Circulariteit Circulariteit en duurzaam duurzaam en materiaalgebruik materiaalgebruik
Job Dura Prijs 2022 3
4 6
9
9 9
13
13 13 14 15
Voorwoord Inleiding
Over het Job Dura Fonds en de Prijs De Job Dura Prijs De jury
De aanpak Proces Beoordelingscriteria Geraadpleegde deskundigen Algemene observaties
foto: Ossip van Duivenbode
4
17
20 24 28 35
37
Juryrapport Winnaar Job Dura Prijs 2022 Winnaar Daan Dura Prijs 2022 Genomineerden Uitgelicht project
Longlist
48
Nieuwbouw met duurzaam, modulair, circulair of biobased materiaalgebruik Transformatie en hergebruik van gebouwen of materialen Infrastructurele werken Overige initiatieven
51
Colofon
38
42
47
5
Job Dura Prijs 2022
Voorwoord Met veel plezier presenteer ik u, mede namens het bestuur van het Job Dura Fonds, het juryverslag van de Job Dura Prijs 2022 die dit jaar het thema Circulariteit en duurzaam materiaalgebruik meekreeg. Over het thema van deze 14e editie van de Job Dura Prijs hoefden we als bestuur niet lang te discussiëren. Als samenleving kunnen wij vandaag de dag niet meer om een vergaande verduurzaming van ons leven heen. De bouwwereld is bij uitstek een sector die zijn verantwoordelijkheid zal moeten nemen om een bijdrage te leveren aan de noodzakelijke transitie van een lineaire economie naar een circulaire. Aspecten als energieneutraal bouwen en de uitstoot van CO2 spelen inmiddels een steeds grotere factor in de sector, maar het circulaire denken blijft nog vaak achter. De Job Dura Prijs is een geweldig instrument om deze opgave op Rotterdamse schaal te adresseren. We hebben genoten van de uiteenlopende projecten die zich voor deze prijs weer aandienden, zowel als reactie op onze gebruikelijke publieke oproep als uit het onderzoek dat voor elke editie wordt gedaan. Zeer onder de indruk ben ik van de twee gekozen winnaars van de Job Dura Prijs en de Daan Dura Prijs 2022: de Kunstenaarswoning aan de Charloisse Lagedijk en BlueCity dat sinds jaar en dag opereert vanuit het voormalige Tropicana zwembad aan de Nieuwe Maas. Deze bijzondere initiatieven hebben innovatieve denkkracht en doorzettingsvermogen als gemene deler. Namens het Fonds feliciteer ik de teams die verantwoordelijk waren voor de totstandkoming van deze projecten van harte met deze welverdiende eer. In het juryrapport leest u meer over de bijzondere achtergrond van deze en de andere projecten, alsook de overwegingen van onze jury, die ook dit jaar weer bestond uit een uiterst veelzijdige en goed geïnformeerde selectie van
6
Job Dura Prijs 2022
experts op het gebied van circulariteit en de bebouwde omgeving. Richting hen spreek ik mijn dank uit. Zij waren bereid om zich het afgelopen jaar intensief te verdiepen in het thema en de projecten om vervolgens tot een weloverwogen keuze te kunnen komen. Ook onze vaste juryvoorzitter Alexandra den Heijer en het team van het Job Dura Fonds dank ik wederom van harte. Zonder hun inzet was dit alles niet mogelijk geweest. Ik wens u voor nu veel leesplezier en kijk vol genoegen uit naar de volgende editie van de Job Dura Prijs. Job Dura Bestuursvoorzitter Job Dura Fonds
7
Job Dura Prijs 2022
Inleiding In de media worden we dagelijks geconfronteerd met talloze onheilspellende berichten over hoe de wereld in de greep wordt gehouden van crises op het vlak van klimaat, migratie, energie en grondstoffen. Veel van deze problemen hangen met elkaar samen en zijn symptomen van een dieperliggende systeemcrisis die voortkomt uit het menselijk handelen en de impact daarvan op de aarde. Onze op economische groei en op extractie gerichte samenleving leidt zonder daadkrachtig ingrijpen tot onherstelbare schade aan ecosystemen en het klimaat. De globale industriële uitstoot van broeikasgassen, de aanhoudende energieconsumptie en het alsmaar stijgende gebruik van primaire grondstoffen dragen bij aan de klimaatcrisis waar we middenin zitten. En dat is beslist geen ver van je bed show (meer). De zomer van 2022 liet ons zien hoe direct globale ontwikkelingen onze persoonlijke situatie raken met aanhoudend hete en kurkdroge weersomstandigheden waar we in de jaren zeventig nog voor naar het Middellandsezeegebied afreisden. Tegelijkertijd staan de olie- en gasmarkten op zijn kop als gevolg van de oorlog in Oekraïne, waardoor productiekosten tot ongekende hoogte zijn gestegen. De impact hiervan op de economie is enorm. We treffen steeds vaker lege schappen aan in de supermarkt, producten worden
duurder en het tekort aan grondstoffen zorgt voor stijgende bouwkosten en vertraging bij de ontwikkeling van gebouwen en infrastructuur. Deze ontwikkelingen maken pijnlijk duidelijk dat een fundamentele koerswijziging niet langer op zich mag laten wachten. We moeten toe naar een systeem dat veel meer uitgaat van wat er al is, waarin materiaalkringlopen worden gesloten en dat draait op hernieuwbare energie. De bouwwereld kan hier een doorslaggevende bijdrage aan leveren door in te zetten op bio-based en circulair bouwen, bouwafval hoogwaardig te hergebruiken en materiaalgebruik te beperken. De sector is nu immers verantwoordelijk voor een groot aandeel in het verbruik van onze grondstoffen en draagt bij aan wereldwijde afvalstromen. Voor de productie van isolatiemateriaal, koper, beton en staal is veel energie nodig en er komen veel schadelijke stoffen vrij. We moeten fundamenteel anders gaan bouwen om de transitie naar een duurzame bouwsector tot stand te brengen. Dit kan door verduurzaming van de gebouwen, het opwekken van energie en het toepassen van eerder gebruikte of hernieuwbare materialen. De bouw is er van doordrongen en er worden steeds hogere eisen gesteld aan nieuwbouw en renovatie van de bestaande bouw. Er wordt steeds zorgvuldiger omgegaan met afvalstromen door deze een nieuw tweede gebruik
8
Job Dura Prijs 2022
te geven. Daarnaast zullen traditionele bouwmaterialen als beton, baksteen en staal plaats moeten maken voor natuurlijke en hernieuwbare materialen, ook wel biobased materialen genoemd. Dit zijn bouwmaterialen die zijn gemaakt van dierlijk materiaal of van schimmels, planten of bacteriën, die ecologisch verantwoord geteeld, geoogst, gebruikt en hergebruikt kunnen worden. De toepassing van deze materialen in de bouw is nog relatief experimenteel, opschaling is nodig om serieus van invloed te kunnen zijn. De urgentie is groot. Zeker nu Rotterdam met veel andere Nederlandse steden staat voor een immense woningbouwopgave en bestaande gebouwen verduurzaamd moeten worden, moeten we op een nieuwe manier gaan bouwen.
en wordt hergebruik of recycling van materiaal het uitgangspunt. Dit vraagt om een gezamenlijke inspanning van alle partijen in de bouwketen. Van opdrachtgevers tot architecten, van ontwikkelaars tot bouwers en van materiaalleveranciers tot sloopbedrijven. Er zal gezocht moeten worden naar nieuwe bouwmethodes, ontwikkelprocessen en samenwerkingsconstructies. Naar innovatieve materiaaltoepassingen, flexibele ontwerpen en demontabele constructies. En naar een nieuwe esthetiek die symbool staat voor duurzaam bouwen. Door te kiezen voor circulariteit en duurzaam materiaalgebruik als het thema van de Job Dura Prijs 2022 wordt aandacht gevraagd voor deze globale problematiek en wordt gepoogd een steentje bij te dragen aan de kennisoverdracht van oplossingsrichtingen. Binnen deze actuele context is er voor de Job Dura Prijs 2022 gezocht naar projecten die vooruitstrevend zijn op het gebied van circulariteit en duurzaam materiaalgebruik in Rotterdam en daarmee een bijdrage leveren aan het verbeteren van de leefkwaliteit van haar inwoners, voor nu én in de toekomst.
Terwijl de vooruitzichten somber zijn, zorgen de ontwikkelingen rondom verduurzaming in de bouwsector voor optimisme. Ook in Rotterdam wordt flink geëxperimenteerd met hergebruik en de toepassing van natuurlijke materialen. De projecten laten zien dat er hoop is. In 2030 moet ‘circulair’ de maatstaf zijn in Rotterdam, waarbij de nadruk ligt op het voorkomen van afval en een afnemend gebruik van primaire grondstoffen. Zo moeten er minder producten gebruikt worden, de levensduur van producten zo lang mogelijk zijn
9
10
Job Dura Prijs 2022
Over het Job Dura fonds en de Prijs Doel van het fonds De stichting ‘Job Dura Fonds’ is opgericht in december 1993 ter gelegenheid van het 140-jarig bestaan van de Dura Bouw-groep, thans de Dura Vermeer Groep. De stichting, die in 1994 officieel van start ging en in 2019 haar 25-jarige bestaan vierde, ondersteunt en stimuleert initiatieven die de bebouwde omgeving van groot Rotterdam duurzaam innoveren en helpen opbloeien. Door het toekennen van subsidies aan projecten die binnen de voorwaarden vallen en het eenmaal per twee jaar uitreiken van de Job Dura Prijs, verwezenlijkt de stichting haar doelstellingen. Het huidige stichtingsbestuur bestaat uit Job Dura (voorzitter), Bart Dura, Mariëtta Kats-Dura, Anna Feiner, Jacob van der Goot, Jolanda Jansen, Bernadette Janssen, Marte van Oort, Peter van Nederpelt en Ayfer Sari. De Job Dura Prijs Het thema van de Job Dura Prijs, een prijs voor architectuur, stedenbouw en maatschappij, wordt elke twee jaar vastgesteld door het bestuur van de stichting. Om de prijs ook echt van betekenis te laten zijn, wordt voor het thema gezocht binnen de actualiteit van de gebouwde omgeving in de regio Rotterdam. De serie Job Dura Prijzen is inmiddels representatief voor de meest markante vraagstukken of aandachtspunten met betrekking
foto: Ossip van Duivenbode
tot de gebouwde omgeving van de Rotterdamse regio in de afgelopen 28 jaar. De prijs bestaat uit een kunstobject dat speciaal voor de stichting is ontworpen door Bruno Ninaber van Eyben en een geldbedrag. Aan het winnende project wordt de Job Dura Prijs gegund van € 25.000. Met ingang van 2008 is tevens een prijs in het leven geroepen ter waarde van € 7.500. Deze prijs is in 2014 als eerbetoon aan de initiatiefnemer tot de oprichting van het fonds omgedoopt tot de ‘Daan Dura Prijs’. In beide gevallen is het geldbedrag bedoeld ter investering in het winnende project. De jury De jury staat onder leiding van Alexandra den Heijer als vaste voorzitter. Alexandra is hoogleraar Publiek Vastgoed aan de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft. Haar leerstoel richt zich op de verbetering van besluitvormingsprocessen en het zoeken naar nieuwe concepten voor een inspirerende, betekenisvolle, functionele, betaalbare en duurzame gebouwde omgeving. Haar specialisatie is universiteitsvastgoed; ook doet zij onderzoek voor andere grote publieke eigenaren.
11
Job Dura Prijs 2022
De jury is verder samengesteld uit experts binnen het thema, aangevuld met de winnaar van de voorgaande prijs. De juryleden van dit jaar zijn: Job van Zomeren Job van Zomeren is Directeur van Era Contour, een Nederlands bouwbedrijf dat zich al enkele decennia bezighoudt met woningbouw en binnenstedelijke ontwikkeling. In 2021 werd ERA Contour samen met J.P. van Eesteren en architectenbureaus CULD en INBO, uitgeroepen tot de winnaars van de Job Dura Prijs 2020 (thema: Wonen, thuis in Rotterdam) voor het ontwerp en de ontwikkeling van het woonproject Little C, vlakbij het Erasmus MC. Laura Rosen Jacobson Laura Rosen Jacobson is oprichter van Buurman, een winkel en werkplaats waar bouw- en andere restmaterialen worden hergebruikt. In 2015 begon ze met twee andere ondernemers een pilot in Rotterdam. In 2019 opende een tweede filiaal van Buurman in Utrecht. Laura Rosen Jacobson is opgeleid als architect aan de TU Delft en studeerde af op hergebruik van bouwmaterialen in de stad.
Leontien de Waal Leontien de Waal is sectorbanker Bouw bij ABN AMRO, waar zij de belangrijkste trends en ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid, circulariteit, innovatie en digitalisering op de voet volgt. Eerder werkte ze bij Rabobank en bouwbedrijf Van Wijnen. Haar gecombineerde ervaring en netwerk, aangevuld met kennis uit de studie Master City Developer (gebiedsontwikkeling), brengt ze in om kansen en toegevoegde waarde te creëren voor klanten van ABN AMRO. Leontien geeft lezingen en publiceert met enige regelmaat analyses en columns. Tillmann Klein Tillmann Klein is hoogleraar ‘Building Product Innovation’ bij de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. De leerstoel richt zich op de conceptualisering en het ontwerp van nieuwe bouwproducten en is bedoeld om kennis, theorie, methodologie, proces en praktijk van het bouwen van productinnovatie te ontwikkelen. Tillmann Klein werkt sinds 2005 aan de faculteit Bouwkunde en promoveerde in 2013. Hij heeft vele jaren gewerkt in de architectuurpraktijk en bouwtechnologie en leidt bovendien de Façade Research Group. Hij is daarnaast redacteur van het Journal of Facade Design & Engineering en hij leidt de Circular Built Environment Hub waarin zeventig researchers kennis uitwisselen.
12
Job Dura Prijs | Daan Dura Prijs 2020
“ Projecten moeten niet alleen innovatief zijn, maar vooral als voorbeeld en inspiratie kunnen dienen voor de bouwwereld. Opschaalbaarheid, een heldere redenering over materiaalkeuze en constructie en ook het bewustzijn voor architectonische kwaliteit zijn belangrijk om dit te kunnen bereiken.” Tillmann Klein
13
14
Job Dura Prijs 2022
De aanpak Proces Nadat het thema Circulariteit en duurzaam materiaalgebruik was vastgesteld door het stichtingsbestuur hebben Mike Emmerik en Annuska Pronkhorst van Crimson Historians & Urbanists een onderzoek uitgevoerd om de breedte van de thematiek en haar betekenis voor de stad Rotterdam inzichtelijk te maken. Door middel van desk research en gesprekken met deskundigen met uiteenlopende expertise is de thematiek aangescherpt en zijn beoordelingscriteria geformuleerd. Uit dit onderzoek en een oproep via verschillende media om projecten aan te melden, is vervolgens een lijst met meer dan 40 projecten en initiatieven voortgekomen die mogelijk in aanmerking kwamen voor de Job Dura Prijs 2022. Een overzicht van alle verzamelde projecten is vindbaar op pagina 37. Tegelijkertijd is een jury samengesteld bestaande uit de vaste juryvoorzitter Alexandra den Heijer en een aantal experts op het gebied van circulariteit en duurzaam materiaalgebruik, te weten Tillmann Klein, Laura Rosen Jacobson, Leontien de Waal en een vertegenwoordiger van de winnaar van de voorgaande Job Dura Prijs, in dit geval Job van Zomeren. In een tweetal bijeenkomsten hebben de juryleden de longlist verder aangescherpt en maakten ze hieruit een selectie van de meest
foto onder: Jacqueline Fuijkschot
interessante en representatieve projecten. Ook werden de criteria waarop de projecten worden beoordeeld bediscussieerd en vastgesteld. De geselecteerde projecten zijn vervolgens bezocht door de voltallige jury, waarna een juryberaad plaatsvond waarin de winnaars van de Job Dura Prijs en de Daan Dura Prijs werden benoemd. Tijdens een feestelijke bijeenkomst in Theater Zuidplein op 19 oktober 2022, zijn de genomineerden en winnaars in de spotlight gezet en vond de daadwerkelijke uitreiking van de prijzen plaats. Beoordelingscriteria De jury heeft de volgende beoordelingscriteria gehanteerd bij het samenstellen van de longlist, het kiezen van de genomineerden en de uiteindelijke prijswinnaars: • De toekomstbestendigheid en repliceerbaarheid van het project • De mogelijke systeemverandering die het project teweeg kan brengen • Het innovatieve karakter in concept of techniek • Een unieke samenwerking of bijzonder ontwikkelingsproces • De bijdrage van het project aan de bewustwording over het thema
15
Job Dura Prijs 2022 – De aanpak
Sabina van der Spek, transitieregisseur Rotterdam Circulair – Gemeente Rotterdam
“ Er wordt vanuit de gemeente ingezet op demontabelheid en flexibiliteit van gebouwen en het toepassen van hernieuwbare materialen of biobased bouwmateriaal. Ook bij aanbestedingen wordt nu steeds vaker gevraagd om circulariteit. Sloop-nieuwbouw staat echt voor het oude denken.”
Geraadpleegde deskundigen Ter inhoudelijke onderbouwing van de Job Dura Prijs 2022 zijn gesprekken gevoerd met een aantal deskundigen met uiteenlopende expertise. Door het thema vanuit verschillende invalshoeken te benaderen – waaronder die van het ruimtelijk ontwerp, beleidsvorming, de markt en wetenschappelijk onderzoek – is geprobeerd een zo compleet mogelijk beeld te schetsen van de belangrijkste opgaven en aandachtspunten binnen het thema.
Job Dura, bestuursvoorzitter Dura Vermeer Groep NV en voorzitter Job Dura Fonds
“ Circulariteit in gebouwen beperkt zich vaak tot recycling van esthetische afwerkingen. Dat is zichtbaar en doet het goed in de publiciteit, maar het hergebruik van een gehele constructie heeft een veel grotere impact. Belangrijker is het daarom om gebouwen ‘Circulair Ready’ te ontwerpen oftewel op zo’n manier dat deze makkelijk kunnen worden hergebruikt met een andere functie of zelfs geheel geremonteerd op een andere plek.”
“ In de bouwwereld is er een kentering gaande als het gaat om duurzaam bouwen. Deze richt zich echter nog wel hoofdzakelijk op aspecten als energieneutraal bouwen en de opslag van CO2. Circulariteit is daarin nog relatief incidenteel. Nieuw is het principe van urban mining hubs, waarin gemijnde materialen uit gesloopte werken worden gecategoriseerd en gelabeld voor hergebruik zonder dat er van tevoren bekend is wat de nieuwe bestemming is. Met name de prijsstijging van grondstoffen zal het hergebruik stimuleren.”
Peter van Assche, lector architectuur en circulair denken en directeur Bureau SLA
Sabine Biesheuvel, cultureel antropoloog en medeoprichter Blue City
“ De sloop van gebouwen en infrastructuur zorgt voor meer dan 50 procent van het afval in onze samenleving. Al dat afval is ooit bedacht en ontworpen. Ontwerpers dragen met hun tekeningen dus bij aan die enorme afvalstromen. Met deze kennis in het achterhoofd is een belangrijke vraag die je je als ontwerper moet stellen: Zorg ik voor een nieuw leven voor mijn ontwerp als het niet meer nodig is? We kunnen niet meer wegkomen met het oude idee dat je als ontwerper een product ontwerpt en er daarna niet meer verantwoordelijk voor bent.”
“ Het begrip circulariteit kent haken en ogen; het is geen beschermde term. Een circulaire methodiek gaat verder dan enkel de toepassing van circulair materiaal. Denk bijvoorbeeld aan hout; goed, maar alleen als je weet waar het vandaan komt en waarvoor je het gebruikt. Beter is om óók ander materiaal uit de natuur te gebruiken; dat voorkomt dat er een monocultuur ontstaat. Uiteindelijk moeten we in de bouwpraktijk gaan handelen naar ecosystemen in de natuur. Er is geen overdaad en tekort; er is een gezonde balans.”
Menno Rubbens, directeur Cepezed Projects
16
Job Dura Prijs 2022 – De aanpak
Algemene observaties Alle gesprekspartners waren van mening dat er geen vaste definitie bestaat van het begrip circulariteit omdat het thema nog volop in ontwikkeling is. Daarmee is de precieze waarde van een circulair project moeilijk te definiëren of te toetsen en in het verlengde daarvan te waarderen. Circulariteit in de bebouwde omgeving beslaat immers meerdere aspecten. Zo kan de mate van circulariteit zich manifesteren in de materiaalkeuze, de gekozen bouwmethode, de energieprestatie en de mate van demontabelheid (of het makkelijk uit elkaar is te halen en weer terug op te bouwen). Daarbij werd eveneens geconstateerd dat circulariteit niet altijd zichtbaar is in een gebouw of een project. Veel projecten zijn juist circulair vanwege minder zichtbare factoren zoals de samenwerking in de keten, het ontwerp van de constructie of de demontabele opzet van het gebouw. Bij andere projecten trekt een circulaire afwerkingslaag of een interieur juist de aandacht, terwijl de onderliggende elementen
nog traditioneel toegepast zijn en daarmee minder innovatief. Bij de presentatie van projecten is soms sprake van windowdressing of greenwashing, waarbij het project duurzamer wordt aangekleed dan dat het in werkelijkheid is. Ook had men vraagtekens bij de sloop van bestaande bouw om plaats te maken voor een nieuw, circulair gebouw. Kan men dan wel spreken over een duurzaam en circulair gebouw? Ook werd aandacht gevraagd voor de energieprestatie van een gebouw. Wanneer een gebouw is opgebouwd uit bestaande materialen, maar hierdoor een lagere kwaliteit of energieprestatie heeft dan nieuwbouw, kan dan wel gesproken worden over een duurzaam en circulair gebouw? Ten slotte waren alle gesprekspartners ervan overtuigd dat circulair bouwen wordt bemoeilijkt doordat het veel arbeidsintensiever is. Niet-duurzame keuzes blijven daardoor financieel aantrekkelijker en staan een transitie in de weg. De stijgende grondstofprijzen brengen hier op dit moment mogelijk verandering in, maar wat dit op lange termijn zal betekenen voor circulair bouwen is onduidelijk.
17
“ Juist omdat circulariteit zo’n breed en ongrijpbaar begrip is, zoek ik naar concrete en tastbare voorbeelden. Bijvoorbeeld in materiaalkeuze: zijn de grondstoffen hergebruikt of biobased? Is het project demontabel? Is er nagedacht over het einde van de levensduur? Hergebruik en herbruikbaarheid zijn daarin de belangrijkste thema’s voor mij.” Laura Rosen Jacobson
18
Job Dura Prijs 2022
Jury rapport Met de keuze voor de vijf genomineerde projecten, te weten Basisschool Het Epos, BlueCity Offices en Lab, Floating Office Rotterdam, Kunstenaarsverblijf Charloisse Lagedijk en Wooncoöperatie W1555 heeft de jury de breedte, maar zeker ook de urgentie en complexiteit van het thema circulariteit willen adresseren. Het actuele grondstoffentekort, de materiaalschaarste en stijgende energieprijzen laten zien dat de nood aan de man is. Tegelijkertijd is de jury hoopvol en ziet hierin een belangrijke kans voor verregaande systeemverandering in de ruimtelijke ordening. Nu is het moment om door te pakken. Uit de keur aan projecten selecteerde de jury een vijftal initiatieven die in schaal en omvang weliswaar verschillen maar in hun essentie de circulaire bouwgedachte op verschillende niveaus vertegenwoordigen. Daarbij merkt de jury op dat alle genomineerde projecten in meer of mindere mate vormfouten en inconsequenties bleken te hebben, wat mede het inzicht bevestigt dat een 100 procent circulair project (nog) niet bestaat. Daarnaast waren veel van de projecten op de longlist in ambitie en aanpak zeer veelbelovend en innovatief, vaak tot diep in de keten, maar bevonden deze zich ook nog in de concept- of ontwikkelingsfase. Ondanks dat bij enkele toonaangevende projecten al bouwvergunningen waren afgegeven heeft de jury ervoor gekozen deze nog ongerealiseerde projecten ter zijde te schuiven. De jury is van mening dat deze projecten zich eerst moeten bewijzen, wat in tijden van stijgende bouwprijzen een grote uitdaging zal zijn. In plaats daarvan is ervoor gekozen om projecten te nomineren die zijn uitgevoerd en daarmee in de praktijk toetsbaar zijn op hun mate van circulariteit en duurzaamheid. Daarmee ontstaat tegelijkertijd
19
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
20
Job Dura Prijs 2022 - Jury rapport
een kwetsbaarheid in de selectie; de gemiddelde ontwikkel- en bouwtijd van projecten is lang, terwijl de technologische innovaties en inzichten op het vlak van hergebruik en circulariteit veel sneller gaan. De keuze om enkel opgeleverde projecten te selecteren heeft als effect dat de genomineerde projecten per definitie al ‘verouderd’ zijn. Veelgehoorde feedback van de ontwerpers en initiatiefnemers van de genomineerde projecten tijdens het jurybezoek was dan ook dat men met de kennis van nu mogelijk andere keuzes had gemaakt. Desalniettemin geven alle genomineerde projecten een goed inzicht in de circulaire stand van zaken in Rotterdam. De projecten vallen op doordat ze dankzij het doorzettingsvermogen van de initiatiefnemers en ontwerpers tot stand zijn gekomen, tegen de gebaande paden in en met een aanstekelijke ideologische overtuiging. Ook hecht de jury waarde aan het feit dat de projecten over een zekere esthetische kwaliteit beschikken die verder gaat dan de houtje-touwtje-look en feel die men ook geregeld tegenkomt als het gaat om circulaire projecten. Biobased en circulair bouwen kan immers tot een geheel nieuwe esthetiek leiden. Gezamenlijk laten de projecten zien waar een circulaire agenda en aanpak in de toekomst toe zou kunnen leiden. Met deze prijs wil de jury de genomineerde projecten op een voetstuk zetten en zo bijdragen aan de zo broodnodige kennisoverdracht in de ruimtelijke ordening van Rotterdam.
foto onder: Frank Hanswijk
21
Job Dura Prijs 2022
foto’s: Jeroen Verrecht
Winnaar Job Dura Prijs 2022
Kunstenaarsverblijf aan de Charloisse Lagedijk Na intensief beraad heeft de jury besloten om het Kunstenaarsverblijf aan de Charloisse Lagedijk te belonen met de Job Dura Prijs 2022. Het recentelijk opgeleverde woonhuis dat tevens woon- en werkruimte biedt aan kunstenaars, artiesten en theatermakers die tijdelijk in Rotterdam verblijven, is volledig geconstrueerd uit het natuurlijke materiaal kalkhennepbeton. De jury prijst de compromisloze, innovatieve toepassing van het biobased bouwmateriaal en de hoogstaande architectonische kwaliteit die daarmee is bereikt. De natuurlijke materialisering en bouwtechniek is zeer veelbelovend en roept op tot grootschaligere toepassing.
22
Job Dura Prijs 2022
bouwsysteem bestaat uit een dragende houten bekisting, met daarbinnen het kalkhennepbeton. De gebruikte hennep is niet alleen volledig natuurlijk, maar wordt ook lokaal geproduceerd en groeit zeer snel. Door de combinatie met kalkstuc en leemstuc is een dampopen binnenklimaat ontstaan, waardoor de temperatuur en ventilatie zo geregeld zijn dat er weinig behoefte is aan het gebruik van aanvullende installaties. Het kalkstuc is gebruikt voor de afwerking van de buitengevel, terwijl het leemstuc deze functie voor het interieur vervult. Het dak en gevelelementen zoals de kozijnen zijn uitgevoerd in hout.
DAARNAAST ROEMT DE JURY DE BIJZONDER HOGE KWALITEIT VAN DE ARCHITECTUUR DIE ZICH MET NAME AAN HET EXTERIEUR VAN DE WONING MANIFESTEERT.
De voltallige jury was diep onder de indruk van de kunstenaarswoning die op een bijzondere locatie in Rotterdam-Zuid verscholen ligt in het groen. De woning is ontworpen door Bureau SLA, een architectenbureau dat zich sinds jaar en dag heeft toegelegd op de ontwerpprincipes van het biobased en circulaire bouwen. Het toegepaste prefab
De jury prijst de consequent doorgevoerde toepassing van het relatief onbekende natuurlijke bouwmateriaal en ziet hierin een duurzaam en realistisch antwoord op de materiaal- en grondstoffenschaarste die de huidige bouwpraktijk teistert. Het kalkhennepsysteem heeft de potentie
23
Job Dura Prijs 2022
foto’s boven en rechts: Jeroen Verrecht
DE PRIJS IS DAARMEE OOK EEN EERBETOON AAN DE DOORTASTENDHEID, VOLHARDING EN DURF VAN DE JONG ALS OPDRACHTGEVER.
24
Job Dura Prijs 2022
om een gamechanger te zijn en de jury droomt van de mogelijkheden van een grootschaligere toepassing ervan. In het interieur van het huis viel bovendien de isolerende en verkoelende werking van de kalkhennep onmiddellijk op. Daarnaast roemt de jury de bijzonder hoge kwaliteit van de architectuur die zich met name aan het exterieur van de woning manifesteert. De eenvoudige en geabstraheerde massa van het woonhuis wordt verlevendigd door zorgvuldig geplaatste raampartijen met steeds een in diepte verschillende negge die het geheel veel plasticiteit en tactiliteit geven. De lichte en natuurlijke kalkhennep zorgt voor een warme uitstraling. Ondanks enkele oneffenheden in de detaillering van het woonhuis, straalt de hoge architectonische ambitie van het project af. De vraag dringt zich op hoe het net opgeleverde gebouw eruit zal zien op langere termijn. Een recentelijke lekkage waarbij een laag van het stuc plaatselijk is weggespoeld toont zowel de kwetsbaarheid van het natuurlijke materiaal,
als de veerkracht ervan. Het is immers zo weer aangeheeld. De jury adresseert de noodzaak voor kennisvergaring en -overdracht met betrekking tot het gebruik van kalkhennep over tijd. Het roept de ontwerpers op de werking van de kalkhennep goed bij te houden en breed te delen in de bouwsector. Ten slotte merkt de jury op dat het verbluffende resultaat niet alleen een verdienste is van het ontwerpbureau maar even zo goed toegeschreven dient te worden aan opdrachtgever Chris de Jong die hoge (duurzaamheids)eisen stelde aan zijn nieuwe woonverblijf. Chris de Jong heeft tragisch genoeg nauwelijks van de woning mogen genieten. Kort na de oplevering in 2022 stierf hij onverwacht. De prijs is daarmee ook een eerbetoon aan de doortastendheid, volharding en durf van De Jong als opdrachtgever. ADRES Charloisse Lagedijk 743 OPDRACHTGEVER Chris de Jong ONTWERP Bureau SLA WEBSITE bureausla.nl
25
Job Dura Prijs 2022
Winnaar Daan Dura Prijs 2022
BlueCity Offices en Lab De jury heeft ervoor gekozen om de Daan Dura Prijs 2022 toe te kennen aan het project BlueCity Offices en Lab. Wie aan circulariteit in Rotterdam denkt, kan niet om BlueCity heen. De organisatie, die sinds 2015 gevestigd is in het iconische voormalige Tropicana zwembad aan de Nieuwe Maas, stelt op de meest uiteenlopende manieren de duurzame en circulaire agenda aan de orde.
26
DE JURY IS ONDER DE INDRUK VAN DE BREEDHEID, DE DAADKRACHT EN REALITEITSZIN WAARMEE DE INITIATIEFNEMERS DE GEBOUWDE OMGEVING AL JARENLANG ALS PROEFTUIN ZIEN OM CIRCULAIR BOUWEN EN DENKEN TE VERSNELLEN.
Job Dura Prijs 2022
foto links en boven: Jacqueline Fuijkschot / foto onder: Denis Guzzo
27
Job Dura Prijs 2022
foto’s: Jacqueline Fuijkschot
28
Job Dura Prijs 2022
Het gebouw huisvest talloze startups, wetenschappers en technologische zzp’ers die zich hebben toegelegd op het bedenken, testen en realiseren van innovatieve, duurzame en circulaire producten en andersoortige toepassingen. De huurders profiteren van een rijk ondernemersklimaat met veel disciplinaire uitwisseling op het gebied van duurzaamheid als direct resultaat. Vol geestdrift deelt de organisatie bovendien de missie van BlueCity met eenieder die het maar wil horen. Naast het huisvesten van groene ondernemers en kennisdeling van de organisatie bouwt BlueCity ook voortdurend aan de verduurzaming van haar eigen tropische onderkomen door het inbouwen van kantoorunits, vergaderlokalen en laboratoria. Rotterdams architectenbureau Superuse Studios treedt daarbij op als ruimtelijk ontwerper waarbij de vorm en afmeting van de hergebruikte materialen dikwijls leidend zijn en de uiteindelijke esthetische kwaliteit en afwerking bepalen. Deze manier van ontwerpen vraagt om grote kennis van de toepassing van bestaande materialen en flexibiliteit in ontwerp. De ontwerper maakt zich feitelijk ondergeschikt aan het materiaal dat voorhanden is. Superuse Studios heeft zich op deze manier in vele andere Rotterdamse bouwprojecten groot doen blijken. Naast de ingebouwde kantoorunits en de onlangs gerealiseerde laboratoria heeft de directie ambitieuze plannen voor de verdere herbestemming en verduurzaming van de nog leegstaande ruimtes van het voormalige zwembad. Deze haast oneindig lijkende herontwikkeling van het voormalige
DEZE MISSIE REIKT VEEL VERDER DAN ALLEEN DE BEBOUWDE OMGEVING DIE BIJ HET GEKOZEN THEMA VOOR DE JOB DURA PRIJS 2022 CENTRAAL STOND. zwemparadijs is beslist geen eenvoudige opgave, mede door de grillige vorm van het gebouw en de grote hoeveelheid transparante delen die het bevat. Daar laat men zich echter niet door uit het veld slaan. De jury is onder de indruk van de breedheid, de daadkracht en realiteitszin waarmee de initiatiefnemers de gebouwde omgeving al jarenlang als proeftuin zien om circulair bouwen en denken te versnellen. De herbestemming van het gebouw zelf is nog (lang) niet af maar de organisatie draagt in al haar andere gedaantes onmiskenbaar en fundamenteel bij aan de Rotterdamse circulaire opgave en de veranderende wereld. Deze missie reikt veel verder dan alleen de bebouwde omgeving die bij het gekozen thema voor de Job Dura Prijs 2022 centraal stond. Om deze toekomstambities in de breedste zin, de ondernemingskracht en het tot nu toe verrichtte pionierswerk te ondersteunen beloont de jury de organisatie van BlueCity met trots met de Daan Dura Prijs 2022. De jury positioneert deze prijs nadrukkelijk niet als een aanmoedigingsprijs, BlueCity is immers lang en breed koploper op het vlak van circulariteit, maar eerder als beloning voor de geestdrift en daadkracht waarmee zij al jarenlang pioniert. ADRES Maasboulevard 100 OPDRACHTGEVER Blue City ONTWERP Superuse Studios WEBSITE www.bluecity.nl
foto: Denis Guzzo
29
Job Dura Prijs 2022
Genomineerd
Floating Office Rotterdam Floating Office is een drijvend kantoorgebouw in de Rotterdamse Rijnhaven dat dit jaar werd opgeleverd. Het kantoor heeft een oppervlakte van 3.607 m² en huisvest naast het hoofdkantoor van het mondiale GCA (Global Center on Adaptation) ook het kantoor van architectenbureau Powerhouse Company en ontwikkelaar RED Company, die eveneens verantwoordelijk waren voor de ontwikkeling, het ontwerp en de uitvoering van het gebouw. Naast kantoren beschikt het drijvende gebouw over een restaurant met een groot buitenterras en een drijvend zwembad. Voor het gebouw is zo veel
mogelijk gebruik gemaakt van circulaire materialen en is het in gebruik zo duurzaam mogelijk ontworpen. Zo is het boven de waterlijn compleet uit hout opgetrokken en dusdanig ontworpen dat het, aan de hand van een materialenpaspoort, eenvoudig gedemonteerd en opnieuw opgebouwd kan worden. Het dak is aan de ene kant voorzien van zonnepanelen en bevat aan de andere zijde een uitgestrekt groendak. Het drijvende paviljoen zal zo’n 5 tot 10 jaar in de Rijnhaven liggen, daarna kan het naar elders worden verplaatst. foto’s: Mark Seelen
30
Job Dura Prijs 2022
De jury is onder de indruk van het hoogwaardige houten, demontabele bouwsysteem waaruit het drijvende kantoor is opgetrokken en de hoge architectonische kwaliteit die daarmee is behaald. De houtconstructie is aan het exterieur aantrekkelijk in het zicht gelaten. Ook roemt de jury het klimaatadaptieve uitgangspunt en de uitzonderlijk hoge energieprestatie van het gebouw. Het is daarmee een krachtig en duurzaam icoon. In tegenstelling tot de constructie komt de circulaire en duurzame gedachte in het interieur echter minder goed uit de verf. De afwerking en het ontwerp is zeer high end en tot in de puntjes uitgewerkt, maar blinkt niet uit in duurzaam of circulair materiaalgebruik. Echter, door de interessante combinatie van de zichtbare houtbouwarchitectuur aan de buitenzijde met de hoogwaardige afwerking van het interieur, wordt aangetoond dat een circulair gebouw net zo esthetisch aantrekkelijk en representatief kan zijn als een traditioneel kantoorgebouw. De communicatiewaarde van het project is daarmee hoog en zeer effectief.
ADRES Antoine Platekade 1006 ONTWIKKELAAR RED Company ONTWERP Powerhouse Company WEBSITE www.powerhouse-company.com
31
Job Dura Prijs 2022
foto’s: Ossip van Duivenbode
Genomineerd
Basisschool Het Epos In navolging van een ontwerp voor een basisschool in Amsterdam hebben architectenbureau SeARCH en aannemer De Groot Vroomshoop in opdracht van filantropische instelling Stichting De Verre Bergen in het Rotterdamse Zuidwijk een nieuw tijdelijk onderkomen voor basisschool Het Epos ontworpen. In het gebouw is een systeem toegepast van zelf-ontwikkelde verplaatsbare circulaire houten modules. Op deze manier kan het gebouw gemakkelijk worden gedemonteerd, verplaatst, en uitgebreid. Door met prefab modules te
werken, wordt de bouwtijd tot een minimum beperkt en staat er een volledig nieuw schoolgebouw in slechts enkele maanden tijd. Voor het ontwerp van Het Epos zijn de houten modules verder geoptimaliseerd met onder andere de onzichtbare integratie van luchtkanalen, verlichting en bekabeling. In de houten buitengevels zijn ter hoogte van de entree verbijzonderingen aangebracht en doordat in het exterieur achter de houten latten spiegelend plaatmateriaal is aangebracht gaat het gebouw een visuele relatie aan met zijn directe omgeving.
32
Job Dura Prijs 2022
De jury was zeer te spreken over de hoge ruimtelijke en visuele kwaliteit die met dit bouwsysteem is behaald. In de wereld van de troosteloze portacabins die men dikwijls aantreft op schoolpleinen is dit bouwsysteem echt van hoge kwaliteit. Er kan snel gebouwd worden in een duurzaam materiaal. Het bouwsysteem is onder leiding van SeARCH hoogwaardig en strak uitgevoerd met een heldere routing en prettige doorzichten. Het overal waarneembare hout in het interieur heeft bovendien een aangename en warme uitstraling. Volgens de jury hebben we hier eigenlijk te maken met een perfect schoolgebouw dat net zo goed als een permanent onderkomen zou kunnen fungeren. De jury stimuleert de betrokkenen om een plan en duidelijke visie uit te werken voor de toekomst van het demontabele gebouw op het moment dat Het Epos zijn intrek neemt in de permanente huisvesting even verderop in de wijk.
ADRES Harkulo 31 INITIATIEFNEMER Stichting De Verre Bergen AANNEMER De Groot Vroomshoop Groep ONTWERP SeARCH WEBSITE het-epos.nl
33
Job Dura Prijs 2022
Genomineerd
W1555 Aan de Wolphaertstraat in Charlois is een reeks aaneengesloten eind-negentiende eeuwse woningen gerenoveerd tot 46 nieuwe woningen met op de begane grond 6 maatschappelijke ruimtes (atelier, workshopruimte, keuken, etc.). Na een periode waarin de panden langdurig gekraakt werden door een groep jonge kunstenaars, ontstonden in 2015 de eerste gesprekken over een permanente duurzame transformatie van het woningblok tussen de toen nog tijdelijke bewoners en woningcorporatie Woonstad, de eigenaar van het pand. Uiteindelijk werd een nieuwe bewonersvereniging opgericht: W1555. Door middel van co-creatie tussen ontwerpbureau Superuse Studios, de
bewonersvereniging en Woonstad is een ontwerp- en renovatieplan gemaakt voor de transformatie van de woningen, die heel recentelijk zijn opgeleverd. De bestaande typologie is daarbij veranderd van portiekwoningen naar galerijwoningen door aan de achterzijde een nieuwe toegang tot de woningen te creëren. Daarnaast is de fundering verbeterd, zijn er zonnepanelen geplaatst en zijn de woningen geïsoleerd. Het casco is grotendeels behouden gebleven en voor de renovatie zijn hoofdzakelijk circulaire materialen of restproducten gebruikt, onder meer voor de afwerking van de binnen- en buitenmuren, de vloeren, de galerij en de trappenhuizen.
34
Job Dura Prijs 2022
foto’s links en boven: Frank Hanswijk
De jury ziet in W1555 een heel bijzonder en sociaal project dat met de aanhoudende inzet van haar bewoners en de flexibele houding van de gebouweigenaar tot een goed einde is gebracht. De consequente toepassing van hergebruikte materialen en restproducten door het hele woningbouwproject heen is uiterst sympathiek. Met name aan de achterzijde van de woningen hebben de beschikbaarheid en de maatvoering van de gebruikte materialen de esthetische uitstraling van het woonproject bepaald. Met veel geduld en weinig middelen is er een groot resultaat bereikt, met als gevolg dat de tijdelijke bewoners hier een prettig permanent thuis hebben gekregen. De jury sprak wel haar twijfel uit over de mate van opschaalbaarheid van het project. De behaalde kwaliteit is afhankelijk geweest van een aantal personen die de kar langdurig hebben getrokken. Het is duidelijk dat men er alles aan heeft gedaan om de oorspronkelijke circulaire ambitie tot het eind toe overeind te houden. ADRES Wolphaertstraat 15 t/m 55 INITIATIEF W1555 en Woonstad ONTWERP Superuse Studios WEBSITE www.w1555.org
foto: Superuse Studios
35
“ De onderzoeker in mij is gefascineerd door innovaties die slim inspelen op maatschappelijke veranderingen en die hoop geven in tijden van crisis. De docent in mij beoordeelt of ze ook bijdragen aan de bewustwording van het thema: bereiken ze de partijen van wie gedragsverandering nodig is? Bij dat laatste kan (de nominatie voor) de Job Dura Prijs ook helpen.” Alexandra den Heijer
36
Job Dura Prijs 2022
Uitgelicht project
foto’s: Rob Doolaard
Waterplein Diergaarde Blijdorp Klimaat, duurzaamheid en circulariteit zijn sinds jaar en dag belangrijke factoren als het gaat om de algemene inrichting en de bebouwing van Diergaarde Blijdorp. Daarmee loopt de Diergaarde al lang ver voor de troepen uit. Al in 2008 bouwde het het Savannehuis vanuit het gedachtegoed van Biophilic Design & Cradle to Cradle. Bij de bouw van dit dierenverblijf werd gebruik gemaakt van duurzame materialen en oplossingen, zoals onbehandeld hout met FSC keurmerk en grassen als riet en geperst bamboe. Recentelijk is er bij
de entree een waterbufferingsplein gerealiseerd dat fors bijdraagt aan de watervoorziening van de dierentuin. Via de omringende daken van het plein, waaronder het dak van de Rivièrahal, wordt regenwater opgevangen en onder de grond opgeslagen dankzij 490 m2 aan ‘bufferblocks’. Dit water wordt vervolgens gezuiverd via biofilters, zodat het hergebruikt kan worden voor de dieren en planten. Ook dient het nieuwe voorplein een educatief doel; op interactieve wijze wordt er veel aandacht besteed aan het informeren van de bezoekers over het belang van duurzaam leven. De Diergaarde Blijdorp haalde het net niet tot de shortlist van de Job Dura Prijs 2022 maar verdient vanwege de lange staat van dienst op het vlak van duurzaamheid en circulariteit een bijzondere vermelding.
37
“ Er zijn mij twee dingen in het bijzonder opgevallen. Ten eerste dat nog heel veel zich bevindt in de experimentele fase, dus snel opschalen is ingewikkeld. En ten tweede dat de passie waarmee aan deze belangrijke opgave waar we voor staan, wordt gewerkt enorm is; een betere basis dan dat kan je niet hebben en dat was een feest om te zien!” Job van Zomeren
38
Job Dura Prijs 2022
Longlist Deze longlist is samengesteld op basis van het onderzoek van de externe onderzoekers van Crimson Historians & Urbanists, uit de projecten die genoemd zijn door de geïnterviewde deskundigen, uit de suggesties van de juryleden en ten slotte door een oproep in de media waarbij het publiek werd gevraagd om projecten in te dienen. Het gaat om projecten die zijn opgeleverd na 2015 en indien nog niet gerealiseerd wel beschikken over een bouwvergunning. Dit resulteerde in een longlist met in totaal meer dan 40 projecten. Met behulp van een aantal categorieën zijn de belangrijkste sub-thema’s op het gebied van circulariteit en duurzaam materiaalgebruik in Rotterdam in kaart gebracht. De projecten zijn vervolgens op alfabetische volgorde geordend binnen de vastgestelde categorieën. De opgenomen projecten hebben uiteenlopende vormen en beslaan verschillende schaalniveaus, de selectie varieert van grote infrastructurele werken tot kleinschalige startup initiatieven. De centrale vraag bij de selectie van de projecten was: In hoeverre is dit project vooruitstrevend op het gebied van circulariteit en duurzaam materiaalgebruik in Rotterdam en omgeving en levert het daarmee een bijdrage aan het verbeteren van de leefkwaliteit van haar inwoners.
39
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
Nieuwbouw met duurzaam, modulair, circulair of biobased materiaalgebruik In deze categorie is een aantal nieuwbouwprojecten gegroepeerd die zijn geconstrueerd en/of gematerialiseerd uit duurzame en circulaire bouwmaterialen. Daarnaast zijn er projecten opgenomen die een innovatieve bouwmethode introduceren of, vanuit een circulaire gedachte, bewust modulair zijn opgebouwd met het doel deze in zijn geheel of gedeeltelijk op een andere plaats opnieuw op te bouwen.
Arentschool
Circular Pavillion
De Arentschool is een kleinschalige basisschool in Kralingen gebouwd op basis van een flexibel, modulair bouwconcept. Door het modulaire ontwerp is het schoolgebouw eenvoudig aan te passen, uit te breiden en eventueel (gedeeltelijk) te verplaatsen. ning voor zelfstandige (jong)volwassenen met een lichte verstandelijke beperking die ondersteuning behoeven.
Op het terrein van bedrijfsverzamelgebouw De Kroon heeft Studio ACTE een tijdelijk circulair slaapverblijf gebouwd met het natuurlijke materiaal stampleem (rammed earth), hergebruikt hout en hergebruikt polycarbonaat van lokale tweedehandswinkels.
De Gouverneur Het gecombineerde woonhuis en kantoor De Gouveneur is geconstrueerd uit WasteBasedBricks gemaakt van sloop- en bouwafval. Deze gerecyclede bakstenen besparen niet alleen materiaal maar vergen ook minder energie in productie.
Buitenplaats Brienenoord Buitenplaats Brienenoord is een denk-, speel- en werkplaats voor alle leeftijden voor en over de toekomst van Rotterdam, gevestigd op het eiland Brienenoord. Op het bevestigingsmateriaal, vijf houten spanten, kolomschoenen en het glas in de kozijnen van de zuidgevel van het kamphuis na is alles gemaakt van materiaal met een vorig leven.
Eden District
Circulaire Parkkade Heijplaat Op initiatief van de Hogeschool Rotterdam wordt er aan de Heijsekade op Heijplaat een circulaire woonwijk ontwikkeld met 19 woningen opgetrokken uit hergebruikte en biobased materialen. De wijk kan opgevat worden als een levend laboratorium maar met permanente woningen als resultaat.
In dit woningbouwproject wordt het maasklimaat ingezet om energie op te wekken middels een experimenteel Powernest waarbij de windturbines en PV-panelen in het ‘nest’ een deel van het bouwblok voorzien van energie. Het metselwerk is geheel uitgevoerd met een speciaal voor dit bouwproject ontwikkelde baksteen die voor 50% uit afval bestaat (Zie foto van het project op de cover)
40
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
Grote Kreek Zorggebouw
Tree house
Een nieuw houten gebouw voor het Leger des Heils is ontworpen met een houten CLT-structuur en een hoog percentage aan biobased- en circulaire materialen. 85% van de energiebehoefte wordt opgewekt door de PV panelen op het dak en de gevel en tuinen bieden onderdak aan lokale dieren en planten.
Tree House is een 130 meter hoge woon- en kantoortoren in wording waarbij het ontwerp is geïnspireerd op het ecosysteem van een boom. In het gebouw dat wordt gebouwd met hout is ruimte voor CO2- opslag. Verder worden nieuwe technieken op het gebied van energie toegepast en wordt het gebouw voorzien van groen en vangt het regenwater op.
Leuvepaviljoen Dit nieuwe bezoekerscentrum van Port of Rotterdam is volledig ontworpen vanuit hergebruik van de bestaande fundering en de hoofdportalen van de staalconstructie van de oude paviljoens. Ook andere onderdelen van de staalconstructie zijn in het nieuwe gebouw opnieuw gebruikt.
Universiteitsgebouw Erasmus Woudestein
MalieKlos In de Slaghekbuurt in Hillesluis op Zuid heeft de bestaande bebouwing plaatsgemaakt voor een nieuw duurzaam sociaal woningbouwproject. Bij de realisatie van het nieuwe blok zijn sloopmaterialen ‘geoogst’ en opnieuw toegepast. Daarnaast zijn nieuwe materialen gewogen op hernieuwbaarheid en hergebruik.
Rechthuislaan Katendrecht Het project betreft de duurzame renovatie van een reeks negentiende-eeuwse stadswoningen in de ‘Karbonadebuurt’ op Katendrecht. Circulariteit door waarde behoud vormde een van de uitgangspunten; dit type woningen is van belang voor het behoud van de historische identiteit van Katendrecht. (Zie foto van het project op pagina 40 en 41)
Sawa Lloydpier SAWA is een circulair houten woongebouw in aanbouw dat zich positioneert als het gezondste natuur inclusieve gebouw van Nederland. Het wordt gebouwd middels een modulair bouwsysteem, waarbij gebruik wordt gemaakt van droge, scheidbare oplossingen. Hierdoor zijn de onderdelen in de vloer volledig circulair en zijn de materialen in de toekomst losmaakbaar en herbruikbaar.
Om de groei van studenten aan de Erasmus Universiteit ruimte te bieden wordt een circulair en flexibel multifunctioneel universiteitsgebouw ontworpen waarbij zoveel mogelijk gebruik wordt gemaakt van gerecyclede materialen die vervolgens worden vastgelegd in een eigen materialenpaspoort. In de gebruiksfase krijgt circulariteit een gezicht door QR-codes die meer informatie geven over de toegepaste duurzame technieken.
Valckensteyn In een nog te realiseren gebouw met sociale woningen in Pendrecht wordt beton- en houtbouw gecombineerd. Behalve dat hout duurzaam is, maakt het dankzij zijn lichte gewicht ook mogelijk de bestaande fundering van de gesloopte flat te hergebruiken.
Woningbouw Zaagmolenstraat In Rotterdam-Noord worden pilot-woningen opgetrokken uit een geprefabriceerd houten casco als reactie op de noodzakelijke sloop van panden in de binnenstad vanwege slechte funderingen. De casco’s worden in hout teruggebouwd, met behoud of herbouw van de bestaande gevels en bijzondere ornamenten.
41
Rechthuislaan Katendrecht, foto: Meindert Koelink
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
42
foto: Ossip van Duivenbode
Longlist Job Dura Prijs 2022
43
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
Transformatie en hergebruik van gebouwen of materialen In deze categorie zijn projecten verzameld die uitgaan van een transformatie van bestaande bebouwing of terreinen, daarbij gebruik makend van gerecyclede materialen. Ook vinden we er projecten waarbij gebruikte materialen en grondstoffen worden omgezet in nieuwe bouwmaterialen, en als zodanig een nieuwe toepassing hebben gekregen.
Blade Made
De Karel Doorman
Blade Made is een impact start-up die buitenruimtetoepassingen bouwt, zoals speeltuinen en ander straatmeubilair, van oude windmolenwieken en ander hergebruikt materiaal. De eerste Blade Made toepassing werd gebouwd voor een speeltuin in Rotterdam-Noord en het tweede uitgevoerde project bevindt zich aan de voet van de Erasmusbrug in de vorm van een kleurrijk monument voor de LGBTQI+ gemeenschap dat tegelijkertijd dient als zitmeubel in de openbare ruimte. (Zie foto van het project op pagina 46)
Woongebouw De Karel Doorman in het centrum van Rotterdam is tot stand gekomen door een combinatie van restauratie en nieuwbouw waarbij bovenop het monumentale Ter Meulen winkelgebouw uit 1948 een extreem lichte constructie in staal en hout geplaatst is dat vijf keer zo licht is als een traditioneel appartementengebouw. Daarnaast is gekozen voor recyclebare en natuurlijke materialen ten behoeve van de verkleining van de milieu footprint.
De Nieuwe Maaskant Transformatie historische bunkers In 2020 is een voormalige telefoonbunker in Hoek van Holland getransformeerd tot een duurzame plek om te verblijven en werken, met behulp van circulaire bouwmaterialen. Het doel van het project was om erfgoed en natuur met elkaar te verbinden.
Het monumentale kantoorgebouw ‘De Nieuwe Maaskant’ aan de Rotterdamse Schiehaven is bekroond met een nieuwe circulaire vierde bouwlaag die bestaat uit een staalskelet met staalplaat-betonvloer en glazen gevelpanelen. Het industrieel vervaardigde casco kan in de toekomst tot op de oorspronkelijke elementen worden gedemonteerd, om opnieuw te worden gebruikt in nieuwe projecten.
44
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
Groene Poort
Sparkjes
Afval dat bij sloopwerkzaamheden in en rond Rotterdam vrijkomt wordt op een hoogwaardige manier lokaal hergebruikt voor de aanleg van natuurvriendelijke oevers langs de landtong bij Rozenburg. De Nieuwe Waterweg wordt zo De Groene Poort. Hiermee wordt de ecologische waarde van deze zone versterkt, ontstaat nieuwe getijdennatuur en krijgt het ‘afval’ uit de regio een tweede leven.
Sparkjes staat voor stoepparkjes met groene straatmeubels waarop de bewoners van de Soetendaalseweg elkaar kunnen ontmoeten. De Sparkjes zijn opgebouwd uit restpartijen Platowood, stoeptegels uit de straat en tweedehands staalprofielen.
Jacob en Maurits In het centrum van Rotterdam aan de Mauritsen Jacobsstraat zijn twee bestaande gebouwen gerenoveerd tot studentenwoningen met daarin speciale aandacht voor circulariteit. Dit manifesteert zich onder meer in het toepassen van gerecyclede armaturen, fietsenrekken en het verzagen van de oude vloer van een voormalige discotheek tot vast meubilair in het atrium.
WORM Het ruimtelijk ontwerp en het interieur voor WORM, het instituut voor avant-gardistische recreatie aan de Witte de Withstraat is vrijwel volledig circulair uitgevoerd. De concertzaal combineert onder meer hergebruikte wit/bruine afwerking met akoestische wand- en plafondpanelen van een Airbus, oranje vliegtuigstoelen en hergebruikte vliegveldlampen.
Recycled Park Met Recycled Park wordt plastic afval in de Nieuwe Maas opgevangen en gerecycled tot bouwstenen. Deze worden samengevoegd tot drijvende platforms en vormen zo de basis voor een nieuwe groene omgeving. De bouwstenen zijn zodanig gefabriceerd dat er natuur op de bovenzijde kan groeien, maar de ruwe afwerking aan de onderzijde stimuleert ook aan deze zijde de vestiging van (onderwater)leven. (Zie foto van het project op pagina 44 en 45)
45
Recycled Park, foto: CLEAR RIVERS
46
47
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
48
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
Infrastructurele werken In deze categorie is een aantal infrastructurele projecten zoals wegen en bruggen ondergebracht die volgens een proces van recycling tot stand zijn gekomen.
Voetgangersbrug Lage Bergse Bos Na de bouw van de Rottemerentunnel krijgt het Lage Bergse Bos een nieuwe, groene inrichting met een circulaire voetgangersbrug die is geconstrueerd uit een dubbel gekromde, gerecyclede betonstructuur. Hierdoor heeft men minder materiaal nodig en hoeft er minder cement toegevoegd te worden.
Loopbrug Kralingse Bos In het Kralingse Bos is een 3D-geprinte vezelversterkte kunststof voetgangersbrug geïnstalleerd. De circulaire composiet voetgangersbrug is gemaakt van een vezelversterkt materiaal dat hoge prestaties combineert met de mogelijkheid van circulariteit.
Fietspad, Merwe-Vierhavens De stad Rotterdam realiseerde een nieuw fietspad waarin 100% gerecycled asfalt is gebruikt. Dit komt voort uit de wens om op grotere schaal een nieuw leven te geven aan oud asfalt. Het oude asfalt werd gebruikt om de basisplaat, onderlaag én toplaag van het fietspad te bouwen.
Renovatie Brienoordbrug Het verlengen van de levensduur van verouderde infrastructuur is een complexe opgave. Bij de renovatie van de Brienenoordbrug koos men voor een circulaire aanpak door het hergebruik van de westelijke boog. De staalconstructie zal na een beoordeling worden hergebruikt voor de oostelijke brug. Blade Made Zitmeubel Rewind, tevens LGBTQI+ monument, Willemsplein Rotterdam, foto: Superuse, Jos de Krieger
49
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
Overige initiatieven In deze categorie vinden we enkele maatschappelijke initiatieven die het communiceren van het belang van duurzaamheid en circulariteit als hoofddoel hebben. Daarnaast zijn er ideologische projecten, vaak nog in een startupfase, waarin geëxperimenteerd wordt met het recyclen van materialen tot bouwstenen.
Bouwen met Bagger
Floating Farm
Startup Waterweg verzamelt bagger en slib uit waterwegen en verwerkt deze tot baggerstenen. De tegels hebben een open structuur waardoor er gemakkelijk regenwater door zakt. Ook wordt er zo een nieuwe bestemming gecreëerd voor de 10 miljoen kuub bagger die jaarlijks wordt opgedregd uit rivieren.
De Floating Farm Dairy is een gestapelde, drijvende stadsboerderij met een publiek en educatief karakter. Bij het ontwerp van het gebouw is gebruik gemaakt van technologie die gebaseerd is op circulaire principes en werd het minimaliseren van de ecologische voetafdruk van het gebouw nagestreefd.
De BioMateriaal Fabriek
PulsApp
VanHier heeft een dun en vormbaar plaatmateriaal ontwikkeld, genaamd BioM, opgebouwd uit groene reststromen in combinatie met cellulose, geraffineerd uit olifantsgras en een natuurlijk bindmiddel. In de Rotterdamse fabriek wordt tuinbouwafval naar BioM verwerkt met het doel dit materiaal vervolgens weer op een nieuwe manier toe te passen, bijvoorbeeld als wandafwerking of meubilair.
Online platform PulsApp heeft kostenbesparing in het bedrijfsleven tot doel door het delen van reststromen, ruimte en transport. De Spaanse Polder gold als proefgebied waarin de reststromen, het ruimtegebruik en de transportbewegingen van 650 bedrijven inzichtelijk werden gemaakt.
Unibrick
Community Plastics Het Rotterdamse Community Plastics zet zich in om plastic weg te houden van de afvalberg. Binnen de wijk wordt met bewoners plastic verzameld en vermaakt tot nieuwe producten zoals vogelhuisjes en straattegels, zodat het plastic de wijk niet meer uitgaat.
Het in Rotterdam geproduceerde UniBrick voorziet in bouwblokken van plastic afval. Door de lichte manier van construeren, waarbij geen lijm of cement nodig is, zijn er snel constructies mee op- en af te bouwen met grote vormvrijheid en een groot draagvermogen.
De Omloop van Middelland De Omloop van Middelland is een programma voor 2021 – 2024 dat zich richt op de mensen in de wijk. Het buurtprogramma maakt de circulariteit in de wijk zichtbaar en wil deze optimaliseren met behulp van de inzet van buurtgenoten.
50
Job Dura Prijs 2022 - Longlist
WasteWorks Het Rotterdamse WasteWorks Buffertrottoir bestaat uit biobased circulaire tegels, onder meer opgebouwd uit olifantsgras en oude resten beton. Deze tegel stoot 80 – 90% minder CO2 uit dan een traditionele betontegel en kan 78 – 280 liter regenwater per m2 verwerken door het krattensysteem dat onder de tegels is aangebracht.
51
“ Een circulaire gebouwde omgeving is de enige toekomst die er is wanneer we willen bijdragen aan een volhoudbare manier van leven op deze planeet. Die overtuiging zie je terug bij de verschillende projecten en ik bewonder het uithoudingsvermogen als het gaat om de introductie van nieuwe producten, technieken en samenwerkingen. Tegelijkertijd vind ik ook de getoonde kwetsbaarheid mooi. De kwetsbaarheid ten aanzien van worstelingen en te maken keuzes die laten zien hoe moeilijk transitie naar een ander systeem is. Het is ‘ok’ om niet op alle onderdelen van de circulaire ‘meerkamp’ direct een 10 te scoren, als de richting maar voorwaarts is.” Leontien de Waal
52
foto: Ossip van Duivenbode
COLOFON Tekst en research
Ontwerp
Crimson Historians & Urbanists (Mike Emmerik en Annuska Pronkhorst)
Studio Minke Themans
Eindredactie
Eden District, Ossip van Duivenbode
Marielle Reimers
Cover foto Lithografie
Algemene ondersteuning
Marc Gijzen
Diana de Prez en Marjolein Jansen
Drukwerk
Juryleden
G.B. ‘t Hooft
Alexandra den Heijer, Job van Zomeren, Laura Rosen Jacobson, Leontien de Waal en Tillmann Klein
Met speciale dank aan Menno Rubbens, Sabina van der Spek, Peter van Assche, Sabine Biesheuvel en Job Dura Uitgave van het Job Dura Fonds, Rotterdam oktober 2022 Het Job Dura Fonds heeft met veel zorg getracht alle rechthebbenden van de gebruikte foto’s te achterhalen; eventuele belanghebbenden kunnen contact opnemen met het Job Dura Fonds. www.jobdurafonds.nl
53
Job Dura Fonds Maatschappelijk verbonden met bebouwd Rotterdam
Job Dura Fonds Maatschappelijk verbonden met bebouwd Rotterdam 54
