Jeruzalem, Rome, Mekka, Ommen. De Sterkampen op Landgoed Eerde

DOOR SIEM VAN EETEN

In de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw werd Ommen-Eerde door velen beschouwd als één van de spirituele wereldcentra. Wat was het geval? De jonge baron Philip Dirk van Pallandt (1889- 1979), wonende op Duinrell in Wassenaar, kreeg in 1913 bij testament de beschikking over het landgoed Eerde. Een verre neef van hem, Rudolph van Pallandt was plotseling, ongetrouwd en kinderloos gestorven en had hem als erfgenaam voor zijn landgoed aangewezen.

Philip accepteerde de erfenis, voegde ‘van Eerde’ aan zijn naam toe en verkreeg dus zo dit 1700 ha groot tellende landgoed, waartoe ook Het Laer en een groot gedeelte van de Wolfskuil, met o.a. de villa Henan, behoorde. Philip was een groot voorstander van de padvinderij en hij stelde dan ook gedeelten van zijn nieuwe bezit ten dienste van deze beweging. Scouting-Ommen werd een twee-eenheid. Na de Eerste Wereldoorlog ging Philip naar Londen (zijn moeder was Engels) en woonde daar een theosofische lezing bij. Hij was geraakt door de beginselen van de theosofie, die de gelijkheid van alle mensen voorstond en hen opriep het ‘goddelijke’ in de mens te ontwikkelen onder andere door zelf na te denken. Een verder uitgangspunt was dat alle godsdiensten in wezen hetzelfde beoogden. Theosofie: wijsheid van het goddelijke.

Ontmoeting met Krishnamurti

Tijdens deze bijeenkomst zag Philip iemand en zoals hij later zelf zou zeggen: ‘Ik kwam de zaal binnen tegelijk met een jonge, mij onbekende Indiër, wiens uiterlijk mij buitengewoon trof. Nooit zag ik iemand, uit wiens trekken zozeer een nobele geest sprak.’ Het bleek de jonge Jiddu Krishnamurti te zijn, die door de theosofen was herkend als de nieuwe Wereldleraar, die na Krishna en Jezus de wereld nieuwe positieve impulsen zou geven. Om dit streven handen en voeten te geven was in 1911 al de Orde van de Ster in het Oosten opgericht, waarbij alle leden in hun eigen land moesten nagaan welke verbeteringen men zou kunnen aanbrengen om dit doel te bereiken. Aanhangers in Nederland, zoals de gebroeders Kees en Koos van de Leeuw, eigenaren van de Van Nelle fabriek, hebben dit onder meer gerealiseerd door in Overschie een nieuwe fabriek te bouwen, waarin licht overheerste en de arbeid tot een vreugde zou worden. Of Cochius, de directeur van de glasfabriek Leerdam die besloot gerenommeerde vormgevers aan te trekken om esthetisch verantwoorde glazen te maken die voor iedere beurs toegankelijk waren. Als een mens met fraaie voorwerpen omringd was, zou hij ongetwijfeld een goed mens worden. Van Pallandt nu nodigde Krishnamurti uit op zijn landgoed en besloot hem dit te schenken. Krishnamurti wilde geen persoonlijk bezit maar er werd een stichting in het leven geroepen die eigenaar van het landgoed zou worden en het zou gaan inrichten als Nieuw Geestelijk Wereldcentrum: de Eerde Stichting. Er zouden vergadergebouwen, lezingenzalen, een openluchttheater, maar ook industrieterreinen, arbeiderswoningen en scholen komen. Niet voor niets zou George Arundale, secretaris van Krishnamurti, in 1925 schrijven: ‘Laat ieder Sterlid in Europa denken aan Ommen-Eerde als het werkelijke hart van het werk van de Ster in de westerse wereld. Eenmaal zal het één van de grote bedevaartplaatsen van de wereld worden.’

Sterkampen

Hoewel niet alles werd gerealiseerd, werd het terrein aan de Besthmenerberg wel ingericht als plek waar jaarlijkse bijeenkomsten werden gehouden: de Sterkampen. Van 1924 tot 1938 kwamen duizenden mensen van over de gehele wereld naar Ommen om daar samen te discussiëren, na te denken over hoe de nieuwe wereld vorm te geven en te wachten op het moment dat Krishnamurti zou verklaren dat hij die Nieuwe Wereldleraar was. Deze verwachting eindigde abrupt in 1929, toen Krishnamurti in zijn wereldberoemde rede ‘Waarheid is een land zonder paden’ verklaarde dat hij ‘niet was die men dacht dat hij zou worden’ en de Orde ophief. Volgens hem kon je waarheid niet organiseren en was iedere poging daartoe gedoemd om uiteindelijk te mislukken. Toch bleven de Sterkampen populair, maar vanwege de oorlogsdreiging besloot men ze na 1938 niet meer te organiseren. Het kamp als zodanig bleef echter bestaan en werd in 1940 geconfisqueerd door de Duitse bezetter om in 1942 ‘omgedoopt’ te worden tot Strafkamp Erika. Dit kamp was in eerste instantie bedoeld om zwarthandelaren en dergelijke hun straf te laten uitzitten en later voor onder andere ‘contractbrekers’, mannen die niet in Duitsland wilden werken. Na de Bevrijding werd het kamp weer omgedoopt, nu tot ‘Erica’ waar NSB-ers enz. werden opgesloten tot hun berechting.

‘De dommen komen in drommen naar Ommen’

Hoe reageerden de Ommenaren op de Sterkampen? In het calvinistische Ommen was geen begrip voor hetgeen zich in de Sterkampen afspeelde. Philip baron van Pallandt werd in 1926 niet herkozen als president-kerkvoogd van de Hervormde Gemeente. Theosofie en Christendom waren nu eenmaal onverenigbaar! Of zoals beweerd werd: ‘De dommen komen in drommen naar Ommen’. En er verschenen anti-Sterkamp-publicaties zoals ‘Hoe de dommen in Ommen zich vermommen’. Hetgeen overigens niet wegnam dat men maar al te graag aan de Sterkampen wilde verdienen. Er zijn talloze voorbeelden van leveringen door de Ommer boeren en middenstand en van Ommenaren die er werkten.

Invloed op kunstenaars

Er is ook een andere kant die de laatste jaren steeds meer aandacht krijgt. De theosofie, Krishnamurti en de Sterkampen hadden een grote aantrekkingskracht op kunstenaars en intellectuelen uit die tijd, zowel in binnen- als buitenland. Het kamp werd ingericht volgens de principes van het nieuwe bouwen door het architectenbureau Brinkman en Van der Vlugt. Tot hun creaties behoren niet alleen de eerder genoemde Van Nelle-fabriek, die tot het werelderfgoed behoort, maar ook de telefooncel uit de jaren vijftig en niet te vergeten het Feyenoord-stadion. Niet voor niets vaak het mooiste stadion van Nederland genoemd! Het zomerhuisje voor Krishnamurti is onderwerp van het proefschrift ‘Licht, Luft und Freiheit. Die Werke Brinkman & van der Vlugts im Kontext der Ideologien’ (Siegen Dld. 2019).

Het proefschrift van Marty Bax ‘Het web der schepping’ (2003) behandelt de vele kunstenaars die zich lieten inspireren door de theosofie dan wel door Krishnamurti met als bekendsten Mondriaan, Berlage en De Bazel. Voeg daar aan de bekende personen die de Sterkampen bezochten of een band met Krishnamurti hadden: de schrijvers Viruly en Jan Campert (de vader van Remco), de beeldhouwer en latere verzetsstrijder Gerrit van der Veen. De wereldberoemde dirigent van het Philadelphia Orchestra Leopold Stokowski kwam speciaal naar Ommen om Krishnamurti te ontmoeten en beroemd zijn de tweespraken met de kwantumfysicus David Bohm. Momenteel rijden er geen treinen meer om de duizenden Sterkampgangers naar Ommen te vervoeren. Toch heerst nog steeds de sfeer van (inter)nationale ontmoetingen rondom Landgoed Eerde. Camping Besthmener Berg is een niet weg te denken begrip bij vakantiegangers en de Internationale school Eerde telt leerlingen van vele nationaliteiten. ●

Ook zonder de bijzondere geschiedenis van de Sterkampen is het landgoed Eerde een bijzondere plek om te vertoeven en na te denken over deze woorden van Krishnamurti: ‘Zit eens rustig alleen onder een boom, zonder boek in je handen. Kijk gewoon alleen maar naar de stralende hemel of naar de vogels of naar de vormen van de bladeren. Let eens op de schaduwen om je heen, volg de vogel in zijn vlucht. Door met jezelf alleen te zijn begin je het gebeuren in je eigen geest te begrijpen en dat is net zo belangrijk als een les volgen op school.’

De herinneringen worden levend gehouden via de website www.krishnamurti-in-ommen.nl en de expositie ‘De Sterkampen 1924-1938’ in het Bezoekerscentrum Ommen, Hammerweg 59a (bij de Manitobarotonde.) Woensdag: 10.00-16.30 uur Zaterdag en zondag: 10.00-16.30 uur In de zomer zie: Natuurlijk Ommen