«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ ՄԵՆՔԻ ՈԳԻՆ www.menq.org
«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ ՄԵՆՔԻ ՈԳԻՆ 3/23 2013
ԵՐԵՎԱՆ YEREVAN ÅÐÅÂÀÍ “MENQ MER MASIN” MAGAZINE THE SPIRIT OF MENQ 3/23 2013
124 ԷՋ ՏԱՐԱԾՎՈՒՄ Է
ԱՆՎՃԱՐ
3/23 2013
այս համարում
պատմության քառուղ իններ
ԵՐԵՎԱՆԸ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀՈԼՈՎՈՒՅԹՈՒՄ
24
Արձաններ
ԱՐՎԵՍՏԻ ԼՈՒՌ ՎԿԱՆԵՐ, ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ ԱՐՁԱՆՆԵՐԻՆ
Շուկաներ
ԵՐԵՎԱՆԻ ՇՈՒԿԱՆԵՐԸ
96
«ՉՏԵՍՆՎԱԾ ԵՐԵՎԱՆ» ՆԱԽԱԳԻԾ
«ԵՐԵՎԱՆՅԱՆ ԹՄԲՈՒԿՆԵՐ». «ՀՆՉԵՂ» ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԵՐ ՔԱՂԱՔՈՒՄ
4
70
Ֆոտոպատմություն
Ֆոտոպատմություն
3 (23) 2013
14
114
մ եր մասին «Մենք մեր մասին» ամսագրի հատուկ թողարկման տպագրական ծախսերը համաֆինանսավորվել են Երևանի քաղաքապետարանի կողմից: Տպագրվում է «Անտենոր» ՍՊԸ տպարանում։ 0010, ք. Երևան, Տպագրիչների 8/8 Հանձնվել է տպագրության` 24.09.2013թ. ամսագրում ընդգրկված է 124 էջ Տպաքանակը` 2.000 օրինակ Ամսագիրը տարածվում է անվճար Իրավաբանական հասցե` ք.Երևան, Երվանդ Քոչարի փ., 3 շ., բն. 95 Խմբագրության հասցե` ք.Երևան, Երվանդ Քոչարի փ., 3 շ., բն. 95 Կայք` www.menq.org էլ. փոստ` info@menq.org Գովազդի և համագործակցության համար զանգահարել` հեռ.`(+374 93) 999 390
Распространяется бесплатно. Юридический адрес: г. Ереван, ул. Ерванда Кочара, дом 3, кв. 95. Адрес редакции: г. Ереван, ул. Ерванда Кочара, дом 3, кв. 95. Сайт: www.menq.org, эл. почта: info@menq.org Для рекламы и сотрудничества звонить по номеру (+374 93) 999 390.
Publisher։ “SPAY” LLC Founder and Director։ Pavel Sargsyan, Responsible for the issue։ Pavel Sargsyan. Editorial Council: Anush Amseyan, Hamo Suqiasyan, Editor, Stylist: Ester Khanikyan, Designer: Ani Mesropyan.
Շապիկի ձևավորումը՝ Անի Մեսրոպյանի
Հրատարակիչ`«ՍՊԱՅ» ՍՊԸ
Издатель: ООО “СПАЮ”
Հիմ նադիր և տնօրեն` Պավել Սարգսյան, Համարի թողարկման պատասխանատու` Պավել Սարգսյան, Խմբագրական խորհուրդ՝ Անուշ Ամսեյան, Համո Սուքիասյան, Խմբագիր, ոճաբան` Էսթեր Խանիկյան , Դիզայներ՝ Անի Մեսրոպյան:
Основатель и директор: Павел Саргсян, Ответственный за выпуск номера: Павел Саргсян,
Թղթակիցներ` Արփինե Արզումանյան, Արուսիկ Գրիգորյան, Սյուզաննա Թուսինյան, Գայանե Իգիթյան, Ագապի Խամոյան, Լիլիթ Խանդակարյան, Անահիտ Ծատուրյան, Անահիտ Կիրակոսյան, Սվետլանա Պողոսյան, Արմինե Սարգսյան, Մարինե Ստեփանյան, Գոհար Ֆահրադյան: Լուսանկարները` Հայաստանի ազգային արխիվ, “Panarmenian photo”, Երևանի պատմության թանգարան, Վահագն Ալեքսանյան, Հայկ Բիանջյան, Արթուր Խաչատրյան, Արամ Կիրակոսյան, Յուրի Ղազարյան, Արմեն Ղուկասյան, Արտաշես Մարտիրոսյան, Սերգեյ Կարապետյան: Լրատվական գործունեություն իրականացնող` «ՍՊԱՅ» ՍՊԸ Տառատեսակը` «Փարաթայփ» ընկերության Գրանցված է ՀՀ իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի կենտրոնական մարմնի կողմից 04.09.2009թ. Վկայականի համար` 03 Ա 088271, գրանցման համար` 222.160.01209: «Մենք մեր մասին» ամսագրում տպագրված նյութերի օգտագործումն առանց տնօրինության գրավոր թույլտվության և ամսագրին հղման` արգելվում է։ Ամսագիրը չի պատվիրում նյութեր. դրանք ներկայացվում են թղթակիցների նախաձեռնությամբ։ Տպագրված նյութերը հետ չեն վերադարձվում։ Գովազդային նյութերի բովանդակության համար խմբագրությունը պատասխանատվություն չի կրում։ 3 (23) 2013 6
Редакторская коллегия: Ануш Амсеян, Амо Сукиасян, Редактор дизайна: Эстер Ханикян, Дизайнер: Ани Месропян. Корреспонденты: Арпине Арзуманян, Арусик Григорян, Сюзанна Тусинян, Гаяне Игитян, Агапи Хамоян, Лилит Хандакарян, Анаит Цатурян, Анаит Киракосян, Светлана Погосян, Армине Саргсян, Марине Степанян, Гоар Фаградян. Фотографии: Национальный архив Армении, “Panarmenian photo”, Музей истории Еревана, Ваагн Алексанян, Айк Бианджян, Артур Хачатрян, Арам Киракосян, Юрий Казарян, Армен Гукасян, Арташес Мартиросян, Сергей Карапетян. Исполнитель корреспонденции: ООО “СПАЮ” Шрифты компании “ПАРАТАЙП” Зарегистрировано 04.02.09г. центральным органом государственного регистра юридических лиц РА, Номер сертификата-03 Ա 088271, номер регистрации - 222.160.01209. Запрещается использовать материалы, опубликованные в журнале “Мы о нас” без письменного разрешения директора и без ссылки на журнал. Опубликованные материалы не возвращаются. За содержание рекламных материалов редакция не несет ответственности. Специальный выпуск журнала "Мы о нас" была совместно финансирована Мерией города Ереван. Отпечатано в типографии ''Антенор'' ООО 0010 РА, г. Ереван, Тпагричнери 8/8 Сдано в печать 24.09.2013г. Тираж: 2.000 экземпляров
Correspondents: Arpine Arzumanyan, Arusik Grigoryan, Syuzanna Tusinyan, Gayane Igityan, Agapi Khamoyan, Lilit Khandakaryan, Anahit Tsaturyan, Anahit Kirakosyan, Svetlana Poghosyan, Armine Sargsyan, Marine Stepanyan, Gohar Fahradyan. Photo: National Archives of Armenia, “Panarmenian photo”, Yerevan History Museum, Vahagn Aleqsanyan, Hayk Bianjyan, Artur Khachatryan, Aram Kirakosyan, Yuri Ghazaryan, Armen Ghukasyan, Artashes Martirosyan, Sergey Karapetyan. Fonts by “ParaType” Functioning as a mass medium։ “SPAY” LLC Registered by the central body of the RA Legal Persons State Register on 04.02.09 License 03 Ա 088271 registration No 222.160.01209 No publication of ''Menq Mer Masin'' Magazine may be used in any way without prior written permission of the management and without referral to the Magazine. Published materials are not returned. The editorial office bears no responsibility for the advertised materials. The special issue of “Menq Mer Masin” (We about Ourselves) Magazine expenses were cofunded by Municipality of Yerevan. Printed by ''Antenor'' LLC Printing house. 0010 RA, Yerevan, Tpagrichneri 8/8 Handed for printing 24.09.2013, the magazine involves 124 pages Circulation։ 2.000 copies; it's free Legal address։ 3 Yervand Kochar st. apt. 95, Yerevan Editorial Office address։ 3 Yervand Kochar st. apt. 95, Yerevan Site։ www.menq.org, e-mail։ info@menq.org Call for adverts and cooperation Tel։ (+374 93) 999 390
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
ընթ երց ող ին
Երևանը մենք ենք Յուրաքանչյուր պետության մայրաքաղաք ներկայացնում է տվյալ պետության դեմքը: Մեր սիրելի մայրաքաղաքն էլ բացառություն չի, այն իր մեջ ամփոփում է հայի էությունը, մտածելակերպն ու նիստուկացը: Երևանը մինչ օրս հաղթահարել և շարունակում է հաղ թահարել մի շարք փորձություններ, որոնց մեծ մասը մենք` երևանցիներս ենք ստեղծում նրա համար` փոխարեն այն էլ ավելի գեղեցկացնելու, հարմարավետ դարձնելու: Մենք ժառանգել ենք մի քաղաք, որի արժեքը մինչ օրս դեռ լիովին չենք գիտակցում: Երևանն աշխարհի հնագույն քաղաքներից է: Մեր բոլորի կողմից ադքան սիրված և փայփայված մայրաքաղաքն ավելի հին է, քան նույն ինքը`Հռոմը, իսկ աշխարհում շատերը, ցավոք սրտի, նույնիսկ չգիտեն, թե որտեղ է այն գտնվում: 2795-ամյա այս պատմական հրաշքն ունի նաև իր հիմնադրման ապացույցը` Երևանի «անձնագիրը» համարվող սեպագիր արձանագրությունը, որն ինչպես մեզանում, այնպես էլ ողջ աշխարհում դեռ լիովին հանրահռչակված չէ: Պետք է ապագա սերնդին դաստիարակել այնպես, որ զգա քաղաքի շունչը, որ ապրի նրանով, կարևորի նրա դերն ու վերաիմաստավորի իր արժեքային համակարգը` քաղաքային մշակույթը զարգացնելու համար: Երևանը վերջին շրջանում շատ է փոխվել, այդ են փաստում նաև մեր արտերկրացի հյուրերը: Բացասական երևույթների կողքին ամեն քայլափոխի կարող ենք հանդիպել նաև դրականին, լուսավորին: Երևանը ապրում է մեզանով` անընդհատ շարունակելով վերակերպավորվել և նորովի ներկայացնել ինքն իրեն: Մենք ենք այս քաղաքի տերը, մենք ենք նրա ներկան ու ապագան. Երևանը մենք ենք:
«Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամի հիմնադիր և գլխավոր տնօրեն «Մենք մեր մասին» ամսագրի հիմնադիր և տնօրեն Պավել Սարգսյան
3 (23) 2013 7
մայրաքաղաքներ
Հայաստանի 12
նկարազարդումները` SHARM design
ՏՈԻՇՊԱ-Վ Ա Ն ատմական Հայաստանի առաջին և Պ ամ ենահին մայրաքաղաքը. անվանվել է Վան, Տոսպ, Վանտոսպ, Վան Տոս պա, Տուշպա, Քաղաքն Շամիրամա, Շամիրամակերտ, Շամիրամաշեն, Եր վանդավան, Ամուրն ավան: Գտնվում է Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Տոսպ գավառում` Վանա լճի արևել յան ափին: Ենթադրվում է, որ անունն առա ջացել է ուրարտական սեպագրերում հիշատակվող` երկրի Բիայնա, Բիայ նիլ ի անվանումից: Քաղաքի կառու ցումը ժողով րդական ավանդ ությամբ վերագրվել է Ասորեստանի Շամիրամ թագ ուհուն: Իրականում այն հիմնադ րել է Սարդ ուրի Ա (Ք.ա. 835-825 թթ.) թագավորը: Նա իր նոր քաղաքը դարձ նում է արևի աստվածության` Շիվ ինիի պաշտամունքի գլխավոր կենտրոնը, կառուցում է նրան նվիրված տաճար և 3 (23) 2013 8
նրա կնոջ` Տուշպուեա աստվածուհու անունով կոչում Տուշպա: Ժամանակի գեղեցիկ, հարուստ ու հզոր քաղաքնե րից մեկն է եղել Վանը: Վանի թագավո րության անկումից հետո Ք.ա. VI դ-ում և IV-III դդ. դառնում է Երվանդ ունի ների թագավորության մայրաքաղա քը՝ շարունակելով մնալ Հայաստանի ամ ենամ եծ ու ծաղկուն քաղաքը: Աքե մենյան տիրակալները Ք.ա. VI-IV դդ. Վանը դարձնում են իրենց` XIII սատ րապության կենտրոնը: Հին ու շքեղ Վան քաղաքը, որպես մայրաքաղաք (908-1020 դ.), պատմական ասպարեզ է իջնում արդեն Վասպուրականի Արծ րունյաց թագավորության շրջանում: Այն նորից դառնում է Հայաստանի զարգացած ու խոշոր քաղաքներից մե կը: Արծրունիները կառուցում են նոր եկեղեցիներ, պալատներ, հասարակա կան շինություններ, ջրմուղ, ամրությո ւններ: Դրանից հետո Վանը դադարո
ւմ է մայրաքաղաք լինելուց, բայց մեր պատմության ողջ ընթացքում շարու նակում է մնալ Հայաստանի ամ ենա խոշոր, գեղեցիկ ու զարգացած քաղաք ներից մեկը, արհեստների, արդ յունա գործության, մշակույթի, ազգային գա ղափարների զարգացման, ազգայինազատագրական պայքարի կենտրոն: ԱՐՄԱՎԻՐ Պատմահայր Մովսես Խորենացին Արմավ իրի հիմնադիր և անվանադիր է համարում Հայկ Նահապետի թոռ Արամայիսին: 331թ-ին Հայաստանը անկախ հռչակելով և երկրորդ անգամ գահակալելով, Երվանդ ունի արքա ներն իրենց մայրաքաղաքի համար ընտրում են Վանի թագավորության հզոր քաղաքներից մեկի` Արգիշտի խինիլ իի արևմտյան միջնաբերդը, և այնտեղ կառուցում իրենց նոր մայրա
մայրաքաղաքներ
մայրաքաղաքները
քաղաքը: Այն շուտով դառնում է տըն տեսական, մշակութային և պաշտա մունքային խոշոր կենտրոն, որի մեհ յաններում, ըստ պատմահոր, Վաղար շակ թագավորը կանգնեցնում է արևի, լուսնի և իր նախնիների արձանները: Մերձակայքում էր Արամանյակի Սոսյաց անտառը, որի ծառերի սաղար թի սոսափյունով գուշակություններ են արել քրմ երը: Պահպանված արձա նագրությունները վկայում են, որ այս տեղ ծանոթ են եղել հունական գրակա նությանը, գործել է թատրոն: Ե Ր ՎԱ Ն Դ Ա Շ Ա Տ առուցել է Երվանդ ունի վերջին` Եր Կ վանդ Դ թագավորը (220-201 թթ.), Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Երասխա ձոր գավառում, Արաքսի ու Ախուրյանի միախառնման տեղում: Մայրաքաղա քի տեղափոխման պատճառը պատմա
հայր Մովսես Խորենացին համարում է Արաքսի հունի փոփոխումը, որով Ար մավ իրի բնակիչները զրկվել էին ջրից, բայց իրականում պատճառները քաղա քական էին: ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ Հայոց հինգերորդ մայրաքաղաքը: Կա ռուցել է Տիգրան Բ Մեծը Ք.ա. 70-թվա կաններին, Մեծ Հայքի Աղձնիք նա հանգ ում, Քաղրիդ գետի հովտում (այժմյան Սիլվան քաղաքի մոտ, Դի արբեքիրից 60 կմ հս-արլ.), որտեղ ժա մանակին նա թագադրվել էր «արքայից արքա»: Տարբեր ժամանակներում ան վանել են նաև Մարտիրոսուպոլ իս, Մուֆարկին, Ֆարկին: Տիգրանի օրոք այն դառնում է Հին Արևելքի հռչակա վոր ու հարուստ քաղաքներից մեկը, առևտրի ու մշակութային կենտրոն:
Ա Ր Տ Ա ՇԱ Տ Հին Հայաստանի մայրաքաղաքը` Ք.ա. II- Ք.հ. V դարերում: Արտաշիսյան հա րստության հիմնադիր Արտաշես Ա-ն Ք.ա.189 թ-ին իրեն հռչակում է Մեծ Հայքի թագավոր և, հենց նույն տա րին էլ, Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավառում, Երասխ և Մեծամոր գետերի խառնարանում, հիմնադրո ւմ է նոր մայրաքաղաք` անվանելով այն Արտաշատ ( հունարեն`Արտաք սատա, իսկ պարսկերեն` Արտաշա շադ, որ նշանակում է Արտաշեսի ու րախություն): Ըստ ավանդ ության, իսկ այդ մասին ակնարկում են նաև օտար պատմիչները, Հայոց նոր մայրաքաղա քի տեղ ի ընտրությունն ու հատակագ ծումը կատարել է, այդ օրերին Արտա շեսի մոտ ապաստանած, Կարթագենի հռչակավոր զորավար Հաննիբալը: Արտաշատը դառնում է հայկական հել 3 (23) 2013 9
մայրաքաղաքներ
լենիստական մշակույթի խոշոր կենտրոն: Արտաշատում Արտաշեսը կառուցում է Անահիտ-Արտեմիսի և Տիր-Ապոլ լոնի տաճարները,որտեղ և կանգնեցվել են նրանց պղնձա ձույլ ոսկեզօծ արձանները: ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ Հնում մտել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառր մեջ: Այս տարածքները բնակեցված են եղել հնա գույն ժամանակներից, իսկ Ք. ա. VI դ-ում Երվանդ Սակա վակ յացի (Ք.ա. 570-560 դդ.) փեսան` Վարդգես Մանուկը, այստեղ հիմնել է բնակավայր և անվանել Վարդգեսավան: Հետագայում Հայոց Վաղարշ Ա թագավորը (117-140 թթ.) պարսպապատում է այն , վերանվանում Վաղարշապատ և հռչակում մայրաքաղաք: Վաղարշապատին, սակայն, ավե լի մեծ դեր էր վերապահված` լինել Ամ ենայն հայոց հոգևոր կենտրոնը: ԴՎԻՆ IV դ. 30-ական թվականներին Հայոց Խոսրով Բ Կոտակ ար քան Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավա ռում Դվին կոչվող բլրի վրա հիմնում է նոր մայրաքաղաք և արքունիքը Արտաշատից տեղափոխում այնտեղ: Քաղաքի կլիման բարելավելու նպատակով հսկայական տարածութ յունների վրա հիմ նվում են անտառներ: Խոսրովն անտառ ները պարսպապատում է, լցնում վայրի կենդանիներով և անտառը դարձնում արքունի որսատեղ ի: Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո (428 թ.) Դվինը դառնում է Մարզպանական Հայաստանի կենտրոնը: Գյուտ կաթող ի կոսը (461-478 թթ.) կաթող իկոսարանը Վաղարշապատից տեղափոխում է Դվին, այն դարձնելով ոչ միայն Հայաստա նի քաղաքական ու տնտեսական, այլև հոգևոր ու մշակու թային կենտրոն: ԲԱԳԱՐԱՆ ագրատունյաց թագավորության առաջին մայրաքաղաքը Բ 885-890 թթ-ին:Կառուցել է Երվանդ Դ – ն` Երվանդաշատի հետ միաժ ամանակ, որպես պաշտամունքային կենտրոն` Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արշարունիք գավառում, Ախուրյանի աջ ափին: Այստեղ էր Բագրատունյաց արքանե րի տոհմական դամբարանը: ՇԻՐԱԿԱՎ Ա Ն Շիրակավան կամ Երազգավորս, մտել է Մեծ Հայքի Այրա րատ նահանգի Շիրակ գավառի մեջ, կառուցվել է Ախուր յանի աջ ափին: Սկզբում հիշատակվել է Երազգավորս ան վամբ (VII դ.) Եղել է Հայոց իններորդ մայրաքաղաքը 890928 թթ-ին` Սմբատ Ա Բագրատունու (890-914 թթ.) և Աշոտ Բ Բագրատունու (914-928 թթ.) գահակալության տարինե րին: ԿԱՐՍ Կառուցվել է Այրարատ աշխարհի Վանանդ գավառում, Ախուրյանի աջակողմյան վտակ Կարս գետի ափին, ծով ի մակերեվույթից 1850 մ բարձրության վրա, շատ ավել ի հին բնակավայրի տեղում: Առաջին անգամ հիշատակվում է IX դ-ում` որպես բերդաքաղաք: Կարսը եղել է դեռևս IV դ-ից հիշատակվող Վանանդի նախարարական տան աթոռանիս 3 (23) 2013 10
մայրաքաղաքներ
տը, Բագրատունիների թագավորության երրորդ մայրաքա ղաքը Աբաս Բագրատունու գահակալության տարիներին (929-953 թթ.): ԱՆԻ Հայոց Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաքը` 961 – 1045 թթ-ին: Մ իջնադարյան աշխարհի չքնաղագ ույն քաղաքներից`«Տի եզերահռչակ», «1000 ու 1 եկեղեցիների քաղաք», վաճառա շահ ու հարուստ Անիի համբավը տարածված էր Հայաստա նի սահմաններից շատ հեռու: Գիտության, մշակույթի ու ար վեստների այս շքեղ ու փարթամ քաղաքում, գրեթե հարյուր տարով կանխելով եվրոպականին, արդեն ի հայտ էին եկել Վերածննդին բնորոշ գաղափարների, գեղագիտական պատ կերացումների, տնտեսական ու հասարակական հարաբե րությունների առաջին սաղմ երը: Ե Ր ԵՎ Ա Ն «Խալդ աստծու մեծությամբ Արգիշտին` Մենուայի որդին, այս անառիկ ամրոցը կառուցեց և անվանեց Էրեբունի քաղաք` ի հզորություն Բիայնայի և ի սարսափ թշնամ իների …»: Արգիշտի արքա` որդ ի Մենուայի, Ք.ա. 782 թ . Աշխարհում քիչ հնագ ույն քաղաքներ կան, որոնք ունեն իրենց, հստակ թվագրված, «ծննդ յան վկայականը»: Դրան ցից մեկը Հայոց աշխարհի տասներկուերորդ` մեր այսօրվա մայրաքաղաք Երևանն է: Մեր քաղաքը տարիքով «պաշ տոնապես» մեծ է նաև «հավերժական քաղաքից»` Հռոմից: Բայց այն շատ ավել ի հին է: Բնակության համար նպաս տավոր պայմանների շնորհիվ այսօրվա Երևանի ու նրա շրջակայքի տարածքները բնակեցվել են դեռևս Քարի դա րաշրջանում (Հրազդանի ձորի քարանձավները, Ավանի ձորի լանջերը): Երևանի ու նրա շրջակայքի տարածքներում հայտնաբերվել են մարդ ու զարգացման ընթացքը և նրա գործունեության պատմական փուլերը ներկայացնող մշա կութային շերտեր, հնագ ույն բնակատեղ իներ ու բնակավայ րեր, դամբարանադաշտեր (Շենգավ իթ, Ծիծեռնակաբերդ, Կարմիր բլուր, Արին բերդ, Բերդաձոր )… Չնայած այս ամ ե նին, Երևան քաղաքի պատմության սկիզբը, որպես համա կարգված քաղաքային բնակավայրի, ընդ ունված է համարել Ք.ա.782 թվականը, երբ Վանի թագավորներից Արգիշտի Ա-ն քարի վրա սեպագիր արձանագրությամբ ապագա ժամա նակներին ի պահ է տալ իս Էրեբունի- Երևան քաղաք-ամ րոցի կառուցման մասին վկայությունը: Արին բերդի ստո րոտում 1879 թ. հայտնաբերվում է Արգիշտի Ա-ի սեպագիր արձանագրությունը` հացահատիկի շտեմարան կառուցելու մասին: Սա առիթ է դառնում 1894 թ-ին այստեղ պեղումներ կատարելու: Բլրի հնագիտական ուսումնասիրությունը վեր սկսվում է միայն 1950 թ-ին, և հենց այդ ժամանակ էլ հայտ նաբերվել է Արգիշտի արքայի սեպագիր արձանագրությու նը` Էրեբունի-Երևանի կառուցման մասին «փաստաթուղ թը» Մինչ այս, Երևանի անվան ծագ ումը կապել են Նոյ Նա հապետի աստվածաշնչյան պատմության հետ, կամ բխեցրել են Վանի թագավորության սեպագիր արձանագրություն ներում հիշատակվող Էրիանի երկրանունից, քաղաքի ան վանադիր է համարվել նաև հայոց Երվանդ Դ թագավորը: Ինչպես մեր, գրեթե, բոլոր հնագ ույն քաղաքները, Էրե բունին ևս կառուցվել է էլ ավել ի հին բնակավայրի տեղում: Արգիշտի Ա-ն 6.600 ռազմագերիների և տեղ ի բնակիչնե րի աշխատանքով կառուցում է ամրակուռ մի բնակավայր, որը դառնում է երկրամասի վարչատնտեսական կենտրոն 3 (23) 2013 11
մայրաքաղաքներ
ու փոխարքայի նստավայր: Հզոր պա րիսպներով պաշտպանված միջնաբեր դում կառուցվում են որմնանկարներով զարդարուն և դեկորատիվ-կիրառա կան արվեստի բարձրարժեք ստեղ ծագ ործություններով ու պերճանքի առարկաներով լեցուն տաճարներ ու պալատներ, բնակել ի առանձնատներ, զորանոցներ, պահեստներ, տնտե սական շինություններ, մառաններ ու հսկայական շտեմարաններ: Իսկ պա րիսպսպներից դուրս, միջնաբերդի շուր ջը տարածվում են բնակել ի թաղամա սերը: Կարգավ իճակն ու առևտրական ճանապարհներին մոտ գտնվելը նպաս տում են քաղաքի արագ զարգացմանն ու շենանալուն, կուտակվում է զգալ ի հարստություն: Էրեբունու կառուցու մից գրեթե մեկ դար անց, ոչ հեռու` այժմյան Կարմիր բլուրի վրա, հիմնա դրվում է պատերազմի և բնության տա րերքի աստվածությանը` Թեյշեբային նվիրված` Թեյշեբաինի քաղաք-ամ րոցը, որը դառնում է տարածաշրջանի վարչատնտեսական նոր կենտրոնը, ուր տեղափոխվում է Էրեբունիու մ բնակ վող աշխարհիկ, զինվորական ու կրո նական վերնախավը, իր հետ տանելով հարյուր տարվա ընթացքում կուտակ 3 (23) 2013 12
ված հարստությունը: Եվ չնայած դրա նից հետո Էրեբունին անկում է ապրում, իր բազմադարյան գոյության ընթաց քում անցնելով ճակատագրական վայ րիվերումներով լի ճանապարհ, պետա կանության չգոյության պայմաններում հաճախ հիշատակվում է որպես Այրա րատյան աշխարհի ոչ պաշտոնական մայրաքաղաք: Թեյշեբաինին ևս, ինչ պես Էրեբունին և Վանի թագավորու թյան մյուս քաղաքները, բաղկացած էր 3 մ հաստությամբ`աշտարակավոր պա րսպով շրջապատված միջնաբերդից և դրանից դուրս տարածված քաղաքային թաղամասերից: Այստեղ ևս, պեղում ների ընթացքում, հայտնաբերվել են պալատներ, տաճարներ, զորանոցներ, արհեստանոցներ, տնտեսական շինու թյուններ: Հիացմունք ու զարմանք են պատճառում գինու հսկայական կա րասներով մառանները, գարեջրի թոր ման անոթների մեծ քանակությունը: Գտնվել են նաև քաղաքի դիվանատան մնացորդները: 590-585 թթ., մարերի և սկյութների արշավանքների հետևան քով կործանվում է Վանի թագավորու թյունը, մյուս քաղաքային կենտրոննե րի հետ, ավերվում են նաև Էրեբունին ու Թեյշեբաինին: Էրեբունիում կյանքը
որոշ աշխուժություն է ապրում Աքե մենյան տիրապետության ժամանակ (Ք.ա. VI դ. կեսերից-IV դ. երկրորդ կես), երբ այն դառնում է հայկական երկու սատրապություններից մեկի կե նտրոնը: Հնագիտական պեղումները փաստում են, որ այդ ժամանակ վերա կառուցվում են քաղաքի պարիսպները, պալատական համալ իրը, տաճարները: Աքեմ ենյան լծի թոթափումից հետո, շուրջ հազար տարի Էրեբունու մասին պատմությունը լռում է, և միայն միջնա դարյան ժամանակաշրջանում է կրկին հիշատակվում: VII դ. սկզբին առաջին անգամ Երևանի մասին տեղեկության ենք հանդիպում մատենագրության մեջ` Դվինի ժողով ի կապակցությա մբ, որին մասնակցած հոգևորական ների թվում է եղել Դավ իթ անունով մի եկեղեցական` Երևանից: Հաջորդ հիշատակությունը Սեբեոսինն է, ըստ որի 643 և 660 թվականներին արաբնե րը պատերազմ ել են Երևանի համար: Երևանի պատմական հուշարձաննե րի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ վաղ միջնադարում Երևանը, ոչ այն քան քիչ բնակչությամբ, բնակավայր է եղել (գյուղ կամ գյուղաքաղաք): Այդ են վկայել Երևանի անենահին Սբ Պողոս-
մայրաքաղաքներ
Պետրոս եկեղեցու չափերը, ներքին հարդարանքը (պատերը նկարազարդված են եղել 6 շերտ որմնանկարներով, որոն ցից առաջին երկուսը արվել էին 5-6 դդ-ում): Բագրատունյաց թագավորության ժամանակ Երևանը դառնում է այգեվետ ու վաճառաշահ քաղաք: Մեզ հասած արձանագրություննե րում խոսվում է երևանյան այգիների նվիրատվության կամ վաճառքի մասին, Երևանի երևել ի հարուստների ու իշխան ների մասին: Ենթադրվում է, որ 12-13 դդ-ում Երևանն ու նեցել է 15-20 հազ. բնակիչ: Սակայն սկսվում են բարբարոս հրոսակների իրար հաջորդ ող, կործանարար արշավանքնե րը, և Երևանին էլ է բաժին հասնում Հայաստան աշխարհին հասած ճակատագիրը, թեև 14րդ դ-ում մի հիշատակարանո ւմ անվանվում է «պատուական քաղաք»: Երեևանը որոշակի վերել ք է ապրում 15դ., երբ կարակոյունլու ցեղ ից` Ջհանշա հի իշխանության(1437-1467 թթ.) ժամանակ դառնում է Այ րարատյան աշխարհի գերակշռող մասն ընդգրկող կուսա կալության կենտրոնը և հաճախ հիշատակվում որպես «Այ րարատյան երկրի մայրաքաղաք»: Հայաստանի համար` թուրք-պարսկական երկարատև, արյունահեղ ու ամայաց նող պայքարից հետո, 1639թ. հաշտություն է կնքվում, և Ե- րևանն անցնում է Պարսկաստանի տիրապետության տակ, դառնալով նոր ձևավորված խանության կենտրոն: Սակայն Հայաստանը հյուծող պայքարը շարունակվում է, և միայն 1735 թ. թուրքերն իրենց իսկ առաջարկած դաշինքով Երևա նը հանձնում են պարսիկներին: Բայց դրանով Երևանի ու երևանցու ծանր վիճակը չի թեթևանում: Այս անգամ Երևա նի խանությունը ենթարկվում է լեզգիների, Ղազախի թուր քերի և, իրեն անկախ հռչակած, Ատրպատականի Ազատ խանի, ապա XVIII դ-ի 60-80-ական թթ. նաև` Վրաց Հերակլ թագավորի հարձակումներին: Չկարողանալով գրավել Եր ևանը` Հերակլը վերադառնում է Թիֆլ իս, թալանելով և գե րեվարելով շրջակա հայ բնակչությանը, որի արդ յունքում էլ առաջանում է Թիֆլ իսի Հավլաբար թաղամասը: XVIII դ-ի հայ ազգային-ազատագրական շարժման գոր ծիչները (Մեսրոպ Թաղ իադ յան, Շահամիր Շահամիրյան, Հովսեփ Արղության. Հովհաննես Լազարյան) ևս Երևանը դիտարկել են, որպես ապագա անկախ Հայաստանի մայրա քաղաք (Շ. Շահամիրյանի պատվերով 1787 թ. Վենետիկում տպված պատմական Հայաստանի քարտեզ ի վրա Երևանը նշված է որպես մայրաքաղաք): Պարսկական տիրապետության օրոք Երևանը սովորական արևել յան քաղաք էր` փոշոտ փողոցներով, հողաշեն տնե րով ու փարթամ այգիներով, որոնք գարնանը ծաղկելով մեծ հմայք էին հաղորդ ում քաղաքին: Կյանքը աշխույժ էր միայն շուկաներում, հյուրատներում և խանութներով շրջապատ ված հրապարակներում, որոնք հինգն էին: Երևանում վե րականգնվում ու, թեև դանդաղ, բայց զարգանում են արհե ստներն ու առևտուրը: Այն աստիճանաբար սկսում է վերա կանգնել նաև մշակութային կենտրոնի իր դերը: Դեռևս XI դ. Այստեղ ապրել ու ստեղծագ ործել է հայտնի գիտնական և տոմարագետ Հովհաննես Կոզեռնը, իսկ XIII դ-ում` պատ միչ Մխիթար Այրիվանեցին: XVII-XVIII դդ-ում այստեղ են իրենց գործունեությունն սկսել ճանաչված պատմագիր ներ ու գործիչներ Զաքարիա Քանաքեռցին, Աբրահամ Եր ևանցին, Ոսկան Երևանցին, Սիմ եոն կաթող իկոս Երևան ցին և շատ ուրիշներ: Հիմ նվել են կրթական (Անանիա Առա քյալ ի անապատը` XV դ.,) և գրչության (Սբ Աստվածածին կաթող իկե, Սբ Սարգիս եկեղեցիները` XIII դ.) կենտրոններ, իսկ 1620 թ-ին Մովսես Գ Տաթևացի կաթող իկոսը հիմնում իր դպրոցը: Պարսկական տիրապետության ժամանակ Երե վանը բաժանված է եղել 9 թաղերի (մահալների), որոնք կա ռավարել են մել իքի տիտղոս կրող հայ թաղապետերը: 3 (23) 2013 13
պատմության քառուղ իներ
Երևանը պատմության հոլովույթում
PanARMENIAN Photo Archive
հեղինակ՝ Համո Սուքիասյան
Երևանի բերդ
Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Երևանն աշխարհի հնագ ույն քաղաքներից է: Հարյուրամյակներ շա րունակ հայկական բանավոր ավանդապատումը «Երևան» անվան ծագ ումը կապում էր Նոյի առասպել ի հետ. երբ տա պանը կանգ է առել Արարատի լանջին, Նոյը դուրս է եկել և բացականչել` «երևա~ց», այն է` ցամաքը երևաց, որից էլ առաջացել է «Երևան» անունը: Այժմ ընդ ունված է համարել, որ «Երևան» անունն առաջացել է ներկայիս քաղաքի հա րավ-արևել յան մասում մ. թ. ա. 782թ. Արարատյան թագա վորության (Ուրարտու) արքա Արգիշտի I-ի կառուցած Էրե բունի բերդաքաղաքի անունից: Պատմական սկզբնաղ բյուրներում առաջին անգամ Երևա նի հիշատակման առնչությամբ մասնագետների շրջանում միանման մոտեցում գոյություն չունի: Անհերքել ի փաստ է, որ քաղաքի անունը հիշատակվում է 607թ. Դվինում գու մարված եկեղեցական ժողով ի կապակցությամբ, որի մաս նակիցների թվում նշում են նաև երևանցի Դավ իթ և Ջոջիկ վանականները: Այս հանգամանքը վկայում է Երևանի` ժա մանակի Հայաստանի հասարակական-քաղաքական և կրո նական կյանքում ունեցած կարևոր դերի մասին: Այնուհետև 3 (23) 2013 14
Երևանը հիշատակվում է 7-րդ դարի հայ պատմիչ Սեբեոսի կողմից` 640-ական թթ. արաբական արշավանքների առըն չությամբ, որը այն` որպես «քաղաքագ յուղ» և «բերդ» է ան վանվում: Զարգացած միջնադարի հայ պատմիչների մոտ ևս տարբեր վկայություններ կան Երևանի մասին: Բանուկ ճանապարհների խաչմ երուկում գտնվելու հանգա մանքը նպաստեց Երևանի դերի ու նշանակության մեծաց մանը: 15-րդ դարում այն վեր է ածվում Հայաստանի արե վել յան մասի կարևոր բնակավայրերից մեկի` դառնալով 1440թ. ստեղծված նույնանուն թաթար-մոնղոլական կուսա կալության կենտրոնը: Երկարատև պատերազմներից հե տո 1639թ. Հայաստանը բաժանվեց Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Պարսկաստանի միջև: Արևել յան Հայաստանը` Երևանով հանդերձ, անցավ Պարսկաստանի տիրապետութ յան տակ: Պարսիկներին անցած հայկական տարածքների մի մասը մտավ Երևանի խանության մեջ: Խանն օժտված էր, ինչպես վարչատնտեսական, այնպես էլ զինվորական իշ խանությամբ: Այն պարսկական պետության կարևորագ ույն պաշտոններից էր: Արևել յան Հայաստանում պարսկական տիրապետությունը
ՀՀ կառավարության շենք
տևեց մինչև 19-րդ դարի սկիզբը: Գեներալ Իվան Պասկե վիչ ի ղեկավարած ռուսական զորամասերի կողմից 1827թ. հոկտեմբերի 1-ին Երևանի բերդի գրավումը 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի գլխավոր ռազմական գոր ծողությունն էր: 1828թ. փետրվարի 10-ին Թուրքմ ենչայում ստորագրված պայմանագրով Պարսկաստանը հօգ ուտ Ռու սաստանի հրաժարվեց իր անդրկովկասյան տիրույթներից (այդ թվում` Երևանից): Ռուսաստանին միանալով` արևե լահայությունն ազատվեց ֆիզ իկական ոչնչացման վտան գից: Ռուսական կայսրությանը միացվելուց հետո Երևանը դարձավ 1828թ. կազմավորված Հայկական մարզ ի (18281840 թթ.), 1840-1849 թթ. Երևանի գավառի, իսկ 1849-1917 թթ. նույնանուն նահանգի կենտրոնը: Նահանգական կենտ րոն լինելու հանգամանքը նպաստեց Երևանի նշանակութ յան մեծացմանը: Այն վերածվեց Արարատյան դաշտի և շր ջակայքի գլխավոր վարչական, տնտեսական ու կրթամշա կութային կենտրոնի, զգալ ի աճեց քաղաքի բնակչությունը: 1917թ. փետրվարյան հեղափոխությանը հաջորդ ող շրջա նում, երբ լուծարվում էին ցարական ժամանակների իշխա նության մարմինները, երկրամասի մյուս քաղաքների օրի նակով, Երևանում ևս ստեղծվեց Ազգային խորհուրդ, որն սկսեց նախկին նահանգի տարածքում փաստացի տնօրինել բոլոր կարևոր գործերը: Այդ ժամանակ Երևանը դարձավ Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ արևմտահայութ յան հիմնական ապաստարաններից մեկը: Երևանի նշանակությունը կտրուկ փոխվեց 1918 թվականից հետո: 1918թ. մայիսի 26-ին Անդրկովկասյան սեյմի ինքնա լուծարումից հետո, մայիսի 28-ին Թիֆլ իսում տեղակայված Հայոց ազգային խորհուրդը հայտարարեց Հայաստանի ան կախության մասին: Անկախության հռչակման շրջանում հայ ղեկավար գործիչների համար միանշանակ պարզ էր, որ նո րանկախ հայկական պետության մայրաքաղաքը դառնալու է Երևանը: Արդեն հունիսի 1-ին լրագրային մի տեղեկատվութ յան մեջ նշվում էր, որ Հայոց ազգային խորհուրդը մտադիր է հնարավորության դեպքում տեղափոխվել Երևան` Հայաս տանի Հանրապետության մայրաքաղաքը: Սա մեզ հայտնի առաջին վկայությունն է, որտեղ Երևանը որպես մայրաքա ղաք է նշված: Մի շարք դժվարություններ հաղթահարելուց հետո Հայոց ազգային խորհուրդը և ՀՀ կառավարության անդամները 1918թ. հուլ իսի 19-ին Թիֆլ իսից ժամանեցին Երևան: Օգ ոստոսի 1-ին մայրաքաղաք Երևանում բացվեց
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
պատմության քառուղ իներ
ՀՀ Նախագահի նստավայր
Հայաստանի խորհրդի (պառլամ ենտ) անդրանիկ նիստը: այրաքաղաքի վերածվելով` Երևանն սկսեց կարևորագ ույն Մ դեր խաղալ ոչ միայն ՀՀ-ի, այլև ողջ հայության կյանքում: Զարմանալ ի չէ, որ ժամանակի որոշ գործիչներ Հայաստա նի առաջին հանրապետությունն անվանում էին «Երևանյան հանրապետություն»: Արտաքին և ներքին աննպաստ հանգամանքներով պայմա նավորված` 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանի Հանրա պետությունը խորհրդայնացվեց` իր տեղ ը զիջելով Հայաս տանի երկրորդ (խորհրդային) հանրապետությանը: Խորհրդային տարիներին կտրուկ փոխվեց նախկին գա վառական քաղաքի արտաքին տեսքը: 1924թ. հաստատվեց ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանի կազմած Երևա նի գլխավոր հատակագիծը, որի հիման վրա սկսվեց մայ րաքաղաքի կառուցապատումը: Հաջորդ տասնամյակներին թամանյանական հատակագիծը որոշ փոփոխությունների ենթարկվեց: Արդեն հետպատերազմյան տարիներին Երևա նը վերածվեց զարգացած արդ յունաբերական քաղաքի: Այն դարձավ հանրապետության ոչ միայն վարչական, այլև տըն տեսական, կրթական, գիտական ու մշակութային կենտրոն, իսկ բնակչության թվաքանակն անցավ մեկ միլ իոնից (հա մեմատության համար նշենք, որ, օրինակ, 1926թ. մայրաքա ղաքի բնակչության թիվը շուրջ 65.000 էր): 1991թ-ին` Հայաստանի Հանրապետության անկախացու մից հետո, Երևանը դարձավ երրորդ հանրապետության մայրաքաղաքը: Ներկայումս Երևանն ընկալվում է իբրև աշ խարհասփյուռ հայության մայրաքաղաք: Այն ունի իր դրոշը, զինանշանը և օրհներգը: 1996թ. ՀՀ-ում իրականացված վար չական նոր բաժանման արդ յունքում Երևանը մարզ ի կար գավ իճակ ստացավ` բաժանվելով 12 թաղային համայնքնե րի, որոնք 2009թ. վերածվեցին վարչական շրջանների: Նշենք, որ 1968թ. հոկտեմբերին մեծ հանդիսությամբ տոն վեց Էրեբունի-Երևանի հիմնադրման 2750-ամյակը: Տո նակատարությունների շրջանակներում Լենինի անվան (ներկայում` Հանրապետության) հրապարակին հարակից տարածքում բացվեց քաղաքի տարիքը խորհրդանշող շա տըրվանների համալ իրը: Այդ ժամանակից էլ ավանդ ույթ դարձավ յուրաքանչյուր հոկտեմբերին նշելու մայրաքաղաք Երևանի ծննդ յան տարեդարձը, ինչը շարունակվում է մինչև օրս: Իսկ արդեն 2018թ. կտոնենք մեր սիրել ի մայրաքաղաքի 2800-ամյակը: 3 (23) 2013 15
վարչական շրջաններ
Երևանի վարչական շրջանների համեմատություն
լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
հեղինակ՝՝ Արփինե Արզումանյան
«Երևան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքով Երևանում արդ յունավետ տեղական ինքնակա ռավարում և տարածքային կառավարում իրականացնելու, Երևանի տեղական ինքնակառավարման մարմինները բնակ չությանն առավել մատչել ի դարձնելու նպատակով Երևան քաղաքը բաժանվել է 12 վարչական շրջանի՝ Աջափնյակ, Ավան, Արաբկիր, Դավ իթաշեն, Էրեբունի, Կենտրոն, Մալաթիա-Uեբաuտիա, Նոր Նորք, Նորք-Մարաշ, Նուբարաշեն, Շենգավ իթ, Քանաքեռ-Զեյթուն: Երևան քաղաքի ընդհանուր տարածքի* 21.5%-ը զբաղեցնում է Էրեբունի վարչական շրջանը՝ 4880 հա, ըստ այդմ՝ այն ամ ենա մեծն է իր զբաղեցրած տարածքով։ Երկրորդ տեղում է Շենգավ իթ վարչական շրջանը, այն զբաղեցնում է 4099 հա տարածք, որը կազմում է Երևան քաղաքի ընդհանուր տարածքի 18.1%-ը։ Երրորդ տեղում է Աջափնյակ վարչական շրջանը՝ 2606 հա տարածք, կազմում է Երևան քաղաքի ընդհանուր տարածքի 11.5%-ը։ Ամ ենափոքր տարածքը զբաղեցնում է Նորք-Մարաշ վարչական շրջանը՝ 470 հա տարածք, որը կազմում է Երևան քաղաքի ընդհանուր տարածքի 2.1%-ը։ (Հաշվարկները ներ կայացվել են` հիմք ընդ ունելով «Հայաստանի Հանրապետությունը և մարզերը թվերով, ՀՀ ԱՎԾ, Վիճակագրական ժողո վածու, 2010թ»-ի տվյալները): 2012թ-ի տվյալներով վարչական շրջաններից ամ ենամ եծ բնակչություն ունեն Նոր Նորքը և Շենգավ իթը՝ 148.6 հազ. մարդ: Մալաթիա-Սեբաստիա վարչական շրջանի բնակչությունը կազմում է 142.6 հազ. մարդ՝ զբաղեցնելով մեր կազմած ցուցա կում երկրորդ տեղ ը։ Բնակչության քանակով երրորդ տեղում է Կենտրոն վարչական շրջանը՝ 131.6 հազ.մարդ: Բնակչության ամ ենացածր թվաքանակն ունի Նուբարաշեն վարչական շրջանը, որի բնակչությունը կազմում է 9.8 հազ. մարդ: (Տվ յալների համար աղ բյուր է ծառայել ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կայքը): 2011թ-ի դրությամբ ծնունդների քանակով աչքի է ընկնում Շենգավ իթը՝ 2604, որին հաջորդ ում է Նոր Նորքը, իսկ երրորդ 3 (23) 2013 16
վարչական շրջաններ
տեղում է Մալաթիա-Սեբաստիան: Նորք-Մարաշը ծնունդների քանակով ամ ենաքիչն է՝ 127, և եզրափակում է ցուցակը: Մյուս վարչական շրջաններում ծնո ւնդների քանակը 2011թ.-ի դրությամբ հետևյալն է. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Էրեբունի – 2192 Կենտրոն – 1630 Աջափնյակ - 1453 Քանաքեռ-Զեյթուն - 1016 Արաբկիր – 1005 Ավան – 489 Դավ իթաշեն – 401 Նուբարաշեն – 153:
2011թ. դրությամբ ամուսնություններն ամ ենից շատ գրանցվել են Շենգավ ի թում, ամ ենաքիչը՝ Նուբարաշենում: Ամուսնալուծությունների մեծաքանա կությամբ աչքի է ընկնում Նոր Նոր քը, իսկ ամ ենաքիչն արտահայտված է Նորք-Մարաշում: (Տվ յալները համար աղ բյուր է ծառայել ՀՀ ազգային վի ճակագրական ծառայության կայքը (http://www.armstat.am/file/article/ marz_12_35.pdf): Երևանի քաղաքապետարանի ենթա կայությամբ գործում է 161 մանկա պարտեզ: Մալաթիա Սեբաստիա վար չական շրջանը, Նոր Նորքը և Շենգա վիթը մանկապարտեզների քանակով առաջատար դիրքում են՝ յուրաքանչյու րը 22-ական: Երեխաների ցուցակային թիվը Մալաթիա-Սեբաստիայում ամ ե նաբարձրն է՝ 4838, իսկ մանկավարժնե րի քանակով առաջատար է Շենգավ ի թը՝ 244: Մանկապարտեզների քանակով ցու ցակը եզրափակում է Նուբարաշեն վարչական շրջանը, որն ունի մեկ ման կապարտեզ: Երեխաների ցուցակային թվի և աշխատողների քանակով նույն պես Նուբարաշենն է ցուցակը եզրափա կող ը: (Տվ յալները ներկայացվել են ըստ Երևանի քաղաքապետարանի պաշտո նական կայքի տվյալների (http://www. yerevan.am/main.php?lang=1&page_ id=125): Երևանի քաղաքապետարանի են թակայությամբ 6 մանկապարտեզ ներում իրականացվում է կրթության առանձնահատուկ պայմանների կա րիք ունեցող նախադպրոցական հա սակի երեխաների կրթություն: Այն իրականացվում է 5 վարչական շրջան ներում (Աջափնյակ, Մալաթիա-Սե բաստիա, Նոր Նորք, Քանաքեռ-Զեյ թուն, Շենգավ իթ) տեղակայված 6 ման կապարտեզներում: Ըստ Երևանի քաղաքապետարանի պաշտոնական կայքի տվյալների՝ Երե
Աղյուսակ N 1-ը՝ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կայքի, տվյալները՝ 2010թ-ի հունվարի 1-ի դրությամբ:
Ք. Երևան Աջափնյակ Ավան Արաբկիր Դավիթաշեն Էրեբունի Կենտրոն ՄալաթիաՍեբաստիա Նոր Նորք ՆորքՄարաշ Նուբարաշեն
22700 2606 808 1320 656 4880 1339 2539
Բնակչության Երևանի թվաքանակը, տարածքում վարչական շրջանի հազ. մարդ տեսակարար կշիռը, % 1116.6 11.5 108.8 3.6 50.3 5.8 131.0 2.9 41.0 21.5 121.5 5.9 130.4 11.2 141.5
1440 470
6.3 2.1
146.4 11.3
13.12 1.02
1731
7.6
9.6
0.86
Շենգավիթ
4099
18.1
145.9
13.07
ՔանաքեռԶեյթուն
775
3.4
79.1
7.08
Տարածքը, հա
Երևանի բնակչության թվաքանակում տեսակարար կշիռը, % 9.67 4.55 11.73 3.67 10.88 11.67 12.68
Աղյուսակ N 2-ը ՝ ըստ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կայքի: ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԹՎԱՔԱՆԱԿՆ ԸՍՏ ԵՐԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐԻ Հունվարի 1-ի դրությամբ հազ. մարդ Վարչական շրջանների անվանումը Ք. Երևան, ընդամենը Աջափնյակ Ավան Արաբկիր Դավիթաշեն Էրեբունի Կենտրոն ՄալաթիաՍեբաստիա
Բնակչության թվաքանակը 2008 2008 1 107,8
2009 2009 1 111,3
2010 2010 1 116.6
2011 2011 1 121.9
2012 2012 1 127.3
107.1 50.8 131.3 40.6 120.1 129.7 140.6
107.5 50.9 131.1 40.8 120.6 130.0 141.0
108.0 50.9 131.0 41.0 121.5 130.4 141.5
108.3 51.00 130.6 41.2 122.5 131.0 141.9
108.8 51.00 130.3 41.3 123.5 131.6 142.6
144.5
146.4 11.3 9.6
147.5 11.3 9.7
148.6 11.3 9.8
Նուբարաշեն
9.5
145.2 11.3 9.6
Շենգավիթ
143.8
144.6
145.9
147.3
148.6
ՔանաքեռԶեյթուն
78.4
78.7
79.1
79.6
79.9
Նոր Նորք
Նորք-Մարաշ 11.4
3 (23) 2013 17
լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
վարչական շրջաններ
վանի Կենտրոն վարչական շրջանում դպրոցների քանակն ամ ենաշատն է՝ 33: Նուբարաշենում ամ ենաքիչն է՝ 2-ը: Ավագ դպրոցների քանակով ևս առա ջատար է Կենտրոն վարչական շրջանը: Հատկանշական է մշակութային օջախ ների կենտրոնացումը Կենտրոն վար չական շրջանում: Այստեղ են գտնվում Երևանի 3 համ երգասրահները՝ Արամ Խաչատրյանի համ երգասրահը, «Առնո Բաբաջանյանի անվան» համ երգային 3 (23) 2013 18
դահլ իճը, Կոմիտասի անվան Կամ ե րային երաժշտության տունը: Երևանի Կենտրոն վարչական շրջանում են տե ղակայված գործող երկու կինոթատ րոնները՝ «Նաիրի» և «Մոսկվա» կինո թատրոնները, թատրոնների մեծ մասը, բարձրագ ույն ուսումնական հաստա տությունների հիմնական մասը և այլն: 2012 թվականի ընթացքում կատարած աշխատանքների համար լավագ ույն վարչական շրջան են ճանաչվել Ավա
նը և Դավ իթաշենը՝ զբաղեցնելով 1-ին տեղ ը: Երկրորդ և երրորդ տեղերում համապատասխանաբար Կենտրոն և Արաբկիր վարչական շրջաններն են: Վարչական շրջանների գործունեու թյանը, կատարվող աշխատանքներին հնարավոր է հետևել www.facebook.com սոցիալական ցանցում առկա պաշտո նական էջերի միջոցով:
ճարտարապետություն
Երևանը՝ պատմամշակութային կենտրոն
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
հեղինակներ` Սյուզաննա Թուսինյան և Անահիտ Կիրակոսյան
Ալ. Թ ամանյանի արձան
Երևանն իր ճարտարապետությամբ տարածաշրջանի և աշխարհի գեղեցիկ քաղաքներից է: Նրա ճարտարապե տության մեջ, հայկական ավանդական ճարտարապետա կան ոճի ու ավանդ ույթների հետ միասին, օգտագ ործված են ռուսական և եվրոպական ճարտարապետության ժամանա կակից նվաճումներն ու ձեռքբերումները: Բուռն զարգացող և ընդարձակվող հին Երևանում ստեղծվել են ճարտարա պետական տասնյակ համալ իրներ, որոնք քաղաքի զարդն են: Դրանց թվում են Երևանի պատմական հուշարձաննե րը, որոնք առանձնահատուկ դեր ունեն քաղաքի պատմութ յան մեջ և առհասարակ կարևոր նշանակություն ունեն երե վանցիների համար։ Դրանք իրենց մեջ պահպանում են հին Երևանի հոգին, ներկայացնում են մշակույթն ու պատմում Երևանի տասնամյակների պատմությունը։ Խորհրդային իշ խանության տարիներին քաղաքը նոր շունչ ստացավ: Երևա նը գյուղաքաղաքից վերածվեց քաղաքի, որտեղ հողե տները փոխարինվեցին շենքերով, որոնք իրենց ամրության շնոր հիվ պահպանվել են մինչ այսօր: Երևանում կա մոտավորապես 982 հուշարձան, որոնցից 70-ը համարվում է պատմական։ Երևանի համալ իրների ձևավորման մեջ խոշոր դեր են խաղացել առաջին հերթին բնակել ի տներն ու հասարակական շենքերը: Դրանք ճար տարապետական առումով զգալ ի փոփոխություններ են կրել: Երևան քաղաքի բնակել ի տների հիմնական զանգվածները բաժանվում են խմբերի` առևտրականների ու արհեստավոր ների տների և այգեգ ործների: Այդ ժամանակվա բնակել ի տները և՛ իրենց կառուցվածքով, և՛ նշանակությամբ իրարից մեծապես տարբերվում էին: Առևտրականների և արհեստա 3 (23) 2013 20
վորների տներն ամբողջությամբ տարբերվում էին: Դրանք գտնվում էին քաղաքի կենտրոնում և թեև երկհարկանի էին, բայց ճարտարապետական առումով որևէ հետաքրքրություն չէին ներկայացնում: Այգեգ ործների տների մեծ մասը քա ղաքի կենտրոնական մասից դուրս էին գտնվում, իսկ բան վորների մեծ մասը ապրում էին հանրակացարաններում, մյուս` համ եմատաբար փոքր մասի տները, գրեթե, առանց բացառութան, միհարկանի էին, մեծ մասը` հյուղակներ: Վա ճառականները, ձեռնարկատերերը և մյուս հարուստներն իրենց տները կառուցել են հատուկ պլանով` ժամանակակից պահանջներին համապատասխան: Այդ տները երկհարկա նի էին, ճակատային մասը շարված էր սրբատաշ սև տուֆով: Դրանք նախորդ ժամանակների բնակել ի տներից տարբեր վում էին նաև այլ հատկանիշներով: Նոր կառուցվող բնակել ի տները փողոցի կողմից ունեին մեծադիր պատուհաններ, ըն դարձակ պատշգամբներ, նորաձև շքամուտքեր: Այդ շրջանի թե՛ հիմնարկային, թե՛ բնակել ի տներից շատերը պահպանվել են մինչ օրս, և կարել ի է դրանք տեսնել այժմյան Հանրա պետության, Նալբանդ յանի, Տերյանի, Տեր-Գաբրիել յանի, Մովսես Խորենացու, Ամիրյանի, Սպանդարյանի փողոցնե րում ու Թումանյանի պողոտայի վրա, իսկ մի մասն էլ քաղա քի վերակառուցման պատճառով արդեն քանդվել է, և դրանց տեղում բարձրացել են նորաոճ շենքեր: Աֆրիկ յանները հայտնի են որպես հին երևանցիներ, այստեղ հաստատված` 1829 թվականից: Երևանում հայտնի տոհմ ե րից են եղել. նրանք մեծ նշանակություն են ունեցել Երևա նի զարգացման գործում: Նրանց ջանքերով և միջոցներով
ճարտարապետություն է 1911թ-ին առաջին անգամ երևանցիներին տրվեց խմելու ջուր, կավե խողովակներով 40 աղ բյուրներից եկավ հասավ Երևան: Այժմ Աֆրիկ յանների տունը Երևանի պատմության մի մասն է կազմում: Այն կառուցել է 19-րդ դարի վերջերին Աֆրիկ յան եղ բայրները։ 1913թ-ին շինությունը դարձել էր եզակի հավաքատեղ ի։ Քանի որ Աֆրիկ յանների մեծ մասը քաղաքային դումայի անդամներ էին և հասարակական գոր ծիչներ, քաղաքի հետ առնչվող շատ քննարկումներ անց էին կացվում այստեղ։ Ճարտարապետական նուրբ ու անկրկնել ի լուծումների շնորհիվ շինությունը եզակի է իր տեսակի մե ջ։ Շինության ճակատային մասի քանդակները, շենքի ներ քին ճարտարապետության հետ միաս ին այն դարձնում են ճարտարապետական գլուխգ ործոց։ Խորհրդային կարգերի
PanARMENIAN Photo Archive
Yerevan Brandy Company Archives
իր վերջնական տեսքն ստացել է 1953թ-ին: Ալ. Թամանյանի առաջին խոշոր ստեղծագ ործությունը Երևանի հասարակական առաջին խոշոր շենքի` Ժողով ր դական տան (օպերայի և բալետի թատրոն) շենքի նախագ ծումն է, որ նա ստանձնել է Խորհրդային Հայաստանի կա ռավարության կողմից 1926 թ-ին հայտարարված մրցույթով: Ճարտարապետական առումով այս անկրկնել ի շենքի կա ռուցումն սկսվեց 1926թ-ին։ Թատերական մասի շինարա րությունը ավարտվել է 1939թ-ին, իսկ ֆիլհարմոնիայի դահ լիճինը` 1963թ-ին: Շենքի նախագիծը 1936թ-ին Փարիզում անցկացվող համաշխարհային ցուցահանդեսին արժանա ցել է Գրանպրի մրցանակի և Մեծ ոսկ յա մեդալ ի։ Սակայն նախագծված շինությունը փոփոխությունների է ենթարկվել
Երևանի կոնյակի գործարան
հաստատումից հետո Աֆրիկ յանների երկու առանձնատնե րը և ամբող ջ ունեցվածքը պետականացվեց, իսկ մենատները մտցվեցին պատմամշակութային հուշարձանների ցուցակի մեջ։ Աֆրիկ յանների թիվ 11 տունը, որտեղ ապրել է նրանց գերդաստանը, դարձավ բազմաբնակարանային շենք` մի քանի ընտանիքի ապահովելով կացարանով։ 2004թ. Հյու սիսային պողոտայի շինարարական աշխատանքների իրա կանացման պատճառով Աֆրիկ յանների տունը որակվեց որպես տեղափոխման ենթակա։ Աֆրիկ յանների տան ապա մոտնտաժման հարցով մտահոգված են ինչպես անհատ քա ղաքացիներ, այնպես էլ Մշակույթի նախարարության աշխա տակիցները։ Տարբեր կառույցների, ինչպես նաև անհատ քա ղաքացնիների՝ քաղաքապետարանին ուղղված նամակները, դադարեցնել տան ապամոնտաժումը դեռևս անպատասխան են: Երևանի կոնյակի գործարանը կառուցել է 1887թ. Ներսես Թաիրովը (Թաիրյան) Երևանի բերդի տեղում։ Այն հայկա կան իրականության մեջ առաջին կատարելագ ործված և մասնագիտացված գործարանն է եղել։ 1899թ. Ներսես Թաի րովն անսպասել ի իր գործարանը վաճառում է «Շուստով և որդիներ» ընկերությանը։ Գործարանն ուներ գինու, օղու և կոնյակի արտադրություն։ «Շուստով և որդիներ» ընկերու թյան գործարանի արտադրանքը` բազում մրցանակներ է ստացել (որպես որակ յալ խմիչք): Հայաստանի խորհրդայ նացումից հետո այս գործարանը ևս պետականացվեց: Գոր ծարանի ներկայիս շինությունը կառուցվել է 1949-1953 թթին: Ներկայիս շինության նախագիծ 1949թ-ին կազմ ել են Հո վհ. Մարգարյանը և Բ. Արզումանյանը։ Գործարանի շենքն
Կասկադ
վերակառուցումների ժամանակ, և այդպես էլ նախնական տեսքով չի կառուցվել: Իսկ վերջերս էլ Ազատության հրա պարակի տակ կառուցվեց 500 ավտոմ եքենայի համար նա խատեսված եռահարկ ավտոկայանատեղ ի, որը շատ ճար տարապետների մտահոգ ության առարկան դարձավ, քանի որ շինարարական աշխատանքների իրականացման ժամա նակ թուլացել է շենքի հիմնային մասը։ Երևանի կառուցվածքում կարևոր քաղաքաշինական նշա նակություն ունի Կասկադ համալ իրը։ Այն Երևանի խո րհըրդանիշներից մեկն է։ Կասկադի տարածքը բազմաոճ և յուրօրինակ է, քանի որ այն նոր և հին ճարտարապետության սինթեզ է։ Չնայած խոշոր ծավալներին, նրան գեղեցկություն են հաղորդ ում նուրբ մանրամասները։ Կասկադ ունենալու համար երևանցիները պարտական են ճարտարապետներ Ջիմ Թորոսյանին,Սարգիս Գյուրզադ յանին և Ասլան Մխի թարյանին։ Այս կառույցով ճարտարապետները ավարտե ցին 1924թ-ին Ալ. Թամանյանի կողմից նախագծած Երևանի գլխավոր հատակագծի առանցքը՝ «Հյուսիսային առանցքը», որը հատում է քաղաքը հյուսիս-հարավ ուղղությամբ։ Կաս կադի յուրաքանչյուր դահլ իճ ունի իր թեմատիկան։ Համալ ի րի հիմնական գաղափարն ազգային վերածննդի արտահայ տումն է:
Փաստեր Կասկադ ի մասին.
աստիճանների թիվ ը` 572, ասկադ ի հիմքից մինչև գագաթ` 302 մ, Կ հիմքից մինչև վերին հարթակ` 450 մ: 3 (23) 2013 21
ճարտարապետություն
Մատենադարանի շենքը կառուցվել է 1957թ-ին։ Այն բազալ տից է։ Հիմնական շենքի նախագծի հեղ ինակը Մարկ Գրի գորյանն է, իսկ գիտական մասնաշենքի նախագծի հեղ ինա կը` երգահան, ճարտարապետ Արթուր Մեսչյանը։ Մատե նադարանի շենքի առջև տեղադրված են մատենագրության հետ կապ ունեցող հայ անվանի գործիչների արձանները։ Երևանի Մատենադարանում են պահվում միջնադարյան ձեռագիր մատյանները։ Երևանի Մատենադարանի շենքը տեղակայված է Մաշտոցի պողոտայի վերնամասում։ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հու շահամալ իրը կառուցված է Ծիծեռնակաբերդի բլրի վրա։ Կառույցի ճարտարապետները Արթուր Թարխանյանն ու Սաշուր Քալաշյանն են։ Ցեղասպանության 50-րդ տարել ի ցին ընդառաջ Երևանում կազմակերպվեցին ցույցեր, որո
Երիտասարդական պալատ
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
Օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոն
Մատենադարան
նց արդ յունքը եղավ այն, որ 1966 թ-ին սկսվեց հուշարձանի կառուցումը, որն ավարտվեց 1967 թ-ին։ Իսկ բացումը տեղ ի ունեցավ նույն թվականի նոյեմբերի 29-ին։ 44 մետր բարձ րություն ունեցող սյունը պատկերում է հայ ժողով րդի վե 3 (23) 2013 22
PanARMENIAN Photo Archive
PanARMENIAN Photo Archive
րածնունդը։ 12 քարե սալերը շրջանագիծ են կազմում, իսկ շրջանի կենտրոնում զոհերի հիշատակը հավերժացնող ան մար կրակն է։ Հուշարձանի ձախ կողմում 100 մետր երկա րությամբ պատ է տեղադրված, որի վրա գրված են Արևմտյան Հայաստանի ամ ենահայտնի քաղաքների անունները։ 1970թ. Հայաստանի կոմ երիտմիության ղեկավար Ստե փան Պողոսյանի կարգադրությամբ ճարտարապետներ Հրաչ Պողոսյանին,Արթուր Թարխանյանին և Սպարտակ Խաչ իկյանին հանձնարարվեց Երիտասարդական պալա տի նախագըծումը։ Չնայած, որ պալատն ինքնին շատ բարդ կառույց էր լինելու, դժվարություն հարուցեց միայն տեղ ի ընտրման հարցը։ Մտահղացում կար շինությունը կառուցել ներկայիս Ազգային ժողով ի հետնամասում` Պասկևիչ ի բլրի վրա։ Փնտրտուքներից հետո ձեռնամուխ եղան շինաշխա
տանքներին։ Պալատն իր մեջ պետք է ներառեր լողավազան, սրճարան, հյուրանոց և հարսանյաց սրահ։ Տեխնիկական տեսակետից այս ամ ենը նախագծելը բավականին բարդ բան էր։ Կառուցումը կատարվում էր փուլ առ փուլ` կառուցվեց հյուրանոցը, լողավազանը, իսկ դրանց կառուցմանը հաջոր դեց ակումբի և դահլ իճի կառուցումը (1000 նստատեղով)։ Համալ իրն ամբողջական տեսքը ստացված 1980-ականների երկրորդ կեսին։ Շինարարության վրա ծախսվել էր 9,5 մլն ռուբլ ի։ Սակայն 2004թ. շենքը վաճառվեց անհատ ձեռներե ցի։ 2005-2006 թթ. ընթացքում այն հիմնով ին քանդվեց` տե ղում նոր էլ իտար հյուրանոց ստեղծելու նպատակով։ Տարիներ շարունակ մեր հայ ճարտարապետների ջանքե րով, Երևանը դարձավ պատմամշակութային կենտրոն, քարը քարի վրա դնելով քաղաքին նոր շունչ ներարկեցին նրանք: Սակայն, տասնամյակների ընթացքում ստեղծվածը, այժմ երբեմ ն անարդար ձևով ոչնչացվում է։ Որոշ հուշարձաններ դեռ կիսաքանդ են (այդ թվում` հին ու արժեքավոր բնակել ի տներ), մյուսներն ընդհանրապես ժողով րդին հասանել ի են միայն գրքերի էջերից։ Հուշարձանների ապամոնտաժման և քանդման հարցերն ազգային արժեքը չգնահատելն ու պատմական հուշարձան ների արժեքը չգիտակցելն է։ Չնայաց այս գործընթացը հա ճախակի բնույթ է կրում, բայց հուսանք, որ մի օր երևանյան հուշարձանները կպահպանեն համատարած բոլորը։
արձաններ
Արվեստի լուռ վկաններ. անդրադարձ արձաններին հեղինակներ` Ա րփինե Արզումանյան, Արմինե Սարգսյան
Երևանի քանդակները, արձանները, կիսանդրիները քա ղաքային մշակույթի մասն են կազմում: Դրանցից յուրա քանչ յուրը պատմություն է ամփոփում, կրում և հիշեցնում: Արձաններին անդրադարձը, սակայն, ձևաչափային բնույթով պայմանավորված չ ի կարող ամբողջական և ընդգրկուն լինել: Ստորև անդրադառնում ենք սոսկ ար վեստի մի քանի բնագավառների ներկայացուցիչների արձաններին:
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
Գրողների արձաններ
3 (23) 2013 24
անաստեղծ, փիլ իսոփա, երաժիշտ, մանկավարժ Գրիգ որ Բ Նարեկացու արձանը կերտվել է Մալաթիա-Սեբաստիա թա ղապետարանի պատվերով: 2002թ-ի ապրիլ ի 19-ին տեղ ի է ունեցել արձանի բացումը: Այն պատկերում է Նարեկացուն ոտաբոբիկ, ծունկի իջած, դեմքը հառած դեպի երկինք՝ առ Աստված: Թևերի լայն բացվածքը նրա սրտի խորքից բխած զգացումների պոռթկումի արտահայտությունն է Արարչ ի հանդեպ: Ըստ հուշարձանի ճարտարապետի մտահղացման` արձանի մոտ տեղադրված 7 բազալտե սալաքարերը մատյա նի էջերն են, որոնց վրա փորագրված են հատվածներ Նարե կացու «Մատյան ող բերգ ության» պոեմից: Արձանի քանդա կագ ործը Սերժ Մեհրաբյանն է, ճարտարապետը՝ Աշոտ Սմ բատյանը: Առակագիր Մխիթար Գոշի արձանը տեղադրվել է Մատենա դարանի մուտքի մոտ 1967թ-ին: Մ. Գոշի արձանը հայկական կոթողային արվեստի լավագ ույն նմուշներից է: Արձանը բա զալտից է: Քանդակագ ործը Ղուկաս Չուբարյանն է: Միջնադարի բանաստեղծ Ֆրիկի արձանը տեղադրվել է 1967 թ-ին Մատենադարանի մուտքի մոտ: Արձանը բազալտից է: Քանդակագ ործը Սուրեն Նազարյանն է: Ուշ միջնադարի հայ բանաստեղծ Սայաթ-Նովայի աղ բյուրհուշարձանի հանդիսավոր բացումը տեղ ի է ունեցել 1963թին մեծ երգչ ի անունը կրող երաժշտական դպրոցի մոտ: Քանդակագ ործը Արա Հարությունյանն է: 2009թ-ին ՍայաթՆովայի և Խանջյան փողոցի խաչմ երուկում տեղադրվել է Սայաթ-Նովայի բրոնզաձույլ կիսանդրին: Քանդակագ ործը Թորոս Ռասքել յանն է: 2012թ-ին Սայաթ-Նովայի ծննդ յան 300-ամյակի հոբել յանական միջոցառումների շրջանակո ւմ Ավան վարչական շրջանում տեղ ի ունեցավ Սայաթ-Նո վայի կիսանդրու բացումը: Քանդակի հեղ ինակը Լևոն Թոք մաջյանն է: Խաչատուր Աբով յանի արձանը, բազմաթիվ փորձություննե
րի միջով անցնելով, 1964թ-ի սեպտեմբերին հասնում է Քա նաքեռ և առ այսօր կանգնած է մեծ լուսավորչ ի թանգարանի մոտ: Քանդակագ ործը Ա. Տեր-Մարուքյանն է, ճարտարապե տը՝ Մ. Գրիգ որյանը: Գրող ի երկրորդ արձանը տեղադրված է իր անվան պուրակում: Արձանի բացումը տեղ ի է ունեցել է 1950թ-ին: Քանդակագ ործը Սուրեն Ստեփանյանն է, ճար տարապետը` Գևորգ Թամանյանը: Հովհաննես Թումանյանի արձանը բացվել է 1957թ-ին Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի թատրոնի շենքի մոտ: Արձանը բրոնզ ից է: Քանդակագ ործը Արա Սարգսյանն է, ճարտարապետը՝ Գրիգ որ Աղաբաբյանը: Գաբրիել Սունդ ուկ յանի կիասնդրու բացումը տեղ ի է ունեցել 1972 թ-ին Թատերական այգ ում: Քանդակագ ործը Արա Հա րությունյանն է: Արձանը նարնջագ ույն տուֆից է: Եղ իշե Չարենցի հուշարձանի բացումը տեղ ի է ունեցել 1985թ-ին Օղակաձև զբոսայգ ում: Ճարտարապետը Նիկո ղայոս Նիկողոսյանն է, ճարտարապետը՝ Ջիմ Թորոսյանը: Արձանը բրոնզ ից է: 2012թ-ին Շառլ Ազնավուրի հրապարա կում՝ նստարաններից մեկին տեղադրվել է Ե. Չարենցի կավե արձանը: Ավետիք Իսահակ յանի արձանը բացվել է 1965թ-ին Օղակա ձև զբոսայգ ում՝ բանաստեղծի անունը կրող փողոցի հարե վանությամբ: Քանդակագ ործը Սարգիս Բաղդասարյանն է, ճարտարապետը` Լիպարիտ Մադ ոյանը: Արձանը բրոնզ ից և գրանիտից է: Վահան Տերյանի արձանի հանդիսավոր բացումը տեղ ի է ու նեցել 2000թ-ին Օղակաձև զբոսայգ ում՝ բանաստեղծի անու նը կրող փողոցի հարևանությամբ: Քանդակագ ործը Նորայր Կարգանյանն է, ճարտարապետը՝ Համլետ Խաչատրյանը: Արձանը բազալտից է: Պարույր Սևակի հուշարձանը տեղադրվել է 1978թ-ին իր անունը կրող N 123 դպրոցի պատի խորշում: Քանդակա գործը Արա Շիրազն է: 2012թ-ին մայրաքաղաքում Հրաչյա Ղափլանյանի անվան դրամատիկական թատրոնի հարևա նությամբ՝ նստարաններից մեկին, տեղադրվել է Պարույր Սևակի կավե արձանը: Վահան Թեքեյանի արձանի բացումը տեղ ի է ունեցել 1990թ-ին իր անունը կրող N 92 դպրոցի մոտ: Արձանը բրոն զից է: Քանդակագ ործը Լևոն Թոքմաջյանն է: Հովհաննես Շիրազ ի մահարձանը տեղադրվել է 1989թ-ին: Քանդակագ ործը նրա որդին է՝ Արա Շիրազը, ճարտարապե տը՝ Ասլան Մխիթարյանը: Արձանը բրոնզ ից և տրավերտի նից է: Միքայել Նալբանդ յանի արձանի բացումը տեղ ի է ունեցել 1965թ-ին Օղակաձև զբոսայգ ում, իր անունը կրող փողոցի սկզբնամասում: Արձանը բրոնզ ից և գրանիտից է: Քանդա կագ ործը Նիկողայոս Նիկողոսյանն է: Վիլ յամ Սարոյանի մահարձանը տեղադրվել է 1984թ-ին: Արձանը բրոնզ ից է: Քանդակագ ործը Արա Շիրազն է: 2008թ-ի դեկտեմբերի 13-ին Մաշտոցի պողոտայի և Մոս կովյան փողոցի խաչմ երուկում բացվել է Վիլ յամ Սարոյա նի արձանը: Քանդակագ ործը Դավ իթ Երևանցին է: Նախա ձեռնությունը իրականացվել է Վ. Սարոյանի 100-ամյակին նվիրված հոբելյանական միջոցառումների շրջանակում:
Երաժիշտների արձաններ
Կոմպոզ իտոր Ալեքսանդր Սպենդիարյանի արձանի բացու
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
արձաններ
3 (23) 2013 25
արձաններ
մը տեղ ի է ունեցել 1957թ-ին: Քանդակագ ործը Ղուկաս Չու բարյանն է: Արձանը բրոնզ ից և բաց վարդագ ույն գրանիտից է: Կոմպոզ իտոր Արմ են Տիգրանյանի արձանը տեղադրվել է 1987թ-ին Օղակաձև զբոսայգ ում: Քանդակագ ործը Արտա շես Հովսեփյանն է: Արձանը բազալտից է: Կոմպոզ իտոր, երաժշտագետ, երգիչ, խմբավար Կոմիտա սի մահարձանը տեղադրվել է 1955թ-ին Կոմիտասի անվան զբոսայգ ու պանթեոնում: Քանդակագ ործը Արա Հարութ յունյանն է: Արձանը բրոնզ ից և գրանիտից է: Կոմիտասի 2-րդ արձանի բացումը տեղ ի է ունեցել 1988թ-ին իր անունը կրող Երաժշտանոցի մերձակա այգ ում: Արձանը բրոնզ ից և գրանիտից է: Կոմպոզ իտոր Արամ Խաչատրյանի արձանի բացումը տեղ ի է ունեցել 1999թ-ին իր անունը կրող Հայֆիլհարմոնյայի մեծ դահլ իճի մոտ: Քանդակագ ործը Յուրի Պետրոսյանն է: Ար ձանը բրոնզ ից և գրանիտից է: Կոմպոզ իտոր Առնո Բաբաջանյանի ծննդ յան 80-ամյակի առիթով որոշվել է Կարապի լճի մոտ կառուցել նրա հու շարձանը: 2002թ-ի հոկտեմբերին դրված արձանը հասա րակության պահանջով ուղարկվել է ձևափոխման: Որոշ փոփոխություններ կատարելուց հետո 2003թ. հունիսին Բաբաջանյանի արձանը նորից ամրացվել պատվանդանին: Քանդակագ ործը Դավ իթ Բեջանյանն է: Արձանը բրոնզ ից և գրանիտից է:
Նկարիչների արձաններ
13-րդ դարի երկրորդ կեսի հայ մանրանկարիչ և գրիչ Թորոս Ռոսլ ինի արձանը տեղադրվել է 1967թ-ին Մատենադարանի մուտքի մոտ: Արձանը բազալտից է: Քանդակագ ործը Արշամ Շահինյանն է: Ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկու արձանի բացումը տեղ ի է ունեցել 2003թ-ի մայիսի 1-ին: Քանդակագ ործը Յու րի Պետրոսյանն է: Արձանը բրոնզ ից և գրանիտից է: Նկարիչ Մարտիրոս Սարյանի հուշարձանի բացումը տեղ ի է ունեցել 1986թ-ին իր անունը կրող փողոցի հարևանությամբ գտնվող զբոսայգ ում: Արձանը մարմարից է: Քանդակագ որ ծը Լևոն Թոքմաջյանն է:
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
Վիշապաքար
3 (23) 2013 26
Մեր քաղաքում տեղադրված հնագ ույն այդ քարերը հավա նաբար շատերին ոչ ինչ չեն ասում: Վիշապաքարերը բնորոշ են միայն Հայկական լեռնաշխարհին. հանդիպում են հիմ նականում բարձր լեռնային գոտիներում` 2500-3000 մ բարձ րության վրա: Ենթադրվում է, որ խորհրդանշել են ջրի պաշ տամունքը: «Սովորոբար դրանք դրվել են աղ բյուրների ակունքնե րի, ջրամբարների, արհեստական լճերի մոտակայքում և մարմնավորել են համայնական հիշողության պահպանման ոլորտը: Թվագրության ժամանակը դեռևս ստույգ չէ, հավա նաբար դրանք բրոնզեդարյան երևույթ են, ամ ենահավանա կանը վերաբերում է Ք.ա. 2-րդ հազարամյակին: Ըստ ձևի ու պատկերագրության բաժանվում են երեք տիպի` ցլակերպ,
արձաններ
ձկնակերպ և ձկնացլակերպ»,- ասում է հնագետ, պատմա կան գիտությունների թեկնածու Արսեն Բոբոխյանը և նշում, որ վիշապաքարերի տեղափոխումը և վերաօգտագ ործումը սկսվել է դեռևս վաղ շրջանում: Մասնավորապես, անցած 50 տարում բարձրադիր վայրերից Երևան և Հայաստանի այլ ենթաշրջաններ են տեղափոխվել 18 վիշապաքար, այդ թվում` Արագածից, Գեղամա և Վարդենիսի լեռներից: Բացի այդ, ըստ հնագետի` հաճախ ոչ պաշտոնական անհատնե րի կողմից վիշապաքարերի վերատեղադրման ընթացքում ոչ արհեստավարժ մոտեցում է դրսևորվել: Այսպես, բետոնե հիմքի մեջ գլխիվայր են դրված Դաշտադեմի, Դավթաշենի, Հայսերի Օբայի, Արագածի ֆիզ իկայի երկու (Նոր Ամբերդ և Ալ իխանյանի անվան) ինստիտուտների բակերում դրված վիշապաքարերը: Դրանցից վերջինը, նույն գլխիվայր վիճա կում, հայտնվել է «Սասնա ծռեր» մուլտֆիլմում: Գրող, անձավախույզ Վահան Տեր-Ղազարյանի կարծիքով` հուշարձանների տեղահանմամբ ոչնչանում է պատմամշա կութային միջավայրը, պարտադիր է դրանք իրենց տեղերը վերադարձնելը, քանի դեռ հնարավոր է, ցանկացող ը կարող է գնալ, տեսնել իր տեղում: «Խորհրդային ժամանակաշրջանում հուշարձանները տե ղափոխվում և տեղադրվում էին ամ ենաանհեթեթ վայրերում, զբոսայգիներում, հաճախ դառնալով աղ բանոցի բաղկացու ցիչ մաս, ինչ ի հետևանքով խաթարվում էր պատմամշակու թային միջավայրը: Պատմության ոչնչացման այդ գործըն թացը շարունակվում է նաև այսօր»,- ասում է հնագետը: «Անհրաժեշտ է ստեղծել պաշտպանական միջավայրեր վի շապաքարերի գտնվելու վայրերում, դրանք դարձնել պատ մական հիշողության վերակենդանացման վկաներ, զարգաց նել նաև զբոսաշրջությունը»,-հավելում է Արսեն Բոբոխյանը: Նշենք, որ 2012-ի ամռանը տեղ ի է ունեցել «վ իշապների» առաջին ճանաչողական հետախուզությունը:
Խաչքարը ճարտարապետական փոքր ձևի հուշար ձան է` խաչ ի պատկերով, կանգնեցված է ուղաձիգ, ճա կատով` դեպի արևմուտք: Կենտրոնում պատկերված խաչը շրջապատված է զարդաքանդակներով, երեսին և թիկնային մասում հանդիպում են արձանագրություն ներ: Արտահայտում է քրիստոնեության հիմնական գաղափարը` Հիսուս Քրիստոսի փրկչագ ործությունը: Հնագ ույն խաչքարերը 8-րդ դարից են: Մինչ այդ եղել են քա ռանիստ կամ բազմանիստ կոթողներ: Խաչքարերը կանգնեցվել են սրբավայրերում, գերեզմա նատներում, ճամփաբաժաններին, երբեմ ն բլուրների ու ժայռերի վրա` իբրև ուղեցույց, ագ ուցվել են եկեղեցիների որմ երին` դառնալով շենքի հարդարանքի մի մասը և ընդ գծելով նրա սրբությունը: Խաչքարերը նաև պատմական վա վերագրեր են, կանգնեցվել են ռազմական հաղ թանակներն ու պատմական կարևոր դեպքերը հավերժացնելու համար: Հանդիպում են պատվանդանավոր, որմնափակ և կոթողնե րի նմանությամբ` բազմաստիճան պատվանդանին տեղադր ված խաչքարեր: Հայաստանում կան հազարավոր ձեռակերտ խաչքարեր, որոնցից ոչ մեկը մյուսին նման չէ: Ինչպես վիշապաքարերը, դրանք ևս բնորոշ են միայն Հայկական լեռնաշխահին: Ինչ վերաբերում է մեր քաղաքին: Հուշարձանները վերականգ
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
Խաչքար
3 (23) 2013 27
հուշակոթող
նող ճարտարապետների հայկական ասոցիացիայի փոխ նախագահ, վերականգնող-ճարտարապետ Ստեփան Նալ բանդ յանը նշում է, որ Երևանում շատ կային եկեղեցիներ, բնականաբար եկեղեցու տարածքում, պատերին եղել են նաև խաչքարեր: Խորհրդային տարիներին դրանց զգալ ի մասը ոչնչացվել է: Նրա խոսքով`այսօր հայտնի, նշանավոր խաչ քարեր, Երևանի կենտրոնում արդեն չկան: Պահպանվել են մասունքներ, խաչքարերի փշուրներ, պատերին ագ ուցված խաչքարեր: Ինչպես օրինակ, Սբ Զորավոր Աստվածածին, Սբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցիների պատերի խաչքա րերը: Նշված եկեղեցիների տարածքում գրեթե խաչքար չի մնացել: Երևանի ամ ենահին շինություններից մեկի` Սբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու խաչքարերից պահպանվում են Երևանի պատմության թանգարանում: Նշանավոր խաչքա րեր են եղել Սբ Սարգիս եկեղեցու տարածքում, հիմա դըժ վար է ասել` ուր են դրանք: Մասունքներ են պահպանվել Սբ Մարիամ Աստվածածին (Կաթող իկե) եկեղեցու բակում (գտնվում է ներկայիս Աբով յան փողոցում): «Երևանը ունեցել է հարակից տարածքներ, որով սնուց վել է քաղաքը, երևանցին էլ գնացել է այնտեղ եկեղեցական տոներին, սգո արարողություններին,-ասում է Ստեփան Նալբանդ յանը:- Պատմական խաքարեր կան Քանաքե ռում, Նորագավթում, որոնք այսօր արդեն Երևանի կազ մում են: Երևանամ երձ տարածքներից նշանավոր են Առինջ գյուղ ի գերեզմանատան խաչքարերը: Ցավոք, նոր գերեզ մանները «մխրճվել են» պատմական գերեզմանատան մեջ: Անփութորեն ոչնչացվում է հինը, կառուցվում նորը»: Այսօր էլ են խաչքարեր ստեղծվում, սակայն զրուցակիցս նկատում է, որ, մերօրյա խաչքարագ ործ-վարպետները չեն պահպանում հայկական խաչ ի ձևը, համաչափությունը, տե սակը: Նա ընդգծում է նաև, որ խաչքարերի գեղեցկությունն ու զորությունն իր պարզության մեջ է:
Նշանավոր մահարձանը` սրբատեղ ի
անաքեռում` ճամփեզրի խաղաղ ու գողտրիկ մի անկ յու Ք նում է գտնվում Պետևանի նշանավոր մահարձանը: 1265-ի այս խաչքարը Երևանի սակավաթիվ հուշարձաններից է, որոնք երկրաշարժերի ժամանակ չեն կործանվել և անխա թար հասել են մեզ: Միջնադարյան Հայաստանի առևտը րային ամ ենաընդարձակ պայմանագիրն է արձանագրված խաչքարի վրա, փորագրված են նաև մարդկային զանազան ֆիգ ուրներ: Ցանկապատված այդ տարածքում տեղադրված է ևս 8 խաչ քար: Ժողովուրդն այն կոչում է Ամ ենափրկչ ի մատուռ, թե ինչու, դժվար է ասել: Խորհրդային տարիներին, երբ փակ ված են եղել եկեղեցիները, մարդիկ ընտրել են այս վայրը` Բարձրյալ ի հետ հաղորդակցվելու, մոմ վառելու համար: Շատերը չգիտեն անգամ, որ Ամ ենափրկչ ի մատուռ կոչվող տարածքն իրականում Քանաքեռի պատմական գերեզմա նատան մի մասն է: Այս մասին խոսվում է, գրվում, բայց միև նույն է, երկրաշարժերից փրկված, մոմ երի կրակից սևացած, հազարավոր աղոթքներով մեզ հասած Պետևանի հուշար ձանը շարունակում է մնալ յուրատեսակ «սրբատեղ ի»: Մա հարձանի մոտով անցնել իս այսօր էլ շատերը խաչակնքում են:
3 (23) 2013 28
այգիներ
Երևանի թոքերը անդրադարձը` Սյուզաննա Թուսինյանի,
լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
Անահիտ Ծատուրյանի
3 (23) 2013 630
19-րդ դարի վերջին Երևանը արդեն սկսում էր ստանալ քա ղաքի տեսք։ Օր օրի ավելանում էին բազմաթիվ շենքեր ու շի նություններ` թատրոններ, կինոթատրոններ, բնակել ի տներ, ստեղծվում էին հասարակական հանգստի ու զվարճանքի վայրեր։ Երևանը արդեն կառուցվում էր թեև պարզունակ, բայց ըստ հատակագծի, որի մեջ պարտադիր մտցվել էին քա ղաքի տարբեր մասերում այգիների կառուցումը։ Մինչ այդ, որպես զբոսայգիներ, երևանցիների համար ծառայում էին մզկիթների ու եկեղեցիների բակերի ծառաշատ հատվածնե րըն ու սեփական առանձնատների բակերը։ Երևանի կանա չազարդ այս տարածքները իրենց ձևով շատ հեռու են եղել հետագայում կառուցված այգիներից։ 20-րդ դարի սկզբին Երևանում կար 3 այգի դեկորատիվ ծառերով և թփերով զար դարված։ Ժողով րդի շրջանում առավել հայտնի այգիներին էին Անգլ իական այգին և Նոր այգին (Լենինի և Շահումյանի արձանների տարածքում ընկած հատվածը): Անգլ իական այգին առաջին և ամ ենամ եծ երևանյան այգին է եղել նախասովետական շրջանում։ Չնայած նրան, որ այգին երկար ժամանակ գործածվում էր, սակայն այն բարեկարգե լու խնդիր ուներ (ծառերի մեծամասնությունը փտած էին և ոչ պետքական, չկար պատշաճ լուսավորություն)։ Առաջին անգամ՝ 1881թ. այգին բարեկարգելու վրա ուշադրություն է դարձրել բժիշկ Լևոն Տիգրանյանը (ըստ նրա ծրագրի` այգ ու մի մասը պետք է դառնար տնկարան քաղաքի փողոցներին և մյուս այգիներին տնկիներ մատուցելու համար)։ Սակայն քաղդ ուման մերժում է այս առաջարկը, իսկ այգին մնում է անմ խիթար վիճակում։ Բազում փորձերից հետո այգին զգա լի բարելավել է քաղաքագլուխ Իս. Մել իք-Աղամալ յանի օրո ք։ Այգ ու բարեկարգման աշխատանքները տևել են շուրջ կես դար (19-րդ դարի 60-ականներից մինչև 20-րդ դարի սկիզբ)։ Բարեկարգման աշխատանքների հետ կապված այգին այցե լուների համար մոտ 10 տարի փակ է եղել, պաշտոնապես այն բացվել է 1910թ-ին։ Երևանի կանաչապատման հարցին կարևորություն է տրվել նաև խորհրդային շրջանում։ 1924թ Ալ. Թամանյանի նա խագծած հատակագծում էլ ևս մեծ տեղ էր տրված այգիների ստեղծմանն ու կանաչ տարածնքերի ավելացմանը։ աղթանակի զբոսայգ ու ներկայիս տարածքում մինչ այգ ու Հ կառուցումը եղել է ամայի։ 1924թ. թամանյանական հատա կագծով այս տարածքում պետք է ստեղծվեր այգի, որը կենտ րոնի թոքերը պետք է լիներ։ Այգ ու կառուցումն սկսվում է 1930թ. և տևում է շուրջ 10 տարի (մինչև 1940-ականները)։ Այգին տարիների ընթացքում փոփոխություների է ենթարկ վել. ավելացել են արձաններ, հուշարձաններ։ Այգ ում կան երեխաների համար ատրակցիոններ, որոնց տեղադրմամբ այգին իր սկզբնական ձևից շատ է հեռացել։ Ծիծեռնակաբերդ ի կառուցումն սկսվել է 1949թ.։ Իսկ մինչ
այգիներ
այդ ներկայիս այգ ու տարածքում եղել է ամայի։ Ծառատընկ ման շնորհիվ կարճ ժամանակահատվածում փոշոտ ու կեղ տոտ վայրը վերածվել է ծառաշատ այգ ու։ Ըստ ավանդ ույթի` հին ժամանակներում Ծիծեռնակաբերդի տարածքում եղել է Անահիտ աստվածուհու տաճարը, որի վերնահարկում բնակ վել են սուրհանդակ ծիծեռնակներ, որոնք Վահագն աստծուն լուրեր են տարել։ Ներկայումս Ծիծեռնակաբերդը ամ ենա մեծ այգին է Երևանում (շուրջ 132 հա)։
փոքր հասակից, շատ ավել ի լավ է դաջվում մեր ենթագի տակցության մեջ, քան տարիներ հետո սովորածը: Նույնը վերաբերում է նաև էկոլոգիական կրթությանը. բնությունը պահպանելու և պաշտպանելու համար նախ պետք է ճանա չել այն, իսկ դրա համար անհրաժեշտ է, անմիջական շփում, ապա միայն հոգ տանել նրա ամ են մի մասնիկի մասին: Հիրավ ի, այս նպատակով են ժամանակին ստեղծվել Երևա նի բուսաբանական և կենդանաբանական այգիները.
Հովհաննես Թումանյանի անվան այգին, կամ ինչպես ժո ղովուրդն է անվանում Թումոյի այգին, ստեղծվել է Հովհ. Թումանյանի 100-ամյակի կապակցությամբ` 1969թ.։ Այգին գտնվում է Հրազդանի կիրճում ու զբաղեցնում է շուրջ 15,6 հա տարածք։ 1973թ. այստեղ տեղադրվել է երևանցիներին շատ հայտնի «Անուշ և Սարո» արձանը։ Ներկայումս այգին գտնվում է «Էյփիջի լաբս էյէմ» կազմակերպության խնամա կալության ներքո։
Երևանի բուսաբանական այգին
18-րդ դարի վերջերին այժմյան Սիրահարների այգ ու տա րածքում եղել է ուրիշ այգի, որը կոչվել է Կոզեռնի այգի։ Այ գին երկար ժամանակ անտերության է մատնված եղել։ Բա րեկարգման աշխատանքներն այստեղ սկսել են սովետական շրջանում։ 1949թ. այն վերանվանվել է Պուշկինի անվան, 1970թ.՝ Բարեկամություն, իսկ այժմյան անվանումն ստացել է 1995թ.։ Ներկայումս Երևանում կան երկու տասնյակից ավել ի այգի ներ ու պուրակներ։ Չկա այնպիսի մի վարչական շրջան, որ տեղ գոնե մեկ այգի չլինի։ Չնայած նրան, որ այգիները շատ են և գեղեցիկ, միևնույնն է դրանք գրեթե բոլորն ունեն նույն խնդիրները՝ պարբերաբար ծառահատումներ են իրականաց վում` սրճարաններ (լավագ ույն դեպքում խաղահրապա րակներ) կառուցելու համար, և այգիների մեծամասնությու նը նախատեսված չէ սահմանափակ կարողություններով մարդկանց համար։
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
Օղակաձև այգին եզակի է իր տեսակի մեջ: Այն Երևանի տարածքում միակ այգին է, որը բաժանում է մեծ և փոքր կենտրոնները։ Մինչ 1960թ. այգ ու տարածքում եղել են սե փական տներ` պտղատու այգիներով։ Ներկայիս Օղակաձև այգ ու ծառերի մեծ մասը պահպանվել են դեռ 1960-ական ներից։ 1980-ականներին այգին արդեն բարեկարգված տեսք ուներ։ 1990-ականների սկզբին այն մատնվել էր անուշադ րության` թեև այգ ում սկսեցին բարեկարգման և վերակա նգնողական աշխատանքներ կատարվել։ Չնայած որ այգին այժմ գտնվում է բարեկարգ վիճակում, այն շատ տարբերվում է իր նախատաիպից։ Հին ծառերին այժմ այգ ու տարածքում փոխարինելու են եկել սրճարաններն ու ատրակցիոնները։
Աշխարհում բոլոր բուսաբանական այգիները գիտահետա զոտական, կրթական և մշակութային հաստատություններ են, որտեղ մշակվում և ուսումնասիրվում են բույսերի բազ մազան հավաքածուներ: Նմանատիպ այգիները, ըստ էու թյան, կենդանի թանգարաններ են, որտեղ ցուցադրվում են երկրագնդի բուսականության կարևոր տեսակները: ՀՀ-ում այդպիսի դերակատարություն ունի ՀՀ ԳԱԱ բուսա բանության ինստիտուտին կից Երևանի բուսաբանական այ գին՝ Վանաձորի և Սևանի բաժանմունքներով: Այն հիմնադրվել է 1935թ.-ին ՀՀ ԳԱԱ-ի նախաձեռնությամբ` Երևանի հյուսիսում՝ 105 հա տարածքի վրա։ 1954թ-ին այ գում ստեղծվել է «Հայաստանի բուսական և կենդանական աշխարհ» հատվածը, որտեղ ներկայացված են մոտ 1000 անուն բույսեր։ 60-70-ական թվականներին բուսաբանական այգ ում մոտ 5000 բուսատեսակ կար, իսկ այսօր վերացել է տեսականու գրեթե կեսը: Երևանի բուսաբանական այգ ում մինչև 1992 թ. գործում էր ջերմատուն, որտեղ ներկայացված էին արևադարձային և մերձարևադարձային բույսերի 1260 տեսակ, որից մնացել է միայն 300-ը: Երևանի բուսաբանական այգ ու կազմի մեջ մտնող Երևա նի դենդրարիումը ստեղծվել է էկոլոգաաշխարհագրական սկզբունքով: Այստեղ տեղաբաշխված են Կովկասի, Ղրիմի, Սիբիրի, Արևել յան Ասիայի (Չինաստան, Ճապոնիա, Կո րեա, Հեռավոր Արևել ք), Հյուսիսային Ամ երիկայի և Եվրո պայի դենդրոֆլորաների ներկայացուցիչներ: Բուսաբանական այգ ու բուսական ֆոնդերն օգտագ ործվում են ուսանողների ու դպրոցականների ուսուցման և բնակ չության բուսաբանական գիտել իքները հարստացնելու նպատակով, իսկ այդ բնագավառում կարևոր դերակատա րում ունի այգ ու տարածքում ստեղծված կենսաբազմազա նության պահպանության կենտրոնը: Երևանի բուսաբանական այգին կապերի մեջ է աշխարհի
Ապրեցրու, որ ապրես Այսօր՝ 21-րդ դարում, մարդկության առջև ծառացել են մի շարք բնապահպանական խնդիրներ, որոնք իրենց բնույթով մարդածին են, իսկ դրանց դեմ պայքարելու ամ ենաարդ յու նավետ միջոցը համապատասխան գիտակցության ձևավո րումն է, որը պետք է լինի ոչ միայն տեսական, այլ նաև իր գործնական կիրառությունը ստանա մեր առօրյա կյանքում: Բոլորս էլ գիտենք, որ այն, ինչ սովորեցնում են մեզ դեռ 3 (23) 2013 317
3 (23) 2013
32
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
այգիներ
այգիներ
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
շուրջ 40 բուսաբանական գիտական հաստատությունների հետ: Չնայած վերը նշվածին՝ անբավարար ֆինանասավորման պատճառով, այսօր բուսաբանական այգին ի վիճակի չէ պատշաճ կերպով իրականացնելու իր գործունեությունը: Այգին, լինելով բուսաբանության ինստիտուտի ստորաբա ժանումներից մեկը, ֆինանսավորվում է ինստիտուտի խիստ անբավարար բազային ֆինանսավորման շրջանակներում, որով անհնար է իրականացնել գիտական, կրթական և ար տադրական բնականոն գործունեություն:
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
• Այգ ում գրեթե բացակայում է շուրջօրյա պահպա նությունը (պահակային ծառայություն): • Այգ ու կանոնավոր ոռոգ ումը (շուրջ 55 հա տարած քով) մայիս-հոկտեմբեր ժամանակահատվածում իրակա նացվում է մասնակիոր են` 50-60%-ով` առկա ֆինանսական խնդիրների պատճառով: • Բույսերի խնամքը և մշակումը պատշաճ չի իրակա նացվում` այգեգ ործների թվի անբավարարության պատճա ռով: • Չկա այգ ու խնամքի և բարեկարգման համար ան հրաժեշտ գյուղատնտեսական տեխնիկա (տրակտոր, բեռ նատար մեքենա, վերամբարձ տեխնիկա` ծառերի չորացած ճյուղերը հեռացնելու համար, բենզասղոցներ և այլն), որն ինստիտուտն իր ուժերով ի վիճակի չէ ձեռք բերելու և այլն:
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
Չնայած 20-րդ դարի 30-ական թվականներից Երևանում կենդանաբանական այգի ստեղծելու գաղափարը կար, բայց այն կյանքի կոչվեց 1940թ-ին` Հայաստանի Գերագ ույն խորհրդի որոշմամբ, 3 հա տարածության վրա հիմ նվեց Երևանի կենդանաբանական այգին: Սկզբում ձեռք բերվեցին 2 տասնյակ կենդանիներ ու թռչուն ներ` Երևանում անցկացվող 12-րդ պետական կենդանաբա նական ցուցահանդեսում ներկայացնելու համար: 1954-ին այգին արդեն ուներ 332 գլուխ կենդանի (թե քա նի տեսակ է եղել` հայտնի չէ), որոնք տեղաբաշխված էին 4 բաժիններում՝ սմբակավորների, գիշատիչների, թռչունների, սողունների: Իսկ 1980թ-ին Երևանի կենդանաբանական այ գին արդեն ուներ 350 տեսակի կենդանի (գլխաքանակը չի նշվում). մինչդեռ 1990 թվականների սկզբներին այդ թիվը նվազել է 90-ով: 2013թ.-ին Երևանի կենդանաբանական այգին շարունակում է ունենալ 4 բաժին՝ թռչունների, սմբակավորների, գիշատիչ ների և ակվատեռարումի: Թռչունների բաժնում բնակվում են մոտ 350 տեսակի թռչուն (գառնանգղ, գաճաճ արծիվը, ալեձև թութակ և այլն): Թըռ չունների այդ հսկայական և բազմազան ընտանիքը խնա մում են ընդամ ենը 5 աշխատակից: Կենդանաբանական այգին լիարժեք չէր լինի, եթե չունե նար սմբակավոր կենդանիների մի ամբողջություն: Սմբա կավորների բաժնում կարել ի է հանդիպել 21 տեսակի կեն դանիների, որոնց մեջ` եղնիկներ, այծեր, ուղտեր, փիղ և մի շարք այլ սմբակավորներ, նաև մեր հայկական մուֆլոնը, որը հայտնվել է Կարմիր գրքում: Ինչ վերաբերում է գիշատիչներին, ապա Երևանի կենդա նաբանական այգ ում այդ կենդանիներից բնակվում են մոտ 33 տեսակ` բենգալ յան վագր, անդրկովկասյան լուսան, ըն ձառյուծ, ամուրյան վագր, աֆրիկ յան առյուծ և այլն: Եվ վերջապես, ակվատեռարիումի բաժինը, որտեղ պահվում է օձերի, մողեսների, կրիաների, ձկների լայն տեսականի:
լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու
Երևանի կենդանաբանական այգին
Այստեղ առանձնահատուկ ուշադրության են արժանի կաս կավելլան կամ շառաչող օձը, թույն նետող կարմիր կոբրան, մեհենագրային պիթոնը (անվտանգ ության կանոնները պահպանելու համար այս սողունները մեկուսացված են ան միջական շփումից. նրանք պահվում են հատուկ ակվարի ումների մեջ): 3 (23) 2013 33
մշակութային կ յանք
20-րդ դարասկզբին Երևանում Կոմիտաս է հնչում անդրադարձը` Մարինե Ստեփանյանի
Հայաստանի ազգային արխիվ
19-րդ դարի վերջերին և 20-րդ դարի սկզբներին Երևանի երաժշտական կյանքն սկսում է իր գործունեությունը. ուսուցչական սեմինարիայում, Գայանյան օրիոր դաց ուսումնարանում, Հռիփսիմյան գիմնազ իայում, կինոթատրոններում կազ մակերպվում էին երգչախմբեր: Երևանի հանդիսականի համար մեծ նորություններ էին օպերետային և օպե րային հյուրախաղերն ու համ երգները: 1912թ.-ի հոկտեմբերին Երևան հյուրա խաղերի եկած առաջին կոլեկտիվը գերմանական օպերետային մի խումբ էր:
ակայն Երևանի երաժշտական ար Ս վեստի այդ շրջանի մեծագ ույն իրա դարձությունը Կոմիտասի երգչախըմ բի համ երգն էր, որը տեղ ի է ունեցել 1906թ-ի սեպտեմբերին Ջանփոլադ յանի թատրոնում և Արմ են Տիգրան յանի «Անուշ» օպերայի բեմադրու թյունը 1913թ-ին: Խոշոր է Երևանի դերն այժմ աշխար հով մեկ հռչակված հայ երաժշտու թյան զարգացման գործում: Երաժըշ տական լուսավորական գործունեութ յան ականավոր ներկայացուցիչնե րից էին Ալեքսանդր Սպենդիարյանը (1871-1928), Սպիրիդ ոն Մել իքյանը (1881-1933), Ռոմանոս Մել իքյա նը (1883-1935), Արմ են Տիգրանյանը (1879-1950), Անուշավան Տեր-Ղևոնդ յանը (1887-1961): Երևանի երաժշտական կյանքում մշակութային մեծ իրադարձություն էր 1921 թվականին երաժշտական ստուդիայի, իսկ երկու տարի հետո էլ՝ պետական կոնսերվատորիայի ստեղ ծումը: 1932թ. Երևանում կազմակերպվեց
Կոմիտաս
3 (23) 2013 34
Առնո Բաբաջանյան
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայաստանի ազգային արխիվ
տեսարան՝ «Անուշ» օպերայից
Արմեն Տիգրանյան
մշակութային կ յանք
Հայաստանի խորհրդային կոմպո զիտորիների միությունը, որը համա խըմբեց հանրապետության ստեղծա գործական ուժերը: Հ. Ստեփանյանը, Ա. Սաթյանը, Մ. Միրզոյանը, Ա. Այ վազյանը և մյուսները դեռ 1930-ական թվականների վերջերին ստեղծեցին բազմաթիվ հետաքրքիր յուրահատուկ ստեղծագ ործություններ: Երևանում երաժշտական արվեստը նոր բուռն ծաղկում ապրեց հետպատե րազմյան շրջանում: Ի հայտ եկան բազ մաթիվ նոր անուններ. լայն ճանաչում են գտել Է. Միրզոյանի, Գ. Եղ իազա րյանի, Ա. Բաբաջանյանի և ուրիշների ստեղծագ ործությունները: Ռոք երաժշտությունը Երևանում սկիզբ առավ 1960-ական թվականների կե սերից: Երևանում գործում էին մեծա թիվ ռոք-խմբեր և կատարողներ, այդ թվում Արթուր Մեսչյանի «Առաքյալ ները», «Կալեյդ ոսկոպ», «1+2»: Եր ևանի «Դինամո» դահլ իճում տեղ ի էին ունենում միջհանրապետական ռոքփառատոններ: «Ոստան Հայոց» ռոք խումբը, թերևս, ամ ենանշանակալ ի ու ազդեցիկ խմբերից էր, որն ստեղծել է 1986թ-ին Արեգ Նազարյանը: Խում բը դարձավ 1980-ականների ազգային շարժման, ինչպես նաև Երևանի առա ջին ռոք-ակումբի հիմանդիրներից մեկը: Ներկայում ակտիվորեն գոր ծող խմբերից են` «The Kings Cross»-ը, Cross»-ը, «Alter Ego»-ն, «Նաիրի»-ն
և «Empyray»-ը, «Daeron»-ը, Դիվա հարը, «Դորիանս»-ը, «The Beautified Project»-ը, «Սարդ»-ը, «Բամբիռ»-ը, «Աստծո բանակը», «Որդան կար միր», «Ռեինկարնացիա»-ն և «Արա մազդ» սփիդ-մեթալ խումբը։ Հայաստանում ջազ սկսել են կատա րել 1920-ական թվականներից։ 1930ական թվականներին հայտնվեցին համույթներ, որոնցից ամ ենահայտնի խումբը համարվում էր Ցոլակ Վար դազարյանի նվագախումբը: Վերջինս համ երգային ելույթներ էր ունենում «Մոսկվա» կինոթատրոնում։ Պաշտո նապես առաջին ջազային կոլեկտիվը 1938թ-ին կազմավորված Հայաստանի պետական ջազային նվագախումբը` կոմպոզ իտոր և թավջութակահար Ար տեմի Այվազ յանի ղեկավարությամբ, իսկ դիրիժորը Ցոլակ Վարդազարյանն է: 1950-60-ականերից հետո ճանաչում ստացան Լևոն Մալխասյանի ջազային քառյակը, Արմ են Թութունջյանը, Ար թուր Աբրամյանը և Ալեքսանդր Զա խարյանը, որոնք հաճախակի ելույթ ներ էին ունենում Երևանում, ինչպես և մասնակցում էին համամիութենա կան փառատոններին։ 1970-ականների սկզբին հանդես եկան նոր տաղանդա վոր երաժիշտներ` Դավ իթ Ազարյանը և Արտաշես Քարթալ յանը, կիթառա հար Բորիս Անդրեասյանը, դաշնա կահար Միքայել Զաքարյանը, Արմ են
Տաթևիկ Հովհաննիսյան
Գոռ Սուջյան
Տեր-Թադևոսյանի քառյակը, Էդ ուարդ Բախչ իյանի ղեկավարած համույթը։ 1970-ականներին Հայաստանի պե տական էստրադային նվագախումբը Կոնստանտին Օրբել յանի գլխավո րությամբ, առաջինը ԽՍՀՄ ջազային նվագախմբերից, հյուրախաղերի մեկ նեց ԱՄՆ։ 1980-ական թվականներին խորհըր դային ջազ ի մեջ մեծ ճանաչում ու ներ Տաթևիկ Հովհաննիսյանը: Նա սկսել է ջազ երգել 11 տարեկանից հե ռուստատեսության և ռադիոյի նվա գախմբում, իսկ 17 տարեկանից որպես մեներգչուհի միացել է Կոնստանտին Օրբել յանի նվագախմբին։ Տարիներ շարունակ նրան տրվել է Խորհրդային Միության լավագ ույն ջազ-երգչուհու տիտղոսը։ Ներկայում Հայաստանում գործո ւմ են ջազային տարբեր ուղղվածութ յուններով հանդես եկող բազում խըմ բեր։ Հայտնի են էթնո ջազային «Time Report», Վահագն Հայրապետյա նի ջազ-ռոքային «Կատուներ», ավան դական ջազ ի «Chiko & Friends», fusion-ջազային «Art Voices», կա նացի «Jazzel», ինչպես և «Ուլ իխան յան», «NooZ» խմբերը: Երևանի ամ ե նից ճանաչված ջազմ եններն են` Մար տին Վարդազարյանը, Լևոն Մալխաս յանը (Մալխաս), Վահագն Հայրապե տյանը, Արմ են Թութունջյանը (Չի կո) և այլոք։
Արթուր Մեսչյան
3 (23) 2013 35
մշակութային կ յանք
Հայկական պոեզիան, փիլ իսոփայությունն ու գրականությունը երևանյան թատրոններում և կինոյում
3 (23) 2013 36
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայաստանի ազգային արխիվ
անդրադարձը՝ Մարինե Ստեփանյանի
մշակութային կ յանք
խմբերին: 1865թ-ին Երևան հյուրախաղերի է եկել Գ. Չմըշ կյանը, այնուհետև` Ամ երիկ յանը և Մանդինյանը: Նրանք տեղ ի ուսուցիչների հետ միասին ներկայացրել են «Արշակ Բ», «Շուշանիկ», «Միհրդատ», «Վարդանանց պատերազմ» և այլ պիեսներ: 1895թ. սկսած գալ իս են Թիֆլ իսի հայ դե րասանների խումբը, որոնց թվում՝ Արուսյակը, Ժասմ ենը, Գուլազ յանը, Ի. Ալ իխանյանը: Բեմադրվել են Սունդ ուկ յա նի, Շիրվանզադեի կատակերգ ություններն ու դրամաները և այլ նշանավոր գործեր: 20-րդ դարի սկզբներից Բաքվ ից պարբերաբար Երևան էր գալ իս հայ բեմի աստղերից մեկը՝ անզուգական Սիրանույշը: Սիրանույշը հին երևանցու ամ ե նասիրել ի դերասանուհին էր:
թատրոնի շենքը) պատրաստում են փոքրիկ շարժական բեմ: Ակումբ-թատրոնը քաղաքում երկրոդն էր: Քաղաքի առա ջին թատրոնը Ջանփոլադ յանի թատրոնն էր, որը համապա տասխանում է այժմյան սպայի տանը (Նալբանդ յան փողո ցի վրա): Վերջինս սպասարկում էր հյուրախաղերի եկած
այ ժողով րդի թատերական մշակույթի պատմության մեջ Հ նոր շրջան բացվեց Երևանում Պետական ակադեմիա կան թատրոնի՝ Գաբրիել Սունդ ուկ յանի անվան թատրոնի, ստեղծմամբ, որը հիմնադրվեց 1921թ-ի օգ ոստոսի 16-ին: Երևանի հանդիսատեսի առաջ սունդ ուկ յանցիները առա
Հայաստանի ազգային արխիվ
Երևանում առաջին թատերական խումբը կազմ ել են թեմա կան դպրոցի ուսուցիչները 1866թ-ին: Նրանք բեմադրել են ներկայացումներ՝ Գ. Սունդ ուկ յանի «Պեպոն», «Խաթաբա լան» և «Գիշերվա սաբրը խեր է», ինչպես և մի քանի թարգ մանական պիեսներ Շեքսպիրից և ուրիշներից: Ինքնագ ործ խմբում ամ ենակտիվ դերը խաղում էր Էմին Տեր-Գրիգ որյա նը, որը նաև պիեսներ էր գրում: Հայկական թատերական խմբի առաջին շենքը Երևա նում կառուցվել է 1879թ-ին Պողոս-Պետրոս եկեղեցուն կից, Գայանյան օրիորդաց ուսումնարանի մոտ (այժմյան «Մոսկվա» կինոթատրոնի տեղում): 1898թ-ին քաղաքի ակումբում (այժմյան երաժշտական կոմ եդիայի պետական
3 (23) 2013 37
մշակութային կ յանք կինոյի հիմնադիրներից: Նրա Պեպոն մտել է խորհրդային կինոյի պատմության մեջ որպես ազգային դասական դրա մատուրգիայի լավագ ույն երկի կինոնկարահանման հաջող օրինակ: Երևանում օպերայի և բալետի թատրոնի վարագ ույրը բարձ րացավ 1933թ-ի հունվարին և նրա բեմում հնչեց Ալ. Սպեն դիարյանի «Ալմաստը»: Երևանի օպերային թատրոնի առա ջին արտիստների մեջ էին ազգային երգի ու երաժշտական մշակույթի հոյակապ վարպետներ Հայկանուշ Դանիել յանը,
վոր ներկայացուցիչների շարքում բացառիկ տեղ է գրավում Արուս Ոսկանյանը (1889-1943): 1921թ-ին հաստատվելով Երևանում` նա ամբող ջ կյանքը կապեց Սունդ ուկ յանի ան վան թատրոնի հետ: Հայ բեմի ականավոր վարպետ Վահ րամ Փափազ յանի (1888-1968) ստեղծագ ործական կյանքը կապված էր Սունդ ուկ յանի անվան թատրոնի հետ, որի բե մում նա հանդես է եկել 1922 թվականից: Այստեղ նա կեր տել է Օթելլոյի, Դոն-Ժուանի, Արքա Լիրի և այլ կերպարներ: Նույն թատրոնում փայլատակել է մեծագ ույն վարպետ Հրա չյա Ներսիսյանը: Հրաչյա Ներսիսյանը համարվում է հայ
Շարա Տալ յանը, Պողոս Լիսիցյանը և ուրիշներ: Թատրո նի խոշոր նվաճումը պատմական թեմաներով ազգային մի շարք օպերաների բեմական մարմնավորումն էր: Դրանցից առաջին հերթին Տ. Չուխաջյանի «Արշակ Բ» ներկայացումը: Մեծ իրադարձություն էր Ա. Տիգրանյանի «Դավ իթ Բեկի»-ի բեմադրությունը: Արդիականությունը իր երաժշտական-բե մական մարմնավորումը գտավ 1938թ-ին Հարո Ստեփան յանի «Լուսաբացին» և 1950թ-ին բեմադրված «Հերոսու հին» օպերաներում: Երաժշտական թատրոնի զարգացման համար խոշոր նշանակություն ունեցավ մեր մշակույթի ականավոր վարպետ Արամ Խաչատրյանի գործունեությու նը: Կոմպոզ իտորի մեծ տաղանդը դրսևորվեց «Գայանե» բալետում, որը հատուկ գրվեց Երևանի օպերայի և բալետի թատրոնի համար: Ազգային թատերական արվեստի զարգացման շնորհիվ Երևանում ստեղծվեցին նոր պրոֆեսիոնալ թատրոններ՝ Պատանի հանդիսատեսի (1929թ.), Ռուսական դրամայի (1937թ.), Երաժշտական կոմ եդիայի (1942թ.) և այլն: 20-րդ դարի սկզբներից Երևանում գոյություն ունեին եր կու կինոթատրոն՝ Գևորգ յանին պատկանող «Ապոլլոն»-ը և Ջանիբեկ յանի «Գրանդ իլլ յուզ իոն»-ը: Դրանցից առաջինը գտնվում էր քաղաքային Նոր այգ ում (այժմյան Հանրապե
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայաստանի ազգային արխիվ
ջին անգամ հանդես եկան 1922թ-ի հունվարի 25-ին: Թատ րոնը սկսեց իր գործունեությունը Գ. Սունդ ուկ յանի «Պեպո» ստեղծագ ործությունով: Երևանի թատերական կյանքում անգնահատել ի ծառայութ յուն ունեն՝ Հասմիկը, Ա. Ոսկանյանը, Օ. Գուլազ յանը, Լ. Քալանթարը, Հ. Ներսիսյանը, Վ. Փափազ յանը, Ա. Ավե տիսյանը, Դ. Մալ յանը, Վ. Աճեմյանը, Գ. Ջանիբերկ յանը, Խ. Աբրահամյանը, Ս. Սարգսյանը, Մ. Մկրտչյանը, Վ. Մու րադ յանը և ուրիշներ: Թատերական արվեստի այդ ականա
3 (23) 2013 38
մշակութային կ յանք
«Զանգեզուրը» (1938թ.): Նախապատերազմյան կինեմա տոգրաֆիայի շրջանի նշանավոր գործերից էին նաև «Լեռ նային մարշը» և «Սևանի ձկնորսները»: Մեծ հաջողություն էր «Դավ իթ Բեկ» հայրենասիրական ֆիլմը, որն ստեղծվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին: Հետ պատերազմյան շրջանի ֆիլմ երից են «Անձամբ ճանաչում եմ» և «Արտակարգ հանձնարարություն» կինոնկարները: 1923թ-ին Երևանում բացվել են «Պետկինո» ամառային, 1924թ-ից «Նաիրի» կինոթատրոնները, իսկ «Ապոլլո»-ն`
ցուցադրումը ժամ եր էր տևում: «Ապոլլոն» կինոթատրոնում ցուցադրված մեզ հայտնի կինոնկարներից են՝ «Տիտանիկի կործանումը» և «1812 թվականը»: Երևանում գործել է նաև «Ավանեսով և Խաչատուրով» ամառային կինոթատրոնը։ Հայկական կինոյի հիմնադիրը Հ. Բեկնազարյանն է, որը կի նոյի բնագավառում մեծ փորձառությամբ, ռուսական կինոյի ճանաչված դերասաններից էր։ Հենց Երևանում է գտնվում Հ. Բեկնազարյանի անվան Հայֆիլմ կինոստուդիան, որի հետ անխզել իորեն կապված է ազգային կինոարվեստի ծնունդն ու զարգացումը, և փաստավավերագրական կինոնկարների ստուդիան: Հայ կինոյի ծննդ յան պաշտոնական տարեթիվը համարվում է «Պետական կինոյի կազմակերպման մասին» կառավարական դեկրետի ընդ ունման օրը` 1923թ-ի ապրի լի 16-ը, որով բոլոր մասնավոր կինոթատրոններն ազգայ նացվել են։ Կինոհանդիսատեսը առաջին անգամ ծանոթա ցավ Հայֆիլմի հետ 1924թ.-ին, երբ էկրանի վրա ցուցադրվեց նրա թողարկած փաստվավերագրական ֆիլմը` նվիրված Խորհրդային Հայաստանին: 1926թ-ին նկարահանվեց «Նա մուսը», որով սկիզ բնավորվեց ազգային կինեմատոգրաֆի ան: Էկրան բարձրացան «Զարե», «Գիքոր» և ուրիշ այլ ֆիլ մեր: 1935 թվականին Հայֆիլմը թողարկեց առաջին հնչուն ֆիլմը՝ «Պեպոն»: Խորհրդային կինոյի դասական երկերից է
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայաստանի ազգային արխիվ
տության հրապարակի հարավային ծայրում), իսկ երկրորդը՝ նույնի դիմացի` Ջանփոլադ յանի թատրոնի շենքում, Սպայի տանը: Շուտով Գևորգ յանն ու Ջանիբեկ յանը սնանկանում են և 1910թ-ին ստիպված հրաժարվում կինոթատրոններից: Նոր տերերը բարձր գներ են սահմանում տոմսերի համար: «Ապոլլոնի» մեկ հասարակ տոմսը 1911-1912թթ. արժեր 50 կոպեկ` չհաշված երաժշտության սահմանված հատուկ վճա րը, իսկ «Գրանդ իլլ յուզ իոն ում» յուրաքանչյուր տոմսն ար ժեր 35 կոպեկ: Երևանի կինոթատրոններում կինոնկարների
վերանվանվել «Պրոլետար»։ Երևանի խոշոր կինոթատրոն ներից են եղել «Այրարատ»-ը, «Մոսկվա»-ն, «Նաիրի»-ն, «Հայրենիք»-ը, «Կոմիտաս»-ը, «Արագած»-ը, «Անի»-ն և այլն։ 1924թ-ից Երևանում արդեն գործել է կինոլաբորատո րիա, իսկ նույն տասնամյակում Հայաստանն ուներ տեխնի կապես հագեցած կինոստուդիա` նկարահանման մեծ տա ղավարով, որը հետագայում համալ րվել է լուսավորման և ձայնագրման անհրաժեշտ սարքավորումներով։ «Նաիրի»-ն Երևանի ամ ենահին կինոթատրոնն է, որը 192050-ական թվականներին գտնվել է Ամիրյան փողոցում` ներ 3 (23) 2013 39
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
մշակութային կ յանք
3 (23) 2013 40
կայիս Արտաքին գործերի նախարա րության շենքում։ Կինոթատրոնն ունե ցել է փակ և բաց` ամառային, դահլ իճ ներ, որտեղ ցուցադրվել է հայկական առաջին ֆիլմը` «Զարե»-ն։ 1952-1954 թվականներին կինոթատրոնը տեղա փոխվել է Մաշտոցի պողոտայի և Իսա հակ յան փողոցի խաչմ երուկում Ալ. Թամանյանի (այնուհետև նրա որդի Գ. Թամանյանի) նախագծով կառուցված նոր շենք։ «Նաիրի» կինոթատրոնում կան մեծ (231 նստատեղով), փոքր (42 նստատեղով) և VIP` առանձնացված (12 նստատեղով) դահլ իճներ։ «Մոսկվա» կինոթատրոնի շենքը կա ռուցվել է 1937թ-ի ՀՀ մայրաքաղաքի սրտում (ճարտարապետներ` Տ. Երկա նյան և Գ. Քոչար): Այն գլխավոր ճա կատով ուղղված է Շառլ Ազնավուրի անվան հրապարակին, մի թևը փռված է Աբով յան փողոցի վրա` մինչև Թու մանյան փողոց, իսկ մյուսն ընկնում է փողոցների անկ յունում տարածվող թաղամասի վրա։ Կիրառվել է 1930-ա կան թթ-ի կինոթատրոնների շենքերին հատուկ ոճեր, կինոթատրոնի շենքում կա 4 դահլ իճ` մեծ դահլ իճ` Կարմիր դահլ իճ (491 նստատեղով), Կապույտ դահլ իճ (352 նստատեղով), VIP` առա նձնացված (35 նստատեղով), և բացօթ յա ամառային դահլ իճ։
Ես քո գրկում` կարոտ եմ քեզ… հեղինակ՝ Գոհար Ֆահրադ յան
Շատերն են գովերգել Երևանը, հիացել նրա գեղեցկությամբ ու հոգ ով… Ոչ մի կոմպոզ իտոր չի ցանկացել անմասն մնալ բոլոր հայերի սրտում յուրահատուկ տեղ ունեցող մայրաքաղաքը ներ կայացնելու և նրա նկատմամբ իր սերը դրսևորելու հնարավորությունից. Ա.Խաչատրյան և Ա.Բաբաջանյան, Կ.Օրբել յան և Ա.Այվազ յան, Ալ.Դոլուխանյան և Վ.Կոտոյան, Է. Հովհաննիսյան և Է.Գյանջումյան և ուրիշներ: Մեր նվիրական զգացում ներն են արտահայտված սիրել ի քաղաքի մասին երգերում` Օ, իմ սրտում դու թանկ անուն ես, ոսկե իմ Երևան, /Կարոտ սրտիս երազն ես դու իմ աննման: Ասես մեզնից յուրաքանչյուրի մասին լինեն բոլորիս ծանոթ երգի բառերը` Այստեղ եմ ծնվել, այստեղ մեծացել, /այս ջուրը խմել սառնորակ.…/Քարդ քարիդ եմ շարել, քեզ հետ հասակ եմ առել : Երևանն ամ են հայի սրտում է, մեր ազգային միասնության ու պետականության խորհրդանիշն է, մեր պատմության կրողն ու փոխանցողն է, ազգային մղումների ամբողջացումը. Քեզ բարի լույս, օրդ բարի, / իմ Երևան, սիրտն ես հայի կամ Իսկ մենք բոլորս ենք քեզանով արբել, / Տաք է սերը մեր` շեկ քարերիդ պես, / Հին է սերը մեր` ձիգ դարերիդ պես: Երևանը հմայում ու գրավում է իր խորախորհուրդ ությամբ ու երիտասարդական ավ յունով` Ես լսում եմ քո երգդ ուրախ, / Արևոտ ու լուսե իմ Երևան, / Կանչում եմ քեզ իմ երգ ով, / Տենչում եմ քեզ իմ սրտով / Իմ անուշ եզերք, իմ Երևան: Նրան ենք պատմում մեր հույզերն ու մտորումները, նրա շնորհիվ հավատում մեր ուժերին` Եղ իր Երևան միշտ այդպես Մոր նման, / Սփոփիչ և խաղաղ մայթերով, / Դու միշտ մտերիմ և բարի պահերի օրրան, / Երեկ, վաղ ը և ամ են մի օր կամ էլ` Շատ հույսեր եմ քեզ հետ կապում / Եվ ժպիտով խորհում անվերջ, / Արդյոք ես եմ քո մեջ ապրում, / Թե հենց դու ես ապրում իմ մեջ: Երևանի ու երևանցիների ջերմությունն ու հյուրասիրությունն է շեշտվում Հեյ ջան Երևան երգ ում` Բոլորիդ կանչում եմ, եկեք Երևան, / Ջուրը անուշիկ է, օդը աննման,,,,Հե~յ, ջան Երևան, իմ լավ օթևան, / Հեյ ջան, հեյ ջան, ծաղկիր Երևան: Ամ են բացվող առավոտ / Քեզ երգեմ կրկին, / Ամ են իջնող երեկո, / Նորից նոր վառվեն լույսերը / Եվ փարվեն քո տառապած / ՈՒ կարոտ գրկին, / Քեզ նվիրելով ողջ իմ սերը. սա է բոլոր երգերի հիմնական բովանդակությունն ու տրամադրությունը: 3 (23) 2013 41
մշակութային կ յանք
Գրական շրջադարձերը՝ Երևանում
Համո Սահյան
Հայաստանի ազգային արխիվ
Սիլվա Կապուտիկյան
Հովհաննես Շիրազ 3 (23) 2013 42
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայաստանի ազգային արխիվ
անդրադարձը՝ Արմինե Սարգսյանի
2012-ին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն Երևանը հռչակեց գրքի համաշ խարհային մայրաքաղաք, զուգահեռ նշվեց հայ գրատը պության 500-ամյակը: Թադևոս Հակոբյանի «Երևանի պատմություն» աշխատությունից տեղեկանում ենք, որ hար յուր տարի առաջ ևս` 1912 թվականին մեր քաղաքում մեծ շուքով տոնվել են հայոց գրերի գյուտի 1500-ամյակն ու տպագրության 400-ամյա հոբել յանը: Այդ տարիներին Երե վանն ակտիվորեն արձագանքել է համահայկական դեպքե րին, տոներին ու հոբել յաններին: 1917-ին ստեղծվել է գրա սերների ընկերություն` հանրությանը հայ գրականությանը ծանոթացնելու նպատակով: Սակայն Երևանի մշակութային, հատկապես գրական կենտրոն դառնալը խորհրդային տարիների իրողություն է: Երևանի հետ է կապված Չարենցի, Իսահակ յանի, Շիր վանզադեի, Դեմիրճյանի, Բակունցի, Շիրազ ի, Սևակի, Սա հյանի և հայ այլ անվանիների գրական գործունեությունը: 1922-ին մայրաքաղաքում ստեղծվել են գրական առաջին խմբակները: 1934-ին կազմավորվել է Հայաստանի գրողնե րի միությունը: Ինչպես նշում է «Անտարես» հրատարկչության գլխավոր խմբագիր, գրաքննադատ Արքմ ենիկ Նիկողոսյանը, մինչ այդ` մ եր գրականության հիմնական օջախներն էին Թիֆ լիսն ու Պոլ իսը: «Մեր գրականությունը միշտ զարգացել է Հրանտ Մաթևոսյանի ձևակերպմամբ` «չեզոք գոտում»` ուրիշ վայրերում: Խորհրդային տարիներին շրջաններում աչքի ընկնող գրողները, որոնք տպագրվել են «Գարունում», «Գրական թերթում», «Ավանգարդ ում», տեղափոխվել են Երևան: Նույն միտումը նկատվում է նաև այսօր: Երևանում ապրող և ստեղծագ ործող երիտասարդ գրողների մի զգալ ի խումբ մարզերից է: Շրջաններից եկած գրողների ստեղծա գործության ակունքը հիմնականում իրենց գյուղն է, իրենց
մշակութային կ յանք
պատումի ձևը հետահայաց է, Երևանում ծնված գրողները ավել ի ռեալ են, առօրեական»,- ասում է Արքմ ենիկ Նիկո ղոսյանը` ներկայացնելով գրական շրջադարձերը` խորհըր դային տարիներից մինչև մեր օրերը: Խորհրդային գրականությունը կարել ի է մի քանի փուլ ի բա ժանել. սկզբնական շրջանում` 20-ականներին չկողմնորոշ վածություն կար, ձգտում էին սոցիալ իստական կարգերի գովերգման ու կուրորեն մերժում էին անցալը: Հետո գալ իս
է այդ կարգերից որոշակի հիասթափության շրջանը` 1937 թվականի ռեպրեսիաները և այլն: Նախախորհրդային շըր ջանի մեր գրականությունը պետականության ֆունկցիաներ էր կատարում, մի տեսակ անտեսվում էին գրող ի անձը, ան հատականութունը: Խորհրդային շրջանում արդեն պատ կերն այլ էր: Այդ տարիներին չկար պետականություն, բայց կար պետականության ֆիկցիա` Խորհրդային Հայաստանը: Ստեղծվում է գրականություն, որ լծված էր խորհրդային մի ության գաղափարախոսության քարոզմանը, և գրականութ յուն, որ փորձում էր ազգային պետականության չգոյության պայամաններում ժողով րդի մեջ վառ պահել ազգային ոգին: Հատկապես 60-ականներին ստեղծված մեր գրականու թյունը դրա լավագ ույն վկայությունն է (Վիգեն Խեչումյան, Հրանտ Մաթևոսյան, Պերճ Զեյթունցյան, Զորայր Խալափ յան, Աղասի Այվազ յան և ուրիշներ): Այսօր, արդեն Անկախ Հայաստանում մեր գրողներին տրվել է բացառիկ հնարավորություն` ստեղծելու այսպես կոչված մաքուր գրական երկ, զբաղվելու բացառապես գրականութ յամբ: Սակայն երկրում կան խնդիրներ, և ստեղծվում է նաև ընդդիմադիր գրականություն, մի բան, որ բնորոշ է բոլոր առող ջ հասարակություններին: Նույն Մարկեսի, Ֆոլ քների գրականության մեջ իշխանութունների հանդեպ կասկած, քննադատություն կա: Դա պետության դեմ չի: Նրանք պե տականության ջատագ ով են և ուզում են պետությունը տես նել ավել ի կատարյալ: Ցավոք, ավանդ ույթի ուժով, մեր ժո ղովուրդն այսօր էլ գրականությունից սպասում է ազգային վեհ գաղափարներ, հաճախ երկրի նախագահին, կրթության, պաշտպանության նախարարին թողած, գրողներից են հար ցերի լուծում պահանջում: Գրականությունն ունի իր օրենք ները և իր տաղանդավորությամբ ասում է, որ երկրում ինչոր բան այն չէ, անպայման չի, որ ասի` սա լավ է, սա վատ:
Ստեփան Զորյան
Հայաստանի ազգային արխիվ
Գուրգեն Մահարի
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայաստանի ազգային արխիվ
Գրաքննադատը, ի լրումն իր խոսքի, նշում է նաև, որ այ սօր մենք ունենք մրցունակ, ներկայանալ ի գրականություն, պարզապես միջազգային հարթակ դուրս գալու համար անհ րաժեշտ է նաև պետական քաղաքականութուն, հրատարակ չությունների ճիշտ գործունեություն, գրական գործակալներ և այլն:
Հովհաննես Թ ումանյան 3 (23) 2013 43
մշակութային կ յանք
Երևանը հայ գրականության մեջ
Երևանի պատմության թանգարան
հեղիանակ` Լ իլիթ Խանդակարյան
Գուբերնսկայա փողոց (ներկայիս՝ Հանրապետության փողոց)
աղաքային տարածքը, ներքին կյան Ք քը, ժամանակագրությունը հասկա նալու համար կարևոր նշանակություն ունի տվյալ քաղաքի տեքստայնացու մը: Այս առումով հետաքրքիր է հատ կապես գրականության դերը, քանի որ նրա միջոցով ոչ միայն նկարագրվում է քաղաքը, մարդկանց առօրյան, այլև ստեղծվում է նոր իրականություն, որ իրենն է թելադրում: Բազմաթիվ խոշոր քաղաքներ հետաքրքիր են աշխարհին հենց այն պատճառով, որ տեքստայ նացված են ու գրականության միջոցով ստեղծած կերպարի և, ինչու ոչ, նաև կարծրատիպերի շնորհիվ օտարի հա մար ընթեռնել ի են: Այս առումով հե տաքրքիր է նաև Երևանի վերլուծութ յունը: Հայ դասական գրականության մեջ Երևանի կերպարի զարգացումն ու 3 (23) 2013 44
րույն բնույթ ունի: Ընթերցող ի համար բուն քաղաքի պատկերը, փողոցների շարժը, առօրյան, շատ անգամ փակ են մնում: Առավել շատ տեսնում ես որևէ ժամանակաշրջանում ու քաղաքա կան-հասարակական իրադրությու նում որոշակի վերաբերմունք քաղաքի նկարագրության հարցում: Օրինակ` Խաչատուր Աբով յանի «Վերք Հայաս տանի»-ում Երևանի կերպարը ընդգըծ վում է Երևանի բերդի միջոցով: Բերդի սիմվոլը, ներկայացնելով քաղաքը, տա լիս է պատմական ժամանակաշրջանի պատկերում, սակայն բուն քաղաքն այս ամ ենից անմասն է մնում: Այս շրջանի ստեղծագ ործություններում տեսնում ենք բանտարկված գավառական Երե վանը: Պատմական իրադրության փոփոխութ յուններով փոփոխվում է նաև քաղաքի
կերպարը: Այս տեսակետից հետաքր քիր է հատկապես խորհրդային շըր ջանը: Այս շրջանի ստեղծագ ործութ յուններում Երևանը պատկերվում է որպես համակարգի մի մաս: Չարենցն իր «Երևանին» պոեմում ներկայաց նում է քաղաքի խեղճությունը, թշվա ռությունը, ինքնասպանության եզրին կանգնած լինելու տրամադրությունը, որին, սակայն, հաջորդ ում է «սեփա կան»-ի քաղ ցր լինելու զգացումը: Չա րենցի ստեղծագ ործություններում է, որ հայ գրականության մեջ առաջին ան գամ սկսվում է ուրվագծվել, ընդգծվել քաղաքային պեյզաժը՝ իր հետ բերելով նաև կյանքի պատկերում: Մոսկով յան, նաև կարսյան շրջանի փորձառությու նը նրան հնարավորություն է տալ իս ընթեռնել Երևանը: Չարենցի ստեղծա գործություններում ընդգծվում է թշվառ,
Տեր-Ավետիքովների տուն, Գուբերնսկայա փողոց PanARMENIAN Photo Archive
դատարկ քաղաքի պատկերը, որը, սա կայն, սրտամոտ է, հարազատ: Նրա բա նաստեղծություններում է, որ տեսնում ենք քաղաքի ու բանաստեղծի շփումը, հարաբերությունների զարգացումն ու փոփոխությունը: Առաջին անգամ Երե վանը գրականության մեջ հայտնվում է որպես փոփոխվող կենդանի օրգանիզմ: Հատկանշական են նաև Գուրգեն Մա հարու ստեղծագ ործությունները, որ տեղ Երևանյան կյանքը ձգվում է իր ողջ ձանձրույթով: Մահարին իր ստեղ ծագ ործություններում ներկայացնում է Երևանը որպես մեծ գյուղաքաղաք՝ կանգ առած կյանքով: 1918-1920-ականների Երևանի պատ կերման գործում Մահարու ստեղծա գործություններից բացի, անփոխա րինել ի է Կոստան Զարյանի «Նավը լեռան վրա» վեպը: Վեպի միջոցով տեսնում ենք այդ շրջանի քաղաքը, ան կախության նվաճումն ու դրանից հետո տիրող անասել ի թշվառությունը: Պատ մական շրջանի նկարագրությունն ու կարևոր շրջանը տեսնում ենք հենց բուն քաղաքում: Քաղաքը դառնում է կարե վոր տարածություն, որտեղ պատկեր վում է հասարակական իրադրությունը: Տարածության պատկերումը դառնում է նույնքան կարևոր, որքան այդ տարա ծության մեջ կատարվող գործողութ յունները: Հետխորհրդային շրջանում քաղա քային պատկերը շրջադարձային փո փոխություն է կրում: Ազգային շարժ ման զարգացումն իր շեշտն է դնում քաղաքի կերպարի վրա: Երևանին նվիրված ստեղծագ ործություններում առավել շատ տեսնում ենք քաղաքի գով ք, քաղաքը որպես ազգային ոգին բարձրացնելու մի մաս: Կերպարն սկսում է արտահայտվել կարծրատի պերի միջոցով՝ Երևանի ջուր, Երևանի գիշերներ, Երևանի աղջիկներ, վարդա գույն քաղաքի պատկեր: Ժամանակա կից գրականության մեջ Հովհաննես Գրիգ որյանի բանաստեղծությունների միջոցով արդեն առավել շոշափել ի է դառնում քաղաքի պատկերը: Իր երի տասարդ ության օրերի փորձառու թյամբ ցույց տալ իս քաղաքն արդեն իր շարժուն կյանքով, երիտասարդների խնդիրներով, կեղտոտ փողոցներով ու շենքերով: Մեր օրերում գրված ստեղ ծագ ործություներում Երևանն սկսում է առավել որոշակի դառնալ: Կարծրա տիպային պատկերներին ու մակդիր ներին սկսում են փոխարինել շարժուն, փոփոխվող կյանքը: Քաղաքը սկսում է կարևորվել ոչ միայն որպես տարածու թյուն, այլև որպես կերպար:
PanARMENIAN Photo Archive
մշակութային կ յանք
Նալբանդյան փողոց 3 (23) 2013 45
գրատպություն
Հայ գիրքը՝ Գուտենբերգի գյուտից 67 տարի անց
անդրադարձը՝ Արմինե Սարգսյանի
Հայ գիրքը «Շուտով մարդկային հանճարը կթե վածի ամբող ջ աշխարհում, և նրա թևերը կլինեն թղթից» Վաղ միջնադարյան մի իմաստուն այ առաջին գիրքը` «Ուրբաթա Հ գիրք»-ը լույս աշխարհ է եկել 1512-ին, Վենետիկում, Գուտենբերգի գյուտից 67 տարի անց` Հակոբ Մեղապարտի ձեռ քով: Հայաստանում առաջին տպարա նը հիմնադրել է Սիմ եոն Երևանցին` Էջմիածնում, 1771-ին: Թիֆլ իսից Երևան տեղափոխված` մտավորական, մանկավարժ, հրատա րակիչ Զաքարիա Գևորգ յանը 1874-ին հիմնել է Երևանի առաջին տպարանը, որը հետագայում տնօրինել է դրամա տուրգ, մշակութային գործիչ Էմին ՏերԳրիգ որյանը: Այս տպարանը քաղա քում միակն էր, և շատ արագ այստեղ կենտրոնանում է պաշտոնական և ոչ պաշտոնական կարգադրությունների, հայտարարությունների, ցավակցութ յունների, մահազդերի, արտակարգ լուրերի ամբող ջ տպագրությունը: 1878ին սկսում է գործել Երևանի երկրորդ` 3 (23) 2013 46
Աբգար Գուլամիրյանցի տպարանը: 1880-ին տեղ ի առաջին պարբերակա նի` «Պսակի» խմբագիր-հրատարա կիչ Վասակ Պապաջանյանը հիմնում է համանուն տպարան, քանի որ փոքր տպաքանակ ունեցող թերթի տպագը րությունը ձեռնտու էր սեփական տպարանում: Վերջինս տեղավորված էր Նահապետ Հովակիմյանի տանը՝ Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցու դիմաց (այժմյան «Մոսկվա» կինոթատրոնի տեղում): Նույն տպարանը հրատարա կել է նաև 7 անուն գիրք: Հայաստանում 19-րդ դարի սկզբից մինչև 1920-ական թթ. հայ տպագ րության գլխավոր կենտրոններ են եղել Էջմիածինը, Ալեքսանդրապոլը և Երևանը: Մասնավոր տպարաններում լույս էին տեսնում գրքեր, դասագրքեր, քարտեզներ, գիտական ժողովածուներ: Առավել ծավալուն գործերը, որպես կանոն, տպագրվում էին Էջմիածնի տպարանում, իսկ Երևանում հրատա րակված առաջին գրքերը մեծ մասամբ տարբեր բնույթի պիեսներ էին` մի մա սը հայ հեղ ինակների, մյուսը` թարգ մանական: Երևանում տպագրության հետագա աշ խուժացումը կապված 1905-ի հեղափո խության հետ, երբ տարբեր կուսակցու թյուններ, խմբավորումներ ստեղծում
էին իրենց տպարաններն ու հրատա րակչական մարմինները: Հայկական անկախ պետականության վերականգ նումից հետո 1918-ին` շարք են մտել նաև «Ուրարտիա», «Հայրենիք», Սո ցիալ իստական հեղափոխական կու սակցության և Գլխավոր շտաբի տպա րանները: 1875–1920-ին Երևանում հրատարակվել է մոտ 230 անուն գիրք: Տպագրության վերել քն սկսվել է խորհրդային տարիներին: Կարևոր իրադարձություն էր 1921-ին Երևա նում Հայպետհրատի ստեղծումը, որ տեղ հայերեն և այլ լեզուներով հրա տարակվել է բազմաբնույթ գրակա նություն: Ժամանակի ընթացքում հիմ նվել են նաև այլ հրատարակչու թյուններ՝ ԵՊՀ-ի, ՀԽՍՀ ԳԱ-ի, «Լույս», «Անահիտ», «Արևիկ» «Գիտել իք» ըն կերության, Հայկական հանրագիտա րանի գլխավոր խմբագրության և այլն: Չնայած այս շրջանում գրքերը ենթա րկվել են խիստ գրաքննության, այդ ու հանդերձ, ստեղծվել է բարձրարժեք տպագիր գրաֆոնդ: Ինչպես նշում է Հրատարակիչների ազգային ասոցիացիայի գործադիր տնօրեն Վահան Խաչատրյանը, հրա տարակչության ոլորտում գործում էին հստակ մեխանիզմներ և պետության կողմից ապահովված պլանային այդ
մամուլ
Փոստարկղերը բացել-փակելը ամ ենօ
րյա հաճել ի արարողություն էր: երթը ձեռքին պահելու անբացատրե Թ լի հաճույքը` 18-րդ դարում հայկական մշակույթի նվաճումներից մեկը, պար բերական մամուլ ի ստեղծումն էր: Հայ
որևէ այլ նյութ չի պարունակել: Կարե լի է ասել Երևանում երկար ժամանա կով, ընդհուպ մինչև 20-րդ դարի առա ջին տասնամյակի վերջերը մամուլ ի կյանքն ընդհատվում է: 20-րդ դարի սկզբի Երևանի առաջին թերթը «Հրազդանն» էր, որն ուներ գրա
առաջին պարբերականը ` «Ազդարա րը» լույս է տեսել 1794-ին Հնդկաստա նի Մադրաս քաղաքում` Հարություն Շմավոնյանի ստեղծած տպարանում: «Ազդարարը» ստանում էին Մադրա սից դուրս,Հայաստանում և շատ այլ հայաբնակ վայրերում` Նոր Նախիջե վանում, Մոսկվայում, Թիֆլ իսում և այ լուր: Երևանում հրատարակված առա ջին պարբերականը «Պսակն» է, որը որոշ ընդմիջումներով լույս է տեսել 1880-1884թթ-ին: «Պսակն» իր դեմոկ րատական ուղղվածությամբ դարձել է համահայկական հետաքրքրության առարկա: Նրա էջերում տեղ են գտել Երևանի նահանգի և մանավանդ Եր ևան քաղաքի ներքին կյանքին վերաբե րող հոդվածներ: Թերթի յուրաքանչյուր համարը ենթարկվել է խիստ գրաքնու թյան: 1884-ին հրատարակումը դադա րեցվել է: Կարճ ժամանակ անց փակվել է համարձակ հոդվածներով աչքի ընկ նող «Առողջապահական թերթ» հան դեսը: Միայն հայերեն հրատարկվելու փաստը բավական էր, որ նույն ճակա տագրին արժանանար «Երևանի հայ տարարություններ» թերթիկը: Վերջի նս 1900-ից հաջողվում է վերահրատա րակել, բայց արդեն` ռուսերեն, և մինչև 1908-ը հայտարարություններից բացի
կան, հասարակական, տնտեսական բնույթ: Քաղաքի բնակչության կըր թական մակարդակի բարձրացմանը նպաստում էր «Эриванский вестник» եռալեզու, բազմաբովանդակ օրաթեր թը: Երևանի սոցիալ-դեմոկրատական առաջին «Факты» թերթը լույս է տեսել 1907-ին, հրատարակվել է ընդամ ենը երեք համար: Չորս տարի անց երևան է եկել «Կռան» հասարակական, տնտե սական և գրական թերթը: Նշված ժամանակաշրջանի տարբեր տարիներում երևանում հրատարակվել են 11 անուն թերթեր, թերթիկներ և մեկ ամսագիր: Հետագայի թերթերից կարել ի է հիշա տակել «Աշխատանքը» (1915թ.), «Զան գը»(1917թ.), «Շանթը» (1918թ.), «Եր կիրը» (1919թ.), «Հառաջը» (1919թ.), «Սպարտակը» (1919թ.) և այլն: Այլ էր պատկերը խորհրդային շրջա նում: Ժամանակի ընթացքում հրատա րակչական գործը հունի մեջ է ընկնում, չնայած գաղափարական կաղապար ներին` պարբերական մամուլը դառ նում է բազմաբնույթ ու բազմաքանակ: Խորհրդային շրջանում լույս տեսնող պարբերականներից մի քանիսը պահ պանվել են մինչև օրս: Այդ տարիներին մամուլ ի ընթերցանությունը դառնում է կենցաղ ի անբաժանել ի մասը: Առաջի
լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի
համակարգն աշխատում էր անխափան ժամացույցի պես: Տարեկան լույս էր տեսնում 1100 անուն գիրք`յուրաքանչ յուրը` նվազագ ույնը 1000-3000 տպա քանակով: Գրքեր էին հրատարկվում նաև 10, 30, մինչև 100 հազար տպաքա նակով: Անցումային շրջանում`սկսած 1991-ից, ամբող ջ համակարգը միան գամից սեփականաշնորհվեց: Գրա հրատարակչության գործը համարվեց ազատ գործունեության տեսակ. յու րաքանյուր ոք կարող էր հրատարկել ցանկացած գիրք: Վահան Խաչատրյա նի կարծիքով`գրահատարակչական գործունեությունը պետք է ինչ-որ ձևով կարգավորվ ի, որ ազատությունը չդառ նա չարիք: Խորհրդային տարիներին գոյությո ւն ուներ 8 պետական հրատարակ չություն, նորանկախ Հայաստանում դրանց թիվը հասնում է 300-ի: Գրքերի տպաքանակը նվազել է, բայց գրքա նունների թիվը կրկնապատկվել է, խոր հըրդային տարիներին տպագրվում էր 1100 անուն գիրք, մեր օրերում` 2200 : «Այսօր կան փորձված հրատարկիչներ, որ կարողանում են կապեր հաստատել միջազգային մասշտաբով, համագ որ ծակցել դրսի հրատարակիչների հետ, ներկայացնել հայ գիրքը: Ամ ենակար ևորը, մեր գրքի որակը, տեսքը, կա ռուցվածքը դարձել է եվրոպականին համարժեք»,- ասում է զրուցակիցս` նշելով, սակայն, որ հրատարակչական ոլորտում դեռ անել իք շատ ունենք: Հաճախ է խոսվում խորհրդային գրաքն նության մասին: Արգելվել են, օրինակ, Պ. Սևակի «Անլռել ի զանգակատուն» պոեմը, Խ. Դաշտենցի «Ռանչպարնե րի կանչը», Հովհ. Շիրազ ի գրքերը և այլն: Այսօր «Անտարես» հրատարակ չությունը ընթերցող ին ներկայացնում է «Արգելված գրքեր» մատենաշարը: Տպագրվում են այն գրքերը, որոնք ժա մանակին արգելված են եղել տարբեր պատճառներով:Մատենաշարի առա ջին գիրքը Հենրի Միլլերի «Խեցգետնի արևադարձը» վեպն է, որը անցել է բազ մաթիվ դատավարությունների միջով, ժամանակին արգելված է եղել նաև ԱՄՆ-ում և Ֆրանսիայում: «Արգելված գրքեր» մատենաշարում տեղ են գտել նաև Ջորջ Օրուել ի «1984» վեպը, Էլ իֆ Շաֆաքի «Ստամբուլ ի բիճը» և այլն: Հավելենք, որ մեր այսօրվա գրահրա տարկչական արտադրանքի 70 տոկոսը ապահովում են խոշոր հրատարակչու թյունները ` «էդիտ պրինտը», «Զանգա կը», «Անտարեսը» և այլն:
3 (23) 2013 47
լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի
լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի
մամուլ
նը, որ Երևանցիների ավագ սերունդը հիշում է` բակերում կամ շենքերի մուտ քերի անկ յունում տեղակայած փոստա րկղերն էին, որոնք ստուգելը ամ ենօրյա հաճել ի «արարողութուն» էր: Թիթեղ յա այդ արկղերի մեջ փոստատարը գցում էր ոչ միայն օրվա թարմ թերթերը, այլև նամակները, հեռագրերը, ամսագրերը: Այսօր նամակներ ու ինֆորմացիա մեզ հասնում են ամ են վայրկ յան` կայծակ նային արագ ությամբ: Փոստարկղերի բանալ իներին փոխարինում են գաղտ նաբառերը, տպագիր մամուլ ին` էլեկտ րոնայինը, ձեռագիր նամակների մա սին այլևս խոսք լինել չի կարող: Ըստ բանաստեղծ, լրագրող և հրապա րակախոս Հակոբ Սրապյանի` խորհր 3 (23) 2013 48
դային ժամանակների մամուլ ի թերու թյունը գաղափարականացված լինելն էր, սակայն թերթերը, ամսագրերը հրա տարակվում էին հստակ պարբերակա նությամբ, բարձրացված խնդիրները, քննադատությունները հիմնականում անարձագանք չէին մնում: 1975-ին Երևանում լույս էր տեսնում 110 անուն պարբերական («Ավանգա րդ», «Հայրենիքի ձայն», «Коммунист», «Հայաստանի աշխատավորուհի», «Գիտություն և տեխնիկա», «Սովետա կան Հայաստան» , «Պիոներ կանչ», «Հայաստանի ֆիզկուլտուրնիկ», «Ոզ նի» և այլն): Հետխորհրդային շրջանն իր հետ բերեց խոսքի ազատությունը: Տասնյակ թեր
թեր էին լույս տեսնում, սակայն հիմնա կանում միջոցներ չունենալու պատճա ռով դրանք ինչպես բացվում, այնպես էլ փակվում էին: Իսկ ազատ խոսքի, քաղաքական պայքարի արդ յունքում մամուլը, լրագրողները, զերծ չմնացին նաև հետապնդ ումներից, բռնություն ներից: Անցումային տարիներին ընթերցող ի ուշադրությունը գրավեց «Այսօր» ամ սաթերթն իր տարբերվող, աննախա դեպ հոդվածներով, խաչբառների նոր տեսակներով : Մեր օրերում կան արդեն որոշակի ճանապարհ անցած, հստակ դիմագիծ ունեցող թերթեր` «Իրատես de facto», «Առավոտ», «168 ժամ», «Ազգ», «Հայ կական ժամանակ», «Հրապարակ», «Երկիր» և այլն: Արծարծվող թեմանե րի առանցքում հասարակական-քաղա քական խնդիրներն են: Հակոբ Սրապ յանը նկատում է, որ կան ժողով րդի ցավ ից, սրտից խոսող թերթեր, բայց լուրջ, ծանրակշիռ խոսքն ավել ի շուտ կարող է տեղ հասնել, քան հայհոյանքը, որից, զերծ չի մնում մերօրյա մամուլը: Գրական մամուլ ին անդրադառնալով նա նշում է, որ «Գրական թերթը» ժա մանակին գրական դաշտի մայր թերթն էր, առանձնանում էին նաև «Նորք», «Գարուն» ամսագրերը, որոնք սերո ւնդ դաստիարակեցին, ի հայտ բերեցին երիտասարդ ստեղծագ ործողների մի ամբող ջ փաղանգ: Պատմություն ունեցող պարբերական ները բոլորում են իրենց 100 տարին: Զրուցակցիս խոսքով` այսօրվա խմ բագիրները, ասես, առաքելություն են ստանձնել, որ իրենց օրոք չփակվեն դրանք: Իսկ դրանց բացակայությու նը,կարծում եմ, շատերն արդեն չեն նկատում: Փոխարենը երևան են գալ իս տպագիր ու առցանց նոր պարբերակ ներ , որոնք նաև յուրատեսակ հավա քատեղ ի են ժամանակակից գրողների ու գրականության սիրահարների հա մար` «Նարցիս», «Գրեթերթ», «Ցոլ քեր», «Գրանիշ» և այլն: Էլեկտրոնային մամուլը խմորման փու լում է, աչքի է ընկնում ավել ի շատ թվաքանակով, քան` որակ յալ նյութե րով: ժամանակակից մարդը օրվա զգա լի մասն անցկացնում է համակարգչ ի էկրանի առաջ, այնուամ ենայնիվ, դեռ կան մարդիկ, որ նախընտրում են ին ֆորմացիա ստանալու դասական եղա նակը` վայելելով թերթը ձեռքին պահե լու անբացատրել ի հաճույքը:
3 (23) 2013 7
գրադարաններ
հեղինակ` Անահիտ Կիրակոսյան
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
Գրքերը լի են կյանքով
Խնկո Ապոր անվան մանկական գրադարան
«Հասարակական լավ գրադարան մուտք գործելու ան վճար թույլտվություն տալուց ավել ի մեծ բարերարությո ւն` երիտասարդի համար չ ի կարող լինել»: (Բրայթոմ) Գրադարանները մշակույթի զարգացման վկաներն են և մարդ ուն իմաստությանը հաղորդակցվելու հնարավորու թյուն են ընձեռնում: Գրադարաններ գոյություն են ունեցել դեռևս մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում Եգիպտոսում և Չինաս տանում: Հարուստ գրադարաններ ունեին Հին Հունաստանը և Հռոմը: Հին Հայաստանում եղածների մասին տեղեկությո ւններ կան հայկական ձեռագիր մատյաններում: 5-րդ դարի կեսից գոյություն է ունեցել Էջմիածնի գրադարան-մատենա դարանը: Նշանավոր է եղել Հաղպատինը՝ «Գրատուն» անու նով: Միջնադարյան Հայաստանում կրթության զարգացման գործին զուգընթաց ուսումնական հաստատություններին կից կազմակերպվել և հիմնադրվել են գրադարաններ: Այս 3 (23) 2013 50
պես բացվել է նաև Երևանի գավառական դպրոցի գրադարա նը Երևանի բերդի գրավումից 4 տարի անց: Հայաստանում դրանք տարբեր անուններ են ունեցել` գրատուն, գանձարան, մատենադարան կամ դիվան: Նոր ժամանակներում Երևա նում առաջին անգամ հանրային գրադարան-ընթերցաս րահներ են բացվել 1902թ-ից: 1913թ-ին փոքրիկ գավառա կան քաղաքն արդեն տասներեքն ուներ՝ 9000 միավոր գրքով: Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո գրադարանների դերն ավել ի կարևորվեց, քաղաքներում ու շրջաններում նո րերը հիմ նվեցին` Երևանի պետական համալսարանի գրա դարանը (1920թ.), Խնկո Ապոր անվան մանկական գրադա րանը (1933թ.), Երևանի քաղաքային գրադարանը (1935թ.), Գիտությունների ակադեմիայի գրադարանը (1935թ.): Մեր երկրի գրադարանային ցանցի մեթոդական կենտրոնը հիմնադրվել է 1832թ-ին` Երևանի Արական գիմնազ իայի գրադարանի հիմքի վրա: Դպրոցին հատկացված էր Երևա նի բերդ ում զինվորական տարածքից մեկ հարկանի տուն: Դա Երևանի միակ կանոնավոր պետական դպրոցն էր: Լի
գրադարաններ
ընթերցասրահներ, կաբինետներ: Պետական գրադարանը իր ֆոնդերում պահպանել է արտերկրում հրատարակված հայատառ տպագրական գրքերը, թերթերը, հանդեսները: Սակայն արտասահմանից գնումներ կատարելու իրավունք չունենալու պատճառով ի վիճակի չի եղել ձեռք բերել այն հրատարակությունները, որոնք բացառիկ կարևորություն էին գրադարանի համար: Այժմ գրադարանի սպասարկման համակարգն ընդլայնվել է, ընդգրկում է մասնագիտացված 13 ընթերցասրահ, միջգրա դարանային և անհատական բաժիններ: Ընթերցողներին
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
նելով առաջին և միակ պետական գրադարանը, այն կատա րել է ոչ միայն դպրոցական, այլ նաև հանրային գրադարա նի և մշակութային կենտրոնի դեր: 1836թ. այն ունեցել է 14 անուն գիրք` 32 հատորով, իսկ 1837թ.՝ 18 գիրք` 40 հատո րով, 6 ամսագիր: Տարիները բարենպաստ ազդեցություն են ունենում գրադարանի զարգացման վրա, 1919թ-ի հուլ իսի 4-ին ընդ ունված «Պետական հանրային մատենադարանի մասին» օրենքով այն ստացել է պետական գլխավոր գրադա րանի կարգավ իճակ: 1925թ. Հայաստանի կառավարությունը ներկայացրեց Հանրային գրադարանի նոր շենքի կառուց
Հայաստանի ազգային գրադարան
ման մասին հուշագիր, որն իր ծավալով, կահավորումով ու հարմարություններով բավարարում էր այդօրինակ հաստա տություններին առաջադրվող բոլոր պահանջները: Ազգային գրադարանի գլխավոր մասնաշենքի նախագծումը և կառու ցումը կապված է մեծանուն ճարտարապետ Ալ. Թամանյանի անվան հետ: 1922-1923թթ-ին գրադարանի հաճախումների թիվը հասնում էր 18.955-ի, իսկ 1923-1924թթ-ին հաճախում ները կազմում են 60732: Նման այցելություններն ստիպեցին քաղաքային իշխանություններին արագացնել գրադարանի նոր շենքի կառուցման աշխատանքները: 1925-1990թթ. այն կոչվել է հայ նշանավոր քաղաքական գործիչ Ալեքսանդր Մյասնիկ յանի անունով, որը զգալ ի ներդրում է ունեցել գրա դարանի կայացման և զարգացման գործում: 1955թ-ին գրադարանը տարեկան ստացել է մոտ 287 հազար միավոր տպագրական արտադրանք: Ընթերցարանները բո լորով ին ի վիճակի չէին բավարարելու մեծաքանակ ընթեր ցողների պահանջները: Բավարարել է միայն գլխավոր ըն թերցասրահի 5871 ընթերցող ի: 1940թ. հետո բացվել են նոր
տարվա ընթացքում տրվում է շուրջ 1,7 մլն միավոր գրակա նություն, օրական այցելուների քանակը 900-1000 ընթերցող է: Գրադարանի հավաքածուն 2012թ. հունվարի 1-ի դրությամբ կազմում է ավել ի քան 6,8 մլն հաշվառային միավոր: Դրանք գրքեր, ամսագրեր, լրագրեր, քարտեզներ, պլակատներ, ատենախոսություններ, նոտաներ, բացիկներ, նամականիշ ներ, օրացույցներ, մատենանիշներ, թղ թադրամներ, տե սալսողական և էլեկտրոնային (CD, DVD) կրիչներ են: 1933թ. Երևանի հին հողաշեն տների կողքին, հայ մեծ լու սավորիչ Խ. Աբով յանի անունը կրող դպրոցի հարևանությա մբ, հիմնադրվեց մեր հանրապետության մանկական գրքի առաջին օջախը: Նրա դպրոցի կողքին գտնվելը իր մեջ լու սավոր խորհուրդ ուներ: 1937թ. գրադարանը տեղափոխվեց Թումանյան փողոցի վրա գտնվող մանկատան ազատված շենքը: Այդ տարներին գրադարանն ուներ շուրջ 2000 կտոր գիրք: 1935թ-ին մահանում է մանկագիր Խ. Ապերը և այն ան վանվում է նրա պատվ ին: Գրադարանը լայն մասսայակա նություն է ձեռք բերում դպրոցականների շրջանում, անընդ 3 (23) 2013 51
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
գրադարաններ
Խնկո Ապոր անվան մանկական գրադարան
հատ աճում է ընթերցողների թիվը: Եթե 1933թ-ին գրադա րանն ուներ 800 ընթերցող, ապա 1963թ-ին` 6000, որոնց տրամադրության տակ էր գտնվում ավել ի քան 89.000 կտոր գիրք ու հանդես, իսկ 2012 թ-ի տվյալներով ` 514.321 հազար կտոր գիրք : 1980թ-ին վերաբացվեց գրադարանի նորակառույց շենքը, իսկ 1982թ-ին Երևանում տեղ ի ունեցավ մակապատանեկան գրքի համամիութենական շաբաթի բացումը: Գրադարանը մանկապատանեկան գրականության պրոպագանդման է: Այն պատանի ընթերցողների համար դարձել է հանրագի տարան, որտեղ նրանք կարող են գտնել իրենց հուզող բոլոր հարցերի պատասխանները: Խնկո Ապոր անվան հանրապե տական մանկական գրադարանի աշխատակիցները սիրո ւմ են իրենց գործը և ջանք չեն խնայում, որ Հայաստանում մանուկների մոտ երբեք «հոգ ու երաշտ» չլինի: Փորձում են մանուկներին ընկերացնել գրքի հետ, դրանց էջերում իրենց հեքիաթը գտնելու համար: Երևանի Ավ. Իսահակ յանի անվան կենտրոնական գրադա րանը հայ գրքի խորհուրդը պահող օջախներից մեկն է: Այն օջախ է, որտեղ կուտակված են մարդկության հանճարների ստեղծած մտավոր գանձերը, որոնք ընթերցող ին հնարավո րություն են ընձեռում հաղորդակցվելու դրանց, ճանաչելու և բացահայտելու դրանց էությունը: 1935թ-ին Ամիրյան փողոցի սկզբնամասում բացվեց Երե վան քաղաքի առաջին` կենտրոնական գրադարանը: Այն 1955 թ-ին Ավետիք Իսահակ յանի ծննդ յան 80-ամյակի կա պակցությամբ անվանակոչվեց մեծ դասականի անունով: 3 (23) 2013 52
Այդ տարիներին գրադարանը դարձել էր իսկական կըր թամշակութային կենտրոն` մանկական, գիտական, գրա կան բաժիններով: Գրադարանն ունի 7 մասնաճյուղ: Ունե նալով տարբեր մասնագիտության տեր ընթերցողներ, ապա հովելով նրանց պահաջմունքները` գրադարանում 1993թ-ին բացվեց արվեստի, մամուլ ի, օտար լեզվ ի և տեխնիկական գրականության բաժիններ, ինչպես նաև Ավ. Իսահակ յանի անվան հանդիսությունների դահլ իճը: Այժմ գրանցված է 300.050 ընթերցող, և միայն կենտրոնական մասնաճյուղում կա 300.000 տպագիր նյութ, որը հասանել ի է բոլորին: Գըր քերը կարող են տուն տանել ոչ միայն երևանցիները, այլև Երևանում աշխատող և սովորող յուրաքանչյուր ոք: 2011 թ. «Մարդկային ռեսուրսների զարգացման» հիմնադրամը գրադարանին նվիրեց 15 միավոր համակարգչային տեխ նիկա: 2011թ ավարտեց ֆոնդերի մուտքագրումը՝ «ALEPH» ծրագրով: Դրա շնորհիվ գրքասեր մեր հասարակությունը կարողանում է ավել ի հեշտ և արագ գտնել այն գիրքը, որ առ կա է գրադարանային առցանց ֆոնդ ում: Տարիների ընթաց քում կատարելագ ործվել և տարեց-տարի համալ րվել է նոր բաժիներով՝ բրիտանական, անգլիական, ֆրանսիական, որոնք մեծ նշանակություն ունեն երիտասարդների հոգե վոր և մտավոր զարգացման համար: Գրադարանը ստեղծել է մի ջերմ մթնոլորտ, որտեղ կրթում և դաստիարակում է սե րունդների: 2012թ-ին շենքի ներսում բացվեց «Իսահակ յան» գրախանութը, բակում՝ «Գրքի պուրակը»: 2013թ-ին հունվա րից գրադարանում իրականացվում է ընթերցողների էլեկտ րոնային սպասարկում և գրադարանային գործառույթների ավտոմատացում:
խորհրդանշան
Դարերի խորքից եկող առյուծի խորհրդանիշը անդրադարձը՝ Մարինե Ստեփանյանի
Երևանի խորհրդանիշներն են՝ զինանշանը, դրոշն ու օրհներգը: Երևանի զինանշանը ընդ ունվել է 2004թ-ի սեպտեմբերի 27ին: Զինանշանի տեսքն այսպիսին է. կապույտ ֆոնին հայե րեն բրոնզագ ույն մեծատառերով գրված է «ԵՐԵՎԱՆ», պատվանդանին` կանգնած, գլուխը` հետ շրջած, իշխանու թյան խորհրդանիշը գավազանը բռնած առյուծն է: Նրա գըլ խավերևում թագն է՝ մեջտեղ ից բարձրացող Կենաց ծառի խորհրդանիշ վարսանդ ով: Առյուծի կրծքին՝ հավերժության նշանի վրա, Արարատ լեռան պատկերն է: Ողջ պատկերը երիզված է ուղղանկ յունաձև վահանակով: Գործածված են բրոնզագ ույն և կապույտ գույները: Երևանի զինանշանի հե ղինակը Ալբերտ Սոխիկ յանն է: 19-րդ և 20-րդ դարերի հայկական զինանշանների տար բերակներում նույնպես կան առյուծների պատկերներ: Մխիթարյան միաբանների կողմից պատրաստված դրոշի մի նմուշ կա, որի վրա նույնպես պատկերված է թագակիր առյուծ: Առյուծի պատկերն իր հաստատուն տեղ ը զբաղեցրեց Հայաստանի առաջին հանրապետության զինանշանի վրա, որն այսօր մասնակի փոփոխված տարբերակով նաև երրորդ հանրապետության զինանշանն է: Ի դեպ, Կյուրիկ յանները, որոնք սերում էին Բագրատունիներից, իրենց զինանշանում ևս ունեին առյուծի կերպարը: Զաքարյաններից Իվան Ա-ի իշխանության օրոք ևս ի հայտ եկավ առյուծի և ցուլ ի պատ կերագրությամբ զինանշան: Այսպիսիով, առյուծի խորհրդա նիշը դարեր շարունակ իր հաստատուն տեղ է զբաղեցրել մեր ժողով րդի պատկերանշանային-զինանշային համակարգե րում, եղել է ոգեշնչող, արիություն սերմանող տարբերանշան: Երևանի դրոշը հաստատվել է 2004 թվականի սեպտմբե րի 27-ին: Դրոշի ուղղանկ յուն խաղապատկերն ընտրված է սպիտակ` որպես մաքրության, պարզության, անաղար տության միացյալ խորհրդանիշ: Կենտրոնում Երևանի զի նանշանն է` շրջապատված 12 կարմիր եռանկ յունիներով, որոնք խորհրդանշում են Հայաստանի 12 մայրաքաղաք ները: Զինանշանի երանգը ծիրանագ ույն և բրոնզագ ույն է՝ կապույտով երիզված: Երևանի դրոշի հեղ ինակները Կա րապետ Աբրահամյանն ու Կարապետ Փաշյանն են: Ազ գային դրոշի գույները համահեղ ինակներն օգտագ ործել են՝ ընդգծելու դրոշի մայրաքաղաքային նշանակությունը: Դրոշի լայնության և երկարության չափերի հարաբերությո ւնն է 1:2-ի: Լայնության և երկարության հարաբերության չա փերի պահպանմամբ կարող է օգտագ ործվել նաև փոքր կամ մեծ չափի դրոշ: 2004թ-ին է հաստատվել նաև Երևանի օրհներգը, որը Պա րույր Սևակի «Էրեբունի-Երևան» բանաստեղծության հի ման վրա ստեղծված երգն է, երաժշտության հեղ ինակը կոմ պոզ իտոր Էդգար Հովհաննիսյանն է:
ԷՐԵԲՈՒՆԻ - ԵՐԵՎԱՆ Խոսքը` ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ Երաժշտությունը՝ ԷԴԳԱՐ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԻ
Երևան դարձած իմ Էրեբունի, ու մեր նոր Դվին, մեր նոր Անի, Դ Մեր փոքրիկ հող ի դու մեծ երազանք, Մեր դարե կարոտ, մեր քարե նազանք:
ԿՐԿՆԵՐԳ : Երևան դարձած իմ Էրեբունի, արեր ես անցել, բայց մնացել ես պատանի, Դ Քո Մասիս հորով, քո Արաքս մորով, Մեծանաս դարով, Երևան: Մենք արյան կանչեր ունենք մեր սրտում, Անկատար տենչեր ունենք դեռ շատ, Մեր կանչն առանց քեզ՝ իզուր կկորչ ի, Առանց քեզ՝ մեր տաք տենչն էլ կսառչ ի: յանքում ամ են սեր լինում է տարբեր, Կ Իսկ մենք բոլորս ենք քեզնով հարբել, Տաք է սերը մեր՝ շեկ քարերիդ պես, Հին է սերը մեր` ձիգ դարերիդ պես: 3 (23) 2013 53
գրախանութներ
Մեր քաղաքի փակվող-բացվող գրախանութները
Օ~, գրքերի աշխարհը տիեզ երք է անեզ ր... ԵՂ ԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ Երևանում 19-րդ դարի վերջերում տպարանների հիմ նմանը զուգընթաց սկսվել է նաև գրահրատարկչության պատմությունը: Երևանում հրատա րակված առաջին գրքերը մեծ մասա մբ տարբեր բնույթի պիեսներ էին` մի մասը հայ հեղ ինակների, մյուսը` թա րգմանական: 20-րդ դարի սկզբներին զգալ ի առաջադիմություն է նկատվել զանազան գրքերի հրատարակման գործում: Տեղում հրատարակված և դր 3 (23) 2013 54
սից ստացվող գրականությունը սկզբ նական շրջանում վաճառվել է ընդհա նուր խանութներում` այլ ապրանքնե րի հետ միասին: Թադևոս Հակոբյանը «Երևանի պատմություն» աշխատու թյունում նշում է, որ 1880-ականներից արդեն Երևանում բացվել են գրախա նութներ և գրենական պիտույքների կրպակներ: Կային երեք նման խանո ւթներ: Ամ ենահայտնին Ներսես Սի մոնյանի գրախանութն էր` «Մանուկ ների բարեկամ» անունով: Գրախանութների բավականին մեծ ցանց է ունեցել մեր քաղաքը խորհր դային տարիներին: Դրանց թիվը տա րիների ընթացքում հասել է 67-ի: Գր
անդրադարձը՝ Արմինե Սարգսյանի
քերը հրատարկվել են բազմահազար տպաքանակով, լավ գրականությունը սպառվել է շատ արագ: Գրքի վաճառքի տարածված ձև էր նաև բազմահատոր յակների նախնական բաժանորդագը րությունը: ՈՒզած գիրքը ձեռք բերելու համար մարդիկ նույնիսկ ողջ գիշեր հերթ էին կանգնում: Գրահրատարկիչ ները փաստում են, որ 70-ականների վերջերին արհեստականորեն կրճատ վել են գրքերի տպաքանակները և շատ դեպքերում վաճառվել՝ սահմանված ար ժեքից թանկ, այսպես ասած` «տակից»: Հարկ է նշել, որ գրաքննության արդ յունքում խորհրդային տարիներին ամ են գիրք չէ, որ հրատարկվել է ու
լուսանկարը` Բուկինիստ գրախանութի լուսանկարը` Բուկինիստ գրախանութի
երևանյան գրախանութներում այսօր, վաճառքից զատ, տեղ ի են ունենում գրքերի շնորհանդեսներ, քննարկում ներ, հանդիպումներ հեղ ինակների հետ և մշակութային այլ միջոցառում ներ: Երևանում լայն տարածում ունեն նաև «Վերնիսաժում», գետնանցումներում գտնվող գրավաճառ կետերը: Մետրոյի «Երիտասարդական» կայարանի հար ևանությամբ գտնվող գետնանցումի եր բեմնի ամ ենամ եծ, ամ ենահայտնի գըր քի շուկայի փակումը երևանցիներն ըն դունեցին դժգ ոհությամբ: Գրքի ավան դական շուկան, սակայն, կարծես թե, գտել է իր կանգառը. Կամ երային երա ժշտության տան մոտակայքում բացվել է գրքի բացօթյա վաճառքի սրահ: Իբրև այլընտրանքյաին տարբերակ տարածում է ստանում գրքերի պատ վիրումն ու ձեռքբերումը ինտերնե տային սպասարկման միջոցով: Սա հիշեցնում է խորհրդային տարիներին ձևավորված՝ գրքի ձեռքբերման այն ձևը, երբ գրախանութի (հիմնակա նում՝ «Ակադեմգիրք»-ի) տնօրինու թյունը ընթերցող ի պատվ իրած գիրքը վերջինիս էր հասցնում նույն ցանցի կենտրոնական գրախանութներից` Մոսկվայից կամ Սանկտ Պետեր բուրգից (նախկինում` Լենինգրադ): Առցանց առևտրային հարթակներո ւմ արդեն վաճառվում են հայերեն էլեկտրոնային գրքեր, որոնք ընդգր կում են հայ դասականների և ժա մանակակից հեղ ինակների ստեղ ծագ ործություններ: Գրքերը բավա կան մատչել ի են, իսկ դրանց մոտ 25 տոկոսը անվճար է: Սա նաև բնա պահպանական խնդիր է լուծում: Գիրքն այլևս պաշտամունքի առարկա չէ, ինչպես անցյալում էր: Դասական` տպագիր գիրքն իր տեղ ը զիջում է էլե կտրոնային գրքին, սակայն չի պատ րաստվում կորցնել իր ընթերցող ին ու թանգարանային նմուշ դառնալ: Ըստ «Սիվ իլ իթաս» հիմնադրամի ներ կայացրած վիճակագրական տվյալնե րի` Հայաստանում ամ են հազար մար դուց գրքի ընթերցող է 5 մարդ: Ամ ե նաընթերցասերները Երևանում են, հազար մարդ ու հաշվով այստեղ 14-ն են գիրք կարդ ում: Նրանց շրջանում մեծ թիվ են կազմում երիտասարդները: Ինչպես ժամանակակից արձակագիր Հրաչյա Սարիբեկ յանն է նշում` հա մակարգչով, ինտերնետով հատկապես ընթերցել իս թվում է` գրականությունը համաշխարհային անվերջանալ ի տե քստ է, մինչդեռ գիրքը միշտ եզակի է և անկրկնել ի:
Հայաստանի ազգային արխիվ
վաճառվել: Առավել համարձակ ընթեր ցողները երբեմ ն-երբեմ ն հաղորդակց վել են նաև «երկաթե վարագ ույրից» այն կողմ ստեղծվող, այսպես կոչված, արգելված գրականությանը: Քիչ չէր նաև «պարտադրված» գրականությու նը, որ պարբերաբար մեծ տպաքանա կով վերահրատարկվում էր: Կոմունիս տական գաղափարախոսության այդ տպագիր «ջատագ ովները» հետխորհր դային տարիներին հայտնվեցին վառա րաններում կամ գործածվեցին որպես մակուլատուրա: Ցավոք, Երևանի գրախանութները մասնավորեցումից հետո վերածվեցին այլ բնույթի խանութների: Իր գոյու թյունը պահպանեց միայն «Բուկի նիստը» («Գրքերի աշխարհը»), որը ներկայիս ամ ենամ եծ գրախանութն է: Գրքերը մեր օրերում տպագրվում են մոտ 500 օրինակով: Երբ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն 2012-ին Երևանը հռչակեց գրքի միջազգային մայրա քաղաք, խոսակցությունները հիմնա կանում փակվող գրախանութների մա սին էին և ընթերցանության պակասի: Սակայն վերջին շրջանում սկսել են բացվել նորերը` «Հայ գիրք» գրախա նութների ցանցը, «Նաիրի» գրատունը, ՆՓԱԿ-ի գրախանութը, «Էդիթ Պրին տը», «Նոր գիրք» գրախանութը, որ բաց վել է Հայաստանի գրողների միության նախաձեռնությամբ: Գրախանութներ են ստեղծվել Երևանի Ավետիք Իսա հակ յանի անվան, Խնկո Ապոր անվան մանկական գրադարաններում: Գրքի տաղավար է բացվել Օպերայի և բալե տի պետական թատրոնի տարածքում: Գրքեր են վաճառվում նաև տարբեր հիմնարկներում, գրենական պիտույք ների խանութներում, դեղատներում, փոստային բաժանմունքներում: Գրախանութներն առաջարկում են տարբեր ուղղվածության հայրենի, օտար, ինչպես նաև՝ դրսում հրատա րակված գրականություն: Մեր ընթեր ցողները բավականին բազմաճաշակ են. առավել պահանջվածների ցուցա կում տեղ են գտնել Գրիգ որ Նարեկա ցու «Մատյան ող բերգ ության» պոեմը, Հ. Միլերի «Խեցգետնի արևադար ձը», Պաուլո Կոելյոյի «Ալքիմիկոսը», երբեմ ն նաև ժամանակակից հայ հեղ ի նակների գրքերը: Սակայն ամ ենապա հանջված գրականությունը մանկակա նն է: Ցավոք, լավ գրականությունն այսօր թանկ արժե, բայց ավել ի պակաս չեն կարող վաճառվել, քանի որ գրքի բիզ նեսը հարկվում է նույն չափով, որչափ եկամտաբեր բիզնեսները: Իբրև ուրախալ ի փաստ պետք է նշել, որ
լուսանկարը` Բուկինիստ գրախանութի
գրախանութներ
3 (23) 2013 55
եկեղեցիներ
Երևանի եկեղեցիները
Երևանի պատմության թանգարան
անդրադարձը՝ Անուշ Ամսեյանի
Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի
Սբ . Զորավոր Աստվածածին եկեղեցի Գտնվում է Երևանի կենտրոնում: Առաքել Դավրիժեցու վկայությամբ այստեղ IX-XIII դդ. Անանիա առաքյալ ի դամբարանի վրա կառուցված է եղել սրբի անունը կրող մա տուռ: XVII դ. Մովսես Սյունեցին այստեղ հիմնել է վանք, որը հետագայում դարձավ դպրության ու մշակույթի հայտ նի կենտրոն: 1679 թ-ի երկրաշարժից հետո, 1693 թ. մատուռի կողքին կառուցվում է Սբ. Աստվածածին եկեղեցին: Իսկ Զո րավոր անունը տրվել է այստեղ պահվող ` հրաշագ ործ հա մարվող Ավետարանի համար: Ավանի եկեղեցիներ Ժամանակակից Երևանի տարածքում ամ ենահին եկեղեցա կան շինություններից են միանավ Ավանի Սբ. Աստվածածին և Սբ. Հովհաննես եկեղեցիները` կառուցված IV-V դդ. (եր կուսն էլ վերակառուցվել են X-XIII դդ., բայց 1679 թ. երկ րաշարժից հետո այլևս չեն վերականգնվել), և 588-597 թթ ` Հովհան Բագարանցու կառուցած քաղկեդ ոնական (հունա դավան)Կաթող իկե եկեղեցին: Գեթսեմանի մատուռ Գտնվել է ներկայիս օպերայի շենքի տեղում: Կառուցվել է 3 (23) 2013 56
XII-XIII դդ., հատակագծով նման է եղել Կաթող իկե (Սբ. Աստվածածին) եկեղեցուն: 1679 թ. երկրաշարժից հետո վե րակառուցվել է այլ ձևով: ոզեռնի մատուռ Կ Կառուցվել է X-Xiդդ-ի հայտնի գիտնական, տոմարագետ, Կոզեռն մականունով Հովհանես վարդապետի գերեզմանի վրա: 1679 –ի երկրաշաժից հետո 1829 թ-ին Սահակ Մել իքԱղամալ յանը նորոգ ում է այն և դարձնում իրենց տոհմական դամբարանը: բ. Նիկոլայ եկեղեցի Ս Սբ. Նիկոլայի անունը կրող ռուսական նոր եկեղեցին կա ռուցվել է 1901 թ-ին: Ճարտարապետները Վ. Զ. Միրզոյանը և Ս.Կիտկինն են: Կառուցվել է կարմիր և սև տուֆից: Գտնվել է այժմյան Շահումյանի հրապարակի տեղում: Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցի Գտնվել է այժմյան «Մոսկվա» կինոթատրոնի տեղում: Կա ռուցվել է 1679 թ. երկրաշարժից հիմնահատակ կործանված, նույնանուն եկեղեցու տեղում, Ներսից զարդարված է եղել որմնանկարներով, որոնցից մեկի հեղ րնակը Նաղաշ Հով նաթանն է:
եկեղեցիներ
Սբ. Աստվածածին եկեղեցի
Երևանի պատմության թանգարան
Սբ. Աստվածածին Կաթող իկե եկեղեցին Երևանի Կաթող իկե եկեղեցին կառուցվել էր 1679 թ.կործան ված հին եկեղեցու տեղում` 1693-1695 թթ.: Ի սկզբանե հետա զոտողները որոշակի անհամաչափություն էին տեսնում այս եկեղեցու կառուցվածքի մեջ: Առեղծվածը բացահայտվել է 1936 թ., երբ կառավարության որոշմամբ քանդվող եկեղեցու արևել յան հատվածում (Սեղանը), բացվում է ինքնուրույն փոքրիկ եկեղեցի: Պահպանված արձանագրություններից պարզվում է, որ այն կառուցվել է XIII դ., և Երևանի հայտ նի երկրաշարժից փրկված միակ կանգ ուն շինությունն է, որի պատերին դեռևս նշմարվում են միջնադարի հայտնի նկարիչ Նախաշ Հովնաթանի նկարած որմնանկարների հետքերը: Այսօր, միջնադարյան ճարտարապետության բոլոր կանոն ներով կառուցված այս գողտրիկ Սբ. Աստվածածին եկեղե ցին Երևանցիների սիրված եկեղեցիներից է: Ցավոք, նրա շուրջը կառուցվող նոր համալ իրը աններդաշնակ ու անհա մաչափ միջավայր է առաջացրել,որի պատճառով փոքրիկ եկեղեցին տարալուծվում ու անհետանում է խոշոր զանգվա ծի մեջ…
Սբ. Նիկոլայ եկեղեցի
Երևանի պատմության թանգարան
Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի այկական նոր ՝ Սբ. Գրիգ որ եկեղեցին կառուցված է եղել Հ կարմիր տուֆով, գեղեցիկ, բարձր վարպետությամբ: Գտնվել է այժմյան Չարենցի անվ. դպրոցի տեղում
Երևանի պատմության թանգարան
Սբ. Սարգիս եկեղեցի ինչև 1679 թ. երկրաշարժը, Հրազդանի կիրճի եզրին գոր Մ ծել է, մի քանի եկեղեցիներից ու վանական շինություններից բաղկացած Ձորագ յուղ ի Անապատը, որտեղ գտնվել են նաև Երևանի (Արարատյան) թեմի և կաթող իկոսական առաջ նորդարանները: XVII դ. վերջերին այստեղ նախկին Սբ. Սարգիս եկեղեցու տեղում կառուցվել է նույնանուն եկեղեցի, որն անցյալ դարի 70-ական թվականներին վորանորոգվել է հայ մեծ ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայել յանի նախագծով: Ավել ի ուշ կառուցվել են զանգակատունն ու մոմավառության սրահը:
Երևանի պատմության թանգարան
Սբ. Սարգիս եկեղեցի
Սիլվա Կապուտիկյան
Կոզեռնի մատուռ 3 (23) 2013 57
մշակութային կ յանք
Կյանքի ծարավ...
լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի
հեղինակ՝ Գայանե Իգիթյան
Վերցրե՛ք ձեր գլուխները Գլխարկների վրայից Եվ ուղեկցեք ինձ գերեզմանից տուն, Ուզում եմ ապրել` Տվե՛ք ինձ կապույտ, Տվե՛ք ինձ կարմիր, Վառ դեղ ին տվե՛ք. Ուզու՜մ եմ ապրել, Արցունք է կաթում ձեռքիս ափի մեջ, Ոչ ի՜ նչ չեմ տեսնում: 3 (23) 2013 58
«Մարդ ու համար ամ ենաթանկ բանը կյանքն է, այն մար դուն մի անգամ է տրվում, և այն պետք է ապրել այնպես, որ տանջալ ի ցավ չզգաս աննպատակ ապրած տարիների համար…» Պավել Կորչագին Կորյուն Նիկողոսյանի անձնական գերծանր վիճակը բնավ էլ չի անդրադարձել նրա միջավայրի, շփումների վրա: Նա ապրել է այն ժամանակահատվածում, երբ մի կողմից Շիրազն ու Սևակն էին հորդաբուխ ստեղծագ որ ծություններով ապրեցնում ժողով րդին, մյուս կողմից` Սարյանն ու Մինասը: Եվ այս մեծությունները հաճախ էին այցելում Կորյունին, զրուցում հետը, ոգևորում ու նաև ոգևորվում: Մինասն ասում էր,-«Գնանք Կորյունի մոտ ազնվանանք»: իրազը այցելություններից մեկի ժամանակ Կորյունի Շ ծոցատետրում գրել է. «Սիրել ի Կորյուն, հույսս, որ Ձեր տանը ծնվեց չորս տարի առաջ, այս ցուցահանդեսում ձա գեր հանեց` յոթը կորյուններ… Տաղանդդ, որ բնաբուխ է` դեռ առյուծ էլ կծնի… Վրձինդ Օրհնվել ի է, պատիվ է մեր
մշակութային կ յանք
բազմապատիվ ժողով րդին: Նայում եմ մատներիդ` զգում եմ բնության մեղքը, նայում եմ (հաշմ.) մատներովդ բըռն վող վրձնիդ` զգում եմ, որ բնությունն իր մեղքը քավեց… Մնում է այս դաժան դարն էլ քավե»: 1975թ. Նուրբ վրձին ու քնքուշ սիրտ ունեցող անհատը չէր կա րող անտարբեր անցնել բանաստեղծությունների կողքով: Կորյունի արխիվում պահպանվել են նաև բանաստեղ
կություններ, որոնք ասվածի ապացույցն են:
Ուզում եմ ապրել, Տվե՛ք ինձ կապույտ, Տվե՛ք ինձ կարմիր, Վառ դեղ ին տվեք, Ուզում եմ ապրել… Հիվանդ էին նկարչ ի ձեռքերն ու ոտքերը: Նա գամված էր անկողնուն և նույնիսկ վրձինը ձեռքն առնելը դժվար էր նրա համար: Կորյունը նկարում էր միայն իրեն հասկա նալ ի ձևով ու կանոններով` ցավ զգալով ու նեղվելով ֆի զիկական անզորության պատճառով: «Կորյունը, անկասկած, մեծապես օժտված նկարիչ է: Այն ամ ենը, ինչ նրան հուզում է, պատկերված է անկեղծ, հե տաքրքիր և ժամանակակից գեղարվեստական լեզվով»,ասել է Մարտիրոս Սարյանը: Իսկապես, Կորյուն Նիկողոսյանի աշխատանքներն ան կեղծ են, ջերմ, որոնց մեջ մեծ սեր կա, սեր կյանքի նկատ
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
մամբ, որից կտրված էր, մեկուսացած սենյակում, աշխար հին նայելով փոքր պատուհանից, բայց տեսնելով շատ ավել ին, քան մենք բոլորս: Նա սիրում էր մարդկանց, սիրել է ամբող ջ սրտով և հոգ ով, չնայած նրան, որ ճակա տագիրը դաժան էր վարվել նրա հետ, անկողնուն գամված, Կորյունն ուներ զարմանալ ի կամքի ուժ և արվեստի հան դեպ նվիրվածություն, որ նրան մշտապես մղում էր գեղե
ցիկի աշխարհը: Անշուշտ, նա աստվածատուր գեղանկարիչ էր և իր կար ճատև կյանքի ընթացքում կարծես պետք է լրացներ, հա րստացներ հայ կերպարվեստը: Իր գործունեությամբ Կորյուն Նիկողոսյանն այդպես էլ առեղծված մնաց 70-ականների շենգավ իթաբնակների հուշերում: Հատկապես անբացատրել ի էր, թե կամքի ի՞նչ ուժ և արվեստի հանդեպ ինչպիսի՞ նվիրվածություն էր ան կողնուն գամված նկարչ ին մշտապես մղում վրձնահար վածներից արարվող գեղեցիկի և հրաշալ իքների աշխար հը: Ակամա հիշեցի 1975-ին ռեժիսոր` Արման Մանարյանի նկարահանած և սցենարի հեղ ինակ` Արսեն Կակոսյա նի «Լույս» ֆիլմը, որտեղ Կորյունը նամակներ է կարդ ում: Ինձ ցնցեց մի նամակ, որ գրել էր Տանյան, այն մոտավո րապես այսպիսին էր. «Սիրել ի Կորյուն, ներեցեք, որ ձեզ այդպես եմ դիմում, պարզապես ձեզ իմ ընկերն եմ համարում, իսկ խնդրանքս այսպիսին է` մարտին որդ ուս ծննդ յան տոնն է, նա գամ ված է անկողնուն, և ես մտածեցի, եթե դուք մի փոքրիկ նկար նկարեիք կամ պարզապես գրեիք նամակ, դա նրան կօգներ: Դուք կարող եք տալ նրան ուժ, հույս և հավատ: 3 (23) 2013 59
լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի
մշակութային կ յանք
Ձեր նամակները մեծ նշանակություն ունեն մեր կյան քում:
լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի
Սիրով` Տանյա»:
3 (23) 2013 60
Շատերն են գնահատել վաղամ եռիկ նկարչ ի աշխատանք ները, բայց տասնամյակներ շարունակ դրանք փակված են եղել նրա հին ու անշուք աշխատասենյակում և, բացի Կորյուն Նիկողոսյանի հարազատներից ու բարեկամնե րից, քչերն են տեսել դրանք: Ձմռանը դրանք սառչել են, աշնանն ու գարնանը ողողվել անձրևաջրերով, իսկ ամ ռանն այդպես էլ արևի երես չեն տեսել: Ու շարունակում ենք ժամանակ առ ժամանակ զարմանալ, որ անհետա նում են մեր մշակութային հարստությունները, իսկ չէ որ դրանք իրենց ստեղծագ ործական ոճով միակ ու անկրկնե լի են, ինչպես մարդը: Կող ք կողքի շարված «Մայրությունը», «Երազը», «Սպա սումը», «Հռիփսիմ եի դիմանկարը», «Նախանձությունը» իրենց ճակատագիրը որոշող ին են սպասում:
Հասցե՝ ՀՀ ք. Երևան, Աբովյան 34 շենք, 2-րդ հարկ, 4 սենյակ Հեռ.՝ +374 60 516 516, +374 10 58 00 07, Բջջ. +374 98 40 40 88 Էլ. Հասցե: info@legitimus.am Skype: tlllegitimus
նկարիչներ
Կանգ առ, ակնթարթ, դու հավերժացար
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
հեղինակներ` Լիլիթ խանդակարյան, Մարինե Ստեփանյան, Անահիտ Կիրակոսյան
Երևանցի նկարիչներ Երևանցի նկարիչների ստեղծագ ործա կան կյանքում, ինչպես նաև հայ ար վեստի պատմության մեջ հատկանշա կան դեր են կատարում Երևանի երկու վերնիսաժները: Իրենց վրա կրելով քա ղաքի հասարակական ու մշակութային կյանքի փոփոխությունները՝ այգիները դարձել են հետաքրքիր միջոց երևան ցի արվեստագետի, մասնավորապես՝ նկարիչների հավաքական կերպարը ներկայացնելու համար: Վերնիսաժների պատմությունը սկըս վում է դեռևս 80-ական թվականներից՝ Մարտիրոս Սարյանի անվան այգ ու բացումից: Այգին, ըստ թամանյանա կան նախագծի, համարվելու էր քա ղաքի մշակութային կենտրոնական հատվածի կարևոր մի մասը: Պատա հական չէ, որ բացումից անմիջապես հետո այն գրավեց երիտասարդ նկա 3 (23) 2013 62
րիչների ուշադրությունը և առ այսօր շարունակում է լինել մայրաքաղաքի նկարչական անցուդարձի կենտրոն: Ժամանակի ընթացքում այգ ու դերի փոփոխությունը արտահայտելու է այն տեղաշարժը, որ կատարվել է հայ ար վեստագետի կյանքում խորհրդային և հետխորհրդային շրջաններում: Իր բնույթով այգ ու ֆենոմ ենը բացառիկ է հայ արվեստի պատմության մեջ, քա նի-որ առաջին անգամ հայ նկարչու թյունը դուրս է գալ իս փողոց, այսինքն՝ անմիջապես հայտնվում է հասարա կական կյանքի կենտրոնում ու իր վրա է կրում այդ կյանքում տեղ ի ունեցած շրջադարձային փոփոխությունները: Այգին իր ձևով և դերով նման է եվրո պական վերնիսաժի մոդել ին, որտեղ վերնիսաժը ավել ի շատ ցուցահանդե սի դեր է կատարում նոր նկարիչների ու աշխատանքների համար: Սարյա նի այգ ու բացումից անմիջապես հետո
1986 թվականին այն դառնում է հայ երիտասարդ նկարիչների հավաքա տեղ ի, որոնք իրենց համարում էին նոր արվեստի կրողներ և առավել շատ նպատակ ունեին ստեղծագ ործական մտքի փոխանակման: Սարյանի այգին նրանց համար դառնում է հարթակ, որ տեղ կարող էին առաջ բերել իրենց նոր մտքերը, նկարչական ուղղություններ, ոչ ավանդականը, մոդեռնը հայ նկար չության մեջ: Այն փակ տարածություն էր ոչ տաղանդավոր նկարիչների և նույնիսկ նրանց առաջ, ովքեր չէին դի մանա մրցակցությանը: Խորհրդային արդիականացման տարիներին նկա րիչների հիմնական ցանկությունն ստեղծագ ործական մտքի ազատու թյունն էր, բարձր արվեստի ստեղծումը: Սակայն քաղաքական կյանքի փոփո խություններն անդրադառնում են նաև այգ ու ու նկարիչների դերի վրա: Խորհրդային Միության փլուզումից
նկարիչներ
ստեղծագ ործական միտքը, կրկին վե րադառնալու Սարյանի այգ ու նկարչա կան արմատներին, իսկ մյուս կողմից փորձում են պատվ իրատուներ գտնել իրենց նկարների վաճառքի համար: Թե՛ Սարյանի այգին, և թե՛ երկրորդ վերնի սաժն իրենց ներքին տարածությամբ հետխորհրդային հայ արվեստը ու դրա քաոտիկ վիճակը ցույց տվող մո դելներ են: Այգիների աշխատանքնե
տանի առաջին հանրապետությունը: Առաջին հանրապետությունը հիմնա դրվեց հայ ժողով րդի համար ծանր ժա մանակահատվածում, երբ բնաջնջման ծրագրից խուսափած բազմահազար գաղթականներն ու սովը, Ռուսական կայսրության նվաճողական քաղաքա կանությունը հնարավորություն չէին ընձեռելու պետության ղեկավարներին ստեղծել կայուն պետություն: Առաջին
փանցել ֆինասական շահը: 1995 թվա կանին այգին կրկին բաց էր նախկին նկարիչների առաջ: Դա կատարվել էր նրանց բազմաթիվ ցույցերի շնորհիվ: Հենց այս ժամանակ է, որ Սարյանի այ գուց առանձնանում է 2-րդ վերնիսաժը, որ հենց Վերնիսաժ անունն է ստանում: Իր կատարած դերով ու մոդելով, սա կայն այն հեռու էր եվրոպականից: Այս վերնիսաժը առավել շատ հիշեցնում է շուկա, որտեղ ի սկզբանե առաջնային տեղում էր հենց առևտուրը: Կիրառա կան արվեստի իրերի, գրքերի կողքին այստեղ վաճառվում են նաև նկարներ: Սակայն Վերնիսաժի նկարիչների հա մար միշտ էլ առաջնային է եղել առև տուրը: Հետխորհրդային շրջանում այգինե րը ներկայացնում են նկարիչների միանգամայն նոր տեսակ: Այս շրջա նի երևանցի նկարիչները մի կողմից ձգտում ունեն ներկայացնելու իրենց
րի ուսումնասիրությունը, նկարիչների հետ զրույցները ցույց են տալ իս դեռևս չկողմնորոշված հայ նկարչ ի կերպարը, որն ստեղծագ ործական աշխատանքում շարունակում է իր վրա կրել խորհըր դային շրջանի ստեղծագ ործական ար գել քները և հետխորհրդային շրջանի ֆինանսական ծանր կացության հետե վանքով առաջ եկած առևտրական կող մը արվեստում: Այսօր էլ այգիները բաց նյարդաթել են, որ արվեստի միջոցով ցույց են տալ իս հասարակական կյան քի ցանկացած փոփոխություն:
հանրապետությունը գոյատևեց մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ Հայաստանը խորհրդայնացվեց: Հայ մշակույթը շարունակեց զարգանալ Խորհրդային Միության կազմում, որի մի ճյուղն էլ գեղանկարչությունն է: 1922թ-ին Երևանում բացվեց Հայաս տանի առաջին գեղարվեստական ու սումնական հաստատությունը: Հայաս տանի պետական թանգարանն ակտիվ գործնեություն ծավալեց գեղարվես տական նկարների հավաքման ուղղու թյամբ, կազմակերպեց ցուցահանդես ներ: Երևանի նկարիչները, կանգնելով ստեղածագ ործական մտավորականու թյան առաջին շարքերում, ամ ենաակ տիվ մասնակցությունն ունեցան հան րապետության հասարակական և մշա կութային կյանքին: Հազարավոր օրի նակներով բազմացվում էին Ս. Առա քել յանի, Գ. Բրուտյանի, Հ. Կոջոյանի և ուրիշ նկարիչների սուր քաղաքական
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
հետո՝ սոցիալական ծանր պայման ներում, նկարիչների համար ցուցադ րությունից զատ կարևորվում է իրենց աշխատանքների վաճառքը: Այգի են գալ իս նաև կիրառական արվեստի ներկայացուցիչներ, որոնք վաճառում էին իրենց ձեռքի աշխատանքները: Սո ցիալ ական ծանր պայմաններն այգ ուց դուրս են հանում նախկին տերերին: Արվեստի տարածք սկսում է ներթա
Երևանցի գեղանկարիչները
1918 թվականի մայիսի 28-ին` մայիս յան հերոսամարտներից` Սարդարա պատից, Բաշ-Ապարանից, Ղարաքի լիսայից հետո ծնունդ առավ Հայաս
3 (23) 2013 63
նկարիչներ
պաստառները: 1923թ-ին Հայաստանի պետական թանգարանը Երևանում բացեց կեր պարվեստի առաջին ցուցահանդեսը: 1932 թ-ի ապրիլ ի 23-ին Երևանում ստեղծվեց Հայաստանի խորհրդային նկարիչների միությունը: Կերպարվեստի զարգացման մեջ մեծ է ազգային գեղանկարչության ավագ սերնդի վարպետների դերը: 1920-1930 թթ-ին նրանք ակտիվ գործունեություն ծավալեցին Երևանում: Նրանց շար քերում էին արվեստի այնպիսի խոշոր գործիչներ, ինչպիսիք են՝ Մ. Սարյանը, Ս. Աղաջանյանը, Փ. Թերլեմ եզ յանը, Ս. Առաքել յանը, Հ. Կոջոյանը, Վ. Գայֆեջ յանը, Վ. Ախիկ յանը: Հետաքրքիր աշ խատանքներ ստեղծեցին նկարիչներ Ե.
Քոչարը, Ս. Թարյանը, Խ. Եսայանը, Շ. Հովհաննիսյանը: Երևանի նկարիչների համար կարևոր նշանակություն ունե ցավ նրանց ստեղծագ ործությունների ցուցադրումը արտերկրում: Մեծանուն նկարիչ Մարտիրոս Սար յանը նորագ ույն շրջանի հայկական գեղանկարչության ազգային դպրոցի հիմնադիրն է: 1921թ.-ին Ալեքսանդր Մյասնիկ յանի հրավերով Սարյա նը տեղափոխվել է Երևան, նշանակ վել նոր կազմակերպվող Հայաստանի պետական թանգարանի վարիչ, օգնել Երևանի գեղարվեստի ուսումնարա նի հիմնադրմանը, Հակոբ Կոջոյանի հետ ստեղծել են ՀԽՍՀ զինանշանը: Երևանցի նկարիչների աշխատանքնե րում աստիճանաբար սկսում է իր տե
ղը գրավել դիմանկարչությունը, որն արտացոլվում է Մարտիրոս Սարյանի նկարներում: Հակոբ Կոջոյանը հայ կական ժամանակակից գրաֆիկայի հիմանադիրն է: Նկարիչն ունի բարձ րավեստ բնանկարների շարք նվիր ված Երևանին՝ «Աշունը Երևանում», «Ձմ եռը Երևանի շրջակայքում» և այլն: Փանոս Թերլեմ եզ յանը բնանկարի ժանրի լավագ ույն ներկայացուցիչնե րից է: Նրա գործերից են` «Արարատն առավոտյան», «Արագածը ձմռանը», «Աշնանային օր», «Աշունը հին Երևա նում» և այլ կտավները: Թերլեմ եզ յանի ողջ ժառանգ ությունը նվիրվել է Երևա նի ազգային պատկերասրահին: Նրա անունով է կոչվել Երևանի գեղարվես տի ուսումնարանը (այժմ՝ գեղարվեստի քոլեջ): այրենական մեծ պատերազմի տա Հ րիներին առաջին պլանի վրա մղվեց հաստոցային նկարչությունը (Լ. Գենչ, Ս. Արուտչյան, Ա. Չիլ ինգարյան, Մ. Աբեղյան, Մ. Ասլամազ յան): Երևանցի նկարիչներին միշտ գրավել է Կոմիտասի կերպարը: Նա արտացոլ ված է Ս. Մուրադ յանի, Հ. Զարդարյա նի, Հ. Սիրավ յանի կտավներում: Բազմաթիվ կտավներում գովերգվում են ազատ ստեղծարար աշխատանքը, նրա ռոմանտիկան: Դրանցից կարել ի է նշել Գ. Խանջյանի «Երևանի շինա րարները», «Երջանիկ ճանապարհը» և «Բացատրությունը», Ա. Պապյանի «Առաջին հերթափոխից հետո», Ն. Քո թանջյանի «Գարունը» և այլն: Արժա նի ճանաչում են գտել գծանկարիչների աշխատանքները: Պրոֆեսիոնալ կա տարելությամբ են օժտված Հ. Ռուխկ յանի և Ս. Ստեփանյանի աշխատանք ները: Գրքանկարազարդման մեջ մեծ հաջողությամբ է հանդես եկել Գրիգ որ Խանջյանը: Երևանցի է եղել նաև Խաչատուր Ծաղ կող ը կամ մանրանկարիչը, որը 1628թ. ծաղկել էր Էջմիածնի ձեռագրատան № 1792 ձեռագիրը: Երևանաբնակ նկարիչները իրենց կտավներում պատկերել են Երևանի փողոցներն ու թաղամասերը: Նրանցից են Գևորգ Խանաղ յանը («Տեսարան Սուրենյանց փողոցից», «Մի անկ յո ւն Կոնդից»), Վլադիմիր Սահակ յանը [«Նոր փողոցի անվանումը (Սպանդա րյան փողոց)»), Տարագրոսը («Գարու նը Երևանում», «Աշունը Երևանում»] և ուրիշները:
Լ ուսանկարչություն Մեր կյանքում լուսանկարները վա 3 (23) 2013 64
նկարիչներ
տությունը ցայտուն է դրսևորվել բոլոր ժանրերի աշխատանքներում: Շատերի համար այդ լուսանկարչա կան ցուցահանդեսները հայտնություն էին: Հայտնություն, քանի որ հայ հան դիսատեսի գիտակցության և պատկե րացման ոլորտում լուսանկարչությու նը նույնացվում էր փաստերի արձա նագրման, ընտանեկան, պատմական, ալբոմների լրացման հետ: Բնավ ոչ ստեղծագ ործելու հնարավորության և ստեղծագ ործական աշխատանքների հետ. հայտնություն էր, որովհետև առա ջին անգամ ցուցասրահում, հայ դիտոր դի առջև, պատից կախված էին լուսան կարներ, որոնք դրսևորում էին լուսան կարչության կարծրացած պատկերա ցումից բացի այլ տարրեր, և այդպիսով
լուսանկարը` Յուրի Ղազարյանի
մեկ տարի այս ակումբի նախնական հավաքատեղ ին է եղել իր բնակարանը, իսկ անդամները ոչ միայն մասնագետ լուանկարիչներ էին, այլ նաև մեծ թվով սիրող նկարիչներ: Անշուշտ ակումբը մեծ դեր ուներ լուսանկարչության զար գացման գործում: Ֆոտոսիրողների աշ խատանքները ցուցադրվում էին հան րապետական ու միջազգային ցուցա հանդեսներում, շահում մրցանակներ ու պատվոգրեր: Քոչարի ստեղծագ որ ծությունը ներառում է ոչ միայն դիման կարային ժանրը. նրան հետաքրքրել են և՛ բնանկարը, և՛ նատյումորտը: Նա առավել հայտնի է իբրև սև ու սպիտակ դիմանկարիների հեղ ինակ և այդ երա նգների նրբություներին տիրապետող լուսանկարիչ: Նմանօրինակ վարպե
լուսանկարը` Արթուր Խաչատրյանի
ղուց արդեն սովորական են դարձել: Մարդիկ հաճախ լուսանկարում են սե փական հաճույքի համար, տոներն ու ընտանեկան հանդիսությունները հի շողության մեջ դրոշմ ելու նպատակով: Սակայն լուսանկարչությունը կիրառ վում է նաև բազմաթիվ այլ բնագավառ ներում, օրինակ`գ ովազդային գործում, լրագրության, գիտության և բժշկության մեջ, ինչպես նաև համարվում է կեր պարվեստի հատուկ տեսակ, մասնավո րապես`գեղարվեստական լուսանկար չությունը: Սկզբնական շրջանում լուսանկարչու թյունը, գեղագիտական ավանդ ույթներ չուներ: Սակայն դասական կերպար վեստի հետևորդ գեղանկարիչ-լու սանկարիչներն ապացուցեցին, որ այն նույնպես ունի միայն իրեն հատուկ գեղարվեստական միջոցները: Գեղար վեստական լուսանկարչության հիմնա դիրը համարվում է շոտլանդացի Դևիդ Օկտավ իուս Հիլլը, որի լուսանկարնե րն զբաղեցնում էին եվրոպական երկր ների լավագ ույն հրատարակություննե րի էջերը: Հիլլը և նրա հայրենակից Ռո բերտ Ադամսոնը հիմնականում ֆիք սում էին մարդկանց դիմախաղ ը: Ռու սաստանում դիմանկարային ժանրի գեղարվեստական լուսանկարչության հայտնի դեմքերն էին Ս. Լոբինովան, Ն. Պետրովը, Մ. Նապելբաումը, Ն. Սվիցով-Պաոլան, Ա. Կարել ինը և այլք: Վերոնշյալ ժանրով էին ստեղծա գործում նաև հայ առաջին լուսանկա րիչներ Վիչեն, Ստեփան և Գևորգ Աբ դուլլահյան եղ բայրները: XIX-րդ դարի երկրորդ կեսին տարա ծաշրջանում գործել են հայ մի շարք լուսանկարիչների տաղավարներ, որոնցից առաջինը բացվել է 1858թ-ին և պատկանել է Աբդ ուլլահյան երեք եղ բայրներին: Նրանք մի շարք լուսանը կարչատներ են ունեցել տարբեր քա ղաքներում (Կ. Պոլսում, Կահիրեյում և այլուր): Դրանք որևէ բանով չեն զիջել եվրոպական լուսանկարչական խոշոր հաստատություններին: Լուսանկարչությունը Երևան մուտք է գործել 20-րդ դարի առաջին կեսին: 1948թ. Երևանում, Արվեստի աշխա տողների տանը, հայ լուսանկարչու թյան պատմության մեջ առաջին ան գամ, Անդրանիկ Քոչարը բացեց գե ղարվեստական լուսանկարի9ների ցուցահանդես: Լուսանկարչական ար վեստի հաստատումը Հայասատանում կապված է հենց Անդրանիկ Քոչարի անվան հետ: 1962թ-ին նրա ջանքերով ստեղծվել է «Երևան» լուսանկարչա կան ֆոտոակումբը, որը տասը տարի անընդմ եջ ղեկավարել է ինքը: Մոտ
3 (23) 2013 65
նկարիչներ
կարողություն մեր երկրի բոլոր քաղա քացիների համար: Այժմ լուսանկար չությունը զարգացող արվեստ է մեր երկրում: Շատ են այն երիտասարդնե րը, որոնք զբաղվում են լուսանկարչու թյամբ և դրա միջոցով արտահայտում իրենց հույզերն ու ապրումները: Սա կայն յուրաքանչյուրի համար դա մի այլ աշխարհ է, դրա արտահայտման ձևերն են տարբեր: Լուսանկարչության մասին պատմող գրությունները պարզորոշ ձևով ի ցույց են դնում երկու կենտրոնական թեմա. առաջին՝ արվեստի եւ լուսակարչու թյան, երկրորդ՝ լուսանկարչական տեխ նոլոգիաների և լուսանկարչության բնույթի մեջ կատարված արմատական փոփոխությունների: Ստորեւ փոքրիկ հարցման միջոցով փորձենք պարզել, թե ինչ է մեր սկսնակների համար լու սանկարչությունը: Հարց՝ Յուրի Ղազարյանին. – Ի՞նչ է Ձեզ համար լուսանկարչությու նը - Ինչքան էլ փորձեմ բառերով նկա րագրել, էլ ի չեմ կարող ասել կամ նկա րագրել այն , ինչ իմ մեջ է: Դա մի ուրիշ աշխարհ է, որտեղ դու կարողանում ես
ցույց տալ քո պատկերացումներն ու հայացքը կյանքին: -Ի՞նչ եք ցանկանում փոխանցել դրա միջոցով: Ուղղակի նկարում եմ իմ, ընկերներիս ու էն մարդկանց համար, ովքեր հե տաքրքրվում են լուսանկարչությամբ: Իհարկե բոլորի մոտ ճաշակ հասկացո ղությունը զարգանում է յուրով ի, բայց աշխատում եմ փոխանցել միայն լավն ու հաճել ին շրջապատիս ու ոչ միայն: Հարց՝ Արթուր Խաչատրյանին -Ի՞նչ է ձեզ համար լուսանկաչությունը - Նախ և առաջ սիրած զբաղմունք, որը հետագայում կարող է դառնալ հիմնա կան աշխատանք, ինչպես նաև նորը ստեղծելու հնարավորություն, նոր ոճ, նոր ուղղություն, թեկուզ նոր կադրեր: -Ի՞նչ եք ցականում փոխանցել դրա մի ջոցով - Դժվար է փոխանցել կոնկրետ ինչ որ բան, որը հասնելով վերջնակետին կմնա նույնը, ինչ էլ փոխանցես ամ են մարդ կընկալ ի յուրով ի, ըստ իր աշ խարհայացքի: Ամ են դեպքում ուզում եմ փոխանցել մթնոլորտը, մեծ քանա կությամբ էներգիա, որը զգում եմ օրի նակ մայրամուտ նկարել իս:
լուսանկարը` Արթուր Խաչատրյանի
իսկ այլ չափման մեջ էին գտնվում: Նրանք ներկայացնում էին արվեստ ու կրում էին համամարդկային արժեք ներ` սփռելով մտորումների այլ հո րիզոններ յուրաքանչյուրիս մեջ: Լու սանկարիչների սերունդները հաջորդել են իրար, երբեմ ն էլ մասնագիտությու նը փոխանցվել է ժառանգաբար հորից որդ ուն: Հիշատակության են արժա նի Գեղամ Թարիվերդ յանը և իր որդի Հովհաննես Թարիվերդ յանը, Վրույր Արամը և իր որդիները` Վրույր Արան ու Վրույր Արտաշեսը, Վահան Քոչա րը և իր որդին ` Անդրանիկ Քոչարը, ինչպես նաև Գագիկ Հարությունյանը, Սամվել Խանդիկ յանը, որոնք մեծ հե տք են թողել և շարունակում են թողնել հայ լուսանկարչության ասպարեզում: Սամվել Խանդիկ յանի շնորհիվ 2006 թվականին հիմադրվել է «Հայ լուսան կարիչների ազգային ասոցիացիան», որի շրջանակներում էլ կազմակերպել է առաջին համայնական լուսանկար չական ցուցահանդեսը «Բաց երկնքի տակ» խորագրով: Հեռու չէ այն ժամանակը, երբ լու սանկարչությունը, որն այժմ շատե րը դիտարկում են իբրև միայն զվար ճանք`տեխնիկական, գիտական և գեղարվեստական, կդառնա մատչել ի
3 (23) 2013 66
տարազ
Երևանի տարազը հեղինակ՝ Սվետլանա Պողոսյան
Այրարատի ավանդական տարազախումբը Հայոց տարազը ներկայացնում է ինքնատիպ, տեղական յուրահատկություններով և համահայկական ընդհանրու թյուններով բնութագրվող տարազախմբերի մի ներդաշնակ ամբողջություն: Այս շարքում առանձնանում է Այրարատի տարազախումբը, որի տարածման շրջանակները բավակա նին ընդարձակ են, աշխարհագրական առումով այն ներա ռում է պատմական Այրարատ նահանգի շատ գավառներ: Այս տարազախմբի մեջ մտնում է նաև թիֆլ իսահայերի և պարսկահայերի տարազը` որոշակի փոփոխություններով: Այն առանձնանում է գույների, կտորատեսակների հիանալ ի համադրությամբ և տպավորիչ ձևավորմամբ: Հարուստ տղամարդիկ` գործարանատերերը, կալվածա տերերը, առևտրականները, չինովնիկները և Եվրոպայում կրթություն ստացած մտավորականները դեռևս 19-րդ դարի վերջերից կրում էին եվրոպական հագ ուստներ [սպիտակ վերնաշապիկ, ծալով ի օձիք, տաբատ, բաճկոնակ (ժիլետ), բաճկոն, ֆրակ, լայնեզր գլխարկ, թիթեռնիկ փողկապ, կարճ ճտքերով ոտնաման], իսկ արհեստավորական խավ ի տղա մարդիկ շարունակում էին հագնել ավանդական զգեստներ: 19-րդ դ-ում Այրարատում տղամարդիկ հագել են բամբակ յա կտորից շապիկ-վարտիք, վրայից անդրավարտիք` շալվար. հարուստները` շալ ից, մահուդից, իսկ չունևորները` հաճախ կտավ ից կարվող և խոնջանով կապվող շալվարներ: Շապիկի վրայից հագել են կարճ վերնազգեստ` արխալուղ (հարուստ ները` սատին, դանաուզ և այլ մետաքսյա կտորներից, իսկ աղքատները` տնայնագ ործ կտավ ից, չթից): Դրա վրայից կապել են արծաթյա, ոսկեզօծ կամ էլ կաշվե գոտիներ: Տաք վերնազգեստը չուխան էր. սև, մուգ կապույտ բրդ յա կտորնե րից: Ունևոր դասի տղամարդիկ ձմռանը գործածել են նաև այծենակաճ (յափնջի), ավել ի ուշ` դրապից կարված վերար կուներ: Գլուխները ծածկել են գլխանոց-բաշլուղով և մորթե գլխարկ-փափախներով: Միայն մեծահասակ տղամարդիկ կարող էին կրել թանկարժեք բուխարի կոչված գլխարկնե րը: 20-րդ դ. սկզբներից արդեն թե՛ քաղաքում և թե՛ գյուղում տղամարդկանց մեծ մասը կրում էր հովարով գլխարկ, որը եվրոպական նորամուծություն էր: Որպես ագանել իք գործա ծում էին տնայնագ ործ գուլպաներ և ոտնամանների հետևյալ տարբերակները` տրեխ-չարուխ, չուստ, մաշիկ-քոշ: Ժողո վըրդի մեծ մասը չուստ էր հագնում, իսկ ծեր կանայք և տղա մարդիկ հագնում էին մուճականման քոշեր: Երևանում մեծ համբավ են վայելել Թիֆլ իսում արտադրված Ադելխանով ի տուֆլ իները իրենց մատչել ի գնի շնորհիվ: Կանանց վերնազգեստի բնորոշ տիպը մետաքսյա ամբող ջական հագ ուստն էր, որի կրծքամասը Երևանում և շրջակա գյուղերում փակ էր, իսկ Թիֆլ իսում` բաց: Տոնական զգես
տի վրայից կապել են ասեղնագ ործ գոտի: Ներքնազգեստի տարրերը (շապիկ-վարտիք) կարվել է սպիտակ բամբակ յա կտորից, քաթանից: Ներքնազգեստի, ինչպես և հագ ուստի կրծքի, թևերի եզրաշերտը և կրծկալը հարդարվել են հա րուստ ասեղնագ ործ բանվածքով: 19-րդ դ-ի վերջերին Երե վանում կանայք շապիկի վրայից հագնում էին անթև, կարճ ներքնազգեստ և գոտկաշոր: Վերնազգեստի վրայից հագ նում էին մուգ կանաչ, կարմիր, կապույտ թավշե մուշտակ, որը եզրազարդվում էր սև թավշե ժապավեն երիզներով` շո ւրջը ոսկեթել բանվածքներով և մորթե նեղ եզրաշերտերով: Գյուղերում որպես վերնազգեստ էր ծառայում բուսանախ շերով բամբակ յա վառ կարմիր, դեղ ին, կապույտ գույների կտորներից արխալուղ ը: Ունևոր կանայք, որպես տաք վեր նազգեստ, գործածում էին չուխա` կտորից վերարկու, մեծա հասակ կանայք գյուղերում, ինչպես և քաղաքներում եկեղե ցի գնալ իս փաթաթվում էին սպիտակ ծածկոց չարսավ ի մեջ: Չամուսնացած աղջիկների գլխի հարդարանքը խիստ պարզ էր. քաղաքում նրանք գլխաբաց էին շրջում` մազերը մեկ ծամ արած և ծայրին ժապավեն կապած, իսկ գյուղերում նրանք վառ գույների բամբակ յա, մետաքսյա գլխաշոր էին կապում: Կանանց գլխի հարդարանքն ամուսնության առաջին իսկ օրից համալ րվում էր մի շարք տարրերով, որոնք անփոփոխ էին մնում ամբող ջ կյանքի ընթացքում: Դրանք են` թավշե ասեղնագ ործ ճակատակալը, դրամներով ճակատնոցը, բե րանը ծածկող թաշկինակներն ու գլխին կապվող մետաքսյա գլխաշորը: Գործածվել է նաև մետաքսյա շղարշ` նրբագ ույն ժանյակով եզրազարդված: Քունքամասերի մազերը ոլոր վել և խոպոպներ են արվել` ի ցույց դնելով դրանք: 20-րդ դ. առաջին քսանամյակում երիտասարդ կանանց և աղջիկների մեծամասնությունը հագնվում էր եվրոպական ձևով և կրո ւմ էր եվրոպական գլխարկներ (ֆետրե և ծղոտե գլխարկներ` ջայլամի փետուրներով և երկու քորոցով): Ավագ սերնդի կա նայք գերադասում էին ասեղնագ ործ ճակատակալն ու մե տաքսյա գլխաշորը, որի տակից երևում էին մազափնջերը: Եվրոպական զգեստ հագած որոշ տարեց կանայք էլ կրում էին վերոհիշյալ գլխի հարդարանքը:
3 (23) 2013 67
տնտեսություն
Երևանը՝ որպես ՀՀ տնտեսական կենտրոն
Երևանը Հայաստանի Հանրապետության ոչ միայն խոշո րագ ույն վարչական, գիտական և մշակութային կենտրոնն է եղել, այլև շարունակում է այդպիսին մնալ մինչ օրս, քանի որ այստեղ են կենտրոնացած արտադրական հզորությունների գրեթե կեսը, ինչն էլ մեզ հիմք է տալ իս ասելու, որ վերջինս ՀՀ խոշորագ ույն տնտեսական կենտրոնն է: Տնտեսական ոլորտում նման ներգրավվածությունը սկսվել է դեռևս XIX դարից: Նշանավոր գիտնական-ճանապարհորդ Ի. Շոպենն իր «Հայկական մարզ ի պատմական հուշար ձանը» գրքում մանրամասն նկարագրել է մոտ 70 արհեստ, որոնցով զբաղվում էին երևանցիները: Եթե դիտարկելու լինենք XVIII դարում երևանյան տնտե սական կյանքը, ապա պետք է նշել, որ այդ ժամանակաշրջա նում Երևանում կար ընդամ ենը մի քանի գործարան, որոնք, իհարկե, մեր ժամանակակից ընկալմանն այդքան էլ չեն հա մապատասխանում, քանի որ վերջիններս, որպես այդպիսին, իսկական գործարաններ չէին, այլ գործատներ կամ արհես տանոցներ էին ՝ մեկ տասնյակի հասնող բանվորներով։ Առկա գործարաններից առավել խոշորներն ապակու, թնդանոթա ձուլական և վառոդի գործարաններն էին: Քաղաքում շատ էին դուքանները, որոնցում աշխատում էին մեկ կամ երկու 3 (23) 2013 68
Հայաստանի ազգային արխիվ Հայաստանի ազգային արխիվ
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
PanARMENIAN Photo Archive
անդրադարձը` Անահիտ Ծատուրյանի
հոգի, այսինքն՝ վարպետն ու աշակերտը։ Դուքանների առա տությամբ, որոնք առանձին շարքեր ունեին, աչքի էր ընկնում քաղաքի կենտրոնը՝ Շահարը: Այստեղ կարել ի էր հանդիպել տարբեր արհեստի տեր մարդկանց կրպակների` դերձակնե րի, գդակ կարողների, վարսավ իրների, ոսկերիչների, դար բինների, թիթեղագ ործների: Շատ արհեստանոցների էլ կա րել ի էր հանդիպել Չարխի փողոցում, որտեղ հավաքվել էին դագաղագ ործները, հյուսները։ Երևանում մեծ թիվ էին կազ մում նաև կոշկակարանոցները և փինաչ իների «դ ուքաննե րը»: Նստակ յաց արհեստավորների կողքին փողոցներում կարե լի էր հանդիպել նաև շրջիկների, որոնք գործիքների արկ ղը բռնած՝ անցնում էին թաղ ից թաղ, փողոցից փողոց, մտնում բակերը։ Վերջիններիս թվում շատ էին կլայեկողները, բուրդ գզողները (գզրարները), ջարդված աման կպցնողները (կոծ կողները): Հին Երևանն ուներ նաև «ազատ արհեստավորներ», որոնց թվում էին բեռնակիրները (համբալները) և աշնան ամիսներին փայտ կտրողները։ Մայրաքաղաքի առօրյա կյանքում իրենց ուրույն տեղն ունե ին նաև տնայնագ ործ արհեստավորները` ջուլհակները, շե
րամապահները մեղվաբույծները և այլն։ Նոր ժամանակները եկան փոխարինելու հներին, և մայրա քաղաքային տնտեսական կյանքը ստիպված էր քայլել ժա մանակին համընթաց, ինչ ի արդ յունքում էլ սկսեց արագ որեն զարգանալ: Այսօր մայրաքաղաքի տեսակարար կշիռը, համաձայն մի շարք վիճակագրական տվյալների, երկրի համախառն ներ քին արդ յունքի (ՀՆԱ) կառուցվածքում շուրջ 52,0 % է: Այս տեղ է թողարկվում ողջ երկրի արդ յունաբերական արտադ րանքի 49,0 %-ը (այդ թվում` մշակող արդ յունաբերության 61,0 %-ը), իրականացվում մանրածախ ապրանքաշրջանա ռության 84,0 %-ը, հանրային ծառայությունների ծավալ ի 91,0 %-ը, այդ թվում` հյուրանոցային ծառայությունների 89,9 %-ը, տրանսպորտայինի 89,1 %-ը, շինարարության ոլորտի 88,0 %-ը, ֆինանսական գործունեության 97,0 %-ը, անշարժ գույքի հետ կապված գործառույթների 87,0 %-ը, տեղեկատ վական տեխնոլոգիաների բնագավառի ծառայությունների 99,0 %-ը, արտահանման 52,0 %-ը, ներմուծման 82,0 %-ը։ Երևանի քաղաքապետարանի պաշտոնական կայքի տվյալ ների համաձայն` մայրաքաղաքում ապրում է 1 մլն 113 հազար մարդ, որը Հայաստանի Հանրապետության բնակ չության ավել ի քան 34,0 %-ն է, իսկ տնտեսապես ակտիվ բնակչության առումով` 29,0 %-ը: Հիրավ ի, նաև վերջինով է պայմանավորված նաև այն, որ մայրաքաղաքի տնտեսությունը բազմաճյուղ է` գյուղմթերքի վերամշակումից մինչև տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ և կայուն հիմք է մարզերը համակողմանիոր են զարգացնելու` պետականորեն կարևորվող ծրագիրն իրագ ործելու համար: Հետաքրքրական է այն, որ Երևանում խոշոր արդ յունա բերական ձեռնարկություններ ստեղծվեցին XIX դ. 80-90ական թթ. սկսած: 1881թ. գործարկվեց գարեջրի, 1887թ.՝ Թայիրյանի օղու, սպիրտի և գինու, 1992թ.՝ հանքային ջրերի և օշարակի, 1893թ.՝ Աֆրիկ յանի և Գյոզալ յանի գինու-կոնյա կի, 1894թ.՝ Սարաջևի գինու-կոնյակի գործարանները: 1890 թվականին էր, որ Թայիրյանի գործարանը թողարկեց երևա նյան առաջին կոնյակը: 1920-ական թվականներին Երևանը զարգացման նոր թափ առավ. 1921թ. կազմակերպվեց «Արարատ» տրեստը, որը մի ավորեց գինու-կոնյակի արտադրության ձեռնարկություննե րը: 1920-ական թվականների երկրորդ կեսից սկսած Երևա նում հիմնադրվեցին արտադրության նոր ճյուղեր: 1926-1927 թթ. շարք մտան արդ յունաբերության և էներգետիկայի առա ջին խոշոր ձեռնարկությունները, «Երգէս-1»-ը, կարբիդի, ձեթ-օճառի, մեխանիկական, բամբակազատիչ, հացի գոր ծարանները, փայտամշակման, կոշիկի, կարի ֆաբրիկանե րը, մսի կոմբինատը: 1933թ. սկսվեց կաուչուկի գործարանի շինարարությունը, իսկ 1936թ. կառուցվեց Քանաքեռգէսը: Ստեղծվեցին մեքենաշինության, շինանյութերի արտադ րության ձեռնարկություններ, աճեց սննդի և թեթև արդ յու նաբերության արտադրանքը: Աննախադեպ տեմպերով էր զարգանում ծանր արդ յունաբերությունը, որի արտադրանքի ծավալն աճեց համարյա 450 %-ով: Հայրենական պատերազմի տարիներին տնտեսությունը փոխեց զարգացման իր ուղ ին, շատ ձեռնարկություններ ան ցան ռազմական արտադրանքի թողարկման: Պատերազմի տարիներին էր, որ կառուցվեցին նոր ձեռնարկություններ՝ անվադ ողերի, կոմպրեսորների, ավտոպահեստամասերի, շարժիչների վերանորոգման, հիդրոտուրբինների և այլ գոր ծարաններ: Սկսվեց ժամացույցի և այլ գործարանների շի նարարությունը: Հետպատերազմյան տարիներին շահագ ործման հանձնվե ցին էլեկտրատեխնիկական, մեքենաշինական, քիմիական,
Հայաստանի ազգային արխիվ
տնտեսություն
շինանյութերի, թեթև և սննդի արդ յունաբերության նոր ձեռ նարկություններ, որոնց արտադրանքն իր նշանակությամբ հաճախ դուրս էր գալ իս ոչ միայն Հայկական ԽՍՀ-ի, այլև ԽՍՀՄ-ի սահմաններից: Այսօր` 21-րդ դարասկզբին, Երևանի արդ յունաբերության գլխավոր ճյուղերն են` . մեքենաշինություն` Երևանի «Հայէլեկտրոմ եքենա», «Ար մենմոտոր», կաբել ի (էլեկտրալարերի), «էլեկտրաշարժիչ», «Հայլույս», հաստոցաշինական, «Պոլ իստրոն», «Տրանզ իս տոր», «Բազալտ», «Մարս», «Սիրիուս» և այլ գործարաններ, . թեթև արդ յունաբերություն` «ՎԿՍ Արմ ենիա», «Տոսպ» և այլ ընկերություններ, . սննդի արդ յունաբերություն` «ՄԱՊ» ՓԲԸ, «Արարատ» գի նու և կոնյակի, «Նիկոլա Ինթերնեյշնլ» ՍՊԸ, «Արզնի գրո ւպ» հանքային ջրերի, «Երևանի գարեջուր» ՍՊԸ, «Սպայ կա» ՍՊԸ, «Արարատ գրուպ» ՍՊԸ և այլ գործարաններ, . քիմիական արդ յունաբերություն` «Նաիրիտ» գործարան, գ ունավոր մետալուրգիա` Երևանի (Քանաքեռի) ալ յումինի «Կանազ» գործարան . էներգետիկա` Երևանի ջերմաէլեկտրակայան, «Լուսակերտ Բիոգազ փլանթ» ՓԲԸ և այլն: Հիշարժան է այն, որ ՀՀ-ում առաջին ջերմաէլեկտրակայանը կառուցվել է դեռևս 1963թ. Երևանում: 3 (23) 2013 69
շուկաներ
Երևանի շուկաները
Փակ շուկա Երևանի առաջին` Փակ կամ Ծածկած շուկան, կառուցվել է 1952թ-ին ճարտարապետ Գրիգ որ Աղաբաբյանի նախագը ծով` Ստալ ինի, ապա Լենինի, իսկ այժմ Մաշտոցի անվան պողոտայի սկզբնամասում: Շուկան, որը պաշտոնապես ան վանվում էր Կոլտնտեսական թիվ 1 շուկա, սիրել ի վայր էր շատերի համար. այստեղ ոչ միայն առևտուր էին անում, այլև հավաքվում էին, հանդիպում, զրուցում ճանաչված մարդիկ, գիտնականներ, արվեստագետներ և հասարակ քաղաքացի ներ: Հինգ հազար քառակուսի մետր տարածք զբաղեցնող կառույ 3 (23) 2013 70
լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի
լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի
«HinYerevan.com» նախագիծ
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
հեղինակներ` Ագապի Խամոյան, Անահիտ Ծատուրյան, Արմինե Սարգսյան
ցը երեսապատված էր վարդագ ույն տուֆով: Ճակատային մասի կամարում տեղադրված էր թուջից ձուլված վիտրաժը, որի գլխավոր թեման բուռն ծաղկում ապրող տնտեսությունն էր: Արհեստականորեն ձուլված թուջե աստղերի մեջ պատ կերված էին մրգերի, ձկների և այլ պատկերներ` ոճավորված ազգային ձևերով և հայկական ժողով րդական զարդանախ շերով: Նման բացառիկ արտաքին լուծումներից հետո բացվում էր ներքին տարածությունը` լույսի առատությամբ, ձևերի թեթե վությամբ, պարզությամբ և գեղարվեստական արտահայտ չականությամբ: Գրեթե հարյուր մետր երկարություն ունե ցող գլխավոր վաճառասրահի աջ և ձախ մասերում կառուց
շուկաներ
ված էր 34 կրպակ` մշտական ջրով և կոյուղով ապահովված: Գլխավոր մուտքի հակառակ կողմում գտնվում էր մսի վա ճառքի կետը, որը կամարաձև բացվածքով միանում էր գըլ խավոր վաճառասրահին: Նկուղում ճաշարանն էր, սառ նարանները և շուկայի պահեստային հատվածը: Գլխավոր մուտքի երկու կողմ երում աստիճաններ էին, որոնք տանում էին երկրորդ հարկ: Ասֆալտապատ տանիքում բացօթյա շու կան էր: Հետաքրքրություն էր ներկայացնում գլխավոր վաճառասը րահում գտնվող ջրավազանը, որը ոչ միայն դեկորատիվ
Թվում է, թե բոլորիս հանրածանոթ Վերնիսաժը միշտ է եղել, բայց մեզանից քչերը գիտեն, որ 1980-ական թթ-ի կեսերին էր, երբ Երևանում` ներկայիս Մարտիրոս Սարյանի անվան այգ ում, առաջին անգամ բաց երկնքի տակ բացվեց ցուցա հանդես, որն անվանվեց «Վերնիսաժ» (անվանումը առաջա ցել է ֆրանսերեն vernis` «լաք», բառից. նախկինում նկարիչ
նշանակություն ուներ, այլ ապահովում էր ինտերիերի թար մությունը և զովությունը: Շուկան ծածկված էր 31 մետր բարձրություն ունեցող կա մարակապ մեծաթռիչք առաստաղով` առանց սյուների: Սա եզակի հանդիպող ճարտարապետական լուծում էր: Այժմ այս հիանալ ի կառույցի ապագան անհայտ է, այնտեղ տեղ ի ունեցող շինարարական աշխատանքերի պատճառով: Երբեմնի հարուստ ճարտարապետությունից գրեթե ոչ ինչ չի մնացել, իսկ պահպանված բեկորների ճակատագիրն անո րոշ է: Այստեղ տիրող նախկին աշխույժ անցուդարձի կորըս տի հետ, անհետանում է երևանյան կոլորիտը, քաղաքի կեր
ները նմանատիպ ցուցահանդեսի ժամանակ լաք էին քսում իրենց նկարի վրա)։ Այս ցուցահանդեսով էր, որ սկիզ բ դրվեց վերնիսաժային մշակույթի ձևավորմանը Երևանում, ինչն էլ ժամանակի ընթացքում պետք է իր տարածումը գտներ ողջ Հայաստանում: Հետագայում Վերնիսաժը բաժանվեց 2 մասի` նկարիչնե րի մի մասը մնաց Մարտիրոս Սարյանի այգ ում, իսկ մնա ցած արվեստագետների ու արհեստավորների համար տեղ հատկացվեց Հանրապետության հրապարակին կից այգ ում: Պաշտոնական բացումից շատ ավել ի ուշ որոշվեց տոնավա ճառը ներկայացնել միայն հանգստյան` շաբաթ և կիրակի
պարը ծածկվում է բետոնով:
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
Վերնիսաժ
3 (23) 2013 71
PanARMENIAN Photo Archive / Gunter Reif
շուկաներ
Սև շուկա
օրերին: Այսօր յուրաքանաչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին հազա րավոր մարդիկ Վերնիսաժում վաճառքի են հանում ժամա նակակից հայ գեղանկարիչների գործեր, ավանդական ձե ռագ ործ աշխատանքներ, գորգեր, ազգային երաժշտական նվագարաններ, ինչպես նաև պերճանքի առարկաներ, հու շանվերներ, գրքեր և բազմաթիվ հնաոճ իրեր: Գնային առու մով հստակ սահմանում չկա, նույնիսկ հնարավոր չէ ստույգ ասել, թե ինչ արժույթով է առք ու վաճառքը տեղ ի ունենում, քանի որ Երևանի կենտրոնում գտնվող բացօթյա այս շուկան հայտնի է թե՛ տեղացիներին և թե՛ զբոսաշրջիկներին: Վերնիսաժն այն եզակի շուկաներից է, որի այցելուները գա լիս են ոչ միայն ինչ-որ որոշակի բան գնելու, այլ նաև պար զապես նայելու ցուցադրվող առարկաները: Շուկայում յու րահատուկ տրամադրություն է տիրում, և մեկ անգամ լինե լով այնտեղ՝ հետագայում չես կարողանում մոռանալ:
ներն իրենց հետ բերում էին իրեր, որոնք հետագայում պետք է Սև շուկայում վաճառեին: Այսօր, երբ խոսում ենք Երևանում Սև շուկայի մասին, բոլո րը միանգամից պատկերացնում են «Քրջի բազար» ասվածը, բայց եթե հարցնես, թե որտեղ է այն գտնվում, երիտասարդ ներից քչերը կարող են պատասխանել: Այն այսօր տեղակայ ված է «Դինամո» մարզադահլ իճի հարևանությամբ գտնվող տարածքում և այդտեղ հավաքված հանրությունը մեր բնակ չության ամ ենավատթար վիճակում ապրող խավն: Ասել, թե այն երբ է ձևավորվել, դժվար է, քանի որ նրա մասին ոչ մի հիշատակություն չկա ոչ մի աղբյուրում, բայց փաստն այն է, որ այդ շուկայի վաճառականների և նրանց ընտանիքների համար հնամաշ իրերի այս շուկան ապրուստի միակ միջոցն է: Այդ հատվածում են իրենց գոյությունը փորձում պահպանել նաև անտունները:
Սև շուկա կամ Քրջի բազար
Ծաղկի շուկա
«Սև շուկա» ասվածն իրենից ներկայացնում է մեր այ սօրվա տերմինաբանությամբ երկրորդային շուկան, որտեղ կատարվում է արդեն մեկ անգամ գնված իրե րի վերավաճառք: Նման իրերի կողքին կարել ի է գըտ նել նաև այնպիսինները, որոնց վաճառքն արգելված է: Շուկայի այս տարատեսակը Երևանում միշտ էլ եղել է, սա կայն այն լայն տարածում է գտել սովետական շրջանում, երբ սկսվեց հայրենադարձության մեծ ալ իքը (1946-1948): Այս ժամանակաշրջանում էր, որ մեր ներգաղ թող հայրենակից
Գիտե՞ք, թե որտեղ ից են հայտնվում բոլոր ծաղկի կրպակնե րի և սրահների կամ փողոցներում վաճառվող այդքան գեղե ցիկ ու բազմատեսակ ծաղ իկները: Շատերը կպատասխանեն՝ ջերմոցներից, բայց քչերը գիտեն, որ ջերմոցում աճեցված ծաղ իկները նախ և առաջ հայտնվում են Երևանի ծաղկի շու կայում, որտեղ ից էլ նոր կրպակներում և սրահներում ու վե րավաճառողների մոտ: Նախ նշենք, որ ծաղկի մեծածախ առևտրի շուկան կազմա վորվել է անկախացման տարիներին և մինչև իր ներկայիս
3 (23) 2013 72
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
շուկաներ
վերջին հանգրվանը գտնելը՝ մի քանի վայր է փոխել, իսկ այժմ այդ բազմաբույր և գեղեցիկ մեծածախ առևտրին կա րող եք ականատես դառնալ Վազգեն Սարգսյանի անվան հանրապետական մարզադաշտի նախամուտքում, ամ են օր՝ առավոտյան ժամը վեցն անց կեսից մինչև ինը: Ծաղ իկները բազմատեսակ են, նրանց գները՝ ևս: Այստեղ կարել ի է գնել 10 դրամից սկսած մինչև 15 000 դրամ արժո ղությամբ ծաղ իկ: Սա քաղաքային այն յուրահատուկ մշա կույթներից է, որտեղ գեղեցկությունը կարող եք ձեռք բերել մեծածախ առևտրի միջոցով:
Երևանի բացօթյա շուկաները Երևանում շաբաթ և կիրակի օրերին կազմակերպվում են գյուղատնտեսական մթերքների տոնավաճառներ: Գյուղմթերք արտադրողներին անվճար տրամադրվում են վրաններ, վաճառասեղաններ, կշեռքներ, սայլակներ: Երե վանցիներին հնարավորություն է ընձեռվում մթերքը գնել անմիջապես գյուղացիներից, իսկ վերջիններս կարող են իրենց մթերքը վաճառել առանց վերավաճառողների: Նորօրյա բացօթյա առաջին շուկան բացվել է 2011թ-ին` Կասյան փողոցի վերին հատվածում, երկրորդը` Մովսես Խորենացու փողոցի` Ագաթանգեղոս-Տիգրան Մեծ միջանկ յալ հատվածում: Պահանջարկի դեպքում, չի բացառվում, որ նմանատիպ շուկաներ կազմակերպվեն նաև մայրաքաղաքի այլ վարչական շրջաններում: Կարել ի է ասել, որ հին, ավանդական շուկան այսօր ներ կայացվում է նորով ի:
Հին Երևանում առևտուրը կատարվում էր շուկա-հրապա րակներում: Շուկայի եռուն կյանքն սկսվում է առավոտից և տևում մինչև ուշ երեկո: Երևանի շուկա-հրապարակների թիվը 17-18 դարերում հասել է հինգի։ Դրանք էին՝ ՀուսեինԱլ ի խանի կամ Մզկիթի, Խանբաղ ի, Զալխանի, Ֆահլա-բա զարի և Գլխավոր կամ Մեծ կոչված շուկա- հրապարակները։ Գլխավոր շուկան` Ղանթարը, գտնվել է նախկին Կիրով ի ան վան մանկական այգ ու տեղում, բոլոր կողմ երից շրջապատ ված է եղել մեծ ու փոքր խանութներով, կրպակներով, կա րավանատներով և պահեստներով։ Մրգեղենի և սննդամթե րքների վաճառքը հիմնականում կատարվել է Ղանթարում, իրենց ապրանքներն այստեղ են բերել Երևանի շրջակայքի մահլաների (միջթաղային առանձին հատվածներ) ու գյու ղերի բնակիչները։ Մեծ հրապարակում են գտնվել սարդա րական կշեռքները՝ ղանթարը (մեծ կշեռքը) և միրզանը (փո քր կշեռքը)։ Կշեռքների վրա սարդարի կողմից նշանակվել է հատուկ հսկիչ` ղանթար-բաշի։ Բոլոր շուկա-հրապարակնե րը և կշեռքները տրվել են մենավարձով։ Առևտուրը մեր քաղաքում կրել է աշխույժ բնույթ։ Վաճառվել և գնվել են գյուղատնտեսական ապրանքներ, արհեստավո րական արտադրանքներ, ինչպես և ներմուծված ապրանք ներ։ Դրամով կատարվող առևտրի հետ միասին տարածված է եղել նաևապրանքափոխանակությունը։ Երևանի առաջին փակ շուկան կառուցվել է 1952-ին` Մաշտոցի պողոտայի սկզբնամասում:
3 (23) 2013 73
կրթություն
Կրթություն, կրթական հաստատություններ, դպրոցներ
PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum
անդրադարձը՝ Լիլիթ Խանդակարյանի
Երևանի պետական համալսարան
Մ իջնակարգ կրթական հաստա տություններ՝ դպրոցներ այաստանում դպրոցների ստեղծման Հ պատմությունն սկսվում է 5-րդ դարից, սակայն մինչ այդ՝ դեռևս գրերի գյուտից առաջ, հարևան երկրների հետ շփումը, հարուստ, զարգացած մշակույթը նա խադրյալներ էին ստեղծում նաև կրթա կան գործի զարգացման համար: Պատ մական ցանկացած փոփոխություն իր կնիքն է դնում նաև դպրոցներում ու սուցման վրա և նպաստում կրթական գործի փոփոխությանն ու զարգացմա նը: 15-17-րդ դարերում Երևանում բաց 3 (23) 2013 74
վում են առաջին դպրոցները: Այդ գոր ծում մեծ է Մովսես Տաթևացու ավան դը, որը նշանավոր ուսուցիչ, իսկ հե տագայում արդեն Հայոց կաթող իկոս էր: Սկզբնական շրջանում դպրոցները գործում էին եկեղեցուն կից, եկեղե ցու հովանավորությամբ: Պատմական փոփոխությունները, սակայն, շուտով առաջ են բերում դպրոցը եկեղեցուց առանձնացնելու, կրթական համակար գում փոփոխություններ, նոր մեթոդներ մտցնելու անհրաժեշտություն: Երևանում դպրոցների պատմության համար շրջադարձային էր 1836 թվա կանը, երբ ռուսական կառավարության
կողմից հայոց եկեղեցին իրավունք ստացավ թեմական դպրոցներ հիմնե լու: 1837 թվականին հիմ նվեց Երևա նի թեմական դպրոցը: Սկզբնական շրջանում ուսուցումը կատարվում էր միայն ռուսերենով, աշակերտների մեծ մասը հոգևորականների երեխաներն էին, սակայն 1870-80-ականներին ու սուցումն սկսվեց տարվել հայերենով, իսկ դասավանդվող առարկաների թի վն ավելացավ: Թեմական դպրոցներից զատ` 19-րդ դարի սկզբում սկսում են առաջ գալ իգական դպրոցներ: Երևա նում նշանավոր իգական դպրոց էր Պ. Պռոշյանի ջանքերով հիմնած Գայա
կրթություն
նոր դպրոցներ կառուցվեցին, իսկ 1932 թվականին շեշտը դրվեց միջնակարգ յոթնամյա կրթության վրա: Այս շրջա նում դպրոցները կրկին անցան ռուսա կան ազդեցության տակ: Խորհրդային շրջանում մեծ առաջընթաց գրանցվեց կրթության ու գիտության ոլորտում: Հետխորհրդային շրջանում սկսվեց մեծ շարժում ազգայինի վերականգնըման համար: Դպրոցական համակարգ ում հիմնական շեշտը սկսվեց դրվել ազ գայինին, հայոց լեզվ ին, պատմությա նը: Այս շրջանում կրճատվեց ռուսա կան դպրոցների թիվը: Սակայն տըն տեսական ճգնաժամ ն իր ազդեցությու նը թողեց նաև դպրոցների վրա: Այս շրջանում է, որ կրթական համակարգը
Բարձրագ ույն ուսում նական հաս տատություններ Երևանում բարձրագ ույն ուսումնական հաստատությունների՝ համալսարան ների պատմությունն սկսվում է 19191920-ական թվականներից՝ Երևանի պետական համալսարանի ստեղծ մամբ: Համալսարանի ստեղծումն ինքնաբուխ չէր, մինչ այդ կային որոշ նախադրյալներ և բարձրագ ույն կրթու թյան որոշակի փորձ: Դեռևս միջնադա րում գործում էին բարձր տիպի դպրոց ներ, ուսումնական հաստատություն ներ, որոնք նախադրյալ դարձան առա ջին համալսարանի ստեղծման համար: Ուսումնական գործում այս առումով
PanARMENIAN Photo Archive
նյան դպրոցը: Դպրոցներում մի շարք փոփոխություններ կատարվեցին ցա րական իշխանության ձեռքով, սակայն հաջողվեց դպրոցները աշխարհիկաց նել և ազատել ռուսական ազդեցությու նից: 1918թ. Հայաստանի առաջին հանրա պետության ստեղծումից անմիջապես հետո քայլեր ձեռնարկվեցին մշակու թային կյանքի զարգացման համար, հիմնական շեշտը դրվում էր կրթական համակարգի վրա: Այս շրջանում է, որ բացվում են մասնագիտացված առաջին դպրոցները, վարժարանները, որոնք հող էին նախապատրաստում առաջին համալսարանի համար: Սակայն Առա ջին հանրապետությունը կարճ կյանք
Գայանյան դպրոց
ունեցավ: Խորհրդային շրջանը հայկական դըպ րոցների, կրթական համակարգի և առհասարակ հասարակական-մշա կութային կյանքի մեջ ամ ենամ եծ փո փոխությունները մտցրեց: Խորհըր դայնացումից հետո անվանի հայա գետ, լուսավորության ժողկոմ Աշոտ Հովհաննիսյանի ջանքերով, քայլեր ձեռնարկվեցին մշակութային կյանքի զարգացման համար. նախապայման էր անգրագիտության վերացումը: 19201940-ական թվականներին գրագետ էր դարձել բնակչության 84 տոկոսը: 1926-1932 թվականին ավել ի քան 480
արմատական փոփոխության ենթարկ վեց: Միջնակարգ դպրոցներն ստացան որոշակի ազատություն` առարկաների ընտրություն կատարելու, նոր ուսում նական առարկաներ ուսումնասիրելու տեսակետից: Այսօր Երևանում գոր ծում են մասնավոր, պետական դպրոց ներ, ավագ դպրոցներ, նախադպրոցա կան հաստատություններ, վարժարան ներ, հատուկ դպրոցներ` ֆիզ իկական և մտավոր արատ ունեցող երեխաների համար: Դպրոցներում, ինչպես և հա մալսարաններում, քայլեր են ձեռ նարկվում կրթության նաև արևմտյան մոդելը փորձելու ուղղությամբ:
իրենց մեծ ավանդն ունեն Անիի դպրո ցը, Տաթևի և Գլաձորի համալսարան ները և այլն: 1919 թվականին Հայաստանի առա ջին հանրապետության նախարարնե րի խորհուրդը որոշում է կայացնում Հայաստանում համալսարան հիմնե լու, իսկ ահա 1920 թվականի հունվա րի 31-ին արդեն կատարվում է բացման արարողությունը: Իր հետագա գործու նեության ընթացքում համալսարանը փոփոխություններ է կրել խորհրդային տարիներին՝ վերանվանվելով ժողովըր դական և կրելով իր վրա խորհրդային կրթության ազդեցությունը: 1923 թվա 3 (23) 2013 75
կրթություն
նի հիման վրա 1930 թվականին: 1957 թվականին ԵՊՀ-ից է առանձնացել նաև Հայաստանի պետական տնտե սագիտական համալսարանը՝ Երևանի ժողով րդական տնտեսության ինստի տուտի անվամբ: Առաջին պետական համալսարաններից է նաև Երևանի Խաչատուր Աբով յանի անվան հայ կական պետական մանկավարժական համալսարանը, որը, 1923 թվականին՝ առաջին շրջանավարտները տալուց հետո, մի քանի տարի միավորվել ու
Հայաստանի ազգային արխիվ
«HinYerevan.com» նախագիծ
կանին այն վերանվանում են պետա կան, ինչը մեծացնում է թե՛ վարկանիշը, թե՛ պատասխանատվությունը: Մեր օրերում, Երևանի պետական հա մալսարանից զատ, գործում են պե տական համարվող 14 համալսարան, որոնց մի մասը պետական ստատուս ստացել են դեռևս ԽՍՀՄ-ի ժամանակ: Օրինակ՝ Երևանի Մխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական համալ սարանը կազմվեց Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) բժշկական բաժ
3 (23) 2013 76
առանձնացել է ԵՊՀ-ից: 1921 թվակա նին հիմնադրվեց Երևանի ճարտարա պետության և շինարարության պետա կան համալսարանը, որն առանձնացել է ԵՊՀ-ի տեխնիկական ֆակուլտետից: Իսկ Հայաստանի պետական Ճար տարագիտական համալսարանը պո լիտեխնիկի իրավահաջորդն է: Այն ստեղծվել է ԵՊՀ-ի ճարտարաշինարա րական և քիմիատեխնոլոգիական ֆա կուլտետների հիման վրա: Առավել վաղ շրջանից գործող պետական համալսա րաններից է նաև Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիան (1921), որը նախ գործել է որպես երա ժըշտական կենտրոն, Վալերի Բրյուսո վի անվան պետական լեզվաբանական համալսարանը (1935), Երևանի թատ րոնի և կինոյի պետական ինստիտուտը (1944), Երևանի գեղարվեստի պետա կան ակադեմիան (1945), Ֆիզ իկական կուլտուրայի հայկական համալսարա նը (1945): 1994 թվականին Հայկական գյուղատնտեսական և անասնաբու ծական-անասնաբուժական համալ սարանների միավորմամբ ստեղծվում է Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանը: Հետխորհրդային շրջանում ստեղծ վեցին մի քանի միջպետական բու հեր, որոնք նույնպես պետական բուհի ստատուս են կրում: Այսպես օրինակ` Հայաստանի ամ երիկ յան համալսա րանը, որն ստեղծվեց 1991 թվականին՝ Հայ բարեգ ործական ընդհանուր մի ության, ՀՀ կառավարության և Կալ ի ֆոռնիայի համալսարանի փոխգ որ ծակցությամբ, Եվրոպական կրթական տարածաշրջանային ակադեմիան, որի պատմությունը սկսվում է 2001 թվակա նից (այն եվրոպական մի շարք երկր ների հետ կրթական համաձայնագրի արդ յունք է), Ռուս-հայկական սլավո նական համալսարանը (1997)` ռուս -հայկական համագ ործակցությամբ, Հայաստանի ֆրանսիական համալ սարանը, որը ստեղվել է Հայաստանի և Ֆրանսիայի կառավարությունների կողմից 1995 թվականին: Պետական և միջպետական բուհերից բացի, Հայաստանում գործում են նաև մի շարք մասնավոր, չհավատարմա գըրված բուհեր և արտերկրի բուհե րի մասնաճյուղեր: Եթե խորհրդային և հետխորհրդային առաջին շրջանում բուհերում ուսուցումը կատարվում էր ռուսական կրթության ավանդ ույթնե րով և դասագրքերի մեծ մասը ռուսա կան էին, ապա այսօր միտում է նկատ վում բուհերում ուսումն իրականացնել արևմտյան երկրների կրթական մոդե լով:
հիվանդանոցներ
Երևանի հիվանդանոցները
PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum
հեղինակ` Գոհար ֆահրադ յան
Երևանի սուր վարակիչ հիվանդանոց
Երևանի առողջապահության և բուժ սպասարկման կազմակերպման հար ցերը կարևորվել են 19-րդ դարից սկը սած: Առաջին նշանավոր բժիշկը Տեր-Գրի գորյանն էր, որը ինքնուս բժիշկ էր և իրականացնում էր ողջ Երևանի բուժսպասարկումը: Երևանում քաղաքացիական առաջին հիվանդանոցը և առողջապահական պարբերականը հիմնել է Լևոն Տիգ րանյանը, ըստ նրա` բժշկություն ունեն նաև հետամնաց ազգերը, իսկ առողջա 3 (23) 2013 78
պահություն կարող են ունենալ միայն զարգացած ժողովուրդները: Մեզանում նա է առաջ քաշել կանխարգել իչ բժըշ կության գաղափարը. Լ.Տիգրանյանի ղեկավարությամբ 1880թ. ստեղծվել է առողջապահական մշտական հանձ նաժողով, որն ուսումնասիրում էր Երե վանի սանիտարահիգիենիկ վիճակը և գործնական առաջարկություններ անում հիվանդ ությունների դեմ պայ քար կազմակերպելու նպատակով: Արդեն 20-րդ դարի սկզբին հայտնի էին Արամ Տեր-Ավետիքյանի և Հով
հաննես Հովհաննիսյանի` գերազանց մասնագետներ ունեցող հիվանդանոց ները: Հովհ.Հովհաննիսյանի բուժ հիմնարկը ժամանակի լավագ ույն հի վանդանոցներից էր Անդրկովկասում. ուներ աչքի հիվանդ ությունների և վի րաբուժության բաժանմունքներ, իսկ սարքավորումները բերված էին Եվրո պայից: Հիվանդանոցներից օգտվելու և վիրահատությունների միջոցով բո ւժվելու մշակույթ ձևավորելու համար Հովհ.Հովհաննիսյանը դիմում է անսո վոր քայլ ի. համոզում է հիվանդներին
հիվանդանոցներ
ները: Երևանում բժկության զարգաց ման գործում մեծ ավանդ ունեն նաև Եղ իշե Շեկ-Հովսեփյանը, մանկաբա րձ-գինեկոլոգներ Աշոտ Ահարոնովը, Գաբրիել Հարությունյանը, որը նաև բժշկության պատմաբան էր, Խորհըր դային Միության ֆիզ իոլոգիակ ան առաջատար դպրոցներից մեկի հիմ նադիր Խաչատուր Կոշտոյանցը, ման րէաբան Վերգինե Միքայել յանը, նյար դաբաններ Գարեգին Միրզոյանն ու Անդրանիկ Մեհրաբյանը և շատ ու շատ
միկրով իրաբուժությունը, հյուսվածք ների և օրգանների փոխպատվաստու մը մեր երկրում: Խորհրդային առաջա տար մասնագետների` Ա.Ն.Բակուլևի, Ե.Ի.Մեշալկինի, Բ.Վ.Պետրովսկու, Վ.Վ.Պարինի տաղանդավոր սանը ՀՀ ԳԱ հրավերով 1961թ. եկավ Երևան ու ձեռնամուխ եղավ իր բժշկական գի տել իքները ժողով րդին ծառայեցնելու գործին: Նախաձեռնելով և ստեղծելով ներկայում իր անունը կրող վիրաբու ժության ինստիտուտը` Ա.Միքայել յա
PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum
վիրահատվել, և հիվանդանոցից դուրս գրվելուց հետո տալ իս է որոշ պարգե վավճար: Նրա հիվանդանոցում բու ժումը վճարով ի էր միայն ունևորների համար, իսկ աղքատներն ստանում էին անվճար բուժում, այդ թվում` սնունդ և դեղամիջոցներ: Այս հիվանդանոցները գործել են մինչև 1924թ.: Առողջապահության կազմակերպման, բուժհիմնարկների և ուսումնական հաստատությունների ստեղծման հար ցերը գերակա խնդիր են դառնում ար
Երևանի ակնաբուժական կլինիկա
դեն 20-ական թվականներին: Անցյալ դարում Երևանում ապրել և առողջապահության ոլորտում բեղմնա վոր գործունեություն են ծավալել Սի մոն Միրզոյանը, Անդրանիկ Ճաղար յանը, Ռաֆայել Մանվել յանը, Աբգար Իսահակ յանը, Արմ ենակ Մնջոյանը` Հայաստանում դեղաբանության դպրո ցի, սրտային վիրաբուժության, վարա կաբանական ծառայության, մանրէա բանության, ֆիզ իոլ ոգիապես ակտիվ նյութերի սինթեզ ի և հետազոտության առանձին ուղղությունների հիմնադիր
ուրիշներ: Իսկ անվանի վիրաբույժ Հարություն Միրզա-Ավագ յանը դեռևս 1927թ-ին իրականացրել է Հայաստա նում առաջին սրտային բարդ վիրահա տությունը` սրտամկանից հեռացնելով հրազենային վնասվածքից մնացած գնդակը: Անհնար է գերագնահատել այս ոլորտի մեծ երախտավոր, ականավոր բժիշկ ու գիտնական, սրտային վիրաբույժ Ալեքսանդր Միքայել յանի դերը. նա է ներդրել ու զարգացրել սիրտ-անո թային ու պլաստիկ վիրաբուժությունը,
նը, իր շուրջն է համախմբել նվիրյալ մասնագետների ու ծավալել գործնա կան և գիտահետազոտական բեղուն գործունեություն` լայն հնարավորու թյուններ ստեղծելով հատկապես սըր տային վիրաբուժության զարգացման համար: Միքայել յանի ղեկավարու թյամբ կատարվել են սիրտ-անոթային համակարգի գործունեության, սըր տային անբավարարության խնդիրնե րին վերաբերող բազմաթիվ ուսումնա սիրություններ, որոնք հարստացրել են ոչ միայն ազգային, այլև համաշխար 3 (23) 2013 79
PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum
հիվանդանոցներ
PanARMENIAN Photo Archive
Թիվ 1 կլինիկական հիվանդանոց
Երևանի պետական բժշկական ինստիտուտի անատոմիկ մասնաշենք
հային բժշկության փորձը: Մասնա գետների ուշադրության կենտրոնում են եղել հատկապես վիրահատություն ների հետ կապված` սրտամկանում և մյուս հյուսվածքներում ու օրգաննե րում տեղ ի ունեցող փոփոխություննե րը: Այստեղ կատարվել են նաև երիկա 3 (23) 2013 80
մի փոխպատվաստման առաջին վիրա հատությունները: Մեծ է նաև Ա.Միքայել յանի ավանդը Սպիտակի երկրաշարժից հետո տու ժածներին օգնություն ցուցաբերելու գործի կազմակերպման մեջ, դրան մե ծապես նպաստել է նրա ղեկավարած
բժշկական հաստատությունում առկա գերժամանակակից մեթոդների, նաև համակողմանի վնասվածքներ ունեցող և երկարատև ճնշման համախտանիշով հիվանդներին սաթաթթվ ի միջոցով բուժելու գաղափարը, որը նոր խոսք էր աղետների բժշկության մեջ:
տրանսպորտ
Պատառիկներ երևանյան փոխադրամիջոցների կյանքից
Հայաստանի ազգային արխիվ
հեղինակ` Արուսիկ Գրիգորյան
Երևանյան առաջին մեքենաների և րաքաղաքի ինչպես արտաքին` տարա փոխադրամիջոցների շահագ ործման ծական, ճարտարապետական, այնպես պատմությունը ձգվում է ոչ հեռավոր էլ ներքին` մշակութային-հասարակա անցյալ` 20-րդ դարի 10-ական թթ.-ից կան, տնտեսական, արդ յունաբերական մինչ 40-ական թթ., ժամանակաշրջան, և այլ ոլորտների ձևափոխմանը: Փո երբ համընդհանուր, խոշոր փոփոխու փոխվում էր քաղաքը, փոփոխվում էր թյունների հետ միաժամանակ փոփոխ նաև քաղաքային կյանքը: Հնարավո վում էին նաև առավել փոքր «կենսաձե րինս հարմարավետ և համ եմատաբար վեր»: Այսպես` երևանյան քաղաքային արագ տեղաշարժման պահանջը թե կյանքի բնական զարգացումը տարի լադրում էր տրանսպորտային ընդ ուն ների ընթացքում հանգեցնում է մայ ված ձևերին (սայլ, կառք, ձիաքարշ) 3 (23) 2013 82
զուգահեռ մարդատար ավտոմ եքենա ների գործարկում: Առաջին մարդատար ավտոմ եքենան Երևան է բերվել 1912թ-ին Թիֆլ իսից: «Hispano - Suiza» իսպանական ավտո մոբիլային ընկերության արտադրած ավտոմ եքենայի վարորդը հասարա կության շրջանում հռչակ վայելող վար պետ Վարդանն էր` բազմակողմանի զարգացած, զարմանալ ի մի մարդ, ում կոչում էին նաև Մաշթի: 10-ական թթ-
PanARMENIAN Photo Archive
ին Երևանում ավտոմ եքենաները խիստ սակավաթիվ էին, իսկ ներմուծումը բա վական հազավադեպ, ուստի քաղաքում հայտնված յուրաքանչյուր ավտոմ եքե նա մեծագ ույն հետաքրքրություն, զար մանք և հիացմունք էր առաջացնում բնակչության շրջանում: 20-40-ական թթ.-ին ավտոմ եքենաների թիվն անհա մեմատ աճում է, ներկրվում են ինչպես արտասահմանյան` «Buick», «Ford», «Cadillac», «Fiat», այնպես էլ խորհըր դային արտադրության ավտոմ եքենա ներ` «M - 1», «ЗИС - 101», «Москвич», «Газ - А», մոտոցիկլներ` «Indian», «Wanderer», «Triumph» և այլն: Քաղա քային առօրյան «համալ րվում է» ոչ մի այն ավտոմ եքենաների աղմուկով, այլև ավտոմոբիլային ցուցահանդեսներով, հոբել յանական շքերթներով, քաղա քային կոլորտը` ճանաչված, սիրված և հատուկ մականուններ կրող վարպետ ներով` Մաուզեր Սուրիկ, Ինտուրիստ (Интурист - «иностранныйтурист») Գաբո, Ծիտիկ Կորյուն ևն: Օր օրի ընդարձակվող և բազմամա րդ դարձող քաղաքին, սակայն, չէին բավարարում մարդատար ավտոմ ե քենաները, որոնք, անկախ շահագ ործ ման ոլորտից, ծառայում էին որպես ոչ մասսայական փոխադրամիջոցներ: Անհրաժեշտություն է առաջանում հասարակական նոր փոխադրամիջո ցի գործարկման: Տվյալ պարագայում` ամ ենաարդ յունավետ փոխադրամիջո ցը տրամվայն էր: Վերջինիս կառուց վել իք 15 կմ գծամասը պետք է ունե նար երեք ուղղություն` առաջին գիծը քաղաքի կենտրոնը պետք է կապեր արդ յունաբերական և ուսանողական թաղամասերին, երկրորդը` բամբակի գործարանը կայարանին, երրորդ գիծը, օղակելով քաղաքը, պետք է նրա առան ձին շրջաններ միացներ իրար: 1931թի սկզբներից կատարվում են որոշա կի աշխատանքներ, պատրաստվում է հումքը: Կառուցումը մեկնարկում է 1932թ. մարտին և ավարտին հասցվում նույն թվականի դեկտեմբերին: 1933թ-ի հունվարի 12-ին կատարվում է տրամ վայի շահագ ործման հանդիսավոր արարողություն: Ժամանակի ընթաց քում տրամվայի գիծն ավել ի ու ավել ի է երկարում` միմյանց կապելով քաղաքի նոր շրջաններ, սպասարկելով առավել մեծ քանակով բնակիչների: 1939թ-ին տրամվայի գիծն արդեն ուներ 35 կմ եր կարություն և 76 վագ ոն: 1930-ականների վերջերին Երևանում սկսում են գործարկվել նաև «Զիս-16» մակնիշի ավտոբուսներ, իսկ 40-ական ներին քաղաքային երթևեկությունը թևակոխում է զարգացման և տեսա
Հայաստանի ազգային արխիվ
տրանսպորտ
կային հավելման մի նոր փուլ. տրա մադրված զգալ ի միջոցների շնորհիվ 1949թ. օգ ոստոսի 18-ին շահագ ործ ման է հանձնվում Աբով յան–Կայարան տրոլեյբուսային առաջին երթուղ ին, նույն թվականի սեպտեմբերի 25-ին` երկրորդը` Աբով յան–Կաուչուկի գոր ծարան, նոյեմբերի 10-ին` երրորդը` Կայարան – Կաուչուկի գործարան: Ու թեև քաղաք մուտք գործած և շահա գործվող տրոլեյբուսների թիվն աստի ճանաբար ավելանում էր (1949թ-ին` 13, 1955թ-ին` 47, 1960թ-ին` 88, 1964թ-ին` 149), սակայն, դա ամ ենևին չի անդրա դառնում տրամվայի «հեղ ինակության վրա»: Տասնամյակների ընթացքում տրամվայը և տրոլեյբուսը դառնում են երևանյան կյանքի անբաժանել ի մասը:
Վերջիններիս անհրաժեշտ «ներկայու թյունը» եթե կասկածից վեր էր համար վում մոտ անցյալում, ապա ներկայումս տրանսպորտային այս երկու միջոցնե րից մեկը` տրոլեյբուսը, շարունակում է իր «գ ոյությունը» այլևս ոչ որպես ան հրաժեշտություն` կորցրած հին երևա նյան կոլորիտային արժեքը: Մյուսը` տրամվայը, վաղու՛ց անհետացել է մայ րաքաղաքային կյանքից, առօրյայից` վերածվելով աներևույթ հուշի` դրոշմ ված երևանցիների հիշողություններո ւմ և երևանյան մի քանի փողոցներում, որտեղ պահպանված տրամվայի գծե րը դեռ շարունակում են կենդանի պա հել այնքա՛ն սիրել ի փոխադրամիջոցի պատմությունը:
3 (23) 2013 83
մարզահամալ իրներ
Երևանյան մարզահամալիրները
PanARMENIAN Photo Archive
անդրադարձը՝ Մարինե Ստեփանյանի
Հայաստանի ազգային արխիվ
Դինամո մարզադաշտ (ներկայիս Վ. Սարգսյանի անվան հանրապետական մարզադաշտ)
Մարզահամերգային համալիր (ներկայիս Կ. Դեմիրճյանի անվան մարզահամերգային համալիր)
3 (23) 2013 84
«Հրազդան» մարզադաշտը, որտեղ առաջին անգամ սուլ իչ ի ձայնը հնչել է 1971 թվականի մայիսին, ունի 70479 նստա տեղ։ Տարողությամբ «Հրազդան»-ը ԽՍՀՄ-ում 5-րդ էր, իսկ հաճախել իությամբ՝ 1-2-րդը: Մարզադաշտում առաջին խաղ ը եղել է Երևանի «Արարատ» և Ալմա-Աթայի «Կայրաթ» թի մերի միջև, որտեղ Արարտը 3:0 հաշվող հաղթել է: «Հրազ դան» այցելել են Միջազգային օլ իմպիական կոմիտեի նա խագահ Խուան Անտոնիո Սամարանչը, ՖԻՖԱ-ի նախկին նախագահ Ժոաու Ավելանժը, ՈԻԵՖ Ա-ի նախագահ Լենա րտ Յոհանսոնը: «Հրազդան» մարզահամալ իրի կառուցման համար հեղ ինակային լուծումներ են տվել ճարտարապետ ներ Կորյուն Հակոբյանը, Էդ ուարդ Թոսունյանը, Գուրգեն Մուշեղ յանը։ Մարզադաշտը կառուցվել է 19 ամսում, որը շատ կարճ ժամանակամիջոց է նման ծավալային կառույցի համար: «Հրազդան»-ը առաջին երկհարկանի մարզադաշտն էր Խորհրդային Միությունում, իսկ լուսավորությունը կա տարվում էր Երևանում արտադրված հալոգեն լամպերով: Առանձնանում է նաև դաշտի խոտածածկը, որը ջրով սնվում է ներքևից: Այսպիսով, կանաչը չի խոնավանում և հող ը չի քայքայվում: Աշխարհում նման համակարգն առաջին ան գամ «Հրազդան» մարզադաշտում է կիրառվել: Հիշարժան է 1975թ-ի մարտի 19-ը, երբ UEFA-ի Չեմպիոնների լիգայի շրջանակում Երևանի «Արարատ»- Մյունխենի «Բավարիա» ակումբների հանդիպման ժամանակ «Արարատ»-ը 1:0 հաշ վով հաղ թեց: Վազգեն Սարգսյանի անվան հանրապետական մարզադաշ տը կառուցվել է 1953 թ-ին, վերանորոգվել 1963 թվականին։ Նախկինում մարզադաշտը կոչվել է «Դինամո», վերանվան
մարզահամալ իրներ
կերպություններ, 5 հաշմանդամների մարզական կազմա կերպություններ։ Երևանի քաղաքապետարանի ենթակայությամբ գործում են գեղարվեստական մարմնամարզության և ակրոբատիկայի, խաղային մարզաձևերի, թենիսի, շախմատի և մարզատրա մաբանական խաղերի, սուսերամարտի, ըմբշամարտի, աթլե տիկայի, համալ իր 25 մարզադպրոցներ և Ալբերտ Ազարյա նի անվան մարմնամարզության օլ իմպիական հերթափոխի մազադպրոցը:
PanARMENIAN Photo / Hrant Khachatryan
վել է Վազգեն Սարգսյանի պատվ ին վերջինիս սպանությու նից հետո: Մարզադաշտի ճարտարապետն է Կ. Հակոբյանը, որի աշխատանքներին մասնակցել է նաև Գ. Ճգնավորյանը։ Մարզադաշտը մոտավորապես 23 հազար նստատեղ ունի: Այսօր այն առավելապես ծառայում է ՀՀ ֆուտբոլ ի ազգային հավաքականին և ազգային ֆեդերացիային: Կարեն Դեմիրճյանի անվան մարզահամ երգային համալ ի րի շենքը հանձնվել է շահագ ործման 1983 թ-ի հոկտեմբերին։ Կառույցի ճարտարապետական նախագիծը կազմ ել է Կ. Հա
«Հրազդան» մարզադաշտ լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
կոբյանը, Ա. Թարխանյանը, Հր. Պողոսյանը, Ս. Խաչ իկ յանը, Գ. Մուշեղ յանը Օ. Բերբերյանին, քանդակագ ործ՝ Ֆ. Առաքե լյանը։ Համալ իրը բաղկացած է երկու դահլ իճից`«Մեծ դահ լիճ», որն ունի 5000 նստատեղ, «Փոքր դահլ իճ»` 1300 նստա տեղով։ Պտտման եղանակով սրահների միացման շնորհիվ յուրաքանչյուր դահլ իճում ավելանում է 1000 տեղ։ 1987 թ-ից համալ իրի համ երգային դահլ իճը զարդարում է ժողովըր դական նկարիչ Գրիգ որ Խանջյանի էսքիզներով ստեղծված «Վերածնունդ» վարագ ույր-գոբելենը։ Կառույցը 1987թ. ար ժանացել է ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի։ 2005թ-ին համա լիրը վաճառվել է «ԲԱՄՕ» ընկերությանը: 2007-2008 թթ-ին այն հիմնանորոգվել է։ Երևանում տեղակայված են մարզական 4 միություն, 12 ակո ւմբ, 14 լողավազան, փոքր ֆուտբոլ ի 11 մարզադաշտ, թենիսի 24 կորտ, 3 հրաձգարան, 5 մարզադաշտ, 37 մարզադահլ իճ, 1 նետաձգարան, 1 աթլետիկական սրահ, 1 հեծանվահրապա րակ, 3 թիավարության ու վինդսերֆինգի ջրամբար (Վարդա վառի զբոսայգի), 2 մարզամշակութային կենտրոն, հավա քական թիմ երի ուսումնամարզական 1 կենտրոն, 1 ձիար շավարան, բազմագ ործառութային 30 փոքր դաշտ, շուրջ 120 պարզ տիպի մարզահրապարակ և 52 մարզադպրոց (տար բեր գերատեսչությունների ենթակայությամբ)։ Երևանի քա ղաքապետարանի ենթակայությամբ գործում են 25 մարզա դպրոցներ և մարզամշակութային 2 կենտրոններ (Նուբարա շեն և Նոր Նորք վարչական շրջաններում)։ Երևանում կան պետական «Աջակցություն մարզական ֆեդերացիաներին» ծրագրում ընդգրկված 30 ֆեդերացիա և 57 մարզական այլ ֆեդերացիաներ, 15 հասարակական մարզական կազմա 3 (23) 2013 85
PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum
PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum
կրկես
Երևանի կրկեսը. երեկ և այսօր հեղինակ՝ Արուսիկ Գրիգորյան
3 (23) 2013
86
կրկես
Կրկեսային արվեստն իր ծագ ումնա բանական արմատներով ձգվում է հե ռավոր անցյալ: Որպես նախնական ծիսական, պաշ տամունքային արարողություն` այն ժամանակի ընթացքում վերաճել է թա տերական արվեստի տեսակի. պատա հական չէ, որ հայ միջնադարում կր կեսը համարվել է թատրոնի տեսակ և անվանվել է «թատր» կամ «թէատրոն» և ներակայացվել է շրջիկ թատրոնի տեսքով: Մինչ 19-րդ դարասկիզբը «թատր» և «թէատրոն» հասկացությունները շա րունակել են ընկալվել կրկեսային ար վեստի նշանակությամբ, ուստի 1846թին Կ. Պոլսում Հ. Գասպարյանի ջանքե րով հիմնադրված կրկեսն անվանվել է «Արամյան թատրոն»: Վերջինս տեղակայված է եղել փայ տաշեն կառույցում, որը հետագայում փոխարինվել է համապատասխան պայմաններ ունեցող նոր շենքով, ներ կայացրել է կրկեսային, պարային և դրամատիկական տարրերի համադ րությամբ հագեցած բազմաթիվ բե մադրություններ, շրջագայել մի շարք քաղաքներում` Թիֆլ իսում, Փոթիում, Երևանում, Էջմիածնում, Նախիջևա նում, Թավրիզում և այլն: «Արամյան թատրոն»-ը գործել է 20 տարի և իր տե սակով եղել է առաջին մասնագիտաց ված կրկեսը Մերձավոր Արևելքում: Հայկական կրկեսային արվեստի կար գաբերված և ինքնագիտակցված դրսե վորման հաջորդ կենտրոնը Երևանն էր: Այստեղ, մինչ կրկեսային առաջին շեն քի կառուցումը և համակարգված ներ կայացումների կազմակերպումը, բա վական երկար ժամանակ ընդ ունված և սիրված էր շրջիկ կրկեսը (այստեղ` «կր կես»-ը պայմանական կիրառություն է` կրկեսի նախատիպի նշանակությամբ), որի կազմում հանդես էին գալ իս ծաղ րածուներ, կատակերգակներ, լարա խաղացներ ևն: Շրջիկ կրկեսի ցուցադրած ներկայա ցումները ուղեկցվում էին աշուղների ելույթներով` մեծ բավականություն և հիացմունք պատճառելով բնակիչնե րին, այսպես` պատմաբան Լեոն, իր «Հայոց պատմություն» աշխատության մեջ անդրադառնալով Երևանին, գրում է. «XVI-XVIII դարերում Երևանում պարբերաբար փողոցային ներկայացո ւմներ էին տալ իս միմոսներն ու կատա կերգակները… Դրանք օպերայի, ասմունք ի ու կրկե սի նախասկզբնական ձևերն են, որոնք մեր քաղաքում հարատևել են բավա կան երկար ժամանակ»: 1930-ական թթ-ին Երևանում կառուց
վում է կրկեսային առաջին շենքը ու թեև այն փայտից էր, սակայն, դա ամ են ևին չէր խոչընդ ոտում կրկեսային ներ կայուցումների կազմակերպմանը և ցուցադրմանը, հանդիսատեսի ոգևոր վածությանն ու խանդավառությանը: 800 հոգ ու համար նախատեսված փայ տաշեն կառույցը, որը գտնվում էր կրկե սի շենքի ներկայիս վայրում, մասամբ վերանորոգվում է 1936թ-ին: Անց են կացվում կոմունալ հարմարություններ, կառուցվում է դերասանների համար նախատեսված բնակել ի կացարաններ և այլն: Կրկեսի վերանորոգված շենքը շահա գործման է հանձնվում նույն թվականի նոյեմբերի 5-ին: 1939թ-ին ճարտարապետներ Ա. Ասատրյանի և Ա. Սահինյանի նախա գծմամբ կրկեսի շենքը ենթարկվում է արմատական վերանորոգման, կահա վորվում են սրահները, դահլ իճը, կա տարվում է լուսային նոր ձևավորում, կարգավորվում է շենքի ջեռուցումը և այլն: Նոր շենքի բացումը տեղ ի է ունենում 1939թ-ի հոկտեմբերի 12-ին: Անցնում է գրեթե երկու տասնամյակ և կրկին անհրաժեշտություն է առա ջանում վերակառուցելու տարիների ընթացքում «մաշված», վերազ ինման կարիք ունեցող կրկեսային շենքը, որն անգամ նման պայմաններում չէր դա դարում օրինաչափորեն գործելուց, անընդհատ թարմացող կրկեսային ներկայացումներ բեմադրելուց: Շենքը, որի նախագծման աշխատանք ներն իրականացնում են ճարտարա պետներ Վ. Բելուբեկ յանը և Կ. Վար դանյանը, հիմնով ին վերակառուցվում է 1950-ական թթ-ին: 1962թ-ի նոյեմբերի 29-ին` Հայաստա նում խորհրդային իշխանության հաս տատման 42-րդ տարեդարձի օրը, տե ղի է ունենում մեզ ծանոթ և հարազատ շենքի բացման հանդիսավոր արարո ղությունը: Նախկին փոքր և հարմարություններից զուրկ շենքի փոխարեն վեր է հառնում կըրկեսի նոր շենքը: Բացման օրը ելույթ են ունենում հան րապետության մշակույթի նախարար Հ. Մարգարյանը, հայկական թատե րական ընկերության նախագահ, ժողո վրդական արտիստ Վ. Վարդանյանը, ժողով րդական արտիստ Վ. Արզումա նյանը: Մամուլում տրվում են հայտարարու թյուններ, գրվում հոդվածներ կրկեսի նոր շենքի վերաբերյալ: Կարծես պատմությունը սիրում է կրկնվել… նախկին շենքի փոխարեն
ներկայում կրկեսային նոր շենք է կա ռուցվում (ճարտարապետ` Վ. Վերմի շյան), որը հանրության առաջ իր դըռ ներն է բացելու և նախկին ջերմությամբ ընդ ունելու 2015թ-ին: Կրկեսը, սակայն, միայն կառույցը չէ, այլև այն անձնակազմը, որը մեծա գույն, անմ նացորդ նվիրվածությամբ աշխատում է կրկեսային կառույցի պա տերից ներս: Մինչ 1956թ-ը հայկական կրկեսի ան ձնակազմը հանդես էր գալ իս ԽՍՀՄ պետկրկեսի կենտրոնական վարչու թյան համակարգի զանազան կոլեկ տիվներում: 1956թ-ին Վ. Արզումանյանի ղեկավա րությամբ ձևավորվում է Հայաստանի պետական կրկեսի անձնակազմը, որը 1961թ-ին վերանվանվում է «Երևան», իսկ 1974թ-ին` «Էրեբունի»: Հայկական կրկեսի մեծագ ույն նվա ճում, անկախ ժամանակաշրջանից և անվան փոփոխություններից, պետք է համարել անձնակազմը համալրող նվիրյալներին` հեծանվորդներ Վար դանովների և էկվ իլ իբրիստներ Մանու կյանների ընտանիքները, վաստակա վոր արտիստ Շ. Գևորգ յանը, ակրոբատ Բ. Ղազարյանը, լարախաղացներ Գ. Գրիգ որյանը, եղ բայրներ Մ. և Ռ. Հա կոբյանները, ՀԽՍՀ ժողով րդական արտիստ, միջազգային մրցույթների դափնեկիր անկրկնել ի Լ. Ենգիբա րյանը, հայկական կրկեսի արտիստ, միջազգային և համամիութենական մրցույթների դափնեկիր Ս. Պետրո սյանը (1985թ-ից` հայկական կրկեսի գլխավոր ռեժիսոր, 2003թ-ից` նաև Պե տկրկեսի տնօրեն, 2006թ-ից «Երևան յան կրկես» մշակութային կենտրոնի գլխավոր տնօրեն և գեղարվեստական ղեկավար), Նաիրա Պետրոսյանը, Սոս (կրտսեր) և Վիկտորիա Պետրոսյան ները և այլք… մարդիկ, որոնք կրկե սային արվեստն արժանապատվորեն ներկայացնելուց բացի, այն որակական տեսանկ յունից զարգացման մի նոր աստիճանի են հասցրել:
3 (23) 2013 87
շատրվաններ
Քաղաքը գեղեցկացնող շատրվանները հեղինակ՝ Արփինե Արզումանյան
3 (23) 2013 88
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
շատրվաններ
Շատրվանները կառույցներ են, որոնք տարածքը գեղեցկաց նելու և զով միջավայր ապահովելու գործառույթ են իրակա նացնում: Դրանց կառույցն անպիսին է, որ որոշակի գործո ղությունների ճնշմամբ հեղուկը դուրս է ցայտում և այնուհե տև թափվում ջրավազանի մեջ: Լինում են և՜ արհեստականորեն ստեղծված շատրվաններ, և՜ բնականորեն: Բնականորեն ձևավորված շատրվաններն անվանվում են գեյզերներ: Երևանում արհեստականորեն ստեղծված շատ գեղեցիկ շա տըրվաններ կան: Հանրապետության հրապարակի շատրվանները կառուցվել են 1965թ-ին: 2013 թ. ապրիլ ի 7-ին Մայրության և գեղեցկու թյան տոնի կապակցությամբ մայրաքաղաքում կազմակե րպված միջոցառումները եզրափակվել են Հանրապետու թյան հրապարակում, որտեղ կանանց տոնի առթիվ, ինչպես և նախապես հայտարարվել էր, վերագ ործարկվել են մայրա քաղաքի գլխավոր շատրվանները: Գլխավոր շատրվանների գունաձայնային էֆեկտով կարող են հիանալ մեր քաղաքա ցիները: Ստ. Շահումյանի արձանի հարևանությամբ գտնվում է Երե վանի 2750-ամյակին նվիրված շատրվանները: 1968թ-ին, երբ մեծ շուքով տոնվում էր «Էրեբունի-Երևան»-ի հիմնադրման 2750-ամյակը, այս առիթով հրապարակի մերձակա զբոսայ գում բացվում է 2750 ցայտաղ բյուրներից բաղկացած շատըր վանների համալ իրը, որի մակերեսը կազմում է 1621.76 քմ: 1968 թ-ին շահագ ործման հանձնված ու նույնքան ջրամղ իչ խողովակներ ունեցող շատրվանը մինչ 2012թ. միայն ըն թացիկ նորոգ ումների էր ենթարկվել, 2012թ-ին կատարվեց «Էրեբունի-Երևան 2750» շատրվանային համալ իրի հիմնա նորոգման աշխատանքները և վերաբացումը: Երիտասարդական զբոսայգ ու 3-րդ հատվածի շատրվաննե րը կառուցվել են 1978թ-ին Կամ երային երաժշտության տան
հարևանությամբ: Մակերեսը կազմում է 169.57 քմ: Մետրոյի «Հանրապետության հրապարակ» կայարանի շա տըրվանները կառուցվել են 1982թ-ին: Մակերեսը կազմում է 655.15 քմ: Երիտասարդական զբոսայգ ու 4-րդ հատվածի շատրվաննե րը ստեղծվել են 1990թ-ին: Մակերեսը՝ 275.4 քմ: Երիտասարդական զբոսայգ ու 4-րդ հատվածի շատրվան ների խճանկարային ջրավազանը կառուցվել է 1961թ-ին: Գտնվում է Մ. Նալբանդ յանի արձանի մոտ: Մակերեսը՝ 140 քմ: Երիտասարդական զբոսայգ ու 5-րդ հատվածի մեծ գեղար վեստական շատրվանը կառուցվել է 1978թ-ին: Մակերեսը՝ 361.81 քմ: 2012թ. հոկտեմբերի 30-ին Աջափնյակ վարչական շրջանի Հալաբյան-Մարգարյան փողոցների խաչմ երուկին հարող տարածքում բացված բարեկարգ հանգստյան գոտու 1.7 հա ընդհանուր տարածքով զբոսայգ ում կատարվել է գոյություն ունեցող մոտ 3000 քմ մակերեսով ջրավազանի հիմնանորո գում՝ յուրաքանչյուր կիսաշրջանի մեջ ստեղծվել է մեկ շա տըրվան։ Մայրաքաղաքի չգործող շատրվանների վերագ ործարկման ծրագրի շրջանակում «ՎՏԲ-Հայաստան» բանկի աջակցու թյամբ 2012թ-ին վերագ ործարկվել է Գլխավոր պողոտայի Մաշտոցի պողոտա-Սարյան փողոց հատվածում գտնվող այ գու շատրվանը: 2012 թ-ին վերանորոգվել են «Գարեգին Նժդեհի հրապա րակ» և «Հանրապետության հրապարակ» մետրոյի կայա րանների և Շառլ Ազնավուրի հրապարակում գտնվող ը («Մոսկվա» կ/թ-ի տարածքում) շատրվանները: Աղ բյուրը՝ Երևանի քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք` www.yerevan.am:
3 (23) 2013 89
հասարակական կ յանք
Երևանի հասարակական-մշակութային առօրյան հեղինակ՝ Անահիտ Ծատուրյան
Քաղաքը, որպես այդպիսին, պայմանավորված է իր բնա կիչների գոյությամբ, նրանց առօրյայով: Երբ ասում ենք, որ քաղաքը շնչում է, նկատի ունենք, որ քաղաքում հա սարակական-մշակութային կյանքը կանգ չ ի առել, այն շարունակում է եռալ՝ սնուցվելով իր սկզբնաղբյուրից: Վե րոնշյալով է քաղաքը քաղաք մնում:
Հայաստանի ազգային արխիվ
Երևանն աշխարհի հնագ ույն քաղաքներից է, իսկ այստեղ պեղումների արդ յունքում հայտնաբերված քարի դարի գոր ծիքները վկայում են այն մասին, որ նրա այժմյան տարածքը բնակեցված է եղել անհիշել ի ժամանակներից: XIX դարում Երևանն անցավ Ռուսաստանին: Այդ ժամանակվանից մեր մայրaքաղաքում զգալ ի տեղաշարժեր կատարվեցին. արա գացավ աշխատանքի հասարակական բաժանումը՝ արհեստի անջանումը հողագ ործությունից, իսկ առևտրինը՝ արտադրու թյունից: Այս ժամանակաշրջանում էր նաև, որ բարձրացավ Երևանի դերը որպես ազգային մշակութային կենտրոնի: Հասարակական-մշակութային կյանքը սկսեց ակտիվանալ. 1865 թ-ին բացվեց գրադարան, 1874թ-ին՝ տպարան, 1880թին սկսվեց հրատարակվել Երևանի առաջին պարբերակա նը՝ «Պսակ» թերթը: Թատերական կյանքը սկսվեց 1850-ին՝ «Արամյան թատրոնի» ելույթով: Դարավերջին՝ 1891թ-ին, բացվեց երկար սպասված առաջին քաղաքային ակումբը: Բնականաբար, ժամանակի պահանջներին հասարակու թյան արձագանքը երկար սպասել չտվեց. XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբներին Երևանը եռանդ ուն կերպով ներգը րավվեց ազգային-հեղափոխական շարժումների մե, տեղ ի
3 (23) 2013 90
Հայաստանի ազգային արխիվ
ունեցան գործադ ուլներ, հակակառավարական ցույցեր և այլն: 1918-1920 թթ. Երևանը Հայաստանի Առաջին Հանրա պետության, իսկ 1920 թվականից` Խորհրդային Հայաստա նի մայրաքաղաքն էր: Քաղաքային մշակույթը ձևավորող հասարակական ակտիվ կյանքը չէր կարող իր մեջ չներառել նաև գրական ոլորտը: Հանրապետությունում գործում էին գրական տարբեր խըմ բակներ ու միություններ, որոնք պարբերաբար բանավեճեր էին կազմակերպում գրության և գրական ժառանգ ության հարցերի շուրջ, իսկ արդեն 1932 թվականին Հայաստանի կոմկուսի Կենտկոմի որոշմամբ Հայաստանի գրական խըմ բակները միավորվեցին Հայաստանի գրողների միության մեջ: Երևանում նույն այդ ժամանակահատվածում թատերական կյանքը գնալով էլ ավել ի էր ամրապնդ ում իր դիրքերը և 1922 թվականի հունվարի 25-ին Գ. Սունդ ուկ յանի «Պեպո» պիեսի բեմադրությամբ բացվեց հանրապետության առաջին պետա կան դրամատիկական թատրոնը, որը հետագայում կոչվեց Գաբրիել Սունդ ուկ յանի անունով: Թատրոնի առաջին գըլ խավոր ռեժիսորի Լևոն Քալանթարյանի ղեկավարությա մբ աշխատում էին անվանի դերասաններ Հասմիկը, Հովհ. Աբելյանը, Արուս Ուվանյանը, Վահրամ Փափազ յանը, Հր. Ներսիսյանը և ուրիշներ: Նույն թվականներին հիմնադրվեց նաև Ազգային կինոմա տոգրաֆիան, որից հետո Երևանի նորաստեղծ կինոստուդի ան սկսեց թողարկել վավերագրական և գեղարվեստական կինոնկարներ: Բնականաբար, այս ամ ենը հասարակական
Հայաստանի ազգային արխիվ
հասարակական կ յանք
ստվում էին հասարակական լայն շրջանակներում: 1988 թ. փետրվարին ծավալվեց Լեռնային Ղարաբաղ ը Հայաստանին վերամիավորելու շարժումը, որն օրեցօր նե րառում էր նորանոր զանգվածներ: Մայրաքաղաքը կրկին սկսեց հաղթանակի երազանքներով ապրել: Ամ ենուր նույն ոգևորությունն էր, նույն քննարկումները, ինչն էլ հետագայո ւմ ցանկալ ի արդ յունքով ամրապնդվեց: Շատ չանցած՝ 1991 թ. մարտի 1-ին, ՀՀ Գերագ ույն խորհուր դը որոշեց 1991 թ. սեպտեմբերի 21-ին հանրապետությունում անցկացնել հանրաքվե՝ հիմք ընդ ունելով Հայաստանի ան կախության մասին հռչակագրի դրույթներն ու նպատակնե րը, իսկ արդեն 1991 թ. սեպտեմբերի 23-ին քաղաքը ցնծու թյան մեջ էր. հանրաքվեի արդ յունքների հիման վրա Գերա գույն խորհուրդը Հայաստանը հռչակեց անկախ պետություն: Սա Երևանի հասարակական կյանքում նոր փուլ ի սկիզ բ դարձավ, որը լի էր սպասումներով, անկումներով և վերել ք ներով: Այսօր մեր անկախ պետությունն արդեն 22 տարեկան է: Ունենք քիչ, թե շատ կայացած քաղաքացիական հասարա կություն:
լայն քննարկումների թեմաներ էին, որոնք նոր շունչ էին հաղորդ ում մայրաքաղաքային կյանքին: Այս ամ ենը 1925թ. հանգեց իր տրամաբանական եզրահանգմանը, երբ ցուցա դըրվեց հայկական կինոմատոգրաֆիայի առաջնեկը՝ «Նա մուսը», իսկ արդեն 1934թ. «Գիքոր» կինոնկարով ամփոփ վեց հայկական կինոյի համր շրջանը, որին էլ 1935թ. պետք է հաջորդեր «Պեպո» առաջին հնչյունային կինոնկարը: Հայրենական մեծ պատերազմը թեքեց հասարակության ու շադրությունը ռազմաճակատի վրա: Երևանցիները, որպես իսկական հայրենասերներ, ցուցաբերեցին բարձր գիտակ ցություն և բոլոր ջանքերը գործադրեցին ռազմաճակատին օգնելու, թիկունքն ամրապնդելու համար: Տասնյակ հազա րավոր երևանցիներ՝ բանվորներ, ծառայողներ, մտավորա կաններ, մեկնեցին բանակ: Երևանի համար առաջնահերթ կարևորություն ձեռք բերեցին ռազմապաշտպանական աշ խատանքները, քանի որ նա հեռու չէր սահմանից: Պատերազմը վերջացավ, քաղաքը սկսեց հանգիստ շունչ քա շել, կարծես թե ամ են ինչ սկսեց իր մինչպատերազմական հունով ընթանալ: Մոտենում էր 21-րդ դարը, որն իր հետ անդառնալ ի և ցանկա լի փոփոխություններ էր բերելու, ինչ ին էլ քիչ-քիչ պատրա
Հայաստանի ազգային արխիվ
Հայաստանի ազգային արխիվ
Մ եկ բառով ասած՝ քաղաքն ապրում է….
3 (23) 2013 91
բակեր
Անծանոթներն
ապրում են կողք կողքի
լուսանկարը՝ Հայկ Բիանջյանի
հեղինակներ` Անահիտ Կիրակոսյան և Սյուզաննա Թուսինյան, Արմինե Սարգսյան
Երևանի հին բակերը Կա մի հին ասացվածք. «Լավ հարևանը, հեռու բարեկամից լավ է», սա ժողով րդի խոսքն է, այն մեծ փիլ իսոփայություն չի պարունակում, բայց դրա ուժն ու իմաս տը հասկանալու համար, նախ և առաջ պետք է կողքիդ լավ հարևան ունենաս, որը կապրի քեզ հետ, քո կողքին, մի բա կում: Երևանյան բակերը առաջներում շատ տարբվերվում էին այսօրվա բակերից։ Ներկայիս բազմաբնակարան շենքերի փոխարեն ուղղակի տներ էին, որոնք ու նեին մեկ բակ։ Տները սովորաբար փո ղոցից առանձնացված էին ընդամ ենը պատերով։ Փողոց նայող պատուհան ներ գրեթե չկային, իսկ լինելու դեպ քում դրանք նեղ ու փոքր էին ։ Տներն այնպես էին դասավորվում, որ եզերո ւմ էին ընդհանուր բակը։ Տան ամբող ջ պարագծով ձգվում էր երկար պատշ 3 (23) 2013 92
գամբը, որտեղ բարձրանալու համար բակերն առանձնանցում էին քարե բնակիչները պետք է հաղ թահարե շարվածքներով։ Բակերից շատերը փո ին քարե կամ փայտե աստիճանները։ ղոցի մակարդակից մի փոքր ցածր էին Չկար այնպիսի տուն, որ նկուղ չունե գտնվում (մեկ երկու աստիճան), որը և նար։ Նկուղները սովորաբար ծառայում շատ հաճախ ջրհեղեղների պատճառ էր էին որպես հին իրերի, մթերքի պա դառնում։ Չկար այնպիսի բակ, որ չու հոց։ Սրանք 1940-ականներից մինչև նենար ամ ենաքիչը մեկ օջախ։ Սրան 50-ականները սառնարանի փոխարեն ցից օգտվում էին բակի բոլոր բնակիչ ծառայում էին բնակիչներին։ Բակերը ները՝ պահածոներ էին պատրաստում, հիմնական մասում ունեին ցախանոց կերակուրներ։ Բակերում ընդհանուր ներ, թոնրատներ, որոնք հետագայում էր նաև զուգարանը, դրանց սանիտա բակի բնակիչների ավելացման հետե րական վիճակի հարցն էլ էր ընդհա վանքով վերածվում էին բնակել ի տա նուր։ Դրանք սովորաբար տեղադրված րածքների։ Սովորաբար նույն բակում էին լինում բակի հեռավոր անկ յունո ապրում էին նույն գերդաստանի տար ւմ. ունեին կոյուղ ի ու մշտական հոսող բեր ներկայացուցիչներ։ Սակայն ժա ջուր, ինչ ի շնորհիվ տարբերվում էին մանակի ընթացքում տուն վաճառելու գյուղական զուգարաններից։ Բակերը արդ յունքում բակերում սկսեցին բնակ մաքուր էին, այստեղ աղ բը դրսում չէր վել իրար հետ կապ չունեցող մարդիկ: թափվում, այլ դուրս էր տարվում աղ Սակայն դա բնավ խոչընդ ոտ չէր, որ բադ ույլերով, երբ սովորության համա բարեկամական հարաբերություններ ձայն աղ բատար մեքենան հայտնվում հաստատվեին նրանց միջև։ Հարևան էր փողոցում։ Երևանյան բակերում մի
բակեր
առօրյան։ աց պատշգամբում քնելը, նոր տարուն Բ դուռը չփակելը, որպեսզ ի հյուրերը դեռ տուն չմտած ասեին իրենց շնորհավո րաքն ու բարեմաղ թանքները, ամբողջ բակով ծնունդ, հարսանիք, դպրոցն ավարտելը նշելը սրանք այն փոքր մասն են երևանյան ավանդ ույթների,
ջը, իսկ այսօր արդեն վերացման եզրին են կանգնած։ Ազգային կազմով կային մոնոէթնիկ և պոլ իէթնիկ բակեր, որտեղ հայերի ապրում էին կողքին ռուս, հրե ա, հազվադեպ` մահմ եդական ընտա նիքներ։ Սակայն հիմա չենք կարող չփաստել այն, որ դրանք հիմք են եղել այժմյան
ընկուզենիներն էին, որոնք գտնվում էին հենց բակի կենտրոնում։ Սովորա բար այս ծառերը լինում էին բակի ամ ե նահին ծառերը։ Թթենու (ընկուզենու) տակ հանգստանում էին, զրուցում շատ թեմաներով, սուրճ վայելում անգամ վիճում և հյուրերին ընդ ունում։ Երևանյան բակերն ունեին ավանդ ույթ ներ, որոնք բնորոշ էին բոլոր բակերին, սակայն յուրաքանչյուր բակում այն ու րույն ձև ուներ։ «Թ ութ թափ» տալը այդ ավանդ ույթներից մեկն էր։ Այն վերած վել էր ուրույն ծիսակատարության։ Սո վորաբար «թութ թափ տալը» ամբողջ բակի մասնակցությամբ էր լինում։ Իսկ բակի ամ ենաճարպիկ տղան բարձ րանում էր ծառը ու թափ տալ իս այն։ Երևանյան ավանդ ույթները սակայն այսքանով չէին սահմանափակվում. դրանք անթիվ ու անհամար էին, ամ են բակ ուներ իրեն բնորոշը, որը միայն բնութագրում էր տվյալ բակի կենցաղ ը,
որոնցից շատերը դեռ պահպանվել են։ Երևանյան բակերը ներկայումս շա րունակում են պահպանել այդ ավան դույթների որոշ մասը` չնայած դրանք փոփոխությունների են ենթարկվել, բա վականին իրենց նախատիպից հեռա ցած են հասել մեզ։ Դրանք միավորում, բնութագրում էին բոլոր բակերին, բայց միևնույն ժամա նակ առանձին-առանձին ներկայաց նում դրանք։ Երևանյան բակերն իրենց յուրահատուկ կենցաղով, իրենց սովո րույթներով այսօր արդեն վերացող մշակույթ են։ Դրանք ժամանակի ըն թացքում ուղղակի կմնան հին երևան ցիների հուշերում։ Կոնդի, Քարափի, Ձորաբաշի և շատ այլ տեղերի բակեր ուրիշ ճարտարապետա կան հորինվածքներ ունեին ։ 20-րդ դարի բակերը ճարտարապետական ուրույն դիմագիծեր։ Դրանցից շատերը պահպանվեցին մինչև 20-րդ դարի վեր
բակերի ստեղծման գործում: Ճիշտ է, հիմա դժվար է գտնել մի այնպիսի բակ, որը պահպանած լինի իր մեջ թեկուզ ողջ վաղ անցյալ ի բակերի պատկերը, սակայն դրանց մեջ պահպանվել է այն նույն ջերմությունը, որ կար ժամանա կին: Երևանյան հին բակերը վերացան այն պարզ պատճառով, որ հողաշեն տներին փոխարինվեցին բարձրահա րկ շենքերը, մարդիկ, որոնք, բնավ, բա րեկամական կապեր չունեին միմյանց հետ, սկսեցին ապրել կող ք կողքի: Բակում գորգ լվանալը, բուրդ չփխելը, նարդի գլորելը. դրանք անփոփոխ մնա ցին, դարձան նոր «բարեկամների» շփ ման օղակը: Այժմ Երևան քաղաքի զարգացման ծրագրի շրջանակում մայրաքաղա քում շարունակվում են բարեկարգվել, կանաչապատվել ու կահավորվել բա կային տարածքները։ Հին ու փոշոտ բակերից մնացել են միայն հիշողու
լուսանկարը՝ Հայկ Բիանջյանի
շտ տիրում էր կարգ ու կանոն։ Դրա մա սին հոգ էին տանում բակային լիազոր ները, որոնք նույն բակի բնակիչներից էին լինում։ Երևանյան բակերը պատ կերացնել անգամ չէր կարել ի առանց մրգատու ծառերի, հատկապես առանց խաղող ի թառմաների: Բակերի խո րհրդանիշը հսկայական թթենին կամ
3 (23) 2013 93
լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի
թաղամասեր
թյուններ, դրանց փոխարինել են կա նաչապատ տարածքները` երեխաների համար նախատեսված զվարճանքի և հանգստի պայմաններով: Քաղաքի հիշողությունը` հին ու նոր թաղերի անուններով Երևանը գտնվում է Արարատյան դաշտի հյուսիսարևել յան եզրին՝ Հրազդանի ափերին՝ ծով ի մակար դակից 900–1200 մ բարձրության վրա՝ 7–8-բալլանոց սեյսմիկ գոտում: Երևանի տարածքը բնակեցված է հնա գույն ժամանակներից: «Տարբեր, հաճախ անհասկանալ ի անուններ են ունեցել մեր հարազատ Երևանի հին թաղերն ու փողոցները: Արևել յան Հայաստանը Ռուսաստա նին միավորելուց առաջ Երևանի տա րածքը մոտ 30 քառակուսի կիլոմ ետր է եղել, որի մեծ մասը այգիներ ու բան ջարանոցներ էին: Քաղաքը այդ ժամա նակ բաժանված էր երեք հիմնական թաղերի` մահալների. Բուն քաղաք, որին Շահար էին ասում, Դամըրբուլաղ և Կոնդ: Քաղաքից անջատ, բլուրների վրա Նորքն էր` իր այգեստաններով: Նշված երեք մահալներն էլ առանձինառանձին իրենց բաժանումներն ունե 3 (23) 2013 94
ին, որոնց անունները հաճախ կապվում էին տվյալ թաղում ապրող ու աշխա տող արհեստավորների ու արհեստնե րի հետ: Այդ անունները, որ հիմա մեզ համար օտար ու տարօրինակ են հնչում, իրենց մեջ պահում են հին Երևանի պատմական անցյալը` դառնալով քա ղաքի հիշողությունը- գրում է Էդ ուարդ Ավագ յանն իր «Երևանյան խճանկար» գրքում: Իսկ երևանյան խճանկարն այսպիսին էր. քաղաքի խանութները, քարվան սարայները կենտրոնացված էին Շա հարում, որը ձգվում էր մինչև Ղանթար (հին Երևանի շուկան): Հին Երևա նի առավել նշանավոր թաղ ը Կոնդն էր, որին հաճախ կատակով Երևանի մայրաքաղաք էին ասում: Այստեղ էին բնակվում քաղաքի մեծահարուստնե րը, առևտրականներից շատերը: Կոնդի Թափաբաշ («բլրի գագաթ») փողոցում էր կառուցված Մել իք-Աղամալ յաննե րի ապարանքը, Ս. Հովհաննես եկե ղեցու մոտ Ղանթարի տիրոջ` Սիրուն Գևորգի տունը: Հրազդանի ձախ ափին էր գտնվում Ձո րագ յուղ թաղ ը. տներն այնտեղ կպած էին իրար, և մեկի տափակ, հողածածկ
տանիքը դառնում էր մյուսի բակը: Հին Երևանը գտնվում էր քարավա նային ճանապարհների խաչմ երուկում: Երեկոյան, քարավանները բեռնաթա փելուց հետո ուղտերին քշում էին գի շերելու մի հատուկ տեղ, որը գտնվում էր ներկայիս Սարի թաղ ի և Նար-Դոսի փողոցի միջև ընկած տարածքում և կոչ վում էր Դավա յաթաղ` «ուղտերի գիշե րատեղ»: Եվ այսպես` Շիլաչ ի մահլեն ներկա րարների թաղն էր: Շիլաչ ի էր կոչվում, որովհետև կտորեղենը ներկում էին մի այն կարմիր, այսինքն` շիիլա գույնի: Յոնջալըղում (ներկայիս` «Կինոհայ րենիքի» տարածում) վաղ գարնանից առատորեն առվույտ` յոնջա էր աճո ւմ: Ցախի մեյդանում (Սբ. Սարգիս եկեղեցու մոտ) ձմեռվա վառելափայտ էին վաճառում: Այստեղ ից մի նեղ փո ղոց իջնում էր դեպի հին Երևանի մի ակ` Կարմիր կամուրջը: Կամրջից վեր բարձրացող դարավանդի վրա սկսվում էին Դալմայի բաղերը (այգիները): Երևանը սկսում է կառույցապատվել և քաղաքի տեսք ստանալ շատ դանդաղ: Նշանավոր ճարտարապետ Բ. Մեհ րաբյանը 1850-ին կազմում է Երևանի
լուսանկարը՝ Հայկ Բիանջյանի
թաղամասեր
առաջին հատակագիծը, որը դառնում է քաղաքի կենտրոնի կառուցապատ ման հիմքը: Կառուցվում են նոր ոճի` հիմնականում սև տուֆաշեն առանձ նատներ, պետական հիմնարկներ, բացվում է հին Երևանի գլխավոր փո ղոցը` Աստաֆյանը (Երևանի առաջին պլանավորված փողոցն էր, այստեղ ից էլ «պլան» բառը երևանցիների մոտ ստացավ փողոցի իմաստ , իսկ փողոցի վերին ծայրը, այսօրվա Աբով յան պու րակը, որտեղ կանգնեցված է մեծ լուսա վորչ ի արձանը, երևանցիները մինչ օրս «Պլանի գլուխ» են կոչում): Սակայն քաղաքի ծայրամասերը դեռ երկար ժա մանակ անբարեկարգ էին մնում` պահ պանելով անցյալ ից ժառանգ ություն ստացած գավառական դիմագիծը: Մի ակ բանը, որով ծայրամասերը կարող էին մրցել կենտրոնի հետ` նրանց կա նաչ շերտն էր: Ամռանը հեռվ ից դիտո ղի աչքին մեր քաղաքը մի հսկայական այգ ու տպավորություն է թողել: Այս շրջանում Երևանի շատ փողոցներ կոչվել են նշանավոր մարդկանց, տա րածքի ավել ի կարևոր հիմնարկների, աչքի ընկնող շինութունների, ինչպես նաև եկեղեցինների անուններով` Նա
զարովսկի (Վռամշապուհ), Թարխա նով (Գնունի) , Նոր եկեղեցու, Շուկայի, Դեղատան փողոց և այլն: Որոշ փողոց ներ կոչվում էին քաղաքում վերաբը նակություն հաստատած նորեկների անուններով` Գաղ թականների, Մոլո կանների փողոց: Երևանի քաղաքաշինական վերել քն սկսվում է Ալեքսանդր Թամանյանի կազմած` Երևանի՝ գլխավոր հատա կագծի հաստատումով: Բարձրանում են բնակել ի ու հասարակական շենքե րի խոշոր համալ իրներ, բացվում են նոր մայրուղ իներ ու հրապարակներ` ձևա վորելով Երևանի նոր կերպարը: Անցումային տարիներին մի նոր փուլ է սկսվում Երևանի համար. քաղաքը կա ռուցապտվում և «ձևավորվում» էր կա նաչ տարածքների հաշվ ին, քանդվում են հին տները, անգամ պատմական կարևոր նշանակություն ունեցող հու շարձանները: Երբեմ ն մեր քաղաքում վեր են խոյանում թամանյանական Երևանի հետ ոչ մի կապ չունեցող եվ րոպական ոճի բնակել ի շենքեր ու կա ռույցներ: Սակայն վերջին շրջանում փորձ է արվում քաղաքը դարձնել ավել ի հարմարավետ ու ներկայանալ ի` նկա
րազարդվում են կամարանցումները, կառուցվում են խաղահրապարակներ, գետնուղ իներ, վերանցումներ, կենտրո նում և վարչական մյուս շրջաններում տեղադրվում են նստարաններ, ավել ին` նստարանների եզրին դիզայներական յուրատեսակ լուծման շնորհիվ տեղ են գտել հայ մեծերի արձանները, որոնց կող իքին կարող են նստել երևանցի ներն ու Երևանի հյուրերը: «Մոսկվա» կինոթատրոնի հարևանությամբ տե ղադրվել է ինտերակտիվ շախմատի տախտակ, որն ի դեպ միայն դեկորա ցիա չէ, ցանկության դեպքում կարել ի է բարձրանալ խաղատախտակի վրա ու շախմատ խաղալ: Քաղաքը վերագըտ նում է լուսավորությունը և այլն: Ներկայում Երևանը բաժանված է 12 վարչական շրջանների: Ժամանակի ընթացքում ընդարձակվելով` ներառել է Նորքը (1830 թ-ից), այնուհետև` Քա նաքեռ, Ավան, Շոռբուլաղ, Վերին Ջրա շեն, Նուբարաշեն, Նոր Արեշ, Խարբերդ, Նորագավ իթ, Չարբախ, Հաղ թանակ, Դավ իթաշեն նախկին գյուղերը:
3 (23) 2013 95
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
«Չտեսնված Երևան»
նախագիծ
Հիմնական նպատակ: Ստեղծել XX դարի Երևանի պատմական ամբողջական պատկեր, որը կանմահացնի քաղաքի ոգին և նրան թույլ չի տա կորցնել իր դեմքը:
Կáնցեպտը: Մեկ պատկերով, որը իր մեջ կներառի տարբեր ժամանակաշրջանի լուսանկարներ /էլեմենտներ/փաստաթղթեր, ինչպես նաև շատ կարճ տեխնիկական տեքստ ցույց տալ կոնկրետ տեղի ամբողջական պատկերը:
Լուծումը: Երևան քաղաքի տարբեր թանգարաններից /արխիվներից/ անհատներից գտնել XX
դարի Երևանի դարակազմիկ լուսանկարները, նույն կետից նկարել այսօր, ինչպես նաև գտնել ինչ որ փաստաթուղթ/դետալ՝ այդ տեղի հետ կապված: և այդ ամենը վերջում միասին լուսանկարել:
Նախագիծ: Այսօր, երբ Երևանում քաղաքաշինական փոփոխությունների արագությունը հասել է աներևակայելի մակարդակի, և հնարավոր չէ գուշակել, թե ինչ նորություն իր հետ կբերի գալիք օրը մեր քաղաքի համար, հատկապես կարևոր է չմոռանալ անցյալը և այն թարմ պահել բոլորի հիշողություններում: Բացի հիշողություններ արթնացնելուց` այս նախագիծը նախատեսված է ամրագրելու երևանցիների՝ մտերիմ քաղաքի չաղավաղված պատկերները և չհանդուրժելու կամայականությունները: -ի կողմից առաջարկվող այս նախագիծը ձգտելու է նկարների և պատմությունների միջոցով նոր շունչ տալ XX դարի Երևանին:
3 (23) 2013 96
Գարեգին Նժդեհի հրապարակ Նախկինում Ս. Սպանդարյանի անունը կրող այս հրապարակը թեև 1991թ-ին անվանափոխվեց, բայց Ս. Սպանդարյանի արձանը շարունակում է մնալ իր տեղում: Քննարկվում է այն Նժդեհի արձանով փոխարինելու նախագիծը:
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
3 (23) 2013
97
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
«Մոսկվա» կինոթատրոն Չնայած 18-րդ դարի Պողոս-Պետրոս եկեղեցին փրկելու Թամանյանի ջանքերին` 1936 թ-ին այն իր տեղը զիջեց «Մոսկվա» կինոթատրոնին: 1908-ին Թումանյանի, Շիրվանզադեի և Բաշինջաղյանի կողմից պատվիրված Խ.Աբովյանի արձանը կանգնած էր կինոթատրոնի դիմաց 1933 թ-ից, որը 1964-ին կանգնեցվեց գրողի տուն-թանգարանի դիմաց, Քանաքեռում:
3 (23) 2013
98
Ա.Տեր-Զաքարյանի եկամտի տուն / Պիոներների տուն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ այս շենքը նվիրաբերվել է Կարմիր խաչ ին և ծառայել որպես հիվանդանոց: 1921 թ.-ի գարնանը այս տանը ապրել է Հովհաննես Թ ումանյանը իր դստեր հետ: Խորհրդային տարիներին շենքը վերածվեց Պիոներների տան: Կառուցվել է 1956 թվականին:
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
3 (23) 2013
99
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
Ամիրյան փողոց Ամիրյան և նախկին Լենին (այժմ Մաշտոց) փողոցների խաչմերուկում տեղակայված շինությունը տիպիկ է այդ ժամանակաշրջանի կրպակներին: 1920-1950թ.-ին Ամիրյան փողոցում գործում էր «Նաիրի» կինոթատրոնը:
3 (23) 2013
100
Երևանի հրշեջ վարչություն 1931-36 այս շենքի սենյակներից մեկում տեղակայված էր Երևանի պատմության թանգարանը, որն այդ ժամանակ կոչվում էր Կոմունալ:
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
3 (23) 2013
101
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
ՀՀ դատախազության շենք Կառուցվել է 1935թ-ին, իսկ ճարտարապետն է Նիկոլայ Բաևը: Ի սկզբանե շենքը կառուցվել է ՀԽՍՀ արդարադատության նախարարության համար, որին էլ ծառայել է 1935-ից մինչև 1937թթ.: Հետագայում շենքը տրվել է ՀՀ դատախազությանը, որին էլ մինչ օրս ծառայում է: Երևանի եզակի շենքերից է, որտեղ գրեթե սկզբից եղել է նույն կառույցը, իսկ շենքի հետնամասը ավելացվել է հետագայում:
3 (23) 2013
102
Մարգարյան հիվանդանոց Ճարտարապետն է Մարկ Գրիգորյանը, իսկ հեղինակները՝ Նիկողայոս Բունիաթյանը և Մարկ Գրիգորյանը: Հիվանդանոցը կառուցվել է 1938թ-ին:
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
3 (23) 2013
103
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
Երիտասարդական պալատ (Կուկուռուզնիկ) Կառույցվել է 1979թ-ին, իսկ ճարտարապետներն են Հրաչ Պողոսյանը, Արթուր Թ արխանյանը և Սպարտակ Խաչ իկյանը:
3 (23) 2013
104
Երևանի օպերային թատրոն Ալեքսանդր Թամանյանի` այս շենքի նախագիծը արժանացել է առաջին մրցանակին 1937թ.-ին Փարիզում կայացած միջազգային ցուցահանդեսին: Շենքի բացումը 1940-ին կայացել է Ալեքսանդր Սպենդիարյանի «Ալմաստ»-ով:
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
3 (23) 2013
105 103
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
Անհետացող հիշողություններ լուսանկարները՝ Հայկ Բիանջյանի
Բուզանդի շենքի համարակալված քարերը, 2011թ.
Լուսանկարիչ Հայկ Բիանջյանի հեղ ինակած լուսանկարներն ու ֆիլմ երը երևանյան կյանքի պատառիկներ են, որոնք բարձրաձայ նում են ոչ միայն այդ նյութական պատառիկների, այլև դրանց հետ անհետացող պատմություների մասին: Արդեն 10 տարի է, ինչ հեղ ինակը նկարում է Երևանի պատմական կենտրոնը, որն սկսել են քանդել տարբեր շինարարական նախագծերի ընթացքում: Լուսանկարչ ի կարծիքով` չնայած Երևանն աշխարհի հնագույն քաղաքներից մեկն է, և այս տարի տոնում ենք նրա 2795-ամյակը, այստեղ գրեթե ոչ մի պատմական հուշարձան և թաղամաս չ ի պահպանվել: «Բազմաթիվ ֆոտոպատմություններ շարունակվում են նկարհանվել մինչ օրս… Ինքս ինձ հաճախ եմ հարց տալ իս, թե ինչո՞ւ եմ ես այսքան ամուր կառչել այս նախագծից: Առաջին հերթին այս ամ ենի արդ յունքում իմ մանկության հիշողությունների մի մասն եմ կորցնում: Ցավալ ի է կորցնել այն հիշողությունները, որոնք ես և բազմաթիվ երևանցիներ պահպանում էինք այն միջավայրում, որը մի քանի տարվա ընթացում ոչնչացվեց»,-ասում է լուսանկարիչ ը և, որպես իր խոսքերի հավաստիք, ներկայացնում այն ընտանեկան արխիվները, որոնք վերջինս հաճախ գտնում է լքված տներում: «Մ ի ամբող ջ ժամանակաշրջան և կենսակերպ, որն արտացոլված է այդ լուսանկարներում, ապշեցնում է ինձ: Ամ են ինչ այնքա~ն է փոխվել շուրջս»,-արձանագրում է լուսանկարիչ ը:
3 (23) 2013 106
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
Բուզանդի տան բնակիչ Անժետա Մուրադյանը վտարումից հետո, 2005թ.
Հին և Նոր Երևանները, 2013թ. 3 (23) 2013 107
վերականգնման ծրագիր
Պահպանենք ու փոխանցենք մեր ճարտարապետական ժառանգությունը
հեղինակ՝ Գոհար Ֆահրադ յան
Ցանկացած քաղաքի պատմամշակութային դիմագիծը պահ պանելու համար չափազանց կարևոր է ճարտարապետա կան արժեքների պահպանումը: Բայց ինչպե՞ս դա անել, չէ որ շինություններն էլ մարդկանց նման ծերանում են: Ինչպե՞ս պահպանենք մեր պատմական հիշողությունը, փողոցնե րի, թաղամասերի ոգին: Այո, սովորաբար, մենք ձգտում ենք փոփոխության, նորը ստեղծելու, բայց այս դեպքում դժվար է պահպանողական չլինել, չմտահոգվել ճարտարապետա կան ձեռագրի, յուրատեսակ համադրությունների փաստացի ոչնչացման համար: Նորը պետք է ստեղծվ ի որպես եղածի շարունակություն, այլ ոչ դրա փոխարեն: Յուրաքանչյուր քաղաք պետք է ունենա քաղաքաշինական ճիշտ համադր ված մշակութային մի քանի շերտ, որով և կունենա իր ուրույն ճարտարապետական դիմագիծը և կգրավ ի քաղաքի այցե լուներին: 3 (23) 2013 108
Որպես կանոնավոր հատակագիծ ունեցող քաղաք` Երևանը ձևավորվել է 20-րդ դարի սկզբին Ալ. Թամանյանի ու նրա դպրոցի շնորհիվ. հանճարեղ ճարտարապետին հաջողվել է համադրել ազգային ու մոդեռնիստական ճարտարապետու թյան սկզբունքները, ստեղծել ներդաշնակ լուծումներ: Ժա մանակի ընթացքում, հատկապես վերջին տարիներին, մեր քաղաքի արտաքին տեսքը հիմնով ին փոխվել է ու առավել քան արդիական է դարձել Երևանին բնորոշ ճարտարապե տական կերպարի այս կամ այն կերպ պահպանումն ու փո խանցումը սերունդներին: Շինությունների նախնական տեսքը, ազգային ճարտարա պետության ոգին, քաղաքի «կոլորիտը» պահպանելու հա մար մարդկությունն այս խիստ արդիական խնդրի լուծման մի ուղ ի է գտել` նորոգել, ամրացնել, վերականգնել ճարտա րապետական արժեք ներկայացնող հնացած շինություն
վերականգնման ծրագիր
ները` լիով ին պահպանելով ճարտարապետական կառուց վածքը, միևնույն ժամանակ տալով դրանց կիրառական նոր` ժամանակի ոգ ուն համապատասխան, պահանջարկ վայելող նշանակություն: Անշուշտ, տեղափոխումը կզրկի հուշար ձաններին իրենց պատմական միջավայրում գոյատևելու հնարավորությունից, բայց այն արդեն իսկ փոխվում է, իսկ սա միակ ուղ ին է դրանք վերահաս ոչնչացումից փրկելու հա մար: Այս տեսակետից չափազանց արդիակ ան խնդիր է Հին Երե վան նախագծի իրականացումը: Նախագծի հեղ ինակը հայտ նի ճարտարապետ, Երևանի ճարտարապետական խորհրդի անդամ Լևոն Վարդանյանն է: Մեր մայրաքաղաքի հին շեն քերը պահպանելու գաղափարը հասունացել է այս մեթոդի տված հնարավորություններով ոգևորված դեռևս երիտա
նակ բացօթյա թանգարան ու ժամանցի գոտի ստեղծել: Ինչ պես նշում է նախագծի հեղ ինակը, հաշվ ի առնելով ապագա գեղագիտական քաղաքաշինական միջավայրի տեղադրու թյունն ու առկա պահանջարկը, ամ ենայն հավանականու թյամբ, շենքերը կկիրառվեն որպես ժամանցի գոտի: Մասնագետների կարծիքով հսկայական աշխատանք է կա տարվել, ուսումնասիրվել են համապատասխան արխիվնե րը, գտնվել են չափագրություններ ու լուսանկարներ, հավաք վել են անհրաժեշտ տեղեկություններ կառուցման ժամանա կի ու ազգային ճարտարապետական դպրոցի բոլոր կանոն ներով ու ավանդ ույթներով շինությունները վերականգնելու, որոշ դեպքերում նաև վերստեղծելու համար: Այդ ուհանդերձ, միայն Հին Երևան ծրագրով չէ, որ պետք է հիշենք ու պահպանենք մեր ճարտարապետական ավան
սարդ ճարտարապետի մտքում: ժամանակի ընթացքում այն ձևափոխվել է, սակայն ձգտումն ու երազանքը մնացել են: Այս նախագիծն ու նրա ծավալուն մակետը ճարտարապե տի արվեստանոցի ամ ենասիրված ու մեծ հոգատարությամբ մշակվող ու պահպանվող «զավակն» է: Տարիներ առաջ, հաշվ ի առնելով մշակութային նշանակու թյուն ունեցող շենքերի առկայությունը, նախատեսվում էր Հին Երևան ծրագիրն իրականացնել ավել ի մեծ ընդգըրկ մամբ: Ցավոք, այսօր արդեն խոսքը միայն Աբով յան-Կող բացի և Արամ-Բուզանդ փողոցների միջև գտնվող տարածքի մասին է, որտեղ և պիտի ձևավորվ ի հին Երևանի ճարտարա պետական մշակույթն ի ցույց դնող միջավայրը: Նախագծի նպատակն է տեղափոխման միջոցով 19-20-րդ դարերի Երե վանին բնորոշ` սև տուֆից կառուցված 2-3 հարկանի հուշար ձան-շինությունները մի տարածքում հավաքել և միաժ ամա
դույթները: Անհրաժեշտ է հետևողականություն հանդես բե րել թամանյանական նախագծով կառուցված շենքերը չքան դելու, չաղավաղելու, ճարտարապետական ժառանգ ությունն ու նոր մոտեցումները գրագետ համադրելու հարցում: Ճարտարապետ Լ. Վարդանյանը շարունակում է աշխատել Հին Երևան ծրագրում ընդգրկված շինությունների, տարած քի նախագծի վրա` հույսով, որ կգա այն օրը, երբ մեր մայրա քաղաքի պատմական հուշարձանների գոնե մի մասը իրենց արժանի տեղ ը կգտնեն ոչ միայն իր արվեստանոցում` գծագ րերի ու մակետների տեսքով, այլև Երևանի մի փոքրիկ հատ վածում` մայրաքաղաքի այցելուներին տեսանել ի դարձնե լով քաղաքի ճարտարապետական դիմագծին բնորոշ տար րերը և սերունդներին փոխանցելով պատմամշակութային հիշողությունը:
3 (23) 2013 109
համ եմատություն
Քաղաքները մարդկանց համար են, այլ ոչ թե հակառակը...
հեղինակ՝ Անահիտ Ծատուրյան
Ռիո դե Ժանեիրո
Քաղաքը պետք է լինի այնպիսին, որի բնակիչները իրենով հպարտանան, որպեսզ ի կարողանան այնտեղ հանգիստ աշ խատել, մտածել, հանգստանալ և, վերջիվերջո, ապրել: Քա ղաքը պետք է այնպիսին լինի, որ մտքերդ չծանրաբեռնի ու կաղապարի, այլ թևեր տա դրանց, որպեսզ ի դրանք կարո ղանան կյանքի կոչվել: Քաղաքները մարդկանց համար են, այլ ոչ թե հակառակը, հետևաբար ցանկացած քաղաք ընտրել իս մենք պետք է նախ և առաջ այն դիտարկենք, որպես տուն, որտեղ ապրում են, վերջիվերջո քաղաքները ստեղծված են բնակության համար: Նրանք տարբեր են, և նրանց ընտրելու համար առաջին հեր թին անհրաժեշտ է հաշվ ի առնել մի քանի կարևոր գործոն ներ: Եկեք մտով ի «ճանապարհորդենք» աշխարհի տարբեր ծայ րերում գտնվող մի քանի քաղաքներում և փորձենք հասկա նալ, թե ո՞րն է մեզ ավել ի հարազատ, չէ՞ որ եթե ցանկանում ես ճանապարհորդել, այդ բնակավայրը պետք է քեզ հոգեհա 3 (23) 2013 110
րազատ լինի, որպեսզ ի կարողանաս այնտեղ «ապրել»: Մեր «ճանապարհորդ ությունը», եթե որոշենք սկսել հեռա վոր Ռիոյից՝ Ռիո դե Ժանեիրոյից (երևանցիները հաճախ են բողոքում ջրի պակասությունից, իսկ այստեղ դրա պակասը չկա), ապա պետք է նկատի ունենանք, որ այս քաղաքի ներ քին շրջաններում 400C-ից (1040F) բարձր ջերմաստիճանը սովորական է ամռանը, բայց պետք չէ շատ վախենալ, այն ամ բող ջ տարին չի տևում: Ռիոն ունի արևադարձային սավան նային կլիմա, և այս տարածաշրջանը հաճախ բնութագրվում է երկարատև հորդառատ անձրևներով` դեկտեմբերից-մարտ ընկած ժամանակահատվածում: Եթե դուք ջրի սիրահար եք և գտնվում եք վերոնշյալ «բողոքողների» շարքերում, հիշեք, որ այս քաղաքը գտնվում է Ատլանտյան օվկիանոսի ափին, և ի ուրախություն Ձեզ, Դուք ջրի կարիք հաստատ չեք ունենա: Շատերին է հետաքրքրում այն, թե ի՞նչ է նշանակում այս քա ղաքի անվանումը: 1502 թ-ի հունվարի 1-ին պորտուգալացի ծովագնաց Գասպար դե Լեմուշը հայտնաբերեց այս տարած
համ եմատություն
քը՝ ավել ի կոնկրետ Գուանաբարան, դրանից հետո այն ան վանեցին Rio de Janeiro, ինչն էլ պորտուգալերենից թարգմա նաբար նշանակում է հունվարյան գետ: Եթե այնպես ստացվ ի, որ որոշեք այստեղ բնակություն հաս տատել, ապա պետք է նկատի ունենաք, որ Ռիոն իր բնակ չության թվով զբաղեցնում է աշխարհի երկրների թվում 26-րդ հորիզոնականը (մոտ 6,5 մլն մարդ): Պետք է նկատի ունենալ սակայն, որ ժողով րդագրական նման բարձր մա կարդակը, սոցիալական սրված անհավասարությունը են թադրում է նաև հանցավորության բարձր մակարդակ: Տեղ ի բնակչության զգալ ի մասն ապրում է ծայրահեղ աղքատու թյան մեջ: Քաղաքի բազմաթիվ արվարձանների որոշ մասը
նաև կենդանաբանական և բուսաբանական այգիները: Մշակութային առումով այս քաղաքը բավականին հարուստ է. կան բազմաթիվ եկեղեցիներ և շինություններ՝ կառուցված 16-19-րդ դարերում, որոնք կարծես թե ձուլվում են 20-րդ դա րի ճարտարապետությանը։ Եվ վերջապես, այս քաղաքն ամբող ջ աշխարհում հայտնի է իր կարնավալով, որն ավարտվում է «մոխրագ ույն չորեքշաբ թի» կոչվող օրով, այն սգո և հանգստի օր է, որից հետո կաթո լիկների մոտ մեկնարկում է Մեծ պահքը: Հաջորդ քաղաքը, որն էապես տարբերվում է մեր մայրաքա ղաքից, Մադրիդն է: Մենք, գտնվելով Եվրոպա-Ասիա խաչ մերուկում, այդպես էլ չենք կողմնորոշվում, թե որ կողմն
Ռիո դե Ժանեիրո
կազմված են հետնախորշերից, որոնք սովորաբար կառուց վում են բարձունքներում և որտեղ բնակարանային, առող ջապահական, կրթության և անվտանգ ության պայմաննե րը խիստ անկայուն են։ Այս քաղաքը առանձնանում է նաև նրանով, որ այդ հետնախորշերի հարևանությամբ գտնվում են քաղաքի հարուստ թաղամասերը, ինչն ավել ի ակնհայտ է դարձնում ստեղծված իրավ իճակը: Այս ամ ենի հետ մեկտեղ այստեղ կան նաև շրջաններ, որոնք կարող են հպարտանալ, որ մարդկային զարգացման իրենց ցուցանիշը հավասար է սկանդինավ յան երկրների ցուցանիշներին: Ռիոն ունի մի շարք դրական գծեր ևս. եթե Դուք բնության սիրահար եք, ապա այն կգոհացնի ձեզ իր բազմաթիվ այգի ներով և էկոլոգիական արգելավայրերով, ինչպիսիք են «Տու ժիկա» ազգային պարկը, որը համարվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի բնապահպանական ժառանգ ության օբյեկտ, Էստադ ուալ դե Պեդրա Բրանկան (Parque Estadual da Pedra Branca), Կոմպ լեքսո դու Բոա Վիշտան (Complexo da Boa Vista), ինչպես
ընտրել: Տիպիկ եվրոպական այս քաղաքն Իսպանիայի մայ րաքաղաքն է, և այստեղ ապրում է մոտ 3,3 մլն մարդ: Մադրիդի քաղաքային ագլոմ երացիան ունի երրորդ խո շորագ ույն ՀՆԱ-ն ԵՄ-ում, և նրա կրթական համակարգը, ժամանցային վայրերը, շրջակա միջավայրը, ԶԼՄ-ները, նո րաձևությունը, գիտությունը, արվեստն ու սպորտը միասին, այն դարձնում են աշխարհի ամ ենահետաքրքիր քաղաքնե րից մեկը։ Մադրիդն ունի ֆինանսական բավականին կայա ցած համակարգ, որն ապահովում է բարձր կենսամակար դակ, սակայն վերջին շրջանում այստեղ գնալով ավելանում է գործազուրկների թիվը: Մադրիդն ամ ենից շատ այցու ու նեցող զբոսաշրջային քաղաքն է Իսպանիայում, չորրորդը` Եվրոպայում։ Այն նաև համարվում է աշխարհի ամ ենակա նաչ քաղաքներից մեկը: Եթե Դուք այդքան էլ ցուրտը չեք սիրում, ապա մինչ այստեղ հաստատվելը պետք է իմանաք, որ Մադրիդը գտնվում է ցա մաքային միջերկրածով յան կլիմայի տարածքում՝ ձմռանը 3 (23) 2013 111
համ եմատություն
Տոկիո
հաճախ է ձյունով պատվում, և նվազագ ույն ջերմաստիճա նը կարող է 0-ից ցածր լինել։ Ամռանը, ինչպես միշտ, շոգ է, գրանցվում է 30-400C-ից բարձր ջերմաստիճան։ Աշխար հագրական դիրքի պատճառով Մադրիդի կլիման չոր է, իսկ տեղումներ լինում են հիմնականում աշնանը և գարնանը։ Հավատացեք, արվեստի սիրահարներին Մադրիդը ցույց տալու շատ հարստություններ ունի: Այն Իսպանիայի ամ ե նաճանաչված մշակութային քաղաքներից մեկն է և պատկե րասրահների և թանգարանների ցուցանիշով դասվում է եվ րոպական լավագ ույն քաղաքների շարքին: Մադրիդ ում կան շատ կաթոլ իկ եկեղեցիներ. դրանցից շատերը համարվում են արվեստի նմուշներ։ Մադրիդն ամբող ջ աշխարհում հայտնի է ոչ միայն ֆուտբո լով, այլև նաև ցլամարՍտերով և տանգ ոյով: Այստեղ, կար ծես թե, սուր զգացողությունների մի յուրատիպ մշակույթ է ձևավորվել, իսկ եթե Դուք դրա սիրահարն եք, ապա բաց մի թողեք այն վայելելու հաճույքը: Մեր այս փոքրիկ «ճանապարհորդ ության» ընթացքում մենք, իհարկե, չենք կարող չայցելել նաև Տոկիո. չէ՞ որ ամ բող ջ աշխարհն այս քաղաքը որպես աշխատասիրության և կամքի ուժի դրսևորման օրինակ է դիտարկում: Տոկիոն Ճա պոնիայի ու համանուն պրեֆեկտուրայի մայրաքաղաքն է, 3 (23) 2013 112
աշխարհի առավել խոշոր և արագ աճող քաղաքներից մեկը: Այստեղ միջին ջերմաստիճանը համ եմատաբար տանել ի է, եթե իհարկե Դուք ինչ որ խիստ պահանջներ չունեք (օգ ոս տոսին` 25,60 C): Չնայած այն փաստին, որ այստեղ բնակվե լու համար եղանակային պայմանները բավականին հարմար են, պետք է նկատի ունենալ, որ հաճախակի են թայֆուններն ու երկրաշարժերը, որոնցից ճապոնացիները տարեցտարի սկսել են էլ ավել ի լավ պաշտպանվել: Եթե այնպես ստացվ ի, որ որոշեք այստեղ որոշ ժամանակ ապրել, ապա նկատի ունեցեք, որ Տոկիոն Ճապոնիայի գըլ խավոր ֆինանսական և արդ յունաբերական կենտրոնն է: Այստեղ են կենտրոնացված ապրանքային և ֆինանսական բորսաները, խոշորագ ույն ֆինանսաարդ յունաբերական խմբերը: Աշխատանքի պակաս չկա, բայց այն, որ քաղա քը Ձեզ կստիպի ապրել իր ռիթմով, դա հաստատ է: Այստեղ զարգացած են առավելապես գիտատար և բարձր տեխնոլո գիական, էլեկտրատեխնիկական, էլեկտրոնային և օպտիկա մեխանիկական արտադրությունները, մեքենաշինությունը, սարքաշինությունը, ավտոմ եքենաշինությունը, նավաշինու թյունը, նավթամշակման, նավթաքիմիակ ան, քիմիական, տպագրական, թեթև, տեքստիլ, սննդի և այլ արդ յունաբերու թյուններ:
համ եմատություն
Մադրիդ
Այստեղ են գտնվում նաև մշակութային կարևորագ ույն կենտրոնները` գիտությունների և արվեստների ակադե միաները, Տոկիոյի համալսարանը, բազմաթիվ ԲՈՒՀ-եր, գիտահետազոտական ինստիտուտներ, լաբորատորիաներ և կենտրոններ, գրադարաններ, թատրոններ, ավել ի քան 30 թանգարան (Տեների պատկերասրահը, Բրիջսթոն գե ղարվեստի, Ժամանակակից արվեստի ազգային, Տոկիոյի ազգային, արվեստների, գեղագրության թանգարանները, «Մետրոպոլ իտեն ֆեստիվալ հոլը» և այլն), համ երգասրահ ներ, թատրոններ և այլն: Ի տարբերություն մեր «այցելած» քաղաքների՝ Տոկիոյում սակավ են կանաչապատ տարածքները, իսկ կենտրոնը կա ռուցապատված է քարե, աղ յուսե շենքերով ու երկաթբետոնե երկնաքերներով, այնպես որ եթե Ձեզ համար կանաչապատ տարածքների առկայությունը պարտադիր պայման է, այս տեղ հաստատ կխեղդվեք քաղաքային աղմուկից և երկաթբե տոնե երկնաքերներից: Իսկ հիմա եկեք վերադառնանք մեր տուն՝ մեր Երևան: Հի մա հասկանո՞ւմ եք, թե որքան կարևոր է, որ մարդն իր տանն ապրի, չէ՞ որ ամ են դեպքում ուրիշի տանը դու հյուր ես ու այդ պիսին էլ կշարունակես մնալ: Այնտեղ կողքիդ հայրենակից ներդ չեն ապրում , քո մայրենին իրենց մայրենին չէ, նրանք
պարզապես ապրում են հարևանությամբ և վերջ, իսկ այս տեղ ամ են ինչ այլ կերպ է: Ճիշտ է, մենք դեմ չէինք լինի Ռիո դե Ժանեիրոյի առափնյա տարածքներն ունենալ, բայց եկեք չմոռանանք, որ մենք էլ Վարդավառ ունենք, որ նրանցից ոչ մեկը չունի: Չէ՞ որ միայն մեզ մոտ է անխախտ ավանդ ույ թով ամրագրված գոնե տարին մեկ անգամ, ինչով պատահի իրար ջրելը: Այդ օրը տանից դուրս գալն ու չջրվելը գրեթե անհնար է, ինչն էլ ավել ի սիրել ի է դարձնում մեզ համար ջուրը: Իհարկե, մենք մի շարք հարցերում ընդօրինակելու կարիք ունենք նրանցից՝ ճիշտ և արդ յունավետ կառավարում, կա նաչապատ տարածքների պահպանում և ընդլայնում, դի մադրելու և պայքարելու աննկուն կամք, կարող ենք անվերջ թվել, բայց մենք էլ մերն ունենք, որը հասու չէ նրանց: Այս տեղ նույնիսկ եղանակային պայմաններն են մերը, էլ կարիք չկա հարմարվելու. քոնն է ու վերջ: Տեսնել աշխարհն ու գնա հատել սեփականը, գիտակցել, որ լավ է այնտեղ, որտեղ դու տանն ես, որտեղ հարազատներդ են:
3 (23) 2013 113
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
«Երևանյան թմբուկներ».
«հնչեղ» նորություն մեր քաղաքում լուսանկարիչներ՝ Արամ Կիրակոսյան, Վահագն Ալեքսանյան
«Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան
2009 թվականի հոկտեմբերի 11-ին «Էրեբունի-Երևան 2791» տոնակատարության շրջանակներում հիմնա դըրվեց «Երևանյան թմբուկներ» թմբկահարների խումբը: Ներկայումս խմբի կոլեկտիվ ը բաղկացած է 19 թմբկահարն երից, ովքեր ընտրվել են տարբեր երաժշտական և հանրակրթական դպրոցներից: Թմբկահարները 13-22 տարեկան աղջիկներ են, ովքեր օժտված են ռիթ մի սուր զգացողությամբ, ունեն երաժշտական կրթություն, ճկուն են, բարեկազմ, բարետես ու արտիստիկ: Խմբի կատարողական հմտությունները զարգանում են պարբերաբար իրականացվող պարապունքների շնորհիվ, իսկ բարձրաճաշակ բեմական տեսքն ապահովում են մի շարք մասնագետներ:
3 (23) 2013 114
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
«Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան
Խումբը իր ձևաչափով միակն է տարածաշրջանում, և կարել ի է ասել, որ այն նոր մշակույթ է ներմուծել: Արդ յունքում «Երևանյան թմբուկներն» արդեն իսկ կարող են իրենց ներկայությամբ յուրօրինակ հանդիսա վորություն հաղորդել ցանկացած միջոցառման կամ պետական տոնակատարության` միևնույն ժամանակ հաղորդելով բարձր տոնական տրամադրություն: «Երևանյան թմբուկներ» խումբը 2009թ-ից մինչ օրս մասնակցել է գրեթե բոլոր տոնա կատարություններին և հպարտ կրում է մայրաքաղաքի անվանումը` իր ներկայությամբ էլ ավել ի «հնչեղ» դարձնելով մայրաքաղաքի փողոցները և համ երգային դահլ իճները:
3 (23) 2013 115
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
3 (23) 2013 116
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
3 (23) 2013 117
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
Կ. Դեմիրճյանի անվան Երևանի մետրոպոլիտեն՝ «Երիտասարդական» կայարան 3 (23) 2013 118
ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ
Կ. Դեմիրճյանի անվան Երևանի մետրոպոլիտեն 3 (23) 2013 119
հյուրեր և կարծիքներ
Երևանի հյուրերն ու նրանց կարծիքները անդրադարձը` Սյուզաննա Թուսինյանի,
լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
Արմինե Սարգսյանի
Երևանյան կարծքիներ (արտա սահմանում ապրող հայ զբոսաշր ջիկների կարծքիներ)
ամա թե ակամա պանդխտության Կ ճամփան բռնած մարդը միշտ կարոտով է հիշում իր սիրել ի հայրենիքը, քաղա քը: Աներևույթ թախիծը, հին օրերի հու շերն ու խեղդ ող կարոտը միշտ մարդ կանց ստիպում են վերադառնալ հայ րենի օրրան, թեկուզ և կարճ ժամանա կով, թեկուզ և որպես զբոսաշըրջիկ ար դեն, ևս մեկ անգամ զգալ արևի յուրա հատուկ ջերմությունը հայրենի հողում: Նրանք ապրում են արտասահմանում ու անսահման կարոտում իրենց հայրե 3 (23) 2013 120
նիքը, ու այդ կարոտը ստիպում է նորից ու նորից վերադառնալ հետ: Սակայն միշտ չէ, որ նրանց սպասում է իրենց հուշերում հավերժ մնացած նախկին քաղաքը: Ամ են անգամ նորով ի, թար մացված տեսնելով քաղաքը, ոմանք ուրախություն են ապրում քաղաքի նոր տեսքով, իսկ ոմանք էլ տխրում՝ հինն անդառնալ ի կորցնելու համար:
բաներ, որ չես կարող համ եմատել: Ճիշտ է, կա զարգացում, մարդիկ սկսել են ավել ի բարեհամբույր լինել, բայց առաջ գնալու տեղ դեռ շատ կա: Չեմ հա վանում, որ մարդկանց վերաբերմունքի մեջ չկա հարգանք, զիջում: Ափսոսում եմ, որ շատ այգիներ էլ չկան, փոխա րենը շքեղ սրճարաններ են գոյացել դրանց տեղում: Ցավալ ի է, բայց չկա իմ ուսանողական տարիների Երևանը, մնացել է միայն հիշողություններում: Բայց, ինչևէ, մեր քաղաքն է, սիրում եմ Երևանս:
Երևանի մասին խոսել իս միշտ հպար տորեն եմ խոսում, իմ քաղաքն է, իմ Երևանը: Վերջին տարիներին շատ է փոխվել ու գեղեցկացել: Սիրում եմ քայլել փողոցներով ու հիանալ քաղա Գ ոհար Բաբայան, ԱՄՆ (1 տարի) քի տեսարանով: Նույնիսկ ապրելով այնպիսի երկրում, ինչպիսին ԱՄՆ-ն է, Երևանը, իրոք, շատ է փոխվել, ավել ի է դարձյալ կարոտում եմ Երևանը: Կան գեղեցկացել, էլ իտար շենքերն են ավե
լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի
հյուրեր և կարծիքներ
3 (23) 2013
121
հյուրեր և կարծիքներ
լացել: Դա ինձ դուր է գալ իս: Միայն թե ափսոս, որ անցումների վրա դեռ վա րորդները հետիոտնին չեն զիջում: Իսկ երևանցիները գրեթե նույնն են մնացել: Իմ բացակայության ժամանակ գրեթե ոչ ինչ չի փոխվել։ Մետաքսյա Սաֆարյան, Իսպանիա (9 տարի) Երևանը ինձ համար շա՜տ, շա՜տ ավել ին է քան միայն հայրենիքի մայրաքաղա քը: Կարոտն ու հեռավորությունն ստի պում են ուրիշ տեսանկ յունից տեսնել ու գնահատել ունեցածդ: Մի քաղ ցր կետ է Երևանը իմ սրտում, հոգ ում ու մտքում: Ինձ հպարտություն պարգևելու աղ բ յուր է: Սա անվ իճել ի է:
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի
աիրա Բաթուզ յան, Սիրիա (10 տարի) Ն Ես սիրում եմ Երևանը` իր բոլոր առա վելություններով ու թերություննեով, իսկ թերություններն այստեղ բավա կանին շատ են: Ամ են անգամ, երբ գա լիս եմ, զգում եմ, թե ինչպես է քաղաքս փոխվում` ավել ի գեղեցկանում ու վառ է դառնում, բայց միշտ պահպանում է իր մեջ հին մի բան: Սա ուրույն հմայք է հաղորդ ում նրան: Ցավոք սրտի պետք է բացասականը ևս ասեմ` նեղ փողոցներ, երկար ժամանակ չմաքրված շենքերն ու շինությունները, և Հյուսիսային պո ղոտան, որը ամբողջով ին փոխում է քա ղաքի տեսքը։
3 (23) 2013 122
Անի Պողոսյան, Ռուսաստան (2 տարի) «Երևանը սովորական ասիական քա ղաք է` նեղ, ծուռումուռ փողոցներով, հում աղ յուսից և մանր քարերից շին ված»: Ի. Շոպեն, ռուս վիճակագիր «Իմաստության ու քերթության հին, սրբազան գրքերն այստեղ շարունակո ւմ են ապրել որպես չորացած վարդեր, որոնք լի են դեռևս անտեսանել ի սեր մերով, խոր զգացմունքով և հարգան քով եմ ես գրում այս գրքում»: աբլո Ներուդա, չ իլ իացի գրող, Մատե Պ նադարան, 1957թ. «Երևանը շատ գեղեցիկ և հետաքրքիր քաղաք է: Գերմանիայում այդ քաղա քի մասին շատ քիչ գիտեն: Մեզ` գեր մանացիներիս համար շատ կարևոր է Երևան այցելելը»: Դոկտոր Հանս Լենցինգ, ԳԴՀ, 1958թ.
հյուրեր և կարծիքներ
«Երբ Երևանի վերակառուցումն ավարտվ ի, այն կդառնա աշխարհի գե ղեցկագ ույն և իր ազգային ճարտարա պետական ոճով ինքնատիպ քաղաք ներից մեկը»: իտչել Ուիլսոն, ամ երիկացի պրոֆեսոր, Մ 1958թ. «Քաղաքը հրաշալ ի է, քարերը հրաշա լի են: Այստեղ ամ են ինչ քարից է: Հայ ժողովուրդը ստիպված է անգամ մրգե րն ու բանջարեղենը քարից քամ ել, որը հեշտ չէ»: իխայիլ Ժվանեցկի, ռուս երգիծաբան, Մ հումորիստ, 2013թ. «Հայաստանն այն երկրներից է, որտեղ գիրքն է պետականություն ստեղծել, պահպանել լեզուն, երկիրը: Այստեղ գիրքն ավել ի շատ ազգային ինքնու թյան հարց է: Այս առումով Երևանին գրքի համաշխարհային մայրաքաղաքի կոչում տալը շատ ավել ի լուրջ է, քան, օրինակ, Բուենոս Այրեսին, որտեղ կարդալն ավել ի շատ ժամանց է»: Թոբի Լիթ, բրիտանացի արձակագիր, 2012թ.
լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի
«Դեռ մեկ տարի առաջ, երբ մայրս ողջ էր, Երևանում էի անցկացնում տարվա 4-5 ամիսը: Անգլերեն ասացվածք կա. «Տունն այնտեղ է, որտեղ սիրտն է»: Շա րունակելու եմ տուն գալ»: երի Կանդալ յան-Ասլանյան, ամ ե Մ րիկաբնակ արձակագիր, թարգմանիչ, 2011թ.
«Երբ եկա Երևան, չգիտեի` ինչ է սպաս վում, բայց եկա ու իմ հայրենի քաղաքի նման ջերմություն զգացի: Սիրում եմ, երբ քաղաքի փոքր կենտ րոնը հնարավորություն է տալ իս շատ բաների ծանոթանալու: Երևանը տվեց այդ հնարավորությունը, քաղաքի կե նտրոնում քայլելով շատ բաների ծանո թացա, շատ եմ հավանել ձեր քաղաք»: Ռենե Հաուվեն, հոլանդացի ռեժիսոր, 2013թ
լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի
«Սիրում եմ Հրազդանի կիրճը: Շատ հետաքրքիր է, գիտես, որ երկու կողմ ե րում քաղաքը կա, բայց չի երևում, իսկ մեր Հոլանդիան հարթավայր է, սար ու ձոր չկա»: Աննա Մարտիրոսյան-Մատաար, հոլան դուհի, թարգմանիչ, 2009թ
3 (23) 2013 123
3 (23) 2013
«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ ՄԵՆՔԻ ՈԳԻՆ www.menq.org
«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ ՄԵՆՔԻ ՈԳԻՆ 3/23 2013
ԵՐԵՎԱՆ YEREVAN ÅÐÅÂÀÍ “MENQ MER MASIN” MAGAZINE THE SPIRIT OF MENQ 3/23 2013
124 ԷՋ ՏԱՐԱԾՎՈՒՄ Է
ԱՆՎՃԱՐ
3/23 2013