Абай Ќўнанбаев 1845-1904
№03 (208) = 23 қаңтар = Жұма = 2015 жыл
Н.НАЗАРБАЕВ ПЕН Б.ОБАМА
Украинаның оңтүстік-шығысындағы жағдайды талқылады
Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ Қазақстан Республикасының Президенті
«Жасында əдеп үйренбеген кісіден, өскен соң қайран жоқ». Осыны терең түсінген халық қалаулысы Қуаныш Айтаханов кеше Сенатта «Мемлекеттік жастар саясаты туралы» заңды талқылау мақсатында өткізілген отырыста жастар тəрбиесі туралы өзін толғандырған мына бір жəйтті ортаға жайып салды. «Жастар – біздің болашағымыз. Қазақстан халқының 26 пайызын осы буын өкілдері құрайды. Бүгін əр жас қазақстандықтың алдында «Мен мына жаңа қоғамнан өз орнымды таптым ба? Соған бір кірпіш болып қаландым ба?» деген заңды сұрақтұр. Біз соған жауап беруіміз керек, осыған жауап
Барак ОБАМА Америка Құрама Штаттарының Президенті
беруге көмектесуіміз қажет. Қоғамның бар күш-жігері жас ұрпақты отансүйгіштікке, имандылыққа, адамгершілікке тəрбиелеуге бағытталуы керек. Алайда, тек қана «Отаныңды сүй, еліңнің патриоты бол!» деген жалаң сөздер тəрбие емес, ол үгіт-насихат. Ондай үгітнасихаттан жастар тез жалығады. Осы ретте отандық телеарналардағы бағдарламалардың рөлі күшті», – дейді депутат. Яғни, ол телеарналарда жастарға эстетикалық тəлім тəрбие беретін бағдарламалар мен кино туындыларды көбейтіп, ұрпақ тəрбиесіне қауіп төндіретін баянсыз бағдарламаларды тамашалаудан қорғау туралы бастама көтерді. Бұл туралы ойын былай деп баса айтты. Бұл бағытта соңғы жылдары бірқатар игі істер атқарылғаны-
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Əңгіме барысында Қазақстан-Америка қарымқатынасының ахуалы мен перспективалары, сондайақ халықаралық күн тəртібіндегі өзекті мəселелер қарастырылды. Екі елдің көшбасшылары Украинаның оңтүстік-шығысындағы жағдайды талқылады. Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан тарапының көзқарасы бойынша Украина, Ресей, Германия жəне Франция басшылары деңгейіндегі келіссөздер арқылы шешілуі мүмкін осы мəселемен жеке өзі айналысып жатқанын айтты. Қазақстан Президенті америкалық əріптесінен Украина мəселесі бойынша ортақ мəміле жолын іздестіру ісіне мейілінше белсенді қатысуды өтінді. Мемлекет басшысы Ресейге қатысты экономикалық санкциялар Орталық Азия өңіріне де ықпал етіп жатқанына тоқталды. АҚШ Президенті Украинадағы жағдайды дипломатиялық жолмен шешуді жақтайтынына Нұрсұлтан Назарбаевты сендіре отырып, бұл үшін бірінші кезекте Минск уағдаластықтарын орындау қажеттігін атап өтті. Б.Обама сондай-ақ Қазақстанның халықаралық қауіпсіздікті нығайту ісіне жұмсаған күш-жігерін жоғары бағалады жəне Мемлекет басшысының Украинадағы қақтығысты бейбіт жолмен шешу ісіне белсенді атсалыса беретініне сенім білдірді. Телефон арқылы сөйлесуге Америка жағы бастамашылық етті. Akorda.kz
Қытайда ұлы ақын Абайдың балалық шағы туралы фильм түсіріліп жатыр
Күні кеше ғана ғаламтор беттерінен Ресей Федерациясының Президенті Владимир Путиннің Жарлығымен – əскери борышын атқару барысында, көрсеткен теңдессіз ерлігі үшін Ресей Қарулы күштерінің полковнигі, қазақ ұлтының азаматы Серік Сұлтанғабиевке Ресей Қаһарманы деген ең жоғарғы атақ берілді деген хабармен танысқан əрбір өзін қазақпын, қазақстандықпын деп санайтын азаматтардың өз ұлтына, еліне деген қуаныш пен мақтаныш сезімінде болғанына күмəн келтіруге болмас.
орынбасары – Ішкі істер əскерінің қолбасшысы, генерал-полковник Виктор Золотов, ағымдағы жылдың қараша айының 25 жұлдызында, оның дəл 42 жасқа толуына орай, ол емделіп жатқан əскери госпиталға келіп, Ресей Федерациясының Президенті Владимир Путиннің Жарлығымен – əскери борышын атқару барысында, көрсеткен теңдессіз ерлігі үшін оған Ресей Қаһарманы деген ең жоғарғы атақ берілгені жайлы қуанышты хабарды жеткізеді. Сонымен қатар, оның Ресей Қарулы күштерінде қызмет жасай жүріп, Солтүстік Кавказ бен Шешенстанда болған жойқын ұрыстарға қатысып, шынайы командир жəне офицер ретінде шыңда-
«ЕР ЕСІМІ - ЕЛ ЕСІНДЕ МƏЅГІ ЌАЛУЫ ТИІС» Бауырымыз Серік Сұлтанғабиевтің Ресейдің мұндай ең жоғары атағына ие болуына өткен 2013 жылдың 25 қыркүйегінде, Ресейдің Орал өңіріндегі Лесной деп аталатын жабық қаласында орналасқан - Ресей Ішкі істер министрлігінің құрамына кіретін №3275 санды Ішкі істер əскерінің полк командирі қызметін атқара жүріп, жеке өзінің басқаруымен өткізіліп жатқан əскери жаттығулар барысында, қатардағы жауынгердің өмірін сақтап қалуда жасаған жауынгерлік ерлік іс-əрекеттері негіз болған. Яғни, осы жаттығу барысында, кезекті жауынгер кіші сержант Алексей Теленин əскери шепке шығып, граната лақтыруға дайындалып жатып, қолындағы чегінен ажыратылған гранатаны, тəжірибесіздігі ме, əлде сасып қалғаны ма, оны түсіріп алған. Осы кездері өз қарауындағы сарбаздардың іс-əрекеттерін жіті бақылап тұрған полковник қазақ, əскери гранатаның жарылуына қасқағым (2-3 секунд) сəт қалғанын, оған ойлануға уақыты да болмай, өз өміріне қауіп төнгеніне қарамастан, тек қарауындағы жас сарбаздың өмірін сақтап қалу мақсатында, оны итеріп жіберіп, ал өзі жарылғалы тұрған гранатаны денесімен жауып, салдарынан көптеген ауыр дене жарақаттарын алып, əскери госпиталға жеткізіледі. Бірінші, Аллаһтың, ал екінші əскери дəрігерлердің шұғыл жасаған бірнеше сəтті операцияларының арқасында болар, бауырымыз аман қалады. Яғни сол ауыр жарақат алған кезеңнен арадан бір жыл екі ай өткен соң, денсаулығы біршама дұрысталған соң, Ресей Ішкі істер министрінің бірінші
лып, өзінің берген əскери антына адал болып, əскери борышын орындау барысында, өміріне қауіп төнгеніне қарамастан, қарамағындағы жас сарбаздың өмірін алып қалу үшін еш ойланбастан осындай теңдессіз ерлік жасағанымен шын жүректен құттықтаған. Осындай жылы лебіздерді жеткізумен бірге, жасаған теңдессіз ерлігімен оның барлық əріптестері, Ресей азаматтары, ағайынтуыстары, соның ішінде, «шеше көрген тон пішер, əке көрген оқ жонар» дегендей, əке жолын қуып, өз өмірін əскерге арнаған, қазіргі таңда Ресей Армиясының офицері атанып жүрген баласының да мақтаныш тұтатынын жеткізген. (Жалғасы 6-бетте).
Қуаныш АЙТАХАНОВ:
«ЕЛ БОЛАМЫН ДЕСЕЅ, ЭКРАНЫЅДЫ ТЇЗЕ» мен, кемшіліктер де жеткілікті. Бүгінде теледидар экраны сүйісіпөбісіп, жартылай жалаңаш құшақтасып тұрғандар мен шулаған шоу, арзан күлкі, қазақты мазаққа айналдыратын дөрекі əзілдерге толы. Олар біздің ұлттық мүддемізге мүлде жат пиғылдарды насихаттайтын, зорлық-зомбылыққа, бейəдептілікке толы шетел сериалдарын көрсетіп, жат мəдениетті жастарымыздың санасына сіңіруде. Қазіргі заманда «Ел боламын десең, экраныңды түзе» деген ұран керек сияқты. Себебі, бүгінгі экран осы заманның бесік жыры. Неге десеңіз, күн сайын тілі шыға бастаған сəбилерімізден бастап, жүз мыңдаған адам теледидар алдында отыр. Осылай деген ол телеарнадағы «тəртіпсіздік» жасөспірім қылмысының көбеюіне ықпалын тигізіп жатқанын да жасырмады. Жастардың кері жолға түсуіне экранның қуаты əжептеуір «көмегін» тигізеді. Ендеше осы жəйтке назар аударайық. Бақыт МЫРЗА.
Əкем екеуміз де Отан үшін от кешкенбіз
Тарих тағлымы – «ТАҢБАЛЫ»
6-ÁÅÒÒÅ
7-ÁÅÒÒÅ
2
ЗАНГАР – БУДУЩИЙ НОВАК ДЖОКОВИЧ!
Еуропалық Сапа Ұйымы ұйымдастырған «Сапа инновациялары 2014» байқауында қазақстандық компания жеңімпаз атанды
¦ÄIËÅÒ Ел жаңалықтары
Қытайда ұлы ақын Абайдың балалық шағы туралы фильм түсіріліп жатыр Қытайдың Үрімші қаласында қазақ кəсіпкері Гусман Қажытай бастаған «Абай жолы» анимациялық компаниясы «Абай балалық шағы» атты көп бөлімді анимациялық фильм түсіріп жатыр. Жоба авторларының айтуынша, аниме түсірудің басты мақсаты – өсіп келе жатқан ұрпақты ұлы ақынның шығармашылығымен таныстырып, олардың бойында қазақ мəдениеті мен əдебиетіне деген мақтаныш жəне сыйластық сезімдерін қалыптастыру. 2014 жылдың басында іске қосылған жобаға сəйкес анимациялық фильм 104 бөлімнен тұрады. Қазіргі уақытта фильмнің екі сериясы дайын. Мультфильм үш жыл ішінде түсіріліп бітеді дейді мамандар. Сонымен қатар, жоба авторлары толықметражды мультфильм түсіруді жоспарлап отыр.
«Сапа инновациялары 2014» байқауында қазақстандық компания жеңімпаз атанды 2015 жылдың 19 қаңтарында Будапешт қаласында Мажарстан Президенті қолдауымен Еуропалық Сапа Ұйымы (The European Organisation for Quality) ұйымдастырған «Сапа инновациялары – 2014» байқауының жеңімпаздарын салтанатты түрде марапаттау рəсімі өтті. «Əлеуетті инновациялар» номинациясында «Ұлттық ғылыми медициналық орталығы» АҚ қазақстандық компания жоғары қарқынды ультрадыбыспен емдеу технологиясын (HighIntensity Focused Ultrasound) енгізгені үшін жеңімпаз атанды. Бүгінгі таңда бұл қатерлі ісік ошағын жоюда инвазивтік емес тəсілдің жалғыз түрі болып отыр, яғни, емдеу шаралары барысында тері бетінің тұтастығы бүлінбейді. Еуропалық сапа жүлдесі бизнес үдерістерді басқару жүйесін жəне жұмыс сапасын жақсарту үшін берілетін еуропалық беделді сый болып саналады. Жүлдені Орталықтың бас директоры, медициналық ғылымдар докторы, профессор Абай Байгенжин қабыл алды. Марапаттау салтанатына Қазақстан Республикасының Мажарстандағы Төтенше жəне Өкілетті Елшісі Нұрбах Рүстемов қатысты.
Сенат депутаты Түркістанда Қазақ хандығы музейін ашуды ұсынды Сенат депутаты Қуаныш Айтаханов Түркістан қаласында Қазақ хандығы музейін ашуды ұсынды. Бүгін Сенат отырысында депутат ҚР Премьер-министрі Кəрім Мəсімовке осындай депутаттық сауал жолдады. «Үстіміздегі жылы елімізде тұңғыш рет кең көлемде қазақ хандығының 550 жылдығы тойланады. Негізгі іс-шаралар Жамбыл облысында өткізілмекші. Бұл ретте ғасырлар бойы қазақ хандығының астанасы болған жəне хандарымыз бен батырларымыздың, билер мен шешендеріміздің мəңгілік мекені қасиетті Түркістан қаласына артылар жауапкершілік аз емес. Қазақ тарихында небір ірі тарихи оқиғалар осы Түркістан қаласында болған», - деді Айтаханов. Сондықтан қазақ хандығының 550 жылдығын тойлау аясында Түркістан қаласында республикалық халықаралық дəрежеде ауқымды іс-шаралар ұйымдастыру керек деп есептейді сенатор. «Қазақ хандығы дегенде Түркістан атауы еріксіз еске түседі. Себебі, мұнда қазақтың 21 ханы жəне өзге де игі жақсылар жерленген. Сондықтан қазақ хандығының 550 жылдығы мерейтойы қарсаңында Түркістан қаласында қазақ хандығы музейін ашу тарихымызға деген үлкен құрмет болар еді. Бүгінде қалалық қазынашылық бөлімі орналасқан Əзірет Сұлтан кесенесі маңында 1903 жылы салынған патшалық əскери гарнизон штабы ретінде қызмет жасаған тарихи ғимарат бар. Осы нысанды қазақ хандығы музейі етіп мерейтой қарсаңында ашуға толық мүмкіндік бар», - дейді депутат.
Сапарбаев футбол федерациясының жұмысына көңілі толмайтынын айтты Сапарбаевтың пікірінше, федерацияға қаржы жақсы бөлініп отырғанымен, басқа спорт ұйымдарымен салыстырғанда артта қалып отыр. «Біз спорттағы жетістіктерімізді əлі де жақсарту керекпіз. Жалпы, нəтиже бар. Федерациялардың арқасында спорттың əр саласында жетістікке жетіп жүрміз. Бокс, ауыр атлетика, теннис федерациялары жақсы жұмыс істейтінін білеміз. Бірақ, кейбір федерациялар қыруар қаржы бөлініп отырса да, жұмыстары нəтижесіз. Əсіресе, бұл сөзді футбол федерациясына қатысты айтуға болады»,-деді Премьер-министрдің орынбасары. «Еуропалық командаларды айтпағанда, біздің жастар құрамасы Санкт-Петербордағы турнирде Тəжікстан командасынан да жеңіліп қалды», - деп мысал келтірді Сапарбаев. Б.Сапарбаев сондай-ақ жас футболшыларымызды Бразилияда оқытқаннан да, жаңа стадиондардан да пайда болмай отырғанын айтып, ескерту жасады.
АН-2 ұшағының құлауына ауа райы себеп болуы мүмкін «Қазақмыс» корпорациясы Шатыркөл кеніші аумағында АН-2 ұшағының құлауына ауа райы себеп болуы мүмкін екенін мəлімдеді. «Қазақмыс» корпорациясы» ЖШС 2015 жылдың 20 желтоқсанында Шатыркөл кеніші аумағында оқыс оқиға болғанын қайғыра хабарлайды. Шамамен сағат 15:00-де Балқаштан «Шатыркөл» кен орнына бет алған АН-2 ұшағы апатқа ұшырады. Əуе кемесі «Олимп ЭЙР» ЖШС-ға тиесілі. Алдын ала мəлімет бойынша, ұшақтың құлауына ауа райы себеп болған», - делінген хабарламада. Ұшақ бортында жеті адам болған, төртеуі – «Қазақмыс» корпорациясы» ЖШС қызметкері, ал үшеуі – экипаж мүшесі. «Қазақмыстың» үш қызметкері – Техникалық даму департаментінің директоры Төлеубаев, «Балқаштүстіметалл» ӨБ бас механигі Ибраев, «Балқаштүстіметалл» ӨБ техникалық жəне инвестициялық жоспарлау бөлімінің бастығы Есмағанбетова оқиға орнында көз жұмды, «Балқаштүстіметалл» ӨБ бас геологы Шаяхметова ауруханаға жатқызылды. «Сондай-ақ апат салдарынан барлық экипаж мүшесі көз жұмды: олар – АН-2 командирі Клюшев, АН-2 екінші ұшқышы Савельев жəне борт-механик Литвинов», - деп хабарлады компанияның баспасөз қызметі. Қазіргі таңда оқиғаны тергеу бойынша арнайы комиссия құрылды. BNews.kz
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Қазақстандық компания жоғары қарқынды ультрадыбыспен №03 (208) емдеу технологиясын енгізгені үшін жеңімпаз атанды 23.01.2015 жыл
ЕЛ ТЫНЫСЫ
Шымкенттегі жаңа көшеге заңгер-жазушы Н.Төлендіұлының есімі берілді 2014 жылдың 18 наурызында Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының төрағасы Н.Шəріпов Ұлы Отан соғысының ардагері, Атырау, Оңтүстік Қазақстан өлкелік жəне Шымкент облыстық соттарын ұзақ жылдар басқарған, облыстың «Құрметті азаматы», заңгер-жазушы Нығмет Төлендіұлының есімін ел есінде сақтау мақсатында оның Шымкенттегі бұрынғы тұрған үйіне мемориалды тақта орнату жөнінде жəне қаладағы бір көшеге атын беру туралы облыс əкіміне ұсыныс хат жолдаған болатын. Ұсыныс жергілікті атқарушы органдар тарапынан қолдау тауып, 2014 жылы 6 мамырда «Биге құрмет – елге құрмет» атты іс-шара аясында, соғыс ардагері, көптеген орден, медальдардың иегері, «Военные мемуары», «Қазақтың қос батыры», «Война, исчезни навсегда», тағы басқа бірнеше кітаптардың авторы Н.Төлендіұлының Шымкент қаласы Бейбітшілік көшесіндегі бұрынғы тұрған №8 үйге ескерткіш тақта орнатылып, салтанатты түрде ашылған еді. Осы жиында сөз сөйлеген қала əкімінің орынбасары Б.Нарымбетов: «Ел-жұрт қадірлеп, қастерлеген Шымкент
ҚҰЙРЫҚ-БАУЫР АСАТУ Құдаларға сойылған малдың етін жеместен бұрын құйрық-бауыр асатады. Құйрық-бауырды жеке-жеке табаққа турап салып, құдаларға асатады. Бұл құдалар бір-біріне жақын бауырдай болсын деп ырымдайды. Табаққа келген құдалар жағы ырым ретінде ақша салады.
депутаттар оған бірауыздан қолдау білдіріп, жоғары органдардың қарауына жолдаған. Жуырда Республикалық ономастика комиссиясының қорытындысы негізінде, Шымкент қаласы көшелеріне атау беру, қайта атау туралы Оңтүстік Қазақстан облыстық əкімдігінің қаулысы жəне Оңтүстік Қазақстан облыстық мəслихатының қабылдаған шешімімен жоғарыда аталған жаңа көшеге Нығмет Төлендіұлының есімі берілді. Қабыл ДҮЙСЕНБИ, Оңтүстік Қазақстан облыстық соты кеңсесінің ақпараттық қамтамасыз ету бөлімінің басшысы
Абай аудандық соты жылды қорытындылады Ақпанның 21-і күні Шымкент қалалық Абай аудандық сотының төрағасы Түгел Бекімбетов Бекбайұлы өңірлік БАҚ-тың тілшілерімен кездесіп, аудандық сотта 2014 жылы атқарған жұмыс қорытындысы бойынша баспасөз конференциясын өткізді. Баспасөз конференциясында аудандық сот төрағасы 2014 жылы қаралған істер мен атқарылған жұмыстар жайлы хабарлады. Аудандық сот төрағасы Т.Бекімбетовтың айтуына қарағанда, былтырғы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда сотқа келіп түскен істер саны артқан. Мəселен, Қылмыстық істер бойынша 884 іс түскен (ал 2013 жылы 12 айда – 773 іс түсіпті). 2014 жылдың 12 айында қылмыстық істер бойынша 851 іс (ал 2013 жылы 12 айда – 737 іс қаралған), яғни 111 іс артық түскен. Осы істер бойынша 314 айыптау үкімі шығарылған. Биыл 324 қылмыстық іс қысқартылған (ал 2013 жылы 12 айда 252 қылмыстық іс қысқартылды). Медиация тəртібімен 107 іс аяқталды (ал 2013 жылы 12 айда – 12 іс аяқталған). Сонымен қатар, Азаматтық істер бойынша 2014 жылы 12 айда өндіріске барлығы 9933 талап арыз түскен (ал 2013 жылдың 12 айында – 7187 іс түсті) сонымен 2746 талап арыз артық түскендігін көрсетіп, пайыздық есеппен 27,4%-ға өскендігін көре аласыздар. 2014 жылы 117 талап арыз қабылдаудан бас тартылған, 1280 талап арыз кері қайтарылған, 5808 шешім шыққан (ал 2013 жылы 4186 шешім шығарылған) болатын. 2013 жылмен салыстырғанда 1622 шешім артық шығарылған. Сондай-ақ, 2014 жылы 200 азаматтық іс сот медиациясымен аяқталып, 374 іс келесі кезеңге қалдық болып өткен. Өткен жылдарға қарағанда, 2014 жылы 1622 шешім артық шығарылған, мұны сот төрағасы Т.Бекімбетов судьялардың қатары 6 судьямен толықтырылуына байланысты атқарылған
жұмыстар деп отыр. Бүгінде аталған сотта халықтың игілігі үшін 14 судья жұмыс істеуде. Өткен жылдың азаматтық тəртіппен қаралған істердің көбейтуінің себебін азаматтардың сотқа деген сенімінің артқандығы деп білейік. Айта кетсек, азаматтардың құқықтық санасын арттыру, резонансты істер бойынша халықты уақтылы ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында Абай аудандық сот сайтының жұмысын жандандырып, ағымдағы жылдың 12 айында аталмыш соттың ресми сайтына қазақ жəне орыс тілдерінде 67 мақала жарияланған. Ал, 12 ай ішінде судьялары мен кеңсе қызмекерлері тарапынан баспасөз беттерінде 69 мақала жарияланып, телерадиоларға 67 сұхбат берілген. Сондай-ақ, Абай аудандық соты қоғамдық істерде де белсенділік танытуда. Бала қайғысын заман қайғысы деп түсініп, ұжым тарапынан балалар үйлеріне тұрақты түрде қайырымдылық көмек көрсетіліп келеді. Мəселен, соттың төрағасы Т.Бекімбетов Шымкент қалалық №3 балалар үйін сот қауымдастығы тарапынан тұрақты қамқорлыққа алу жөнінде бастама көтеріп, ол ұсыныс ұжыммен қолдау тауып, жыл басынан бері балалар үйіне материалдық көмек көрсетілуде. Жібек ƏЛƏЙДАРҚЫЗЫ.
ЗАНГАР – БУДУЩИЙ НОВАК ДЖОКОВИЧ! Казахстанский теннис активно развивается, и на его склоне уже есть «ракетки», способные посоперничать с признанными мастерами. Это доказал недавно прошедший в талдыкорганском теннисном центре «Жетысу» областной открытый турнир среди мальчиков и девочек (6-7 лет), который стал отборочным на участие в республиканском представительном турнире в Актобе. В нем приняли участие больше 30 юных спортсменов Алматы и Алматинской области. Турнир прошел в особых условиях – ребята между собой играли только один сет, который и выявил сильнейших теннисистов. А вот корт для них был специально уменьшен – во избежании физической и психологической нагрузки, ведь многие участники вышли на корт в официальных соревнованиях первый раз в жизни. Как отмечают тренеры, дети в таком возрасте очень эмоциональные и могут получить психологическую травму. Забавно было наблюдать, как маленькие спортсмены с большими ракетками, уже освоили основы тенниса и успели выработать собственную технику игры! Победителем и обладателем Кубка и золотой медали среди мальчиков стал алматинец Зангар Нурланулы. Он пробился в полуфинал, обыграв сразу троих теннисистов - Родиона Иманкулова, Айдоса Карбозова и Артёма Тютникова. Над последним Зангар за выход в финал одержал уверенную победу. А вот в решающей игре за первенство компанию ему составил воспитанник теннисного центра «Жетысу» Родион Иманкулов. Со счетом 6:3 Зангар, проявив все свои профессиональные качества и
«Ата салтым асыл мұрам, ардағым» (Жалғасы. Басы өткен сандарда).
облыстық сот жəне əділет органдарын басқарып, 40 жылдай қара қылды қақ жара төрелік етіп, Оңтүстіктің төбе биі атанған Н.Төлендіұлының есімін қаладағы бір көшеге беру туралы облыстық сот төрағасының ұсынысы алдағы уақытта қаралатын болады», – дегентұғын. Содан кейін Шымкент қалалық мəслихаты комиссияларының көпшілік тыңдауында көше атауларына қатысты пікірлер ортаға салынып, оның хаттамасы бойынша Шымкент қаласының Абай ауданына қарасты Солтүстік-Батыс шағынауданындағы жаңа көшені Нығмет Төлендіұлы көшесі деп атау туралы тиісті аумақ халқының пікірін ескеріп,
показав блестящую игру, стал победителем и обладателем Кубка и золотой медали. Родион Иманкулов завоевал серебряную награду, а третье место Айдос Карбозов. А вот среди девочек сильнейшей «ракеткой» стала воспитанница директора теннисного центра Еркина ТОКЕЕВА Акбота Рахматулина. Она блестяще одержала победы во всех встречах с сухим счетом 6:0. Серебряным призером турнира стала Багжан Слятаева, бронзовым - Токжан Есенова. Кстати, Токжан, Родиона и Айдоса тренирует молодой, но очень перспективный тренер Айгерим Молдыбаева. Зрители турнира смогли увидеть и нашу землячку Гульназ Докей, воспитанницу теннисного центра «Жетысу», мастера спорта международного класса и члена сборной команды Казахстана. Сейчас она готовится к предстоящему чемпионату Казахстан и помогает подготовке неоднократных призеров международных турниров Айгерим Сулеймен, Галыма Галиева и Кирилла Бабичева.
Турнир закончился, но оставил после себя самые приятные впечатления. Самое главное – юные участники и надежда казахстанского тенниса смогли пообщаться и поделиться своим опытом, а также получить уникальные мастер-классы от именитых теннисистов! P.S. Вообще, теннисный спорт в Казахстане обещает стать одним из перспективных и зрелищных. Этот вид спорта вполне может стать для страны такой же «фишкой», как и бокс. И, может, ктото среди сотен юных казахстанских теннисистов в будущем станет казахстанским Новаком Джоковичем и, войдя в топ-лист сильнейших «ракеток» мира, прославит нашу страну на спортивном Олимпе. Таким героем вполне может стать и Зангар Нурланулы. Нужно только активнее поддерживать таких талантливых детей и создавать для них достойные условия для развития. Шора БАТЫРБАЕВ, Талдыкорган
2
ҰРЫН ТОЙ Күйеу баланың қалыңдығымен кездесуге баруын «ұрын бару», осыған орай ұйымдастырылған той-думан «ұрын той» деп аталады. Тойдың мақсаты бірін-бірі сағынған екі жасты оңаша кездестіру, еркін сырласып, махаббат жайлы сыр шертуге мүмкіндік туғызады. ТОЙ МАЛЫ «Жүз жылқы той малына кетіпті» (М.Ж.Көпеев). Келін алуға келген қадірлі құдалар ел дəстүр салты бойынша сəн-салтанатымен, жөнжосығымен келіп түседі. Бұл жолдың кəде-жоралары да көп болады. Соның ішінде ең басты кəдесінің бірі – осы топқа арнайы əкелген «той малы» деп аталатын жолды дəстүр. Бұған əр құда өз дəулеті мен шамасына қарай жылқы немесе бірнеше қой əкеледі. Күйеудің абырой, беделі осы кəдеге де байланысты болады. Бұған қымбат мата, бұйым, жеміс, қант, шəй да қосылады. Əкелген мал арқылы құдалар қыз əкесінен, атасынан немесе сол ауылдағы жолы үлкен ақсақалдан бата тілейді. ҚАПҚА САЛАР Қалыңдығын алуға келген күйеу барлық жол-жоралғыларымен, яғни құдалық кəделерімен, үлкендерге арналған сый-сияпатымен, той малымен келеді. Той басталды. Қыз өз үйінен аттанар алдында оның əкесі барлық құдаларға киіт кигізеді. Күйеу баласына да сыйлық береді. Бірақ ол киіт емес «қапқа салар» деп аталады. Ол бағалы киім, қымбат ер тоқым, жігіт жарақтары немесе мал болуы мүмкін. Əрине, бұл қайын атаның дəулеті мен мырзалығына, абырой беделіне сай жасалатын жолды дəстүр. Қазіргі кезде күйеуге – костюм шалбар, жейде кигізеді. ШЫМЫЛДЫҚ ҚҰРУ Шымылдықты жас келіннің төсегінің алдына іліп қояды, үйге нəресте келгенше шешпейді, сəби туылған күні алынып, сақтап қояды. ҮЙЛЕНУ ТОЙЫ Қазақта «Үйлену оңай, үй болу қиын» – дегендей үйленіп, үй болу адам өмірінің ұмытылмас кезеңі. Оның да өзіндік қызығы мен қиындығы бар. Қазақ халқы қыз ұзатып, ұл үйлендіріп келе жатқан, басқа халықтар сияқты думаншыл-сауықшыл халықтың бірі. Ежелден бері қалыптасып келе жатқан дəстүр бойынша, қазақ халқында отау тігудің əр түрлі, рет-ретімен орындалатын салт-дəстүрлері өте көп. Отау тігу дəстүріне де көрік беріп, қызықты əрі мағыналы ететін – салтдəстүр. «Қызын қияға, ұлын ұяға қондыру» əке-шешенің ұл-қызына деген міндеті. Қыз ұзатып, ұл үйлендіру дəстүрі қазақ халқының мəдениетіне көрік береді. Мысалы: ұл мен қызды бесікте жатқан кезінде айттыру, қыз айттыру, қыз көру, жар таңдау, құда түсу сияқты. Үйлену тойының ең бір жауапты кезі – қыз бен жігіттің некесін қию. Күміс жүзік, сақина, садақ жебесі салынған сырлы тостағанға су құйылып, молданың алдында жайылған ақ шүберекке қояды. Неке дұғасын оқыған молда «Бəленше қызы түгеншені əйелдікке алуға риза ма екен күйеу жігіт?» деп, тостағанды алдында отырған жігіттерге ұсынады. ШАТЫР БАЙҒАЗЫ Неке оқылғаннан кейін келіншек аталатын қалындық ертеңінде, түн тарасымен далаға тігілген шатырға шақырылады. Бұл күйеуің екеуің ер жетіп, адам болыңдар. Келешекте шаңырақ иесісіңдер, біз енді сол қуанышқа асығамыз. Бүгіннен бастап қол ұстасып, тізе қосып қатар жүрулеріне рұқсат дегені. Бұл жолғы шатырдың байғазысын күйеу жақтың бір құдағиы береді. Өйткені болашақ отау осылардікі. ЖОЛДЫҚ Алғашқы неке түні жігіт пен жас келінді жеке бөлмеге кіргізіп өздеріне төсек салып алаңсыз, жайлы жатуына жағдай жасайтын əйел əдетте жігіттің жеңгесі болады. Ол жастарға бақыт тілеумен бірге, əзіл қалжыңын араластыра жүріп, алғашқы төсек лəззатының жөн жосығын, əдет ғұрпын түсіндіреді. Ертеңіне келіннің пəктігіне де осы жеңге куəлік береді. Мұндай сəт əдепті, үлгілі, үлкен кіші бірдей сыйлайтын, бала-шағалы келіндерге ғана тапсырылады. Бұл күн жұптық, некелік өмірдің ұмытылмас сəттерінің бірі. Сондықтан бұл түнді көңілді, əрі жайлы өткізудің орны мүлде бөлек. Жеңгесі қайнысының жылы төсектен тұрған сəтін күтіп тұрып, «ерініңді жібіттім, қойыныңды жылыттым, енді жолдығымды бер» деп назданады. Жөн білетін қайнысы жеңгесі риза болатындай «жолдығын» беріп, ерлізайыптының алғашқы таңын күліп
қарсы алады. «Жолдықтың» жолы бөлек. Сондықтан оған аталатын кəде де толымды əрі бағалы болады. ЕРЖІГІТКЕ ТӨС ТАРТУ Күйеу бала алған жарының үйіне келгенде төс тарту етеді, ол төстен дəм татып, ырым етіп ақша салады. Қайын жұрты ет тартқанда күйеу балаға əрдайым төс тартады. ШАҢЫРАҚ КӨТЕРУ Жас отаудың алғаш рет шаңырағын көтерудің өзі қазақ үшін тағы бір қызықты, ерекше сəт. Мұны қазақ салт дəстүрін жетік білетін белгілі этнограф жазушы Ахмет Жүнісұлы былай деп жазған: «.... қазақта отаудың шаңырағын кез-келген адам көтермейді. Бұған баласы көп, кəрі күйеу керек. Оны қос атпен болса да алғызады. Ыңғайлы жер болып, отау өте үлкен болса кəрі күйеу шаңырақты аттың үстінде тұрып көтереді. Бұл еңбегіне ол не ат мінеді, не түйе жетектейді. Бұған малды отауды көтерткен жақ береді. (А.Жүнісов «Фəниден бақиға дейін»). Əдетте киіз үйдің шаңырағын ер адамдар көтереді. Ал, жас отаудың шаңырағын кəрі күйеуге көтертуде үлкен мəн, ырым бар. Өйткені «жасы үлкен күйеу» қашанда елге сыйлы жəне тілектес адам. Жəне күйеу қартайған сайын жұртына қадыры, сыйы арта түседі. Қазақ елі осы жолдан əлі айырылған жоқ. Кəрі күйеу келсе, ауылдың үлкен кішісі, еркек əйелі онымен бір қағыспай, қажаспай қалмайды. Оның шаңырақ көтеруінде де осындай терең сыйластық бар. АТБАЙЛАР Жас отаудың шаңырағы көтерілген соң ағайын туыстары оған шашу шашып, «керегесі кең болсын», «босағасы берік болсын» деген тілек айтады. Байғазы береді. Ет жақыны босағаға жылқы байлайды. Мұның аты «атбайлар». «Атбайлардың» екінші түрі. Құдақұдағилар келгенде немесе күйеу қалыңдығын алуға келгенде олардың жеңгелері алдынан шығып түсіріп алып, атын байлайды. Бұл «атбайлар» деп аталатын той салты. Оған арнайы кəде беріледі. БАҚАН ҰСТАР Күйеуді отауға кіргізгеннен кейін қолына бақан ұстатады. Бұл дəстүрлі кəденің негізгі мазмұны: «Міне, отау тіктің, енді түндігіңді аш, отыңды жақ, тіршілігіңді баста», – дегенді ұқтырады. ЕНШІ БӨЛУ Қазақтардың ұл балалары жеке отау тігіп, бөлек үй болып шыққанда, ата-аналары оған еншісін де бөліп береді. Еншіге киіз үй жабдықтары, дүние мүлік, мал сияқтылар кіреді. АТ МІНГІЗІП, ШАПАН ЖАБУ Қазақ халқы ер-азаматтарға арнап, құрметті қонаққа, ақынға, батырға, палуанға жəне сол сияқты елге еңбек сіңірген ардақты, айтулы азаматтарға ат мінгізіп, шапан жабу қазақ халқының ертеден келе жатқан аса лайықты, жарасымды ата салты яғни бұл «батыр», «ақын», «палуан» деген құрметті атақтардан кейінгі берілетін құрметтеу, сый-сыяпат, марапат, мадақ белгісінің айғағы, ең жоғары құрмет ретінде беріледі. ДЕҢГЕНЕ Соңғы жылдары ұмытылып бара жатқан дəстүрдің бірі. Бір немесе екі жігіттің басын қосып ауқатты үйге «деңгене» жеуге келдік дейді. Оның шарты мынадай: үй иесі бір семіз қойды сояды да əлгі екі немесе үш жігіттің алдына қояды. Олар бір қойдың етін сорпасымен ішіп, жеп кетуі керек. Егер олар қойды жеп кетсе, қойдың құны сұраусыз, егер етті тауыса алмаса, олар үй иесіне екі қой төлеуге тиіс. Кей жерлерде мұны «сірне» деп атайды. Тағы бір қызығы, бұрын ел арасында бір қойды бір өзі жеп кететін мешкейлер болған. ЖІЛІК СЫНДЫРУ Қазақ жігіттерінің қайрат-күшін сынайтын дəстүрдің бірі. Əрине, қанша күшті болсаң да жілік сындыру оңайға соқтырмайды, оған да айлатəсіл керек. ҚОЗЫ ЖАСЫ Қазақ ұлын он жастан кейін «қозы жасы» - деп атайды. Бұл шақта баланың міндеті, істейтіні – қозы бағу. Бұл еңбекке баулудың бастауы іспетті. «Қозы жасы» атауы да содан. ҚОЙ ЖАСЫ Қозы жасындағы бала он үшке – отау иесі делінетін жасқа келісімен, бастауышты бітіріп, жоғарғы сыныпқа көшкен оқушыдай кəсібін ауыстырады. Қозыдан қой бағуға шығады. Отаудың иесі деп үміт күтіп отырған жасты қой бағуға жарамайды деп қазақ ешқашан ойлаған емес. ИГІЛІК КӨЗІН АШУ Наурыз тойында жігіттер бастаулардың көзін ашып, айнала төңіректі тазартады, тал егеді, əйелдер бұлаққа май құйып, өсімдіктерге ақ бүркеді. (Жалғасы бар).
¦ÄIËÅÒ
Қызметкерлерден «қорлық» көріп, «тауы шағылғандар», №03 (208) бостандыққа қайта оралғанына тəубе айтудан ары аспайды 23.01.2015 жыл
ЗАҢ жəне ЗАМАН
А
та Заңымыздың алғашқы бабында «Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам жəне адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары» деген сөз тайға таңба басқандай көрсетілгені əмбеге аян. Иə, еліміздің ең əуелгі қазынасы – адам жəне оның өмірі. Оның құқының қорғалуы ең басты мəселе. Бірақ көп жағдайда адам құқы бұзылып жататын кездер де болады. Бұл олқылықтың орнын толтыру мақсатында мемлекет талай тың бастамаларды қолға алып келеді. Бұл жұмыстар өз нəтижесін беруде. Десек те, қызығы мен шыжығы, қуанышы мен қайғысы, ағы мен
үкімдері жəне 30 ( 2013 жылы 24) адамға қатысты ақтау негіздермен қылмыстық іс өндірісін қысқарту туралы сот қаулылары заңды күшіне енген. Елбасы Қазақстан Республикасы судьяларының VI съезінде: «Халқы заңын сыйлайтын, сотына сенетін қоғам – ең дамыған қоғам», деген болатын. Жоғарыда келтірілген деректен соттардың адам құқықтарын қорғауда жүйелі жұмыс істеп жатқанын аңғаруға болады. Дегенмен əлгі азаматтар ақталып шыққанға дейін тергеу абақтысында отыратыны белгілі. Едені сыз тартқан, қараңғы қапаста кешкен күндер ішінде олар моральдық тұрғыдан қатты күйзеліп, кейбір жағдайда ағзасы ауруға
3
Осындайда дейміз-ау, заңның дұрыс орындалуын қадағалайтын прокуратура өкілдері сұрықсыз күндерді бастан өткерген сол азаматтардың құқының қорғалуын аяғына дейін апарып, соттан мейлі аз да болса саз болсын деп, моральдық шығын келтіргені үшін өтемақы төлеуі туралы шағымдануына кеңес беріп, жасыған жандардың бойына жігер, қамыққан көңілдеріне қайрат бермейді. Неге нақты дəлелі болмаса да, адамдардың қамауға алынуына жол берген сақшылардың «тəртібін» тезге келтіру жағы көп айтылмайды. Қарапайым қараша заңсыздыққа жол беріп, тəртіпсіздік танытса оған қандай да бір шара көріледі. Бұл ашық əрі жариялы түрде айтылады. Ал заң органдарының қызметкер-
АҚТАЛҒАНДАРДЫҢ АБЫРОЙЫ ЕШКІМДІ АЛАҢДАТАР ЕМЕС
қарасы қатар жүретін мына қоғамда адам құқы қорғалып та, керісінше аяққа тапталып та жататын тұстар да кездесуде. Бұл – өмір заңы. Бірақ сондай екен деп, көз жұмып, қол қусыруға тағы болмайды. Келеңсіздікпен күрес жүйелі жалғасын таба беруі тиіс. Кейбір сəттерде қандай да бір əкімшілік, азаматтық, қылмыстық істер орын алған жағдайда кінəсіз жандарға негізсіз айыптаулар тағылып, олар «жаптым жала, жақтым күйенің» кəріне ұшырап, қамауға алынады. «Момынның ақысын Құдай жемейді» демекші, уақыт өте келе сондай азаматтар босатылып, əділдік салтанат құрып жатқанын естіп, көріп жүрміз. Мəселен, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы берген ресми мəліметке сəйкес 2014 жылы Республика соттарымен 41 (2013 жылы - 43) адамға қатысты ақтау
шалдығып, жүйкесі əбден жұқаратыны жасырын емес. Ал отбасы мүшелері, жақын жуығы, туысы мен туғанының зəрезап болып, талай ұйқысыз түн мен күлкісіз күнді бастан өткеріп, мұңға бататыны өз алдына бір қайғы. Осы жағдайлардың барлығын ескеріп, сотқа моральдық шығын өндіру туралы талап-арыз беріп жататындары некен-саяқ. Тіпті жоқтың қасы. Көпшілігі мұндай қадамға барғысы келмейді. Неге? Қылмысты күзейтін кейбір қызметкерлерден «қорлық» көріп, «тауы шағылғандар», «аш бəледен қаш бəле» деп, қолды бір сілтеп, тыныштықты қалайды. Бостандыққа қайта оралғанына тəубе айтудан ары аспайды. Кейбірі «қойшы сол моральдық шығынды өндірем деп сабылып жүргенде, сол қаржы қалтамнан-ақ кетіп қалады» деп, құмбылдық танытпайды.
лері олқылықтарға жол берсе, бұл мəлім етіле бермейді. «Бас сынса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде» қалып қоя беру дəстүрге айналған бұл жағдай қашанғы жалғасын таба береді? «Қарға, қарғаның көзін шұқымайды» ұстанымы неге жойылмайды? Заң алдында хан да бір, қара да бір. Ендеше құқық қорғау органы қызметкерлерінің қателіктері неге бүкпелене береді? Негізсіз айыптаулардың нəтижесінде қамауға алынған адамдардың, сол қараңғы қапаста өмір сүруі үшін де (жатын орны, киімі,
тамағы, медициналық көмек жəне т.б) мемлекет қаржы бөледі. Мұның өзі де шығын. Осындай шығындардың болуына себепкер болған «қызметкерлер» қалай жазаланады? «Ауруын жасырған өледі» деген. Егерде қоғам тыныштығын сақтайтын қызметкерлердің өз қызметін орындауы кезінде адам құқын бұзатын қадамдарға баруы, негізсіз жала жабуы құпиялы түрде немесе «жабулы қазан жабулы күйінде» қала берсе, мұның соңы халықтың мемлекетке деген сенімін
жоғалтатыны күмəнсіз. Ал дамыған елдерге қарасаңыз, жағдай тіптен басқаша. Ол жерде адам құқы мен оның қорғалуы ең өзекті мəселе. Кезек күттірмейтін жағдайда қаралады. Ал бізде ше? Бұған сіз не айтасыз қадірлі оқырман?! «Əділет» ұлттық апталығы осы мəселені қоғам талқысына салып, айтылған жайға сала мамандарының өз пікірлерін беруін үндеп отыр. Əділ ҚЫРАН.
ТУЫСТАРЫН ТУ-ТАЛАПАЙ ЕТКЕН ҚАЙ ЖӘҢГІР?
Жүрген жерінде өзін қайырымды, мейірімді, жомарт та жаны жайсаң азамат ретінде көрсетуге құмар. «Мен пəлен балабақша салдырдым, мен пəленшеге жақсылық жасадым, түгеншені жарылқап тастадым, энциклопедия геройымын» деп жүретін Жəңгірдің бетпердесін сыпырып, шынайы бейнесін көру үшін, ішкі жан-дүниесіне үңілу үшін, оның шын мəнінде қандай адам екенін білу үшін төмендегі хикаялар жеткілікті болар деп ойлаймын. Жəңгірдің туған-туыстарымен соттасулары туралы топтаманы өзімен бірге тұрған немересі (өзінің айтуынша інісінің баласы) мен шөберелерін үйінен қалай сотпен қуып шыққаны жайындағы хикаядан бастаймыз. (Ол кезде Жəңгір балаларымен емес, немересімен бірге тұратын еді, оған дəлел үй кітапшасы). Енді құжаттар сөйлесін... 11 шілде 2012 жылы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтарал аудандық сотының судьясы Қ.Мырзахметов, талапкер Ж.Абибуллаевтың сенімді уəкілі А.Амангельдиевтің қатысуларымен өзінің ашық сот мəжілісінде, Жетісай қаласы сот залында талапкер Жангир Абибуллаевтың жауапкерлер Амангельды Мусаевич Абибуллаев, Шолпан Дилдахановна Исабаеваны отбасы мүшелерімен заңсыз тұрып жатқан тұрғын үйден шығару жайлы талап арызын қарады. ...Сот істің құжаттарын қарау барысында талапкер Жангир Абибуллаев талап қоюды қамтамасыз ету үшін жауапкерлер заңсыз иеленіп отырған Қазыбек би ауылдық округі, Əбиболла ауылы, Назар Үсенов көшесі №27 үйін, үйінде орналасқан үйжиһаздарына, дүние-мүлкіне, сонымен бірге үй ауласында ауыл шаруашылық техникалары, тракторлар, олардың тіркемелері бар басқа мүліктеріне тыйым салу туралы арызды ұсынған дей келе жауапкерлер заңсыз иеленіп отырған үй-жиһаздарына, дүниемүлкіне тыйым салу жөнінде ұйғарым етті. Мұндай əділетсіздіктерге төзбеген немересі Амангельды Мақтарал аудандық сотының 11 шілде 2012 жылғы ұйғарымына жеке шағым жазды. Осы соттың аталмыш ұйғарымы бойынша 16.07.2012 жылы ОҚО сот актілерін орындау департаментінің сот орындаушысы Б.Е.Аңламасов жауапкер А.Абибуллаевтың қатысуынсыз, тек қана Шолпан Дилдахановна Исабаеваның қатысуында кімге тиесілі екендігі нақты анықталмаған дүние-мүліктерге тыйым салу туралы тізімдеу актісін жасап, оған бас-аяғы жоқ, атауы жоқ, жеке параққа тізімдер жазып, оны қалыстардың немесе жауапкердің, одан қалса өзінің қолымен растап қолдарын қойып бекітпеген. Бұл тізім өздерінің қалауынша қайта жазуға қолайлылық тудырады. Сот өзінің ұйғарымында да үй дауына қатысты дүние-мүліктерді нақты көрсетуге тиіс болатын. Алайда бұл тəртіп сақталмаған. ҚР АІЖК-нің 159-бабының талаптарына сай, талап қоюды қамтамасыз ету мақсатында талапкерге тиесілі болған мүліктерге тыйым салынуы қажет. Ол мүліктердің талапкерге тиесілі екендігі техникаларға техникалық құжаттарымен, ал дүние-мүлікке тиесілі басқа да құжаттармен
дəлелденуі қажет болатын. Ал, дау туындаған мүліктердің кімге тиесілі екендігі нақты анықталмаған жағдайда сот ҚР АІЖК-нің 159-бабының 1-бөлігі 4-тармағында «мүлікті тыйым салудан босату туралы талап қойылған жағдайда мүлікті өткізуді тоқтата тұру туралы» шешім қабылдауы қажет еді. Яғни, дау туындаған мүліктерді жауапкерге сақтауға қолхат арқылы табыс етіп, сотта дау шешілгенше аталмыш дүние-мүліктерді талантаражға салған немесе басқа да жаққа өткеріп жіберген жағдайда жауапкершілікке тартылатындығы жайлы ескертілуі қажет еді». Себебі, сот ұйғарымымен салынған дүние-
мүліктер негізінен үшінші тұлғаға, яғни «Аман» шаруа қожалығының меншігіне жатады. Бұл қаралып жатқан талап арызға мүлдем жəне ешқандай қатысы жоқ. «Аман» шаруа қожалығының төрайымы, жеке кəсіпкер Ағайша Сырбекова болып табылады жəне ол шаруа қожалығы Мақтарал ауданының салық басқармасында салық төлеуші – жеке кəсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен. Ал, керісінше талапкер Ж.Абибуллаевтың меншігіне жататын дүние-мүлкі екенін растайтын бірде-бір құжат сотқа табыс етілмеген. Сот ұйғарым шығару барысында тек қана талапкер Ж.Абибуллаевтың сенімді өкілі А.Амангельдиевтың арызын негіз еткен. Амангельды Абибуллаев жеке шағымында осы деректерге сүйене отырып, соттан Мақтарал ауданы, Қазыбек би ауылдық округі, Əбиболла ауылы, Н.Үсенов көшесі №27 үйінде жəне оның ауласында тұрған дүниемүліктерге, тракторларға, техникаларға жəне олардың тіркемелеріне тоқтам салу туралы Мақтарал аудандық сотының 11 шілде 2012 жылғы ұйғарымын жоюды сұрайды. 2012 жылдың 24 тамызында Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының азаматтық жəне əкімшілік істер жөніндегі апелляциялық сот алқасы құрамында төрағалық етуші судья С.Дзюлиевтің, талапкердің өкілі
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
«ӨЗ БЕТІН АЯМАҒАН КІСІ БЕТІН ШИЕДЕЙ ҚЫЛАДЫ»
А.Амангельдиев тің, жауапкер А.Абибуллаевтің, жауапкердің өкілі Б.Рысбековтің қатысуларымен ашық сот мəжілісінде Мақтарал аудандық сотының 2012 жылғы 11 шілдедегі ұйғарымына жауапкердің жеке шағымымен келіп түскен, талапкер Ж.Абибуллаев жауапкерлер А.Абибуллаевке, Ш.Исабаеваға отбасы мүшелерімен тұрғын үйден шығару туралы талап арызы бойынша азаматтық істі қарап, Мақтарал аудандық сотының 2012 жылғы 11 шілдедегі ұйғарымының күші жойылып, мəселені қайта қарау үшін іс сол сотқа жіберілсін, жауапкердің жеке шағымы қанағаттандырылсын деп ұйғарым етті. Осылайша əділдік салтанат құрды. Жəңгір мұнымен тоқтамай Мақтарал аудандық сотына жауапкерді отбасы мүшелерімен заңсыз тұрып жатқан тұрғын үйден шығару туралы талап арыз түсірді. Талап арызда «... осы менің тұрғын үйіме інім Абибуллаев Мұсаның 08.06.1983 жылы туылған баласы Абибуллаев Амангельды Мусаевич, жұбайы 30.05.1989 жылы туылған Исабаева Шолпан Дилдахановна менің рұқсатымды немесе келісімімді алмастан 12.10.2011 жылы тіркеуге тұрып, ал 18.05.2012 жылы 15.12.2009 жылы туылған қызы Амангелдықызы Айман мен 13.09.2011 жылы туылған балалары Жəңгір Нұрсейіт Амангелдіұлын тіркеуге қойып, менің үйімде заңсыз жасап жатыр. Менің үйімде жауапкер Абибуллаев Амангельды Мусаевич өзінің отбасы мүшелерімен заңсыз жасап жатқандығынан мен өз үйіме кіре алмай Жетісай қаласында жасап жатырмын...» дей келе соттан жауапкер Амангельды Мусаевич Абибуллаев пен оның жұбайы Шолпан Дилдахановна Исабаеваны, қызы Айман Амангельдықызы мен баласы Жəңгір Нұрсейіт Амангелдіұлын олар заңсыз жасап жатқан Мақтарал
ауданы, «Қазыбек-би» ауыл округі, Əбиболла ауылы, Назар Үсенов көшесі №27-үйден шығаруларын сұрайды. Амангельды Абибуллаевтың сенімді уəкілі Бөріхан Рысбеков Мақтарал аудандық сотына ауызша мəмілені жарамды деп тану немесе несие шарты бойынша төленген 3 293 050 теңгені залалды өндіру туралы қарсы талап арыз түсіреді. Қарсы талап арызда жазылғандай «жауапкер Ж.Абибуллаев талапкер А.Абибуллаевқа ата болып келеді, яғни оның əкесі Мусаның туған əкесі болып табылады. Атасы Ж.Абибуллаев əке-шешесі мен туған-туыстарының алдында «менің осы үйіме, яғни қара шаңыраққа сен ие болып қаласың» деп кішкентайынан бастап осы уақыт аралығында құлағына сіңіріп өсірген. Жəне тұрғын үйді немересі А.Абибуллаевқа қалдыратын болып 29.11.2010 жылы өзара ауызша мəміле жасасқан. Талапкер А.Абибуллаев жауапкер Ж.Абибуллаевтың əкесі Мусаның туған əкесі болып саналуына байланысты тұрғын үйді А.Абибуллаевтың атына жазу туралы араларында Ж.Абибуллаевпен ауызша келісім болғанымен, ол кісінің егде жаста екендігін ескеріп, өзара сату сатып-алу жөнінде өзара келісімшартты нотариалдық жазбаша нысанда жасамаған. Атасы Ж.Абибуллаевтың ауызша айтқан сөзіне, мəмілесіне күмəн келтірмей, сеніп-иланған. Мəміле жасау барысында Муса Абибуллаев, Ағайша Сырбекова, Шолпан Исабаева тағы басқалар қатысқан... Ал, жауапкер Ж.Абибуллаев өзінің атындағы жоғарыда аталған тұрғын үйді талапкер А.Абибуллаевқа аударып беру туралы ауызша жасалған мəмілесін, яғни міндеттерін орындамай, яғни өз меншігіндегі Мақтарал ауданы, Қазыбек-би ауылдық округі, Əбиболла ауылы Н.Үсенов көшесі, №27 үйін менің атыма сату сатып алу келісімшартымен аударудан негізсіз жəне заңсыз бас тартуда. Сондай-ақ, жауапкер Ж.Абибуллаев өзінің ауызша жасаған мəмілесінде көрсетілген міндеттерін орындаудан бұлтартып, талапкер А.Абибуллаевпен кездесуден бой тасалап, аудандық сотқа оны жанұяммен бірге тұрып жатқан тұрғын үйден шығару туралы арызданып отыр... Істің мұндай жағдайында Ж.Абибуллаев менің қорғауымдағы А.Абибуллаевтың үстінен негізсіз түрде сотқа арызданып, сотқа өзінің мүддесін ғана қорғайтын дəлелдемелерді ұсынып өзіне берілген құқықтарды жүзеге асыру барысында адалдықты, парасаттылықты сақтамай, əділ əрекет жасамай, заңдардағы талаптарды бұрмалап, қоғамның адамгершілік қағидаттарын өрескел бұзып А.Абибуллаевтың адами қасиетіне, ар-намысыма тиіп оған материалдық залал келтіріп отыр деп есептеймін» дей келе соттан талапкер А.Абибуллаев пен жауапкер Ж.Абибуллаевтың «Альянс Банк» банкке несиеге төленген 3 293 050 (үш миллион екі жүз тоқсан үш мың елу) теңге есебінен оның Мақтарал ауданы, Қазыбек-би ауылдық округі, Əбиболла
ауылы, Н.Үсенов көшесі, №27 үйді атына заңдастырып беру туралы 29.11.2010 жылғы орын алған ауызша жасалған мəміле жарамды деп тануды немесе жауапкер Ж.Абибуллаевтан менің пайдама мəміле бойынша ол алған несиені қайтаруға төленген 3 293 050 (үш миллион екі жүз тоқсан үш мың елу) теңгені өндіруді сұрайды. 2012 жылғы 24 шілдеде Мақтарал аудандық соты құрамында судья К.Мырзахметов, хатшылықта К.Қалдыбековтың отыруында... талапкер Жангир Абибуллаевтың, жауапкерлер Амангельды Мусаевич Абибуллаев, Шолпан Дилдахановна Исабаеваны отбасы мүшелерімен заңсыз тұрып жатқан тұрғын үйден шығару жайлы жəне қарсы талапкер Амангельды Мусаевич Абибуллаевтың өкілі Рысбек Бөріханның жауапкер Жангир Абибуллаевтың несие шарты бойынша 3 293 050 теңгені өндіруді сұраған талап арызын қарап, талапкер Жангир Абибуллаевтың жауапкерлер Амангельды Мусаевич Абибуллаев, Шолпан Дилдахановна Исабаеваны отбасы мүшелерімен заңсыз тұрып жатқан үйден шығару жайлы талап арызын қанағаттандырылсын. Бөріхан Рысбековтың жауапкер Жангир Абибуллаевтан несие шарты бойынша төленген 3 293 050 теңгені өндіру туралы қарсы талап арызы толық қанағаттандырусыз қалдырылсын. Жауапкерлер Амангельды Мусаевич Абибуллаев, Шолпан Дилдахановна Исабаеваны отбасымен ... Н.Үсенов көшесі, №27 тұрғын үйден еріксіз түрде шығарылсын деп шешім етті. Осылайша Жангир өз қолында тұрған немересін отбасымен туған үйінен ит қосқандай етіп, тырқыратып қуып шықты. Енді басқа хикаяға келейік. Құжаттар сөйлесін... Аты шулы «АУДИ» операциясынан мезі болған Амангельды Мақтарал ауданының прокуроры Н.Боранбаев мырзаға арызданады, арызында «Менің арыздану себебім, Мақтарал аймағы бойынша қаржы полициясы менің жəне мемлекеттік қызметкер А.Утеулиевтің үстінен заңсыз қылмыстық іс қозғағаны жайлы. Менің үстімнен алаяқтықпен, ал А.Утеулиевтің үстінен қызмет өкілеттігін теріс жəне асыра пайдаланды деп қылмыстық істі сотқа жолдау үшін сіздерге жолдапты. Менің ісəрекетімде қылмыс белгілері жоқ деп есептеймін, себебі арызданушы менің ағам Абибуллаев Иса даулы болып жатқан автокөлікті маған сол уақытта 6500 АҚШ долларына сатып ақшасын куə Жүнісқожаев Жақсылықтың көзінше санап алған. Бұл автокөлікті ескі халде сатып алған соң мен оны жөндедім, атап айтқанда газ баллон, 4 жаңа доңғалақтарын т.б. қойдырдым. Негізінде автокөліктің құжаттарын МРЭО-дан заңдастырғанда ағам Абибуллаев Иса өзі барып құжаттарға қолдарыңызды қойыңыздар деп А.Утеулиев берген құжатқа мен сатып алушы қолымды қойдым, ал сатушыға Иса ағам қолым ручка ұстауға келмей тұр өзің қоя сал А.Утеулиев қарамай тұр ғой деген соң мен оған да қолымды қойып жібергенім рас. Бұл даудың шығуына біздердің туыс отбасыларымызбен жанжалдан туындап жала жауып əртүрлі құқық қорғау органдарына бір-бірлерінің
үстерінен арызданғаннан шығып отыр. Оған дəлел менің өз атам Жангир Абибуллаевтың үйінде əйел балашағаммен тұратынмын мені сот арқылы үйден отбасыммен шығарып тастады. Бұдан бөлек ОҚО, аудандық Бұқаралық ақпарат құралдарында тек қана Абибуллаевтар отбасы туралы бір-бірінің үстерінен арыздар жазылып жатқандығы жайлы шығып жатыр» деп жазды. Осы «хикая» бойынша 2012 жылғы 6 желтоқсанда Мақтарал ауданының №2 сотында іс қаралды. Соттан үзінді, «Сотта куə ретінде сұралған Ж.Абибуллаев жəбірленуші Иса өзінің туған баласы екенін, ал сотталушы Амангельды баласы Мұсаның баласы екенін, дау туғызып отырған автокөлік қалай сатылғанын білмейтінін, бірақ ЕҚТБ бастығы С.Ағабековке барып бір ауыз өтініш жасағаны рас екенін, сондықтан ол өзінің «Тойота» автокөлігіне 077 санды мемлекеттік белгі бергенін жəне баласы Исаның атындағы «АУДИ С4» автокөлігін немересі Амангельды Абибуллаев атына заңдастырып бергенін, осы қызметі үшін С.Ағабековке бес жүз АҚШ долларын «шай ішіңдер» деп бергенін, соңынан баласы Иса заң орындарына арызданған соң С.Ағабеков өзінің офисіне келіп целофанға оралған АҚШ долларын беріп, өзін бұл іске араластырмауды сұрағанын, бірақ өзі осы целофанға ашпағанын, оның ішіндегі ақшада С.Ағабековтың қолтаңбасы бар екенін, сондықтан бұл ақшаны оның департамент бастығына алып барып беретінін... деп куəлік береді. Жəңгір бұл жерде өзінің парақор екендігін жəне Мұсаны өзінің туған баласы екендігін мойындап отырған жоқ па? Бұл Жəңгірдің туғантуыстарымен соттасқан хикаяларының алды. Əлі жалғасы бар. Көп санды оқырмандардың сұрауына орай жалғастырамыз. Жебе ШАЯН, ОҚО, Мақтарал ауданы. Мақаланы дайындауға төмендегі құжаттар негізге алынды: 1. Азаматтарды тіркеу кітабының көшірмесі. 2. Мақтарал аудандық сотының 2012 жылы 11 шілдеде шығарған ұйғарымының көшірмесі. 3. Амангельды Абибуллаевтың 2012 жылы 11 шілдеде шыққан ұйғарымына жеке шағымының көшірмесі. 4. 2012 жыл 24 тамызда ОҚО облыстық сотының апелляциялық сот алқасы шығарған ұйғарымының көшірмесі. 5. Жəңгір Абибуллаевтың Мақтарал аудандық сотына жауапкерді отбасы мүшелерімен заңсыз тұрып жатқан тұрғын үйден шығару жайлы талап арыздың көшірмесі. 6. Амангельды Абибуллаевтың Мақтарал аудандық сотына жазған қарсы талап арызының көшірмесі. 7. 2012 жылы 24 шілдеде Мақтарал аудандық сотының жауапкерді отбасы мүшелерімен заңсыз тұрып жатқан тұрғын үйден шығару жайлы іс бойынша шығарған шешімнің көшірмесі. 8. Амангельды Абибуллаевтың Мақтарал ауданының прокуроры Н.Боранбаевқа жазған арызының көшірмесі. 9. Мақтарал аудандық №2 сотының 2012 жылғы 6 желтоқсанда №1-70/2012 санды шығарған үкімінің көшірмесі.
¦ÄIËÅÒ
ДАМУ
«НЎРЛЫ ЖОЛ» –
жарқын болашағымыздың кепілі Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ə.Назарбаевтың халқымызға 2015 жылға арнаған «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» бағдарламасы біздің елімізді, халқымызды жарқын болашаққа, «Мəңгілік Ел» болу жолына бағыттайтын, «Қазақстан-2050» стратегиямызды жүзеге асыратын, əлемнің отыз озық елдердің қатарына қадам бастыратын тура да жарық жол. Осы «Қазақстан-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» елімізге стратегиялық маңызы зор жобасында үкіметіміз нақты тұжырымдамалар жасаған болатын. Бұл жоба негізінен алдағы жылдарда Қазақстанның ауқымды серпілісі үшін «мүмкіндіктер көзі» болатыны анық.
Бүкіл əлемдегі елдердің жаңа сындармен жəне қатерлермен əлемдік экономиканың жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс салдарынан айыға алмай отырған жағдайда Президентіміз, көшбасшымыз Н.Ə.Назарбаевтың көрегенділігімен қазақстандықтарға арналған «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» арнауы, ондағы сызып айтылған жолдаулары, үкіметке берілген нақты тапсырмалар – біздің Қазақстан жолымыздың, кемел келешек жолымыздың бағытының дұрыстығын дəлелдеп отыр. Елбасымыздың дүниежүзіндегі елдердің ортасындағы кемеңгерлігін айқындай түскендей. Көшбасшымыз Н.Ə.Назарбаев қашанда өзінің көрегенділігімен 2007-2009 жылдардағы дағдарысқа қарсы алдын-ала табысты ісшаралар жасағандығының арқасында біздің халқымызды үлкен дағдарыстардан қорғап қалды. Президентіміздің халқымызға арнаған «Нұрлы жол» жаңа Жолдауында үкіметтің дамудың жаңа ауқымды бағдарламасын жасауымен байланысты, өзінің жаңа экономикалық саясаты туралы жария етті. Ол контрциклды сипатқа ие болған жəне біздің экономикамыздағы құрылымдық реформаларды жалғастыруға бағытталған, стратегиялық маңызға ие болған құнды бағыт. Еліміздің даму жолындағы бағыттарын қарқынды жүргізу үшін үкіметімізге ұлттық қордан 500 миллиард теңге көлеміндегі екінші транш қаржысын мына мақсаттарға бағыттауға тапсырды. Бірінші, шағын жəне орта бизнесті, сондай-ақ, ірі кəсіпкерлікті жеңілдікпен несиелерге қосымша 100 миллиард теңге бөлу. Бұл тамақ жəне химия өнеркəсібіндегі, машина жасаудағы, сондай-ақ, қызмет көрсетулер саласындағы жобаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Екінші, Банк секторын сауықтыру жəне «жаман» несиелерді сатып алу үшін 2015 жылы проблемалы несиелер қорын қосымша 250 миллиард теңге көлемінде капиталдандыруды қамтамасыз етуді тапсырылды. Үшінші. Жаңа инвестициялар тарту үшін тиісті жағдайларды жақсарту қажет. Осы мақсатта 2015 жылы «құрғақ порттың» бірінші кешені құрылысын аяқтауға, «Қорғас-Шығыс қақпасы» жəне Атырау мен Тараздағы «Ұлттық индустриялық мұнай химиясы технопаркы» арнайы экономикалық аймақтары инфрақұрылымдарына 81 миллиард теңге бағыттауды тапсырды. Төртінші. ЭКСПО-2017 кешені құрылысына бөлінген 25 миллиардқа 2015 жылы қосымша 40 миллиард теңге бөлуді тапсырды. Бесінші. ЭКСПО-2017 қарсаңында Астананың көліктік инфрақұрылымын дамыту туралы ойластыру мақсатында Астана əуежайын жаңғырту үшін 29 миллиард теңге бөлуді, соның арқасында жолаушыларды қабылдау қабілеті 3,5 миллионнан екі есе, яғни 7,1 миллион адамға дейін ұлғайтуға мүмкіндік беретін болады. Біздің мемлекетіміздің экономикасының қарқынды даму жолындағы жаңа бастамалар қажеттігі туралы Президентіміз Н.Ə.Назарбаев ерекше, арнайы тоқталып өтті. Ол 5 жылға есептелген жəне қатысуға 100-ден астам шетелдік компаниялар ниет білдіріп отырған ҮИИДБ-ны жүзеге асырудың екінші бесжылдығына сəйкес келеді. Жалпы инвестициялық портфель 6 триллион теңгені құрайды, мемлекеттің үлесі – 15 пайыз. Президентіміз өзінің Жолдауында аталған жоспардың орасан зор қаражат пен еңбекті, аса ауқымды жұмысты қажет ететінін айта келе «Елдің өркенін білгің келсе, жолына қара» деген қағиданы сөзге тиек етті. Барыс-келіс пен алысберісте жол қатынасы айрықша маңызға ие екенін, көне замандарда ірі қалаларымыздың көбі Ұлы Жібек жолын жағалай қоныс тепкенін еске салды. Бүгінде де қайнаған тіршіліктің күре жолдардың
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
бойында екенін, жол – шын мəнінде өмірдің өзегі, бақуатты тірліктің қайнар көзі екендігін, сондықтан да барлық аймақтар теміржолмен, тас жолмен, əуе жолымен өзара тығыз байланысуы керек екендігін айрықша айтып өтті. Еліміздің бас қаласы – Астанада тоғысқан тоғыз жолдың торабы елорданың жасампаздық рухын тарататын өмір - тамырға айналуға тиістігін, аймақтардың өзара байланысын жақсарту елдің ішкі əлеуетін арттыратынын, облыстардың бірбірімен сауда-саттығын, экономикалық байланыстарын нығайтатынын, ел ішінен тың нарықтар ашылатынын, осылай алысты жақын ету – бүгінгі Жолдаудың ең басты түйіні болатындығы туралы нақтылап айтты. Бұл орайда, бірінші кезекте, негізгі автожолдар жобасын жүзеге асыру қажеттілігі, Батыс Қытай – Батыс Еуропа; Астана – Алматы; Астана – Өскемен; Астана – Ақтөбе – Атырау; Алматы – Өскемен; Қарағанды – Жезқазған – Қызылорда; Атырау – Астрахань бағыттарына бүгінгі заманауи тас жол салу. Сонымен қатар елдің шығысында логистикалық хаб жəне батысында теңіз инфрақұрылымын құруды жалғастыруды, көрші елдерінің «құрғақ» жəне теңіз порттарында терминалдық қуаттар салу немесе жалға алу мəселесін ойластыруды тапсырды. Сондай-ақ, индустриялық инфрақұрылымдарды, жобаларды дамыту бойынша құрылыс материалдарына, көліктік коммуникациялық, энергетикалық жəне тұрғын үй - коммуналдық салалар үшін өнімдермен қызметтер көрсетулерге үлкен сұраныстар тудыратынын негіздеді. Осыған байланысты, жұмыс істеп тұрған арнайы экономикалық аймақтарда инфрақұрылымдар қалыптастыру жұмыстарын аяқтауды, Үкіметке оларды нақты жобалармен толықтыру бойынша жедел шаралар жасау керектігі, өңірлерде шағын жəне орта бизнес өндірісін дамыту мен қосымша инвестициялар тартуға бағытталған жаңа индустриялық аймақтар салу мəселесін ойластыру қажет екендігі баса айтылды. Елімізде туризмді дамытуды жолға қою қажеттілігі де айтылды. Энергетикалық инфрақұрылымдарды дамыту бойынша «Екібастұз – Семей – Өскемен» жəне «Семей – Ақтоғай – Талдықорған – Алматы» бағыттарында жоғарғы вольтты желілер салуды жоспарлау қажеттілігі айтылды. ТКШ мен су жəне жылумен қамтамасыз ету желілер инфрақұрылымдарын жаңғырту, тұрғын үй инфрақұрылымдарын нығайту қажеттілігі де нақтыланды. Жалға берілетін тұрғын үй құрылысына көзқарасты қайта, жаңаша қарауды ұсынды. Сондықтан, 2015-2016 жылдар ішінде жалға берілетін тұрғын үй құрылысын қаржыландыруды қосымша 180 миллиард теңге сомасында ұлғайтылатын болды. Əлеуметтік инфрақұрылымдарды дамыту бойынша, бірінші кезекте, апатты мектептер мен үш ауысымда оқыту проблемаларын шешу. Бұл мақсатты орындау үшін 70 миллиард теңге тапсырды. Балалар бақшасы мен мектепке дейінгі мекемелерде орындар тапшылығын түбегейлі қысқарту үшін 3 жыл бойы қосымша 20 миллиард теңге бағыттауды міндеттеді. Шағын жəне орта бизнес пен іскерлік белсенділікті қолдау бойынша жұмысты жалғастыру қажеттілігі де назарда болды. Еліміздің əлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету жəне экономиканы сыртқы қолайсыз жағдайлардан қорғау мақсатында Ұлттық қордан 2015-2017 жылға дейінгі кезеңге жыл сайын қосымша 3 миллиард долларға дейін бөлу жөнінде шешім қабылданып, Үкіметке ұлттық қордан қаржы бөлу үшін тиісті шешім дайындауды тапсырды. Сондай-ақ, Үкімет қажетті шаралар қабылдап, осы қаржылардың тиімді əрі оңтайлы пайдаланылуын қамтамасыз етуі керектігі қолдап айтылды. Білім беру, денсаулықты сақтау, ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламаларымыздың да жалғаса беретіндігі ерекше айтылды. «Нұрлы жол» Жаңа экономикалық саясат – Əлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына бару жолындағы біздің ауқымды қадамымыз» - деп Елбасымыз өзінің сөзін түйіндеді. Біздер, прокуратура, құқық қорғау қызметкерлері Президентіміздің жолдаған «Нұрлы жол» жаңа саяси бағдарламасын толық қолдай, қуаттай отырып, мемлекетіміздің тұрақты даму жолына арналған бағдарламаның нақты іске асып, орындалуына тынымсыз, қажырлы жұмыстар жүргізетін боламыз. А. А. БАЛТАБАЕВА, Оңтүстік Қазақстан облыстық прокуратурасының сотта мемлекет мүддесіне өкілдік ету Басқармасының аға прокуроры, 1-сыныпты заңгер, Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару Академиясының түлегі, заң ғылымдарының магистрі.
Ақпарат орталығы арқылы журналистер бір-бірімен байланыс орната алады Қазақстанда www.ic24.kz жаңа интернет-порталы ашылды. Ол мемлекеттік мекемелердегі баспасөз қызметкерлерінің, ірі компаниялардың, Үкіметтік емес ұйымдар мен журналистердің жұмысын айтарлықтай жеңілдете түспек. Ендігі жерде аймақтық баспасөз қызметкерлері мен БАҚ астаналық əріптестері секілді ақпаратты алу жəне тарату мүмкіндігіне ие болады.
№03 (208) 23.01.2015 жыл
4
Соның нəтижесінде, қоңырау шалған əрбір журналистке баспасөз хатшысы жауап беруге мəжбүр. Мұның барлығы да баспасөз мəлімдемесін жазуға кедергі келтіреді. Мəселен, журналистің жұмысына қайта-қайта кедергі жасала берсе, оның жұмысы өнбейді жəне мақаласы жазылмай қалады. Мұндай жағдайда жұмыс істеу қиынға соғатыны рас. Ал егер баспасөз қызметі баспасөз мəлімдемесін жазып, оны ақпарат орталығына жүктейтін болса, барлық журналистер мəлімдеменің дайын
БАҚ ПЕН БАСПАСӨЗ
ҚЫЗМЕТIН БАЙЛАНЫСТЫРАДЫ
Ақпарат Орталығы www.ic24.kz жобасының бас директоры Ерлан Рамазановтың айтуынша, енді БАҚ пен баспасөз қызметінің өкілдері арасында түсінбеушіліктер болмайды. – Қандай да бір маңызды оқиға орын алса, журналистерге ақпарат шұғыл түрде қажет. Ал, журналистердің көп екені белгілі.
жəне онымен жұмыс істеуге болатыны жөнінде хабарлама алады. Қаншама уақыт үнемделеді! - дейді Е.Рамазанов. Ақпарат орталығы арқылы журналистер бір-бірімен байланыс орната алады. Бұл порталдың əсіресе, аймақтық баспасөз қызметкерлеріне тигізер көмегі мол. Яғни, БАҚ-та мақалалар саны артады. Ал,
олардың жұмысы шыққан мақалаларға байланысты бағаланатыны жасырын емес. Бұдан бөлек, аймақтағы меншікті тілшілердің бірін-бірін тануына жол ашады. Сонымен қатар, оқырмандары да, əріптестері де танып, біліп отырады. Ол үшін ақпарат орталығының жеке кабинетіне кіріп, онда материалдарды жүктеуге болады. Еліміздің басқа қалаларында өтетін онлайн баспасөз мəжілістеріне шақыра бастайды. Осындай іс-шаралардың бейнежазбасын жаңа порталдан көруге болады. Ерлан Рамазанов жаңа порталдан тек қажетті ғана ақпаратты оқуға болатынын айтады. Күн сайын əр сайтқа кіргенше, бір жерден бəрін табуға болады екен. – Біз жаңалықтың қысқаша мазмұнын ғана береміз жəне толық мəтіннің сілтемесін көрсетеміз. Сонымен қатар, еліміздің азаматтары редакцияларға бармай-ақ, өздерін толғандырған мəселелері туралы порталға жаза алады. Оны күніне жүздеген журналистер оқитын болады. Жаңа портал БАҚ өкілдері үшін таптырмас көмекшіге айналатынына сенемін. Қазақстандық БАҚ-тың, соның ішінде аймақтық журналистердің мүмкіндігі өте мол. Тек оны барынша еліміздің жəне қазақстандықтардың игілігі үшін қолдана білу қажет, – дейді Е. Рамазанов. Э. АЙНАБЕКҚЫЗЫ.
Индустрияландырудың басты нысаны – жұмыссыздықты өршітпеу
2010 жылы дағдарысқа қарсы кешенді шара ретінде қолға алынған Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының алғашқы бесжылдығы 2014 жылы аяқталып, бүгінгі таңда индустрияландырудың келесі бесжылдығына дайындық кезеңі басталды. Бесжылдықтың бастапқы нəтижелері қазіргі таңда жоғары өнімнің жетістіктерін бере бастады, бюджетке триллиондаған теңгенің өнімдері түсуде.
Əлем елдері жұмыссыздықты күн тəртібіндегі ең өзекті мəселеге шығарған болса, индустрияландырудың арқасында Қазақстанда құрылған жұмыс орындары ел игілігіне айналып отыр. Тұтастай алғанда, бесжылдық индустрияландыру нəтижесінде қазақстандық экономика құрылымында маңызды қадамдар орын алды десе де болады. Бұны бірқатар мысалдардан нақты айқындауға болады. Мəселен, осы алғашқы бесжылдықта қазақстандық экономикада өңдеуші өнеркəсіптің өсім қарқыны дəстүрлі өндіру саласынан асатын деңгейге тұңғыш рет жетіп отыр. Бұл туралы Елбасы былтырғы жылдың желтоқсан айындағы Индустрияландыру күніне орай өткен жалпыұлттық телекөпірде былай деген болатын: «Өткен бес жыл ішіндегі индустрияландырудың сипаты бəрімізге айқын. Біз əруақытта Қазақстан бай, жер қойнауында темір де, көмір де, мұнай да, газ да, алтын, күміс, мырыш та бар деп жүрдік. Алайда, сол байлықтың барлығын шикізат ретінде басқа елдерге тасымалдап, қызығын сол елдер көріп жатты. Неше жылдардан бері мен осыны айтып келдім, ал қазір біз сыртта жасап жатқан байлықты елімізге əкелуге бет бұрдық». Ал Индустрияландыру бағдарламасының алғашқы бесжылдығының нəтижелеріне келсек, 2010-2014 жылдар аралығында Қазақстанда бұрын мүлдем өндірілмеген мүлде жаңа 400 өнім түрі игерілді. Таукен өндіру саласының ІЖӨ-дегі үлесі 16,5 пайызға азайды. Ал өңдеуші секторда Қазақстан Тəуелсіздігінен бергі уақытта
экономикаға салынған барлық шетелдік инвестицияның 70 пайызын Индустрияландырудың алғашқы бесжылдығында алды. Тұтастай алғанда бес жыл ішінде Индустрияландыру картасында 770-тен астам жаңа кəсіпорын іске қосылды. Жоғары білікті, лайықты еңбекақы мен жаңа деңгейдегі 75 мың тұрақты жұмыс орны құрылды. Ал осының арқасында өнеркəсіптік секторда жұмыс істейтін қазақстандықтардың жалпы саны 1 миллионнан асты. Қазақстанда бұрын шығарылмаған демекші, индустрияландырудың бірінші бесжылдығында экономиканың машина жасау, мұнай өңдеу, электр энергетикасы секілді жаңа ірі салалары пайда болды. Айталық, осы жылдар ішінде машина жасау саласында теміржол вагондарын шығару 10 есеге, дизельдік локомотивтер 2,5 есеге артты, отандық автоөндірісте жеңіл автокөлік шығару 12 есеге, тракторлар 6 есеге көбейді. Мұнай қондырғыларын шығару бұған дейінгі көрсеткіштен 3 есеге өскен. Индустрияландыру инфрақұрылым базасының кеңеюіне де өзінің ықпалын тигізді: 4 мың шақырымнан астам автожолдар, 1700 шақырым теміржолдар салынды. Индустрияландыру саясаты экономиканың ілкімді секторы құрылыс саласына да тың серпін берді. Мəселен, осы жылдар ішінде Қазақстанда отандық құрылыс материалдарын шығару көрсеткіші 2 есеге артқан. 2010 жылы Қазақстанда шығарылатын құрылыс материалдары 15 пайызды құраса, қазір бұл көрсеткіш 80 пайызға жетіп отыр. Тұтастай алғанда, индустрияландыру саясаты арқасында Қазақстанда негізінен өзін-өзі қажетті тұрғыда қамти алатын түрлі салаларда өндіріс дами түсті. Соның ішінде, ауыл шаруашылығында 2010 жылмен салыстырғанда ірі қара мал басының саны 50 пайызға артты, өнеркəсіп жылыжайларының алаңы осы жылдар ішінде 3 есеге өсті. Соның ішінде Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлерімен етпен, сүтпен, нан
өнімдерімен, жемісжидектермен өзімізді толық қамтитын дəрежеге жетті. Сондықтан да, Елбасы айтпақшы: «Елімізге ештеңеден қорқудың қажеті жоқ. Өзіміз-ақ өмір сүре аламыз. Міне, бұл – біздің тəуелсіздігіміздің басты қағидаты. Осы негізгі көрсеткіштер бұдан əрі орнықтылана түссе, бізге еш алаңдаудың қажеті болмай қалады». Яғни, индустрияландырудың алғашқы бесжылдығы дербес дамудың алғышарттарын қалыптастырды. Дегенмен, дүниедегі дағдарыс əлі де жалғасу үстінде. Ал бұл дағдарысты лайықты еңсеру үшін əлі де бірінші кезекте тұтыну тауарларының барлығын елімізде толығымен қамтамасыз етілуі тиіс. Өйткені, импортқа тəуелді болмау, елдің экономикасын одан сайын тəуелсіз ете түседі. Елбасы Н. Назарбаев индустрияландырудың екінші кезеңіне қатысты тапсырма жүктеген тұста да осы мəселелерді меңзеген болатын. «Іздеген сайын табылып, игерген сайын көбейе беретін бір ғана қазына – бұл индустрия мен инновация. Бұл ретте ғылымды өндіріспен ұштастырып, инновацияға ие болу маңызды. Сонда ғана біз мақсатымызға жететін боламыз», – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Сонымен индустрияландырудың екінші бесжылдық кезеңінде шешілетін маңызды міндеттерге келсек, онда Елбасы ең бірінші кезекте аталған саясат аясында жұмыссыздық мəселесін ұтымды шешуді алға тартады. «Жер жүзінде 7 млрд. адам тұратынын білеміз, ал соның ішінде 15 жастан жоғары, жұмысқа қабілетті адамдар саны 5 млрд. адамды құрайды. Ал Жер бетінде ашылып жатқан тек 1,5 млрд. жұмыс орны бар. Ендеше, қалғаны уақытша жұмыс орындарында жүр немесе жұмыс іздеп жүр деген сөз. Бүкіл əлем қазір ең бірінші кезекте жұмыссыздықты жойғысы келеді. Сарапшылардың бағалауы бойынша, Жер бетіндегі адамдардың басым көпшілігі лайықты жұмыстың, лайықты жалақының болуын тілейді екен», – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Бұл ретте, Елбасы жақсы жұмыс миллиондаған адамдар өміріндегі əлеуметтік лифт болып табылатынын атап
өтті. Яғни, Президенттің айтуынша, жаңа, өнімді жұмыс орындарын көбірек аша алған мемлекет қана жеңіске жетеді. Сосын жұмыс орындарын ашуда шағын жəне орта бизнеске түсер салмақ маңызды. Бұдан бөлек, Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан экономикасының өсімін 6 пайыз деңгейінде қамтамасыз ету үшін жыл сайын шамамен 100 мың жұмыс орнын құру керектігін айтқан еді. «Өңдеуші индустрия жоғары кəсіби қызметтің 80 пайызын тұтынады. Индустриялық сектордағы бір жұмыс орны іс жүзінде қызмет көрсету секторындағы 3-тен 5-ке дейін жұмыс орнын құрады. Сол себепті, индустрияландыру бағдарламасы арқылы жыл сайын 30 мыңнан 50 мыңға дейін сапалы жұмыс орны құрылуы тиіс. Сонымен қатар, экономикалық өсім дегеніміз – жұмыс орындарының өнімділігін көтеру», – деп түйіндейді Мемлекет басшысы. Тұтастай алғанда, Президент индустрияландырудың екінші кезеңінде экономика саласында өршіл міндеттерді жүзеге асыруды алға тартады. Соның ішінде, 2020 жылға қарай жоғары технологиялық өнім үлесі ІЖӨ-нің 1,5 пайызынан 5 пайызына дейін өсуі тиіс. Кəсіби, ғылыми жəне техникалық қызметтер секторы бүгінгі 8ден 20 пайызға дейінгі өсімді қамтамасыз етуі қажет, республикада жаңа өңдеуші кəсіпорындар құрылуы қажет. «Сірə, бізге жаңа мұнай өңдеу зауытын жəне мұнай-газ саласының бірнеше ірі кəсіпорнын салу қажет болар. Қымбатқа түсетіндігіне қарамастан, олар химия өнімінің барлық бағытын қамтып, газдан дəрі-дəрмекке, киімнен полиэтиленге дейінгінің бəрін шығаруы керек. Сондайақ, Қазақстанда бүкіл əлемге қажет кабель өнімінің толық циклін қамтитын жаңа мыс қорыту комбинатын салуға тырысу керек. Жалпы алғанда, шаруа көп, индустрия осы жолмен жүруге тиіс. Үкімет алдына қоятын міндетім – жаңа 5 өңдеу зауытын салу үшін Қазақстанға ең кемі 5 ірі трансұлттық корпорацияны тарту», – дейді Президент Нұрсұлтан Назарбаев. Қанат МƏМЕТҚАЗЫҰЛЫ. ҚазАқпарат.
¦ÄIËÅÒ (Жалғасы. Басы өткен сандарда). Түскі ас кезінде өзімнен кейінгі тетелес інім Камал келіп қалды. – Оу, Камал паша, мақтап жүреді екенсің, дəмнің үстінен келдің, – деді ата інімнің сəлемін алған соң. – Сізді мақтамай кімді мақтаймыз?! Сізді жамандаған адамның аузы қисайып кетпей ме? – деді інім дастарқан басына отырып жатып. – Əй, Камал паша-ай! Аңдысып тұрған мына дүниеде кімнің жағасы бүтін дейсің?! Аты белгілі адамдардың бағы мен соры қатар жүретінін білмеуші ме едің? Олар қашанда нысанада тұрады. Сол нысанаға қатысы барлар да, үш қайнаса сорпасы қосылмайтындар да тисін-тимесін оқтарын ызғыта береді. Ол оқтың аты – өсек. Өсектің аяқ-қолы жоқ, бірақ күйдірмесе де, күйелеп кететін жүрісі сойқан. – «Аққа күйе жұқпайды», – деп Камал өзінше əңгімені демемек болды. Ата басын шайқады да: – Меніңше, бұл – нағыз əсіреқызыл сөз, осыны ойланбай айта саламыз. Əйтпесе, аққа жұқпайтын күйе болушы ма еді?! Жұққанда сол жұқсын. Қайта қараға күйе жұқпайды. Жұқпайды емес, жұқса да, білінбейді. Өйткені екеуінің түсі, табиғаты ұқсас. Екеуі де – қапқара. Ақтың соры – кез келген адам қалаған түске бояп алатындығында. Ал, жарайды, бұл – бітпейтін əңгіме. Өзің келмей кеттің ғой? – деп ата сөзді басқа арнаға бұрып жіберді. – Ертеде, – деп інім бір нəрсені орағытып бастады, – бір қыз күйеуге тиген соң, біраз жылдар бойы төркін жағына ат ізін салмапты. Содан бір күндері зорға келіпті дейді. Жеңгелері: «Қыз-ау, сонша уақыт ел-жұртыңды көрмей қалай шыдадың, сағынбадың ба?» – деп сұрағанда: «Əй, жеңешелер-ай, неге сағынбайын?! Бірақ менен несін сұрайсыңдар, келген жылы келін болдым. Келер жылы əлди бөпелі болдым, содан Қалжан туды, Балжан туды, Айжан туды...» – деп шұбыртқан екен. Мен де сол сияқты сан-сапалақ бірінің артынан бірі тізбектелген тірліктермен жүріп, төркініне жете алмаған келіншектің күйін кештім... Ата бастап бəріміз күліп, дастарқан басы көңілденіп кетті. – Камал паша, екеумізден үлкен бір қателік кетіп жүр, – деп ата тосын бір сөз айтқанда інім де, біз де екіұдай таңданыспен атаға қарадық. Ата бар денесімен Камалға бұрылып: – Мен құданы көрген жоқпын. Құдағимен де жөнді араласуға дəм жазбады, ол кісі де ерте кетті. Ал сен құда мен құдағидың сүт тауысқан кенжесісің, қара шаңырақтың иесісің. Жасың кіші болғанымен жолың үлкен. Сол үшін бұдан былай екеуміз баяғының құдаларынша төс қағыстырып амандасуымыз керек, – деді ата. – Үф-ф! – деді інім арқасы кеңігендей, – не қателік жасадым деп қалтырай бастап едім... Ата жымиып, мұртын бір сипап қойды да: – Біздің қазақта «құдай қосқан құдалар», «төс қағысқан құдалар» дейтін сөз бар. Оның мəнісін білмейтін қазақ жоқ. Қыз беріп, қыз алысқан екі жақ: «Құдай қосқан құда болдық, құшағымызды құдай жазбаса, адам ажыратпасын. Ендігі жерде мақсат-тілегіміз бір арнаға сайып, жүрегіміз бірге соқсын. Бірбіріміздің тынысымызды тыңдап, татулықынтымағымыз арта берсін!» – деп ізгі тілек, ақ ниетпен құшақтасып, төс қағыстырады. Құда болған сəттен бастап, олар кездескенде құшақ айқастырып сəлемдеседі. Бұлай амандасудың сыйластық пен бірлікке тигізер рухани əсері мол. Жас отау іргесінің берік болуының бір кепілі де осында жатыр. Содан кейін құдаларға байланысты қазақта «құйрық-бауыр жедің бе, құда болдым дедің бе» дейтін сөз бар. Бұл – құдаласу рəсімі болғанымен ерекше маңызды астарлы салт. Құдалық үстінде құйрық пен бауырды арнайы сый табақпен əкеледі. Екі құдаға: «Бауырдай жақын, құйрықтай жұмсақ əрі тəтті болыңыздар», – деп асатады. Дастарқан басындағы құдалықтың куəгері болып, қуанышқа ортақтасып отырған барлық қонақтар тегіс ауыз тиеді. Ал енді осы салттың терең мəні бар. Құйрық та, бауыр да екі бөліктен бірігіп, бір бүтінді құрайды. «Қыз беріп, қыз алысып құда болған кісілер енді құйрық пен бауырдай бір бүтін болып, бірбірімен мейірім-татулықта болуы керек» деген мағынаны білдіріп тұр. Бұрын құйрық-бауыр жеп құда болу қазіргі заманның неке куəлігінен де пəрменді болған, – деді ата. – Қай-й-дам! – деп дауысын соза інім сөзге килікті. – Мұндай əдемі салт-дəстүрлер ертеде болған шығар. Жалғыз əпкем жатжұрттық болғанда сіз айтқан жылы-жұмсақ дəмдіні жеп көрмеппін. «Қап, бүлдірмесе жарар еді...». Атаның шеке тамыры адырайып шыға келсе, не болары белгісіз. Сасқандағы əдетім – мұрынымның ұшы терлеп шыға келді. Əйтсе де інім шындықты айтып отыр. Мен келін болып Бəкеңнің нағашы апасы, яғни анасының туған əпкесінің қолына түскем. Ол кезде атаның отбасы бөлек еді. Құда-жекжатқа байланысты ешбір ырым-жырымдар жасалмаған болатын. Əзіл-қалжыңға келгенде қамшы салғызбайтын бауырым соны ілмектеп отыр. – Əй, мына құда сөзінің жүйесімен мені жығып кетті ғой! Қап!.. Қап, Алакөл асығымнан келмей, ағылып отыр едім, адам деген өзіне келер сөзді білмей, омақасады екен-ау!.. – деп қасақана сасқан болып жатыр ата. – Өзіңіз «құда-құда» деп қолпаштағанға желпініп кетіп, кішкене əзілдеп жатқаным ғой. Əйтпесе, сізбен үзеңгі қағыстыру қайда маған?! Көлеңкесі күндік жерге түсетін алып бəйтерек жел сөзге жығылушы ма еді, жығылмақ түгілі, сіздің шайқалғаныңызды қаламаймыз, – деп інім сөзін салмақтандырып жіберді. Ақылыңнан айналайын, інімнің алдыңғы əзілінің тігісін жатқызып, жол тауып кеткеніне іштей риза болдым. Қан деген қасиетті қойсаңызшы, бауырыма бүйрегім бұрып барады. Мен үшін бір ауыз болса да сөз айтатын адамның болғанына шүкір!
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
РУХАНИЯТ – Қарағым Камал, – деді ата ініме жылы шыраймен, – «құдаң құрдасыңдай болсын» демекші, мені сыйлап, көңілімді көтермелеп жатқаныңа рақмет! – деп інімнің арқасынан қақты. * * * – Бұрын қазақта казіргідей үлкен-кіші, еркекəйел жаппай сүйісіп амандаспайтын, – деді ата мен сусын апарғанда. Əлгінде Бəкеңнің кішкентайдан бірге өскен, бірге оқыған досы келіп, екеуінің орысшалап сүйісіп сəлемдескенін көрген болатын. Мына айтқан сөзіне сол сүйісу түрткі болды-ау деймін... – Əсіресе батпандай ер-азаматтардың кездескен жерде сүйісіп амандасуы деген қазақ қауымында бұрын атымен жоқ еді. Осы сүйісу Хрущевтің билік құрған кезінен кең етек алып, жайылып кетті. Жақсыны да, жаманды да алаламай тез қабылдай қоятын
Əр халық, əр ұлт өзіне-өзі ұқсағаны жақсы айналып-толғанбай-ақ өзіне тəн ерекше табиғатымен жеткізеді. Сырттай көрсеткісі келмегенімен бір ауыз сөзінен, бір қимылынан, көзқарасынан бұлтты жарып шыққан күндей жарқ ете қалатын аталық мейірімі бəрбір анық та айқын байқалатын. * * * Жарма есіктің бір жағын болар-болмас ашып сығалағанымда ата бір нəрсені жазып жатыр екен. Бөгет болып, ойын бөлмейін деп есікті ақырын қайта жаптым. Сол кезде: – Бермен келгін, – деп дауыстады ата. Мен кірген соң «отыр» дегендей ым қақты да, мұрынына қарай сырғып кеткен көзəйнегін түзеді. Кеудесін көтеріңкіреп, қағаздағы жазуды оқи жөнелді. – «Қай ұлттың болсын ана тілі, ата дəстүрі, салт-санасы – сол халықтың өзіндік қадірқасиетін, жан дүниесін, тұрмыс-тіршілігін көрсететін төл белгілері. Олар – бүкіл бір
Зейнеп АХМЕТОВА
Áàáàëàð àìàíàòû «талантымыз» бар. Бастықтың əр қимылын қалт жібермей, қайталап кəукелектейтін жағымпаз жампаңдығымыз тағы бар. Сөйтіп, жалпаңдап жүріп, жапалақ болып кетер ме екенбіз, құдай білсін... Ер-азаматтар қолдасып амандасушы еді. Сағынысып көріскенде құшақ айқастырып қауышатын. Міне, осыларды «еркекше сəлемдесу» дейді. Ал əйелдер өзара құшақтасып, сүйісіп амандаса беретін. Қариялар өзінің баласындай, немересіндей жастарды жақсы көріп еміренгенде құшағына қысып, арқасынан қағатын. Осы жерде бір нəрсеге тоқтала кетейін. Бұрын қазақтар ер баланы еркелеткенде басынан сипамаған. Арқасынан қаққан. «Басына сипау ұл баланы аяп, мүсіркеу сезімдерін туғызады, төмен қарап жүретін жасық болып қалады» деп түсінген. Ата-ана, ел-жұртына қорған болатын, шаңыраққа ие болатын ұлдың көзін жерден алмайтын жігерсіз, есіркеуді тілеп тұратын ынжық болғанын қаламаған. Ал арқасынан қаққанда ер бала батылданады, жігерленеді, еңсесін тік ұстап, тура қарауға дағдыланады. Неге болса да тайсалмай қарайтын қайратты, батыл болып ержетсін деп ұлды арқадан қағыпты. Ал қыздарды керісінше басынан сипаған. Қыз – жатжұрттық, қыздың бағы – үйде емес, түзде. Қыз басқа босағаны аттап, өзге үйдің отын жағады, ұрпағын өсіреді. Қызды «кететін бала ғой» деп еркелетеді. «Алдында не күтіп тұр екен, тағдыр-талайы қалай болады» деп басынан сипап аялаған. Қыз баланы басынан сипағанда басы еріксіз еңіс тартады, көз жанары төмен түсіп, жасырынады. Кісі бетіне бажырайып қарамайтын əдетке үйреніп, қызға лайық биязы мінез қалыптасады. Арқадан қағу мен бастан сипаудың осындай талғамды астары, тəрбиелік мəні бар екен. Ал енді əжелер мен апалар жасы кіші жақындарын жақсы көргенде ұл болсын, қыз болсын, оларды құшақтап, маңдайынан не қолынан сүйеді. Қазір де ел ішінде жиі болмағанымен бұл əдет сақталып келеді. Жас балалардың маңдайынан иіскеп не сүйіп: «Үлкен азамат бол!», «Бақытты бол!», «Өркенің өссін!», «Өмір жасың ұзақ болсын!» – деп тілектерін қос қабат айтып жатады. Тегінде жас баланы қазақтар, əсіресе кішкентай сəбиді бетінен сүймейтін, қызығып қарамайтын, таңданып сұқтанбайтын. Бұлар – тыйымдар. Ертеден келе жатқан осы ырым-тыйымдар негізсіз емес. Сəбилер құстың балапаны сияқты, нəзік əрі сыртқы əсерді өзіне тез қабылдайды. Ересек адамдар баланы мейірленіп сүйгенде əр адамның бойындағы əртүрлі деңгейде болатын биоөрісті сəби көтере алмайды. Сəбиде қорғану күші əлі жетілмегендіктен науқастанып қалады. «Көз тиді», «сұқ өтті», «аш кірді» деп жатамыз ондайда. Бұрын халық емшілері сумен ұшықтап, адыраспан, аршамен аластап, тұзбен аштап емдеп жататын. Əрине, ешкім де жас баланы əдейі ауыртайын демейді Көп адамдар өзінің бойында, көзінде қандай дəрежеде өріс бар екенін біле бермейді, ол тіпті ойына да келмейді. Сондықтан сəбиге қатысты жерде үлкендердің абайлап, сақ болғандары жөн. Өте еміреніп жақсы көру зардапсыз емес, балаға қауіп болуы ықтимал, – деді ата. Мен осы əңгімеден соң ойланып қалдым. Атаның өзі жас балаларға онша жұғыса бермейді. Балаға үйірсектігі шамалы. Бір қарағанда баланы жаратпайтын секілді əсер қалдырады. Өзге адамдар сияқты жас баланы құшақтап, елжіреп сүйгенін өз басым көрген емеспін. Біреудің баласына керемет көңіл бөлгенде «жақсы бала екен ғой» немесе «жігіт екен ғой өзі» деп қана қолынан ұстап, арқасынан қағып қояды. Жас балаға тура қарамай, басынан, иығынан асыра назар салады. Атаның тіке қараған отты жанарына бала түгілі ересек адамның төтеп беруі екіталай. Өзгені былай қойғанда, елу тоғыз жасында алғаш көрген немересін де көпе-көрнеу жақсы көре бермейді. Алғашқы кездерде атаның осы салқындығын түсінбейтінмін əрі жүрегіме тікендей қадалатын. Біз атаның қолына көшіп келіп, бірге тұрған соң ғана сырын ала бастадым. Ата баламен ойнауды білмейді, олармен үлкен адамша сөйлеседі. Немересінің толып жатқан бітпейтін сұрауларына жалықпай жауап береді. Бала қиялын жетелеп, оны əдейі сөзге салып, ойлау қабілетін өрістетеді. Қате кеткен бұрыс жерін сол замат түзеп, түсінік береді. Керек жерінде солдат құсатып қақшитып тұрғызып қойып, қаталдығын да көрсетіп жібереді. Бірақ қорқытпайды. Атаның көп қолданатын əдісі – қайталау. Немересіне əлденені үйреткенде осы əдісі арқылы нəтиже шығарады. Ержанға деген аталық пейілін
халықтың өмір жолында ғасырлар бойы мысқалдап жинаған рухани қазынасы, ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған ардақ-мұрасы. Онсыз қара шаңырағы бар іргелі ел болып, бүтін ұлт болып қалу мүмкін емес. Ана тілі, ата дəстүр өзінен-өзі жалғаспайды немесе біреу сырттан келіп сен үшін көсегеңді көгертіп сақтап та бермейді. Халықтың өз бетбейнесінен айырылуы не сақтап қалуы – əрбір ұрпақ өкілінің өзінен кейінгі ізбасарларына бабалар аманатын қай сапада жеткізуіне байланысты», – деп көзəйнегін алып былай қойды. Жаңағы оқыған қағазды маған ұсынды. Сынып кетер нəзік затты ұстағандай қос қолымды тең созып, абайлап қағазды алдым. Неге екенін толқып кеттім. Ата мұны байқамады дей алмаймын. Бірақ ештеңе көрмегендей, сезбегендей сөз бастады. – Өкінішке қарай, арқау жіпті босатып алдық. Ескектен айырылған су бетіндегі қайықтай теңселіп қалтылдап жүрміз. Бабалар аманатына адал бола алмай, күнəміз көбейді. Қашан тəубеге келерімізді кім білсін?! – деді. Көкті қымтаған бұлттай қабағы түнеріп, біразға дейін тұйықталып қалды. Атаның күрт өзгерер мінезіне төселген жанмын. Сондықтан үндемей тым-тырыс отырдым. Арасында көзімнің астымен ұрлана қарап қоямын. Тастан қашалған мүсіндей бір нүктеге қадалып, міз бақпай қатып қалған. Қоңырқай өңі қарауытып, буырыл мұрты айбат шеге едірейіп, онсыз да қисая қоймайтын кірпі шаштары атой салған қалың қолдай өре түрегеліп, тікірейіп кетіпті. Атаның қабырғасын қайыстырып, жанын кемірген күйдің не екенін аңғарып отырмын. Əлгінде өзі оқып берген түйдек-түйдек ойлы сөздері мына қиналысының жауабы еді. «Саналы ерде ұйқы жоқ», өз басының мұратын күйттеп, жан тыныштығын бағып жатқан жоқ. Ұлттық құндылықтардың қиюы кетіп, ұлттық намыссыздық пен жан мүгедектігіне душар болсақ, кейінгі ұрпақ кім болады деп күйзеліп отырғаны анық. – Зерігіп отырсың ба? – деп ата оқыс үн қатқанда: – Ойланып отырмын, – дедім. «Үкі батылдығынан түнде ұшпайды», тайғанақтамай тақ еткізіп жауап бергенім батылдығым емес, шынымен, ойланып отырғам. – Ойлайтын ми болмаса, тыңдайтын құлақ əркімде бар. Иə, естігенді саралайтын сана болмаса, айтылған сөз тастаққа түскен дəнмен тең, солай ма?! – Солай секілді... – Секілді-мекілді деген дүдəмал көмескі сөзге көп əуес болмағын. Айтар ойыңның негізі – берік, ішкі сүйегі түзу болса, солқылдақ, буыны бос сөзді қоспай, түйіп сөйлегін! Ұқтың ба? – Ұқтым, ата. – Менің ығыма неге жығыла бересің? Əлде «бəлесінен аулақ, қырсық шалдан құтыла салайын» деп, бəріне бас изейсің бе? Ə дегенде үндей алмай қалдым. Ата алдында əр сөзіңді өлшеп сөйлемесең, əлдеқалай боларыңды болжай алмайсың. Дегенмен «көтерем көтерілсе, көштің алдын бермейді» дегендей, əлдебір күш қолтығымнан демегендей осы жолы мен де көтеріліп кеттім. – Ата, мен сөз түсінетін жақсы тыңдаушымын, – дедім шімірікпей. «Тым аспандап кеттің» дейді ішкі бір үн мені ұялтқысы келіп. Дəл қазір ұяла қоймадым. Ақиқатты айттым. – Сөз түсінеді деп сенген соң саған көп сөйлеймін. Бірнеше күннен бері үздік-создық айтып жатқан сəлем төңірегіндегі əңгімелеріміз де – бабалар аманаты. Мен білгенімді саған айтам, сен өзіңнің балаңа айтасың, үйретесің. Кейін балаң өз баласына айтса, сөйтіп, бір шаңырақта бабалар аманаты жалғасады. Күнделікті тілімізде «елге еңбек сіңіріп, халыққа қызмет ету» деген сөз əр деңгейде жиі айтылады. Мұның шынайы мəнін көбі ұға бермейді. Елге еңбек сіңіріп, халқыңа, ұлтыңа қызмет ету деген – ең алдымен, ана тіліңді, ата дəстүріңді отыңның басында сақтап, ұрпағыңның бойына сіңіру деген сөз. Осыны ұмытпаған адам өз халқының алдында жеген нанын, татқан тұзын ақтайды. Басқа үшін жауап бермеймін, əркімнің өз еркі өзінде. Бірақ мына менің өз тұжырымым – осы! Балаларым ретінде сендерге де мұны аманат, өсиет етемін. – Кіруге бола ма? – деген Бақыттың дауысы естілді. – Кіргін, – деді ата. Бірдеңенің жөнін сұрауға келді ме десем, креслоның арқалығына шалқая жайғасып отырып жатыр. Жазудан қолы бос болса, ара-
арасында біздің қасымызға осылай келіп əңгіме тыңдап, өзі де кірісіп кетеді. Қайта бұл келгенде сөз жанданып, ажарланатыны бар. Мен секілді ішкі сырын бүгіп, тымырайып үнсіз отырмайды. Айтып қалатын жерде көбінесе аузымды бағып, талай нəрсе ішімде босқа өледі. Бəкеңнің жөні бөлек, ойындағысын сырғанақтатпай, көсілтіп əкете береді. Əкесіне сұрақ қояды, таласады. Кейде əңгіме ауаны қисайып бара жатқанда аяқ астынан қисынын тауып, оң жамбасқа оңай келтіріп, сытылып кетеді. Ал кейде қиямпұрыс қиқарлығына басып, атаның ыңғайына икемделе қоймай, теке тіреске түсіп, есе теңдік бергісі келмей, тым өзеуреп кеткенде ата жынын қағып алады. Қасынан қуып та шығады. Бір қызығы, екеуі де мұндай шекісулердің аяғын шиеленістірмейді, соңы кексіз бітеді. Тағы бір байқағаным, дүниені аралап кететін үлкен ауқымды əңгімеге кіріп кеткенде, егесу жоқ, бірінің ымын бірі түсіне қояды. Тегі бір болғандықтан шығар... – Неге үндемей қалдыңдар? Сəлемдерің бітіп қалды ма? – деді Бəкең қулана жымиып. Ата оның сөзін құлағына ілмей, елеусіз қалдырды. – Онда мен сендерге əңгіме болатын бір нəрсе айтып берейін, – деп Бəкең тағы үн қатты. – Ішіңе сыймай бара жатса, айтқын, тыңдайық, – деді ата. – Өткенде Жазушылар одағының алдына бір жігіт Мəриям апа Хəкімжановаға: «Ассалаумағалайкүм, апа!» – деп қолын кеудесіне қойып, сəлем берді. Ана кісі: «Бар бол, айналайын!» – деді. Шынымды айтсам, əйел адамға бұлай сəлемдесуді бірінші рет естідім. Өзім əдеттегідей «сəлеметсіз бе, апа» деп амандастым, – деп əкесіне сұраулы жүзбен қарады. – Ы-ы-ым... Мына бауырлас өзбек, ұйғыр халықтарында қыз-келіншектер, жігіттер мен балалар өздерінен жасы үлкен ер адамға да, əйел адамға да: «Саламалейкум!» – деп қолын кеудесіне басып сəлем береді. Бұл салт олардың өздеріне жарасып тұрады əрі ұлттың бір ерекшелігі секілді табиғи көрінеді. Дүниежүзіндегі барлық мұсылман халықтар «ассалаумағалайкүм» деп амандасады. Өйткені бұлайша сəлемдесу – ислам дінімен бірге келген. Десек те, əрбір ұлттың ислам дінінен бұрынғы таным-нанымы болғаны тарихтан белгілі. Мүмкін сондай бір өзіндік ұғымдардың əсерінен бе, əйтеуір, қазақта ер адамдар ғана бір-бірімен «ассалау» деп сəлем береді. Ал ер адамдар – əйелдерге, керісінше əйелдер – ер-азаматтарға немесе өзара олай сəлемдессе, көзге де, көңілге де біртүрлі томпақ көрінер еді. Сонда да, жиі болмағанымен ел сыйлайтын үлкен əжелерге, өзің айтқан Мəриям апа секілді ел анасы болып кеткен кісілерге жігіттердің жоғарыдағыдай сəлемдесуінің ешбір қателігі жоқ. Құлаққа салқын естілмейді, қайта ерекше ілтипат белгісіндей салмағы арта түседі. Бірақ əйелдердің барлығына таралған əдет емес. Қазақта бұл жаппай сипат алмаған. Сəлем жосындарының түрлерін айтқанда бір нəрсе ойымнан қалыс қалыпты, ұмытыппын. Олар – балдыз бен жезденің, қайны мен жеңгенің арасындағы амандасулар. Бұлардың былайғы адамдармен есендесу шеңберінен шығып кететін тұстары бар. Өзге ұлтты білмеймін, ал қазақта балдыз-жезде, қайныжеңгелер əзіл-қалжыңдары жымдасатын, əңгімелері жалғасатын, ойын-күлкілері жарасатын өте бір тату жандар болып келеді. Бір-біріне батып та, батыл да сөйлейтін əрі оған ешқайсысы шамданбайтын, өзгеге айтпайтын жүрек түкпіріндегі сырларын өзара ашатын да – осылар. Қазақ ғұрпында балдыздың жездеге наздануы, қайнының жеңгеге еркелеуі сыйластығы ерекше сүйкімді қарымқатынас болып саналады. Тонның ішкі бауындай жандары жақын сырлас əрі қимас болғандықтан олар қолдасып та, құшақтасып та амандаса беретін. Бұл еркіндікті қазақ атаулы біледі, түсінеді. Сонда да үлкендердің көзінше əдептен озбаған. Өз қатарларының арасында немесе қариялардың көзінен тасалау болмаса, кез келген жерде жұрт көзінше бойларын тартып ұстап, ұстамдылық қалыпты сақтаушы еді. Əдетте, өз халқыңның ұлттық өнегеөлшемдері қашанда ерекше сезіліп, басқалардікінен озық көрінетіні бар. Бұл – барлық ұлттарға тəн табиғи қасиет. Алайда «менікі артық, басқанікі нашар» деген жаңсақ ой тумаса керек. Əр нəрсенің үйлесім тауып жарасатын өз ортасы, өсіп-өнетін өз топырағы бар. Саналы адам елін-жұртын, оның ұлттық табиғи болмысын ардақтай отырып, өзгенікін
№03 (208) 23.01.2015 жыл
5
құрметтеп түсінуі керек. Өзін зор санап, өзгені қор санау – көргенділік емес, өзімшілдіктің, надандықтың бір белгісі. Ал енді туған халқыңды білмей, оның жанын ұғынбай тұрып, басқанікін келістірем деп еліктеу де кісілік емес. Ол намыссыздыққа жетелейді. Намыссыздық – жаман дерт. Оның өсер ұрпаққа, халықтың келешегіне кесірін тигізетінін ешқашан ұмытпау керек. «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні», əр халық, əр ұлт өзіне-өзі ұқсағаны жақсы, – деп ата баласының сөзіне орай мол мағлұмат беріп тастады. – Түсінікті, – деп Бəкең атаның темекісіне қол созды. – Ей, бұл жерге темекі тартпа! – деп ата баласының қолын қағып жіберді. – Охо, екеуміз қосылып түтіндетсек, келінің «копченный» болып кетеді дейсің бе? Зейнептің онсыз да қырып алар еті жоқ. Ал қаңқасы ысталған сайын мықты болады, – деп мəз болды. Мен бейтараптық танытып, қыңқ етпедім. Мен үшін ата баласына өзі-ақ жауап берді. – Пəруадігəр! Не деген көкауыз едің?! Жүйелі əңгіменің жалауын желге ұшырып, қысыр сөзге неге əуестене бересің осы? – деді ата. Бірақ қаһарланған жоқ, салқын үнмен айтты. – Кешіріңдер, жай əзілдегенім ғой, – деп Бəкең лезде монтия қалды. Əншейін қулық жасап отыр, атадан артық сөз естуден сақтанған сиқы. – Мен сендерге сəлемге қатысты бір жұмбақ айтып беремін, – деді ата сөзді мүлде басқа бағытқа бұрып, – мен айтып болған замат екеуің де кетесіңдер. Понятно вам? Бақытжан – «понятно», мен «түсінікті» дедік. Ата жұмбағын бастады. – Əулиеата елінде Талас өңірінің бойындағы шалғынды, көк майсалы жерге жан-жақтан тоғыз жол келіп түйісіп, тоқайласады. Сол үшін тоғыз жолдың торабын «тоғызтарау» атап кеткен екен. Бір күндері сол Тоғызтараудағы алып бəйтеректің саясында тоғыз жолаушы кездейсоқ кездесіп, бас қосып қалады. Жиналғандар бір-бірімен тегіс қолдасып, есенсаулық сұрасады. Сонда бір жолаушы: «Бəріміз қанша мəрте қол алыстық?» – деп сұрапты. «Өзгелеріңді білмеймін, мен сегіз адаммен амандастым», – депті біреуі. Сонда тоғыз адам бір-біріне қанша рет қол берді? Бүгін мазамды алмаңдар. Шешуін таба алсаңдар жауабын ертең айтасыңдар. Енді қайқайыңдар! – деді ата есікті нұсқап. Біз үнсіз шығып кеттік. * * * Жұмбақ шешуге менің мұршам болған жоқ. Азанғы пойызбен Жуалыдан Майысжан көке келді. Бұл кісі – атаның інісі. Əкесінің кейінгі жұбайы Айқан əжеден туған. Фамилиясы Момышев. Атаға бір шаруамен келген екен, бір қонып ауылына қайтты. Ас-судың қамымен кіріп-шыққаным болмаса, не əңгіме болып жатқанын білмедім. Туыстардың арасындағы сөзге кірісіп, бөгет те болмадым. ...Кешкі астан соң атаға шай апара жатыр едім, Бəкең алдымды орап, атаның бөлмесіне кіріп кетті. Мен келгенде Бəкең жайғасып отырыпты. – Екеуіңнің қабаттаса келгеніңе қарағанда жұмбақты шешіп тастаған сыңайларың бар ғой, – деп ата бізге қарады. – Мен шештім, – деді Бəкең. Мен үндеген жоқпын. Шешпек түгілі ойлаған да жоқпын. Үйде қонақ болған соң ба, жұмбақ талдауға зауқым соқпады. – Кəне, тыңдап көрейік, айтқын, – деді ата. – Барлық қол алысулар саны – 72, – деді Бəкең. – Оттапсың! Мектепте есепті екі мен үшке оқығаның көрініп тұр. – Егер əрбір адам өзінен басқа сегіз адамға сəлемдессе, 72 болмай, қанша болады екен? – деп Бəкең де дес бергісі келмеді. – Сенің есебің бойынша тоғыз адам бірбірімен екі реттен амандасқан болып шығады. Ал олар бір реттен сəлемдесті. Ол 36-ға тең. Бірінші кісі өзінен басқа сегіз адаммен амандасады, екінші жолаушы – жеті адаммен, үшіншісі – алтауымен, төртіншісі – бесеуімен, бесіншісі – төртеуімен, ал алтыншысы – үшеуімен, жетінші адам – екеуімен, сегізінші кісі қалған бір адаммен қол алысты. Сонда барлық қол алысу саны – 36. – Мынаны қайтадан жақсылап есептемесем, əлі миыма толық жетпей жатыр, – деп Бақытжан жеңілгенін мойындады. Мен аузымды бағатын əдетіме бастым, өйткені дым ұқпадым. Осы кезде ата маған бағыштап: – Балам, біз соқпаған сəлемнің қандай түрі бар? – деп сұрады. – Келін сəлемі, – дедім. Өзім келін болған соң ба, аузыма оңай түскені осы болды. – Оны менсіз де жақсы білесің. Одан да күйеу жігіттің сəлемін айтып берейін, ары қарай көре жатармыз, – деп сəл үндемей ойын жинастырғандай болды да: – Бұл – ұмытылып, көп жерде естен шыққан ырым. Күйеу жігіт қалыңдығын əкетуге келгенде қыз жақ əдейі арнап, бір малын сояды. Қыз ұзату тойына дейін «ұрын» келген күйеу қайын жұртына келіп жүргенімен, қайын ата үйіне – үлкен үйге кіруге əлі құқылы болмайды. Қызды ұзатар кезде ғана қайын ата шаңырағының табалдырығын аттатады. «Есік көру» ғұрпын жасайды. Табалдырықтан аттаған күйеу жігіт тəжім жасап кіреді. Тəжім жасау деген – оң қолын кеудесіне басып, басын ию. Əлгі арнап сойған малдың майынан отқа май құяды. Бұл «осы елге күйеу бала оттай опалы болсын, оттай ыстық болсын» деген ниеттен шыққан. Қариялар күйеудің қадамына құтты болсын айтып, ықыласпен бата береді. Содан бастап қайын жұртының үлкен адамдарына күйеу жігіт тəжім жасап амандасатын болады. «Пайғамбар да күйеуін сыйлаған» деп қайын жұртының үлкен-кішісі ерекше сыйлайды, еркелетіп бауырына тартады. (Жалғасы бар).
¦ÄIËÅÒ ҰЛЫ ЖЕҢІСКЕ – 70 ЖЫЛ
«Отан» деген бір ауыз сөздің қадірі ерекше рух беретін
«ЕР ЕСІМІ - ЕЛ ЕСІНДЕ МӘҢГІ ҚАЛУЫ ТИІС» (Соңы. Басы 1-бетте). Əскери госпиталға Серік бауырымызды құттықтау үшін Свердлов облысының губернаторы Евгений Куйвашев, Свердлов облысы бойынша адам құқықтары жөніндегі өкілетті адам Татьяна Мерзлякова да келіп, оны шын көңілден құттықтаған жəне мұндай теңдессіз ерлік жасаған офицердің тез арада аяғына тұрып, қайта əскер сапына қайта оралып, Ресей үшін қызмет жасауына тілектерін айтқан.
Қандасымыз Серіктің осы жасаған ерліктері жайлы ғаламтор арқылы ғана естіп, мақтаныштан төбеміз көкке жетіп, бөркімізді аспанға лақтырып жатқан кезде, өкінішке орай, отандық ақпарат көздерінің ол туралы жұмған ауыздарын ашпастан, оның ерлігі жайлы елімізге хабар таратып, қалың қазақтан сүйінші сұрамағанына бас шайқап, таңданбастан басқа шарамыз қалмады. Түймедейді түйедей етіп дабырайтып жазатын бұқаралық ақпарат құралдарының неге бұл қуанышты хабарды құлақтары есітуден қалып, жақ ашпастан, саңырау бола қалды? Өз кезегінде, ормандай болған орыс халқы қазақ баласының ерлігі жайлы қуанышты ақпаратты шартарапқа жеткізіп жатқанда, біздікілер халықтың көкейінен мүлдем шықпайтын, əлдебір жалаң сенсацияларды жариялаумен болды. Соның ішінде, кешегі Алматы қаласында жайласқан – Сəн колледжіндегі граната жарылысы нəтижесінде, бір қыршын жас қыздың өмірден озып, бірнеше оқушылардың ауыр дене жарақаттарын алғандығы жайлы осы кезге дейін байбалам салумен қатар, «оқу орындарында алғашқы əскери дайындық пəнінің оқу бағдарламасының қажеттілігі бар ма?» деген сияқты халыққа түкке керексіз мəліметтерді таратумен ғана болған жоқ па?! Мына тұрақсызданып, мың түрлі өзгеріп тұрған заманда басын аулақ қылсын, «жаман айтпай жақсы жоқ», егер ел басына күн туып, алғашқы əскери даярлықтан мүлдем хабары болмай, «қаруды қалай ұстауды білмей өскен жастарымыз елді қалай қорғайды?» деген қарапайым сұраққа, сол ақылдылар қандай жауап берер екен? Кешегі өткен сұрапыл Ұлы Отан Соғысына 18 жасына енді тола сала Отанын қорғауға аттанып, талай ерлік жасаған қыршын болған боздақтарымыздың жасаған ерліктерін ұмытуға бола ма? Кеше ғана өмірден өткен, еліміздің бұрынғы Қорғаныс министрі, Кеңес Одағының Батыры, еліміздің тұңғыш Халық Қаһарманы 19 жасында-ақ рота командирі болып, 20 жасында батальон командирі бола жүріп, Кеңес Одағының Батыры атағын алған, армия генералы Сағадат Нұрмағамбетовтің ерлігі ел есінде. Біртуар батыр Бауыржан атамыз қылшылдаған жас шағында-ақ, 1941 жылдың қақаған аязында, неміс фашист басқыншылары Мəскеудің түбінде тұрып, Кеңес Үкіметінің астанасын міне басып аламыз деп тұрған шақта, батальон командирі болып, жеке құрамының көбі қазақ ұлтының сарбаздарынан тұратын Панфилов дивизиясының құрамында неміс басқыншыларына тойтарыс бергенін де естен шығаруға əсте болмас. Білмеген жұрттың құлағына алтын сырға, əскери тілде бір батальон 4 ротадан тұрады, ал əрбір рота 4 взводтан болса, сол аталған қазақтан шыққан командирлер 400дей сарбаздан тұратын батальонды 19-20 жастарында-ақ басқарып, теңдессіз ерліктер жасаған болатын. Ал қазіргі жастарымыз өз Отанын қорғау конституциялық заңмен бекітілген қасиетті борыштары мен міндеттері екендігіне қарамастан, олар керісінше, елін қорғаудан жалтарудың қасақана жолдарын іздеп, əскер қатарына барудан əдейі қашып жүргендері, ащы да болса шындық емес пе? Оны шықпағыр көзіміз көріп жүрген де жоқ па? Елді қорғайды деген өрімдей жастарымыз түнгі клубтардан шықпай, қымбат көліктерде сайрандап, бір емес, бірнеше рет мас күйінде басқарып, өздері сияқты жас бейкүнə достарын басып, өлтіріп жүргендеріне мына теледидардан көріп, куə болып жүрген жоқпыз ба? Осындай батыстың тəрбиесіне сусындап, тайраңдап жүрген жастарға, Серік бауырымыздың жасаған ерліктері жайлы дəріптеп, ұлағаттап, отансүйгіштікке баулып, олардың Отанға деген патриоттық сезімдерін оятудың орнына, БАҚ көздерінен оқу орындарында алғашқы əскери дайындық пəнінің оқу бағдарламасына қажеттілігі жайлы байбалам салып жатқанын ғана көрудеміз. Сөз жоқ, менің жеке пікірімше, мұндай арнайы əскери пəндерді оқу орындарынан алып тастау, қазіргі таңда қылмыс жасаумен
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
пара-пар. Бірақ, оны қандай арнайы əскери оқулықтарымен, əскери білімдері бар тəжірибелі мамандармен, құралдармен қамтамасыз ету, бұл басқа əңгіме. Мұндай мəселемен Білім беру, Қорғаныс министрліктері бірлесе отырып айналысуы қажет. Кешегі Кеңес дəуірінде орта мектептерде, орта жəне жоғары оқу орындарында, оқушылар мен студенттерді алғашқы əскери дайындықтан өткізетін, ал мектеп оқушылары болса, арнайы əскери
киімдермен, құралдармен жабдықталып, «Зарница» деген атаумен аталатын əскери оқу жаттығуларына қатысатын. Сол кездегі оқу орындарында əскери граната жарылып, басқа да оқыс оқиғалар салдарынан оқушылар жазым болыпты дегенді естімейтінбіз. Өйткені мұндай іс-шаралар қатаң бақылаудан өтіп, оларды тек əскери тəжірибесі мол үлкен шендегі офицерлер басқаратын. Егер осындай тəжірибелі офицерлер Алматы қаласындағы Сəн колледжінде сабақ бергенде, мұндай қайғылы оқиға орын алмасына ешбір адам күмəн келтіре алмас. Кешегі Бауыржан батыр атамыздың алғашында арнайы əскери білімі болмаса да, Кеңес Армиясына запастағы офицер ретінде шақырылып, соңынан дивизия басқарған үлкен қолбасшы дəрежесіне көтерілгенін осы орайда атап өтпеске болмас. Біз көбіне орын алған қайғылы оқиға болғаннан кейін ғана есімізді жиып, оны тексере бастаймыз. Ал мұндай оқыс оқиғалардың алдын алып, оларды болдырмаудың тетіктері, арнайы тексеретін құзырлы органдардың көп болғанына қарамастан, біз тек олардың салдарымен ғана күресудеміз. Өйткені, колледжде арнайы əскери сабақ беретін мұғалімнің, осы оқу орнының басшыларының қылмыстық салақтығынан, əскери гранатты оқу гранатасынан ажырата алмай, оны оқушыларға ойыншық сияқты беріп, аудиториядан шығып, өзінің аман қалғанын қалай түсіндіруге болады. Соғыс болмай, мына қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған бейбіт заманда, қыршын болған жас қыз бен əскери гранатаның жарылуынан ауыр дене жарақаттарын алған жас студенттердің атааналары бұны қалай қабылдауы мүмкін? Олардың көз жастары мен орны толмас қайғыларының бағасы тек өлген қыз үшін бір миллион теңгеге, ал мүгедек болып қалған жастар үшін бес жүз мың теңгемен бағалануы керек пе екен? Сонда Ата Заңымыздағы «адам өмірінің бағасы жоқ» деген қағидатты қайда қоямыз?! Бізің қазақ сонау ықылым заманнан бері өзге ұлттарды да өгейсітпей өз бауырына тарта білген бауырмал халық. Оған тарих куə. Қазіргі кезде бір кісінің баласындай елімізде қазақ халқымен бірге тату-тəтті өмір сүріп жатқан жүздеген ұлт пен ұлыстардың өздері де оны жоққа шығара алмасы айдан анық. Осылай бола тұрса да, өзіміздің басқа елдерде өмір сүріп, Серік қандасымыз сияқты бірегей бауырларымыздың жасаған теңдессіз ерлігі жайлы айтуға, жариялауға, дəріптеуге, мақтануға неге сараңдық танытамыз? «Өсетін елдің жігіттері бірін-бірі батыр дейді, өспейтін елдің жігіттері бірінбірі қатын» дейтін, өз мəнін ешқашан да жоғалтпайтын өнегелі нақыл сөзді атам қазақ өз ұрпағына айтып қалдырған емес пе еді. Еліміздің Конституциясының 11-бабында Республика өзiнiң одан тыс жерлерде жүрген азаматтарын қорғауға жəне оларға қамқорлық жасауға кепiлдiк бередi деп, тайға таңба басқандай етіп жазылып қойса да, бұл Ата Заңның ерекше талабын орындауда неге сараңдық танытамыз? Əлде, БАҚ өкілдері: «Бағалай білмегенге бақ қонбас, қуана білмегенге құт қонбас» - деген ұлағатты сөзді ескермей ме? Өзге елде теңдессіз ерлік көрсетіп, лайықты бағаланып жатқан қазақ бауырларымыз жайлы жазуға неге құлықсыз екендігі мүлдем түсініксіз. Бұған мысал ретінде, өз Ата жұртында еленбей қалғанымен, қалың орыс жұрты басына көтеріп, мақтаныш тұтатын, оның атына көшелер мен əскери құрамдарының есімін беріп, ескерткіш орнатқан – бұрынғы Кеңес Одағының Батыры, ал соңынан Ресей Федерациясының Қаһарманы (мұндай екі дүркін Батыр атанған адамдар Ресейдің өзінде де саусақпен санаулы), Батыс Қазақстан өңірінде көп балалы жанұяның тумасы, 1956 жылғы 07 ақпанында дүниеге келген, ұлты нағыз қазақ, Ресей Армиясының №325 арнайы тікұшақ авиация полкінің командирі, авиация полковнигі Қайырғали Сайынұлы Майдановтың (орыс əріптестері өздеріне ыңғайлы болу үшін оны «Николай» деп атап кеткен) ерлік өмірін
келтірсе болады. Қайырғали қандасымыз 1980 жылы Саратов қаласындағы жоғары əскери авиациялық училищесін, ал соңынан əскери қызметін атқара жүріп, 1992 жылы Мəскеудегі Ю.А.Гагарин атындағы Əскери Əуе Күштерінің академиясын аяқтап, Кеңес дəуірінде əскери тікұшақ командирі болып қызмет атқарады. 1984-1988 жылдары Ауған елінде болған соғысқа қатысып, өзінің Интернационалдық борышын атқаруда көрсеткен ерліктері үшін, 32 жасында-ақ КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Төрағасының 1988 жылғы 29 шілдедегі Жарлығымен оған ең жоғарғы – Кеңес Одағының Батыры атағы беріледі. Онымен бірге əскери қызметтес болған жолдастарының, Ауған елінде соғысқа қатысқан жауынгерлердің, ол жайлы жазған ескерткіштеріне қарағанда, оның Ми-8 үлгідегі əскери тікұшағын Ауған тауларының арасында, дұшмандардың оқ жаудыруына қарамастан, басқару шеберлігіне тəнті болған. Сарбаздар егер тікұшақты Қайырғали басқарып келе жатқанын білсе, тірі қайтатындарына өте сенімді болған. жауынгерлер оны құтқарушы періштедей бағалап, оған Құдайдай табынғандарын да жасырмаған. Сол жойқын болған Ауған соғысында Қайырғали бауырымыз өзі басқарған тікұшағымен 1 250 рет жау шебіне ұшып, соғыс даласында жараланған 85 десантшы-сарбаздарды жау шебінен алып шыққан, 1 000 десантшы-сарбазды жау шебіне жеткізіп, оларды аман-есен алып келген, 100 тонна əскери жүктерді межелеген жерлерге жеткізген. Осындай қазақ батыр ұшқышы жайлы дұшмандардың өздері де жақсы хабары болған. Сондықтан егер кімде-кім оның тікұшағын атып түсірсе, оған екі миллион көлемінде афгани, яғни сол кездегі 200 000 АҚШ долларына бағаланған нақты қаржылай сый берілетіні де жарияланған. Қайырғали бауырымыздың жасаған теңдессіз ерліктері жоғары бағаланып, ол Кеңес Одағының Батыры атағынан басқа, ең жоғарғы Орден болған – «Ленин» Орденімен жəне «Əскери Қызыл Ту»», «Қызыл Жұлдыз», «КСРО Қорғаныс Күштеріндегі Отан алдындағы қызметі үшін» ордендерімен жəне бірнеше мемлекеттік медальдармен де марапатталған. Кеңес Үкіметі ыдырап, «есің барда еліңді тап» деген заман басқа түскен нəубет кезеңде, 1991 жылы Қайырғали бауырымыз да елге оралып, Қорғаныс министрлігіне жолығып, қызмет беруін өтінеді жəне оның бұрынғы жасаған лауазымына сай Тараз қаласында жайласқан тікұшақ полкінің командирі қызметіне тағайындалады. Қатаң əскери тəртіпке бағынған, Ауған соғысында шыңдалған командир өзі басқарған полктың əскери жағдайын көтеру мақсатында көптеген күш жігерін жұмсағанымен, жоғарыда тұрған генералдарға шағымданғанымен, сол кездегі дағдарыс кезең де себеп болған шығар, оның жасаған ісшараларынан нəтиже шықпайды. Бұған ренжіген Қайырғали Қорғаныс министрлігінің атына, егер жағдай дұрысталмайтын болса, бұл қызметтен кететінін айтқанда, ондағы штабта, кадр басқармасында отырған генералдар, мұндай бірегей ұшқыш Батыр командирді өзіміздің əскери сапта қалдырудың орнына, оны келемеждеумен ғана шектеледі. Басқа шарасы қалмаған, Қайырғали қайта Ресей Қорғаныс министріне жолығып, оның өтініші қанағаттандырылып, ол арнайы тікұшақ полкіне командир қызметіне қайта тағайындалады. Шешен елінде басталған соғысқа да қатысып, талай ерліктер жасаған, жас сарбаздардың өмірін алып қалған, Солтүстік Кавказ əскери округының қолбасшысы, генерал-полковник Казанцев пен бір топ журналистерді жау аузынан аман алып қалады. Ең соңғы рет 2000 жылғы 29 қаңтарда əскери тапсырманы орындау барысында, ерлікпен қаза табады. Қайырғали бауырымыздың жасаған ерліктері Ресей Федерациясының Президенті тарапынан лайықты бағаланып, Ресей Президентінің 2000 жылғы 10 наурыздағы Жарлығымен – əскери борышын атқару барысында, көрсеткен теңдессіз ерлігі үшін оған Ресей Қаһарманы деген ең жоғарғы атақ беріледі. Қайырғалидың денесі СанктПетербор қаласындағы Серафимов мазарстанында жайласқан Даңқ Аллеясына жерленеді. Соғыста қайтыс болған ұшқыштар жайлы: «Ұшқыш ешқашан өлмейді, олар тек көкке мəңгі ұшып кетеді» - деген қанатты сөз бар, сондықтан батыр – ұшқыш Қайырғали маған əлі де көкте ұшып жүрген сияқты болып көрінеді. Елім, Ата-жұртым деп Отанына аңсап оралған, шығыс жекпе-жегінің біртуар шебері Мұстафа Өзтүрік бауырымызды да сақтай алмадық. Ресейдің алып өңірі болып саналатын - Кемерево облысын 15 жылдан бері басқарып келе жатқан қазақ Аман Төлеев те соңғы кездері Қазақстанға ат басын бұруды қойды. «Əрбір қазақ – менің жалғызым» - деп ақын Сабыр Адай айтқандай, өзге елде жүрген осындай бірегей батыр қандас бауырларымызды ұлықтайық, қазақ жоғын іздеген халық екенін ұмытпайық. Бүгінгі біздің азаматтық міндетіміз – осындай қандастарымыздың ерліктерін үлгі ретінде айта отырып, болашақ ұрпақты елінің, жерінің адал патриоттары етіп тəрбиелеу үшін ат салысайық, ағайын. Ыбырай МƏТІБАЕВ, Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының судьясы, Қазақстан Республикасы Прокуратурасының құрметті қызметкері.
№03 (208) 23.01.2015 жыл
6
басқыншыларымен айқаста көрсеткен көзсіз ерліктері үшін əкем 1-ші жəне 2-ші дəрежелі «Отан соғысы» ордендерімен, «Ерлігі үшін» медалімен сондай-ақ бірнеше қаланы азат еткені үшін арнайы медальдермен марапатталады. Туған жерге аман-есен оралған соң соғыстан кейін əлсіреген Жуалы ауданының экономикалық əл-қуатын көтеруге білек сыбана кіріседі. Ұзақ уақыт орта деңгейдегі басшылық қызметтерді атқарады. Зейнетке шығып «Еңбек ардагері» деген құрметке ие болады. Біз тамырын тереңге жайған əулетпіз. Өз анамнан екі ағам бар. Қазіргі таңда олардың əрқайсысы он-оннан ұрпақ өрбітіп отыр. Əкемнің екінші жанұясынан
Әкем екеуміз де Отан үшін от кешкенбіз Тамыры терең әулетпіз
тараған сегіз іні-қарындастарым да бəйтеректей өсіп-өнген жандар. Бауырларымның барлығы да бүгінгі күні тəуелсіз еліміздің өркендеуіне қал-қадірінше септігін тигізуде. Тарихтан белгілі, кезінде алып держава болған Кеңес Одағының армиясы ірілі-ұсақты қақтығыстарға аз араласқан жоқ. Соның бірі - Қиыр Шығыстағы шекарада болған Даманск оқиғасы. Оған биыл 45 жыл толып отыр. Қытай мен Кеңес Одағының алақандай арал үшін қарулы қақтығысына мен де қатысып, сол сұрапылда байланысшы міндетін атқарып едім.
Мен 1950 жылы Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Кəріқорған ауылында қарапайым шаруа отбасындағы кемпірдің қолында туып өстім. Уақтысында біздің елде сөзі дуалы, қол астындағы жұртына да сыйлы Керімбай атты болыс өткен екен. Менің есімімді сол кісіге ұқсатып ырым етіп Керімқұл деп атапты. Ал маған ат беріп азан шақырып қойған кісі колхоз бастығы Əлиша апамыз екен. Өз анамның əкесі Байторы би сол Керімбай болыспен үзеңгі қағыса өмір кешкен, заманында пəтуалы билік айтып, өз ортасында ойып алар орны бар беделді кісі болыпты. Шешем Сүлей келіні Жəмилə қамшының сабындай қысқа өмірде ауыртпалықты көп көрген адам. Жиырмасыншы жылдары Кеңес өкіметінің қалыптасуына өлшеусіз үлес қосыпты. Түрксіб шойын жолының құрылысына, Киров каналының қазылуына ерлермен қатар қолына күрек-қайла алып уақытпен санаспай еңбек етіпті. Одан кейін Ұлы Отан соғысы жылдары кезінде тылда да аянбай ащы терін төгіп жеңіс күнін жақындатуға күш салыпты. Өкімет те анамның жанқиярлық ерен еңбегін елеусіз қалдырмай төрт медальмен марапаттапты.
1968 əскер қатарына алынып Приморье өлкесінің Владивосток қаласында дайындықтан өткен соң Артем қаласында байланысшы болып борышымды жалғастырдым. Ал Даманск аралдары бізден қозы көш жерде орналасқан еді. 1969 жылдың 2 наурызынан 3-іне қараған күні түн ішінде шырт ұйқыда жатқанда əскери дабыл қағылды. Атып-атып тұрып алаңға сапқа тұрдық. Бөлім командирінің түсі қашып кеткен, өңі өте суық. «Комсомол мүшелері екі адым алға шықсын» деп əмір
Осы жерде реті келгенде айта кетейін, əкемнің əкесі Ахмет Омарұлы 1932 жылы репрессияның құрығына ілінеді. Бір түнде ауылға НКВД жендеттері күтпеген жерден келеді де үш адамды тұтқынға алады. Атам сол өңірге белгілі ірі ишан болған екен. Оған тағы бір шіркеудің попын қосақтап Əулие-Атаға айдайды. Əжеміз Шарафат апа сегіз жасар əкемді жетектеп бір хабарын білуге 80 шақырым жердегі ƏулиеАта түрмесіне жаяу барып қайтады. Алайда, түрменің жанын қанша күзеткенімен жұбайымен жүздесе алмай қамығып оралады. Кейіннен белгілі болғанындай, атамыз бен шіркеудің попы 10 жылдан арқалап Ташкенттің абақтысында 1942 жылға дейін азап шегеді. Естуімізше, ол кісі сол жылы түрмеден босап шығады, бірақ, одан кейінгі тағдыры белгісіз. Күні бүгінге дейін еш дерек жоқ. Менің əкем Ұзақ Ахметұлы – анамның туған қайнысы болып келеді. Сол заманда қалыптасқан қазақы əмеңгерлік жолмен, туған туыс ақсақалдар ағасы дүниеден озған соң жеңгесін жас айырмасына қарамастан қайнысына қосқан екен. Əкем 1941 жылы соғыс басталысыменақ əскер қатарына өтініш білдіреді. Алайда, жасы жетпегендіктен өтініші қанағаттандырылмайды. Содан 16-17-дегі бозбала өзімен түйдей құрдас досы Мейман Қожаназаров екеуі тауарлы эшелондарды ауыстырып отырып Мəскеу түбінен бір-ақ шығады да, жерлестері Бауыржан Момышұлының батальонын іздеп тауып, сол құраманың сапында алғаш ұрысқа кіреді. Төрт жыл бойы от пен су кешеді. Неміс
берді. Екі аттап артыма көз салсам, сапқа тұрғандар түгелдей алға шығыпты». Байланысшылар екі адым алға», - деді тағы да. Біз бөлімде сегіз едік, төрт радист, төрт телефоншы. Бəріміз алға ентеледік. Командир шекарада орын алған шырғалаң оқиғаны баяндады. Қарулы ұрыс бір тəулік бұрын басталыпты. Айналасы 2-3 сағат мерзімде қытай əскерлері төтеннен шекараны бұзып өтіп 38 шекарашыны мерт қылып, 14 кеңес жауынгерлерін ауыр жаралапты. Қызу кескілескен ұрыс жалғасуда екен. Бізге қарап «Бірекі тəулік мұқият дайындалыңдар, Даманск аралына қосымша күш қажет болып жатыр. Егер бас тартсаңыздар, мəжбүрлемейміз», - деді командир. Он сегізден жаңа асқан жеткіншекпіз, мəселенің төркініне жете мəн бере бермейміз ол кезде, құлшына ерік білдірдік. «Отан» деген бір ауыз сөздің қадірі ерекше рух беретін ол заманда. Араға 2-3 тəулік сала төртеуміз толық қаруланып, таңғы апақ-сапақта тікұшаққа мініп тартып кеттік. Патриоттық эмоция делебені қоздырады. Біз жеткенде қиян-кескі ұрыстың демігін басқан кезі-ау деймін, астаң-кестең арпалыс дүние. Көз жетер қалтарыс тұсқа əупірімдеп жүріп əрең қондық. Іле өз міндетімізге кірісіп те кеттік. Үздіксіз атқылаған артиллерия шабылуынан құлаған бағаналар мен үзілген байланыс желілері өте жиі екен. Шалқалай тырбана жылжып, жоғары қарата сымдардың басын буамын да екі ұшын жалғастыра қоямын. Жау снарядтары жан-жағымызға жарылып, түскен жерін опырып орға айналдырып жатыр. Оған алаңдауға шама жоқ, бұйрық қатты. Осылай екі күн өтті. Үшінші
Он екі күн ес-түссіз жатыппын...
тəулікте кезекті тапсырманы алып, шалқалай жылжып келемін. Үзілген сымды жалғап, жанымдағы телефонмен байланысты тексеремін. Бір байланысқа шыққанымда орталықтағы командирім алғыс айтып «Вы представлены к награде», - деді. Сасқанымнан айдалада шалқамнан жатып «Служу Советскому Союзу!» деппін «честь» беріп. Сөйтіп кезекті үзілген сымды əрең деп жалғастырып орнымнан тұрған бетім сол еді, сол жақ денем қақырап кеткендей болды. Аяғым тұсауланып, көздерім тұманданып кетті. Əупірімдеп ілбіп келіп снаряд оғы қазып кеткен үлкен апанға түсіп құлағаным есімде, одан арғысы санамда жоқ. Əйтеуір хабар болмаған соң іздеп шығып тауып алыпты. Снаряд жарықшағы тиіпті. Он екі күн естүссіз жатыппын. Владивосток қаласына жедел жеткізгеннен кейін əскери госпитальда бір білгір хирург полковник күрделі операция жасапты. Сол жақта бір қабырғамды алып тастапты. Сол үш тəулік бойында тапсырманы мүлтіксіз орындағаным үшін командование «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапаттады. Əскери госпитальдан кейін Қорғаныс министрлігіне қарасты Полтава облысы Гадяч қаласындағы шипажайға екі айға жолдама берді ем қабылдауға. Айығып шыққан соң Қиыр Шығысқа кері оралып, мамандандырылған əскери оркестрде бірінші солист болып борышымды жалғастырдым. Туған елге оралған соң да сол жарақатым қайта мазалай берді. Тағы бір рет ота жасаттым. 197173 жылдары «Қазгирпроводхоз» жобалау институтында бас суретші, 1973-93 жылдары аралығында Қазақ КСР-ы Министрлер кеңесі жанындағы суретшілер шеберханасында бас суретші болып қызмет атқардым. Шығармашылық еңбектерім Кеңес Одағында көптеген көрмелерге қойылды, түрлі бəйгелерден жүлде де алдым. Қазір «өнер жəне мəдениет қайраткері» деген медалі бар. 2006 жылы Республикалық имамдардың білімін жетілдіру Ислам институтын үздік бітіріп шықтым. Қожалар əулетінің шежіресін жинақтап жарыққа шығардым. Бұл дүние келешек ұрпақ үшін қажет деп ойлаймын. Жоғарыдағы «Қызыл Жұлдыз» орденінен «Вознаменование 100 летия В.И.Ленина», «40 лет Даманским событиям», «Жауынгерлік айбыны үшін», «Батыр шапағаты – Б.Момышұлы», «Защитник отечества», «В память о службе на Тихоокеанском флоте», «ҚР Əскери-теңіз күшеріне – 20 жыл», «Участнику локальных конфликтов» «Тихоокеанскому флоту 275 лет», «За заслугу в культуре и искусстве», «Ветеран войны», «За дальный поход» төсбелгісін кеудеме тақты мемлекетіміз. Шекараны шегендеуге қосқан ерлігімізді елегені болар, оған да тəубе. Осы жылдың көктемінде Алматыда Даманск оқиғасының 45 жылдығын атап өттік. Қала əкімдігі қолдау білдірді. Қоғамдық ұйым құрылып, мені сол ұйымға төраға сайлады. Біз өзі көп емеспіз. Алматыда 7-8 қатысушы бармыз. Біз өзімізді көп көтере бермейміз. Кезінде бұл қақтығыстың құпиялылығы басым болған. Тəуелсіз елімізде туып-өсіп өнген жас өрендер Кеңес Одағы тұсында кикілжің оқиғалар болғанын білсе екен деймін. Біздің естелігімізден ой түйіп тəлімді тəрбие алып, өз елінің патриоты болып сын сағатта туған жерін тайсалмай қорғайтын азаматтар қалыптасса, біздің де арманымыз орындалғаны. Ал Даманск аралдарына келсек, соншама боздақтың қаны төгілген тоқымдай жерді 1991 жылы Ресей Қытайға қайтарып берген еді. Керімқұл СҮЛЕЙ, Даманскі шайқасының ардагері.
¦ÄIËÅÒ «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мəдени жəне табиғи қорық-мұражайы қазақ халқының ғана мақтанышы емес, ЮНЕСКО-ның Бүкілəлемдік мəдени мұралар тізіміне енген аса құнды жəдігерлеріміз сақталған киелі тарихи мекен. «Таңбалы» археологиялық кешені жоғалып кеткен дала өркениетінің ерекше куəгері, қоршаған ортаға бейімделудің төтенше жоғарғы деңгейі, табиғатпен үндесу жəне табиғи ландшафты экологиялық залалсыз пайдалану оның маңызды сипаттық белгісі болып табылады.
ТАРИХ болғандығы анық. Таңбалы Орта Азиядағы жартас өнеріндегі ЮНЕСКО-ның Бүкілəлемдік Мұралар Тізіміне енген алғашқы «Археологиялық ландшафтының петроглифтері» Республикалық ескерткіші, болып табылады. Қазақстанның көп ғасырлық тарихындағы Таңбалының мəнділігі, қола дəуірінің суретшілері алғаш рет Құдайға антропоморфтық кескін бере отырып, оның көріп білуге болатын бейнесін жасағандығымен мəнді. Таңбалының əлемдік мəні, адам (суретші) ашық аспан астында Күн Ордасын жасай отырып, ландшафтың табиғи өзгешелігімен өзінің шығармашылық даналығын біріктіре білген. Азия дауысы фестивалінің эмблемасына айналған Күн басты Құдайдың суретінің орналасқан жері Таңбалы шатқалы, тек Орта Азия шеңберінде ғана емес, ғаламдық көлемдегі ең маңыздылардың бірі болып табылады. Бұл зерттеліп жатқан жəне қорғалатын адамзаттың
«Таңбалыдағы» тас бетіндегі суреттерде қазақ №03 (208) өнер тарихының, философиясының бастауы жатыр 23.01.2015 жыл қашап салынған. Тек осы жерден ғана «бетперде киген» адам бейнесін көруге болады. Осы топта ортағасырлық жəне қола дəуіріндегі жартас суреттері басым, олар Таңбалы жартастарындағы суреттердің өте ежелгі жəне ең мəнерлі жиынтығын құрайды. Жартас суреттерінің III-ші тобы қола дəуірінің 444 жартас суреттерінен құралған, алайда олардың елеулі бөлігі келесі ғасырларда жаңаланған. Ертедегі композициялардың көпшілігі сақ дəуірінің жəне орта ғасырдың жартас суреттерімен толықтырылған. Осы топтың жартас суреттері кеңістіктік шешу галереясына ыңғайланып орналаса отырып, қарама-қарсы жағынан оларды бақылауға қолайлы жасалған. Жартас суреттерінің IV-ші тобы қасиетті орынның мəндік жəне композициялық орталығын түзейді. Мұнда 700-ден астам жартас суреттері бар, олар ерте темір дəуіріне, орта ғасырларға жəне жаңа уақыт кезеңіне (XVII-XIX ғасырлар) жатады. Қола дəуіріндегі
Тарих тағлымы – «Таңбалы» шатқалында республикалық маңызы бар ескерткіштер саны 100-ге жуық. Атап айтқанда, археологиялық қорғандар, қорымдар мен қоныстарды құрайды. Ашық аспан астындағы қорық-мұражайындағы ерекше қорғалатын ортаңғы аймақта 5000-ға жуық жартас суреттері (петроглифтер) кездеседі. Экскурсияны жүргізу тау алды жазықтығында орналасқан «қола дəуірі» (б.з.д. XII-X ғғ.) жататын Қарақұдық қабірінен басталады. Ары қарай экскурсия бағыты бес топқа бөлінген жартас суреттерінің көпшілік мөлшерде шоғырланған орны жəне қола дəуірінің Таңбалы-II қабіріне баратын қорықмұражайдың орталық бөлігі бойынша өтеді. Жалпы алғанда жүзге тарта əртүрлі уақытқа жататын ескерткіштерден – б.з.д. ХIII-ХIV ғасырдың ортасынан бастап ХІХ–ХХ ғасырларға дейінгі кең аралықтағы кезеңдерге жататын қоныстар, қорымдар, ежелгі тас қашау орындары, жартас суреттері мен ғұрыптық құрылыстардан (құрбан шалатын жерлер) бейнеленген бейне тастар көрсетіледі. Ал мəні мен сыры көп ескерткіштерге баянды зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, тамыры тереңде жатқан тарихи мəдени мұрамызды Республика жұртшылығына кеңінен насихаттау музей ұжымының тікелей жұмысы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1052 Қаулысымен 2003 жылдың қазан айының 14 жұлдызында Мемлекеттік мекеме «Алматы облысында «Таңбалы» Мемлекеттік тарихимəдени жəне табиғи қорық – мұражайы» құрылды. 2014 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкілəлемдік мұралар тізіміне енгізілді. Таңбалы қорық – мұражайы Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Мəтібұлақ селолық округі аумағында, Алматы қаласының солтүстік-батысынан 170 шақырым жерде, Қарабастау ауылының солтүстік-батысына қарай 4 шақырым жерде орналасқан. Таңбалы қорық – мұражайы аумағының жалпы ауданы 3800 гектар жерді құрайды. Таңбалы шатқалының аумағында жүзден астам əртүрлі уақыттағы археологиялық ескерткіштер орналасқан. Атап айтқанда, қола дəуірінен біздің заманымызға дейінгі XIV-XIII
ғасырдың ортасынан XIX-XX ғасырға дейінгі аралықты қамтыған қоныстар, молалар, ертедегі тас қашалған орындар, жартас суреттері (петроглифтер) жəне табыну ғимараттары (құрбан шалынатын жерлер) орналасқан. Олардың бəрі бірігіп үш мың жыл бойы біздің еліміздегі ертедегі жəне қазіргі кездегі көптеген халықтардың тарихын нақтылы көрсететін археологиялық кешенді құрайды. Кешеннің I-V топтарындағы барлық кезеңдердегі негізі жартастарында 3000-ға жуық жартас суреттері сақталған археологиялық ландшафты болып табылады. Жартас суреттері белгілі бір бағытта орналасқан жазықтық жартас бетіне ойып жазылған. Аңғардағы археологиялық əрбір ландшафты жартастарының алдында қола дəуірінің барлық суреттері күрделі композицияларға дəйектілеп біріге орналасқан жəне бір мезгілде көрінетін орындары бар. Таңбалы жартас суреттер жиынтығы қола дəуіріндегі тайпалардың ертедегі мифологиясы негізінде көркем хикаяны нақтылы түрде анықтап көрсетеді. Қола дəуіріндегі Таңбалының көптеген жартас суреттері Орталық Азияның жартастағы өнеріндегі бірегейі деп саналады. Астананың символына айналған мəуелі бəйтерек б.з.д XII-X ғасырлардағы қола дəуірі кезінде Таңбалыдағы жартасқа салынған құнды жəдігерлердің бірі. Таңбалы шатқалындағы мəуелі бəйтерек суреті сол кездің өзінде-ақ құндылығы жоғары
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
7
көруге болады. Осы айтылғандардың барлығы ескерткіштерді таныстыруға жəне сақтауға əсерін тигізуі керек. Жыл сайын туристтік маусымның ашылуына қарай, бұл жерлерде қорықшылар мен жол басшыларды (гидтарды) оқыту мəселесі қарастырылады, себебі қызметкерлер келушілермен тілдесіп жəне білімдерін жетілдіреді. 2014 жылы 7 шілдеде «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мəдени жəне табиғи қорық – мұражайы археологиялық ландшафты петроглифтері ЮНЕСКО-ның Бүкілəлемдік мұралар тізіміне енгеніне 10 жыл толды. Осыған орай ЮНЕСКО-ның Бүкілəлемдік мұралар тізіміне енгізілген жартастағы тарихи ескерткіштерді зерттеу шараларын жандандырып жаңадан ашылатын VIтопқа туристік жолдар жасалып, экскурсия бағыттары дайындалды. Жартастағы суреттер ғылыми тұрғыдан зерттелді. «Таңбалы» сапаршы орталығына келген туристерге ортаңғы аумақтың туристік
«ТАҢБАЛЫ»
жылдығына байланысты «Тарихтың түп қазығы – Таңбалы» атты көрме өтеді. Келем деушілерге есік ашық. Келіңіздер, көріңіздер! Ерлік ƏЛІМҚҰЛОВ, «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мəдени жəне табиғи қорық-мұражайының директоры. Қазақстан Республикасының мəдениет қайраткері, өнертанушы.
«Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи қорық-мұражайы туралы ғалымдардың айтқан ой пікірлері Сейіт ҚАСҚАБАСОВ, академик: – «Таңбалы» қорық мұражайындағы тас бетіндегі суреттерде қазақ өнер тарихының, философиясының бастауы жатыр. Мəселен, халқымызда түйе мүйізін бұғыға, құйрығын жылқыға беріпті деген аңыз бар. Қарасаңыз, петроглифтерде мүйізді түйелер жиі кездеседі. Сонда осы жартастағы бейнелер арқылы қазақ аңызының арғы тамыры тарих қойнауында екенін, халқымыздың зердесі берік екенін білуге болады. Қаржаубай САРТҚОЖАҰЛЫ, филология ғылымдарының докторы, түркітанушы: – «Таңбалы» қадым заманнан түркі дəуіріне дейінгі бабалардың «Мəңгі ел» орнату жолы бейнеленген рəміздер жүйесі деуге болады. Мысалы, мына жартастағы бөрілі байрақ көтерген, ту желбіреткен салт атты бір топ жауынгерлер елдіктің, ерліктің, Отан үшін күресінің мəңгі жас ұрпаққа паш етіп тұр.
тарихи-мəдени мұрасы болып табылатын кешен. Осы жартастағы суреттер біздің санамызға əсер ете отырып, ғасырлар арқылы сəлемдеме түрінде бізге жеткендей. Таңбалы жартас суреттері жүйелі түрде, белгілі дəйектілікпен орналасатындығын жəне белгілі экспозициядағы ғана жартастағы жазықтықты алып жатқандығын байқаймыз. Қорық-мұражайдың аумағы тəулік бойы қорықшы қызметімен бақыланады. Таңбалы қорық-мұражайының аумағындағы тарихимəдени құндылықтарды қорғауды жүзеге асыру үшін атты күзет ұйымдастырылған. Аумақта танымжорықты мамандандырылған жол көрсетуші маман жəне «Таңбалы» қорықмұражайының қызметкерлері жүргізеді. Танымжорық ересектер мен балалар жерленген қола (б.з.д. XII-X ғ) дəуіріне жататын тау бөктеріндегі жазықтықта орналасқан тастан жасалған жəшіктер (циста) Қарақұдық-II қабірінен басталып ортағы аумақтағы жартас суреттерінің ең көп мөлшері жинақталған бес топ көрсетіліп, Таңбалы-II қабірін таныстырумен аяқталады. Жартас суреттерінің I-ші тобы қола дəуірінің эскиздері жəне аяқталмаған суреттер, жануарлардың жеке кескіндерін өте үлкен мөлшерде, 60-70 см.-ге дейін болатын 111 жартас суреттерінен құралады. Жартас суреттерінің II-ші тобы – ең анық, сымбатты, көрікті жартастағы суреттер. Мұнда ежелгі 432 жартас суреттері орналасқан. Қола дəуірінің суреттері өте ірі, терең жəне мұқият
бірегей пантеон айрықша құндылыққа ие, онда белгілі тəртіппен жəне əрқайсысы өзінше ертедегі адамдардың табынушылықтың 7 діни кейіпкерлерімен бейнеленген, ал төменірек 10 жауынгер, жас босанған əйел жəне дұғаға қолдарын жайып отырған адамдар бейнеленген. Жартас суреттерінің V-ші тобында 1000-нан астам жартастағы суреттер бар. Қола дəуіріне жататын жануарлар (денесінде жолақтары бар бұқалар, қабан-шошқалар, аттар жəне басқалар) бейнеленген бірнеше ірі панно, түйеге жегілген сəнді арба, жүк таситын арба, сондай-ақ шоқпарлылар жəне «күнбастылар» бейнелері жатады. Жалпы алғанда жартастарда 11 Құдайдың бейнесі сақталған, алайда оның бəрі IV-ші топта бейнеленген «пантеонның» бас кейіпкерінің бейнесін қайталайды. Дүниежүзінде мəдени тарихи мұраларға қызығушылық артқандықтан мəдени саяхаттар күрт дамуда. Тасқа салынған суреттер саяхатшыларға бəрінен де қызықтырақ, себебі олар басқаларына қарағанда анық көрініске ие болған. Сонымен қатар, тастағы суреттер ашық аспан астында орналасқан, олар табиғи жəне басқа факторлардың кесірінен жиі өзгерістерге ұшырап отырады. Негізінен Таңбалы тек жартас суреттері ғана емес, сонымен қатар жерлеу орындары мен тұрақтар да туристердің қызығушылығын тудырады. Таңбалының көріністері арқылы, біздің заманымызға дейін өмір сүрген адамдардың кешенді қалай пайдаланғандықтарын анық
картасы бойынша, ақпараттық жарнамалық құралдарды негізге ала отырып, экскурсиялар жүргізіледі. Дəл осы топта Түркі дəуірінің ту ұстаған атты адам бейнесі кездеседі. «Таңбалы» қола дəуірінен түркі дəуіріне дейінгі бабалардың «Мəңгі ел» орнату жолы бейнеленген рəміздер жүйесі деуге болады. Сүйінбай ақынның: Бөрілі найза ұстаған, Түйремей кеткен жан емен, Бөрілі байрақ құласа, Күйремей кеткен жан емен. Бөрі басы – ұраным, Бөрілі менің байрағым. Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қайдағым, – деп айтқаны осының дəлелі. Жартастағы бөрілі байрақ көтерген, ту желбіреткен салт атты бір топ жауынгерлер елдіктің, ерліктің, Отан үшін күресін жас ұрпаққа паш етіп тұрғандай. Негізгі жартас суреттері 250 тасқа қашалған суреттерден құралады. Қазіргі кезде Таңбалыдағы жаңа туристік бағыттың дамуы, ашық аспан астындағы тарихи мұралар құндылығының алдыңғы орында тұруы бүгінгі күннің басты талабы. Оқырмандар назарына 2015 жылдың 27 қаңтарында сағат 11:00-де Алматыда Алматы тарихы музейінде «Таңбалы» қорықмұражайының ұйымдастырылуымен өтетін Мəңгілік еліміздің тарихында көш түзеп, болашаққа жол тартқан «Нұрлы жол» бағдарламасы аясында Қазақ хандығының 550
Қайрат ЗАКАРИЯНОВ, профессор, Қазақ спорт жəне туризм академиясының призиденті: – Бұл – атабабамыздың тасқа жазған шежіресі, мыңжылдық аманаты, ұлы дала галереясы. «Таңбалы» біз туризмнің орталығы болуға тиісті Алматы қаласының, кеңірек алғанда ұлы Жібек жолының інжумаржаны. Сол себептен де бұл мəдени мұраны өркениет талабына сай қорғауға алып, туризм кластерін дамытуға орайлы пайдалану – бүгінгі міндетіміз. Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ, белгілі жазушы, «Алаш» əдеби сыйлығының лауреаты, академик профессор, Алматы облысының құрметті азаматы: – «Таңбалы» тарихи-мəдени жəне табиғи қорықмұражайы Жібек жолының бойында орналасқан ақындар мен батырлар елінде орын тіккен ерекше киелі орын. Ондағы тасқа қашалып жазылған 5 мыңға жуық көне петроглифтерде елдіктің ерліктің белгісіндей болып бізге жеткен суреттер. Ондағы жауынгершілік заманды бейнелейтін кескіндеме өнер туындылары сол заманның, зар заманның кескін-келбетінен сыр шерткендей. Қазақ халқының тарихында жоңғар шапқыншылығында шешуші орын алған Аңырақай шайқасы да сол жерде екенін білсек, талай тарихи оқиғадан сыр шертетіні белгілі.
Улы газбен улану нəтижесіндегі қолайсыз №03 (208) жағдайлардың алдын алуға болады 23.01.2015 жыл
ЖАРШЫ ҰЛЫ ЖЕҢІСКЕ – 70 ЖЫЛ
Улы газдан уланудың
«КЕУДЕМІЗДІ ЕРЕКШЕ МАЌТАНЫШ КЕРНЕЙДІ» Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, Қайнарбұлақ совхозы (бұрынғы сол кездегі Крупская атындағы совхоз), Крупская елдімекенінде 1912 жылғы қазанның 10-ы күні Сиқым бабадан тараған Тоғатай атаның ұрпағы Құттымбет Мырзатаев қарапайым отбасында дүниеге келген. Ағамыз Құттымбет жастайынан зерек, шымыр болып, əке тəрбиесінің арқасында ауыл шаруашылығына бейім болып өскен. Құттымбет аға ауылда 4 жылдық мектепті бітіріп, əкесінің тəрбиесімен Крупская колхозында ауыл шаруашылығында қызмет атқарып жүрген. 1941 жылы ел басына күн туғанда көппен бірге қатардағы азамат ретінде дүниежүзілік Ұлы Отан соғысына шақырылады. Алғашында Семей облысындағы, Аягөзде үш айдай алғашқы əскери жаттығудан өтеді. Содан əрі соғысқа аттанады. Соғыстың алғашқы күнінен бастап, Бас қолбасшының қарауындағы 152 полк құрамындағы Сталинградтағы қанды шайқастан бастап, Ресей, Украина, Югославия, Венгрияны жаудан азат еткенге дейінгі соғыстың барлық қиындықтары мен азаптарын бастан өткізеді. 1945 жылы ақпан айында Германия жеріне кіріп, Берлинді алу үшін 3 сəуір мен 4 мамыр аралығында ұрыстарға қатысып, бір қол, бір аяғынан жараланған соң 1946 жылы ақпан айында туған жеріне аман-есен оралады. Осы шайқастарда көрсеткен ерлігі үшін «II дəрежелі Даңқ» орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған. Қан сасыған соғыстан жаралы қайтып, алғашқы күннен бастап колхоз жұмысына белсене араласып, трактормен жер жыртып, егін егеді. Түлкібас ауданы, Алғабас ауылында 1921 жылы дүниеге келген Мария анамызбен 1948 жылы шаңырақ көтереді. Сол жылдары Мария апа екеуі колхоз малын Қызылқұм ауылына апарып, күтіп-баптап, мал шаруашылығын
өркендетеді, жоғары көрсеткіштерге жетеді. 1973 жылға дейін еңбек етіп, мал шаруашылығында болып, еңбек етудің арқасында елге танымал азаматтардың қатарында болды. Ерен еңбегінің арқасында аудандық, облыстық марапаттауларға ие болып, 1970 жылы Мəскеуде өткізілген съезге 2 рет делегат болып қатысты. Мал төлдету науқанында жоспардан тыс қозы алып, əр қойдан 4 келіден артық жүн алғаны үшін мемлекет тарапынан «Жигули» автокөлігін сыйға алған. Халық алғысына ие болған, озат еңбекқор атанған жұбайы Мария апа да ауылдық, облыстық Кеңеске депутат болса, Құттымбет Мырзатаев Сайрам ауданының «Құрметті азаматы» атанып, республикалық дəрежеде зейнеткерлікке шықты. Ең алғаш Құттымбет Мырзатаев 1947 жылы 3 мамыр күні КСРО Жоғарғы кеңесінің шешімімен Ұлы Отан соғысына қатысқаны үшін медальмен
марапатталды. Одан кейінгі жылдары Ұлы Отан соғысына қатысқаны үшін, əрі елге сіңірген елеулі еңбегі үшін бірнеше марапатқа ие болған азамат. Жақында Сайрам ауданының əскери комиссариатының басшысы, подполковник Нұрлан Тағабекұлы Ережеповпен соғыстың аяқталғанына 70 жыл толуына байланысты əңгімелескенімізде, биыл Ұлы Отан соғысына қатысқандарға 70 іс-шара өтетінін, онда соғысқа қатысқандар арасында ардагер ағамыз Құттымбет Мырзатаев та бар екенін, ағамыз Құттымбеттің есімі Шымқаладағы Мемориал тақтасында №5988 санымен жазулы тұрғанын айтып берді. «Ол жердегі «Мырзатаев Қ» деген жазуды көргенде кеудемізді ерекше мақтаныш кернейді» дейді ол. Əрине, ер есімі ешқашан ұмытылмайды. Келешек ұрпаққа да ерлігі мұра болып қала беретіні сөзсіз. Мария апа екеуі еңбегінің арқасында «Еңбек ардагері» атағына да ие болды. 1973 жылы Мария апа «Құрмет» орденімен марапатталып, зейнеткерлікке шықты. Отбасында 1 ұл, 5 қыз тəрбиелеп өсірді. 1986 жылы Құттымбет Мырзатаев аға қайтыс болды. Анамыз Мария 2013 жылы дүниеден өтті. Қазіргі кезде Сайрам ауданы, Қайнарбұлақ ауылдық əкімшілігіндегі Əсіларық ауылында немерелері, ұрпақтары тұрады. Қазақстанның өзге де қалаларында тұратын ол кісілердің ұл-қыздары атаана алдындағы парыздарын өтеп, рухтарына бас иеді. Əулетке ақыл айтып, бағыт беріп жүрген ағамыз Изатулла мен əпкеміз Əминаға үлкен рахметімізді айтамыз. Ағамыз Құттымбет Мырзатаевтың есімі келешек ұрпаққа мəңгі ұран болып қалары сөзсіз. А.БЕЙСЕЕВ, Сайрам ауданының Құрметті азаматы, ҚР Прокуратурасының Құрметті қызметкері.
алдын алу шаралары
БІРІНШІ НЕСИЕЛІК БЮРО немесе Credit Control несие тарихын бақылау қызметі Қызметтің бұл түрін www.egov.kz порталы арқылы жеке тұлғаларға алуға болады. Ол үшін сіз порталда авторлау жəне қызметке онлайн тапсырыс беруіңіз қажет. Өтінімді толтыруы мен жіберуі үшін (ЭЦП) электрондық цифрлық қолтанба талап етілмейді. Сондай-ақ, қызмет түрі ақылы, яғни жазылу мерзіміне байланысты ҚҚС қосқанда 500 теңгеден (1 ай) 2500 теңгеге (12 айға) дейін несие тарихын алуға болады. Қазіргі таңда осы қызмет көмегін тек «Казкоммерцбанк» АҚ клиенттері үшін жеке тұлғалардың төлем картасының мəліметтері енгізіледі: нөмірі, иесінің ТАƏ, қолданылу мерзімі жəне CV код болуы тиіс. Сонымен қатар, қызмет көрсету мерзімі жазылу мерзіміне байланысты 1-12 ай аралығында несиелік тарихын алуға болады. Credit Control несие тарихын бақылау жəне тұлғаның несиелік тарихындағы нақты бір өзгерістерді, содан кейін тұлғаның несиелік тарихын қандай банкілердің сұрау салуларын қадағалауға мүмкіндік береді. Жазылу мерзімі кезінде жеке тұлғаның несиелік тарихында өзгеріс болған жағдайда арызданушыға оның несиелік тарихында ақпараттық өзгеруі туралы ұялы телефонына SMS ескертпе келеді. Несиелік тарих мониторингі қызметінен бас тарту кезінде төленген сома қайтарылмайды. Бірінші несиелік тарихын алу қызметінің көрсету нəтижесі өтінім мəртебесінің өзгеруі болып саналады. Айжамал БАХБЕРГЕНОВА, №3 Шымкент қалалық Халыққа қызмет көрсету орталығының бөлім инспекторы.
Курорт “САРЫАГАШ” санаторий “АЛТЫНАЙ” и “АЛТЫНАЙ ЛЮКС”
2014 жылы улы газбен уланудан 15 оқиға тіркеліп, 16 адам қаза болған. Ал үстіміздегі 2015 жылдың бүгінгі күнге дейін 4 оқиға тіркеліп, 10 адам зардап шегіп, 2 адам қаза болды. Қазіргі таңда Шымкент қаласының əкімі Д.Сатыбалдының 2015 жылғы 8 қаңтарда №2-ө «Төтенше жағдайлардың жəне өрттердің алдын алу іс шараларын ұйымдастыру туралы» Өкімі шығарылып, өкімге қосымша құрылған жұмыс тобы аптаның жұма, сенбі, жексенбі күндері Шымкент қаласының аумағында тұрғын үйлерді аралап, тұрғындар арасында улы газдан уланудың, өрттің, жалпы төтенше жағдайлардың алдын алу тақырыптарында үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын жүргізуде. Адамдардың қазасына əкеліп соқтыратын улы газбен улану - қауіпті жағдайларының бірі болып табылады. Мұндай жағдай жылу көзі пеш ақауының, қозғалтқышы қосылған жабық автомобиль ішінде, адамдардың өрт ошағында болуы нəтижесінде орын алады. Улы газдың иісі жоқ жəне онымен улану білінбеуі мүмкін, ол барлық от жағылатын жерлерде пайда болады. Дем алатын ауа құрамында улы газдың шамадан тыс мөлшерде болуы əсерінен адамдар бас ауыруы мен улану сезімін сезінеді. Улы газ қосылымының жоғарлауында сал ауруына ұшырап, естен танған адам 30 минутта қаза болуы мүмкін.
Улы газдың пайда болуының негізгі себебі – от жағылған жерде оттегінің жетіспеуі. Адамға улы газдың əсер ету механизмі, ол қанға кіргеннен соң, гемоглобин талшықтарын шырмаудан тұрады. Нəтижесінде гемоглобин оттегін өткізу қабілетінен айрылады. Адам неғұрлым улы газбен дем алса, соғұрлым оның қанындағы гемоглобиннің жұмыс жасау қабілеті азаяды жəне ағза соғұрлым аз оттегін алады. Адам тұншығып, басы ауырып есінен жаңыла бастайды. Егер мезгілімен таза ауаға шықпаса (немесе есінен танған адамды таза ауаға шығармаса), қаза болуы мүмкін. Улы газбен уланудың белгілері: бұлшық еттің əлсізденуі, бас айналуы, жүрек айнуы, құлағындағы шуыл. Дем алысы тоқтағаннан кейін жүрек біраз уақыт жұмыс жасауы мүмкін. Адамдардың 2-3 жұма өткен соң да улану салдарынан қаза болуы жағдайлары орын алған. Пайдаланылған газдарды шығаратын ең көп тараған көздер – бұл газ немесе маймен жанатын пештер, ағаш жағатын пештер, газ құралдары, су жылытқыш жəне қозғалтқыштар. Пештегі жарықшақтар, түтін шығатын құбырлардың бітеліп қалуы тұншықтыратын газдың тұрғын үй ішіне тарауына мүмкіндік береді. Пешке таза ауаның толықсыз келуі тұншықтырғыш газдың жиналуына əсер жасауы мүмкін. Улы газбен улану нəтижесіндегі қолайсыз жағдайлардың алдын алуға болады: улы газдың шығуына жол бермеу; зардап шеккенді таза ауаға шығару; егер зардап шеккен есінен танбаса, оны жатқызып тыныс алуына мүмкіндік беру жəне (газетті бұлғап, желдеткіш немесе кондиционерді қосып) таза ауамен үздіксіз қамтамасыз ету; егер зардап шеккен есінен танып жатса, жедел көмек келгенше немесе есін жиғанша жедел жүрегіне массаж жəне жасанды демалу жасау қажет. Зардап шеккенді үйден шығару кезінде, онда қауіпті улы газ қосылымы барын есіңізде сақтаңыз! Уланып қалмау үшін ең алдымен, өзіңізді қауіпсіздендіру керек. Ол үшін тез əрекет жасау жəне қол орамал немесе дəке арқылы дем алу қажет. З. КЕҢЕСОВ, ОҚО, Шымкент қаласының төтенше жағдайлар басқармасының мемлекеттік өрт бақылау бөлімінің инженері, ө.қ.қ. подполковнигі.
Виды предоставляемых услуг в санаторном комплексе «АЛТЫНАЙ» ТОО «Отын» санаторный комплекс «Алтынай» предоставляет на основании Государственной лицензии Серии ЛП № 00052DX следующие услуги: Бесплатные услуги, входящие в стоимость путевки: 1. Орошение кишечника минеральной водой; 2. Гинекологическое орошение минеральной водой; 3. Промывание желудка минеральной водой; 4. Дуоденальное зондирование (желчь) минеральной водой; 5. Минеральная ванна, душ минеральной водой; 6. Лечебные бассейны с гидромассажем; 7. Парафино-озокеритолечение; 8. Очистительные клизмы минеральной водой; 9. Слепое зондирование (дюбаж) минеральной водой; 10. Физиолечение (УВЧ, ингаляция травами и маслами, электрофорез, дарценвал, УФО). 11. Фито чай, и т.д. Рекомендуем пройти полное лечение за 7 дней, так как Лечебный центр работает без выходных.
8
Платные медицинские услуги: бассейн, душ шарко, циркулярный душ, грязолечение, СПА, жакузи, автоматическое массажное кресло. Диагностика: Инструментальные методы обследования – УЗИ внутренних органов, электрокардиограмма. Консультации врачей: невропатолог, уролог, гинеколог, терапевт, мануальный терапевт Иглорефлексотерапия, Медикаментозное лечение неврологических, кардиологических, урологических. Дополнительные платные процедуры: пантовые ванны, селеновые ванны, скипидарные ванны, пихтовые ванны, аппаратное кишечное орошение (гидроколонотерапия), иглотерапия, массаж (общий и точечный).
ПРИМЕЧАНИЕ: В стоимость путевки входит 4-х разовое питание, медицинское обслуживание. В номерах имеется холодильник, кондиционер, плазменный телевизор, душевая с водонагревателем и горячая вода.
Адрес: ЮКО, Сарыагашский р-н, п. Коктерек. Тел/факс: 8 (7252) 57-14-31. Сот.: 8 701 738 37 69, 8 701 736 73 15. E-mail: otin_kz@mail.ru Web-сайт: www.altinai.com
«Əділет» ұлттық апталығының ұжымы №7 Қарсыбай Сыпатаев атындағы мектебінің мұғалімі Гауһар Дайрабаеваға əкесі САБЫРДЫҢ қайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып көңіл айтады.
Атқарушы директор Асыл ЖАПАНОВ Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ
«Əділет» ұлттық апталығының президенті Қуанышбек Тасболатұлы БОТАБЕКОВ
Фельетон жəне сын-сықақ бөлімінің меңгерушісі Мұхтар ШЕРІМ Жарнама жəне жазылу бөлімі Салтанат ИБРАГИМОВА
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы)
Техникалық директор Константин МАРКОВ
Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН (Астана қаласы)
Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ҚОСАЕВ
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52
Апталық Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы есепке алу туралы №14077-Г куəлігі берілген. Аптасына бір рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 0175.
Апталық Астана қаласы, "Ernur" Медиа холдингі" ЖШС (Сілеті көшесі, 30-үй) мен Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады