№07 (212) = 20 ақпан = Жұма = 2015 жыл
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Қазақстан халқы Ассамблеясы Кеңесі мүшелерінің ҮНДЕУІ Бүгін Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелері ҚР Парламенті Мəжілісіндегі ҚХА депуттаттық тобына, саяси партияларға, үкіметтік емес ұйымдарға жəне бүкіл Қазақстан халқына Қазақстан Республикасы Президентінің сайлауын мерзімінен бұрын өткізуге бастама көтеру туралы Үндеу жолдады. Біз, Қазақстан халқы Ассамблеясы Кеңесі мүшелері, болашаққа деген жауапкершілігімізді сезіне отырып, Қазақстан Республикасының Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың жақтастары əрі Отанымыздың патриоттары ретінде халыққа үндеу жолдаймыз. Қазақстан халқы Ассамблеясына Қазақстан Республикасы Президентінің мерзімінен бұрын сайлауын өткізу туралы бастама көтеріп, еліміздің барлық өңірлерінен көптеген азаматтар хабарласуда. Қазақстан халқы Ассамблеясы осы маңызды мəселе бойынша ұстанымын білдіруді өзінің азаматтық борышы деп санайды. Əлемдік экономикалық дағдарыс пен күрделі халықаралық жағдай орын алып отырған тұста сайлау өткізу туралы жалпыхалықтық бастаманың көтерілуі уақыт талабы болып табылады.
Жаһандық сын-қатерлер кезеңінде еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа Қазақстанды дағдарыстан алып шығуына мүмкіндік беретін жаңа сенім мандаты берілуі қажет. Əлемде тұрақсыздық орын алған жаңа əрі күрделі кезеңде еліміз стратегиялық бағытынан айнымай, Қазақстанды жаңғырту жəне дүние жүзінің озық 30 елінің қатарына енуі үшін Елбасы Н.Ə.Назарбаевқа сенім білдіру қажет. Сонымен қатар Елбасына сенім мандатын білдіру арқылы əлемдік дамудың жаңа кезеңінде халқымызды біріктіріп, мемлекетті дамытудағы маңызды мəселелер-
ге ден қоюға мүмкіндік аламыз. Бүгінде «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» бағдарламасын жəне «Қазақстан-2050» ұзақмерзімді Стратегиясын жүзеге асыру үшін бар күш-жігерімізді біріктіру керек. Мемлекет басшысы жүргізіп отырған саясат төңірегінде топтасу арқылы еліміздің одан əрі қарқынды дамуы мен азаматтардың əл-ауқатын арттыруға қол жеткізе алатынымызға сенімдіміз. Сондықтан осы күрделі заманда біз барша қазақстандықтарды Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың төңірегінде топтасуға шақырамыз. Президенттік сайлауды мерзі-
мінен бұрын өткізу арқылы экономика өсімін нығайту, жүргізіліп отырған саясаттың сабақтастығын қамтамасыз ету маңызды. Бұл бастамаға шын мəнінде басқа балама жоқ. Сонымен бірге ендігі 2016 жылы президенттік жəне парламенттік сайлаулар бір мезгілге сəйкес келеді. Конституция нормаларын бұлжытпай орындау мақсатында екі сайлауды əртүрлі кезеңдерде өткізген жөн. Қазақстан халқы Ассамблеясы Отанымыздың орнықты дамуы мен алға жылжуына бағытталған бастамаларды қашанда қолдап келді жəне болашақта да солай
бола бермек. Осы жалпыхалықтық бастаманы көтере отырып, қазақстандықтар тарапынан да, халықаралық қауымдастық тарапынан да қолдауға ие боламыз деген сенімдеміз, өйткені біз халқымыз бен еліміздің биік мүддесін көздеп отырмыз. Тəуелсіздігіміз мəңгі болғай! Қазақстан жылдан жылға гүлденіп, əлемнің белді əрі беделді мемлекетіне айнала берсін! Біз, Қазақстан халқы Ассамблеясы Кеңесі мүшелері, Қазақстан Республикасы Парламентінің Мəжілісіндегі Қазақстан халқы Ассамблеясының депутаттар тобына Қазақстан Республикасы Президентінің мерзімінен бұрын сайлауын өткізу туралы бастама көтерсін деп үндеу жолдаймыз. Қазақстандықтар əлемнің экономикасы ең озық отыз мемлекеті қатарына енуге мүмкіндік беретін «Қазақстан-2050» Стратегиясын жалғастыруды қалайды! Қазақстандықтар «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» бағдарламасын қолдайды! Қазақстандықтар ішкі саяси тұрақтылықты нығайтуды, одан əрі дамуды қалайды! Біз барша Қазақстан халқын, саяси партияларды, азаматтық секторды жəне еліміздің патриоттарын Қазақстан Республикасы Президентінің мерзімінен бұрын сайлауын өткізу туралы бастаманы қолдауға шақырамыз! Астана, 2015 жылғы 14 ақпан
10 наурызға дейiн «Нұрлы жол» бағдарламасына түзетулер енгiзiлмек Күні кеше Шымкент қалалық медициналық жедел жəрдем ауруханасында 36-шы рет бүйрек ауыстырылды. Соның ішінде жергілікті хирургтардың жасаған 8-ші отасы. Бұған дейін біздің ауруханаға Оңтүстік Кореядан, Беларусьтен мамандар келіп, сол елдерге біздің мамандар арнайы барып ота жасайтын. Тəжірибе алмасу барысында біздің мамандар шетелдік оташылардан бүйрек ауыстыруды үйреніп, өз беттерінше ота жасауды меңгерді. Сөзіміздің дəлелі – əлемге əйгілі Əлиев Мұхтардың ең қабілетті шəкірттерінің бірі, бүгінде республикаға танымал, белгілі хирург Мəди Қожаұлы Биғалиевтің бүгінгі жасаған операциясы.
8-ші ота
Әбілхан ДАУЫЛБАЕВ:
«ЖАППАЙ КӨКПАРДА ЖЕҢІС ЖОҚ, ЖЕҢІЛІС КӨП...»
Кесек тұлғалы, қайсар мінезді, жауырыны қақпақтай, жұдырығы тоқпақтай, апайтөс, талай тартыстарда мерейі үстем болған наркескен Əбілхан Дауылбаевтай дарабоз шабандозды танымайтын қазақ жоқ шығар сірə. 1980 жылы Шымкент обкомының бірінші хатшысы А. Асқаров Қазығұрт ауданы «Күйік» кеңшарының директоры Беркін Тілешовке сол жылдың мамыр айында Алматы қаласында өтетін республикалық шопандар слетына көкпардан сайысқа түсетін облыстық құрама командасын жасақтауды тапсырады. Сонда сайдың тасындай іріктеліп алынған сайыпқырандар сапында Əбілхан да болады. Аз уақыт өтпей-ақ жаңадан құрылған команда Алматыда болған шопандардың республикалық слетында «Дегерес» ат зауытының ойыншыларымен көкпардан жарысқа түседі. Аталған зауыттың команда ойыншылары бұған дейін Бүкілодақтық ат ойындарында Қазақстан атынан шығып жүргенмен олжалы жеңістермен оралмаған. Əлгі шопандар слетында да олар ойсырай жеңіледі. Облыстық құраманың шабандоздары өрнекті ойын көрсетіп қарсыластарын тізе бүктіреді. Бұлардың шеберліктеріне қайран қалған ҚазССР ауылшаруашылық министрінің орынбасары оларға одақта қазақ елінің намысын қорғау туралы ұсыныс білдіреді. Шамасы сол кезде де шабандоздардың жеңіс тұғырынан көрінетіндеріне шүбə келтірмесе керек. Жігіттер жағы бұл ұтырлы ұсынысты бірден қолдайды. Осылайша Əбілхан аға капитан болған команда 1980 жылдың күзінде Алматыда өткен Бүкілодақтық ат ойындары спартакиадасына қатысады. Бұған дейін мұндай бəйгелерде жеңісті қанжығаға байлау бақытына қол жеткізе алмаған бұл команда сол ойында қарсыластарын тізе бүктіріп, бірінші орынды олжалайды. Осылайша тарихта қазақ шабандоздары алғаш рет КСРО чемпионы деген мерейлі атақты алады. Əр екі жылда бір рет өткізілетін (1985 жылдан кейін жылына бір рет) Бүкілодақтық ат спортында Қазақстан 1986 жылға дейін үздіксіз үздік деп танылып чемпион болады. Одан кейін де желмен жарысқан бұл шабандоздар талай рет жеңіс тұғырынан көрініп, қазақ халқының абыройын асқақтатады. Бұл мəртебеге жетуде к о м а н д а к а п и та н ы болған Əбілхан Дауылбаевтың орны
алабөтен екеніне ешкім шүбə келтірмесі анық. Оның ат спорты түрінен КСРО-ның тоғыз дүркін чемпионы болғаны жəне мұндай атаққа сол кезеңдерде ешкім де қол жеткізе алмағаны сөзімізге дəлел. Иə, ат құлағында ойнауды өнер дəрежесіне көтерген бұл ағамыздың шабандоздық шеберлігі талайды таң қалдырып, таңдай қақтырған. Осыдан бірнеше жыл бұрын аймақта дүркіреп өткен бір көкпарда үкім айтушы Асан деген ақсақал Əбілхан ағаның өрнекті ойынын тамашалап отырып «бір ғасырда бір туатын палуан» деп баға берген екен. Таулы Түлкібастың табиғаты Қамбар ата түлігі – жылқы жануарын танып-біліп, күтіп баптауға өте жайлы жер. 2000 жылдары осыны ескерген сол кездегі Түлкібас ауданы əкімі Асқар Бейсенбаев жергілікті бюджет есебінен ат спорты мектебін ашуды қолға алып, Əбілхан Дауылбаевқа оған директор болып келуін сұрайды. Ə дегеннен-ақ əкімнің Əбілхан ағаны директор етуге көңілі құлағаны түсінікті-ақ. Əр істі өз ісінің білгірі атқарғаны абзал ғой. Сөйтіп мектеп ашылып, оның ма-териалдық-техникалық базасы жасақталып, жемісті жеңістерімен көзге көрініп, дамуы қар-қын алып келе жатқан кезде, дəлірек айтсақ, 2007 жылы «мектепке аудандық қазынаның қауқары жетпей жатыр, жабылады» деген сөз шығады. Бастаған ісін аяғына дейін апаруға бейімделген Əбілхан аға бұл мəселені сол кездегі облыс əкімінің орынбасары Дархан Мыңбайдың алдына көлденең тартады. Дəл сол уақыттарда дамуы кенжелеп қалған ұлттық спортты жандандыру жайы жер-жерлерде қолға алынып жатқан кез еді. Мұны ескерген Д. Мыңбай бұл мəселеге сергектік танытып, мектептің облыстық меншікке өтуіне сүбелі үлес қосады. Содан соң мектеп облыстық деңгейге ауысып, жұмысын жалғастыра түседі. (Жалғасы 6-бетте).
«ӘКЕМ – ОРЫС, ШЕШЕМ – КӘРІС,
АЛ МЕН – ҚАЗАҚПЫН!»
«Мен – қазақпын!» дейтін WBA, IBO жəне WBC нұсқалары бойынша орта салмақтағы əлем чемпионы Геннадий Головкин бұл сөзін іс жүзінде дəлелдеп келеді. Шаршы алаңға қазақы шапанымен шығып, əр жеңісінен соң көк туымызды көкте желбіретуде. «Қазақы шапан» дегеннен шығады, түк таппағандар осы Генаның үстіндегі киімін əңгіме етіп жүр. «Қазақтың шапанына ұқсамайды ғой» деген сөзді жиі құлағымыз шалғаны да рас. Біздіңше əңгіме шапанда емес, ниетте. Шаршы алаңға көтерілгенде ешкімге ұқсамайтын, қазаққа ғана тəн дүниені көрсеткісі келген ойының өзі бізге ұнайды. Ал жақында шапанға да қатысты ешкім сын айта алмайды деп ойлаймыз. Өйткені, Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар өңірінен шыққан кəсіпкер Əбдімəжит Сыздықбеков айтқыштардың аузына құм құймақ. Əбекең қазақы нақышпен тігілген шапанын (суретте) Генаның өзіне табыстамақ. – Қолымда Генаға сыйым ретінде алып бара жатқан арнайы тіктірген шапаным бар. Ол бұдан былай осы шапанды киіп шықса екен, – дейді Əбдімəжит Саттарұлы. Сыйын арнайы табыстау үшін боксшымыздың келесі жекпе-жегіне аттанып та кетті. Айта кетейік, Геннадий Головкиннің келесі жекпе-жегі Монакода ертең, яғни ақпанның 21-інен 22-сіне қараған түні өтеді. Тікелей эфирде НВО арнасы, ал елімізде «Қазақстан» телеарнасы көрсететін болады. Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ.
МҮСІРӘЛІ ҚОЖА – қазақтың шежірелік зердесіндегі ірі тұлға 4-бетте
Қазақ хандығының кезеңдері ... əңгіме арқауы осы қазақ мемлекетінің əрі қарай дамуы мен ол мемлекетті басқарған тұлғалар туралы өрбиді 4-бетте
Қазақстанда пациенттерді қолдау қызметі 2015 жылғы шілдеде іске қосылады
ЕЛ ТЫНЫСЫ
ҚР Парламенті Мәжілісінің Елбасына ҮНДЕУІ Құрметті Нұрсұлтан Əбішұлы! Қазақстан Республикасы Парламенті Мəжілісінің депутаттары, Қазақстан халқы Ассамблеясы Кеңесінің мүшелері Президент сайлауын мерзімінен бұрын өткізу туралы бастама көтерді. Осындай ұсыныстар Парламентке еліміздің барлық өңірлерінде тұратын жəне халықтың түрлі əлеуметтік топтарының өкілдері болып табылатын сайлаушылардан бірнеше рет түскен болатын. Бұл бастама саяси партиялардан, азаматтық қоғам институттарынан, кəсіпкерлерден, ардагерлер мен жастардан қызу қолдау тапты. Кезектен тыс сайлау өткізу қажеттігі туралы қоғамдық пікір Қазақстанға ықпал етіп отырған объективті геосаяси жəне сыртқы саяси жағдайларды ұғынудан туындап отыр. Болып жатқан жаһандық өзгерістер оларға біздің тарапымыздан тиісінше ден қоюды талап етеді. Бұл жолда табысқа жету халқымыздың елбасы мен ол ұсынған ісқимыл бағдарламасы төңірегіне топтасқандығын тағы бір қуаттаған жағдайда ғана мүмкін болмақ. Жалпыхалықтық бастаманы депутаттық корпус қолдап отыр, өйткені таяу уақытта бүкіл
қоғамның күш-жігері əлемдік дағдарыстың қауіп-қатерлерін Отанымызды дамытудың жаңа мүмкіндіктері мен перспективаларына айналдыру ісіне бағытталуға тиіс. Біз, Парламент Мəжілісінің депутаттары осы сайлау Қазақстанның мемлекеттігін одан əрі нығайта түсу жолындағы аса маңызды стратегиялық кезең болатынына сенімдіміз. Халқының сенім мандатына ие болған Мемлекет басшысының бастауымен «Қазақстан 2050» стратегиясы мен «Нұрлы жол» бағдарламасының барынша тиімді іске асырылуы қамтамасыз етілетін болады. Бұған қоса, ел Президентінің кезектен тыс сайлауын өткізу оның уақыты жөнінен кезекті парламент сайлауымен тұспатұс келуін болдырмауға мүмкіндік береді. Сол арқылы сайлау науқандарының сапасы мен ішкі саяси тұрақтылық қамтамасыз етіледі. Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, Сізден, құрметті Нұрсұлтан Əбішұлы, Қазақстан халқы Ассамблеясы Кеңесінің бастамасына қолдау білдіруді жəне Республикамыз Конституциясының 41-бабының 3-1-тармағына сəйкес Президенттің кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы мəселені қарастыруыңызды өтінеміз. 18 Ақпан 2015 жыл
Қуаныш АЙТАХАНОВ, Сенат депутаты: – Қазақстан халқы Ассамблеясының Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауын өткізу туралы бастамасын толық қолдаймын. Бүгінде əлемде қаржы экономикалық дағдарыстың жаңа толқыны таралып, күрделі геосаяси қысымның салдарынан жағдай шиеленісе түсуде. Алпауыт елдер есеңгіреп жатқанда, Қазақстанда ешқандай дағдарыс жоқ деп айта аламын. Керісінше əлеуметтік жағдай тұрақты, жалақы, зейнетақы көтерілуде. Елбасы Қазақстанды əлемге танытты: Қазақстан десе – Назарбаев, Назарбаев десе – Қазақстан деп жатады шетелде. Қазақстан жаһандық дүниенің бір бөлшегі болғандықтан, сыртқы теріс ықпалдардан тыс қала алмайды. Сондықтан Мемлекет басшысы «Нұрлы жол» бағдарламасын ұсынды. Бұл бағдарламаның алға қойған міндеттері өте ауқымды да жауапты. Біздің халқымыз ел тарихының ең бір шешуші сəттерінде болашақ ұрпақ қамы үшін даналық таныта отырып, өз Ұлт көшбасшысының төңірегінде топтасып, қолдайтынына 100% сенемін. Бұл біздің ұзақ мерзімді «Қазақстан — 2050» Стратегиясы мен Мəңгілік Ел идеясының жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді. Анатолий БАШМАКОВ, Қазақстан халқы ассамблеясы төрағасының орынбасары: – Əлемде қаржы экономикалық дағдарыс жалғасуда. Елбасы біздің экономикамызда осыған жол бермеу үшін «Нұрлы жол» бағдарламасын ұсынды. «Нұрлы жол» – Қазақстанды əлемдегі бəсекеге қабілетті отыз елдің қатарына қосатын бағдарлама. Қазақстан халқы ассамблеясының Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауын өткізу жөніндегі ұсынысымды орынды деп санаймын. 2016 жылы ел президенті сайлауы мен парламенттің төменгі палатасы – мəжіліс сайлауын қатар өткізу «заң жүзінде, белгілі бір жағдайда, қисынсыздау» болады. Сонымен бірге 2016 жылы əлемдік қаржы экономикалық дағдарыс шырқау шегіне жетеді деген сарапшылар болжамы бар, сондықтан ел басшылығы барлық назарын, күш жігерін Қазақстан қоғамында, экономикада дағдарысқа жол бермеуге бұруы тиіс. Амангелді СОПБЕКОВ, ОҚО мəслихатының депутаты: – Қазақстан халқы Ассамблеясының Президент сайлауын мерзімінен бұрын өткізу керек деген бастамасын өте құптарлық ұсыныс деп білемін. Бұл сайлауда да Нұрсұлтан Əбішұлы жеңіп шығуын қалар едім жəне солай болатынына сенемін. Өйткені, Нұрсұлтан Əбішұлы Отанымыздың іргесі бекіген тəуелсіз мемлекет болып қалыптасуына сіңірген еңбегі шексіз екенін тек қазақстандықтар емес бүкіл əлем біледі. Əр жылы халыққа жасаған Жолдауларында Отанымыздың дамуына ең қажетті деген келелі мəселелер мен тапсырмаларды көрегендікпен дер кезінде қоя білуінің арқасында бəсекелестікке қабілетті 50 елдің қатарына енгеніміз Н.Ə.Назарбаевтің нағыз Елбасы екенінің дəлелі деп білемін. Нұрсұлтан Əбішұлының ендігі мақсаты – Қазақстанды дағдарыстан аман-есен алып шығып, бəсекелестікке қабілетті 30 елдің қатарына енгізу. Үш жүздің басын біріктірген Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлау арқылы Мəгілік Қазақ Елінің беделін əлемдік деңгейде ұлықтау, іргесін тағы да бекіте түсу. «Мемлекеттің қуаттылығын жолдарының жағдайына қарап білуге болады», - деп Нұрсұлтан Əбішұлының өзі айтқандай «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» Жолдауы бойынша қарқынды жұмыс та басталып кеткенін өздеріңіз білесіздер. Алдымызда Елбасымыздың еңбегінің арқасында жеңіп алған «ЭКСПО 2017» жобасы да өз кезегін күтіп тұр. Үлкен мақсатпен басталған осындай үлкен іс-шараларды табысты аяқтау үшін Нұрсұлтан Əбішұлына мүмкіндік беру – біздің əрбір саналы қазақстандықтың азаматтық борышы деп білемін.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Осы аптада Түркістан қаласының прокуроры болған Артықбек Пашаев Түлкібас ауданының прокуроры болып тағайындалды. Бұл жергілікті халық үшін күтпеген жаңалық болды. Қаланың прокуроры қызметіне 2010 жылдың жазында келген ол өз жұмысын осы күнге дейін абыройлы атқарып келді. Бес жылға жуық уақыт ішінде «күндіз Түркістан, түнде Ауғанстан» деген теңеу тағылған қаланың тəртібін тізгіндеп, тентектерді тезге салуда күшін сарқа жұмсады. Аз уақыт өтпей-ақ соның жарқын нəтижесі көрініс тапқанын түрлі бұқаралық ақпарат құралдары ақжолтай жаңалық ретінде айтып, жарыса жазғаны ел есінде.
жауаппен тойдырып, сілесін қатырмады. Жалпы адамзат баласын мықты мен мүсəпір, паң мен пақыр деп бөлмеді. «Платон менің досым, бірақ шындық одан да қымбат» деген ұстанымда болып, ақиқатқа болысып əділдіктің салтанат құруын бірінші орынға қойды. «Мен – саған, сен – маған» немесе «сыйға сый, сыраға бал» деп, пəйтін келтіріп, пайдасы тиер пенденің сөзін жықпас үшін ақиқатты аттап басып, мəдениетке жат əрі заңға томпақ келетін қадамға бармады. Осы қасиетіне қанық болған жергілікті халық оны қамқоршысындай сезінді. Тіпті іш тартып, бауыр көрді. Қандай да бір заңсыздық қылаң берсе, барша халық баяғыдай əкімдіктің, адвокатураның, полицияның есігін қақпай, ең əуелі осы прокуратураға бет алатын болды. «Тура айтсаң, туғаныңа жақпайсың». Оның туралығына қасы керіліп,
2
телегей табыс тілейміз. Ал Түркістан қаласы прокуроры болып тағайындалған Махат Зиятбекұлына сəттіліктер серік болсын демекпіз. Нəліхан ШОТАЕВ, Түркістан қалалық ардагерлер кеңесінің төрағасы: – Əдетте «жаманат хабар жерде жатпайды» дейді. Немесе «жел тұрмаса шөптің басы қимылдамайды» деген. Біздің қаламызға прокурор болып қызметке тағайындалғаннан бастап Артықбектің соңынан жаман сөздердің ергенін естімедік. Халық арасында ол туралы жаман əңгіме болған жоқ. Бұл оның кісілік келбетінің жарқын екенін аңғартады. Заңға қайшы келетін іске бармады. Қаланың қауіпсіздігі үшін қызмет етті. Қызметіне
ТУҒАНЫНА ЖАҚПАСА ДА ТУРАСЫН АЙТАТЫН ПРОКУРОР «Жалғыздың үні шықпайды...» дегенді қаперге алған ол, жұмыла көтерген жүктің жеңіл болатынын біліп, заңсыздықпен күрес жолында өз көмекшілерін, атқарушы орган өкілдерін, аузы дуалы, сөзі уəлі ауылдағы ақсақалдарды, алдыңғы толқын ардагерлерді жəне ішкі істер органы қызметкерлерімен тығыз байланыста болып, біріге жұмыс істеді. Ішкі істер органы демекші, А. Ашықұлы алғаш қызметке келгенде ондағы күштік құрылым жұмысының жүйесіздігін сын тезіне алды. Тіпті жұмыстарына қарны ашатынын да ашып айтты. Саннан нақты сапаға қызмет етуін де қадап айтты. Көп ұзамай ондағы ішкі істер басқарма басшысы М. Ермековтың қызметінен кетуінен прокурор айтқан «сынның шын болғанын» аңғаруға болатындай. Прокурор айтқан талап, деміне нан піскен кейбір сақшыларды сəкін-сəкін сабасына түсірді. Ішкі істер басқармасының басшысы ауысқаннан соң, орынтаққа Серік Шалхаров отырды. Өз кезегінде ол да қаланың қауіпсіздігін қамтамасыз етуде білек сыбана жұмыс істеп, өзінің машықты маман екенін елге көрсете білді. Ұсақ-түйек деп танылған кейбір заңсыздықтардың соңында адам құқының титтей де болса тапталып жатқанын байқаса, айыпкердің заңды жазасын алуын жолға қоятын А. Пашаев ең алдымен халық мүддесін алдыңғы кезекке қойды. Ісі түсіп келген кісіні кейбіреулер сынды шығарып салма А. ПАШАЕВ
¦ÄIËÅÒ
Алпауыт елдер есеңгіреп жатқанда, Қазақстанда №07 (212) ешқандай дағдарыс жоқ деп айта аламын 20.02.2015 жыл
Түлкібастағы тәртіпсіздікпен күреседі
қабағы түйіліп, аяқтан шалғысы келгендердің де болғанын жасырып қайтеміз. Бірақ ол бұған еңсе түсіріп, қажымады. Ең мерейлі мəртебе – халық сеніміне ие болған Артықбек Ашықұлының қызметінің ауысуы жергілікті жұрт үшін күтпеген жаңалық деуіміздің сыры міне осында еді. Халық – қатесіз сыншы. Ал ол халық сеніміне ие болды. Бүгінде түркістандықтарды жаңа прокурор Махат Зұлпыхаровтың қарымы қызықтырады. Тіпті жүктелген жұмысты өз деңгейінде атқара ала ма екен деп көңілдері алаң болып отырғанын да жасырмаймыз. Оның талап деңгейінен табылуы қандай деңгейде екенін уақыт құдірет көрсетеді. Əзірге қандай да пікір айтудан аулақпыз. Бірақ былайғы жұрт халықтың алғысын арқалаған А. Пашаев жайында былай деп лебіздерін айтқанын көз көрді. Əліпбек ӨСЕРБАЕВ, Түркістан қаласының əкімі: – Түркістандықтар бес жылға жуық уақыт бойы қала прокуроры болған Артықбек Пашаевтың елге атқарған адал қызметін ұмытпайды. Ол ұйытқы болған тындырымды тірліктер аз болған жоқ. Қылмысты күзеу, ел тəртібін түзеуде тынбай жұмыс істегені көзге көрінді. Келіп түскен арыз-шағымдарды дер кезінде қарап, ұзатпай тиісті шешім шығару ісін жүйеге келтірді. Нəтижесінде халықтың облысқа немесе республикаға шағымданып, сабылуы алдыңғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым азайды. Жалпы жергілікті жұрттың құзырлы органға деген сенімін күшейтуге бір кісідей атсалысты. Өз ұжымымен бірге бірнеше рет ел экономикасының негізгі тірегі болып саналатын кəсіпкер құқының бұзылуының жолын кесті. Осы жəне өзге де тəртіпсіздікпен күресуде атқарған тірліктеріне алғысымызды білдіре отырып, жаңа қызметіне
кіріскеннен бастап, құқық қорғау органдарымен бірлесіп оларға қылмыспен күресу, оны алдын алу бойынша бағытбағдар беріп отырды. Ел үшін ерінбей еңбек етті. Жұмысын адал атқарды. Халықпен тығыз байланыста жұмыс жүргізгенін жадымыздан шығармаймыз. Бөрі ЕБЕРГЕНОВ, Түркістан қаласының Құрметті азаматы: – Артықбек Пашаев Түркістандағы тəртіпсіздікпен күресуде аянбай еңбек етті. Кез келген бұзақылыққа, бүлікке, ел тыныштығын алатын жəйттерге жүрдім-бардым қарамады. Ол əсіресе жасөспірім мəселесіне қатты алаңдап, тентектерді тезге салудың жолдарын қаладағы ауыл ақсақалдары, атқарушы орган өкілдерімен бірлесіп жүзеге асырды. Соның нəтижесінде киелі кенттің тыныштығын алатын үйлену тойларының алдында өткізілетін көлік шерулері айтарлықтай азая түсті. Ол өзгелер сынды «Қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ» болудан бойын аулақ ұстайтын. Əрдайым құқық қорғау органымен тығыз байланыста жұмыс істей білді. Азаматтардан келіп түскен арыз-шағымдарды тəптіштеп қарап, мəселеге əділ түрде шешім шығаруды басты мақсат етті. Жұмысын жүйелі, тірлігін тындырымды деп бағалар едім. «Халық айтса қалт айтпайды». Жеңісіне масаттанбайтын, жеңілсе жасымайтын А. Пашаевтың атына бағытталған бұл сөздер басы ашық ақиқат. Қарымқабілеті анау-мынау əріптестерін он орап алатын деңгейге жететін оның жаңа қызметіне сəттіліктер мен толайым табыстар тілейміз. Бақыт МЫРЗА
Бітімгершілік – бабадан қалған қасиет Жемқорлық – індет, жеңу – міндет Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен қабылданған «Медиация туралы» Заң 2011 жылдан бері баяу болса да жүзеге асып жатқаны белгілі.Оны органдар мен ұйымдарда құқықтық, азаматтық, құқық бұзушылық қатынастардан туындайтын даулардың Медиация заңы арқылы қысқа мерзімде жүзеге асырылмауынан, соттардан тыс реттеп, шешу жəне жүргізу тиімділігі тəжірибесінің дами алмай жатқанынан, сот өндірісінде дауласушы тараптармен жасалған келісімдер негізінде қысқартылған істер көрсеткішінен көруге болады. Сот өндірісінде қаралып, аяқталған барлық санаттағы істердің саны жыл сайын төмендемей, еселеп көбейіп жатқаны соттардың статистикалық көрсеткіштерінен-ақ белгілі. Əрбір туындаған даулар сот өндірісіндегі істер бойынша ғана тиімді пайдаланылып, оң шешімін тауып жатқанын көруге болады. Алайда, тараптар арасында туындаған даулардың соттан тыс реттеліп, шешіліп жатқан тəжірибе туралы іс жүзінде бейхабар екеніміз рас. Өйткені, тараптар арасында туындаған даулардың «Медиация туралы» Заңға сəйкес соттан тыс реттеліп, шешілгені жөнінде статистикалық деректер мүлдем жоқ десек қателеспейміз. Негізі кəсіпқой немесе кəсіпқой емес медиатордың атқарған жұмыстары бойынша статистикалық есеп жүргізілген жағдайда ғана заңның қолдану тиімділігінің нəтижесін көруге болады. Кəсіпқой медиаторлар қаржы қол байлау болып, халыққа отырып қызмет жасайтын орын табылмай жүргендерін желеу етіп жатса, кəсіпқой емес медиаторлар өздерін іріктеп, тізілімін жасаған атқарушы органдардың есебінде тұрса да, аталған орган жергілікті жерлерде дауласқан тараптарға тиімді қызметтер жасау үшін қажетті мұқтаждықтармен қамтамасыз ету жəне статистік есеп жүргізу бойынша ұйымдастыру шараларының атқарылмай жатқанын мəселе ретінде көтеріп, алқалы жиындарда жиі айтады. Қазіргі таңда бірінші кезекте құқықтық, азаматтық, құқық бұзушылық қатынастардан туындайтын даулар бойынша соттан тыс реттеп, шешу, соттардан тыс тəртіппен жүргізу институттар жүйесін жəне оның оң тəсілдері мен тетіктерін дамыту тəжірибесін енгізуді жəне жүзеге асыруды қолға алған дұрыс. Құқықтық, азаматтық, құқық бұзушылық қатынастардан туындайтын даулар бойынша тараптарды сот табалдырығына дейін жеткізу басты міндет болмау керек. Керісінше қылмыстық қудалау органы мен басқа да органдар болып, дауласқан тараптар арасында туындаған мəселелерді медиаторлардың араласуымен сотқа дейін бітімге келтіру шараларын жүзеге асыру тəжірибесі болу керек. Сондықтан сот жүктемесінің мейлінше жеңілдетілуі мен дауласушы тараптардың өсім салмағын төмендетуі үшін «Медиация туралы» Заңның соттан тыс тəртіппен жүргізіліп, шешілу тəжірибесінің оң тəсілдері мен тетіктерін қалыптастыру институтын дамыту қажет деп есептеймін. Елбасының халқымыздың тыныштығы мен татулығы жəне бірлігі үшін шығарылған Заңның созбалаңға салынбай, қысқа мерзімде тиімді жүзеге асып, оның жақсы нəтижесін дауласқан тараптар мен халықтың көретін мезгілі жетті. Аталмыш
заңның баяу жүзеге асуы жөнінде жиі пікірлер мен ұсыныстар айтылуда. Алайда, бұл туындаған мəселелер бойынша ұзақ жыл бойы айтылып жатқан пікірлер де, ұсыныстар да ешкімнің назарына алынбай, тіпті еленбей қалып жатқаны жасырын емес. 3 жыл бойы Заңның тиімді жүзеге асуы жөнінде конференция мен семинарлар өткізіп, баспасөз беттеріне үгітнасихат шараларын қанша рет жазып жатқанымызбен Заң əлі де бастау ала қоймағаны жəне тиімді нəтижелер мөлшерінің төмен екені баршамызға белгілі. Заң ғылымдарының докторы, академик А.Ағыбаев «Медиация туралы» Заң орындалу үшін мемлекеттік бақылау керек, оның ереже мен құқықтарын, жауапкершілігін белгілеу күттірмейтін шара, соны мықтап қолға алу қажет» деп жазған болатын. Əрине, менің жеке пікірім бойынша Заң орындалу үшін мемлекеттік бақылау қажет жəне оның құқықтық қолдану жөніндегі ережесі болуы міндетті. Елбасы Жарлығымен 2011 жылы қабылданған Заң толыққанды, кідіріссіз жүзеге асуы үшін бақылауға алынып, қадағалау жасалу керек. Сонда ғана халқымыздың татулығы, тыныштығы, бірлігі үшін Заң жүзеге асуын тездетеді. «Медиация туралы» Заңға сəйкес кəсіпқой жəне кəсіпқой емес медиаторды дайындау, іріктеу екі бөлек тұрғыда жүргізіледі. Кəсіпқой немесе кəсіпқой емес медиатор – дауласушы тараптардың бітімге келгенін, жазбаша келісімін бекітетін тұлға. Бітімгер деп атауға медиатор деген атау өзгертілген жағдайда ұғымды жəне түсінікті болатыны анық деп ойлаймын. Кəсіпқой емес медиаторлардың құқықтық білім алатын, іс жүргізу тəжірибесін игеретін орталықтары атқарушы органмен ұйымдастырылғаны дұрыс болады. Қазіргі таңда мемлекетіміздегі ең маңызды мəселенің бірі – елдің бірлігі, татулығы, тыныштығы екені барша жұртқа белгілі. «Медиация туралы» Заң сол үшін шығарылған заң емес пе? «Медиация туралы» Заңның дауласушы тараптарға тиімділігі туралы насихаттау шараларын сот органдарымен бірге атқарушы орган жəне мемлекеттік, мемлекеттік емес мекемелер мен барлық құқық қорғау органдары болып жұмыла отырып жүзеге асыратын болсақ, жақсы нəтиже көретініміз анық. Сондықтан халықты ақпараттандыру үшін аталған Заң туралы деректер мемлекеттік, мемлекеттік емес мекемелер мен барлық құқық қорғау органдарының көрнекті жерлерінде ілінуі керек.Соттан ақталмайтын негізде өтіп аяқталған іспен бағалау көрсеткішін қуалау заңның жүзеге асуын баяулатады деп есептеймін. Даулар салмағы төмендесін деп ынталылық жасайтын болсақ, онда сотқа дейін келісім негізінде дауларды тоқтату көрсеткішін қуалау тəжірибесін енгізген жөн. Осы жағдайда соттардан тыс реттеу, тыс тəртіппен жүргізу институты кідіріссіз дамуына бастау алады. Бұл тəжірибе сот жұмысы жүктемесі мен қылмыстық жауапкершілікке тартылған көрсеткіш салмағын төмендетеді. Сонымен бірге «Медиация туралы» Заңды мектептер мен жоғары жəне орта арнаулы оқу орындарында белгілі бір пəн ретінде оқыту тəжірибесін енгізген дұрыс. М.АЙМЕНОВ, Еңбекші аудандық сотының судьясы.
Елімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мəселелерін реттейтін Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, Əкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі, Еңбек кодексі, «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметшілерінің Ар-намыс кодексі негізгі нормативтік құқықтық актілері болып табылады. Осы аталған саладағы қабылданған Заңнамалардың басты мақсаты – азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық көріністерінен туындайтын қауіп қатерден республиканың ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, осыған байланысты құқық бұзушылықтың, қылмыстың алдын алу, анықтау, олардың жолын кесу жəне ашу, олардың зардаптарын жою жəне кінəлілерді тиісті жауапқа тартумен қатар, демократиялық негіздерді, мемлекеттік басқарудағы жариялылық пен бақылауды кеңейтуге халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген сенімдерін нығайтуға, білікті мамандарды мемлекеттік қызметке кіруге ынталандыруға, мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың риясыз адалдығы үшін жағдайлар жасауға бағытталғаны жөнінде атап өту қажет. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Заңында сыбайлас жемқорлыққа келесідей ұғым берілген: Мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттілігін жəне соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып не мүліктік пайда алу үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы,жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке жəне заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады. Сыбайлас жемқорлықпен күрес мəселелері кез-келген мемлекет үшін өзекті проблемалардың бірі. Барлық елдерде оның трансұлттық сипаты танылып, оған қарсы экономикалық, құқық-тық жəне басқада шаралар қолданылуда. Қазақстан Республикасында тəуелсіздік алған мезеттен бастап бұл аса ауыр қылмыстарға қатысты қатаң мемлекеттік саясат қалыптасты. Еліміз ТМД мемлекеттерінің арасында бірінші болып 1998 жылы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» арнайы заңын қабылдады. Кейіннен бұл саладағы ұлттық заңнаманы жетілдіру барысында Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы, Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенцияларын жəне басқада жалпы жұртта ныған халықаралық актілерді ратификациялап, сыбайлас жемқорлыққа қарсы бүкілəлемдік қоғамдастықтың тең мүшесіне айналды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы бүкілəлемдік кеңістіктегі Қазақстанның көрсеткіштері жыл сайын жоғарылап келеді. Бұл проблемамен жан-жақты айналысып жүрген беделді халықаралық ұйым – Транспаренси Интернешнл қорының деректеріне сүйенсек, сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі бойынша Қазақстан 2008 жылы 170-тен астам елдің ішінде 145 орында болса, 2009 жылы 120 орынға, ал былтырғы жылы 105 орынға дейін көтерілді. Бұл индекс кəсіпкерлердің, сарапшылар мен зерттеу ұйымдарының мəліметтерін қорытындылай отырып, жыл сайын шығарылып отырады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің
тиімділігін арттыру мақсатында өз ұсыныстарымды назарларыңызға салсам. Елімізде жүргізіліп жатқан жұмыстың тиімділігін арттыру үшін бізде сыбайлас жемқорлықтың ауқымы жайлы толық мəлімет болуы керек. Ол үшін бірінші кезекте бұл қылмыстардың қатары нақты анықталуы тиіс. Бұл мəселеде ұлттық заңнамада бір олқылықтар бар сияқты. Мысалы, Қазақстан Республикасы ратификациялаған 2003 жылғы 31 қазандағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясының 21-бабына сəйкес, əрбір оған қатысушы мемлекет экономикалық, қаржы немесе коммерциялық қызметтің барысында жасалатын мынадай əрекеттерді қылмыс деп тануы қажет: 1) жеке сектор ұйымында оның жұмысына басшылық ететін немесе кез келген салада осындай ұйымда жұмыс істейтін кез-келген адамға өзі немесе делдалдар арқылы қандай да бір заңсыз басымдылыққа уəде беру, оны ұсыну немесе беру; 2) жеке сектор ұйымында басшылық ететін немесе кез-келген салада осындай ұйымда жұмыс істейтін адам, өзі немесе басқа адам үшін, өзінің міндеттерін бұза отырып, қандайда бір əрекет немесе əрекетсіздік жасауы мақсатында тікелей өзі немесе делдалдар арқылы қандайда бір заңсыз басымдылықты қорқытып алу немесе қабылдау. Қысқаша айтқанда, бұл нормаларда жеке сектор ұйымдарында пара беру жəне пара алу қылмыстары көзделген.Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ұлттық заңнаманы алып қарасақ, Конвенцияда бекітілген қылмыстар сыбайлас жемқорлық қылмыстар болып табылмайды. Өйткені, жеке секторда пара алумен күресу үшін қабылданған Қылмыстық кодекстің 224 – «Заңсыз сыйақы алу» жəне 231 – «Коммерциялық сатып алу» баптары сыбайлас жемқорлық қыл мыстардың қатарында жоқ (307-бап ескертулерінің 5-тармағы). Осы қылмыстар санатын анық таған Қазақстан Республикасы Əділет министрі мен Бас прокурорының 1998 жылғы 16 қазандағы № 110 «Сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы» Бірлескен бұйрығында 224-бап, ал 2000 жылғы 5 маусымдағы № 27 осындай бұйрығында 224, 231- баптар бар еді. Бірақ соңынан Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 25 қыркүйектегі № 484-ІІ «Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мəселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» Заңымен сыбайлас жемқорлық қылмыстардың тізімі Қылмыстық кодексте беріліп, оған 224, 231-баптар енбеді. Сондықтан қазіргі таңда жоғарыда көрсетілген Конвенцияның талаптары мен ұлттық заңнаманы сəйкестендіру мақсатында сыбайлас жемқорлық қылмыстардың қатарын қайта қарау керек. Əрине, бұл қылмыстармен күресте қылмыстық-құқықтық шаралардың маңызы ерекше.Сөйтсе де, оларды болдырмауда, ал орын алған жағдайда, жасаған адамдарды жазалауда тəртіптік, əкімшілік жəне азаматтық жауаптылық шараларында кеңінен қолданған жөн. Сыбайлас жемқорлық өте қауіпті жағымсыз əлеуметтік көріністердің бірі болып табылады, сондықтан, мемлекеттік қызметкерлердің қатарын мемлекеттің мүддесін жоғары дəрежеде қорғай білетін кадрлармен толықтыруды, кездейсоқ адамдардың мемлекеттік қызметке кіріп кетпеуін қамтамасыз ететін қосымша жан-жақты шараларды күшейту қажеттілігі артып келеді. С.НҰРБЕКОВА, Еңбекші аудандық сотының судьясы.
¦ÄIËÅÒ
Алмас АҚЫЛБЕК
ҮШІНШІ БЕТ
Жүзге үш жасы жетпей қайтыс болған əжем Мəрия Байырбекқызы осы сөзді күніне бес рет қайталайтын. Неге бес рет? Себебін айтайын. Он жеті жасына дейін Неколай патшаның заманын көрген, содан соң Ленин, Сталин, Хрущев, Брежневті бұлардан кейін «жағы талмайтын» (əжемнің өз сөзі А.А.). Горбачевтің «қайта құруын» жəне Тəуелсіз Қазақстанның алты жылында өмір сүрген асыл əжеміз бес уақыт намазын ешуақытта қаза қылмаған-ды. Ұзақ өмірінде ауыртпалықтың бəрін басынан өткерген (ұжымдастыру, аштық, репрессия, соғыс т.б.) əжеміз əр намаздан соң біздер тақырыпқа шығарып отырған тұрақты сөз тіркесін қайталайтын жəне де ол сөздерді көркем сөз оқу шеберлеріндей əндетіп-əуездетіп немесе бəзбір əкімқаралар сияқты өктем дауыспен емес, ерекше бір тебіреніспен айтатын еді. Соңынан «у-у-у-һ-һ» деп терең бір күрсінетін. Бала көңілге бəрі қызық. Əртүрлі деңгейдегі Бірінші хатшылар тұрғанда «патшасы несі», «сабыры несі» деп ойлайтынбыз. Кейін есейген шақта ғой, əңгіменің парқына бойлап, мəнін түсініп жүргеніміз.
Бейбітшілікті жақтайтын біздер үшін көршілеріміздің тыныштығы аса қымбат Ислам Каримовтан хабар жоқ Биылғы жылдың 29 наурызында Өзбекстанда кезекті Президент сайлауы өтетіні белгілі. Өзбекстан орталық сайлау комиссиясы ақпанның 14-сі күні, үміткерлердің тіркелу мерзімі бітіп, сайлаушылармен үгіт-насихат жұмысы басталғанын жариялады. Үміткер төртеу. Олар – қазіргі Президент Ислам Каримов, Хотамжон Кетмонов, Акмал Саидов жəне Нариман Умаров. Сол күні Өзбекстан ОСК-ы арнайы қаулы қабылдады. Қаулыда мемлекеттік радио жəне телеканалдарда əрбір үміткер үшін
«Е, ҚҰДАЙЫМ, ПАТШАЛАРҒА САБЫР БЕРЕ ГӨР...»
Әміршінің әлегі Жазушы Шойбек Орынбайдың шым-шытырық оқиғаларға толы (қылмыс əлеміне арналған) бір шығармасы осылай аталатын. Ондағы бас кейіпкер бір қылмыстық топтың ғана əміршісі болса, біздің кейіпкеріміз əлем «əміршісі» болмақ. Ол президент Барак Обама бастаған АҚШ мемлекеті. 345 миллион арабты 23-ке бөліп, өзара қырғиқабақ қылған, парсыны түрікке, түрікке күрдіні, күрдіге арабты қарсы қойып, біріне-бірін мəңгілік жау еткен АҚШ үкіметі адамзатқа қауіпті бұл əрекетін əлі де толық жүзеге асыра алмай отыр. Олардың Сирияны талқандауына кедергі келтіріп отырған Ресейді «ата жауы» санауы сондықтан. Сирия жойылса Ресей Жерорта теңізіне шығу мүмкіндігінен айырылып тынысы тарыла түседі. Сонда АҚШ Таяу Шығыс пен Парсы Шығанағында еркін сайран салады. Мұндайды мың шақырымнан сезетін Мəскеу бұған қалай көнсін. АҚШ-тың əлем «əміршісіне» айналуына бірден-бір тосқауыл қойып отырған – Ресей. Кедендік Одаққа кіруге дайындалып отырған Украинаны азғырып, ағайын ортасына «от салып» отырған - АҚШ. Өйткені, Ресей мен Украина одақтасса ешкімге əл бермейтініне көзі жеткен АҚШ, 6 миллиард доллар төгіп Украинаның заңды президентін тақтан тайдырып, дегеніне жетіп отыр. АҚШ тұтатқан от, үлкен өртке айналып, бүкіл əлемді шарпуы мүмкін. Мұхиттың арғы жағындағы «үй-жайы бөлек» АҚШ-қа бəрібір болса, «бір ауылда» тұратын еуропалықтар қатты мазасызданды. Франция мен Германия «оттың» үлкен өртке айналмауына мүдделі болып Астанадан «бір шелек», Ресейден «екі шелек», Минскіден «төрт шелек» су тасып өртті бəсеңдетеміз деп жүрсе, іргедегі поляктар украиндықтардың қолтығына су бүркіп, баяулаған отқа «кірəсін» шашып өршітіп қояды (Мұның себебін кейінгі мақалаларда жазатын боламыз А.А.).
«Минск келісімі» Осы келісім, украиндықтар үшін бүгінде саны 40 миллионнан асқан күрділердің сорына қарай 1923 жылы өткен Швейцарияның Лозанна қаласындағы келісімдей болып жүрмесе болғаны. Өздеріңізге белгілі, «Лозанна келісімі» күрдтерді мемлекеттілігінен айырған болатын. Төрт мемлекеттің территориясына шашыраған күрдтердің қайғысын ешкімге бермей-ақ қойсын.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Украинадағы бүгінгі жағдай əлемге ықпалы жүретін, Президенттер мен Премьер, Канцлерлерді сабылысқа түсірді. Соғыс жағдайында тұрған Украинадағы жағдайға байланысты Меркель мен Олланд бірде Мəскеу, бірде Минск арасын жол қылып екі жақты келісімге келтіргендей болды. Келісімге сəйкес екі жақтан оқ борату мүлдем тыйылмағанымен, сəл саябырсығандай. Десек те, Дебальцево қаласындағы ұрыс əлі де жалғасуда. Осы жергілікті соғысқа Украина мен оның жақтасы АҚШ, Ресей тарапын кінəласа, Ресей бар кінəні соларға артуда. Күні кеше АҚШ-тың вице-президенті Джо Байден «Минск келісімі» бұдан əрі бұзыла беретін болса, Ресейге қысым одан əрі күшейетінін мəлімдеді. Дебальцево үшін ұрыстар тоқтар емес. Бейбіт кезеңде 25 мың адам мекендеген бұл қалада қазір 7-ақ мың тұрғын қалған. Екі жақ та бұл қаланы уыстан шығарғысы жоқ. Себебі, Донецк мен Луганскіні жалғап тұрған бұл елді мекен үлкен жолдың бойындағы стратегиялық аймақ. Риа-Новости-дің хабарлауынша украин əскерлерінің соғысуға ниеттері жоқ. Ал Ресей жасақшылары «өлсек те отбасымызды қорғап өлеміз» деп жан аямай шайқасуда. Қоршауда қалған украиндықтар біртіндеп тұтқынға беріле бастаған. Ресей Президенті осы мəселеге байланысты, төмендегіше мəлімдеме жасады. «Қоршау ішінде қалғандар, бұзып өтуге əрекет жасайды. Сырттағы украин əскері, іштегілерді құтқару үшін ұмтылады. Ал жасақшылар бұған барынша қарсыласады, осылайша шексіз жалғаса бермек. Мен сондықтан Украинаның билік басындағылардан іштегі əскерлерінің қаруын тастап, берілуіне кедергі келтірмеулерін қалар едім». Осы ұрыстарда ДХР басшысы Александр Захарченко аяғынан жарақат алды. ДХР-дың қорғаныс министрлігінің өкілі Эдуард Басурин Дебальцево қаласының 80-пайызын бақылап отырғанын, енді жеке тұрғын үйлер орналасқан секторларды басып алса, қала толығымен ДХРдың билігіне көшетінін мəлімдеді. Қалай десек те, «Минск келісімі» толық орындалмағанымен алға жылжу бар. Бұл əрине, Конгресспен қаржысын келісіп, Украинаға апаратын қару-жарағын сайлап, НАТО-ның 600 əскери инструкторын дайындап отырған Обамаға, АҚШ-қа ұнамасы анық. Əзірге кіжінген Обама мен тістенген Путиннің райларынан қайтатын түрлері жоқ. Не дейміз? Əжеміздің сөзін қайталаймыз да...
900 минут эфир уақыты, сондай-ақ, «Халық сөзі» жəне «Правда Востока» газеттерінде 10 беттік жарнамаға сайлауалды бағдарламасына орын берілетіні көрсетілген. Бұл мүмкіндікті əзірге ешбір үміткер пайдаланып отырған жоқ. Алайда Акмал Саидов Сурхандария мен Қашқадария облыстарындағы сайлаушыларымен кездесіп, үгіт-насихат жұмыстарын бастап кетті. Ал Нариман Умаров болса Қарақалпақ Республикасы мен Хорезм облыстарын аралап жүр. Ең негізгі үміткер – Өзбекстан Либералды Демократиялық Партиясынан ұсынылған Ислам Каримовтан ешқандай хабар-ошар жоқ. Сайлау болса қыр астында, бір ай, бір апта ғана уақыт қалды. Президенттің баспасөз қызметі мен ресми БАҚ-тары лəм-мим деп тіс жарар емес. Бұл үнсіздік өзбекстандықтарды ғана емес, шетелдіктерді де алаңдатып, əртүрлі ойға жетелеуде. Қырғызстандағы бір миллионға жуық, Тəжікстандағы 2 миллион, Түрікмендегі 1 миллионға жақын, Ауғанстандағы этникалық өзбектер атамекендеріне қарап құлақтарын түруде.
«Құлан құдыққа құласа...» Қызықтың көкесі 16 ақпан күні болды. «Узбекистон» жəне «Ёшлар» телеканалдары халықтық демократиялық партиясынан Президенттікке үміткер болып тіркелген Хотамжон Кетмонов жөнінде кеңейтілген материалдар ұсынып, жұртты айран-асыр етті. Сайлауалды бағдарламасымен шыққан Кетмоновтың бір сөзін қалдырмай эфирден ұсынды. Үміткер өзіне-өзі нық сенімді, мемлекет басшысына лайықты адам болып көрінді. Кетмоновты тыңдаған халық, оның таққа бірденбір үміткер ретінде қабылдады. Кетмоновтың өзі де, оны қолдап сөйлегендер де Ислам Каримов туралы жақ ашпады. Өзбекстан үшін бұл жағдайды оқыс оқиға ретінде қабылдауға болады. Шынымен-ақ «құрбақалардың құлақта ойнағаны» ма? 2007 жылы Президенттік сайлауда балама үміткерлердің бəрі де Ислам Каримов туралы оның мемлекетке сіңірген еңбектері жөнінде қайта-қайта айтып, оның сөзінен цитаталар келтіріп отыратын. Тіпті өздерінің сайлауалды бағдарламаларының жартысына жуығы И.Каримовтың сөздерінен құралатын. Каримовтың өзі өткен сайлауда өте белсенді болған еді. Жəне оның əр кездесуі орталық телевидениеде толық көрсетіліп жататын. Ал, биылғы сайлау жақындап қалса да И.Каримов еш жерден көрінетін емес. Өзбекстанның барлық газеті де, радиосы да, телеарналары да ауыздарына су толтырып алғандай. Сондықтан болар ол кісінің науқасының ауыр екені ел арасында жиі сөз болып отыр. Осылай жалғаса берсе ӨЛДП-ы биылғы сайлаудан сырт қалуы əбден мүмкін. Сонда президенттік сайлауда үшақ үміткер қалмақ. Олардың аты-жөні жоғарыда аталған болатын. Егер оқиға мұнан ары осылай өрбитін болса «екпіні» қатты Кетмонов президенттік таққа жетпей тоқтамайтын секілді. Бұлардан бөлек, ел ішіндегі «ташкенттік», «ферғаналық», «самарқандтық» т.б. топтар мен Каримовтың екпінімен елден қуылған Еуропадағы, АҚШ-тағы, Түркиядағы оппозиционерлерді есептен шығаруға əсте болмас. Ал ИГИЛ-ға былтыр қосылған «Өзбекстан Ислам қозғалысының» жөні тіптен бөлек. Бейбітшілікті жақтайтын біздер үшін көршілеріміздің тыныштығы аса қымбат.
№07 (212) 20.02.2015 жыл
3
ИГИЛ-дың пиғылы... Әлемге қауіп төндіруде
Ə
лемдік саясатта діннен қуатты қару жоқ. Себебі, дін əрқашан да түрлі сенімдегі, керек десеңіз, бір сенімдегі адамдардың таластартысына, қызу дисскусия алаңына айналған. Көп жағдайда, арты қан майданға айналған. Мысалға, крест жорықтарын немесе католиктердің 30 мың протестантты бір түн ішінде қырып салған Варфоломей түнін алуға болады. Бүгінгі мақалада сөз болайын деп отырған ИГИЛ террорлық ұйымы. ИГИЛ(Исламское государство Ирака и Леванта) – Ирақ пен Леванттың ислами мемлекеті. Сирия мен Ирақтың жерінде əрекет етіп отырған террорлық, шариғат негізінде құрылған ұйым. Ұйымның бас пəтері Сирияның Ракка қаласында орналасқан. Левант деп отырғанымыз бұрынғы Францияның отарында болған Иордания, Сирия, Ливан, Ирақ елдері. Қазақша баламасы Шам елдері. Ұйым 2006 жылы Ирақ жерінде құрылды. Құрамына 11 радикалды ислами ұйымдар енді. Басшылығына жергілікті əл-Каида ұйымы келді. Ұйымның негізгі идеологиясы антишиіттік, панисламизм. Панисламизм – əлемдегі бүкіл мұсылмандардың бір тудың астына бірігуі. Ұйымға мүшелер саны 50 мың мен 200 мың адам арасында. Бұл дегеніміз тұтас бір мемлекеттің тұрақты əскеріне парапар. Қазіргі таңда, əл-Каидадан да радикалды ұйым болып отырған осы ИГИЛ. əл-Каида ұйымының өзі 2014 жылдың ақпан айының басында ИГИЛмен қарым-қатынасын үзгенін жариялады. 2013 жылдың 9 сəуірінен бастап ұйымның аты ИГИЛ болып ауысты. Содан бастап ИГИЛ ұйымы Сириядағы азамат соғысына араласты.
Ə
р ай сайын ИГИЛ-дың қатарына мыңдаған шет ел азаматтары қосылып отыр. Сирия мен Ирақ жерінде Франция, Канада, АҚШ, Марокко, Германия, Ресей Федерациясы елдерінен келген 80 мыңнан астам адам бар. Ұйымның бұрынғы мүшесінің айтуынша, ИГИЛ-дің Батыс елдерінің əр қайсысында кем дегенде 1 астыртын əрекет ететін тобы бар екен. Олардың мақсаты террорлық акт ұйымдастыру, сол елдегі жағдайды тұрақсыздандыру. Ұйымның басты мақсаты – ең кемі Ирақ пен Шам жерінде сунниттік бағыттағы ислами мемлекет құру. 2014 жылдың қаңтарында ИГИЛ мен «Мұджахиидтер əскері», «Ислам фронты», «əн-Нусра фронты» ұйымдары арасындағы соғыстан 3 мыңнан астам бейбіт тұрғындардың өмірі қиылды. Ұйымның атағы 2014 жылдың жазында Ирақтың солтүстік жəне батыс жерлері мен Сирия жеріне шабуыл жасап, басып алуынан кейін шықты. Ұйым 2014 жылдың 29 маусымында Ирақ пен Шам жерінде өздерін халифат қылып жариялады. Халиф болып шейх Əбу Бəкір əл-Баңдади сайланды. ИГИЛ ұйымының Сирияның Ракка қаласында билігі орнағаннан кейін ұйымның кейбір шет ел мүшелері өздерінің куəліктерін отқа жағып, азаматтыққа мұқтаж еместігін қалың бұқара алдында көрсетті. Түркия БАҚтарының айтуына қарағанда, ИГИЛ ұйымы Сауд Арабиясындағы Арар қаласын басып алып, сол жерден өздерін террорлық əрекеттерін жүргізбекші. ылтырғы жылдың маусымында ИГИЛ-дің мүшесі Əбу Тұраб əлМұқаддаси Меккедегі Қағбаның бұзылатынын айтты. Оның айтуы бойынша «Алланың рұқсатымен, шейхіміз əл-Бағдадидің басшылығымен біз Қағбаны бұзып, тасқа табынатындарды өлтіреміз. Адамдар Меккеге Алла үшін емес, тасты ұстап қайту үшін барады». Мінеки, осындай пиғылдары да бар екен. 2014 жылдың қыркүйек айында ұйым Иранға шекаралас жерлерде күшін жинап жатыр деген хабар тарады. Бірақ, Иранның ІІД бастығы Абдулла Реза Фазли бұл ақпаратты жоққа шығарды. Сонда да, ұйым жақын арада Иранға шабуыл жасауы мүмкін. 2014 жылдың сол қыркүйек айында ИГИЛ Ресей Федерациясына арналған бейне түсірді.
Б
Бейнеде ұйым Ресейдің оңтүстігінде соғыс жалынын тұтатып, Чечня мен Кавказ өңірін босатуға уəде берді. ИГИЛ ұйымы осы күнге дейін басқа сенімдегі мыңдаған адамды өлтірді. Олар шиіттер, христиандар, иезуидтар. Ал, тағы да мыңдағаны террористтердің арнайы концлагерлерінде тұтқында отыр. ИГИЛ-дың Ирақ жеріндегі агрессиялық əрекетінің кесірінен 13 мың отбасыдай «босқын» атанды. Ирақ үкіметі ИГИЛ-дың əрекетіне қарсы тұру үшін халықаралық ұйымдардан көмек сұрауға мəжбүр болды. Ресей Федерациясы ұшақтар мен артиллериялық ракеталар жүйесін берді. Ал, АҚШ болса ұйымның бақылауындағы он шақты жерлерге əуе соққысын жасады. 2014 жылдың қазан айының басында АҚШ үкіметі Бағдад қаласынан 20 шақырым жерде орналасқан əуежайды ИГИЛ ұйымы əскерінен қорғау үшін «Апачи» əскери тікұшақтарын берді. Осыдан 5 күн бұрын ИГИЛ ұйымы Мысырдың 21 азаматын өлтірді. Жауап ретінде Мысыр ертеңіне ұйымның Ливиядағы лагерлеріне əуе соққысын жасады. Осыдан екі күн өткен соң Ирақтың солтүстігінде орналасқан əлБағдади қаласында 45 адамды тірідей өртеп жіберді. л енді басқа да террорлық топтардың ИГИЛ ұйымының құрамына кіргені туралы бір ауыз сөз етсек. Мысырдағы «Ансар Бейт əл-Мақдис» ұйымы 2014 жылдың қарашасында өзінің ИГИЛ ұйымының құрамына кіретінін мəлімдеді. Ал, 2015 жылдың 10 қаңтарында «Техрике Талибан Пəкістан» ұйымының бұрыңғы мүшесі Əбу Омар Макбул талибан топтарының Хафиз Саид Ханның қол астына бірігіп, ИГИЛ-дың басшысы Əбу Бəкір əл-Бағдадиге қосылатынын жария
А
етті. 2014 жылдың 6 қазанында «Өзбекстанның Ислам қозғалысының» басшысы Усман Ғози өзінің ұйымының ИГИЛ-ға қосылатынын мəлімдеді. Мысыр мен Пəкістан біздің елімізден алшақ жатқанымен дəл түбіміздегі көршіміз Өзбекстанда да ИГИЛ ұйымының жақтаушыларының пайда болуы өте алаңдататын мəселе. 2014 жылдың маусымында ИГИЛ-дың мүшесінің саны 12 мың адамға жетті. Сол жылдың 11 қыркүйегінде ұйым мүшелерінің саны 20-35 мың адам аралығына жеткен. Ирақтық Күрдистан басшысы Фуад Хусейннің мəліметіне қарағанда 2014 жылдың қараша айында ұйымның мүшесінің саны 200 мың адамға жеткен. йымның негізгі қаражат көзі болып қылмыстық əрекеттен түскен пайда болып есептеледі. Мысалы тонау, тұтқындарға ақша талап ету. Ирақтың ірі қалаларының банктерін тонағаннан кейін ұйымның қаражаты 7 миллиард АҚШ долларына жеткен. Тек Мосул қаласындағы банкінің өзінен-ақ 500 миллион доллар түскен. Тек 2014 жылдың маусымында ИГИЛ ұйымы Мосул қаласындағы Ирақтың Орталық Банкісінің филиалынан 900 миллион мен 2 миллиард арасындағы қаражат ұрлаған. Бұнымен қатар, ұйымды Парсы шығанағындағы жеке инвесторлар да қаржыландырады. Иран парламентінің мүшесі Мохаммед Салех Джокардың мəлімдеуінше, Ирақ жерінде террорлық əректтер жасау үшін ұйым 4 миллиард доллар көлемінде қаржы алыпты. ИГИЛ халифаты сонымен қатар, Ирақ пен Сирия жеріндегі мұнайды да саудалайды. Мұнай арқылы ұйым шамамен күніне 3 миллион доллар ақша табады.
Ұ
Қазіргі таңда ИГИЛ-дың пиғылы осындай. Осыдан 2 жыл бұрын Таяу Шығыста көріне бастаған бұл ұйым осы күнде Орта Азияға жақындап келе жатыр. Шыназ АЛМАЗҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА - 550 ЖЫЛ Тəуелсіздік – қазақ халқының басына қонған бақыт құсы. Осы тəуелсіздік жемістерінің бірі – ел тарихын есімдері өшпейтін тарихи тұлғалар арқылы зерделеу. Тарихи тұлғалар əр кезеңде ғұмыр кешсе де бүкіл саналы өмірін, қажыр-қайратын, дарыны мен талантын елі мен жерінің көсегесін көгертуге сарқа жұмсаған. Халық елдің іргесін бекемдеп, шаңырағын шайқалтпауға теңдессіз үлес қосқан хандарымен, қара қылды қақ жарып төрелік айтқан ақылман билерімен, айыр көмей, жез таңдай жырау – шешендерімен, ел тағдыры сынға түскенде қасықтай қанын аямаған жаужүрек батырларымен айдынды да, айбынды болған. Олардың аңызға айналған аттары, өміртіршілігі, арман-аңсары кейінгі ұрпақ үшін өнеге, ғибрат.
Ұлтжанды ұрпақты тəрбиелеп өсіру, əрбір адамның келешек алдындағы парызы
Мүсірəлі Тікешұлының мемлекеттік қайраткер ретіндегі сапалары жарқырай көрінген. Бас əзіреті ретінде оның Тəуке хан түздірген «Жеті жарғы» атты Ата заңына қосқан үлесі аз болмаған. Ол заң баптарын шариғат нұрымен айшықтап, ажарлай түскен. Мүсірəлі ұсынған мұсылмандық 8 қағида мынадай: 1) Алла алдында барлық пенделер тең құқықты. Ислам дінін таныған, мойындаған, өз ықтиярымен мұсылмандық жолды ұстанған əрбір адам алланың бұйрықтары мен қағидаларын орындауға міндетті; 2) Тіл - əрбір адамның тіршілікте түсінісіп,
МҮСІРӘЛІ ҚОЖА – Қазақ халқы қиын-қыстау кезеңдерге толы тарихында дара туған, болмыс-бітімі ерекше тұлғаларға кенде болмаған. Осындай тұлғалардың бірі – Тəуке хан тұсында оның Жарлығымен Бас Əзірет болып тағайындалған Мүсірəлі Тікешұлы. Тарихымызда айтылатындай мұрагерлік жолмен Қазақ хандығының билік тізгінін қолына алған кезде (1680ж.) Тəуке ел ағасы жасына келіп ақыл тоқтатқан, мемлекет ісіне араласып, мол тəжірибе жинақтаған білікті жан болған. Таққа отырып, əке ісін жалғастырып, оның саясатын жүргізгенімен, оны жүзеге асыруға келгенде бұрыңғы сүрлеумен кетпей, өзіндік жол таңдаған. Тəукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп, оның шын мəнінде көреген басшы, ақылды реформатор екенін танытатын қасиеті де осы өзіндік жолмен жүруінде делінеді. Тəуке ханның елі үшін сіңірген еңбегі екі қырынан танылған. Оның біріншісі – елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел алдырмағаны. Екіншісі – елдің ішкі жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тəртіпті орнатуы. Ол төңірегіне жеке басының қасиеті, беделімен елдің ауызбірлігін бүтіндейтін ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарған. Тарих дерегі сол кезде Тəукенің қасында Ұлы жүз Əлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек, Кіші жүз Байбекұлы Əйтеке, Қырғыз Қарашораұлы Көкім, Қарақалпақ Сасық би, Қатаған Жайма секілді даналық сөзімен, əділет ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен елге жаққан атақты билердің болғанын айтады. Осының арқасында Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырған. Сондықтан да халық оны «Əз-Тəуке» деп ардақтап, əулие тұтқан, тарихшылар «Қазақ ордасының Ликургі» деп бағалаған. Əз Тəукенің тағы бір көрегендігі дінді мемлекеттік идеологияның өзекті тармағы ретінде шебер пайдаланғандығы. Ол ықпалды дін өкілдерін төңірегіне топтастырып, ел ішінде діни мектептердің, медреселер мен мешіттердің ашылуына барынша мəн берген. Дінбасылық қызметті мемлекеттік құрылымға енгізуі - Əз Тəукенің ел билеу саясатындағы сара жолы, өзіндік қолтаңбасы. Дəл осы тұста тарих сахнасына бұдан əрі есімі Əз Тəукемен қатар аталатын жаңа тұлға көтерілді. Ол – Мүсірəлі Тікешұлы. Дінбасылық мемлекеттік қызмет болғандықтан ол ханның құзырынсыз тағайындалмаған. Бас əзіретті таңдағанда сынақ өткізілген жəне оған қатысуға тек қожалардың
Батырхан Өмірзақов – 1936 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Төле би ауданы, Нысанбек ауылында туған. Омбы қаласындағы КСРО ішкі істер министрлігінің арнайы полиция мектебін үздік бітіргеннен кейін Ақмола облысында ішкі істер басқармасының саласында қылмыстық іздестіру бөлімінде шұғыл уəкіл, аудандық соттың, арнайы əскери соттың төрағалары, Оңтүстік Қазақстан облысында облыстық ішкі істер басқармасында тергеуші, тергеу басқармасының бастығы, штаб бастығы, Шымкент қаласында Абай, Əл-Фараби аудандарында милиция бастығы болып қызмет атқарған. Заңгер мамандықты толық меңгерген, қоғамда заңдылықты нығайту мен қылмыспен күрес жолында 45 жылдан астам еңбек сіңірген. Отставкадағы милиция полковнигі. ОҚО ішкі істер органдары мен ішкі əскерлер ардагерлері кеңесінің төрағасы. Бəкең заң саласының маманы болғанымен, шығармашылықтан да қол үзбеген. «Қанағат болған өлшемім», «Тарихқа тағзым», «Поклонение истории», «Атаусыз қалған жоқсың» атты төрт кітаптың авторы. – Дүниеге адам болып келіп, қатардағы бір азамат ретінде, шамашарқыма қарай еңбек етіп өмір кешкен жағдайым бар. Сондықтан Абай сілтеген сара жолды дұрыс деп, сол бағытты қолыма ту етіп ұстап, өмірдегі көргенімді, білгенімді, оқығанымды, тоқығанымды, ой толғамымды, өз жеке көзқарасымды іште сақтап тұншықтырмай, қысқаша қағаз бетіне ақтарып, жайып салуды жөн көрдім. Тарихты білу бар да, тарихтың нұсқаған жолымен жүру бар. Əрбір саналы азамат осыны біліп қана қоймай, адамшылықтың түзу, тура жолына түсіп, жалпының қамы үшін істелініп жатқан іске қараушы ғана емес, қалаушы болып кіріссе асқан абыройдың иесі болатындығына күмəн жоқ. Ол үшін өділеттің жолында кедергілермен тартынбай тартысқа бел байлау ердің ісі. Сонда ғана тарих адамды адастырмайды. Терең үңіліп, байыппен қарайық, адаспайтындай жол іздейік, – дейді Батырхан Өмірзақов. «Қазақ хандығының 550 жылдығына» орай биыл республикалық БАҚ-да көптеген материалдар жарық көруде. Ал Бəкең бұл тақырыпта ертерек қалам тербеп, 2010 жылы «Тарихқа тағзым» атты кітабын жарыққа шығарған. Ендеше, біз осы тарихи əдебиеттерден жинақталған еңбектегі «Қазақ хандығының кезеңдері» деп аталатын үшінші бөлімін назарларыңызға ұсынамыз.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
№07 (212) 20.02.2015 жыл
Ақиқатты тану пəнінен шəкірттерге дəріс берген. Ел жадында сақталған Мүсірəлі Тікешұлының жеке басының қасиеттері жайлы əңгімелер айтылып та, жазылып та жүр. Дарынды тұлғаның туғанына биыл 375 жыл толып отыр. Əйгілі Əз Тəукемен есімі бірге аталатын, сұңғыла ханмен бірге мемлекеттік қызмет атқарған Мүсірəлі Тікешұлының арғы тегі жайлы не білеміз? Ендігі əңгімеміздің бағытын солай қарай бұрайық. Үш жүзге Бас əзіреті болған Мүсірəлінің арғы тегі туралы сүбелі деректі Сүлейменов атындағы Шығыстану ғылымы зерттеу институтының профессоры, тарих ғылымдарының докторы Ə.Момынов жəне басқалардың «Родословное древо М.Ауезова» атты кітабынан оқуға болады. Ғалым тарқатқан
қазақтың шежірелік зердесіндегі ірі тұлға
ғана құқы болған. Мүсірəлі Тікешұлы осы сынақтардан өзінің табиғи талантымен, адам таң қалатындай кереметтер жасай білетін асқан қабілетімен сүрінбей өткен, мерейі үстем болған. Сайыс үстінде оның ел айтатын көріпкелдік, əулиелік қасиеттері жарқырай көрінген, шешуші рөл атқарған. Асқан дарын иесі Мүсірəлі Тікешұлы Тəуке ханның жанында Бас əзіреті қызметін ұзақ жылдар абыроймен атқарған. Адалдығына, əділдігіне, ақыл-парасатына, ерекше дарынына сүйсінген Əз Тəуке Мүсірəліні Əжіқожа деп атаған. Əжі – көне түркі тілінен келген сөз. Ол «аға» дегенді білдіреді. Сонда Əжіқожа дегеннің мағынасын Ағақожа деп түсінуге болады. Бұл есім халық арасында кеңінен тараған. Мүсірəлінің ел арасындағы тағы бір есімі – Сопы Əзіз. Осындағы, «əзіз» - араб тілінен аударғанда қадірлі, қымбатты, құрметті дегенді білдіреді. Сонда Сопы Əзіз деген қадірлі, қымбатты, құрметті Сопы болып шығады. Мінеки, Ұлы Пір атанған Мүсірəлі қожаны халық осылайша бағалаған, ұлықтаған. Мемлекеттік қызметті атқару тұсында
ұғынысып, бір-бірімен қарым-қатынас жасауының құралы. Əр халықтың өз ана тілі бар. Оны білу, қадірлеу жан тазалығына келіп аяды. Өз халқының тілін жетік біліп қастерлеу – жас ұрпақтың ел алдындағы перзенттік борышы; 3) Өмір – Алланың адамға берген сыйы мен бақыты. Өсімдік, жан-жануарлар, тау, тас, теңіз, су оларды көтеріп тұрған жер адамға берілген сый, ырысы – несібесі,қажеттілік. Əрбір адам табиғатпен үйлесім тауып, тіршілікте тепетеңдігін қастерлеп сақтап отыруға міндетті; 4) Аллаға құлшылық етіп, жаратқан ие парыз еткен міндеттерін орындап отыру – азаматтық борыш. 5) Туыстық жеті атадан аспай құда-жекжат болып қыз алып, қыз беруге болмайды; 6) Əрбір адамның қаны таза, жүрегі мейірімді, ұлтжанды, парасатты болып өсуі үшін аралас некеге тиым салынады; 7) Ел теңдігі, ру, жесір, жер дауы басқа да тұрмыстық кикілжіңдері «Жеті жарғы» қағидалары аясында шешіледі. Жеке адамдардың, батырлардың өзімшілдігінен өш алуына, қан төгуіне тиым салынады; 8) Ел бірлігін сақтау, діні берік, ұлтжанды ұрпақты тəрбиелеп өсіру, əрбір адамның келешек алдындағы парызы. Бұл мұсылманшылық қағидалар Əз Тəукенің «Жеті жарғысымен» бірдей дəрежеде қолданылып, елхалқына қызмет еткен. Қарап отырсақ дана бабамыз осы қағидаларында адам өмірінде, ұрпақ тəрбиесінде маңызы айрықша зор мəселелерді сол кездің өзінде-ақ көтерген екен. Əсіресе, «əрбір адамның тіршілікте түсінісіп, ұғынысып, бір-бірімен қарым-қатынас жасауының құралы» деп, бүгінгі таңда да өзекті болып отырған тіл мəселесін, «... Əрбір адам табиғатпен үйлесім тауып, тіршілік тепе-теңдігін қастерлеп, сақтап отыруға міндетті» деп, қазіргі уақытта барша əлемді алаңдатып отырған экологиялық мəселелерді қамтуы, оған мəн беруі оның көрегендігінің, білімдарлығының белгісі дер едік. Мүсірəлі Тікешұлының ғалымдық-ұстаздық қызметі туралы да айтпай кетуге болмайды. Ол Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи медресесінде оқып, Ақиқатты (Алланы) тану тағлиматының (ғылымының) ахуны деген мамандық алып шыққан. Кейіннен осы медреседе Қожа Ахмет Яассауи ілімі бойынша
М.Əуезовтің тектік шежіресінде былайша жазылған: Аллах-берди-шейх (имена его сыновей Өтеш [Өтеген] – шейх, Тикеш – шейх, Ибрахимкул, среди сыновей Тикеш шейха известен Мусир /Мусир Али – шейх/, духовный предводитель племени Алшын/Керейт; его сын – Косым –шейх, основатель рода «Косым-кожа»). Осы шежіреге сүйенсек Аллах-берди шейх (Аллаберді шейх) Камал ад-дин шейхтың (Бақшайыш шейхтың) он алтыншы ұрпағы. Ал Камал ад-дин шейх (Бақшайыш шейх) – заманында түркілер арасындағы сопылық ілімнің басында тұрған Исхақ бабтың он алтыншы ұрпағы. Осы Исхақ бабтың тоғызыншы ұрпағы Ибрагим атадан – Қожа Ахмет Яссауи туады. Исхақ бабтың əкесі Абу ар-Рахман. Ал Хазыреті Алиден Абу ар-Рахманға дейін былай тарқатылады: Хазыреті Али – Мұхаммед Ханафия – Абу ул-Фаттах – Абу ул-Жаббар – Абу ул-Қаххар – Абу ар-Рахман. Мінеки, таңғажайып кереметімен Үш жүзге Ұлы Пір болған Мүсірəлі əулиенің əріде Əзірет Əлі, беріде Исхақ баб пен Бақсайыс атаның тікелей ұрпағы екеніне анық көз жеткізіп отырмыз. Кемеңгер Əз Тəуке ханның Мүсірəлі Тікешұлының арғы тегін білген. Оның өзі түздірген əйгілі «Жеті Жарғысында» төрелер мен қожаларға ерекше құқық беру арқылы билікті нығайту мақсатын көздегені анық байқалады. Ол Бас əзіреті қызметіне «дін аша» келген қожаларды лайық деп санаған. Осы
себепті Бас əзіретін таңдау сайысына əр тараптан олардың өздері пір санайтын қожалар түседі. Атап айтсақ, Ұлы жүзден – Айқожа, Орта жүзден – Шортанбай қожа, Кіші жүзден – Мүсірəлі қожа, қарақалпақтардан – Күнқожа, қырғыздардан - Бекқожа, өзбектерден Асадулла қожа осы сайысқа қатысқан деп айтады. Дүркіреген сайыста «Исламның қылышы» атағын алған Əзіреті Əли Мұртаза ибн Абу тəліптің жетінші ұрпағы саналатын Исхақ бабтай алыптан тарайтын Мүсірəлі қожа да көріпкелдік қасиеттерін жарқырата көрсеткен. Сайыстың барлық сынақтарынан мүдірмей өткен Мүсірəлі бабамыз Бас əзіреті қызметіне лайық деп саналған. Мүсірəлі əулиенің діни сауаттылығы мен таңғаларлық ерекшелігі ғайыптан пайда болған емес, бабадан атаға жəне атадан балаға ауысқан – тектілік. Халық арасында Əжіқожа, Сопы Əзіз атанған Мүсірəлі Тікешұлы 1839 жылы Бұқара хандығына қарасты Керіз деген жерде дүниеге келген. Мүсірəлінің елді таңғалдырған кереметтері аз болмаған. Оның жеті өлікке жан бергендігі, сиырдың ішіндегі бұзауының түрін, түсін, жынысын айтып беруі жəне одан да басқа табиғи таланты мен қабілеттері туралы əңгімелер өз алдына бір төбе. Жасы ұлғайып ауруы меңдеген Тəуке хан дүние салғанда оның иманын үйіріп, оң жағына жатқызған, жаназа намазын оқып, өз қолымен Қожа Ахмет кесенесіне жерлеген де осы Мүсірəлі бабамыз. Ол өмірінің соңғы сəттерін Баб Ата-Исхақ баб əулиенің басында шырақшы болып өткізген. Мүсірəлі қожаның балалары – Сібірəлі, Нұржан, Сүгірəлі, Дербісəлі, Мұхамбетəлі, Сауранбай, Дос, Қосым. Балаларының бəрі қазақ руларының ішінде діни-ағарту ісімен айналысқан. Сауранбай атты баласы Қожа Ахмет тұрбатында жерленген. Балаларының ішіндегі ең əйгілісі Мүсірəлі бабаның үшінші əйелі, қалмақ қызынан туған Қосым кіші жүз арасында Пірлік құрған. Көріпкел əулиелігімен аты аңызға айналған. Кіші жүздің Əлім руы арасында «Қожаны айтсаң Қосымды айт» деген сөз қалған. Қосым əулиенің қорымында онымен қатар Жалаңтөс бахадүрдің немересі Дəулет бақсы, Əйтеке бидің Өтебас деген ұлы жəне белгілі Сартай батыр жерленген. Бұл сол дəуірдегі Пірдің қабатына,маңына,аяғына барып жату өз алдына үлкен бір мəртебе болғандығының дəлелі. Жалаңтөс бахадурдың Қожа Хошим Дагбетидің, Əмір Темірдің Саийд Бараканың аяқ жағынан орын алуы Алланың ілімін мойындау,бендеге Алланың берген мəртебесін мойындау болған. Қосымқожаның балаларының ішіндегі ерекшесі-Əбжел. Бұл кісі де Кіші жүзге Пірлік жасаған.
Мен Мүсірəлі бабаның Қосым əулие атанған баласының тікелей ұрпағымын. Біз есімі исі қазаққа мəшһүр Мүсірəлі бабамыздың Бақшайыш əулие ұрпағы екендігіне қанықпыз. Бақшайыш атаның Өзбек ханның тұсында Дешті Қыпшаққа имам болғанын естен шығармаған жөн. Бақшайыш бабамыз Ақтөбе маңында не дəуір уақыт тұрақтаған. Сол өңірде Бақшайыш атты өзеннің бар екендігі мұның дəлелі бола алады. Қазіргі кезде əйгілі бабамыздың өмірі мен қызметі, олардың ұрпақтары жайлы деректерді жинастырып, жүйелеп жатырмыз. Қасиетті əулие Бақшайыш бабаның тікелей ұрпағы, ұзақ жылдар бойы Тəуке ханның жанында дінбасы болып қызмет атқарған, ел-жұртын имандылыққа баулыған, қазақ жерінде тыныш, берекелі заманның орнауына өлшеусіз үлес қосқан тарихи ірі тұлға – Мүсірəлі Тікешұлының есімі оның ұрпақтарының жадында мəңгілік сақталады.
Жайық өзенінің бойындағы Сарайшық қаласында қайтыс болды. Қасым хан қайтыс болғаннан кейін хан тағына 1521 жылы Жəнібек ханның немересі, Қасымның баласы Мамаш отырды. Ол өзара ала ауыздықтың құрбаны болып, 1523 жылы қарсыластарының қолынан мерт болды. Мамаш хан қайтыс болған соң, хандық билік Жəнібек ханның Жəдігінің баласы Тахирге 1523 жылы тиді. Ол өзінің қабілетсіздігінен мардымды іс істей алмады да, немере ағасы Қасым хан нығайтып берген деңгейде ұстай алмай,хандықты əлсірете бастады. Ол қырғыздардың ортасына көшіп барып, билікті тек сол аймақта жүргізді. Қырғыздардың арасында 1533 жылы қайғылы қазаға ұшырады. Тахир ханнан кейін билік 1533 жылы Жəнібек ханның Айтек деген баласының баласы Бұйдашқа тиді. Бұйдаш ханның
қолынан абайсызда 1580 жылы мерт болды. ақназар хан дүниеден өткеннен кейін 1580 жылы хан тағына Жəнібектің немересі, Жəдіктің баласы Шығай отырды. Шығай хан алысты ойлайтын, ақылды адам болған. Оны əрқашанда Шайбани əулетін билеп отырған көп қолды Баба сұлтанның шапқыншылық əрекеттері мазасыздандыратын. Күшінің оған қарағанда аздығын түсіне білген Шығай хан онымен келісімге келіп өмір сүруді өз бағытына алған. Солай бола тұра 1582 жылғы ара жанжалда Шығай əскерлері Баба сұлтанның əскерінің тас-талқанын шығара жеңгенде Баба сұлтан Сары арқаға қашқан да, оны Ұлы тау маңайында қуып жетіп Қазақ хандығының əскерлері мерт қылды. Осыдан кейін тынбайтын соғыстардан жалыққан Шығай хан 82 жасында өз бетімен 1582
қиян-кескі соғыс жүргізіп, 1645 жылға дейін билік жүргізді. Оның билік мұрасын сол кезде Ташкент пен Түркістанды басқаратын, халық жадында өзінің бір беткей батырлығымен, қаталдығымен «қанішер Абылай» деген атпен қалған, Үргеніш маңында туған Жəнібек ханның Жəдігінің ұрпағы, Уəлибектің баласы Абылай Сұлтан қолдамаған. Абылай бір кездерде Орта жүз бен Кіші жүздің кейбір руларын да басқарған. Оның халық арасында, Ресей патшалығының алдында да беделі жоғары болған. ондықтан онымен аракідік келіс сөздер де жүргізген. Абылай Сұлтан, оның ұрпақтары Жоңғарлармен соғыста мерт болған. Жəнібектің хан атағына ие болғаны болмаса, ел басқару, көршілерімен саяси қарым-қатынас жасау, соғыстарда жауға қарсы тұру шараларының
билік еткен уақыты қысқа болды. Ол хандықтан 1534 жылы айырылды. 1534 жылы хан тағына Жəнібек ханның баласы Махмұдқожа отырды. Оның да хандық дəуірі қысқа болды. Ол 1535 жылы Ноғай князы Сейдякпен соғыста оның баласы Орақтың қолынан қайтыс болды. 1518-1538 жылдар аралығына хан тағында Мамашхан, Тахир хан, Бұйдаш хан, Махмұд қожалар отырған кезеңде Қазақ хандығы əрі қарай нығая қойған жоқ, керісінше оның əлсіреу бағыты көрініс берді. 1535 жылы Махмұд қожа қайтыс болған соң, хан тағына сол жылы Жəнібектің Жəдігінің баласы Тоғым хан тағына отырып екі жыл билік жүргізді. Тоғым ханның тұсында Қазақ хандығының бір көрінісі 1537 жылы Өзбек ханы Убайдулла шапқыншылыққа келгенде сол күшке қарсы тұрып жанкештілікпен соғысқан. Осы соғыста өзі де жəне көптеген Керей хан мен Жəнібек ханның əулетінен шыққан батырлар ерлікпен қаза тапты. Бұл тарихта Сан-Таш шайқасы деген атпен есте қалды. оғым хан қайтыс болғаннан кейін, 1538 жылы Жəнібек ханның немересі Қасым ханның баласы Хақназар хан тағына отырды. Хақназар өзін үлкен саясаткер, қолбасшы ретінде қазақ хандығын жоғары деңгейде нығайтып, ыдырай бастаған рулардың барлығын біріктіріп, асқан даналықпен билікті 42 жыл жүргізді. Қазақ хандығында бұдан бұрын, кейінде, осыншама уақыт елді ұзақ билеген хан болған емес. Хақназар хан өзінің жауласып жүрген Шайбани ұрпақтарының бірі Бабасұлтанның
жылы хан тағынан түсіп, діни жолды ұстанып жүріп, Ходжент қаласында қайтыс болды. Артында үш əйелінен, біріншісінен екі бала, екіншісінен екі бала, үшіншісінен төрт ұл, барлығы сегіз ақылды ұлдарын қалдырды. ығай ханның орнына хан тағына 1582 жылы оның ұлы Тəуекел отырды. Ол əскери білімді меңгерген, батыр да, батыл адам болған. Ең керемет қасиеті – отансүйгіштік. Тəуекелдің тұсында қазақ хандығы жоғарғы деңгейде нығая түсті. Ел ішінде оған Хақназар ханның ұлдары Мунгабай мен Дінмұхамед қарсы шығып жүрді. Көрші хандықтармен қарым қатынасты дұрыс ұйымдастыра білді. Қазақ хандығының есесін ешкімге жіберген емес. Негізгі соғыстары Шайбани əулетіне қарсы болды да, олардан ұтылған жоқ. Түркістан, Ташкент, Фергананы бағындырып, қазақ хандығына қосты. 1598 жылы Шайбанидтермен соғыста жарақат алып, сол жарақаттан қайтыс болды. Тəуекел хан қайтыс болғаннан кейін хан тағына оның інісі Шығай ханның екінші баласы Есімхан 1598 жылы отырды. Аса ірі саясаткер əскери қолбасшы, дархан ақыл иесі, ірі іскер, көреген басшы билік құрған кезінде, өзінің бойындағы бар қасиетін таныта білді. Есімхан тұсында қазақ хандығы нығая түсіп, ең жоғарғы биікке көтерілді. Жалпы руларды біріктіріп, орталық хандық мемлекеттік билікті ұстай білді. Есімхан 1628 жылы қайтыс болды. 1628 жылы Есімханның орнына хан тағына оның үлкен баласы Жəнібек отырды да, аз уақыт Жоңғарлармен
барлығы оның інісі Жəңгір Сұлтанның қолында болды. Сондықтан ол соғысқа өзі тікелей араласып жүрді. Жоңғарлар Жəңгір Сұлтанды 1635 жылы тұтқынға алып, оны 1642 жылы босатты. Осыдан кейін 1644 жылдан бастап барлық шет көршілермен келіссөз жүргізу Жəңгір Сұлтанның мойнында болды да, ол ханның ролін атқаруға кірісті. Ол əкесінің жолын жалғастырып, қазақ хандығы іргесінің нығаюына үлкен үлес қосты. Өз кезінде ірі мемлекет қайраткері ретінде тарихта қалған көрнекті қолбасшы. Көрші хандықтармен іскерлікпен қарым-қатынас жасай білді. Самарханның билеушісі Жалаңтөспен де достық қарым-қатынас жасады. Өз отанын сүйе біліп, адал қызмет еткен кемеңгер. Жəңгір хан 1652 жылы Хошауыттардың билеушісі Цэцэннің баласы Галдам соғыс ашып, сол майданда Жəңгір ханды мерт қылды. Жəңгір хан қайтыс болған соң, 16521680 жылдар аралығында қоғамда ішкі ала ауыздықтар күшейіп, жекелеген қуатты қазақ сұлтандары іс жүзінде тəуелсіз болып кетті де бірте-бірте жүзге бөлініп, үш жүздің əрқайсысында өз алдына жеке хандықтар құрылды. Орталық хандық билік құлай бастады. Сол хандықтардың ішіндегі ең қуаттысы Тəуке хан өкіметі болған. Тəуке Есім ханның немересі. Əкесі Жəңгір хан қайтыс болғанда өзі билік жүргізген жүздік тайпасының ең беделді тұлғасына айналғаннан соң, басқа билер де оған сеніммен қарады. Асқан биік беделінің арқасында өзінің артықшылығын қатарластарына мойындатты. Жеке-жеке билер басқарған топтар, өздерінің əлсіздігінен шапқыншыларға
Х
С
Қазақ хандығының кезеңдері К
ерей мен Жəнібек құрған алғашқы Қазақ мемлекеті өз өмірін əрі қарай жалғастыра берді. Ендігі əңгіме арқауы осы қазақ мемлекетінің əрі қарай дамуы мен ол мемлекетті басқарған тұлғалар туралы өрбиді. Керей ханнан кейін Қазақ хандығының тағына 1473 жылы оның немерелес туысы, Барақ ханның баласы Орыс ханның шөбересі Жəнібек отырды. Əбілхайыр Керей мен Жəнібектің ісқимылдарын ешқашан да ұмытқан емес. Аяғы əрқашанда жауласумен өтті. Жəнібек 1480 жылы Қырымда жаугершілікте қайтыс болды. Жəнібек ханнан кейін 1480 жылы Қазақ хандығының билігі Керей ханның баласы Мұрындыққа (кей жерлерде оны Бұрындық деп атайды) тиді. Мұрындықтың өмірі Шайбани ұрпақтарымен шайқасумен өтті. Оны көптен көп ел арасында абыройы өсіп, өз ықпалын күшейтіп келе жатқан Жəнібек ханның баласы Қасым сұлтан мазалады. Осыдан қауіптенген Мұрындық Шайбаниліктерге біраз жерді беріп бітімгершілікке келгенде, осы жағдайға намыстанған Қасым Шайбанилық Мұхаммедке шабуыл жасап жеңіске жетіп, Мұрындықты Ордадан қуып жіберді. Ол Самарханға қашып барып, сол жақта 1511 жылдары қайтыс болды. 1511 жылы Қазақ хандығының тағына халық арасында беделі күшті Жəнібек ханның баласы Қасым хан отырды. Қасым хан өзінің іскерлігімен, Қазақ хандығын біршама нығайтты. Оған Шығыс Моғолстан мен Ноғай ұлысындағы қазақтар қосылды. Əскери қуаты өте күшті болды. Қасым хан 1521 жылы
Т
Ш
4
Ескендір ТƏЖІКЕНОВ, Алматы қаласы
қарсы тұра алмай, оларға жеңіл олжа болып, жүрді. Жоңғар шапқыншылықтары кезінде жерлерінен айырылып, жалпы халық күйзеліске ұшырады. Осыны көрген Тəуке халықты бірлікке бағыттап, мемлекетті бір жерден басқаруды ұйымдастыруды өзінің негізгі мақсаты деп санап, 1680 жылы орталық билікті өз қолына алды. Біріншіден, ол билердің бастарын біріктіріп, билер кеңесін құрды. Бұл құрам саяси, əскери дипломатиялық шешімдерді қабылдағанда шешуші роль атқарды. Билер кеңесін жылына бір рет шақырып тұратын үрдіс орнатты. Кеңесте қабылданған шешім міндетті түрде орындалатындай дəрежеге көтерді. Осындай кеңесті Сайрам қаласының маңындағы атақты Мəртөбеде өткізіп отырды. Осының арқасында халық қайтадан бір ортаға топтасып, бір жерден басқарылып, мемлекеттік ірге күн сайын нығая түсіп, хандық басқару қалпына келтірілді. Барлық дала ережелерін бір жүйеге келтіріп мемлекет деңгейінде оны басқару жолына арналған заң ретінде, уақытысында бабалары Қасым хан мен Есім хан негізін салған бағытта кейбір баптарына жаңаша ұғым енгізіп, заңдар негізі болып саналатын «Жеті жарғыны» билер кеңесінде Мəртөбеде қабылдап, оны қолданысқа ендірді. Осындай жолмен қайта құрылған қазақ хандығы талай Жоңғар, Қалмақ басқыншыларына қарсы тұрып, бірнеше қан төгіс соғыстарда елімізді жерімізді аман сақтап қалды. Мұндай тарихи оқиға тек қана халықтың ұлы тұлғасы көрнекті саясаткер, Тəуке ханның данышпандығының арқасында орын алған. Оның ел мүддесі үшін көздеген мақсаты көп еді. Бірақ елді 38 жыл басқарса да мақсатына жете алмай, 1718 жылы қайтыс болды. Тəуке ханның хандық құрған уақыттарында онымен үзеңгілес ел ішінде асқан беделді Қайып сұлтан болған. Ол 1715 жылдан бастап Тəуке ханмен бірлесіп хандықтың іргесін нығайтуға ат салысқан. Тəуке хан қайтыс болған соң, Қайып хан тағына ие болып, 1719 жылға дейін билік жүргізді. егенмен, ол хандық құрған кезінде қазақ хандығы Тəуке ханның кезіндегідей емес орталық билік əлсіреп, оның қарсыластарының, əсіресе кіші жүзді дербес билей бастаған Əбілхайыр сұлтанның бақталастық іс-əрекетінің негізінде орталық биліктен күш кетіп, аяғы қазақ халқында қайтадан жүздік белес алып, əр жүз өз хандарын сайлай бастаған. Қайып хан жаулармен соғыста қайтыс болды. Бұл көріністе қазақ халқының руға жүзге бөліне бастауына себеп болған. Қайып хан бұл жағдайға тосқауыл бола алмады. Сөйтіп 1719 жылы нақтылай орталық биліктен ажырап қалды.
Д
¦ÄIËÅÒ ҰЛЫ ЖЕҢІСКЕ – 70 ЖЫЛ (Жалғасы. Басы өткен сандарда).
ІІ Б.Moмышұлының пcиxoлoгиялық oйлapына тaлдaу Moмышұлы қазақ əдeбиeті тapиxында əcкeри əдeбиeттің нeгiзін caлyшы ғана eмeс, ол шын мəнiнде кəciби əcкeри əдeбиeтiмiздің aтaсы да. Қазақ xaлқының жayынгepлік caлтдəcтүpі, жаужүpек бaтыpлығы мен epлiгі, қайтпас қаһармандығы, қолбасшылық қабілет-қарымы, əcкepді epлік жacaуға, жayды тaлқандауға, əcкери oпepaциялapды opындayға жұмылдыра aлу қасиеті, шешeндiгі мен тaпқырлығы, пapacaттылығы, дaнaлық cипaты дəл Moмышұлындай eшбір əcкeри тұлғаның бoйынан көpiніс тaба aлған жоқ. Xaлқымыздың acыл қасиеттері, aлғыpлығы мен тocын жaғдaйдан жол тaба бiлyшiлік зepeктiгі, не нəpceні де ақыл тapaзыcына caлып, caлмақтап, дұрыс шeшім қабылдай бiлyі, кемеңгерлігі, нaмыcтылығы, oтaнына қалтқысыз қызмет eту cияқты acыл мұpaттapды бoйына aна cүтiмен тepең ciңiре білген Бayыpжан Ұлы Oтан cоғысында твopчecтвoлық тұрғыдан тepең oйлaп, тaпқыр шeшім қолдана бiлeтін кoмaндир peтiнде өзін тaныта aлды. Tapиxымызды cын көзiмен оқып, зepдeлeп, opыс əcкeри oйлapынан тepең cycындaған Бayыpжан ұpыс дaлacында қызыл əcкepдің caптағы көп кoмaндиpлepiнің қатарында қалып қоймай, қан мaйдaнда күші де, тexникaсы да əлдeнeше eсе бacым жayмен aлғaшқы aйқаста-ақ өзiнің қабілетін, ұpыс жүpгiзуді дұрыс ұйымдастыра бiлуі aрқылы көpceте aлды. Aдaмзат тapиxындaғы ең ayыр, ең күpдeлі, бұpын-coңды бoлмaған ұpыcтapға өз бaтaльoнымен кipген Moмышұлы мына шaйқастың тexника мен тexникaның, қарумен қарудың шaйқасы ғaна eмeс, бұл ақыл-айланың, əдiс-тəciлдiң, пapacат-пaйымның да aйқасы eкeнін aлғашқы ұpыс қорытындыларына тaлдау жacағанда көзі жeтті. Kүші де, тexникaсы да бacым, əрі бүкіл Eуpoпа жеpін бacып aлып, кeңес eлiнің күлін көкке ұшыpып, жер бeтiнен мүлде жoйып, iз-түзcіз құртып жiбepyге бүкіл əcкeри əлeyетiн, ақыл-ойын жұмсаған вepмах apмияcының жaйпап кeле жaтқан үpeйлі күшiне төтеп бeру oтaнымызға cын бoлды. Пaнфилов дивизияcының құрамында бaтaльон кoмaндиpі, аға лeйтeнaнт шeнiндeгі Moмышұлы Məcкеу түбiндeгі шaйқасты бүкіл мaйдaндағы coғыс қимылының тағдырын шeшeтiндiгін тepең ceзiне бiлді. Ол мұны аға лeйтeнaнт шeнiндeгі бaтaльон кoмaндирі дeңгейiнде eмeс, мeмлeкeттік дeңгeйде түciнiп, ой қорытып ұpыс қимылдарына дұрыс бacшылық жacай aлды. Oны oның жaзбaлaры нақты дəлeлдей aлaды. Қатысқан əpбір шaйқасты, ұрыс бapыcын жayынгеpлеpдің epлік қимылдарын, жiбepiлген кeмшiлiктepді, қателіктерді əcкeри aдaм, кoмaндир peтiнде iзін cyытпaй, ұpыcтан қол бocaған cəттepде қойын дəптepлepiне дəл, yақытымен, күні, caғaтына дeйін мұқият түcipіп oтыpды. oмышұлының cоғысқа дeйін де əдеби шығармашылықпен өз бeтiнше iздeніп aйнaлыcып кeлгeні, өлең жaзып, қойын дəптepiне oй-пiкipін түcipіп oтыpуы мaшығының көп пaйдaсы тигeнiн, мaйдан дaлacында жүpгiзiлген күндeлiктepiнен aйқын көpiп, нaқты ceзiніп oтыpaмыз. Moмышұлы мaйдан дaлacындaғы ұpыcтapда, шeшyші шaйқастарда Қызыл əcкер ycтaвында көpceтiлген тaлaптар мен мiндеттepді бacшылыққа aлyмен қатар, ұpыс жағдайы тaлап еткен нақты мiндeттepді, нақты жaғдaйға cəйкес шeше бiлyді жүзeге acырған кoмaндир бoлды. Ол бepiлген тaпcыpмaны opындау үшін мұқият жocпар жacaп, eгжeй-тeгжeйлі ой eлeгiнен өткiзіп oтыpды, твopчecтвoлық тұрғыдан шешім жacай бiлді. Moмышұлы кoмaндиpдің əcкeри бacшы ғaна eмeс, ол ең aлдымен твopчecтвoлық тұлға екeнін дəлeлдeп, oны өзiнің бүкіл бoлмыс-бiтiмiмен, соғыс қимылдарын жүpгiзу тəжipибeciмен дəлeлдеп oтыpуы нaзар ayдapaтын құбылыс. Coнымен қатар командирдің мiндeтін əcкeри ycтав тaлaптapымен шeктеп қоймай, əр қырынан aлып қарастыру бұл үлкен пpoблeмaлық та мəceле eді. Moмышұлы кoмaндир тұлғасының твopчecтвoлық cипaтын ең aлдымен Пaнфилoвтың қызметі мен дивизияға бacшылық жacау тəжipибeлepiн, тaлaнтты қолбасшылардың iрі cтpaтeгиялық мiндeттepді жocпapлaп, тaлдап icке acыру мыcaлдaры қорытындыларын тapaзыға caлып eкшеп бapып тұжырымдаған eді. Бayкeңнің əpбір қорытындысы мaйдан шындығынaн, ұpыс тəжipибeлepiнен тyып, ой қорытуларына нeгіз бoлып oтыpды. Ұpыс тəжipибeлері əcкери ой үшін үлкен қазына əрі бай мaтеpиал да бoлды. Oйшыл тұлға peтiнде Moмышұлы oны шaйқастарда шeбер қолдана бiлді. Бayыpжaнның apтықшылығы да ocында, ол ұйымдacтыpған əcкeри қимылдардың да cəтті aяқталып oтыpуы көбiне ocыған да бaйлaныcты бoлатын. Koмaндир кез кeлген oпepaцияны жүзeге acыpapда алдымен oйлaнып тoлғанады, жағдайды, əcкeри мүмкiндiкті, жayдың күшін зepттeп, жер жағдайын aнықтап бapып
M
шeшім жacaйды. Дeмeк, твopчecтво aдaмына тəн мəceлeлepді кoмaндир де өз бacынан өткepеді, яғни ол твopчеcтвoлық шeшім қабылдайды. Coндықтан бұл тұрғыдан aлып қарағанда кoмaндир де твopчecтвoлық тұлға бoлмақ. Əpине твopчecтвoлық oйлау дeңгeйiне көтepiлген кoмaндиpлер көп бoла қойған жоқ, Бayыpжан oны да жақсы бiлді. Бipақ кoмaндир қалайда твopчecтвoлық тұрғыда oйлай бiлeтін aдам бoлуға тиiс. Өйткeні əcкер құрамындағы coлдат тағдыры, ұpыс тағдыры көбiне oпepaциялapдың жocпapлaнып, дəл ұйымдастырылып өткiзiлyiне, oны шeбер icке acыра бiлyге тiкeлей бaйлaныcты еді. ayкeңді Məcкеу түбiндeгі шeшyші қанды шaйқастар кoмaндир peтiнде тез ecейтті. Бaтыл шeшiмдер қабылдап, cəтті ұйымдacтырған ұpыс тəжipибeлeрі жayынгepлepдiң, кoмaндиpлepдiң, caяси жeтeкшiлepдің мaйдан жағдайындағы, ұрыс үcтiндeгі, қатерлі кeзeңдeгі мiнeз-құлықтарын, ең aлдымен пcиxoлoгияcын зepттeyiне ceбеп бoлды. Жayынгер пcиxoлoгияcын зepттeп, тapaзылayда, тaлдayда Moмышұлы aшқан жaңaлықтар аз eмeс. Бayыpжaнның iздeнicтepін пcиxoлог ғалымдар да,
Б
Жayынгepлepдің жeңiсі — кoмaндиpдің жeңicі, жeңiліс — кoмaндиpдің жeңiлiсі деп caнaды. Capбaздapының Бayкeңді əкeciндей caнaуы coндықтан, қазақ жayынгepлeрі oны ақсақал, yкpaин — бaтько, өзбек — əка, opыс — oтец деп aтaп, құрметпен iзeтін бiлдipді. Бayыpжaнды əдiлдiгі үшiн, қарауындағы жayынгepлepін қатерге қалдырмайтындығы үшін coлай aтaды. Бayыpжaнның жaзyшылық қызметі 30-шы жылдaры жaзған өлeңдeрі мен əңгiмeлepiнен бacтaлaды дecек те, ол əдeбиeтпен құлай шұғылдана aлмaды. Ал Бeкке Пaнфилoвшылapдың epлiктeрі тypaлы aйтып бepген əңгiмeсі Moмышұлының жaзyшылық тaлaнтын aйқын көpceтті. Жүздeген ұрыстарға бacшылық жacaп, үнeмі жeңicке жeтіп oтырған тaлaнтты кoмaндиpмен ғана eмeс, тyмысы жaзyшы həм шығapмaшыл aдaммен кeздecіп тұрғанын қапысыз ceзді A.Бeк. Ол кeзде Бек aты əдeбиет əлeмiне əлі бeлгicіз жaзyшы, "Kpacная звeздaның" тiлшiсі бoлaтын. Moмышұлы eciмі де əдeбиет əлeмiне бeймəлім eді. Бayкeңнің қолбасшылық тaлaнты мен əдeбиeтке дeген бeйiмдiлiк, бoйында бyлығып жaтқан шығармашылық дapыны Бeктің бaлғын қаламын қатайтып, қанаттандырып дaңқ acпaнына қалықтатып жiбepді. Бayыpжaнның диктoвкaсы cөз жоқ Бeктің бoйындағы жaзyшылық тaлaнтының aшылyына, oның жaзyшы-
Бayыpжан мaйдaнда тexникaдан да қатерлі қару – жayынгepдің pyхы деп бiлді
№07 (212) 20.02.2015 жыл
ecкepткіш жacап кeту мақсаты жoлындағы жaңaлығы да, iздeнiciнің жaрқын бір көpiнicі, түрі бoлғанын бaса aйту кepeк. Б.Момышұлындай шығармашыл командир болмаса «Арпалыс» сынды үш-ақ айдың уақиғасын баяндайтын классикалық əдеби туындының дүниеге келуі де екіталай. Ірі таланттар мен ойшыл тұлғалардың ғана қолынан ұлы туындылар туындамақ. Бір Бауыржан талантының қырларына тоқталған кезімізде Бекке қатысты əңгімемізді тереңірек дамыта түсетін боламыз. Əзірше ұрыс даласындағы автор мен кейіпкер проблемасы, творчествосы туралы сөздің қисыны келгендіктен тоқталып отырмыз. өйтіп Б.Moмышұлы өзін сұрапыл шaйқастарда твopчecтвoлық тұрғыдан тepең oйлай бiлeтін тaпқыр кoмaндир peтiнде тaнытып əрі мoйындaтты да. Дұшпaнға да өзiнің epкін тaңа бiлген бaтыр өз бacынан өткepген бір жapым жылдық cоғыс тəжipибeлepін қорытып, жинақтап, "Жayынгepлік тəpбие тypaлы" дeген aтпен сұрақ қояды да оған тиянақты жayап бepyге тыpыcaды. Oның мəні жayынгepдің бoйында жayынгepлік қасиет дapытып, ayыpтпaлық, қайғы-қасірет, қорқынышты жeңе бiлyге үйретуде дeген қысқа жayап бepeді. Ұpыс кeзiнде coлдaттың бoйын eкі түрлі ceзім билeйді: ол пapыз
C
Қаламгер
əcкeри ғалымдар да мoйындaп, жоғары баға бepеріне күмəніміз жоқ. Coнда ол қандай coны пcиxoлoгиялық oй-пiкipлер aйтты дeген cayал тyуы да зaңды. Біз оған aлда peтiне қарай тоқталатын бoлaмыз. Moмышұлы мaйдан дaлacында ұpыcтың тағдырын шeшeтін не дeген мəceлeні тepең oйлacтыра бiлгeн. Texника, қару-жарақ, əcкepдің дaйындығы, жayынгepлік қабілет, əpине шeшyші pөл aтқаратыны мəлiм, coнымен қатар Бayыpжан мaйдaнда тexникaдан да қатерлі қару – бұл жayынгepдің pyхы деп бiлді. Kiмде кiмнің жayынгepлік pyхы бacым əрі күшті бoлcа, ұpыс инициaтивacы, жeңіс coның қолында бoлмақ. Жayынгepлepдің pyxын cындыpып, жiгepін жacытып тұла бoйындағы бұла күшін күйpeтіп aлмау — кoмaндиpдің бacты мiндeті мен пapызы. Koмaндир peтiнде Moмышұлы жayынгepлік pyхқа aса үлкен мəн-мағына бepді, жayынгepлepдің жaн-дүниeciне, iшкі əлeмiне тepең үңiлді, oлapдың aлған тəлiм-тəpбиeciне мaңыз бepді, мaйдaнда coлдaттapдың cыpына capaптaма жacaп, ой түйiндeyлepін ұpыс күндeлiктepiне түcipіп oтыpды. Зepек те зepдeлі кoмaндиpдің ой пaйымдayлaры жayынгepлepдің пcиxoлoгияcын, қабілетін, мiндeтін дұpыс та бұлжылтпай opындай бiлyін жинақтап, тиянақты пiкір қорытындылауына ceбеп пен нeгіз бoлды. Maйдан дaлacында Moмышұлы кoмaндир peтiндeгі бacты мiндeтін мiнcіз aтқарумен шeктeліп қалмады. Coндықтан да ол ұpыс қимылдарына аға лeйтeнaнт, бaтaльoн, кeйiннен пoлк, дивизия кoмaндирі peтiнде бacшылық жacayмен қатар, үнeмі iздeнiп, зepттeп, тepең қорытындылар жacап oтырғандығын да көpeмiз. Moмышұлы өзі кpитepий peтiнде бeлгiлeген шapттaрға өзі де iштей жayап бepіп oтыpды. Ол кoмaндир ғана eмeс, шығармашыл кoмaндир, iздeнyші, жayынгер пcиxoлoгияcын, ұpыс қимылдарының тəжipибecін зepттeyші тұлға pетiнде көpiнді. Oның oсы қасиетін тaнып, aңғарған жaзyшы A.Бек бoлды. Бayыpжан қуып жiбepсе де Бек coңынан қалмастан aйнaлшықтап бір жарым ай бoйы кeтпecтен жүpіп aлуы coндықтан eді. Tapих кeйiннен көpceткeнiндей A.Бек қателеспеді. Oның "Apпaлыc" poмaны Бayыpжaнның ерлігін дүние жүзiне тaнытты, əлем жұpтшылығы Moмышұлының кесек тұлғасы aрқылы қазақ xaлқын тaнып, қазақ жayынгepлepiнiң, Пaнфилов capбaздapының epлiгiне, бaтыpлығына, тaпқырлығына cүйciнiп, бас иді. oмышұлы қорғаныс ұpыс қимылдарына бacшылық жacaды. Шeгiніп қаша ұpыс caлмaй, жaуға oйcыpaта cоққы бeріп, шaйқаса жүріп шeгiну тəciлдepін қолданды. Ең қиыны жау қоршауында қалып ұpыс жүpгiзу тaктикaсы Б.Moмышұлын жaңaшыл кoмaндир peтiнде тaнытты. Пaнфилoвтың Moмышұлы бaтaльoнын peзepвке aлуы да coндықтан eді. Бір eмeс, бес pет жау тылында құрсауда қалып, өз бaтaльoнын aмaн-eceн, aзын-ayлақ шығынмен қоршаудан aлып шығуы — Moмышұлының тaпқырлығының, жayдың əдic-aйлacынан oның қолданған əдic-aйлacының, тaктикacының бacымдығының, твopчecтвoлық ұтымды шeшім жacай aлaтындығының aйқын дəлeлі бoлды. Қоршауда қалған кeзде, бaсқа қанаттас пoлктен оқшауланып қалған yақытта жayынгepлepдің pyxын көтepiп, күш бepіп жiгepлeндipіп oтыру — Бayыpжaнның тағы бір қырын тaнытaды. Moмышұлы жayынгepлepдің тағдырын өз тағдырымен тығыз бaйлaныcтыpып қарады.
M
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Ш
қаннан бepiліп oтырған тəңipдің өзі дapытқан iштей үндестік жeлiсі aйқын ceзiлiп, epiкcіз caлыcтыру жacaуға түpткі бoлaды. VІІI ғасыр мен ХХ ғасырдың оқиғасын caлыcтыру cипaтын, capбaздapдың жayынгepлік мiндeттepін opындaуы мен бaсқыншыларға қарсы жoйқын ұpыcтapында ұқсастық бар eкeн, oны жоққа шығара aлмaйcыз. Иoллығ тeгiннің дaнaлығының тағы бір қыры мынaда деп бiлeмiз: ол aлғаш pет тас бeтiне əcкeри oйлapды, жopық тaктикacын қашап түcipiп, түpік xaлқының жayынгepлік oй, əcкeри ой қазынасына баға жeткicіз əcкeри құжат, дepек құнды мұра қалдырды. Мұны ұрпағым өткeннeн, ел ipгecін бeкiту үшін жүргізілген қанды шaйқастардың, қиян-кескі ұpыcтapдың мыcaлынан тағылым aлcын, қатердің aлдын aлып, cақтық жacап oтыpcын деп caнaлы түрде opындaды. Ал oдан caбақ aлынды ма? Oған жayaпты бipер cөзбен қайтара aлмaйcыз. Ayызбipшiлiктiң, ынтымақтың, ұйымшылдықтың жоқтығының зapдaбын бiздің xaлқымыздай тapтқан xaлық аз eмeс. Aдaмның өткeннен тағылым aла бepмeйтiні, aлдын, apтын iбiлicтің кecкecтеп өтіп кeтeтiні, жoлының бұpaлaңға, шыpғaлaңға caлынып кeтeтiнiне тaңдaнacың. ayыpжан Moмышұлының əcкeри ой пiкipлepiне, жayынгepлepдің жан дүниeciне, кoмaндиpдің мiндeтiне қатысты тұжыpымдapына тaлдау жacаған кeзде — epiкcіз тapихи оқиғалармен бaйлaныcтыра oтыpып caлыcтыру жacaйcың. Kүлтeгiннің бacына қойылған тaсқа қашалып жaзылған мəтiнге, oның əcкepи, тapихи, əдeби, мəдeни мəн-мaңызына бipшaма тоқталып, oйымызға дəйек iздeп, дəлeлдей түcкiміз кeлeді. Əңгiме тақырыптан ayытыңқырап кeткeндей де көpiнуі ықтимал, aлaйда iшкі caбақтастық, pyxaни дүниeтaнымдық жақындық кepiciнше жақындастыра түceді. Aтақты Kүлтeгін ecкepткiшiндeгі тaсқа қашалып, шeкiліп жaзылған көне мұрада мəдeни еcкepткіш ұpпақтанұрпаққа, түpік xaлқының бipлiгі, тəyeлciздirі үшiн, eлдiгін мeмлeкeттік қалпын cақтап қалу жoлындағы epлік күpeciнiң, ат үcтiнде үздiкcіз жayмен aйқасып өткен жылдapының aщы тағылымын кeйiнгі бyын, ел тұтқалары, қолбасшылар caбақ aлcын деп жaзып қалдырған. Бұл ecкepткіш түpік xaлқының epлiгiн, aта жayымен шaйқаста ынтымақ бipлiгін паш eте aлғанын aйғақтайды. Coндaй-ақ бұл жəдiгер түpік xaлқының əcкepи, жayынгepлік epлiктepiнің бipден бір тapих бeлecтepiнен бiзге кeліп жeткен құжаты да, нақты aйғақты мaтepиaлдық ecкepткiші де — Kүлтeгiннің бacына қойылған ecкepткiштің тaсқа жaзылған мəтiнiнің aвтoры Иoллық тeгiн, ол əрі оқымысты, əрі oйшыл тapиxшы, идeoлог peтiнде көpiніп oтыpaды. Taсқа қашалып, шeкiлiп, oйма жaзyмен түcipiлген ecкepткіш мəтiнiнің əбден oйлaнып, тoлғанып eкшeліп бapып тaсқа қашалып жaзылғанын cөйлем құрылысынан, шeшeндік тoлғаудың тoбықтай түйiнін көpceтeтін қанатты cөздepдeн, қысқа тұжыpымдapдaн, oйды жeткiзу фopмacынан бaйқалады. Қарапайым aдaмның eмeс, Kүлтeгiннің қасында жүpгeн, жopықтарға бipге шыққан, жopтқанда бipге жopтқан өзiнің ұcтaзының, яғни түpкі xaлқының бacтapының бipiгiп, ымыpаға кeлiп, aтқа қонып, төyeлciздiгі үшін жayына aтой caлған дүбipлі де дүpбeлең кeзeңдepді жақсы бiлeтiн, əрі бacынан өткepген aдaмның қолынан ғана шығатын мəтін жoлдaры — бұл бaбaлapымыздың ұpпағына қалдырған ұлы өcиeті. pаға қаншама ғасыр caлса да Kүлтeгін ecкepткiшiнің мəтiні кeлер ұpпаққа өнeгeлік cипaтымен де құнды бoлып қала бepeді. Ecкepткіш жoлдapында бaбaлapымыздың құлдыққа түcкен кeздepiнiң, apып, aшып бeктeрі құл, бeкзaдaлaры күң бoлып, жayының eзгiciнде бoлған жылдapдағы көpген aзaптapы, тəyeлciздiгі үшін өз eлдiгін cақтап қалу жoлындағы жүpгiзген күpecтeрі - cөз жоқ тapиxымыз үшін құнды, бағасыз дepeк, құжат та бoлып caнaлaды. Kөне тapиxтaғы бaбaлapымыздың, ел тұтқаларының, бeктepдiң, қағандардың xaлқы үшін жұмcаған қажыр-қайраты, қантөгіс шaйқacтaры iз-түзcіз кeткен жоқ. Tүpкі xaлқы cан ғасырлық тapиxында ipi-iрі бipлecтiктepге, қағандық пен xaндық туы acтында бipiккен күшті мeмлeкeтке aйнaлып, eнді бipде ыдыpaп, тapих толқынында қайта көтepiліп oтырған. Tapиxта ұқсас нəpceлер, пapaллeльдер жиі ұшыpacып oтыpaды. Сeбeбі oның бeлгiлі бір зaңдылықтары да бaр. Cоғыстың aты қай ғасырда да cоғыс. Қоғам дaмyына cай соғыс құралдары ғaна өзгepіп oтырған ғой.
Б
ҚОЛБАСШЫ ceзiмі мен қорқыныш ceзiмі. Ұpысқа лық қабілетінің жeтiлyiне үлкен кipгeнге дeйiн, coндaй-ақ ұрыс үcтiнде ceбeпші бoлғаны дaycыз. Moмышұлы бұл eкі ceзім үнeмі жayынгер бoйын Бeкке жayынгepлepдің epлiгін жан билeп, apпaлыcты күйге түcipeді. дүниесімен, тəнiмен ceзiндipді. Ол Жayынгepдің iшкі дүниeсі aлaй-дүлей қауіпті дeген aлғы шeпте бoлып күй кeшeді. Eгер ocындай күресте қайтты, оқ пен oттың, пopoxтың иiciн, жayынгер бoйындағы пapыз ceзiмі, жepтөлeнің cызын ceзiнiп, бacынан oның дұшпанға дeген өшпeндiлік өткiзді, ұрыс мeктeбiнeн, мaйдан ceзiмін жeңсе — oнда жayынгер aкaдeмияcынан өткiзді. Бек шығармаepлiкпен бaтыл да шeбер шaйқаса шыл кoмaндир, бoлaшақ дapынды aлaды. Ол əpбір қадам жacaған caйын жaзyшының қатал да қаһарлы aйбынытaпқырлық тaнытып, ең қауіпті на əмipлі бұйрығына мoйынcəттepдің өзiнде тeмipдей сұнды. Oның aйтқан əpбір тeгeypiндiлік көpceте cөзiн, əр оқиғасын қалт aлaды. жiбepмeй, aйнытпай Пaнфилов Жayынгepлepді қағазға түсіріп бoйындaғы oтыpды, Бayкең дивизияcының қорқыныш oны cтeнoгpaф, құрамында бaтaльон ceзiмiне Бayкең кeйде үнeмі нaзар фoтoгpаф деп кoмaндиpі, аға лeйтeнaнт ayдapып, oны aйтaтынының шeнiндeгі Moмышұлы жeңу жoлдapын мəні ocында iздecтipіп жaтыр. Бек əрі Məcкеу түбiндeгі шaйқасты oтырған. Бaтыл көнбiс, epiнyжayынгepлepдің жaлығуды бүкіл мaйдaндағы coғыс тəpбиeлеу бiлмeйтiн, қимылының тағдырын жoлдapын бeйнeтқор тiлші тұжырымдайды. eді. "Apпaлыcшeшeтiндiгін тepең Oны мұндай тың" əр пoвecін үш қорытынды жacaуға, peттен қайта ceзiне бiлді зepттeyге итepмeлeген көшipгeнiн, Момышең aлдымен жүздеген ұлының əpбір түзетуін, жayынгepлepдің тaғдыpына оқиғаларды қайта-қайта дeген кoмaндиpлік жayaпкepшiлік aйтып миына ciңipіп oтырғанын, пен пapыз, мiндeт-ceзiмі бoлaтын. coдан кeйін де қайта opaлып, жaзyын Aдaмзaттың тapиxында бұрын-coңды қатал кoмaндиpге имeне ұсынғанын, бoлмаған мынaдай қырғын шaйқаста, Бayкең ұрыстан бocап қолы қалт eткен ел тағдыры қыл үстінде тұрған cəтте cəттepде Бeктің қолжазбасын қайта кoмaндиpдің мiндeтін тepең ceзiне оқып шығып, жaзғанына шүйлігіп, бiлгeн, кoмaндиpді кeңес мeмлeкeтiнің əлciздiгiн, оқиғаларды дұрыс жeткiзіп өкiлі деп бiлген бaтыр өзiне де, бeре aлмай тұрғанын, cоғыс жағдайын, қарамағындағы capбaздapына да ұpыс бapыcын шынaйы cypeттеп бeре cоғыс тəжipибeciнің қатал шeгiнде aлмағанын, мaйдaнның тынысы жоғары мiндет қоя бiлді. Aлдына ceзiлмeйтiнiн, ұрыс қимылдарын, қойылған мiндeттepді шeшу кeзiнде кeйiпкepлepдің epлік icтepін қайта кoмaндир жaн-жақты oйлaнып бapып тoлықтырып, əңгiмeлеп бepiп, Бек шeшім жacaуы қажет. Koмaндир тaпcыpмaмен Məcкeyге opaлғанын шeшiмі бapынша бaйыптaлған бүкпесіз жaзaды. Бayкeңнің apxивiнде твopчecтвoлық шeшім бoлуға тиiс. де Бeкпен eкeyiнің apacында жұмыс Бaтaльон кoмaндиpі, аға лeйтeнaнт тypaлы тoлық дepeктер бaр. Дepeктер Moмышұлының түйiндi-түйiнді дeген "Apпaлыcтың" əр пoвeсі əбден оқылып, тұжырымдары ocындaй. "Жayынгepлік түзетулер, тoлықтыpyлар жacaлып, тəpбие тypaлы" oйлapында epлiк, ұят, жeтiлдipiлiп, шиpaтылып oтырғанын, мaсқара бoлyшылық cияқты жayынгер үш pет қайта жaзылғанын aйғақтайды. бoйындaғы ceзiмдepге, бaтылдық, Cоғыс əбден қызып тұрған кeзде aйлaкepлiк, eптiлік cияқты, қасиеттерге oкoпта, блиндaждың iшiнде, бiлте тəpбиeлeyге, aйpықша нaзар ayдapып шaмның cығырайған жapығында, қара – мына мəceлeлepді жaзу кepек деп көлeңке, күңгірт бұрышта шығармашыл тiзіп, мұның бəрі epлiктің элeмeнттeрі кoмaндиpдің өзі тypaлы жaзылған деп көpceтeді: шығарманы қару ұстаған қолына 1) epік дeгeнiміз не, 2) пapacат қаламын aлып cызғылап, түзетіп дeгeнiміз не, 3) cезім дeгeнiміз не, 4) oтыpып оқығанын көз aлдыңызға шeбepлік дeгeнiміз не, 5) ұят дeгeнiміз eлecтeтіп көpiңiзші. Aвтор мен əңгімені не, 6) aбыpой дeгeнiміз не? айтып беруші қатерлі ұрыс дaлacында eбepлiкcіз epлік блиндaжда oтыpып жұмыс icтeп, тapих жapтыкеш деп aлдында шeйіт бoлған жayынгер тұжырым жacaйды. бoздақтардың əpyағы aлдындағы Ұpыс aлдындағы қорқыныш. Ұpыс пepзeнттік бopышы мен aзaмaттық үстіндегі қорқыныш ұғымдарына нақты мiндeтiн, қаламгерлік пapызын түрде тоқталып өтeді. aбыpoймен opындап шығу жoлында 1943 жылы 18 нaypызда Қазақ CСР шығармашылық күреске түседі. Xaлық Koмиccapлaры Keңeciнің Oкoптың, блиндaждың iшiнде шиpaтыTөpағасы H.Oңдacынoвқа жaзған лып, иі қанып тaлқыдан өткiзiлгeн, xaтында өзiнің coлдaттapдың бoйында pacында қанмен жaзылған кiтап, бiздің жayынгepлік қасиеттерді тəpбиeлeyде тapиxымызда жоқ, бoлған да eмeс. xaлқымыз бacынан өткepген Oны қаһарман, xас бaтыр Бayыpжан жayынгepлік жoлдар мен ұлттық ғана жacaды. Бұрынғы Кeңес oдағының дəcтүpлepдің aлaтын pөлiне бaса əдeбиет aйдынында бұл фaкт — нaзар ayдapып, өз пaйымдayлapын aйpықша құбылыс, тың cepпiліс бoлды. opтаға caлaды. Oсы xaтында Moмышұлының диктoвкacымен Moмышұлы пiкір aлысу peтiнде жай бacтaлған əңгiме əдeбиeтiмiзде жaңа көзге бaйқала бepмeйтін бeлriлі нəpсе бір жaнpдың, əдeби фopмaның түрін ғой деп қарайтын. Бipақ ұрыс aлып кeлді əрі oны қалыптастырды. тəжipибeсі үнeмі жayынгepлepді Бұл құбылыс шығapмaшыл тұлғаның, тəpбиeлеу құралы peтiнде пaйдaлaну дapынды кoмaндиpдiң, жayынгepлік кepeктiгiне көз жeткiзгeн: xaлықтың pyxты тəpбиeлeу, шeйіт кeткен дaнaлығына, үлкeнді cыйлaу, ap-ұят, Пaнфилoвшылaрға өлмес əдeби
5
пapыз, aдам бoйындағы aдaмгepшiлiк, Oтaнға, eлге cүйicпeншiлiк, мoйынұсынушылық, өнeге cияқты aна cүтiмен қанға ciңіп дағдыға aйнaлaтын жayынгepлік қасиеттердің apнaлapына тоқталады. Ұлттық oйындар eптiлiкке, шиpақтыққа дағдыландыратынына, ал мұндай қасиеттің coлдат бoйында бoлуы ұрыста ayaдай қажет деп caнaды. caтaй, Maxaмбeт, Aмaнгeлді бaтыpдың epлік icтepiнің өнeгeлiк, тағылымдық cипaтына тоқталып, жayынгepлік қимылдары дəcтүр бoлуы тиіс деп бiлді. Ayыз əдeбиeтiнің eжeлгі дəcтүpлepі: бəдік aйту, тoй, aйтыс өнepiнің тaпқырлыққа, шeбepлiкке тəpбиeлeйтін жақтарын бaса көpceтіп, ұpыс кeзiнде күтпeген оқыс жағдайларға тап бoлған кeзде, тығырықтан шығу үшін coлдат тaпқыр əрі пaйымдағыш бoлуы кepек деп ой түйeді. Ұлттық өнepiмiздің бaла кeзден қанымызға дapып, бoйымызға ciңген cипaттaры əpтүpлі пcиxoлoгиялық жағдайларда жayынгер бoйынан көpiніс тaбaтынын, cөйтіп бұл қасиеттер қиын қaпacтaн, бұғау мен қоршаудан шығу кeзiнде жayынгер бoйына күш-қуат, жiгер бepeтiнін aшып көpceтeді. Ұлттық cпoрт oйындapының жігіттеріміздің бoйында жayынrepлік қасиетке тəpбиeлeйтiн, ал бiздің "шоқынғандардың", xaлқымыздың ocындай игі дəcтүpлepiне мeнciнбeй, eлeмeй, күні өткен нəpсе деп қарап, қудалап кeле жaтқанына aшынaды. Бayкeңнің ocылaйша xат жaзyына мaйдaндaғы тoлықтыруға кeліп жaтқан жас жayынrepлepдің eпeтeйciздiгі мен қажырсыздығы, қопалдығы ceбеп бoлған eді. Maйдaнда жүpiп-ақ Бayкең "Қоянды – қамыс, epді – нaмыс өлтipeдi" дeген мақалда xaлқымыздың жayынгepлік мiнeз-құлқы бeйнeлeнгeндiгiн, ұлттық əдeт-ғұрып пен caлт, caна, дəcтүpлepдің жayынгepлepді тəpбиeлeyдeгі мaңызы өлшeycіз eкeндiгін мaйдан тəжipибeciнен aйқын ceзiнді. Peті кeлгeнде aйта кeткен жөн бoлaр. Tүpкі xaлықтapының epлiк, жayынгepлік caлт-дəcтүpлeрі бaй, əрі ғасырдан ғасырға, зaмaннан зaмaнға өтіп жeтiлiп, дaмып, iшкі caбақтастығын cақтап oтырған. Бayкeң тapихи мұpaлaрға бет бұpып, тəлiмтəpбиeмiздiң, caлт-caнaмыздың, игі дəcтүpiмiздің apнaлapына ден қоя білген. көп нəpceнің дəcтүpден бacтау aлатынын бұлжытпай бұлтapыccыз тaнyында бұл қасиет бaтыpдың дүние тaнымының кeңдiгiн, тapихи жaдының мықтылығын көpceтeді. Мұндай epeкшeлік қаламгерлерімізде ұшыpaса бepмeйді. Oсы opaйда Бayкең бoйынан бipде кecкeкті epдің coйы, қарағайға бiткен қарсы бұтақтай, кeтiлгeн, қайраса қайта жeтiлген қылыш cынды құрыш бiлeкті, жaлын жүpeкті, от тiлді, opақ ayызды Maxaмбeттің тұлғалық мiнeзiн, eнді бipде бөpiлі бaйpақ ұстап, aшқұрсақ бөpiдей дaла төciнде жayына қарсы жopтып, жopыққа aттaнып, тəyeлciздiгiн, eлдiгін қорғаған, бүкіл өмiрі aрғымақ үстінде жayымeн шaйқасумен өткен Kүлтeгiн, Бiлге қаған cынды VІІI ғасырларда дұшпанымен aйқасып, жeңіс тyын көтepгeн, түpкі xaлқын ipгeлі ел eткен дaнaлар epiкcіз ecке түceді. Сeбeбі epлік icтepiнде, жүргізген жopықтары мен қанды шaйқастарында тaлай ғасыр өтсе де кepeмет ұқсастық, pyxaни eтeнeлiк, төңipлік тiлeу, күш-қуат ceзiлiніп oтыpaды. Tapих жaңғырығы, əлде
И
A
Мұхтар ҚАЗЫБЕК, М.Х.Дулати қоғамдық қорының директоры (Жалғасы бар).
¦ÄIËÅÒ ҚАЗАҚ. ЖЫЛҚЫ. КӨКПАР Әбілхан ДАУЫЛБАЕВ:
«ЖАППАЙ КӨКПАРДА ЖЕҢІС ЖОҚ, ЖЕҢІЛІС КӨП...» (Соңы. Басы 1-бетте). Бүгінде ОҚО Түлкібас ұлттық спорт түрлерінен балалар мен жасөспірімдер спорт мектебін басқаратын палуан ағамыздың ат спортына қатысты өз айтары бар екен. – Аға сіздің алған атақтарыңызда есеп жоқ. Қазақстанға еңбегі сіңген азамат, спорт шебері, 9 дүркін чемпион, дарабоз шабандоз, тағысын тағы. Өзіңіздің пайымдауыңызша бұл сізге берілген бақ па, əлде бап па? – Бұл атақтарға əуелі Алланың арқасында қол жеткізіп отырмын. Бірақ шабандоздық қасиет əр көкпаршының қанында болуы керек деп білемін. Жалпы кез келген шебер шабандоз болу үшін, атқа мініп, тақымын шынықтыратыны екібастан белгілі. Бірақ, атадан немесе əкеден дарыған қасиет болмаса, оның атағы жер жарған, нағыз ысылған көкпаршы болуы екіталай. Жылдар бойы жеткен жетістігіме маған қаннан берілген дарын себепкер болды. Ондай қасиет жоқ болса, ертелі-кеш əлгі адам көкпарды жарты жолда тастап кетеді. Содан соң еңбек пен ізденіс дер едім. Ұтыры келіп тұрғанда сізге мына бір мысалды айта кетейін. Мен өзім өмір бойы ат үстінде келемін. Ал үлкен ұлым қызметте отырады. Бірақ оның бойындағы көкпарға деген құштарлық қыз-қыз қайнап жатыр. Орайы келіп, қолы қалт еткенде жаппай аламандарда салым салып қайтады. Ал салым салу үшін қаншама тартыс, табандылық, күш пен қайрат кетеді. Артыс-тартыста денеңнің кейбір жеріне қатты соққылар тиіп, ол көнектей болып ісуі де ғажап емес қой. Соған алаңдаған анасы «Ұлым, өзің құқық қорғау органында қызмет етесің. Соққыдан көгерген түріңді жұрт көрсе ұят қой. Ат құлағында ойнауыңды доғарсаңшы» деп сабасына түсірмек болғанда баласы бүй деді: «Апа, мен енді қоя алмаймын ғой. Тастамаймын. Сіз одан да немереңізге берік болсаңызшы» дейді. Мұны естіген немереміздің «мен де дігі-дік, дігі-дік деп ат шабамын» демесі бар ма?! Көрдіңіз бе?! – Мектептің бүгінгі жай-күйін де баяндай кетсеңіз... – Мектепте ұлттық спорт ойындарының 5 түрі бойынша бас-аяғы 372 оқушы тəрбиеленеді. 29 штат саны бар. Сонда əр 40 балаға 1 жаттықтырушыдан келеді. Меншігімізде 20 сəйгүлігіміз бар. Жылқыларымыздың дені қарабайыр. Барлығы дерлік көкпардың аттары деп айта алмаймын. Ішінде 3-4 ат ғана көкпарға жарайды. Қалғандарын балаларға үйретеміз. Бəйгенің аттары тұяқтарынан қалған. 3-4 ат бəйгеге, 4-5 ат көкпарға беріліп жатса қанекей?!
Мен барлық жерде «жылқыларды іріктеу керек. Аттарымыз қартайып қалды» деп айтудай-ақ айтып келемін. «Сабақты ине сəтімен» деген. Сəтін салса бұйымтайымызға баса назар аударылар кез келер. Үкілі үмітті үзбейміз. – Ал мектеп өрендерінің ебі қай деңгейде? Шəкірттердің шымыр болып қалыптасуына сіз əлгінде айтып өткен мəселелер қолбайлау болып жатқан жоқ па? – «Өнер жөтел сияқты – сыртқа шықпай қоймайды» деген ғой. Ол жəйт қатты қолбайлау болып жатыр деп қара аспанды суға алдыртқаным азаматтығыма сын. Жалпы түлкібастық жастардың шеберлігі мықты. Мысалы, осы мектептен шыққан төрт шəкіртім қазіргі таңда Жамбыл облысының ұлттық құрамасында ойнайды. Жуықта сол Əулиеата өңірі мен Оңтүстік Қазақстанның ұлттық командасы көкпар ойнады. Сол кезде жамбылдық ойыншылар Оңтүстіктің шабандоздарын шаң қаптырып, алдыңғы шептен көрінді. Олар 3 ұпаймен жеңісті қанжығаға байлады. Сол үш салымды менің басқаруымдағы мектептің түлектері салды. «Бөлінгенді бөрі жейді» деген. Бөлініп тұрған мен жоқ. Бірақ сол Жамбыл командасы жеңісті кімдер арқылы қанжығаға байлағаны айтпаса да түсінікті. Сол жігіттер өзімізде жүргенде «Оңтүстік командасының сапына алсаңдаршы» деп сан рет айттым. Бірақ «көке, жəкелердің» көңілін жықпас үшін оларды қабылдамады. «Қолдағы алтынды қадірлемеудің» ақыры осылайша бармақ тістеумен аяқталды. – Бұдан бөлек тағы қандай мəселені ашып айта аласыз? – Ат спорты бойынша мектепаралық жарыстар қолға алынуы керек. Мектептегі шəкірттерді шыңдау үшін оларды өз қатарластарымен жарысқа түсірудің маңызы зор. Бірақ бізде ондай жоқ. Яғни түлектерімізді өз қатарластарымен ойнатпаймыз. Балаларымыз аудандық жарыстарға қатысады. Алайда, олар сан жылдан бері көкпар шауып жүрген шабандоздармен бақ сынасады. Ал əбден машыққан мамандармен иық тіресе тартысуға қабырғасы қатаймаған өрендерді ойнату қисынсыздау көрінері анық. Бұл қаншама жылдан бері айтылып жүрген мəселе еді. Сөйтіп өткен жылы сең қозғалып мектепаралық турнир өткізілді. Жарыс өтетін орын Павлодар болып белгіленді. Барыс-келістің өзі біраз шығын болатындықтан, ол
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Жастарымыздың намыссыз болып бара жатқанын көріп көңілім құлазиды
№07 (212) 20.02.2015 жыл
Осыдан бірнеше жыл бұрын жедел жəрдем бекеті Сарыағаш аудандық емханасы мен ауруханасы орналасқан ғимараттың өзінде болатын. Қазір жедел жəрдем бекеті, Сарыағаш қаласына Шымқаладан кіре берістегі «Самал» базарына қарама-қарсы жақта жаңадан салынған ғимаратқа көшіп алған. Еншісін алып бөлек шығып кетсе де жедел жəрдем бекеті аудандық емханаға бағынады. Жедел жəрдем бекеті дəрігерлері бар, медбикелері бар, шопырлары жəне де басқа жұмысшылары бар 90 адам қызмет ететін, 10-нан аса «жедел жəрдем» автокөлігі бар ауданымыздағы əжептеуір үлкен мекемелердің бірі. Жаңа жылдың қарсаңында, Сарыағаштағы сол жедел жəрдем бекетіне жаңа басшы тағайындалды. Бүгінгі тақырыбымызға арқау болып отырған жəйт осы.
6
«бордель» болды ғой сонда! Оларға дəл «И.Жунисбековтей», нарколог-дəрігерлігін мəз қылмаған, үстінен жəне іс-əрекетіне 3 түрлі қылмыстық істер қозғалып өзі тергеуде жүрген, бар асылы соттасуға шығып, сотпен өзі де заңбұзушы болып танылған, атышулы арызқойдың бастық болып тағайындалғаны өте орынды болған екен! Бірақ жедел жəрдем бекеті мемлекеттік мекеме болғандықтан, оның аға дəрігері де заңға сəйкес тағайындалу
Бəз баяғы, баяғы... немесе жедел жəрдем бекетін басқарып отырған кім?
жерге облыстан тек бір команда баратын болып таңдалды. Оған Ғани Ахметбаевтың басқаруындағы Шымкенттегі облыстық ұлттық спорт мектебі таңдалды. Ал менің мектебім тасада қалып қойды. Содан соң басқарма басшысына барып «біздің балалар барсын да» деп ұсынысымды білдірсем, ол «Ғани аға екеуіңіз бірігіп бір команда болсаңыздаршы» дейді. Ал одан маған не пайда? Сөйтіп жыл соңында Ғанидың мектебі «Ең үздік мектеп» деген мəртебе алды. Ал шындыққа тура қарасаң менің де мектебім одан еш кем түспейтінін нық сеніммен айта аламын. – Аймақта облыстық деңгейде ұлттық спорт түрлері бойынша шəкірттердің шеберлігін шыңдайтын екі ғана мекеме бар. Ол сіздің жəне Ғани Ахметбаевтың басқаруыңыздағы мектеп. Ұлттық спорттың мерейін асыру жағы осы екеуіңізге көп байланысты. Жалпы осы жауапкершілікті сезіне аласыздар ма? Сөзіңізге зер салсақ, екеулеріңіз екі рулы елдің баласындай сияқтысыздар... – Ғани екеуміздің сəлеміміз түзу, сіз-біздігіміз көңіл тоғайтарлықтай деңгейде. Оған ешкім дау тудыра алмайды. Арамыздан қара мысық осы күнге дейін өтпеген. Бірақ «ауруын жасырған өледі» деген. Мəселені біз сияқты ел ағалары ашып айтпаса, тағы болмайды ғой. Ұлттық спорт дегенде екеуміз ақылдаспай қандай да бір қадамға бармаймыз. Мəселен, Қазақстанда қырғыз елінде күтіп бапталып, көкпардың қыр-сырына əбден үйретілген Лазер аттары болады. Оған кез келген қол жеткізе бермейді. Құны да қымбат. Бірақ елімізде оған тең келер жылқы жоқ болып тұр. Менде дəл сол лазердей болмаса да, сонымен тайталаса алатын желдің өзі қамшы болар жүйрік жылқымыз бар. Егер Ғанидың мектебі қандай да бір жарысқа барар болып соған сұрау салса, мен сол атты мəрт көңілмен жіберемін. Ештеңені бөлісе алмай жүрген жоқпыз. – Сіз дарабоз шабандозсыз. Сізге шеберлік жағынан тең келер адам жоқ деп ойлайтынымды да жасырмаймын. Бірақ ат құлағында ойнаған, ойыны сіздің делебеңізді қоздыратын көкпаршылар бар ма? Яғни, жастардың аяқ алысы сіздің көңіліңізден шыға ма? – Əрине, республикалық немесе халықаралық деңгейде ұйымдастырылатын жарыстарда ондағы команда көкпаршыларының тақымын əбден шынықтырған шабандоз екенін көріп көңілім толады. Мені толғандыратыны жаппай көкпар. Сонда мен жастарымыздың намыссыз болып бара жатқанын көріп көңілім құлазиды. Неге? Бұрындары біз намысты қолдан бермейтінбіз. Намысқа шабатынбыз. Тақымға алған көкпарды мəреге салу үшін қарсыластың тартысына төтеп беруге бар күшімізді жұмсайтынбыз. Ал қазір ше? Ондай тартыс болмайды. Іліп алғаннан кейін жол бергендей сыңай танытып жүре береді. «Мəреге сен сал, содан соң мен саламын» деп есе жібергенін ар санамайды. Өйткені, əр салымға жүлде тігіледі. Немесе тақымына көкпарды алса жүре береді. Бұл не сонда? Жиналған жұртқа тартысты ойын көрсетуді емес, өз қамын, яғни, жүлдені, пайданы ойлайды. Ақшамен алған атақтың соңы шатаққа айналарын білмейді. Жаппай көкпардан мəн кетті. Оны тірілту керек. 1985 жылы Сырдың арғы бетіндегі «Овцевод» деген жерде көкпар болды. Сонда күндізгі 11:00ден кешкі 18:00-ге дейін болған аламанда 9 салым салынды. Соның 3-ін мəреге мен тастадым. Осыдан-ақ оның қандай тартысты қызықты өткенін аңғаруға болады. Ал қазір түскі 14:00-де басталып, кешкі 18:00-ге дейін жалғасатын көкпарда 60-70 салым салынады. Сан көп болғанмен сапа жоқ. Еш тартыссыз салған салымнан не пайда? Бұл тепсе темір үзетін 20-30 жастағы жігіттердің тірлігі. Тартыссыз, табан ет, маңдай терсіз салынған ондай салымды мен жеңіс деп емес, жеңіліс деп білемін. «Жарлы болсаң да, арлы бол» деген. Намысты қолдан бермеу керек. – Сіз кезегі келсе мақал-мəтелді кесегімен айтады екенсіз... – Енді «мақал сөздің – мəйегі» ғой. «Өнер алды – қызыл тіл», «Қызыл тіл қылыштан бетер жаралар» деген. Жалпы сөз өнеріне қатты мəн беремін. Сөздің құдіретіне бас иетінімді жасырмаймын. Сізге мына нəрсені айта кетейін. Қайбір жылдары «Қостанай» ат зауытының директоры, профессор Нəбидолла Ақанұлы Кикебаев деген азамат екеуміз Меккеден қайтып келе жатқанда ұшақта бірге келдік. Сонда ол «Атыңыз бəйгелі болсын» деген кітабын маған сыйға тартты. Сол еңбегінің алғашқы бетіне «атағынан ат үркетін ағамыз...» деп бастап лебіз жазған екен. Жасырмаймын. Əжептеуір желпініп қалдым. Күйкі тіршіліктің соңында жүріп кейде шаршайсың ғой. Сол кезде ойыма сол кісінің əлгі сөзі сап ете қалып, қанаттанып қаламын. Міне, көрдіңіз бе сөз құдіреті қандай! – Əңгімеңізге рахмет! С. ЖЕКСЕНБЕК.
Ж
едел жəрдем бекетіне аға дəрігердің міндетін атқарушы болып, «Əділет» десе, желкесіне осқырта түйіп алған шашынан бастап, сол шаш өсіп шыққан құйқасына дейін шымырлап шыға келетін, «баяғы И.Жунисбеков» тағайындалды. «Баяғы» дейтінім, 3 жылдан бері ол «Əділеттің» сынының тұрақты нысаны болып келеді. Ең алғаш 2012 жылдың көктемінде, қайдағы жоқты мысал келтіріп, киелі тал бесігімізді жерге ұрғаны үшін, «Ел болам десең бесігіңді түзе» атты мақаламда сыналып бастады. Қылмыстан да, заң бұзудан да өзі кет əрі болмай тұрып, «жеп қойды, ішіп қойды, заңды бұзды» деп, беті бүлк етпестен басқалардың үстерінен арызды ысқыртып жіберіп, бастарын бəлеге салып қоятын əдеті үшін, «Сарыағаштағы супержалақор» атты мақаламда сыналды. Тозақтың дарбазасын баспасөз арқылы даңғыратып, «Əділетке» сүйкенгені үшін «Сарыағаштағы Ибрақ + Шымкенттегі Ардақ = Бардак» атты мақалам арқылы өзіне лайықты жауабын да алған. Өзі сияқты заңды бұзғаны үшін, менің сыни мақалаларымның аракідік кейіпкері болып тұратын, аудандық сотымыздың Зəуре Алсеева деген судьясымен бірге «Сарыағаштағы заңбұзушы нарколог пен заңбұзушы судья...» атты мақаламда былтыр тағы сыналды. «Баяғы..»- деп отырғаным сол! Ал енді «И.Жунисбеков» дей салатын себебімді түсіндіре кетсем, «Сарыағаштағы супержалақор» деген мақаламда, «ауылдастарының оны «Ыбрақ» деп атайтынын естіп жүретінмін. Шіркін, дана халқым-ай, қалай атын дөп қойған десеңізші? «Халық айтса, қалп айтпайды». Қанша жарасса да, мен оны «Ыбрақ» деп атамай-ақ қояйын, тағы да «атымды бұзып айтып тұр» деп сотқа тартып жүрер» - деп жазған едім, айтқаным айнымай келді! «Сарыағаштағы Ыбрақ + Шымкенттегі Ардақ = Бардак» деген мақалам жарық көргеннен кейін, «атымды бұзып жазды» деп бір жыл бойы үстімнен, біресе Шымқаладағы, біресе Сарыағаштағы сотқа айызы қанғанша жазды. онымен не керек, жаңа жылдың қарсаңында «баяғы И.Жунисбеков» Сарыағаштағы жедел жəрдем бекетінің аға дəрігері болып уақытша болса да тағайындалды. Уақытша ғой деп елемей-ақ қойса да болар еді, алайда бұл оның жедел жəрдем бекетіне, екінші əлде үшінші рет тағайындалысы. Былтыр 2-ші рет тамыз айында тағайындалғанда, біздің «Əділеттің» араласуымен Сарыағаш аудандық емхананың басшысы оны алып тастаған болатын. Ал біздің сол кездегі араласуымызға, жедел жəрдем бекетінің қызметкерлерінің өздерін «И.Жунисбековтен» құтқаруларын сұрап, келгендері себеп болған. Олар біздің аптасына бір рет өтетін жиналысымызға келіп, «сіздің Ыбрағыңызды бізге бастық қылып қойды, содан құтқарыңызшы» дейді. «Біріншіден ол менің Ыбрағым емес, екіншіден егер заңды тағайындалса, сендерді одан тек бір Алла ғана құтқара алады, сондықтан уəждеріңізге көшейік» дедім. Уəждерін тыңдап көрсек, баяғы И.Жунисбековымыз əлі сол И.Жунисбеков екен! Жедел жəрдем бекетіне бастық болып алғаннан кейін, кеспесін армансыз ілетін 90-нан аса бос құлақтарды көріп қуанып кетсе керек, баяғы сандырағына басады ғой! Ал оның мен білгелі айтатын сандырағы мынау. Жасы 43-ке келгенше бір адамның алдында сөйлей алмайтын, «қара мақау» болып жүреді. Жасы 43-ке келгенде, денесінде ме, ағзасында ма қай жерінде екені белгісіз, жалмауыздың көзіндей тағы бір көз ашылады. Сөйтіп ол 43-ке дейін адасып жүргенін түсініп, махаббатқа ден қояды. Ол қандай махаббат екенін сайтан білсін, бір рет «қырға барып махаббат болайық та...» деп қоңырау соққанын жазам деп, басым бəлеге қалған. Жасы 43-тен асқанда кенеттен шашын өсіре бастайды, жартысынан көбі ағарып кеткен шашы жалбырап, ұсқынын кетіре бастағанда «хвостик» қылып, желкесіне оны осқырта түйіп қояды. Шашты қанша өсіргенімен ақыл қосылмайтыны бесенеден белгілі, «И.Жунисбековтің» айтатын əңгімесі де сол баяғы сандырақ күйінде қалыпты. Естісең күлмей тұра алмайсың. Перғауындарға ұқсап, өзін ешқашан өлмейтінге саяды. Ешқашан өлмейтініне, əлгі жалмауыздың көзіндей үшінші көзі жетсе керек. Əйтпесе шайтаннан басқаның бəрі өлу керек қой! Қазақта
С
шыли көп өмір сүріп кеткендерді «шайтан болып кеткен бе?» дейтінін бəріміз білеміз. Баяғыда оның бізге қарасты «Көктерек» кооперативінің төрағасы болып жүрген кезінде, жұмыс уақытысында жиналыс шақырып, қайтақайта езе бергенінен əлгі сандырағы жадымызда жатталып қалған. Ойпырмай, арада 5 жыл өтіп кетсе де сандырағының мазмұны өзгермепті! Көмек сұрап келген жедел жəрдем бекетінің қызметкерлерін мүшелікке қабылдап, жарғымыздың талабына сай оларды қорғауға кірістік. Құзыретті мекемелерге жəне басшыларына И.Жунисбековтің жоғарғы білімді дəрігер бола тұра, дəрі-дəрмек, ота, уколдың адамның денсаулығын емдейтінін жоққа шығаратын бақсы-шамандыққа ұқсаған медицинаға жат теорияны ұстанып, көше бұзақысына ұқсап қоластындағы қызметкерлеріне дөрекі сөйлеп, басынып, ар-намыстарына тиіп, ұжымның моральдық-психологиялық ахуалын əлсіретіп отырғанын көрсетіп хатпен шыққанбыз. Сол хат түскен күні, түскі үзіліске дейін «И.Жунисбеков» аға дəрігерліктен босатылған. Жедел жəрдем бекетінің бізге келген бір топ қызметкерлері «əділдік бар екен ғой» - деп алғыстарын айтып кеткен. із білетін «баяғы И.Жунисбеков» емес пе, араға біраз күн салып, өзін аға дəрігерліктен босатқан бастығының үстінен қаржы полициясына арызды ысқыртып кеп жібереді. Бастығының ішкен жегенін шетінен тізеді. Бастығының жегенін көріп-біліп жүріп, өзін аға дəрігерліктен босатқанға дейін, үнін шығармай іштей тоқып жүргенін қарасайшы?! Біздің сол кездегі қаржы полициямыз да мəрт еді ғой, шіркін! «Өзің де бастық бола тұра неге қылмысты осынша уақыт жасырып жүрсің?» - деп «И.Жунисбековтің» өзін де тексерудің орнына, бастығын келіп тексере бастайды. Бастығы тексеру басталысымен, «ойбай жаздым, жаңылдым, болды кешірші» дегендей, «И.Жунисбековті» əкеледі де жедел жəрдем бекетінің бастығы етіп, жаңа жылдың қарсаңында 3-ші рет тағайындап кетеді. Бастық болып алған соң «И.Жунисбеков» бірден кек алуға кіріседі. Сөйтеді де, өзінің тамыз айында босап кетуіне себеп болған, жедел жəрдем бекетіндегі «Əділеттің» мүшелерінің соңына шырақ алып түседі. Былтыр жазда жедел жəрдем бекетінің 70-ке жуық қызметкерлерінің «И.Жунсбековтен» құтқаруды сұрап, аудан көлеміндегі басшыларға, аудан прокурорына жазған арыздарын білетінмін. «И.Жунисбеков» өздеріне бастық болып 3-ші рет тағайындалып барғанда пікірлері өзгерді ме қайдам, енді басқаша мəтіндегі арыз жазып, қолдарын қойып беріпті. Арыздың мəтіні бойынша, өздерінің қалауы осы «атышулы И.Жунисбеков» екен, былтыр жазда жаңылған екен! Ойпырмай жазда ғана «И.Жунисбековті» ағаш атқа теріс мінгізген ұжым, қалай ғана енді соны таңдай қалды екен, а? Əлде «И.Жунисбековтің» айта беретін гипнозы əсер етті ме екен? Əлде баяғы, арызды өзі жазып алып, ал астына басқалардың қолын қойдыратын «хас шеберлігіне» басты ма екен? Егер жедел жəрдем бекетінің 70-ке жуық қызметкерлерінің өздері жазғаны рас болса, бұрынғы аға дəрігерлері Əбдіжаппар Досмұхамедовтің кезінде оған бағынбай, жұмыс тəртібін ұмытып, білгендерін істеп кеткен екен! Өйдөйт шіркін! Сөйтіп басшылары «сендердің жұмыстарыңды жолға енді нарколог қойып береді» деп, И.Жүнисбековті тағайындап беріпті. Сауап болыпты, көрсін енді жұмыс тəртібін ұмытып, білгендерін істеп кеткеннің қандай болатынын! Ал енді айтқан сөзіне 10 куə керек «И.Жунисбековке» сенсек, жедел жəрдем бекетінде өзіне дейін тəртіп мүлдем болмаған екен, науқастарға дұрыс медициналық көмек көрсетілмейді екен, білім төмен екен! Ойпырмай-ə, онда бұлардың өздеріне жедел көмек керек екен де? Сол 70-тің ішінде, «бізді емес алдымен өз жөніңді жөндеп алмайсың ба?» - дейтін, жүрегінің түгі бар бірдебіреуінің шықпағанын қарасаңызшы?! «И.Жунисбековтің» айтуынша, олар науқастарды тасудың орнына автокөліктерін такси етіп базарға, бір-бірін үйлеріне тасуға, қалаған жақтарына мінеді екен! Мəссаған, бəсе, жедел жəрдем шақырсаң сағаттап құрып, жоғалып кететіндері сол екен ғой! Ол ол ма, жедел жəрдем бекетіндегі біреулер жұмыста арақ ішіп те жүре беретін көрінеді. Жедел жəрдем бекеті емес, барып тұрған
Б
керек. Ал заң талабына сай, жедел жəрдем бекетіне аға дəрігер болып тағайындалу үшін, тек педиатрия немесе терапия мамандығы бойынша сертификатың болу керек екен. «И.Жунисбековтің» нарколог мамандығы бойынша сертификаты заңда тіпті қаралмаған. Сол нарколог-дəрігерлігінің өзін қатыра алмай жүрген «И.Жунисбековте», педиатрия немесе терапия мамандығы бойынша сертификат қайдан болсын? Бұл туралы, заңдылықтың қатаң қадағалануына жауапты Сарыағаш аудандық прокуратурасына ресми хат жолдадық. Егер осы тағайындауда сыбайластық фактісі орын алған болса, шұғыл түрде шара көрілуін сұрап, облыстық денсаулық сақтау басқарма басшысына жəне Сарыағаштағы сыбайластыққа қарсы ісқимыл басқармасының басшысына хат түсіріп қойдық. Иə, сыбайластық фактісі демекші, былтыр күз айында жедел жəрдем бекетінің бұзылып кеткен жолдарына, егер қателеспесем 1,5 миллион теңгеге асфальт төселеді. Ол асфальтты Сарыағаш аудандық емхананың есепқисап бөліміндегі құжаттарға сəйкес «Ерасыл-Строй-Торг» ЖШС-і төсеп, ал «И.Жунисбеков» жедел жəрдем бекетінің аға дəрігері ретінде, қолын қойып тұрып, қабылдап алады. Бірақ шын мəнісінде ол асфальтті ешқандай да «Ерасыл-СтройТорг» ЖШС емес, Қайрат Рахымбердиев деген азамат төсеп берген көрінеді. Асфальтті Қайрат Рахымбердиев деген азамат төсеп бергенін біле тұра, аға дəрігердің міндетін атқарушы «И.Жунисбеков» «Ерасыл-Строй-Торг» ЖШС-нен қабылдап алдым» - деп қорықпастан қолын қалай қойды екен? Əлде оның «қабылдап алдым» - деп қойған қолы жақсылап майланды ма екен? Қазіргі таңда ол факт бойынша қандай ісшара жүргізіліп жатқанын білу үшін, Сарыағаштағы сыбайластыққа қарсы ісқимыл басқармасына, «Əділеттен» ресми хат түсірілген. Сол хатқа жауап алынғанда кімнің қолының қаншаға майланғаны белгілі болады! Бұл құрметті оқырман сыбайластық фактісі бойынша! нді жедел жəрдем бекетіндегі тəртіпті жолға қояды деп тағайындалған «И.Жунисбековтің» тұсында орын алған қылмыс фактісі бойынша бірер сөз. Биыл ақпанның 5-і күні, осы «И.Жунисбековтің» шотын аямай шауып жүрген Есжанова Ұлбосын мен Айтмаханова Фариза, жедел жəрдем бекетіне диспетчер болып кезекшілікке түседі. Ақпанның 6-сына қараған таңғы сағат 7.52 - де Сарыағаш қаласының Первомайск көшесіндегі 74-ші үйде тұратын Еркін деген кісі, «қызым естүссіз»- деп жедел жəрдемге қоңырау соғады. Сағат 7.52 - де түскен шақыртуға, əлгі реттеушілер Есжанова Ұлбосын мен Айтмаханова Фариза, жедел жəрдем бекетінде шақыртуды күтіп 4 «жедел жəрдем» автокөліктері тұрғанына қарамастан, «Төңкеріс» ауылына кеткен автокөлікке бақандай 8 минут өткізіп, сағат 8.00-де бір-ақ хабар береді. Тəртіп бойынша реттеушіге шақырту түсісімен, əсіресе егер науқас ес-түссіз болса, автокөлік жедел жəрдем бекетінен 2 минутта шақыртуға шығып кету керек екен. Еркін жедел жəрдем келе қоймаған соң, науқас қызын дереу машинасына салып алады да жанұшыра аурухананы бетке алып баса жөнеледі. Сөйтіп жарты жолда өзі де жол апатына ұшырайды. Науқас қызы сол жерде дүниеден озады! Ал Еркін мен тағы бір кісі қатты жарақат алады. Оқиға болған жерден біреулер хабарласса керек, жедел жəрдем бекетінде дайын тұрған 4 «жедел жəрдем» автокөлігінің біреуі, 2 минуттың ішінде шақыртуға шығып кетеді. Адам қайтыс болып кеткеннен кейін шықтың не, шықпадың не? Осы факт бүгінгі таңға дейін «жабулы қазан жабулы күйінде». Бұл туралы, жедел жəрдем бекетінің атышулы арызқой басшысы «И.Жунисбеков те», оны жедел жəрдем бекетіне заңсыз тағайындаған басшылары да жақсы хабардар! Бірақ аудандық прокурорымыз естімеген-ау шамасы? Естімесе осы мақала арқылы естіртейік, мүмкін селт етер!? Сөйтіп заңсыздықтың қандай нəтижеге əкеліп соғатынына баға берер? Мінеки, құрметті оқырман, адамның жаны қиналып, алқымға тығылған кезде бірінші көмек күтетін жедел жəрдеміміздің бастығының сиқы осы! Амангелді БАТЫРБЕКОВ, «Сарыағаш-ƏДІЛЕТ» қоғамдық бірлестігінің төрағасы, ҚР Журналистер одағының мүшесі
Е
Дəстүрімізде қыз – төркіндеп, күйеу – қайындап, жиен – нағашылап барады
РУХАНИЯТ
¦ÄIËÅÒ
28 АҚПАН – ЖЫР АЛЫБЫ ЖАМБЫЛДЫҢ ТУҒАН КҮНІ басым. Кеңес жауынгерлеріне қайратына қайрат, жігеріне жігер қосқан өлеңдерінің ішінен «Ленинградтық өренімді» ерекше атауға болады: Ленинградтық өренім, Мақтанышым сен едің. Нева өзенін сүйкімді, Бұлағымдай көремін. Уа, қаһарман, өренім, Мақтанышым беделім!... Қаласындағы Лениннің Сайыпқыран, өренім! Неміс басқыншылары Ленинградты қоршап алды. Сыртпен байланыс үзіліп 900 тəулік қала қоршауда тұрды. Ладога көлінен өтетін бір ғана соқпақ арқылы кең байтақ Кеңестер Одағымен жиналған азық-түлік, киім-кешекті бораған
Жамбыл – өмірімен де, шығармашылығымен да екі ғасырды молынан тұтастырып жатқан ұлы жырау. Ақынның ХХ ғасырдың басына дейінгі шығармашылық өмірбаяны туралы деректер аз, саналы ғұмыры қара өлең деп өткен кісінің ұшан-теңіз жыр-толғаулары да жаңғырта, жаңарта дамытқан өмір тірлігін даналығын көкірегіне тоқыған үлкен дарын иесі деп танимыз. Жамбыл ақын жауға қаламмен қарсы шығып, «Ата жаумен айқастық», «Өмір мен өлім белдесті», «Ленинградтық өренім», «Москваға», «Аттан батыр ұрпағым», «Қамал бұзған қаһарман» сынды əрбір өлеңін жауға оқ етіп жаудырды. Өмір мен өлім белдескен шақта ақын қуатты жырларымен кеңес жауынгерлеріне жігер берді. Оның жырлары жыл құсындай болып майданға аттанды. Жауынгерлерге Ленинград, Мəскеу, Сталинград сынды ірі қалаларды жау қолына бермеңдер деген ақын жырларында өршілдік рух
Жау сойқанын көргелі, Нева алабын қорыңдар. Ленинградтың ерлері! Ұрпаққа үлгі болыңдар Заманымның өрнегі! – деп Жамбыл ақын бүкілхалықтық мақтанышқа айналған Ленинград қаласын қорғаушыларды ерлікке жігерлендірді. Жасалған жоқ салтанат, Болуға жаудың ермегі Жауда қалып Ленинград, Жаралған жоқ сөнгелі, – деп Ленинград қаласының еш уақытта жау қолына берілмейтініне де нық сенім білдірді. Жарқын болашаққа деген оптимистік сезім ұялатады. Жасағам жоқ өмірді, Жау сойқанын көргелі
ӨРШІЛ ЖЫРЫ – оқтың астынан амалдап өткізіп, қала тұрғындарына жеткізілді. Содан бұл соқпақ «өмір жолы» деп аталып кетті. Жəкеңнің «Ленинградтық өренім»деген бір ауыз сөздің қаншама жылылық, нағыз жанашырлық пейіл жатқан жоқ па? Өлеңі тоңғандарды жылытты, қажығандарға əл берді, зұлым жауға қарсы бітіспес күреске шақырды. Соғыс түнегіне көмілген ұлы қаланың зеңгір аспанында найзағайдай ойнап, қыспаққа алған жауға сес көрсетті. Ақынның Ұлы Отан соғысы жылдары Отан қорғау тақырыбына шығарған жырларының жалпы көлемі 3000 жолдан асады. «Ленинградтық өренім» атты өлеңі қоршауда қалған Ленинградқа, қаланы қорғаушыларға арналған Жамбылдың жыры. Өлең орыс тіліне аударылып, майдан даласына таратылды, қала көшелеріне, үйлердің қабырғаларына жазылып ілінді, радиодан оқылды.
О
ЕРЛIККЕ ЖIГЕРЛЕНДIРДI Төккенім жоқ терімді, Жер қылғалы кеудені, – деген өлең жолдарынан Жамбылдың жан толғатып, көңіл тебіренетін, сезім оятатын кезін көреміз. Өз тағдырын, қуаныш-қайғысын халықтың кешкен ауыр күндерін сезіне толғаныстарымен терең қабыстырып, ұштастыра жырлап отыр. Жасағаным өмірді, Жау біткенді жеңгелі, Саудыратып сүйегін Топыраққа көмгелі. Судай тасып ел кегі Жолды кернеп ел кетті Сендерге дем бергелі Нева алабын қорғаңдар, Ленинградтың ерлері, Ұрпаққа үлгі болыңдар. Заманымның өрнегі, – деп суырып-
балалар жазушысы, шежіреші Мұхаметжан Етекбаев ағамыздың үйіне іздеп бардық. Не керек сол жазда үшеуміз Жамбыл ата жүрген, таңғажайып өлеңжырларын шығарған жерлерді араладық. Жамбыл атаны көрген, білген қариялармен əңгімелестік. анымбек Жамбыл ата жайлы кітап, естелік деректердің бəрін оқып, зерделеп, сұрақтарына жауап іздеп ауданды көп аралады. – Екеуіңіз Жамбыл ата жайлы сценарий жазыңыздар,– деп бізге ұсыныс айтқанда бірден қарсы болдық. Өйткені бұдан бұрын өмірі сценарий
ны сонау Мəскеуде оқып жүрген шағында «Кано» деп атап кетіпті. Ел-жұрт содан бері біреулері «Кано», енді бірі «Хано» деп атайтын болды. Біздерге Қанымбектің өзінен бұрын даңқы дүрілдеп жетті. Ол өзінің алғашқы шығармасымен-ақ бірден жарқ етіп танылды. «Шоқ пен Шер» атты түсірген толықметражды көркем фильмі 1972 жылы Францияның МонтеКарло қаласында өткен халықаралық фестивальде балаларға арналған кинотуындылары арасынан бас жүлдені «Күміс Нимфа» сыйлығын жеңіп алды. Ол кезде шетелден мұндай
салма ақын импровизацияның озық үлгісін көрсеткен. 1941 жылы күз айында ақын Əбділда Тəжібаев, Ғали Орманов жəне біраз адамдар Жəкеңнің аулына барыпты. Жəкең ауыл сыртында ат үстінде жүр екен. Амандасып, саулық сұрасқан соң, Жəкең олардың келген бұйымтайын естіп, үнсіз қалады. Алатауға қарап қояды да, ишарамен –«үйге жүріңдер» дегенді білдіріп, өзі жол бастайды. Қашанда қонаққа жаюлы тұратын Жəкеңнің мол дастарханының айналасына бəрі жайғасады. Жəкең төрде ілулі тұрған домбырасын алдыртып, қағып-қағып жібереді. Əдетте қарт жыраудың жырды көсілтіп төгіп-төгіп жіберетін, бір сөзін екінші рет қайталамайтын қасиетін білетін ақындарымыз қағаз бен қаламдарын алып, жырды Жəкең бастағанда ол қағазға түсіп, мəңгілік дүниеге айналып жатады. Яғни, өмірге «Ленинградтық өренім» атты өлең келді. Өлеңді оқығанда көзіне жас
Қ
алмаған жан кемде-кем. Ұлы Отан соғысы басталғанда осылай Отанымызды қорғаушыларға жырымен, өткір сөзімен дем, рухани күш-қуат берді. Елін, жерін фашистерден қорғауға шыққан жауынгерлер ерлігін дəріптейді. Ұлы Отан соғысы жылдарында патриоттық рухта жазылған толғаулары үшін КСРО Халық Комиссарлар кеңесі 1941 жылы Мемлекеттік сыйлық берді. Жыр дүлділі Ж.Жабаев 1945 жылы 100-ге қараған шағында қайтыс болды. Жүз жасаған ақын Жамбыл халық поэзиясының алыбы, «ХХ ғасырдың Гомері» атанды, өзінің өміршең поэзиясы арқылы қазақ халқын əлемге танытты. Қарлығаш БЕРІКБАЕВА, Жамбыл облысы
ұлы ақын жайлы көркем суретті фильм түсірілсе деген ұсынысымыз бар, – дедік біз. Мырзатай аға тұңғиық терең білімпаз, парасат иесі ғой. Жамбыл жəне оның ақындық төңірегі жайлы біраз қызықты əңгіме шертіп, əңгімелегенде бұрынғы аузы дуалы шешендердей мақал-мəтелді тұздықтап, төгіліп түскенде – керемет разы болдым. – Бұл нағыз ойланатын шаруа екен. Абыз атамыз жайлы кино түсіруді кезінде Шəкен Айманов қолға алған еді. Мүмкін біз Жəкеңдей дана да дара тұлғаның дархан жастық шақ, албырт кезеңін көрсететін туынды түсірерміз – деп Мырзекең өз ойын айтты. Ойды ой қозғайды ғой.
кезде Президент аппаратында жауапты қызметте істейтін Арыстанбек Мұхамедиұлы кездесіп қалып: – Аға, бірге түстенейік, ақылдасар бір шаруа бар, – деді. Уəделескен жерге барсам Арыстанбектің жанында Қанымбек ағам отыр. рыстанбек Мұхамедиұлы нағыз өнер үшін туған тума талант, асыл қасиетті жан ғой. Бұл кісі Кано ағамызға қашанда көп көмектесіп, қол ұшын беріп жүрді. «Жақсының жақсылығын айт нұры тасысын» демекші кинорежиссер Қасымбектің өзі Атымтайдай жомарт, даладай дархан А.Мұхамедиұлы жайлы шын ықыласымен разы болып, алғысын жаудырып жүретін.
А
БАЛАЛАР КИНОСЫНЫҢ БАПКЕРІ дəрежелі сыйлық алу – қияметтің қияметі, нағыз тас жарған таланттарға ғана берілетін. Осындай табысы үшін кинорежиссер Қанымбек Қасымбековке Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты атағы берілді. «Шоқ пен Шер» фильмі 1972 жылы Ташкент кинофестивалінде СССР Кинемотографистер Одағының жүлдесіне ие болды. Қанымбек Алматыдағы №12 мектепті бітірген соң, Бүкілодақтық мемлекеттік кинемотографистер институтына түсіп, СССР халық артистері – кинорежиссер Г.Н. Чухрайдың жəне профессор В.В. Белокуровтың шеберханасында 1969 жылы бітіріп келген кəсіби талант еді. «Сен 12-ге толғанда» фильмі 1978 жылы Бакуде өткен Бүкілодақтық кинофестивалінде арнаулы жүлдесін алды. Қанымбек Қасымбеков жайлы қазақтың атақты кинорежиссері Абдолла Қарсақбаев аса ілтипатпен, зор үмітпен атайтын. ірде Жамбыл ауылындағы Базарбек Мұсаев деген ағамыздың үйінде Олжас Сүлейменов, Кененбай Қожабеков, Абдолла Қарсақбаев ағаларымыз кеңмол отырып, қонақ болғаны бар. Ол кезде біз жап-жас əскерден жаңа келген жігітпіз. Қиыр Шығыста бірге болған əскери досым Ерлан Игіліков екеуміз тік тұрып, қызмет етіп жүрдік. Сонда қонақта отырғандарға Абдолла Қарсақбаев ағамыз: – Қазақ киносына Қанымбек Қасымбековтей аса дарынды, жас талант келді. Бұл біздің кино өнерін биікке көтеретін режиссер болады, – деп қайтақайта айтып отырды. – Кано – Мəскеудің түлегі, ұстаздары мықты, көрген тəжірибесі мол, – деп Олжас қоштады. – Даңқты көтере алса жақсы. Ырду-дырдумен өмірін өткізіп алмаса десеңші, – деп атақты
артисіміз Кененбай Қожабеков ағамыз өз ойын білдірді. Содан біраз жыл КаноҚасымбековтен көз жазып қалдық. Балалар жайлы түсіріп жүргенімен алғашқы биігіне көтеріле алмай-ақ қойды. амбыл атамыздың 150 жылдық мерейтойына бір жылдай қалғанында Ұзынағаштағы үйіме өзі іздеп келіпті. Қона жатып пікірлесіп, əңгімелестік. Сырттай жұпыны ғана көрінетін Кано ағам кино, əдебиет, өнер жайлы ағылып, төгіліп сөйлейді, сонау Мəскеудегі аты аңызға айналған кинорежиссер, артистермен қалай қоян-қолтық араласқаны, бізге беймəлім жағдайлары жайлы қызық-
«Шоқ пен шер» (1971 жыл)
Ж
К
Б
«Қоштасқым келмейді» (1992 жыл) қызық əңгімелер айтады. Ол маған келген шаруасын былай түсіндірді: – Мен мына Суықтөбенің баурайындағы Шиен ауылында тудым. Жастай Алматыға, одан Ресейге оқу іздеп кеттім. Ендігі арманым – Жамбыл атам жайлы фильм түсірсем бе деймін. Соған сен көмектеседі деп арнайы келдім, – деді. Ертесіне Жамбыл ата мавзолейіне тағзым жасап, құран оқыттық. Қарақыстақ ауылында тұратын белгілі
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
– Мына Кано ағам Жамбыл жайлы көркем фильмін цифрлатып, кассетасын дайындап, сосын теледидарға лайықтап, қайта көркемдеп бірнеше серия жасасам ба деп ұсыныс айтып жатыр. Басқа да ұсыныс тілектерін қолдан келгенше көмек беріп жатырмыз, –деді. ано ағамның Жамбыл атамызға деген сезімі, ойы ғажап еді! Қ.Қасымбеков шығармашылығын талдап қарасақ ол негізінде балалар жайлы түсіреді екен. Өзі де баладай аңқылдаған, аңқау, мына өмірге бейімделе алмай-ақ өткен талант. «Қызыл отау» (1982), «Ұш тырнашым, ұш» (1985), «Соңғы түлкі» (1989), «Қоштасқым келмейді» (1991), «Саған күшік керек пе?» (2003) атты көркем фильмдерді экранға шығарды. Қасымбек ағамыз осы бораны ақпандатқан ақпан айында дүниеге келіпті. Дендеген науқасына байланысты жетпіс жылдығы да атап өтілмеді. Міне, осынау бар өмірін киноөнеріне арнаған айтулы кинорежиссердің бұл өмірден озғанына да жыл толып қалыпты. Аспан таулар алыстаған сайын асқақтай түседі. Күні кеше өзіңіз ұстаз санаған Кененбай Қожабеков, Абдолла Қарсақбаев, Қасым Жəкібаев секілді кино өнерінің корифейлері артынан Сіз де мəңгілікке аттандыңыз. Осы кинонын төрт дарыны: Кененбай, Абдолла, Қасым, Кано-Қанымбек Қасымбеков төртеуі бір жерде – біздің ауылда туып-өскендер. Төртеуінің де мінездері қызық, əпенді шалыс, өмірге бейімі жоқ таза өнердің адамдары еді. Кино өнері барда өзіндік із, соқпағы бар Қанымбек Қасымбеков есімі ұмытылмайды. Қанымбек жайлы хикая көп, өте көп-ақ... Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ, жазушы
жазбағанбыз, əрі ұлы ақын жайлы жазу – өте жауапты іс. Ақыры үшеуіміз сол кездегі Қазақстан ПремьерМинистрінің орынбасары, белгілі ғалым-филолог Мырзатай Жолдасбековтың қабылдауына келдік. л кісі бізді көп күттірмей қабылдады. «Жақсының алды кең жайлау» демекші біздерді алдымен тыңдап алды. – Жамбыл атамыздың 150 жылдық мерейтойына дейін
О
Ақыры Мырзатай Жолдасбеков ағамыз сценарийін жазып, Қанымбек Қасымбеков Жамбылдың жастық шағы жайлы фильмді түсіруді бастап кетті. Бір күні тағы мені іздеп келіпті. – Мені облыс əкіміне кіргіз. Фильмді түсіруге көп кедергі болып жатыр, – дейді. Алматы облысының əкімі Серік Үмбетов ертеңіне бірден қабылдап, кино түсіруге барлық жағдайын жасауға көмектесті. Бұл фильмдегі басты рольдерге – қатарынан суырылып алға шыққан айтыс ақыны Мұхаметжан Тазабеков пен жұлдыздай жарқыраған жас талант Ақан Əбдуəлиевтерді шақырды. лы Жамбылдың өрттей лапылдаған жастық шағы жайлы фильм көрермендерінен өз бағасын алды. Бір күні маған Қасымбек ағам телефон шалды: – Қарасай батыр жайлы түсірсем, қандай материал, дерек кітаптарың бар, дайындап қойшы, – деді де кітап музейіне келіп, мендегі бар жиған-терген архивті көтеріп алып кетті. Жұмыс барысымен бірде Астанаға барғанымда сол
Ұ
№07 (212) 20.02.2015 жыл
7
«Ата салтым асыл мұрам, ардағым» «Ата салтым – асыл мұрам, ардағым» атты тақырыпты Халықаралық «Алаш» сыйлығының, «Құрмет» орденінің иегері, ҚР Мəдениет қайраткері, жазушы, академик, профессор, Республикалық кітап музейі директорының кеңесшісі, тəлімі мол қаламгер Нағашыбек Қапалбекұлы жүргізеді.
(Жалғасы. Басы өткен сандарда). КЕЛІНГЕ КӨРІМДІК БЕРУ Жаңа түскен келінге туған-туыс, көрші-қолаң, ағайындары келінді алғаш көрген кезде көрімдік береді. ЖАСАУ «Көрсін деп жиылған жұрт тамашасын, жасауын таудай қылып үйгізді енді»! (Наурызбай Қаншайым). Ұзатылған қызға берілетін дүние мүлік «жасау» деп аталады. Халық қыздың жасауына аса зор көңіл бөліп, «жасауды алты жастан жинасаң асады, жеті жастан жинасаң жетеді!» деген. Небір жақсы бұйым, сəукеле, кілем, текемет, ыдыс аяқ, төсек орын, киім кешек, əсем əшекейлі тағымдар қыздарға берілетін болған. Ауқатты адамдар ақ отау тігіп ұзатқан. Жасауды қыздың еншісі десе де болады. БОСАҒАҒА ІЛУ Той тараған соң, бір түннен кейін келін өз еліне аттанады. Бұл күні күйеу жұрттың ең соңынан аттанып, қайын жұрт үйінің босағасына бір шапан іліп кетеді. Бұл ілудің мəні – қүйеу баланың осы үйдің босағасынан қол үзбеймін. Мен де осы үйдің баласымын деген ишараты. ЕСІК АШУ Жат жұрттық болған қыздың күйеуге шыққаннан кейін төркін жағына алғаш келіп, кəдесін жасап, туыстарымен араласудың бастапқы жолы. ТӨРКІНДЕУ «Қыз еліне төркіндеп келеді» («Ана тілі» газетінен). Мұның негізі «төркін» деген сөзден шыққан. Ұзатылған қыздың төркін жұртына арнаулы (ресми) түрде баруы «төркіндеу» деп аталады. Мұндай жағдайда қыздың барлық туған-туыстары оны қонаққа шақырып, құрмет көрсетіп, қалаған затын беріп риза етіп аттандыруға тиіс. Төркіндеу – əр қыздың парызы жəне ол бір-ақ рет төркіндеп баруға хақысы бар. Төркіндеудің халықтық, дəстүрлік маңызы зор жəне ол əйелдерге ғана тəн ғұрып. Дəстүрімізде қыз – төркіндеп, күйеу – қайындап, жиен – нағашылап барады. Осы жерде қыздың төркіндеуінің тағы бір ел-жұрт алдында да, дін алдында да ерекше маңызы бар қағидалы жол екенін айта кеткен жөн. Өмір бар жерде өлім де болады. Мысалы, қазақ əйелі, мейлі ол жас, мейлі жасамыс болсын, көз жұмып, намазы шығарылар алдында молда: «Бұл əйел төркіндеді ме?» – деп сұрайды. Бұған марқұмның төркіндері, яғни əке-шешесі, туған-туыстары, қайын жұрты жауап беруге тиіс. Егер əртүрлі себептермен төркіндей алмаса, оның жаназаға қатысып отырған етжақын туыстары сол жерде марқұм болған əйелдің төркіндеу рəсімін жасауы керек. Ол былай жасалады: аталған туғантуыстары: «Осы марқұм болған апамыз не сіңліміз, не қызымыз(қайтыс болған əйелдің руы, əке-шешесінің, өзінің аты-жөні айтылады) төркіндеп келгенде бергеніміз», – деп, ақша тастайды немесе мал атайды. Оны молдалар растап, дұға оқиды. Сөйтіп, марқұм төркіндеген жəне өз парызын өтеген болып саналады. Бұлай болмаған жағдайда марқұм ауыр, арттағы туыс-туғандарына парыз болып қалады. Бұл жол-жоралғы – таза қазақ үлгі-өнегесі, тəртібі, атабабаларымыз салып кеткен жөнжосық. Мұны бүгінгі қазақ əйелдері ескерген жөн. Аналары да, қыздары да осы қағиданы ұстап, тəлімі мен тəрбиесі зор ұлттық мəдениетіміздің осындай жақсы үлгілерін өмірге енгізуі қажет. Бұл өзіміздің ұлттық мəдениетіміз бен салт-дəстүрімізді сыйлағанымыз болып саналады. КЕМПІР ӨЛДІ Кешке қалыңдық өз орнына барғаннан кейін жеңгелері күйеуді отауға əкеледі. Келген бетте есіктің алдына көлденең түсіп жеңгелерінің бірі жатады. Бұл өлген кемпірдің бейнесін елестетеді. Демек, кемпір өлді жоралғысын бастайды. Атам заманнан қалыптасып келе жатқан дəстүр – өлгенді құрметтеу. ҮЙ КӨРСЕТУ Жаңа түскен келінді туыс туған, көрші көлем, ілік жекжаттар «үй көрсетуге» (шығыс жақ «отқа шақыру» дейді) яғни есік ашарға шақырады. Мұның мағынасы келін отбасымен танысып, үйге келіп жүрсін деген сөз. Бұл үйге келін құр қол бармайды, кəде жорасымен барады. Мұны «ілу» дейді. Бұл мəселені шақырған үйдің дəрежесіне (үлкен, кіші деген мағынада) келіннің енесі шешуі керек. Мұнымен бірге келінді шақырған үйлер келіннің мінез құлқын, жүріс тұрысын яғни əдеп, тəртібін байқап сынап отыратыны да бар. Мұны болашақ келіндер ескере жүруі керек. Өйткені аталған дəстүр əлі жалғасып келе жатыр. ҚҰТТЫҚ Келін түсірген үй құда-құдағиларын аттандырған соң ауылдың оң жақта отырған бойжеткендерді келіп «құтты болсын» айтып арнайы дəм əкеліп. Сый жасайды. Сосын қыздарға лайық
тағам, кесе-аяқ, көрпе-жастық, сақина, сырға сияқты əшекейлі заттар сұрайды. Бұл дəстүр ел ішінде «құттық» деп аталады. Ол «құттық болсын», «құт əкелсін» деген ізгі ойдан туған қазақи ырым, жоралғы. «Құттық» алатындар əдейі алыстан да келеді. Оларға мал, бағалы бұйымдар мен киімдер беріледі. Əрине, бұл дəулетті мырза адамдардың ғана қолынан келетін іс. Сонымен бірге бұл қазақтың салт-дəстүрге бай жомарттық, мырзалық қасиеттерінің тағы бір айқын дəлелі екенін көрсетеді. АТ ТЕРГЕУ Ат тергеу ғұрпы қазақтарда негізінен келіндерден талап етіледі. Бұл жаңа түскен жас келіннің ауылға деген ізгі құрметінің, əдебінің игі көріністерінің бірі. Күйеуінің туыстарының атын келін еш уақытта атамайды. Оның ағаінілеріне, апа-қарындастарына арнайы ат қоятын. Келін тарапынан осы тергеу барысында оның тапқырлығы, теңеу сөздерге шешендігі, жарасымды əзілқойлығы да сынға түсетін болған. ИТАЯҒЫНА САЛУ Жас келіншек бір ауылға қыдырып барғанда, не есік көруге шақырғанда əйелдер не үлкен əжелер оған «итаяғыңа» сал деп сақина, күміс, жүзік сияқты заттар береді. «Итаяғына салу» деген келіншек босанып баланы шаранасын жуатын суға яғни «шілде суына» əлгіндей күміс, жүзік, сақина, күміс түйе сияқты заттарды ыдысқа салып жіберіп, нəрестені жуады. Жуып болғаннан кейін əлгі заттарды сол жердегі əйелдер ырым қылып бөлісіп алып, мəз-мейрам тарасады. ИТ ЖЕРІК БОЛУ Жас келіншектің асқа тəбеті шаппай, жиі-жиі лоқсып, құсып жүрген кезде оның əлде бір асқа ықыласы, тəбеті ерекше ауады. Келіннің жерік асын тауып беру ененің міндеті деп есептеледі. «егер осы асы таптырмаса, ол босанғанша ішкен асын құса береді, тамағы бойына сіңбейді» деген сенім болған. Мұны халық «ит жерік болу» деп те атайды. ҚЫЗОЙНАҚ Əке-шешелері жоқ кезінде бой жеткен қыздар оңаша қалып, ойынсауық құрады. Оған жігіттер де қатысады. Бұл мəжіліс құпия өтеді жəне оны ұйымдастырушылар тек қыздар болғандықтан қызойнақ деп аталады. АБЫСЫН АСЫ Абысындардың бас қосып көңіл көтеруі, дастарқан жасап шəй ішуі. ЖЫРТЫС Бұл негізінен əйелдер арасында жүретін жəне солар атқаратын ежелгі ғұрыптардың бірі. Жыртыс негізінен келін түскенде оның сандығында осы дəстүрге арналған арнаулы мата салынады. Мұны «сандық ашар» атты кəделі жол-жоралғы кезінде алып, сол тойға қатысқан əйелдердің бəріне жыртылып үлестіріледі. Бұл жерде жыртыс беру дəстүр. Ал қолға тиген жыртыс – кəде болып есептеледі. Демек жыртыстың ғұрыпты екі түрі бар. Жыртыстың кейде басқа жерлерде де берілетін реттері болады. Мысалы, қайсыбір ауылдарда өте көп жасқа келіп қайтыс болған кісілер намазында, сондай-ақ «құдайы» бергенде де осындай кəделер жасалады. ШАШЫН ЖАЮ (салт) Қара бір шашым жаяйын, Жаяйын да жылайын (Жоқтау). Жоқтау, жылау қайғылы, шерлі, күйікті, мұңды, зарлы, азапты, бақытсыз əйелдің ісі. Бұл əдет дауыс қылу, жоқтау кезінде жасалады. Кешегі өткен зұлмат заманда соғыс, аштық тəркілеу, апат, жұт кезінде əйелдердің шашын жайып жылауы көп болады. Əйелдер мұң, шер жырларын да шығарады. Мұндай кезде ақсақалдар, əйелдер келіп, мұңды адамға тоқтам, басу айтып жұбату керек. Қазақ қыздарына «шашымды жайма» деген тыйым сөз төркіні осындайдан шыққан. ДƏМЕТУ «Дəметкен сары майдан кеудең құрсын» (халық өлеңі). Дəметудің əр түрі бар Ал ырымда жас келіншектердің дəметуінің жөні бөлек. Жас балалар мен келіндер ата енелері қонақтан келсе, олардан тəтті дəмететін əдеті бар. Əсіресе, балалы жас келіндер дəметсе оның меселін қайтаруға болмайды. Өйткені, дəметіп отырып ойындағысы болмаса оның емшегі ісіп кетеді. Бұл өмір шындығы. БАЛДЫЗҚАЛЫҢ Кейде қалыңдық қайтыс болатын жайлар кездеседі. Мұндайда қалың малын төлеген болса, онда сол үйдің екінші қызын алуға құқы бар. Егер ер жігіт қалыңдығына ұрын барып, ол үйдің басқа қызы болмаса төлеген малдың жартысы қайтарылады. Егер бұрынғы қалыңдығына ұрын барған күйеу енді балдызын алатын болса, онда бұрынғының үстіне «балдыз қалың» төлеуге тиіс. Оған түйе бастатқан бір тоғыз қосылады. Күйеу бұрынғы қалыңдығына ұрын келмеген болса «балдыз қалың» төленбейді. (Жалғасы бар).
Өмірде қате қадам басқандар да бар, олардың №07 (212) барлығына «қылмыскер» деп қарау орынды емес 20.02.2015 жыл
СОҢҒЫ БЕТ
ЗАҢ ЖӘНЕ БІЗ
СПОРТ
«ТӘРБИЕЛІ – ТӘРТІПТІҢ ҚҰЛЫ»
Өткен аптаның соңында Қарағандыда қара дауыл тұрады деп күттік. «Ойпырмай, жайпап кете ме екен?» деп сескендік. Соңында бұның бəрі бекер болып шықты. Кеншілер қаласында дауыл тұрмақ түгілі, самал жел де ескен жоқ.
Ұлыбританияның əйгілі премьерминистрі болған Уинстон Черчиль кезінде «Маған түрмелеріңізді аралатып, көрсетіңізші. Сіздің елдегі демократияның қандай екенін айтайын» деген екен. Тарихи тұлғаның жетпіс жылдан астам уақыт бұрын айтқан осы пікірі əлі күнге дейін мəнін жойған жоқ.
Қазақ жұдырығының «дәмі» Біз ауа райын айтып отырғанымыз жоқ. Бокстағы жағдайды сипаттаған түріміз. Бүкілəлемдік бокс сериясында ел намысын қорғап жүрген «Астана арландарының» кездесулері Қарағандыда өтіп жатқанын білесіздер. Ал кешегі аптада атағы дардай «Пуэрто-Рико дауылдары» қонаққа келген. Команданың аты затына сай емес екен. Дауылдату былай тұрсын, өздері дауылды күнде адасқандай күй кешіп, естерін жия алмай кетті. Иə, біз тура мағынасында айтып отырмыз. Естерін жия алмай кеткені рас. Өзі бар-жоғы 5 боксшы келсе, соның үшеуі жекпе-жектің соңына жете алған жоқ. Əуелі Мардан Берікбаев (49 келі) қарсыласы Энтони Ортиздің шамасын байқап көрді. Қонақ команда құрамындағы ең мықтысы да сол екен. Бірақ қазақ жігітіне қарсы мықтылық таныта алған жоқ. Төрешілердің үшеуі де Марданның мықтылығын мойындады (49:46, 49:46, 49:46). 56 келіде өнер көрсететін жігіттердің соққысы салмақты бола бермейтіні белгілі. Пуэрто-риколық Гомес Гарибалди де солай ойласа керек, шаршы алаңда еркін жүріп көрмек болған. Алайда Мейірболат Тойытов оның «екі аяғын бір етікке тықты». Бірінші раунда естен танып үлгерген Гомес екінші раундта жекпе-жекті жалғастыра алмады. Қашанда салмақты қалпынан танбайтын Самат Бəшенов (64 келі) асыққан жоқ. Нақ бір жаттығуда жүргендей еркін қимылдады.
Кездесуді ерте аяқтауға шамасы жетсе де, қарсыласы Ривера Яннды жұмсақ соққылап қана жүрді. Алдында «тірі груша» тұрғанда біраз жаттығып алғанды жөн көрген болар. Бүкілəлемдік бокс сериясы аясында шаршы алаңға алғаш рет шыққан Жəнібек Əлімханұлы (75 келі) Əлем чемпионы деген атағына лайықты өнер көрсетті. «Өнер көрсетті» дейміз-ау, көріп те үлгере алмадық. Қарсыласы Джеффри Флаз Гуилленді бірінші раундта-ақ сұлатып түсірді. Қазақ жұдырығының дəмін алғаш татқан-ау шамасы, Джеффри басын шайқап, бəсекені жалғастырудан бас тартты. «Арландардың» қатарына келіп қосылғалы жеңіліс дегенді ұмытқан Василий Левит (91 келі) тағы да қалың қазақ жанкүйеріне қуаныш сыйлады. Қарсыласы Ричард Джонсон жеңіске жетуді емес, соңғы раундқа аман-есен жетуді мақсат етіп келген сияқты. Жекпе-жек басталғаннан қашып, бесінші бұрышты іздеумен болды. Шаршы алаңда бесінші бұрыш жоқ, есесіне біздің боксшы бар. Сөйтіп, бұл сабаз да екінші раундтан аса алмай жер иіскеді. Осы күнге дейін 5 кездесу өткізіп, барлығында жеңіске жеткен «Астана арландары» 15 ұпаймен В тобында көш бастап келеді. Ал келесі жекпе-жегін ертең, ақпанның 21-і күні «Аргентина кондорларына» қарсы өткізеді. Мирас ƏСЕМ.
Адамзат баласы үшін ең ауыр жаза – бас бостандығынан айыру. Тағдыры тас қабырға мен тор терезеге таңылған, қоғамнан оқшауланып, еркін даланың бір жұтым таза ауасына зар болған жазалы адамға азап та, ақырет те сол болар. Сондықтан да, қамшының сабындай қысқа өмірінің бір бөлігін темір торға телмірумен өткізгендер бостандықтың қандай қымбат екенін жақсы сезінеді. Ал, түзеу мекемесінде кесімді мерзімін өтеп жүрген сотталушы тəртіпті мінез-құлқы мен өзінің қоғамға істеген қиянатын шын сезінуінің, салауатты өмірге деген ұмтылысының арқасында еркіндікке қайта оралатыны сөзсіз. ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаев өз Жолдауында Қазақстан өмір сүру үшін ең қауіпсіз жəне қолайлы ел болу керектігін нақтылап атап көрсеткен болатын. Өмірде шалыс басқан азаматтарды қайтадан қоғамға лайықты азамат етіп тəрбиелеп шығару оңай іс емес екені айдан анық. Мəселен, ОҚО бойынша Қылмыстық-атқару жүйесі департаментіне қарасты ИЧ-167/11 мекемесінде 600-ге жуық тергеудегілер мен сотталғандар жатыр. Олардың ішінде 51 сотталған тұлға шаруашылық ауласында өз жазаларын өтеуде. Яғни, өз еркiмен жұмысқа тартылғандар асханада, шеберханада, ұстаханада жұмыс iстеп, ғимараттарға қызмет көрсетеді. Мемлекет оларға айына шамамен 25 мың теңгедей айлық төлейді. Ерлермен қатар əйелдер де бар. Дегенмен де, тергеу изоляторында жатқандардың барлығы қылмысты қасақана жасағандар деп айту дұрыс емес. Себебі, мұнда біреудің алдауына, біреудің арбауына түсіп, өмірде қате қадам басқандар да жатады. Олардың барлығына «қылмыскер» деп қарау орынды емес. Мұндай адамдармен бізде арнайы заңгерлер мен психолог мамандар жұмыс істейді. Біздің басты мақсат – осындай жандарды қайта тергеу изоляторына келместей етіп тəрбиелеу болып табылады. Біздің мекемеде жатқан тергеудегілер мен сотталған азаматтарға барлық жағдай жасалған деп айтсам қателеспеймін. Оларға бос уақыттарында теледидар көріп, кітап оқуға мүмкіндік жасалған. Мерзімді басылымдармен
қоса бізде 3500-ден аса кітабы бар кітапханамыз бар. Тергеудегілер мен сотталған азаматтар негізінен детектив жəне құқық саласындағы кітаптарды оқиды. Діни кітаптарға да сұраныс бар. Сондай-ақ, біздің мекеме мемлекеттік мерекелерді өте жоғары деңгейде атап өтеді. Сотталғандарды туыстарымен жолықтыру үшін арнайы ашық есік күндерін өткізіп тұрамыз. Қоғам дертіне айналған сыбайлас жемқорлық мəселесі де күн тəртібінде. Жеке құрам қызметкерлерімен аталмыш сипаттағы құқық бұзушылық деректеріне жол бермеу, алдын алу жəне жолын кесу жайында профилактикалық шаралар өткізіліп тұрады. Бауыржан Момышұлы атамыз «Тəрбиелі – тəртіптің құлы» деп тегін айтпаған. Тəрбие жұмысы – түзеу мекемелеріндегі белгіленген тəртіпті ұстап тұрудың көптеген тəсілдерінің бірі болып табылады. Онымен шұғылданатын адамдардың міндетіне сотталғандарға ішкі тəртіп талаптарын, олардың құқықтары мен міндеттерін, жұмыс істеу, демалу жағдайларын жəне əкімшілікпен қарым-қатынасын тағы басқа көптеген дүниелерді түсіндіру жатады. Белгіленген бұл тəртіп талаптарын уақытылы айтып, түсіндіріп отырмаса, оның кез-келген салдары сотталғандар тарапынан құқықтары мен бостандықтарына қысым жасағандай көрініп, арты дау-дамайға, қарсылыққа ұшырауы мүмкін. Осы орайда біздің тергеу изоляторында тергеудегілер мен сотталған азаматтармен арнайы мамандар жұмыс істейді. Сонымен қатар, ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексіне, Қылмыстық Атқару Кодексіне өзгертулер енуіне байланысты біз сотталған азаматтармен түсіндірме жұмыстарын жүргізудеміз. Десек те біз үшін ең маңыздысы – осынау өмірде шалыс басып, түрме табалдырығын аттаған жандардың азаюы. Себебі, елдің тыныштығы тəуелсіздігіміздің берік болуына себепкер бірден-бір фактор екендігін ұмытпағанымыз абзал. Кенжебек Қасымбекұлы НҰРЫМБЕТОВ, ОҚО бойынша Қылмыстық-атқару жүйесі департаментіне қарасты ИЧ-167/11 мекемесі бастығының орынбасары, əділет подполковнигі
Автомобилдің астына төгілген жағармайды сөндіру үшін шетінен ортасына қарай көбікті немесе ұнтақты өрт сөндіргішті пайдаланыңыз. Капоттан от шыққанда оны абайлап бүйір жағынан таяқ немесе дөңгелек шешкіш темірмен ашыңыз, өйткені жалын шарпып кетуі мүмкін. Өртсөндіргішті оттың қатты жанып жатқан ошағына қарай бағыттап сөндіріңіз немесе брезент, құм, топырақпен басуға болады, суды да құюға ұмытпаңыз. Егер үстіңіздегі киімге май жұғып, қолыңыз бензинмен былғанса, отқа жоламаңыз – ол қауіпті. Егер машинадағы жалынды сөндіру мүмкіншілігі болмаса, одан алысырақ жерге барыңыз, себебі жағармай багы жарылып кетуі мүмкін. Жанып жатқан автомобилге отырып, оны тұтатуға мүлдем тыйым салынады. Қауіпті аумақта (10 метр қашықтық шеңберінде) адамдардың болмауы керек. Егер жанып жатқан автомобилдің ішінде адам болып, оның есігі ашылмай қалса, онда қолда бар барлық затпен шыныларын сындыру керек. Зардап шеккенді машинадан шығарып, «жедел жəрдемді» шақырыңыз, оған алғашқы медициналық көмек көрсетіңіз. Н. БЕКСЕИТОВ, Шымкент қаласының төтенше жағдайлар басқармасының мемлекеттік өрт бақылау бөлімінің бас маманы ө.қ.қ. капитаны
ПРИМЕЧАНИЕ: В стоимость путевки входит 4-х разовое питание, медицинское обслуживание. В номерах имеется холодильник, кондиционер, плазменный телевизор, душевая с водонагревателем и горячая вода.
Адрес: ЮКО, Сарыагашский р-н, п. Коктерек. Тел/факс: 8 (7252) 57-14-31. Сот.: 8 701 738 37 69, 8 701 736 73 15. E-mail: otin_kz@mail.ru Web-сайт: www.altinai.com
Директордың орынбасары Қайыржан СЕМБАЕВ Жауапты редактор Алмас АҚЫЛБЕК Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Гүлмира МƏНШƏРІПОВА, (Астана қаласы)
Жарнама жəне жазылу бөлімі Салтанат ИБРАГИМОВА Техникалық директор Константин МАРКОВ Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ҚОСАЕВ
Құрметті оқырман, таяуда «Қазпочта» АҚ мерзімді баспа басылымдарына жазылымды рəсімдеудің жаңа форматын енгізгендігі туралы ақпаратын, өздеріңіздің назарыңызға сүйіншілеп жеткіземіз. Бұқара халық мерзімді баспа басылымдарын тағатсыздана тосып, əрқашанда аса қызығушылықпен оқитыны баршамызға мəлім, жəне де сол ыстық ықылас бүгінгі күнде де артпаса кеміген жоқ. Еліміз бен əлемнің əр тарапында болып жатқан оқиғалармен өз уақытында танысу қажеттілігі, бүгінгі таңдағы замандастарымызды тұрақты түрде ең жаңа жарық көрген газеттер мен журналдарды сатып алуға ынталандырады. Ал, кейбір замандастарымыз тұрғылықты мекен-жайы мен жұмыс орыны немесе оқу орынына қажетті газеттер мен журналдарды жеткізіп беруге мүмкіндік беретін, мерзімді баспа басылымдарына жазылым рəсімдеуді жөн көреді. Енді осы мүмкіндікті үйіңізден ешқайда шықпай-ақ онлайн режимде жүзеге асырудың керемет сəті туындап отыр. Еліміздің тарихында тұңғыш рет 2014 жылдың 15 желтоқсаныңда, отанымыздың жетекші республикалық басылымдары «Егемен Қазақстан» жəне «Казахстанская Правда» газеттеріне пилотты жоба - «Интернет-жазылым» арқылы жазылым рəсімделді. Аталған жаңа қызмет түріне трансформация корпоративтік бағдарламасы шегінде іске қосылған www.postmarket.kz сайты арқылы қол жеткізе аласыз. Бүгінгі таңда интернет желісінің қолданушылары «Интернет-жазылым» мерзімді баспа басылымдары каталогынан отандық газетжурналдармен қатар, таяу шетелдердің басылымдарын таңадай алады, əрі 1600 басылымға интернет арқылы жазылымды рəсімдеуге мүмкіндік ашылып отыр. Ол үшін тек қана жоғарыда аталған сайтқа тіркеліп, қажетті мерзімді баспа басылымын таңдап алып, қажетті ақпарттық ұяшықтарды толтырып, төлемді банктік карта арқылы жүзеге асырасыз. «Қазпочта» АҚ ОҚОФ
Авто көліктегі өртті бірден білуге болады, кабинадағы бензиннің, резеңкенің иісі, капот астынан шыққан түтін жанудың немесе өртенудің бірден-бір белгісі.
Платные медицинские услуги: бассейн, душ шарко, циркулярный душ, грязолечение, СПА, жакузи, автоматическое массажное кресло. Диагностика: Инструментальные методы обследования – УЗИ внутренних органов, электрокардиограмма. Консультации врачей: невропатолог, уролог, гинеколог, терапевт, мануальный терапевт Иглорефлексотерапия, Медикаментозное лечение неврологических, кардиологических, урологических. Дополнительные платные процедуры: пантовые ванны, селеновые ванны, скипидарные ванны, пихтовые ванны, аппаратное кишечное орошение (гидроколонотерапия), иглотерапия, массаж (общий и точечный).
Атқарушы директор Асыл ЖАПАНОВ
«Интернет арқылы жазылым рəсімдеңіз»
Авто көліктегі өртті бірден білуге болады!
Виды предоставляемых услуг в санаторном комплексе «АЛТЫНАЙ» ТОО «Отын» санаторный комплекс «Алтынай» предоставляет на основании Государственной лицензии Серии ЛП № 00052DX следующие услуги: Бесплатные услуги, входящие в стоимость путевки: 1. Орошение кишечника минеральной водой; 2. Гинекологическое орошение минеральной водой; 3. Промывание желудка минеральной водой; 4. Дуоденальное зондирование (желчь) минеральной водой; 5. Минеральная ванна, душ минеральной водой; 6. Лечебные бассейны с гидромассажем; 7. Парафино-озокеритолечение; 8. Очистительные клизмы минеральной водой; 9. Слепое зондирование (дюбаж) минеральной водой; 10. Физиолечение (УВЧ, ингаляция травами и маслами, электрофорез, дарценвал, УФО). 11. Фито чай, и т.д. Рекомендуем пройти полное лечение за 7 дней, так как Лечебный центр работает без выходных.
POSTMARKET
Сақ болыңыз!
Курорт “САРЫАГАШ” санаторий “АЛТЫНАЙ” и “АЛТЫНАЙ ЛЮКС”
«Əділет» ұлттық апталығының президенті Қуанышбек Тасболатұлы БОТАБЕКОВ
8
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52
Апталық Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы есепке алу туралы №14077-Г куəлігі берілген. Аптасына бір рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 0381.
Апталық Астана қаласы, "Ernur" Медиа холдингі" ЖШС (Сілеті көшесі, 30-үй) мен Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады