№05 (210) = 6 ақпан = Жұма = 2015 жыл
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Елбасы Астана әкімі Әділбек Жақсыбековті қабылдады Кездесу барысында Ə.Жақсыбеков Мемлекет басшысына қаланың əлеуметтік-экономикалық дамуы, негізгі мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге асырылу жайы, сондай-ақ Астананың алдағы қоғамдық-саяси жəне мəдени-бұқаралық ісшараларға əзірлік барысы туралы баяндады. Қазақстан Президенті елордада ауқымды жұмыс атқару қажет болатынын атап айтты. – Биыл Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығы атап өті-
леді. Осыған байланысты Наурыз бен Қазақстан халқының бірлігі күнін халқымыздың тұтастығы мен көпэтносты қоғамдағы келісім тақырыбымен орайластырып мерекелеген жөн. Бұл жұмыстарды қазірден бастау керек. Тағы бір маңызды тұс – «ЭКСПО-2017» халықаралық көрме нысандарының құрылысы, бұған да ерте қамдану қажет, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Мемлекет басшысы Астанаға айрықша маңыз берілген «Нұрлы жол» бағдарламасын жүзеге асыру мəселелеріне арнайы назар аударды. Атап айтқанда, осы бағдарлама аясында елорданың тұр-
Қаламгер қолбасшы «Мен солдаттан нəзік, биязы жан жер бетінде жоқ деп сенімді түрде айта аламын»
ғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту, инфрақұрылымын дамыту жұмыстары атқарылатын болады. Қазақстан Президенті қаланың инвестициялық тартымдылығын ұдайы арттыру, шағын жəне орта бизнес субьектілерін ілкімді қолдау қажеттілігіне тоқталды. Нұрсұлтан Назарбаев əлеуметтік саланы жақсартуға, адами капиталды дамытуға байланысты міндеттерді орындауды жалғасты-
5-бетте
ШОҢ БИ ТУРАЛЫ шындық қандай? руды тапсырды. Сонымен қатар Мемлекет басшысы жылу беру маусымын кідіріссіз өткізудің, елорда тіршілігін сапалы қамтамасыз етуге барлық қалалық қызметтердің үйлесімді
қатыстырылуының маңыздылығын атап өтті. Қазақстан Президенті кездесу қорытындысы бойынша бірқатар нақты тапсырма берді. Аkorda.kz
«ЕЛ БОЛУДЫҢ АМАЛЫ – ІШКІ БІРЛІК» «Бірлік болмай, тірлік болмайтындығын» айтып, аманаттап кеткен Ата Қазақтың бүгінгі Көшбасшысы Тəуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында-ақ «Ел болудың амалы – ішкі бірлік» деп, мемлекетіміздің жүрер жолын, барар бағытын атап көрсеткен болатын. Елбасымыз Н.Назарбаевтың осынау бір аталы сөзі Ел дамуының, Қазақстан халқының бейбіт өмір сүруінің темірқазығы іспетті күн өткен сайын өзінің құндылығын дəлелдеп келеді. Бір ұлтты елдердің өзі түрлі топтарға бөлініп, құр бөлініп қана қоймай, бір біріне жау болып, атысып, шабысып жатқан заманда 130-дан астам ұлт, түрлі дін өкілдерінің басын қосып, бір үйдің баласындай, бір қолдың саласындай еңбекке жұмылдырып, ұстап отыру тіпті айтуға да оңай емес. Осы бір өзекті мəселені іске асыру үшін Елбасы бастамасымен құрылған Қазақстан халқы Ассамблеясының жүйелі жұмысын бастағанына да міне, биыл 20 жыл толып отыр. Жəне осы 20 жылдыққа орай «2015 жыл – Қазақстан халқы Ассамблеясының жылы» деп жарияланғаны
баршаға аян. 4 ақпан күні қасиетті Түркістанның төрінде «Қазақстан халқы Ассамблеясы - 20 iзгi iс» республикалық эстафетасының бас белгiсi — Тайқазанды ұлықтау рəсiмi болып өттi. Қазақ «Қазаны бөлектің қайғысы бөлек» дейді. Осы терең мағыналы мақалдың өзі-ақ қазан бірліктің символы екендігін көрсетіп тұр. Сондықтан да бүкіл түркі əлемінің жүрегі саналатын Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің төріне
Тайқазан қойылған. Сан ұлттың басын қосып от ы р ғ а н А с с а м блеяның да республикалық эстафетасының бас белгiсi етіп Тайқазанды алуы, Ясауи кесенесінің алдында өткен іс-шара-
ның «Тайқазан – игiлiктi iстердiң символы» деп аталуы біздің ұлттық ұстанымымызға дөп келетіндігін баса айтқымыз келеді. Тайқазанды ұлықтау рəсiмiне ҚР Президентi Əкiмшiлiгi Қазақстан халқы Ассамблеясы хатшылығының сектор меңгерушiсi Н.Шанаи, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелерi, ҚР Парла-
ментi Мəжiлiсiнiң депутаттары Р.Халмұрадов, Н.Нестерова, облыс əкiмiнiң орынбасары Е.Айтаханов пен зиялы қауым өкiлдерi, облыстық этномəдени бiрлестiктерiнiң басшылары қатысты. «Елбасы Жарлығымен жарияланған Қазақстан халқы Ассамблеясы жылының басты мақсаты — халық арасында ауызбiршiлiктi нығайтып, ынтымақты арттыру. Ауызбiршiлiк — бұл iзгiлiк. Осы мақсатты iске асыру үшiн жыл бойы атқарылатын iс-шараларымызды «20 iзгi iс» деп белгiледiк», - деді іс-шараның беташар сөзінде ҚР Президентi Əкiмшiлiгi Қазақстан халқы Ассамблеясы хатшылығының сектор меңгерушiсi Нəзипа Шанаи. Түркістан қаласының əкімі Əлiпбек Өсербаев жүрекжарды лебізін білдіріп, Ассамблея мүшесi, ҚР Парламентi Мəжiлiсiнiң депутаты Р.Халмұрадовқа республикалық эстафетасының бас белгiсi Тайқазанның макетiн табыс еттi. Бұл Тайқазан бүкіл Қазақстанды аралап, Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдыққа арналған сессиясында салтанатты жағдайда Ел Президенті Н.Назарбаевқа тапсырылады деп күтілуде. Н. ДҮКЕНБАЕВ, «Əзірет – Сұлтан» қорық-мұражайының бөлім меңгерушісі
Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың «Жылдар мен ойлар» атты толғауында «Біздің бабаларымыз тірі болу үшін бір болған, енді біз ірі болуымыз үшін бір болуымыз керек» деген пайымы біздерді, Егеменді елдің ұрпақтары өмірден озған даналардың ғибратын терең түсініп, оны іске асыруға байланысты істерді атқаруымыз қажет. Заманға қарай амал жасау дегеніміз ынтымақ, бірлік екенін естен шығармау керек екендігіне ерекше мəн беріп, ұлттық рух, ұлттық қасиет өмірден өткен тұлғаларға тəн, қазіргі таңда сол тұлғалардың сөзін, іс əрекетін дəріптеу арқылы тəуелсіздікті баянды етуге болатындығын еске салған.
Осындай тұлғалар қатарына 1824 жылы туған Телқозының Шоңын жатқызуға болады. Абай əкесі Құнанбайға «Тəте, қазақта өз тұстастарыңыздан сізден беделі асқан адам болды ма?» деп мазасын алғанда, «Балам менен беделі асқан үш адам болды. Оларға жеке-жеке тоқтала келіп, Қарпықтың Шоңы «Мизам сотында» сөйлегенде орыс қазақтан таң қалмаған адам қалмады, міне осы адамның беделі менен артық
болды» деген екен. Арқа өңірінде Шоң есімімен аталатын адам екеу, бірі Сүйіндіктің Айдабол тармағынан шыққан Шоң би болса, екіншісі – Қуандық Тоқасынан шыққан халық «Телқозының Шоңы» деп атап кеткен кісі. Шоң деген қырғыздың биік тұлғалы, алапатты деген сөзінің мағынасын береді. Телқозы баласының е сімін кезінде Баянауыл округінің аға сұлтаны болған замандастарынан шоқтығы биік болған Шоң бидей болсын деген ырыммен қойса керек. Ата-ананың бұл ниеті қабыл болып, «Əділдігімен қара қылды қақ жарған – дара Шоң. Көп сөйлемейтін, сөз кезегі өзіне келгенде ойланып, көп толғанып барып шешуін бірақ айтатын, оның айтқаны талқыға түспейтін – сара Шоң. Елу жыл ел билеген – дана Шоң» деген теңеуге лайықты болған. Те л қ о з ы н ы ң Ш о ң ы н ы ң өмірге келуі жəне атының Шоң деп қойылуы туралы бұл өңірде ел аузында айтылып көрмеген аңыз туралы материал Нұрша Какеновтің авторлығымен 1996 жылы «Шарапат» баспасынан шыққан «Сұлутерек» кітабына енеді. Осы кітапқа еңген Ібірахым (Жақан) Іслəмұлының «Телқозының Шоңы» деген материалы «Өмір» журналының 1993 жылғы 2-санында 28-44 беттерде жарияланған болатын. Бұл еңбекте Телқозының бəйбішесі Шоң бидің қараласына көзі тойып, бойы иіген екен, кідірмей бір ұл туып, атын Шоң қойған екен деген дəлелді келтіргенде, Мəшһүр Жүсіп Көпеевтің «Шоң би» деп аталатын жазбасына сүйенгендігіне сілтеме жасайды. (Жалғасы 4-бетте).
АЯРЛЫҚ ПЕН ҚИЯНАТТЫҢ ШЕГІ БОЛА МА?
Тарихтың талай бұралаң жолдарынан өткен тағдырлы халқымыз қандай қиыншылық заман болсын, қарттар мен кемтар жандардың өзін қамқорлықсызқараусыз қалдырмаған. Оларға қарасып, əрдайым көмектесіп отыруды сауапты іс санаған. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан осы игі дəстүрлер бүгінде жаңаша өзгеруде. Олай дейтініміз алдағы уақытта медициналық-əлеуметтік мекемелерде тұрып жатқан мүгедектердің зейнет жəне жəрдемақысы əжептеуір қысқартылуы мүмкін.
немесе Қапбарованы аяқтан шалу кімге керек?
ТАСЖЇРЕК БАЛА ҚАРТТАР ҮЙІНЕН НЕ ІЗДЕЙДІ? Бұл туралы осы жылдың 22-қаңтар күні өткен мəжілісте Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік даму вице-министрі Светлана Жақыпова мəлімдеген болатын. Бұл өзгеріс «Мүгедектер құқығын қорғау жөніндегі» заң жобасында қарастырылған. Вице-министрдің айтуынша, мемлекет тарапынан қамтамасыз етілетін мекемелерде тұратын жандарға базалық зейнет-
Қазақ хандығының 550 жылдығы шет елдерде атап өтiледi
ақы беру мүлдем тоқтатылады. Ал жасына қарай төленетін зейнетақының 30 пайызы ғана сақталмақ. Шенеуніктер мұны əлеуметтік теңдік орнату деп есептейді. Өйткені үйде тұратын зейнеткердің шығыны аз емес. Ал əлеуметтік мекемелерде тұратындар толықтай мемлекет қамқорлығында. (Жалғасы 2-бетте).
Шымкенттегі бірді-екілі басылымдарда кейбір журналистер Қазақстан Журналистер одағының ОҚО филиалының төрайымы Айгүл Қапбарованы қызметінен кетуі керек деп айды аспанға бірақ шығаруда. «Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты» деген осы екен-ау деп, əріптестері олардың бұл əрекетіне аң-таң болып таңданғандарын да жасырып жабуға болмас. «Қарға қарғаның көзін шұқымайды» деуші еді. Бұл қалай болғаны?» деп өзіміз де əріптестеріміздің бұл əрекетін біразға дейін түсінбей, кейіннен оған «шала бүлінушілік» деген баға бердік. «Іштен шыққан жау жаман». Өзге емес, өз əріптестеріміздің одақ төрайымын газет арқылы «қызметінен кетсін» деп даурығуы буынсыз жерге пышақ ұрғандай екен. Ал мұндай қадамға бару жігіттікке жатпайтыны белгілі. «Ел құлағы – елу» деген. Сол газет арқылы
Қапбарованың жігерін жасытқысы келетіндер қаланың əкіміне барып қолға алған істерінен нəтиже шығаруға «атсалысуын»» сұранып та үлгерген екен. Ол кісілер «Бұларыңыз не? Бір кісідей жұмыс істеп отырған адамды аяқтан шалуларыңызға жол болсын!» деп ренішін білдіріпті. Сонда дейміз-ау, жастары «ердің жасынан» əлдеқашан асқан, өздерін «тəжірибелі де кəсіпқой» журналистерміз деп санайтындар (өздеріне салсақ, данышпандықтан да кет əрі емес), мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарды ажырата алмағаны ма? Ажырата алмаса одақтың жарғысын қайта қарап шығуға кеңес береміз. Тек жергілікті басқару тұтқаларын ұстап отырған азаматтар ғана емес, елге белгілі журналистер де олардың бұл қылығын орынсыз деп танып, өз пікірлерін білдіріп отыр.
Байдулла ҚОНЫСБЕК, Қазақстанның Құрметті журналисі:
БІЛІМІ ДЕ, ТӘЖІРИБЕСІ ДЕ ЖЕТЕДІ – Қазақстан Журналистер одағының ОҚО бойынша филиалының төрайымы Айгүл Қапбарованың кəсіби шеберлігі ешкімнен кем түспейтінін айтқым келеді. Оның филиал төрайымы болып, қаламгерлерді басқаруын қолдаймын. Ол журналистиканың қыр-сырын жетік біледі. Атқарып жүрген жұмысына білімі де, тəжірибесі де жетеді. Əбден шыңдалған журналист. Журналист болғанда да ол базбіреулер сынды жолдан қосылған жоқ. Нағыз дипломды журналист. Ал əлгіндей пікірлерді басып шығарып отырған газеттерді өз басым оқығаным жоқ. (Жалғасы 3-бетте).
Кəсіпкерлік кодекс жобасы қолданысқа енгеннен соң 11 заңның күші жойылады
Қазақстан аумағындағы қаржылық жоспарлау, ішкі №05 (210) есеп-қисап барысында тек теңгені қолдануымыз керек 06.02.2015 жыл
ЕЛ ТЫНЫСЫ
¦ÄIËÅÒ
ТАСЖҮРЕК БАЛА ҚАРТТАР ҮЙІНЕН НЕ ІЗДЕЙДІ? (Соңы. Басы 1-бетте). Күні кеше ҚР Парламенті мəжілісінің отырысында жоғарыдағы мəселе бойынша ҚР Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік мəселелер министрі Тамара Дүйсенова депутаттар алдында ойын ортаға салды. – Қарттар үйінде тұратын қариялардың наразылығын туғызған норманы, яғни олардың зейнетақысын 70 пайызға қысқарту ешқандай қаржы үнемдеу емес. Бұл тəжірибе Ресейде баяғыдан бері бар, ал қазір Еуразиялық одаққа мүше болғандықтан бұл норманы қабылдауға мəжбүрміз. Яғни, зейнетақы немесе жəрдемақы əрбір қарттың жеке есепшотына түседі. Ақшаның 30 пайызын зейнеткер өз қолына алса, қалған 70 пайызы тұрып жатқан мекемеге жағдайын жақсарту үшін жіберіледі. Ал, егер қарттар үйінде тұратын зейнеткер немесе мектеп-интернатта жатып оқитын оқушы үйіне қайтадан көшетін болса, сол күннен бастап оған берілетін зейнетақы, болмаса жəрдемақы 100 пайыз өз есеп шотына түспек. Бұл əсіресе, əке-шешесін мемлекеттің қаржысына асыратып, ал зейнетақысын қалтасына басып отыратын қатыгез балалар үшін əділ болмақ, – дейді Тамара Қасымқызы.
Осы ұсыныс мəжілісте қарала салысымен қоғамда қызу талқылануда. Біз де өз тарапымыздан бұл мəселенің қаншалықты дұрыс-бұрыстығы туралы мамандардың пікірін білген едік. – Иə, бұл жаңалықты əуелде естігенімізде түсінбей қалғанымыз рас. Бірақ ойланып қарасам бұл өте дұрыс шешім екен. Неге десеңіз, қарттар мен мүгедектер үйіндегі тұрғындардың тамақтары, киімдері мен дəрі-дəрмектері бəрі-бəрі тегін. Яғни мемлекеттің қамқорлығында. Тамақтарының өзін айта кетсек, төрт мезгіл тамақ, оның арасында жемістер, қаймақтар, сүт, айран беріледі. Ал үйде отырған атаəжелерімізге осындай жағдай жасалып жатыр деп айта алмаймын. Мұндай жағдай үйде жасалу үшін олардың алып отырған зейнетақысы жетпей қалуы мүмкін. Оның үстіне, ауылдарда зейнеткерлеріміздің зейнетақысымен күн көріп отырған отбасылардың да бар екені де белгілі ғой. Енді қараңыз, тұрғындар əлеуметтік мекеменің қамқорлығында бола тұра қосымша зейнетақы алып келген. Бұл əрине əділетсіздік. Мемлекет басшылары осы жағынан сараптай келе дұрыс шешім жасап отыр, – деді Оңтүстік Қазақстан облыстық «Ардагерлер үйінің» басшысы Əлкен Абдуллаев.
– Жыл сайын мүмкіндігі шектеулі азаматтар мен қарттар үйі тұрғындарына республикалық, облыстық жəне жергілікті бюджеттерден қомақты қолдаулар көрсетіліп келген. Қосымша зейнетақысы мен жəрдемақысы тағы бар. Демек, мемлекет тарапынан екі жақтан көмек көрсетілуде деген сөз. Əрине, бұл шығын мемлекетке тиімсіз. Бəрінен бұрын мені ата-ана алдындағы парызын өтеуден қашқан перзентке «Əй дейтін əже, қой дейтін қожаның» табылмай отырғаны қынжылтады. Туған ата-анасын тозығы жетіп, түкке жарамай қалған зат сияқты тапсырып кететіндерге заң жүзінде еш тыйым салынбаған. Оларға ешқандай жаза қарастырылмаған. Қарттар үйіндегі ата-аналары сырқаттанып, болмаса өмірден озып кетсе де, олар мойнына ешқандай жауапкершілік жүктеп алмайды. Олар ешкімнен ұялмастан, анасын, болмаса əкесін өз қолымен жетектеп апарып тастайды да, ары қарай күнкөрісінің қамына кіріседі. Кейбір балалар ата-анасын апарып тастап, сол кеткеннен мол кетсе, кейбіреулері айына бір рет болсын, қарттар үйінің есігін қағады екен. Бірақ баласын күткен бейбақ атаананы қуантуға емес, оның зейнетақысын алып кетуге баратыны
мəлім. Ащы болса да, шындық – осы. Ал бүгінгі таңда, жаһандық қаржы дағдарысы қыспаққа алып, əлемнің ең озық дамыған елдерінің өзі əлеуметтік салаға бөлінетін қаржыларын «шөміштен қысып» жатқан кезде, біздің де мемлекет неге қаржыны үнемдемеске? Осы жағын байыппен байқасаңыз көтерілген мəселенің дұрыстығына көз жеткізетініңіз сөзсіз, – деді ОҚО Жұмыспен қамту үйлестіру жəне əлеуметтік бағдарламалар басқармасы басшысының орынбасары Мəдина Есимова. – Əлеуметтік мекемелерге көшкендер толықтай мемлекет қамқорлығында. Бүгінде мұндай орындарда 4 мың 140 зейнеткер тұрып жатыр. Оларға жылына 1 миллиард теңге зейнетақы төленеді. Ал, қалған 16 мың мүгедекке төленетін əлеуметтік жəрдемақы 8 миллиард теңгені құрайды. Осының арқасында шамамен 4 млрд. теңге үнемделеді. Ол қаражат бюджетте құр босқа сақталып тұрмайды. Арнайы мекемелерде сол мүгедектерді бағып-қағуға жұмсалады. Қысқасы əлеуметтік-медициналық қызметті ұйымдастыруға кетеді», – деді «Астана арнасынан» көрсетілген жаңалықта Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік даму вице-министрі Светлана Жақыпова. Жібек МҰСТАФИНА.
ЌАРЖЫ – ЭКОНОМИКАНЫЅ ЌАНЫ Ақша – қаржының экономиканың қаны боп саналатыны, қаржысыз экономиканың, яғни табыс көзінің өсіп, алға баспайтыны о бастан белгілі жағдай. Үкімет пен Ұлттық Банктің ақшаны айналымда қолдан азайтып, шектеуі инфляцияны тежейміз деген «болымсыз дəмеден» туындайтын əлсіздік боп саналады. Мұндай тəжірибелер бұрындары басқа елдерде сан рет қолданылса да нəтижесі жоқтың қасында болған. Ал бүгінгі күндері Қазақстандық банктердің несиені Ұлттық валюта теңгемен бермейміз деуі, əрі оны долларға теліп, жапсырмалауы, өсімдік пайызды үсті – үстіне көтеріп, ашкөздік «өсімқорлықпен» айналысуы банкнот фабрикасы бар Ұлттық Банк менеджерлерінің біліксіздігі мен білімсіздігі дер едік. Өндіріс пен ауыл шаруашылығын дамыту үшін қаржы керек. Ал қаржысыз бұл салалардың ешқашанда алға баспайтынын, өркендемейтінін жоғарыда айттық. Құны түскен Ресей рублінің əсерінен олардың өндірген тауарлары арзандап, бəсекелестігі күшейіп жатса, ал біздің елде кезінде пайда қуған қазақстандық өндірушілер мен алыпсатарлар Ұлттық Банкпен бірге ымыраласып республикада өндірілген тауарлардың бағасын сапасына қарамай, ешбір негізсіз шарықтатып өсіріп жіберген болатын. Еліміздің экономикасында бағаның еркінсуіне тоқтам салуға тиісті антимонополиялық мемлекеттік мекемелердің біліксіз, келісімпаздығынан көптеген
тауарлар мен коммуналдық қызмет түрлерінің, мұнай өнімдерінің бағасын өсіруге негіз болған өзіндік құн калькуляциясын жете түрде зерттеліп, тексерілмей экономикада анархиялық жағдайлар белең алып, баға тым аспандап кетіп еді… Қазақстанның еш нəрсеге де жауап та бермейтін, əрі жедел шешімдер қабылдауға құқықтары да, икемділіктері де жоқ, жиі-жиі ауысатын, сабақтастық дегендері атымен жоқ банкирлердің принципсіздіктері мен барды ұқсата білмейтін біліксіздіктерінің арқасында теңге құны соңғы 22 жылда (айналымға шыққан 15 қараша 1993 жылдан бастап) 1100 есеге құнсызданды. Енді экономикалық (ЕврАзЭС) одаққа кірген, шекарасындағы кедені жойылған, аңғал – саңғал Қазақстанның экономикалық нарығына ағылған Ресейдің сапалы, арзан тауарларына қарсы Қазақстан тауарлары бəсекелестікке төзе алмай, қауқарсыз болып, өндірістердің табыс көздері төмендеп, тауар өнімдерінің қоймаға жұмыс істеуі басталды. Ал нарықтық қатынасқа толығымен көшіп, керемет алға кеттік деп, айды аспанға шығарып жүрген Қазақстан Үкіметіндегілер тауар бағасын арзандату жолдарын іздеп, яғни тауарларының өзіндік құнын төмендетіп, бəсекелестік пен белсенділігін арттырып тығырықтан шығудың орнына ашкөздік танытып, бұрынғы түрлі əрекеттерімен жеңіп алған қымбат бағалардан, яғни биік позицияларынан айырылғылары келмей теңгені тағы да кезекті құнсыздандыруға апаруда. Бұдан
артық кещелік бар ма? Бұл байғұстар Қазақстанға енді ғана нарықтық қатынастардың келіп, жеткендерімен істері жоқ. «Нарықтық қатынас» дегеніңнің өзі шығарған, немесе басқа жақтан əкелген тауарларыңды өткізудегі бəсекелестік екенін бұл мырзалар қашан түсінеді?! Егерде Ұлттық Банк теңгені тағы да осылай қолдан құнсыздандырып, бағаның өсуін ауыздықтамай еркіндік бере берсе, елде жаппай жабайы қымбатшылық белең алып, қарапайым халықтың əлеуметтік жағдайлары одан ары нашарлап, инфляция əсерінен пайда болған тұрмыс тауқыметтері есеңгіретіп, бұл өз кезегінде бүкіл ел бойынша стихиялық «алаң демократиясын» туындатады. Ал керісінше олигархтар мен шетелдік қожайындарға теңгенің мүлдем құлдырап арзандап кеткені өте пайдалы. Олар байыған үстіне байи түседі. Себебі Қазақстан экономикасының жаңа егелері шетелдіктер мен олигархтар дайын, өзіндік құны арзан шикізатты экспортқа шығарып, валютаға сатады да, қымбаттаған аз мөлшердегі валютаға құнсызданып, жеңілдеп кеткен арзан теңгені молынан сатып алып, мемлекеттік салық пен жалақыны да теңгемен төлеп құтыла салады. Міне осындай кереғарлықтардың алдын алу нағыз өзекті де, көкейтесті іс-шаралар боп табылады, мырзалар! Ілесбек БАЙЖАНОВ, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі.
СІЗ НЕ ДЕЙСІЗ? Таңат ƏЛІБЕКОВ, экономист: - Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев инфляцияға төтеп беру туралы міндет қойған болатын. Қазақстан аумағындағы қаржылық жоспарлау, ішкі есеп-қисап барысында тек теңгені қолдануымыз керек. Алайда қалыптасқан жағдай Елбасы нұсқауына қарама-қайшы екендігін көріп отырмыз. Яғни банктер шетел валютасымен несие беруде. Бұл əрине дұрыс емес. Мейлі, банктер несиені доллармен бере қойсын, егер көкқағаздың құны өскен жағдайда арадағы өсімді мемлекет төлеу керек деп ойлаймын. Дегенмен, банктер несиені тек теңгемен берсе, қарапайым халық үшін тиімді де ыңғайлы болар еді.
Құдайберген СЕЙТМАНБЕТОВ, ОҚО №15 «Еуразиялық банк» филиалының директоры: - Теңгемен несиелеуді тоқтату туралы бүгінгі күнге дейін бас кеңседен нұсқау келген жоқ. Біздің барлық бөлімшелерде несие теңгемен де доллармен де берілуде. Демек, халық арасындағы айтылып жүрген сөздердің барлығы да негізсіз. Ал, алдағы уақытта несиенің доллармен немесе теңгемен берілуін тек Үкімет басшысы мен Ұлттық банк шешеді. Дегенмен, қарапайым халық жалақысын теңгемен алып, несиесін доллармен төлеуі тиімсіз. Егер, несие жалпы доллармен берілетін болса кіретін кірістің өзі АҚШ-тың ақшасымен төлену керек.
ОҚО соты өткен жылды қорытындылады
Өткен аптада Оңтүстік Қазақстан облыстық сотында облыстық сот төрағасы Н.Шəріповтың төрағалығымен баспасөз мəслихаты өтті. Бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің қатысуымен өткен кеңейтілген жиналыста 2014 жылдың жұмыстары қорытындыланды. Іс-шара барысында Нұрсерік Кəрімұлы 2014 жылдың 12 айында облыс соттарында сот төрелігін уақтылы жəне сапалы жүзеге асыру бағытында атқарылған нақты жұмыстарға тоқталып, азаматтық, қылмыстық жəне əкімшілік істер бойынша статистикалық мəліметтерді келтірді. – Статистикалық деректер бойынша, облыс соттарында қаралатын істер саны жылдан жылға артуда. Мəселен, облыс соттарымен 2013 жылы 36832 азаматтық іс бойынша шешім шығарылған болса, бұл көрсеткіш 2014 жылы 50542 іске көбейіп, салыстырғанда 13710 іске артып отырғандығын байқаймыз. Сондай-ақ, 2014 жылы облыс соттарында 29840 əкімшілік құқық бұзушылық туралы істер қаралған.
Оның ішінде 798 азаматтық іс, 1285 қылмыстық іс, 1130 əкімшілік құқық бұзушылық туралы істер медиатордың қатысуымен аяқталып, медиация тəртібімен шешілген. Жалпы осы медиация тəртібімен 3213 іс өз шешімдерін тауып отыр, – деді Нұрсерік Кəрімұлы. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты төрағасының өкімімен бекітілген, азаматтық сот өндірісіне судьяның қатысуымен бітімгершілік рəсімдерді (сот медиациясын) енгізудің пилоттық жобасын іске асыру мақсатында 2014 жылдың мамыр-желтоқсан айларында Оңтүстік Қазақстан облысы соттарында 710 азаматтық іс қаралғанын атап өтті. Бұл көрсеткіш бойынша ОҚО соты республика бойынша екінші орында тұрғандығын да айта кетті. Жиын барысында журналистер облыстық соттың төрағасы Н.Шəріпов пен алқа төрағаларына қоғамның қызығушылығын тудырып отырған сұрақтарын қойып, оған толыққанды жауаптар алды. Жібек ƏЛƏЙДАРҚЫЗЫ.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
ШЕБЕРЛІК ШЫҢДАЛА ТҮСТІ ҚР Білім жəне ғылым министрлігі Білім жəне ғылым саласындағы бақылау комитетінің Оңтүстік Қазақстан облысының білім саласындағы бақылау департаменті Шымкент қаласы білім бөлімінің №52 жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесіне 2015 жылғы 12-17 қаңтар аралығында мемлекеттік аттестациялау жəне ҚР Білім жəне ғылым министрлігінің Білім жəне ғылым саласындағы бақылау комитетінің бұйрығына сəйкес «Сапаны бағалау үшін өлшемдер мен дескрипторларды қолдана отырып пилоттық инспекциялары» өткізілді. Аттестациялау жəне пилоттық инспекцияларын өткізу барысында Оңтүстік Қазақстан облысының білім саласындағы бақылау департаментінің басшысы Ə.Жақсыбеков келіп мектеп ұжымына, комиссия мүшелеріне мемлекеттік аттестацияның жəне алғашқы рет өткізілетін пилоттық инспекцияларын өткізу тəртібімен таныстырып, маңыздылығына тоқталып өтті. Жалпы комиссия төрайымы облыс-
тық білім саласындағы бақылау департаментінің бас маманы А.Қадырбекованың басшылығымен жүргізілген аттестациядан мектеп ұжымы толығымен аттестацияланды. Осы аттестация кезінде жауапкершілігімен ерекшеленген төмендегі қызметкерлерді атап айтуға болады. Олар мектеп директорының орынбасарлары: А.Үмбеталиева, Н.Жетпісбаева, Б.Қасымбекова, А.Бимырзаева, Р.Тойшыбеков, П.Салтаева, педагог ұйымдастырушы М.Медеев, бірлестік жетекшілері: Д.Жапбарова жəне А.Қуандыкова, пəн мұғалімдері: Л.Рысқұлова, Р.Адырбекова, Н.Қалходжаев, З.Хашимова, Г.Танкаева жəне А.Ұласбекова. Осы жүргізілген аттестация жəне пилоттық инспекцияларын өту кезінде мектеп ұжымы комиссия мүшелерімен пікір алмасып, тəжірибелер жинақтады, жалпы аттестация ұжымның алдағы уақытта тиімді жұмыс істеуіне бағыт бағдар алды. «Əділет-ақпарат».
2
«Ата салтым асыл мұрам, ардағым» «Ата салтым – асыл мұрам, ардағым» атты тақырыпты Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты, Халықаралық Экология академиясының академигі, профессоры, тəлімі мол қаламгер Нағашыбек Қапалбекұлы жүргізіп отырады.
(Жалғасы. Басы өткен сандарда). ҚОРЖЫН СӨГУ Бұған əйелдер жиналады. Қоржынның аузына салынған бір киімдік бұл қоржын сөккен адамның сыбағасы. Онан соң жағалы киімдер – қыздың əке-шешесіне, туған-туысқанына тартылады. Тағамды жиылған жұрт жейді, бір табаққа салып, шатыр байғазысы болып жатқан жердегілерге де апарылады. Некесі оқылғанға дейін барар жерінің асынан ауыз тимейтін келінге бұл жолы рұқсат. ҚАРА МАЛ Қалыңмалдың ең өзекті бөлімі. Ірі қара саны бір жиырмадан бес жиырма шейін (21-25 жылқы) барады. ІЛУ Қызын тəрбиелегені үшін ұрын барғанда берілетін кəде. Егер ілуге көп қаражат жұмсалса, тиісінше қара мал саны азайтылады. СҮТ АҚЫ Қалыңдықтың анасына берілетін 1-7 түйе. Сүтақы – қыз ұзату тойы мерзімін қалыңдық ауылы құдаларымен келісе отырып белгілейді. Бұл тойға күйеу бас құда бастаған құдалар тобымен жəне өнерлі күйеу жолдастарымен келеді. Мұнда құдалық кəделері өте көп. Соның ішіндегі жолы бөлек, қымбат кəделердің үлкені «сүт ақы» деп аталады. Бұл қыздың анасына тартылатын сыйлық. Бұған анасы бата береді. САРЫН (Аужар) – қызды ұзататын күні келін жəне басқа əйелдер киіз үйдің ішінде отырады да, аужар айтатын жігіттер сыртта, ат үстінде болады. ҚЫЗ ҰЗАТУ «Қыз ұзату» (салт, той). «Ұлын ұяға, қызын қияға қондыру» ата ананың тілегі əрі парызы. Соның ішінде қыз ұзату үлкен той, думан əрі қызық. Бұл күні ата ана қуанады, əрі жылайды. Қуанатыны қыз өсірді жəне оны құтты жеріне қондыруы, жылайтыны əрине қимастық көңілі. Қызды алуға құда (тақ санмен) бес не жеті кейде одан да көп адам келеді. Мұның ішінде бас құда, құдалар жəне күйеу жолдас болады. Құдалар əдетте кешкілік баруы керек. Мұнда ойын сауық, құдалық рəсімдер мен кəде жоралар жасалады. Жақын адамдар құданы үйіне шақырады. Ұзатылатын қызды дəстүр бойынша таң ата, күн шыға жөнелтеді. Оның алдында қыз «Қоштасу жырын», жастар «Жар жар», «Ау жар», «Аушадияр» айтылады. ҚЫЗ КИІМІН БЕРУ Ұзатылған қыздың киімін беру салты көп жерлерде орындала бермейді. Қыз киімін қыз жасауымен қосып, қызды ұзатқан кезде беретін болған. Қыз киіміне бас киімінен бастап аяқ киімі, сырт киімдері, бағалы киімдері, қыздың жеке өзі тұтынатын заттары кіреді. Оны қыздың анасы мен жеңгелері дайындайды. Қазіргі уақытта кейбір жерлерде қыз кеткен соң немесе той үстіне дайын киімдерін алып барады. Қыз киімін дайындап болған соң оны алып баратын күндерін хабарлайды.Күйеу жігіт жағы оларды дайындықпен күтеді. ҚЫЗКӘДЕ Үйлену тойындағы дəстүрлі ғұрыптардың ең негізгісі – қызды шығарып салғандағы қызкəде ойыны. Үйлену тойының осы ойыннан басталатын себебі, кезінде қыз алуға келген жігітке толып жатқан дəстүрлі ырымдарын жасап, содан кейін ғана шығарып салатын болған. Бұл күнде қызкəде дəстүрі ұмытылып бара жатыр. Себебі, көпшілік жағдайда қызын күйеу жігіт үйінен келіп алу емес, кездескен жерінде алып кете беретін əдетке бой ұра бастады. Мұны өмірдің өзінен, яғни бүгінгі таңдағы тіршілік ағымынан туған дəстүр дей аламыз. Олай дейтініміз, қыздардың көпшілігі туған жерден, болмаса үйден шалғай оқуға жүріп тұрмысқа шығады, яғни оқу бітіріп, жолдамамен барып қызмет істеген жерінде шаңырақ құрады. МОЙЫН ТАСТАУ Бұл кəде қыз жақ отау көтеріп, ұзатқанда жасалады. Отау көтеру тойына арнап сойылған малдың мойыны күйеуге тартылады. Күйеу əбден тазалап мүжіген соң, сəл ғана ашылған түндіктен мойынды лақтыруы шарт. Мүжілген мойын шаңырақтың күлдіреуішіне тимей, сыртқа кетсе, құба-құп, ал сүйекті тесіктен шығара алмаған күйеу жігіт қыз жеңгелеріне айып төлейді. ҚЫЗ ҚАШАР «Қыз қашар» (дəстүр). «Былайша қыз қашар дəстүрін өткізетін үйді «болыс үй» дейтін көрінеді». (Х.Арғынбаев). Күйеудің келуін «ұрын келу» десе, қыздың атастырылған күйеуін көруі «қыз қашар» дейді. Бұл «ұрын тойы» өтетін күні болады. «Ұрын той» жастар үшін көңілді, думанды тойлардың бірі. Бұған жас жеңгелер мен жастар қатынасады. Күйеуден алынатын «қол ұстатар», «шаш сипатар», «қыз құшақтар», «арқа
жатар», «көрпе қимылдатар» тағы сол сияқты кəделер осы жолы беріледі. Екі жастың бірін-бірі көріп, тілдесуі де осы тойда болады. Екеуі де бірін-бірі ұнатып, қалыңдық жігітке қыз белгісі орамалын жəне оның іні қарындастарына да түрлі сыйлықтар береді. Күйеу ұрын барғаннан кейін құдалық бұзылатын болса қазақ заңында өте ауыр іс. Үлкен дауға кетеді. Күйеу себепсіз бас тартса бұрынғы берілген мал қайтарылмайды жəне айып салынады. Батаны қыз жағы бұзатын болса қалың мал толық қайтарылады əрі айып төлейді. СЫҢСУ «Халқымызда тұрмыс салт жырларының ең көп тарағандарының бірі сыңсу». Ұзатылған қыз өз босағасынан аттанар алдында ағайын туғандарын аралайды. Былайша айтқанда қоштасады (Бірақ бұл дəстүрлі қоштасу емес). Жеңгесін ертіп ағайындарын аралап жүрген қыз жəй жүрмейді. Ол өзінің балалық дəуренінің, оң жақта бұлғақтап өскен бақытты күндерінің өткендігін, аяулы ата анасының, туысқандарының өзін мəпелеп өсірудегі еңбегін өлеңмен айта жүріп өксиді. Ондай өлең жырды сыңсу дейді. Базардан келген құйысқан Тарамай шашым ұйысқан. Келіп кетіп жүріңдер, Сағындырмай туысқан деп өзінің өтінішін де айта жүреді. Қыздың сыңсуы жарасымды əрі тəрбиелік мəні бар салтанатты салт. Бұл адамгершілік, əдептілік жағынан алғанда да өте орынды дəстүр. Өйткені балалық күндерден ағайын ортасынан бөлініп кету оңай іс емес. Ал қазақтың қазіргі қыздары бұл дəстүрдің алтын арқауын үзді десе де болады. Өйткені ауыл, үй аралап сыңсу, жылау түгілі, оң жақтан аттанарда күліп, қуанып жүргендерін де көз көрді. Бұл ұлттық тəрбие мен ұлттық мəдениеттің ұмытылғандығынан деп танимыз. ҚОШТАСУ Ұзатылған қыз өз үйінен аттанар алдында өзінің анасымен, аға-інісімен, сіңлісі, жақын-жуықтарымен қоштасу жырын айтады. Əуеден ұшқан бұлдырық, Құбыладан соққан ызғырық. Жатқа кетіп барамын Жаратқан соң қыз қылып. Атасы жақсы құл болмас, Анасы жақсы күң болмас. Оң жақтан кетіп барамын, Қыз еркелеп ұл болмас, – деп өзінің жат жұрттық болып жаратылғанын жырға қосады. Ең соңында: Жанымдағы қыным-ау, Сіңлілер мен інім-ау. Жыл айналып келгенше, Қош аман бол күнім-ау, – деп бауырларымен қоштасады. Мұнда «жыл айналып келгенше» деген сөздің мағынасы бар. Өйткені дəстүр бойынша ұзатылған қыз жыл толмай өз үйіне бара алмайды. Қоштасу қазақ халқының бауырмалдық, əншілік, айтқыштық қабілетін көрсететін тұрмыс-салт жырларының ішінде көркем де көрнекті дəстүр. Қоштасу жыры соңынан қыздың жеңгелері мен серіктері: Жылама, бикем, жылама, Көзіңнің жасын бұлама. Ұл болып тусаң əуелден, Сені мұндай қыла ма? – деп оған жұбату айтып, келешегіне жақсы тілек білдіреді. Салт жырларының тəрбиелік маңызы зор. Мұнда ұлттық дəстүр, халықтың қағида, ағайын-туыстық қимас сезім, алдағы арман бəрі-бəрі де бар. Қоштасу, жұбату жыры сонысымен құнды. ҚЫЗ КӨШІ Қыз көші (салт). Құда аттандырар кəдесі жасалғаннан кейін ұзатылған қыз шешесі, жеңгесі, жас іні, сіңілдерімен бірге көлікке отырып жолға шығады. Қыз артта қалғандарға қарамауы керек. Құдалар алға түседі. Одан кейін шаңырақ түйе (қыз көші) жүреді. Тойшы жігіттер көш соңынан əсем киініп əн-күймен ереді. Былайша айтқанда көште ерекше салтанатты жарасымдылық болады. Қыз ауылынан бір көш жер шыққанша мұны «қыз көші» деп атайды. Одан əрі асқаннан кейін «келіншек көші» дейді. Келіншек көшінің келе жатқанын білетін жолдағы ауыл қыз-келіншектері, жастары «келіншек көшін» тоқтатып «түйемұрындық» алып, батасын беріп, «жол болсын» айтып шығарып салады. ШАҢЫРАҚ ТҮЙЕ Ұзатылып келе жатқан қыздың жəне оның жанындағы əйелдердің (шешесі, жеңгесі, сіңлісі т.б.) мініп келе жатқан көлігі «шаңырақ түйе» деп аталады. Жəне ол келін үшін ыстық қасиетті мал болып саналады. Бұған жолшыбай кездескен немесе бөтен адам мінбейді. Егер міне қалса оны көрген жұрт «пəленше келіннің шаңырақ түйесіне» мініп келді деп келемеждеген. Ертедегі салт бойынша көште үлкен шаңырақ жеке түйеге артылып, алдымен жүреді екен. Оған адам мінбейді, атпен жетелейді, «шаңырақ түйе» деген сөз осыдан шыққан. (Жалғасы бар).
¦ÄIËÅÒ КЕРІ ТАРТҚАНДЫ, БЕРІ ТАРТ
Жарқын болашақтың қамын саясаткерлер, өткен №05 (210) дəуірді - тарихшылар, бүгінгіні - журналистер ойлайды 06.02.2015 жыл
АЯРЛЫҚ ПЕН ҚИЯНАТТЫҢ ШЕГІ БОЛА МА?
3
немесе ҚАПБАРОВАНЫ АЯҚТАН ШАЛУ КІМГЕ КЕРЕК? Абай БАЛАЖАН, «Оңтүстік Қазақстан» газетінің директор-бас редакторы:
ЖАҚЫННАН ЖАУ ІЗДЕУ Бір қарағанда талантты, іскер адамға өмір сүру оңай көрінетіні бар. Себебі көптеген замандастарына қарағанда талант бақай есептен, түрлі күйкі тіршіліктен бойын аулақ салуға тырысады. Ұсақ-түйекті елеп жатпайды. Алайда, талантты адамның қасіреті де дəл осы қасиетінде! Оның ұсақ-түйек деп есептеген мəселелері түбінде басына таяқ болып тиеді. Қазақтың «елемеген бұта көз шығарады» дейтіні содан. Жасыратын несі бар, тəуелсіздік алғаннан бергі жылдар ішінде Қазақстан Журналистер одағы облыстық филиалына төраға сайлау дегеніңіз БҰҰ-ға төраға сайлаудан да
қиын өтетін болып жүр. Қиындатып жүрген өзіміз. Қиындатып жіберетініміз сөзіміз көп. Осыдан жыл жарым бұрын филиалға «Шымкент келбеті»-«Панорама Шымкента» газетінің бас редакторы Айгүл Қапбарова төрайым болып сайланғанда ерекше қуанған жандардың бірі өзіммін. Неге қуандым? Қуанатын себебім Айгүл аз таланттың бірі. Оның талантты журналист екендігіне «Қазақстан-Шымкент» телеарнасында бірге қызмет атқарып жүрген жылдары-ақ көз жеткен. Əріптесіміз содан бері тек өсу үстінде. Ал, ол екі тілде жарық көретін қалалық газетке бас редактор болып барғалы өзінің үлкен ұйымдастырушы екендігін де ісімен дəлелдей бастады. Өзі талантты, өзі іскер адам ҚР Журналистер одағының облыстық филиалына көпшілік дауыспен төрайым болып сайланып жатса, неге қуанбасқа?! Жақсы жандардың жұлдызының жарқырағанына рухани мүгедек адамдар ғана қуанбаса керек. Өкінішке қарай, біз соңғы кездері жақыннан жау іздей бастадық. Сонда кімді таптық десеңізші?! Айгүл Қапбарованы! Өзіміздің қарындасымызды! Өзіміздің
Айгүл МАМЫТ, «Заңнама» газетінің бас редакторы:
ОДАҚТЫҢ ЖҰМЫСЫНА КӨҢІЛІМ ТОЛАДЫ – Журналистерді қоғамда төртінші билік өкілдері ретінде атап келеді. Ол да негізсіз айтылып жүрмеген болар. Өйткені қай заманда да қалам иелерінің ықпал-күші əсерсіз қалған кезі болған жоқ. Ол уақыт ағымымен дəлелденген жағдай. Еліміздегі қалам иелерінің басын біріктіретін Қазақстан Журналистер одағы – баспасөз құралдары өкілдерінің қоғамдық негізде құрылған шығармашылық ұйымы. Қазіргі уақытта Журналистер ұйымының облыстық филиалы төрайымы Айгүл Қапбарова ханым мен оның алқа мүшелері жоспарлы түрде ауқымды шараларды жүзеге асыруда. Ең басты мақсат — журналистердің мүддесін қорғау, олардың шығармашылықпен еңбек етуіне ықпал жасау, ынталандыру. Яғни, «бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып», қоғамдағы, айналадағы болып жатқан оқиғаларды объективті түрде баяндап, жүйелі сөз айтуға үндеп отыру. Өткен жылы қоғамдық бірлестіктермен бірге жұмыс істеудің арқасында біршама жұмыстар атқарылды. «Көрмес түйені де көрмес»,- дейді қазақ. Бұрын-соңды мен одақ филиалының осылай белсенді жұмыс істегенін көрген жоқпын. Қапбарова бастаған топ бірқатар іс-шараларға шақырып тұрады. Журналистерге арналған спартакиада былтыр өте ауқымды түрде жақсы ұйымдастырылды. Еңбек қоғамын насихаттау мақсатында қарапайым еңбек адамдары жөнінде қалам тербеген журналистер ескеріліп, сыйлықтар берілді. Ол туралы барлық БАҚ беттерінде жарияланды. Мəселен, бүгінгі күні елімізде өзекті мəселеге айналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің жолын кесудің алдын алу, соны болдырмауды насихаттап, келелі əңгіме өрбіткен облыстың түрлі басылымдарында қызмет етіп жүрген журналистердің шығармашылығына талдау жасалды. Нəтижесінде «Жаңа дəуір» қоғамдық бірлестігінің төрайымы Т.Молдахметова мен облыстық журналистер одағының төрайымы Айгүл Қапбарованың ұйымдастыруымен салтанатты жиын өтіп, сол жиында ерекше көзге түскен
қызымызды! Өзіміздің əпкемізді! Жəне бір қызығы, «Айгүл Қапбарова отставкаға кетсін!» деп даурығып жүргендердің бəрі ылғи ер-азаматтар. Араларынан емге бір əйел баласын таппайсыз! «Маған ең алдымен шындық керек» деп өрекпитін ағайынға осындайда «филиалға Айгүл Қапбароваға дейін басшы болғандар журналистердің тіршілігін гүлдендіріп жіберіпті де, солардың істеген игіліктерін Айгүл Қапбарова тып-типыл етіпті ме?» деген сұрақ қойғың келеді. Қалай болғанда да, ер адамдардың қыз баласына осынша жауығуының себебін түсіне алмай-ақ қойдым. Иə, таланттарға тəн кемшіліктердің бəрі Айгүл Қапбароваға да тəн. Оның кемшілігі, егер оны кемшілік деп айтуға келсе, ұсақ-түйекті елемейтіндігі. Мəселеге «ит үреді, керуен көшеді» деп қарауы. Айгүл Қапбарова бүгінгі «иттерге» ондай көзқарастың жүрмейтіндігін біле бермейтіндей. Бүгінгі «иттерді» таспен жіберіп ұру керек қой! Таспен жіберіп ұрудың жолы заң орындарына беру, əрине. Ал, мен Айгүл қарындасымды бұдан да биік шыңдардан көргім келеді!
журналистер бағалы сыйлықтармен марапатталды. Сонымен бірге алдағы келе жатқан мереке қарсаңында қаламы жүйрік журналистердің бірқатары Қазақстан Республикасы Журналистер одағының дипломдарына ұсынылмақ. Облыстық филиалдың дипломдары бағалы сыйлықтарымен қоса жəне бір топ қаламгерлерге берілмекші. Ауыз толтырып айтарлық бір жаңалығымыз əртүрлі тақырыпта семинар кеңестердің жиі өтуі. Мұндай басқосулар қалам иелерінің ынтымақтастығын нығайтады, сонымен бірге, əріптестердің бір-біріне деген құрметін де арттыра түсетіні сөзсіз. Еңбегі сіңген қалам иелеріне лайықты құрмет көрсету — парызымыз. Бұл ретте ардагер журналистер де көңілден таса қалып отырған жоқ. Журналистердің елеулі бір тобы аудандық газеттерде қызмет етеді. Олар шалғай мекендерде тұрып жатқан адамдардың тыныс-тіршілігін баяндап, елмен бірге тығыз араласа жүріп еңбек етуде. Одақтың тынбай еңбек етуінің арқасында бірнеше аудан əкімдері баспасөз күні қарсаңында ел мүддесін терең көтеріп, қалам қуатымен халыққа қызмет етіп жүрген журналистерге ерекше ықыластарын білдірді, құрметтерін көрсетті. «Жарқын болашақтың қамын саясаткерлер, өткен дəуірді — тарихшылар, бүгінгіні — журналистер ойлайды» деген қағида да көп жайтты білдірсе керек. Бүгінгі күні журналистердің белсенді жəне жауапты қимылы болмайынша, баспасөз бен биліктің қарымқатынасы тұрақты дамымайынша ел арасында қоғамдық пікір, азаматтық ұстаным қалыптаспайтынын уақыттың өзі айқын дəлелдеп отыр. Бұл тек Одақтың ғана жұмысы емес. Бұл — оқырман мен тыңдарманның да, пікір алмасушының, бағыт сілтеушінің де міндеті деп түсінген жөн. Жалпы БАҚ арқылы қоғамдық көзқарас қалыптасады. Қоғамда орын алған оқиғаларды адал, əділ, қалтқысыз сипаттау бұқаралық ақпарат құралдарының басты парызы екені түсінікті. Қалам ұшынан шыққан сөз қоғамды қозғайды. Ендеше, облыстық журналистер одағы төрайымының аяғынан шалу кімге қажет?! Бұл белгілі бір топтың ортақ мүддесі сияқты. Əріптестер, қолына қалам ұстаған қауым бірге, бірлесе жұмыс істегенде ғана алар асуымыз көп болмақ. «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді» деген. Өз несібемізді өзіміз шашпайық дегім келеді.
Уəли ҚЫДЫР, «Қазақстан-Шымкент» телеарнасының бас директоры:
Ахметжан БЕРДІҚҰЛ, ҚР Журналистер Одағының мүшесі:
АЙГҮЛ ӨЗ ІСІНІҢ МАМАНЫ
ГАЗЕТТЕРГЕ МҰНДАЙ ПІКІР БЕРГЕН ЖОҚПЫН
– Өзім Айгүл Қапбарованы тəжірибелі журналист деп есептеймін. Оған өз «қызметіне сай емес» деп қара күйе жағу дұрыс емес? Ол өзіне жүктелген жұмысты жоғары деңгейде атқарып отыр деп нық сеніммен айта аламын. «Жақын таласса, жатқа жем болар» деген. Журналистер бір-бірін осылайша аяқтан шалып жатса, бұл біздің кəсіби беделімізге үлкен зиянын тигізетінін ұмытпауымыз қажет. Керісінше қолдау көрсетіп, қолғабыс жасаған абзал. Атпалдай азаматтардың қыз баласының соңына түсіп, «Қапбарова кету керек» деп ұрандатуы жарасымды іс емес. Азаматтығына үлкен сын. Олардың бұл əрекеттеріне қарным ашқанын да жасырмаймын. Айгүл өз ісінің маманы. Бұл сөзіме өзі басқарып отырған редакцияның бүгінгі жай-күйі дəлел бола алады. Бұдан бөлек ол Қазақстан Журналистер одағының облыстағы филиалының төрайымы ретінде талай тындырымды тірліктердің ұйытқысы болып келеді. Жыл сайын өткізілетін журналистер арасындағы спартакиада ойындарының да жоғары деңгейде өтуіне Айгүл белсенділік танытып, үлкен үлес қосатынын айта кеткен жөн. Ол «екі туып, бір қалғаным» емес. Бірақ шындықты айту қажет. Бір терінің пұшпағын илеп жатқан адамдардың бұлайша жік-жікке бөлінуін құптамаймын. Барлығымыз жұдырықтай жұмылып, ауызбіршілікте жұмыс істеуіміз қажет. Зəуре ОРАЛБАЕВА, «Отырар» телеарнасының бас редакторы, Қазақстан Журналистер одағы ОҚО филиалы басқарма мүшесі:
«СЕНІМІН АҚТАМАЙДЫ» ДЕГЕН ПІКІРМЕН КЕЛІСПЕЙМІН! ОҚО Журналистер одағының жұмысы бір ғана төрайымға байланысты деген түсінік қате дер едім. Одақ филиалының өңірде мүшелері мен оған қоса, көпшіліктің алдында ұсыныс жасалып, сайланған басқарма мүшелері бар. Міне, осындай бір қауым тілшілер мен зиялы азаматтар бірігіп, жұмыс жасағанда ғана тірлік тындырымды болады. Дегенмен, осы уақыт ішінде өңірдегі Одақтың жасалып жатқан жұмыстары аз емес. Оған өзім куəмін. Түрлі басқосу, семинарлар жəне спорттық жарыстар – осы шаралардың бірі ғана. Сондықтан, бір ғана "төрайым Айгүл Қапбарова Журналистердің мүддесін қорғамайды, журналистердің сенімін ақтамайды" деген пікірлермен келіспеймін. Даурығып, мəселе көтеріп, кінə артатындай одақ төңірегінде не болып қалыпты?! Кезкелген нəрседен шикілік іздеп, жұмыс істемейді деп өзгені кіналау – ең оңай шаруа. Одан да, одақ филиалының мүшелері, басқарма мүшелері бас қосып, ұсыныстар айтып, алдағы жұмыстарды саралайтын, пікірлесетін уақыт табу керек. Жəне оны іске асыру керек. Соған жұмылу керек!
Нұржамал МАЙУСОВА, «Созақ үні» газетінің бөлім меңгерушісі, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, «Бақ-Нұры» іскер əйелдер қоғамдық бірлестігінің төрайымы:
ШҮЙЛІГЕ БЕРГЕНШЕ ҚОЛДАУ ТАНЫТУ КЕРЕК Не болса соны сылтау етіп, ақ-қарасын анықтамай жатып біреуге күйе жаға салу бүгінде екінің бірінің ермегіне айналған тəрізді. Мəселен білдей бір облыс орталығы Шымкент қаласының газеті «Шымкент келбеті» «Панорама Шымкента» газеттерінің бас редакторы, Журналистер Одағы облыстық филиалының төрайымы Айгүл Қапбарова туралы жазылған жеке адамдардың жағымсыз пікірлерін оқып, азаматтардың оған шүйліккендері несі деп таң қаласың. Тəп-тəуір мақалаларымен облыстық газетте ойып көріне білген, қазіргі таңда білікті редактор, журналист А.Қапбарованың кəсіптік деңгейіне шүбə келтіруге болмас. Десек те əріптестер арасындағы осындай бір майда кикілжіңнің орын алып жатқаны дұрыс емес деп санаймын. Айгүл Қапбарова өзіне жүктелген қоғамдық негіздегі жұмысына өте ұқыпты қарайды. Қайта бірлестіктің жұмысын бірлесіп жандандырған абзал. Мұндай теріс пікір ұйымдастырып жүрген 3-4 одақ мүшелерінің əрекеті, кəсібиліктеріне, азаматтықтарына абыройлы іс емес. Айналдырған екі үш адамның пікірі жалпы облыстық журналистиканың пікірін білдірмейді. Жəне айтарым, мəселе Айгүлдің қоғамдық қызметке қалай келгенінде болса, бүгінде ондай шаруа қалың оқырманды қызықтырады деп ойламаймын. Газет бетінен оқырмандар жағымды жаңалықтарды, пайдалы кеңестерді, қызықты оқиғаларды іздейді деп білемін. Қалың көпшіліктің жалпы журналистикаға деген құрметі мен сенімін жоймайық.
«ТУПОЙ БАЛТА»
Оңтүстікте лақап аты «тупой балта» деген біреу пайда болыпты. Пайда болғаны несі бұрыннан бар еді. Маңайындағылар оған жағымпазданғандықтан ба «бек» дегенді қосып атайды екен. Сол топас, тойыс өтпес балтаның тимеген терегі, сілтенбеген бұтағы қалмапты. Бірақ, кесілген терек, сынған бұтақ жоқ. Босқа арам тер болып жүргенін түсінетін ол адам емес, маңайындағылар «бек-ті» қосып сабынан сипағанымен бар болғаны «тупой» балта ғана ғой. Сол балтаның мойны босап, көрінгеннің алдында тізе бүге беретін намыссыздығын бəйтерегі мол қала түгел біледі екен. «Тисе терекке тимесе бұтаққа» дегенді басты ұраны етіп алған балта ілгеріде бір иттің үйшігінің алдында апталап жатып, жазадан əрең аман қалыпты. Өткен ғасырдың аяғы болса керек топас, тойыс өтпес балта тиісерге терек таппай жүріп Қара төбет атты атышулы иттің территориясына кіріп кеткен ғой. Əлгі ит көлеңкелейтін теректен мүлт кетіп, бұтағын жанай жапырақтарын түсірген. Былай қарағанда қиратқан түгі жоқ. Бірақ, мазасын алған қара төбет қарап жатсын ба шайнап тастай жаздапты. Қорыққанынан мойны босап кеткен балта иттің үйшігінің артында үйіліп жатқан қоқысты паналайды. Төбет тыныш жатқызсын ба, сол
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
маңайдағылардың барлығын шақырып кешірім сұратқан ғой. Мойны бос, жүзі топас, тойыс өтпес, сабы жіңішке балтада бет жоқ, жиналғандардың алдында сүмірейіп тұр, дейді көргендер. – Анау бас па, əлде құйрық па? Ажырата алмай тұрмын, көтерші көрейік, – депті қара төбеттің үйшігін күзетіп күн көретін семіз сары ит. – Қайдағы бас, мұндайларда бас болмайды, ол балта ғой, тем боле тупой, – дейді қанден шəңк ете білгішсініп. – Кешіріңіздерші, – депті балта босаған мойнына ие бола алмай. – Мүмкін біреуге тиіспесе мұның басы ауыратын шығар, – дейді төбеттің табағын жиі жалайтын мысық. – Бр-ы-ыс, ауыратын басты қайдан көріп тұрсың, это же тупой топор, – деп ті төбеттің үйші гіне көрші неміс овчар касының бос жүрген күшігі.
– «Еркін ой» жəне «Ар-дақ» газеттерінде журналистердің облыстық филиалының басшысы Айгүл Қапбарованы даттау туралы ойым болған жоқ. Бұл қоғамдық негіздегі ұйымның жұмысын енді ғана қолға алған жетекшінің аяғынан шалу емес, қайта ол жұмысын ширатса деген тілегім ғана бар. «Еркін ой», «Ар-дақ» газеттеріне менің атымнан жарияланып кеткен пікір менің ойыммен еш қабыспайды. Мен бұл газеттерге мұндай пікірді ресми түрде тапсырған жоқпын. Екі жақты ыңғайсыз жағдайға қалдырудың қажеті қанша еді? Тек жұмыс өрге басса, бəріміздің мақсатымыз бір жерден шығар еді ғой. Тағы қайталап айтамын, мен біреуді қаралап, дəлелсіз пікір айтпаймын. Айтарым осы.
– Кеш-ір-ің-іздер-ші, – бұл шиқылдай шыққан балтаның үні. Қысқасы, сол күні балта төбеттің маңайына жиналған иткүшігі, мысық-тышқаны бар бəрінің аяғына жығылыпты деседі көргендер. Тіпті, адасып келіп қалған шошқаның тұмсығына жармасып, жағымпазданыпты. Бірақ, сол күнгі қорланғаны «тупой» балтаға сабақ болмаса керек, əлі де «тисе терекке тимесе бұтаққа» дей, бəле іздеуін доғармапты. Абай болыңыз... Дəрмен АСЕТОВ.
Міне оқырман қауым, белді журналистердің айтқан пікірі осындай. Барлығы да бір арнаға тоғысады. Ендеше бірқатар адамдардың әріптесіміз Айгүл Қапбарованы атқарып отырған жұмысына лайықсыз деп даурығуын «жаптым жала, жақтым күйенің» кері деп түсінген абзал деп білеміз. Өз кезегінде Қазақстан Журналистер одағының төрағасы Сейтқазы Матаев та журналистердің облыстағы одақ төрайымын қолдап, ашық пікір білдіріп жатқанын қуаттағанын да айта кетейік. Оның облыстағы базбір журналистердің одақ төрайымы Айгүл Қапбароваға жасап отырған бұл «шабуылдары» туралы пікірін газетіміздің алдағы сандарынан оқитын боласыздар.
¦ÄIËÅÒ (Соңы. Басы 1-бетте).
К
ітапқа енген «Жақсылардың соңы – Телқозының Шоңы» деген екінші материалдың авторы Қалмақан Исабаев: «Баянауыл жағы Шоңкеңді Шоң бидің үлкен ұлы Қорабайдан көрінеді», – дегендей аңыз келтіреді. Автор Баянауыл жақтың хабарында «Тоқа руының намысына тиетін астар да жоқ емес» дей келіп əңгіменің соңына қарай көзге ұрып тұрған мұрағат материалына сүйене отырып, көзі ашық, көкірегі ояу оқырманға Шоң Телқозыұлының өмірге келуі
Тарихи материалдың дұрыстығы үшін тек қана №05 (210) мұрағаттық құжаттарға сүйеніп жазылуы шарт 06.02.2015 жыл
ТАРАЗЫ бəйбішесінің Шоңның «қараласына көзі тойып», бойы иіпті-міс, содан ырым көріп, туған баласын Шоңның атымен атапты деген жолдарды жариялап жібереді» дегенін Асанның жазғанымен салыстырсақ. Жақан «қараласына» деген сөзді тырнақшаға алып, Асан үлкен əріппен жазып жылқы екендігін көрсетеді. «Шоң би» деген əңгімеде Телқозының бəйбішесінің жүкті екендігі, туған баланың атын ырым көріп Шоң қойылды, «бойы иіптіміс» дегендегі «міс» деген сөздер айтылмаған. Бұл екі азаматтың айтпақ ойларының аржағында не жатқаны өздеріне аян, анығы
Шоң Телқозыұлын Қаралаға теліп жүрген Ібірахым (Жақан) Іслəмұлы мен Асан Жұмаділдин «қаралдысы» сөзінің мағынасын білмей Қараласы деп айтулары жауапсыздықтарынан, немесе басқадай мақсат ойлаудан туындаған шығар. Осы жолдардың авторы Ібірахым (Жақан) Іслəмұлына «Қарғам кəлимаға тіліңді келтір, ол үшін ақпарат бетінде жұртшылықтан кешірім сұра, кітапханалар мен мұражайдағы кітаптарды алдырып тастау жағын ойластыр» деген ұсынысыма пысқырып та қарамады. Соның салдарынан бұл материал жаңбырдан кейінгі
ШОҢ БИ ТУРАЛЫ
Қарпық азаматтарының намысына тиіп, Шоң бидің соңғы сапарына ешқандай қатысы қолдарыңнан не келеді деген сияқты. Мен жоқтығын соқырға таяқ ұстатқандай етіп адамдар арасына от жағып дүрдараздық жеткізген. туғызуды көздеп отырған жоқпын, алға қойған Екі автордың материалдарында келтірген мақсатым адам баласының намысына тиетін ой пəтуаларын қоя тұрып, Шоңкеңнің өмірге толғап отырғандардың өрелерінің таяздығына келген уақыты туралы əңгімелер мен жайттарға көздерін жеткізу. Жақан бұл жерде адами оқырмандардың құлақ түргенін жөн көрдім. қасиетті мансапқа жетудің жолында Шоң туралы қалам тартқандар ол кісінің туған құрбандыққа шалғанға ұқсайды. Адамның ары жылын 1820-1838 жылдар арасына əкеліп тапталып, оны Жақан жазды деп жатқанда тірейді. Қалмақан Исабаев 1884 жылғы шындықты жария етуге дəті бармаған жанды өз Шоңның «Формулярлық тізімінде» жасы 56-да басым кездестірген жоқпын. Асан Жұмаділдин деп көрсетілгенін айтады. Демек, Шоң 1828 «Жаңаарқа» дерекнамасындағы «Сал, сері, жылы туған деген тұжырым жасайды. шешендер» деген бөлімдегі «Күшікбайұлы Қалмақан Исабаев «Айдабол Шоң аға сұлтан Өтебай сал» деген материалға Шоңның өмірге болған Баянауыл округі 1833 жылы тамыздың келуінің қандай қатысы бар? Демек бұл жерде 22-де ашылған, үлкен Шоң 1836 жылы қайтыс автордың өзіндік ұстанымы Шоңды Ібірахым болған» деп көрсетеді. Ж.Іслəмұлы «Шоң би (Жақан) Іслəмұлы жазған материалы арқылы өлгеннен кейін Сілті бойында аманат етіп қисынсыз жерде пайдаланып кемсітуден қойылып, келер жылы сүйегін хазірет Сұлтанға туындағанға ұқсайды. алып кетті» дегеніне сенсек онда үлкен Ібірахым (Жақан) Шоңның былғарыға тігілген денесі Іслəмұлы Шоңның 1837 жылы хазірет дүниеге келу тарихы Сұлтанға жерлеуге Халықтың байырғы туралы Мəшһүр апарылуы керек. ан ын ауз мұраларын тікелей ел Жүсіптің «Шоң би» атты Кіші Шоң осы а əңгімесіне сүйеніп түнеуден кейін жинаған фольклоршы, ғұлам сіп жазғандықтан, осы Жү туған болса, онда үр шһ Мə ы ст мы оқы материалды оқып барып ол 1838 жылы қолжазбаларында кездесетін шешім жасамаққа туады. ң бір бекіндім, материалды Шоңкеңнің қаралды, жұбалы атауларыны і, табу əдебиет əлемінен дүниеден өтуі 1901 «елдің таяныш, тірегі, беделд тысқары жүрген мен жыл екендігіне н, бетке ұстарлары», ал жұры үшін өте қиын болды. оның зиратына а 2006 жылы «Алаш» жұрындары атауы «жай ған қойылған құлпы і» баспасынан шыққан тас дəлел. көптің, қатардағылардың бір Мəшһүр-Жүсіп Жанкелдінің екінші ын деген ұғымды аңғартат Көпейұлының көп əйелінен туатын томдық шығармалар дығы байқалады. Қарақозының жинағының 6 томының Самырат-Сəтбайшешендік өрнектері деген бөлімінің 149-156 Мырзахан-Түсіп беттерінде «Шоң бидің Қуандық еліндегі асқа қысқа шежіресіндегі Түсіп 1965 жылы баруы (бірінші нұсқа)» деген тақырыппен «Рассвет» кеңшарында тұратын қарындасы жарияланған материалда «Шоң-Торайғырдың Сақыптың денсаулығын білуге бара жатып, Шоңы қартайғанда, Қуандықта бір асқа барған Шоңкеңнің кіші інісі Елубайдың немересі əңгімесі. Қуандықта: Қопа, Сапақ, Қорысбай Ақмағанбетов Мəжиттің үйінде қонақ болып, деген байлар болған. Сол «Қорысбайдың асы айтқан əңгімесінде «Шоңкең 1901 жылы 77 бар!» – деп, сауын айтты. Шоң би ат бəйгесіне жасында өмірден өтті, ол кісінің басына мазар қосуға Жананның Қараласын алып жүрді. салғанда мен жеті жастағы бала едім, кірпішін Балуан бəйгесіне түсіруге Қаржас: Ақшажасау үшін лайын бастырғанда аттың басына Байболаттың Байболатынан шыққан отырып едім» деген екен. Ібірахым (Жақан) Жаманқара-Кенжеқараның Жаманқарасын Іслəмұлы 1861 жылы 37 жаста болған деген алып жүрді. Ақын бəйгесіне жарысқа салуға яғни 1824 жылы туған мұрағат құжаттарын Орманшыдан шыққан Сақау ақынды алып тауып отыр. Бұл мұрағаттық құжат Түсіптің жүрді» деп көрсетілген. Сол астан қайтып келе айтқанымен сəйкес келеді. Демек, Шоңкеңнің жатып, Тоқада: «Үш қозы» атанған: Телқозы, туған жылы 1824 жыл екендігі анықталды. Байқозы, Қарақозының Телқозысына түстену Телқозының екінші əйелі қақсал қызы үшін түсе қалғанда, Телқозының бəйбішесі Шаңқаннан Оң, Жұман, Алдаберген туады. сабау ұстап, қымыз құйып отырып, Шоңның Оңнан-Қожахмет-Кұлмағанбет-Əнбала қаралдысына (Жақан Іслəмовтың (аналық). Ж.Іслəмұлының «Телқозының жазғандарында «Қараласына көзі тойып...» деп Шоңы» деген əңгімесіндегі нағашысына жазылған) көзі түсіп, бойы иіген екен. Кідірмей жапқан күйесіне байланысты айтқандарын өз бір ұл тауып, атын Шоң койған екен. «Күні аузынан тыңдап көрсек. «1993 жылы жарық кеше Алтай: Тоқада атағы жер жарып: «Шоң көрген жазушы Асан Жұмаділдиннің əдебиболыс» атанған Шоң сол еді», дейді. Сонымен этнографиялық «Өмір» журналының №2 əңгімедегі «Шоңның қаралдысына» деген сөз санында менің атымнан (Ж.Іслəмұлы) шыққан «Шоңның Қараласына» айналып Шоңның əкесі Шоң Телқозыұлы туралы шағын əңгіме жұмбақ болып қалады. жарияланды. Кейіннен бұл əңгіме Нұрша «Қазақтың этнографиялық, категориялар, Какеновтың «Сұлутерек» жинағына кіріп, ұғымдар мен атауларының дəстүрлі жүйесі» деректері «Тоқа шежіресі», «Қарпық шежіресі» энциклопедиясының 3 томының 465-466 атты кітаптарда пайдаланылды. беттерінде «Қаралды – əулеттің, я болмаса Бұл оқиғаны сөз қылып отырған себебім, рулы елдің тірек-таяныш тұтқан тұлғасы деген редактордың өңдеуімен əңгімеге менің ұғымның байырғы кездегі атауы. Қаралды ықтиярымсыз бірнеше мəліметтер қосылып атауының əуелдегі тура мағынасы «дене бітімі кетті. Асекең марқұммен арамызда реніш те келісті, зор тұлғалы» дегенді білдірген. болды, бірақ өзімді əдебиетке баулып, Шешендік сөз мəтінінде: Аста бас қосып, зорлағандай қылып қалам тартқызып, өлкетану қымыз ішіп дүрілдесіп отырған бір би, ісімен шұғылдануымды үнемі құптап жүретін Досболға көңілі толмай: «Қара ағаштай қылтия ұстазым іспеттес адамға қарсы келіп, баспасөз қалған қаралдысы жоқ бұл жатқаның кім?» беттерінде «менің жазғандарымда бұл оқиға дейді. Сірə, атақты шешеннің денесін қораш жоқ болатын» деп мəлімдеуге дəтім бармады. көріп, оның ел қаралдысы екенін тани білмесе Ал əңгіменің дұрыс нұсқасы сол жылы Нұра керек. аудандық газетінде жарық көрген болатын» деп Қаралды атауын көне сөзге жатқызып, оның ақталады. қолданысын талдай келе академик Р.Сыздық: Ібірахым (Жақан) Іслəмұлының бұл «М.Əуезов «Қарақыпшақ Қобланды» əңгімесіндегі материалды Асан Жұмаділдин пьесасында қаралды сөзін батырдың анасы «Жаңаарқа» дерекнама кітабының «Сал, сері, Аналықтың аузына салады. Ол сапарға аттанып шешендер» деген бөлімдегі 146-147 беттегі бара жатқан баласына берген бата тілегінде: «Күшікбайұлы Өтебай сал» деген Қайырымды ием Қамбар-ау, материалында, «Ал 1990 жылы 25 қыркүйекте Қаралдының қазығын «Лениншіл жас» газетінде басылған Мəшһүр Қарық боп көрер сəті бар... Жүсіп Көпеевтің «Шоң би» деп аталатын жазбасында Қуандық Тоқа руынан тарайтын Қаралдының жұлдызын Қорысбайдың асына 64 жастағы Сүйіндік Шоң Оңынан туғыз, Қамбар-ау! – дейді. Бұл би қатысып бəйгеге қосуға Жананның жердегі қаралды сөзі В.Радловтың көрсетуі Қараласын, балуанға түсуге Қаржас Ақша бойынша, қазақ тілінде «таяныш, үміт артқан Байболаттың Жаманқарасын, ақындар тірек» мағынасында балаға қатысты айтылған айтысына салуға Орманшыдан шыққан Сақау сөз. Демек, М.Əуезов бұл сөздің ертеректегі ақынды ертеді. Қорысбай асында Шоң бидің қазақ тіліндегі мағынасын (Радлов көрсеткен) қосқан аты бəйгеден келіп, балуаны жығып, пайдаланған», дейді. Расында, Əуезов сынды ақыны жеңіп, мерейі үстем болып, сол астан суреткердің халық салт-дəстүріндегі қайтып келе жатып, Тоқада үш қозы аталатын көнеліктерді байырғы заманға тəн көне Телқозы, Байқозы, Қарақозының Телқозысына атаулармен беруі, көркем өнердегі реалистік түстену үшін түсе қалғанда, Телқозының ұстанымы болып табылады. бəйбішесі саба ұстап қымыз құйып отырып алықтың байырғы мұраларын тікелей Шоңның Қараласына көзі тойып, бойы иіген ел аузынан жинаған фольклоршы, екен. Кідірмей бір ұл туып, атын Шоң қойған ғұлама оқымысты Мəшһүр Жүсіп еді» деп жазады. Сөйтіп Жақан мен Асан қолжазбаларында кездесетін қаралды, бірігіп Шоң Телқозыұлын анасының жылқыға жұбалы атауларының «елдің таяныш, тірегі, иігеннен туғандай ой қалыптастырады. беделді, бетке ұстарлары», ал жұрын, Ібірахым (Жақан) Іслəмұлы «Қасиетті мекен жұрындары атауы «жай ғана көптің, Қарағаш» аталған кітаптағы материалында қатардағылардың бірі» деген ұғымды «...Телқозының үйіне соққанда, жүкті аңғартатындығы байқалады.
Х
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
шындыќ ќандай? Сол жерде тұрып, Қарала атты алдына саңырауқұлақтай көбейді, оған бір айғағым алдырып, Қарала атпен серттесті дейді: «Асан Жұмаділдиннің «Жаңаарқа» дерекнама – Осы Амантайдың басынан қарақшы кітабы форматы үлкейтілген, «ZHNAARKA 80» тіктіріп, пəлен жерден айдатпасам, маған серт! деген атпен көркем безендірумен 2009 жылы Алдында келмесең, Қарала, саған серт! Алпыс «Кенже-Пресс Медина» баспасынан шықты. төртте мен тұрмын, жиырма төртте сен тұрсың! Мұнда да сол ойлар сіресіп тұр. Өрелі, текті Енді Қуандықтың асы, Шоң, саған да екі талай, азаматтар мұндай іспен айналыспайды. енді бəйгенің алды, Қарала, саған да екі талай: Мəшһүр-Жүсіп (қазақ фольклоры үлгілері) екеуміздің ақыр-тақырымыз – осы! – депті. көп томдығын Қазақстан Республикасы Білім Айтқан ертеңі өтіп, бүрсігүні болды. жəне ғылым министрілігі, С.Торайғыров Амантайдан қарақшыны тіктіріп, Қаралаға атындағы Павлодар мемлекеттік серттескен жерінен атты айдатты. университетінің Мəшһүр ғылыми практикалық – Ат келеді, ат келеді! – десті. орталығы дайындаған, мүйізі қарағайдай небір Қараса, өзге ат жоқ. Бір-екі қара келеді: жайсаңдар редакция алқасына енген. Осы біреуі – Баранқара, біреуі – жазған Қарала. материалдағы «Шоңның қаралдысына көзі Баранқара Қараланың алдына түсіп келеді. түсіп, бойы иіген екен. Кідірмей бір ұл тауып, Сонда Шоң қасындағы мергеніне: атын Шоң қойған екен» деген сөйлемдегі – Ат ана Қараланың алдына түсетін немені! «...бойы иіген екен. Кідірмей бір ұл тауып, атын – дегенде, мергені оң қолының сұқ қолын Шоң қойған екен» дегенді қалай түсінуге ұртына тығып: болады? Əйелдің бойының иігенін қалай білуге – Əне, аттым! – депті. Қара мұрттай болады, мұндай процесс қандай жағдайда ұшыпты. Қоңырқұлжа төренің қара аты екен. жүреді жəне ол қалай байқалады? Кідірмей Үстіне мінген бала Мұрат Аманкелді деген баланың өмірге келуін қалай тездетеді, бала екен. Бұл Аманкелдінің інісі Малкелдіге медицина ғылымы арқылы бұл расталған ба? өзіміз ауызба-ауыз жолығып, сөйлестік» деп Таңдамалы шығармаға осылай деп жазу кімнің жазылған. мүддесін қорғаудан туындап отыр, өскелең оң бидің Қорысбайдың асына ұрпақ осыдан ғибрат алады деп айта алмаймын. қосқан атының бəйгіден келуіне Қорысбайға арнап берілген астың өткізілген тоқталайық. Сəйділ Талжановтың жері туралы əңгімеде «Ошақ қазған жері-Есіл «Ас» деген əңгімесінде Қорысбайдың асында бойы: Амантай, Қарқаралының қақ қасында. бəйгіден келген аттар туралы жан-жақты Сол асқа Шоң биді шақырды. Шоң би асқа бара баяндалады. Бірінші болып үстінде жатқан бетінде Амантайдың басына шығып, «Бегайдарлап» аруақ шақырған баласы бар асқа тіккен үйлерді тамаша қылып тұрды. Торғасқа келеді. Бірінші бəйгені Жортықтың Көптігі – бір шеті мен бір шетіне көз жеткісіз Торқасқасына арнап Қареке Таңшолақ би, екен.» деп көрсетілген. Есіл бойында деуіне Сармантай Азнабай мен Аралбай Тұрабектің қарағанда бұл Осакаров ауданы жеріндегі Нияз алдына əкеп тартады. Екінші болып-Елгелді тауының батыс баурайынан бастау алатын өзен. Таубайдың Кербестісі келеді. Үстінде 10 жасар Есіл бойында Астана, Есіл, Петропавл бала Шоң «Дəулетбикелеп» жеткен екен. Бұл қалаларының іргетасы қаланған. Бесберен аттан кейін үшінші болып Көкшетау балалары Есіл бойында өмір сүріп, Қорысбай болысының Көкбикеші келеді. Төртінші болып ол маңда жерленбеген. Астың берілген жері Омбының арғымағы келеді. Бесінші болып қазіргі Жаңаарқа ауданының Түгіскен жеріндегі Найман Құнанқараның баласының Қаракер аты Бозкөл, мұндайда «домбырам не дейді, мен не келеді. Бəйгеге Керекудің Қараласы қатысқаны деймін» деген сөз ойыңа еріксіз оралады. Ошақ шындық. Ал, «Аты бəйгеден келді» дегенге қазған жері Есіл бойында деген ешбір қисынға дəлел жоқ. Жоғарыдағы Қаралаға байланысты келмейді, ойдан құрастырылған. Жүрдек жеңіл айтылғандардың бірдекөлікпен тоқтамай бірі шындыққа жүргенде бұл м ахы Көріп отырсыздар, Ібір жанаспайды. аралықты жүріп өту (Жақан) Іслəмұлының Шоң Шоң би астан үшін 7-8 сағат уақыт қайтып келе жатып керек, сондай жерге бабамызды өмірге осындай Телқозының үйіне барып ас беретіндей жолмен əкелуі адамгершілікті түстенуге келіп түсті Тоқа азаматтарының аттағандық болып табылмай дегені де шындыққа басына не күн туған жанаспайды, егер ас деп қайран қаласың. ма? Дінде, Адам Ата əке-шешеЕсіл бойында берілсе лкей сіз əке Иса сіз, Шиш шешесіз, 500 шақырым жердегі Марғұланны ңді туды деген бар, сонда Шоңке Амантайдан басқа ң «Қазақтың бағытта бұрыс жатқан сал, серілік дəстүрі» автор пайғамбар қатарына Қараағаш жеріндегі деген зерттеу ма? ыр от ып қос Телқозының ауылынан материалында Шоң келді деулері шындыққа би Қорысбайдың келмейді. Бозкөлде берілетін асқа Телқозы асынан қайтып келе жатып Телқозының үйінде құдаларын күту үшін бəйбішесін ала келген, болды деген сөз айтылмайды, «1835 жылы сонымен қатар анасы Күлпашты жəне 10 жасар Сапақ бидің ағасы Қорысбайға ас бергенде Шоңды бірге алып келген деп көрсетілген соған қатынасады. Бұл асқа Баянауланың (Сəйділ Талжановтың «Өткен күндер сөйлейді» атақты биі Шоң, қасына атақты жырау Сақау кітабының 264-бетінің азат жолында). ақынды ертіп келеді (Мəшһүр Жүсіп). Өтебай Ас беріп жатқан жерде құдасын күтіп жүрген сал басында сəукеле, аяғында өрнектелген Телқозының бəйбішесі жəне Бесімнің көксауыр етік, үстінде жібек торқадан істелген Дəулетбикеден туған ұрпақтары «Ошақ кең шапан, басына үлкен мамық жастық қойып, басына» жауапты бола отырып ауылға қайтып арқасын сүйеп, аяқ жағына есіктей үлкен айна Шоң биді күткен деуі де қисынсыз. Бұл ойдан қойдырып, өз түрін өзі қарап жатқанында құрастырылған болуы керек. Жоғарыдағы Баянауланың қарт ақыны Шоң бидің айтылғандарды ескеріп мынадай дəлелдер тапсыруымен Сақау келіп сəукелесін сұрап қолқа салғанда. «Үйіме барып қысырдың үйірін келтіруге болады: біріншіден, Қорысбайдың асына Шоң бидің келгендігі анықталмаған. ал» дегеніне көнбеген соң, «Енеңді ұрайын, «Шоң бидің Қуандық еліндегі асқа баруы осыны əрмен алып кетші, қайтып көрмейін, (бірінші нұсқа)» деген тақырыппен сүйкімсіз қылып түрімді бұзды» деп басындағы жарияланған материалда ас Есіл бойында сəукелесін жұлып алып сұрап келген Сақау берілген делінген, шындығында Сарысу ақынға лақтырған екен. Шоң би осы астан бойында орналасқан Түгіскен жерінің Бозкөл кейін қыс күні қайтыс болады да 1837 жылы (бұл жерді мекендеген тоқаларды көлдің Əзіретке апарып қояды. 1838 жылы ас береді», атымен атайды) деген жерінде берілген. Аттың деп жазуына қарап, міне қоспасыз шындық жіберілген жері қазіргі Қаражал қаласынан жазылған дегеннен басқа айта алмаймыз. Бетпаққа қарай орналасқан Ақши деген Əлкей Марғұланның жоғарыда аталып өткен жерінен қарақшымен 60 шақырымды құрайтын еңбегінде «Сарысу бойындағы Қорысбайдың аралықтан жіберілген, ал жоғарыда көрсетілген асы да осыған таяу болған. Асқа сойған материалда «Қарақшыны Амантайдың басына мыңдаған жылқының қаны-жыны Сарысу тігуі, Қараланың алдына түскен атты өзенінің бойында тау-тау болып үйіліп «аттыруы», дау туғаннан кейін Қараланы жатқанынан, бір жыл бойы одан жылқы су екінші рет бəйгеге қосқанын» аңыз деп ішпей жүреді» деп жазған, демек бұл қабылдаған жөн болар. Жананның Қараласы Қорысбайдың асының берілген жері Мəжһүр бəйге алған бес аттың қатарында болмаған Жүсіп Көпеевтің «Шоң би» əңгімесіндегі астың жəне аты бəйге алмаса, балуаны күреске өтті деген жері негізсіз екендігін көрсетеді. түспесе, өтірік өлең жолдарын құрастырған 2006 жылы «Алаш» баспасынан шыққан Сақау ақындар айтысында жеңіске жетпеген. Мəшһүр-Жүсіп Көпейұлының көп томдық Бұл Шоң бидің Қорысбай асында болмағанын шығармалар жинағының 6 томының шешендік дəлелдейді. Екіншіден, анасы Қаралаға бойы өрнектері деген бөлімінің 149-156 беттерінде иіп, одан кейін туды деген бала Шоң осы аста «Шоң бидің Қуандық еліндегі асқа баруы он жаста, екінші келген Елгелді Таубайдың (бірінші нұсқа)» деген тақырыппен Көкбестісінде бəйгеге шапқан. Үшіншіден, үш жарияланған материалда «Қараланың алдына отаудың кенжесі Сатыбалдының ұлы шаңырағы жанды қара түссе, аттырамын! деп, Күлік: Телқозыда болғандықтан, бұл асқа Барғана, Жаңабатыр бидің баласы «Қаһарлы Жанақты» Айтқожа балаларымен бірігіп, жұмыла алып жүрді. Бұл Жанақ: «Аттым!»– десе, мал дайындалады, сол уақыттағы дəстүр бойынша да, жан да мұрттай ұшады екен.
Ш
Ə
4
асқа келгендер бір түнегеннен кейін тарқаған, екінші күні ас берушілердің алыстан келген ет жақындары қалады екен. Астың жауаптыларының бірі болған – Телқозының бəйбішесі. Ол алыстан келген құдасын күтіп күндік жердегі үйіне барып, Шоң биді күтті деуі ешқандай шындыққа сəйкес келмейді. Төртіншіден, əйел адам айғырға иіп бала көтеріпті деген физиологиялық процестің болуы тиіс емес, автордың мамандығы дəрігер, мүмкін ол жария етпей жасырып жүрген өзі білетін құпиясы бар шығар. Бесіншіден, Жаннаның Қараласы бірінші келді деп Сақау ақынның өлеңге қосуы осы əңгімені өңдеушілердің белгілі бір мақсат ұстап, ойдан құрастырылғандығын дəлелдей түседі. Көріп отырсыздар, Ібірахым (Жақан) Іслəмұлының Шоң бабамызды өмірге осындай жолмен əкелуі адамгершілікті аттағандық болып табылмай ма?. Дінде Адам ата əкешешесіз, Шиш шешесіз, Иса əкесіз туды деген бар, сонда Шоңкеңді автор пайғамбар қатарына қосып отыр ма? Менің негізгі айтпағым, баянауылдықтар елдің намысына тие отырып, Шоң бидің шоқтығын биіктетіп көрсетуді ойлап, Телқозының Шоңының тууына байланысты ойдан аңыз құрастырған. Бұл аңызда Шоңкең Айдаболдың Шоңының Қорабай деген баласынан туған деп көрсетуге жасаған талпыныстары 10 жастағы баланы қайта туғызудан көрінеді. Авторлар болса журналистік зерттеу негізінде Шоңкеңше қара қылды қақ жарып баяндауды естерінен шығарып алып, қарпық азаматтарын қаралауды мақсат еткенге ұқсайды. «Бір тойда екі жар жоқ» демекші, Қараланы бəйгеге екі рет қосты дегенге сендіргенмен, осыған ат шыдай ма, əңгімені құрастырушылар осы жағын есепке алмаған. Шоң би аты айтып тұрғандай дəстүрлі ортада өнегелі істерімен жəне кісілік қасиетімен айырықша беделге ие болған адамдар қатарынан, ел мен елдің наразылығын асқындырмай, татулыққа айналдырып екі елді бітістіріп отыратын би. Қараланың алдына түсті деп Қоңырқұлжа төренің қара атын аттыруы билігіне сын екендігін білмеген бе? Бəйге кезінде Сəйділ Талжановтың «Ас» деген əңгімесінде мұндай оқиға орын алғандығы айтылмайды. Əңгімедегі «Алдажұман ауылына барып жатамын. Айтса, айтқандай болып, Қараланың соңынан бір қарақасқа ат құйрық тістесіп келіп, екі аттың бəйгесін шыпшырғасын шығармай, Алдажұман аулында жатқан Шоңға айдап келіп берді» деп жазылған. Алдажұман ауылы деген ас берген өңірде болмаған, демек Қорысбайдың асында Шоң би болмаған. Олай дейтінім, Шоңкеңнің туған, өскен жерінде бұндай тұрғыда əңгіме айтылып көрмеген, тек кім айтқаны белгісіз Телқозының үйіне түстенген атақты бір адам (əркім əр түрлі айтады) «Келіннің аяғы ауыр екен, беті гүл-гүл жайнап отырады, кейде бозаруына қарағанда ер бала туады, өте ақылды болады, ата даңқын асқақтатып тұр» деген ғана. ңбек Қызыл Ту орденді Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінің «Қазақ тілі жəне мəдениеті» кафедрасының аға оқытушысы болып қызмет істейтін Ғабиден Əбілқасовтың «Алтайдың бір баласы – Кенжеғара» деген шежіре кітабында «Тегін тану – тектілік» тақырыбын үшке бөліп қарастырған. Соңғы бөлігінде ел аузында жүрген Шоң Телқозыұлының көмегі арқасында ру санатына еніп, бөлек жер алуы ХIХ ғасырдың орта шенінде жүзеге асқандығы туралы айтылады. «Телқозының Шоңы əкесі Едігеге ас береді (Шоң бимен шатастырып отыр). «Телқозының Шоңы, жақсылардың соңы» атанған Шоңкең Санкт-Петербург университетінің заң факультетін бітірген...» деген жолдар арқылы тым əсерлеп жіберген. «Шоң жоғарғы білім алған» деген мəліметтің, ешбір құжаттық дəлелі жоқ, бұл ұғым Шоңкеңе деген елдің ыстық ықыласының туындысы болуы мүмкін. Шоңкең құжат бойынша 1858 жылы 7 наурызда болыс басқарушысы қызметіне бекиді жəне осы қызметті 30 жылдан астам ел құрметіне бөленіп, абыроймен атқарады. Кітапта Кенжеқара руына «ХIХ ғасырдың орта шенінде Шоңкең тікелей араласуымен елдің шетінен, қыстауын Ақой, Нарбақ, Шотан; жайлауын Арқалық-Есен өзенінен Ақмолаға қарайғы бөлек жер алуы жүзеге асқан» деулері шындық. Шоңкеңнің болыс болуы ХIХ ғасырдың 60-шы жылдарына қарай. Шоң Телқозының Едіге деген əкесі болмаған, бұл жерде Айдабол Шоң бимен шатастырып отыр. Автор ел аузындағы əңгімені баяндай отырып бір рулы елдің оған деген құрметін білдірген. «Битке өкпелеп тоныңды отқа салма» деген халық арасында аса бапты болып естілмейтін сөз бар, сонымен қатар «Бір құмалақ, бір қарын майды шірітеді» деген де бар. Əрине, 30 жыл болыс болған, əділдігімен қара қылды қақ жарған бабамыз Шоң Телқозыұлы өз заманы үшін кесек тұлға екендігі анық. Дəлелсіз ұшқары ойлар айту, ұрпаққа мұра болып қалар шығарма авторларына опа бермесі һақ. Мұндай жаңсақтық тарих үшін кешірілмес күнə, сондықтан да тарихи материалдың дұрыстығы мен нақтылығы үшін тек қана мұрағаттық құжаттарға сүйеніп жазылуы шарт. Осы шарт орындалса ғана, халқыңның алдында азаматтық парызының орындалғаны. Халқымызға рухани байлық болып қалатын кітапты жазғанда оған енетін материалдың дұрыс та, шынайы болғаны абзал.
Е
Мұса ТАЙТӨЛЕУОВ, еңбек ардагері, зейнеткер. Атасу кенті, Жаңаарқа ауданы, Қарағанды облысы
¦ÄIËÅÒ ҰЛЫ ЖЕҢІСКЕ – 70 ЖЫЛ (Жалғасы. Басы өткен санда).
П
Момышұлы тебірене отырып атақты №05 (210) жыраулар үлгісімен арнайы ұзақ толғау жазды 06.02.2015 жыл
жеткізген – Панфилов қолданған əдісті, алғаш рет Момышұлы Панфилов серіппесі (спираль) деп тұжырым жасағаны ақиқат. Қазақта «жігіт сегіз қырлы, бір сырлы» болуы керек деген мəтел бар. Б.Момышұлы бұрын-соңды əскери əдебиеттерде ұшыраспайтын Панфиловтың сегіз түрлі қасиет-қырын сомдап жасады. Панфилов парасатты генерал, ақылгөй генерал, нақты есеп жүргізе білетін генерал, сабырлы генерал, табанды генерал, қайсар генерал, мақсатты генерал, сонымен қатар ол жаңашыл (новатор) генерал болды. Батальон командирінің дивизия командирімен үнемі кездесе бермесі де белгілі, бұлардың арасындағы ұрыс жағдайына байланысты кездесулер көбіне эпизодтық, қысқа мерзімдік сипатта болса да Панфиловпен болған əрбір жүздесудің өзі Момышұлына
атриотизм ұғымына, оның элементтеріне арнайы назар аударып, кейбір «республикаларда ұлттық мəдениет пен тілдің негізі қорғалмайтынын» сынға алды, мəдениеттің негізін бөлшектеуге жол бермеу қажеттігіне екпін жасап, онсыз жауынгердің бойындағы патриоттық сезімді дамыту оңай болмайтынына назар аударды. Күншілдік, мақтан сүйгіштік, шешімсіздік, дəстүр, əскери айбындылық, тəртіп ұғымдары əскери тұрғыдан, жауынгерлерді тəрбиелеу мəселесі тұрғысынан алынып қарастырылды, мұның бəрі де жауынгерді моральдық рухани жағынан тəрбиелеу кезінде еске алатын аса күрделі мəселелер болатын. Баукеңнің əңгіме-дəрісті ұрыс психологиясынан бастауының себебі де осында жатқан еді. Өйткені ұрыс, соғыс психологиясын тереңірек түсінбейінше, көптеген мəселелерді ұғына алмайтыны мəлім болатын. Ұрысты басқаратын тұлға командир болғандықтан Момышұлы командирлерге, офицерлерге, олардың ролі мен атқаратын міндетіне тоқталып, өз тəжірибесі негізінде офицерлерді үш категорияға бөліп қарастырды: 1) жақын қашықтықта ұрыс жүргізетін офицерлер; 2) тактикалық ойлау мен тактикалық мақсаттағы офицерлер; 3) оперативтік ойлау мен оперативтік мақсаттағы терең əсер қалдырып отырған. Шын офицерлер (генералдар) деп бөлді. мəнінде табиғаты дархан Панфилов Баукең өз тарапынан бұлайша офицержауынгерлерге мейлінше жақын лерді категорияға бөліп қарастыруды генерал болды, оған жауынгерлердің сіздер əскери əдебиеттерден таба хал-жағдайын, тіршілігін сұрап алмайсыздар деп ескертті. біліп, киім киісіне дейін Сондықтан да офицерлерді назарында ұстай білетін атқаратын міндетінің ерекшелік тəн еді. ауқымына қарай үш Қайғылы А.Бектің категорияға осылайша «Арпалысында» сəттерде бөліп қарастыру – бұл («Волоколамское да Момышұлының қабырғасы қайысқан шоссесінде») өзіндік ізденісінің Баукең ПанфиловБауыржанның бұл нəтижесі, тың ты сомдаған сегіз жоқтауы да алғаш рет тұжырымы болатын. сипаты сол күйінде Себебі ұрыс кезінде айна қатесіз Академияда өткізген офицердің өз міндеті, берілген. Панфиловəңгіме-дəрісінде орны, басшылық ету тың кездейсоқ масштабы бар, осы қазасына байланысты қазақ тілінде атқаратын міндетіне орай Момышұлы тебірене оқылды Баукең оларды шартты отырып атақты жыраутүрде үш категорияға бөліп лар үлгісімен арнайы ұзақ қарастырды. толғау жазды. Ол əскердің миы – командир деп ... Қолбасшы болсаң сондай бол, білді, ол ұйымдастырушы, операцияны Жосылып жатқан жолдай бол, қамтамасыз етіп, жеңіске жеткізуші Қайрат етер мезгілде, басты тұлға болғандықтан, Баукең Жүк көтерген нардай бол. командирді творчестволық еңбектің Ақыл айтар мезгілде, адамы, творчестволық тұлға ретінде Мың жасаған шалдай бол. ашып көрсетіп, дəлелдей білді. Қатал болар мезгілде, Командир солдаттарды тəрбиелеуші, Жарқыраған жайдай бол, сондықтан ол қарамағындағы жауынгерМейірім түсер мезгілде, лерді əскери міндеті мен Отан алдынАғарып атар таңдай бол. дағы парызын өтеуге жұмылдырады, Жауды бөгер кезінде оқытып, үйретеді, өзі де үйренеді. Көлденең жатқан ордай бол. Командир үшін «...оның бөлімшесі оның Жауға төнер мезгілде, академиясы болып саналады. Менің Басатын ауыр сордай бол бөлімшем, менің полкім, менің акадеСенсін қолың баладай, миям болды», – деп ерекше байлам, Сүйсін сені анадай. соны тұжырым түйіндеді. Көпшіліктен Отқа түссең бір түссін үйренуді бастықтар ар санамауы керек Өлемін деп қарамай. деген ескерту де жасады, өйткені Суға түссең бір түссін, Баукеңнің жауынгерлердің творчествоШыбын жанын аямай. сына назар аударып, олардың шығарМайданға бірін кіргізбе, машылығын, бірауыз сөзін болса да Біреуін мыңға баламай. жинап отырсақ мол қазына болмас па Қолым бар деп ойлама, еді деуінде үлкен мəн жатыр. Офицер Миллионға мыңын санамай, жауынгерлерді ортақ мақсатты орынКешегі өткен Панфилов, дауға жұмылдыра білуі тиіс, сондықтан Қолбасшы еді осындай солдат бойында мынадай қасиетті Заманға туған данадай... дарыта білу қажет деп білді ол: А.Бектің үшінші повесінде бөлімшенің əлсіздігі – оның əлсіздігі, И.В.Панфиловтың бейнесін жасауға бөлімшенің масқара болуы – оның күш саламыз, материалдың 40-50 масқара болуы, бөлімшенің даңқы – проценті қолбасшының тұлғасын оның даңқы, бөлімшенің намысы – көрсетуге арналмақ деп Баукең арнайы оның намысы, бөлімшенің сəтсіздігі – ескерте кетеді. оның сəтсіздігі, бөлімшенің табысы – аукең сондай-ақ өзі полк оның (командирдің) табысы болып командирі болып табылатынына көзін жеткізу қажеттігін тағайындалған кезде қадап айтты. Бұл өте терең пікір еді, əрі орныма кімді қойсам екен деп, əбден жауынгерлік тəрбиенің негізгі мақсатын толғанып, кіші лейтенант Исламқұловқа да дəл айқындап беретін критерий – шешім жасалды. Ол Баукеңнің сенімін өлшем болатын. Жауынгер коллектив – ақтап ерлікпен қаза тапқанда осы біртұтас организм, сондықтан жеке қайғылы хабарды естіген бойда іштей адам тағдырын ұжым тағдырынан бөлеезіліп, көңіл-күйін қойын дəптеріне өлең жара қарай алмайсыз. жолдарымен түсіріпті. Жауынгер серігі, Б.Момышұлы Қазақстанда жасақталқанды көйлек жолдасынан айырылып, ған 316-шы атқыштар дивизиясына, көкірегі қарс айырылған полк оның командирі И.В.Панфиловтың командирінің М. Исламқұловқа қызметі мен ұйымдастырушылық арналған жоқтауында мына жолдарды қабілетіне арнайы бөле-жара тоқталып, тебіренбей оқи алмайсыз: оның қолбасшылық талантына арнайы Қас батырдың бейнесін, баға берді. Панфиловтың дивизиясы Сипатыңнан көруші ем. əскери кадрлардан емес, əскерге Ақылға да кең едің, шақырылған жұмысшы, колхозшы, Үлгі, өнеге көрсетер, мұғалім, агроном, бухгалтер сияқты сан Ер серкесі болар деп, алуан мамандық иелерінен жасақталІшімнен баға беруші ем. ды. Əскери оқу-жаттығу мен арнайы Серігім едің сенімді əскери даярлықтан өтпеген адамдардан құралған, мұндай құраммен бірде-бір Жауды бірге шабысқан, генерал соғысқа қатысқан емес, Жүрекке суық, жанға жат, Панфиловтың ұйымдастырушылық Есіттім хабар алыстан, қызметі мен қабілеті міне осында жатыр Сыймай кеттің маңдайға деп даралап көрсетті. Ол қысқа уақыт Қыршын, шейіт арыстан, аралығында дивизияны жасақтап, Қазаңа қатты қайғырып, жауынгерлік бірлік ретінде даярлықтан Жігер бауырым құм болып, өткізе алды, осы құраммен ұрысқа кірді. Қабырғам менің қайысқан. Ол қазақстандықтарды Ресейдің сызды Қайғылы сəттерде қабырғасы ну орманының ішінде, батпақты қайысқан Бауыржанның бұл жоқтауы да жерлерде, климаттық жағдайы өте алғаш рет Академияда өткізген əңгімеқатал аймақта ұрыс жүргізуге үйретіп дəрісінде қазақ тілінде оқылды. дағдыландыра білді. Момышұлы Сонымен қатар лекция барысында Панфиловтың бар болғаны бір-ақ Грицько Проценко, Логвиненко туралы айдың ішінде Ресейдің орманының тоқталып, оларға берілген жауынгерлік ішінде, батпақты-шалшықты жерлерінде бағалары мен мінездемелері де жүріп соғысуға, психологиялық факторайрықша еді. Жауынгер Грицьконың ларды тез арада игеруге, климаттық сағаты деген əңгімесін (новеллаға жағдайға бейімделуге үйретті. Бұл бергісіз) алғаш рет осы жиында айтты, тұрғыдан ол педагог қолбасшы ретінде кейіннен бұл əңгімесі орыс жəне қазақ көрінді, сондықтан да Панфиловты тілінде сол қалпында жарияланғаны біртуар əскери ойшыл деп баға берді. мəлім. Бұл нағыз болған шындық, Момышұлы, ол өжет мінезді, тактикаклассикалық əңгіме болатын. лық, стратегиялық міндеттерді шешуде Момышұлы аудиторияның жаңашылдық танытқан, дұшпанынан ерекшелігін ескере отырып, əдебиеттің əскери ойлауда басымдыққа ие болған міндетіне, жазушының парызына, генерал деп атап өтіп, оның бейнесін əскери шығармаларда шындықты биіктете түсті. Панфиловтың жаңашылдұрыстап көрсете алмай келе дығы, ол қолданған тактикалық əдіс – жатқанымызға қынжылысын, ренішін Б.Момышұлы ғылыми тұрғыдан білдірді. Шындық мəселесін арнайы тұжырымдаған Панфилов серіппесі қарастырып, шындықты жазу парыз деп болатын. Əрине майдан даласында, санады, ал шындықты жазу оңай емес. қиын кескілескен шайқастарда жеңіске «Шындық – суреткердің ұлы міндеті»
Қаламгер
Б
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
алмады, «елдің, халықтың қамы дегенді мүлдем ұмытқанын» көріп күйзелді. Опера театрының хорында қазақша əн айтатын адам қалмағанын, қазақша сөйлеуді намыс көретін, тəрбие негіздерінің бұзылып, «шөре-шөре» болып өсіп келе жатқан балаларды көріп, сендер мына жағдайды неге көрмейсіңдер деп күйінді. «Шөре-шөре» болып өсіп жатқан балаларды біз əлі күнге дейін көріп, білмей, кең ауқымды шешім жасай алмай келе жатқанымызды кімнен жасыра аламыз, Баукең қоғамды жайлап бара жатқан бұл ақауды 1944 жылы-ақ көріп, күйінді. Баукең əңгіме-дəріс барысында баяндап отырған жағдайға байланысты Бекпен екеуінің бірлесіп істеп жатқан жұмысына жиі-жиі тоқталып отырғанын айту керек, онысы қажеттілік те болатын, бұл материалдар дəріс мазмұнын толықтырып, аша түседі. Егерде 1944 жылғы дəріс-əңгіме өткізілмесе, Бектің «Арпалыс» повесінің жазылу тарихына байланысты көптеген ең маңызды əрі құнды мəліметтер бізге жетпей белгісіз күйде қалуы да сөзсіз еді. Əңгіме-дəріс «Арпалыс» повесінің жазылуының тарихын, бірлесіп істелген жұмыстардың ерекшеліктерін бізге жеткізген бірден-бір əдеби де құжат.
ҚОЛБАСШЫ деп атап көрсетті. Шындық ержүректілікті талап етеді, сондықтан Баукең: «Əдебиет майданында жүрген қорқақтар қаншама. Ең аз қарсылық көрсетілетін линиямен жүріп, əрбір қадам басқан сайын жалтақ-жалтақ қарап, сужүректік танытатын кейбір жазушылардың мінез-құлқына, жүрістұрысына менің зығырданым қайнайды», – деп өз тұжырым пікірін кесіп айтты – өліммен бетпе-бет келіп, талай шайқастардың тақсіретін, қайғықасіретін басынан өткерген тұлға ғана дəл осылай айта алады. «Əдебиетке ат салысып жүрген көптеген адамдар неліктен өз кəсібіне адал емес? Ал мұның өзі бүгінгі таңда өте қауіпті құбылыс емес пе?» деп аудитория алдына сұрау тастады. Бұл мəселе өз кəсібіне адалдық мəселесі Баукеңді қатты толғандырған, жауабын іздеуді талап ететін ділгір проблема еді. Кітап жөнінде толғана отырып «Кітап – адамзат əлемінің азаматы» деген қанатты ой-пікірін аудиторияның ортасына салды. Кітаптың – адамзат тарихы мен тарихи прогресс жолындағы миссиясын мейлінше кең ауқымда көрсете алды. Кеңес заманында «Кітап бейбітшілік пен прогресске қызмет етеді» деген девизбен Мəскеу қаласында екі жылда бір рет Халықаралық кітап – жəрмеңкесі өткізіліп тұратын. Ал шын мəнінде мұндай кітап – жəрмеңкесінің девизіне Бауыржанның «Кітап – адамзат əлемнің азаматы» деген қанатты сөзі лайық деп санауға болар еді. Əңгіме-дəріс үстінде Б.Момышұлы өз батальонының жорықтары туралы тоқталған тұста А.Бектің «Волоколамское шоссе» атты кітабына сілтеме жасап отырды, оның себебі айтайын деген оқиғалары осы шығармада суреттелгендіктен, уақытты алмас үшін кітапты оқуға кеңесін беріп кетеді. Момышұлы өзінің Бекпен арасындағы қарым-қатынасқа арнайы тоқталып, аудитория назарын бірлесіп істеп жатқан еңбекке аударып көптеген мəселелермен хабардар етті. Шын мəнінде Бек кітаптың авторы болғанымен, бүкіл материалды егжей-тегжейлі айтып, əңгімелеп беруші қаһарман Момышұлының өзі. Сондықтан Баукең мен кітаптың материалымын, мен жабдықтаушымын, құрылыс материалын жеткізіп берушімін деп сыпайы түрде баяндағанымен, шын мəнінде ол Бекке повесті бастан-аяқ диктовка жасаушы, ал Бек болса көшіруші, сондықтан да кейде оны стенограф, фотограф, айтқан нəрсені сол күйінде көшіруші деп кейде ренішін, ашық көзқарасын да білдіріп кететіні табиғи нəрсе. ектің əр повесі үш рет қайта өңделіп жазылғанын, содан соң Баукеңнің мақұлдауынан кейін барып қана шарт бойынша басуға рұқсат етілгенін осы архив материалынан ғана оқып біле аласыз. Бекпен бірге істеген жұмыс барысы жайында материалды игеру үстіндегі қиындықтар қақындағы көптеген шындық əңгіме Баукеңнің өз аузынан айтылды. Бұл тың, ешкім де ешбір əдебиетші де əлі қолға ала қоймаған ұлы міндетті келер ұрпаққа жеткізу жолындағы əдебиет майданында істелініп жатқан мүлде жаңа бастама болатын. Майдан жағдайында ұрыстан қол босап қалт еткен сəттерде ғана Бекпен жұмыс істеп, жазып алып келген материалдарын қайта қарап оқып шығып, түзетіп, толықтырып, кей эпизодтарды қайта-қайта езбелеп айтып миына сіңіріп отыру – Отан алдында өз парызына адал тұлғаның ғана қолынан келетін іс еді. Мұндай істі Момышұлы ғана істей алды. Бектің алдына аса жауапты міндет қойған Момышұлы оны атқару үстінде Бекті де, өзін де аямады, қажыр-қайратын, күшжігерін аяусыз жұмсады. Кітап авторы болу да, оған материал болу да оңай еместігін сезінді. Бірақ талап биігінен төмендемеді, Бекке де қиял жетегінде кетуге ерік бермеді. Алғашқы повесть үш рет қайта өңделіп жазылса, екінші повестің үшінші рет өңделінбегін, ал үшінші повестің əлі материал күйінде тұрғанын, «Москваға қайтып оралысымен Бекке материалды толықтыру үшін шамамен екі аптаның ішінде көптеген мəселелерді айтып беруіме тура
Б
келеді», деп аудитория алдында Бектің əр повесінің үш рет қайта бірлесіп жұмыс істеп жатқанынан өңделіп толықтырылып барып, толығырақ хабардар етеді. Повестің Баукеңнің ақтық қарап түзетулер мақсаты – Панфилов дивизиясының енгізгеннен кейін ғана басуға жауынгерлеріне, офицерлеріне, ұсынылғанын осы архив материалдары генерал Панфиловқа əдеби ескерткіш ғана баяндайды. Баукең Бекпен жасау деп санады. Осы жоғары арасындағы қарым-қатынастың оңай мақсатты орындау жолында Бекпен болмағанын, əр повестің қайта-қайта бірге аянбай тер төге, жүйкені тоздыра, қаралып, əбден илеуін келтіргенше аса адам күші мен қабілеті шегінде жауаптылықпен бірлесе тер төгіп жұмыс мейлінше өнімді де жемісті еңбек етті. істегенін бүкпесіз ашық айтуы – Олардың бірлесе еткен адал еңбегі тыңдаушыларды да бей-жай Б.Момышұлын əдеби қаһарман, қалдырмағаны аян. интеллектуальды офицер ретінде ектің «Арпалысы» автордың əлемге танытты, дүние жүзі оқырмандаөзінің жазушылық фантазияры бұл кітапты оқып, қазақ халқының сы бойынша еркін жазылған даңқын есітіп білді, сонымен қатар шығарма болмағандықтан жанры бұрын аты-жөні белгісіз Бекті де жағынан бұл повесті бірде-бір көркем танымал жазушы етті. Момышұлы шығармаға ұқсамайды, бұл таза сынды кесек мінезді офицер, асқақ, өр диалогқа құрылған да шығарма емес, тұлғалы, ойшыл, принципті де қатал бұл автордың ой қиялын белгілі қайтпас тұлға болмаса, Бектің кітабы да дəрежеде шектейтін шындық оқиға дүниеге келмесі мəлім, оның жазушы шеңберінен асып кетпейтін, оқиғаны ретінде қалың көпшілікке танылуы да бастан аяқ қаһарманның өзі баяндайекіталай. тын əдеби туынды. Момышұлы қалай тызында орда бұзып, совет жоспарлаған болса, «Арпалыс» солай əскери ойына Панфилов жазылды. Материалдың авторы ретінде сияқты тың жаңалық енгізген Момышұлы Бекті жетелеп, бағыттап Момышұлы, кеңес əдебиетінде де жарқ отырушы, өз еркіне тəуелді етуші етіп туған тірі əдеби қаһарманға болумен қатар, автордың көркемдік айналып үлгерді. Мұның өзі екінші тəсіліне, жазушылық мəнеріне араласжағынан, шыққан ортасы шағын ұлт пайтынын да мəлімдеді. Кітап авторы болғандықтан шовинистік пиғылдылар мен кітап материалы авторының тарапынан қызғаныш та қарым-қатынасының матетуғызбай қалған жоқ. Өйткені риалдарды көркемдік соғыс жылдары да, одан тұрғыда игеруде кейінгі бейбіт кезеңде нəтижелі болғанын Ол: «Мен де Бектің кітабындай көреміз. «Арпалыс» кітап жазылып, солдаттан нəзік, повесі небəрі үш Момышұлындай ірі айдың оқиғасын биязы жан жер бетінде тұлғалы интеллекғана қамтиды, жоқ деп сенімді түрде туалды қаһарман Панфиловтың жасалына қаза болуы айта аламын»,– деп қоймады. оқиғасымен тұжырым жасады. Момышұлы аяқталады. ұрысты, оның Момышұлы шын «Командир – жеңістің психологиясын мəнінде атасы» болса, солдат сол зерттеп басшылық «Арпалыс» жасау өнерін, повесін диктовка жеңісті қамтамасыз əскері өнерді қандай жасау арқылы етуші, жеңістің – шебер игере білсе, Панфилов дивизияоны əдеби тұрғыдан сының жауынгерлері тірегі игеріп, көркем дүние мен ерлікпен қаза жасауда да сондай шеберболған батырларына, лікпен іске асыра білді. Демек, генералдың өзіне əдеби Момышұлы соғыс майданында да, ескерткіш жасады. Бұл тұрғыдан ол əдебиет майданында да қатар атақкеңес əдебиет майданында ең алғашқы даңқ тұғырына өз еңбегі, қабілетқаһарман-батыр болды. Сөйтіп ол өз қарымымен суырылып шығып көкке міндеті мен Отан алдындағы парызын көтерілді. Бұл салада Момышұлы алған толығымен адал орындап шықты. асу да, биік те əлі аласарған жоқ, қайта «Арпалыс» повесінің Мəскеуде екі уақыт өткен сайын заңғар көке қарай рет талқыланып, жазушылар тарапынан көтеріле түсуде. қатты қызығушылық тудырғаны мəлім. Осы жерде Момышұлы Бектің Бірінші рет 1943 жылы талқылау кезінде повесіне байланысты «Знамя» журнаМомышұлы бүкіл повестің лының редакторының жазған хатына, бағдарламасына, повесте айтылып, өзінің оған қайтарған жауабына, көтерілетін мəселелерге, жазылып Москваның əдеби ортасының жатқан жайларға тоқталса, екінші рет мүдделілік пен қызығушылық білдіруіне 1944 жылы талқылауда тағы да алда тоқталды, мұнысы Бектің повесіне істеліп жатқан жұмыстардың барысын қатысты жұмыстардың ауқымына, баяндайды. Бірінші талқылаудағы насихатталуына аудитория назарын сөзінің стенограммасы 24 бет болса, аудару да болатын. екінші рет талқылау кезінде сөйлеген Шындық мəселесіне үнемі қайтасөзі 19 бет. Момышұлының сөздерінің қайта оралып отыратын Момышұлы: стенограммасы сақталып қалған, ал «Шындықты жазу – заң, себебі, өтірік талқылауға қатысқан кісілердің, соның əдебиетке, мəдениетке, келешегімізге ішінде Бектің сөзінің де стенограммасы кесір», – деп түйіндеп тастады. Оның біздің қолымызда жоқ, Академияға бұл аталы сөзінен ғибрат алуымыз қалдырылған материалдардың ішінде қажет еді, бірақ ол күні бүгінге дейін де болмай шықты. Бар болса бұл аса орындалмай келеді. «Ерліктің атаусыз құнды материалдар болмақ. кетуі – халықтың трагедиясы», деп атап Стенограмманың материалдары көрсете отырып, «Олардың ерлігін, қан А.Бектің жеке архивінде, жойып төгіп ерлікпен соғысқанын жазбаған жібермесе болуға тиіс деп ойлаймыз. сендердің көбіңді тарих дарға асады. Сонымен Баукеңнің əңгіме-дəрісінде Масқара етіп байлайтын бағанаға айтылған аса маңызды мəліметтер осы таңады» деп ауыр күрсінді. Бекке ауыр Бектің «Арпалыс» повесіне қатысты міндет жүктеп өз еркіне мойынсұндыра болуының себебі осында. Əңгіме білген Момышұлы қазақ қаламгербарысында ұлттық ерекшелік, ұлттық лерінің де алдына тарихи міндет, мінез-құлық, ұлттық рух, ұлттық дəстүр азаматтық міндет жүктеп, парыздарын мəселесіне Баукеңнің соншама терең орындай алмай келе жатқанына қаттыүңіліп зерттеп, зерделегеніне қайран қатты сын айтты. Баукең жазушыларқаласың. Ұрыс даласында ұлттық дың, журналистердің, баспагерлердің ерекшеліктердің жаяу əскер бойынан, міндеттеріне 1942 жылдың өзінде оның болмыс бітімінен көрініс беретінін, қаламгерлерге жазған хатында батыл бұл қасиеттердің бетпе-бет шайқаста əрі өткір қойған болатын. Майдан барынша айқын ашыла түсетінін даласында, соғысып жүріп, жауынгерсоншама нəзіктікпен байқап бақылай лерінің рухани мұраға сусындап білген қолбасшының – творчестволық отырғанын, бұл міндетті Қазақстан тұлғаның нағыз өзі екеніне көзіңіз жете жазушылары мен баспагерлері түседі. Ол: «Ұлттық мінез-құлық орындай алмай келе жатқанына ерекшеліктері мен ұлттық мақтаныш, қынжылысын білдірген еді. Ал намыс дəл жаяу əскердің Алматыға келген кезде де қоғам өмірін бойындағыдай ешбір əскер түрінде жайлап бара жатқан намысқа тиер соншалықты айқын көрініс таппайды» келеңсіздіктерді көріп, біліп, үнсіз қала деген аса тарихи маңызды қорытынды
Б
О
5
жасады. Осы пікірін тереңдете отырып, жаяу əскердің бейнесін жасай алған жазушы бақыты бар жазушы деп атап көрсетті. Жаяу əскерге, солдаттың жеке басына қатысты көптеген зерттеу материалдарын Баукең аудитория алдында ерекше шабытпен баяндады. Себебі солдаттың табиғатын жақсы біле бермейміз, оның кілтін дəл таба алмай жатамыз, ал негізінен офицердің бейнесін терең түсіну үшін солдаттың жан-дүниесін тереңірек білу қажет деп түйіндеді. Қолбасшы ретінде Панфилов та солдаттарға əкедей қамқорлық көрсетіп, олардың жай-күйін білу үшін алғы шепте, блиндаж бен окоптарда болып, жағдайды өз көзімен көріп, жауынгерлерге жігер, рух, қайрат бере білсе, Баукеңді де қарамағындағы жауынгерлері əділдігі, турашылдығы, батылдығы, тапқырлығы, əдіс-айламен ұрыс жүргізе отырып күші əлденеше басым жаудың қоршауынан шығып командованиенің берген тапсырмасын абыроймен орындағанына сүйсініп, құрмет тұтатын. Ол да қарамағындағы жауынгерлерінің ерекше сүйіспеншілігі мен құрметіне бөленді. Сондықтан да Момышұлы солдаттың бейнесін, жаяу əскерді жан-жақты, əр қырынан алып зерттеді, оның қимыл əрекеттерін бақылады. Баукең солдаттарға Ұлы Отан соғысы жылдарында терең талдау жасаған, бірден-бір командир болды. Баукеңнің солдат бейнесіне аса бір жылылықпен кеңірек тоқталып отыруында үлкен мəн бар. Ол: «Мен солдаттан нəзік, биязы жан жер бетінде жоқ деп сенімді түрде айта аламын»,– деп тұжырым жасады. «Командир – жеңістің атасы» болса, солдат сол жеңісті қамтамасыз етуші, жеңістің – тірегі. Б.Момышұлы алғаш рет шешілмей келе жатқан өзекті мəселелер қатарында Қызыл Армиядағы ұлт мəселесі деп атап көрсетті. Бұл мəселеде айқын позиция ұстанды. Соғыс жағдайында, əсіресе армияда ұлт мəселесі ескеріле бермегені, əскери шовинизмнің зардабын ұлт солдаттарының аз тартпағаны жасырын емес. Момышұлы «Арпалыс» повесінде ұлттық рухты, ұлттық дəстүрлерді, солдаттардың бауырластығын, Отанына деген сүйіспеншілігін көрсетуге баса назар аударуында – оның түпкі мақсаты да жатыр. Осы жерде Момышұлы 1941 жылы 18 октябрьде түнгі сағат екіде Середа деревнясына алғашқы шабуыл жасағанын, тапсырманы сəтті орындап, жауынгерлер аман-есен қайтып оралғанын мысал ретінде келтірді. Ең алғашқы сəтті ұрыстың солдаттардың психологиясына қатты əсер ететініне назар аударды. Майор Шехманның 1077, Елиннің 1073-ші атқыштар полкіне, Капровтың 1075-ші полкінің ұрыс қимылдарына жеке-жеке тоқталып, ұрыстың барысын, қалыптасқан қиын жағдайды баяндады. 1941 жылдың 18-22 октябрь аралығындағы дивизияның ауыр шайқастар жүргізгенін, Лысенконың, Гариповтың, Т.Тоқтаровтың, М.Ғабдулиннің ерліктерін бөле жара атап көрсетіп, бүкіл ұрысқа Панфиловтың басшылық жасағанына тоқталып, ұрыс жағдайын аудитория алдында барынша бейнелі тілмен баяндап береді. ау Волоколамск тас жолы бойымен Москваға қарай ұмтылып, барлық күшін, қару-жарақтары мен авиациясын, танкілерін жұмылдырған 1941 жылдың октябрь-ноябрь айларындағы соғыс майданы аса ауыр еді. Ел тағдыры сын сағатта тұрды, дұшпан Москваның іргесіне тым жақындап қалды, қауіп өте күшті еді. Міне осындай ауыр күндерде генерал Панфилов 1941 жылы 14 ноябрьде Момышұлын шақырып алып, Горюны деревнясы ауданындағы Матренино станциясы мен 235,1 белгіде бекінуге міндет қойды. Міндет бойынша сегіз шақырымға созылатын шепке 400 адаммен бекініп қорғау керек. Осы жерде Момышұлының жүрексінгенін байқаған ол: «– Сіз қорықпаңыз, бір ротаны Горюны, бір ротаны Матренино станциясы, бірін 235,1 белгіге орналастырып, аралықтарды бақылаусыз қалдырыңыз,– деді. Мен əлі де түсіне алмай, неге күштерді осыншама шашыратып тұр деп ойлап таңданып: – Сонда мен қалайша басшылық ете аламын? – деп сұрадым. Ол: – Егер командирлер қойылған міндеттерді жақсы аяғына дейін түсінсе, ешқандай басшылықтың қажеті болмайды,– деп жауап берді. Бірақ маған бəрібір бұл тапсырма ұнаған жоқ. Ол менің осы ішкі ойымды түрімнен оқып алды-ау деймін, есікке жеткенімде: – Біз бұл жерде қорғанысқа бекінеміз. Немістер онымызды жақын күндерде бұзып өтеді, бізде екі эшелон жоқ. Дивизиямыздың екінші эшелоны сіздер болып табыласыздар. Маған қарап алып,– білесіз бе, мен сіздердің батальондарыңызды қатерге тігіп отырмын, жиырмасына дейін 235,1 белгіде, Горюны, Матренино шептерінде жауды ұстап тұрыңыздар...» Бірақ немістер 16 ноябрьде күштерін шоғырландырып, «майдан шебін үш жерден бұзып өтеді». Бұл дұшпанның Москваға жасаған шабуылының екінші кезеңі болатын. Мұхтар ҚАЗЫБЕК, М.Х.Дулати қоғамдық қорының директоры. (Жалғасы бар).
Ж
ЗАҢ жəне БІЗ
¦ÄIËÅÒ
Өз ауылының 4 миллион 200 мың теңгесін №05 (210) қақшымақшы болғандардың сойылын соққан 06.02.2015 жыл
ҚҰҚЫҚТЫҚ САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ Е
лбасы Н.Назарбаев өзінің дəстүрлі Жолдауларында жүктеп отырғандай, мемлекетіміздің жаhандық сын-қатерлерге төтеп бере алатын Мəңгілік ел болу жолында үздіксіз дамуының басты шарттарының бірі қазіргі аяққа тұсау салып отырған көптеген кемшіліктерден арылу. Ал бұл үшін елдегі құқықтық саясатты жетілдіріп, заман талабына, халықаралық стандартқа сай заңнамалық база қалыптастыру қажет. Міне, осы ұлттық құқықтық жүйені жаңғырту мақсатында жасалған оң қадамдардың бірі бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізіле отырып, 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап заңды күшіне енген ҚР Қылмыстық жəне Əкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстері. Халықаралық стандарттарға сəйкестендірілген жаңа редакциядағы заңдық құжаттар қоғамымыздың əр саласына қатысты қылмыстық жауапкершілікті қамти отырып, бірқатар құқықтар мен міндеттерді де белгілеп берді. Соның ішінде зияткерлік меншік құқығына қатысты өзгерістер де осы саладағы ақсау түсіп жатқан құқықтық қызметтің сапасын арттыруға ықпал етпек. Осыған байланысты біз ƏҚБтК туралы Кодекске енгізілген кейбір өзгерістер мен толықтыруларға тоқтала кеткенді жөн көрдік. ҚР Əкімшілік құқықбұзушылықтар туралы жаңа кодексте Кодекстің 2001 жылғы 30 қаңтардағы ескі нұсқасындағы 128,129-баптар алынып тасталған. Ал, 145-бап ҚР ƏҚБтК-тің 2014 жылғы 5 шілдедегі басылымында «Бөтен тауар белгісін, қызмет көрсету белгісін, тауар шығарылған жердің атауын немесе фирмалық атауды заңсыз пайдалану» деген 158-баппен ауысты-
ҚЫЗМЕТ САПАСЫН АРТТЫРАДЫ рылған. Өзгерістер енгізілген ҚР ƏҚБтК-нің 804-бабының 1-бөлімі, 33тармағына сəйкес, əділет органдарының ҚР ƏҚБтК-нің 158-бабы бойынша ғана əкімшілік құқықбұзушылық туралы іс материалдарын қозғауы қарастырылған. ияткерлік меншік саласы бойынша 2014 жылғы 3 шілдедегі ҚР Қылмыстық кодексінің «Авторлық жəне сабақтас құқықтарды бұзу» туралы 198-бабы «Өнертабыстарға, пайдалы модельдерге, өнеркəсіптік үлгілерге, селекциялық жетістіктерге, интегралдық микросхемалар топологияларына құқықтарды бұзу» туралы 199-бабы, «Тауар белгісін заңсыз пайдалану» деген 222-бабы болып қалыптастырылған. Осы өзгерістер туралы тарқатып түсіндірсек, бұрынғы ҚР ƏҚБтК-нің 551-бабына сəйкес, ҚР ƏҚБтК-нің 128-бабында, яғни өнертабысты, пайдалы модельді, өнеркəсіптік үлгіні, селекциялық жетістікті, интегралдық микросхема топологиясын заңсыз пайдалану, автордың немесе арыз берушінің келісімінсіз өнертабыстың, пайдалы модельдің, өнеркəсіптік үлгінің, селекциялық жетістіктің, интегралдық микросхема топологиясының мəнін олар туралы мəліметтер ресми түрде жарияланғанға дейін жария ету, сол сияқты авторлықты иеленіп алу немесе тең авторлыққа мəжбүрлеу əрекеттері бойынша, егер бұл ісəрекеттерде қылмыстық жаза қолданылатын белгілер болмаса, Əділет
З
Ескі жылдың соңғы тəулігі өтіп, жаңа жыл кіруіне сағаттар қалған 2014 жылдың 31 желтоқсан күнгі Сарыағаш газетінің соңғы санына «Алауыздықтан арылайық» деген мақала шығыпты. Мақаланың авторы ауданымыздағы халық саны ең көп Құркелес ауылындағы, ауылдық ардагерлер кеңесінің төрағасы Алтаев Еламан ағамыз. Мақалада Құркелеске қарасты «Нұрлы жол» ауылындағы газ мəселесі көтерілген екен. Еламан ағамыз мақаласына, көтеріп отырған мəселесі туралы сурет қоюдың орнына, тура бір мерей тойға шақырып жатқандай, қасқайтып тұрып өзінің суретін беріпті. Суреттегі қасқайған Еламан ағамыз, ұлағатты, тəрбиелік мəні бар сөздерімен «Нұрлы жол» ауылының тұрғындарын, газ мəселесіне байланысты ауызбіршілікке шақырғандай болып тұр! Шынтуайтына келсек, құр əшейін көзбояушылық сияқты! Мақаладан ұққаным ардагер ағамыз Еламан, не аудан тұрғындарына газ кіргізудің арқасында қалтасын қалыңдатып жүрген топтың қолшоқпары болған да, не «мұрның бар да, бір сіңбір» демекші, ыңғайы келіп тұрған жаңа жыл қарсаңында, газет арқылы өзін бір жарнамалап алғысы келген?! Ал енді «Нұрлы жол» ауылындағы газға келетін болсақ, жарты жылдай аудан деңгейіндегі көгілдір отқа қатысы бар мекеме басшыларының барлығымен дерлік жолығып, нақты бір шешімге келген біздің «Əділеттің» ол мəселеге пікірі мүлдем басқа! Мəселенің аққарасына көзі жеткен оқырман өз бағасын бере жатар деген мақсатпен, ойымызды ортаға салуды жөн көріп отырмын! Еламан ағамыз мақаласының басын егемен елімізде өркендеп өсіп келе жатқан салалар мен ауданымыздың көлемінде ауқымды істердің атқарылып жатқанын айта келіп, көпшіліктің игілігіне беріліп жатқан дүниелердің де басын шалып, əңгімесін «Нұрлы жол» ауылындағы газға əкеліп бірақ тірейді. Мемлекеттің газ құбырын «Нұрлы жол» ауылындағы əрбір отбасы есігінің алдына дейін тартып əкеліп, газ есептегіш қойып бергенін айтады. Онысы енді рас. Сосын, «оның басында жүрген азаматтар əрбір отбасының үйінің ішіне дейін көгілдір отты жалғау үшін басқа мердігерді іздеді» – дейді. Міне осы жерден бастап, ардагер Елекең өлпеңге көшеді. «Оның басында» – дегенді қалай түсінеміз? Атасының басында ма, əлде тартылған газдың басында ма? Ол қандай азаматтар екен өздері, көгілдір отты жалғап беру үшін басқа мердігерді іздеп жүрген? Егер атасының емес, тартылған газ құбырының басындағы азаматтар болса, онда олар «Нұрлы жол» ауылына газ тартуға қаржы бөлген аудандық бөлім басшысы Марат Сейтімбетов, сондай-ақ Құркелес ауыл əкімінің орынбасары Қанат Байболаев, «Қазтрансгаз» мекемесінің бас инженері Ыхтияр Мұхамедов, «Нұрлы жол» ауылының биі Тоқбергенов Нұржан деген азаматтар ғой. Олардың ішінде газ есептегіштен үй ішіндегі пешке дейін тартылу керек газ құбырына қызығушылық танытуы мүмкін жалғыз ауыл биі Нұржан Тоқбергенов қана, ал қалғандары «біздің қатысымыз жоқ» – деп бастарын ала қашқан. «Қазтрансгаз» мекемесінің өкілдері үшін, құбырды тартатын дəнекерлеушінің газ құбырын тартуға рұқсатының болу керек екені ғана маңызды. Еламан аға мақаласын əрі қарай өрбіте келе, «Келген мердігер тұрғындарға, газ есептегіштен үй ішіндегі пешіне дейін 30 метріне ақша төлейтінін айтып, түсіндірді» –
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
органдары əкімшілік іс қозғап, əкімшілік жаза тағайындайтын. Жаңадан қолданысқа енген кодексте бұл бап алынып тасталып, ҚР «Қылмыстық кодексінің» 199-бабына ауыстырылған, яғни бұл əрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген. Сонымен қатар, бұрынғы ҚР ƏҚБтКнің 636-бабына сəйкес, ҚР ƏҚБтК-нің 129-бабы, яғни интернет желісінде пайдалануды қоспағанда, авторлық құқық жəне сабақтас құқықтар объектілерін заңсыз пайдалану, сол сияқты өткізу мақсатында авторлық құқық жəне (немесе) сабақтас құқықтар объектілерінің контрафактілік даналарын сатып алу, сақтау, тасымалдау немесе дайындау, авторлықты иеленіп алу немесе тең авторлыққа мəжбүрлеу əрекеттері, егер бұл іс-əрекеттерде қылмыстық жаза қолданылатын белгілер болмаса, Əділет органдары əкімшілік іс қозғап, сотқа қарау үшін жолдайтын. Жаңа кодексте бұл бап алынып тасталып, ҚР «Қылмыстық кодексінің» 198 бабына ауыстырылған, яғни қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген. Жоғарыда айтылғандарға сүйенсек, аталған əкімшілік құқықбұзушылықтар қылмыстық теріс қылықтар сатысына ауыстырылып, зияткерлік меншік саласында жауапкершілік күшейтілген. аңа кодекске сəйкес, ҚР ƏҚБтК-нің 158 бабында көрсетілген əкімшілік құқықбұзушылық жасаған жеке жəне лауазымды тұлғаларға салынатын айыппұл мөлшері біршама жоғарыла-
Ж
дейді де, бірақ ненің 30 метрі жəне қанша ақша төлеу керек екенін жазбайды. Жазбай ма, əлде жасыра ма? Тырнақ астынан кір іздемей-ақ қояйықшы, Еламан аға «30 метріне» – деген сөзіне «құбыр» деген сөзді қоса жазуды ұмытып кеткен ғой! «Құбыр» деген сөзді қоса жазуды ұмытса ұмытқан шығар, бірақ Еламан аға ел ағасы ретінде əр отбасы қанша ақша төлеу керек екенін, міндетті түрде жазу керек еді. Мақаладан белгілі болғаны, мемлекет тарапынан əр отбасының үйінің есігінің алдына дейін газ құбыры тартылып əкеліп газ есептегіш орнатылғаны. Демек, əлгі келген мердігер сол газ есептегіштен əр үйдің ішіндегі пешке дейін тартылатын құбырды «30 метр»
ған. Алайда, бұл бап бойынша жеке жəне лауазымды тұлғаларға айыппұл мөлшері олардың іс-əрекеттерінде қылмыстық жаза қолданылатын əрекет белгілері болмаса ғана қолданылады. Яғни, осыған ұқсас заңбұзушылықтың бірнеше мəрте жасалынуы немесе ірі залал келтіру сияқты жіктемелік белгілері кез-келген заңды немесе жеке тұлғаны ҚР Қылмыстық кодексінің 222-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартуға негіз болып табылады. азіргі таңда ОҚО Əділет департаментінің зияткерлік меншік құқықтары бөлімі 2015 жылдың қаңтар айынан бастап қолданысқа енген жаңа Əкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодекске сəйкес жəне 2014 жылы жарияланған мораторийдің аяқталуына орай ҚР ƏҚБтК-нің 158-бабы бойынша əкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қозғап, соның негізінде жинақталған материалдарды сотқа жолдауда. Осы заң негізінде қозғалған əкімшілік құқықбұзушылық іс барысында заңсыз бейнеленген тауарлар тəркілене отырып, жеке тұлғаларға 30, шағын кəсіпкерлік субьектілеріне 40, орта кəсіпкерлік субьектілеріне 50, ірі кəсіпкерлік субьектілеріне 100 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салынады. Айта кетейік, бұған дейін Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанда кəсіпкерлік қызметті дамыту мен қолдау мақсатында өткен жылдың 2 сəуірінен бастап 2015 жыл-
Қ
жəйттерге басқа-басқа ардагерлер кеңесінің төрағасы Еламан ағамыздың бірінші болып күмəнданатын жөні емес пе? Əлде Еламан ағамыздың ауылындағы ардагерлері шетінен ақшаны күреп тауып жатыр ма екен? Осындайдан кейін амалсыз «ардагер ағамыз кімнің қолшоқпары болып отыр екен ə?» – деген ойдың келетіні. Ардагер Еламан ағамыз мақаласын əрі қарай жалғастыра келіп, «Осы сөзді есіткен «Омаров» мектебінің бір мұғалімі жанына шолақ белсенділерді жиып алып, «бұлар халықты қанап жатыр» деп іріткі салып, елді даурықтырып, басшылар қанша түсіндірсе де көнбей, республиканың бас прокурорына арыз
дың 1 қаңтарына дейін кəсіпкерліктің көптеген түрлеріне тексеру жүргізуге мораторий жариялаған болатын. Бизнеске əкімшілік жүктемелерді азайтуға сеп болған мораторий туралы Елбасы: «Бұл бизнес жүргізіп отырған əрбір қазақстандық үшін нақты көмек. Кəсіпкерлердің жұмыс жағдайын ұдайы жақсартып отыру жайы əрқашан мемлекеттің назарында болады. Бұл Қазақстанның əлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына қосылуы жолындағы тағы бір маңызды қадам. Осы шара экономикамыздың өсуіне, жұмыс орындарының көбеюіне, барша қазақстандықтардың əл-ауқатының артуына серпін береді деп сенемін», деген болатын. Өз кезегінде əділет органдарының қызметкерлері де отандық бизнес өкілдері құқының бұзылмай, істерінің ілгерілеуіне əрқашанда қолдау танытып, қызмет көрсетіп келеді. Аталған мораторий мерзімінің аяқталуына қарамастан, елімізде кəсіпкерлік қызметтің кең құлаш жаюы үшін жасалатын игі жұмыстар өз жалғасын таба беретініне сенім мол. Мұхит БЕКЕТҰЛЫ, ОҚО Əділет департаменті басшысының орынбасары.
естігенде, «бұл жалғаннан газсыз өтсем керек» деп түңілгені рас! Егер Еламан ағамыз мақаласында «жанына шолақ белсенділерді жиып алып, іріткі салып, елді даурықтырып жүрген «Омаров» мектебіндегі бір мұғалім» – деп осы Ержанды меңзесе, ауылы үшін шырылдап жүрген біздің мүшемізді баспасөз арқылы негізсіз қаралағаны үшін, ағалығын даналығын білдіріп, бізден жəне Ержаннан кешірім сұрау керек сияқты! Егер меңзегені Ержан емес басқа біреу болса, онда Еламан ағадан біз осы мақала арқылы кешірім сұраймыз! Ал енді ұстаз бауырымыз Ержан жайлы бірер сөз. Былтыр күзде осы Ержанның
Ел ағасы Еламан
6
АЛҒЫСЫМЫЗ ШЕКСІЗ «Саодат» ЖШС Шардара ауданы аумағы көлемінен өтетін Сырдария өзенінің №1-ші балық аулау учаскесінде өзінің кəсіпшілік балық аулау жұмыстарын жүргізеді. Сонымен қатар, балық аулау ережесі талаптарының тиісті деңгейде орындалуына қорықшылық қызметі арқылы бақылау жасайды. Осындай жағдайларда, əуесқой балық аулаушылар тарапынан кейде заң талаптарын дұрыс түсінбей, қорықшылардың заңды талаптарына бағынбайтын спирттік ішімдіктер ішкен азаматтардың жиі кезігетін кездері болып тұрады. Мұндай кезде учаскелік инспектордың көмегі қажет екендігін айтып, аудандық полиция бөліміне хабарласуға тура келеді. Кезекші бөлімдегі полиция қызметкеріне хабарлама жетісімен, шұғыл түрде келетін полиция учаскелік инспекторларына газет арқылы ризашылығымызды айтуды жөн деп санаймын. Атап айтқанда, Шардара АІІБ ƏПБ-нің учаскелік полиция инспекторлары полиция капитаны Серік Келдібайұлы Байбосынов пен аға лейтенант Ердəулет Байбекұлы Пернешовке айтар алғысымыз шексіз. Отбасыларына бақыт, қызметтеріне толайым табыстар тілейміз. Ізгі тілектен «Саодат ЖШС-ның ұжымы атынан Б. Б. АБДУАЛЛАЕВА.
меңзеп отырғаны біздің Ержан болса, ауылы үшін шырылдап жүрген Ержаннан гөрі, ауылына ел ағасы болып көлеңкесін түсірудің орнына, өтірікті сықпыртып ауыл тұрғындарының 4 миллион 200 мың теңгесін қақшып кетпекші болғандардың сойылын соғып отырған Еламанның өзінен құтылған абзал емес пе? «Ағайынмен ақылдаспаған құр айғайдан не шықпақ» – дейді Еламан ағамыз. Құрметті Елеке, ағайын деп кімді айтып отырсыз? «Нұрлы жол» ауылынан 4 миллион 200 мың теңгені қақшып кетпекші болғандарды ма, əлде басқа ағайынды айтып отырсыз ба? Бізді құртатын осы ағайынгершілік емес пе, ардагер ағатай-ау? Қазақ осы «ағайын бар болса көре алмайды, жоқ болса бере алмайды» деп, ағайынгершіліктен əбден күйгеннен кейін айтқан жоқ па еді? Сізді осылай сөйлетіп отырған кім жəне не? «Болашағымыз – балаларымызды оқытып тəрбиелейтін ұстаздар ұлағатты болмас па?
немесе Сарыағашта газ құбыры қалай тартылады?
деп есептеп, соған ғана «ақша төле» деп тұр ма екен? Мақаланы оқып отырған оқырман, газ тартуға мұғалықты құбырдың 1 метрі парлап барғанда 300 теңге болатынын біледі, сөйтеді де оны 30 метрге көбейтеді, қараса 9-ақ мың теңге шығып тұр. «Не деген су тегін?!» – деп, «осы мəселені көтеріп отырған ардагерден айналайын» – деп Еламан ағаға да ризашылығын білдіруі мүмкін. Алайда ардагеріміздің айтқысы келіп отырғаны мүлдем басқа ғой! Еламан ағамыздың, əдейі ме, əлде адасып па жазбай кетіп отырған ақшасын, бізақ жазайықшы. Келген мердігердің əр үйге «төлейсіңдер» деп отырған ақшасы, «30 метр» деген құбыры бар, басқасы бар 70 мың теңге! Сосын əр үйдің есігінің алдындағы газ есептегіштен пешіне дейінгі арақашықтықты орташа «30 метр» – деп ала салған. Бəзбір үйдегі ол арақашықтық 10-ақ метр шықса ше, бəрібір 30 метр құбырға төлеуі керек пе екен? Бұл қайдан шыққан калькуляция? Осы
жазады» дейді. Деуін дейді де ол арандатушы мұғалімнің кім екенін ашып айтпайды. «Омаров» мектебіндегі бір мұғалім екен! Жанына өңшең шолақ белсенділерді жиып алған екен! Ардагер ағамыз ол мұғалімнің жанындағы шолақ белсенділерін мейлі айтпайақ қойсын, ең болмаса өз ауылының мұғалімі екен ғой неге атын жазбайды? Атын жазу керек еді! Сол кезде біз бəріміз бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, ол «Омаров» мектебіндегі оңбаған мұғалімді ауылында жиналыс шақырып тұрып, жақсылап бір жөнге салар едік! Жоқ құрметті оқырман, Еламан ағамыздың бұнысында да бір шикілік бар! Ардагер ағамыздың бүкпентайлап айта алмай отырғанын, енді біз айтайық! «Газ үйлеріңе кірсін десеңдер əр отбасы 70 мың теңгеден төлейсіңдер» деген мердігердің сөзін естіп, шынайы наразылығын қорықпай бірінші білдірген, «Омаров» мектебінде дене шынықтырудан сабақ беретін Ержан Бекназаров деген жігіт! Егер адам танысақ, Ержан нағыз азамат! Өзі біздің «Əділеттің» мүшесі! Ержанның ылғи жанына ертіп жүретін, бір аяғы авариядан сынған Жұмəлі деген таксист-кіреші досы бар. Кіремен 5 бала-шаға бағып отырған Жұмəлі, əлгі 70 мың теңгені
шырылдауының арқасында, «Əділеттің» алқа кеңес мүшелерімен «Қазтрансгаз» мекемесіне барғанбыз. Сөйтіп бас инженері Ыхтияр Мұхамедовпен əлгі 70 мың теңгенің əр тиынының қайдан пайда болғанын талқылағанбыз. Нəтижесінде 70 мың теңгенің 10 мың теңгесі «абайсызда, əшейін, қателесіңкіреп» жазылып кеткенін анықтадық та, тура сол жерде алдыртып тастадық! Енді адам баласы болған соң қателесетін де шығар, бірақ неге зиянына емес пайдасына қарай қателеседі? Осыған таңқаласың да! Мысалы сол қателесіп жазылып кеткен 10 мың теңгені «Нұрлы жол» ауылындағы 420 отбасына көбейтсек 4 миллион 200 мың теңгені құрайды екен! Егер бөліссең өзіңе де, бастыққа да, басқаға да, тіпті ұрандатып қойып сойылыңды соғатынға да жететін қаржы екен! «Бұл кімдердің бөлісетін миллиондары?» – деп Еламан ағамыздың ел ағасы ретінде шырылдаудың орнына, өзі де үлесте отырғандай солардың сөзін сөйлеп отырғаны несі? Ал Ержан бауырымызға Алла разы болсын! Білгендер біліп алғысын айта жатар, білмесе Алланың разылығына не жетеді! Жақында біздің өтінішіміз бойынша Ержан əр үйден алатындары 60 мың теңгеге түсіп қалған мердігерлердің газ құбырын қалай тартып жатқанын біліп шықты. Əлгі мердігерлеріміз 60 мың теңгеден жиып берген үйлерге, биттің қабығындай құбырмен газ тартып беріп жатқан көрінеді. Егер ардагер Еламан ағамыз, нағыз ел ағасы болса, осы біздің мəлімет бойынша құзырлы органдар арқылы тексерту жүргізіп берсінші, көрейік! Ал біздің мүшеміз Ержан «Нұрлы жол» ауылында тағы бір өте сауап істі бастады. Əр үйдің алдындағы газ есептегіштен үй ішіндегі пешіне дейінгі арақашықтыққа газға мұғалықты құбырларды қанша метр болса да үй егелерінің өздеріне алдыртып, газ құбырын тартуға рұқсаты бар дəнекерлеушілермен 10 мың теңгеге келісіп, жағдайы төмен 50 шақты отбасына газ құбырын тартқызды. Құрметті оқырман, ауылына кімнің жаны шынайы ашитынын енді өздеріңіз бағалай беріңіздер! Ардагер Еламан ағамыз мақаласын жалғастыра, «бітейін деп тұрған істі кері тартқан ауыл мұғалімінің əрекеті. Өзімен қоймай, айналасындағыға зиянын тигізетін осындай білгіштерден қашан құтылады екенбіз» – дейді, адам əрең түсінетін сөйлемдерімен. Егер ардагер ағамыздың
Елге іріткі салмайық , ағайын!» депсіз тағы да. Иə, өте орынды айтылған сөз екен! Құдай қаласа Е.Бекназаров сияқты ұстаздарының, ауылы үшін еткен ерен еңбегін «Омаров» мектебінің оқушылары өздеріне үлгі етеді деген үміттеміз! Ал енді «елге іріткі салмайық» – деп ұран тастап қойып, өз ауылының 4 миллион 200 мың теңгесін қақшымақшы болғандардың сойылын соққан ел ағасын үлгі еткеннен құдай сақтасын! Еламан ағамыз мақаласын «Елбасымыз бен оның Жолдауына қолдау көрсетейік» деген сияқты жалынды сөздермен бітіріпті. Елбасымыздың еліміздің елдігі мен егемендігін жолындағы ерен еңбегін, енді Еламан ағамыз құр ұранмен қолдамай, қарапайым мұғалім Ержан Бекназаровқа ұқсап, нақты ісімен көрсетсе! «Сын түзелмей, мін түзелмейді» демекші, сынымызда артығырақ кеткен жеріміз болса Еламан аға түсінушілікпен қарайды деп сенеміз. «Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ» қой. Құркелес ауыл округіне қарасты газ кіргізуді күтіп отырған. Еңкес жəне басқа да ауылдар бар. Еламан аға сол кезде, өзінің Құркелес ауылдық ардагерлер кеңесінің төрағасы ретінде, нағыз ел ағасы екенін көрсетеді деген үміттеміз! Амангелді БАТЫРБЕКОВ, «Сарыағаш-ƏДІЛЕТ» қоғамдық бірлестігінің төрағасы, ҚР журналистер одағының мүшесі. P.S. Сарыағаштағы Қоңыртөбе деген ауылда мердігерлер əр үйге газ кіргізіп беру үшін, айта беретін 30 метр құбырлары бар, басқасы бар əр отбасынан 80 мың теңгеден жинатып жатыр екен, керек десе! Ал ақшаны сол ауылдың Арын Тотиков деген халық қалаулысы, депутаты жинап беріп жатыр екен. Арын Тотиковтың депутаттыққа сайлауға түсіп жатқандағы бағдарламасын тауып танысу керек болды, егер «80 мың теңгеден əр үйге газ кіргізіп берем деген уəдесі» болмаса, онда оның ісəрекетіне құқық қорғау органы баға беру керек сияқты.
Сəбиді полиэтилен пакетке салып, тұрғын үйдің №05 (210) жанындағы қоқыс контейнеріне тастай салған 06.02.2015 жыл
РУХАНИЯТ
¦ÄIËÅÒ
7
ЌЫЗДАР НЕГЕ ЌАТЫГЕЗ?
Бəрімізде ұл-қыз өсіріп отырмыз. Тіршіліктің қамын күйттеп жүріп, үйдегі қызымыздың түздегі қылығына мəн бермейтінімізді несіне жасырамыз? Бүгінде жұрттың бəрі ақша қуып кетті десем артық айтқандық емес. Нəпақа табудың өзі қиын болып бара жатыр. Ат төбеліндей шенеуніктер байыған үстіне байып жатыр да, ауыл, қаланың басым көпшілігі кедей тұрады. Кедейдің қызы тіршіліктің тауқыметін тартып базарда жүр, жақсы киінуі керек, оқуына төлеуі керек, ал байдың қызы барын шашып, түнгі клубтарда жын-ойнақ салып жүр десем, тағы да артық айтқандық болар еді. Кедейдің қызы да кербезденіп, ұшарын жел, қонарын сай біліп жүргені шындық. Сонда дейміз, тастанды балалар көбейіп, қыздарымыз шеттерінен қатыгез болып бара жатыр ма? Əлде, күл-қоқысқа шаранасын тастап кете беру ата-бабамыздан қалған «игі дəстүр» ме еді? Туған перзентіне тасбауыр көкек аналардың кесірінен жетімдер үйінде өсіп жатқан балалардың тағдырына жаның ашығаннан басқа қолдан келер не бар дейсіз? Ащы шындық қой. Атам қазақ жетімін қаңғыртпаған, жесірін тентіретпеген халық. Солай бола тұра, «қатты дамып» кеттік пе, білмеймін, тастанды балалар күннен күнге көбейіп бара жатқаны алаңдатады. «Пəлен жерге туыпты да, тастап кетіпті, шаранасы өліп қалыпты е полиция тауып алып, ауруханаға жеткізіпті!» деген хабарға елең етпейтін болғандаймыз ба? Шай үстіндегі əңгіме сияқты. Шыны керек, бұл дегеніңіз тек жеке бастың емес, қоғамның қасіреті, трагедиясы десем қос қолыңызды жоғары көтеретініңіз айдан анық. Бала жарық дүниеге келмей жатып қатігездікке ұрынбауы керек. Оның
бақытын ұрлап, тағдырын тəлкекке салмауымыз керек. Үлкендер баланың ішкі сырына көңіл бөле бермейді. Деректерді сөйлетсек, республика бойынша 46000 мың ата-ана қамқорлығынсыз қалған жетім балалар тіркелген екен. Жетімдер жөніндегі бейресми деректерді сөйлетсек, жыл сайын елімізде 100 мыңнан астам бала атаанасы бола тұрып, олардың қарауынсыз қалуы, қатыгездігі салдарынан көше кезіп кетеді екен. Демек, қаңғыбас балалар қатарын толтырады деген сөз. Өткен жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев балалар мен қарттар үйлеріне тапсырылғандардың өсіп бара жатқанына алаңдаушылық білдірген болатын. «Жыл сайын елімізде 1500 бала жетім қалады, олардың көбінің ата-анасы тірі əрі сау болып жатады. Қазір Қазақстанда 34 мыңға жуық жетім жəне ата-анасының қарауынсыз қалған бала бар. 194 мыңға жуық баланың дамуы шектелген, біздің қолдауымызға зəру. 7000-нан астам адам қарттар үйінде тұрып жатыр, олардың көбінің денсаулығы жақсы, табысты балалары бар. Қарияларды орналастыру үшін балаларының қарттар үйіне ақша беруі əдетке айналды», - деді Мемлекет басшысы «Мерейлі Отбасы» ұлттық байқауының жеңімпаздарын марапаттау салтанатында. «Қарттар үйлеріне барған кезде түрлі адамдарды көремін. Ең қызығы – бұл қарттарды баспанамен, тамақпен, медициналық қызметпен жəне ойын-сауықпен қамтамасыз ете отырып, мемлекет оларға зейнетақы да береді. Ол зейнетақыны аларда қариялардың балалар мен немерелері пайда бола кетеді. Міне, біз осыған да жеттік!» - деп ашынды Назарбаев. Одан əрі Елбасы:
«2015-2020 жылдарға Қазақстан Республикасында отбасылық қатынастарды, моральдық-этикалық, рухани-адамгершілік құндылықтарды нығайту жөніндегі ісшаралардың жалпыұлттық жоспарын жасау керек. Ол қоғамдық бірлестіктер мен бұқаралық ақпарат құралдарының қатысуымен болатын барлық кешенді жұмысты қарастыруы тиіс. Президент Əкімшілігі мен Үкіметке екі ай мерзім ішінде осындай ұсыныс енгізуді тапсырамын», - деді. Шын мəнінде, елімізде қарттар үйі мен жетім балалар үйлерінде бос орын жоқ. Əсіресе, Шымкентте, Жамбылда, Алматыда тастанды балалардың жиі көрініс беруі алаңдатады. Бір ғана Алматы қаласының өзінде жетім бала саны үстіміздегі жылы 1439-ға жетіпті. Бірақ, бұл да нақты көрсеткіш емес. Мұның ішіне тұл жетімдер саны да кіріп кетуі мүмкін. Өткен ғасырдың аяғында жұрт Мейрамбек Беспаевтың «Бозторғай əнін тыңдаудан жалықпайтын. Қандай зарлы əн еді... Бала Мейрамбектің жүректі жылатар осы əнін бүгінгі көкек қыздарымыз, қатыгез, тəрбиесіз, надан қыздарымыз біле ме екен? Бозторғай, бозторғай Айналайын жыл құсым, Аман-есен жүрмісің. Ала таңнан шырылдап, Қуантқалы тұрмысың. Қанатыңды кердің бе, Қияндардан келдің бе? Жетімекпін мен неге, Анамды сен көрдің бе? Қатпа қара баламын, Тағдырыма наламын, Анамды іздеп əр таңда, Аңсап əнге саламын. Бір ашылмай қабағым, Неге жетім қаламын. Мүмкін емес болмауы Мені туған ананың. Бозторғай, бозторғай Ана сүтін ембедім Құшағына енбедім Аймалаған аялы Алақанын көрмедім. Туғаным жоқ, тумам жоқ Менде қызық-думан жоқ. Қырға шығып бала боп, Көбелек те қуғам жоқ. Шешем болса, келмей ме,
Баласын бір көрмей ме, Мейірлене құшақтап, Өрік-мейіз бермей ме. Торғай екеш торғай да Балапанын қорғайды. Ана безсе баладан, Бəрінен де сол қайғы. Бозторғай, бозторғай Көңіл-күйі кетілген Сен де мендей жетім бең Еркелетіп еш пенде Сүйген емес бетімнен. Тереземді ашайын, Алдыңа жем шашайын, Мұңымды айтып өзіңе Мауқымды бір басайын. Жаралаған жас жанды, Азапты өмір басталды. Керегі жоқ ешкімге, Болғаным ба тастанды? Тас жетім боп қалғаным, Туа біткен арға мін. Бір иіскесем анамды, Болмас еді арманым. Енді «Қыздар неге қатыгез?»деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Біріншіден, отбасында тəрбиенің жоқтығы. Тағы да қайталап айтқым келеді, күнделікті күйбек тіршіліктің əуресімен жүріп, бала тəрбиесіне көңіл бөлмейтіндер көбейді. Қазекем «Баланы жастан» деп бекер айтпаған, қызыңыз өсіп, бойжеткен соң, ақылыңызды жүре тыңдайды, тіпті, күле тыңдайды. Сіз оған тым «данышпан» болып көрінесіз. «Ой, мам, мораль оқымаңызшы!» деп беттен ала кететін қыздар осындай тəрбиесіздіктен өсіпжетіледі. Екіншіден, үйдегі берекесіздік. Күнделікті ұрыскеріс те қыздың қитығына тиеді. Əкесі арақ ішіп келіп, аузына келгенін «оттап» жатса, шешесі бажылдап, небір
ұятсыз сөздерді төпелеп жатса, қыздары қайда бармақ? Үшіншіден, қыздардың ортасы нашар болса, онда небір көргенсіздіктің орын алатынына кəміл сене беріңіз! Құрбылары темекі шегіп, арақ-шарап ішіп, небір былапыт сөздерді айтып, түнгі клубтардан, жігіттермен қыдырып, кафелерден шықпайтын болса, қызыңыздың құрығаны... Төртіншіден, жігіттерге де байланысты. Барлық кінəні қыздарға аудара салуға да болмайды. Қызыңыз тəртіпті дейік. Ортасы да жақсы. Бірақ небір жылпос жігіттер бір күндік «қызығына» бола «күйдім, сүйдім, саған үйленемін» деп алдайды да, арғы жағы белгілі ғой, бой тасалап кетеді. Сосын пəктігінен айрылған қыз не істейді? Егер аяғы ауырлап қалса, ұяттан өртеніп, ата-анасына айта алмай, құрбысымен сырласа алмай, ішін буып, жасырын күй кешеді. Ақырында жасырын босанып, шарананы күл-қоқысқа тастауға дейін барады. Өзінің жауапкершілігін сезінуден қалады. Заңның да өзін айналып өтпейтінін естен шығарады. Мəселен, өткен жылы өз баласын қоқысқа тастаған 16 жастағы анаға бостандығын бір жылға шектеу жазасы берілгенін Астананың Алматы аудандық прокуратурасы хабарлады. Атырау облысында туған 16 жастағы қыз өзінің жүкті болғанын білгеннен кейін «ах» ұрып, колледжге оқуға түсуге жəне аяғы ауыр екенін туыстарынан жасыру үшін Астанаға тартып кеткен. Тергеу амалдары бойынша қыздың мезгілі жеткен кезде үйде босанғанын анықтады. «Түн ортасында жалға алған пəтерінің жуыну бөлмесінде қыз ешкімнің көмегінсіз, сап-сау қыз баланы босанған. Баланы бағу керек екенін ұғынғаннан кейін ауа райының қолайсыздығына қарамастан, сəбиді полиэтилен пакетке салып, тұрғын үйдің жанындағы қоқыс контейнеріне тастай салған, оның өміріне қасақана қауіп тудырған. Құдайдың қарасқанын қарасаңызшы, сол түні қоқыс контейнерлері жанынан өтіп бара жатқан ерлі-зайыпты нəрестенің жылаған үнін естіп, жақындай түседі. Қараса, шарана жатыр екен! Дереу полицияға хабар береді. Табылған сəби «суық тию» диагнозымен қалалық балалар ауруханасына жеткізіледі. Көрер қызығы бар сəбиге кейін оны өлімнен құтқарып қалған ерлі-зайыптының фамилиясы берілді. Міне, көрдіңіз бе, қазақ қыздары қалай қатыгез болып барады десеңізші?! Шаранасын пакетке салып жатқанда да жүректері дір етпейді! Жəне көбінесе, 16 жастағы кəмелетке жетпеген қыздар жеңіл жүріске ұрынып, ақырында аяқтары ауырлап, ішке біткен «пəлесінен» (өздерінің ойынша) тезірек құтылуға асығады. Қысқасы, қыздарға қырық үйден тыйым болмай, мəселе бұдан əрі күрделене бермек. Айман БЕРДІМҰРАТОВА, көп балалы ана.
ПОЙЫЗДА БАЛЫҚ САТЫП...
ҚАЗАҚ
ЖАЛҚАУ МА? Бір кездері «қазақ жалқау ма?» деген сұрақ көлденеңдей беретін. Қазір қазекем жалқаулықты қойып, талайы шаруа қожалықтарын дөңгелетіп отыр. Бірақ соның өзінде жалқаумыз ба деп қаламын кейде. Менің көршім бар. Жасы қырықтан асқан. Балашағасы бар дегендей. Жер үйде тұрады. Əкесі екі үйдің учаскесін сатып алып, даңғарадай етіп үй салып берген. Сөйткен əкесі былтыр жол апатынан қайтыс болды. Қырыққа келгенше əкесінің арқасында шалқып өмір сүрген көршім ай өтпей жатып, жүнжіп қалды. Менен қарызға ақша сұрайды. Мен айтамын, «Ай, айналайын, жерің бар, сарайың бар, тым болмаса тауық асырап сатпайсың ба? Тым болмаса, жұмыртқасын жейсің ғой? Мына арғы бетте тұратын азірбайжан көршімізді қарашы! Жыл сайын үндік асырайды да, жыл басында кафелерге əрқайсысын он бес, жиырма мыңнан сатып келеді. Сөйтпейсің бе?» десем: «Ой, көке, тауық асырау үшін жем сатып алу керек, жұмыртқасын базарға апарып сату керек...» деп қиынсынып тұр. Таң қалдым... Біздің қазақ əлі жалқау ма деп қаламын кейде... Асылхан ЖЕКСЕНҰЛЫ.
Қу тіршілік... Күнделікті нəпақаңды табу үшін не істемейсің? Ойға да шабасың, қырға да шабасың... Қыстың ызғарында, табаныңнан суық өтіп, базарда тұрасың. Жаздың ыстығында күнге күйіп, шаруа қожалығыңда жүресің. Əйтеуір, күн көру керек. Бала-шағаңды асырауың, қатарынан кем қылмауың керек. Жақында Астанадағы қызыма қыдырып барып, қайтарда пойызда балық сатып жүрген Айжан есімді əйелмен сұхбаттасқан едім. – Қандай балық түрлерін сатасыздар? – Көп қой, сазан, сом.. – Тұрмыс жағдайлары нашар əйелдер балық сатып күн көріп жүрген болар? – Жағдайымыз жақсы, күндіз депода жұмыс істесем, түнде пойыздарға шығып, балық сатамын. Ақшаның көптігін кім жек көреді дейсіз? Сіз айтқандай, күнін көре алмай, осы балықтан нəпақа тауып жүрген əйелдер де бар. Күйеулері мүгедек немесе күйеуінің тапқан ақшасы жартымсыз дегендей. Енді күн көруіміз керек шығар? Кейде мырза жолаушылар болады. Бір алғанда бірнеше балық сатып алып, қалтамызды қомпайтып жібереді. Мұндайда қалай қуанбайсың? Мына құрбымды өзім үгіттедім. Жұмыссыз отыр үйінде. Күйеуі былтыр қайтыс болған. Шиеттей алты баласы бар. Оларды асырау керек шығар? Үкіметтің берген жəрдемақысы не болар дейсіз? Жұмысқа тұрайын десе, кішкентайынан шыға алмайды. Кішкентайын тастап шыққанның өзінде, жұмысқа тұру үшін де ақша сұрайды. Балық алмайсыз ба
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
одан да? Жеп көріңізші. Жақсы тұздалған. – Рахмет, мына оқушы қыздар да балық сатып жүр екен... Сабақ оқуларына зияны тимей ме екен? – Сабақ қайда қашар дейсіз? Ең алдымен адамға ақша керек! Көп сөйлей бермей, балық алыңызшы! Тоғыз жүзге берейін... – Сіздерді полиция қуып тастамай ма? – Қуып көрсін! Не, менің бала-шағамды солар асырай ма екен? Рас, кейде пойыздың ішін аралап жүрсек, жолсеріктер итеріп-итеріп, түсіріп тастайды. Мұндайда жының келеді екен... – Балықты қайдан аласыздар? – «Оптом» өткізетіндер жетеді бізде. Əкеледі де бірден ақшасын талап етеді. Сатып болғаннан кейін берейік десек, оған көнбейді. Араларында Құдайға қараған, «ендігі келгенімде ақшамды дайындап қоярсың...» дейтіндері де болады. Бірақ сирек. – Сатқан балықтарыңыз сасып кетіп, кейде жолаушылар уланып қалып жүрмей ме? – Есіңізде болсын, тұздалған, «кəпщеный» балықтың бүлінуі екіталай. Біз де «өлетін жерімізді» білетін шығармыз? «Ужас» балықтарды онсыз да сатпаймыз, жолаушылар алмайды да. Оларда сатып аларда, кертіп жеп немесе иіскеп көреді... – Дүние жүзінде дағдарыс деген келе жатыр. Елімізде дағдарыс болса, қорықпайсыздар ма? – Елбасымыз аман болсын! Талай дағдарыстан аман қалдық қой. Ел тыныш болсын дейміз де. Көппен көрген ұлы той. Көре
жатармыз. – Өздеріңіз балық жейсіздер ме? – Мынауың қызық сұрақ екен. Кім балық жегенді жек көреді дейсіз? Жегіміз келеді-ақ... Бірақ сатқанды жақсы көреміз. Күйеуім жазда сыра ішіп қалса, жолдастарым сұрап жатыр деп бірнешеуін сұрап əкететіні бар. Шынымды айтсам, жетіскеннен балық сатып жүрген жоқпыз... – Жаңа əңгімеміздің басында жағдайымыз жақсы дегендей болып едіңіз? – Əншейін айта салған едім. Намыстанып... Күнкөріс қиындап кетті. Станцияда жұмыс жоқ. Бала-шағамыз мектепке барады, оларды киіндіруіміз керек. Жұрттың балаларынан кем болмауы тиіс. Сосын осылай тырбанып жатамыз. Тіршілік қой. Үйде жатқанда бізге біреу ақша əкеліп бермейді ғой. Алғашқыда біртүрлі ыңғайсызданып жүретінмін. Жұртпен жағаласып, пойызға ұмтылмай, шетте тұратын едім. Бір де бір балығым өтпей, соқыр тиынсыз қайтқан күндерім де болды. Келе-келе үйрендік қой. Өмірдің өзі үйретеді екен. Ойбуу, əне, пойызыңыз қозғала бастады. Қалып кетерсіз! Жүгіріңіз! – Ашық əңгімеңізге рахмет! Саудаларыңыз жүре берсін! Пойыз қозғалып, бірте-бірте жүрісін үдете түсті. Менің көңілім алай-дүлей. Байғұстар жетіскеннен балық сатып жүрген жоқ қой, шынында... Болат СЕМБИЕВ. Астана – Шымкент.
ИТТІҢ ЕТІН ЖЕУГЕ БОЛА МА?
Бұрын иттің етін тек кəрістер жейтін. Қазір қазақтар да қалыспайтын болды. Бір жолы досым кəріс досының үйіне ертіп барды. Шəй ішіп отырмыз. Бір кезде буы бұрқырап, қуырдақ келді. Тəбетім тартып барады. Əдеп сақтап, жұрттан кейін еттің бір түйірін аузыма апара бергенімде досым: «Ұшынып қалып жүрмейсің бе? Бұл иттің еті ғой...» дегені. Аузымды басып, сыртқа қарай жүгірдім. Құсып жатырмын. Өзім онсыз да жиіркеншек едім, ертеңіне аузымның айналасын ұшық қаптап кетті. Иə, енді иттің етін қазақтар да жеп жатыр. Өзім куəмін. Біздің көшенің жігіттері бір итті сояды да, қуырдағына тойып алады. Арақ ішіп отырып. «Иттің еті денсаулыққа пайдалы» деп қоятындарын қайтерсің? Менің білетінім, етін жеуге болмайтын құрлықтағы жануарлар: доңыз, қасқыр, аю, арыстан, жолбарыс, барыс, леопард, панда, пантера, гепард, ягуар, пума, тиін, бұлғын, сусар, горила, маймыл түрлері (шимпанзе, павиан, гибон, орангутан), қорқау, піл, ит, мысық, шошқа, борсық, сілеусін, шибөрі, түлкі, ақ тышқан (ласка), иттісті (клык). (Шафии мазһабында түлкі, қорқау, бұлғын, тиін жəне ақ тышқанды жеуге болады.) Міне, көрдіңіз бе, еттері харам болған соң, иттерді жеуге болмайды. Ит жеті қазынаның бірі. Ит – адамның досы. Бірақ жеңсік асы емес. Талғат АЙТУАРОВ.
Жеке компьютерлерде браузер арқылы «GALAM TV» көруге болады
ЖАРШЫ
№05 (210) 06.02.2015 жыл
8
Астанада үздіктер марапатталды
Биыл Ұлттық жерсеріктік «OTAU TV» телехабар тарату желісінің іске қосылғанына 4 жыл! Осы уақыт аралығында телерадиохабар тарату саласында қандай өзгерістер болды? Қандай жетістіктерге жеттік? Қазақстан сандық телехабар тарату стандартына қашан толықтай көшеді? Осы жəне өзге де сауалдарымызға «Қазтелерадио» АҚ Бас коммерциялық директоры Ерлан Жазықбаевтан жауап беруін сұрадық.
Тіркелмеген мүлкіңіз болса, ЖАРИЯ ЕТІҢІЗ
«Сандық технологияға көшу – уақыт талабы» – Естеріңізде болса, 2011 жылдың 18 қаңтарында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен Ұлттық жерсеріктік «OTAU TV» телерадиохабар тарату желісі іске қосылған болатын. Бүгінде ұлттық оператор қызметін пайдаланатын үй шаруашылықтарының саны 800.000 абоненттен асқанын мақтанышпен айта аламыз. Ал бұл шамамен 3 жарым миллион қазақстандық. Сандық стандартқа көшкен сəтте, Қазақстанда жерсеріктік жүйе абоненттерінің саны небəрі 6300 болғанын ескерсек, бұл көрсеткіш, біздің қызметіміздің халық арасында үлкен сұранысқа ие екенін көрсетеді. Бұл əсіресе ауыл тұрғындарына қатысты, өйткені біздің абоненттердің 70 пайызы ауылдық жерлерге келеді. Өйткені «OTAU TV» жерсеріктік желісінің арқасында, ауылдықтар қала тұрғындармен бір дəрежеде отандық, шетелдік телеарналарды тамашалай алады. Осылайша «Қазтелерадио» АҚ Қазақстан республикасының телерадиохабар тарату саласындағы операторы ретінде, қала мен ауыл тұрғындары арасындағы ақпараттық теңсіздікті жою жолындағы стратегиялық тапсырманы орындап отыр. – Телехабар тарататын кабельдік жəне шетелдік операторлармен салыстырғанда «OTAU TV» жерсеріктік желісі не ұсына алады? – Бірінші кезекте қазақстандық 53 телерадиоарнаны тегін тамашалау мүмкіндігін айтуға болады. Ал Қазақстанда қызмет ететін шетелдік операторларда мұндай ұсыныс жоқ. Жалпы шетелдік операторлар өздерінің телеарналар топтамасында бір де бір қазақстандық телеарнаны көрсетпейді. Ал отандық кабельдік операторлар қазақстандық 14 арнаны, тек ақылы топтаманың құрамында трансляциялайды. Біздің абоненттер қалаған жағдайда, рейтингі жоғары шетелдік телеарналардан тұратын, əрі бағасы қолжетімді ақылы топтамаларға қосыла алады. Сонымен қатар, «OTAU TV» абоненттері үшін «Телегазет» тегін қызметі ұсынылған. Яғни біздің көрермендер республикалық «Егемен Қазақстан» мен «Казахстанская правда» газеттерінің соңғы нөмірін теледидар экранынан күнбе-күн қарап, оқи алады. Ал бұл шалғай орналасқан ауыл тұрғындары үшін маңызды қызмет болып табылады. Кабельдік операторларға келетін болсақ, жасыратыны жоқ, кабельдік телехабар тарату желісі үлкен қалаларда дамыған, əрі бұл қызмет жарнамалық аудиторияға, коммерциялық табыс көзіне бағытталған. Шағын қалалар, əсіресе ауылдық жерлерге кабельдік операторлар бара бермейді. Өз кезегінде «OTAU TV» еліміздің кез келген нүктесінде қолжетімді. – Сандық эфирлік телехабар тарату желісін тарту жұмыстары қалай жүріп жатыр, жəне ескірген аналогтық телевизия форматын не күтіп тұр? – Телерадиохабар таратудың заманауи сандық стандартына көшу бойынша жобаны жүзеге асыру аясында, 2012 жылы Астана, Алматы, Қарағанды, Жезқазған жəне Жаңаөзен қалаларында желі жұмыс істей бастады. 2013 жылдың желтоқсанында оларға барлық облыс орталықтары мен Маңғыстау облысы толығымен қосылды. Осылайша, республика халқының 51 пайызын сандық эфирлік телехабар тарату сигналымен қамтамасыз еттік. 2014 жылы «Қазтелерадио» АҚ бұдан өзге 297 радиотелевизиялық стансаны қолданысқа енгізіп, нəтижесінде халықтың 72 пайызына немесе 11,5 миллион қазақстандыққа сандық эфирлік телехабар тарату желісіне қосылуға мүмкіндік берді. ҚР Инвестициялар жəне даму Министрлігінің бекітілген стартегиялық жоспарына сəйкес, 2017 жылы 827 сандық радиотелевизиялық станса жұмыс істеп, республика халқының 95 пайызын сандық эфирлік телесигналмен қамтитын болады. Ескірген аналогтық сигналды өшіру үрдісі кезең-кезеңмен, белгілі бір аймақтың дайындығына байланысты жүреді, əрі ҚР Үкіметінің қаулысына сəйкес, алдын-ала халыққа бұл жайында хабардар етіледі. Бүгінде сандық эфирлік телехабар тарату желісінің абоненттері тұрғылықты жеріне байланысты 15-тен 30-ға дейін отандық телеарнаны сандық бейне мен сапада тамашалай алады. Жерсеріктік хабар тарату желісінде жерсеріктік антенна орнату міндетті болса, сандық эфирлік хабар таратуға ресивер мен бөлмелік/тысқы антеннаны орнату жетіп жатыр. Сандық эфирлік желі абоненттері де «Телегазет» жобасын пайдалана алады. – «GALAM TV» интернет хабар тарату жаңа жобасы туралы айтып беріңізші. – «GALAM TV» жобасы отандық телерадиохабар таралымын дамыту жолындағы іс-шаралардың жалғасы ретінде іске қосылды. Бұған сондай-ақ, шетелдердегі қазақ диаспорасының көптеп болуы да септігін тигізді. Осылайша, ұлттық оператор қазақстандық телеарналарға тегін қолжетімділікті интернет арқылы да қамтамасыз ете отырып, өзінің стратегиялық міндетін жүзеге асыруда. 2015 жылдың бірінші тоқсанында бұған қосымша абоненттерге үздік шетелдік телеарналар мен бейнеқордан фильмдер ақылы негізде ұсынылатын болады. Қазірдің өзінде iOS жəне Android форматында жұмыс істейтін смартфон, планшеттерге интернет-дүкеннен тегін жүктеп алуға болатын қосымшалар қолжетімді. Оның үстіне, жеке компьютерлерде браузер арқылы «GALAM TV» көруге болады. Алдағы уақытта қызмет ОТТ-қондырғысының көмегімен кəдімгі теледидардан да жұмыс істейді. Бүгінде «GALAM TV» көрермендеріне танымал деген 48 отандық жəне шетелдік телеарнаны тамашалау ұсынылған. Жақын арада арналар саны 70-ке дейін ұлғайтылады.
Ақпан айының 4-і күні Қазақстанның Ұлттық мұражайында «Жыл спортшысы - 2014» сыйлығын табыстауға арналған салтанатты шара болып өтті. Мəдениет жəне спорт министрлігі он аталым бойынша жыл үздіктерін анықтапты. Атап айтар болсақ, «Жылдың үздік спортшысы» аталымы бойынша Илья Ильин, Жасұлан Қыдырбаев, Геннадий Головкин, Зүлфия Чиншанло, Денис Тен, Данияр Елеусінов, Дмитрий Баландин, Назым Қызайбай, Зарина Дияс, Айбек Нұғымаров сынды спортшылар аталды. Ал «Жылдың үздік жаттықты-
рушы» атағы Т. Бектеміров, Д.Əділғазин, М. Елеусінов, В. Ни, А. Казаков, С. Қоржыкенов, Ж.Өмірзақов, Ф. Кэролл сынды жаттықтырушыларға берілді. «Жылдың үздік спорт федерациясы» атағын Қазақстанның бокс федерациясы, ескекті спорт түрлерінің «Қайық» федерациясы, ҚР ауыр атлетика федерациясы, ҚР су спорты түрлерінің федерациясы жəне Ұлттық конькишілер федерациясы алды. «Жылдың үздік спорттық ұйымы» атағына Ұлттық штаттық командалар жəне спорттық резерв дирекциясы, Ауыр атлетикадан олимпиадалық даярлау орталығы, Қ. Мұңайтпасов атындағы олимпиадалық
резерв республикалық мектепинтернат-колледжі жəне Өскемен қалалық Олимпиадалық даярлау орталығы лайық деп танылды. Ал Солтүстік Қазақстан облысының «Раисовское» ЖШС директоры В. Коваленко, Ақтөбе облыстық «ПОШ сауықтыру орталығы» ЖШС құрылтайшысы А. Мамырбаев, «Биік» ЖШС (ОҚО) директоры Б. Əбдубайтов жəне «ИПК ZHERSU» ЖШС (Алматы облысы) Б. Оспанов «Жылдың үздік меценаттары» атағына ие болды. Салтанатты кеш барысында барлық аталымдардың лауреаттарына құрмет грамоталары мен ақшалай сыйлықтар табыс етілді.
«Арландар» америкалықтармен айқасады 8 ақпан күні Бүкілəлемдік бокс сериясы аясында қазақстандық «Astana Arlans» пен АҚШ-тың «USA Knockouts» командасы кездеседі. Бұл жолғы жекпе-жектер Қарағандыда өтеді. Жаңа маусымда 3 кездесу өткізіп, бəрінде жеңіске жеткен жерлестеріміз қазір 9 ұпаймен В тобында көш бастап келеді. Бізге қонаққа келетін америкалықтар
да осал емес. Турнир кестесінде «арландардан» кейін орналасқан олардың еншісінде де 9 ұпайы бар. Яғни, жексенбіде өтетін жекпе-жектердің тартысты болары сөзсіз. Айта кетейік, «Хабар» телеарнасы бұл жұдырықтасуды тікелей эфирде көрсетеді, оның басталуы сағат 17:55-ке жоспарланған.
Əл-Фараби ауданы бойынша мемлекеттік кірістер басқармасы «Қазақстан Республикасының азаматтарына, оралмандарға жəне Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты бар адамдарға олардың мүлкін жария етуіне байланысты рақымшылық жасау туралы» 2014 жылғы 30 маусымдағы № 213-V ҚР Заңына сəйкес мүлікті жария етуге ұсыну үшін құжаттарды тапсыру мерзімі 2014 жылдың бірінші қыркүйегінен басталып, 2015 жылғы 30 қарашада аяқталатынын хабарлайды. Яғни, бар жоғы 10 айдан астам уақыт қана қалды. Жəне де жария етуге өткізетін өтінішті қарау мерзімі де бар. Бүгінгі күнге Əл-Фараби ауданы бойынша мүлікті жария ету бойынша жеке тұлғалардан 28 өтініш келіп түскен. Бұл халқымыздың тиісті деңгейде хабардар еместігін аңғартады жəне осы келеңсіздікті болдырмау, барынша рақымшылық жасау туралы хабарламаны бұқара халыққа жете түсіндіруіміз тиіс болып тұр. Заңға сəйкес мемлекеттік тіркеуде тұрмаған келесі жылжымайтын мүліктер жария етілуге жатады: 1) оған құқық немесе ол бойынша мəмілелер Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес мемлекеттік тіркеуге жататын, басқа адамға рəсімделген жылжымайтын мүлік (ғарыш объектілерінен жəне магистральдық құбырлардың желілік бөлігінен басқа); 2) құрылыс нормалары мен қағидаларына, сондай-ақ өздері орналасқан, жария ету субъектісіне меншік құқығында тиесілі жер учаскесінің нысаналы мақсатына сəйкес келетін, Қазақстан Республикасының аумағында
тұрған үйлер (құрылыстар, ғимараттар); Мүлікті жария ету үшін комиссияға келесі құжаттарды ұсыну қажет: - белгіленген нысан бойынша екі данада мүлікті жария етуді өткізуге өтініш; - өтініш берген кезде түпнұсқасын көрсете отырып, жеке басын куəландыратын құжаттың көшірмесі; - ғимараттар мен құрылыстарды объектінің құрылыс нормалары мен қағидаларына сəйкестігіне техникалық тексеруді жүзеге асыратын аттестатталған сарапшының қорытындысын; - жылжымайтын мүлік объектісінің техникалық паспорты; - жария ету объектісі орналасқан жер учаскесіне мемлекеттік акт. Қысқаша айтқанда қай жерлерде мүлікті жəне ақшаны жария етуге болатынын түсіндіре келе, мүлікті жария ету субъектінің тұрғылықты жері бойынша аумақтық бөлімшелерде жүргізілетінін хабарлаймыз. Шымкент қаласының Əл-Фараби ауданының тұрғындары мүлкін жария етуге ұсынуы үшін құжаттарды Əл-Фараби аудан аппараты Төлеби көшесі 21-үй, 2қабат, 12-кабинетке өткізуіне болады. Мүлікті жария етуге қажетті құжаттардың тізімін анықтауға Əл-Фараби ауданы əкімі аппаратының кəсіпкерлікті дамыту бөлімінің бас маманы, комиссия хатшысы Шындалиев Дастан Қаржауұлына хабарласуға болады. Байланыс телефоны 53-01-31. Ғ.Ш. ТОРИЕВ, ОҚО, Шымкент қаласы Əл-Фараби ауданы бойынша мемлекеттік кірістер басқармасы басшысының орынбасары.
Курорт “САРЫАГАШ” санаторий “АЛТЫНАЙ” и “АЛТЫНАЙ ЛЮКС” Виды предоставляемых услуг в санаторном комплексе «АЛТЫНАЙ» ТОО «Отын» санаторный комплекс «Алтынай» предоставляет на основании Государственной лицензии Серии ЛП № 00052DX следующие услуги: Бесплатные услуги, входящие в стоимость путевки: 1. Орошение кишечника минеральной водой; 2. Гинекологическое орошение минеральной водой; 3. Промывание желудка минеральной водой; 4. Дуоденальное зондирование (желчь) минеральной водой; 5. Минеральная ванна, душ минеральной водой; 6. Лечебные бассейны с гидромассажем; 7. Парафино-озокеритолечение; 8. Очистительные клизмы минеральной водой; 9. Слепое зондирование (дюбаж) минеральной водой; 10. Физиолечение (УВЧ, ингаляция травами и маслами, электрофорез, дарценвал, УФО). 11. Фито чай, и т.д. Рекомендуем пройти полное лечение за 7 дней, так как Лечебный центр работает без выходных.
Платные медицинские услуги: бассейн, душ шарко, циркулярный душ, грязолечение, СПА, жакузи, автоматическое массажное кресло. Диагностика: Инструментальные методы обследования – УЗИ внутренних органов, электрокардиограмма. Консультации врачей: невропатолог, уролог, гинеколог, терапевт, мануальный терапевт Иглорефлексотерапия, Медикаментозное лечение неврологических, кардиологических, урологических. Дополнительные платные процедуры: пантовые ванны, селеновые ванны, скипидарные ванны, пихтовые ванны, аппаратное кишечное орошение (гидроколонотерапия), иглотерапия, массаж (общий и точечный).
ПРИМЕЧАНИЕ: В стоимость путевки входит 4-х разовое питание, медицинское обслуживание. В номерах имеется холодильник, кондиционер, плазменный телевизор, душевая с водонагревателем и горячая вода.
Адрес: ЮКО, Сарыагашский р-н, п. Коктерек. Тел/факс: 8 (7252) 57-14-31. Сот.: 8 701 738 37 69, 8 701 736 73 15. E-mail: otin_kz@mail.ru Web-сайт: www.altinai.com
«Əділет» ұлттық апталығының ұжымы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті журналистика жəне саясаттану факультетінің деканы, филология ғылымдарының кандидаты Қайрат Саққа анасы Несіпкүл Ағабайқызы САҚОВАНЫҢ қайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып, отбасы мен туған-туыстарына көңіл айтады.
Атқарушы директор Асыл ЖАПАНОВ Жауапты редактор Алмас АҚЫЛБЕК Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ
«Əділет» ұлттық апталығының президенті Қуанышбек Тасболатұлы БОТАБЕКОВ
Фельетон жəне сын-сықақ бөлімінің меңгерушісі Мұхтар ШЕРІМ
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН (Астана қаласы) Жарнама жəне жазылу бөлімі Салтанат ИБРАГИМОВА
Техникалық директор Константин МАРКОВ Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ҚОСАЕВ
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52
Апталық Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы есепке алу туралы №14077-Г куəлігі берілген. Аптасына бір рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 0319.
Апталық Астана қаласы, "Ernur" Медиа холдингі" ЖШС (Сілеті көшесі, 30-үй) мен Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады