գիպ­տա­ցի­ներ Շուրջ 3 հզ. տա­րի ա­ռաջ ե­գիպ­ տա­ցի­նե­րը եր­կար ձո­ղե­րին ամ­ րաց­նում էին աստ­ված­նե­րի, զո­ րա­մա­սե­րի կամ երկ­րի մար­զե­րի

1 (21) 2013 40

փաս­տ ա­հ ա­վ աք

Հան­նի­բալ­ Լե­գեն­դար զո­րա­վար Հան­նի­բալն իր զոր­քով Հռոմ մուտք գոր­ծեց մ.թ.ա. 217թ։ Հան­նի­բա­լ ի բա­նակն օգ­տա­գ որ­ծում էր Հռո­մի թշնա­ մի ի­տա­լա­կան պե­տութ­յուն­նե­րի դրոշ­նե­րը։ Չին­գիզ խան 13-րդ ­դա­րի սկզբին Չին­գիզ խա­ նը հիմնադրեց իր հսկա­յա­կան կայս­րութ­յու­նը։ Նրա մարտական ջո­կատ­նե­րի խորհր­դան­շան­նե­րը կոչ­վում էին բուն­չուկ­ներ. դրանք պատրաստված էին փայ­տից, իսկ գա­գա­թների վրա ամ­րաց­ված էին ձիու պոչեր։ ԱՄՆ Մինչև 1775-1783թթ ­հե­ղա­փո­խու-­ թ­յու­նը ա­մ ե­րիկ­յան նա­հանգ­նե­րը չու­նեին դրոշ։ Այդ դրո­շն ստեղծ­ վեց 1776թ­-ին, իսկ 1777-ին դրո­շի վրա ա­վե­լաց­վե­ցին հայտ­նի աստ­ ղերն ու գծե­րը։ Ի­տա­լ իա 1848թ ­հե­ղա­փո­խութ­յան ժա­մա­ նակ Ի­տա­լ իա­յում, ինչ­պես նաև ան­կա­խութ­յան հա­մար պայ­քա­ րող մի շարք այլ երկր­նե­րում, օգ­ տա­գ ործ­վում էր ե­ռա­գ ույն` ե­րեք գույ­նե­րով դրո­շը։ Ժա­մա­նա­կա­կից դրոշ­ներ Մե­րօր­յա դրոշ­նե­րը պատ­րաստ­ վում են վառ, սին­թե­տիկ կտոր­ նե­րից, ո­րոնք դի­մաց­կուն են ե­ղա­նա­կա­յին տարբեր փո­փո­ խութ­յուն­նե­րի նկատ­մամբ։ Մինչև 20-րդ ­դար դրոշ­նե­րը պատ­րաստ­ վում էին ձեռ­քով, հե­տո միայն ներկ­վում էին ու զար­դար­վում` ստանալով հանդիսավոր տեսք։

1 (21) 2013 41

օ­րենք­ն եր

Ե­ռա­գույնն

PhotoLure

ու օ­րենսդ­րութ­յու­նը

1 (21) 2013 42

օ­րենք­ն եր

տութ­յան հետ, ին­չ ը են­թադ­րում է նաև դրո­շի մա­սին հա­մա­պա­տաս­խան օ­րենսդ­րութ­յան առ­կա­յութ­յուն: §ՀՀ դ­րո­շի մա­սին¦ օ­րենքն ըն­դուն­վել է 2006թ հ ­ ու­նի­սի 15-ին. այս պե­ տա­կան փաս­տաթղ­թում ամ­րագր­ված են ե­ռա­գույն դրո­շի կի­րառ­ման վե­րա­բեր­յալ օ­րենսդ­րա­կան կար­գա­վո­րում­նե­րը:

PanARMENIAN Photo

Յու­րա­քանչ­յուր պե­տութ­յան ճա­նա­չե­լ իութ­ յան գրա­վա­կա­նը պե­տա­կան խորհր­դա­ նիշ­ներն են` զի­նան­շա­նը, դրո­շը, հիմ­նը: Յու­րա­քանչ­յուր պե­տա­կան խորհր­դա­նի­շում ամ­փոփ­ված են տվյալ երկ­րի պատ­մութ­յու­ նը, ար­ժեք­ներն ու հա­վա­տամ­քը: Դրոշն այն խորհր­դա­նշանն է, ո­րը նույ­նաց­վում է պե­

Ե­ռա­գույ­նը բաց երկն­քի տակ Հա­յոց ե­ռա­գ ույ­նը, հա­մա­ձայն օ­րեն­քի, պար­տա­դիր տե­ղադր­վում է կարևո­րա­գ ույն պե­տա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի շեն­քե­րին: Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան դրո­շը մշտա­ պես բարձ­րաց­վում է ՀՀ ­նա­խա­գա­հի նստա­վայ­րի, Ազ­գա­յին ժո­ղո­վ ի, Կա­ռա­վա­րութ­յան, Սահ­մա­նադ­րա­կան դա­տա­րա­ նի, դա­տա­րան­նե­րի, Կենտ­րո­նա­կան բան­կի, Մար­դ ու ի­րա­ վունք­նե­րի պաշտ­պա­նի գրա­սեն­յա­կի, տե­ղա­կան ինք­նա­կա­ ռա­վար­ման մար­մին­նե­րի, Երևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի շեն­քե­րի վրա: Դրո­շի առ­կա­յութ­յունն այս շեն­քե­րին հան­դի­ սա­վո­րութ­յուն է հա­ղոր­դ ում: Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­ յան ե­ռա­գ ույ­նը պար­տա­դիր պետք է երևա նաև օ­տա­րերկր­յա պե­տութ­յուն­նե­րի տա­րած­քում գտնվող ՀՀ ­դի­վա­նա­գի­տա­կան ծա­ռա­յութ­յան մար­մին­նե­րի, հյու­պա­տո­սութ­յուն­նե­րի, ներ­ կա­յա­ցուց­չութ­յուն­նե­րի շեն­քե­րի վրա: Վերը նշված դեպքերից բացի, Հայաստանի Հանրապետության դրոշը կարող է տեղադրվել այլ վայրերում, շենքերի, շինությունների, այդ թվում` բնակելի շենքերի վրա: Պաշ­տո­նա­կան ե­ռա­գ ույն ՀՀ դ­րո­շը բարձ­րաց­վում է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան

մար­զա­կան պաշ­տո­նա­կան ա­ռաջ­նութ­յուն­նե­րի բաց­ման ա­րա­րո­ղութ­յան ժա­մա­նակ և ի­ջեց­վում փակ­ման ա­րա­րո­ ղութ­յան ժա­մա­նակ: ՀՀ դ­րոշն օ­րեն­քով սահ­ման­ված կար­գ ով մշտա­պես տե­ղադր­վում է այն սրահ­նե­րում ու դահ­լ իճ­նե­րում, որ­տեղ անց են կաց­վում պաշ­տո­նա­կան, աշ­խա­տան­քա­յին և հան­դի­սա­վոր ա­րա­րո­ղութ­յուն­ներ, հատ­կա­պես, ե­թե այդ մի­ ջո­ցա­ռում­նե­րի անց­կաց­ման վայ­րե­րը Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­ պե­տութ­յան նա­խա­գա­հի նստա­վայ­րի, Ազ­գա­յին ժո­ղո­վ ի և Կա­ռա­վա­րութ­յան շեն­քե­րի, դա­տա­րան­նե­րի դա­տա­կան նիս­ տե­րի, Կենտ­րո­նա­կան ընտ­րա­կան հանձ­նա­ժո­ղո­վ ի նիս­տե­ րի դահ­լ իճ­ներն են: ՀՀ ­պե­տա­կան դրո­շը մշտա­պես կա­րե­լ ի է տեղադրել միայն ՀՀ ­նա­խա­գա­հի փո­խադ­րա­մի­ջո­ցի` մե­ քե­նա­յի վրա: Իսկ ԱԺ նա­խա­գա­հի, վար­չա­պե­տի, ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րի մե­քե­նա­նե­րի վրա դրո­շը թույ­լատր­վում է տեղադրել միայն ար­տերկր­յա պաշ­տո­նա­կան այ­ցե­րի ժա­ մա­նակ` ՀՀ­ ա­րա­րո­ղա­կար­գա­յին հիմ­նադ­րույթ­նե­րի հա­մա­ պա­տաս­խա­նութ­յան դեպ­քում: Հայ­կա­կան պաշ­տո­նա­կան պատ­վ ի­րա­կութ­յուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի մե­քե­նա­նե­րի վրա այն կա­րե­լ ի է տեղադրել միայն ըն­դ ու­նող երկ­րի ա­րա­րո­ղա­ կար­գա­յին սկզբունք­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան:

1 (21) 2013 43

PanARMENIAN Photo

օ­րենք­ն եր

րաց­ված լի­նի լու­սա­բա­ցից մինչև մայ­րա­մուտ, հա­մա­պա­ տաս­խան լու­սա­վո­րութ­յան դեպ­քում դրո­շը կա­րող է բարձ­ րաց­ված մ նալ նաև գի­շե­րա­յին ժա­մ ե­րին: ՀՀ ­պե­տա­կան դրո­շի բարձ­րաց­ման և ի­ջեց­ման ժա­մա­նակ բո­լո­րը պետք է լի­նեն հոտն­կայս և դեմ­քով դե­պի դրո­շը շրջված: Պե­տա­կան դրո­շը փո­խանց­վում է հան­դի­սա­վո­րութ­յամբ, ձեռ­քից ձեռք` Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան օրհ­ներ­գի հնչյուն­նե­րի ներ­քո: Այս նրբութ­յուն­նե­րի ի­մա­ցութ­յու­նը նպաս­տում է յու­րա­քանչ­ յու­րիս քա­ղա­քա­ցիա­կան գի­տակ­ցութ­յան բարձ­րաց­մա­նը, ին­չը հոգևոր ու են­թա­գի­տակ­ցա­կան հար­գան­քից զատ նշա­ նա­կում է նաև գի­տակց­ված ու օ­րի­նա­պաշտ վե­րա­բեր­մունք դրո­շի հան­դեպ:

PanARMENIAN Photo

Հար­գան­քի ոս­կե կա­նոն­նե­րը Սե­փա­կան երկ­րի դրո­շի հան­դեպ հար­գան­քը խարսխ­ված պի­տի լի­նի նաև մի քա­նի ոս­կե կա­նոն­նե­րի ի­մա­ցութ­յա­ նը: ՀՀ դ­րո­շի բարձ­րաց­ման, ի­ջեց­ման, փո­խանց­ման ա­րա­ րո­ղա­կար­գը բխում է պե­տա­կան դրոշ­նե­րի նկատ­մամբ մի­ ջազ­գայ­նո­րեն կի­րառ­վող սկզբունք­նե­րից, ին­չը նե­րա­ռում է պե­տա­կան դրոշ­նե­րի հետ վար­վե­լու ա­վան­դա­կան կա­նոն­ նե­րը և գոր­ծած­ման հա­մար սահ­ման­ված ար­գելք­նե­րը: Մեր երկ­րի պե­տա­կան դրո­շը բարձ­րաց­վում և ի­ջեց­վում է հան­ դի­սա­վո­րութ­յամբ: Ի­ջեց­նե­լուց դրո­շը չպետք է դիպ­չ ի գետ­ նին կամ որևէ այլ ա­ռար­կա­յի` բա­ցա­ռութ­յամբ ձեռ­քե­րի: ՀՀ ­պե­տա­կան դրո­շը պետք է միշտ բարձ­րաց­վ ի ա­ռա­ջի­նը և ի­ջեց­վ ի վեր­ջի­նը: Տար­բեր ա­րա­րո­ղութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ կի­րառ­վե­լու դեպ­քում ՀՀ ­պե­տա­կան դրո­շը պետք է բարձ­

1 (21) 2013 44

հի­շ ա­տ ա­կ ա­ր ան

Դրո­շը` պատ­մա­կան ի­րո­ղութ­յուն­նե­րի վկա փաս­տեր հա­վա­քեց Սա­թե­նիկ Մկրտչ յա­նը

1 (21) 2013 46

հի­շ ա­տ ա­կ ա­ր ան

Ազ­գա­յին-պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րը` դրո­շը, օրհ­ներ­գը, զի­ նան­շա­նը յու­րա­քանչ­յուր ազ­գի հա­մար կար—ևո­ րա­գույն նշա­նա­կութ­ յուն ու­նեն։ Պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րի ար­ժե­քը բազ­մա­պատկ­ վում է հատ­կա­պես այն դեպ­քե­րում, ե­թե դրանք “ան­ցել” են պատ­մա­կան դժվա­րին ճա­նա­պարհ…… «Դրոշ» բառն ա­ռա­ջա­ցել է «դրոշ­ մել» բա­յից։ Այն ի սկզբա­նե ու­ նե­ցել է որևէ բան հաս­տա­տե­լու, ի­րա­կա­նաց­նե­լու և վա­վե­րաց­ նե­լու նշա­նա­կութ­յուն։ Հա­յաս­ տա­նում դրո­շի օգ­տա­գ ործ­ման վե­րա­բեր­յալ ա­մ ե­նա­հին տե­ղե­ կութ­յունն առնչ­վում է Հայկ Նա­ հա­պե­տի ա­վան­դ ութ­յա­նը։ Հայ­ կը, հաղ ­թե­լով Բե­լ ին, իր դրո­շը պար­զեց մի ժայ­ռի վրա, ո­րը հե­ տա­գա­յում կոչ­վեց Հայ­կա­բերդ։ Այդ­պի­սով, դրոշ ու­նեին այն պե­ տութ­յուն­նե­րը, իսկ ա­վե­լ ի վաղ` նաև այն ցե­ղախմ­բե­րը, ո­րոնք զո­ րեղ էին, և դրո­շը խորհրդանշում էր նրանց ու­ժը։ Հա­յաս­տա­նում յու­րա­քանչ­յուր թա­գա­վո­րա­կան տուն, նա­խա­րա­ րութ­յուն ու­ներ իր ա­ռան­ձին դրո­ շը։ Զի­նան­շա­նը, դրո­շը, տոհ­մա­ կան մա­տա­նին ու թան­կար­ժեք ի­րե­րը ազն­վա­տոհ­մ իկ իշ­խան­նե­ րի «այ­ցե­քար­տերն» էին։ Այդ մա­ սին հի­շա­տա­կութ­յուն­նե­րը բազ­ մա­թիվ են, թե­պետ, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, մեր հին մա­տե­նա­գիր­ նե­րն ա­ղոտ տե­ղե­կութ­յուն­ներ են հա­ղոր­դ ում թա­գա­վո­րա­կան տնե­ րի և ա­ռան­ձին նա­խա­րա­րութ­ յուն­նե­րի դրոշ­նե­րի գույ­նի, չա­փի ու ձ­ևի մա­սին։ Ստույգ հայտ­նի է միայն, որ Ար­տա­շես­յան­նե­րի ու Ար­շա­կու­նի­նե­րի ծի­րա­նա­գ ույն

ա­ղեղ­նադ­րո­շի վրա պատ­կեր­ված է ե­ղել եր­կու ար­ծիվ, իսկ մեջ­տե­ ղում` արևի նշան։ Եր­կու ար­ծիվ­ նե­րը հզո­րութ­յան խորհր­դա­նիշն են, իսկ ո­րոշ մաս­նա­գետ­ներ հզո­ րութ­յա­նը ա­վե­լաց­նում են նաև ի­մաստ­նութ­յու­նը։ Մա­մ ի­կոն­յան նա­խա­րա­րութ­յան դրո­շի վրա պատ­կեր­ված էր ար­ծիվ և ա­ղավ­ նի, Բագ­րա­տու­նի­նե­րի դրո­շի վրա` մեկ ար­ծիվ։ Կի­լ ի­կիա­յում 1189թ, երբ Լ­ևոն 2-րդն­ օծ­վեց թա­գա­վոր, Հռո­մ ի պա­պը նրան ու­ղար­կեց մի նոր սպի­տակ դրոշ, ո­րի վրա նկար­ ված էր կար­մ իր առ­յուծ` թա­թե­ րը վեր բարձ­րաց­րած։ Հե­տա­գա­ յում, Լու­սին­յան­նե­րի օ­րոք, դրո­շը փոխ­վեց և դար­ձավ ե­ռա­գ ույն` կար­մ իր, կա­պույտ, դե­ղ ին։ Լ­ևոն 6-րդի մա­հից հե­տո Կի­լ ի­ կիա­յի հա­յոց թա­գա­վո­րութ­յան ժա­ռանգ հա­մար­վե­ցին Լու­սին­ յան­նե­րը։ Նրանք Կի­լ ի­կիա­յի հայ թա­գա­վոր­նե­րի տիտ­ղոս­նե­րը միաց­րին ի­րենց ան­վա­նը։ 1519թ ­նո­յեմ­բե­րի 19-ին Տար­սո­նի Մատ­ թեոս ար­քե­պիս­կո­պո­սը Հա­յաս­ տա­նի ան­վա­նա­կան թա­գա­վոր օ­ծեց Կիպ­րո­սի Հով­հան­նես 2-րդ ­Լ ու­սին­յան թա­գա­վո­րին, Կիպ­ րո­սի Լու­սին­յանների դրո­շն էլ նե­րա­ռեց հա­յոց դրո­շի գույ­նե­րը և դար­ձավ սպի­տակ, կա­պույտ, կար­մ իր ու դե­ղ ին։ Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­ պե­տութ­յու­նը, չըն­դ ու­նե­լով Ա­լ ի­ շա­նի կող­մ ից ընտր­ված դրո­ շի գույ­նե­րի դա­սա­վո­րութ­յու­նը, այ­նո­ւա­մ ե­նայ­նիվ, ըն­դ ու­նում է Ռու­բին­յան­նե­րի թա­գա­վո­րութ­ յան վեր­ջին շրջա­նի գույ­նե­րը` կար­մ ի­րը, կա­պույ­տը, նարն­ջա­ գույ­նը։ Դրո­շի այս տար­բե­րա­կի ըն­դ ու­նում ն ինք­նան­պա­տակ չէր։ Սահ­մա­նադ­րո­րեն դրո­շի գույ­նե­ րը մեկ­նա­բան­վում են հետևյալ

կերպ` կար­մ ի­րը հայ ժո­ղովր­ դի թա­փած ար­յունն է իր գո­ յատևման հա­մար, կա­պույ­տը` ա­նամպ եր­կինքը, իսկ նարն­ջա­ գույ­նը (ծի­րա­նա­գ ույն), հա­յե­րիս պատ­կե­րաց­մամբ, նույ­նաց­վում է արևի, ծի­րա­նի և ցո­րե­նի հաս­կի հետ։ 1789թ ­Հով­սեփ ար­քե­պիս­կո­ պոս Ար­ղութ­յա­նը և Հով­հան­նես Լա­զար­յա­նը ռու­սա­կան կա­ռա­ վա­րութ­յա­նը ներ­կա­յաց­րին մի հի­շա­տա­կա­գիր, ո­րում նկա­րագր­ված հա­յոց դրո­շի գույ­ներն էին կար­մ ի­րը, կա­նա­չը և կա­պույ­տը` Նո­յ յան տա­պա­նի նշա­նով։ Սա­ կայն, բնա­կա­նա­բար, այս դրոշն էլ տ­ևա­կան գոր­ծա­ծութ­յուն չու­ նե­ցավ։ Շա­հա­մ իր Շա­հա­մ իր­յա­նի` 1773թ ­լույս տե­սած «Ո­րո­գայթ փա­ռա­ ցում» նկա­րագր­ված է հայ­կա­ կան պե­տութ­յան ա­պա­գա դրո­շը` կար­մ իր, կա­պույտ, դե­ղ ին։ Այս խորհր­դան­շա­կան գույ­նե­րը բա­ ցա­ռիկ պարզ ի­մաստ ու­նեին. նա­խա­տես­վում էր պե­տութ­ յան խորհր­դա­ն­շանը սահ­մա­նել ստեղծ­վե­լ իք բա­նա­կի ե­րեք սպա­ րա­պե­տութ­յուն­նե­րի զին­վոր­նե­րի հա­մազ­գեստ­նե­րի գույ­նե­րին հա­ մա­պա­տաս­խան։ 1885թ ­Փա­րի­զ ի հայ ու­սա­նո­ղա­ կան միութ­յու­նը, ո­րը Վիկ­տոր Հյու­գ ո­յի թաղ­ման ա­րա­րո­ղութ­ յանն ու­զում էր մաս­նակ­ցել հա­ յոց ազ­գա­յին դրո­շով, դի­մում է Ղ­ևոնդ Ա­լ ի­շա­նին և հարց­նում, թե ո­րոնք են հայ­կա­կան դրո­շի գույ­նե­րը։ Ա­լ ի­շա­նը հայտ­նում է, որ հա­յոց դրո­շի գույ­ներն են կար­մ ի­րը, կա­նա­չը և սպի­տա­կը։

1 (21) 2013 47 47

լե­գ ենդ­ն եր

Տիգրան Ծամհուր

անդրադարձը` Անուշ Ամսեյանի

(Ազգային, հեղափոխական գործչ ի դիմանկար կամ անհայտ անուններ) 20-րդ դարի սկզբին ազգային ազատագրական պայքարի քուրայի մեջ նետված Տիգրան Ամսեյանի անունը շատ քչերին է ծանոթ: ՀՅ Դաշնակցության երկրորդ սերնդին պատկանող այդ ազգայինհեղափոխական և պետական գործիչը, չնայած իր կարճատև կյանքին, հասցրել է մ նայուն հետք թողնել ժամանակի ազգային, ազատագրական և հասարակական, քաղաքական պատմության էջերում:

Ծնվել է 1885 թ-ին, Սղերդ քաղաքում: Երիտասարդ Տիգրանի ազգային, քաղաքական հայացքների, գրական ճաշակի ձևավորման հարցում վճռական դեր է կատարում Կարինի Սանասարյան վարժարանի ազգային, ազատատատենչ շնչով տոգորված մթնոլորտը: 1904 թ-ին ավարտելով վարժարանը` նա մի կարճ ժամանակ, իր սիրելի դասախոսների՝ Ռոստոմի (Ստեփան Զորյան), Աստվածատուր Խաչատրյանի կողքին, դասավանդում է Սանասարյան վարժարանում: Հետո հեղափոխական հանձնարարություններ կատարելու նպատակով ուսուցչություն է անում Պարտիզակ, Ամասիա, Հալեպ և շատ այլ քաղաքներում, նշանակվում ՀՅԴ գործիչ, Ադանայում խմբագրում «Կիլիկիա» թերթը: Հայոց Մեծ եղեռնի օրերին, Մարզպետի (Ղազարոս Ղազարոսյան), Սեմի Չավուշի (Սամվել Գորգիսյան), Խոսրով Բաբայանի և այլ դաշնակցական ընկերների հետ մասնակցել է ոչ միայն «Մի ոսկի ` մի երեխա» ծրագրի իրագործմանը, այլև, ընդհանրապես, հայ գաղթականներին փրկելուն: Այս առումով հետաքրքիր է երկաթուղու կառուցումից օգտվելու պատմությունը.

1 (21) 2013 48

Կոնիայի աքսորից փախչելուց հետո, պատեհ առիթը և գերմաներենի գերազանց իմացությունը (ուսումը շարունակել էր Հայդելբերգում) Ծամհուրին դարձնում են ավստրիացի սպա Լ եոյթենեկըրի թարգմանիչը: Վերջինը գնահատելով Ծամհուրի համարձակությունը, անձնազոհությունը և մտավոր կարողությունները, մտերմանում է նրա հետ, որից հետո թույլ է տալիս այդտեղով անցնող գաղթականների կարավանները կանգնեցնել և ցանկացողներին թույլ տալ աշխատել երկաթուղու շինարարությունում ու փրկվել անապատում սպասվող ճակատագրից:

1918 թ. շատ երիտասարդ գործիչների հետ միասին Ծամհուրը ևս շտապում է հայրենի անկախ հանրապետությանը սատարելու։ Կիլիկիո տարածաշրջանից ընտրվելով Հայոց անկախ պետության Խորհրդարանի պատգամավոր, գալիս է Հայաստան։ Այստեղ, անհանգիստ ու խանդավառ բնավորության տեր Տիգրանը (ի դեպ, հենց այդ պատճառով էլ Ծամհուր անունը նրան տվել էին Սանասարյան վարժարանի իր ուսանողական ընկերները) կուսակցական ու պետական գործունեությունը համատեղելու հնարավորություն է ստանում։ Խորհրդարանական գործունեությանը գումարվում են նաև հասարակական ու պետական գործունեությունը։ Աշխատում է երիտասարդ սերնդի՝ աշակերտության և ուսանողության հետ։ Նշանակվում է Սևանի գավառապետ և, ի թիվս շատ այլ մտահոգող խնդիրների, նախաձեռնում է ռազմածովային

նավատորմի կազմակերպումը՝ այդ գործում ներգրավելով ծովային երիտասարդ սպա Թումանյանին։ Նրանք նավերի վրա գնդացիրներ տեղակայելով` հակահարված են տալիս թշնամուն, դրանով զգալիորեն ապահովոելով շրջակա հայկական գյուղերի անվտանգությունը, որոնք մինչ այդ թաթարների կողմից անընդհատ ենթարկվում էին գնդակոծությունների ( սա առիթ է տալիս նրան կատակով «Ծովակալ Սեյմուր» անվանելու): Միաժամանակ Սևանա լիճ է տեղափոխում Արաքսի ծանծաղուտներում լըքված «Сестрица Нюша» նավը, որը ցարական իշխանությունները Բաթումից Վան էին տանում, սակայն Առաջին աշխարհամարտի սկսվելու պատճառով մ նացել էր կես ճանապարհին։ Ծամհուրը նավը վերանվանում է «Գեղանույշ» ( դա խորհրդային տարիներին Սևանում նավարկող «Միկոյան»-ն էր)։ 1919-ի աշնանը ընտրվում է նաև ՀՅԴ 9-րդ Ընդհանուր ժողովի պատգամավոր։ Սակայն 1920ի դեկտեմբերին վրա է հասնում անկախության կորուստը։ Ազգային ու պետական գործիչներից շատերը, բոլշևիկյան հալածանքից խույս են տալիս Հայաստանից հեռանալով։ Տիգրան Ծամհուրը չի հեռանում, թաքնվում է Կոնդի խաղողի այգիներում, երիտասարդ կապավորների ու այլ ծանոթների միջոցով կապ պահպանելով իր ընտանիքի հետ։ Անկախության վերականգնումը ողջ հայության մեծագույն ցանկությունն էր, թեև գիտակցում էին, որ դա այդ պահին գրեթե անիրագործելի

լե­գ ենդ­ն եր էր, հնարավորությունները խիստ անբավարար էին թուրքբոլշևիկյան միավորված հսկա ուժի դեմ պայքարելու համար։ Սակայն նոր իշխանությունների ապազգային, անհեռատես ու դաժան քաղաքականությունը 1921 թ. փետրվարին ապստամբության մղեց Հայաստանի ժողովրդին։ Երկրում մ նացած դաշնակցական գործիչները իրենց ձեռքն առան ապստամբության ղեկավարությունը, հնարավորինս խուսափելու համար անկանոն, քաոսային վիճակից և առավել մեծ արյունահեղությունից ու զոհերից։ Նրանց մեջ էր նաև Ծամհուրը, որ փետրվարի 18-ին, հակառակորդի նկատմամբ տարած անհավատալի հաղթանակից ոգևորված, Հայոց պետական եռագույնը վեր պարզած ու շրջապատված խանդավառ երիտասարդներով, հայտնվում է Արմյանսկայա փողոցում (այժմ` Մաշտոցի պողոտա) և շտապում Խորհրդարան։ Նա շտապում էր պահ առաջ դրոշը ծածանել Խորհրդարանի վրա՝ ի լուր աշխարհի ազդարարելու համար Հայոց անկախության վերականգնումը։ Եվ հենց իր երազած Անկախության դրոշը Հայոց խորհրդարանի վրա պարզելու պահին՝ երիտասարդ գործիչը զոհվում է ամբոխի մեջից արձակված դավադիր գնդակներից։ Ինչպես նշում են ժամանակակիցները, նա այդ հաղթական օրվա միակ զոհն էր… Տիգրան Ծամհուրը ազգային, հեղափոխական ոգով տոգորված և ազգին ու հայրենիքին անվերապահորեն նվիրված գործիչ է եղել։ Նա եղել է այդ օրերի հետաքրքիր մտավորականներից և գուցե լիովին նվիրվեր գրչին ու երաժշտությանը (ինչպես հիշում էր նրա ամենակրտսեր եղբայրը, Տիգրանը սիրել է ջութակ նվագել, երգել, հեղինակել է ընկերոջը նվիրված գողտրիկ մի երգ), եթե «ազգի վիճակը չծանրանար» իր և իր սերնդակիցների սրտին։ ։ Դեռևս Սանասարյան վարժարանում ուսանելու տարիներին հրապուրվում է գերմաներենով ու գերմանական մշակույթով։ Եվ, հավանաբար, հենց դա է պատճառը, որ նա ուսումը շարունակում է Հայդելբերգում։ Թարգմանել է Շիլլերի, Գյոթեի

և այլ գերմանացի հեղինակների ստեղծագործություններից, դրանցից միայն աննշան պատառիկներ են պահպանվել։ Իսկ նրա հռետորական ձիրքի մասին վկայում են ժամանակակիցներից շատերը։ Եվ, անշուշտ, պետք է ճանաչված ու գնահատված մտավորական լիներ, որպեսզի ընդգրկվեր մեր ժողովրդի համար այնպիսի նաշնակալի իրադարձությունների հոբել յանը կազմակերպող հանձնաժողովի կազմում, ինչպիսին էին Հայոց գրերի գյուտի 1500 և տպագրության 400ամյակները։ Ամասիա քաղաքում, Ամենայն Հայոց սրբազնագույն

Կաթողիկոս, Տ.Տ. Գևորգ Ե-ի բարձր հովանավորությամբ և թույլտվությամբ կազմված կազմակերպական հանձնաժողովի կազմում ընդգրկվել է նաև Տիգրան Ծամհուրը, որը նաև առաջին է բանախոսել «Համազգային հանդես» թեմայով։

Ահա, այսպիսինն է, հայ հասարակությանը դեռևս անծանոթ Տիգրան Ծամհուրի (Տիգրան Հակոբի Ամսեյան) համառոտ նկարագիրը։ Եւ դեռ որքան այսպիսի հետաքրքիր, հերոսական ու մեզ անծանոթ անհատականություններ կան մեր պատմության անհայտ էջերում։

1 (21) 2013 49

խորհր­դ ա­ն իշ­ն եր

Նու­ռըª որ­պես եր­կինք

նետ­ված պտուղ

1 (21) 2013 50

խորհր­դ ա­ն իշ­ն եր

Հայտ­նի գրա­կա­նա­գետ, փի­լ ի­սո­փա և մշա­կու­թա­ բան Գեոր­գի Գաչևը գրե­ թե հայտ­նի չէ հայ ըն­թեր­ ցո­ղ ին, մինչ­դեռ նա շատ է հե­տաքրքր­վել հա­յոց պատ­մութ­յամբ, հայ ժո­ ղովր­դի ար­վես­տով ու

սիմ­վո­լ ի­կա­յով: Իր ա­մ ե­ նա­հայտ­նի` §Աշ­խար­հի ազ­գա­յ ին պատ­կեր­ներ¦ գրքում Գաչևն­ի­րեն բնո­ րոշ խո­րա­թա­փան­ցութ­յամբ նկա­րագ­րում է հայ­կա­կան սիմ­վո­լ ի­կան` զու­գա­հեռ­ներ անց­կաց­նե­լով վրա­ցա­կա­

նի հետ: Ներ­կա­յաց­նում ենք մեկ հատ­ված հիշ­յալ աշ­ խա­տութ­յու­նից` հա­մոզ­ված լի­նե­լով, որ այս ինք­նա­տիպ մտա­վո­րա­կա­նի դի­տար­ կում ­նե­րը մեզ կօգ­նեն ա­վե­ լի լավ ճա­նա­չելու սե­փա­ կան ինք­նութ­յու­նը:

Գեոր­գի Գաչև, գրա­կա­նա­գետ, փի­լ ի­սո­փա և մշա­կու­թա­բան

որ­քան Վրաս­տա­նում), հա­վեր­ժա­կան բան­տարկ­վա­ծութ­յան հո­գ ո­ցով: Բայց հա­րա­զատ է այդ բան­տարկ­վա­ծութ­ յու­նը. գե­րութ­յու­նը դար­ձավ ո­գե­ղեն (նռան կեղևում բան­տարկ­ված եր­կին­քը, արևն­ու օ­դը ներ­սից բարձ­րաց­րին հո­ղ ի կեղևը, այս­տե­ղ ից էլ հայ­կա­կան տու­ֆի և Սար­յա­նի կտավ­նե­րի վար­դա­գ ույ­նը), և սի­րե­լ ի ու հա­րա­զատ դար­ձան երկ­ րի տա­ռա­պանքն ու թա­խի­ծը և կա­րո­տը դրա նկատ­մամբ... Վե­րա­դար­ձի, ներ­գաղ­թի տե­սա­րան­նե­ րով, գրկա­խառ­նութ­յուն­նե­րով, հան­դիպ­ ման, վե­րա­միա­վոր­ման պա­թե­տի­կա­յով լի է «Մենք» ֆիլ­մը. գա­գաթ­նա­կե­տը վե­ րա­դար­ձող­նե­րի գրկա­խառ­նութ­յուն­ներն են, ո­րոնք ներծծ­վում են միմ­յան­ցով, ա­սես փար­վում Մայր հո­ղ ին, մխրճվում դեմ­քե­րի, ինչ­պես նռան, մեջ: Եվ նուռն է՛լ­ա­վե­լ ի է ար­յու­նը հո­ղ ի, քան խա­ղո­ղ ը. այն նույն­պես համ­բարձ­ված է երկն­քի ու երկ­րի մի­ջանկ­յալ տա­րա­ ծութ­յուն, բայց ծա­ռե­րի հզոր ոտ­քե­րիբնե­րի-ի­րան­նե­րի վրա (ոչ ­թե խա­ղո­ղ ի հա­վ ի տո­տիկ­նե­րի վրա, ո­րոնք ինք­նու­ րույն չեն էլ կանգ­նում հո­ղ ին. դրանք պետք է կապկ­պել): Նու­ռը, որ­պես եր­կինք նետ­ված պտուղ, երկն­քի վրա երկ­րի ագ­րե­սիա­յի հետևանք է, երկ­րի կող­մից արևի լույ­ սի յու­րա­ցում, սե­փա­կա­նա­ցում: Դրա­ նում հողն էլ է ա­վե­լ ի շատ. հսկա մի­ջուկ, ա­մ են մի հա­տի­կում` կո­րիզ­նե­րի կույտ, իսկ դրանց ա­րան­քում` մսոտ միջ­նա­ պա­տե­րի վար­դա­գ ույն տու­ֆը: Ե­թե Վրաս­տա­նում թռվռում է կեռ­նե­ խը, ա­պա Հա­յաս­տա­նում ա­քա­ղաղն է, ո­րին ծի­սա­կա­նո­րեն մոր­թում են, գլխա­ տում և ար­յու­նա­քամ ա­նում (դան­դաղ ար­յու­նա­զե­ղու­մը, նու­ռից տխրութ­յան հյու­թի քա­մու­մը և սպի­տա­կութ­յան ար­ յու­նո­տու­մը շեշտ­ված են Սա­յաթ-Նո­

վա­յի մա­սին Փա­րա­ջա­նո­վ ի ֆիլ­մում): Եվ ա­քա­ղա­ղ ը մեզ նո­րից հասց­նում է Վրաս­տա­նի ու Ֆրան­սիա­յի զու­գա­ վո­րութ­յա­նը: Չէ՞ որ այն­տեղ ա­քա­ղա­ղ ը չար ու­ժե­րի ա­մ ե­նօր­յա մա­հը եր­գ ող լու­սա­բա­ցի թռչու­նը, ա­րա­ծեց­նում է հա­վե­րին, գի­տի իր ի­րա­վունք­նե­րը, և նրա կար­միր կա­տա­րը նման է հրդե­ հա­պա­րե­կա­յին ճրա­գի: Ռու­սաս­տա­ նում էլ ոս­կե ա­քա­ղաղն է: Իսկ Հա­յաս­տա­նում ա­քա­ղա­ղ ին մոր­ թում են, ինչ­պես հրեա­նե­րն են հա­վ ին մոր­թում ծի­սա­կա­նո­րեն: Նրա գլու­խը դե­պի ներքև են ձգում, ինչ­պես մար­դ ու հպար­տութ­յու­նը. Հին Կտա­կա­րա­նի հնութ­յամբ է շնչում Հա­յաս­տա­նի հո­ ղը` նույն­պես ա­մա­յի, ինչ­պես Պա­ղես­ տի­նի ա­նա­պա­տը, իսկ Ս­ևա­նը նույն Մե­ռած ծովն է, Ա­րա­րատն էլ, ան­ շուշտ, բիբ­լ իա­կան սար է, հայ­կա­կան Սի­նա լեռն է, որ­տե­ղ ից են Նոյն ու իր պատ­վ ի­րան­նե­րը: Նույն ե­րաժշ­տա­կա­ նութ­յունն է և, որ­պես բա­ցա­ռութ­յուն, բայց հզոր, նկար­չա­կան տա­ղանդ­նե­ րը: Իսկ տար­բե­րութ­յու­նը տե­սա­նե­լ ի է հետևյալ օ­րի­նա­կով. մեկն ա­քա­ղաղ է մոր­թում, մյու­սը` հավ: Հու­դա­յա­կա­

Հա­յաս­տա­նի պտու­ղ ը նուռն է: Եվ պա­ տա­հա­կան չէ, որ Սա­յաթ-Նո­վա­յի մա­սին Փա­րա­ջա­նո­վ ի ֆիլ­մը կոչ­վում «Նռան գույ­նը»: Հա­յաս­տան և Վրաս­ տան, նուռ և խա­ղող: Ու­շա­դիր նա­յենք նռա­նը և խա­ղո­ղ ին: Նու­ռը բան­տարկ­ ված խա­ղողն է, ող­կույ­զը` բան­տում, եր­կին­քը` ար­գան­դ ում. կեղևում հյուս­ ված են խա­ղո­ղ ի հա­տիկ­նե­րը, բայց ո՛չ ար­ձակ­ված, ա­զա­տաթև ող­կույ­զ ի ձ­ևով: Եվ ի­րոք, ող­կույ­զը նույն ձևն ու­ նի, ինչ թ­ևը: Նռան տես­քով է ի հայտ ե­կել Հա­յաս­տա­նի` որ­պես սուրբ Մայր հո­ղ ի գաղտ­նի ա­ռա­քե­լութ­յու­նը` պա­ րու­րել օ­դը, լույսն ու եր­կին­քը և ի­ջեց­ նել այդ ա­մ ե­նը ըն­դերք, դե­պի հո­գ ու ներ­քին կյանք, այն­տե­ղ ից էլ` հո­սել, քամ­վել ե­րաժշ­տութ­յամբ, ան­հա­տա­ կան հո­գ ու մե­ներ­գ ով (Հա­յաս­տա­նում խմբա­յին երգն այն­քան ըն­դ ուն­ված չէ,

1 (21) 2013 51

խորհր­դ ա­ն իշ­ն եր

նութ­յու­նում Աստ­վա­ծ Հայրն է, տղա­ մար­դ ու ո­գին է տի­րում (Իս­րա­յե­լ ի Աստ­վա­ծը) և իր հա­մար զո­հա­բե­րում մոր` կնոջ, նա­խաս­կիզ­բը: Հայ­կա­կա­ նութ­յան մեջ Մեծ Մայր Կի­բե­լան (ով տի­րում է Ա­ռա­ջա­վոր Ա­սիա­յի պաշ­տա­ մունք­նե­րում) զո­հա­բե­րում է տղա­մար­ դու նա­խաս­կիզ­բը: Են­թադ­րում եմ, որ հայ­կա­կան պոե­ զիա­յում չպի­տի լի­նի ար­տա­քին ու­ ժե­րի թշնա­մի­նե­րի, բռնութ­յուն­նե­րի, հա­լա­ծան­քի նկատ­մամբ նե­ղաց­կոտ պա­հանջ­կո­տութ­յուն և, դրանց հաշ­վ ին, վշտե­րի ու դժվա­րութ­յուն­նե­րի գրան­ ցում: Բայց պետք է հզոր լի­նի վշտի` որ­պես սե­փա­կան մեղ­քի և ար­հա­վ իր­քի, զգա­ցու­մը: Եվ աղջ­նա­կի աչ­քե­րը` սև, թեև լցված են ա­հեղ տա­ռա­պան­քով, բայց, ա­ռանց դե­պի դուրս ուղղ­ված լի­նե­լու, ա­սում են` «ի՞նչ եք դուք (կամ նրանք) ա­րել ինձ հետ»: Սա­կայն նա հա­մա­ռութ­յամբ 1 (21) 2013 52

կրում է վիշ­տը, ինչ­պես Պրո­մ եթևսը` Կով­կա­սի լեռ­նե­րում, երբ, հել­լե­նիս­տա­ կան պատ­կե­րաց­մամբ, պատժ­վում էր լյար­դ ով` մարմ­նի ոչ գե­ղե­ցիկ, ներ­քին մա­սով, որն այս­տեղ հան­կարծ ա­մո­թա­ լի կեր­պով մեր­կաց­վում է: Եվ պա­տա­հա­կան չէ, որ հա­յե­րի աչ­ քե­րն ա­հա­սար­սուռ սև են, լցված կամ քա­շող, իս­կը ինչ­պես տխուր, սև ճա­ռա­ գայթ` դրսից ներս, դե­պի սրտի բ­ևե­ռը: Իսկ վրա­ցի­նե­րի հա­մար տի­պա­կան են բաց գույ­նե­րի` երկ­նա­գ ույն, կա­նաչ, մոխ­րա­գ ույն, դեղ­նա­վուն աչ­քե­րը, բայց` օ­դե­ղեն: Մինչ­դեռ հա­յե­րի աչ­քե­րից ա­սես մա­նի­քեա­կա­նութ­յան «սև արևն» է շո­ղում մո­տա­կայ­քում, Ա­ռա­ջա­վոր Ա­սիա­յի տիե­զեր­քում ա­ռա­ջա­ցած գա­ ղա­փա­րը այն մա­սին, որ չա­րը ո՛չ ­թե պար­զա­պես բա­րու պա­կասն է, այլ ակ­ տիվ մի սկզբնան­յութ` Աստ­վա­ծա­յի­նին հա­վա­սա­րա­զոր: Եվ Սա­տա­նան Աստ­ ծուն ի­րա­վա­հա­վա­սար մաս­նա­կից է աշ­

խար­հի ա­րար­ման գոր­ծում (այս եր­կու­ սի նմա­նութ­յամբ, այս­տե­ղ ից ոչ հե­ռու` Պարս­կաս­տա­նում, Ահուրամազդան և Ա­հրի­ման զույգն է): Բայց, ըստ էութ­յան, Աստ­ծո և Սա­տա­ նա­յի զույ­գ ում թաքն­ված է տղա­մար­դ ու և կնոջ, Հայր Աստ­ծո և Մեծ մոր զուգ­ ըն­կե­րութ­յու­նը, ո­րը Երկն­քից էլ ա­ռաջ­ նա­յին է: Իսկ այս նյու­թա­կան-մայ­ րիշ­խա­նա­կան տե­սա­կե­տը կա­րող էր հոգևոր-հայ­րա­բա­նա­կան մա­կար­դա­ կում ար­տա­հայտ­վել որ­պես տղա­մարդ­ կա­յին ո­գի­նե­րի, չա­րի ու բա­րու, սև ու սպի­տա­կի զու­գ ութ­յուն: Պա­տա­հա­կան չէ, որ թեև Հա­յաս­տանն ըն­դ ու­նեց քրիս­ տո­նեութ­յու­նը, բայց ո՛չ Վ­րաս­տա­նի պես` ուղափառության ձ­ևով, այլ ո­րո­ շա­կի այ­լա­խո­հութ­յան` Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու միաբ­նա­կութ­յան ձ­ևով, հա­ մա­ձայն ո­րոնց` Հի­սուսն ու­նի մեկ էութ­ յուն, և այդ էութ­յու­նն աստ­վա­ծա­յին է: Այն­պես որ, այս­տեղ էլ է շեշտ­ված Մեծ

խորհր­դ ա­ն իշ­ն եր Մոր ներ­թա­փան­ցող իշ­խա­նութ­յու­նը: Եվ Հա­յաս­տա­նի բնութ­յունն էլ է ո­րո­ շա­կի միաբ­նա­կութ­յուն. հայ­կա­կան մո­ նո­լ իտ լեռ­նաշ­խար­հը, ո­րը ժայթ­քում է երկ­րի ըն­դեր­քից դե­պի եր­կինք: Եվ Ա­րա­րատն է կանգ­նած` որ­պես սպի­ տակ մի հրաշք, որ­պես սպի­տա­կութ­ յան ու մաք­րութ­յան ա­նի­րա­կա­նա­նա­լ ի մի ե­րա­զանք, և ժո­ղովր­դին էլ կցված է հենց որ­պես ե­րա­զանք և ու­ղե­ցույց: Ա­րա­րա­տի ուր­վա­գիծն ա­սես սպի­տակ կուրծք է, ա­վե­լ ի ճիշտ` Մեծ մոր սև կուրծք, ո­րը վե­րա­դարձ­րել է ի­րե­նից դուրս ժայթ­քած եր­բեմ­նի Ծիր Կա­թի­նը և փակ­վել դրա քո­ղով: Միաբ­նա­կութ­յու­նը, հայ­կա­կան լեռ­նաշ­ խար­հի մո­նո­լ իտ բնույ­թն է. ճիշտ է ան­ վան­ված ֆիլ­մը` «Մենք»: Աշ­խար­հով մեկ սփռված հա­յերն ա­վե­լ ի սուր են զգում Հայ­րե­նի­քը, ձգտում են այն­տեղ, միաս­նա­կան է ժո­ղովր­դի «Մենք»-ը, մինչ­դեռ հարևան Վրաս­տա­նում այն­ քան սար, ձոր, այն­քան լե­զու կա, և իշ­ խում է տար­բե­րա­կու­մը` կա­խե­թին­ցի, ա­ջա­րա­ցի… Ցրվե­լը, տա­րած­վե­լը ոչն­չի հատ­կութ­ յունն է: Իսկ հա­յե­րի հա­մար ար­խե­ տի­պա­յին է հենց ժո­ղով­վե­լը, այդ իսկ պատ­ճա­ռով էլ «Մենք» ֆիլ­մի մեկ եր­ րոր­դը նվիր­ված է վե­րա­դար­ձի տե­սա­ րան­նե­րին: Ի դեպ, պա­տա­հա­կան չէ, որ 20-րդ ­դա­րի բա­նաս­տեղծ­նե­րի թվում ա­ռա­վել ո­գե­ ղե­նին` բնան­կար­չ ի որ­դի, տա­րածք­ նե­րի ու ձյու­նե­րի բա­նաս­տեղծ Պաս­ տեռ­նա­կին ձգում էր Վրաս­տա­նը, իսկ մարմ­նա­կան միս­տի­կա­յի և ե­րաժըշ­ տութ­յան նկատ­մամբ ա­ռա­վել զգա­յուն «նշե­նու բույ­նը» (ствол миндаля = Mandel-stamm)` Ման­դելշ­տա­մը, հակ­ված էր դե­պի Հա­յաս­տա­նը:

1 (21) 2013 53

տե­ս ա­կ ետ

Նա­խա­գա­հա­կան

դրոշ­ներ ա­ռա­ջար­կութ­յու­նը` Գա­գիկ Մա­նաս­յա­նի մշա­կու­թա­բան, մանկավարժական գի­տութ­յուն­նե­րի թեկ­նա­ծու, դո­ցենտ

1 (21) 2013 54

տե­ս ա­կ ետ

Նա­խա­գա­հա­կան դրո­շը (գերմ.` standarte-штандарт` «դրոշ») պե­ տա­կան դրո­շից տար­բեր­վում է իր ձ­ևով և չա­փով. վեր­ջի­նիս չափն ա­վե­լ ի փոքր է։ Նա­խա­գա­ հա­կան և պե­տա­կան դրոշ­նե­րը շատ ընդ­հան­րութ­յուն­ներ ու­նեն, սա­կայն տար­բեր են ի­րենց նշա­ նա­կութ­յամբ և խորհր­դ ով։ Նա­ խա­գա­հա­կան դրո­շը նա­խա­գա­հի խորհր­դան­շանն է (այն հա­րուստ է դրո­շին և պե­տա­կան զի­նան­շա­ նին հա­մա­հունչ գոր­ծոն­նե­րով)։ Նա­խա­գա­հա­կան դրոշ ու­նեն Հու­նաս­տա­նը, Իս­լան­դիան, Իռ­ լան­դիան, Մ. Նա­հանգ­նե­րը, Ֆին­ լան­դիան, Ռու­սաս­տա­նը, մերձ­ բալթ­յան երկր­նե­րը, Ուկ­րաի­նան, Ֆրան­սիան, Թուր­քիան, Վրաս­ տա­նը, Ղա­զախս­տա­նը։ Նա­խա­ գա­հի խորհր­դան­շա­նը` դրո­շը դուրս են բե­րում նոր նա­խա­գա­հի երդմ­նա­կա­լութ­յան ա­րա­րո­ղա­ կար­գի ժա­մա­նակ, այ­նու­հետև նրա ղե­կա­վար­ման ամ­բողջ ըն­ թաց­քում այն մնում է պե­տութ­ յան ղե­կա­վա­րի սեն­յա­կում։ Դրո­ շի այս տե­սակն օգ­տա­գ ործ­վում է քա­ղա­քա­ցիա­կան, ռազ­մա­կան ա­րա­րո­ղութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ և տե­ղադր­վում է այն ավ­տո­մ ե­քե­ նա­նե­րի, նա­վե­րի, ինք­նա­թիռ­նե­ րի վրա, ո­րոն­ցով փո­խադր­վում է նա­խա­գա­հը. դրո­շը նաև բարձ­ րաց­վում է մար­զե­րի, քա­ղաք­նե­րի այն վար­չա­կան շեն­քի վրա, որ­ տեղ երկ­րի ղե­կա­վա­րը մաս­նակ­

ցում է պաշ­տո­նա­կան մի­ջո­ցա­ ռում­նե­րի կամ շրջայց է ու­նե­նում։ Երբ տվյալ երկ­րի նա­խա­գահն իր նստա­վայ­րում է, ա­պա շեն­քի վրա ծա­ծան­վում է եր­կու դրոշ` պե­տա­ կան և նա­խա­գա­հա­կան, իսկ երբ ղե­կա­վա­րը տե­ղա­փոխ­վում է մեկ այլ ա­թո­ռա­նիստ (կամ մեկ­նում է այլ եր­կիր), նա­խա­գա­հա­կա­նի գա­գա­թին մնում է միայն պե­տա­ կան դրո­շը։ ՌԴ նա­խա­գա­հա­կան դրո­շը տե­ ղադր­ված է Կրեմ­լ ի ա­ռա­ջին հատ­վա­ծում, որ­տեղ գտնվում է իշ­խա­նութ­յան ղե­կա­վա­րի սեն­ յա­կը, իսկ պե­տա­կան դրո­շը բարձ­րաց­ված է Կրեմ­լ ի 14-րդ ­հատ­վա­ծում։ Ռու­սաս­տա­նի նա­ խա­գա­հի դրո­շը հաս­տատ­վել է նա­խա­գա­հա­կան հրա­մա­նով (N319)` 1994թ ­հուն­վա­րի 15-ին։ Հա­մա­ձայն այս փաս­տաթղ­թի` դրո­շը քա­ռա­կու­սի կտոր է` ե­րեք հո­րի­զո­նա­կան գծե­րով` սպի­տակ, կա­պույտ և կար­միր, իսկ կենտ­ րո­նում պատ­կեր­ված է Ռու­սաս­ տա­նի ոս­կե­գույն զի­նան­շա­նը։ Դրո­շը ա­սեղ­նա­գործ­ված է ոսկ­յա ծո­փեզ­րե­րով, իսկ բռնա­կի վրա ամ­րաց­ված է մա­կագ­րութ­յուն` նա­խա­գա­հի պաշ­տո­նա­վար­ման տա­րեթ­վ ի փո­րագ­րութ­յամբ։ Ուկ­ րաի­նա­յի նա­խա­գա­հա­կան դրո­շի կո­թը զար­դար­ված է թան­կար­ժեք քա­րե­րով, իսկ գործ­ված­քի կտո­րը ա­վե­լ ի «հա­մ եստ» է։ Նա­խա­գա­հա­ կան դրո­շի միայն մի կող­մի վրա

օգ­տա­գործ­ված են մի­լ իո­նից ա­վե­ լի եր­կե­րան­գա­նի թափ­կա­րում­ ներ ոսկ­յա և վառ թե­լե­րով։ Նույն տեխ­նո­լո­գիա­յով են պատ­րաստ­ ված Մեծ Բրի­տա­նիա­յի թա­գու­հու անձ­նա­կան դրո­շը, Մ. Նա­հանգ­նե­ րի և Ֆրան­սիա­յի նա­խա­գահ­նե­րի դրոշ­նե­րը։ Անգ­լ իա­կան թա­գա­վո­ րա­կան ա­ռա­ջին դրո­շը կի­րառ­վել է 1826թ, դրո­շի ձախ և աջ մա­սե­րի ներքևում Անգ­լ իա­յի զի­նան­շանն էր, վերևի մա­սում` Հյու­սի­սա­յին Իռ­լան­դիա­յի, իսկ աջ կող­մի վեր­ նա­մա­սում` Շոտ­լան­դիա­յի։ Նկա­տի ու­նե­նա­լով այլ երկր­նե­րի փոր­ձը` արդ­յոք նպա­տա­կա­հար­ մա ՞ ր չէ, որ ՀՀ ­նա­խա­գա­հը նույն­ պես ու­նե­նա իր դրո­շը։ Այս հար­ցը կա­րե­լ ի է քննարկ­ման դնել. կողմ կամ դեմ կար­ծիք­ներ, ան­շուշտ, կլի­նեն, բայց «կողմ» մեկ գոր­ծո­նը չպետք է մո­ռա­նալ։ Ար­տերկ­րում եր­կու ան­գամ ա­վե­լ ի մեծ թվով հա­յեր են ապ­րում, քան Հա­յաս­ տա­նում, և նա­խա­գահն իր գոր­ ծու­նեութ­յամբ ար­դեն իսկ հա­վակ­ նութ­յուն ու­նի լի­նե­լու ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի, այլև հա­մայն հա­ յութ­յան նա­խա­գա­հը։ Այդ­պի­սով, ե­թե նա­խա­գա­հը ոչ պաշ­տո­նա­կան այց է կա­տա­րում այլ եր­կիր (ինչ­ պես վեր­ջերս` սփյուռ­քա­հայ մի շարք գաղ­թօ­ջախ­ներ), կար­ծում ենք, խիստ անհ­րա­ժեշտ կլի­նի ու­ նե­նալ նա­խա­գա­հա­կան դրոշ` ար­ ժա­նի հարգ ու պա­տիվ ա­պա­հո­վե­ լու հա­մար։

1 (21) 2013 55

диаспора

Армянский флаг: взгляд издалека Записала Элен Мусаелян

1 (21) 2013 56

диаспора Артем Карапетян (актер, режиссер) “Флаг – это всего лишь ткань, если она не вознесена над каким-то событием и не является символом чего-то. Ценность флага и значимость флага возникает только тогда, когда он что-либо означает. 21 год армянского флага – означает 21 год сознания народа в том, что у него есть отечество, принадлежащее ему. Где он хозяин, а не вассал. Где он не младший брат, а полноправный, самостоятельный, суверенный субъект. Поскольку армянский флаг молод – ему всего 21 год – то имеет смысл древнему армянскому народу, имеющему тысячелетнюю историю, ощутить полноценно свою молодость и свою независимость, будучи уже умудренным своими годами. Древний армянский народ имеет право сказать, что он переживает сейчас свою молодость. Флагу нашему всего 21 год. А это значит 21-летие его независимости, самостоятельности, его государственности. И наверняка армяне, глядя на свой национальный флаг, испытывают чувство гордости. Гордость за то, что Армения – независимое, самостоятельное государство, а армяне – подданные этой независимой и великой страны”. Карина Багдасарова (заслуженная артистка России, дрессировщица хищников) “Меня с братом, несмотря на то, что мы выросли в России, отец воспитывал в патриотическом духе. Армения у нас в крови. Поэтому, как бы странно это не прозвучало, армянский триколор – это то, что у меня в сердце и в душе. Где-то на подсознательном уровне я даже одежду выбираю по цвету армянского флага. Очень люблю красный, оранжевый и синие цвета. А когда играют гимн Армении и развивается армянский флаг, на глаза наворачиваются слезы гордости. Пусть армянский триколор развивается над мирным небом Армении”. Сергей Асланян (ведущий радиостанции “МАЯК”) “Я очень рад, что у флага Армении такая славная история. Я вообще к по-

добным вещам отношусь очень сенти- риотических чувств не очень распроментально. Ведь история армянского странено, но в Москве я не раз видел народа очень трагична: армяне жили армянский национальный флаг у моих под этим флагом, сражались, умирали. соотечественников дома. Таким образом Для многих стран флаг – атрибут влас- они еще раз подчеркивают: “Армения – ти, но только не для армян. Армянский мы с тобой!” флаг отражает натуру каждого армяниКарен Аванесян на. И я горжусь этим”. (заслуженный артист России, юморист) “У меня дома на столе стоят два флага – Мари Азнавур Армении и Карабаха. В моем понима(дизайнер, продюсер клуба российских нии флаг – это то, что объединяет наш дизайнеров) “С армянском флагом у меня многое народ. Так уж получилось, что в самые связано. В 90-х годах я была одной из сложные моменты испытаний мы объепервых активистов армянского моло- диняемся под флагом Армении. Уходит дежного движения. Это были трудные куда-то в сторону наше разнорегиовремена. Мы собирались возле армянс- нальное происхождение, в трудные мокой церкви, держали в руках наш флаг и менты мы все армяне, мы одно целое, и ощущали единство народа. Для нас это нас не сломить. Вообще, мы удивительбыло очень важно. Даже не верится, что ный народ, мы – народ созидателей. прошло уже 21 год. А с точки зрения ди- Мы умеем радоваться, когда у нас разайнерской, я сторонница возвращения дость, мы умеем грустить, когда у нас к истокам. Триколор армянского флага, с общее горе. А Армянский флаг это то, точки зрения дизайнера, идеален. Оран- что нас всех объединяет. Несмотря на жевый, красный, синий... Все эти цвета все трудности, которые встречаются на достойны внимания. Красный связан с нашем пути, мы достойно их преодолесердцем, оранжевый – с жизнью, а си- ваем и гордо идем вперед”. ний – с отвагой человека. Я думаю, все эти качества соответствуют нашей наци- Анна Айриян (ведущая телепрограммы “Наше кино” ональности”. на ТВ АРМ РУ) “Армянский флаг для меня – это цвет Иван Оганесян моего детства. Когда я была маленькая, (актер) “Я родился и вырос вне Армении, но я часто бывала на площади Республики кровь предков во мне сильна. Армян- в Ереване, и мне доставляло огромное ский флаг – это частичка моей истори- удовольствие смотреть, как трехцветное ческой Родины. При виде триколора я полотнище развивается на ветру. испытываю трепет. А иногда, как, на- В толпе я всегда различу армянский флаг, верное, у каждого нормального челове- но вижу я его не глазами, а сердцем – ка с обычными эмоциями, во время под- что-то подсказывает мне, в какую сторонятия флага, особенно если это действо ну смотреть. Это очень трудно объяснить сопровождается исполнением гимна, у словами, но сочетание именно красного, синего и оранжевого в любом месте выменя бегут мурашки по телу. Отношение к государственному флагу зывает всплеск эмоций, воспоминаний и в разных странах разное. В США это гордости за свою Родину. отношение личное: никого не удивляет, Мне кажется, что таким наш флаг был когда рядовой обыватель помещает его всегда, и что до скончания времен слона участке перед собственным домом во “Армения” можно будет изобразить или украшает им автомобиль. Это об- именно как свободу и независимость, щепринятый способ сказать: “Я люблю стремление армянского народа жить под Америку”. В Армении, насколько мне мирным небом. И таким изображением известно, пока это проявление пат- всегда будет наш флаг”.

1 (21) 2013 57

о нас

ЖИВУЩИЕ В ЧУЖИХ

ИМПЕРИЯХ

(продолжение) Светлана Лурье

1 (21) 2013 58

о нас

А был ли армянам до поры до времени вообще нужен собственный национальный центр? Кажется, ничто в их поведении на это не указывало. Что касается тенденции расселения армян в ХVIII-ХIХ веках, то она была скорее центробежная, чем центростремительная. Армяне селились там, где слабее религиозный и национальный гнет (этим была обусловлена постоянная миграция из турецкой Aрмении в русскую), и там, где имели большие возможности для приложения своей энергии. Армяне относительно легко смирялись со своим положением народа, живущего в чужих империях. Более того, они активно участвовали в государственной жизни тех империй, в которых жили, добивались высших государственных должностей, как, скажем, Лорис-Меликов (министр внутренних дел) в России. Свою фактическую независимость они отстаивали экономическими средствами как народ, обладающий явными способностями к предпринимательской деятельности, и мирно уживались со своими соседями. Даже в Османской империи до поры до времени армяне имели репутацию спокойного, лояльного народа, не высказывающего, в отличие от греков и славян, особых сепаратистских требований. Так было до тех пор, пока в силу политических и экономичес­ ких при­чин они не стали подвергаться особым притеснениям и го­не­ни­ям, как, начиная со второй половины XIX века в Oс­ ман­с­кой им­перии или в начале XX века в Российской импе­рии (период на­сильственной русификации во время управле­ния Кав­казом князя Голицына). Армяне, которые в свое время не просто добровольно вошли в состав Российской империи, но и активно добивались этого в течение более чем 150 лет, а затем с оружием в руках помогали России овладеть Закавказьем, очень охотно шли на русскую государственную службу. “Армяне со­ставляли главную часть служащих на Кавказе чиновников, на­чальников железнодорожных станций, конторщиков, пис­цов, вообще мелких интеллигентов; к ним принадлежат зна­чи­тель­ное число кавказских адвокатов и докторов. Армяне на­хо­дятся в кавказской администрации и войсках и имеют боль­шое влияние на дела. Иногда они появляются в должностях губернаторов, управляющих государственным имуществом. Офицеры, пол­ков­ники и генералы из армян не редкость. Они участвовали во всех русских войнах на Кавказе и отличались храбростью”.

Впрочем, и в Османской империи, как только христианам было разрешено становиться государственными чиновниками, армяне пользовались этой возможностью. К крушению надежд на автономию в составе Российской империи, к проектам которой при российском дворе одно время проявляли благосклонность, они отнеслись почти абсолютно равнодушно и с легкостью (в отличие от грузин) приняли сложившееся положение. Они весьма легко сносили социальную несправедливость, но чего они действительно не переносили, это когда их притесня­ ли как армян. В любых условиях, в любых империях они ухитря­лись со­хранить полную культурную автономию. “Под этой луной куда бы не пошел ты, Даже если мать свою позабудешь, Свой родной язык не забывай!”,– писала уже в наши дни поэтесса Сильва Капутикян. У армян почти полностью отсутствовала всякая социальная иерархия. Не существовало дворянства, за исключением областей Карабаха и Лори. “Торговая буржуазия имела очень малое отношение к крестьянской массе, связанной с помещиками, владеющими землей. В армянских областях (за исключением некоторых районов) земля, населенная и обрабатываемая армянами, принадлежала тюркским помещикам”. Главной силой, объединяющей всех армян, была церковь, которая пользовалась некоторой политической самостоятельностью. В литературе мы встречаем даже мнение, что вся политическая жизнь армян “получает общее руководство со стороны армянской теократии”. Церковь составляла одну из важнейших основ самоиденификации армян. На протяжении долгих столетий она сохраняла свою полную обособленность от других восточно-христианских церквей и в значительной мере препятствовала и культурному взаимодействию армян с соседними народами, и ассимиляции. Возможно, эта церковная самоизоляция и привела к тому, что в те времена, когда для других народов этническая самоидентификация была мало значимой по сравнению с культурной, государственной, религиозной, армяне выделяли себя именно как народ. Религиозная самоидентификация совпала в данном случае с этнической и обусловила ее. Постоянное и очень отчетливое противопоставление “армяне – не армяне” стало фактом их обыденной жизни. Культурную автономию (и самоизоляцию) армян, может быть, ничто так не обнаруживает, как постоянные и почти навязчивые мечтания их о былом и утерянном рае. Стихотворение “Крунк” (“Журавль”) Наапета Кучака, поэта, 1 (21) 2013 59

о нас жившего в ХVI веке, по сей день часто исполняется в качестве популярной народной песни: “Праздников мне нет, будни день за днем, Вертелом пронзен, я сожжен огнем. Но не пламень жжет, память о былом”. “Память о былом” – одна из важнейших составляющих сознания армян. Память о прошлом величии, о древней армянской государственности, о золотом веке армян имела явно эсхатологическую, почти религиозную окраску. Идеи, связанные с этой мечтой не включали в себя установку на осуществление их “здесь” и “теперь”, а только надежду на “когда-нибудь”. В относящемся к XI веку сказании “О добрых временах” говорится об идеальном армянском государстве: “Не станет в стране несчастий, /Не будет горя и врагов, /Воров и раз­бой­ников,/ Придет любовь и веселье, /Радость и ликование, /Ложь исчезнет, /И умножится правда, / И вся страна наполнится добротой. /Где ад кромешный? Он сгинул. /Где враги? Раз­гром­лены. /Где поработители? Изгнаны. /Они уничтожены, их нигде нет. /И никто в мире не вспоминает о них. /И тогда со­бе­рется в свою страну / Рассеяный по всему свету армянский народ, /и армяне придут отовсюду, /Куда они были изгнаны / нечестивыми, погаными ордами мучителей”. Тем более очевидно, что говорится в этих стихах о земном рае, что они по форме копируют новозаветный текст о рае небесном. Об этом же “Элегия” Нерсеса Шнорали (ХII век): “Сыны мои ушедшие, / Что теперь находятся вдали от меня, /Вернутся в колесницах,/ Запряженных конями, /Вернутся те, которые были рассеяны/ По всему свету”. Это пока только мечта о каком-то неясном будущем. Превратиться в руководство к действию ей предстояло только в ХХ веке. Итак, к политической автономии армяне проявляли почти полное равнодушие, зато независимость культурная была для них делом почти священным. Во время массовой резни армян в Османской империи им обычно предлагался выход: принять ислам. Тех, кто отрекался от христианства, “погромщики не убивали, хотя все же грабили их имущество”. Но этот выход использовали лишь немногие. Турецкие армяне проявили “столько нравственной выдержки, столько взаимной любви и твердости в вере, которые сделали бы честь любому европейскому народу”. Не менее ожесточенным было и сопротивление армян попытке их насильственной русификации, предпринятой кавказской администрацией в самом начале ХХ века, и которая выразилась, в качестве первоочередных мер, в конфискации имущества армянских церквей и закрытии армянских школ. Ответ армян напоминал политику “гражданского неповиновения”. “Отобранное церковное имущество, разумеется, кроме налич­ ных денег, превратилось немедленно в мертвый капитал. Если это был дом, его не нанимали, если это были земли – их не арендовали. Армян, пытающихся воспользоваться тем или другим, предостерегали, и это действовало. Духовенство с като­ли­косом во главе отказывалось получать проценты с уп­ рав­ля­емых сумм, предпочитало голодать и жить на крохи, собираемые в его пользу прихожанами, чем прикоснуться к 1 (21) 2013 60

деньгам, предлагаемым русскими чиновниками. Этого мало. Бой­ко­ти­ровали правительственные учреждения. Сельские и уездные суды перестали функционировать в тех местах, где жили армяне. Общество пользовалось своими судами, орга­ ни­зо­ванными коми­тетом Дашнакцутюн. В короткое время эти общест­венные суды приобрели такой авторитет, что к ним стали обращаться также и мусульмане, живущие по соседству”. Другим предметом бойкота сделались русские школы. Армяне не посылали в них своих детей. “Взамен закрытых пра­ви­тельственных армянских школ устраивались новые, о существо­вании которых на­чальство ничего не знало. Про­грам­ ма преподавания была ярко наци­ональная. Школ было много – в одной только Карской области их насчитывалось около шестидесяти”. Разумеется, Российское правительство расценило подобные действия как попытку сепаратизма, которая подлежала суровой каре. Действи­тельно, был назначен грандиозный процесс, который должен был дать урок всем прочим народам империи. Но закон­чился он ничем. Сепаратизма обнаружено не было. Как до­кла­дывал тогдашний наместник Кавказа граф И. И. Ворнцов-Дашков, “всякая попытка обвинить в сепаратизме армянскую народность разбивается о реальные факты, доказывающие, наоборот, преданность армян России. Поэтому намеченный в недостаточно осведомленном Санкт-Петербурге, вопреки моим представлениям, грандиозный процесс партии Дашнакцутюн, долженствовавший доказать революционность целого народа, и начатый эффектным, одновременным на всем Кавказе, без осведомления меня, арестом почти тысячи армян, с видными капиталистами и общественными деятелями во главе, окончился пуфом – в виде приговора группы около 30 армян к разным срокам наказания”. Как только прекратилось активное наступление на культурную автономию армян, так исчезло и все противостояние. Армяне вновь стали очень лояльными гражданами империи. По свидетельству того же Воронцова-Дашкова, “вспышка националистического движения среди русских армян, сопровождавшаяся террористическими актами против представителей властей, была вызвана отобранием у армянской церкви ее имуществ в казенное заведование, но это движение сразу упало и, можно сказать, бесповоротно, как только Вашему Величеству благоугодно было проявить Монаршее милосердие возвращением церкви ее имущества”. Что в этом акте “гражданского неповиновения” было действительно потрясающим, так это та скорость, с которой армяне смогли организоваться, а затем быстрота распадения структур, созданных в критический момент, коль скоро они сослужили уже свою службу. Армянский публицист А. Дживелегов писал: “Чтобы понять, каким образом мирный народ так быстро сорганизовался, надо иметь в виду деятельность армянского комитета Дрошакистов [Дашнакцутюн. – С. Л.]”. Однако деятельность дашнакцаканов в Закавказье началась уже после того, как российская администрация приступила к закрытию школ и отбиранию церковного имущества, и была реакцией на эти меры. “В 1903 году Дашнакцутюн былa вы-

о нас

нужденa переключить своe внимание с Турции на Россию”, пишет историк партии Дашнакцутюн. Ячейки дашнакцаканов, как грибы после дождя, выросли в каждом армянском селе. Армянские капиталисты жертвовали партии огромные суммы. В городах армянские рабочие дружно покинули ряды социалдемократии и “теперь уже ушли почти все в члены комитета дрошакистов”. “Вряд ли нашелся армянин, не считавший себя членом Дашнакцутюн”. С окончанием же кавказских событий 1903-1907 годов, с назначением нового наместника Кавказа, поведшего политику, лояльную к армянам, Дашнакцутюн резко потеряла свою популярность и превратилась во вполне рядовую партию с программой, близкой к социал-демо­кра­ тичес­кой. Особо подозрительные личности из числа адми­ни­ стра­ции и публицистов потом долго еще искали следы тай­но­го армянского заговора – абсолютно напрасно. Народ жил сво­ей мирной жизнью, растил хлеб и виноград, пас овец, ткал ковры, занимался коммерцией, служил в государственных учреж­ де­ниях, в большинстве своем терпеть не мог политики, а ми­ нув­шие годы, казалось, забыл как страшный сон. Это было про­яв­ле­ние действия психологических защитных механизмов тра­ди­ционного сознания армян, способности к мгновенной само­организации системы в ответ на давление извне. Мы не слу­чайно сейчас так подробно остановились на одном из эпи­ зодов, далеко не самом значительном, в истории армян. Когда мы коснемся непосредственно темы формирования Ере­ва­на, мы встретим там тот же механизм самоорганизации. Что ка­

са­ется требования армянской государственности, то оно как требование политическое в тот момент еще не стояло. В Турции армяне требовали определенной автономии ар­мянс­ких вилайетов и назначения в них губернаторов-христиан, в России – определенной автономии всего За­кав­казья, пест­ро­го в этническом отношении, при общей его зави­си­мости от Российской империи. Идея независимости Ар­ме­нии пери­оди­чески появлялась в речах деятелей армянских поли­ти­чес­ких партий, но вовсе еще не была популярной в народе. И про­никла она в сознание народа скорее не как поли­ти­ческая, а как культурная идея, источником ее была не столько поли­ти­ческая борьба за самоопределение, сколько культурно-про­свети­тельская работа. Скажем, как только в турецкой Ар­ме­нии появи­лась возможность для распространения обра­зо­вания, мно­жество молодых людей всецело отдали свои силы именно пре­по­да­ванию в национальных школах. Более того, когда в резуль­тате русской революции Закавказье оказалось де-факто от­де­лен­ным от России, Армения вовсе не торопилась объявлять свою само­стоятельность, ее представители вошли в За­кав­казский сейм, и когда он распался, Армения последней приняла дек­ла­рацию о независимости после того, как это сделали Грузия и Азербайджан. Собственно говоря, Армении больше ничего и не оставалось делать.

1 (21) 2013 61

the nation soul

THE MELODY OF THE

NATION

SOUL Մեր հայրենիք, ազատ, անկախ, Որ ապրել է դարեդար, Իր որդիքը արդ կանչում է Ազատ, անկախ Հայաստան։

Our Fatherland, free, independent, That has lived for centuries, Is now summoning its sons To free, independent Armenia.

Родина наша, свободная, независимая, Что веками жила Своих сынов ныне созывает В свободную, независимую Армению.

1 (21) 2013 62

For already 19 tiring and turbulent years these phrases have been accompanying Armenians both in their every day life and on solemn occasions. Along with emblems, flags, coats of arms and other symbols the national anthem is to represent the country evoking and eulogizing the history, traditions and struggles of its people. At present the national anthem of Armenia is Mer Hayrenik (Our Motherland) based on the anthem of the First Armenian Republic (1918-1920). The lyrics of the anthem is an adapted version of The Song of the Italian Girl (by Mikayel Nalbandyan), which was later set to music by composer Barsegh Kanachyan.

Probably the older generation still remembers the anthem of the Armenian SSR composed by celebrated Aram Khachaturian with the lyrics of Sarmen (Armen Sarkisyan). For nearly 50 years

(1944-1991) Soviet Armenia and Communism were certainly praised in this song, with every phrase stressing ‘the rescue of the Armenians due to the Communist Party and Lenin. And only upon the independence from the Soviet Union in 1991, Armenia adopted the anthem Mer Hayrenik in its place.

Actually, the current version has both supporters and opponents who were given a chance to propose their own variants of the anthem in 2006. A search was sent out for a new national anthem, as the criticisms against Mer Hayrenik were that it was only meant as a temporary anthem, and does not reflect modern Armenia. In addition, some opponents drew the public attention to the fact that the hymn was penned by authors neither of whom lived in Armenia (Mikayel Nalbandyan lived in Russia and Barsegh

the nation soul

Kanachyan in Lebanon). A 22-person commission made up of Armenia's wisest and best sifted out the most appropriate proposals from the list of 85 candidates.

The two most favored submissions were the melody (but not the lyrics) of the above-mentioned anthem of Soviet Armenia and a Yeghishe Charents's poembased hymn. Nonetheless, none of the submitted songs was to become Armenia's new anthem. The heated debate died out gradually leaving things as they are.

Next year on July 1 our people will probably celebrate the 21th anniversary of the national anthem, or another lively dispute will be held concerning it. No matter what anthem is going to be the official one, first of all the Armenians must respect and know it by heart. The present hymn is quite a simple one, yet we

can hardly state that all the Armenians are able to easily sing it. Before changing it we need a cultural revolution which will result in the respect of the national symbols including the anthem.

Recently a considerable progress has been made in this respect. For instance, several TV channels start a new day with the national anthem; the same is practiced in schools. Such progress makes us hope that in future every Armenian without exception will proudly sing his/her anthem apprehending the significance and power of every single word.

Interestingly, there is no international law that requires a country to adopt an anthem (or a flag), yet currently every country has realized that this is something needed as part of national identity.

An anthem is used to musically express what a country stands for and what unites

her people, like a flag or a national motto. ‘Good' anthems should be stirring and simple, while encapsulating how natives and the world view the country. In our case every word of the hymn singles out the sorrow and sufferings of our nation, at the same time making an emotional appeal to the Armenians to return to their motherland. It may not be the best or optimistic hymn, but it embodies our history.

Listening attentively to the melody of our hymn, I believe, no conscious person will remain indifferent. Nevertheless, this anthem gives you wings, the sense of unity, hope for the best and belief that you are part of a nation which overcoming numerous difficulties and obstacles has taken its way to prosperity and will surely never turn back.

1 (21) 2013 63

հրա­պ ա­ր ակ

ՄԵՆՔ.

ԱՐՄԱՏՆԵՐ, ՍԵՐՈՒՆԴՆԵՐ, ԱՐԺԵՔՆԵՐ հե­ղ ի­նակ` Մով­սես Դե­մ իրճ­յան

1 (21) 2013 64

հրա­պ ա­ր ակ

§Մարդիկ հայրենասեր են լինում երկու դեպքում. երբ հպարտանում են իրենց Հայրենիքով, կամ երբ խղճում են նրան¦: Վեր­ջին տա­րի­նե­րին շատ է խոս­վում ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րի ճգնա­ժա­մ ի, հա­ սա­րա­կութ­յան շրջա­նում հա­յի ազ­գա­ յին նկա­րագ­րին ոչ վա­յել երևույթ­նե­րի տա­րած­ման, ե­րի­տա­սար­դ ութ­յան շար­ քե­րում հայ­րե­նա­սի­րութ­յան զգա­ցու­մ ի անկ­ման և այլ մտահոգիչ դրս­ևո­րում­ նե­րի մա­սին, ին­չը, ի­հար­կե, մի կող­մ ից՝ մտա­հո­գ ութ­յան, մյուս կող­մ ից ի հայտ ե­կած խնդիր­ներն ի­մաս­տա­վո­րե­լու և լու­ծում ­ներ փնտրե­լու ա­ռիթ է տա­լ իս: Ինչ­պես պատ­մա­կան խոր ար­մատ­ներ ու­նե­ցող յու­րա­քանչ­յուր ազգ, հա­յե­րը ևս­ ի­րենց պատ­մութ­յան ըն­թաց­քում ձ­ևա­վո­րել են ո­րո­շա­կի ար­ժե­հա­մա­ կարգ, ո­րում ա­ռաջ­նա­յին կարևո­րութ­ յուն ու­նեն հա­յոց պատ­մութ­յան խառ­նու­ղ ի­նե­րում ճշմարիտ ազ­գա­ պահ­պան գոր­ծա­ռույթ ի­րա­կա­նաց­րած և ի­րա­կա­նաց­նող երևույթ­նե­րը՝ ըն­տա­ նի­քը, լե­զուն, մշա­կու­թա­յին ժա­ռա­ նութ­յու­նը, ան­կախ պե­տա­կա­նութ­յու­նը և այլն: Ան­շուշտ, թվար­կու­մը կա­րե­լ ի է շա­րու­նա­կել, սա­կայն այս պա­հին քննութ­յան առ­նենք այն ար­ժեք­նե­րը, ո­րոնք ու­նեն հենց ազ­գա­յին-պե­տա­ կան նշա­նա­կութ­յուն և ո­րոնք ա­ռա­ վել քան ար­դիա­կան են հատ­կա­պես այ­սօր՝ մեր նորանկախ, ե­րի­տա­սարդ պե­տութ­յան և ե­րի­տա­սարդ հա­սա­րա­ կութ­յան ձ­ևա­վոր­ման ու կա­յաց­ման հա­մար:

Ար­ժե­հա­մա­կար­գը Հայտ­նի է, որ ինչ­պես ազգն է ստեղ­ծում, կազ­մա­վո­րում պե­տութ­յուն՝ որ­պես հան­րա­յին կյան­քի կազ­մա­կերպ­ման քա­ղա­քա­կան ձև, այն­պես էլ պե­տութ­ յունն է համարվում ազ­գի, ազ­գա­յին ինք­նութ­յան պահ­պան­ման քա­ղա­քա­ կան մի­ջո­ցը: Ե­թե պե­տութ­յան բա­ցա­ կա­յութ­յան պայ­ման­նե­րում հան­րա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը կար­գա­վոր­վում են ա­վան­դա­կան-բա­րո­յա­կան նոր­մ ե­ րով, ա­պա պե­տա­կա­նութ­յան պայ­ման­ նե­րում այդ նույն հան­րա­յին հա­րա­բե­ րութ­յուն­նե­րն սկսում են կար­գա­վոր­վել ա­ռա­վե­լա­պես ի­րա­վա­կան նոր­մ ե­րով: Դա չի նշա­նա­կում, սա­կայն, որ ա­վան­ դա­կան-բա­րո­յա­կանն այլևս ս­պա­ռել է ի­րեն. հատ­կա­պես ա­վան­դա­պաշտ հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րում այն միշտ մնում է որ­պես մի­ջանձ­նա­յին հա­րա­ բե­րութ­յուն­նե­րի կար­գա­վոր­ման մի­ջոց: Հետևա­բար, ազ­գի հան­րա­յին հա­րա­ բե­րութ­յուն­նե­րի կար­գա­վոր­ման քա­ ղա­քա­կան ձ­ևի` պե­տութ­յան պայ­ման­ նե­րում հարկ է խո­սել ոչ ­թե ա­ռան­ձին ազ­գա­յին ու ա­ռան­ձին պե­տա­կան ար­ ժեք­նե­րի, այլ միաս­նա­կան ազ­գա­յինպե­տա­կան ար­ժե­հա­մա­կար­գի մա­սին: Ինչ­պես հայ­րե­նա­սի­րութ­յունն է ազ­գա­ յին ար­ժեք` որ­պես բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­ կան վե­րա­բեր­մունք հայ­րե­նի­քի նկատ­ մամբ, այն­պես էլ հայ­րե­նա­սի­րութ­յունն է պե­տա­կա­նութ­յան պայ­ման­նե­րում քա­ղա­քա­կան սկզբունք՝ որ­պես սե­փա­ կան շա­հերն ու նպա­տակ­նե­րը պե­տա­ կան շա­հե­րին ու նպա­տակ­նե­րին ստո­ րա­դա­սե­լու պատ­րաս­տա­կա­մութ­յուն: Այդ­պի­սով, ժա­մա­նա­կա­կից հայ հա­ սա­րա­կութ­յան հա­մար օ­րա­կար­գա­յին

է դառ­նում միաս­նա­կան ազ­գա­յին-պե­ տա­կան ար­ժե­հա­մա­կարգ ձ­ևա­վո­րե­լու և դրա սերն­դա­փո­խութ­յունն ա­պա­հո­վե­ լու խնդի­րը: Հայ ազ­գը հին է, իսկ հայ հա­սա­րա­կութ­ յու­նը՝ դեռևս­ ե­րի­տա­սարդ, և գտնվում է իր ար­ժե­հա­մա­կար­գի ձ­ևա­վոր­ման՝ ազ­ գա­յի­նի ու պե­տա­կա­նի հա­մադր­ման գոր­ծըն­թա­ցում: Ազ­գա­յին-ա­վան­դա­կան ար­ժե­հա­մա­ կար­գը մե­զա­նում սերն­դա­փո­խութ­յուն է ապ­րում ա­ռա­վե­լա­պես դաս­տիա­րա­ կութ­յան, ա­ռօ­րեա­կան-կեն­ցա­ղա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և դպրո­ցա­կան կր­թութ­յան մի­ջո­ցով, մինչ­դեռ ազ­ գա­յին-պե­տա­կան ար­ժեք­նե­րի ձ­ևա­ վո­րում ն ու փո­խան­ցու­մը սե­րունդ­ նե­րին հենց քա­ղա­քա­կան խնդիր է և ա­ռա­ջին հեր­թին հենց քա­ղա­քա­կան լու­ծում է պա­հան­ջում: Ազ­գա­յին-ա­ վան­դա­կան ար­ժեք­նե­րը տա­րա­ծելն ու քա­ղա­քա­կան մե­խա­նիզմ ­նե­րի մի­ջո­ ցով դրանք ամ­րապն­դե­լը ժա­մա­նա­ կի ըն­թաց­քում ար­դիա­կա­նաց­նում է ա­վան­դա­կան ար­ժե­հա­մա­կար­գը, այն դարձ­նում է կեն­սու­նակ, պի­տա­նի և մե­րօր­յա պայ­ման­նե­րում կի­րա­ռե­ լի: Որ­պես­զ ի աս­վա­ծը վե­րա­ցա­կան չհնչի, փոր­ձենք մի քա­նի օ­րի­նա­կով ցույց տալ, թե ինչ­պես են ազ­գա­յին-ա­ վան­դա­կան ար­ժեք­նե­րը վե­րած­վում ազ­գա­յին-պե­տա­կան ար­ժեք­նե­րի: Այդ­պես, ե­թե հա­յե­րիս ազ­գա­յին-ա­ վան­դա­կան ար­ժե­հա­մա­կար­գ ում ու­ րույն տեղ է զբա­ղեց­նում ըն­տա­նի­քը, ո­րի ճգնա­ժամ ն այ­սօր հա­սա­րա­կութ­ յան ա­մ ե­նա­ցա­վոտ խնդիր­նե­րից մեկն է, ա­պա «ըն­տա­նիք» կոչ­ված կա­ռույ­ցի վե­րարժևո­րու­մը են­թադ­րում է ըն­տա­ 1 (21) 2013 65

հրա­պ ա­ր ակ

նի­քի ըն­կա­լում ո'չ ­մ իայն որ­պես ազ­ գա­պահ­պան նշա­նա­կութ­յուն ու­նե­ցող երևույ­թի, այլ ար­դեն որ­պես սո­ցիա­ լա­կան կարևո­րա­գ ույն ինս­տի­տու­տի, քա­նի որ չկա հա­սա­րա­կութ­յուն ա­ռանց ըն­տա­նի­քի: Այդ արժևոր­ման հիմ­քում ար­դեն պի­տի լի­նի ըն­տա­նի­քի նկատ­ մամբ պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­ յու­նը՝ ար­տո­նութ­յուն­նե­րի, խրա­խու­ սում ­նե­րի և այլ մի­ջոց­նե­րով: Եվս մեկ օ­րի­նակ. ե­թե լե­զուն ա­վան­դա­բար ըն­ կալ­վել է որ­պես ազ­գա­յին ինք­նութ­յան կարևո­րա­գ ույն գոր­ծոն­նե­րից մե­կը, և մինչ այ­սօր էլ հա­յե­րիս պար­ծանքն է, ա­պա մայ­րե­նի լեզ­վ ի արժևո­րու­մը ժա­ մա­նա­կա­կից պայ­ման­նե­րում են­թադ­ րում է պե­տա­կան-քա­ղա­քա­կան մի­ջամ­տութ­յուն՝ մայ­րե­նի լեզ­վով ո­րակ­յալ, մրցու­նակ կրթութ­յուն ստա­նա­լու,

1 (21) 2013 66

հա­յե­րե­նով ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­ նութ­յուն ըն­թեր­ցե­լու, բարձր տեխ­նո­ լո­գիա­նե­րում հա­յե­րե­նի կի­րա­ռութ­յան հնա­րա­վո­րու­թ­յուն­ներն ընդ­լայ­նե­լու և այլ խնդիր­նե­րում: Ան­ցում ­նա­յին շրջա­նը թ­ևա­կո­խած երկր­նե­րի փոր­ձը ցույց է տա­լ իս, որ նման հար­ցեր ան­ խու­սա­փե­լ իո­րեն ծա­գ ում են բո­լոր այն հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րում, ո­րոն­ցում ար­ժե­հա­մա­կարգ ար­դիա­կա­նաց­նե­ լու և ազ­գա­յին-պե­տա­կան ար­ժեք­նե­ րի սերն­դա­փո­խութ­յան մե­խա­նիզմ ­ներ ստեղ­ծե­լու խնդիր կա: Պետք է նկա­տի ու­նե­նալ նաև, որ ժա­մա­նա­կա­կից պայ­ ման­նե­րում Հա­յաս­տա­նում ազ­գա­յինպե­տա­կան ար­ժե­հա­մա­կար­գի ճգնա­ ժա­մը պայ­մա­նա­վոր­ված է ոչ ­մ իայն դրա ստեղծ­մանն ուղղ­ված պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան բա­ցա­կա­յութ­

յամբ կամ ա­նարդ­յու­նա­վե­տութ­յամբ, այլև մեր ազ­գա­յին-ա­վան­դա­կան ու արևմտյան ժա­մա­նա­կա­կից ար­ժեք­նե­ րի բախ­մամբ: Ե­րի­տա­սարդ հա­սա­րա­կութ­յուն Ի տար­բե­րութ­յուն եվ­րո­պա­կան հա­սա­ րա­կութ­յուն­նե­րի, ո­րոնք ու­նեն կա­յաց­ ման և զար­գաց­ման եր­կար պատ­մութ­ յուն` հայ հա­սա­րա­կութ­յու­նը, որ­քան էլ զար­մա­նա­լ ի հնչի, ե­րի­տա­սարդ է: Հայ ազ­գը հին է, իսկ հայ հա­սա­րա­կութ­ յու­նը՝ դեռևս­ ե­րի­տա­սարդ, և գտնվում է իր ար­ժե­հա­մա­կար­գի ձ­ևա­վոր­ման՝ ազ­գա­յի­նի ու պե­տա­կա­նի հա­մադըր­ ման գոր­ծըն­թա­ցում: Այս փու­լում ազ­գա­յին-ա­վան­դա­կան ար­ժեք­նե­րն լրաց­վե­լու են պե­տա­կան ար­ժեք­նե­րով, խորհր­դա­նշան­նե­րով: Նոր սե­րունդ­

հրա­պ ա­ր ակ

նե­րի շրջա­նում հնա­րա­վոր է դառ­նում հա­մա­տե­ղել ազ­գա­յինն ու պե­տա­կա­ նը, ձ­ևա­վո­րել պատ­կե­րա­ցում այն մա­ սին, որ ազ­գա­յի­նը պե­տա­կա­նի հիմքն է, իսկ պե­տա­կա­նը` ազ­գա­յի­նի պահ­ պան­ման ժա­մա­նա­կա­կից ձ­ևը: Այս պատ­ճա­ռով է նաև այդ­չափ կարևոր ան­կախ պե­տա­կա­նութ­յուն ու­նե­նա­լը, ին­չ ի առ­կա­յութ­յան պայ­ման­նե­րում են ստեղծ­վում նպաս­տա­վոր պայ­ման­ ներ ազ­գա­յին մշա­կույ­թի զար­գաց­ման հա­մար: Այս պատ­ճա­ռով են կարևոր նաև պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րը` որ­պես ազ­գա­յի­նի ամ­րագ­րում քա­ ղա­քա­կան մա­կար­դա­կում: Հայտ­նի է, օ­րի­նակ, որ հա­յոց ե­ռա­գ ույ­նի կար­մ իր գույ­նը մարմ ­նա­վո­րում է ազ­գա­յին-ա­ զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րում հե­ղած ար­յու­նը, կա­պույ­տը՝ խա­ղաղ երկն­քի

տակ ապ­րե­լու հա­յե­րիս ձգտու­մը, իսկ նարն­ջա­գ ույ­նը` հա­յե­րի աշ­խա­տա­սի­ րութ­յունն ու ա­րա­րե­լու ձիր­քը: Մեր ե­րի­տա­սարդ հա­սա­րա­կութ­յունն ու իր վաղ­վա հույ­սը՝ ե­րի­տա­սար­դ ութ­ յու­նը, կանգ­նած են նոր ժա­մա­նակ­նե­ րին հա­մա­հունչ ար­ժե­հա­մա­կարգ ձ­ևա­ վո­րե­լու խնդրի ա­ռաջ, և պե­տութ­յան պարտքն է այդ ար­ժե­հա­մա­կար­գ ում ազ­գա­յին-պե­տա­կան ար­ժեք­նե­րի ար­ տա­ցո­լումն ա­պա­հո­վե­լը՝ պե­տութ­յան և հա­սա­րա­կութ­յան զար­գաց­մա­նը նպաս­ տող քա­ղա­քա­կա­նութ­յան ի­րա­կա­նաց­ ման մի­ջո­ցով: Այ­լա­պես ան­խու­սա­փե­ լի են դառ­նում ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րի և պե­տա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րի ան­տե­ սումն ու մո­ռա­ցութ­յու­նը: Ան­ցում­նա­յին շրջա­նը թ­ևա­կո­խած երկր­նե­րի փոր­ձը ցույց է տա­լ իս, որ

ա­մ ե­նուր առ­կա է ե­ղել ազ­գա­յին-պե­ տա­կան ար­ժեք­նե­րի սերն­դա­փո­խութ­ յան մե­խա­նիզմ մշա­կե­լու խնդի­րը: Ազ­գա­յին-պե­տա­կան ար­ժեք­նե­րով ապ­ րե­լու ցան­կութ­յունն ու ձգտու­մը հնա­ րա­վոր է կյան­քի կո­չել հա­սա­րա­կա­կան կամ ազ­գա­յին որևէ խնդրի լուծ­մա­նը հա­սա­րա­կութ­յան լայն զանգ­ված­նե­րի մաս­նակ­ցութ­յան ճա­նա­պար­հով: Բնա­ կա­նա­բար, սա քա­ղա­քա­կան խնդիր է, և այդ հա­մախմ­բող, զար­գաց­ման ընդ­հա­ նուր շա­հեր ու նպա­տակ­ներ հե­տապըն­ դող քա­ղա­քա­կա­նութ­յան արդ­յուն­քում է, որ մար­դիկ ի­րա­պես հայ­րե­նա­սեր են դառ­նում՝ հպար­տա­լա­նով հայ­րե­նի­քի ոչ ­միայն փա­ռա­վոր անց­յա­լով, այլև ներ­ կա­յով:

1 (21) 2013 67

ֆոտոպատմություն

Եռագույնի սերունդները

1 (21) 2013 68

1 (21) 2013 69

1 (21) 2013 70

1 (21) 2013 71

1 (21) 2013 72

1 (21) 2013 73

1 (21) 2013 74

1 (21) 2013 75

խաչ ի և դրոշի ներքո

Պետության &— Եկեղեցու միասնական

առաքելությունը

PhotoLure

ներածությունը` Մովսես Դեմիրճյանի

1 (21) 2013 76

խաչ ի և դրոշի ներքո

«Ամբողջատիրական պետությունն ուզում է դառնալ եկեղեցի, իշխել մարդկանց հոգիների, խղճի, մտքերի վրա…»։ Նիկոլայ Բերդյաև Հայ ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յան ըն­թաց­քում, ան­կախ պե­տա­կա­ նութ­յան եր­կա­րատև բա­ցա­կա­յութ­յան պայ­ման­նե­րում, պե­ տութ­յան հիմ­նա­կան գոր­ծա­ռույթ­ներն ի­րա­կա­նաց­րել է ե­կե­ ղե­ցին: Հա­զիվ թե գտնվի մեկ այլ եր­կիր, ո­րի պատ­մա­կան կեն­սագ­րութ­յան է­ջե­րում քրիս­տո­նեա­կան ե­կե­ղե­ցին այդ­չափ մեծ դե­րա­կա­տա­րում ու­նե­նա, որ­չափ ու­նե­ցել է Հա­յաս­տա­նի պա­րա­գա­յում. մեր պատ­մութ­յան ըն­թաց­քում քա­նի-քա­նի ան­ գամ հենց ե­կե­ղե­ցին է հայ­րե­նա­սի­րա­կան կո­չե­րով հան­դես ե­կել և հա­մախմ­բել ժո­ղովր­դին այս կամ այն խնդրի լուծ­ման շուրջ, հենց Ե­կե­ղե­ցին է հա­մար­վել ու հա­մար­վում պե­տութ­յան ա­մ ե­նա­փոր­ձա­ռու և ազ­դե­ցիկ դաշ­նա­կի­ցը, ի վեր­ջո, հենց ե­կե­ ղե­ցին է տար­բեր երկր­նե­րում գոր­ծող իր ներ­կա­յա­ցուց­չութ­ յուն­նե­րի մի­ջո­ցով կա­տա­րել ու կա­տա­րում դի­վա­նա­գի­տա­ կան կարևո­րա­գույն ա­ռա­քե­լութ­յուն: Վեր­հի­շենք քրիս­տոն­յա Հա­յաս­տա­նը կրո­նա­փոխ ա­նե­լու մա­սին Պար­սից թա­գա­վո­րի ար­ձա­կած հրո­վար­տա­կի պա­տաս­խա­նը, ո­րով Ազ­գա­յին-ե­կե­ ղե­ցա­կան ժո­ղո­վը 449թ ­փաս­տեց, որ «պե­տա­կան հար­ցե­րում հա­յերն ըն­դու­նում են Պար­սից թա­գա­վո­րի իշ­խա­նութ­յու­նը, իսկ կրո­նա­կան հար­ցե­րում՝ միայն Աստ­ծո իշ­խա­նութ­յու­նը»: Ազ­գա­յին ար­ժե­հա­մա­կար­գ ում պե­տա­կա­նի ու կրո­նա­կա­նի ար­տա­ցոլ­ման այս յու­րա­հատ­կութ­յու­նը վե­րա­բե­րում է նաև հոգևոր և քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի խորհր­դա­նշան­ նե­րին՝ խա­չին ու դրո­շին: Ի տար­բե­րութ­յուն, օ­րի­նակ, եվ­րո­պա­ կան երկր­նե­րի, որ­տեղ, կրո­նա­կան պատ­կա­նե­լութ­յան խոր-

հըր­դա­նշան­նե­րի փո­խա­րեն, մեծ մաս­սա­յա­կա­նութ­յուն է վա­ յե­լում պե­տա­կան-ազ­գա­յին սիմ­վո­լ ի­կան` հա­յե­րիս պա­րա­ գա­յում, ընդ­հա­կա­ռա­կը, ա­ռա­վել տա­րած­ված են կրո­նա­կան խորհր­դա­նշան­նե­րը` խա­չե­րը, խաչ­քար­ե­րը, սրբա­պատ­կեր­նե­ րը և այլն: Ե­թե օ­տա­րերկ­րա­ցու աչ­քե­րով նա­յենք, ինք­ներս էլ կհա­մոզ­վենք, որ Երևա­նում և Հա­յաս­տա­նի մյուս մեծ ու փոքր քա­ղաք­նե­րում ե­ռա­գույ­նը ներ­կա­յաց­ված է պա­հանջ­վա­ծից շատ ա­վե­լ ի փոքր քա­նա­կութ­յամբ, ին­չը մտա­հո­գիչ է, քան­զի այս դրո­շը վեր­ջին հար­յուր տար­վա ըն­թաց­քում ան­կախ պե­ տա­կա­նութ­յան հա­մար մղած մեր պայ­քա­րի խորհր­դա­նշանն է: Ինչևէ, Հա­յաս­տա­նի ե­կե­ղե­ցա­կան և հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­ քա­կան գոր­ծիչ­նե­րը միշտ էլ միաս­նա­կան են ե­ղել ան­կախ պե­ տա­կա­նութ­յուն ու­նե­նա­լու խնդրի շուրջ, այ­սինքն՝ գա­ղա­փա­ րա­կան պայ­քա­րում: Ե­ղ ի­շե Չա­րեն­ցի «Ո՜վ ­հայ ժո­ղո­վուրդ, քո միակ փրկութ­յու­նը քո հա­վա­քա­կան ու­ժի մեջ է» բա­նաձևում ար­ծարծ­վող բաղ­ձա­լ ի հա­վա­քա­կա­նութ­յու­նը պետք է հաս­կա­ նալ ա­ռա­ջին հեր­թին գա­ղա­փա­րա­կան միաս­նա­կա­նութ­յան ի­մաս­տով: Հայ ազ­գի միաս­նա­կա­նութ­յու­նը, ցա­վոք, ի­րա­կա­ նա­նա­լ ի չէ ֆի­զի­կա­կան` տա­րած­քա­յին ի­մաս­տով. մենք կա­ րող ենք խո­սել միայն հոգևոր` գա­ղա­փա­րա­կան միաս­նա­կա­ նութ­յան և դրա­նում դրս­ևոր­վող հա­վա­քա­կան ու­ժի մա­սին: Գա­ղա­փա­րա­կան այս միաս­նա­կա­նութ­յան ա­պա­հով­ման գոր­ ծում ե­կե­ղե­ցին և պե­տութ­յու­նը վերս­տին հան­դես են գա­լ իս որ­պես հին դաշ­նա­կից­ներ: Պատ­մա­կան հա­րուստ փորձն ու հա­սա­րա­կա­կան պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան զգա­ցու­մը կա­րող են լա­վա­գույնս ծա­ռա­յել մե­րօր­յա աշ­խար­հիկ և հոգևոր իշ­խա­ նութ­յուն­նե­րին՝ ազ­գի գա­ղա­փա­րա­կան միաս­նա­կա­նութ­յան խնդրով մտա­հոգ­վե­լու և դրա լուծ­ման հա­մար գործ­նա­կան քայ­լեր ձեռ­նար­կե­լու հար­ցում:

Խա­չ ի ու սրի միաս­նութ­յու­նը անդ­րա­դար­ձը` Սա­թե­նիկ Մկրտչ յա­նի

Քրիս­տո­նեութ­յունն աշ­խար­հում ա­ռա­ջի­նը որ­պես պե­տա­կան կրոն ըն­դու­նած ժո­ղովըր­դի հա­մար իշ­խա­նութ­յան կարևո­րա­գույն օ­ղակ է ե­կե­ղե­ցին. այն բա­րո­յա­կա­նութ­յան ու հոգևո­րի մարմ­նա­ցումն է, իսկ մեծ քա­ղա­ քա­կա­նութ­յու­նում` նաև բա­րո­յա­կան դի­վա­ նա­գի­տութ­յան §դես­պա­նը¦։ Շրջա­դար­ձա­յ ին ու ճակատագրական

301թ­-ին Հա­յաս­տա­նում սկիզբ ա­ռավ և դա­րե­րի ըն­թաց­քում վերջ­նա­կա­նա­պես կարծ­րա­ցավ կա­ռա­վար­ման ան­փո­խա­րի­ նե­լ ի մի ձ­ևա­չափ. ա­ռանց հոգևոր ա­ռաջ­ նոր­դի չկար և աշ­խար­հի­կը։ Հոգևո­րի ու աշ­խար­հի­կ ի բա­խու­մ ից տու­ժում էր հա­վա­ տաց­յա­լ ը, իսկ սրի ու խա­չ ի միաս­նութ­յու­ նից զո­րա­նում էր պե­տութ­յու­նը…: 1 (21) 2013 77

խաչ ի և դրոշի ներքո Խա­չ ի ու սրի` հոգևո­րի ու աշ­խար­հի­կի միաս­նութ­յան յու­րա­ տե­սակ խորհր­դա­նիշ է հա­մար­վում պատ­մա­կան մի փաստ։ Երբ ճգնութ­յան մեջ մա­հա­ցած Գրի­գ որ Լու­սա­վոր­չ ին գտնում են Ման­յա քա­րայ­րի մոտ` գի­հի ծա­ռի փչա­կում, Տրդատ թա­ գա­վո­րը նրա գե­րեզ­մա­նի կա­ռուց­ման հա­մար տա­լ իս է իր հա­մար ա­մ ե­նա­թան­կը` «հավ­լու­նի» սու­րը, ո­րը ստա­ցել էր Կոս­տան­դիա­նոս կայս­րից. Տրդատ ար­քա­յի սրից պատ­րաս­ տում են խաչ, ո­րի վրա, ըստ Ղ­ևոնդ Ա­լ ի­շա­նի, գրում են` «Սպան­ման գոր­ծի ար­քա­յա­կան այս զեն­քը Կյան­քի Ար­քա­ յի` Քրիս­տո­սի խա­չ ին նվիր­յալ լի­նի, ո­րով մեզ փրկեց հա­վ ի­ տե­նա­կան մա­հից»։ Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին հա­մար­ վում է ա­մ ե­նա­կա­նո­նա­կարգ­վածն ու հստա­կը մյուս բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի թվում։ Այդ ար­ժեք­նե­րի սկիզ­բը դրվել է դեռևս ­վաղ քրիս­տո­նեա­կան Հա­յաս­տա­նում։ 354թ­ Աշ­տի­շա­տում Ներ­սես կա­թո­ղ ի­կո­սի օ­ծու­մից հե­տո, նրա իսկ նա­խա­ձեռ­նութ­յամբ, գու­մար­վում է ա­ռա­ջին ազ­գա­ յին-ե­կե­ղե­ցա­կան ժո­ղո­վը։ Ար­դեն կես դար էր, ինչ քրիս­տո­ նեութ­յու­նը դար­ձել էր պե­տա­կան կրոն, բայց հե­թա­նո­սա­կան ա­վան­դ ույթ­նե­րը շա­րու­նա­կում էին իշ­խել Հա­յաս­տա­նում։ Ե­կե­ղե­ցա­կան ժո­ղո­վ ի անց­կաց­ման արդ­յուն­քում ար­գել­վե­ ցին բազ­մակ­նութ­յու­նը և ան­չա­փա­հաս­նե­րի ու մեր­ձա­վոր ար­յու­նա­կից­նե­րի միջև ա­մուս­նութ­յուն­նե­րը։ Քա­նի որ ե­կե­ ղե­ցուն էր տրված դա­տա­վա­րութ­յան ի­րա­վուն­քը, հա­տուկ պա­տիժ­ներ սահ­ման­վե­ցին հար­բե­ցո­ղութ­յան, գո­ղութ­յան, սպա­նութ­յան և այլ բա­ցա­սա­կան երևույթ­նե­րի ու հան­ցանք­ նե­րի հա­մար։ Ժո­ղո­վը թա­գա­վո­րին, նա­խա­րար­նե­րին և առ­ հա­սա­րակ իշ­խա­նութ­յուն ու­նե­ցող­նե­րին պատ­վ ի­րեց գթա­ սիրտ լի­նել ի­րենց ծա­ռա­նե­րի, են­թա­կա­նե­րի, ա­շա­կերտ­նե­րի, նույ­նիսկ գե­րի­նե­րի հան­դեպ։ Այ­դ ու­հան­դերձ, ե­կե­ղե­ցու և պե­տութ­յան շա­հերն ու սկզբունք­նե­րը միշտ չէ, որ հա­մըն­կել են։ Սկզբնա­կան շրջա­նում Ներ­սես Մե­ծի և Ար­շակ 2-րդի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը բա­վա­կա­նին ջերմ էին, սա­կայն Ար­ շա­կա­վա­նի կա­ռուց­ման ժա­մա­նակ տե­ղ ի ու­նե­ցած ի­րա­դար­ ձութ­յուն­ներն ընդ­հար­ման ա­ռիթ դարձավ։ Ներ­սես Մե­ծը տես­նում էր, որ քա­ղա­քի կա­ռուց­ման պատ­ճա­ռով նա­խա­ րար­նե­րի մեծ մասն ընդ­դի­մա­նում է թա­գա­վո­րին։ Նա փոր­ ձում էր կան­խել ընդ­հա­րու­մը, որն ան­միա­բա­նութ­յան էր հան­գեց­նե­լու, սա­կայն թա­գա­վո­րը կա­թո­ղ ի­կո­սին որ­պես հա­կա­ռա­կորդ էր ըն­կա­լում։ Ի վեր­ջո, 359թ ­Ներ­սես կա­թո­ ղի­կո­սը հե­ռա­ցավ քա­ղա­քա­կան կյան­քից` զբաղ­վե­լով միայն հոգևոր խնդիր­նե­րով, իսկ Ար­շակ 2-րդը, որ­պես ի­մաս­տուն ար­քա, հա­մոզ­վեց, որ ա­ռանց հոգևոր ա­ռաջ­նոր­դի անհ­նար է ճիշտ կա­ռա­վա­րումը։ Նա Ներ­սես կա­թո­ղ ի­կո­սին խնդրեց վերս­տին ստանձ­նել եր­բեմ­նի դե­րը։ Ար­շակ 2-րդի` Շա­պու­ հի հրա­մա­նով Ան­հուշ բեր­դ ում ցմահ բան­տարկ­վե­լուց հե­տո թա­գա­վո­րեց Պապ թա­գա­վո­րը։ 371թ ­Ձի­րա­վ ի ճա­կա­տա­մար­ տում Ներ­սես Մե­ծը Պա­պի և ժո­ղովր­դի կող­քին էր։ Սա­կայն նրանց հա­մա­գ որ­ծակ­ցութ­յու­նը ևս­ եր­կար չտ­ևեց։ Պապ թա­ գա­վորն ու­զում էր ու­ժեղ եր­կիր ու­նե­նալ և հզոր հայ­րե­նիք ստեղ­ծել։ Բնակ­չութ­յան թվա­քա­նա­կի խիստ նվազ­ման հան­ գա­ման­քը հաշ­վ ի առ­նե­լով` Պապ թա­գա­վո­րը փա­կում է կու­ սա­նոց­նե­րը` միանձ­նու­հի­նե­րին կար­գադ­րե­լով ըն­տա­նիք 1 (21) 2013 78

խաչ ի և դրոշի ներքո կազ­մ ել, կրճա­տում է վա­նա­կան­նե­րի ու միա­բա­նութ­յուն­նե­ րի թի­վը, տղա­մարդ հոգևո­րա­կան­նե­րին զին­ծա­ռա­յութ­յան է վերց­նում, սահ­մա­նա­փա­կում է ե­կե­ղե­ցա­կան ծախ­սե­րը, վերց­նում հո­ղա­տա­րածք­նե­րը։ Նա այդ կերպ էր պատ­կե­րաց­ նում երկ­րի ռազ­մա­կան և տնտե­սա­կան հզո­րա­ցու­մը։ Ար­քան ու կա­թո­ղ ի­կո­սը հա­կադր­վում էին միմ­յանց, թե­պետ կան նաև վկա­յութ­յուն­ներ, թե ինչ­պես էր Պա­պը փոր­ձում բա­րե­կա­ մա­նալ կա­թո­ղ ի­կո­սի հետ։ Նա Ներ­սե­սին հրա­վ ի­րում է իր ա­մա­ռա­նոց, որ­տեղ էլ, չպարզ­ված հան­գա­մանք­նե­րում, հյու­ րա­սի­րութ­յան ժա­մա­նակ կա­թո­ղ ի­կո­սը վախ­ճան­վում է։ Կա վար­կած, թե կա­թո­ղ ի­կո­սը սպան­վել է, բայց կան նաև բա­զում վկա­յութ­յուն­ներ այն մա­սին, որ նա վախ­ճան­վել է թո­քե­րի եր­ կա­րատև հի­վան­դ ութ­յան հետևան­քով։ Հոգևոր ու աշ­խար­հիկ ա­ռաջ­նորդ­նե­րի հա­մա­գ որ­ծակ­ցութ­ յան յու­րօ­րի­նակ դրս­ևո­րում էին նաև Գրի­գ որ Լու­սա­վոր­չ ի տոհ­մից վեր­ջին կա­թո­ղ ի­կո­սի և Խոս­րով 4-րդի առն­չութ­ յուն­նե­րը։ Ուս­յալ և բա­նի­մաց կա­թո­ղ ի­կոսն ա­մ են կերպ ա­ջակ­ցում ու օ­ժան­դա­կում էր Խոս­րով թա­գա­վո­րին` երկ­րում միաս­նա­կա­նութ­յու­նը վե­րա­կանգ­նե­լու գոր­ծում։ Խոս­րով 4-րդի և Սա­հակ Պարթևի հայ­րե­նա­սի­րա­կան քա­ղա­քա­կա­ նութ­յու­նը դուր չէր գա­լ իս Պար­սից ար­քու­նի­քին, ուս­տի ար­ քան հետ է կանչ­վում և բան­տարկ­վում Ան­հուշ բեր­դ ում։ Երբ Հա­յաս­տանն ար­դեն բա­ժան­ված էր եր­կու մա­սի` Հռո­մի ու Պարս­կաս­տա­նի միջև, Խոս­րով 4-րդը գա­հըն­կեց է ար­վում և Մեծ Հայ­քի ար­քա է ճա­նաչ­վում նրա եղ ­բայր Վռամ­շա­պու­ հը։ Կա­թո­ղ ի­կո­սա­կան պաշ­տո­նում Սա­հակ Պարթևը փոր­ ձում է վե­րա­կանգ­նել Հա­յոց նա­խա­րար­նե­րի ի­րա­վունք­նե­րը։ Կա­թո­ղ ի­կո­սի խնդրան­քը հար­գե­լով` Պար­սից Վռամ 4-րդ ­թա­գա­վո­րը վա­վե­րաց­նում է Հա­յոց Գահ­նա­մա­կը` Ար­շա­ կուն­յաց Հա­յաս­տա­նում նա­խա­րար­նե­րի դիրքն ու պաշ­տո­նը հաս­տա­տող փաս­տա­թուղ­թը։ Սա­հակ Պարթևի փե­սան` Հա­ մա­զասպ Մա­մի­կոն­յա­նը, ստա­նում է սպա­րա­պե­տի պաշ­տո­ նը, ի­րենց պաշ­տոն­նե­րում վե­րա­կանգն­վում են նաև Խոս­րով թա­գա­վո­րի հա­մա­խոհ մյուս նա­խա­րար­նե­րը։ Կա­թո­ղ ի­կո­սը բյու­զան­դա­կան կայ­սեր մոտ է ու­ղար­կում Մես­րոպ Մաշ­ տո­ցին և իր թոռ Վար­դան Մա­մի­կոն­յա­նին` Հա­յաս­տա­նի այս­պես կոչ­ված բյու­զան­դա­կան հատ­վա­ծում հայ­կա­կան դպրոց­ներ բա­ցե­լու խնդրան­քով։ Վռամ­շա­պուհ ար­քա­յի մա­ հից հե­տո նա դի­մում է Պար­սից Վռամ 5-րդ­ ար­քա­յին` նոր թա­գա­վոր ու­նե­նա­լու հար­ցով։ Թա­գա­վոր է դառ­նում 18-ամ­յա Ար­տա­շես 3-րդը։ Պար­սից ար­քու­նի­քը, կա­շա­ռե­լով մի խումբ նա­խա­րար­նե­րի, նրանց ոտ­քի է հա­նում թա­գա­վո­րի դեմ։ Փորձ է ար­վում դա­վադ­րութ­յան մեջ ներ­քա­շել նաև կա­թո­ղ ի­ կո­սին։ Ի­մաս­տուն հայ­րա­պե­տը, սա­կայն, փոր­ձում է փո­խել դա­վա­դիր նա­խա­րար­նե­րի ո­րո­շու­մը` ա­սե­լով. «Եվ ինչ­պես կա­րե­լ ի է իմ հի­վանդ ոչ­խա­րը փո­խել ա­ռողջ գա­զա­նի հետ, ո­րի հենց ա­ռող­ջութ­յու­նը մեզ հա­մար պա­տու­հաս է»։ Հայ նա­խա­րար­նե­րը չեն հնա­զանդ­վում հայ­րե­նա­սեր կա­թո­ղ ի­կո­ սին։ Սա­հակ Պարթևն­ ու թա­գա­վո­րը հրա­վ իր­վում են Տրա­ պի­զոն և ձեր­բա­կալ­վում։ Մարզ­պան է նշա­նակ­վում պար­սիկ պաշ­տոն­յա, իսկ Սա­հակ Պարթևը զրկվում է կա­թո­ղ ի­կո­սութ­ յու­նից և աք­սոր­վում։ Ի վեր­ջո, Պար­սից ար­քան ա­զա­տում է 1 (21) 2013 79

խաչ ի և դրոշի ներքո կա­թո­ղ ի­կո­սին, սա­կայն վեր­ջի­նիս ի­րա­վունք է տրվում միայն ձեռ­նադ­րութ­յուն ա­նել ու հետևել հոգևոր գոր­ծե­րին։ Հե­տա­գա եր­կար ու ձիգ տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում ար­տա­քին ու­ ժերն ա­մ են մի­ջո­ցի դի­մում են Հա­յաս­տա­նը մաս­նա­տե­լու հա­ մար։ 428թ ­Մեծ Հայ­քի թա­գա­վո­րութ­յունն ար­դեն վե­րած­վել էր պարս­կա­կան պե­տութ­յան նա­հան­գի, մարզ­պա­նութ­յան. նա­խա­րար­նե­րի ան­միա­բա­նութ­յան «շնոր­հիվ» հայ­րե­նի­քը զրկվել էր ինք­նիշ­խա­նութ­յու­նից, թու­լա­ցել էր նաև եր­կի­րը միաս­նա­կան դարձ­նե­լու ու­նակ մյուս կարևոր ու­ժը` Հա­յոց կա­թո­ղ ի­կո­սութ­յու­նը։ Այն ժա­մա­նակ կա­թո­ղ ի­կոս­նե­րը նշա­ նակ­վում էին Պարս­կաս­տա­նից, իսկ որ­պես այդ պաշ­տո­նի թեկ­նա­ծու ընտր­վում էին հիմ­նա­կա­նում շա­հա­մոլ ու ան­հա­ վատ մար­դիկ։ Ըստ Ե­ղ ի­շե պատ­մի­չ ի` 440թ ­Հազ­կերտ 2-րդ­ ար­քան ա­մ են ինչ ա­նում էր, որ­պես­զ ի «ե­կե­ղե­ցու փառ­քը նսե­մաց­նի»։ Պարգևնե­րի ու պա­տիվ­նե­րի էին ար­ժա­նա­նում ու­րա­ցող­նե­րը։ Հա­զա­րա­պե­տը ա­զատ­վել էր պաշ­տո­նից, ե­կե­ ղե­ցին զրկվել էր դա­տա­վա­րութ­յան ի­րա­վուն­քից… Ի վեր­ջո, 460թ ­պար­սից ար­քու­նի­քը հաս­նում է իր վա­ղե­մի նպա­տակ­ նե­րից մե­կին. ո­րոշ հայ նա­խա­րար­ներ հա­վա­տա­փոխ են լի­ նում, իսկ հայ­րե­նա­սեր ու­ժե­րը միա­վոր­վում են կա­թո­ղ ի­կոս Գյուտ Ա­րա­հե­զա­ցու շուրջը։ Հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցու ա­ռաջ կանգ­նած էր նաև «ա­ներևույթ թշնա­մին»։ Ար­դեն իսկ դա­վա­նա­բա­նո­րեն կա­նո­նա­կարգ­ված, ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րով ու բա­րո­յա­կա­նութ­յամբ ա­ռաջ­նորդ­ վող հա­վատ­քը են­թարկ­վում էր դա­վա­նա­բա­նա­կան քննութ­ յան ու հար­ձա­կում­նե­րի։ Մինչև 5-րդ ­դա­րա­վերջ Հա­յոց ե­կե­ղե­ցին ի­րեն չե­զոք էր պա­հում` հե­ռու մնա­լով Բյու­զան­ դիա­յում ըն­թա­ցող դա­վա­նա­բա­նա­կան վե­ճե­րից ու կրո­նա­կան հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րից։ Քաղ­կե­դ ո­նա­կա­նութ­յու­նը հա­յութ­ յան հա­մար խնդիր դար­ձավ 6-րդ ­դա­րասկզ­բին։ Քաղ­կե­դ ո­նի հան­րա­հայտ ժո­ղո­վ ի վեր­ջին նիս­տում ար­դեն նկա­տե­լ ի էր գա­լ իք մեծ հա­կա­սութ­յու­նը Հռո­մի և Կ. Պոլ­սի միջև։ Պա­պի լիա­զոր­նե­րի բա­ցա­կա­յութ­յամբ ըն­դ ուն­վել էր 28-րդ ­կա­նո­նը, ո­րում նշված էր, թե քա­նի որ Կ. Պո­լ ի­սը կայ­սե­րա­կան մայ­ րա­քա­ղաք է, ա­պա, իբրև ե­կե­ղե­ցա­կան ա­թոռ, պի­տի վա­յե­լ ի նույն պա­տիվն ու ի­րա­վունք­նե­րը, ո­րոնք վե­րա­պահ­ված են Հռո­մի ա­թո­ռին։ Լ­ևոն Ա պա­պի լիա­զոր­նե­րը բո­ղո­քում էին այդ կա­նո­նի դեմ, բայց նրանց բո­ղո­քը նշա­նա­կութ­յուն չու­նե­ ցավ։ Բա­զում հա­լա­ծանք­նե­րի ու զրկանք­նե­րի գնով հա­յե­րը կա­րո­ղա­ցան պահ­պա­նել սե­փա­կան սկզբունք­նե­րը։ Ա­րա­բա­կան տի­րա­պե­տութ­յան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում ևս ­հայ ժո­ղո­վուր­դը են­թարկ­վում էր ոչ միայն քա­ղա­քա­կան ու տնտե­ սա­կան, այլև կրո­նա­կան խիստ ճնշում­նե­րի։ Օ­տար տի­րա­ պե­տութ­յու­նը թո­թա­փե­լու և ան­կա­խութ­յու­նը վե­րա­կանգ­նե­ լու հա­մար մղվող պայ­քա­րը գլխա­վո­րում էին Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­վել զո­րեղ նա­խա­րա­րա­կան տնե­րը՝ Մա­մի­կոն­յան­նե­րը, Բագ­րա­տու­նի­նե­րը, Արծ­րու­նի­նե­րը, Սյու­նի­նե­րը, ում մե­ծա­ պես քա­ջա­լե­րում ու ա­ջակ­ցում էր Հա­յոց ե­կե­ղե­ցին։ Ան­կախ պե­տա­կա­նութ­յան վե­րա­կանգն­ման նա­խա­շե­մին Հա­յաս­տա­նը են­թարկ­վեց ծանր փոր­ձութ­յան` ա­րաբ զո­րա­ վար Բու­ղա­յի պատ­ժիչ ար­շա­վանք­նե­րին։ Այդ ծանր պայ­ ման­նե­րում տե­ղ ի ու­նե­ցավ նոր կա­թո­ղ ի­կո­սի՝ Զա­քա­րիա Ա 1 (21) 2013 80

խաչ ի և դրոշի ներքո Ձա­գե­ցու ընտ­րութ­յու­նը։ Սպա­րա­պետ Սմբատ Բագ­րա­տու­ նին Շի­րա­կա­վա­նում գու­մա­րեց ժո­ղով, ո­րում ան­նա­խա­դեպ ո­րո­շում կա­յաց­վեց. կա­թո­ղ ի­կոս ընտր­վեց ոչ թե ե­պիսկո­պոս­ նե­րից մե­կը, այլ աշ­խար­հա­կան անձ։ Նույն օր­վա ըն­թաց­քում Զա­քա­րիան ստա­ցավ սար­կա­վա­գ ութ­յուն, քա­հա­նա­յութ­յուն, ե­պիս­կո­պո­սութ­յուն և կա­թո­ղ ի­կո­սութ­յուն աս­տի­ճան­նե­րը։ Հա­ջոր­դ ող ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը ցույց տվե­ցին, որ ճիշտ ընտ­րութ­յուն էր կա­տար­վել։ Ան­նա­խա­դեպ երևույթ էր նաև Ա­նա­նիա Մո­կա­ցու կա­յաց­րած ո­րո­շու­մը, ո­րով բռնութ­յամբ քաղ­կե­դ ո­նութ­յուն ըն­դ ու­նած հա­յե­րին ի­րա­վունք տրվեց վե­ րամկրտ­վել Հա­յոց ծե­սով։ Բագ­րա­տու­նի­նե­րի օ­րոք ե­կե­ղե­ցին ան­չափ հա­րուստ էր, որ­ պես սե­փա­կա­նութ­յուն ու­ներ 500 գյուղ, կա­թո­ղ ի­կո­սի իշ­ խա­նութ­յան ներ­քո կար 500 ե­պիս­կո­պոս և 700 թեմ՝ ի­րենց թե­մա­կալ­նե­րով։ Պատ­միչ Մատ­թեոս Ուռ­հա­յե­ցին գրում է, որ Պետ­րոս կա­թո­ղ ի­կո­սի՝ մայ­րա­քա­ղա­քից դե­պի Արծն մեկ­ նե­լու ժա­մա­նակ նրան ու­ղեկ­ցում էր հսկա­յա­կան շքա­խումբ. նա ճամ­փոր­դ ում էր զի­նա­վառ ազն­վա­զարմ հեծ­յալ­նե­րի, ջո­րի­ներ հե­ծած 120 վար­դա­պետ­նե­րի, ե­պիս­կո­պոս­նե­րի, ե­րա­ժիշտ­նե­րի և կրո­նա­վոր­նե­րի, 200 հեծ­յալ պաշ­տոն­յա­նե­ րի ու­ղեկ­ցութ­յամբ։ Նա ու­ներ մշտա­կան պա­հա­կա­զոր` 300 հեծ­յա­լ ից կազմ­ված։ 1022թ հուն­վա­րի 6-ին՝ Աստ­վա­ծա­հայտ­ նութ­յան օ­րը, Պետ­րոս կա­թո­ղ ի­կո­սը Վա­սիլ 2-րդ ­կայ­սեր ներ­կա­յութ­յամբ Տրա­պի­զո­նում կա­տա­րում է ջրօրհ­նե­քի ծե­ սը։ Հայ հոգևո­րա­կան­նե­րը, կա­թո­ղ ի­կո­սի գլխա­վո­րութ­յամբ, կանգ­նած էին գե­տի հո­սան­քի վե­րին մա­սում, իսկ հույն հոգևո­րա­կան­նե­րը՝ ներքևի։ Եր­կու ազ­գե­րի հոգևո­րա­կան­ ներն այդ հեր­թա­կա­նութ­յամբ էին դա­սա­վոր­վել, որ­պես­զ ի հույ­նե­րը կա­րո­ղա­նան վերս­տին օրհ­նել հայ­կա­կան կող­մի օրհ­նած ջու­րը։ Ա­վան­դազ­րույ­ցի հա­մա­ձայն` Պետ­րոս կա­թո­ ղի­կո­սի օրհ­նած ջու­րը կանգ է ա­ռել, ա­պա հո­սել է հա­կա­ռակ ուղ­ղութ­յամբ։ 1033թ ­տե­ղ ի է ու­նե­նում արևի խա­վա­րում, ո­րը հա­մընկ­նում է Քրիս­տո­սի խա­չե­լութ­յան հա­զա­րամ­յա­կին։ Այս երևույ­թը մեծ տպա­վո­րութ­յուն է թող­նում ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի վրա։ Հով­հան­նես Կո­զեռն վար­դա­պե­տը, մեկ­նա­բա­նե­լով կա­ տար­վա­ծը, բա­զում դժբախ­տութ­յուն­ներ է կան­խա­տե­սում։ Բագ­րա­տուն­յաց ան­կու­մից հե­տո Հա­յոց կա­թո­ղ ի­կո­սութ­յու­ նը մաս­նատ­ված Հա­յաս­տա­նում դառ­նում է հայ ժո­ղովր­դին հա­մախմ­բող գլխա­վոր կենտ­րո­նը, խորհր­դա­նի­շը , միաս­նա­ կա­նութ­յան առ­հա­վատչ­յան։ Հա­յաս­տա­նը գրա­վե­լուց հե­տո հույ­նե­րը սկսում են մի նոր պա­տե­րազմ` Հա­յոց ե­կե­ղե­ցու դեմ ուղղ­ված։ Նրանք երկ­րից դուրս էին հա­նում հայ ազն­վա­ կա­նութ­յա­նը` եր­կի­րը զու­գա­հե­ռա­բար վե­րաբ­նա­կեց­նե­լով ոչ հայ ազն­վա­կան զին­վոր­նե­րով։ Վեր­ջին­նե­րիս հատ­կաց­վում էին կալ­վածք­ներ։ Քաղ­կե­դ ո­նա­կա­նութ­յուն ըն­դ ու­նած հա­յերն ար­տոն­յալ կար­գա­վ ի­ճա­կում էին։ Հա­յութ­յան տե­ղա­շար­ժե­րի պատ­ճա­ռով ըն­դար­ձակ­վում էին նաև Հա­յոց ե­կե­ղե­ցու գոր­ծու­նեութ­յան ու ազ­դե­ցութ­յան սահ­ման­նե­րը։ Ար­դեն 10-րդ ­դա­րում Կի­լ ի­կիա­յում և հա­րա­ կից շրջան­նե­րում հա­յութ­յունն այն­քան էր ստվա­րա­ցել, որ անհ­րա­ժեշտ էր այն­տեղ ևս ­հիմ­նել ե­կե­ղե­ցի­ներ։ Ժո­ղո­վուր­ 1 (21) 2013 82

խաչ ի և դրոշի ներքո դը միա­վոր­վում էր ե­կե­ղե­ցու շուրջ։ Սա­կայն միշտ չէ, որ պե­ տութ­յուն-ե­կե­ղե­ցի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը խա­ղաղ բնույթ էին կրում։ Ռու­բին­յան­նե­րը լու­ծում էին Կի­լ իկ­յան Հա­յաս­տա­նին առնչ­վող ներ­քա­ղա­քա­կան հար­ցե­րը, իսկ Հռոմկ­լա­յի կա­թո­ ղի­կո­սութ­յու­նը հա­մա­հայ­կա­կան միակ կենտ­րոնն էր, որ­տեղ էլ շրջա­նա­ռութ­յան դրվեց «Ա­մ ե­նայն հա­յոց կա­թո­ղ ի­կոս» տիտ­ղո­սը։ 1441թ­ ապ­րի­լ ին Երևան ժա­մա­նե­ցին շուրջ 300 հոգևո­րա­ կան­ներ` ազ­գա­յին-ե­կե­ղե­ցա­կան ժո­ղո­վ ին մաս­նակ­ցե­լու։ Կա­թո­ղ ի­կո­սա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րը, ո­րոնց արդ­յուն­քում ընտր­վեց Կի­րա­կոս Ա Վի­րա­պե­ցին, ամ­փո­փե­ցին նաև Հա­յոց կա­թո­ղ ի­կո­սա­կան ա­թո­ռի դե­գե­րում­նե­րը, և Սուրբ Էջ­միա­ծի­ նը դար­ձավ հա­յոց հոգևոր կենտ­րո­նը։ 17-րդ ­դա­րի ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մը կազ­մա­կեր­պե­լու և ուղ­ղոր­դե­լու գոր­ծում մեծ էր Ա­մ ե­նայն հա­յոց կա­թո­ղ ի­ կոս Հա­կոբ Ջու­ղա­յե­ցու դե­րը։ Նա մեծ դե­րա­կա­տա­րում ու­նի նաև Մայր Ա­թո­ռի բա­րե­կարգ­ման գոր­ծում։ Հայ­կա­կան գրատ­պութ­յու­նը խթա­նե­լու նպա­տա­կով Ջու­ղա­յե­ցին Եվ­րո­պա է ու­ղար­կում Մատ­թեոս Վա­նան­դե­ցուն և Ոս­կան Երևան­ցուն. նրանց հանձ­նա­րար­վում է նաև Եվ­րո­պա­յում նպաս­տա­վոր կար­ծիք ձ­ևա­վո­րել Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րութ­յան հար­ցի շուրջ և հող նա­խա­պատ­րաս­տել հայ-արևմտաեվ­րո­պա­կան քա­ղա­քա­կան ու դա­վա­նա­բա­նա­կան բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի հա­մար։ Կա­թո­ղ ի­կո­սը բա­նակ­ցութ­յուն­ներ է վա­րում հա­կա­ թուր­քա­կան տրա­մադ­րութ­յուն­ներ ու­նե­ցող բարձ­րաս­տի­ճան կա­թո­լ իկ հոգևո­րա­կան­նե­րի հետ, նույ­նիսկ, դի­վա­նա­գի­տութ­ յու­նից ել­նե­լով, ո­րո­շա­կի զի­ջում­նե­րի է դի­մում դա­վա­նա­բա­ նա­կան հար­ցե­րում։ 1677թ ­նա Էջ­միած­նում գաղտ­նի ժո­ղով է գու­մա­րում, ին­չի արդ­յուն­քում ա­ռա­ջին ան­գամ մեր ե­կե­ղե­ցին նա­մակ է հղում Ռու­սաս­տա­նի ար­քա­յին։ Եվ­րո­պա ճա­նա­ պարհ­վե­լու նա­խօ­րեին կա­թո­ղ ի­կո­սը Կ. Պոլ­սում հան­կար­ծա­ մահ է լի­նում` կի­սատ թող­նե­լով քա­ղա­քա­կան գոր­ծե­րը։ 18-րդ ­դա­րում ևս­ե­կե­ղե­ցին քա­ղա­քա­կան ան­ցու­դար­ձի մաս­ նա­կիցն էր։ Նա­հա­պետ Ե­դե­սա­ցի կա­թո­ղ ի­կո­սը խիստ զգու­ շա­վոր էր։ 1699-ին, երբ Իս­րա­յել Օ­րին հան­դես է գա­լ իս Կա­ թո­լ իկ ե­կե­ղե­ցուն դա­վա­նա­բա­նա­կան հար­ցե­րում զի­ջում­ներ ա­նե­լու և Եվ­րո­պա­յի հետ հա­մա­գ որ­ծակ­ցե­լու ա­ռա­ջար­կով, կա­թո­ղ ի­կո­սը հրա­ժար­վում է ա­ջակ­ցել Օ­րիին` պարս­կա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի հետ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը չփչաց­նե­լու հա­մար։ Թուրք-պարս­կա­կան պա­տե­րազ­մից հե­տո կա­թո­ ղի­կո­սա­կան գահ է բարձ­րա­նում Աբ­րա­համ Գ Կրե­տա­ցին, և Մայր Ա­թո­ռի վի­ճա­կը բա­րե­լավ­վում է, քա­նի որ նո­րըն­ տիր կա­թո­ղ ի­կո­սը դի­վա­նա­գի­տո­րեն հա­մա­գ որ­ծակ­ցութ­յուն է ա­ռա­ջար­կում Նա­դիր խա­նին։ Այդ­պի­սով, նա Մայր Ա­թոռն ու Հա­յաս­տանն ա­զա­տում է նոր ա­վե­րա­ծութ­յուն­նե­րից և կո­ ղո­պու­տից։ Նա­դի­րի թա­գադ­րութ­յան ժա­մա­նակ կա­թո­ղ ի­ կո­սի մեջ­քին կա­պել են շա­հա­կան իշ­խա­նութ­յան խորհըր­դա­նիշ համարվող սու­րը։ Պարս­կաս­տա­նի պատ­մութ­յան ողջ ըն­թաց­քում այլևս­ ոչ մի քրիս­տոն­յա­յի նման դեր չի վե­ րա­պահ­վել։ 1820 ա­կան թթ­ Անդր­կով­կա­սում քա­ղա­քա­կան ի­րադ­րութ­յու­նը սրվում է։ Ռու­սաս­տա­նը ձգտում է գրա­վել Արևել­յան Հա­յաս­տա­նը և դիր­քերն ամ­րապն­դել Անդր­կով­ 1 (21) 2013 83

խաչ ի և դրոշի ներքո կա­սում։ Ե­կե­ղե­ցին ևս ­մի­ջամ­տում է։ Այդ է վկա­յում Ներ­ սես Աշ­տա­րա­կե­ցի ա­պա­գա կա­թո­ղ ի­կո­սի` բո­վան­դակ հայ ժո­ղովր­դին ուղղ­ված հայ­րե­նա­սի­րա­կան կո­չը։ Նա այդ ժա­ մա­նակ վի­րա­հա­յութ­յան ա­ռաջ­նորդն էր։ Աշ­տա­րա­կե­ցին հայ կա­մա­վո­րա­կան ջո­կատ­ներ է կազ­մում և մաս­նակ­ցում է երևան­յան ար­շա­վանք­նե­րին, իսկ պա­տե­րազ­մից հե­տո ե­կե­ ղե­ցին ա­պա­հո­վում է հա­յե­րի ներ­գաղ ­թը։ Սա­կայն ռու­սա­կան բա­նա­կի գե­նե­րալ Պասկևի­չը Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խութ­յան հա­մար պայ­քա­րող ազ­գա­յին ու հոգևոր գոր­ծիչ­նե­րի դեմ պայ­քար է սկսում։ Դրան հետևում է 1836-ին Նի­կո­լայ 1-ին ցա­րի ստո­րագ­րած` Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու կա­նո­նադ­րութ­յու­նը` «Պո­լո­ժե­նիե» վեր­տա­ռութ­յամբ, ին­չի հի­ման վրա էլ սահ­մա­նա­փակ­վում են կա­թո­ղ ի­կո­սի ի­րա­վա­սութ­յուն­նե­րը։ Ռու­սաս­տա­նի լու­սա­վո­րութ­յան նա­խա­րա­րի 1886թ ­հանձ­նա­րա­րութ­յամբ և հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցա­կան դպրոց­նե­րի հա­ մար մշակ­ված հա­տուկ կար­գի հա­մա­ձայն` տար­րա­կա­նից ա­վե­լ ի բարձր կար­գի դպրոց­նե­րի գո­յութ­յու­նը Հա­յաս­տա­ նում թույ­լատր­վում էր միայն մաս­նա­վոր հի­մունք­նե­րով, այն էլ` խիստ վե­րահս­կո­ղութ­յան պայ­ման­նե­րում։ Հայ հոգևո­րա­ կա­նութ­յունն ընդ­դի­մա­ցավ այս «նո­րա­մու­ծութ­յա­նը», ին­չ ի հետևան­քով 300 դպրոց փակ­վեց։ Այս փաս­տը վրդով­մուն­քի բուռն ա­լ իք ա­ռա­ջաց­րեց. հրա­պա­րակ­վե­ցին բազ­մա­թիվ հոդ­ ված­ներ, ո­րոն­ցում մեր­կաց­վում էր ցա­րիզ­մի գա­ղու­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը։ Ի վեր­ջո, ցա­րա­կան ինք­նա­կա­լութ­ յու­նը, զգու­շութ­յու­նից ել­նե­լով, զի­ջում­նե­րի դի­մ եց։ Ան­սա­լով Մա­կար կա­թո­ղ ի­կո­սի դի­մում-նա­մակ­նե­րին` ցա­րա­կան կա­ ռա­վա­րութ­յու­նը թույ­լատ­րեց վե­րա­բա­ցել հայ­կա­կան դպրոց­ նե­րը, բայց` միայն տար­րա­կան­նե­րը։ Ար­գել­վեց Հա­յաս­տա­ նի պատ­մութ­յան և աշ­խար­հագ­րութ­յան ու­սու­ցա­նու­մը այդ դպրոց­նե­րում։ Ցա­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան դեմ ուղղ­ված բո­ղո­քի հա­ջորդ շար­ժու­մը գլխա­վո­րեց Մկրտիչ Ա Խրիմ­յան կա­թո­ղ ի­կո­սը։ 20-րդ ­դա­րի սկզբին Հա­յոց ե­կե­ղե­ցու ու­նեց­ված­քի ընդ­հա­ նուր ար­ժե­քը 100 մլն ­ռուբ­լ ի էր` տա­րե­կան 300 հա­զար ռուբ­ լի ե­կա­մու­տով, ո­րի մեծ մա­սը հատ­կաց­վում էր թե­մա­կան ու ծխա­կան դպրոց­նե­րի պահ­պան­ման ծախ­սե­րին։ 1869ից սկսած` վերս­տին հա­ջոր­դա­բար փակ­վե­ցին հայ­կա­կան դպրոց­նե­րը, հրա­տա­րակ­չա­կան ու բա­րե­գ որ­ծա­կան ըն­կե­ րութ­յուն­նե­րը, հա­լա­ծանք­ներ սկսվե­ցին ե­կե­ղե­ցու և մշա­ կույ­թի գոր­ծիչ­նե­րի դեմ։ Մկրտիչ Խրիմ­յան կա­թո­ղ ի­կոսն ար­գե­լեց այդ մա­սին տե­ղե­կատ­վութ­յան հրա­պա­րա­կու­մը հայ­կա­կան մա­մու­լում, իսկ Սի­նո­դին կար­գադ­րեց չհանձ­նել ու­նեց­ված­քը։ Կա­թո­ղ ի­կոսն անհ­նա­զան­դ ութ­յուն ցու­ցա­բե­րեց օ­րեն­քի դեմ, ին­չը ոգևո­րեց հայ ժո­ղովր­դին։ Պայ­քա­րը տ­ևեց շուրջ 2 տա­րի, և, ի վեր­ջո, ցա­րա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը վե­ րա­դարձ­րեց բռնագ­րա­վա­ծը։ Հոգևո­րա­կա­նութ­յան և քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի հա­մա­գ որ­ծակ­ցութ­յու­նը նկա­տե­լ ի արդ­յունք տվեց 1905-06թթ ­հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րի ժա­մա­նակ։ Ե­կե­ղե­ցին փոր­ձեց կան­խել դրանք` հան­դի­պե­լով մահ­մ ե­դա­կան ա­ռաջ­ նոր­դի հետ։ Երբ այ­ցը ցան­կա­լ ի արդ­յունք չտվեց, ե­կե­ղե­ցին, ի վեր­ջո, դի­մ եց Կով­կա­սի փո­խար­քա­յին` խնդրե­լով չխո­չըն­ 1 (21) 2013 84

խաչ ի և դրոշի ներքո դո­տել հա­յե­րի ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յան կազ­մա­կերպ­մա­նը։ Հոգևո­րա­կա­նութ­յու­նը, պե­տա­կա­նութ­յան բա­ցա­կա­յութ­յան պայ­ման­նե­րում, ան­ձամբ էր զենք ու զի­նամ­թերք ձեռք բե­ րում և բա­ժա­նում ժո­ղովր­դին։ 1877-78թթ ­ռուս-թուր­քա­կան պա­տե­րազ­մը մեծ հույ­սեր արթ­ նաց­րեց հա­յութ­յան շրջա­նում։ Դեռևս 1877թ­-ին Կ. Պոլ­սի պատ­րիարք Ներ­սես Վար­ժա­պետ­յա­նին այ­ցե­լել էր Մկրտիչ Խրիմ­յա­նի գլխա­վո­րած պատ­վ ի­րա­կութ­յու­նը, ո­րը պատ­ րիար­քից պա­հան­ջել էր հստակ դիր­քո­րո­շում ար­տա­հայ­տել հայ­կա­կան հար­ցի վե­րա­բեր­յալ։ Ի վեր­ջո, 1878թ­-ին Ներ­սես Վար­ժա­պետ­յա­նը Հա­յոց ազ­գա­յին ժո­ղո­վ ի ու պատ­րիար­քա­ րա­նի ա­նու­նից նա­մակ-խնդրագ­րեր է հղում Ռու­սաս­տա­նի Ա­լեք­սանդր 2-րդ ­կայս­րին և ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­ րին` հայ­ցե­լով նրանց ա­ջակ­ցութ­յու­նը։ Պատ­րիար­քը նա­ մա­կով դի­մում է նաև այդ ժա­մա­նակ­վա կա­թո­ղ ի­կոս Գ­ևորգ Դ­-ին` տե­ղե­կաց­նե­լով իր քայ­լ ի մա­սին և հույս հայտ­նե­լով, թե նա ևս կ­հայ­ցի ցա­րի օգ­նութ­յու­նը։ Արդ­յուն­քում` ծնվում է Սան Ստե­ֆա­նո­յի պայ­մա­նագ­րի 16-րդ ­հոդ­վա­ծը։ Չհան­դ ուր­ ժե­լով Ռու­սաս­տա­նի դիր­քե­րի ամ­րապն­դ ումն Օս­ման­յան կայս­րութ­յու­նում` Մեծ Բրի­տա­նիա­յի և Ավստ­րո-Հուն­գա­ րիա­յի պա­հան­ջով 1878թ ­հու­նի­սին հրա­վ իր­վում է Բեռ­լ ի­նի կոնգ­րե­սը։ Կ. Պոլ­սի հա­յոց պատ­րիար­քա­րա­նի հանձ­նա­ րա­րութ­յամբ` Գրի­գ որ Օտ­յա­նը վե­հա­ժո­ղո­վ ին ներ­կա­յաց­ նե­լու հա­մար կազ­մում է «Ծրա­գիր կազ­մա­կեր­պա­կան կա­ նո­նա­կար­գի Օս­ման­յան Հա­յաս­տա­նի» փաս­տա­թուղ­թը` ա­ռա­ջադ­րե­լով Հա­յաս­տա­նի ինք­նա­վա­րութ­յան պա­հան­ջը։ Արևմտա­հա­յութ­յան դա­տը Բեռ­լ ի­նում պաշտ­պա­նե­լու հա­ մար կազմ­վում է պատ­վ ի­րա­կութ­յուն` Մկրտիչ Խրիմ­յա­նի գլխա­վո­րութ­յամբ։ Վե­րա­դառ­նա­լով Կ. Պոլ­սից` Խրիմ­յա­նը Բեռ­լ ի­նի վե­հա­ժո­ղո­վը նմա­նեց­նում է հա­րի­սա­յով լի կաթ­սա­ յի, որ­տեղ «եր­կա­թե գդա­լ ի» կա­րիք կար. «… ­Մո­ռա­ցա ա­ռա­ ջուց հետս մի քա­նի հատ զեյ­թուն­ցի տա­նեի, ա­նոնք շե­րեփ ու­նեին… ժո­ղո­վուրդ, ա­մ ե­նեն ա­ռաջ քո ա­զա­տութ­յան հույ­ սը քո վրա դիր, քո խել­քին, քո բազ­կին ուժ տուր»։ Պա­տա­ հա­կան չէ, որ դրա­նից հե­տո հայ ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մը թ­ևա­կո­խեց նոր` զին­ված պայ­քա­րի փուլ։ Բալ­կան­յան պա­տե­րազմ­նե­րում Թուր­քիա­յի կրած պար­տու թ­յուն­նե­րը նպաս­տե­ցին Օս­ման­յան պե­տութ­յան իշ­խա­նութ­ յան տակ գո­յատևող ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ա­զա­տագ­րա­կան շար­ ժում­նե­րի աշ­խու­ժաց­մա­նը։ Հայ­կա­կան ազ­գա­յին-հայ­րե­նա­ սի­րա­կան շրջա­նակ­նե­րում վերս­տին հույ­սեր ծնվե­ցին. նրանց միա­վո­րո­ղը կրկին կա­րող էր դառ­նալ եկե­ղե­ցին։ Ու­նե­նա­լով ողջ հա­յութ­յան ա­ջակ­ցութ­յու­նը` Գ­ևորգ Ե Սու­րեն­յանց կա­ թո­ղ ի­կո­սը Կով­կա­սի փո­խար­քա­յին խնդրեց ցա­րի ա­ռաջ բարձ­րաց­նել Հա­յոց հար­ցը։ Կ ­Պոլ­սի պատ­րիար­քա­րա­նը դի­ մեց ե­գիպ­տա­հայ մե­ծա­հա­րուստ Պո­ղոս Նու­բար փա­շա­յին, որ­պես­զի նա Արևմտյան Հա­յաս­տա­նում բա­րե­նո­րո­գում­ներ ա­նե­լու խնդրան­քով իր հեր­թին դի­մի Լոն­դո­նի դես­պա­նա­ ժո­ղո­վ ին։ Սա­կայն ո­րոշ­վեց Օս­ման­յան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին ա­ռանձ­նա­պես չգրգռե­լու նպա­տա­կով հար­ցի լու­ծու­մը թող­նել կա­թո­ղ ի­կո­սին։ Իսկ Հայ­կա­կան հար­ցը մինչ օրս էլ շա­րու­նա­ կում է զոհ գնալ մի­ջազ­գա­յին դի­վա­նա­գի­տութ­յա­նը…

1 (21) 2013 86

խաչ ի և դրոշի ներքո 1911թ­ ե­րիտ­թուր­քե­րի կա­ռա­վա­րութ­յունն ար­դեն վճռել էր ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լութ­յու­նից զրկել Օս­ման­յան կայս­ րութ­յան տա­րած­քում բնակ­վող բո­լոր ազ­գ ութ­յուն­նե­րը։ Այդ նպա­տա­կով նրանք ու­ժե­ղաց­րին մշա­կու­թա­յին և կրո­նա­կան հա­լա­ծանք­նե­րը, փա­կե­ցին հայ­կա­կան դպրոց­նե­րը։ Մեծ տե­ րութ­յուն­նե­րին հղած նա­մակ­նե­րում Գ­ևորգ Ե կա­թո­ղ ի­կոսն ա­նընդ­հատ նշում էր, որ հայ ժո­ղո­վուր­դը Թուր­քիա­յում ապ­ րում է «հնա­րա­վոր ջար­դե­րի սար­սա­փի տակ… կո­տո­րած­նե­ րը շա­րու­նակ­վում են ան­վերջ»։ Թուր­քե­րը գի­տակ­ցում էին, որ հայ ժո­ղովր­դի հոգևոր կեր­պա­րի, մշա­կու­թա­յին ինք­նու­ րույ­նութ­յան պահ­պան­ման տե­սանկ­յու­նից անն­կա­րագ­րե­լ ի է Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու դե­րը։ Հայտ­նի է Թուր­քիա­յի ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար Թա­լեա­թի գաղտ­նի նա­մա­կի բո­վան­դա­կութ­յու­նը, թե` «հայ հոգևո­րա­կա­նութ­յու­նը պետք է ոչն­չաց­վ ի ա­ռա­ջին հեր­թին»։ Դեռևս 1912-13թթ Կ. Պոլ­ սի հա­յոց պատ­րիար­քութ­յու­նը, ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­ րութ­յան հանձ­նա­րա­րութ­յամբ, ներ­կա­յաց­րել էր Թուր­քիա­ յում գտնվող հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ամ­բող­ջա­կան ցան­կը։ Հենց այդ ժա­մա­նակ էլ, փաս­տո­րեն, նա­խա­պատ­րաստ­վում էր հար­վա­ծը. ոչն­չաց­վե­ցին Հա­յաս­տա­նում վաղ քրիս­տո­ նեութ­յան ժա­մա­նակ­նե­րից սրբո­րեն պահ­պան­ված մա­սունք­ նե­րը, վան­քե­րը, բա­զում հոգևո­րա­կան­ներ, զեն­քը ձեռք­նե­ րին, զոհ­վե­ցին հա­նուն հայ­րե­նի­քի։ Հայ ե­կե­ղե­ցին ժո­ղովր­դին ո­խե­րիմ թշնա­մու դեմ ա­հեղ մար­ տի կո­չեց նաև այն ժա­մա­նակ, երբ բոլշևիկ­յան Ռու­սաս­տա­ նը 1918թ­-ին Թուր­քիա­յին զի­ջեց Կարսն ու Ար­դա­հա­նը, իսկ նա­հան­ջող ռու­սա­կան բա­նա­կին փո­խա­րի­նած փոք­րա­թիվ հայ­կա­կան ջո­կատ­նե­րը չէին կա­րո­ղա­նում ողջ Կով­կա­սի եր­ կայն­քով պա­հել սահ­ման­նե­րը։ Ի վեր­ջո, Բաշ Ա­պա­րա­նի, Սար­դա­րա­պա­տի հե­րո­սա­կան մար­տե­րը դար­ձան այն հիմ­ նա­կան հո­ղը, ո­րի վրա պետք է վե­րա­կա­ռուց­վեր նո­րան­կախ հան­րա­պե­տութ­յու­նը։ 1918թ, բարդ մի ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ ծում, ծնվեց Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը` քայ­քայ­ված ու կազ­մա­լուծ­ված հո­ղ ի վրա… Ե­կե­ղե­ցին իր ամ­բողջ մարդ­ կա­յին, նյու­թա­կան ռե­սուր­սը ներդ­րեց երկ­րի կա­յաց­ման գոր­ ծում։ Հա­յաս­տա­նում հաս­տատ­ված հա­րա­բե­րա­կան ան­դոր­րը և ար­տա­քին վտան­գի առ­ժա­մա­նակ­յա բա­ցա­կա­յութ­յու­նը լուրջ նա­խադր­յալ­ներ ստեղ­ծե­ցին ե­կե­ղե­ցի-պե­տութ­յուն փոխ­հա­րա­ բե­րութ­յուն­նե­րը ո­րա­կա­կան նոր մա­կար­դակ բարձ­րաց­նե­լու հա­մար։ Հա­սու­նա­ցել էր հա­յ աշ­խար­հիկ և հոգևոր իշ­խա­նութ­ յուն­նե­րի փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ի­րա­վա­կան կար­գա­վոր­ ման անհ­րա­ժեշ­տութ­յու­նը։ Կազմ­վեց մի «դաշ­նա­գիր», ըստ ո­րի` Հայ ե­կե­ղե­ցին օրհ­նում էր Միաց­յալ ու Ան­կախ Հա­յաս­ տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը և երկ­րի օ­րի­նա­կան իշ­խա­նութ­ յու­նը, իսկ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նը ե­րաշ­խա­վո­րում էր Մայր Ա­թո­ռի և Ա­մ ե­նայն հա­յոց կա­թո­ղ ի­կո­սի գե­րիշ­խան ի­րա­վունք­ներն ազ­գա­յին-ե­կե­ղե­ցա­կան և կրո­նա­բա­րո­յա­կան խնդիր­նե­րում։ 1920թ ­թուրք-հայ­կա­կան պա­տե­րազ­մում հայ­ կա­կան բա­նա­կի պար­տութ­յու­նը ծանր կա­ցութ­յուն ստեղ­ծեց Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան հա­մար։ Բարդ ի­րա­վ ի­ճա­ կից օգտ­վե­լով` բոլշևիկ­նե­րը բռնագ­րա­վե­ցին իշ­խա­նութ­յու­նը։ Հա­յաս­տա­նում հաս­տատ­վե­ցին խորհր­դա­յին կար­գեր։ Այդ 1 (21) 2013 87

խաչ ի և դրոշի ներքո շրջա­նում, դեռևս 1911թ­-ից, Ա­մ ե­նայն հա­յոց կա­թո­ղ ի­կոսն էր Գ­ևորգ Ե Սու­րեն­յան­ցը։ Խորհր­դա­յին վար­չա­կար­գի ա­ռա­ ջին հրո­վար­տակ­նե­րով` ե­կե­ղե­ցին բա­ժան­վեց պե­տութ­յու­նից, իսկ դպրո­ցը` ե­կե­ղե­ցուց։ Աս­տի­ճա­նա­բար սահ­մա­նա­փակ­վե­ ցին ե­կե­ղե­ցու ի­րա­վա­սութ­յուն­նե­րը, սկսվեց հա­լա­ծանք­նե­րի շար­քը հայ հոգևո­րա­կա­նութ­յան ու հա­վա­տաց­յալ­նե­րի նկատ­ մամբ։ Բռնագ­րավ­վե­ցին ե­կե­ղե­ցա­կան գույքն ու ար­ժե­քա­վոր ի­րե­րը։ Ի վեր­ջո, 1938թ­ո­րո­շում կա­յաց­վեց փա­կել Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը, սա­կայն մե­ծա­գույն ջան­քե­րի գնով ո­րոշ­ ման ի­րա­գոր­ծու­մը կա­սեց­վեց։ 1955թ ­Մայր Ա­թո­ռում տե­ղ ի ու­նե­ցած ազ­գա­յին-ե­կե­ղե­ցա­ կան ժո­ղո­վում Ա­մ ե­նայն հա­յոց կա­թո­ղ ի­կոս ընտր­վեց Ռու­ մի­նիա­յի հա­յոց թե­մի ա­ռաջ­նորդ Վազ­գեն ե­պիս­կո­պոս Պալճ­յա­նը։ Հա­յոց 130-րդ ­հայ­րա­պե­տի գա­հա­կա­լութ­յան ըն­ թաց­քը ե­կե­ղե­ցու նո­րա­գ ույն պատ­մութ­յան է­ջե­րում դար­ձավ վե­րել­քի ժա­մա­նա­կաշր­ջան։ Իշ­խա­նութ­յուն­ներն ու ժա­մա­նակ­նե­րը հա­ջոր­դ ում էին միմ­ յանց, իսկ Հայ ե­կե­ղե­ցին ա­ռաջ­վա պես կան­գ ուն էր։ Խորհըր­ դա­յին շրջա­նում, կո­մու­նիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յան թե­լադ­րան­քով, քրիս­տո­նեութ­յու­նը հետևողական­ո­րեն հեր ք­վում էր։ Սա տ­ևեց մինչև 1988թ։ Այդ տար­վա փետր­վա­րին սկիզբ ա­ռավ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան նոր` Ար­ցախ­յան շար­ժու­մը, որն ըն­դա­մ ե­նը մի քա­նի օր­վա ըն­թաց­քում ոտ­քի հա­նեց աշ­խար­հասփ­յուռ հա­յութ­յա­նը։ Ե­կե­ղե­ցին դարձ­յալ ժո­ղովր­դի հետ էր։ Վազ­գեն Ա­ռա­ջին կա­թո­ղ ի­կոսն Ար­ցա­ խը Հա­յաս­տա­նին վե­րա­միա­վո­րե­լու կո­չով դի­մ եց Գոր­բա­ չո­վ ին։ Նա մշտա­պես ցու­ցա­րար­նե­րի կող­քին էր։ Հայ ժո­ ղովր­դի տո­կու­նութ­յան, զո­հո­ղութ­յուն­նե­րի գնով 1990-91թթ ս­կիզբ դրվեց Հա­յոց ան­կախ պե­տա­կա­նութ­յա­նը։ Կյան­քի մայ­րա­մու­տին իր օրհ­նած վեր­ջին մյու­ռո­նը Վազ­գեն Ա հայ­ րա­պետն ան­վա­նեց «Ան­կա­խութ­յան մյու­ռոն» և դրա­նով օ­ծեց Էջ­միած­նի Ա­վագ խո­րա­նի «Տի­րա­մայ­րը ման­կան հետ» պատ­կե­րը` այն ան­վա­նե­լով «Ան­կա­խութ­յան տի­րա­մայր»։ Մի ա­ռի­թով Վազ­գեն Ա կա­թո­ղ ի­կոսն ա­սել է. «Մեր ազ­գը թե՛ Հա­յաս­տա­նում, թե՛ Ար­ցա­խում մարտն­չում է հա­նուն կյան­ քի հաղ ­թութ­յան։ Այդ­պես է, որ հի­նա­վուրց հայ ազ­գը մի ան­ գամ ևս ­պատ­մութ­յան բե­մի վրա հան­դես է գա­լ իս հպարտ ճա­կա­տով` որ­պես վա­վե­րա­կան քրիս­տոն­յա ժո­ղո­վուրդ»։ 1993թ ­Մոսկ­վա­յում կա­թո­ղ ի­կո­սը նույ­նիսկ տնտե­սա­կան ա­ջակ­ցութ­յուն է խնդրել շրջա­փակ­ված և պա­տե­րազ­մող երկ­ րի հա­մար։ Նա ա­նընդ­մ եջ ա­ղո­թում էր հա­նուն հայ­րե­նի­քի, հա­նուն միաս­նա­կա­նութ­յան ու ընդ­հա­նուր գա­ղա­փա­րի։ Նա ե­րա­զում էր ա­զատ ու ան­կախ Հա­յաս­տա­նի մա­սին և ա­ղո­ թում Ար­ցախ­յան գո­յա­մար­տում պայ­քա­րող յու­րա­քանչ­յուր մար­տի­կի կյան­քի, յու­րա­քանչ­յուր զո­հի հո­գ ու հանգըս­ տութ­յան հա­մար։ Ար­ցախ­յան գո­յա­մար­տի մաս­նա­կից­նե­րը բազ­միցս նշել են այն մա­սին, որ ռազ­մա­կան ա­մ ե­նա­բարդ գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րից ա­ռաջ զգա­ցել են Աստ­ծո ա­ռաջ­նոր­ դութ­յու­նը, ինչն էլ մեր պայ­քա­րի ար­դա­րա­ցիութ­յան առ­հա­ վատչ­յան է։ Այս գի­տակ­ցութ­յու­նը մեզ պի­տի օգ­նի կեր­տել հոգևոր, հզոր Հա­յաս­տան և աստ­վա­ծա­վախ, ար­դա­րա­միտ հա­սա­րա­կութ­յուն։ 1 (21) 2013 88

խաչ ի և դրոշի ներքո Թեև արդեն մեկ դար էր, ինչ քրիստոնեությունը պետական կրոն էր դարձել Հայաստանում, սակայն այն դեռևս չէր վերածվել համազգային կրոնի։ Դրան խոչընդոտում էին ժողովրդի հեթանոսական ոչ հեռու անցյալը, կենցաղում, առօրյայում արմատացած հին սովորույթները։ Սակայն գըլխավոր պատճառն այն էր, որ Աստվածաշնչի ընթերցումները, քրիստոնեության տարածումը, կրթությունը, ժամերգությունները կատարվում էին ժողովրդին խորթ լեզուներով` հունարեն և ասորերեն։ Շուտով հռոմեացիներն իրենց իշխած հայկական տարածքում հայերին պարտադրեցին գործածել միայն հունարենը, իսկ պարսիկները` միայն ասորերենը։ Հայոց հոգևոր և աշխարհիկ առաջնորդները` կաթողիկոս Սահակ Պարթևն ու Վռամշապուհ արքան, խորապես գիտակցում էին սպառնացող վտանգը և հայոց գրերի ստեղծման անհրաժեշտությունը։ Հենց այդ ժամանակ էլ հայոց արքային և կաթողիկոսին գրերի ստեղծման առաջարկով դիմում է Մեսրոպ Մաշտոցը։ Հայաստանի գավառներում Ս.Ավետարանը սովորեցնելու ժամանակահատվածում Մաշտոցը համոզվել էր, թե որքան կարևոր էր հայերեն գիր ու գրականություն ունենալը, Աստվածաշունչը հայերեն թարգմանելը։ Գրերի ստեղծման իր ծրագրի մասին նա հայտնում է Սահակ Պարթևին և Վռամշապուհ արքային։ Ե'վ արքան, և' կաթողիկոսը պատրաստակամություն են հայտնում ամեն կերպ աջակցելու

Հայոց գրերը “«Եվ տեսնում է ո'չ երազ քնի մեջ, ո'չ տեսիլք արթնության մեջ, այլ սրտի գործարանում նրա հոգու աչքերին եր—ևում է աջ ձեռքի թաթ` քարի վրա գրելիս, այնպես, որ քարը գծերի հետքը պահում էր, ինչպես ձյունի վրա»։ Մովսես Խորենացի, «“Հայոց պատմություն”»

այս համազգային ծրագրի իրագործմանը։ Սկսվում են երկարատև, տքնաջան որոնումներն ու աշխատանքները։ Ի վերջո, 405թ Եդեսիա քաղաքում Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծում է հայոց գրերը։ Մաշտոցը նորաստեղծ տառերին անուններ է տալիս, որոշում դրանց թվային արժեքները և դասավորում հերթականությամբ։ Այնուհետև ուղևորվում է Սամոսատ, որտեղ գեղագրի օգնությամբ հղկում ու ձևավորում է նշանագրերը։ Հայերեն թարգմանված առաջին նախադասությունը «Գիրք առակացից» է` «Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»։ Գրերի գյուտից հետո հիմնվում են ազգային դըպ-

րոցներ, սկսվում է թարգմանական և ինքնուրույն գրականության ստեղծման գործը։ Արտաքին ոտնձգությունների դեմ պայքարի միասնական ճակատն ընդլայնելու նպատակով` Սահակ Պարթևն ու Մեսրոպ Մաշտոցը ձեռնամուխ են լինում նաև վրաց ու աղվանից ժողովուրդների համար գըրեր ստեղծելու գործին։ Գրերի ստեղծումից հետո Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթևը և մի խումբ վարդապետներ ձեռնամուխ եղան Աստվածաշնչի թարգմանության կարևորագույն գործին։ Մաշտոցը ասորական բնագրից Աստվածաշնչի թարգմանությունը սկսել էր դեռևս Սամոսատում։ Բարձրորակ թարգմանություն կատարելու համար մի խումբ թարգմանիչ վարդապետներ մեկնեցին Կ.Պոլիս։ Ստացած կրթության արդյունքում նրանք փայլուն տիրապետեցին հունարենին, ինչպես նաև կատարելագործեցին աստվածաբանության ու փիլիսոփայության վերաբերյալ իրենց ունեցած գիտելիքները։ Բացի Աստվածաշնչից` կատարվեցին նաև այլ թարգմանություններ։ Զուգահեռաբար ստեղծվում էր նաև նոր` ինքնուրույն գրականությունը։ Հայ հեղինակների կողմից գրվեցին բազմաթիվ ստեղծագործություններ` պատմական, փիլիսոփայական, աստվածաբանական և այլն։ Մեսրոպ Մաշտոցը մահացել է 440թ փետրվարի 17-ին և թաղվել է Օշականում։ Հայոց եկեղեցին Մեսրոպ Մաշտոցին, Սահակ Պարթևին և նրանց աշակերտներին դասել է սրբերի շարքը։ 1 (21) 2013 89

calendar

TIME TO CELEBRATE

PhotoLure

By Parandzem Avagyan

1 (21) 2013 90

calendar each of us. Our time on the Earth is sacred and we had better celebrate its every second. Instead, we pay more attention to the formal side of our actions. The importance of holidays has been completely forgotten: even religious holidays have been transformed into opportunities to go to a cafe or park.

Ordinary actions can no longer be transformed into manifestations of the sacred.

We cook and complain that it's a waste of time, while we should be pouring our love into making that food. We work and believe it is a divine curse, while we

should be using our skills to bring pleasure, to spread the energy within us and to catch up others with our enthusiasm.

We hear that tomorrow is a holiday and get beyond ourselves with joy as we won't have to work a whole day, while we should be thinking over how to celebrate and make that day special for all.

Notwithstanding all the hardships of Life, the Armenians adore holidays and know how to celebrate them. Thus, an Armenian's calendar comprises a number of holidays some of which are of official status marking vital events for our nation.

PhotoLure

At least once a year many of us wish to have a perpetual holiday because reality is something from which we feel it necessary to take pretty frequent holidays.

However, to be happy and joyful one doesn't necessarily need to have those red circles on the calendar. A company of hilarious people, a bottle of good wine and high mood will result in a wonderful feast for soul.

As for calendar holidays, they are not to be celebrated only as feasts. We must first of all conceive their importance for our whole nation and particular meaning for

1 (21) 2013 91

calendar over sixty Armenians were promoted to the rank of general, and with an additional four eventually achieving the rank of Marshal of the Soviet Union: Hovhannes Bagramyan (the first nonSlavic commander to hold the position of a front commander), Admiral Ivan Isakov, Hamazasp Babadzhanian, and Sergei Khudyakov. In its turn, the Nagorno Karabakh conflict revealed new names to us: Monte Melkonyan, Movses Georgesyan, Vazgen Sargsyan, Garo Kaqhedjian, Arkadi Ter-Tadevosyan, Seyran Ohanyan and thousands of brave-hearted patriots.

Day of the First Republic Observed on May 28 On this day in 1918 the Armenian people restored what was left of historic Armenia to become a state after half a millennium of lost sovereignty. No doubt May can be called the Month of Victories for our people, as again in May the Armenians achieved splendid triumphs one after another under the command of such celebrated militaries as Drastamat Kanayan, Daniel Bek-Pirumyan, Movses Silikyan and Tovmas Nazarbekyan. The courage and utter devotion of our ancestors can in no case be neglected; thus nowadays all over Armenia and particularly in Aparan May 28 is celebrated as a national holiday with folk music and dances.

Though short lived, the 1918 Republic inspired the spirit of hope and self determination for future generations.

PhotoLure

Victory and Peace Day Observed on May 9 This day is a double holiday for all the Armenians throughout the world. To the 1945 glorious victory over the Nazi Germany a new, none the less glorious victory was added 47 years later. The Armenian Army liberated Shuoshi, the heart of Nagorno Karabakh, inaugurating a new era for Armenia and Karabakh.

On May 9 the officials and common citizens visit the Yerablur and the Eternal Flame to commemorate the dead in both wars. On the whole, more than 170000 Armenians did not return from these two wars. The Armenians proved once again their heroism attaining the highest military ranks both in the Soviet Union and in the independent Republic of Armenia. In World War II

1 (21) 2013 92

calendar Constitution Day Observed on July 5 For a nation the Constitution embodies the latter's independence and main law regulating all the spheres of the country's life. Thus, it is quite natural that Constitution Day is celebrated in Armenia at an official level.

July 5 is proclaimed a national holiday as the Constitution of the Republic of Armenia was adopted on July 5, 1995. Exactly 15 years ago the draft Constitution, prepared by the Armenian National Movement, was put to the national referendum and subsequently approved by the Armenian people.

Later on November 27, 2005 it was amended and put into effect. Constitution has invaluable historical importance for any state and nation, and even in the hardest times it is the basis of sustainable development and independence of the Armenian state.

Independence Day Observed on September 21 Independence Day is surely the most significant of all official holidays in Armenia. The restoration of the Republic of Armenia followed a national referendum on secession from the Soviet Union.

The nation-wide referendum was held on September 21, 1991, preceded by the declaration of Independence.

As a heritage the new born state got wrecked economy, absence of infrastructure, bloody war and finally – isolation. Hard were times for the Armenians, but our hard-working nation broke through sacrificing much for what is called Independence. Independence is the sanctity which we can no more be deprived of.

Henceforth, this list of holidays is enriched by another nation-

al holiday – the State Symbols Day. This holiday is to be celebrated on June 15 as exactly 7 years ago on that day the Laws on the National Flag and the Coat of Arms was adopted by the National Assembly.

Our flag is symbolizes our independence and our unity as a nation... one nation, under God, indivisible. Our flag may have had a brief life, but it surely has a proud and glorious history. Holidays designated to give honors to our national symbols mean much both for the old and the young. Especially the latter ones should pay great attention to such days since they sow love and devotion towards our Motherland.

As Armenians, we have every right to be proud of our culture, our nation, and our flag. So raise the flag today and every day with pride!

1 (21) 2013 93

ֆոտոպատմություն

ՀՀ պետական օրհներգ (հիմ ներգ) Ոճաբաններ` Արմեն Գալ յան, Քնարինե Սարգսյան Լուսանկարիչ` Արտաշես Մարտիրոսյան

Սոնա Շահգելդյան

Լուսինա

Արշալույս Հարությունյան Մամիկոն Սիմոնյան 1 (21) 2013 94

ֆոտոպատմություն

Լուսինե Թովմասյան

Հենրիխ Մխիթարյան

Գարիկ Պապոյան

Լիլի Էլբակյան

1 (21) 2013 95

ֆոտոպատմություն

Արսեն Գրիգորյան

Նազիկ Ավդալյան

Արտյոմ Երկանյան

Արամե

1 (21) 2013 96

ֆոտոպատմություն

Հրաչուհի Ութմազյան

Կարեն Շահգալդյան

Գոհար Գասպարյան

Տիգրան Պետրոսյան 1 (21) 2013 97

ֆոտոպատմություն

Մեր դրոշը մենք ենք Տիգրան Մարտիրոսյան, Սոֆի Մխեյան, Վլադիմիր Արզումանյան, Գայանե Ասլամազյան, Արամ Սարգսյան, Անի Երանյան, Ֆաինա Արուտյունյան, Ջիվան Գասպարյան, Վահագն Գալստյան Լուսանկարիչ` Արտաշես Մարտիրոսյան

1 (21) 2013 98

1 (21) 2013 99

լե­գ ենդ­ն եր

Մովսես Գորգիսյան (1961-1990) ՀՀ Ազգային հերոս

անդրադարձը` Գոհար Գորգիսյան

Իմ մեկնած ձեռքում արդարության զենքն է, եթե որևէ մեկը կսեղմի այն, ես միայն երջանիկ կլինեմ... ԱՐՄԱՏՆԵՐԸ Սուգը հավերժ է, երբ պայքար չկա Գորգիսյանների տոհմական բնօրրանը եղել է Արևմտյան Հայաստանի Բիթլիսի նահանգի Սղերդ քաղաքը, որտեղ ծնվել է Մովսեսի պապը` Սամի Չաուշը: 1915թ. Մեծ եղեռնի օրերին նա դարձավ պայքարի մարտիկ. հայրենի բնակավայրի ինքնապաշտպանության կազմակերպիչներից էր, բազում վճռորոշ մարտերի, հետագայում` Սարդարապատի ճակատամարտի մասնակից: Պատմում են, որ թուրք եղեռնագործների ձեռքից մոտ հարյուր աղջիկ է ազատել, որոնցից վերջինին` Վերոնիկային, վիճակված էր դառնալ նրա կինը` Մովսեսի տատը: Գաղթի ճանապարհները Մովսեսի նախնիներին տարել են Եգիպտոս: Եղեռնի տարիներին պատմական Կիլիկիայից Մերձավոր Արևելք է տարագրվում նաև Մովսեսի մոր` Աթթարյանների տոհմը: Երկրորդ աշխարհամարտից հետո` 1947թ-ին, հարյուր հազարավոր հայրենակարոտ հայերի հետ Մովսեսի ծնողները` Գևորգը` Կահիրեից, և Ալիսը`Հալեպից, առաջին իսկ կարավանով հայրենադարձվեցին: Սակայն խորհրդային իշխանությունների որոշումով նրանք դասվեցին հասարակության համար անցանկալի տարրերի շարքում և բռնագաղթվեցին Ալթայի երկրամաս: Այնտեղ էլ հանդիպեցին Մովսեսի ծնողները, ամուսնացան, ունեցան 1 (21) 2013 100

զավակներ` Սամվելին և Արաքսին: գիտեր ընդդիմախոսել, հատկապես Հարևան Ստալինի մահից հետո Գորգիսյանների ազգային հարցերի շուրջ: ընտանիքին թույլատրվեց վերադառնալ Նաջարյանների տանը հաճախ էին Ազգային միացյալ հայրենիք, հաստատվել Երևանում, հավաքվում որտեղ էլ 1961թ. դեկտեմբերի 3-ին կուսակցության (ԱՄԿ-ի) անդամները: Մովսեսը դպրոցական երեխա էր ծնվեց ընտանիքի կրտսերը` Մովսեսը: և հաճախ ներկա էր լինում այդ հավաքներին, ակնապիշ լսում ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԸ Պարտադրված ազատությունը զրույցները: Այստեղ նա ծանոթացավ դարասկզբի ազգային-ազատագրական նույնպես բռնություն է պայքարի պատմությանը, ֆիդայինների Հետո Մովսեսը երեք տարեկան էր, երբ սխրագործություններին: աքսորավայրում ձեռք բերած ծանոթացավ Աշոտ Նավասարդյանի բազմաթիվ հիվանդություններից հետ, ով Մովսեսի նվիրվածությունը համար մի քանի մահացավ հայրը: Երեք փոքր ստուգելու երեխաների հոգսերով ծանրաբեռնված հանձնարարություն էր տվել ու ապշել մայրը` Ալիսը, ստիպված էր օրուգիշեր նրա հավատարմությունից: աշխատել: Մնալով անհայր և կյանքի դառնությունները ցմրուր ճաշակելով` ՊԱՏԱՆԵԿՈՒԹՅՈՒՆԸ Մովսեսը վաղ հասունացավ. նա իր Անկախությունը դա էություն է, դա կեցության պատվարժան ձևն է բացառիկ ունակություններով առանձնանում էր հասակակիցներից: Նա դաստիարակվել է մի ընտանիքում, Գորգիսյանի դերասանական տաղանդն ուր պաշտամունք էին ազգային- ի հայտ եկավ մանկուց և կանխորոշեց ստեղծագործական կյանքի ազատագրական շարժման նրա նվիրյալները, և Սամի Չաուշը հետագա ընթացքը: Պատանեկության Մովսեսը շրջանային վերածնվեց թոռան մեջ ազգային տարիներին հողի վրա անզիջող-հանդունգն մշակույթի տանը գործող ասմունքի բնավորությամբ: Դեռ փոքր հասակից և թատերական խմբակների աչքի գերզգայուն էր, ընկալունակ, անչափ ընկնող անդամներից էր, խաղում էր բեմադրություններում ու ասմունքում հետաքրքրասեր խառնվածքով, ամեն բան ձգտում էր ըմբռնել, : 1980թ-ին ընդունվեց Խաչատուր անվան հայկական իմաստավորել մինչև վերջին մանրուքը: Աբովյանի մանկավարժական Աչքի էր ընկնում սկզբունքայնությամբ. պետական մինչև վերջ պնդում էր իր տեսակետը ինստիտուտի մշակույթի ֆակուլտետի բաժինը: Նրան և ապացուցում իրավացիությունը: ռեժիսուրայի Ոչ ոքի չէր վիրավորում, բայց խոստումնալից ապագա էր սպասվում:

լե­գ ենդ­ն եր

Ուսանողական տարիների նրա փայլուն նկարագիրը փաստում էր, որ մուտք է գործում արվեստի բնագավառ որպես հասուն երիտասարդ: Պատահական

չէր, որ անվանի ռեժիսոր Արման Մանարյանն ու Հենրիկ Մարգարյանը «Ոսկի և հողե գեղարվեստական ֆիլմը (սցենարի

հեղինակ`Շահեն Թաթիկյան) նկարահանելիս գլխավոր դերը վստահեցին Մովսեսին, որը նա կատարեց փայլուն` իրեն

1 (21) 2013 101

լե­գ ենդ­ն եր հատուկ ընդգծվածությամբ և, ավաղ, սեփական ճակատագրի բնութագրումով. Սանթուրը ռազմաճակատ մեկնեց հայրենիքը պաշտպանելու և չվերադարձավ: Այդպես էլ ինքը` Մովսես Գորգիսյանը: ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆ Պարտադիր չէ` շղթան ձեռքին կամ վզին լինի, նախ հոգին պիտի ազատել շղթաներից Ամուսնացավ իր համակուրսեցու` Ռուզանի հետ, որը դարձավ Մովսեսի ամենահավատարիմ ընկերն ու գաղափարակիցը: 1982թ-ին ծնվեց նրանց դուստրը` Գոհարը: Նրանք այն հազվադեպ երիտասարդներից էին, որ թողած մայրաքաղաքի աշխատանքը և ստեղծագործական նշանակալի հնարավորությունները, վճռեցին գնալ Հայաստանի հեռավոր շրջան` Գորիս: Տեղի դրամատիկական թատրոնում Մովսեսը խաղաց Շեքսպիրի «Սխալների կոմեդիաե, Լև Կորսունսկու «Ինքնակոչըե, Արամ-Աշոտ Պապայանի «Գնա մեռի, արի սիրեմե ներկայացումներում: Մովսեսն օժտված էր բարդ, հակասական ներաշխարհով, մի կողմից` արվեստագետի զգացմունքային հոգի, մյուս կողմից` կորովի, անկոտրում կամք, վճռականություն, սառը, բյուրեղյա դատողություն: Ազգային պատկանելությունը միայն ազգին ծառայելով է որոշվում 1979թ. փետրվարի 18-ին Ծիծեռնակաբերդի անմար կրակի մոտ նա որդեգրվեց Հայաստանի պետականության վերականգնման, Հայ դատի արդարացի լուծման պայքարին ու դարձավ ԱՄԿ երդվյալ անդամ... Խորհրդային պետությունում ազատության ցանկացած դրսևորում հետապնդվում էր, և Հայաստանի անկախության ու Հայկական հարցի արդարացի լուծման ջանքերն արժանանում էին հալածանքների. ԱՄԿ-ի գաղափարակից ավագ ընկերները ձերբակալված 1 (21) 2013 102

էին և իրենց պատիժն էին կրում խորհրդային ճամբարներում: 1987թ., Մենք անարատ, մաքուր դրոշ ենք երբ դեռ պարզ չէր, թե գորբաչովյան պարզել, անարատ էլ պահպանել ենք քաղաքականությունը դեպի ուր այն: Եվ մենք թույլ չենք տա, որ այդ կտանի, ԱՄԿ-ի հենքի վրա ստեղծվեց դրոշի, այդ գաղափարախոսության Ազգային ինքնորոշում միավորումը, վրա մի բիծ անգամ գոյանա: որի հիմնադիրներն էին Պարույր Հայրիկյանը, Ռազմիկ Մարկոսյանը, 1988թ-ի մայիսի 28-ին, Խորհրդային առաջին անգամ Մովսես Գորգիսյանը,Մեխակ Հայաստանում, մեր անկախության Գաբրիելյանը և Սուսաննա ծածանվեց Մովսեսն Ավագյանը: Նրանք ընդհատակյա խորհրդանիշ Եռագույնը: էր, որ Ազատության պայքարը տեղափոխեցին առաջինն ժողովրդավարության դաշտ` ազգային հրապարակում, որն այն ժամանակ գործունեություն ծավալելու: Սկսվում Թատերական հրապարակ էր կոչվում, է Գորգիսյանի գործունեության բարձրացրեց եռագույն դրոշը: «Մի նոր փուլը: Որպես առաջին քայլ, վախեցեք, պարզեք եռագույնները, ստեղծվեց քաղբանտարկյալների մի վախեցեք, այդ ես եմ պարզում պաշտպանության կոմիտե: Մովսեսը եռագույնըե,- դիմում էր նա ժողովրդին: պայքարում էր քաղբանտարկյալների Այդ օրը Ազատության հրապարակը ազատության, մարդու և ազգերի լիքն էր, այնտեղ հավաքված էին իրավունքների պաշտպանության, միայն խիզախները, ում համար ժողովրդավարության սկզբունքների ազատությունը կյանքից թանկ էր, իսկ ամենախիզախները հարթակի վրա հաստատման համար: էին, մինչդեռ վտանգավոր էր նույնիսկ Հայն իր ազգությունն է ուզում հրապարակում կանգնելը: Եկել էին 18պահպանել, իր տեսակը, իր դիմագիծը: 20թ.թ. անկախ Հայաստանի եռագույն Այդ կեցվածքն ազգի գոյության ու դրոշը պարզելու: Այդ օրը միայն գենի պահպանման հավերժացում ն եռագույնի պարզում չէր, այն նաև հայտ է: Գոյության միակ երաշխիքն էր անկախ պետականություն ունենալու: ազատությունն է: Ինքնապաշտպանությունը ազգի Երբ 1988-ին սկսվեց ազգային սրբազան իրավունքն է ազատագրական պայքարի նոր փուլը` Ղարաբաղյան շարժումը, 1988-ի փետրվարին Ադրբեջանում ոճրագործությունն շատերն անգամ չէին մտածում անկախ սումգայիթյան որ անհրաժեշտ է պետականության վերականգնման ապացուցեց, մասին: Մովսեսն իր ներքին ոչ թե հույսը դնել խորհրդային ուժով, խոսքի վարպետությամբ, բանակի վրա, այլ ունենալ սեփական կազմավորումներ: բացատրելու, համոզելու ունակությամբ, զինվորական զորեղ տրամաբանությամբ ու Պետք էր զինվել և պատրաստ հարևան պետությունների խորաթափանցությամբ կարողացավ լինել բոլշևիզմի սերմանած վախն ու ոտնձգություններից պաշտպանվելու: բարդույթը արմատախիլ անել ժողովրդի Մովսեսը համարում էր, որ նախ և առաջ անհրաժեշտ է հայ տղամարդկանց միջից: Իր համարձակությունն ու վարժեցնել զենքին, գաղափարի նվիրումը խթանում հավաքագրել, էր ժողովրդի ազգային զորավարժություններ կազմակերպել, այդուհետ ամրագրել Հայոց ազգային ինքնագիտակցությունը: Բայց «Մենք պայքարում ենք ինքնորոշման բանակի սկզբնավորումը: ճանապարհով վերականգնելու դեպքերն այնպես արագ ընթացան, մեր ազգի կորուստներից որ բանակումի ժամանակ չկար, ամենասրբագույնը` ազատությունըե: սահմաններում կրակոցներ սկսվեցին անհրաժեշտություն եղավ Այդպես էր ասում և ապրում Մովսեսը: ու ստեղծել կամավորական ջոկատներ: Թեև երեք տարվա ընթացքում վեց անգամ Մովսեսը դարձավ «Հայոց ազգային ձերբակալվեց, այնուհանդերձ մնաց բանակե և «Անկախության բանակե ջոկատների հիմնադիրը: Հուշեց անընկճելի:

լե­գ ենդ­ն եր գաղափարն ու օգնեց գաղափարական ու կազմակերպչական, ինչպես նաև սպառազինության և հանդերձանք հայթայթելու հարցերում: Անզեն հայությանը նախ զինեցին ոգով և հետո նաև զենքով: Այն ազգը, որ ազատություն չի տենչում, որը հաշտվել է իր ստորաքարշ ու ստրուկ վիճակի հետ, ուրեմ, որպես ազգ ու տեսակ, սպառել է իրեն ու այլևս գոյություն չունի: Մնացյալ բոլոր ճիգերը զուր են, ավելորդ: 1990թ. հունվարի 18-ին լուր ստացվեց, որ իրավիճակը կտրուկ սրվել է Արարատի շրջանի Նախիջևանի սահմանամերձ գոտում: Ադրբեջանական զինյալները շրջակա բարձունքից անընդմեջ գնդակոծում էին հայկական բնակավայրերը: Խաղաղ բնակչության մեջ կային զոհեր ու վիրավորներ: Օրըստօրե ահագնացող սպառնալիքը չեզոքացնելու համար ինքնապաշտպանական ջոկատներն աճապարում էին դեպի Երասխավան: Մովսեսն այդ օրը հիվանդ էր` ջերմություն ուներ, սակայն ոչ կազդուրվելու, ոչ սնվելու, ոչ էլ քնելու ժամանակ չկար. գործերը շատ էին: Երասխավանի կռիվը «Անկախության բանակիե առաջին մարտն էր, այն էլ` խորհրդային բանակի դեմ: Պարտքը կանչեց, և Մովսեսը, որ հազար անելիք ու ասելիք ուներ իր ժողովրդին, հավերժ 28-ամյա գաղափարական մարտիկը, զենք վերցրեց, որ սերունդներին սրբագործված հանձներ իր պատգամը: Մեկնեց ի մարտ, ի հաղթություն... Գիտակցելով, թե հայ-ադրբեջական սադրանքների թիկունքում ովքեր են կանգնած և ինչ նպատակ են հետապնդում, 1990թ-ի հունվարի 19ին Երասխավանի բլրի վրա լսվեց Մովսեսի վերջին խոսքը. «Չե՞ք տեսնում, սա խաղ է` թատրոնե: Դեմքով դեպի բարձր սարը, ուր տեղակայված էր թշնամին, որին աջակցում էին խորհրդային ստորաբաժանումները, նա քայլում էր զայրացած ու ձեռքերով ինչ-որ բաներ ասում: Ավարտվել էր սադրանքը և հետ վերադառնալ էր պետք: Վերադարձի ճանապարհին դավադիր գնդակը գտավ նրան: Հայրենիքի պաշտպանության համար զոհված հերոսը հուղարկավորվեց

հրամանագրով` ՀՀ Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում` նախագահի Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակը պաշտպանության գործում մատուցած հավերժացնող հուշահամալիրի անմար համազգային նշանակության բացառիկ ծառայությունների համար կրակի հարևանությամբ: «Անկախության բանակե ջոկատի ազգային Հոսող գետը չի հոգնում: Մենք հոսելով հրամանատար, Մովսես Գորգիսյանին ու ալեկոծվելով պիտի մաքրվենք գործիչ շնորհվեց Հայաստանի և դրա մեջ գտնենք մեր պայքարի հետմահու Հանրապետության «Ազգային Հերոսե բարոյականությունը: բարձրագույն կոչումը: Մովսես Գորգիսյանը հայ ժողովրդին Աստված, Ազգ, Հայրենիք` ահա առաջնորդեց դեպի ազատ, անկախ Մովսեսի հավատամքը: Մարդ, որն Հայաստան` միացյալ Հայաստանի իր ապրած կարճ կյանքով կրթեց երազանքը ժառանգելով եկող հազարավոր մարդկանց և հայեցի սերունդներին: 1996թ-ի սեպտեմբերի ապրելու ու գործելու ուղենիշ դարձավ 21-ին Հայաստանի Հանրապետության սերունդների համար:

1 (21) 2013 103

կրթօ­ջախ­ն եր

Եռագույնը և աշխարհի հայ

ուսանողությունը

հե­ղ ի­նակ` Նո­րա Փա­փազ ­յան

1 (21) 2013 104

կրթօ­ջախ­ն եր

Այ­սօր աշ­խար­հի ա­ռա­ջա­տար, հա­մաշ­խար­հա­ յին հե­ղի­նա­կութ­յուն վա­յե­լող բու­հե­րում ի­րենց պատ­վա­բերու — պա­տաս­խա­նա­տու տեղն են զբա­ղեց­նում նաև հայ ու­սա­նող­նե­րը։ Նրան­ցից յու­րա­քանչ­յու­րը Հա­յաս­տա­նի §դես­պանն¦ է ար­տերկ­րի ե­րի­տա­սար­դութ­յան շրջա­նում։ Ով­ քե՞ր­են նրանք, ինչ­պի­սի՞ն­է նրանց ու­սա­նո­ղա­ կան ա­ռօր­յան, ինչ­պե՞ս­են հայ­րե­նի­քի սահ­ման­

նե­րից դուրս պահ­պա­նում ու ներ­կա­յաց­նում մեր ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րը։ Այս և նմա­նօ­րի­նակ այլ հար­ցե­րի պա­տաս­խան­նե­րը իմանա­լու նպա­տա­կով անց­կաց­րինք փոք­րիկ հե­տաքն­ նութ­յուն` հայտ­նա­բե­րե­լով Հար­վար­դի, Քեմբ­րի­ ջի, Սթեն­ֆոր­դի, Օքս­ֆոր­դի հա­մալ­սա­րան­նե­ րում սո­վո­րող շնոր­հա­լի հայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րին և զրու­ցե­լով նրան­ցից մի քա­նի­սի հետ։

Քեմբ­րի­ջի հա­մալ­սա­րան (ք. Քեմբ­րիջ, Քեմբ­րիջ­շի­րի կոմ­սութ­յուն, Մեծ Բրի­տա­նիա) Հայտն­վե­լով պատ­մա­կան Քեմբ­րի­ջում, տես­նե­լով լե­գեն­դար Քեմ գե­տը, հա­մալ­սա­րա­նի 28 քո­լեջ­նե­րի հո­յա­կերտ շի­նութ­ յուն­նե­րը և թան­գա­րան­նե­րը` ան­մի­ջա­պես հաս­կա­նում ես, որ մուտք ես գոր­ծել մի յու­րօ­րի­նակ աշ­խարհ։ Պա­կաս հե­տաքըր­քիր չէ նաև Քեմբ­րի­ջի հա­մալ­սա­րա­նի ստեղծ­ման պատ­ մութ­յու­նը։ 1209թ­ Օքս­ֆոր­դի հա­մալ­սա­րա­նի մի խումբ ու­սա­ նող­ներ փախ­չում են ի­րենց կրթօ­ջա­խից և հաս­տատ­վում Քեմ գե­տի ա­փին` հիմ­նե­լով Քեմբ­րի­ջի հա­մալ­սա­րա­նը։ Այս հա­ մալ­սա­րանն են ա­վար­տել Ի­սա­հակ Նյու­տո­նը, Չառլզ Դար­ վի­նը, Նո­բել­յան մրցա­նա­կի 87 դափ­նե­կիր­ներ... Քեմբ­րի­ջում սո­վո­րել և սո­վո­րում են նաև հայ ու­սա­նող­ներ։ Հայկ Հա­րութ­ յուն­յա­նը 2009թ­ ա­վար­տել է Քեմբ­րի­ջի «Մի­ջազ­գա­յին հա­ րա­բե­րութ­յուն­ներ» ֆա­կուլ­տե­տի մա­գիստ­րա­տու­րան։ Նույն թվա­կա­նին այդ ֆա­կուլ­տետ է ըն­դ ուն­վել Ի­րի­նա Ղափ­լան­ յա­նը` որ­պես դոկ­տո­րանտ։ Այժմ Քեմբ­րի­ջի հա­մալ­սա­րա­նի աս­պի­րան­տու­րա­յում են սո­վո­րում Ա­լեք­սանդր Սա­հակ­յա­ նը և Մա­րիա­նա Խա­նա­միր­յա­նը, որը, ի դեպ, նաև Քեմբ­րի­ջի հայ­կա­կան միութ­յան նա­խա­գահն է։ Ներ­կա­յում Քեմբ­րի­ջում կա շուրջ տա­սը հայ ու­սա­նող։ Նրանք ու­սա­նե­լու ըն­թաց­քում չեն մո­ռա­նում անդ­րա­դառ­նալ հայ­կա­ կան թե­մա­տի­կա­յին։ Ի­րի­նա Ղափ­լան­յա­նի ու­սում­նա­սի­րութ­ յան թե­ման Հա­յաս­տա­նի ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն է,

իսկ Հայկ Հա­րութ­յուն­յանն ար­դեն հա­ջո­ղութ­յամբ ա­վար­տել է Հա­յաս­տա­նի պաշտ­պա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան թե­ մա­յի շուրջ իր աշ­խա­տան­քը։ «Ինձ հա­մար միշտ ա­ռաջ­նա­ յին կարևո­րութ­յան խնդիր է ե­ղել իմ եր­կի­րը ներ­կա­յաց­նե­լը։ Ու­րախ եմ, որ Քեմբ­րի­ջի իմ ըն­կեր­ներն ու դա­սա­խոս­նե­րը ևս ­հե­տաքրքր­ված էին հայ­կա­կան թե­մա­տի­կա­յով»,– նշում է Հայկ Հա­րութ­յուն­յա­նը։ Նա «Հայ-բրի­տա­նա­կան միութ­յուն» կազ­մա­կեր­պութ­յան հիմ­նա­դիրն ու նա­խա­գահն է։ Ա­վար­տել է բրի­տա­նա­կան «Ռի­ջենթս» դպրո­ցը Թաի­լան­դում, ա­պա «Լան­քաս­թեր» հա­մալ­սա­րա­նը Մեծ Բրի­տա­նիա­յում, իսկ վեր­ջում` Քեմբ­րի­ջի հա­մալ­սա­րա­նը։ Ստա­նա­լով հիա­նա­լ ի կրթութ­յուն` Հայ­կը վե­րա­դար­ձել է Հա­յաս­տան` հայ-բրի­տա­ նա­կան կա­պե­րը ա­մ ե­նա­տար­բեր ո­լորտ­նե­րում սեր­տաց­նե­լու հաս­տատ մտադ­րութ­յամբ, ին­չի ա­պա­ցույց­նե­րից մեկն էլ Հայբրի­տա­նա­կան առևտրի պա­լա­տի հիմ­նադ­րումն է։ Մեր հար­ ցին, թե ար­տերկ­րում ար­դեն իսկ մեծ պա­հան­ջարկ ու­նե­ցող ե­րի­տա­սարդ մաս­նա­գետն ին­չու մշտա­կան բնա­կութ­յուն չհաս­ տա­տեց Մեծ Բրի­տա­նիա­յում, Հայ­կը պա­տաս­խա­նեց. «Դա քննարկ­ման են­թա­կա չէր. պարզ էր, որ պի­տի վե­րա­դառ­նա­յի»։ Օքս­ֆոր­դ ի հա­մալ­սա­րան (ք. Օքս­ֆորդ, Օքս­ֆորդ­շի­րի կոմ­սութ­յուն, Մեծ Բրի­տա­նիա) Օքս­ֆոր­դի հա­մալ­սա­րա­նը հսկա­յա­կան մի կա­ռույց է, բաղ­ կա­ցած է 38 քո­լե­ջից, թան­գա­րան­նե­րից և գրա­դա­րան­նե­րից, վար­չա­կան և հա­րա­կից ու­սում­նա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րից։

1 (21) 2013 105

կրթօ­ջախ­ն եր

Այս­տեղ դեռևս զ­գաց­վում է 1117թ ­հա­մալ­սա­րա­նը հիմ­նադ­ րած հոգևո­րա­կան­նե­րի շուն­չը։ Օքս­ֆոր­դի 38 քո­լեջ­ներն ու­ նեն ի­րենց ե­կե­ղե­ցի­նե­րը։ Պաշ­տո­նա­կան ընթ­րիք­ներն այս­տեղ միշտ սկսվում են ա­ղոթ­քով։ Ու­սա­նող­նե­րին օքս­ֆորդ­յան հին ու բա­րի ա­վան­դ ույթ­նե­րին ան­մի­ջա­կա­նո­րեն ծա­նո­թաց­նե­լու հա­մար` հա­մալ­սա­րա­նը միջ­նոր­դ ում է, որ­պես­զի ար­տերկ­րից ե­կած ու­սա­նող­նե­րը բա­րե­կա­մա­նան տե­ղ ի ըն­տա­նիք­նե­րից որևէ մե­կի հետ։ Օքս­ֆոր­դի հայ ու­սա­նո­ղու­հի Լի­լ իթ Դար­ բին­յա­նը նշում է, որ այդ ըն­տա­նիք­նե­րի հետ շփումն ի­րենց շատ է օգ­նում օ­տա­րութ­յուն չզգա­լու ա­ռու­մով։ Ու­սա­նող­նե­ րի հիմ­նա­կան մասն այս­տեղ կազ­մում են օ­տա­րերկ­րա­ցի­նե­ րը։ Հայաստանից Օքս­ֆոր­դ ում այժմ սո­վո­րում է 7 ու­սա­նող` Սեր­գեյ Շահ­վերդ­յա­ն, Լ­ևոն Հայ­կազ­յա­ն, Միհ­րան Վար­դան­ յա­ն և այլք։ Միհ­րա­նը 2007թ ­հիմ­նադ­րել է Օքս­ֆոր­դի հա­յե­րի միութ­յու­նը, ո­րը հա­մալ­սա­րա­նի կող­մից պաշ­տո­նա­պես ճա­ նաչ­վել է 2008թ։ «Մեզ հա­մար չա­փա­զանց կարևոր է, որ հայ­ կա­կան մշա­կույ­թը ճա­նա­չեն նաև մեր հայ­րե­նի­քի սահ­ման­նե­ րից դուրս, ա­ռա­վել ևս Օքս­ֆոր­դ ում, որ­տեղ ու­սում է ստա­նում Մեծ Բրի­տա­նիա­յի և այլ երկր­նե­րի ա­պա­գա դի­վա­նա­գետ­նե­րի ու քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի մեծ մա­սը»,– ա­սում է Միհ­րան Վար­դան­յա­նը։ Օքս­ֆոր­դի հա­յե­րի միութ­յանն ան­դա­մակ­ցում է 10 հայ և 20 օ­տա­րերկ­րա­ցի։ Միութ­յու­նը կազ­մա­կեր­պում է հայ­կա­կան ֆիլ­մ ե­րի ցու­ցադ­րութ­յուն­ներ, հա­յե­րեն լեզ­վ ի ու­ սուց­ման դա­սըն­թաց­ներ, «հայ­կա­կան խո­հա­նո­ցի» ե­րե­կո­ներ։ Հայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի կող­մից կազ­մա­կերպ­վող մի­ջո­ցա­ռում­ նե­րում, ո­րոնց ներ­կա են լի­նում նաև օ­տա­րերկ­րա­ցի օքս­ ֆորդ­ցի­նե­րը, մշտա­պես առ­կա է հա­յոց ե­ռա­գույ­նը։ «Դրոշն ա­մ ե­նուր մեզ հետ է` որ­պես հայ­կա­կա­նութ­յան ա­ռա­ջին խորհր­դա­նշան»,– ա­սում են հայ ու­սա­նող­նե­րը։ Սեր­գեյ Շահ­ վերդ­յա­նը Օքս­ֆոր­դի հա­մալ­սա­րա­նի աս­պի­րանտ է։ «Քվանտ» 1 (21) 2013 106

վար­ժա­րա­նը գե­րա­զան­ցութ­յամբ ա­վար­տե­լուց հե­տո ու­սու­մը շա­րու­նա­կել է ԵՊՀ-ում։ 2008թ­-ին ըն­դուն­վել է Օքս­ֆոր­դի հա­ մալ­սա­րան։ Այս­տեղ ստա­ցել է մա­գիստ­րո­սի կո­չում, ա­պա ան­ մի­ջա­պես ըն­դուն­վել նույն հա­մալ­սա­րա­նի աս­պի­րան­տու­րան։ Հար­վար­դ ի հա­մալ­սա­րան (Մա­սա­չու­սեթսի նա­հանգ, ԱՄՆ) 1636թ­ անգ­լ իա­ցի մե­ծա­հա­րուստ Ջոն Հար­վար­դը Մ. Նա­ հանգ­նե­րում հիմ­նադ­րեց ա­ռա­ջին հա­մալ­սա­րա­նը։ Հար­վարդն իր ու­նեց­ված­քի կե­սը կտա­կեց հա­մալ­սա­րա­նին` այն դարձ­ նե­լով ա­մ ե­նա­հա­րուստ կրթօ­ջախ­նե­րից մե­կը։ Հար­վար­դի շրջա­նա­վարտ­նե­րի թվում են ա­մ ե­րիկ­յան 2500 քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ, մաս­նա­վո­րա­պես` Ֆրանք­լ ին Ռուզ­վել­տը, Ջոն Ֆից­ջե­րալ­դը, Ջոն Քե­նե­դին, Բա­րաք Օ­բա­ման և այլք։ Այս հա­մալ­սա­րանն է ա­վար­տել նաև մե­րօր­յա լե­գենդ Բիլ Գեյթ­ սը։ Հա­մալ­սա­րա­նում հիմն­վել է Հար­վար­դի հա­յե­րի միութ­յուն, ո­րը հատ­կա­պես ակ­տիվ էր գոր­ծում մինչև հիմ­նա­դիր­նե­րի` 2008թ­-ին ու­սում­նա­ռութ­յունն ա­վար­տե­լը։ Միութ­յան հա­մա­ հիմ­նա­դիր Նի­նա Կու­յումջ­յա­նը գե­րա­զան­ցութ­յամբ ա­վար­տել է Հար­վար­դի կա­ռա­վար­ման դպրո­ցը` ար­ժա­նա­նա­լով Ֆ. Ռուզ­ վել­տի ան­վան կրթա­թո­շա­կի, ին­չը հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լ իս աշ­խա­տա­տեղ ընտ­րել աշ­խար­հի ցան­կա­ցած կե­տում։ Նի­նան նա­խընտ­րել է Ստամ­բու­լ ի հայ­կա­կան միութ­յու­նում աշ­խա­տե­ լը։ Հար­վար­դում նրա ու­սում­նա­սի­րութ­յան թե­ման Ղա­րա­բաղ­ յան հա­կա­մար­տութ­յունն էր և դրա լուծ­ման ու­ղ ի­նե­րը։ Թե­պետ ո՛չ ­նա, ո՛չ­ էլ իր ըն­տա­նի­քը Հա­յաս­տա­նում չեն ծնվել, սա­կայն մեր հայ­րե­նակ­ցու­հին խո­սում է մա­քուր հա­յե­րեն, կազ­մա­կեր­ պում է Հա­յաս­տա­նին առնչ­վող տա­րա­տե­սակ մի­ջո­ցա­ռում­ներ։ Նի­նան պատ­մում է, որ Հար­վար­դի հայ ու­սա­նող­նե­րը սի­րում են հա­յոց ե­ռա­գույ­նը, ո­րը մշտա­պես ի­րենց հետ է. հայ ե­րի­տա­ սարդ­նե­րի նույ­նիսկ հա­մալ­սա­րա­նա­կան շա­պիկ­նե­րը ե­ռա­

կրթօ­ջախ­ն եր

գույ­նի պատ­կե­րով են։ Այժմ Հար­վար­դում սո­վո­րում է շուրջ 10 հայ ու­սա­նող։ Հար­վար­դի բիզ­նես-դպրո­ցի ու­սա­նող Հայկ Փի­լո­յա­նը նշում է. «Հա­յե­րիս ձայ­նը և ներ­կա­յութ­յու­նը շատ կարևոր են այ­սօ­րի­նակ հա­մալ­սա­րան­նե­րում։ Չէ՞ որ երկր­նե­րի «ա­պա­գա ա­ռաջ­նորդ­նե­րը» մեզ ճա­նա­չե­լու են հենց այս­տեղ»,– ա­սում է Հայ­կը։ Հար­վար­դի բիզ­նես-դպրո­ցում, Հայ­կի շնոր­հիվ, բարձ­րաց­վել է նաև հա­յոց ե­ռա­գույ­նը։ «Այս­տեղ չկա մե­կը, ով չիմանա, որ հայ եմ»,– ա­սում է Հայկ Փի­լո­յա­նը։ Մինչ Հար­ վարդ ըն­դուն­վե­լը` Հայ­կը ա­վար­տել է ա­մ ե­րիկ­յան «Թաֆթս» հա­մալ­սա­րա­նը` ստա­նա­լով քա­նա­կա­կան տնտե­սա­գի­տութ­ յան և մի­ջազ­գա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի բա­կա­լավ­րի կո­չում, Ֆլետ­չե­րի ի­րա­վուն­քի և դի­վա­նա­գի­տութ­յան բարձ­րա­գույն դպրո­ցի մա­գիստ­րո­սի կո­չում։ Այդ ըն­թաց­քում նա հասց­րել է աշ­խա­տել Հոնգկոն­գում, Ճա­պո­նիա­յում, Ֆրան­սիա­յում և Հա­ յաս­տա­նում` եր­բեք չդա­վա­ճա­նե­լով իր ազ­գա­յին մտա­ծո­ղութ­ յանն ու հայ­րե­նա­սի­րա­կան նպա­տակ­նե­րին։ Սթեն­ֆոր­դ ի հա­մալ­սա­րան (Կա­լ ի­ֆոռ­նիա նա­հանգ, ԱՄՆ) Սթեն­ֆոր­դի հա­մալ­սա­րա­նը, թերևս, ա­մ ե­նաե­րի­տա­սարդն է մեր ներ­կա­յաց­րած քառ­յա­կի թվում։ Հիմ ­նադր­վել է 1891թ` Կա­լ ի­ֆոռ­նիա­յի նա­հան­գա­պե­տի կող­մ ից։ Այս­տեղ

սո­վո­րում է շուրջ 25 հայ ու­սա­նողներ։ Նրանք բո­լորն էլ ընդգրկ­ված են Հայ ու­սա­նող­նե­րի ընկերակ­ցությունում։ Կազ­մա­կեր­պութ­յան նա­խա­գա­հը ոչ հա­յաս­տա­նաբ­նակ Ա­մա­սիա Զար­գար­յանն է, որը աչ­քի է ընկ­նում իր մեծ հայ­րե­նա­սի­րութ­յամբ ու փայ­լուն հա­յե­րե­նով։ Իսկ հա­յաս­ տան­ցի սա­ներն այս­տեղ 3-ն­ են` Նա­րեկ Թով­մաս­յա­նը, Հով­նա­թան Կա­րա­պետ­յա­նը, Վա­հե Մու­սո­յա­նը։ Հա­յե­րի ազ­դե­ցութ­յունն այս հա­մալ­սա­րա­նում փոքր չէ։ «Ես պար­ զա­պես ապ­շել էի, երբ հա­մալ­սա­րա­նի գրա­դա­րան­նե­րից մե­կում գտա հայ­կա­կան այն­պի­սի օ­պե­րա­ներ ու ֆիլ­մ եր, ո­րոնք հա­զ իվ թե հեշ­տութ­յամբ գտնեի Հա­յաս­տա­նում»,– ա­սում է ու­սա­նող Նա­րեկ Թով­մաս­յա­նը,– «20-րդ ­դա­րի հա­յոց պատ­մութ­յան վե­րա­բեր­յալ այս­տեղ կան չա­փա­զանց հե­տաքր­քիր ար­խիվ­ներ, ո­րոնք կա­րե­լ ի է օ­րեր շա­րու­նակ ու­սում ­նա­սի­րել»։ Սթեն­ֆոր­դի հայ ու­սա­նող­նե­րը կազ­մա­ կեր­պում են տա­րա­տե­սակ հայ­կա­կան մի­ջո­ցա­ռում ­ներ, ո­րոն­ցից մեկն էլ հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յա­նը նվիր­ված գրքի շնոր­հան­դեսն էր` հի­շա­տա­կի օ­րը նշա­նա­վո­րող այլ ձեռ­ նար­կում ­նե­րի հետ միա­սին։ «Մեր կազ­մա­կեր­պած բո­լոր մի­ջո­ցա­ռում ­նե­րում հա­յոց ե­ռա­գ ույ­նը մեզ հետ է, մեր կող­ քին»,– ա­սում են սթեն­ֆորդ­ցի հայ ու­սա­նող­նե­րը։

1 (21) 2013 107

լե­գ ենդ­ն եր

Զո­րա­վար Անդ­րա­նիկ. հայ­կա­կան

Գա­րի­բալ­դին

պատ­րաս­տեց Նու­նե Հով­հան­նիս­յա­նը

§Երբ ի­րի­կու­նը գլուխ­ներդ բար­­ձին դնեք, որ քնա­նաք, մի քիչ մտա­ծե­ցեք ձեր ազ­գի մա­սին։ Այ­նու­հետև մտա­ծե­ ցեք ձեր հարևա­նի մա­սին, հայ լի­նի նա, թուրք լի­նի, ռուս լի­նի, վրա­ցի լի­նի, ով կու­զե լի­նի, և բա­րի մտա­ծե­ցեք…¦։ Անդրանիկ Օզանյան 2010թ. ողջ հա­յութ­յու­նը տո­նեց Անդ­ րա­նի­կի ծննդյան 145-ամ­յա­կը։ Հայ ժո­ ղո­վուրդն ու­նե­ցել է բազ­մա­թիվ հե­րոս­ ներ, սա­կայն Անդ­րա­նիկ Օ­զան­յանն ա­ռանձ­նա­հա­տուկ տեղ է զբա­ղեց­նում հե­րոս­նե­րի այդ հա­մաս­տե­ղութ­յու­ նում։ Անդ­րա­նիկ Թո­րո­սի Օ­զան­յա­նը ծնվել է 1865թ փետր­վա­րի 25-ին Շա­ պին-Գա­րա­հի­սար (Արևմտյան Հա­ յաս­տա­ն) քա­ղա­քում, ար­հես­տա­վո­րի

1 (21) 2013 108

ըն­տա­նի­քում։ 1882թ ­սո­վո­րել է տե­ղ ի Մու­շեղ­յան վար­ժա­րա­նում։ Զբաղ­վել է նաև հյուս­նութ­յամբ։ Չհան­դ ուր­ժե­լով Թուր­քիա­յում տի­րող ա­նար­դա­րութ­ յուն­ներն ու հա­յե­րի ծանր վի­ճա­կը` նա ընդգրկ­վում է Աղ բ­յուր Սե­րո­բի խմբում և 1894-1896թթ­ ակ­տիվ մաս­նակ­ցում Տա­րո­նում ու Սա­սու­նում թուր­քե­ րի դեմ մղվող ա­զա­տագ­րա­կան պայ­ քա­րին։ Անդ­րա­նի­կը ղե­կա­վա­րում էր Արևմտյան Հա­յաս­տա­նի հայ­դ ու­կա­յին խմբե­րը։ 1901թ Մ­շո Ա­ռա­քե­լոց վան­քի պաշտ­պա­նա­կան մար­տե­րից հե­տո նա ժո­ղովր­դա­կան հե­րո­սի համ­բավ է ձեռք բե­րում։ 1905-1914թթ­ ապ­րե­լով Բուլ­ ղա­րիա­յում` քաջ հայ­դ ու­կը զենք ու զի­ նամ­թերք էր հայ­թայ­թում Արևմտյան Հա­յաս­տա­նի հայ­դ ու­կա­յին խմբե­րի հա­մար։ Հայ­րե­նի­քի ա­զա­տագր­ման հար­ցե­րով Անդ­րա­նի­կը զբաղ­վել է Բել­ գիա­յում, Անգ­լ իա­յում, Ֆրան­սիա­յում,

Շվեյ­ցա­րիա­յում, Ե­գիպ­տո­սում, Անդըր­ կով­կա­սում։ 1912-1913թթ ­թուր­քա­կան լծի դեմ բալ­կան­յան ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մղած պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ նա իր հայ­կա­կան վաշ­տով բուլ­ղա­րա­կան բա­ նա­կի կազ­մում հաղ ­թում է թուր­քա­կան զո­րա­մա­սե­րին և գե­րի վերց­նում հայատ­յաց Յա­վեր փա­շա­յին։ Անդ­րա­նի­կի ջո­կա­տը աչ­քի է ընկ­նում հատ­կա­պես 1915թ ­Դիլ­մա­նի ճա­կա­տա­մար­տում։ Նա ըն­տա­նիք չու­ներ. մա­հա­ցել էին և՛ ե­րի­տա­սարդ կի­նը, և՛ նո­րա­ծին որ­դին։ Նրա միակ սի­րեց­յա­լը Հա­յաս­տանն էր. նա ապ­րում էր Հա­յաս­տա­նի հա­մար։ Ներ­կա­յաց­նենք Անդ­րա­նի­կի կեն­սագրութ­յու­նից մի քա­նի դրվագ։ 1916թ ­հայ գաղ ­թա­կա­նութ­յանն օգ­նութ­ յուն ցու­ցա­բե­րե­լու նպա­տա­կով Պյա­ տի­գ որս­կում կազ­մա­կերպ­վում է հան­

լե­գ ենդ­ն եր դի­սա­վոր ե­րե­կո. հա­վաք­վում են շատ մե­ծա­հա­րուստ­ներ` թան­կար­ժեք քա­ րե­րով զուգ­ված-զար­դար­ված։ Նրանց փքուն ճա­ռե­րը հա­րու­ցում են Անդ­րա­ նի­կի զայ­րույ­թը, և նա հուզ­ված դի­մում է ներ­կա­նե­րին. «Շատ եմ տե­սել նման բան­կետ­ներ և լսել օ­վա­ցիա­ներ, գե­ղե­ ցիկ ճա­ռեր, ճռճռան ֆրազ­ներ… սա­ կայն դրա­նից ի՞նչ­ օ­գ ուտ իմ տանջ­ված ժո­ղովր­դին… Ին­չո՞ւ­ եք զուգ­վել թան­կա­ գին զգեստ­նե­րով, ին­չո՞ւ­ եք զար­դար­վել թան­կա­գին ա­դա­մանդ­նե­րով, հա­նե­ ցե՛ք­ այդ ա­մ ե­նը և զո­հա­բե­րե՛ք ­բախ­տից ա­նիծ­ված, սև ճա­կա­տագ­րի զոհ, աղ­ քատ ու քաղ­ցից մեռ­նող հայ եղ ­բայր­նե­ րին…»։ Ա­պա դի­մում է կա­նանց. «Օ­րի­ նակ վերց­րեք 5-րդ ­դա­րի հայ կնո­ջից, ծա­խեք վա­ղ ը այդ զար­դա­րան­քը և ար­ մա­տագ­րեք հայ որ­բե­րուն հա­ցի, սննդի հա­մար, նրանք են ձեր ոս­կին, հայ ժո­ ղովր­դի հույ­սը»։ 1919-ի ապ­րի­լ ին, երբ զո­րա­վա­րը, մի քա­նի վաշ­տով Զան­գե­զու­րից Ա­րա­ րատ­յան դաշ­տա­վայր գնա­լ իս, հա­սավ Դա­րա­լագ­յա­զ ի գա­վա­ռի Քե­շիշ­քենդ գյուղ, ա­կա­նա­տես ե­ղավ մի սահմըռ­ կե­ցու­ցիչ տե­սա­րա­նի։ Մեծ թե փոքր` բո­լոր հայ մար­դիկ, ա­նա­սե­լ ի սո­վ ից նեղ­ված, ձյու­նից նոր ա­զատ­ված դաշ­ տե­րում ու­տում էին ա­ղար­ծի խո­տե­րը։

Ա­մ ե­նա­սար­սա­փե­լ ին ե­րե­խա­նե­րի վի­ ճակն էր։ Տե­սա­րա­նից ցնցված` Անդ­րա­ նի­կը հրա­մա­յեց կան­չել անգ­լ իա­ցի մա­ յոր Գի­բո­նին և, ցույց տա­լով սո­վալ­լուկ, կմախ­քա­ցած բազ­մութ­յու­նը, ա­սաց. «Մա­յո՛ր, տես­նո՞ւմ­եք սո­վ ից մեռ­նող այս ժո­ղո­վուր­դը։ Սա ձեր զոհն է… Հա­վա­ տա­լով անգ­լ իա­ցի­նե­րի և դաշ­նա­կից­ նե­րի քրիս­տո­նեա­կան «մար­դա­սի­րութ­ յա­նը», ձեր «ազ­նիվ» խոս­տում­նե­րին, այս ժո­ղո­վուրդն ա­մ են ինչ անմ­նա­ցորդ նվի­րեց ընդ­հա­նուր հաղ­թա­նա­կին։ Ձեր թշնա­մի­նե­րի դեմ հե­րո­սա­բար կռվե­ ցին շուրջ 300 հզ ­ռու­սահ­պա­տակ հա­ յեր։ Իսկ թուր­քա­հա­յե­րը կո­տոր­վե­ցին, ոչն­չաց­վե­ցին և մե­ղադր­վե­ցին այն բա­ նի հա­մար, որ ձեր դաշ­նա­կից­ներն էին։ Եվ այ­սօր, երբ դուք` հայ ժո­ղովր­դի «հզոր դաշ­նա­կից­ներդ», ար­դեն հաղ ­թել եք, դա­ժան սառ­նութ­յամբ դի­տում եք, թե ինչ­պես է ձեր հա­վա­տա­րիմ, փոքր դաշ­նա­կի­ցը մա­հա­նում սո­վ ից, թույլ եք տա­լ իս, որ երկ­րագն­դի ե­րե­սից վե­րա­նա Արևել­քի հին մշա­կու­թա­յին ժո­ղո­վուր­ դը, թուր­քա­մ ետ քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն եք վա­րում»։ Իսկ երբ Գի­բոնն Անդ­ րա­նի­կին ա­ռա­ջար­կեց հան­դի­պել իր ղե­կա­վա­րի` գե­նե­րալ Թոմ­սո­նի հետ, Անդ­րա­նի­կը պա­տաս­խա­նեց, թե ին­քը դրա կա­րի­քը չու­նի, ո­րով­հետև մար­դ ու մա­սին կար­ծիք է կազ­մում նրա կա­տա­

րած գոր­ծե­րը տես­նե­լով։ Անդ­րա­նի­կը հայ ժո­ղովր­դին կտա­կել է. «Ե­թե հայ ժո­ղո­վուրդն ու­զում է ինձ պա­ տիվ ա­նել` ես իմ ար­ձա­նը չեմ ու­զում, փա­ռա­վոր թա­ղում չեմ ու­զում, թող հայ ժո­ղո­վուր­դը կանգ­նեց­նի ա­վեր դար­ձած Ա­ռա­քե­լոց վան­քը և այն­տեղ հիմ­նի փոքր ու­սում­նա­րան հայ մա­նուկ­նե­րի հա­մար, այս է իմ ամ­բողջ բաղ­ձան­քը և բա­րո­յա­կան պա­հան­ջը հայ ժո­ղովըր­ դին»։ Անդ­րա­նիկ Օ­զան­յա­նը մահացել է Ֆրեզ­նո­յում 1927թ­ օ­գ ոս­տո­սի 31-ին։ 1928թ­-ին նրա աճ­յու­նը տե­ղա­փոխ­վել և վե­րա­թաղ­վել է Փա­րի­զ ի Պեր-Լա­շեզ գե­րեզ­մա­նա­տա­նը։ Իսկ 2000թ­-ին ի­րա­ կա­նա­ցավ ողջ հայ ժո­ղովր­դի և հենց իր` մեծ հայ­դ ու­կա­պե­տի սրբա­զան ու վա­ ղե­մի ե­րա­զան­քը. Անդ­րա­նի­կի աճ­յունն իր վեր­ջին հանգր­վա­նը գտավ երևան­ յան Ե­ռաբ­լու­րում։ (Աղ բ­յուր­նե­րը` «Պատ­մա-բա­նա­սի­րա­կան հան­դես», 1968թ, №2: Սի­մոն­յան Ռ., «Անդ­րա­նիկ. Սի­բի­րա­կան վաշ­տի ո­դի­ սա­կա­նը»: Ղա­նա­լան­յան Ա., «Ա­վան­դա­պա­տում», Եր., 1969թ: «Թու­ման­յա­նը ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րի հու­շե­րում», Եր., 1969թ)։

1 (21) 2013 109

լե­գ ենդ­ն եր

Հերոսական զույգը.

Սե­րոբ և Սոսե

պատ­րաս­տեց Նու­նե Հով­հան­նիս­յա­նը

1 (21) 2013 110

լե­գ ենդ­ն եր

Հայ ժո­ղովր­դի ա­զա­տագ­ րա­կան պայ­քա­րի պատ­ մութ­յան է­ջե­րում հայ­դու­կա­ յին շար­ժու­մը կարևո­րա­գույն տեղ է զբա­ղեց­նում։ Այդ շարժ­ման ա­կա­նա­վոր ներ­ կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից էին Աղբ­ յուր Սե­րո­բը (Սե­րոբ Վար­ դան­յան), Հրայ­րը, Անդ­րա­ նի­կը, Գ­ևորգ Չաու­շը և այլք։ Աղբ­յուր Սե­րո­բը, սա­կայն, միայ­նակ չէր մարտն­չում թշնա­մու դեմ, այլ՝ կնոջ՝ հե­ րո­սու­հի Սո­սեի հետ… Աղ բ­յուր Սե­րո­բը ծնվել է Խլաթ գա­վա­ռի Սո­խորդ գյու­ղում։ Հե­տապն­դ ում­նե­րի են­թարկ­վե­լով թուր­քա­կան իշ­խա­նութ­ յուն­նե­րի կող­մից՝ նա 1891թ ­հե­ռա­ցել է իր ծննդա­վայ­րից։ Սե­րո­բը բնակ­վել է Կոս­տանդ­նու­պոլ­սում և Ռու­մի­նիա­յում, իսկ 1895թ ­վե­րա­դար­ձել է Արևմտյան Հա­յաս­տան և հայ կա­մա­վո­րա­կան ե­րի­ տա­սարդ­նե­րից կազ­մ ել հայ­դ ուկ­նե­րի խումբ։ 1898թ­ Աղ բ­յուր Սե­րո­բը հաս­ տատ­վել է Գե­լ իե­գ ու­զա­նում։ Նույն տար­վա գար­նա­նը մի շարք ա­կա­նա­վոր հայ­դ ուկ­ներ Ցրոնք գյու­ղում դա­վա­ճա­ նութ­յան զոհ էին դար­ձել։ Զոհ­ված հե­ րոս­նե­րի հու­ղար­կա­վո­րութ­յան ժա­մա­ նակ Աղ բ­յուր Սե­րոբն ա­սել է. «Նրանք մե­ռան՝ մենք մնա­ցինք, սրա­նից հե­տո և մինչև վերջ մենք նրանց գոր­ծը պի­տի շա­րու­նա­կենք»։ Աղ բ­յուր Սե­րո­բի մտե­րիմ­նե­րից էր Անդ­րա­նի­կը։ Նրանք միմ­յանց շատ էին սի­րում ու հար­գ ում։ Սե­րոբն Անդ­րա­նի­ կին միշտ էլ բարձր է գնա­հա­տել՝ ա­սե­

լով. «Այս տղան մեծ ա­նուն պի­տի ու­նե­ նա»։ Իսկ Անդ­րա­նի­կը գրել է. «Մինչև վեր­ջին շուն­չը ինձ իր զա­վա­կիցն ալ ա­վե­լ ի կսի­րեր։ Ես հո­գ ով հա­վա­տա­ ցած էի այդ բա­նին։ Ինչ որ ալ հարց­նեի ի­րենց բա­ցա­կա­յութ­յամբ ը­րած գոր­ծո­ ղութ­յանս` նա միշտ կը­սեր՝ «Ինձ­նից մի հարց­ներ, ինչ որ խելքդ կտրե, էն ը­րէ» («Անդ­րա­նի­կի հու­շե­րը»)։ Խի­զախ հայ­դ ու­կը իր խմբի, եղ ­բայր­նե­ րի, որ­դ ու` Հա­կո­բի, կնոջ` Սո­սեի, ըն­ կեր­նե­րի հետ միա­սին մարտն­չում էր սուլ­թա­նա­կան բռնա­պե­տութ­յան դեմ։ Աղ բ­յուր Սե­րո­բի սի­րե­լ ի կի­նը միշտ ա­մուս­նու կող­քին էր և նրա պես խի­զա­ խո­րեն պայ­քա­րում էր հայ ժո­ղովր­դի ա­զա­տագ­րութ­յան հա­մար։ Սո­սեն հայ­ րե­նա­սեր հայ կնոջ կեր­պա­րի մարմ­ նա­վո­րումն էր։ Հայ­դ ուկ­նե­րի շրջա­նում, սա­կայն, Սո­սեի ներ­կա­յութ­յու­նը շա­ տե­րի հա­մար ան­ցան­կա­լ ի էր։ Նրան­ ցից ո­մանք ա­սում էին. «Մենք բո­լորս էլ ա­մուս­նա­ցած ենք, կնոջ, զա­վա­կի տեր ենք։ Ե­թե մենք ալ մեր կի­նե­րը մե­ զի հետ բե­րենք, այլևս­ ինչ­պե՞ս կրնանք ա­զատ շարժ­վ իլ։ Սո­սեն ղրկենք Կով­ կաս կամ ու­րիշ ա­պա­հով տեղ մը»։ Չնա­յած այս տրտունջ­նե­րին՝ Սո­սեն, որ­պես կին մար­տիկ, այ­նո­ւա­մ ե­նայ­նիվ, ո­գեշն­չում էր նրանց։ Թշնա­մուն դժվար էր Սե­րո­բին որ­սա­լը. թուր­քե­րը շա­րու­նակ ճի­գեր էին գոր­ ծադ­րում նրան ի­րենց ճան­կը գցե­լու հա­մար, և ո­չ ինչ չէր ստաց­վում։ Բայց, ի վեր­ջո, Հու­սեյն է­ֆեն­դին կա­շա­ ռում է ոմն սա­սուն­ցի Ա­վո­յի, ով 1899թ ­թու­նա­վո­րում է Սե­րո­բին և վեր­ջի­նիս գտնվե­լու վայ­րի մա­սին հայտ­նում ցե­ ղա­պետ Խա­լ իլ ա­ղա­յին։ Խա­լ իլն իր խմբով գի­շե­րը պա­շա­րում է Գե­լ իե­գ ու­

զան գյու­ղ ը և լու­սա­բա­ցին հար­ձակ­ման անց­նում։ Սե­րո­բը, կա­տա­ղ ի մարտըն­ չե­լով, իր զի­նա­կից­նե­րի հետ բարձ­ րա­նում է Ան­դ ոկ լե­ռը։ Այն­տեղ նրան շրջա­պա­տում է Խա­լ իլ ա­ղա­յի ա­վա­զա­ կա­խում­բը։ Քաջ հայ­դ ուկն այդ ան­հա­ վա­սար մար­տում մինչև վեր­ջին շուն­չը կռվում է և նա­հա­տակ­վում։ Զոհ­վում են նաև Սե­րո­բի եղ ­բայր­նե­րը։ Կռվի թեժ պա­հին Սո­սեն որ­դ ու հետ հաս­նում է ա­մուս­նու գրա­ված դիր­քե­րը և հե­րո­ սա­բար շա­րու­նա­կում կռի­վը։ Զոհ­վում է նաև որ­դին։ Դրա­նից հե­տո միայն թուր­ քե­րը գե­րի են վերց­նում վի­րա­վոր և ու­ շա­կո­րույս Սո­սեին։ Խա­լ իլ ա­ղան հրա­մա­յում է Աղ բ­յուր Սե­ րո­բի ան­կեն­դան մար­մի­նը գլխա­տել, հե­րո­սի գլու­խը սվի­նի ծայ­րին ցցել և պտտեց­նել Մու­շի փո­ղոց­նե­րով. դրա­ նով նա ցան­կա­նում էր ահ ու սար­սափ տա­րա­ծել հա­յե­րի շրջա­նում։ Սա­կայն թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը, տես­ նե­լով հա­սա­րա­կա­կան հու­զում­նե­րի ու­ժը, զգու­շա­վո­րութ­յուն է ցու­ցա­բե­րում և գլու­խը հանձ­նում է բիթ­լ ի­սա­հա­յե­րի հոգևոր ա­ռաջ­նոր­դին, որն էլ իր հեր­թին այն հո­ղ ին է հանձ­նում Ս.­Կարմ­րակ ե­կե­ղե­ցու բա­կում։ Հայ հայ­րե­նա­սեր­նե­ րը հե­տա­գա­յում հու­շար­ձան են կանգ­ նեց­նում քաջ հայ­դ ու­կի շիր­մի վրա։ Սե­րո­բի կո­րուս­տը ցնցում է հայ ա­զա­ տագ­րա­կան պայ­քա­րի մար­տիկ­նե­րին։ Նրա մահ­վա­նից հե­տո հայ­դ ուկ­նե­րի խմբի ղե­կա­վար է ընտր­վում Անդ­րա­նիկ Օ­զան­յա­նը։ (աղբ­յու­րը՝ Հ.Մ.Պո­ղոս­յան. «Սա­սու­նի պատ­մութ­յուն»)

1 (21) 2013 111

լե­գ ենդ­ն եր

Հայ արվեստի դեսպանները

1 (21) 2013 112

լե­գ ենդ­ն եր

PhotoLure

Ամերիկահայ մեծ գրող Վիլյամ Սարոյանը, ապրելով ու ստեղծագործելով Հայաստանից հեռու, հայի հոգին ու ճակատագիրը աշխարհի համար բացահայտեց այնպես, ինչպես մինչ այդ չէր հաջողվել ուրիշ ոչ մի հայի կամ օտարի։ Սարոյանի ոճն անկրկնելի է` հայի էության պես։

PhotoLure

§Ֆրանսիան ազնավուրացված է¦, - նրա մասին գրել է ֆրանսիական մամուլը։ Ազնավուրի հռչակը չի մարում արդեն ավելի քան կես դար. անկախ ժամանակներից, ոճերից, ճաշակներից` նա միշտ արդիական է։ Ազնավուրը շուրջ 800 երգերի հեղինակ է, կինոդերասան, հասարակական գործիչ, այժմ արդեն` նաև դիվանագետ` Շվեյցարիայում ՀՀ դեսպանը։ Նա կրում է §Դարի արվեստագետ¦ տիտղոսը։ Ազնավուրը Հայաստանի հպարտությունն է, քանզի նա, իր արվեստով փայլելուց բացի, երբևէ չմոռացավ ու չուրացավ նաև իր հայ լինելը։

Համաշխարհային հռչակ վայելող կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանը մեծագույն դերակատարում ունեցավ հայ դասական երաժշտությունը միջազգային հանրությանն իր ստեղծագործությունների միջոցով ճանաչելի դարձնելու գործում։ Խաչատրյանի երաժշտությունն այսօր էլ հնչում է աշխարհի բոլոր բեմերում։

PhotoLure

PanARMENIAN Photo Vahan Stepanyan

Մարտիրոս Սարյանի կտավներում Հայաստանը պատկերված է իր բոլոր գույներով` վառ, հատու, հարուստ։ §Ես չգիտեմ, թե իմ մեջ երբ է ծնվել նկարիչը։ Հնարավոր է` այն օրերին, երբ լսում էի ծնողներիս պատմությունները մեր լեռնային, կախարդական ծննդավայրի մասին։ Առանց հայրենիքի մարդ չի կարող գտնել իրեն, իր հոգին¦, - ասել է Սարյանը։

1 (21) 2013 113

легенды

Ерванд Кочар — на грани фантазии и реальности

автор: Кристина Погосян

1 (21) 2013 114

PhotoLure

PhotoLure

легенды

“Давид Сасунский” – статуя, ставшая символом Еревана. Этот кочаровский шедевр, кроме того, что является гениальным произведением, также воплощает народный героизм, став символом бессмертия и свободолюбия народа... Ерванд Кочар – великий армянский скульптор, график и живописец, основатель нового направления в искусстве – пространственной живописи, человек, перед талантом которого преклонялись многие ценители искусства его времени, человек, который всю жизнь боролся за свободу и право на свободный творческий полет… Ерванд Семенович Кочар (настоящая фамилия Кочарян) родился в 1899г. в Тифлисе. Уже в годы учебы в Нерсисяновской семинарии увлекся живописью, и в 1915г. поступил в Школу живописи и скульптуры, где его преподавателем был Егише Тадевосян. С 1918-1919гг. проучился у Петра Кончаловского в московских Свободных художественных мастерских. В 1919г. Кочар вернулся в Тифлис, а два года спустя уехал в Константинополь. С 1922-1923гг. Кочар прожил в Венеции, ну а потом переехал в Париж, где до 1936г. провел самую продуктивную в творческом плане часть своей жизни. Кочар считал себя в первую очередь ху-

дожником-ваятелем. По мнению Кочара, с древних времен в живописи ничего не изменилось – “как с пещерных времен человек рисовал на стенах, так и продолжает рисовать, с одной только разницей – стены стали подвижными”. Художник был убежден, что искусство должно двигаться наравне с наукой и что искусство 20-го века не может повторять произведения прошлого. Годы, проведенные во Франции для Кочара были творчески активными – он усердно работал, участвовал на авторитетных всемирных выставках. Для него это было свободным творческим периодом. Париж в то время был, можно сказать, столицей мирового искусства. Это был город, где собралась художественная элита мира – те, кто в дальнейшем стали самыми известными художниками века, и Кочар в их числе. Он стал одним из создателей парижской школы авангарда. Кончено, не все было гладко в его жизни – произведения начали хорошо продаваться только в 30-е гг. Там же работал и Левон Тутунджян, ставший в дальнейшем величайшим художником-сюрреалистом, который позже напишет, что встреча с Кочаром предопределила его судьбу. Однако эти трудности Кочара никак не были связаны с его творчеством – он был художником и имел возможность рисовать. И что самое главное – он имел ту внутреннюю свободу, которой были лишены многие художники, живущие в то время в Советском Союзе. Кочар не

знал, что такое несвобода – с этим понятием он впервые познакомился после того, как вернулся на родину… В 1936г. Кочар приехал в Тифлис – в свой родной дом, в город, пропитанный армянской жизнью, один из важнейших центров армянской культуры. По крайней мере, таким был этот город, когда Кочар покидал его. Для возвращения на родину было несколько причин. Одной из них стал приход к власти фашистов в Германии в 1933г. Художники, собравшиеся в Париже с разных концов света, тоже начали покидать город – кто-то возвращался на родину, кто-то уезжал в Америку – Кочар тоже решил вернуться домой. С другой стороны, у него было чувство ответственности за мать и сестер, которых он оставил одних в социально нелегком положении. Да и уезжал он заграницу на время, с намерением вернуться. Но самая главная причина – он не мог даже предположить, что после возвращения в Советский Союз путь назад для него будет закрыт навеки. Он не мог вообразить себе, что это за страна, поскольку те, кто представлял ее заграницей, выступали с громкими речами, а те, кто был внутри, не имели возможности его предупредить, поскольку вся корреспонденция находилась под контролем. Одним словом, атмосфера страха, которая существовала в СССР, не позволила никому посоветовать Кочару не возвращаться. И он вернулся… Союз художников Грузии, однако, не принял его, и у Кочара не оставалось иного 1 (21) 2013 115

легенды

выхода, как приехать в Ереван. В Армении его сначала приняли хорошо – он получал приглашения на лекции в разных вузах, заказы, в частности, для иллюстраций театральных постановок и т.д. Но… Возможно, если бы после 20-х он не уехал в Европу, со временем его сознание объективности, истины и справедливости тоже деформировалось бы, приняв тот образ, который имела жившая в СССР интеллигенция. Но он долгое время прожил за границей, в естественных условиях – не в роскоши, но как свободный человек. Вернувшись в СССР, уже почти 40-летним мужчиной, он так и не смог принять тот, по его мнению, глупый образ правды, те условности, узниками которых являлись его друзья – деятели искусства. Да и для этого общества он сам был чужим и непонятным, пришедшим из совершенно другого мира. Тогда начались обвинения в антисоветской пропаганде и в формализме, его называли “французским шпионом” – в то время людей часто обвиняли в том, к чему они не имели никакого отношения. И все

1 (21) 2013 116

только потому, что он выступал против устаревших художественных принципов и увлекал молодежь идеями новейшего искусства. В 30-е гг. Кочар сумел два раза избежать серьезных проблем благодаря своим друзьям из Нерсисяновской семинарии: в 1938г. Каро Алабян сумел на время вывести его в Москву, пока страсти не утихли, а позднее, в 1943г., тот же Каро Алабян и Анастас Микоян приложили немало усилий, чтобы освободить Кочара из-под ареста. И все же, великому художнику Ерванду Кочару пришлось провести в тюрьме около двух лет. Он вышел оттуда уже не прежним: были проблемы со здоровьем – серьезно пострадал его позвоночник, ухудшился слух. Настало время творческой засухи – его работы не продавались и не выставлялись. Для сравнения: за годы жизни в Париже у Кочара прошло пять персональных выставок, а первая выставка в СССР открылась только спустя 30 лет после его возвращения на родину… Самой известной работой Кочара является “Давид Сасунский” – статуя, ставшая сим-

волом Еревана. Этот кочаровский шедевр, кроме того, что является гениальным произведением, также воплощает народный героизм, став символом бессмертия и свободолюбия народа. Кочар создал своего Давида так, как сам его представлял, возможно, внеся в него частичку себя – свое стремление к свободе. Но каким бы гениальным не было это творение, “Давид Сасунский” – не единственный шедевр, оставленный мастером нам в наследство. И хотя, многие знают Кочара именно как автора этой работы, было бы неправильно представлять его творчество одной этой скульптурой. Среди известных работ художника-скульптора – статуя Вардану Мамиконяну, предводителю армян в битве с персами на Аварайрском поле в 5 веке (Ереван, 1975), статуя “Орел Звартноца” – символический указатель на пути к древнему храму (1955) и другие. Работы Кочара украшают многие музеи, в частности, Национальный музей современного искусства центра Жоржа Помпиду, где представлены 2 работы автора. К сожалению, очень многие произведения Кочара, в особенности работы парижского периода, исчезли, и их участь по сей день остается неизвестной. Пространственные картины художника периодически появляются на мировых аукционах. Наследие Ерванда Кочара бесценно. Достаточно пролистать прессу того времени, чтобы понять какую роль сыграл Кочар на том этапе развития современного искусства. “Искусство – это незаконченный мост, одна нога которого опирается на жизнь, а другая растянута к бескрайности… каждый гений продлевает эту ногу, чтобы найти вторую опору… и так бесконечно… Поэтому, искусство – это нескончаемая история лучших желаний человечества…”,– писал Ерванд Кочар.

գու­ն ապ­ն ակ

Եռագույն

¹րո­շը` որպես Մուսա Հարցազրույց գեղանկարիչ, ՀՀ վաստակավոր արտիստ Հաղ թանակ Շահումյանի հետ

1 (21) 2013 118

գու­ն ապ­ն ակ

Հե­տաքր­քիր ու յու­րօ­րի­նակ ո­ճում է ստեղ­ծա­գոր­ծում գե­ ղան­կա­րիչ Հաղ­թա­նակ Շա­ հում­յա­նը։ Նրա ստեղ­ծա­գոր­ –Որ­պես եր­կու տար­բեր հա­սա­րա­կար­ գե­րի օ­րոք ստեղ­ծա­գ որ­ծած ար­վես­ տա­գետ` ի՞նչ­ եք կար­ծում, այ­սօր հայ ար­վես­տա­գե­տը գնա­հատ­վա՞ծ­ է ըստ ար­ժան­վույն։ –Մենք 60-ա­կան­նե­րի սե­րունդն էինք, երբ «եր­կաթ­յա վա­րա­գ ույ­րը» կա­մացկա­մաց սկսում էր բաց­վել։ Պե­տութ­յան կող­մից մեզ` ե­րի­տա­սարդ ար­վես­տա­ գետ­նե­րիս այդ ժա­մա­նակ տրված էր նախ­կի­նի հա­մ ե­մատ ա­ռա­վել ա­զատ մտա­ծե­լու և ստեղ­ծա­գ որ­ծե­լու հնա­ րա­վո­րութ­յուն։ Ա­վե­լ ին` խորհր­դա­յին հա­սա­րա­կար­գի պայ­ման­նե­րում պե­ տա­կան ու­շադ­րութ­յուն, հո­գա­ծութ­յուն կար նկա­րիչ­նե­րի հան­դեպ, կար նաև պե­տա­կան մո­տե­ցում` ար­վես­տը գնա­ հա­տե­լու, մե­ծա­րե­լու և խրա­խու­սե­լու։ Ե­թե նույ­նիսկ կար ան­հան­դ ուր­ժո­ղա­ կա­նութ­յան կամ սահ­մա­նա­փա­կում­ նե­րի դրս­ևո­րում, ա­պա դրանք, թերևս, նկա­րիչ­նե­րի մի­ջա­վայ­րում սե­րունդ­ նե­րի գա­ղա­փա­րա­կան հա­կա­սութ­յուն­ ներն էին։ Մինչ­դեռ այ­սօր ի­րա­կան ար­վես­տի մա­սին մո­ռա­ցել են։ Այ­սօր ար­վես­տի նկատ­մամբ լուրջ մո­տե­ցու­ մը բա­ցա­կա­յում է։ Ինչ-որ մե­կին, ում

ծութ­յուն­նե­րում միա­ձուլ­ված են գե­ղան­կար­չութ­յունն ու քան­դա­կա­գոր­ծութ­յու­նը։ Այդ միա­ձու­լու­մ ից ծնվել և ծնվում

են յու­րօ­րի­նակ կտավ­ներ` գե­ղար­վես­տա­կան տպա­վո­ րիչ լու­ծում­նե­րով և կա­տար­ ման բարձր տեխ­նի­կա­յով։ նույ­նիսկ զա­վեշ­տա­լ ի է ար­վես­տա­գետ ան­վա­նել, ա­վե­լ ի հա­ճախ են կո­չում­ ներ շնոր­հում, քան այն հրա­շա­լ ի նկա­ րիչ­նե­րին, որոնք ա­վե­լ ի քան 20 տա­րի մնա­ցել են ու­շադ­րութ­յու­նից դուրս, սա­ կայն բարձր ար­վեստ են ստեղ­ծել և կա­ րող էին հա­մաշ­խար­հա­յին ճա­նա­չում ու­նե­նալ ըստ ար­ժան­վույն գնա­հատ­վե­ լու դեպ­քում։ Ես խո­րա­պես ցա­վում եմ դրա հա­մար։ Խրա­խու­սե­լով և կո­չում­ ներ շնոր­հե­լով մի­ջա­կութ­յուն­նե­րին` մենք հա­սա­րա­կութ­յա­նը, հատ­կա­պես` ե­րի­տա­սար­դ ութ­յա­նը, վատ օ­րի­նակ ենք ծա­ռա­յում` նրանց հա­մար լա­վա­գ ույ­նի և ըն­դօ­րի­նակ­ման չա­փա­նիշ դարձ­նե­լով մի­ջա­կութ­յու­նը։ Հենց սա պետք է լի­նի պե­տա­կան մտա­ծո­ղութ­յան, մշա­կու­թա­ յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան խնդի­րը։ –Ի՞նչ ­փո­խեց ան­կա­խութ­յու­նը Ձեր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կյան­քում։ –Ի­հար­կե, ան­կա­խութ­յու­նը մեր սերն­դի հո­գե­բա­նութ­յան վրա մեծ հետք թո­ղեց։ Ազ­գա­յին զար­թոն­քի տա­րի­նե­րին ես դեռևս­ ու­սա­նող էի և ակ­տիվ մաս­նա­ կի­ցը այդ շարժ­ման։ Հայ­րե­նի­քի ա­զա­ տութ­յան դա­րա­վոր ե­րա­զան­քի ի­րա­ կա­նա­ցու­մը չէր կա­րող չոգևո­րել կամ 1 (21) 2013 119

գու­ն ապ­ն ակ որևէ ազ­դե­ցութ­յուն չթող­նել մեր ստեղ­ ծա­գ որ­ծա­կան կյան­քում։ Դա ո­գեշընչ­ ման մի նոր պոռթ­կում էր, ո­րը, սա­կայն, ինչ-որ ա­ռու­մով մթագ­նեց մեր ժո­ղովըր­դին պա­տու­հա­սած ծանր երկ­րա­ շար­ժի ու պա­տե­րազ­մի, երկ­րի սո­ցիալքա­ղա­քա­կան բարդ վի­ճա­կի պատ­ճա­ ռով։ Այդ ժա­մա­նակ ար­վես­տը հե­տին պլան մղվեց. ստեղ­ծա­գ որ­ծելն ու ցու­ցա­ հան­դես­ներ կազ­մա­կեր­պե­լը մի տե­սակ ինք­նան­պա­տակ էր դար­ձել։ Ստիպ­ված էինք սե­փա­կան մի­ջոց­նե­րով գոր­ծել։ Այդ տա­րի­նե­րին նկա­րիչ­նե­րի միութ­ յու­նը Փա­րի­զում ձեռք բե­րեց ար­վես­ տա­նոց և, ի ու­րա­խութ­յուն ինձ, 1994թ­ ես հնա­րա­վո­րութ­յուն ու­նե­ցա ստեղ­ծա­ գոր­ծել այն­տեղ. արդ­յուն­քը Փա­րի­զում կազ­մա­կերպ­ված իմ ան­հա­տա­կան ցու­ ցա­հան­դեսն էր։ Սկզբում մտա­վա­խութ­ յուն­ներ ու­նեի, սա­կայն հա­ջո­ղութ­յուն­ նե­րը ցրե­ցին տագ­նապ­ներս, ին­չը մի

1 (21) 2013 120

նոր ոգևո­րութ­յամբ ստեղ­ծա­գ որ­ծե­լու խթան դարձավ ինձ հա­մար։ –Ի՞նչ ­խոր­հուրդ ու­նի Ձեզ հա­մար ե­ռա­ գույ­նը։ –Որ­պես նկա­րիչ` ես զուտ գրա­ֆի­կա­ կան ա­ռու­մով կնա­խընտ­րեի գու­նա­ յին այլ հա­մադ­րում։ Բայց որ­պես մեր ազ­գա­յին և պե­տա­կան խորհր­դա­նշան` այն ինձ հա­մար մեծ ար­ժեք ու­նի։ Իբրև իս­կա­կան հայ` ես հար­գ ում ու խո­նարհ­ վում եմ մեր դրո­շի ա­ռաջ։ Յու­րա­քանչ­ յուր հայ պետք է իր գոր­ծով նվիր­վ ի հայ­րե­նի­քին` դրա­նով իսկ ար­ժա­նի դառ­նա­լով իր երկ­րի դրո­շին։ –Ձեր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում առ­ կա են ազ­գա­յին խորհր­դան­շան­նե­րը. ին­չո՞ւ։ –Ի­րոք, ես ու­նեմ գոր­ծեր, ո­րոն­ցում ար­ տա­ցոլ­ված են ե­ռա­գույ­նը կամ մեր ազ­ գա­յին այլ խորհր­դան­շան­նե­րը. օ­րի­նակ` «Հայ­կա­կան հարց», «Բլո­կա­դա», «Աճ­

պա­րար­նե­րը կրկե­սում» և այլ կտավ­նե­ րը։ Այդ կերպ ես ար­տա­հայ­տում եմ իմ քա­ղա­քա­ցիա­կան դիր­քո­րո­շու­մը, երկ­ րում առ­կա ի­րա­վ ի­ճա­կի առն­չութ­յամբ իմ մտա­հո­գութ­յուն­նե­րը։ Նկար­նե­րում ար­տա­ցոլ­ված են իմ ապ­րում­նե­րը, իմ մտո­րում­նե­րը, մի խոս­քով` իմ ա­սե­լ ի­քը։ Սա է գե­ղան­կար­չութ­յունն ինձ հա­մար։ Նկա­րը զուտ դե­կոր չէ` պա­տը զար­դա­ րե­լու, լցնե­լու հա­մար. նկա­րը կյանք է, շունչ, ո­գի։ Ես չա­փա­զանց խստա­պա­ հանջ եմ իմ ար­վես­տի հան­դեպ։ Թերևս, նաև այդ էր պատ­ճա­ռը, որ հայ­րե­նի­քում տե­ղ ի ու­նե­ցած իմ եր­կու ան­հա­տա­կան ցու­ցա­հան­դես­նե­րի միջև ընդ­մի­ջու­մը 14 տա­րի էր։ Այս վեր­ջին ան­հա­տա­կան ցու­ցա­հան­դե­սից գոհ եմ և հո­գե­պես խա­ղաղ­ված, քա­նի որ ար­ձա­գանք­նե­ րը դրա­կան էին ու չա­փա­զանց ոգևո­րիչ։ Նույ­նիսկ ա­ռա­ջարկ ե­ղավ ցու­ցա­հան­ դես կազ­մա­կեր­պել Ար­ցա­խում, ին­չին

գու­ն ապ­ն ակ մեծ ու­րա­խութ­յամբ հա­մա­ձայ­նվե­ցի։ Սա էլ կլի­նի իմ նվե­րը Ար­ցա­խին` մա­ յիս­յան մեծ հաղ­թա­նա­կի տա­րե­դար­ձի կա­պակ­ցութ­յամբ։ –Ձեր զա­վակ­նե­րից որևէ մեկն ընտ­րե՞ց ­նույն ու­ղ ին։ –Չորս ե­րե­խա ու­նեմ. ե­րեք զա­վակ և մեկ դուստր։ Միայն կրտսեր որ­դիս է ընտ­րել իմ ու­ղ ին։ Իսկ ա­վագ որ­դիս ընտ­րել է իմ ե­րա­զած մաս­նա­գի­տութ­ յու­նը` ճար­տա­րա­պետ է. ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քում ինքս էլ ու­զում էի դառ­ նալ ճար­տա­րա­պետ։ Միջ­նեկ որ­դիս ու­նի տեխ­նի­կա­կան կրթութ­յուն, իսկ դուստրս մի­ջազ­գայ­նա­գետ է։ –Եր­կար տա­րի­ներ ե­ղել եք Երևան քա­ղա­քի գլխա­վոր նկա­րի­չը։ Այդ ժա­ մա­նա­կաշր­ջա­նի Ձեր հու­շե­րից ի՞նչ կ­պատ­մ եք ե­ռա­գույ­նի մա­սին։ –Ա­յո, 1979թ­-ից ե­ղել եմ Երևան քա­ ղա­քի գլխա­վոր նկա­րի­չը։ Ա­մ են տա­րի,

մա­յիս­յան տո­նե­րի առ­թիվ, քա­ղա­քը զար­դա­րում էինք տար­բեր կերպ` միշտ հա­րա­զատ մ նա­լով կո­մու­նիս­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յանն ու գույ­նե­րին։ 1985-ի գար­նա­նը, երբ պատ­րաս­տում էինք էս­քիզ­նե­րը, ո­րոնք պետք է հաս­ տատ­վեին Երևա­նի քա­ղա­քա­յին կո­մ ի­ տեի կող­մ ից, իմ օգ­նա­կան­նե­րից մե­կի հետ ո­րո­շե­ցինք էս­քիզ­ներն ա­նել ե­ռա­ գույ­նով։ Սա մի քիչ ռիս­կա­յին քայլ էր, և մենք նա­խա­պես վստահ էինք, որ էս­քիզ­նե­րը մերժ­վե­լու են։ Սա­կայն, ի ու­րա­խութ­յուն և ի զար­մանս ինձ, քաղ­ կո­մը հա­վա­նութ­յան ար­ժա­նաց­րեց և հաս­տա­տեց դրանք։ Երբ էս­քիզ­նե­ րը ձեռ­քիս դուրս ե­կա սեն­յա­կից, իմ հետևից դուրս ե­կավ նաև քա­րոզ­չութ­ յան բաժ­նի վա­րի­չը և շշու­կով ա­սաց. «Կար­ծեմ` ե­ռա­գ ույ­նի ե­րանգ­ներն եք ընտ­րել, ըն­կեր Շա­հում­յան»։ Ես ժպտա­լով պա­տաս­խա­նե­ցի. «Ոչ, ի՞նչ­

ե­ռա­գ ույն, գույ­նե­րը չորսն են» (պար­ զա­պես մեր պատ­րաս­տած ե­ռա­գ ույ­նը մոխ­րա­գ ույն ֆո­նի վրա էր)։ Եր­կար ժա­մա­նակ մտա­վա­խութ­յուն­ներս թույլ չէին տա­լ իս սկսել աշ­խա­տան­քը, քա­ նի որ մտա­ծում էի, թե չի­նով­նի­կը ղե­ կա­վա­րութ­յանն ան­պայ­ման կհայտ­նի այդ մա­սին։ Սա­կայն մի քա­նի օր անց, երբ կենտ­րո­նից զան­գա­հա­րե­ցին` տե­ ղե­կա­նա­լու, թե ինչ­պես են ըն­թա­նում նա­խա­պատ­րաս­տա­կան աշ­խա­տանք­ նե­րը, հաս­կա­ցա, որ ա­մ են ինչ նոր­ մալ է, կա­րե­լ ի է աշ­խա­տել։ Այդ­պի­ սով, դեռևս 1985թ ­մա­յի­սի 1-ին, թեև` ոչ պաշ­տո­նա­պես, Հան­րա­պե­տութ­յան հրա­պա­րա­կը զար­դար­վեց ե­ռա­գ ույ­ նի` 10 մ­ եր­կա­րութ­յուն ու­նե­ցող դե­կո­ րա­ցիա­նե­րով։ Ի դեպ, դրանք այն­քան հա­ջող­ված էին, որ հա­ջորդ տա­րի­նե­ րին ևս­ օգ­տա­գ որ­ծում էինք նույն դե­ կո­րա­ցիա­նե­րը։

1 (21) 2013 121

спорт

Символ армянского болельщика

Что может объединить и сдружить поклонников футбольных клубов «Реал Мадрид» и «Барселона», «Интер» и «Милан», или «Пюник» и «Арарат»? Любовь к футболу? Не только! Вот уже 5 лет как любовь к Армении и всему армянскому собрала под единым национальным флагом многочисленных поклонников футбола. Национальный гимн до и после матча, воодушевляющие песни и кричалки в ходе всей игры, безоговорочная поддержка, - такую картину можно наблюдать на каждой встрече национальной сборной Армении по футболу. Своеобразное фан-движение FAF («First Armenian Front») - это независимая организация, созданная болельщиками национальной сборной Армении по футболу, чтобы сформировать в стране новую культуру боления. «Создавая FAF, мы планировали развить в Армении организованную и правильную фан-культуру, чтобы наши 1 (21) 2013 122

футболисты всегда и везде ощущали поддержку своих верных болельщиков»,- рассказывает Сергей Джанджоян, один из основателей и член правящего совета движения FAF. Все началось в недалеком 2007 году, когда «Первый фронт Армении» в небольшом составе впервые как фан-клуб поддержал национальную сборную на встрече со сборной Польши в Ереване. За короткое время фафовцы попали в зону видимости прессы, стали знаменитыми в широких футбольных кругах, и благодаря этому ряды фан-движения начали быстрыми темпами пополняться. Вскоре FAF уже был известен как серьезная, организованная команда многочисленных болельщиков армянского футбола, и на сегодняшний день ни один матч сборной уже нельзя представить без ее преданных поклонников. Любовь к футболу и всему национальному

объединила в FAF молодых людей разных возрастов, профессий и характеров. Под общим национальным флагом и гербом собрались поклонники самых разных футбольных клубов - от Спартака и ЦСКА до многих зарубежных грандов. Кроме того, в FAF входят поклонники всех клубов армянского национального первенства: когда играет Армения - все эти ребята превращаются в единую силу. По официальным данным, число зарегистрированных в FAF болельщиков в Армении превышает 400 человек, среди них – около 80 представительниц прекрасного пола. Кстати, именно их присутствие в рядах фафовцев породило одно из главных пунктов устава FAF: мат на стадионе среди членов клуба запрещен. Еще одно важное правило поддерживать команду непрерывно до последнего, в не зависимости от того, побеждает она или проигрывает. География фан-движения не ограничивается только Арменией: в рядах

PhotoLure PhotoLure

FAF много болельщиков из разных стран мира: именно они сейчас и обеспечивают фан-суппорт армянской сборной во время выездных матчей, пока FAF не решит эту проблему и не сможет выезжать вместе с командой. Еще одно важное правило фанклуба- не уходить с игры сборной, если не было специального решения, и поддерживать команду до последнего, в не зависимости от того, побеждает она или проигрывает. Фафовцы тепло поддерживают не только национальную, молодежную, юношескую и главную женскую сборные страны, но и все армянские футбольные клубы на встречах с иностранными командами в рамках международных соревнований. FAF приглашают даже национальные федерации других видов спорта, с целью обеспечить организованную поддержку армянским спортсменам. Этот своеобразный фан-клуб успел уже поддержать армянских хоккеистов, регбистов и баскетболисток. И все же, основная сфера деятельности FAF – именно армянский футбол. С самого первого дня создания FAF в обязательном порядке присутствовал на всех домашних встречах сборных Армении разных возрастных категорий и непрерывно поддерживал их в течение игр, стараясь создать теплую атмосферу, чтобы футболисты на самом деле могли почувствовать присутствие 12-го игрока. И нельзя не признать, что эта поддержка за все время существования фандвижения давала прекрасный результат. С уверенностью можно сказать, что армянский футбол на сегодняшний день имеет сплоченное фан-движение и мощную поддержку, а FAF безусловно уже стал символом армянского болельщика. «Неугасаемая вера и бесконечная преданность!» - вот что движет фафовцами. FAF на трибуне - значит теплая футбольная атмосфера обеспечена: барабаны, флаги, песни и кричалки в исполнении молодых патриотов создают самую лучшую поддержку для армянских футболистов. Однако, в FAF не только болеют и поддерживают: тут приобретают новых друзей, влюбляются, формируют пары, ведь у всех общие интересы и всех их объединяет любовь к Армении и армянскому футболу.

PhotoLure

спорт

1 (21) 2013 123