Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады
web: www.adiletgazeti.kz
№48 (251) = 14 желтоқсан = Дүйсенбі = 2015 жыл
ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ E-mail: adilet.media@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
Н. НАЗАРБАЕВ – «ЖЫЛ АДАМЫ»
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ресейде «Халықаралық қатынас» аталымы бойынша «Жыл адамы2015» сыйлығының лауреаты атанды. Салтанатты марапаттау рəсімі Мəскеудегі Құтқарушы Христ шіркеуінде өтті.
Ұйымдастырушылардың, яғни Орыс биографиялық институты мен Экономикалық стратегиялар институтының хабарлауынша, Нұрсұлтан Назарбаев əлемдік саясаттағы үздік жетістігі жəне Еуразиялық экономикалық одақты нығайтудағы үлесі үшін бұл сыйлыққа лайық деп танылды. Еске салайық, 2012 жəне 2014 жылы да Қазақстан Көшбасшысы осы атаққа ие болған еді. Сондай-ақ осы жылғы лауреаттар арасында РФ Президенті В. Путин, БР Президенті А. Лукашенко, ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин, Куба Президенті Р. Кастро, Татарстанның Тұңғыш Президенті М. Шаймиев, Мəскеу жəне бүкіл Ресей Патриархы Кирилл, академик Л. Бокерия, кинорежиссер Н. Михалков, т.б. бар. Қазақпарат
ÍАР АР ТҰЛҒА ТҰЛҒА
Оңдасынов есімі бала шағымыздан құлағымызға сіңіп, жадымызда сақталып қалған. Оның не қызмет атқаратынын нақты білмесек те, аты ел аузынан түспегендіктен «дөкейлердің» бірі шығар деп ойлайтынбыз. Бертін келе оның алаш ардақтыларының бірі, Қазақстанның, оның ішінде Атырау, Маңғыстау өңірлерінің өсіп-өркендеуіне орасан зор еңбек сіңірген ірі мемлекет жəне қоғам қайраткері екендігін білдік. Оның есімі көпшілікке лингвист-ғалым ретінде де əйгілі. Нұртас Дəндібайұлы Оңдасынов 1904 жылдың 13 қазанында шырайлы Оңтүстік Қазақстан өңірінде, оның киелі Түркістан маңындағы Үшқайың (қазіргі Нұртас ауылы) ауылында дүниеге келген. Бастапқы-
да Ташкенттің орман техникумын бітіріп, сосын Ортаазиялық жер суландыру институтында білім алғаннан кейін Қостанай, Қызылорда, Əулиеата, Шымкент қалаларында мамандығына сай əртүрлі басшы əкімшілік-шаруашылық қызметтер атқарды. Өзінің сауаттылығын, іскерлігін, ұйымдастырушылық қабілетін таныта білген жас басшы 1938 жылдың басында Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің төрағасы болып тағайындалып, бірнеше айдан кейін Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы қызметіне ауысады. Ол республика Үкіметін 1938 жылдың 17 шілдесінен 1951 жылдың қыркүйегіне дейін, яғни 13 жыл басқарды. 4-бетте
Бекайдар ТУЛЕГЕНОВ:
«НЕЗАВИСИМОСТЬ –
высшая ценность Казахстана»
Накануне главного праздника казахстанцев – Дня независимости – в гостях у редакции национального еженедельника «Адилет» побывал первый заместитель председателя Шымкентского городского филиала партии «Нур Отан», председатель депутатской партийной фракции по борьбе с коррупцией Бекайдар Тулегенов. Естественно, что мы не могли упустить возможность поговорить с интересным собеседником. Тем более в ожидании столь знаменательной даты. Стр. 6
Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы... Əбіш Кекілбаев дүние салды... Ол жазушының жазушысы, қаламгердің қаламгері, суреткердің суреткері еді. Мен білетін, біз білетін, халық білетін Əбіш «жазушы» деген құрметті де қасиетті, кең мағыналы, ауқымды сөздің аясына сыймайтын алып тұлға десек, артық айтқандық емес. Өйткені оның кемеңгерлігі, қайраткерлігі, ұлтжандылығы мен халықшылдығы əрқашан жазушылық, ақындық, сыншылық, тарихшы-ғалымдық, журналистік, шешендік талантымен қоса жүрді. Ерен еңбеккерлігі жəне бар. Қарап отырсақ, өмір бойы өндіре, оқырмандарын, жұртын тұшындыра, тамсандыра жазатын Əбіш ағамыз мемлекеттік қызметтен, қоғамдық жұмыстан бір күн де, бір сəт те қол үзбепті. Не деген күш-қуат, қайрат-жігер! Не деген шалқар білімділік! Не деген биіктік пен тереңдік! Ол кісі пікір айтпаған, сəуле-нұр түсірмеген, шындығы мен ақиқатына алғаш жол салмаған, сірə,
тарихи, мəдени, əдеби мəселе жоқ сияқты. Елімізде ол тыңдаушысын ұйыта, иландыра, баурай сөз сөйлемеген биік мінбе болмаған еді. Не бір ұлы жиындарда көсіле сөйлеп тұратыны елдің есінде. Газеттер, радио, телеарналар да осынау кемеңгер қаламгердің, қажырлы мемлекетшіл қайраткердің мақалаларын, баяндамаларын, ой-пікірлерін оқырман, тыңдарман, көрермендеріне жарыса ұсынатын. Əбіш Кекілбаевты қай салаға, қай тақырыпқа, қай мəселеге салсаң да тосылуды білмейтін. Кешегі, тəуелсіздік алдындағы күрделі кезеңде де, егемендік алғаннан кейінгі өсу-өркендеу, шын мəніндегі мемлекет құру жылдарында да ол ылғи ылдидан түссе төске озып, ұлы көштің алдыңғы сапында жүрді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты да, Парламент Мəжілісінің депутаты да болды. 8-бетте
16 желтоқсан -
Айтыс өнері ЮНЕСКО тізіміне енгізілді
Баянды бақыт тілеймін! Құрметті қазақстандықтар! Сіздерді Қазақстан Республикасының Тəуелсіздігі күнімен шын жүректен құттықтаймын! Бұл күн - біздің Отанымыздың əрбір азаматы үшін қастерлі мереке. Азаттық аңсаған елдің арманы бұдан 24 жыл бұрын орындалып, бүгінгі Қазақстан Республикасы өз мемлекеттілігін жариялаған болатын. Ынтымақты ұран, татулықты ту еткен бейбіт халқымыз осы уақыт аралығында толағай табыстарға жетті. Тəуелсіздік күні – ғасырлар бойы азаттық аңсаған халқымыздың өшкені жанып, ең асқақ арманы орындалған күн. Тəуелсіздікке ұмтылыс қашан да кедергі мен күреске толы болғаны əмбеге аян. Осы ауыр жолда тағдырдың талай сынағына төтеп беріп, бостандық үшін күреске бар ғұмырын арнаған боздақтардың жанкешті еңбегі мен ерен ерлігін еске алатын қастерлі мереке. Тарихтан алар тəлім мол. Біз өткенімізге құрметпен қарап, болашағымызға сеніммен көз тіккен халықпыз. Əлемдік қауымдастықтың ажырамас бөлшегі ретінде тəуелсіз ел атану тек биік мəртебе ғана емес, сонымен қатар орасан зор жауапкершілік жүгін артатындығын да біз жақсы түсінеміз. Тəуелсіздіктің арқасында қоғамдық-саяси өмірде, экономикада түбегейлі реформалар жасалды. Елбасымыз – дүниежүзілік саяси ауқымдағы тұлғалардың бірі. Еліміздің тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың көреген басшылығымен бүгінде Қазақстан қатардағы елден аймақтағы көшбасшы мемлекетке айналды. Өзгелермен терезесі тең сөйлесетін зайырлы, құқықтық-демократиялық іргетасы берік мемлекеттер шоғырына қосылдық. Осы егемендігіміздің арқасында Қазақстан халықаралық ареналарда зор жетістіктерге қол жеткізіп келеді. Соның бір айғағы Еліміз бүкілəлемдік ЭКСПО-2017 көрмесін Астанада өткізу мүмкіндігіне ие болды. Бұл Қазақстанның экономикалық қуатын жаһандық танудың айқын көрінісі екені сөзсіз. Желтоқсанның екпінімен келген Тəуелсіздіктің біз үшін орны қашан да бөлек. Сондықтан да «толарсақтан саз кешкен» батыр бабаларымыздың төгілген қанының, ұлы мұраттар жолында құрбан болған асыл азаматтарымыздың асқақ армандарының, сəбиін білегімен, даласын жүрегімен тербеткен аналарымыздың аққан көз жасының, Жаратқаннан тілеген медетінің арқасында қол жеткізген Тəуелсіздікті біз əрқашан мақтан тұтып, қастерлей білуге тиістіміз. Бұл біздің азаматтық парызымыз. Отанымыздың мемлекеттілігін нығайтудағы қажырлы еңбектеріңіз үшін алғыс айта отырып, баршаңызды Тəуелсіздік мерекесімен шын жүректен құттықтаймын! Барша шаңырақ баянды бақ-дəулетке кенеліп, елімізде ынтымақ салтанат құрып, ырысымыз ортаймасын! Шералы ҚАНЫБЕКОВ, ОҚО мəслихатының депутаты.
Отанымыз гүлдене берсін! Құрметті оңтүстікқазақстандықтар! Сіздерді Тəуелсіздік күнімен шын жүректен құттықтаймыз! Ел тарихы үшін жиырма төрт жыл қас қағым сəт. Дегенмен жас мемлекеттің жетістіктері айқын жəне біз оларды мақтан етеміз. Талай мемлекеттер қаржылық дағдарыстың құрсауында қалып, экономикалық машақатқа тап болып жатқан биылғы жылдың өзінде Қазақстан қиындықтарды абыроймен жеңіп келеді. Елбасы жəне Үкімет қабылдаған дағдарысқа қарсы шаралар жəне мемлекеттің тұрақты экономикасы əлемді жайлаған қаржылық қиындықтарды азайтуға мүмкіндік ашты. Біздің Президентіміз дағдарыстан кейінгі даму бағыттарын айқындап берді. Оның саяси беделі, сындарлы саясаты, заманауи шешімдері мен болашаққа жұмыс істеу қабілеті ел дамуының алғышарты мен қазақстандықтардың ертеңгі күнге деген сенімінің кепілі болып отыр. Мереке қарсаңында өнеркəсіпте жəне көлік саласында, құрылыс пен энергетикада, ауыл шаруашылығында, байланыс пен қызмет көрсетуде еңбек етіп жүргендердің кəсіби жұмыстарын атап өткен абзал. Əлеуметтік сала қызметкерлері – дəрігерлерге, мұғалімдерге, мəдениет, спорт, əлеуметтік қорғау салаларындағы азаматтарға алғысымыз шексіз. Бүгінгі күні мемлекеттік қызметкерлердің алдында да маңызды міндеттер тұр. Сіздердің қиын да, абыройлы еңбектеріңізді құрметтейміз. Азаматтық қоғам өкілдеріне, саяси партияларға, үкіметтік емес ұйымдарға, бұқаралық ақпарат құралдарына, діни конфессиялардың басшыларына үлкен алғыс айтамыз. Тəуелсіздік жылдары қалыптасқан сындарлы сұхбаттың арқасында біз бірлесе отырып, көптеген түйткілді мəселелерді шешудеміз. Жастарға, өскелең ұрпаққа, тəуелсіздік құрдастарына батыл да, жалынды ойлары мен жобаларын іске асыруда сəттілік тілейміз. Барлық оңтүстікқазақстандықтарды Тəуелсіздік күнімен шын жүректен құттықтаймыз! Дендеріңіз сау, отбасыларыңыз берекелі, еліміз аман, жұртымыз тыныш болсын! Отанымыз – Қазақстан Республикасы гүлдене берсін! Бағлан БАТЫРШАЕВ, ОҚО мəслихатының депутаты.
Тәуелсіздігіміз тұғырлы болсын! Тəуелсіздік… Осы бір құлаққа жағымды, жүрекке жұмсақ, қадірлі сөздің астарында қандай терең мағына жатыр десеңші?! Елім, жерім деп жарғақ құлақтары жастыққа тимей, қасық қаны қалғанша күресіп, тілерсектен қан кеше жүріп талай шайқастарды басынан өткерген есіл ерлеріміздің ежелден аңсағаны осы Ел Егемендігі еді. Жалпы, Тəуелсіздік атты қадірлі де қастерлі ұғымды – Алла тағаланың қазақ халқына нəсіп еткен несібесі, ата-бабаларымыздың бізге табыстаған аманаты деп білуіміз қажет. Бүгінде бүтін ұлт ретінде тарих сахнасынан жоғалып кете жаздаған өткен күннен сабақ алып, кешегі мен бүгінімізді саралап, жоққа – сабыр, барға – қанағат еткеніміз абзал. Тəуелсіздігіміз тұғырлы, бақытымыз баянды болсын десек, ел тірегі болар жастарымызды имандылыққа ұйытып, олардың отаншылдық сезімін оятуға ат салысайық. Биыл қазақ халқының дербес ел ретінде əлем картасынан орын алғанына аттай 24 жыл толып отыр. Аз уақыт емес, əрине. «Он үшінде отау иесі» дейтін атам қазақ үшін 24 жыл – нағыз күш-жігері асып, қажыр-қайраты тасыған жас. Ал сол қазіргі Тəуелсіз Қазақстанды осы жастағы атпал азаматпен салыстырсақ, «қандай қиын-қыстау кезеңдерді бастан өткердік?», «алдымыздағы жарқын болашақтан не күтеміз?» деген сұрақтар туары сөзсіз. Дүбірлі мереке қарсаңында, Елбасымыздың жүргізген сындарлы саясатының арқасында қол жеткізген жетістіктеріміз ауыз толтырып айтарлықтай десек, артық айтқандық емес. Осы ретте дамып келе жатқан экономикамызды, халқымыздың əл-ауқатын, ауыл шаруашылығы саласындағы, өндіріс пен өнеркəсіптегі, өнер-білімдегі, спорт пен денсаулық, қаржы саласындағы, өркениет пен мəдениеттегі, рухани саладағы жетістіктерімізді мақтан тұтып, Алла тағалаға мың да бір шүкір айтамыз. Алған бетімізден қайтпай, алдыңғы қатарлы дамыған 30 елдің қатарына қосылу үшін біздің, яғни келешек ұрпақ – жас буынның алдында бағындырар биік асулар мен белестер тұр. «Аман елдің аты шығады» демекші, Отанымызда əрдайым бейбітшілік пен тыныштық болғанда ғана, біз қол созған биік шыңдарға жете аламыз. Олай болса, жас Отанымыз – Тəуелсіз Қазақстанның өсіп-өркендеп, қарыштап даму жолына өз үлесімізді қоса білейік. Сөз соңында баршаңызды төл мерекеміз – Тəуелсіздіктің 24 жылдық мерекесімен құттықтап, елімізге бейбіт өмір мен тыныштық тілеймін. Алла тағала Тəуелсіз жас Отанымыз – Қазақстанның іргесін берік етіп, көк жүзінде қыран құстай қалықтап самғай беруді жазсын демекпін. Төреайым СҰЛТАНОВА, Шымкент қалалық мəслихатының депутаты.
Баршаңызға жақсылығын ала келсін! Мемлекеттігіміздің мəйегі, дербестігіміздің дəйегі болған Тəуелсіздіктің арқасында еліміз толайым табыстарға қол жеткізді. Артқа тастаған 24 жыл Қазақстан тарихының жарқын беттеріне айналды. Экономикалық өсу, саяси тұрақтылық Отанымыздың гүлдене түсуіне негіз болуда. Береке-бiрлiк, бейбiт тiрлiк қалыптастырған мемлекет ретінде əлемге танылдық. Осының бəрі Республикамыздағы жүргізіліп отырған саясаттың нақтылығы мен барша қазақстандықтардың Ұлт көшбасшысын дұрыс таңдай білгендігінің жемісі. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев пен Қазақстанға əлемнің беделді елдері құрметпен қарайтын үрдіс қалыптасты. Халықаралық мінберлерге жол ашылды. Қазақстанның адамзатқа ортақ бастамалары БҰҰ қолдауына ие болып, үніміз дүние жүзіне тарап жатыр. Əлемдік құрметке ие ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесін Астанада өткізуге қол жеткізу – мемлекет беделінің айғағы. Қазақстанның əлеуметтік-экономикалық даму динамикасының халықаралық қоғамдастықта мойындалуының көрінісі. Ардақты əлеумет! Тəуелсіздік мереке сі баршаңыздың отбасыларыңызға береке, қуаныш, жақсылығын ала келсін! Мұрат ТӨЛТЕБАЕВ, ОҚО мəслихатының депутаты.
55 мемлекет ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесіне қатысатынын растады
¦ÄIËÅÒ
ҰЛТ ЖОСПАРЫ
ЖОЛДАУ
Сыбайлас жемқорлыққа барған адам мемлекеттік №48 (251) қызмет атқару құқығынан біржола айрылады 14.12.2015 жыл
2
ЖЕМҚОРЛЫҚ - ДЕРТ
СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕРІН ТАЛДАУ – қоғамдық дерттің кеңінен тамырлануына тосқауыл болады
Алтынсары ҮМБЕТӘЛИЕВ, ОҚО бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің басшысы:
Салыќ бойынша
АШЫЌ САЯСАТ
Биылғы жылғы Жолдауды Елбасымыз дүниежүзілік дағдарыс жағдайында Қазақстанның іс-қимылына арнады. Жолдауда Президент басты мəселелердің біріне қаржы секторы мен салық саясатын қойды. Онда барлық тиімсіз салықтық жеңілдіктерді жойған жөн, салықтық режимдерді оңтайландырып, үш деңгейден тұратын салықты: жалпы, жеке кəсіпкерлер үшін патент, шағын жəне орта бизнес пен аграрлық секторға арналған арнайы салықтық режимдерін ғана қалдыру керек деп айтылды. Бұл деген қолданыстағы салық түрлерінің санын қысқартып, оңтайландырылған салық салуды орнату жəне кəсіпкерлер өзінің кəсіпорындарының салықтық саясатын қалыптастыру үшін міндетті түрде қатысуының қажеттілігі туындағанын білдіреді. Қазіргі таңда Үкімет бизнес қауымдастығымен бірлесе отырып тұрақты түрде салық жəне кеден заңнамаларын жетілдіру жұмыстарын жүргізіп келеді. Елбасының Жолдауда берген бағыттарына сəйкес салық саласының ашықтығын арттыру үшін нақты қадамдар қабылданатын болады. Менің ойымша, салық заңнамасына қарапайымдылықты көздеген өзгерістер мен толықтырулар енгізу, бизнестің əрбір субъектісін салықтарды толық көлемде төлеуге мүдделі етуге апарады. Президент Қазақстан халқына Жолдауында мүлікті жария ету ісшарасының мерзімі 2016 жылдың 31 желтоқсанына дейін ұзартылғанын ескерте отырып, бұл акцияға қатысушыларға мемлекет құпиялылық пен сот қудалауынан қорғауға кепілдік беретінін белгілеп өтті жəне 2017 жылдың 1 қаңтарынан кірістер мен шығыстарды жаппай декларациялау күшіне енеді, одан кейін олар қайда болсын салық салынуын анықтау бойынша шаралары қабылданатынын ескертті. Елбасының осы саясаты арқылы Қазақстан азаматтары мүліктері мен шет елдегі активтерін жария ету мүмкіншілігін пайдалана отырып, еліміздің экономикасына қолдау көрсетуге мүмкіндік алады. Мемлекетіміз қазіргі замандағы дағдарыста мұқтаж адамдарға, зейнеткерлерге ерекше қөңіл бөлу қажет екенін түсінеді, ол үшін Үкіметпен дағдарысқа қарсы бағдарлама дайындалып жатқанын айтты. 2016 жылдан бастап зейнетақы мен əлеуметтік жəрдемақы көбейтіледі. Сонымен қатар, бюджеттік сала қызметкерлері мен мемлекеттік қызметкерлердің жалақысы артады. Осының бəрі халқымыздың болашаққа сенімінің артуына негіз болып табылады. Аумақтың əлеуметтік-экономикалық дамуына, мемлекет Басшысының тапсырмаларын орындауға Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Мемлекеттік кірістер департаменті қомақты үлесін қосуда. Департаменттің негізгі міндеті – бюджеттің кіріс бөлігін арттыру. Жолдауда ең алдымен бюджеттің кіріс бөлігін арттыру нақты аталған. Осы орайда мемлекеттік кірістер органдары аталған тапсырманы абыроймен орындап келеді. Осылайша ағымдағы жылдың 11 айында кірістер бойынша жоспар бюджеттің барлық деңгейі бойынша орындалды. Мемлекеттік бюджет туралы айтатын болсам, жоспар 109,8%-ға орындалды, яғни жоспарланған 179 млрд. 643 млн. теңге орнына нақты 197 млрд. 221 млн.теңге түсті немесе 17 млрд. 578 млн. теңге жоспардан тыс қамтамасыз етілді. Бюджеттер кесіндісінде алатын болсақ, республикалық бюджет бойынша жоспар 115,3% жəне жоспардан тыс 14 млрд. 677 млн. теңге, жергілікті бюджет бойынша жоспар 103,5% орындалып, межеленген 83 млрд. 994 млн. теңге орнына 86 млрд. 894 млн. теңге түсті немесе жоспардан тыс 2,9 млрд. теңге өндірілді. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда жергілікті бюджетке 16 млрд. 362 млн.теңге салықтық түсімдері артығымен өндірілді. Президентіміздің осы жəне алдыңғы барлық Жолдаулары сияқты биылғы жолдауы да халықтың қолдауын тапты. Мемлекеттік кірістер органдарының қызметкерлері де өз қолдауларын білдіруде. Біздің барлық қызметкерлер Елбасы Жолдауында қойылған тапсырмаларды іске асыруға жəне мемлекетіміздің көркеюіне өз үлестерін қосады деген сенімдемін.
E-mail: adilet.media@mail.ru
Біздің мемлекетіміз өз тарихында көптеген ілгерілеушіліктермен қатар, керітартпаларға да душар болды. Соның бірі – сыбайлас жемқорлық дерті. Баршаңызға белгілі, «9-желтоқсан – Халықаралық сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес күні». Бұл күн биыл 11-ші рет аталып өтті, бірақ бұл мереке емес. Бұл – жер шары халықтарының «Сыбайлас жемқорлықтың дамуға кедергі жасауына жол бермейміз!» деген ұран арқылы жанайқайын білдіретін айтулы күн. Өршіп бара жатқан дерттің алдын алу үшін, 2003 жылдың 9 желтоқсанында БҰҰ-мен жемқорлыққа қарсы Конвенция қабылданды. Конвенция жемқорлықтың алдын алу шараларын, сондай-ақ онымен күресудегі халықаралық ынтымақтастықтың механизмін қарастырады жəне соған сəйкес заңнамаларды мақұлдайды. Аталмыш құжат оған қол қойған мемлекеттерді парақорлықпен, бюджет қаржысын жымқырумен, заңсыз жолмен табылған табыстарды кəдеге асыруды қылмыс деп жариялауға міндеттейді. Бүгінгі күнге дейін дүниежүзінің 140тан астам мемлекеті осы Конвенцияға қол қойды, 80-ге жуығы ратификацияланды. Соның ішінде Қазақстан 2008 жылы ратификацияланып, бұрынғы кеңестік республикалар арасында бірінші болып 1998 жылы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес» заңын қабылдады. Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың «100 нақты қадам» Ұлт жоспарындағы «Жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, сонымен бірге, жаңа заңнамалар əзірлеу» бөлігінде көрсетілген тапсырмаларды жүзеге асыру мақсатында ҚР Мемлекеттік қызмет істері жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі əзірлеген «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» жаңа заң ҚР Парламентімен мақұлданып, Президент қол қойды. Аталған заңның қазіргі қолданыстағы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңнан айырмашылығы – мемлекеттік жəне жеке сектордағы жемқорлықты бағалау үшін алғаш рет сыбайлас жемқорлық тəуекелдерін талдау ұғымы енгізілуде. Ол мемлекеттік органдармен қатар, квазимемлекеттік сектор ұйымдары жəне субъектілеріне де қатысты жүзеге асырылатын болады. Яғни, құқық қорғау органдарына тəн функцияларын ғана қамтымай, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, сақтандыру, мемлекеттік қызмет көрсету саласындағы сыбайлас жемқорлық тəуекелдерін талдауға негізгі басымдылықтар берілуде. Бұл өз кезегінде асқынып кеткен ауру салдарымен күрес емес, керісінше оны алдын алу шараларын іске асыру арқылы қоғамның дертін түбегейлі жоюға өз септігін тигізеді. Мəселен, сыбайлас жемқорлыққа алып келетін əрекеттер азаматтардың қарапайым құқықтарының бұзылуынан басталады. Атап айтқанда, мемлекеттік орган мен ұйымдардың жеке жəне заңды тұлғалардан түскен өтініштерді тіркемейтіні жəне оны тіркемей қарайтыны, азаматтардың жеке қабылдаулары өз дəрежесінде жүргізілмейтіні, заңға сəйкес арыз иесіне талон бермейтіндігі, арыз иесіне жазбаша жауап жолдамайтыны, жауаптың орнына қызметтік құжаттардың көшірмелерін беретіндігі; арызды қарау мерзімдерін
сақтамайтындығы жəне т.б. осындай өрескел бұзылу фактілер жемқорлықтың кеңінен тамырлануына əкеп соғады. Əсіресе, мемлекеттік сатып алу саласында аталған талдаудың тиімділігі өз жемісін беруде. Дəлірек айтатын болсақ, Департамент тарапынан сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықты алдын алу мақсатында, мемлекет тарапынан қаржыландыратын барлық мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік сатып алуда тауарлары мен қызмет түрлерінің бағалары туралы зерделеу жұмыстары жүргізілді. Нəтижесінде, аталған мекемелерде баға көрсеткіштері негізгі нарықтық бағаларынан жоғары қойып, сатып алу ережесі мен басқа да заңдардың бұзылуы бойынша кемшіліктер анықталды. Аталған деректер бойынша мекеме басшылықтарына Департаментпен «ұсынымдық хаты» жолданып, көрсетілген ескертулер жойылды. Осындай Департамент тарапынан жүргізілген талдау нəтижесінде, жалпы көлемі 203 млн.теңгеден астам қаражатты мемлекет бюджетін талантаражға салуға жол берілмеді. Аталған деректер бойынша жуырда ғана Департамент жанындағы Қоғамдық кеңестің кеңейтілген отырысында мемлекеттік қызметшілермен қатар, кəсіпкерлер де шақырылып, мəселе кең ауқымда талқыланды. Жаңа заңда, сонымен бірге, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатқа азаматтық қоғамды кеңінен тарту мəселесін қамтамасыз ету қарастырылған. Агенттіктің осындай бастамашылығымен бүкіл республикада сыбайлас жемқорлықтың кез-келген көріністеріне мүлдем төзбеушілік жағдайын жасау жəне қоғамда қалың жұртшылық арасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мəдениетті қалыптастыру бойынша «Ынтымақтастық туралы ашық келісімге» қосылу науқаны жүріп жатыр. Осыған байланысты, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг ұғымы енгізіліп отыр. Мониторингке мемлекеттік органдардың нормативтікқұқықтық актілері мен ресми сайттарынан басқа, үкіметтік емес ұйымдардың мəліметтері де, БАҚ-тағы жарияланымдар да жəне əлеуметтік сауалнамалардың мəліметтері де кіретін болады. Талдаудың, ғылыми-зерттеу жəне əлеуметтік зерттеулердің нəтижелері жыл сайын Мемлекет басшысының атына дайындалатын Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың Ұлттық баяндамасына негіз болады. Ұлттық баяндама – өмірдің түрлі салаларындағы сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік беретін себептер мен жағдайларды жоюға қатысты ұсыныстардан, сонымен қатар, жемқорлыққа қарсы күрес жағдайы мен үрдісіне талдау жасаудан тұрады. Сыбайлас жемқорлықпен күресті зерттейтін халықаралық «Трансперенси интернэшнл» тəуелсіз ұйымының статистикасында Қазақстан 126 орынды иемденуде. Əрине, ол алдыңғы жылдармен салыстырғанда 8 сатыға дұрысталды, бірақ, салыстырмалы түрде алғанда, əлде де сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары елдердің арасында жүрміз. Сыбайлас жемқорлықтың орын алуына ықпал ететін факторлар əр алуан. Əлемдік тəжірибеге жəне онымен күрестің өз еліміздегі тарихына көз жүгіртер болсақ, қоғамдағы əділдік
ұғымы заңдылықпен қаншалықты сəйкес болса, сол қоғам жемқорлық секілді індеттен соғұрлым азат болады екен. Мысалы, сыбайлас жемқорлыққа қарсы оң іс-қимыл əрекетін ұстанған АҚШ, Канада, Жаңа Зеландия, Малайзия, Сингапур, Ұлыбритания сияқты өркениетті мемлекеттердің істəжірибесінде əділдік пен заңдылық синоним ұғымдар болып табылады. Сингапур елінің көсемі Ли Куан Ю айтқандай: «Елдің дамуы үшін демократия емес, ең алдымен еңбекқорлық пен тəртіп керек. Өйткені шектен шыққан демократия тəртіпсіздік пен берекесіздікке соқтырып, дамуға қолбайлау болады». Əрине, əр елдің өзіндік діні мен ділі, мəдениеті мен қоғамдық ұстанымдары бар. Мысалы, қазақ жерінде ұзақ ғасырлар бойы адамдар туыс, қандастығы ұғымның шеңберінде өмір сүрді. Аталарымыз тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін бір сөзбен ғана, керек десеңіз қабақпен білдірген. Үлкенді сыйлап, кішіге ізет көрсеткен халықпыз. Осы пейілімізбен дүние жүзіне батыр, қонақжай, кеңжүректілік пен дархандылығымызбен танылып келдік. Сөзіміз дəлелді əрі дəйекті болуы үшін «Əділеттіліктің алтын ғасыры» болып есептелінетін ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы өз тарихымызға көз жүгіртсек, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолындағы» заң негізінде толықтырылып жасалған «Жеті жарғы» көшпелі қоғамның, қазақ халқының мінезі мен тұрмысына, əдетсалты мен ұлттық мүддесіне толық сəйкес келді. Дауда беделді тұлғалардың жеке пікірлері тыңдалып, билер сотының шешімі ақиқаттың соңғы инстанциясы болды. Парақорлық сол кездегі заң тұрғысынан ғана емес, моральдықэтикалық нормалар тұрғысынан да үзілді-кесілді айыптауға ұшырады. Қарап отырсақ, бұрын қазақ сахарасында түрме, абақты, бас бостандығынан айыру деген жазалау шаралары болмаған. Оның есесіне “қанға қан” ұстанымының орнына билердің ықпалымен «Құн төлеу институты» кеңінен қолданылған. Осындай терең жатқан тарихымыздағы құқық бұзушылықтардың бұлтартпау шараларына қайта оралып, оны қолданылуға белімізді бекем буғанымыз да рас. Айтылған сөздің айғағы ретінде ағымдағы жылдың басынан бастап парақорлықтың барлық түрлері бойынша жазаның балама шараларын енгізуді жаңалық ретінде атап өткен жөн, яғни алынған параның мөлшеріне сай еселеп айыппұл салу амалы халықаралық стандарттарға да сəйкес келеді. Сонымен қатар, жазасыз қалдырмау қағидатына сүйеніп, жемқорлық қылмыс жасағаны үшін атағы мен лауазымына қарамастан кез келген адам жауапкершілікке тартылады. Сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған адам мемлекеттік қызметте жұмыс істеу құқығынан өмір бойы айырылады. Осы орайда, Қазақстанда сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мен оның жолын кесуге бағытталған заңнамалық шаралар нақты жетілдіріле түсті. Шынында да, жоғарыда аталған заманда мемлекеттік билікті жүзеге асырушылардың əділдігі мен адамгершілік қасиеттері ең бірінші орында тұрғандықтан, халқымыздың жадында сол кезең «қой үстіне
бозторғай жұмыртқалаған заман» ретінде сақталып қалды. Əсіресе, қоғамның жас буын өкілдері сол заманның аталар сөзі – ақылдың көзі екендігіне аса мəн беріп, жіті назарда ұстаса, қызметтерінде сапалы жұмыс жасауына өз ықпалын тигізер еді. Оның үстіне қазіргі дүниежүзілік экономикалық дағдарыс біздің елді де айналып өткен жоқ. Мұндай жағдай əр адамның ар-ожданына сыншы. Жуырда ғана Мемлекет басшысының Қазақстан халқына кезекті жолдауында: «Мемлекеттігіміздің тұғырын мызғымастай нығайта түсу үшін, аса күрделі, қиын кезеңге аяқ бастық. Бүгінгі ахуал – біздің жетістіктерімізді сынға салып, елдігімізді шыңдай түсетін уақыт тезі. Жауапты сəтте бірлігімізді сақтап, еліміздің игілігі үшін аянбай тер төгуіміз керек. Біріміз – бəріміз үшін, бəріміз – біріміз үшін деген қағиданы ұстанып, еңбек етуге тиіспіз!» деген болатын. Шынында да, осы сындарлы жылдары сағымыз сынбай, Ұлт жоспарын жұмыла жүзеге асыру – əрқайсымыздың адами парызымыз. Əрине, Елбасының саясатын жүзеге асырушы – бірінші кезекте мемлекеттік қызметші болып табылады. Мемлекеттік қызметші – ол кім? Əрине, ол мемлекеттік сала қызметін жүзеге асырып, қоғамдық тəртіпті қамтамасыз етіп жəне ондағы процесті қалыпта ұстауды мойнына алған өкіл. Ол - тəуелсіз мемлекетіміздің негізгі құраушы бөлігі. Жыл басындағы көрсеткіш бойынша Республикада 99318 мемлекеттік қызметші еңбек етуде. Оның 8500-дейі Оңтүстік Қазақстанда. Германияның бірінші канцлері О.Бисмарк: «Шенеуніктер жақсы болса, заңның шикілігіне қарамастан, елді дұрыс басқаруға болады. Ал, шенеуніктер жаман болса, ешқандай да жақсы заң мемлекетті құтқара алмайды» - деген екен. Сонымен, сыбайлас жемқорлықты тек қылмыс деп түсінуге болмайды. Оның басқа да қырлары бар. Атап айтқанда, қызмет көрсету стандарты мен регламентінің мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы заң талаптарына сəйкес келмеуі, артық құжаттар сұрату, мемлекеттік қызмет көрсетуден негізсіз бас тарту жағдайлары, т.б. мемлекеттік қызметтер көрсету саласындағы олқылықтарды жатқызуға болады. Осындай мазмұнда орын алған кемшіліктерді жою мақсатында, мемлекеттік тапсырыстарды электронды түрде сатып алу порталы іске қосылды. Бірақ, əзірге елімізде электронды сатылымдар мемлекеттік тапсырыстар саласындағы айқындылыққа, ашықтыққа алып келді деп ауыз толтырып айтуға келмей тұр. Мəселен, біздің облыста қазіргі таңда мемлекеттік органдармен 25 млн.-ға жуық мемлекеттік қызмет түрі көрсетілді. Олардың көрсетілу заңдылығы мен сапасына Департамент тарапынан үнемі зерделеу, талдау жұмыстары жүргізіліп отырады. Əсіресе мемлекеттік қызмет реестрінің кеңейтілуі, оларды жетілдіру, ашықтықты қамтамасыз ету мен əкімшілік кедергілерді азайту мəселелерімен қатар, медициналық қызмет көрсету, тұрғын үй, жер телімін рəсімдеу, бала-бақша кезегі, халыққа қызмет көрсету орталықтарындағы қағазбастылық мəселелері назардан түскен емес. Зерделеу жұмыстары барысында байқағанымыз, кейбір
Берік БЕКЖАНОВ, ҚР Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің ОҚО бойынша департаменті басшысының орынбасары, Тәртіптік кеңес төрағасы мемлекеттік органдардағы қызметкерлердің өздері көрсетілетін қызметтердің саны мен жалпы тізілімдемесін толық білмейді, сондықтан, мемлекеттік көрсетілетін қызмет туралы заңнамалардың талаптарын жүйелі түрде бұзуға жол береді, осылайша, мемқызметкерлерінің өздерімен бюрократиялық кедергілер қолдан жасалады. Бұл өз кезегінде сыбайлас жемқорлық əрекеттерінің алғашқы іргетасы қалануына өз септігін тигізеді. Тəртіптік кеңес отырыстарында мемлекеттік көрсетілетін қызмет түрлері бойынша, мемлекеттік сатып алу заңнамаларын бұзған, соның ішінде «бір көзден беру» сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызған құқықбұзушылықтар үшін жауапқа тартылған лауазымды тұлғалар саны азаймай тұр. Бұл тұста, 2015 жылдың 11 айында Тəртіптік кеңестің 12 отырысы өткізіліп, онда 101 тəртіптік іс қаралды. Соның ішінде ҚР «Мемлекеттік сатып алу туралы» заң талаптарының бұзылуы бойынша 32 іс тыңдалды. Ал, 101 тəртіптік істің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамасының сақталуы бойынша – 66, Ар-намыс кодексі талаптарының сақталуы бойынша 35 тəртіптік істері бойынша сараланған. Қазіргі таңда БАҚ, үкіметтік емес ұйымдар тарапынан қоғамдық бақылаулар күшейтілді. Осындай іс-шаралар қазіргі мемлекет пен қоғам арасындағы тығыз байланысты тиімді етіп қана қоймай, болашақ мемлекеттік қызметкерлерді тəрбиелеуде оң нəтиже береді деген ойдамыз. Қазақтың парасатты ой иесі Шəкəрім Құдайбердіұлының: «Адамдарды еңбек етуге үйретіп, білім беру керек, алайда осының бəрі адам бойындағы жаман қасиеттерден арылуға көмектесе алмайды. Адамды тəрбиелеу барысында «ар ғылымын» міндетті түрде енгізу қажет. Бұл жөнінде ақылды адамдар ойлануға тиіс. Олар бұл теорияны барлығына міндетті пəн ретінде дайындаулары керек. Жас кезден бастап адам бойында жоғары тəртіптілік, өзін-өзі сыйлау сынды қасиеттерді сіңіру арқылы тəрбиелеу керек. Сонда ғана адамзат пен адамды түзеу үміті оянады», - деген адами құндылықтарды қалыптастыруда толғамды ойы мен түйінді пікірлерін шүбəсіз нақ атап көрсеткен. Еліміздің ертеңі – бүгінгі мемлекеттік қызметшілердің адамдық парасаты мен ар-ожданына жəне кəсібилігіне байланысты болғандықтан, «Біздің міндет – халыққа қызмет!» деп, Елбасы белгілеп берген ұран аясында, елге деген адалдықтың ақ туын абыроймен ұстауымыз қажет!
ҚР премьер-министрiнiң бiрiншi орынбасары Бақытжан Сағынтаевтың назарына!
АРНАЙЫ БАҒДАРЛАМА КЕРЕК
300 мыңнан астам халқы бар Мақтаарал ауданы бойынша 20 мыңнан астам шағын шаруа қожалықтары қалыптасқан. Олардың орташа жер көлемдері 5-7 гектардан аспайды. Осы қалыптасқан шаруа қожалықтарының 15-20 пайызында ғана тракторлары бар. Олар – 90жылдардан бері пайдаланып келе жатқан тозығы жеткен МТЗ-80 тракторлары. 80-85 пайыз шаруа қожалықтарында техника атымен жоқ. 2000-2001 жылдары совхоздан бөлініп шыққан кооперативтер одан əрі бөлініп, пай үлестері бойынша жерлерін бөліп алып, шағын шаруа қожалықтары пайда болды. Сол кезде техникалар да пай үлестері бойынша бөлініп жекелеген шаруа қожалықтарының меншігіне кетті. Техникасыз қалған 3-4-5 гектар жерлері бар шағын шаруа қожалықтары (80-85 пайыз) жекежеке лизинг жолымен техника сатып алуға шамалары келмейді, мүмкіндіктері жоқ. Сол себепті 80 пайыз, яғни 16 мыңдай шаруа қожалықтары жерлерін техникаларды жалдап істетуге мəжбүр. Мақта шаруашылығында мақта өнімін жинап алғанға дейін бір гектарға шаққандағы шығын 110-120 мың теңгені құрайды. Гектарына 25 центнер өнім алғанда, өткен, 2012 жылдағыдай əрбір тоннасын 75 мың теңгеден сатқанда, əр гектардан 187 мың теңге
табыс түседі екен. 120 мың теңге шығынды алып тастағанда таза пайда бір гектарға шаққанда 67 мың теңгені құрайды. 5 гектар жері бар шаруа қожалығы 6 ай жаз жұмыс жасап, 340 мың теңгедей таза табыс табады. 340 мың теңге табыс техника сатып алу былай тұрсын, жанұясында 4-5 бала-шағасы бар шаруа қожалығының əлеуметтік жағдайын жақсартуға да жетпейді. Мемлекетіміздің президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев 2014- жылдан бастап ауыл шаруашылығы өнімдерін екі есеге арттыру тапсырмасын жария етті. Ол деген сөз – мақта өнімін əрбір гектарға қазіргі қалыптасқан 25-26 центнердің орнына 35-40 центнерге жеткізу. Ол үшін агротехникалық шараларды кең көлемде жаңа техника, технология негізінде жүргізуге, тамшылатып суару, терең айдау, терең қопсыту, тыңайтқыштарды ғылыми негізде тиімді пайдалану, ауыл шаруашылығын əртараптандыру, мақта, бақша, көкөніс, жоңышқа, жүгері дақылдарын ауыспалы егіс жүйесі бойынша егуге мүмкіншілік болар еді. Қазіргі қалыптасқан 3-4-5-7 гектар көлеміндегі шағын шаруа қожалықтарында оны іске асыру мүмкін емес. Шағын шаруа қожалықтарының мақта, басқа да өнімдерін нарық заңы бойынша қалыптасқан
бағаға сатуға мүмкіншіліктері жоқ. Олар жекежеке нарық базарына жете алмайды. Арадағы алыпсатарлар, жекеменшік зауыт иелері əртүрлі жолдармен төмен бағаға сатып алып, қыруар пайда тауып жатыр. Мақтаарал ауданында ауыл шаруашылығын қазіргі өмір талабына сай жоғары деңгейге көтеру үшін, халықтың əлеуметтік жағдайын жақсарту үшін шағын шаруа қожалықтарын ірілендіру кезек күттірмейтін проблемалардың бірі деп есептейміз. Шаруа қожалықтарының өз еріктерімен серіктестік құруға құлқы жоқ. Жердің азып-тозып бара жатқанын негізге алып – серіктестіктер құруға болар еді. Ол да заңға қайшы. Үкіметтің қаулы-қарарымен серіктестіктер құруға болады деп ойлаймыз. Ол үшін үкімет қолдау жасап, 70-100 гектар жері бар ірі серіктестік құрғандарға бір су жүйесінің бойынан, бір танаптың ішінде техникалардың керекті түрлерін тіркемелерімен, алғашқы пайыздық төлемақысын 2-3 жылға созып төлеуге, барлық құнын 7-10 жылға дейін құтылуға жағдай жасалса, сонда ғана барлық шағын шаруа қожалықтарының серіктестер құруына алғы шарттар жасалар еді. Халықтың əлеуметтік жағдайларының жақсаруына мүмкіншілік
ашылып, техникамен қамтамасыз етілер еді. Осы мəселе бойынша Ауыл шаруашылық министрлігі, облыс, аудан əкімшілігі тараптарынан бағдарлама жасалса, оның орындалуына үкімет ықпал етсе, бұл шағын шаруа қожалықтары үшін үлкен жəрдем болатыны сөзсіз. Шілдехан МЕЙІРХАНОВ, зейнеткер-агроном
¦ÄIËÅÒ Мемлекеттің басшысымен бетпе-бет дидарласып, қолын алып, әңгімесін тыңдау екінің біріне бұйыра бермейтін бақыт. Сондай естен кетпейтін сәттер ойға оралғанда өткен күндер көз алдыңнан көлбеңдеп өте береді. Ел енді ғана өзінің тəуелсіздігін жария етіп, Президентін сайлап алған 1991 жылдың желтоқсан айында, Алматының сол кездегі Брежнев атындағы алаңында 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының бес жылдығы алғаш рет ашық түрде жария етіліп, үлкен жиын өтті. Ызғарлы ақ жауынды елемеген адамдар нөпірі алаңға сыймай қалды. Президент Желтоқсанға оң баға беріп, жұртшылық алдында оның мəнжайына тоқталып сөз сөйледі. Олжас Сүлейменов өлең оқыды. Жүректерге мұз болып қатқан Желтоқсанның ызғырығы жайында əр сөйлеген адам сол қанды оқиғаны үлкен тебіреніспен еске алды. Төбеден сорғалап табанға жеткен, соңы қарға айналған жаңбырдың сай-сүйекті сырқыратқан суығын ешкім елемеді. Екі сағаттан астам уақытқа созылған үлкен жиын аяқталған сəтте біз Болат Үмбетов деген атыраулық журналист екеуміз мінбердің жанындағы баспалдақпен жоғары өрлеп келе жатқанымызда қасында екі-үш көмекшілері бар, үлкен көк шатырдың астындағы Президент алдымыздан шыға келді. Арамыз он қадамдай. Тосылып қалдық. Сəлем беріп, қарсы жүруге қадамымыз қарысып қалғандай. Ол кісінің өзі шалт қимылдап, еңсесін бұрып: «Жігіттер, жиын қалай өтті? Ел бір үлкен шындықтың шетінен ұстағандай болды-ау» деп, бізге қарай жақындай берді. Сəлем бердік. Өзі қол созды. Жып-жылы алақанына біздің суық сорған алақанымыз тұңғыш рет тиді. Бар болғаны бір ғана минутқа созылған осы кездесуде ол кісінің бір айтқаны, қойған сауалы біздің Желтоқсан оқиғасына қатысқан, қатыспағанымыз жөнінде болды. Араласпағанымызды, ол кезде біріміз Батыста, екіншіміз Оңтүстікте қызметте болғанымызды толқынысты күйде түсіндіргендей болдық. 1993 жылдың мамыр айының
1993 жылдың мамыр айының соңында Елбасы арнайы сапармен Алғабас ауданына келді
ТƏУЕЛСІЗДІК
№48 (251) 14.12.2015 жыл
Кесенеде қол қойылған ЖАРЛЫҚ
соңында, Ордабасыда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінің басшылары бас қосудан бір күн бұрын, Елбасы арнайы сапармен Алғабас ауданына келді. Қасиетті Домалақ ананың басында болып, соңынан кесененің іргесінде орналасқан, ел «Қонаев саяжайы» деп атап кеткен бау-бақшалы, ортасынан Балабөген өзені ағып жатқан орында облыс активін жинап, келелі бір кеңес өткізді. Қасында С. Əбділдин мен С.Терещенколар болды. Облыс əкімі М. Үркімбаев жиынды ашып, Нұрсұлтан Əбішұлына сөз берді. Бүкіл елде жаңа құрылым жүріп, əлеуметтік жəне экономикалық жағдай тығырыққа тірелген сол күндерде ол кісі көптің еңсесін тіктейтін сөз айтты. Əлі қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын жақсы күндер келетіндігіне сендірді. Аудан əкімдігінің ішкі саясат басқармасының басшы қызметіндегі маған жүктелген бар міндетті орындағандай, көңіліміз сенімді еді. Сөйтсек ірілі-уақты тоқсан тоғыз тірлікті бітіргенімізбен, президиумға ақ қағаз бен қаламсап қою ешқайсымыздың ойымызға келмепті. Əзер дегенде Елбасының алдына бір қойын дəптер мен қалам тауып қойғанымыз сол кезде қандай қиын болғанмен, бүгінде оны күліп отырып еске алып, естелік етіп жүрміз. Алпысыншы жылдардың ішінде бір тарап, аумағы басқа аудандарға бөлініп, талай құқайды басынан өткізген Шаян ауданы 1965 жылы Алғабас деген ұранға лайық ат иемденді. Дербес аудан болғанына қуанған ел мен оның басшылары мəнсіз атқа мəн де бермеді. Бұрынғы Одақ тарқардың алдында, дəлірегі 1990 жылы ауданға Бəйдібек атын беру жөнінде тұңғыш рет ұсыныс айтылып, ол аудандық жəне облыстық сессияларда бекіп, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің қарауына ұсынылған кезде, заманның асты үстіне шығып, құжат түгілі ауданның қабылданған атының өзі жайына қалды. Одан кейін оны төрт жыл бойына ешкім есіне алмады, заманның
ауырлығы ескеруге ешкімнің шамасын келтірмеді де. Тек 1994 жылы ауданның басшылығына Аманкелді Мəліков келгеннен соң ғана баяғы күндердегі əңгімеге қайта оралып, құжатты іздеу басталды. Ол кезде Жоғарғы Кеңес тарап кеткен болатын. Онамастикалық жұмысқа қатысы бар мен басшылық жасайтын тіл басқармасына осы мəселені қолға алу тапсырылды. Сөйтіп ешкімге жар салып, жария етпей, Шаян мен Алматының арасын талай мəрте жол қылдық. Іссапарға баратын қаржының табыла қоюы қиын кез болғанмен, амалдап жүріп сол баяғы құжаттың ізін таптық. Барын жинап, жетпейтін жерін толтырып, тиісті орындардың келісімін алған құжат – Алғабастың атын Бəйдібек деп ауыстыру жөніндегі сұраныспен Президенттің қарауына жіберілгенімен, ол кісінің алдына жету үшін екі жылдан астам уақыт қажет болды. Оның арасындағы кейбір кертартпа əрекеттер жөнінде бүгін өзіміз білген жайды жария етіп, жараның аузын тырнаудың қажеті жоқ шығар. Қойшы, сонымен 1996 жылдың қазан айының аяғында ауданға жоғарыдан Елбасының келетіндігі жөнінде бір жылы хабар жетті. Келгенде де аудан атының өзгеретініне байланысты ол кісі Шаянға соқпай, сонау шалғайдағы Бəйдібек баба жатқан сол кездегі Китаевка ауылына тікелей баратыны бəрімізді де кəдімгідей ойландырды. Апта бұрын өз атынан бабаға арнап салмағы тоннадан астам аппақ мəрмəрдан соғылған құлпытас жіберіп, оны жаңадан бой көтерген кесенеге үш күнде зорға кіргізгеніміз, кесененің көрімдігіне арналған түріктің қалы кілемін сыйғыза алмай қиналғанымыз. . . бəрі-бəрі есте. Шаянның мəдениет үйінен жаздырып апарған «Қош келіпсіз, құрметті Президент»,
«Ниетіңіз қабыл болсын, Нұрсұлтан Əбішұлы!» деген қос бірдей сала құлаш жазуымызды түнде тұрған «қораздың желі» қақ бөліп, оны аудан əкімінің орынбасары Тұрсынкүл бастаған мұғалімдердің қалай көктегені қазір аңыз болып айтылып жүр. Президент белгіленген күні тікұшақпен төбемізден өтіп, көршілес Жамбыл облысының шекарасын бір шолып, Қосалының қырына барып қонды. Сол жерде қарсы алдық. Көңілді екен, бəрімізбен жылы амандасты. Кесене басында құрбандық шалынып, қариялар батасын берді. Бəйдібек бабаның кесенесіне кіріп, арнайы дұға бағыштады. Содан кейін барып біз дайындаған орын – бір кілем, бір үстел, бір орындыққа жайғасып, көмекшісінен алған бір парақ қағазды қолына көтере ұстап, халыққа бетін бұрып: «Міне, мен өздерің сұранған үлкен өтінішті орындау үшін осы ауылға, бабаның басына арнайы келдім. Мынау қолымдағы Алғабас ауданының атын Бəйдібек деп ауыстыру жөніндегі Жарлық. Көз алдарыңызда қол қоямын» деді де, орнына жайғасып, біз дайындап қойған қос қаламның бірін алып, қара сиямен қолын қойды. Шымкент қорғасын зауытының директоры Қылышбек Ізбасқановтан аттай қалап, арнайы алдырған тұғырдағы қос қаламсаптың бірі ғана жазатын. Оны əбден тексергенбіз. Жарлық жария етілді. Кесене басын ду қол шапалақ көміп кетті. Ендігі сəтте
1986 жылғы Алматыдағы 16-17 желтоқсандағы дүрбелең тірлік не? Оқиға ма, көтеріліс пе? Мен өз басым оны көтеріліс дер едім. Қару-жарақсыз, санадағы зор сілкініс пен серпілістің көтерілісі, жігердің жойқын жанылу, намыстың садақ адырнасындай ширыға тартылу көтерілісі, ондаған жылдарға созылған біржақты, қасаң саясатқа қасарыса, қасқая қарсы тұру көтерілісі. Бұл көтеріліске қоғамның барлық санатының өкілдері қатысты деуге болады. 17-18 жасар бозбала да, 20-25 жасар жігіттер мен қыздар да, 30-50 жасар жігіт ағалары мен апалар да, 60-70 жасар егделер де аз болмады. Бұл көтеріліс неліктен бұрқ ете түсті? Оның бірнеше алғышарттары мен себептері болды. Айталық, алғашқы миллиард пұт астық алынған 1956 жылдан бастап Қазақ республикасы Одақтағы мақтаулы елдің біріне айнала бастады. Сол жылы алғашқы Ленин орденіне ие болды. Партия басшылығына Л.И.Брежневтің келуі – Қазақстан үшін жылы қабақ танытылатын саяси ахуал қалыптастырды. Қазақстан басшысы Д.А.Қонаев бүкіл Орта Азия бойынша Саяси бюроның мүшесі болып сайланды, үш мəрте Социалистік Еңбек Ері атағымен марапатталды. Сол себепті де республикадағы ірі де іргелі жетістіктер Қазақстан коммунистік партиясы Орталық комитеті мен оның бірінші хатшысы Д.Қонаевтың есімімен тікелей байланыстырылатын. Сол заманда бұндай үрдіс заңды болып саналатын. Осы ұғымның жемісіндей, жеңісіндей болып; «Мақтанса бүгін – мақтансын қазақ, төбесі көкке тимей тұр азақ, Қазақтың нағыз шырқаған кезі, деді ғой Леонид Ильичтің өзі» - деп күнде əн шырқап жəне осыған имандай сеніп жүрген кез еді ғой. Екінші жағынан тың игеру саясаты қазақ халқы үшін қиын да қиғаш проблемаларды алып келді. Біріншіден, демография мəселесі өте күрделене түсті. Тың жəне тыңайған жерлерді игеруге негізінен славян нəсілдестер əкелінді. М.Əуезов сынды ғұлама жазушының осы науқанға Қытайдағы, Ресейдегі, Өзбекстандағы қазақтарды тарту жөнінде СОКП Орталық комитетіне жолдаған хаты қаперге алынбады, тіпті қараусыз қалды. Соның зардабынан 1959 жылғы санақта қазақтар өз елінде 29% деңгейіне дейін төмендеді. Осынау республикада үштен бірге жетпейтін халықтың өзі ана тілінде білім алу мүмкіндігінен айрыла бастады. Себебі сол кездері Тың өлкесі болып табылатын бес облыста 700-ден астам қазақ мектептері жабылды. Жоғары оқу орындарының басым көпшілігі оқуды орыс тілінде жүргізетін. 1985 жылғы сəуір Пленумы жалпақ жаһанға Демократия, қайта құру, жариялылық идеясын ұсынды. Көптеген жасырын ұсталған жайттар ашық айтылып, жарыққа шыға бастады. Кезінде Үкімет пен партияның тізгінін қолына ұстап, шексіз билікке ие болғандардың құпия қылықтары, қатыгез қылмыстары, жұртқа белгісіз пенделіктері бүркемесіз айтылып, баспасөз бетінен көрініс тапты. Ал мұндай өзгерістер, соны серпілістер, тарихи құпия қалтарыстар ең алдымен жастар жаны мен
E-mail: adilet.media@mail.ru
санасын жаулайтыны ақиқат. Сондықтан да сол кездегі Қазақ елінің маңдайына басқан мақтанышы болып саналатын Димаш аға Қонаевты он сегіз минутта орнынан алып, көпшілік көрмек, білмек түгілі, атын естімеген Г.В Колбинді билікке əкелу Қазақ қоғамы үшін ашық күнде күн күркіреп, найзағай ойнағандай əсер етті. «Бұнысы қалай, неге бұлай, ел деп елемегені ме, халық деп қадірлемегені ме? Мақұл, орыс болса, бола қойсын, ең болмаса Қазақстанда өскен осы елдің жөн-жосығын жобалайтын орыс құрып қалып па?» деген сияқты сандаған сауал сан мыңдаған саналарды суық сүңгідей сұққылағаны жалған емес. Брежнев атындағы алаңға стихиялы түрде жиналған жастардың ойларында бүлік шығару, күш қолдану болмағаны айдан айқын еді. Елдің аузынан түспейтін «Менің Қазақстаным» əнін қосыла шырқап, «Лениндік ұлт саясаты жасасын», «Əр ұлтқа – өз көсемі» деген сияқты ұрандарды көтеріп шыққан болатын. Билік біздің үнімізге құлақ асар деген үміт басым еді. Бірақ үміт ақталмады, əр жақтан əкелінген қарулы арнайы жасақтар мен əскери училищенің курсанттары алаңды бірнеше шеңбермен қоршап алып, сақылдаған сары аязда өрт сөндіргіш машиналармен су атқылап, жастардың ызасын келтіріп, ашық
арандатуға итермеледі. Алаң қызыл қанға боялды. Тағы жауыздық пен қатыгездік жол алды. Қарусыз, қорғансыз өрімтал қыз-жігіттер қасқыр итке таланды. Сорлаған, қорланған, зорланған, жараланған, қапсыраған, естен танған, жарымжанданған бейшаралар мал іспетті үлкен «КамАЗдарға» тиеліп, қаланың сыртынан алыс жерге апарып тасталды... Қандай кінəсі мен күнəсі үшін? Іле-шала, едел-жедел орталық газеттерде «Бір топ бүлікшіл, маскүнемдер мен нашақорлар алаңда бой көрсетті» деген іспетті хабарлар басылды. СОКП-ның Орталық комитеті «Қазақ ұлтшылдығы» туралы жалпы ұлтқа жала жапқан атышулы қаулы қабылдады. Бір жағынан осынау қасіретті, қайғылы, қанды қасап халық жүрегіне қадірлі қасиет құйды, көпшілік санасына рухани сəуле дарытты деп айтуға болады. Себебі көзі қарақты қауымның кімнің кім екеніне, ненің не екеніне көздері жетті. Күні кешеге дейін «Қазақстан интернационализмнің ұясы, достық лабораториясы» аталып келіп, бір-ақ күнде «əсіре ұлтшыл» болып шыға келді. Бұл кезінде В.И Лениннің өзі сынаған «великоростық шовинистік» пиғылдың салдары еді. Осы көтеріліс тек қазақ ұлтын ғана емес,
қарсы тұрған біздің жүрегіміз тоқтап қала жаздады. Ол құрғыр аттап басып, бір əріп те түсірмеді. Қабағы шытылған Президент екінші қаламсапты да үстелге нықыртып тастай беріп, бізге қарады. Қалтадағы арзанқол автоқаламыма қолым жетпеді. Қалшиып, мүсін құсап тұрмыз. Ауылдың əкімі мені қойшы, қасымдағы ауданның басшысына қарасам, қазақы қалпақтың етегінен аққан тер самайды қуалап, мойынды тұмшалап алған екен. Дəл Елбасының желке тұсында тұрған облыс басшысы Зауытбек Тұрысбеков төс қалтасындағы шыртылдақ қаламын ұсынып, бəрімізді
Елбасының алдына əлі қалам тимеген құрметті қонақтар пікір жазатын «Ескерткіш кітапты» ұсындық. Аудан əкімі екеуміз Президенттің үстелінің алдында тұрмыз. Бəрі көрінеді. Əдемі əріптермен алғашқы жол қағазға түсті. Сөйтті де қаламсап бейне бір сиқырдың күшімен сиясы таусылып қалғандай, жазғанын мүлдем тоқтатты. Нұрсұлтан Əбішұлы кітаптың ақ парағының шетіне қаламсапты сүйкегенмен ештеңе шықпады. Қырсыққанда жазатын түрі көрінбейді. Біріншісін тастай беріп, тұғырдың екінші шетіндегі қаламсапты қолға алды. Оның жазбайтыны белгілі. Елбасы тілегін жалғастыру үшін екінші жолға қаламсапты апарған кезде,
Жанымдасың, жадымдасың Желтоқсан! барлық ниеті түзу қазақстандықтарды іштей біріктіре түсті. Сол топалаң кезінде жанұшыра қашып келе жатқан жастарды пəтерлеріне кіргізіп алып, аман сақтап қалғандар қатарынан Алматыны мекен еткен кез келген ұлт өкілдерін кездестіресіз. Сол аласапыранды басуға шақырылған қырғыз жасақшысы марапат қағазынан үзілдікесілді бас тартқан. Əр облыстан Алматыға көтерілісшілерді қолдауға аттанғандардың пойызы тиісті жеріне жеткізілмей, жол-жөнекей тоқтатылған. «Азаттық», «Немецкая волна», «Би – би - си» жедел əрі үздіксіз хабар таратқан. Осы сұмдықтың ізі суымай жатып 20 желтоқсан күні Шымкентте қаршадай сегіз қазақ қызының айтулы əрекеті орын алды. «Жойылсын Колбин – Долой Колбина!» деген сөздер облыс орталығындағы ең зəулім үйлердің іргетасына қап-қара етіп бадырайта бедерленді. Олар сол кездегі 16-17 жастағы сегіз қазақ қыздары: Зейнеш Жадыраева, Гүлмира Тілеубаева, Гүлшат Əуезова, Эльмира Бекпатшаева, Гүлмира Керімбекова, Алма Арқабаева, Күлшат Тойлыбекова, Меруерт Аралбаева еді. Бұл жөнінде облыстық «Южный Казахстан» газетінде Жанна Тарасенконың «Предосторожение» атты көлемді мақала жарияланып, «Оңтүстік Қазақстан» газетіне аударылып берілді. «Жойылсын Колбин!» Осынау екі сөзге елдің мұң-зары, қатал заманның ызғары, тапталған намыстың қасиетті қарсылығы, жас жүректің əділдік іздеген жалынды жігері, ертеңгі күнге деген үкілі үміті, ұлтты ұйыстырар ұраны, алты алаштың асқақ арманы, мерейлі мұраты, кемел келешекке деген көкөрім көзқарасы, толайым тұнық тілегі сыйып тұрғандай еді. «Мұндай сұмдықты көргенше майдан даласында мерт болғаным жақсы еді» деді «мың өліп, мың тірілген» қазақтың хас ақыны Жұбан Молдағалиев. Озбыр саясат құлы болғанша, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшелігінен бас тартатындығын жалпақ жұртқа жария етті Т.Шорманов деген азамат. Оспадарсыз партия қатарында қала алмайтындығын мəлімдеген ғалым Əсілхан Оспанұлы жабық жиналыс үстінде партбюро хатшысына мүшелік билетін лақтырып кетті. Ширек ғасырдай республика партия ұйымының бірінші басшысы болған Димекең бір-ақ сəтте бір өзі қалғанда, қасынан табылған жалғыз Адам – Олжас ақын еді. Осының бəрі кеше ғана болған, қазір тарихи ақиқатқа айналды. Мəскеуден келген комиссия төрағасы Соломенцевке сол кездегі «Лениншіл жас» газетінің бас редакторы Сейдахмет Бердіқұлов: «Сіз саусағыңызды шошаңдатпаныз! Дəл
3
құтқарып, «уһ» деп терең бір демалдық. Кейін Фатиманың киіз үйінде шай ұрттап, əжесінікі секілді сарымайға пісірілген қаттама нанды жеп отырып, мемлекет басшысы əлгі ілкі сəттегі оқыс оқиғаны күле отырып, қайыра еске алып, көңілімізді тұмшалаған ой мен уайымды бір серпілтіп, жанымызға жылы шуақ ұялатқан болатын. Үш мəрте дидарласудың əрқайсысы дəл сол күндегідей жадымызда. Қазір соның бəрін елдің алдында əңгіме етіп айтып, көңілдене еске алып қоямыз. Дала төсінде, кесене басында қол қойылған бір тарихи Жарлықтың хикаясы осындай болған еді. Серікбай САПАРҰЛЫ
осындай саусақ шошаңдату біздің қарымқатынасымызға зор зиян келтіреді» деген мағынада сөз айтып, оның бетін қайтарып, сағын сындырған. Жазушылармен өткен жиналыста Г.В Колбин бір жылда қазақ тілін үйренемін деп уəде беруге мəжбүр болған-ды. Ал сол кездегі Одақтық Жоғарғы Кеңес депутаты М.Шахановтың атқарған іс-əрекеті, ерлік еңбегі нар түйеге жүк боларлықтай. Бүкіл депутаттар жасағына жайып салған ақын сөзінен соң желтоқсан қасіреті жасырын жұмбақ болудан қалды. Бұл туралы кезінде ақын Есенбай Дүйсенбаев «Үш минуттық ерлік» деген отты да ойлы өлең жазды (Ол кезде регламент бойынша сөз сөйлеуге үш-ақ минут берілетін). Келесі, 2016 жылы, яғни аттай бір жылдан соң желтоқсан көтерілісіне 30, тəуелсіздігімізге 25 жыл толады. 25-30 жыл ұрпақтың жаңа бір буынының өсіп-жетілу мерзімін құрайды. Осынау уақыт бедерінде желтоқсан көтерілісі мен оның қатысушыларына белгілі дəрежеде баға беріліп, құрмет көрсетілді. «Қазақ деген затым бар, Қайрат деген атым бар, Еркек тоқты құрбандық, Атам десең атыңдар», - деп атой салған қайран Қайратқа «Халық Қаһарманы» атағы берілді. Бұл жалғыз Қайратқа ғана емес, қаһарман барлық желтоқсаншылардың жасаған жанқиярлық ерлігіне көрсетілген тағзым, лайықты ілтипат деп түсінеміз. Жалынды жастарымыздың жасампаздығы жайлы көркем, деректі, естелік фильмдер түсіріліп, арнау жырлар мен мақалалардан тұратын сегіз томдық жинақ құрастырылып, жарыққа шықты. Осынау толымды тірліктің басы-қасында ақсақал журналисіміз Ғаббас Қабышев, жазушы публицист-көсемсөзші Талғат Айтбайұлы жүргендігін жалпақ жұртқа жария етуіміз лəзім. Келесі жылы кезекті 9-10 томдары жарық көрмек. Оңтүстіктің орталығы Шымкент шаһарында Вишневский көшесі – Қайрат Рысқұлбеков атына, И.Долорес көшесі Желтоқсан деп ауыстырылды. Дей тұрсақ та, демократиялық жаңару мен жаңғырудың Одақ көлеміндегі тұңғыш қарлығаштары - желтоқсандық жастарға лайықты қадір-құрмет көрсетіліп жүр ме? Насихат жеткілікті дəрежеде ме? Ойланарлық нəрсе. Себебі Баку, Тбилиси, Вильнюс оқиғалары Алматы көтерілісінің жалғасы болды. Яғни бұл оқиғаларға біздің жастарымыздың ерлігі бағыт берер бағдаршам іспетті роль атқарғанын ұмытпауымыз керек-ақ. Əбүйірбек Тінəлиевтің «Желтоқсан желі», Лесбек Амановтың «Қарабауыр қасқалдақ» əндері сол қасіретті кезеңнің белгісіндей халық жадынан өшпей, көкіректерді кернеп, тəуелсіз ел көгінде шарықтап шырқала бергей деп тілейік. Алты Алашқа айбар болған хан Абылай, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, ел қамын жеген ер Елшібектердің ұрпақтары ұлан байтақ жерге, жер асты толған кенге, көк байрақты егеменді елге лайықты түрде егелік етіп, мерейлі отыз озық ел қатарына қосылуы керек. Жасампаз рухты желтоқсанның жауқазын жүзді, жалын жүрек, жаужүрек қас батырларының қаһармандық ерлігі осыған шақырады. Қабылбек ТӨРЕТАЙҰЛЫ Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.
¦ÄIËÅÒ (Соңы. Басы 1-бетте). Бұл ел тарихындағы өте ауыр кезеңдердің бірі еді. Талай зиялыларымыздың қыршынын қиған, адам естімеген қуғын-сүргін, зобалаң, иісі шығып тұрған дүниежүзілік соғысқа дайындық, төрт жылдан астам уақытқа созылған қанды майдан, оның орасан зардаптарын шұғыл мерзімде қалыпқа келтіру осы кезеңнің еншісіне тиді. Оның үстіне дамудың əлемдік үрдісінен қалып қоймау үшін жаңа бастамалар көтеріліп, ауқымды тың істерді қолға алу қажет болды. Бұл Оңдасынов бастаған Үкіметтен күн демей, түн демей тер төгіп еңбек етуді талап етті. Нұртас Дəндібайұлының өзі де шаршамай-талмай ұлан-ғайыр Қазақстанның түкпір-түкпірін тегістей аралап, əр өңірдің жағдайын көзімен көріп, жылдар бойы күрмеуі шешілмеген мəселелерге көңіл аударып, болашақ даму мүмкіндіктерін сараптап, бағытын айқындады. Бұған дейін республиканың бірде-бір басшысының аяғы тимеген, көкжиегіне көз
жетпейтін құлазыған Үстіртті автокөлікпен тəуліктеп жүріп аралап, Маңғыстаудың ойына түсіп, осы өңірдің болашақ даму мəселелерін көтерген Нұртас Оңдасыновтың сапары оның өмір жолына арналған заңғар жазушы, Қазақстанның Еңбек Ері Əбіш Кекілбаевтың «Басшы» деген əңгімесінде тамаша жазылған. Маңғыстаудың жерасты байлықтарын игеру жұмыстарының, жалпы бұл аймақтың өсіпөркендеуінің ірге тасы Үкімет басшысының сол сапарында қаланды деуге əбден болады. Оңдасынов Маңғыстауға келіп кеткеннен кейін көп ұзамай облыс орталығы Гурьевте республика Ғылым академиясының тұңғыш көшпелі отырысы өтті. Онда академия президенті Қаныш Сəтбаев: «Маңғыстауда не жоқтың бəрі бар. Тек соны игерсек те талай Қазақстанды асырар едік», - депті. Оңдасынов: «Ендеше, барлық күшті осында жұмылдырайық», - депті деген əңгіме ел арасын кеулей түсті. Келесі жаздан бастап Маңғыстауға жан-жақтан экспедиция қаулап кетті. Маңғыстауда мал шаруашылығын дамытудың мүмкіндіктері мол екенін өз көзімен көрген Үкімет басшысы 1930 жылдары Ақтөбе облысына беріліп кеткен Сам өңірін 1948 жылы Гурьев облысына кері қайтарып беруді шешті. Жалпы Оңдасынов республиканың атқарушы билігін қолына ұстап тұрған кезде ауыл шаруашылығын дамытуға өлшеусіз зор үлес қосты. Ауылшаруашылық құрылымдары аяғына нық тұрды. Мал басы өсті, оның өнімділігі артты. Қазақстан соғыс жылдары майданды азық-түлікпен қамтамасыз етуде шешуші роль атқарды. 1942 жылы республика соғыс жағдайында мал шаруашылығын өркендеткені үшін Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің Қызыл Туын жеңіп алды. Мал шаруашылығын дамыту бойынша Қазақстан одақтас республикалар арасында бірінші орынға ие болды. Соғыстан кейінгі жылдары бұл сала бұрынғыдан да зор қарқынмен дамыды. Нұртас Оңдасынов өзінің: «Большевик Казахстана» газетінде жарияланған мақаласында «1946-1947 жылдары республикадағы мал басы 3,1 миллионға, оның ішінде 1947 жылы 2,3 миллионға өсті», - деп атап көрсеткен. Ел басындағы қиындыққа қарамастан ауылшаруашылығымен қатар ауыр өнеркəсіп те қарқынды дамыды. Соғыс жылдары Оңдасыновтың тікелей араласуымен одақтық маңызға ие Гурьев мұнай айыру, Ақтөбе ферросплав, Теміртау металлургия зауыттары іске қосылды. Бүгінге дейін бұл кəсіпорындар біздің индустрияның алыптары болып есептеледі. Ақмола-Қарталы тас жолы, Мойынты-Шу темір жолы да тез қарқынмен салынды. Үкімет басына келісімен Оңдасынов елде жүріп жатқан сауатсыздықты жоюды қолға алып, оны сəтті іске асырды. Шалғай аудандарда мұғалімдер даярлайтын курстар, облыс орталықтарында Мұғалімдер институттары, училищелер ашылды. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бюро мүшесі ретінде ол мəдениет мəселелеріне жауапты болды. Соғыс жылдарының ауыртпалығына қарамай Нұртас Оңдасынов Абайдың 95 жəне 100 жылдық мерейтойларын аса биік дəрежеде атап өту жөнінде Үкімет қаулысын шығарып, комиссия төрағасы өзі болып өткізген. Қыздар педагогикалық институты, Ұлттық консерватория, Дене шынықтыру, политехникалық, технологиялық институттарды ашу жəне медицина, шет тілдер институттарына көптеген жаңа факультеттер
E-mail: adilet.media@mail.ru
ДƏУІР
Д. Қонаев, Ж. Шаяхметовпен қатар тұруға лайық тұлға - Н. Оңдасынов
№48 (251) 14.12.2015 жыл
4
қосу осы кісінің тұсында істелген істер. Опера жəне балет театры құрылысының жедел аяқталуын тікелей бақылап, облыстарда театрлардың ашылып, филармония, əн-би ансамбльдерінің ұйымдасуына да ұйытқы болған. Талай белгілі мəдениет пен өнер қайраткерлеріне де қамқорлық көрсеткен. Соның бірі маңғыстаулық төкпе-жырау Мұрын Сеңгірбекұлы. Ол Алматыға əдейі шақырылып алынып, əлемдік маңыз-мəнге ие «Қырымның қырық батыры» дастаны таспаға түсіріліп алынды.
ÍАР АР ТҰЛҒА ТҰЛҒА
Нұртас ағамыз республика Ғылым академиясының дербес құрылуына бірден-бір атсалысқан адам. Соғыстың жүріп жатқанына қарамай жаңа ғимараттың салынуына қаражат қарастырып, оның іргесі қаланғанда ырымдап: «Қазақ ғылымы күмістей таза болсын», - деп, күміс ақша шашқаны мəлім. Ғылым академиясының басына Қаныш Сəтбаевтың келуіне де себепші осы кісі. Сəтбаевтың газетке шыққан мақаласындағы оның сөз саптасы ұнап, ойларын білуге, танысуға Мəскеуге шақырады. Кездесіп, сөйлескеннен кейін Одақтық Ғылым академиясының президенті Владимир Комаровқа алып барып: «Қазақтың Ғылым академиясының болашақ президенті», - деп бірден таныстырады. 1942 жылдың басында Кенді Алтай, Лениногорға іссапармен барған Оңдасынов білімді, байсалды Дінмұхамед Қонаевты кездестіреді. Алматыға келгесін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Николай Скворцовпен ақылдасып, өзіне орынбасарлыққа шақырады. Қонаев он жыл Оңдасыновтың орынбасары болды. Алматыдағы Абай ескерткішінің авторы Хакімжан Наурызбаевты да Қостанайға барған іссапарында байқап, Алматыға алып келіп, оқытып, ат бағушыдан қазақтың тұңғыш мүсіншісін жасаған осы кісі. Нұртас Оңдасынов өткен ғасырдың орта кезеңінде елдің бірлігін, оның ұланғайыр жерінің тұтастығын сақтап қалу үшін тайсалмай күрескен санаулы республика басшыларының бірі. Хрущевтың Қазақстанның бірқатар солтүстік аймақтарын Ресейге, оңтүстіктегі бірнеше мақта өсіретін аудандарды Өзбекстанға, Маңғыстауды Түрікменстанға қосу жөніндегі авантюристік ойларына əт-мүт қарсы болған. Оны түсінген Хрущев бұндай басшыдан қалайда құтылудың жолдарын ойластырып, ақыры 1961 жылдың күзінде оны білімін жетілдіру керек деген сылтаумен Мəскеудегі КОКП Орталық Комитетінің жанындағы Жоғары партия мектебіне жіберген. Оңдасыновтың билік басынан кетуі оның іскерлігіне тəнті болған қарапайым халыққа қатты батты. Оның ішінде атыраулықтар мен маңғыстаулықтар да осы өңірлер үшін талай игі істер басталып еді, солар аяқсыз қалмаса еді деп уайым етті. Алайда, оқуын тəмамдағаннан кейін Нұртас Дəндібайұлы Қазақ КСР-ы Жоғары Кеңесі Төралқасының төрағасы болып, бар-жоғы бірақ жыл істеп, 1955 жылдың мамырында өз өтініші бойынша Гурьев облыстық атқару комитетінің төрағасы қызметіне келді. 19571962 жылдар аралығында Гурьев облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болды. Ол бұл өңірге келгенде жергілікті халықтың қуанышында шек болмады. Сенім ақталды. Оңдасынов өңір экономикасының негізі – мұнай өнеркəсібін дамытуға аса зор көңіл бөлді. Жаңа кенорындар ашылды. Алпысыншы жылдардың басында облыста мұнай өндіру көлемі 1913 жылмен салыстырғанда он екі есе өсті. Мұнаймен қатар болашағы зор газ өнеркəсібін дамытуға да көңіл бөлінді. Облыс орталығы газбен қамтамасыз етілді. Маңғыстаудың жер асты байлықтарын тез жəне тереңірек барлау мақсатында «Мангышлакнефтегазразведка» тресі құрылды. 1961 жылдың 5 шілдесінде Жетібай алаңындағы нөмірі 6 ұңғыдан жартыаралдағы тұңғыш мұнай бұрқағы атқылады. Көп кешікпей алып Өзен мұнай кен орыны ашылды. Маңғыстау жерінде қоры мол баға жетпес құрылыс материалы болып саналатын ұлутас өндіріле бастады. Бұл өңірдің дамуына МақатМаңғыстау темір жолының салынуының
маңызы орасан зор болды. Құлазыған далада, қарт Каспийдің жағалауында жаңа қаланың іргетасы қаланды. Оның адамға түсініксіз «Гурьев-20» аты Ақтау болып өзгертілді. Облыста тек мұнай-газ емес, өндірістің басқа да салалары мен ауыл шаруашылығы да жоғарғы қарқынмен дамыды. Алты мың гектар жерге суармалы егіс өндірілді. Əлеуметтік сала да назардан тыс қалмады.
Осы үлкен шаруалардың бəрі Оңдасыновтың іскерлігі арқасында ойдағыдай жүзеге асырылды. Оның Кеңестер Одағы Компартиясы Орталық Комитетінің, Министрлер Кеңесінің жəне сала басшыларымен жеке таныстығы, жақсы қарым-қатынасының да рөлі аз болған жоқ. Нұртас Дəндібайұлының Гурьев облысында жұмыс жасап кеткеніне жарты ғасырдан астам уақыт өтсе де бүгінде біздің арамызда ол кісіні жеке білген, жұмыс бабында кездескен бірқатар адамдар бар. Олар əртүрлі басшы қызметтерде болған: қазір жасы тоқсаннан асқан Ұлы Отан соғысының ардагері Қылыш Өтетілеуов, Маңғыстау облысының құрметті азаматы Дүйсембі Əріпов, Сағын Жаманбаев, Сұлтанбек Нұржанов, Қойлыбай Қаражанов. Ұзақ жылдар партия қызметінде, кеңшар директоры болған Сұлтанбек Нұржанов ағамыз бастан өткен мынандай бір жағдайды əңгімелейді. «1961 жылдың мамыр айы еді, аудан шаруашылығын аралап жүрген облыс басшысы аудан орталығы Таушықтағы белгілі ақын Сəттіғұл Жанғабыловтың үйіне баратын болған. Мен ол кісіге немересіне үйленген күйеу бала болып келемін. Хабар ақсақалға жеткен бойда мені шақыртып алып, қонақ қарсы алуға дайындық жасауды тапсырды. Ақын үйінің ауласында киіз үй тігілді, мал сойылды. Сағат кешкі бес шамасында ұзын бойлы, ақ құба өңді, айырып тараған қою қара шашты, алыстан көз тартатын келбетті адам машинадан түсті. Оның Нұртас Дəндібайұлы екенін бірден білдім. Қасында аудан басшылары Төлеген Қағазов пен Өтежан Алшымбаев болды. Киіз үйге кірген соң Сəттіғұл ақсақалмен, қалған да қонақ қарсы алушылармен аман-сау сұрасқаннан кейін, отырып, жайғаспастан бұрын «Сəке, мен сізге республика Жоғарғы Кеңесі төралқасының шешімімен берілген «Қазақстанның халық ақыны» атағын бергелі келдім. Жəне оны сізге өзім табыс
еткім келгендіктен, жұмысбастылығыма орай біраз кешігіп қалдық. Соған байланысты сізден алдымен кешірім өтінемін, кешіресіз бе?» деді. Сəкең, «кешірдім» деді. Содан кейін куəлік пен төс белгі табыс етілді. Сол түрегеліп тұрған бойы, Нұрекең ақсақалдан, «сізден тағы бір өтінішім бар, мен негізгі жұмыстан қолым бос кезеңде қазақ тарихын жинап-теріп, зерттейтінім бар, маған білгеніңізді айтуыңызды сұраймын» деді. Ол өтінішке де келіскендей ақсақал басын изеп, «жарайды» деді. Əрмен қарай əңгіме түн ауғанша Нұрекеңнің сұрақтарымен, оған қарт ақынның жауаптарымен өрбіді. Соңында облыс басшысы Сəкеңе, «сіздің білетініңіз көп, біліміңіз терең екен, мен амандық болса, тағы келіп, əңгімемізді жалғастыруды жоспарыма кіргіземін. Таңертең тағы бір кездесуіміз бар еді, соған дейін аздап демалғымыз келіп тұр», - деп, қош-беш айтысып, қонақ үйге аттанған. Келесі күні Таушықтан жиырма бес шақырымдай жердегі Сарытастағы Ержан хазіретке барған. Дінге сеніп, оны құрметтеу түгілі, ауызға алудың өзі үлкен айып болатын ол заманда обкомның бірінші хатшысының ұзақ жылдар айдаудан енді келіп, айдаладағы ауылда сұпылық құрып отырған діндарға келуінің өзін үлкен елжандылық, адалдық пен əділдіктің белгісі деп бағалау керек. Үйге кіріп, Нұрекеңнің «Ассалаумағаликүм», - деп амандасқанына, хазірет «Уағалейкүм уассалам, аман-саусың ба, пақырым?», - деулі. Бұл сөзді естіген қонақты алып жүрген Төлеген Қағазовтың түсі қашып кетулі. Ал, Нұртас Дəндібайұлы болса, еш сыр білдірмеген. Бұл жерде де əңгіме біразға созылған. Қайтар жолға шыққан бойда Қағазов Нұрекеңнен Ержан хазіреттің аман-сау сұрасқандағы сөзі үшін кешірім сұрағанда, балалық шағында медреседе оқып, білім алған ол, «пақырым» деген кедейлікті, мүсəпірлікті білдірмейді, ол «Алланың құлы» деген мағынада айтылады дегеннен кейін ғана Төкеңнің жүрегі орнына түскен.
Осы сапарында өзіне жақсы белгілі Сам алқабында болып, кезінде құлазып бос жатқан даладағы мыңғырған малды, бой түзген жаңа ауылдарды, сан-алуан əлеуметтік нысандарды көргенде, кезінде бұл жердің Ақтөбеден Гурьев облысына қайтару жөніндегі өзі қол қойған шешімнің дұрыстығына көзі жетіп, көңілі толған. Оңдасынов Гурьев облысын жеті жыл басқарған кезде қыруар шаруаның іске асқанына көпшіліктің көзі жетті. Шешуін күтіп тұрған мəселелер де баршылық еді. Ол жөнінде əдейі жоспарлар да болатын. Алайда, өкінішке орай, олар орындалмай қалды. 1962 жылы ақпан айында Алматыға келген сапарында Хрущев арнайы мəжілісте Оңдасынов ұсынып жүрген мəселелерді
қарады. Ол үш-ақ мəселе жəне барлығы да Маңғыстауға байланысты еді. Олар: Маңғыстаудағы мұнайды барлау мен игеруді қатар қарқынды жүргізу; қоры мол ұлутасты құрылыс ісіне кеңінен пайдалану жəне Мақат-Маңғыстау теміржолын тартуды жеделдету. Көтерілген мəселелерді терең ұғынудың орнына Оңдасыновтан құтыла алмай жүрген Хрущев қыңыржақтылықпен: «Бізге Сібірдің мұнайы жетеді, Маңғыстауға қарап тұрған ештеңеміз жоқ. Темір-бетон тұрғанда қайдағы бір табиғи тасты айтасың», - деп қақалыпшашалып зекіген. Ал теміржол мəселесіне келгенде, оны тыңдағысы келмей, орнынан тұрып кеткен. Бұдан кейін облыс басшысы болып қалудың мəні жоқ екенін түсінген Нұртас Дəндібайұлы жұрт алдында қызметінен бас тартқан. Əбіш Кекілбайұлынша айтсақ «Қаһармандық драмаға лайық осы бір саяси сахнадан Нұртас ағаның нар тұлғасы мен бар болмысын түгел аңғара беруге болады». Жауапты қызметте жүріп шығармашылықтан қол үзбеген Нұртас Дəндібайұлы зейнеткерлікке шығып, Мəскеуге көшіп барғаннан кейін онымен шындап айналысқан. Араб, парсы тілдерін жақсы меңгерген ол бүкіл бір институттың тындыратын шаруасын бір өзі істеп, 1969 жылы «Арабша-қазақша түсіндірме сөздігі», 1974 жылы «Парсыша-қазақша түсіндірме сөздігі» еңбектерін жарыққа шығарып, қалың оқырманның ыстық ықыласына бөленді. Ұзақ жылдар басшы қызметте болған Нұртас Оңдасынов мыңдаған адамдармен жүздесіп, тілдесіп, пікір алмасып, оларды өзіне тарта біліп, бірқатарын өзіне дос-жолдас санаған. Ешқашанда адамдарды жікке бөлмеген, талайларға қамқорлық та көрсеткен. Соның бірі Маңғыстауға алғаш келген іссапарында кездестіріп, танысқан қарапайым, шала сауатты ауыл тұрғыны Серікбай Балықбаев. Бірден əңгімелері жарасып, кейін сыйлас-сырлас болып кеткен оны 1940 жылы қаңтарда Қызылорда қаласындағы кеңес қызметкерлері мектебіне арнайы шақыртып алдырып, оқытқан, сауатын ашып, елдік істерге араласуға көмектескен. Осының бəрін есінде сақтаған Серікбай ақсақалдың ұлы (бүгінде ол да зейнеткер), Тоқтарбай Нұртас Оңдасыновтың 100 жəне 110 жылдығына орай, оның туған жері Түркістанда өткен мерейтойлық шараларға қатысып, Мəскеуде тұратын Нұртас ағамыздың ұлдарымен танысып, кейін аралас-құралас болып, əкелерінің арасында орнаған достық қарымқатынасты жалғастыруда. 1969 жылы маусым айында Мəскеуге докторлық диссертациясын қорғауға барғанда əкесінің айтуымен Нұртас Оңдасыновпен əдейі барып танысып, кейін қарым-қатынастары əке мен баланың сүйіспеншілігіне ұласқан академик Манаш Қозыбаев: «Нұрекең Мəскеуде тұрса да, елмен тығыз байланыста болды. Мереке сайын құттықтау хаттары келетін. Пендешіліктің құрығына іліккен басым кейде сол хаттарға жауап та бермейтін кез болатын. Бірде Нұрағаң былай деді: « Мен, айналайын Манаш, достарымды қатты бағалаймын. Жоғалтқым келмейді оларды. Бірақ, мен зейнеткермін, сендерге зияным болмаса, беретін көмегім жоқтың қасы. Бір кезде мені құттықтап, құрмет көрсететіндер саны көп-ақ болатын. Қазір солардың саны жыл сайын азайып келеді. Үш рет қатарынан хатыма жауап бермеген достарымды тізімнен қиналып отырып сызамын. Жүрегіме сол сызықтар қара дақ болып із қалдырады. Мен асыл аға жанының өте нəзік екенін сонда ғана түсіндім», - депті өзінің естелігінде. Халық тарапынан Оңдасыновқа деген оңкөзділік, ерекше құрметтің белгісі болса керек, өткен ғасырдың ортасынан бері талай отбасылары өз ұлдарына Нұрекеңдей үлкен азамат болсын деп Нұртас деген есім берген. Солардың қатарында жоғарыда аты аталған қазақтың тұңғыш мүсіншісі Кəкімжан Наурызбаев, біздің өлкеміздегі Нұртас Дəндібайұлымен жеке таныс, ұзақ жылдар кеңшар директоры болған, ауыл шаруашылығы саласының белгілі ұйымдастырушысы, Ұлы Отан соғысының ардагері, 92 жас өмір кешкен Бейсембі Əріпұлы, тағы да басқа көптеген белгілі адамдар да аз емес.
нын алуға тарихқа лайықты ор ан лғ бо да ын ау рс ясаттың құ , енбей қалған. Кешегі заманда са алар, өкінішке орай лғ тұ іс ти а уғ ал ат ерекше аты-жөні қатар тиіс оқиғалар, аты бай Шаяхметовпен ма Жұ , ев на Қо ед ұхам Солардың бірі - Дінм ртас Оңдасынов. Нұ а лғ тұ қ йы ла тұруға сты мақсатым – қолға алғандағы ба і Менің осы мақаланы да болса өз үлесімд нын толтыруға аз ң іні ліг сол олқылықтың ор би ублика паққа кезінде респ , қосып, өскелең ұр сауатты, парасатты й да ын ос да ын ас ар ар нд ға та тізгінін ұс дығын еске салу. азаматтың болған ұлтжанды біртуар н Маңғыстаудың ан ыдағы ару» ат ға йқ «ұ де зін ке де Жəне басының емес, сында болған, қара -қа сы ба ың ын ну оя Дəндібайұлы н қайраткер Нұртас ті елдің қамын ойлаға қаласының көрнек с орталығы Ақтау н да Оңдасыновқа облы ңа жа п, ескерткіш орнатылы жерлерінің бірінде ң немесе ды ар нд да ау н ғы ша тұрғызылып жатқан рнекті тұлға есімі кө , се оның аты беріл іне Ғани КАРИН, бір ің рд те еп кт ме ғына көрсетілген алып, ол оның аруа Қазақстанның еңбек і кт ілі рг Же ел есінде мəңгі сақт ымды білдіру. ыс ын ұс н сіңірген қайраткері, ге де і ед тарапынан құрмет болар маңғыстаулықтар ық Маңғыстау облысы. рл ба , да н на пы билік тара ын. табады деп ойлайм ау лд қо ым ыс ын ұс да бұл
ҚОҒАМ
¦ÄIËÅÒ
Латын Америкасындағы елдер ЭКСПО-2017 №48 (251) көрмесін өткізуге қолдау көрсетіп отыр 14.12.2015 жыл
5
САЯСАТ
Қазақстан-Бразилия: ЕКІ ЕЛ ҚАТЫНАСЫ ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙДЕ
Суы нəрлі, топырағы құнарлы Отырар өлкесі барлық салада таланттардан кенде болмаған. Өзімізге белгілі Əбу Насыр əлФарабиден бері, отыздан астам Фарабилер болғаны соңғы жылдары ғана аян болып отыр. Демек, Əбу Насыр бабамыздан бұрын да ғұлама отырарлықтар болған деп батыл болжам айтуымызға болады. Арыға бармай-ақ берідегі тарихымызға көз жүгіртсек, дипломатия саласында айрықша із қалдырған айтулы тұлғаларымыз бар екен. Солардың бірі əрі бірегейі қазақтан шыққан тұңғыш кəсіби дипломат, Араб елдерінде КСРОның Төтенше жəне Өкілетті елшісі болған Нəзір Төреқұлов атамыз. Нəзір атамыз репрессия құрбаны болып, атылып кеткенде араб елдері КСРО-мен дипломатиялық қатынасын біраз жылдарға дейін тоқтатқан болатын. Осыдан-ақ Н.Төреқұлов беделінің қандай болғанын біле беріңіз. Тəуелсіз Қазақстан тұсында Нəзір Төреқұловтың ісін жалғастырушы отырарлықтар саясат сахнасына шықты. Олар – Балтық жағалауы елдері мен Қытайда елші қызметін атқарған, бүгінгі сенатор Икрам Адырбеков пен Бразилиядағы елшіміз Бақытжан Құтымұлы Ордабаев. Жұмыс бабымен елде болғанда, туған жерге ат басын бұрған елші ағамызбен сұхбаттасудың сəті түскен еді. – Бақытжан аға, туған жерге қош келіпсіз. Жерлестеріңізге қызметіңіз туралы айтып берсеңіз? – Мен бүгінде Бразилиядағы жəне оған қоса Аргентина мен Чилидегі Қазақстанның елшісі қызметін атқарамын. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы 2017-2018 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі болуына үміткер болғандықтан үлкен жұмыстар атқарылуда. Сыртқы істер министрлігінің жоспары бойынша тек Бразилия, Аргентина, Чили елдерінде ғана емес, бүкіл Оңтүстік Америка елдерінде осы бағытта жұмыс жүргізіп жатырмыз. Одан бөлек, Қазақ елін əлемге паш ететін, əлемдік деңгейде өткелі отырған ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі жақындап келе жатыр. Сол себепті осы Латын Америкасындағы елдермен қызу жұмыс атқарудамыз. Олар өз кезегінде бізге деген қолдауларын көрсетіп отыр. Алдағы уақытта ол жұмыстар өз жалғасын таппақ. – Бұл саяси, мəдени-экономикалық шаралардан бұрын төрткүл дүние тағатсыздана төрт жыл күткен үлкен спорттық мереке де жақындап келеді... – Иə, 2016 жылы мен елші болып отырған Бразилия мемлекетінде кезекті жазғы Олимпиада ойындары болады. Біздің делегация міндетті түрде қатысады. Оған да дайындық жұмыстары қызу жүргізілуде. Мəдениет жəне спорт министрлігінің мəліметінше, 2016 жылғы жазғы Олимпиада ойындарына 130 спортшымыз
қатысады деп күтілуде. Сонымен қатар, жаттықтырушылар мен басқа да қызметкерлер болады. Бразилиялықтардың спортқа деген көзқарасы өте жақсы. Ол жақтың қысы мен жазы бір қалыпты температурада болғандықтан спортпен шұғылдануға өте қолайлы. Қарапайым халық əр демалысында мүмкіндігінше спортпен айналысуға тырысады. Саябаққа шығып қалсаңыз, еңбектеген баладан еңкейген қарияға дейін спортты жанына серік еткендігін көресіз. Бразилиялықтар үшін ең маңызды спорт түрі – футбол. Əрбір бразилиялықтардың өзінің жанкүйер болатын футбол клубы бар. Біріменбірі танысқанда, «сен қандай футбол клубын қолдайсың?» деп сұрайды. – Футбол ойынының қыр-сырын жетік меңгерген бразилиялықтардан қазақтардың үйренері көп қой... – Бүгінде Бразилиядағы футбол академиясын елімізден жіберілген балалардың алдыңғы екі легі бітірді. Қазір 3-ші легі оқып жатыр. Бұл Елбасымыз Н.Назарбаев пен Лула де Сильва арасындағы 2007 жылғы келісімге сəйкес іске асып жатқан бағдарлама. Алдыңғы екі лек «Ботофого» атты клубтың футбол академиясында дəріс алса, биылғы 3-ші лек наурыз айынан бастап Белу Оризонте қаласындағы «Крузейро» футбол клубының академиясында оқып жатыр. «Крузейро» футбол клубы Бразилияның соңғы жылдардағы ең мықты футбол клубтарының бірі, соңғы екі жылдың чемпионы. – Мұнан өзге спорт түрлері ше? – Кейінгі кезде Бразилияда волейбол мен баскетбол да дамып келе жатыр. Алға қойған мақсаттары – волейбол мен баскетболды футбол сияқты дамытып, адамдардың көзқарасын өзгерту. Бұл мақсаттарын қарқынды түрде жүзеге асыру үстінде. – Бразилиядай алып мемлекеттің əлеуметтік жағдайы қай деңгейде? Өнеркəсібі мен ауыл шаруашылығының даму деңгейі қандай? – Халқының саны 200 миллионнан асатын, жер көлемі жағынан əлемде 5-ші орынды алатын Бразилия халқының əлеуметтік жағдайы жақсы. Бұл үлкен жетістік. Бұрынғы президент Лула де Сильва мен қазіргі президент Дилма Русефтің əлеуметтік жағдайды жақсартуға бағытталған саясаты өте жақсы. Ресми мəліметтерге қарағанда, ең төменгі өмір сүру деңгейі жоғарғы деңгейге көтерілген екен. Ел өзін-өзі толық қамтамасыз етіп отыр. Елде өнеркəсіп пен ауыл шаруашылығы тілге тиек етерліктей дамыған. Онда қар түспейтіндіктен ауыл шаруашылығымен айналысу өте қолайлы. Сонымен қатар мал шаруашылығы да өз деңгейінде дамыған. Негізінен Бразилия аграрлы мемлекет болып есептеледі. Бразилияда авиация саласының жетістігін де ерекше атауға болады. «Боинг» немесе «Эйрбас» компанияларынан қалыспайтын «Эмбраер» деген компаниялары бар. Осы компания жасап шығаратын ұшақтарды бүкіл əлемде пайдалануда. Біздің елдің де «Эмбраер» компаниясымен қатынасы жақсы. Қазақстан əуе жолдарында «Эмбраер» компаниясының 15-ке
ЗАҢ
басқасының бəрі дайын. – Сəл шегініс жасап, Сіздің осы салаға қашан, қалай келгеніңізді білсек. Өмір жолыңыз дипломат болсам деген арманның жетегінде жүрген жастарға да қызық... – Өзім туралы айтатын болсам, мен елшілік қызметке бірден келген жоқпын. Мозамбикте біздің елшіліктің құрамында бірнеше мамандар тобы болды. Олар: мұғалім-профессор, дəрігерлер, əскерилер тобы. 1986-1990 жылдар аралығында КСРО-ның Мозамбик еліндегі елшілігінде қызмет істедім. Мен мұғалімдерпрофессор тобында қызмет атқардым. Эдуардо Монлан деген университетте профессор болдым. Одан кейін, 1990 жылы елге қайтып оралдық. Артынша Қазақстан көптен күткен өз Тəуелсіздігін алды. 1992 жылы Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметі Аппаратының Сыртқы байланыстар бөліміне қызметке шақырды. Сол бөлімде 1996 жылға дейін еңбек еттім. Тəуелсіздіктің алғашқы жылдары қиындықтардың болғаны да жасырын емес. Енді ғана Тəуелсіздігін алған мемлекеттің сыртқы саясатында тəжірибесі аз болды. Уақыт өте келе тəжірибе де, бедел де жиналды. Еліміздің өзге елдермен дипломатиялық қатынасын дамытуға үлкен күш-жігер кетті. Сондай қиындықтарға қарамастан, бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының шет мемлекеттермен дипломатиялық қатынасы өте жақсы дамыған. 1996 жылы елімізде мемлекеттік хатшы деген лауазым енгізілді. Бірінші мемлекеттік хатшы болып Ахметжан Есімов тағайындалған болатын. Ол кісі маған өзінің халықаралық мəселелер бойынша кеңесшісі болуымды ұсынды. Артынша
Тауар белгісін қалай тіркеуге және қорғауға болады?
Жуырда Шымкент қаласындағы Абай аудандық сотында жаңа редакциядағы Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі мен Қылмыстық процестік кодексін талқылауға арналған дөңгелек үстел өткізілді. Оған Абай аудандық сотының судьялары, аудандық прокуратура, əкімшілік, полиция бөлімінің мамандары, əділет
ƏЅГІМЕ АРЌАУЫ – КОДЕКСТЕР басқармасының өкілдері, адвокаттар, медиаторлар жəне тілшілер қатысты. Дөңгелек үстелдің мақсаты - «100 нақты қадам» Ұлт жоспары негізінде сот саласының алдына қойылған міндеттері мен талаптарын орындау мақсатында жаңа Азаматтық процестік кодекс жəне қылмыстық процестік кодекстің ерекшеліктерін талқылау.
жуық ұшақтары ұшуда. «Эмбраер» жасап шығаратын ұшақтар қазіргі заманға сай, орта қашықтыққа ұшуға өте қолайлы, сапасы жақсы, көп ұшақтармен салыстырғанда жанармай жағынан үнемді. Сондықтан ірі мемлекеттердің көбісі осы компания жасап шығаратын ұшақтарды пайдалану үстінде. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық машиналары мен автокөлік шығару, электроника саласы жақсы дамыған. – Екі елдің арасындағы дипломатиялық қатынас қашан орнап еді? – 2013 жылы біз дипломатиялық қатынастардың орныққанына 20 жыл толуын атап өттік. Бразилияның Орта Азиядағы жалғыз елшілігі бар. Ол біздің Астанамызда. Бүкіл Оңтүстік Америкада ең бірінші болып Бразилияда Қазақстанның елшілігі ашылған. Бүгінде екі жақты экономикалық қарым-қатынас күшеюде. Ол үшін барлық мүмкіндіктер жасалған. – Бразилиялықтар біз жайлы біледі ме? – Бразилия халқы Қазақстан туралы жақсы біледі. Мысалы, спорт жағын алар болсақ, халық саны 10 есе аз болса да, əлемдік чемпионаттарда, Олимпиадаларда алтын медальдар иеленіп, көк байрағымызды аспанда желбіретіп, əнұранымызды шырқатып жатқанымызды жақсы біледі. Бразилиялықтардың Ұлы дала елін жақсы таныпбілуінде біздің елшіліктің де өте үлкен үлесі бар. Дипломатия саласы бойынша дипломаттар дайындау туралы екі елдің арасында қол қойылған келісіміміз бар. Келісім бойынша РиоБранко атты дипломатиялық академиясы біздің студенттерімізді оқытуға дайын. Университеттің қойған басты талабы – португал тілін білу. Қазақстанда португал тілін оқытатын маман болмағандықтан осы мəселе кедергі болып отыр,
Іс-шара барысында Абай аудандық сотының судьялары С.Тоқбергенов жəне Е.Отарбаев осы тақырыпта баяндама жасады. Сонымен қатар, дөңгелек үстел барысында медиация жəне дауды сотқа дейін реттеу шараларының қолдану аясының кеңейтілуі туралы, кодекстердегі негізгі жаңалықтар жөнінде жұртшылыққа кеңінен
түсіндірме жұмыстарын жүргізу қажеттілігі туралы нақтылап айтылды. Мамандар істі сот талқылауына дайындау, дауларды реттеудің баламалы тəсілдері, татуластыру рəсімдері, жеңілдетілген іс, сот талқылауы, апелляциялық жəне кассациялық саты туралы кеңінен түсінік берді. Ж. МҰСТАФИНА.
УАҚЫТ ЕНГІЗГЕН ӨЗГЕРІСТЕР Жаңа заңға енгізілген өзгерістер қазақстандық құқықтық тəжірибені əлемдік стандарттармен теңестіреді.Елбасы ұсынған «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарындағы сот ісін жетілдіруге қатысты тапсырмаларына сəйкес Азаматтық процестік кодексі əзірленген болатын. Мемлекет басшысы бұл құжатқа қазан айының соңында жариялы түрде қол қойды. Кодекс мемлекетіміздің құқықтық кеңістігін түбегейлі жақсартуға арналған. Бұл құжат бес институттық реформадағы көзделген кешенді шаралардың жүзеге асырылуына мүмкіндік береді. Жоғарғы сот əзірлеген Азаматтық процестік кодекске шетелдің заңнамалары зерделеніп, жекелеген нормалары назарға алына отырып, өзгерістер енгізілген. Кодекстің негізгі мақсаты – азаматтардың, заңды тұлғалардың конституциялық құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сотта тиімді қорғау, дауларды қарау мен шешудің жеделдігін арттыру, сот актілерінің сапасын қамтамасыз ету. Ұлт жоспарының 16-қадамын іске асыру мақсатында азаматтардың сот төрелігіне қолжетімділігін жеңілдету үшін сот төрелігі жүйесін үш сатылы жүйеге көшіру көзделген.
E-mail: adilet.media@mail.ru
Үш буынды сот жүйесінің бірінші сатысы – аудандық, қалалық соттар. Екінші апелляциялық саты – облыстық сот, ал кассациялық саты – Жоғарғы сот. Апелляциялық саты – сот актілерін толық көлемде қайта қарауды жүзеге асырады. Бірінші сатыдағы соттың жіберген ағаттықтарын толықтырады. Кассациялық сатыдағы сот актілерін құқық бойынша тексеру жүзеге асырылып, кассациялық өтініш хат беру мерзімі алты айға дейін қысқартылған. Сонымен қатар, 26-қадамда көрсетілген азаматтық-құқықтық даулар жөніндегі сот істерін қарауға прокурордың қатысуын қысқарту мəселесі де осы кодекс шеңберінде іске асырылады. Сондай-ақ, 20қадамдағы міндетті Жоғарғы сот электронды сот төрелігін дамыту арқылы орындамақ. Жаңа кодекс заң үстемдігін қамтамасыз етуге зор үлес қосатынына сенім мол. Заң күшіне енгенде барлық заманауи негізгі институттар сақталып қана қоймай, қазақстандық құқықтық тəжірибені əлемдік озық стандарттарға жеткізетін өзгерістер орын алады деп күтілуде. Т. БЕКІМБЕТОВ, Абай аудандық сотының төрағасы. Шымкент қаласы.
Бүгінгі күні кəсіпкерлік саласындағы көкейтесті мəселелердің бірі тауарлық белгіні мемлекеттік тіркеу болып отыр. Негізінен кəсіпкерлер тауар таңба ретінде өздерінің логотиптерін тіркейді. Логотип – бұл фирмалық стильдегі элемент. Тауар белгісінің жиі тіркелетін нысаны фирмалық түрде салынған, яғни фирманың немесе фирмамен шығарылатын тауардың толық немесе қысқартылған атауын ерекше етіп жазу. Ең бастысы есте сақтау керек логотип фирмалық стильде жазылған (салынған) сөз. Ал тауар белгісі - «Тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары жəне тауар шығарылған жерлердің атаулары туралы» Қазақстан Республикасы Заңына сəйкес тіркелген белгі, ол белгілі бір заңды немесе жеке тұлғаның тауарын немесе қызметін екінші бір заңды немесе жеке тұлғаның тауары мен қызметінен айыру үшін қажет.Тауар таңбаны сурет, жазу, əріп, сан, көлем түрінде немесе басқа да белгілер немесе кез келген түстегі үйлесімділік түрінде тіркей аласыз. Тауар таңбаны тіркеу туралы куəлікті алу оны пайдалану құқығына ие болу мүмкіндігін береді. Ол тауар таңбаны - тауар иесінің келісімі болмаса, ешкім пайдалана алмайды. Тауар таңбаны тіркеу «Ұлттық зияткерлік меншік институты» республикалық мемлекеттік қазыналық кəсіпорнында немесе оның өңірлердегі өкілдіктерінде жүргізіледі. Осындай институттардың бірі Шымкент қаласында ашылып, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда жəне Жамбыл облыстары тұрғындарына зияткерлік меншік мəселелері бойынша көмек көрсетуде. Қазақстан Республикасында тауар белгісін тіркеу ҚР «Тауар таңбасы, қызмет көрсету таңбасы жəне тауар шығарылған жерлердің атаулары туралы» заңының 14 бабына сəйкес жүзеге асырылады. Яғни тіркеу 2 кезеңде жүргізіледі: алдын-ала сараптама - өтінім түскен күннен бастап екі ай ішінде жəне толық сараптама-өтінім берілген күннен бастап он екі ай ішінде. Eгep өтініш иecі таңбаларды халықаралық тіркеу туралы Мадрид келісіміне немесе таңбаларды халықаралық тіркеу туралы Мадрид келісімінің хаттамасына сəйкес халықаралық тіpкeyгe өтінім берген болса, жеделдетілген тіpкeyгe жол беріледі. Ондай жағдайда, сараптама мен тіркеу 6 айда жүргізіледі. Тауар белгісін тіркеу ресми түрде міндеттелмесе де ол тауар шығаратын немесе қандай да бір тауар белгісінің атымен қызмет көрсететін кəсіпкердің өзі үшін тиімді. Ең алдымен сіздің тауар белгіңізді келесі бір адамдар қолданбау үшін, барлық құқық тек сізде болу үшін қажет. Ал мұндай құқыққа тек құзырлы органда тіркеуден өткеннен кейін ие боласыз. Сондай-ақ тауар таңбасының иесі
заң бұзушыдан шығындарын өтеуді талап етіп, оны жауапкершілікке тартуға құқылы. Тауар белгісі иесінің құқықтары ҚР Азаматтық кодексінің 1025-бабында көзделген. Осы заңның талаптарын бұза отырып қорғалатын тауар таңбасын пайдаланған заңды жəне жеке тұлғалардың жауапкершілігі ҚР «Тауар таңбасы, қызмет көрсету таңбасы жəне тауар шығарылған жерлердің атаулары туралы» заңының 43бабының 2-тармағына сəйкес Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес жауапты болады делінген. 2014 жылдың 5 шілдесінде «Қазақстан Республикасының Əкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің» зияткерлік меншік құқықтары саласына қатысты баптарына бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, 2015 жылдың қаңтар айынан бастап жаңа «Əкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодекс қолданысқа енгізіліп, тауар белгісін заңсыз пайдаланған жеке жəне заңды тұлғаларға жауапкершілік біршама күшейтілген. ҚР «Тауар таңбасы, қызмет көрсету таңбасы жəне тауар шығарылған жерлердің атаулары туралы» заңының 4-бабының 4тармағына сəйкес, тауар таңбасы иесінің келісімінсіз ешкім де оның тауар белгісін пайдалана алмайды делінген, ал егер пайдаланса ол тауарлар контрафактілік тауарлар болып есептеледі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының аумағында негізінен шетелден келіп түсетін жасанды контрафактілік өнімдердің таралғаны туралы атап өтуге тура келеді. Контрафактілік өнімдердің көп бөлігі бізге Қытай Халық Республикасынан жəне Қырғызстан Республикасынан келуде жəне көбіне осы елдің өнімдеріне тексеру жұмыстары жүргізіліп əкімшілік істер қозғалуда. Бөтен тауар белгісін, қызмет көрсету белгісін немесе тауар шығарылған жердің атауын немесе біртектес тауарларға немесе көрсетілетін қызметтерге арналған, олармен ұқсас белгілемелерді заңсыз пайдалану, сондай-ақ бөтен фирмалық атауды заңсыз пайдалану. Егер бұл əрекеттерде қылмыстық жазаланатын іс-əрекет белгілері болмаса, тауар белгісі, қызмет көрсету белгісі, тауар шығарылған жер атауы немесе біртектес тауарларға немесе көрсетілетін қызметтерге арналған, олармен ұқсас белгілемелер заңсыз бейнеленген тауарлар тəркілене отырып, жеке тұлғаларға – отыз, шағын кəсіпкерлік субъектілеріне – қырық, орта кəсіпкерлік субъектілеріне – елу, ірі кəсіпкерлік субъектілеріне бір жүз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға əкеп соғады. Дина БОТАН, Еңбекші аудандық əділет басқармасының басшысы Шымкент қаласы
мемлекеттік хатшы болып Əбіш Кекілбаев тағайындалып, ол кісімен де бірге жұмыс істедім. Уақыт өте келе Түркия елшілігінде кеңесшіуəкіл қызметіне кірістім. Түркияда, кейіннен Румынияда Қазақстан Республикасының тұрақты өкілі болдым. Одан кейін Еуразиялық экономикалық одақта Қазақстан Республикасының тұрақты өкілі болсам, кейін 2012 жылдың шілде айынан бастап Елбасының жарлығымен Бразилиядағы Қазақстан Республикасының елшісі болып тағайындалдым. – Сөз соңында бүкіл саналы ғұмырын шəкірт тəрбиелеуге арнаған, тоқсан жыл жасаған əкеңіз Құтым Ордабайұлы туралы аз-кем айтып өтсеңіз... – «Батыр да туған анадан, ақын да туған анадан» – деген қанатты сөз бар халқымызда. «Жүз мұғалімнен бір əкенің тəрбиесі артық» – дегендей əкенің орны тіптен бөлек. Əр адамның өз əкесі туралы толғанысы əр түрлі. Əке мен бала арасындағы құпия бір байланыс болады. Ол байланыс көзге көрінбейді. Тек əке мен бала арасында болады. Əке туралы көп əңгіме айтуға болады. Жалпы ата-ананың орны əр адам үшін бөлек. Біз 5 ұл, 3 қыз, яғни 8 ағайындымыз. Өкінішке қарай, ағамыз Амангелді мен қарындасымыз Зəбира өмірден ерте қайтты. Қалғанымыз зайырлы елде өз қызметтерімізді атқарып жүрміз. Əке-шешеміздің тəрбиесін көріп өстік. Олар бізге адал болуды, əр адамды жеке тұлға ретінде сыйлауды санамызға бесіктен сіңірді десе де болады. «Қасыңдағы кісіні сыйлай білсең, ол да сені сыйлай біледі» – дейтін. Қазір əрқайсымыздың өз балаларымыз бар. «Атаананың қадірін балалы болғанда білесің» – дегендей, қазір осыны сезініп те, көріп те жүрміз. Бүгінде балаларымыз, немерелеріміз бар. Əкешешемізден алған тəлім-тəрбиені балаларымызға жеткізуге тырысудамыз. Құдайға шүкір, жаман емес. Балаларымыз, немерелеріміз өсіп, өз алдына отбасы болып жатыр. Менің осындай қызметтік өтілімнің қалыптасуына əкемнің үлкен орны бар. Əкеден алған тəрбие мен тəлім арқасында білікті маман болуға талпындық. Осылайша, өзімнің біліктілігімнің арқасында отбасыма жəне ең бастысы Отаныма пайдамды тигізіп келемін десем, артық болмас. Себебі əкеміз білікті ұстаз болғандықтан да, айқын мақсат қоюды шəкірттеріне де, балаларына да үйреткен. Мақсат – əрбір адам үшін өмірдің үлкен белестерінде қажет болатын негізгі жүйе ғой. – Сіз қазір қызмет бабымен жер шарының арғы бетінде жүрсіз. Туған жерге, Отанға деген сағынышыңыз алабөтен шығар... – Отанға деген сағыныш, шетте жүргенде қатты білінеді. Менің Отанға деген сағынышымды, туған жеріме деген сағынышымды, ағайын-бауырларыма деген сағынышымды, ата-анама деген сағынышымды жеткізетін сөз жоқ шығар, сірə! – Сұхбатыңызға рахмет! Алмас АҚЫЛБЕК Суретте: Ордабаевтар Бразилия президенті Дилма Русефпен бірге
МӘДЕНИ МҰРА
Тарихи тақырыптағы КОНФЕРЕНЦИЯ Шымкент қаласындағы «Отырар» ғылыми-əмбебап кітапханасында Облыстық жас туристер станциясының өлкетану бөліміндегі үйірмешілер арасында Қазақ хандығының 550 жылдығына орай конференция ұйымдастырылды. Конференция «Мəдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының аясында өткізілді. Облыстық жас туристер станциясының тарихи-зерттеу жұмыстары мен жастардың туған еліне, жеріне деген құрметін арттыру мақсатын көздеген айтулы шараға оқушылар белсене атсалысты. Үйірмешілер Қазақ хандығына 550 жыл толуына орай дайындаған жұмыстарын көрерменге жатық тілмен, көрініс қою, бейнеролик, слайд көрсету арқылы жеткізе білді. – Қазақ хандығына 550 жыл тақырыбындағы бүгінгі конференцияға қатысу үшін жетекшіміз екеуміз көп кітаптарды парақтадық, – дейді №66 «Қазығұрт» орта мектебінің оқушысы Əйгерім Мұхамедова. – Ел тарихын 4-5 минутқа сыйдыру мүмкін емес. Бірақ, бірнеше əдебиеттерді пайдалану арқылы тақырыпты ашуға тырыстық. Алда тағы да ғылыми конференцияларға қатысып, өзімді шыңдауға тырысамын. Əйгерімнің жетекшісі, Облыстық жас туристер станциясының қосымша білім беру педагогы Ахунбекова Раушан ел тарихын үйірмешілерге таныстыру, оқушылардың ізденімпаздығын арттыру мақсатында ұйымдастырылатын мұндай конференциялардың маңызы зор деп біледі. Ал Облыстық жас туристер станциясының директоры С.Өмірбаева конференцияға қатысушылар арнайы марапаттарға ие болатынын айтты. – Біз үйірмешілерді отансүйгіштікке тəрбиелеп, тарихқа деген қызығушылығын арттыру мақсатында жыл көлемінде бірнеше іс-шаралар ұйымдастырдық. Бүгінгі конференция – соның бірі. Келер жылы біздің станциядағы барлық бөлімдермен ұйымдастырылған шараларға белсене атсалысып, алдыңғы қатардан көрініп жүрген оқушыларға ерекше сый дайындап отырмыз. Ол – жаз мезгілінде үздік үйірмешілерді Астана қаласына 3 күндік саяхатқа аттандыру. Бұл сапардағы барлық қаржыландыру станция тарапынан қарастырылатын болады, – дейді Сəуле Өмірсерікқызы. Назипа НҰРТАЕВА
¦ÄIËÅÒ
ТРИБУНА ДЕПУТАТА
Накануне главного праздника казахстанцев – Дня независимости – в гостях у редакции национального еженедельника «Адилет» побывал первый заместитель председателя Шымкентского городского филиала партии «Нұр Отан», председатель депутатской партийной фракции по борьбе с коррупцией Бекайдар Тулегенов. Естественно, что мы не могли упустить возможность поговорить с интересным собеседником. Тем более в ожидании столь знаменательной даты.
Послание – основа действий для всех членов партии №48 (251) «Нұр Отан» и программа на ближайшие годы. 14.12.2015 жыл
действительно, Шымкент стоит на пороге дальнейшего развития. Шымкент – самый древний город страны. Археологи утверждают, что Шымкенту 2200 лет. Нынче это город переживает второе рождение, и первые шаги к этому сделаны: утвержден генеральный план города – главный документ его дальнейшего развития, намечены приоритеты. Во время недавнего визита в ЮКО Глава государства дал положительную оценку переменам в экономике региона, в реализации стратегических поручений по развитию мегаполиса. У нас построен новый административноделовой центр с развитой инфраструктурой и уникальными по своей архитектуре зданиями. Это и 16-этажное здание нового областного акимата, и многопрофильная библиотека «Отырар», и поликлиника, и выставочный центр, и областной драмтеатр, и конгрессхолл Все они выросли в рекордно короткие сроки, и первый блин не оказался комом. А впереди нас ожидают новые новостройки. В отличном темпе развиваются и объекты культуры. К полному удовлетворению горожан и восторгу их детей реконструирован дендропарк, самый большой в Средней Азии.
депутатской фракции партии «Нұр Отан» в Шымкентском городском маслихате, во взаимодействии с депутатами – членами партии – организован партийный контроль за ходом реализации социальных программ. Какие проблемы сегодня волнуют горожан в первую очередь? – Главные проблемы, которые волнуют шымкентцев – недоработки коммунальнохозяйственных служб, в подаче теплоэнергии, бессистемный характер выделения земельных участков, распределения жилья, выплаты госпособий, услуг, оказываемых учреждениями здравоохранения, повышение цен на продукты питания, за коммунальные услуги. И на все необходимо своевременно отреагировать. Много лет я состою в партии «Нұр Отан», не один год являюсь первым заместителем председателя ШГФ НДП «Нұр Отан». Поэтому нашей основной задачей было и остается – непосредственная работа с населением, встречи с ним, работа над существующими проблемами. Отрадно, что с каждым днем растет доверие горожан, простых граждан к работе общественной приемной при городском филиале партии. Люди знают, что здесь их внимательно выслушают и обязательно помогут.
6
предупреждало общество об этом, все ждали, какие конкретные планы будут предложены Лидером нации в качестве превентивных мер. Я считаю, что это Послание Главы государства было особым. Очень много конкретных решений сказано. Был импульс направления того, чтобы мобилизовать наш народ, государственный аппарат, чтобы мы жили по своим возможностям. Надо, чтобы мы мобилизовали свои ресурсы, сделали все для того, чтобы экономно расходовать бюджетные средства. Помимо задач Назарбаев озвучил и конкретные решения. Прежде всего, каждый казахстанец должен понять, что нужно работать, нельзя сидеть и ждать от государства каких-то преференций. Это было – очень много было создано преференций от государства, чтобы начать свое собственное дело, но теперь нужно все это переводить в конкретное русло. Для этого
– Бекайдар Мусаевич, считаете ли Вы День независимости главным праздником казахстанцев? – Безусловно. Независимость занимает особое место, имеет важное значение в истории страны, в судьбе нашего народа, поскольку понятия «независимость» и «равенство», «свобода» и Бекайдар ТУЛЕГЕНОВ: «государственность», «единство» и «согласие» для казахстанцев сокровенны и неразделимы. Именно в них кроются секреты ярких социально-экономических и политических достижений Казахстана за годы независимости, его созидательной поступи. На заре независимости Казахстана Глава государства Нурсултан Назарбаев сказал, что есть только одна вещь, которую не простит себе народ: он никогда не простит, если упустит из рук долгожданную, выстраданную и вымечтанную птицу счастья по имени Независимость. В этих мудрых словах – О. да! Здесь я начинал трудовую было объявлено сегодня, что заложена основа процветания и благополучия деятельность, здесь встретил свою любовь, профессиональное образование с 2017 года нашего народа. женился, здесь родились мои дети. Так что становится бесплатным. Я считаю, что это Если оглянуться назад, можно увидеть, Шымкент для меня, как, впрочем, для многих серьезный посыл для нашей молодежи для какие разительные перемены произошли в из нас – это моя судьба, жизнь. Бесконечно его того, чтобы формировать образ мысли, образ стране за 24 года независимости. Многие люблю, не променяю ни на какие сокровища в жизни, направленный именно на трудовую помнят, в каком плачевном состоянии мире. деятельность. находились наша страна, наша область, наш Вы посмотрите, как изменился, похорошел Как отметил Елбасы, председатель партии город. Не выплачивались заработная плата, Шымкент за последнее время. Претворяя в «Нұр Отан» Нурсултан Назарбаев, мировая пенсии, пособия. О тех годах можно говорить жизнь стратегические замыслы Главы геополитическая нестабильность, много негативного, но ведь время не стоит на государства по перспективному развитию экономический кризис диктуют свои правила месте. И, глядя на сегодняшний Шымкент, страны, успешно решая задачи, обозначенные и нашей стране. всю нашу область и Казахстан в целом, с Лидером нации в его иннаугурационной речи, Мы уверены, что наша страна успешно трудом верится, что в тяжелые времена наш Послании народу Казахстана, на съезде противостоит и этому кризису. Так как Глава народ прошел жесткое испытание на партии «Нұр Отан» и отражённых в государства, исходя из успешных примеров прочность и выстоял. программных документах, утвержденных преодоления вызовов за почти четвертьвекоЗа прошедшие годы Казахстан превратился в Правительством, жители областного центра вую историю независимости, предложил сильное и динамично развивающееся под руководством исполнительной и конкретные пути преодоления трудностей, государство. За короткий срок на просторах представительной власти сумели за рожденных этим мировым кризисом. Это Сарыарки воздвигнута Астана, ставшая сравнительно короткий срок превратить конкретный план, который подкреплен известной всему миру как колыбель дружбы и Шымкент в крупнейший мегаполис страны с соответствующими финансами. сплоченности казахстанского народа. Следует особо отметить, что, несмотря на Разительные перемены произошли и на кризис, все социальные обязательства перед крайнем юге страны, достигнуты весомые гражданами будут исполнены в полной мере. результаты в развитии сельского хозяйства, Кроме того, с 2016 года будут повышены промышленности, предпринимательства, На заре зарплаты работникам здравоохранения, социальной и других сфер. независимости образования и государственным служащим На территории области выпускается корпуса Б в среднем до 30 процентов, Казахстана Глава почти половина республиканского социальное обеспечение возрастет до 40 объема фармпрепаратов и бензина. государства Нурсултан процентов. Отреставрирован Мемориал Славы в Южный Казахстан признан самым В Послании уделено особое внимание Назарбаев сказал, что есть парке имени Абая. благоприятным регионом для В Послании масштабным реформам, реализация Большой популярностью как у развития предпринимательства. только одна вещь, которую не которых запланирована на начало уделено особое детей, так и у взрослых пользуется Одним из основных драйверов простит себе народ: он никогда не следующего года. В этой связи Глава шымкентский цирк. А чего стоят внимание масштабным развития ЮКО является сельское государства возложил ведение простит, если упустит из рук Ледовый дворец, международный хозяйство. В этой связи в реформам, реализация которых разъяснительной работы среди теннисный корт, большой агропромышленном комплексе долгожданную, выстраданную и населения на партию «Нұр Отан». запланирована на начало крытый бассейн. И горожане по внедряются современные технологии и Сегодня эта работа уже начата. вымечтанную птицу праву этим гордятся. инновации. Южный Казахстан является следующего года. В этой связи В заключительной части своей речи Областной центр занимает счастья по имени лидером в производстве хлопка-волокна и Елбасы отметил, что успешная Глава государства возложил лидирующее положение и в сфере трансформаторов. Независимость. реализация конкретных мер – это предпринимательства. Сейчас в городе ведение разъяснительной Регион располагает огромным наша общая задача. И это большая успешно работают индустриальные производственно-экономическим работы среди населения на ответственность для всех нас. зоны, следует отметить, что первая в потенциалом. Таким образом, в условиях партию «Нұр Отан». республике индустриальная зона развитой инженерно-социальной Вы знаете, что с конца лета у нас – новые продолжающегося глобального появилась именно у нас. В областном центре Сегодня эта работа инфраструктурой. руководители региона и областного центра. экономического кризиса Послание широко и с размахом шагает и В рамках реализации индустриальной Отрадно, что и Бейбут Атамкулов и Габидулла Президента народу Казахстана – уже начата. промышленность. программы открыта и стабильно Абдрахимов создали прекрасный тандем. своевременный, актуальный документ, каждая В Шымкенте открыты две Назарбаев функционирует индустриальноБогатый опыт работы «наверху», строка которого продиктована нынешними Интеллектуальные школы. Это большой плюс промышленная зона. В городе возведены интеллигентность, креативность позволяет им реалиями времени. Работы – непочатый край. И в плане для мегаполиса, как город, так и область уникальные объекты, в открытии которых умело работать в одной упряжке, не мешая, а Глава государства особо подчеркивает, что противодействия коррупции, и в усилении нуждаются в умных молодых специалистах, принимал участие непосредственно Глава дополняя друг друга. И первые успехи глобальный кризис – это и новые возможносроли политических и общественных уроженцах юга. государства. Вся эта красота – прежде всего, совместной деятельности уже мы наблюдаем. ти. Упреждающие меры антикризисной организаций в жизни общества, в развитии А сейчас по инициативе наших новых для шымкентцев, их детей, Ведь не хлебом В рамках улучшения инвестиционного стратегии – реализация госпрограммы институтов гражданского общества, руководителей мы строим «Smart City» – единым жив человек. Что касается климата акимат заключил 529 договоров на инфраструктурного развития «Нұрлы жол», реформировании правоохранительной Умный Город для Умных Людей! повышения материального благополучия, то 9,8 млрд тенге. В результате основной план нации «100 конкретных шагов по реалисистемы. – Насколько мне известно, Бекайдар здесь, в первую очередь, назову инвестиционный капитал региона достиг зации пяти институциональных реформ» – – Ясно. Бекайдар Мусаевич, наша с Мусаевич, благодаря Вашим стараниям в индустриально-промышленную зону 323,3 млрд тенге. С участием иностранного направлены прежде всего на преодоление Вами сегодняшняя встреча совпала и с свое время была налажена деятельность «Онтустик», которая позволила бизнесменам капитала уже реализованы 29 проектов, вызовов времени и дальнейшее развитие. новой страницей жизни казахстанцев. И не выгодно вложить свой капитал, обеспечила общей стоимостью $1,7 млрд. С целью Конечная наша цель – выполнение только их – всего мира. Я имею в виду работой не одну сотню шымкентцев. Новые привлечения зарубежных инвесторов южноамбициозной задачи по вхождению в число назревающую новую волну мирового предприятия пополняют городскую казну в казахстанские предприниматели посетили 30 развитых стран мира. глобального кризиса. Знаменательно, что в Турцию, Китай, Южную Корею. Аналогичные виде налоговых поступлений, которые также В этих условиях легализация капитала, Наверное, этот нелегкий час Президент Казахстана, идут на развитие инфраструктуры города. поездки будут совершены в Россию, рыночные ценообразования, снижение Лидер нации Нурсултан Назарбаев никогда ежегодное Открываются новые детские сады, Малайзию, Сингапур, Францию, Германию. инфляции в среднесрочной перспективе до обращается к своему народу с возводятся дома. Послание Президента народу Главная ценность нашего благодатного четырех процентов, новая инвестиционная Посланием. Считаете ли Вы этот Новый генплан разрабатывался с края – люди, которые своим трудом, политика, озвученные в Послании Главой Казахстана не ожидалось с документ тем долгожданным учетом пожеланий Президента страны бережным отношением к истории и государства, станут новым импульсом для компасом, который определит таким интересом, как в этом сделать Шымкент третьим городом традициям прославляют родную землю. продолжения структурных реформ в нашей правильное направление в это Казахстана, доведя его численность до Народ Казахстана вместе со своим экономике. году, прежде всего из-за трудное время? миллиона. Нурсултан Абишевич Президентом продолжает строить суверенное, Послание – основа действий для всех – Безусловно. Наверное, никогда надвигающегося нового витка Назарбаев любит Шымкент и желает, процветающее государство. Подрастает новое членов партии «Нұр Отан» и программа на ежегодное Послание Президента чтобы он стал настоящим мегаполисом. мирового экономического поколение, впитавшее дух свободы, успеха и ближайшие годы. народу Казахстана не ожидалось с «У нас есть два мегаполиса. И третьим победы, которое своими достижениями Уверен, что, объединив усилия, мы выполкризиса, которым озабочены таким интересом, как в этом году, должен стать Шымкент, который должен прославляет нашу область, наш Казахстан! ним все поставленные масштабные задачи. прежде всего из-за надвигающегося все ведущие государства достичь свыше одного миллиона – Ну, что ж, Бекайдар Мусаевич, – Бекайдар Мусаевич, поскольку Ваша нового витка мирового экономического населения. И мы для этого создаем все благодарю за беседу. Желаю успехов в многолетняя деятельность неразрывно мира. кризиса, которым озабочены все ведущие условия», – сказал президент РК во время работе. Рахмет. связана с Шымкентом, хотелось бы государства мира. Поэтому, учитывая, что одной из встреч с активом региона. И Анвар ГАРИФ отдельно на нем остановиться… наше высшее политическое руководство уже
«НЕЗАВИСИМОСТЬ –
высшая ценность Казахстана»
E-mail: adilet.media@mail.ru
¦ÄIËÅÒ (Соңы. Басы өткен санда). Молдабай! Бөрлі өзенінің жағасы. Бөрлі ауылы. Əсия апаның үйі. Мені ұмсындырған əңгіменің тиегі ағытылса екен деген ниетпен қасымдағы əнші-шəкіртім Қоянбекке ым қақтым. Ол бірден түсінді де бұған дейін өзім əр ньюансын жөндеп, үйреткен «Молдабайдың əнін» аңқылдата бастады. Əсия мен Рахымжанға көзімнің астымен қарап қоям. Көздері ойға тұнған. Қай-қайдағы жайлар естеріне түсті ме, көңілдері босады. Əн орындалып біткенде екеуі іштей күрсінді. Еркін маған сыбырлап: – Əңгіме енді жөн-жөнімен айтылатын шығар. Мына екі кісі қатты толқыды, – деді, қолындағы видеокамерасын іске қосып. Іле Рахымжан сөз бастады: – Молдабай – қын түбінде жатқан қылыш. Кешегі бір күндерде өмірдің қандай тəлкегін көрсек те күндердің күнінде əн дүлдүлі Молдабай атамыздың қынаптан шығарған қылыш сияқты жарқ ете қалатынын, əрине, жылдар бойы зарыға күттік. Мына Елена маған жолыққанда мен есімдегінің бəрін жіпке тізгендей етіп, айтып бердім. Бұл қыз сіздердің мəмілелеріңіз бойынша аудан əкімшілігінің көмегімен біраз жерге барып, зерттеу жүргізіпті. Соған ішім жылыды. Елена сол ісіңді өзің айтшы... Елена: – Нам представилась возможность поработать в Госархиве Оренбургской области, Госархиве Актюбинской области, Областной Универсальной Научной библиотеке имени Баишева города Актюбе, Областной Научной библиотеке имени Крупской города Оренбурга, Областной юношеской библиотеке имени С.Жиенбаева города Актюбе, краеведческом музее городов Оренбурга, Актюбе, села Мартук, Мартукской районной библиотеке. Все это проходило в рамках культурного сотрудничества между Актюбинской и Оренбургской областями. Собранные свидетельства и материалы по значимости и смысловой нагрузке можно разделить на фактологические и исторические свидетельства, где источником материала явились встречи и беседы со старожилами из рода Тама. Появлению самородка Молдабая спасобствовала та среда, которой он рос и развивался. Когда родился Молдабай, никакого Мартукского района еще не было. Была Бурлинская волость. Третий аул зтой волости находился в живописном месте, среди высоких гор, и тонул в вишневых садах. Əсия: – Біздің ел негізі – Оралдық қой. Солай деп үлкендер айтатын-ды. Рахымжан: – Рас, біз мұнда Оралдың «Теке қолтығы» деген жерінен қоныс аударыппыз. Ол кез – Əбілқайыр ханның, Ұлы Тархан атамыз – Есет батырдың заманы. Əсия: – Ол жақта жеріміз тарылыпты, – дейді Рахымжан: – Солай. Жан-жағынан қусырылыпты. Малдың жайы да болмапты. Содан болу керек, аталарымыз Есет батырды сағалап, сол жарықтықты арқа тұтып, осы жерлерді алыпты. Бұл, жолда көрдіңдер ғой, нағыз жер жаннаты! Елена: – Местность действительно была привлекательной. Самое привлекательное – это, конечно, горы: Каратау и Койбас. Ну, хотя бы потому, что их сразу видно. Со всех сторон. Чего там только не было тогда: и звери, и птицы, и обилие душистых ягод в лощинах... А еще у аула речка протекала, Кучукбай называлась. Неболыная такая речушка в которую притоки Ащисай и Макпалсай вливаются, а сама она впадает в реку Борте. Да, эту речку жители очень любили и берегли. Вода чистая, хрустальная, родниковая ведь берет начало близ села Полтавки. Жақсат: – Бұл өңір ертеде ырғалған қалың орман, сыңсыған тоғай екен. Рахымжан: – Молдабай осы маңда құс салып, аң аулаған. Елдің де, жердің де еркесі – ол! Еркін:– Ресейден келген келімсектер осы жердің бəрін иемденді.. Рахымжан:– Оның несін айтасың, есіктен келіп, «төр менікі» деді, пəтшағарлар! Полтавкада əлі күнге дейін хохолдар отыр. Украиндарды біздің ел осылай атайды. Оларды да қойдай иіріп, бізге жіберіп отырған о бастағы империялық саясаттың біздің заманымыздағы жалғасқан ісі ғой. Былай қарасақ, өзіміз сияқты халық. Пенде. Олар арбасын сүйретіп, жаяу-жалпылы, шаршап-шалдығып, арып-ашып, азыптозып, сығанша шұбырып келгенде: «Кім шақырды, сендерді? Бұл – біздің өз жеріміз!» деп айтуға шарасыз боп қалған ата-бабаларымыз амалсыздан көніп, тіпті, оларға ас-ауқат, киім-кешек беріпті. Қарағаннан тоқып, балшықпен ұрып, шеден ғып... «дрездянка» дейді... шымнан қалап, төбесін қара бидай сабанымен жауып, үй де салып беріпті. Сол Полтавка, Андреевка, Покровка, Красноярка... осының бəрінде келімсек қарашекпендер. Олар – Самара, Полтава, Винница хохолдары. Жақсат: – Краснояркада Медведьевтер, Казаковтар дейтін алпауыт орыстар тұрды. Олар Молдабайдың аталарымен жер үшін қырқысты. Шабындықтарын шауып алды. Егіндеріне түскен малдарын қайтармады. Оязной бастықтар осыларды жақтады. Анау Андреевка... оның байырғы аты – Қызылжар, оңтүстігі– орыстар, қалғаны – хохолдар. Орыстар мен хохолдар бірін-бірі менсінбеді, жек көрді. Хохолдар орыстарды мəскеулік болғаны үшін – «Москали» деп, қағытып, қыздарын қызғыштай қорып, олардын жігіттеріне
Молдабай əн салса, дауысы аспан кезген паң көкірек əнші
ТАНЫМ
Илья ЖАҚАНОВ
он оставался равнодушен. Молдабай жаждал петь, совершенствовался в искусстве импровизации. Рахымжан:– Бұған менің қосарым – Молдабай жылқы жылы туғандықтан, оның есімін азан шақырып, «Жылқышы» деп қойған. Шын аты – Жылқышы! Ал, біз оның өз əке-шешесінің атын білмейміз. Үлкендерден алып қала алмаппыз. Молдабай өзін «Торғайұлымын» дейді екен. Иə, атасы – ол! Өзінен үлкен жалғыз ағасының аты – Сандыбай. Ол атамыз жөнінде де бейхабармыз. Жылқышы ауылдағы медреседе үздік оқыпты. Атасы Торғай – ақынжанды, сері көңілді, өнерді сүйген сергек сезімді жан болған соң, немересіне ескі діни қиссаларды, халық əндерін айтқызып, домбыра тартуға машықтырыпты. Құран сөзіне жетік, алғыр ойлы баланың өз есімі ұмытылып, ол үлкендердің еркелетуімен əуелі «Молда бала», одан біраздан кейін «оу, бүл бала тек молда
сұп-сұр. Рухы қашқан. Жан-жағына қарайтын шамасы жоқ. Əйелінің жүрегі дір ете қалады. Молдабай əйеліне: «Су жылыт» дейді. Əп-сəтте жылы су да дайын болады. Əйелі Молдабайды жуындырып, төсегіне жатқызады. Əйеліне: «Жұртты шақыр» дейді. Ауыл адамдары лезде жиналады. Кіші бесін кезінде Молдабай оларға тұнжырай қарап: «Күнім еңкейіп барады. Бар өмір – көрген түс. Ə, жарық дүние... есіл өмір...аз күндік қонақ екенбіз... мына бір кебежені ашыңдар. Онда баяғыда Орынборда айтысқан бір келіншек берген алтын шашақты ақ жібек орамал бар, шетінде алтын ғаріпімен жазылған құран сөзі... соны алыңдар... домбырамды соған ораңдар. Қасымда жатсын, жан жолдасым,» дейді. Сөйтеді де қамшының сабындай шіркін өмір, нұрлы дүние қарауытып жүре береді». Ақын өлімі – ел қайғысы! Күңіренген ел Молдабайды мына Əсияның атасы – Ержан атамыздың қасына қояды. Екеуі
№48 (251) 14.12.2015 жыл
чудесным даром сочинителя и исполнителя сразу в четырех ракурсах. Песня стала ведущим жанром в творчестве Молдабая. В зимнее время Оренбургские купцы устраивали скачки на Урале, где соревновались разные породы лошадей, так вот голос певца отражался от синева льда и «парень» над Оренбургом словно сокол. Осы əңгімелерге жан-жүрегі елжіреген Əсия мен Рахымжан көздерінен мейір нұры төгіліп, іштей тамылжыды. Мен уақыттың біршама болғанын сездім. Мезгіл кіші бесіннен ауды. Адамды əрқилы ойға салып, өмірі естіп-білмеген хикаялар шертілді. Көңіл дітінде жүрген жайлар анықталды.Біраз сырға қанықтық. Жүруіміз де керек. Алдымызға шай да келді. Шай үстінде Қоянбай тағы да: Е, ей, Тəңірберген Молдабай, Малға жарлы болса да, Айтар сөзге – тілге бай
Тəңiрберген Молдабай (эссе-элегия)
бермеді, бірақ, өздері орыс қыздарына көп үйленді. Орыстар болса, хохолдарды «Қацаптар» деп мүйіздеді. Екі жағы да біріне-бірі беріспеді. Екі жағы да қазақтарға сор болды. Шевченко деревнясын алыңыз, мұнда келген хохолдардың қолдарында Тарас Шевченконың «Кобзарь» деген кітабы бар екен. Сол себепті – оны олар «Шевченко» деп атаған. Бұл жер – Молдабайдың аталары жайлаған – Белқайың! Терек, қайың, қарағай, шырша, бұлбұлы сайраған қара орман. Сыңсыған қалың жыныс. Кезінде ырғалып жатқан осы бір үстіртте де Молдабайдың сері тобы əн шырқап, аң қағып, қызды ауылды, қымызды ауылды дүрілдетіп жүріпті. Осы жерлерде туған бір əнін мына Елена біледі. Елена: – Среди песен певца есть лирические, посвященные богатой природе родного края, например «Ехал я по горам, собирал землянику» и другие. Жаль, тексты не дошли до нас полностью, люди помнят их отрывками. Эти песни особенно распевны, отличаются богатством сюжетов, образностью. Рахымжан: -Е, ол əнді үлкендер 'Тауға шықтым, жидек тердім» деп айтатын-ды. Оны да ұмытыппыз. Біз де орысқол боп кеттік қой, ə, дүние... Анау Полтавканы «Күшікбай» деу керек. Күшікбай – Сейітқали атамыздың əңгімесіне қарағанда, Таманың батыры! Өзі дəулетті де екен. Дəл осы жерді жайлапты. Бағана кешіп өткен өзен осы Күшікбайдың атымен аталады. Күшікбай Тама еліне күйеу Күреңбай деген кісінің Мақпал есімді сұлу қызына ғашық болады. Бірақ, Мақпал Əбілқайыр ханның жақынының бір баласына атастырылған көрінеді. Күшікбай Төрелерден ықпай, тəуекелге бел байлап, Мақпалды алып қашады. Осы шатақ іс үстінде Төрелердің содырлары екі ғашықты мерт қылады. Кезінде Молдабай осы қайғылы махаббатты хикая ғып жырлапты. Оны Шыңқай ақсақал қаймағын бұзбай Сейітқалиға айтып беріпті. Ол оны дастан ғып жазды. Ол «Алтын аймақ» деген жинағына кірді. Осы шығармасына белгілі ақынымыз Қадыр Мырза – Əли жақсы пікір жазғанын да оқыдық. Осы Күшікбай суын біздің – Райым, Батыр, Байын, Сары аталарымыз жайлады. Жақсат: – Күшікбай суы Құлақбайдың қырқа-жырасынан бастау алады ғой, солай емес пе, Раха? Рахымжан:– Иə. Ол солай төмен сырғыған күйі мына іргеміздегі Бөртеге келіп құяды. Ұзындығы отыз шақырымдай. Жақсат: – Иə, иірім-иірім боп кете береді. Айналмасы, бұрылысы көп. Солай ирелеңдеп барып Жайыққа қосылады. Еркін: – Молдабай елінің жер-суы, тау-тасы, сұлу көркі – табиғат сыйы. Сонау Арқадағы Біржан сал мен Ақан сері, Үкілі Ыбырайлар ертегі дүниесіндей Көкшеде дүниеге келіп, əнші болса, қараңыз, Молдабайдың да туған жері сондай жерұйық... Енді Молдабайдың өз өмірін айтыңыздаршы... Рахымжан: – Мен білем, əрине, бірақ, шашыратып алам ба, деп қорқам. Көңілдегі көрікті ой ауыздан шықса, берекесі қашады дейді, менің дерегімнің бəрін шырасын шығармай мына Елена қағазға түсірді. Жазғанының бəрін оқыдым, əлбетте, жаза басқан жерін түзеттім. Əсия: – Бұл қыз өте ыждағатты бала екен. Менен алған əңгімесінің бəрін қазқалпында жазыпты. Рахымжан: – Сөйле, Елена, поляктың əсем қызы! Елена: – Танерберген Молдабай родился 1858-году, в Третьем ауле, Бурлинской волости Актюбинского уезда Торгайской области. Молдабай родился в год лошади, а потому любил сравнивать образно себя с иноходцем. Отец его был простым скотоводом. С малых лет Молдабай воспитывался у деда Торгая. Это был остроумный гостепримный человек, который постоянно приглашал к себе акынов, певцов, домбристов, сам хорошо играл и пел. Так уже в раннем детстве Молдабай получал уроки мастерства от заезжих музыкантов. У мальчика с детства ярко выражалась любовь к музыке, его спутницей по всюду служила домбыра. А к скотоводству, земледелию
E-mail: adilet.media@mail.ru
емес, бай да болсын!» десіп, ақыры ол «Молдабай» атанып кетіпті. Еркін: – Раха, Молдабайдың зəузатын... Рахымжан: – Молдабай – Таманың Əліпке кіретін Аташал бұтағынан. Аташалдан – Тəңірберлі (Тəңірберген), Назаралы, Көкі, Сусар. Мəртөкте осы төрт ата бар. Назаралы əулеті – Бөрте бойы, Қызылсай, Құлақбай деген жерлерде. Көкі əулеті – Бөрте бойы, Қарағаш, Мəртөкте. Сусар əулеті – Елек бойы, Құмсайда. Сусар – əйелдің аты. Елге тұтқа болған соң ру иесі атанып кетіпті. Осы төрт атаның көп тарағаны – Тəңірберлі, Назаралы. Көкі онша көп емес, бытыраңқы. Əр жерде біреуі жүр. Молдабай əулетіне тура түсейін: Тəңірберліден – Батыр, Байын, Райым, Қошқар, Шуақ, Сары, Аманқұл, Жаманқұл. Осы сегіз ұл! Сарыдан – Рысымбет, Жолбарыс, Қараша. Жолбарыстан – Дос, Торғай, иə, Молдабайдың өз атасы шығады. Əсия: – Рахымжан, оқуың аз болса да, ескілікті əңгімеге жасыңнан зерек едің, айтқаныңның бəрі жөн. Молдабайдың өз кіндігінен тараған перзенттерін де айт. Рахымжан:– Молдабайдың əйелінің аты есімде жоқ. Қым-қуыт заман көп жайды ұмыттырды. Молдабайдан – Жиеншора, одан – Есенаман. Есенаманнан – Мұрат. Жиеншора əкесі секілді дауысы биік əнші екен. Көп жасамапты. Одан туған Есенаман – ол да айтыскер, əнші домбырашы болды. Оның жалғыз ұлы – Мұраты да əн салды, домбыра тартты. Кешегі соғыстан қайтпады. Үйленбей кетті. Молдабайдың əулеті осы Мұраттың келте ғұмырымен бітіпті, солай... тағы бір əңгімелерде Молдабай жасы елулердің шамасында Орынбордан бір сұлу келіншекті əкеліп, сонымен ғұмыр кешіпті деседі. Бүл да бір күңгірт жай... Еркін: – Жаңа жолда Молдабайдың бейітін көрдік. Соның мəн-жайын, Əсия апа, Сіз біледі екенсіз... Əсия: – Иə. Рахымжан: – Еркін, шырағым, бұл əңгімені мен бастайын: жиырма-жиырма екінші жылдары ел ашықты. Тұралады. Қарақан басы, тұрымтай тұсымен кеткен бір сергелдең күндер туды, ел басына. Молдабай əулеті де тарықты. Немересі Есенаман қаңғалақтап, қасында Шоқанұлы Кенжеғали деген туысы бар, өзінен кіші, екеуі далбас қып, кəсіп іздеп, күнкөріс тауқыметімен Қызылордаға барады. Онда ұсақ-түйек бірдеңелерді айналдырып, біраз диланып, ес жияды. Сонан соң Кенжеғали екеуі, тағы бір Күлзада есімді жесір əйел бар, поезбен елге қайтады. Поезд үстінде Кенжеғали Күлзаданы ұнатып, онымен уəде байласады. Жолда бір станцияда Кенжеғали «қайнаған су əкелем» деп поездан қалып қояды. Адамда пендешілік көп қой, қараңыз, əлгі Күлзада енді Есенаманмен көңіл қосады. Тағдыр. Кейін бұл екеуі Ақтөбеде ойда жоқта Кенжеғалимен кездеседі. Есенаман болған жайды оған ашық айтады. Кенжеғали түсінеді. Ағасына жол береді. Күлзада мінезге бай, есті əйел боп шықты. Есенаман екеуі тату-тəтті өмір сүрді. 1922-жылы, жаңа айттық, соғыста мерт болған Мұраты дүниеге келді. Молдабайдың соңғы шөбересі! Есенаман қайтыс болған соң Күлзада бір Жағалбайлы жігітіне қосылып, одан Қыдыр деген ұл туды. Тағы бір баласы бар. Осы екінші күйеуі де дүние салды. Күлзада одан кейін Қабиден дейтін кісіге тиді. Балаларын «Жиеншорин» деп жаздырды. Өле-өлгенше: «Молдабай атамның келінімін» деді. Жұрт сол үшін Күлзаданы жақсы көрді. Ұмытпасам, жиырмасыншы жыл... не жиырма екі, əйтеуір, сол жылдар... Есет батырдың Бесобасында іргелес отырған елдердің бірі, иə, біреулер айтады: «Кердерінің бір ауылы той жасапты. Сол тойда Молдабай күнімен-түнімен əуелете шырқапты. Келесі күні түс ауа бере басы айналып, көзі түйіліп, дүние қысқа пішкен қамзолдай дөңгелене беріпті. Жағдайының күрт төмендегенін сезіп, өзі сыпа, шыдамды жан, сыр білдірмей, Желжетпес деген атына мініп, Күшікбай суының бойындағы ауылына келеді. Атынан зорға түсіп, үйіне зорға кіреді. Денесі нығыз болса да ықшам жүретін жан сондай сылбыр. Баяу. Көңілсіз. Реңі
алаңның ортасында бөлек жатыр. Ой, тəңір-ай.... тəңір Молдабайды ақын ғып жаратты. Ол – ақынның өңірін сүрді. Дүние есігін əнмен ашып еді, əндетіп өтті дүниеден! Ал, Əсия, ендігі сөзді сен айт! Əсия: – Иə, əлгі сауалдарыңа жауап берейін, өз əкем – Қалижан. Атам – Ержан. Ержан Жұбаннан туады. ЖұбанТорғайдың баласы. Көріп отырсыздар, Ержан мен Молдабай немере. Солай! Əкем – Қалижан ортаның жылқысын бақты. Мен сонда он бір жастамын.Өңкей еркек балалармен ойнаймын. Нағыз еркекшораның өзімін. Тай үйретеміз, ат жаратамыз. Шашымды желкеме түйіп алып, атқа шабам. Əкемнен бір елі қалмаймын. Шешем жалғызілікті болған соң, менің ол еркелігімді жақтырмайды, жоқ жерден шатақ шығарып, маған шүйіліп кеп береді. Мен ықпаймын. Бағыну деген жоқ. Əкем шешеме зекіп: «Менде ұл жоқ. Ұлым да, қызым да – Əсия! Сен сөйлеме, бұған!» деп ұрсады. Мен əкеме арқа сүйеп, шолжыңдап солай өстім. Əкем жəне ауылдың басқа да адамдары Молдабай атамның əндерін жақсы білді.О, шіркін, біздің елдің жайлауының маужыр кештері. Тау іші қоңырқай тартып, салқын самал желпиді. Күн қып-қызыл табақтай балқып, тау жотасынан жайлап аса береді. Біздің үйге іргелес көрші-қолаң малшылар, жылқышылар жиналады.Бал қымыз сапырылып, қазанда бағланның еті бүлкілдеп жатады. Əкем төрт құбыласы сай бір пешенелі жан... домбырасын балбырата шертіп, бір кезде қағып-қағып жіберіп, екі иығын қомданып, сілкіне қалып, екі көзі тым алысқа қадалып: Балқан, Балқан, Балқан тау, Басы есеннің дені сау Ұйықтамаса қабақ жау Ішпей-жеген тамақ жау Арық атқа қамшы жау Жыртық үйге тамшы жау Қашаған болса атың жау Қарыспа болса қатын жау Еріншек болса ұлың жау Ұрысқақ болса келін жау Сүріншек болса түйең жау Тебеген болса биең жау Түйең менен биеңді Алып бір кетсе жиен жау Өңшең жаудың ішінде Басым сауға, япыр-ау! – деп келетін Молдабай атамның «Бестоспа» əнін терме ғып шұбыртады. Жұрт бастарын изеп, тебірене мүлгіп отырады. Молдабай атамның əр сөзі алтын ғой... алтын! Қазір де ойлаймын, Молдабай ана заманның да, мына заманның да, келер заманның да адамы ма, деп. Жаңағы əнді əкемнің өз аузынан үйрендім. Рахымжан: – Мен де есімде қалған сөзін Еленаға айтып бердім. Сейітқали ақсақалдың əңгімелерінде – Молдабай айтыса кетсе, жеңілмейтін, беріспейтін, ой-қиялы жер мен көкті шарықтаған, əн салса, дауысы аспан кезген паң көкірек əнші. Өзге кереметтерге мүлде ұқсамайды. Елена: – Да, когда Молдабай импровизировал текст песен – здесь он был акын, собственно сочинял мелодию – здесь он являлся композитором, сам играл эту песню на домбре – здесь он был музыкантом и наконец, свою песню исполнял сам -здесь он выступал как певец. Таким образом в отличие от профессиональных композиторов и поэтов, народный акын обладал
Сөйлер сөзге келгенде Орынбордың аузында Тағалаған жорғадай. Сөйле, тілім, жалықпа, Жалықпақ жақсы қалып па? Білгеніңді айтпасаң, Тек жатар жөнің бар ма, еді, Тегіс жайып халыққа. Айтарыңды анықта, Аққу құстай шалықта, Жақсы менен жаманды Қаусырма жақ, қызыл тіл, Көп ішінде анықта. Алтын қалпақ, жез телпек Хандар киер көзіне. Кімдер əуес болмаған Молдабайдың сөзіне. Ақ дігердей көрінбей Үйдің сəні келмейді. Шым ораулы болмаса Шидің сəні келмейді. Егескен жауын мұқатпай, Ердің сəні келмейді. Қара жерден қар кетпей, Көкорай шалғын шөп өспей, Жердің сəні келмейді. Үйрек ұшып, қаз қонбай, Көлдің сəні келмейді. Қызыл-жасыл киінбей, Қыздың сəні келмейді. Қыз-бозбала жиылмай, Жырдың сəні келмейді. Молдабайдың əні еді, Осылай етіп əн салсақ, Домбыраның сəні еді, – деп нөсерлете төгіп, арындаған екпінін зорға тоқтатты. Арқа мен Сыр бойының... оған қоса осы заманғы эпикалық, лирикалық əндерді, мұның ішінде менің домбырамен айтылатын əндерімді сырлы сезіммен еркін шалқытатын Қоянбайға енді ғана шырқай бастаған «Молдабайдың əні» үшін дəн разы болдым. Отырған жандардың көздерінде шуақты сəуле. Мен осы əннің əсерімен қатты толқыдым да: – Молдабайдың ұмытылған тағы бір-екі əні бар, – дедім, дəптеріме үңіліп. Отырғандар мені үнсіз тыңдады. Еркін мен Елена бір-біріне қарасып: – Айтыңызшы, – деді қосарлана сөйлеп. Мен: – Əнін білмеймін, – дедім, – сөзін архивтен таптым. Қырқыншы жылдардың ішінде айтуға тиым салынған көп əндердің қатарында Молдабайдың осы екі əні тұр. Біріншісі – «Қойшының əні»: Ауылымның ақсақалы Арыстанбай, Екі аттың бірі озбай ма, жарысқанда-ай? Мен пəленмін, мен түген дегенменен, Біздікі не дегенмен, дауыс қандай! Ай-хой, үрит шек-шек-шек, дауыс қандай! Жылқыда екі торы ат жем жейтұғын, Біреуі біреуінен кем жейтұғын. Қой бағып ыстық күнде жүргенімде, Көңілімді, қайда құрбым, демейтұғын. Ай-хой, шек-шек-шек, демейтұғын! Ал, екіншісі – «Сусар-ай!»: Дəйім менің мінгенім құла қасқа, Шеңбер салдым құдыққа құламасқа. Бірге отырған ауылың кетсе басқа, Орамалың беріп кет жыламасқа. А– а– а, Сусар-ай, Сусар-ай, Сусын əкел, қыздар-ай, Кəмпит берші, Əбила-ай, Алып берші, Нағима-ай, Мақұл деші, Жəмила-ай!
7
Жыртылмайды ақ көйлек кең болған соң, Екі құрбы ойнайды тең болған соң. Көңілімді саған айтпай кімге айтамын, Көңілімде асыл құрбым сен болған соң... Мен екі əннің сөзін осылай оқып шықтым. Бəрі оған рахаттана бас шайқасып, қатты қызықты. Жақсат: – Апыр-ай, ə, мына əндерді білмейміз, əрине, Елена, көшіріп алайық, – деді. Дəптерімді Еленаға бердім. Рахымжан: – Біз Молдабайға деген аңқылдаған ықыласымызды білдіруге қанша тырыссақ та, əрине, əлі де көңіл қалтарысында жатқан талай сөз бар. Бірте-бірте еске түсірерміз, кейбіреуін. Бағзы бір əңгімелерде Молдабай – əзілқалжыңға шебер, ойыншыл жан... күлдіргі істері көп, сонысымен аңызға айналған. Еркін: – Жаңағы екі əн Молдабайдың жарқылдаған сері өмірінің бір сəулелі жағын көзге керемет елестетті. Молдабайдың айтулы шəкірті Əли Құрманов айтатын «Он алты қыз» əні мен Молдабайдың мына екі əні бір-біріне сондай үндес, ұқсас. Бір əншінің жүрек лүпілі сияқты. Күздің сол бір тынық кешінде жолшыбай «Молдабайдың серілік құрып,
сайран салып, саялаған ағаштары, жағасына шатыр тігіп, ат жалдатқан өзендері» деп Рахымжан ақсақал талай жерге тоқтатты. Соның бірі – Абдал өзені. Тəңірберлінің Қошқар атасы жайлаған жер. Бұл өзен – Қызылжардан бастау алады, Күшікбаймен қатар ағады... маңайы құлазып, суы тартылып қалыпты. Жағасы бір кездерде мүлгіген қара орман болыпты. Бүгінде ағаштары сиреген. Үш адамның құшағы жетпейтін бір кəрі ағаш таңғалдырды. Шамасы бір жарым ғасырдан астам жасаған. Молдабай ат байлаған ағаш. Қиял қозғайтын тарихи жерлер, табиғаттың тіл байлар тылсым көріністері, иə, мына кəрі ағаш... сарша тамыз секілді тамылжыған кешкі пейзаж... Молдабайдың қиялына қанат бітірген өте көркем жер! Мен енді Рахымжан ақсақалдан ғұлама көкірек Шыңқайдың мəн-жайын сұрадым. Рахымжан бірден шешіле кетті: – Егер Сейітқали сол Шыңқайдан сөз алып қалмаса, Молдабай хикаясы бүгін шертілер ме еді, шертілмес пе еді. Шыңқай, Сейітқали, мына біз... əлбетте, Молдабай бəріміз – Тəңірберліден тараймыз. Жанғали Сейтқалиын осы кісінің бауырына салып береді. Сейітқали Шыңқайдың тəрбиесінде өседі. Сезімі сергек, ой-қиялы ұшқыр зерделі бала қария сөзді, шежіреші, əңгімешіл атасы шерткен қилы-қилы аңыздар мен тарихи оқиғаларды, өлең мен жырды көкірегіне тоқи берген. Соның əсерімен бала кезінен өлең жазған. Атасы оны ақындық өнерге машықтырған. Молдабайдың көзін көрген Шыңқай оның бар өмірін Сейітқалиға таңғажайып ертегі ғып шерткен. Келе-келе Сейтқали ақын боп шықты. Шыңқайдан естіп-білген тарих сөзін ол «Мақпалсай», «Қалмаққырған», «Тама Есет батыр», «Бөкенбай батыр», «Тəңірберлі Молдабай», «Ақлима анамыз» дастандарына өзек етті. Кердері Алтын қызбен жұмбақ айтысын, Молдабай жырлаған кейбір оқиғаларды ол өзінше жырлады. Əрине, сол Молдабайдың ізімен. Оның біразы өзінің «Алтын аймақ» атты кітабында жарияланды. Сейітқали сері көңілді жан еді. Сонау жас кезінде сыпа, кербез, сəнқой жігіт боп елде жоқ сəнді киімдерді киді. Біз баламыз, оған қызығып, соңынан еріп, жүгіріп жүреміз. Е, Сейітқали... ол да бір қызықты тағдыр... Молдабайдың өзі... атасы – Торғай, өз ұлы – Жиеншора, немересі – Есенаман, шөбересі Мұрат... міне, бір əулетте – бес əнші! Бес əнші!!! Мəртөкке келгенше Молдабайдың серілік өмірі, жасындай жарқылдаған жайсаң əуезі мені бірде тұңғиық ойға батырып, бірде еріксіз жымың қақтырып, елеңдетті де отырды. Сол жолы Молдабай жөнінде «Ақтөбе» газетінде сұхбатым жарияланды. Мені сол кездегі əкім орынбасары Амангелді Қабашұлы қабылдап, мына жаңалыққа жаны қалмай қуанды: – Ақтөбе топырағында туған Молдабайдай ұлы тұлғаны ардақтап, оның өмірі мен шығармасын жан-жақты насихаттап, арнайы қор ашып, басына кесене орнатуды қолға алуымыз керек! – деді. Мен Ақтөбеден Атырауға оралған соң сол сапарда түсірілген видеокөріністер негізінде теледидарда бір сағаттай əңгіме жүргіздім. Жұрт Молдабайдай əн еркесімен тұңғыш рет осылайша табысты.
ДӨҢГЕЛЕНГЕН ДҮНИЕ
Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы... (Соңы. Басы 1-бетте). 1994-1995 жылдары ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төрағалығына сайланды. Жалпы біз білетін тарихта қалам ұстаған жазушы адамның бұндай биік лауазымды қызмет атқарғаны кездеспеген екен. Талай-талай биік мансапты қызметтерді абыроймен атқарған Əбіш ағамыз ұйымдастырушылық жоғары қабілетін де көрсете білді. Жоғарғы Кеңесте, сондай-ақ Парламентте депутат болып жүрген жылдарда ол кісі жаңа заңгерлік қырынан көрінді. Қазақстан заңгерлерінің сенімі мен құрметіне бөленді. Адам таңқаларлық бір нəрсе: Əбіш Кекілбаев өз өмірінде демалу, тынығу, тыныс алу, тоқтау дегенді білмегендей. Егер ол кісінің артында қалған барша еңбегін жинап, бір адамға телір болса, оны көтерер талант, оны арқалап кетер нар тұлға табылуы екіталай. Əбіш аға бір ғұмырында бір емес, үш емес, бірнеше институттың, ұжымның міндетін, еңбегін, ізденісін, зерттеуталдауын бір өзі атқарған ерекше жан. Сирек құбылыс. Қайталанбас
хас қайраткер. Біз бүгін атаның емес, адамның мақтанышына, тұтас елдің мақтанына айналған халықтың шын перзентінен айырылып отырмыз. Сонау бір есте жоқ ескі заманда Білге қағанның тасқа қашап жаздырып кеткен мəңгілік сөздері еске түседі. Осы ұзақ ақ өлең – жүрек сыры Əбіш сынды біздің замандасымызға арналғандай екенау. Бұл сөздерді Əбіш ағаның аузына салса да орынды емес пе: ... Түнде ұйықтамадым, Күндіз отырмадым. Қызыл қанымды төктім. Қара терімді ағыздым. Күш-қуатымды бердім... Ол бар талантын шашпай-төкпей халқына, қазағына қалтқысыз қызмет етуге жұмсады. Əлем қазынасына елінің атынан мол үлес қосты. Бұл ауыр қаза... «Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артында сөз қалдырған» деген сөзді ұлы Абай осындайда айтқан шығар. Бекет ТҰРҒАРАЕВ, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген заңгері
УАҚЫТ ТАЛАБЫ Уақыт əрқашан жаңа міндеттер қояды. Қоғамдық өмірдегі өзгерістер мен құқықтық қатынастардың алуан түрлілігі, əдетте, туындаған даулы мəселелерді қараудың жылдам əрі ыңғайлы формаларын талап етеді. Қолданыстағы Азаматтық процестік кодексті қайта қарауға бүгінгі күннің жаңа бағыттарына сəйкес азаматтық процесті кешенді түзетуге деген қажеттілік себеп болды. 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енетін жаңа Азаматтық процестік кодексті пайдалану барысында мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары жəне прокурорлар мен адвокаттардың азаматтық процестегі жаңа рөлдерін айқындау мəселелері мен азаматтық процестегі құқықтары мен міндеттерін түсіндіру болып табылады. Жаңа кодексте мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз бастамасы бойынша, іске қатысатын адамдардың өтініш хаты негізінде, сондай-ақ соттың бастамасымен іс бойынша жазбаша қорытынды беру үшін процеске кірісе алады. Прокурордың қатысатын істер санаты азаяды, алайда прокурор мемлекеттің мүдделерін қозғайтын істер бойынша, қоғамдық мүдделерді немесе өздерін өз бетінше қорғай алмайтын азаматтарды қорғау талап етілгенде, сондай-ақ прокурордың қатысу қажеттігін сот немесе прокурор танығанда, прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы міндетті. Адвокаттардың азаматтық процестегі құқықтары кеңейген, азаматтардың құқықтарын қорғауға мүмкіндіктері артқан. Мұның ішінде адвокаттардың партисипативтік келісім жасау құқығын ерекше атап өтуге болады. С. ТОҚБЕРГЕНОВ, Абай аудандық сотының судьясы.
Асық-Атадағы каналды жағалай созылып жатқан қоқыстан көз сүрінеді
№48 (251) 14.12.2015 жыл
8
«Білмеймін де білмеймін...»
«Әділет» газеті мұнан бұрын да «Жетісайды күл-қоқыс басып барады», «Сен салар да, мен салар...» атты сын мақалалар жариялаған болатын. Газет сынынан кейін Жетісай қаласы тазарып, қорытынды шыққандай болған. Алайда... Осы айдың басында Жетісай қаласы тұрғындарынан телефон арқылы қала тазалығы жөнінде тағы да шағымдар түсе бастады. Өзіміз көтерген мəселе болғандықтан үшінші мəрте жолға шығуымызға тура келді. Бұрындары біздің фотообъективке ілінген қаланың «Городок» деп аталатын бөлігі біршама тəртіпке келіпті. Көп шаруа атқарылғаны көрініп тұр. Дегенмен кемшіліктері де бар. Қаладан шығатын күл-қоқыс қай полигонға тасылып жатқанын тексеріп көрдік. Сөйтсек тракторға, «КамАЗ-ға» артылған күл-қоқыс 17-18 шақырым қашықтықтағы арнайы орындарға емес, қазіргі таңда қаланың ортасында қалған бұрынғы зауыттың (ДОЗ) ауласына төгіліп жатыр екен. Зауыттың арнайы қоршауының (забор) іргесіне төгілген күл-қоқыс «мені неге көрмейсіңдер?» – дегендей камераға сұранып-ақ тұр. «Сұранып» тұрған соң олай да, бұлай да түсіріп алдық. Ең қызығы дуалдың (забор) арғы беті үйлер. Қысқасы, антисанитария. Мəселенің мəн-жайын білмек болып қала əкімдігіне бас сұқтық. Қала əкімі іссапарда екен. Тазалық мəселесіне тікелей жауапты адам аудан əкімінің орынбасары Ə.Əбжановтан сұрамақ болып барғанымызда ол кісі де іссапарда болып шықты. Сонан соң ат басын амалсыздан ТҮКШ бөлімінің басшысы Ғ.Полатов отыратын ғимаратқа бұрдық. Құдай оңдап бұл кісі орнынан табыла кетті. Іссапарымыздың мəн-жайын айтып, қала тазалығымен кімдер айналысып жатқанын сұрадық. Ғ.Полатов: – Қала тазалығымен қазір қала əкімдігі айналысып жатыр. Өзіңіз байқаған боларсыз біршама қалыпқа келіп қалды. – «Қала əкімдігінің бюджеті жоқ. Тазалыққа «Жасыл желек» мекемесі жауапты» деген еді қала əкімі Б.Базарбаев. Сонда қаржы көзі қайдан пайда болды? – Білмеймін. Қала кəсіпкерлерін, мекемелерін тазалыққа тартып жатқан болар. – Тазалық мəселесімен сіздің бөлімге қарасты «Мақтаарал жасылжелек» ЖШС айналысуы керек емес пе? – Ол мекеме жекешеленген соң оларды қаржыландыруды тоқтаттық. – Біздің білуімізше ол мекеме əлі де толық жекешеленбеген сияқты... – Иə, бүгін-ертең (04.12.2015) толық жекешеленіп, құжаттарын қолға алады.
– Тазалық жұмысын бұрыннан атқарып келе жатқан «Жасыл желек» мекемесі толық жекеге өткенге дейін сізбен жұмыс істеуі тиіс емес пе? – Білмеймін. – Толық жекешеленбеген мекеме жұмысын 2-желтоқсанда вэбпорталға шығарып, оны шымкенттік бір компания ұтып алыпты. Осы қаншалықты заңды? – Білмеймін. Шымкенттік компания ұтып алғаны рас. Енді олар бəрін ретке келтіретін шығар. – Осы жылдың қазан, қараша айларында қаланы тазалау бойынша атқарған жұмыстары үшін «Жасыл желек» серіктестігі 1.171 мың теңге алашағымыз бар дейді.
немесе тағы да Жетісай... Асық-Атадағы ескі полигон
Жетісай қаласындағы заңсыз полигон
Аталған қаржы оларға аударыла ма? – Білмеймін. – Елді-мекендерді жарықтандыру, жарамсыз шамдарды ауыстыру жұмыстарымен, тазалық жұмыстарымен кімдер айналысады? – Білмеймін. Əр ауыл округі өздері келісімшартқа отырады. Мен жаққан электр қуатына қаржы аударамын. Ғ.Полатов мырзаның кабинетінен «ойпырмай, білетінінен білмейтіні көп осындай бөлім басшылары да болады екен-ау» деген ауыр оймен шықтық. Шықтық та аудан əкімдігіне бет алдық. Аудан əкімі Ж.Бейсенбаев мырза жылы шыраймен қарсы алды. Келу мəнісімізді, көрген жайымызды айтқанымызда «мүмкін емес» деді. Айы, күні, сағаты көрсетілген фотокамерадағы суреттерді өзі көрген соң барып, өңі бұзылып сала берді. «Бұл қалай?» деп бізге сұраулы жүзбен қараған еді, біз де бөлім басшысы Ғ.Полатовтың «білмеймін» деген жаттанды жауабын айта қойдық. Осыны сізден білмек едік дегенімізде «бəрін де реттейміз, маған бəрі ойдағыдай» деп мəлімдеген еді. Демек маған теріс ақпарат берген екен. Мəселені шешеміз» деді аудан əкімі. Аудан əкімінен шығып, сыртқа беттегенде аты-жөнін көрсетпеуімізді сұрап, бір азамат «Бұл даудың басы
ғана. Жақында мəслихат хатшысы өзіне жақын біреудің атына ЖШС тіркетіп, қала тазалығымен солар айналысатын болады» – деді. «Естіген құлақта жазық жоқ» демекші осындай əңгіме де естідік. Осы əңгімемен «Жасыл желек» мекемесіне де келдік. – Түсініксіз жағдайлар көбейіп кетті, – деп бастады əңгімесін директор М.Абибуллаев. Өткен айлардағы атқарған жұмыстарыма қаржы аударылмағандықтан желтоқсан айынан бастап тазалық жұмыстарын тоқтатып отырмын. Бұл туралы аудан, қала басшыларына ауызша да, жазбаша да ескертіп жатырмын. Бірақ та нəтиже болмай тұр. Жұмысшылардың жалақысы, жанаржағар майдың ақысы, қосалқы бөлшектердің ақшасын төлей алмай отырмын. Жекешелендірудің құжаты бүгін (04.12.2015) бітуі тиіс. Алайда, əкімдіктегілер біздің қызметті 2желтоқсан күні вэб-порталға шығарыпты. Қызметі үшін ең төменгі баға белгілеген шымкенттік компания ұтып шығыпты. Талап бойынша күлқоқыс тастайтын полигоны жəне эмиссияға рұқсаты, техникасы мен қызметкерлері толық мекеме болуы тиіс делінген. Менің серіктестігім осы талаптардың бəріне сəйкес. ҚР Мемлекеттік мүлік туралы заңының 130-бабында мемлекеттік
заңды тұлғаны ұйымдастыру жəне тарату жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша жүргізіледі жəне коммуналдық заңды тұлғаны қайта ұйымдастыруды жəне таратуды жергілікті атқарушы орган жүзеге асырады делінген. Демек, менің мекемем əкімдік шешімімен таратылып, қайта құрылуы тиіс. Осылайша əрі-сəрі күйде отырмыз. P.S: Жетісайға үш рет барып, журналистік зерттеу жүргізгенімізде бір нəрсеге көзіміз анық жетті. Қызметкерлер арасында бірауыздылық жоқ. Көзге көрінбейтін ерегіс, жасырын жатқан дау бар сияқты. Аудан əкіміне теріс ақпарат жетеді. Бұдан айналып келгенде қарапайым халық зардап шегеді. Қаланы аудан əкімінің орынбасары Ə.Əбжанов, ТҮКШ басшысы Ғ.Полатов, қала əкімінің орынбасары Қ.Смайылов «асарлатып» тазалап жатыр. Осының заңдылығы қалай екен деп көзілдірік киіп, Мемлекеттік мүлік туралы заңды парақтап көрдік. Аталған заңның 164-бабының 3-ші тармағында «Мемлекеттік органдар болып табылатын мемлекеттік мекемелер табыс əкелетін қызметпен айналысуға құқылы емес» деп атап көрсеткен. Демек, жоғарыда аталған үшеудің əрекеті заңға томпақтау келеді деген сөз. Мұның заңдылығын аудан əкімі Ж.Бейсенбаевтан сұраймыз ба, əлде, аудан прокуроры Н.Боранбаевтан сұраймыз ба? P.P.S: Асық-Ата кентіне кіре берістегі канал жағалай созылып жатқан қоқыстан көз сүрінеді. Бұл не қылған қоқыс деп жергілікті тұрғындардан сұрағанымызда: «бұл төрт жыл бұрын сот шешімімен жабылған полигон ғой» деген жауап алдық... Алмас АҚЫЛБЕК, Руслан НАСИРОВ (фото). Шымкент – Жетісай – Шымкент
«ОРДАБАСЫ ҚҰС» êîìïàíèÿñû ðåñïóáëèêàíûң áàðøà òұðғûíäàðûí Òәóåëñіçäіê êүíіìåí құòòûқòàéäû! Áәðіңіçãå áàқ-áåðåêå, òàáûñ ïåí áàқûò òіëåé îòûðûï, áіçäің өíіìäåðіìіç әð үéäің äàñòàðõàíûíàí òàáûëà áåðñіí äåéìіç!
АНА ТІЛІМІЗ – ЌАЗЫНАМЫЗ Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Баршаға бірдей осы заманғы мемлекет: бес халықтық реформа » бастамасы туралы айтып, əлемнің ең жоғары, ең мəртебелі мінбері – БҰҰ мінберінен ана тіліміз – мемлекеттік тілде сөз сөйлеп еліміздің XXI ғасыр ортасына дейінгі стратегиялық даму жоспарын жариялай отырып, əлемдегі дүниежүзілік бейбітшілік келісім мен тұрақтылықты қамтамасыз ету бойынша үлкен салмақты, нақты бастамаларды көтерді. Ана тілімізде ядросыз əлемді қалыптастырудың, болашағымыздың əрбір қадамына қауіп төндірген терроризмге қарсы күрестің дүниежүзілік маңызды желісін құру керектігін ашық мəлімдеді. Егемендікке ие болғаннан кейінгі алтын
Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ
дəуірде ана тіліміздің мерейін үстем етті. Мұның өзі əлемдік дүниеге бейбітшілікті мұра еткен халқымыздың тарихи болмысын танытты. Əрине тілден артық қазына жоқ. Бүгінгі таңда орысшаланған атауларымыз кеңестік дəуірден алшақтап, іс құжаттарымыз түгелдей қазақша жүргізіледі. Елбасының тапсырмасы бойынша 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің санын 80 пайызға жеткізу мақсат етілсе, бұл тұжырымды іс-шаралар іс жүзінде жүзеге асырылуда. Барлық өмірлік саланың бағыттарында мемлекеттік тілді оқыту орталықтары жандануда. Ата Заңымыздың 4-бабында «Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғам-
Бас редактор Захардин ҚЫСТАУБАЙҰЛЫ
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ
Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады
web: www.adiletgazeti.kz
ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ
E-mail: adilet.media@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
Меншік иесі: «Тасс-Media» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
дық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу тілі. Сонымен бірге Үкімет, мемлекеттік органдар мемлекеттік тілді, яғни қазақ тілін барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға жəне қазақ диаспорасына ана тілін сақтау мен дамытуы үшін көмек көрсетуге міндетті» деп көрсетілген. Əсіресе, аталған заңда тілдердің қолданылуының құқықтық негіздерін, мемлекеттің оларды оқып-үйрену мен дамыту үшін жағдай жасау жөніндегі міндеттері белгіленіп, бұл жүктеме бүгінгі таңда ИЧ 167/3 түзеу мекемесінде толығымен жүзеге асуда. Біздің түзеу мекемесінде іс-қағаздардың барлығы мемлекеттік тілде толтырылады. Түскен іс-құжаттарға тіл заңдылығын бұзбау-
Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ
Тілшілер Ақжібек МҰСТАФИНА
Журналистік зерттеу бөлімінің меңгерушісі Алмас АҚЫЛБЕК
Назипа НҰРТАЕВА
Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ЖАУЫНБЕКҰЛЫ
Директор Асыл ЖАПАНОВ Қаржы жəне келісім-шарт бөлімінің меңгерушісі Қайыржан СЕМБАЕВ
ға əрекеттеніп, ана тілімізде ісімізді жүзеге асырамыз Мекемеде тіл саясатын, тілдердің үш тұғырлығын жүзеге асыруға ерекше көңіл бөлінген. Бас бостандығынан айырылған басқа ұлт өкілдерімен тығыз жұмыс атқарамыз. Мекеменің ішкі тəртіп ережелерін өз тілдерінде тереңнен түсіндіріп, сапалық ойды жүзеге асырғаннан кейін, мемлекеттік тілде сұхбаттасуға дағдыландырамыз. Бас бостандығынан айырылған азаматтарға ұлтымыздың жан дүниесі тілімізді құрметтеуге, бабалар тілінің досты туыс, дұшпанды дос санап, тарих көшінен қалдырмай жүргенін, қазақ тілінің ортақ тілдің айнасы екеніне ерекше көңіл бөлеміз. Сəкен МАҚТАБЕКОВ, əділет майоры
АПТАЛЫҚ ӨТТІ Жуырда облыстық Жас туристер станциясында Халықаралық сыбайас жемқорыққа қарсы күрес күніне орай «Азаматтардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы мəдениетін қалыптастыру» атты апталық өткізілді. Оған мұғалімдер мен оқушылар қатысты. Апталықтың мақсаты – азаматтарда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мəдениет, сыбайлас жемқорлыққа деген берік иммунитет қалыптастыру болып табылады. Жастардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мəселесіне көңілін аудару, құқықтық сауаттылық пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы мəдениетті қалыптастыру тұрғысында сөз қозғаған мекеме басшысы С.Өмірбаева Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясының негізгі бағыттары мен жүзеге асыру шараларын, сонымен қатар Қылмыстық жəне Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінің ерекшеліктері мен жаңалықтарын жиылған қауымға түсіндіріп өтті. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы əрекеттер бойынша шараларды жетілдіру, жастар арасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы тəртіп пен бекітілген заңды сақтауды қадағалау, жастарды сыбайлас жемқорлыққа қарсы əрекет рухында тəрбиелеу қажеттігі айтылды. Шара барысында Н.Айтымбетов, Н. Қалмақанбет, Л.Дартаева тақырыпқа байланысты баяндамалар жасады. Бірінші кезекте адалдық, əділдік жəне сатылмайтындық сынды құндылықтарды ұстану басшылыққа алынды. Сол себепті өкілеттілікті қызметтен тыс пайдаланбау, азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау сияқты негізгі талаптарды орындауды біз ең алдымен өзімізден бастауымыз қажет екендігін айтты. Жиын соңында, мұғалімдер мен оқушылар өз сұрақтарына тиісті түсініктемелер алды. Ж. ƏЛƏЙДАРҚЫЗЫ.
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52 E-mail: adilet.media@mail.ru
Техникалық директор Константин МАРКОВ
Апталық Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады
Газет Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы №14077-Г куəлігі берілген. Құрылтайшысы өзгеруіне байланысты қайта тіркелген басылым 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Əділет» ұлттық апталығы болып шығып келеді. Айына төрт рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 3226 Кезекші редактор Алмас АҚЫЛБЕК