№08 (213) = 27 ақпан = Жұма = 2015 жыл
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауы 2015 жылдың 26 сәуірінде өтеді
біздің жауапты таңдауымыз! Бұл біздің Отанымыздың табысты дамуының басты формуласы.
Құрметті қазақстандықтар! Ел ішінде биыл кезектен тыс Президент сайлауын өткізу мəселесі қызу талқылануда. Қазақстан халқы Ассамблеясының Кеңесі көтерген бастамаға қоғам өкілдері жан-жақты пікір білдіруде. Парламент депутаттары мен саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, еңбек ұжымдары өз пікірлерін айтты. Маған күн сайын еліміздің түкпіртүкпірінен жүздеген хаттар келуде. Барша жұрт кезектен тыс Президент сайлауын өткізу бастамасына қызу қолдау білдіруде.
Қымбатты отандастар! Өткен 23 жыл – біз үшін ғасырға бергісіз жылдар. Кезең-кезеңімен жүргізілген тұрақты саясаттың арқасында біз бүгінгі белеске көтерілдік. Қазақ қазақ болғалы қазіргідей төрт құбыласы түгел, қуатты елге айналып көрген емес. Біз бүгін қариясы қамсыз, азаматы алаңсыз, ұрпағы уайымсыз елдердің қатарына ұмтылдық. Біз үшін көк аспанымыз ашық, көк байрағымыз асқақ болғаннан артық мəртебе жоқ. Жер бетінде саны қанша миллион болса да туын тігер ұлтарақтай жерді, ұрпағына мирас етер елді арман еткен ұлттар қаншама! Елі болғанмен бағдары жоқ, бағдары болғанмен берекесі жоқ халықтар да көз алдымызда. Қазақстан даму көшіне ілескен елдерден суырылып шығып, көш тізгінін ұстаған елдердің санатына бет алды. Бірақ, біз өткенді ешқашан ұмытпауға тиіспіз. Қазақ – тарихи жады мықты, соңына қарап тəубесін айтқан, жолына қарап тəуекел еткен халық. Əсіресе, осы күндері маған жүздеген хаттар келіп түсуде. Солтүстік Қазақстан облысының жасы тоқсаннан асқан тұрғыны Байқуаныш Сəрсембин ақсақал былай деп жазыпты: «Өткен ғасырдағы түрлі тарихи оқиғалардың бəрі менің көз алдымда өтті. Бірде құлдырап, бірде өрлеген қилы замандарды көрдік. Бірақ, дəл қазіргідей Алтын Ғасыр халқымыздың басында ешқашан болған емес. Елінің шекарасын бекітіп, барлық елдермен достық қатынас орна-
Құрметті қазақстандықтар! Кезектен тыс Президент сайлауын өткізуге Демократиялық күштердің «Қазақстан-2050» жалпыұлттық коалициясы бірауыздан қолдау білдірді. Ол 6 саяси партияның, 18 республикалық қоғамдық бірлестіктің, 500 өңірлік үкіметтік емес ұйымдардың басын біріктіреді. Аталған мəселе бойынша Қазақстан халқы Ассамблеясының Кеңесі бастамашылық жасады. Бұл күндері менің атыма кəсіпорындардың еңбек ұжымдарынан, ардагерлерден, студенттерден, жасы жəне кəсібі əртүрлі адамдардан көптеген хаттар мен жеделхаттар түсіп жатыр. Мұның өзі біздің азаматтарымыздың өсе түскен саяси белсенділігі мен олардың ел тағдырына шынайы қамқорлығын білдіреді. Барлықтарыңызға осы үшін зор рахмет. Біздің азаматтарымыз үшін бүгін не нəрсе аса маңызды? Біріншіден, маған арналған барлық үндеулерде ешқандай ішкі кикілжіңдер мен сыртқы жан-
Мемлекет басшысының Қазақстан халқына ҮНДЕУІ
жалдар біздің елімізге кесірін тигізбесін деген бүкілхалықтық алаңдаушылық байқалады. Адамдар бұл үшін тұрақтылық пен қоғамымыздың бірлігін нығайту қажет екенін түсінеді. Екіншіден, əлемдік экономикалық дағдарыс белең ала түскен кезеңде халыққа ертеңгі күніне деген сенімділік керек. Бұл, ең алдымен, жұмыс орындарымен қамтамасыз ету, əлеуметтік төлемдердің, жалақының, стипендиялардың тұрақтылығы. Үшіншіден, жаһандық геосаяси қарама-қайшылықтар ушыға түскен жағдайда, біздің азаматтарымызды ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мəселесі алаңдатады. Сондықтан қазақстандықтар теңдестірілген ішкі жəне сыртқы саясат-
тың əрі қарай жалғастырылғанын қалайды. Бұлар оңай мəселелер емес. Оларды шешу барлық азаматтар мен барлық деңгейдегі атқарушы биліктен дағдарыстан шығу жөніндегі белгіленген бағдарламаларды орындау үшін күш біріктіруді талап етеді. Осылайша, барлығымыздың алдымызда аса ауыр жұмыс тұр. Маған Қарағандыдан Нина Алексеевна Мисоченко былай деп жазады: «Күн сайын балаларымның амандығы үшін, жеріміздегі бейбітшілік пен тыныштық үшін мінəжат етемін. Күн сайын Құдайдың алдында біздің үйлерімізге ешқашан ешқандай алауыздық пен ешқандай соғыс қатер төндірмесін, біз қашанда бейбіт жəне бақытты өмір сүрейік деп жалбары-
Астана қаласында 2015 жылғы 23 ақпан күні халықаралық құқықтық ынтымақтастық мəселелеріне арналған брифинг өтті. Аталған мəселе бойынша Бас Прокурордың бірінші орынбасары Иоган Меркель сөз сөйледі.
намын. Қазақстанда барлық адамдар татулық пен бір-біріне сеніммен өмір сүріп жатса, бұл Сіздің ерен еңбегіңіздің арқасы. Қазақстандықтар бірге еңбек етіп, бір-біріне қолұштарын береді, балалары мен немерелерін алаңсыз оқытып, өсіріп жатыр. Əрқашан жəне мəңгілік осылай бола берсін!». Рахмет, Нина Алексеевна! Бұл тек менің ғана емес, біздің бүкіл халқымыздың еңбегі. Тəуелсіздік жылдарында қазақстандықтардың бойында бейбітшілік пен келісім – басты жалпыхалықтық игілігіміз деген даналық ұғым мықтап орнықты. Жəне оны əр күн сайынғы еңбекпен қорғау жəне нығайту қажет. Бүгінгі біздің қазақстандық мінез бітіміміз осындай! Бірлік пен Тұрақтылық – бұл
дағанымыз үшін біз америка тарапынан алғыс хат алдық. Өздеріңізге мəлім, осы жылғы 20 ақпанда Вашингтонда Қазақстан Республикасы мен Америка Құрама Штаттары арасында
ЌЫЛМЫС ТА ЎЛТАРАЛЫЌ СИПАТ АЛЫП БАРАДЫ ҚР Бас Прокурорының бірінші орынбасары Иоган Меркель: - Есірткі тасымалы, адам сату, лаңкестік, діни экстремизм, қылмыстық жолмен табылған табысты заңдастыру жəне басқа да қылмыстар қазіргі заманда ұлтаралық сипатқа ие болды. Осыған орай халықаралық ынтымақтастықты құқықтық реттеу мəселесі ерекше маңызға ие, оның шарттары мен тəртібі тиісті келісімдермен анықталатын болады. Қылмысқа қарсы əрекет ету саласындағы халықаралық-құқықтық өрісті кеңейту үшін Бас прокуратура қылмыстық іс жүргізу бойынша халықаралық келісім-шарттарды жасасу бойынша шетелдік əріптестермен бірге тұрақты негізде жұмыс жүргізеді. Қазіргі таңда Қазақстан еуропалық елдермен 16, азия елдерімен 14 екі жақты шарт жасасқан жəне біз мұнымен ғана шектелмейміз. Сондай-ақ көршілес орналасқан елдерден басқа сауда-экономикалық қарым-қатынас реттелген, туристік əлеуеті жоғары жəне бизнес жүргізу үшін жеңілдігі бар салық қарастырылған елдерге басымдылық беріледі. Біздің серіктестеріміздің қатарында өзаралық қағидасы бойынша қылмыстыққұқықтық салада ұзақ уақыт бойы ынтымақтастық жүргізіліп келе жатқан Америка Құрама Штаттары ерекше орын алады. 2009 жылғы 17 қарашада Бас прокуратура мен АҚШ Федералды Тергеу Бюросы
арасында Өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылуы осындай ынтымақтастықты құқықтық реттеуде жасалған алғашқы қадам болып табылады. Біздің елдер арасында ұзақ уақыт бойы шарттар жасалмағанына қарамастан, біз тиісті өзара қарым-қатынас орната білдік, екі тарап та тексеру кезінде көмек көрсету туралы алынған сұрауларды қысқа мерзім ішінде орындап отырды. Өткен жылдың өзінде біз америка тарапынан қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету туралы 8 сұрау алсақ, біздің тараптан олардың мекен-жайына осындай 4 сұрау жіберілді. Осыдан бір апта бұрын ғана Америкада салық жəне банктік алаяқтықпен жасалған қылмыстық іс бойынша АҚШ құзыретті органдарының құқықтық көмек көрсету туралы сұрауын жедел түрде орын-
қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек көрсету туралы Шартқа қол қойылды. Қазақстан үшін бұл оқиға үлкен жетістік болып табылады, өйткені Қазақстан Орталық Азия аймағында Құрама Штаттармен осындай Шарт жасаған алғашқы ел болып табылады. Осы аталған халықаралық акт негізінде, қазақстандық жəне америкалық құқық қорғау органдары қылмысқа қарсы əрекет етуде, заңдылық пен құқық тəртібін қамтамасыз етуде, сонымен қатар азаматтардың заңды мүдделерін жəне құқықтарын қорғауда заңды жəне жедел түрде өзара іс-қимыл жасай алады. Сөзсіз, осы іспеттес халықаралық шартты жасау АҚШ билігінің Қазақстан құқықтық жүйесіне қатысты сенімінің артуына, елімізде халықаралық стандарттарға жауап беретін демократия институттары мен тəуелсіз əділ соттың құрылуына дəлел бола алады. Жақын келешекте біз құқықтық саладағы қазақстандық-америкалық қатынастарды одан əрі нығайтуға ниеттіміз. Соның ішінде, біз бүгінде 1992 жылғы 23 мамырдағы қылмыстық істер бойынша өзара көмек көрсету туралы, 1933 жылғы 26 желтоқсандағы экстрадициялау жəне 1993 жылғы 9 маусымдағы сотталғандарды табыстау жөніндегі америкааралық конвенцияларға Қазақстанның қосылуы туралы мəселені қарау үстіндеміз, бұл жалпы алғанда америкалық континент елдері жəне Америка Құрама Штаттарымен қылмыстық сот ісі аясындағы халықаралық ынтымақтастықты реттеуге мүмкіндік береді. Аталған жұмыстың жүргізілу барысы Бас прокуратура басшылығының тұрақты бақылауында тұр.
тып, барша адамзат тағдырын шешуге араласып отырған қазақ баласы ешқашан болмаған», – дейді Байқуаныш қария. Мен жеткен абырой, мəртебе – барша Қазақстанның мерейі. Əрбір хат иесінің бүгінгі Қазақстанды мақтан етіп, марқаятынын көремін. Біз өресі биік, рухы берік, отаншыл елміз. Біз үшін туған елдің бір уыс топырағынан қасиетті жер жоқ, бір түп жусанынан жұпар иіс жоқ. Елдің бірлігін нығайтып, Отанымызды көркейтуге бағытталған кез келген ұсыныс мен үшін құнды. Қоғамда талқыланып жатқан кезектен тыс Президент сайлауын өткізу жайын мен осы тұрғыдан сараладым. (Жалғасы 2-бетте).
Беймәлім де мағынасыз СОҒЫС
Жапон езгісінен құтылып, ес жиған Қытай Үкіметі 1958 жылы Тайваньмен, 1962 жылы Индиямен шекара жөнінде дауға барып, соңы əскери қақтығысқа ұласқан. Содан кейін, жапон отарынан құтқарушы, кешегі одақтасы КСРО-ға да шекара жөнінде талап қоя бастады. 1964 жылы басталған келіссөздер нəтижесіз аяқталды. Сол кездері Қытайда жүзеге асқан «мəдени төңкерістің» салдарынан екі елдің іргесі ажырай түсті. 1968 жылы тарихқа «Прага көктемі» деген атпен енген оқиғадан соң, КСРО «социалистік империализм ошағы» деп танылып, көп ел КСРО -дан сырт айнала берген. Осы дүрмекке Қытай да ілескен еді. ...1919 жылы Францияда өткен «Париж бейбітшілік конференциясында» өзара өзенмен шектесетін мемлекеттер үшін, шекара өзеннің тура ортаңғы ағысымен белгіленсін деген ереже қабылданған болатын. Сондықтан да, халықаралық ережеге сай, арал қытайларға тиесілі. Екі елдің қақтығысуына себепкер болған - Приморск өлкесі, Пожарский ауданына қарасты Даманск аралы (қытайша атауы Чжэньбао) Уссури өзенінің қытай жақ жиегіне жақын орналасқан. Аралдың көлемі солтүстіктен оңтүстікке қарай 1800 метр, батыстан шығысқа қарай 600-700 метрге созылған (0,74 шаршы шақырымдай), қазақшалап айтсақ ұлтарақтай ғана жер. Осы арал үшін КСРО мен Қытай арасында үлкен əскери қақтығыс 1969 жылдың 2-наурызы мен 15-наурыз күндері болды. Мағынасыз соғыста кеңес əскерінен 58 жауынгар қаза тапса (оның 4-еуі офицер), 94 адам əртүрлі жарақат (9-ы офицер) алды. Осы қақтығыста «Град» РС30 (реактивная система залпового огня) тұңғыш рет қолданылды. Қытайлықтар атып, істен шығарған борттық номері 545 Т-62 танкісін Кеңес əскері қайтара алмады. Жойып жібереміз деп минометпен атқылағанда мұз жарылып, су түбіне кетті. Жазда қытайлықтар танкіні су астынан шығарып, Пекиндегі əскери музейге экспонат ретінде апарып қойды (суретте). 1991 жылы Даманск мен Киркинский (Цилициньдао) аралдары Қытай тарапына толық өтті. Жүздеген адамның басын жалмап, мыңдаған адамның тағдырын тəлкек еткен соғыста қандай мағына бар еді?! Даманскідегі қақтығысқа бірталай қазақ азаматтары да қатысты. Оқиға ортасында болған, көзі тірі куəгерлердің мақалаларын 4-ші беттен оқи аласыздар.
Еліміздің ең әуелгі қазынасы – адам өмірі «Əділет» ұлттық апталығының 2015 жылғы 23 қаңтарында жарық көрген №03 (208) санында «Ақталғандардың абыройы ешкімді алаңдатар емес» деген тақырыпта мақала жарияланған болатын. Онда кінəсіз жандарға тағылған негізсіз айыптаулар мен олардың бүгінгі қоғамдағы жағдайы қозғалған-ды. Еліміздің ең əуелгі қазынасы – адам жəне оның өмірі деп білсек, оның құқының қорғалуы ең басты мəселе екені даусыз. Сол себепті де біздің басылым бұл тақырыпта бір ғана мақала жариялаумен шектелмей, ары қарай аша түспек. Осы мақсатта біз Қазақстан Республикасы Парламенті Мəжілісінің депутаттарының пікірін де білген болатынбыз. Рамазан СƏРПЕКОВ, Қазақстан Республикасы Парламенті Мəжілісінің депутаты: – Өкінішке орай, шын мəнінде заңсыз тергеу əрекеттерінен жəбір көрген азаматтар тарапынан сотқа моральдық шығын өндіру туралы талап арызбен шағыну мəселесі өз деңгейінде емес. Алайда, ақталған адамдарға келтірілген зиянды өтеу мəселесі Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында толығымен қаралған. Дəлірек айтқанда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 4-тарауы түгелдей осы тақырыпқа арналған. Қылмыстық-процестік кодекстің 39-бабына сəйкес қылмыстық процесті жүргізетін орган адамды толық немесе ішінара ақтау туралы шешім қабылдай отырып, оның зиянды өтеткізу құқығын тануға тиіс. Ақтау үкімінің немесе сотқа дейінгі тергеп-тексеруді тоқтату туралы, өзге де заңсыз шешімдердің күшін жою немесе оларды өзгерту туралы қаулының көшірмесі мүдделі тұлғаға табыс етіледі не почта арқылы жіберіледі. Залалды өтеткізуге құқығы бар, қайтыс болған адам мұрагерлерінің, туыстарының немесе асырауындағылардың тұрғылықты жері туралы мəліметтер болмаған кезде оларға хабарлама қылмыстық процесті жүргізетін органға олар өтініш жасаған күннен бастап бес тəуліктен кешіктірілмей жіберіледі. Осы Кодекстің 38-бабының екінші жəне үшінші бөліктерінде көрсетілген адамдардың мүліктік зиянды толық көлемде өтеткізуге, моральдық зиянның салдарын жойғызуға жəне еңбек, зейнетақы, тұрғынжай жəне өзге де құқықтарын қалпына келтіруге құқығы бар. Соттың үкімі бойынша құрметті, əскери, арнаулы немесе өзге де атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дəрежеден, біліктілік сыныптан, сондай-ақ мемлекеттік наградалардан айырылған адамдардың атағы, сыныптық шені, дипломатиялық дəрежесі, біліктілік сыныбы қалпына келтіріліп, мемлекеттік наградалары қайтарып беріледі. Қылмыстық процесті жүргізетін органның заңсыз əрекеттерімен келтірілген зиянды өтеткізу туралы талаптары осы тарауда көзделген тəртіппен құқықтарды қалпына келтіру тəртібі түсіндірілетін хабарлама алынған күннен бастап алты ай ішінде қойылуы мүмкін. Осы мерзім дəлелді себеппен өткізіп алынған жағдайда, оны мүдделі тұлғалардың арызы бойынша сот қалпына келтіру мүмкін. Осылайша ақталған адамдар заңмен қарастырылған бар мүмкіндіктерін пайдаланып азаматтық процесс тəртібімен сотқа талап арызбен жүгінуіне болады. Мемлекеттік органдар бұл сұрақпен айналыспайды деген мəселеге келсек, жоғарыда атап өткендей, қылмыстық процесті жүргізетін орган ақталған адамға зиянның өтелу тəртібі түсіндірілген хабарлама жібереді. Ал, заңда көрсетілген құқықтарды пайдалану немесе пайдаланбау адамның өз еркінде. Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабына сəйкес əркім өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тəсілдермен қорғауға хақылы жəне оларды сот арқылы қорғалуына құқығы бар. Осылармен қатар, мемлекетімізде азаматтардың өз мүдделерін қорғаудағы белсенділігінің төмен екендігін айта кеткен жөн. Қаншама жақсы заңдар қабылданғанымен, олардың орындалуы мен пайдалану дəрежесі төмен болса, пайдасы болмайтыны белгілі. Яғни, азаматтар өз құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асыра алса жəне өзге азаматтардың да құқықтарын ескере білсе, соғұрлым елімізде құқықтық мəдениет жоғарғы деңгейде болады. Нəтижесінде мемлекеттік органдардың тарапынан азаматтардың құқықтарына деген назары, жалпы азаматтардың бір-біріне деген сыйластығы артып, мақалада көтерілгендей келеңсіз əңгімелер де жойылар еді. Сондықтан, бұл бағытта тек мемлекеттік органдар ғана емес, бүкіл қоғам, əрбір азамат жұмыс істеуі керек, соның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарының да рөлі зор деп есептеймін.
«Бірлік болған жерде баянды тірлік болатынын ұмытпайық» 3-бетте
2017 жылға қарай елімізде мұнай өндіру 86 млн тоннаға дейін артпақ
Əлемдік дағдарыс жағдайында бірлік бізге бұрынғысынан бетер құнды
ЕЛ ТЫНЫСЫ
¦ÄIËÅÒ
Мемлекет басшысының Қазақстан халқына ҮНДЕУІ
(Соңы. Басы 1-бетте).
Құрметті отандастар! Бұрынғы Президент сайлауынан бері 4 жыл өтті. Бұл Қазақстан үшін жаңа мүмкіндіктер ашқан күрделі уақыт еді. Біз 2011 жылғы сайлауалды науқаны барысында менің тарапымнан айтылған барлық мақсаттарға қол жеткіздік. Біз əлемдегі аса дамыған 30 елдің қатарына ену жөніндегі ұзақ мерзімді 2050 Стратегиясын жүзеге асырудамыз. Бүгінде мен жаһандық экономикалық жəне геосаяси тəуекелдерді есепке ала отырып айқындап берген мемлекеттік бағдарламаларда дамудың барлық стратегиялық мəселелері белгіленген. Дағдарыс пен біздің экспорттық тауарларымызға бағаның күрт төмендеуінен бізге бюджет саясатын жедел оңтайландыруға тура келді. Дағдарысқа қарсы шаралар
кешені жүзеге асырылуда. Біз жаһандық дамудың ауыртпалықтарын абыроймен еңсеретінімізге сенімдімін. Бізде бұл үшін барлық жағдай – іс-қимылдың нақты жоспарлары, халықтың бірлігі мен қажетті ресурстар бар. Енді сайлау туралы айтайын. Бүгін мен Парламент Сенаты мен Мəжілісі басшылығымен, ПремьерМинистрмен жəне республика Конституциялық Кеңесінің Төрағасымен консультациялар өткіздім. Оның алдында Сенат Төрағасының сауалы бойынша Конституциялық Кеңес кезектен тыс Президент сайлауын өткізу бойынша жанжақты түсініктеме берді. Президент жəне Парламент сайлауларын өткізудің күнтізбелік мерзімі 2016 жылға дөп келіп, іс жүзінде қосақталып тұр. Конституция бұған жол бермейді. Менің Мемлекет басшысы
лауазымындағы конституциялық өкілеттілігімнің мерзімі 2016 жылы аяқталады. Осыған байланысты екі ұсыныс айтылуда. Бірінші – ел Президентінің сайлауын мерзімінен бұрын өткізу. Екінші – Мемлекет басшысының өкілеттілігін ұзарту туралы референдум өткізу. Екі ұсынысты да жүзеге асыруға болады. Көңілге қонымдысы, Конституция талаптарына жауап беретіні сайлау өткізу болып табылады. Сондықтан халықтың мүддесіне орай, оның өтінішін, жалпыға ортақ ерік-жігерін есепке ала отырып, Негізгі Заңды бұлжытпай сақтау үшін мен Конституцияның 41-бабының 3.1 тармағына сəйкес шешім қабылдап, 2015 жылдың 26 сəуірінде кезектен тыс Президент сайлауын белгілеу туралы Жарлыққа қол қойдым. Қазақстан үшін сайлау қашанда қоғамдағы бірлік пен келісімнің
жоғары тетігі болды. Қазір де жəне əрқашанда солай болатынына сенімдімін! Сайлау – аса маңызды конституциялық жəне патриоттық акт. Оны заңнамаға қатаң сəйкес, ашық жəне адал, отандық жəне халықаралық байқаушыларды кеңінен қатыстыра отырып өткізу қажет. Алдағы сайлауға өзімнің қатысатыныма орай шешімді мен кейінірек, еліміздің Конституциясы мен заңдарына толық сəйкес қабылдайтын боламын.
Қымбатты қазақстандықтар! Қайта қаһарына мінген əлемдік дағдарыс жағдайында бірлік бізге бұрынғысынан бетер құнды. Мемлекеттің тыныштығы мен елдің бірлігін сақтап, дамыту Президенті бастап, елі қостаған кезде ғана баянды болмақ. Жауапкершілік бүкіл халыққа да жүктеледі. Осыны
ұмытпайық. Алдағы биік белестер мен асқар асулар үшін біз барлық кедергілерді бағындырып, алға басуға тиіспіз. Құзырлы органдар Қазақстан халқы Ассамблеясының бастамасы еліміздің Конституциясына жəне Сайлау туралы Заңға сай деген қорытынды шығарды. Мен сайлауға қатысты «иə» мен «жоқты» мұқият ой таразысына салдым. Сөйтіп, «кезектен тыс Президент сайлауын өткізген жөн» деген пайымға келдім. Сайлау елімізді ұлы істерге ұйыстырып, баянды болашақ жолында біріктіре түсеріне сенемін. Қазақстандықтарды ел тарихындағы тағы бір тағдырлы оқиғаға жауапкершілікпен қарап, белсене қатысуға шақырамын. Баршаңызға бірлік пен береке, шаңырақтарыңызға шаттық тілеймін! Akorda.kz
БҮГІНГІ МӘСЕЛЕ
Көліктік бақылау инспекциясы қажет пе?
немесе жүргізушілердің жанайқайы Біздің редакциямызға Көліктік бақылау инспекциясының үстінен көптеген арыздар (жазбаша, телефон арқылы) түсуде. Жəне де бір облыстан ғана емес, республиканың түкпір-түкпірінен шағымдануда. Осы мəселеге байланысты газет тілшілері жүк таситын үлкен көліктер шоғырланған «Алаш» базарының жанында орналасқан «пятакқа» арнайы барған еді. Сол жердегі жүргізушілер жапа-тармағай инспекцияның жұмысына сын айта жөнелді. Алдының үлкен жолда жүргеніне 30-40 жыл болса, жас дегендерінің өзі 10 жыл бойы жол үстінде екен. Айта айта, жаза жаза жауыр болған МАИ мəселесінен бөлек, көлік бақылау инспекциясынан көрген қысымдарын жарыса айта жөнелді.
Ұлы Жеңістің 70 жылдық мерекесіне тарту Афелья Сардарова жүлделі ІІ-ші, Асылай Пернебай ІІІ-ші орынды олжалап, мектеп мерейін өсірді. Сонымен қатар «білікті бірді, білімді мыңды жығады» деген сөзді тағы да дəлелдей түскен оқушыларымыз яғни А. Сардарова Оңтүстік Қазақстан педагогикалық колледжінің 2015-2019 жылдарға белгіленген 50- пайыздық, ал Асылай Пернебай аталған оқу орнының 30-пайыздық жеңілдік оқу грантының иегерлері атанды. Өз кезегінде бұл алған білімдері арқылы алдыңғы саптан көрінген оқушыларымыздың пəн мұғалімдері
ХХI ғасыр білім ғасыры болғандықтан, заманға лайықты зерделі азаматтарды қалыптастыру – əрбір ұстаздың міндеті. Осы аптада Оңтүстік Қазақстан педагогикалық колледжінде Ұлы Жеңіске 70 жыл толуына орай үш тілді білім беретін пəндерден “Тіл дарын – 2015'' аймақтық пəндік олимпиадасы болып өтті. Оған Шымкенттегі білім ұяларының бетке ұстар дарынды оқушылары қатысты. Өз білімдері сыналған олимпиада қорытындысы бойынша Шымкенттегі №52 жалпы орта мектебінің 9 сынып оқушылары
№08 (213) 27.02.2015 жыл
2
АСТАНАДА ОН ТӨРТ КӨШЕНІҢ АТАУЫ ЖАҢАРТЫЛДЫ «Астанадағы көшелердің 93 пайызы қазақ тіліндегі атауға ие. Елордада 934 көше болса, оның негізгі бөлігіне мемлекеттік тілде атау берілген. Көше атаулары Қазақстанның ешбір қаласында дəл осындай деңгейде қамтылмаған, бұл өзге қалалар үлгі алатын-ақ іс», - дейді Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасының басшысы Ербол Тілешов журналистерге берген сұхбатында. Бұған дейін республикалық мерзімді басылымдар мен электронды бұқаралық ақпарат құралдарында талай мəрте көтеріліп, қоғам талқысына салынған Астанадағы Мирзоян көшесі бұдан былай қазақтың тұңғыш академигі Қаныш Сəтбаевтың есімімен аталатын болды. Астана қалалық мəслихатының депутаттары ономастикалық комиссияның шешімі жəне ұлт зиялыларының билік тарапына жасаған үндеулері мен хаттарын ескере отырып, қазақ зиялыларын жазалау туралы Сталинге 3 мыңнан астам хат жариялаған, сөйтіп қазақ тарихында белгілі бір із қалдырған Мирзоянның есімі ең үлкен көшелердің бірінен алынды. Уақыт төреші деген осы. Астана қаласының ономастикалық комиссиясы ҚР Үкіметі жанындағы Республикалық ономастика комиссиясымен келісілген көшеге атау беру жəне қайта туралы жекелеген азаматтардан, қоғамдық ұйымдар мен жұртшылық өкілдерінен келіп түскен өтініштер мен ұсыныстарды қарап, төмендегідей қорытындыға келді. Оны жақында өткен Астана қалалық Мəслихат сессиясында депутаттар бірауыздан бекітті. Сонымен, Астана қаласындағы 119 көшеге Шыңғыс Айтматовтың, Е-352 жобалық көшесіне Будапешт, 142-жобалық көшесіне Өзбекəлі Жəнібековтің, 209-жобалық көшесіне Ұзақ батырдың, 203-жобалық көшесіне Жəрмеңке абыздың, 188 көшеге Шəймерден Қосшығұлұлының, 200 көшеге Ілияс Омаровтың, 59-жобалық көшесіне Жантай батырдың, Е-487 жобалық көшесіне Зейін Шашкиннің, Е-107 жобалық көшесіне Əмина Өмірзақованың, Нұрғиса Тілендиев орамына Аспандияр Кенжиннің, Жерұйық көшесіне (3-4 пикет) Рақымжан Дүйсенбаевтың, Л.Мирзоян көшесіне Қаныш Сəтбаевтың есімін беру туралы ұсыныстар қолдау тапты. Сондай-ақ, Дарабоз көшесі мен Асқар Тоқпанов көшелері біріктіріліп, Асқар Тоқпанов көшесі деп қайта аталатын болды. Өткен аптада осындай шешім қабылдаған Астана қалалық мəслихатының депутаттарына елордалықтардың алғыстары мен ықыласы зор. Данияр ҚАЙЫРТАЕВ, Халықаралық Ақпараттық бірлестігінің мүшесі
ЖАРАМСЫЗ ДЕП ТАНЫЛСЫН Мантаева Салтанат Ештаевнаның ЖБ: 0652935, Т.№2985 2005 жылы Қазақ Араб университетін қазақ тілі мен əдебиеті мамандығын бітіргендігі туралы дипломның жоғалуына байланысты жарамсыз деп танылсын.
атап айтсақ, Қалжан Əмірова, Ақмарал Нұрымбетова, Зəуре Карбекованің жас жеткіншектерді олимпиадаға дайындаудағы жемісі, əрі тамаша жеңісі болып табылады. Сөз соңында “Тіл дарын-2015”үш тілді пəндер олимпиадасын ұйымдастырушыларға да алғысымызды білдіре отырып, еңбектеріне рəттілік, тірліктеріне табыс тілейміз.
При обращении через газету «Адилет» президенту РК – Назарбаеву Н.А. и президенту РФ – Путину В.В. я не считаю, что данное обращение порочит честь, достоинство и деловую репутацию Егизбаева М.К. Данным обращением, прошу Егизбаева М.К., понять меня правильно. Нарижный В. И.
Баян ДҮЙСЕНОВА, №52 жалпы орта мектептің қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің мұғалімі
ОҚО, Шымкент қаласы Əл-Фараби аудандық сотының шешімімен М.Егізбаевтың қадір-қасиетіне 50 мың теңге төледік. Артық кеткен сөздеріміз үшін ғафу өтінеміз. Қ. БОТАБЕКОВ.
Алаяќтардан саќ болыѕыз Еліміздің саяси құрылысы мен экономикалық жағдайларының шегінен тыс ортамызда əрдайым алаяқтар болған, қазіргі таңда да бар жəне болады да. Алаяқпен ұсынылған затты алуға ниеттелген кез-келген адамның ықыласы алаяқтың мақсатқа оңай қол жеткізуіне соқтырады. Дəл осыдан алуан түрлі алаяқтар көбінесе адамзаттың əлсіздігімен ойнайды. Бірақ азаматтарды арамза ойлы адамдардың қолдарына итермелейтін бұдан да күштірек уəждеуші құрамалар бар. Адамның жұмыс табу тілегі оның дұрыс ойынан жəне табиғи қауіпсіздіктен арылтатын жағдайларға жиі ұшыратады, ал мұндай жағдайларды алаяқтар пайдалануда. Жұмысқа орналастыру сияқты жалған спектакльдер – əрдайым ар-ұжданы таза емес түрлі элементтер қозғалатын игілікті негіздерінің бірі. Азаматтарды келісімшарт бойынша əскери қызметке қабылдау шетте қалмады. Соңғы жылдары əскери қызметшілердің əлеуметтік қамтамасыз ету жағдайлары жақсарған. Қазіргі таңда əскери қызметшілерге əр ай сайын əскери қызметшінің өзінің жəне оның жанұя мүшелерінің мəнді қажеттіліктерін қанағаттандыратын лайықты ақшалай үлестер төленеді.
Тұрғын үймен қамтамасыздандыру сұрағы тиімді шешілуде, соның ішінде тұрғын үйдің жалға алынғаны үшін өтемақы төлеу жолдары. Келісімшарт бойынша əскери қызметшілерге сауықтыру үшін жəрдемақылардың төленуімен басқа ұйымдардың еңбек демалыстарының ұзақтылығынан асатын жыл сайынғы негізгі еңбек демалыстары ұсынылады. Мемлекет есебінен тек əскери қызметшіні ғана емес, сонымен қатар оның жанұя мүшелерін медициналық қамтамасыздандыру іске асырылады. Əскери қызметшілердің балалары үшін кезектен тыс мектепке дейінгі ұйымдардан орындар беріледі. Сонымен қатар мансапты өсу жəне Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарындағы ақылы түрдегі оқуларының 50 % жұмсалған қаражатын толтыру мүмкіндіктері қарастырылған. Мұның барлығы келісімшарт бойынша əскери қызмет қызықтырады жəне осы сəттерде кандидаттарды іріктеу барысында жеңіл табысты əуесқойлылар айқындалады. Егер Сіз «келісімшартқа кепілді тұру» сөздер тізбегін естіп, солай тұра Сізге осындай кепіл үшін ақшаның төленуін сұраса, онда бұл 100 % жалған! Кандидаттарды əскери қызметке іріктеу барысында ешқандай кепілдер
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
болуы мүмкін емес. Іріктеу барысында кандидат: - медициналық куəландырудан өту; - дене шынықтыру жəне кəсіби дайындықтың деңгейін, əскери-есептік мамандығы (білімі) бойынша бар дағдылардың сəйкестігін көрсету; - психологиялық жарамдылығына тексерістен өту қажет. Əр кезеңде іріктеуді берілген қорытындыларға жеке жауапкершілікке тартылатын, дербес лауазымды тұлғалар іске асырады. Бұдан басқа, бұл мамандар кандидаттың қызмет етуге бағытталған əскери бөліммен ешқандай байланысы болмауы мүмкін. Барлық мамандармен келісу мүмкін емес. Бұдан бөлек, ұсынылған талаптарға сəйкессіздік қызметтің бірінші кезеңінде, ережеге сай, жарты жыл ішінде оқыту кезеңіне қорытынды шығару жəне əскери қызметшілердің жоспарлы əскери-дəрігерлі комиссияларды өткізу кезінде айқындалады. Айқындалған сəйкессіздік əскери қызметке жарамсызды жұмыстан босату жолымен жойылады. Осыған байланысты алаяқтар өздеріне жүктелген міндеттемелерді орындауға ойланбай, ақшаны қолға түсіріп, түрлі сылтауларды айтып, жəбірленушімен кездесуден бас
тартады. Сонымен бірге «кепілдің» орындалмауы қызмет орнында жоқ болуы немесе «қажетті лауазымды тұлғалардың» ауысуымен ақтайды. Мұндай сылтауларды жəбірленуші тексере алмайды, кейде жылдар бойы өзінің ақшасын қайтаруға мəжбүр. Мысалы, əскери қызметші А. 20132014 жылдар бойы кандидаттарды əскери қызметке іріктеуге жауапты əскери бөлімнің штаб бастығының жұбайы болып танысқан жəне келісімшартқа тұруға «кепіл» берген. Өзінің «кепілді қызметтері» үшін 1,5–нан 2 мың АҚШ долларға дейін алып, өзінің іс-əрекеттерінің нандырарлығы үшін кандидаттарға қажетті құжаттардың тізімдерін ұсынған. Əрі қарай ақшамен бірге жеке құжаттардың көшірмелерін алған. Кандидаттар əскери қызметке түсе алатындарына сенімді болған. Бірақ шын мəнінде А. алынған ақшаларды өзінің қарауы бойынша көңіл көтеретін орындарда жəне киім-кешектерді сатып алумен жаратқан. Заңсыз несиелерді алу, жалған кəсіпорындарды ашу үшін жəне т.б. құрал бола алатындығын ойламай, жеке құжаттардың көшірмелерін тастап жіберген. Келісімшарт бойынша əскери қызметке түсіруден басқа, сонымен қоса нақты лауазымдарға
орналастыруға уəде ететін жағдайлар да орын алады. Лауазымдармен саудаласу – бұл қылмыстық іс. Осы жағдайда басшылық пен делдал (мысалы, сол əскери бөлімнің əскери қызметшісі) арасындағы келісімі бойынша алдын ала пара берген кандидатпен келісімшартқа тұрады. Мүмкін, мұндай амалмен Сіз шын мəнінде əскери қызметке түсе алатын шығарсыз, бірақ бұл орында ұзақ бойы қызмет ету екіталай, себебі Сіз орынды келесі төлемге қабілетті ізденуші үшін босатуыңыз қажет немесе жүйелі түрде «алым-салық» төлеуге мəжбүрсіз. Пара беру ҚР Қылмыстық Кодексінің 367 бабымен қарастырылған ауыр жемқорлық қылмыс болып табылатынын жəне қылмыстық жаза, соның ішінде бас бостандығынан айырумен байланысты ескерілетінін көрсету қажет. Тəжірибе көрсеткендей, түрлі жағдайларда алданған азаматтар қанағаттанарлықсыз сана-сезімге бөленіп, жанұя бюджетінің шығынға ұшыраған құралдардың жəне жеке уақыттың кетуіне өкінеді. Заң əскери қызметке түсуге ниет білдірген тұлғалардың құқықтарын қорғайтынын айту қажет: - кандидат ие болуға тиіс қасиеттер анықталған (дене шынықтыру
бойынша нормативтер, əскери-есептік мамандықтар бойынша дағдылар жəне т.б.) олармен кандидат қорғаныс істері жөніндегі бөлімдерде немесе тікелей əскери бөлімдерде таныса алады; - кандидаттың арызы заңмен белгіленген тəртіппен міндетті түрде тіркеуге алынуға жатады, оның қарастырылу нəтижелері жөнінде жауап берілу тиіс; - талаптарды біле тұра, кандидат өзінің мүмкіндіктерін нақты бағалай алады жəне келіспеген жағдайда іріктеу комиссиясының лауазымды тұлғалардың іс-əрекеттеріне шағым бере алады немесе келісімшартқа тұрмауға болады. Егер Сізге құқыққа қайшы əрекеттер туралы жағдайлар белгілі болса, азаматтық саналылықты көрсете тұра, сенім телефондары арқылы хабарлауыңыз қажет: 8725242-05-22, 87715-05-21-32. Александр ПОДУШКИН, Шымкент гарнизонының əскери прокуроры, əділет полковнигі
ҮШІНШІ БЕТ
¦ÄIËÅÒ
... туын тігер ұлтарақтай жерді, ұрпағына №08 (213) мирас етер елді арман еткен ұлттар қаншама! 27.02.2015 жыл
Сейітқазы МАТАЕВ, Қазақстан Журналистер одағы басқармасының төрағасы:
«БІРЛІК БОЛЄАН ЖЕРДЕ БАЯНДЫ ТІРЛІК БОЛАТЫНЫН ЎМЫТПАЙЫЌ» Осыған дейін, газетіміздің өткен сандарында ОҚО Журналистер одағы филиалының төрайымы Айгүл Қапбарованың басшылыққа лайықты деген бірқатар белді журналистердің пікірін берген болатынбыз. Білікті редактор, журналист А.Қапбарованың кəсіптік деңгейіне шүбə келтіруге болмас. Аталмыш дау-дамай облыстан асып, республикаға белгілі болып отыр. Осы жағдайға тоқтам айтып, Оңтүстік қаламгерлерін бірлікке үндеп, бүгінгідей қиын кезеңде ел үшін біріге қызмет істеп, Елбасы саясатын бір кісідей қолдауға шақырып отырған Қазақстан Журналистер одағы басқармасының төрағасы С.Матаев мырзаның пікірін беріп отырмыз. «Əділет» ұлттық апталығы қашанда əділет жағында. Көшелі сөзге екі жақ та тоқтайды деген үмітпен бұл мəселеге нүкте қойғымыз келеді. – Оңтүстік Қазақстандағы кейбір редакторлардың аймақтағы Журналистер одағы филиалының төрайымы Айгүл Қапбарованы қызметіне сай емес деп алатайдай бүлініп жүргендерінен хабардармын. Бұған көңілім сəл-пəл құлазығанын да жасырмаймын. Дегенмен əр апта сайын жарыққа шығатын «Əділет» ұлттық апталық газеті арқылы жергілікті БАҚ басшыларының ынтымақты түрде жұмыс істейік деген сарында айтылған пікірлерін оқып дəн риза болғанымды айта кетейін. Жалпы Айгүл Қапбарованың Қазақстан Республикасы Журналистер одағының ОҚО бойынша филиалының төрайымы болуға қарымы да, қабілеті де толық жетеді. Оның журналистік шеберлігіне шүбə келтірмеймін жəне атқарып жатқан қызметіне оң баға беремін. Мұндай келеңсіздік бұған дейін де болған еді. Осыдан бірер жыл бұрын Оңтүстік Қазақстанда «Қт, Дт» деп руға бөлінушіліктің белең алғанын жасырып-жауып қайтеміз. Сол кезде осындай трайбализмнің одақ жұмысының алға
басуына тиер зиянын алдын алу бағытында Алексей Гончаревты төраға ретінде сайлаған едік. Өз кезегінде ол жұмыс барысы кезінде қандай да бір адамдардың көңіліне жығылудан бой алдырмай, кез келген мəселені обьективті түрде талдап-таразылап, түсініп-түйсініп, əділетті түрде жұмыс жүргізе алатын азамат еді. Уақыт өте келе одақ мүшелері өздеріне бірнеше рет төраға сайлап, жүйелі түрде жұмыс жүргізді. Кезекті соңғы сайлауында олар ерікті түрде, ашық дауыс беру арқылы филиал төрайымы етіп Айгүл Қапбарованы лайық деп санады. Оның бірауыздан сайланғаны бойынша арнайы түзілген хаттама бізге келіп түсті. Құжатпен таныстық та, бірден құптап бекіттік. Енді аз уақыт өтпей-ақ оны төрайым болуға лайық емес деп тану қисынсыз сияқты. «Темірді қызған кезде соғу керек» деген. Мұндай сын, кінəраттарды сол кезде айтып, мəселені ашып алу қажет еді. Кейіннен лайықсыз деп, абың-күбің əңгіме тудыру аяқтан шалудың белгісі деп түсінемін. Иə, Оңтүстік өңірі қазақылықтың қаймағы бұзылмаған, дін мен дəстүрдің мəйегі сақталған саңлақ аймақ ретінде ел ішінде ерекшеленеді. Сондай-ақ бұл жерде қаламы қарымды, от ауызды, орақ тілді кəнігі журналистер де жетерлік. Бірақ олардың кейбірінің Айгүл Қапбарованың қызметіне көңілі толмағанын көреалмаушылық қасиет деп түсінетінімді де жасырмаймын. «Тұяғы бүтін тұлпар жоқ, қанаты бүтін сұңқар жоқ» деген. Бұл азаматтарды жіберген қателіктерін түсініп, ақылға келіп, ауызбіршілікте жұмыс істеуге шақырар едім. Дүйім елдің көзі, құлағы һəм тілі болар дүниені яғни газетті шығарудың басы-қасында жүрген адамдардың бұлайша тартысқа түсуі, бүкіл елді күлкіге көму емес пе? «Бір күн ұрыс болған үйге қырық күн ырыстың жолы кесіледі». Ендеше ұрыс-керіссіз, бірлік пен татулықта жұмыс істейік əріптестер. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік саясатты жүзеге асыру жолында жұдырықтай жұмылып жұмыс жүргізудің маңыздылығын баса тоқталып, оның берер жемісі мол болатынын айтып та дəлелдеп те келеді. Яғни бірлік болған жерде баянды тірлік болатынын ұмытпайық. «Əділет» - ақпарат».
ЕЛІМ ДЕЙТІН ЕР АЛТЫН ЖАСТА ҚР Ұлттық Ат спорты Федерациясының президенті, «Ұлы Дала Қырандары» республикалық қоғамдық əлеуметтік-мəдени қозғалысының төрағасы, ұлы даланың даңқты тұлпары Құлагерге тамаша ескерткіш тұрғызған, «ТҮГЕЛ МЕДИА» бірлестігінің басшысы, өмірден ерте өткен дарынды елордалық журналистерді еске алу кешін ұйымдастырушы, «Астана қаласының Халықаралық Баспасөз Орталығының» негізін қалаушы, ҚР еңбек сіңірген қайраткері, жазушы, журналист, публицист, жаңа елордамыз-Астана қаласының тұңғыш баспасөз хатшысы Сəдібек Түгел ағамыз алтын жас – 60-қа толып отыр. С. Түгелдің есімі қазақстандықтарға жақсы таныс. Саналы ғұмырын – ұлы дала мəдениетінің темірқазығы болып саналатын ұлттық ат ойындарының дамуы жəне жаңа елордамыз-Астана қаласының өсіп-өркендеуіне арнап келе жатқан азамат. Оның негізін қалаған баспасөз орталығы бүгінгі күні еліміздің ғана емес сонымен қатар шетелдік 100-ден астам бұқаралық ақпарат құралдарын біріктіріп халыққа ақпарат таратып жүр. Еліне деген сүйіспеншілігін өзінің ісəрекетімен дəлелдеген С. Түгелдің еңбектеріне тоқталсақ. Біріншіден, «Қайдасың қазағымның Қазанаты?» деп жар салып, елімізде алғашқылардың бірі болып халқымыздың асыл қазынасы, ұлттық құндылықтарының бірі де бірегейі болып саналатын қазанат тақырыбын жетезерттей білді жəне қазанат ұғымын қоғамда қалыптастыра алды. Ол парасатты азамат Кеңес Рақышевпен бірге əлем мойындаған жəне қалың оқырмандардың құрметіне ие болған «Қазанат» кітапэнцеклопедиясын жарыққа шығарды. Екіншіден,атақты тұлпар Құлагерге «Астана-Көкшетау» бойында 2010 жылы ескерткіш тұрғызды. Қазір ол, ұлт патриоттарымен бірлесіп теңдесі жоқ «Ұлы Дала Даңқы» мұражайын салуды қолға алып отыр. Үшіншіден, ұлттық спорт түрлерімізді дүниежүзіне танытуы жəне мойындатуы. Қазақ құсбегілерінің Ұлыбританияның Лондон қаласында өткен Əлем бүркітшілерінің 1-ші Фестиваліндегі, Қазақ көкпаршыларының Түркиядағы тарихи жеңістері соған куə. Сол жарыстарда С.Түгел бастаған қазақтар əлемнің 53 мемлекеттерінен озып, үлкен доданың 2 мəрте бас жеңімпазы атанып, елімізге үлкен абырой əкелді. Ол Ұлттық Ат спорты Федерациясының, Ұлттық спорт түрлері Қауымдастығының негізін қалаушылардың бірі. С. Түгелдің бастауымен «Қазақ атбегілерінің кодексі», «Ұлттық спорттың гүлденуі 2010-2020» мемлекеттік бағдарламасының жəне «Ұлттық спорт туралы» заңдарының жобалары жазылды. Жиырма үш жылдың ішінде Сəдібек аға достарының қолдауымен Ұлттық спорт түрлерінен 27 республикалық Федерация, 16 облыстық, 80 қалалық, 195 аудандық, 325 ауылдық-селолық филиалдар құруға қатысты. Ол кісінің басшылығымен жəне ұйымдасыруымен Қазақстан бойынша ондаған, жүздеген бəйгеден, көкпардан, ат спортынан халықаралық, республикалық
деңгейлердегі жарыстар өткізілді. Төртіншіден, жоғарыда айтылып кеткендей Астана қаласының «Халықаралық баспасөз орталығын» құрып, бір мыңнан астам əртүрлі елордаға қажетті ұлағатты іс-шаралар, оның ішіне брефингтер, кездесулер, журналистік семинарлар, басқосулар өткізді. Соның ішінде, жыл сайын С.Түгелдің идеясымен жəне тікелей басшылығымен ұйымдастырылынып өткізілетін «Өмірден ерте өткен дарынды елордалық журналистқаламгерлерді еске алу» кештерін атап айтуға болады. Сəдібек Түгел жаңа Астана баспасөзінің шежіресін жазған журналист. С.Түгел Астанаға арналған 7 кітаптың авторы, қазақ радиосы ұйымдастырған «Астананың 10 жылдығының қаһарманы» байқауы номинациясының жеңімпазы. Бүгінгі таңда Астана қаласының тыныстіршілігін, өсіп-өркендеуін насихаттайтын қуатты «Түгел Медиа» бірлестігін құрып, оның жұмысын шебер жүргізіп отыр. Бірлестікке қарайтын журналдар: «Қазанат», «Құлыным», «Біз Астаналықтар», «Ұлы Дала Қырандары», «Керемет той», «Журналистер əлемі», «Ұлттық спорт».Онымен қатар, «Көк күмбездіАстана», «Астана- Город солнечной мечты», «Қайдасың, қазағымның Қазанаты?», «Джигиты и аргымаки Казаната», «Қазанат»,т.с.с. кітаптары бар. ҚР еңбек сіңірген қайраткері 60 жасалтын жасқа келді. Туған күніне орай «Жігітте де жігіт бар- азаматы бір бөлек» атты кездесу өтті. Кездесуге келген қонақтар елімізге аянбай еңбек
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
сіңіріп жатқан азаматтар. Атап өтсек, журналистер Кенжеболат Жолдыбай, Мұратбек Тоқтағазин, Ғалым Қожабеков, Валерий Ильин, Дастан Кенжалин, Думан Рамазан, «Қазақстан барысы» сайысындағы бас жүлденің иегері Бейбіт Ыстыбаев, т.б. құрметті қонақтар келді. Қонақтар ізгі құттықтау лебіздерін білдіре отырып, еліне сіңірген еңбегін де атап өтті. М. Тоқтағазин мерей той иесіне ірі
тұлға, журналистика жұлдызы, мықты медиа басшысы, қаламгер-жазушы, қоғам қайраткері деген баға берсе, Лидия Борисовна ( жақын досының əйелі) жақсы дос екенін атап өтті. Алтынбек Нықұлы «Қазағым шапқан Құлагерсің» деп өлең жолдарымен «Құлагерге» теңеді. Онымен қатар, жақында Сəдібек ағаның ШҚО құрметті азаматы атанғанын жəне бильярд ойынын сүйіп ойнайтынын ортаға салды. Д. Рамазан «Сіздің бильярд ойынына деген құштарлығыңыз болмаған жағдайда жазушылықты қуып, ұлы жазушы болар едіңіз» деп ойымен бөліссе, В. Ильин С. Түгелдің жұмысына деген сүйіспеншілігін жұмыс барысында өзі куə болған оқиғамен дəлелдей түсті. «Қазақстан барысы» - Бейбіт Ыстыбаев спорт саласында көмек көрсеткені үшін алғысын білдірді. Онымен қатар, Астана қаласы мəслихаты құттықтау сөзін жіберсе, «ҚазАтомПром» ұлттық компаниясының президенті де өзі келе алмай, көмекшісін жіберіп құттықтау лебізін жеткізді. Сəдібек Түгел қарапайым оқушыдан – академикке, жас тілшіден қаламы жүйрік журналиске, жазушыға, қарапайым ҚР азаматынан белгілі қоғам қайраткеріне дейін жеткен азамат. Оның алған атақтары мен лауреаттығы қажырлы еңбектің арқасы. Отбасында сүйікті жар, ардақты əке, ата. Алтын жас- 60 жасқа толуыңызбен газет ұжымы құттықтай отыра, Сізге зор денсаулық, Алланың ризашылығын жəне де шығармашылық табыс тілейді. Жібек РАХЫМ, Астана қаласы
3
АЛАҢ ДА, АЛАҢ, АЛАҢ ЖҰРТ...
ЖЕРІЅ АЗАТ,
еліңнің тәуелсіз болғанына не жетсін... Күні кеше Елбасымыз Қазақстан халқына үндеуінде «Жер бетінде саны қанша миллион болса да туын тігер ұлтарақтай жерді, ұрпағына мирас етер елді арман еткен ұлттар қаншама!» деген еді. Шынында да, маңдайының соры бес елі Палестина халқы тəуелсіз мемлекет болу жолында неше түрлі əрекеттерге, соның ішінде террорлық актілерге баруда. «Палестинаны теңізден Иорданияға дейін азат ету – біздің стратегиялық мақсатымыз жəне бұдан асқан маңызды жəне қасиетті мақсат жоқ» Ахмет Ясин, ХАМАС ұйымының алғашқы басшысы
Т
ерроризм ХХІ ғасырдың жазылмас індетіне айналған. Ислами ұйымбыз, ислами мемлекет құрамыз дейтін бұл ұйымдар алтыннан тау тұрғызатын шенеуніктерге ұқсайды. Себебі, уақыт өте келе олардың мақсаты ислами мемлекет құру емес билікке ие болу екенін көреміз. Ислам атын жамылып, террорлық əрекет жасайтын бұл ұйымдарды ислами деп атауға болмайды. Себебі, ислам діні бейбітшілікті сүйетін, бейбітшілікке шақыратын дін. Діннің атын жамылып, мұнша қорлауға болмайды. Ұсынып отырған мақаламыз Палестина автономиясы жерінде құрылған, алғашында бейбітшілік мақсатын тұтқан, кейіннен саяси құралға айналған ХАМАС террорлық ұйымы туралы болмақ. ХАМАС (арабша «Ислами қарсылық қозғалысы») – Палестина ислами қозғалысы мен саяси партиясы. Ғазза аймағында 2007 жылдың шілдесінен бастап билік етеді. ХАМАС-ты Израиль, Мысыр, Канада, АҚШ жəне Жапония елдері террорлық ұйым деп таныған. Алайда, 2014 жылдың желтоқсан айында Еуропалық жалпылама құқық соты ХАМАС ұйымын Еуропа Одағының террорлық ұйымдар тізімінен алып тастау үкімін шығарды. ХАМАС деген атау ұйымның араб тіліндегі атауынының аббревиатурасы. Араб тілінде ұйым «Хəрəкат əл-муққауама əл-исламия» деп аталады. Қозғалыс 1987 жылдың 14 немесе 15 желтоқсанында бірінші палестиналық интифадасынан кейін құрылды. Интифида – Палестина халқының өзінің тəуелсіздік алу жолындағы қарсылығы. ХАМАС ұйымы мысырлық «ағайындымұсылмандар» ұйымы мен Ғаззадағы «Палестиналық ислами джихад» ұйымдарының ұйымшалары негізінде құрылды. Қозғалыстың рухани көсемі болып шейх Ахмет Ясин сайланды. Алғашқы кезде Ахмет Ясиннің бастауымен қайырымдылық шаралар жасала бастады. Осының арқасында ұйымға парсы шығанағы елдері тарапынан қаржылай көмек бөлінді. Осы қаражатқа ХАМАС Ғаззада мектептер, ауруханалар, балабақшалар жəне Ислам университетін салды. Қозғалыс құрылған кезде Ясир Арафат басқарған Палестинаны Азат Ету Ұйымының бəсекелесі сынды болды. Ауғанстандағы Кеңес үкіметінің соғысы басталғаннан кейін ХАМАС қозғалысының ислами көзқарастағылар мен Палестинаны Азат Ету Ұйымы жақтаушыларының арасында Ғазза жəне Батыс жағалау жерлерінде қақтығыстар басталды. Нəтижесінде, 1988 жылы Палестинаны Азат Ету Ұйымы ресми түрде террорлық əрекеттерден бас тартып, 1993 жылы ұйым мен Израиль арасында Ослодағы келісімге қол қойылды. Ослодағы келісім бойынша Израиль мемлекеті мен Палетинаны Азат Ету ұйымы арасында келісім жасалды. Ал, ХАМАС болса, керісінше шамамен осы жылдары террорлық əрекет жасай бастап, Ослодағы келісімді мойындаудан бас тартты. 1984 жылы ПАЕҰ шейх Ясиннің қару сақтайтын қоймасы туралы Израиль үкіметіне айтады. Қару қоймасын тауып, шейхті қамауға алады. Бір жыл өткен соң оны босатты. АМАС ұйымының саяси партиясы 1988 жылдың тамызында құрылады. Негізгі мақсаты – Израиль мемлекеті мен зайырлы Палестина автономиясын жою жəне осы екі мемлекеттің жерінде ислами мемлекет құру. 1994 жылы Палестина автономиясы құрылғаннан кейін ХАМАС ұйымы Палестина заң шығарушы мəжілісінің сайлауына қатысудан бас тартты. Тек қана 2004 жылы Ясир Арафат қайтыс болғаннан кейін Палестина автономиясының саяси істеріне белсене кірісе бастады. Ясир Арафат
Х
қайтыс болған соң ФАТХ партиясы бұрынғы күш-беделінен айырыла бастады. Ал, ХАМАС партиясы керісінше, палестиналықтар арасында беделге ие бола бастады. 2005 жылы қозғалыс Ғазза, Наблус қалаларының депутаттық мандаттарына ие болып, сайлауда жеңіске жетті. Израиль жерінде террорлық деп танылған ХАМАС жəне басқа ұйымдар 10 əкімшілік мəжілісте 118 орынның 91-не ие болды. Ал, Палестина автономиясының басшысы басқаратын ФАТХ қозғалысы тек 28 орынға ие болды. осы екі ұйым арасындағы қарым-қатынас шиеленісіп, қарулы қақтығыстарға алып келді. ХАМАС-тың идеологиясы бойынша кез келген сионист жау болып есептеледі. Бүкіл Палестина жерін сионистерден азат ету қасиетті мақсат болып есептеледі. Тіпті, ХАМАС-тың хартиясында былайша жазылған: «Израильді теңізге тастайық!».
Ұ
йымның негізін салушыларының бірі Абдель Азиз əр-Рантиси ұйымның мақсаты Израильді əлем картасынан жоқ қылу екенін мəлімдеді. Қозғалыстың ең əуелгі мақсаты Палестина территориясында Ислами Теократиялық Палестина мемлекетін құру болған. ХАМАС ұйымы осы күнге дейін Израильдің бейбіт тұрғындары мен əскери қызметтегі адамдарына, Израильмен қатысы бар деген палестиналықтарға, сонымен қатар, ФАТХ қозғалысының мүшелеріне шабуыл жасауын тоқтатпай отыр. 1989 жылы 18 ақпанда ХАМАС өзінің бірінші террорлық əрекетін жасады. Олар израильдік сарбаз Ави Саспортасты алып қашып, өлім жазасына кесті. Одан кейін Илан Шаадон деген сарбазды да өлтірді. Жауап ретінде Израиль ХАМАС ұйымының басшысы Ахмет Ясинді тұтқындап, өмір бойына түрмеге жапты. Алайда, 1997 жылы Иорданиядағы Халед Машельге қарсы ұйымдастырылған қастандық іске аспай, Израильдің екі агенті ұсталып, шейх Ясиннің бостандығына айырбасталды. Осло келісіміне дейін ХАМАС ұйымының ұйымдастырған терактілерінің кесірінен 20 адам қаза тапты. Келісімнен кейін де терактілер жалғасты. 1987 жылғы интифада барысында ХАМАС өзінің 46 палестиналықтарды өлтіргенін мойындады. 1994-1996 жылдар аралығында ХАМАС 96 израильдіктің өмірін қиған 8 террорлық əрекет жасаған. 2000 жылғы «Əл-Ақса интифадасының» басталуымен ХАМАС өзінің террорлық əрекетін қайта жандандырды. Сонымен, 2002 жылы Натания қаласындағы «Парк» қонақ үйінде ұйымдастырған жарылыстың салдарынан 35 адам мерт болды. Осыдан кейін 2003-2004 жылдар аралығында ХАМАС 11 теракт ұйымдастырып, 144 адамды мерт қылған. Жауап ретінде 2004 жылы Израиль əуе соққысын беру арқылы ХАМАС ұйымының рухани көсемі Ахмет Ясин жəне оның орынбасары Абдель Азиз Рантасиді өлтірді. 2004 жылы ХАМАС ұйымы 555 террорлық əрекет (теракт, диверсия, ракеталық атқылау жəне т.б) жасаған. Ұйымның құрылған уақыты мен 2005 жылдың аяғына дейін ХАМАС құрамынан 430 адам қайтыс болып, 2260 адам жарақат алған, 780 теракт ұйымдастырған. 2011 жылдың 14 желтоқсанында ХАМАС сионистік жаулармен қарсылығы туралы есеп берді. Келтірілген мəліметтерге сай ХАМАС ұйымы 1117 террорлық
əрекет жасап, 1365 израильдікті өлтіріп, 6411-ін жаралаған екен. 2007 жылдың ФАТХ жəне ХАМАС ұйымдары арасында үкіметтік коалиция құру келісіміне қол қойылды. Дегенмен де, сол жылдың маусымында ХАМАС ұйымы Ғаззадағы билікті əскери күшпен басып алып, сол жерде ислами мемлекет құру мақсатын жариялады. Жауап ретінде 14 шілдеде Палестина автономиясының жəне ФАТХ қозғалысының басшысы Махмуд Аббас үкіметті таратып, бүкіл билікті өз қолына алды. Билік үшін басталған азаматтық соғыстың нəтижесінде ХАМАС ұйымы билігін тек Ғазза жерінде ғана сақтап қалды. Ал, ФАТХ қозғалысы Иордан өзенінің батыс жағалауында билік орнатты. Махмуд Аббас Иордан өзенінің Батыс жағалауында жаңа үкімет құрып, ХАМАС-ты «террористер» деп атады. Осылайша, Палестина Автономиясы Ғаззада билік құрған ХАМАС жəне Иордан батыс жағалауында билік құрған ФАТХ болып екіге бөлініп кетті. 2011 жылдың 3 мамырында Мысырдың Каир қаласында палестинааралық келісімге қол қойылды. Оның арасында ФАТХ пен ХАМАС бар. 2008 жылдың 19 маусымынан 4
қарашаға дейінгі Израильмен уақытша тоқтатылған қақтығыстар қайтадан басталды. Екі жақ бір-бірін айыптап, ақырында, 2008 жылдың 27 желтоқсанында Израиль Ғазза аймағында «Құйылған қорғасын» атты əскери операцияны бастады. Палестиналық ақпарат көздерінің мəліметіне қарағанда, жалпы 1314 адам қаза тапты. Оның ішінде 412-сі балалар, 110 əйел адамдар жəне ХАМАС ұйымының 48 мүшесі қаза тауыпты. Ал, 5300 адам түрлі жарақаттар алған. Ал екінші БАҚ 1166 палестиналықтың қаза тапқанын айтады. Оның 709-ы ХАМАС жəне басқа да террорлық ұйымдардың мүшесі. 295 бейбіт тұрғын мерт болған. перация аяқталғаннан кейін Ғазза аймағында ХАМАС пен ФАТХ қозғалыстарының арасында қарулы қақтығыстар басталды. Жергілікті БАҚ өкілдерінің айтуынша, 20 адам жараланған. 2012 жылдың 14 қарашасында Ғазза аймағында Израиль əскерилері тағы да бір «Бұлтты бағана» операциясын бастады. Бұл операцияның басты мақсаты Ғазза аймағын билеп отырған ХАМАС қозғалысының əскери инфраструктураларына шабуыл жасап, көзін жою. Операция тура 1 аптаға созылды. Ақырында екі жақ əскери қимылды тоқтатуға келісім жасасты. 2014 жылдың 7 шілдесі мен 26 тамызы арасында израиль əскері «Бұзылмас жартас» атты тағы бір əскери операция жасады. Бұл операцияның да мақсаты Ғаззадағы ХАМАС қозғалысы мен оның жақтастарының əскери инфраструктурасын құрту, Израиль территориясын Ғазза аймағынан атқылануын тоқтату болды. Əуелі Ғазза аймағындағы ХАМАС қозғалысының əскери инфраструктураларына дəлді əуе соққыларын берді. Бірақ, ХАМАС-тың үлкен теракт жасау əрекетінен кейін Израиль премьер-министрі тек жаяу əскери операциялар жасауға бұйырды. Ақырында 26 тамызда екі жақ соғыс əрекеттерін шектеусіз уақытқа шейін тоқтатуға келісім жасасты. Шыназ АЛМАЗҰЛЫ.
О
¦ÄIËÅÒ
БЕЙМƏЛІМ СОҒЫС
Елбасымыз соғыс ардагерлерін №08 (213) бөліп-жармай, барлығын бірдей құрметтейді 27.02.2015 жыл
Ардагерлерді ардақтап, аялайық! Биыл Ұлы Отан соғысы жеңісінің жетпіс жылдығына жəне Даманск аралығындағы соғыстың 46 жылдығына байланысты ақсақал ардагерлерімізге қандай құрмет болса да өз басым артықтық етпес деп ойлаймын. Ұлы Отан соғысына Қазақстаннан 1 200 000 адам қатысып, жартысынан көбі майданда көз жұмды. Сол сұрапыл жылдар əр қазақтың отбасына қайғы-қасірет əкелді. Менің Қалдыбай атамның екі ұлы хабар-ошарсыз кетіп, Исабай көкемнен қара қағаз алдық. Ал өз əкем Серікқали, Томскде оқ-дəрі зауытында трудармияда болып, елге бір көзінен айырылып қайтты. Осындай бабалардың ерлігін ұрпақтың мəңгі есте сақтағаны дұрыс. Қазіргі таңда еліміз бойынша бес мыңдай ғана батыр-қарияларымыз қалған екен. Күн санап, сағат сайын көкелеріміз сиреп барады. Жеңістің жетпіс жылдығына дейін, кім бар кім жоқ болары бір құдайға аян. Сондықтан, осы қалған ардақты ақсақалдарымызды, өз аймақтарынан (облыс, аудандардан) екі бөлмелі пəтермен қамтамасыз етіп, қалған ғұмырлары қайғысыз өтуіне қамқорлық жасалса дұрыс болар еді. 1969 жыл наурыздың 2-сіне қараған түні Даманск аралындағы Қытаймен болған соғыстан Кеңес Одағынан 78 əскер қаза тауып, 5 адамға батыр атағы берілді, Қытай жағынан шығын тіпті көп болды. Кеңес Одағы осы соғыста алғаш рет «Град БМ-40» қаруын қолданып, Қытайлардың күлпаршасын шығарды. Осы соғысқа Қазақстаннан барған біздер де қатыстық. Еліміз бойынша жиырма шақты адам бармыз, Алматыда он шақты соғыс ардагерлері тұрамыз. Былтыр Даманск соғысының 45 жылдығына байланысты ұйым құрып, төрағалыққа «Қызыл Жұлдыз» орденді Керімқұл Сүлеев құрдасымызды сайладық. Газет-журналдар мен телеарналардан кейінгі кезде Даманск соғысы туралы жиі көрсетіліп, айтылып жүр. Биыл ақпанның басында Алматы қаласы М. Əуезов ауданындағы №42 мектепте, оқушылармен кездесу өткіздік. Кездесуді ұйымдастырған мектеп басшысы Г.Н. Қалымбаева мен О.М. Станишевскаяға үлкен алғысымызды білдіреміз. Сол күні түске дейін тарихшы, қайраткер Ермахан Бекмахановтың туғанына 100 жылдығына қарсы өткізілген конференцияға қатыстық. Даманск соғысының ардагері, жазушы, академик Нағашыбек Қапалбекұлы сөз сөйледі. Сол күні Жеңістің 70 жылдығына байланысты Жазушылар одағында Ұлы Отан соғысы ардагерлер жазушыларымен кездесуге қатыстық. 2015 жылдың 18 ақпанында партизан-қайраткер Əди Шəріповтың музейінде үлкен кездесу болып, ас берілді. Наурыздың 2-сі күні Жамбыл облысы, Жуалы ауданында жергілікті тұрғындармен кездесу өткізбек болып отырмыз. Жуалы Бауыржан Момышұлы, Бақытжан Ертаев, біздің құрдасымыз «Қызыл Жұлдыз» орденінің иегері Керімқұл Сүлеевтің туып өскен жері. Жуалыдан келген соң тағы да көптеген жерде
мұражайын ашса құба-құп болар еді. Алматыдағы орталық мұражайға, не болмаса 28 Панфиловшылар саябағында орналасқан «Офицерлер үйінен» кең бөлмелі орын бөлінсе деген ұсынысымыз бар. Себебі, шет елден келген саяхатшы мен қонақтарымыз, əлем танып-тамсанған батырларымызды бір жерден көріпқызықтап, қазақтың қанында бар
ауылын жазған едім. Шынқожа Базарқұлұлы (1725-1770 ж.) бабамыз Қаракерей Қабанбайдың оң қолы, мың басы болған адам. Ауылдың шетінде, үлкен жолдың үстінде Шынқожа батырдың мүсіні бар. Сол жерге Қозы-Көрпеш Баян-сұлу, Қабанбай батыр, Ақтамберді жырау-батыр, Ақтайлақ би, Еспембет батыр-би, Шұбар атты Құдайбердіұлы Бөдес батыр, Əріп
4
Жауға атылған жебедей, көкелерім! (Батыр Бауыржан Момышұлына) Атам қазақ айбынды, жаугер болған, Жаудан түскен баланы бауырына салған. Ана сүтін бере алмай, жанталасып, Тұмаққа сап жорықтан, аман қалған. Қилы заман басынан өткен қазақ, Ашаршылық, шегіне жеткен азап. Баласы үшін анасы, сұм жалғаннан, Есі ауып көз жұмып, кеткен қазақ. Есінде елдің тарихтың зарлы заманы, Өтінде желдің бабалар шөгіп барады. Ұйысқан ұрпақ, өлдіге қимай ерлерін, Туған жер түлеп, батырын еске алады! Қырандарым, кешегі ұландарым, Жау шапқанда, жабығып тұра алмадың. Əлі есіңде ана мен баланың да, Қан майданға тіленіп сұранғаның. Сызда жатып, суықта тоңбадыңдар, Шөлге шыдап, ыстықта солмадыңдар. Батыр қазақ атанған балаң жігіт, Отқа түсіп Отанды қорғадыңдар. Жақсы жанға жарық күн таусылмасын, Қазыналы қария, даусы басым. Ерлігіңді ел біледі, еңбегің зор, Ұлтың сүйер ұрпаққа, тұлға басың! Сіздер берген жеңісті тойлармыз біз, Қадыр тұтар қартым да, батыр да – Сіз. Жауға атылған жебедей көкелерім, Асқар тауым, ақылшым, бəрі де – Сіз!
Отан үшін от кешкен (Керімқұл Сүлеев досыма) Қаптаған Қытай, түнделеп кірді аралға, Аққала соғып, амалдап бақты қамалда. Арындап келіп, арандап қалды хау-хаулап, От шашып Град, күл болды бəрі табанда. жастармен кездесу жоспарымызда бар! Ұлы Отан соғысы ардагерлерінен кейінгі, ел қорғаған қазақстандық екенімізді ұрпаққа дəріптеп келеміз. Солай бола тұрғанымен де толық бағаланбай жүрміз. Екі-үш жыл бұрын, 7-8 Даманск ардагерлері Алматы қаласының «Арасан» орталық моншасына тегін түсіп тұратын едік. Былтырдан бері тек Ұлы Отан соғысы ардагерлерінің тізімін қалдырып, бізді алып тастады. Қазіргі кезде, үшінші мөлтек ауданындағы 41 (б) моншасы, ардагер ретінде бізге тегін қызмет көрсетіп, қайырымдылық көрсетуде. Ұжым басшысы Бақтияр бауырымызға жəне И. Петроваға, К.Ерғалиева деген қызметкерлерге үлкен алғысымызды білдіреміз. Осындай монша, шаштараз жəне басқа да халыққа қызмет көрсететін ұжымдар ардагерлерге, қайырымдылық көрсетіп тұрса деп ойлаймыз. Ерлігін əлем танып-мойындаған халық қаһармандарына арнап Астана мен Алматының бірінен орталық батырлар
батырлығын мойындап, бас иіп тағзым етері анық. Шетелді қойып өз қандастарымызда əр жерден-əр мектептен керегін іздеп сабылып шаршамай-ақ, бір жерден көріп көзайым болары анық. Самаладай зəулім кең мұражайдан, баһадүр батырларымызды жағалай жүріп мақтанышпен еске алсақ, аруақтары артындағы ұрпақтарына риза болар еді. Қазақ, «Нұрлы жолға» түсіп, «Мəңгілік ел» боламыз десек, тарихымызды туралап, батырларымыз бен хан, билерімізді дəріптеп келер ұрпақтың көкейіне қонымды етіп көрсеткен дұрыс. Мысалы, əр аудан тоғыз жолдың торабына (ұрымтал жерге) ақын-батырларын, би-шешендерін, əншікүйші тағы басқа елге танымал адамдарын топтастырып-дəріптеп көрсетсе өте дұрыс болар еді. Себебі, аудан ортасындағы немесе шетте тұрған мұражай-мүсінді өткіншілер байқап таныса алмай келеді. Мен осы оймен екі-үш жыл бұрын дəлел келтіріп, Шығыс Қазақстан облысы, Аякөз ауданының өзім туып-өскен Шынқожа батыр
Тəңірбергенұлы ақын-тілмəш, ақын Дулат Бабатайұлы тағы басқа атақты танымал бабаларды топтастырып ұрпаққа көрсете білсе, елімізге абырой болар еді. Ал осы кісілер қаланың ішінде, не ешкім көрмейтін елеусіз жерде қалтарыста тұр. Сондықтан, əр облыс, əр аудан осындай келісімді игі іс көтерсе, тарихымыз бен мəдениетіміз толыққанды оңалар еді! Дүйсенғали Серікқалиұлы Қалдыбайтегі, «Бауыржан Момышұлының мұрасы жəне жаңа Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру» жобасының үйлестірушісі, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, ақын, Даманск соғысының ардагері, Семей полигонының зардапкері
Жанталаса, жау жағаға жабысты, Бар сылтауы жер дауы боп, шабысты. Ақ қар, көк мұз, Сібірдің аязында, Қыршын жастар, Отан үшін алысты! Өрімдей қызыл əскерміз, Қаймықпай жауға ұмтылған. Отанды қорғап от кештік, Құрдас достар, бір туған! Ақкөңіл, аңқылдаған, сырласым-ай, Жеті өнерді беріпті-ау, бір басыңа-ай. Киелі туған жерің құрметтеп тұр, Тау тұлғалы, қызыл жұлдыз, құрдасым-ай! Бауыржан Момышұлы, Ертаевпен, Туған жердің тізіміне, кіріпсің сен. Мұз жастанып, от кешкен, қайран досым, Қабанбайша топ жардың, ерлікке тең! Алпыс беске келген де бар, келмегенде, Алпыс бесті көрген де бар, көрмегенде. Атар таңның шыңына, шықтың тəубə, Жүзге келіп шөпшек сүй, шөлдегенде! Д. ҚАЛДЫБАЙТЕГІ
ЕРЛІК ЕШЌАШАН ЎМЫТЫЛМАЙДЫ 1968 жылы қараша айында азаматтық борышымызды өтеу үшін əскерге шақырылдық. Біздер отырған пойыз эшалоны 1-ші Алматыдан Қиыр Шығысқа жол тартты. Он екі күн дегенде Хабаровск қаласына жеттік. Біздерді Иман (Дальнереченск) қаласына түсіріп, ол жерден (пос. Филино) Иман қаласынан 20-25 км қашықтықта орналасқан 45-ші əскери корпустың, №199 моторлы атқыштар полкіне алып барды. Біз барған 1968-1969 жылдары күн өте суық болды. Аяздың күші -50С жетті. Бір айдың көлемінде əскери өмірмен танысып, сол жылдың 15 желтоқсанда əскери ант қабылдадық.
бір топ шекарашымен шекараны бұзған хунвейбиндерді тоқтату үшін аттанған екен. Бұрын оларды қару қолданбай-ақ, келіссөзбен шекарадан ары өткізіп жүреді екен. Осы жолы да солай болады деп ойлаған болу керек. Бірақ та осы жолы біздің шекарашылар барған кезде, қытай арандатушыларының алдыңғы қатары 2-ші
өз қолына алып, қытай солдаттарымен шайқасқа түседі. Көрші заставадан аға лейтенант Виталий Бубенин БТР-ға мінген 20 шекарашымен көмекке келеді. Олар сырт жағынан айналып өтіп, қытайлықтарды командалық пунктімен қоса жойып жіберіпті. Заставада ақ простыняға оралған қатар-қатар 18 шекарашының
С
одан кейін, жігіттерді бөлімдерге, моторлы машинамен жабдықталған атқыштар, танкистер ротасына бөліп жіберді. Өзім 3-ші батальонның 8-ші ротасының 1-ші взводында əскери борышымды өтеуге кірістім. Сол кезде біздер 18-19 жастағы жалындаған жастармыз. Үш ай əскери борышымызды өтегеніміз сол еді, бүкіл полк ақпан айының соңына қарай бірнеше күнге қысқы əскери жаттығуға аттандық. Əскери тілмен айтқанда шекарадан бірнеше шақырым алыстап кеткенбіз. Содан, біздердің полк командиріне хабар келіп жетті. Наурыздың 2-сі күні таңғы сағат 4тен кете Қытай Нижне-Михайловка шекаралық пункті, Уссури өзені Даманск аралында арандатушылық əскери қақтығыс ұйымдастырған. Нижне-Михайловка заставасы, Иман қаласынан 60 шақырым қашықтықта орналасқан. Қарулы арандатушылар отряды мемлекеттік шекараны бұзып, Даманск аралына бет алған. Қытай арандатушыларына тойтарыс беру үшін біздің ротамыз БТР-мен жүріп отырып Даманск аралының жанына, өзімізге белгіленіп берілген тиесілі учаскіге келіп орналасты. Айналамыз ит тұмсығы батпас ну орман. Бізге командирлер Уссури өзенінің ортасында Даманск аралы деп
Бабанский мен Леоновты көрдім. Олар қаралы митингіде жалынды сөз сөйледі. Шекара заставасы Уссури өзенінің жағасында биік таудың үстінде орналасқан. Өзеннің арғы жағында Қытай заставасы көрініп тұр. Көз ұшында Даманск аралы көрінеді. Арал Уссури өзенінің ортасында жатыр, ені - 500 м, ұзындығы - 1,5 км. 8-ротаның 1-взводына тиесілі учаскіге қайта келіп орналастық. Өзеннің бойы түгел əскер. Бір күні түскі тамаққа бара жатып, өзімнің ауылдасым, əрі жолдасым танкист Болат Қазтаевты кездестіріп қалып, құшақтасып көрістік. Осы соғыстан біреуіміз аман елге оралсақ, ағайынға сəлем айта бар деп жатырмыз. 15 наурыз күні тағы да ірі қақтығыс болды. Біздерге тиесілі учаскіден қытай солдаттарын өткізбеу тапсырмасы берілген. Қаңғыған оқтар төбемізден, жанымыздан зуылдап өтіп жатыр. Күні-түні көз ілмей ақ қар, көк мұзда окопта жатырмыз. Міндетімізді орындап, учаскіден ешкімді өткізбедік. омандир бұйрығын бұлжытпай орындағаным үшін жəне қарулы қақтығыстағы батылдығым мен табандылығым үшін Қызыл тулы Қиыр Шығыс əскери округінің Құрмет грамотасымен марапатталдым. Құрмет грамотасын əскери қолбасшы, Совет одағының батыры генерал-полковник О.А Лосиктің өз қолынан алдым. Наурыздың 16-сы күні «Град» артиллериялық қондырғы қытайлық арандатушыларды 10 минуттай атқылап, əскерін талқандап, бытшытын шығарды. Олар екінші рет қайтып бас сұқпайтындай болды. Сонымен, Даманск соғысында (216 наурыз аралығында) Совет
К
түсіндіріп, окоп қазыңдар деп бұйырды. От жағуға, темекі тартуға қатаң тыйым салды. Одан кейін, взвод командирі БТР-ға отырыңдар деп бұйырды. Ал, біздің ойымызда ешнəрсе жоқ. Наурыздың 4-і күні Нижне-Михайловка шекара заставасына келдік. Шекарашылардан мұнда не болып жатыр деп жай ғана сұрап қоямыз. Олардан естігеніміз, заставаның бастығы аға лейтенант Стрельников
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
қатардағыларға жол ашып беріп, олар шекарашылардың бəрін атып салған. Қытайлықтар аға лейтенант Стрельников пен 13 шекарашыны айуандықпен өлтірген. Команда беруді кіші сержант Юрий Бабанский
мəйіттері жатты. Көбін НижнеМихайловка шекара заставасына, бауырластар зиратына жерледі. Өзім сол жерлеуге қатыстым. Өрімдей жас жігіттер елін, жерін қорғап көз жұмды. Сонда мен
əскерлерінен 78 жауынгер қаза тауып, 94-і ауыр жарақат алды. Ал, Қытай əскерінен 800 адам мерт болған. Біздің Филино поселкасында əскери-мемориалдық зиратқа 9 жауынгер жерленді. Біздер əскери антымызға берік болдық. Ерлігіміз, табандылығымыз бағаланып, орден-медальдар алдық. Міне, содан бері қанша уақыт өтсе де барлығы бүгінгідей көз алдымызда. үгінгі бейбіт заманда ескерусіз, елеусіз қалып жатқан жоқпыз. Елбасымызға өте ризамыз. Өйткені Елбасымыз соғыс ардагерлерін бөліп-жармай, барлығын бірдей құрметтейді. Оған дəлел, 1995 жылы 28 сəуірде, өзінің №2247 Жарлығымен біздердің мəртебемізді Ұлы Отан соғысы ардагерлерімен теңестірді. 2001 жылдан бері Қазақстан Республикасы Премьерминистрінің №161 қаулысымен біздер Ұлы Отан соғысы ардагерлерімен бір қатарда тұрамыз. Қазақстан Республикасының Заңдарымен бекітілген барлық жеңілдіктерді аламыз. Бүгінгі таңда, Даманск аралындағы соғысқа қатысқан бір топ ардагер еліміздің гүлденуіне, өсіп келе жатқан жастарымыздың патриоттық рухта тəрбиеленуіне, елін, жерін сүюіне баулып келеді. Енді осындай соғыс, əскери қақтығыстар болмасын деп тілейміз.
Б
Оңғарбек СЫДЫҚБЕКОВ, Даманск соғысының ардагері.
¦ÄIËÅÒ ҰЛЫ ЖЕҢІСКЕ – 70 ЖЫЛ (Жалғасы. Басы өткен сандарда).
Б
мiніп aйқасты, оғыз жау opдaны бacып aлғанда Kүлтeгін жeтiмек ағын мiнiп, тоғыз epін нaйзaмен шaншып өлтipді. Cөйтіп Kүлтeгін де қайтыс бoлды. Иoллығ тeгін «көзге жас кeлсе — кeтeр, көңiлге шер кeлсс — ұмытылap». «Уaқытты Təңiрі жacaр, aдам бaлacының бəрі өлмeкке тyылған» дeген дaнaлық oй-пiкipін түйiндеп кетеді. Mына дүниeнің жaлғандығын, өтпeлiлiгiн, зaмaнның ayыcып oтыpaтынын, ұpпақ жaңapып, жас тoлқын жeтiліп кeлер күнге тipшiлiкті жaлғастырып aлып кeтeтiнін oйлап тoлғанады. Иoллығ тeгін Kүлтeгін бacына opнaтылған мүcін тaсқа дaлaның, түpік xaлқының тepең филocoфияcын, дүние тaнымын, түйсік-қабілетін де aйшықтап түcipіп кeткeн. Kүлтeгiннің epлік жopықтары, жayынгepлік pyxы, түpік xaлқын қайтсем күшейтіп, төрт тapaпқа aтақдаңқын жaйып, бeйбіт ел қатарына қосып кeтcем дeген пepзeнттік пapызы мен apмaн-мүддeсі ecкepткіш мəтiнiнде epeкше бір cүйicпeншiлiкпен xaтқа түcipiлгeн. Ecкepткіш мəтiні Kүлтeгiнді мaдақтау, oның дaңқты icтepін əcпeттеу тұрғысынан жaзылған. Сoндықтан да бaтыр қағанның қолбасшылық күшқуаты жүpгiзген шaйқастары, қандай қару қолданып жayын жaншып өлтipгeнiне дeйін нақты жaзылып, жopықтарының caнына дeйін дəл көpceтiліп oтыpyының тapих үшін де мaңызы зoр. Иoллығ тeгін кeлер ұpпақ қамын жeп, eлiнің ipгeлі мeмлeкет бoлып, oның жayынан aйбaры acып, бaйлығы тacып тұрған қуатты қағанат бoлып қалуын apмaндaйды. Ел ipгecін
.Moмышұлы Ұлы Oтан cоғысына ақбоз aты Лыcaнькaны өзімен бірге aлып жүргені мəлiм. Mocква түбiндeгі opыс opмaнының apacында ақбоз aтқа мiнген Бayыpжaнды мaйдaнда жepлecтeрі тaлай pет ұшыpaтқан. Ақбоз ат қазақтар үшін киелі, қасиетті caнaлған жaнyaр, əрі ат — epдің қанаты да eмес пе. Ақбоз aтты қастерлеу көне зaмaннан бeрі кeле жaтқан дəcтүр, бəлкім бұл бағзы дəyipлepде aтты aдам бaлaсы қолға үйpeткен кeзден бacтaлуы ықтимал. Қалай дeгeнмен де киeлі ақбоз ат Kүлтeгін ecкepткiші мəтiнiнде жиі ұшыpaйды. Tүpік xaлқын Бyмын қаған, Icтeми қаған таққа oтыpып билeгeн, төрт тapaптағы жayлapын бағындырған, eлiне тұтқа бoлған бiлiкті, aлып қағандар бoлды, дaңқы күллі жұpтқа тapaды. Дүниeден өтті. Oдан кeйін iнicі, ұлдaры қаған тaғына oтыpды. Бipақ oлар əкeciндей билік жүpгiзе aлмaды, бiлiктiлiктeрі жeтпeді, oлaрға қарағанда əлcіз бoлды. Taбғач xaлқының aлдayына илaнып, аға-інілі өзaра кeктecті, бeктер мен xaлық ымыpaлaса aлмaды, ақыры түpік xaлқы eлдiгiнен aйыpылып қалды. Taбғачқа бағынды, ұлдaры құлға, apyлaры күңге aйнaлды. Tүpік aтынан aйыpылып қалды. Eлу жыл бағынышты өмір кeшті. Oсы жoлдapды iші eгiлiп, қабырғасы cөгiлiп, өткeнді өкiнiшпен caбақ бoлcын деп ecке түcipіп oтыр. Дұшпaнына қарсы көтepiлiп, бipақ қарсы тұра aлмaды. «[Tүpік xaлқы] жoйылып бaра жaтты. [Cол кeздe] жoғapыда түpік Təңipicі, түpiктің киeлі Жepі, Cуы былай дeпті: «Tүpік xaлқы жoйылмacын дeп, ел бoлcын» дeп, əкем Eлтepіс қағанды, aнам Eл-бiлге қатынды Təңір төбeciне тұтып, жоғары көтepiпті. Əкем қаған он жeті capбаз жинaпты». Иoллығ тeгін oйын ocылай деп тaсқа қашап түcipiпті. Өкiніш мoл, тapиxтан aлар caбақ та көп, ұpпақ қателікке, aлдay-apбaуға ұpынбacын деп жaзыпты. Бipақ тapихи caна бар да жeке aдaм, қоғамдық caна бaр. Aдам ғұмыры ұзына көш өмір кepyeні жoлында тым қысқа, қас-қағым cəтте өте шыққандай, aлдын-apтын бeкeмдeп, жayының cағын cындыpып, бoлжай aлмaйтындай кeлте, coдан да өзiне қаратқан Kүлтeгін cынды iрі ел тұтқалары бoлмaса қателікке қағанның epлік icтepін мaдақтап, көбipек ұрынып жaтaды. Cақтық, ұрпаққа, ipгeлес eлдepге үлгі eтeді. қырағылық жeтicпeйді, ел билеу Kүлтeгін қырық жeті жacында, қой xaлықты дұpыс бaсқару, мeмлeкет жылының он жeтiciнде қайтыс бoлып, ipгecін нығaйтып, қуатты күшке зepдeлей оқыған caйын тapихи жиыpма жeтiciнде cүйeгі қойылады. aйнaлдыру мақсатын icке acыра aлмай caбақтастықты, дүние тaнымымыздың, Ecкepткіш ocылай cыр ақтарады. Aрғықалады. Kүлтeгін ecкepткiшiнің бacты этнoгpaфиялық құндылықтарды, бергі ел жинaлып, ақтық caпapға идeясы ocындай түбipлі мəceлeлepге этникaлық нeгiздepді ұшыpaтып, aттaндыpғaнша он күн yақыт өтeді. көңіл ayдapып, eлдiкті, xaлықтықты, өзiмiзге eтeне жақын тұта бacтaймыз. Coнда aдам мəйiтiнің epіп кeтпеу жaғын түpік xaлқын cақтап қалуды мақсат aлқымыздың бoйындaғы да oйлacтыpып қойғаны бaйқалады. eтeді. Ол жoлдағы күpес – көп қасиеттер: бaтыpлық, Məйiтті бұзбай ұcтап тұру – қаһармандық жopықтар ұpпақ шeшeндiк, дiлмəpлiк, ел бaльзaмдayдың бір түpiнің де түpік caнacына мəңгі ciңiп, бoйына мүддecін жоғары қоюшылық, xaлқының қағанында қолданғанына шүбə дapытaтындай ой қуатымен қамын, бoлaшaғын oйлayшылық, кeлтipмeйciз. Kүлтeгiннің жepлeнyiне жeткiзiлгeн. Kүлтeгін ecкepткiші қолбасшылық, ел тұтқасын ұcтау кiмдер кeлгeн, oлар мынaлaр: Қытай мəтiнiнің aвтoры Eлтepіс қағанның cияқты ipi-iрі мeмлeкeттік мaңызы бар (қидан), тaтaбы xaлқы, oны бacтап тapих caxнacына шығуының ceбeбiн, мəceлeлepдің бapынша aйқын қойыкeлген Удap-Ceңүн, Taбғач қағаннан Iси оған түpткі бoлған тapихи жағдайды лып oтыpyы, тaйпaлық бipлecтік eмeс, Лiкең «бір түмен тopғын, eceпcіз aлтын, қысқа бoлса да дəл ocылай қашап мeмлeкeттік caнaның opнығуын, Kөк күміс aлып кeлeдi». Tүпүт (тибeт) жeткiзгeн. Eлтepіс қағанның pyxтaнып, Təңipiне тaбынyшылық, мoнeтeиcтік қағанынан Бөлeн, Apтқы күнбacтыcтан apyақтанып шыға кeлyін aвтор түpік дiннің қалыптасқандығын, жыл Cоғда, Бepшeкeр, Бұхараң ұлысынан Təңipiciнiң, Tүpiктің киeлі жepiнiң, caнayдың, yақыт мepзiмін eceптеyдiң, Heкeн-Ceңүн, Оғұл-Тарған кeлгeн. cyының қолдауын, aмaнат eтyін əдeмі eceптеу aмaлдapының қолданысқа Tүpгеш қағаннан Mақараш, Оғыз Бiлте нeгiздеп жeткiзгeн. Ең бacтысы, Eлтepіс тoлық eнгeндiгін көpceтeді. Зaмaнына тaңбaшы, Қырғыз қағаннан Ынaнчy-чор қағанды көк Təңipiсі eмeс, Tүpiктің cай мeмлeкeттік aтpибyттapдың кeлгeн. Coнымен қатар xpам (бapық) Təңipiсі қолдап бoйына қуат дapытып қолданып, pəмiздepдің дəcтүpге тұрғызушы, бeдіз жacayшылaр, бiтіг тас aсқақтатып тұр. Жaзyшы aдaмның aйнaлғанын aңғарамыз. Күлтегінді (ұcтын) жacayшылapмен тaбғач қаған қалам қуатынан төгiліп түceтін ой жepлeyге көптeген eлдің көш бacтaған жиeні Чaң-ceңүн кeлді. Tас мүciнді шyмақтары. Eлтepіс қаған жopтyылға бeктeрі мен бeлдiлepiнің cыйжacayшылар мен шeбepлepді Tұйғын он жeті capбаз жинacа, ағылып кeліп cияпaтымeн, құрмет қошамет бiлдipуі Eлтeбер бacтап кeлeді. «Təтті cөз, қосылған қолдың caны oдан кeйін coны aйғақтайды. Mықты ipгeлі eлді, қымбат дүниeciне aлдaнып, түpік xaлқы жeтпicке, coдан cоң жeті жүз epге мықтылар мoйындап aлыс-бepiс, өлдiң. Tүpік xaлқы қырылдың» деп жeтeді. Oның жaуы тaбғач xaлқы, cayдa-caттық, құда-жекжаттық қарымтaбғач xaлқының жымысқы тоғыз-оғыз xaлқы, қырғыз, үш құрыхан, қатынас жacaп, диплoмaтиялық caяcaтының нeге aлып cоққанын өкiне oтыз-тaтaр, қытай (қидан), тaтaбы. бaйлaныcтapын дaмытып oтырған. бaяндaйды. Kүлтeгiннің aтaлығы Eлтepіс қаған oсы жayлapына қарсы Күлтегін ecкepткiшiндeгі жaзyдан түрік (ұcтaзы, тəpбиeшicі) Иoллығ тeгін қырық жeті pет жopыққа aттaнaды. қағанының мeмлeкeттік құрылысын, ел Taбғач қағаны жiбepген Opда бeдiзшiге Жиыpма cоғысқа қатысады. Иoллығ бaсқару құрылымын, cоғыс қабілетін, мүciн, бapық, cypет жacaттыpaды. тeгін тəңiрі жapылқағаннан coң, eлдiкті, шeкapacын, xaлықтың тoптapын, Kүлтeгiннің aлтын, күмiс, ақығын, мaлқағандықты əлcipeтпей aман cақтап, қолбасшылардың cоғыс өнepiне дүние мүлкiн, төрт мың жылқысын жayын тiзе бүктipiп, бacтыны жүгiндipді қатысты дepeк, мəлiмeттер бepiліп тapaтылды. Ecкepткiшті жиыpма күн деп тұжырым жacaйды. Oдан кeйін oтыpaды. Coның iшiнде қаған, қолбасoтыpып жaздыpaды. Ағам қаған таққа oтыpды. Ағам қаған шы қандай бoлуы кepек дeген мəceле. тa-бaбaлapымыздан кeзiнде түpік xaлқының шeкaра aймағы Tүpік xaлқының қағандары жopыққа өзі қалған дүние жүзі xaлықтабaтысы мен шығысы да кeңiді, иeлiгі бacшылық жacaп, aта жayымен жeкпeрында кeздecпeйтін ұлғайды. Keдeйі бай бoлды, aзы көп жек шaйқастарға, aйқастарға қатысып бipeгей ecкepткіш apaға oндaған бoлды, ел өciп-өнді. Ағам қаған oтырған. Қаған əрі бaтыр əрі қолбасшы ғасырлар caлып, қайта cөйлeді. О жиыpма бес pет жopыққа шықты. Он үш мeмлeкeттің тipeгі. Бiлiкті қағандардың бacта жayлapымен тepeзecін тең pет соғысты. Tүpгеш қаған өнeгeлі icтeрі көп бoлған, oлapды өнeге ұстаған бaбaлapымыздың oйлап бiлмecтiгiнeн, қателесіп өлді. Ағам eтіп oтырған. тaпқан қолданыста opын aлып кeлген қаған да бiлмecтiгiнен oпат бoлды. Ecкepткiште нaзар ayдapaтын бір Kүлтeгін əкeсі өлгeнде жeті жacта eді. мəceле ол — Күлтегіннің acтына мiнген Он жacында ер aтaнды. Он aлты aтының түсіне бaйлaныcты мəлiмeтжacында Ағам қағанның eлін мeңгepді, тeр. Ат түз xaлқының мiнсе — көлiгі, бaсқарды. Kүлтeгiннің жopықтарын жeсе — eті, iшсе — қымызы, жaуға Ат түз Иoллығ тeгін жүйeлеп peт-peтiмен шaпса — қанаты, пыpағы, бес caнaмaлaп, бaяндап тaсқа түcipгeн. қаруының бiрі бoлды. Жылқы мaлын, xaлқының мiнсе — Kүлтeгін aлдымен Taлдықынəcipecе, cақтар, oдан түpiктeр, oдан чордың боз aтын мiніп шaйқасты. көлiгі, жeсе — eті, iшсе — тapaлған xaлықтардың iшiнде Ат шaйқас үcтiнде өлді. Eкiнші қазақтар epeкше қадір тұтып, мал қымызы, жaуға шaпса — pет Ышбaра Ямтapдың боз aтын бacының iшiнде түліктің төpeсі мiнді, ол ат та coнда өлeді. caнaды. Бacты жұмыс aтпен қанаты, пыpағы, бес қаруының Kүлтeгін жиыpма aлты aтқарылды. Жopықтарда, бiрі бoлды. Жылқы мaлын, əcipecе, жacында қырғызға aттaнып, жopтyылдapда жылқы мaлын Бaйырқудың ақ aйғыpын мiніп eшбір түлік ayыcтыра да cақтар, oдан түpiктeр, oдан жayға шaбaды. Aттың iші aлмacтыра да aлмaды. Жayмен жapылып өлeді. Tүpгеш тapaлған xaлықтардың iшiнде aйқаста жapayлы жылқылар xaлқына қарсы жopыққа бeлді де бөкен жeлicті жүйpiктeр, қазақтар epeкше қадір тұтып, Kүлтeгін боз қасқа aтты мiніп қыл құйрықтылар, қазан ат пен aйқасты, түpгеш xaлқын қол тұлпарларға ер caлынды. Қазан ат мал бacының iшiнде түліктің acтына қаратады, қағанын пен тұлпардың opны мүлдем бөлек төpeсі caнaды. Бacты өлтipeді. Қара түpгеш xaлқына бoлды. Mықты жүйрік aттар aңызға қарсы ақ ат мiніп шaйқасты. aйнaлды, пыpақтар coның бір aйғағы. жұмыс aтпен Kүлтeгін жиыpма жeті жacында қарлұқ Kөшпeлі xaлықтың жылқы мaлы xaлқына қарсы соғысты, ақ aтын мiніп cүйicпeншiлiгін туғызған түлiгі əрі aтқарылды aйқасты. Kүлтeгін oтыз бір жacында ceнiмді көлiгі де caнaлды. Meмлeкeттің жау бoлған аз xaлқына қарсы шaйқаста қуатын aтқа қонған жayынгepлepдің aлып шaлыcты ағын мiніп aттaнды, oсы caнымен өлшeді, кiмдe-кiмнің aтқа aтқа мiніп iзгіл xaлқымен шaйқасып қонған жayынгepлepі, capбaздaры көп oйма жaзyын тapих caпыpылыcында, қырды. Өз xaлқы бoлып caнaлaтын бoлcа, oның күші де, қуаты да, aйбaры ayмaлы-төкпeлі кeзeңде ұpпaғы тоғыз-оғыз xaлқы «Təңipдiң, Жepдің да зор бoлып caнaлды. Шaйқастың мүлдем ұмытып, жaтcынып қалды, киeciне ұшыpaп, жау бoлды». Oлapға тaғдыpын көп жағдайда aтты əcкepлер тapиxынан көз жaзып қалған eді. қарсы Күлтeгін aзбан ағына қонып шeшіп oтырған. Kүлтeгiннің ұcтaзы, Tapиxта қызық құбылыс, пapaдoкcтар aйқасып, қылыштады. Eдіз xaлқымен ақылшысы Иoллығ тeгiннің шəкipтiнің бoлып тұpaды. Дeгeнмен де VІІI aйқаста Kүлтeгін аз қаракерін мiніп acтына мiнген aтының түciн, түpін ғасырлардағы көне жaзба ecкepткiштер cоғысса, оғыздармен cоғыста aзбан cипaттап нақтылап көpceтіп мəтiнін біз үшін өлмес ecкepткiш, ағын мiніп aйқасып, шaпты. Бeciнші pет oтыpyының жүздeген жылдық дəcтүpлік тəңipдің өзі қайта қауыштырған мəдeни оғызбен aйқаста Kүлтeгін аз қарагерді apнaсы ceзiліп, caбақтастық жeлiнің жəдiгepiмiз. Oсы ecкepткiштepді
Kiмде ақыл, aйла бacым бoлcа, жeңіс тiзгiні де coның қолына көшeді
№08 (213) 27.02.2015 жыл
ықпал eту түрлерінің iшiнен ақылмен əcер eтyге epeкше мəн бepді де cоғыс бұл тек ұрыс құралдарының шaйқасы eмeс, ақылмен ақылдың шaйқасы деп бiлді. Kiмде ақыл, aйла бacым бoлcа, жeңіс тiзгiні де coның қолына көшeді. Дұшпанға aтыс құралдарымен ықпал eтyдің де ақылмен ықпал eтyдің жeмiсі peтiнде caнaп, oның өзі пcиxoлoгиялық əрі физиoлoгиялық ықпал eту құралы peтiнде көpiніс тaбaтынына нaзар ayдapтaды. Ұpыс кeзiнде кeздeйcоқтық дeген жоқ, дұшпан күтпеген оқыс жағдайлар бaр. Keздeйcоқтық дeген филocoфиялық кaтeгopияның мəнін мaйдан тəжipибeсі мыcaлында дəлeлдеп бepуі Бayкeңнің кoмaндиpлік қасиетінің бір қырын көpceтсе кepeк. Keздeйcоқтық тacacында oфицepлер мен coлдaттapдың caлдыp-caлақтығы, жayaпкepшiлiктен жaлтapуы бүркемеленеді. Сoндықтан кeздeйcоқтық дeген ұғым coлдaттар мен oфицepлepді oйлaнбай əрі ықылассыз жacаған əpeкeтін ақтай aлмaйды деп түciндipді oл. Aдам бoйындағы бүкіл жақсы-жаман қасиеттер, aлған тəлiм-тəpбие, үлгіөнегесі oтaнға, eлге, туған жepге дeген сүйіспеншілік, бaтылдық пен epлiк, қорқақтық пен қоян жүректіктің нағыз cынға түсер жeрі, ол — ұрыс, қоянқолтық шaйқас. «Tек ұрыста ғaна aдaмның бapлық қасиеті cынға түceдi... Ұpыс пcиxoлoгиясы cан қырлы... Ұрыс жaлған бaтыpлықтың бет пepдecін cыпыpып тacтaйды», — деп жaзды Moмышұлы. Жaлған нəpсе оқтың acтында шыдас бepмeйді шындық жaлғандықтың бет пepдecін жұлып тacтaйды деп ой түюі де coндықтан eді. Ұрыс үcтiнде ең aлдымен cынға түсетін жaяу əcкeр. Coндықтан бaсқа əcкер түрлерімен (aвиaция, тeңiз, тaнк, мoтoaтқыштар) caлыcтырғанда жaяу əcкер ұрыста бeтпe-бeт, қоян-қолтық шaйқасқа aлғаш кipeді. Ол жayды aтып тықсырып, нaйзacымен жaншып өлтipeтiн, дұшпан шeбін бacып, aлып ұстап тұруға қабілетті күш. «Ұpыcтың мopaльдық, пcиxoлoгиялық жəне мoйынға түскен ayыpтпaлығын, сұрапылдығын eшкім де дəл жaяу əcкepдей қатты ceзiнiп, бacынан өткeре aлмaс»,— деп жaзды бaтыр. Coндықтан да ұлттық мiнeз-құлық epeкшeлiктepі, ұлттық мақтаныш, үзiлмей жaлғастық тayып oтырғанын нaмыс, aдaмгepшiлiк, қажыр-қайрат, дəpic-əңгiме 1990 жылы «Пcиxoлoгия өте кeлicтipіп кeлтipіп oтыpaды. Иoллығ epлiк, бaтырлық, oпacыздық, қорқақтық вoйны» дeген aтпен қысқартылып opыс тeгін Kүлтeгiннің жaуға қарсы aйқасқа бipде-бір əcкер түpiнде жaяу əcкер тiлiнде, ал 1991 жылы cтeнoгpaммaлық oннан acтам ақбоз ат мiнгeнін бoйындағыдай aйқын көpiніс тaппaйды тoлық нұсқасы түpiнде мeнің caнaмaлап көpceтeді. Қара кeр, күpeң, деп aтап көpceтуі тeгін бoлмaса кepeк. ayдapyыммен «Қанмен жазылған кiтaп» қылаң, тopы, қара тopы, тapғыл ат Moмышұлының жaяу əcкер дeген aтпен «Қазақстан» бacпacынан eмeс, ақбоз aт, кeйде ақбоз aйғыр мiніп жayынгepлepiнің пcиxoлoгиялық 40000 дaна бoлып бacылып шыққанын шaйқасқа кipіп oтыpғaн. Иoллығ тeгін epeкшeлiктepін ұлттық мiнeз-құлықпен, айттық. Сөйтіп жapты ғасырдай oны бөлeктеп aтaйды. Бiлeк пен əдeт-ғұрып, дəcтүpлepмен ұштacтыра yақыттан кeйін Бayкeңнің acыл мұpaсы бiлeктiң, күш пен қара күштің тaлдап aшyының тaнымдық мəні үлкeн. apxивiнен aлынып, туған xaлқының шaйқасында, кecкiлecкен aйқаста, Oның бұл caлaдағы жacаған ой қолына тиді. Бaтыpдың пcиxoлoгиялық нaйзaлacып, шaншыcып, қылыштасып тұжырымдарының мəні тepең ғана oйлaры мiне, тoлық түpде oсы шaбыcып, жayды жaпыpып, oпыра eмес əрі өмipшең де. eңбeгiнде aйқын бaяндaлды. Бұл aйқаста шaбыcтың шиeлeнicкeні coнша aяу əcкepдің мopaльдық eңбeкті cтeнoгpaммаға түcyiне қарап əр шaйқас caйын acтындaғы aты не бeт-бeйнeсі мен pyхы aяқталмай қалған дүние деп қарауға оққа ұшып, не қарны жapылып өліп қандай бoлу кepeк? Жaяу oтырған. Teбiнгiден тeр, қабырғадан əcкер де қатардағы coлдaт. Coлдaттың қан аққан, aттың тiлepceгі бүгілген, жан жaны нəзiк, pyхы гpaниттей бepік те aлып жан бepіcкeн, eлі үшін aйқас мығым. Дұшпанға ең қауіпті қару бұл — бoлaтын бұл. Aйқастың дpaмaлық coлдaттың pyхы деп бiлді oл. «Жaяу Xaлқымыз кие cəтiн, шeшyші кeзeңiн, Күлтегіннің əcкepдің бeйнecін лaйықты coмдап қолбасшылық құдіретін тaсқа шығара aлған aдaмды нағыз тұтқан, қадірлеген жaзылған мəтiндер aйpықша eтіп бақытты, бағы бар жaзyшы дер ақбоз aттар кeшeгі Ұлы жeткiзeді. Иoллығ тeгін eдiм»,— деп жан дүниeciмен Күлтегіннің жopықтapының құлай ақтарыла cөйлeyiнің Oтан cоғысы жылдapында да caнына дeйін дəл көpceтіп тaбиғи зaңдылығы да бар eді. тaсқа қашап түcipcе, Бayкең Ол бұл пiкipін өзі жaзған epдiң, кoмaндиpлepдің қанаты де жopық жoлдapын, шығармаларында да, A.Бeкке бoлды. Бayкeңнің тaxника мен жүргізген ұсыныстарын жacаған диктoвкacында да нақты түpде қойын үнeмі нaзapда ұcтап тexникaның, яғни мaшинaлы cоғыста дəптepлepiне түсіріп, oтыpaды. да ақбоз aтты acтынан тacтaмай тoпшылayлар жacап 1943 жылы 8 жeлтоқcaнда, oтырған. Ол жағынан Бayкең coндaй-ақ 1944 жылы 8 мaйдан дaлacында aлғы шeптен cұңғылалық, пapacaттылық жeлтоқсанда Keңес Oдағы ең бacтысы ұқыптылық Жaзyшылaры клyбында өткен көpiніп oтыpyының бiздiңше үлкен көpceтіп oтырған. Еш нəpceні кeште A.Бeктің «Apпaлыс» cимвoлдық мəні бaр, яғни aтaде ұмытпай, ұмыттырмай, повecін тaлқылауда cөйлeген ұмыт қалдырмай тapих cөздepiнде де жayынгepдің бaба дəcтүрінің бoйға ciңген eншiciне, бoлaшақ ұрпаққа пcиxoлoгиялық epeкшeлiктepiне, бeлгiciнің aйшығы ceзiліп aмaнaттап oтырғандай да ғой бұл oның бeйнecін твopчecтвoлықпен қасиеті. Pyxaни caбақтастық coмдayда жaзyшының мiндeтiне қайта тұрады дeгeнiңiзге бұл нақты мыcал eмес пе? opaлып, тepең тoлғаныспен тоқталатыАл oдан apтық қандай дepeк, дəлел ны бaр. Əpбір кoмaндир қарамағындакepeк! ғы жayынгepiнің жүрегіне жол тayып, Xaлқымыз кие тұтқан, қадірлеген oның cыр caндығының кiлтін өз қолына бoлмaйды. Cтeнoгpaмма дeген шapтты ақбоз aттар кeшeгі Ұлы Oтан cоғысы aла бiлуі қажет. «Coлдат cыр caндығынəpсе ғана, бoлмaса Moмышұлының жылдapында да epдiң, кoмaндиpлepдің ның үш кiлті бaр: ол ақыл, epiк, ceзiм» ayызша aйтылған əңгiмeлepiнің қанаты бoлды. Бayкeңнің тaxника мен деп түйiндeйді oйын. жaзбaша мұpaлapынан aйыpмaсы жоқ, тexникaның, яғни мaшинaлы cоғыста Өзі бacтан кeшкен сұрапыл қанды бipдей дepлiк, бұл тұрғыда aлғaнда бұл да ақбоз aтты acтынан тacтaмай соғыс тəжipибeлeрі мен ayыpтпaлығын, eңбек A.Бeктің «Apпaлыcының», мaйдан дaлacында aлғы шeптен жayынгepлepiнің epлiгін үнeмі жинақƏ.Hұpшaйықовтың «Ақиқат пен көpiніп oтыpyының бiздiңше үлкен тап, қорытып, өзiнің кoмaндиpлік aңызының», М.Қалдыбаевтың cимвoлдық мəні бaр, яғни aтa-бaба тəжipибeciнде пaйдaлaнып oтырған «Ұмытылмас кeздecyлepiнiң» Бayкең дəcтүрінің бoйға ciңген бeлгiciнің Б.Moмышұлының cоғыс пcиxoлoгияcын жacaған диктoвкacындай кiтап деп aйшығы ceзiліп тұрады. Tapих биік интeллeктyaлдылықпен, бaғaлау қажет. Əңгiмe-дəpіс opыс қойнауынан ұрпақтан-ұрпаққа бepiлiп, филocoфиялық жинақтаулармен, тiлiнде өткiзiлгeндiктен cтeнoгpaмма бoйға дapып oтырған мықты дəcтүpдің твopчecтвoлық кең тыныcпен тaлдaп, opыс тiлiнде, кeйде қазақ тiлiнде де бepік нeгiздeрі aйтyлы тұлғалар түciндipіп бepуі кiмді де бoлса oйын бaяндап кeтeтiні бaр. Бұл кeлбeтiнeн, ic-əpeкeтiнен бeлгiлі тaндaндыpaды. Oның жacаған қорымaтepиaлдapды кiтап eтіп бacпaға дəpeжeде көpiніс тayып жaңғырып тындылары бұpын-coңды пcиxoлoгия дaйындау бapыcында opыс oтыpaды. Күлтегін ecкepткiшiндeгі тapиxында aйтыла бepмeйтін мүлде peдaктopының cтeнoгpaмма тeкcтiне aйтылған epлiк, күрескерлік pyхы apаға тың да coны пiкiр, үлкен жaңaлық. Ұлы aйтapлықтай peдaкциялық түзeту cан ғасыр caлып Təңір Бayкeңнің де Oтан cоғысы тəжipибeлepiнде əcкер eнгiзе aлмағанын, кepiciнше бaтыpдың бoйынан қайталатып жaңғартып пcиxoлoгияcына Moмышұлындай тepең ұлттық нақышты oйлapының тepең тұрғандай ceзiндipeді жəне де бұл үңiлiп, coлдaттың жaн-дүниecін aшып aуқымды мəнiне ой өpiсі жeтпей қате eшбір бoямacыз, жacaндылықсыз, тұлғаландыра түзeту жacап тeкcті өзгepтiңкipеп тaбиғи қалпында, жaңа жағдайға opай aлған қаламгер жiбepiп, əypе-capcaңға caлғанын бой көpceтіп тұратынын aйтcaңызшы. мен қолбасшы өкiнiшпен aйтуға тyра кeледі. «Соғыс Бayкeңнің ұлттық oйындapымыздaн, нeкен caяқ пcиxoлoгияcы» дeген үлкен көкпар тapту, бəйге, қыз қуу, acық oйнау шығар. Kүні филocoфиялық oйды мapшал жəне т.б. жacтapдың бoйында бүгiнге дeйін Жyкoвтар ғана aйта aлaды, деп кiтaпқа жayынгepлік қасиеттерге тəpбиeлeйтін A.Бeктің біз қойған aтты қимай peдaктор П.Зyев қуатты apнaны көpіп тaнуы oсы «Apпaлы«Пcиxoлoгия вoйна» деп өзгepтiп, oны пiкipiмiзді дəлeлдей түседі. cындaй» қайта түзeттipіп қалпына кeлтiру тiпті қбоз aт, яғни ақ түс шынaйы қиын бoлғaнын жacыра aлмaймыз. қашаннан пəктiктiң, дүниeнің əлі туа Peдaктopдың қиянатына əpең тoсқауыл сұлулықтың, тaзaлықтың қоймағаны да қойылған eді. бeлгiciндeй филocoфиялық та, дүние ocының дəлeлі Moмышұлы ең aлдымен ұрыс жəне тaнымдық та, этнoгpaфиялық та мəнбoлса кepeк. ұрыс кeзiндeгі coлдат пcиxoлoгияcына мaңызы бар cимвoлдық cипaттағы Мұхтар ҚАЗЫБЕК, тaлдау жacaды. Ұpыс дeгeнiміз не? ұғым мен түсінік. Бayкең мiнген ақбоз М.Х.Дулати қоғамдық Ұрыс дұшпaнға ұйымдaсқан түрде aттың eжeлден бaтыpлар мiнген қорының директоры тexникaмeн, қару-жарақ күшімен, тұлпар, пыpақтың жaлғасындай пcиxикaмeн, ақылмен əcер eту. Бayкең (Жалғасы бар). қабылданатыны ұлттық тaным тұрғысынан зaндылық та. 1945 жылғы Жeңіс пapaдын Қызыл aлaңда Mapшал Г.K.Жyков құйрық жaлы төгiлген тұқымы ақалтeке caнaлaтын ақбоз aттың үстінде тұрып қабылдады. Oның да үлкен мəні бар eді. oмышұлының пcиxoлoгиялық ой пiкipлeрі өте күрделі, бipақ aйқын да нақты əрі дəлeлді бoлып кeлeді. Бeйбіт күнде кaбинeтте oтыpып пcиxoлoгиялық пaйымдayлар жaзу бар да «aттың жaлы, түйенің қомында» дepлік мaйдан дaлacында, oкoпта, блиндaждың iшiнде ұрыс тoлacтаған, қол cəл бocaған cəттepде ұрыс, cоғыс пcиxoлoгияcы, жayынгepлік epлiк, дəcтүр тypaлы мaйдан тəжipибecін жинақтап, eкшeп, зepттеп ой түю бaр. Бар бoлғаны жeтi-ақ клacтық бiлiмі бар Moмышұлы үлкен жopық жoлынан aбыpoймен өтті, oның мeктeбі — мaйдан aкaдeмиясы, өзі жaзғандай, өз «пoлкі» бoлды. 1944 жылы 19 ақпаннан 25 ақпанға дeйін CCРО Fылым aкaдeмиясы Қазақ филиaлында бір топ ғылым, əдeбиет жəне өнер caлacының қызметкерлерінің aлдында 6 күнге (31 cағатқа) coзылған əңгiме-дəpіс өткiзгeнде Бayкең iшкі дaйындығы мoл, мaйдан дaлacында epте eceйгeн, бiлгір де твopчecтвoлық тұрғыдан кeмeлдeнген кoмaндир peтiнде тындayшылар жaдында қалғаны мəлiм. Бұл кeзге дeйін Бaтыр тypaлы «Haмыс rвapдияcы» дeген пьeса жaзып үлгepген M.Əyeзов пен Қ.Сəтбаевтың тiкeлей ұйымдастыруымен өткiзiлген бұл дəpіс тapиxымыз, мəдeниeтiмiз, ғылымымыз үшін oлжа бoлды. Əттең Əyeзoвке бұл дəpicтің cоғыс aяқталғаннан кeйiнгі жaлғасын ұйымдacтыру тapихқа жaзбaпты! Miне, oсы дəpic-əңгiмeciнде Moмышұлы өзiнің сұрапыл шaйқастарда жинақтаған oйлapын, тұжыpымдaры мен пcиxoлoгиялық тaлдayлapын, жинақтауларын бүкпecіз əрі aшық түpде opтaға caлды. Бұл
M
Қаламгер
ҚОЛБАСШЫ X
A
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
5
Ж
А
¦ÄIËÅÒ
ЗАҢ жəне БІЛІМ
ҚР Жоғарғы сотының төрағасы Қ.Мəмидiң назарына!
ЕКІ ҚОЛДА – ЕКІ ШЕШІМ
немесе «апам да аң-таң, мен де аң-таң»
С
от деген атынан ұялмастан заңды белден басқан судьяны көргенде, ол тек біздің "Техаста" ғой деп ойлайтын мен, Астанадағы судьяның сорақылығын көргенде «мəссаған» деп, жағамды ұстадым! Егер оқырманның есінде болса, газетіміздің былтырғы 2014 жылдың 12-ші желтоқсан күнгі №45(204) санына, облыстағы алқа соты қалай өткені туралы "Сарыағаштағы соттың заңсыз шешіміне заңды баға берілді" деген тақырыпта мақала жазып, соңында: "Атышулы арызқой, заңбұзушы, күдікті нарколог И.Жунисбековтің менен миллиондаған теңге өндіртпекші болған дəмесімен 7 рет жазған талап-арыздарының 7-уін де облысымыздағы сот қанағаттандырмай тастағаннан кейін, оның облысымыздың сотына деген күдері үзілген болу керек. Жақында менен 5 000 000 теңге моральдық шығын өндірту үшін енді Астана қаласының Сарыарқа аудандық сотына ерінбей барып 8-ші рет арызданып келіпті. Бұйыртса ол жаққа да барармыз, нəтижесі туралы оқырман қауымды да хабардар ете жатармыз" - деген постскриптуммен бітіргем. Сонымен, Астанаға да бардық, заңды белден басудан біздікінен асып түспесе, кем түспейтін Күнболат Арипов деген судьясын да көрдік. Бұрын қаралып, заңды баға беріліп кеткен талап бойынша, қайта қарай беретін судьялар Астанада да баршылық екен! Ойпырмай, ол судьямыз біздің жақтыкі болмаса нетті? Сонымен 2014 жылдың желтоқсан айында, Астана қалалық Сарыарқа аудандық сотының судьясы К. Арипов, И.Жунисбековтің талап-арызына негіз болған мəліметтің бұрын бір емес екі рет қаралып кеткеніне қарамастан жəне ол мəліметтегі атышулының өзінің үстінен қозғалған қылмыстық істің қазіргі таңда əлі қысқармағанына қарамастан қайтадан қарап, тіпті ішін-ара қанағаттандырып берді. Оны сол кездегі интернетке шыққан судья К.Ариповтың шешімнің қарар бөлігінен көрдік. Ол қарар бөлікте азаматтық істің №2-9098\14 санды нөмірі мен шешім жария етілген күн "23-ші желтоқсан" деп көрсетіліпті. Сосын судья Ариповтің "заңның 260-261 деген бабтарын басшылыққа ала отырып, талапкер И.Жунисбековтің талап-арызы ішін-ара қанағаттандырылсын" дегені көрсетіліпті. Бірақ ешқандай моральдық зиян сомасы көрсетілмеген еді. станадағы хатшы қыз Эльмира Ельбергеноваға қоңырау соғып, əлгі интернеттегі шешімнің қарар бөлігін телефонда оқып беріп, "осы шешім дұрыс па?" деп сұрағанымда, ол "дəл солай"- деп жауап берген. "Ал шешімнің өзін қашан аламыз" - дегеніме "шешім əлі шыққан жоқ" деп жауап берген. Содан Астанадағы сотқа 2015 жылдың ақпан айының ортасына дейін қоңырау соғумен болдым. Ақпанның 16-сы күні таңертең тағы да қоңырау соғып, "шешім əлі ешкімге жіберілген жоқ, интернетке шығарылған жоқ" деген хатшы қыз Эльмираның жауабын тағы естіген кезімде, өзімді өзім ұстай алмай телефон арқылы айқай салдым. Хатшы қыз Эльмира сол замат телефонды судья К.Ариповқа қосты, "айналып кетейін судья мырза, бұл не деген шектен шыққан заңбұзушылық? Елбасымыз отырған, ел ордасы Астанамыздағы судьяның өзі, қызметіне егер осыншалықты салақ болса, басқа жақтағы судьялардан не үміт, не қайыр? Неге 2 ай бойы шешіміңді жібермей отырсың? Ең болмаса интернетке неге салмайсың? Мен, мына сорақылығыңды Жоғарғы Соттың төрағасы Қайрат Мəмиге хабарлап, міндетті түрде үстіңнен шағымданбасам" деп, барлық ашуымды телефон арқылы төктім. Судья кешірім сұрап, шешімді ертесіне жіберетініне уəде берді. Шынымен де шешімді жауапкерлердің барлығына 17-ші ақпан күні жіберіпті. Ақпанның 20-сы күні, жарияланғанына 2 ай өткенде астаналық судьяның шешімі қолыма тиді-ау əйтеуір! Конверттің сыртындағы штампқа қарағанда Астанадан 17-ші ақпанда салынған шешім, пошта арқылы Сарыағашқа 3-ақ күнде жетіпті. Демек 2 ай бойы созбалаңға судья Ариповтің өзі салып жүрген екен де?! Конвертті ашып, енді бұл шешімнің қарар бөлігін оқып қалсам, бұрынғы интернетке шығарған қарар бөлімнен айырмашылығы, И.Жунисбековтің пайдасына менен 250 мың теңге жəне ҚР Қаржы министрлігінен 200 мың теңге моральдық зиянды төлеуді міндеттегені қосылыпты! Жəне судья бұл жолғы шешімін заңның 260 жəне 261 деген бабтарын емес, 217 жəне 221 деген бабтарын басшылыққа ала отырып шығарыпты. Бұл не мазағым?! Бұл не сонда, кек алу ма? Судьяның заңды өзі аяқ асты етіп отырғанын айтсақ болды бəлеге қаламыз ба? Өзіме де сол керек, нем бар еді оған заңға қайшы ісін шыжғырып басып! Мейлі шығар шешім шықты ғой! Енді құрметті оқырман, 3 бірдей газетке теріске шығаруға, маған 250 мың теңге, ал қаржы министріне 200 мың теңге төлеуге əкеп соққан И.Жунисбековтің талап-арызына негіз болған мəліметті айтып берейін, зейін қойыңыздаршы! "...И.Жунисбеков «Транс-сервис Сарыағаш» ЖШСнің 10000 АҚШ доллар тұратын эксковаторын, ұялмай-қызармай, құдайдан қорықпастан, өз үйіне тығып иемденіп кетпекші болып онысы іске аспағаннан кейін, бөлшектерін талан-таражға салған іс-əрекетіне Сарыағаш аудан прокуроры 26.11.2012 жылы ҚР ҚК-нің 176 бабының 3 бөлігі, «б» тармағымен қылмыстық іс қозғады. Жақсылап назар аударыңыз, қудалау органы емес заңдылықты қадағалайтын органның басшысы қозғап отыр қылмыстық істі. Прокурор бекерден бекер қылмыстық іс қозғамайды" - деп жазған екенмін кезінде. Шын мəнісінде бұл ешқандайда жалған мəлімет емес, бұл нағыз шынайы мəлімет! станалық судьяның тəжірибесі аз ба, əлде ісіне немқұрайды қарай ма, не болмаса заңды белден басудан қорықпайтын тісқаққан судья ма, түсінбедім?! Олай дейтінім, судья 23-ші желтоқсандағы сот отырысында аталмыш мəліметте көрсетілген қылмыстық істің əлі тергеушінің өндірісінде екені, яғни
А
А
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
қысқартылмағаны жөнінде Сарыағаш аудандық прокуратурасынан алып келген анықтамамды, қаралып жатқан іс-материалдарына тіркеудің орнына, əрі-бері аударыстырып тұрды да өзіме қайтарып бере салды. Сөйтсем, егер судья ол анықтаманы іс материалдарына тіксе, онда шешімінің 4-ші бетіндегі "Алайда И.Жунисбековтің үстінен қылмыстық іс заңсыз қозғалды" деген жалған тұжырымын жасауға кедергі келтіреді екен! Екіншіден, мақаладағы ол мəлімет бойынша 2013 жылы күзде Сарыағаш пен Шымкенттің соттарында қаралып кеткенін дəлелдейтін 2 соттың шешімінің көшірмесін, сот отырысында судьяға ұсынғам. Жарыссөзімде де осы уəждерді нақты жазып көрсеттім. Осы құжаттарды судья К. Арипов мұқият зерттеп заңды баға берудің орнына, үстірт қарап шешім шығара салғаны, оның білместігін көрсете ме, əлде тісқаққандығын көрсете ме? Енді шешімге келейік. Судья өз шешімінде, "Сарыағаш аудан прокуроры И.Жунисбековтің үстінен заңсыз қылмыстық іс қозғады" - депті. Ал Сарыағаш аудандық прокуратурасы "И.Жунисбековтің үстінен қозғалған қылмыстық іс өндірістен қысқармаған, тек Астана қаласының Сарыарқа аудандық сотына жолдануына байланысты, тоқтамға алынған" - деп керісінше жауап беріп тұр маған. Сонда кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс? Əлі тіпті қысқармаған қылмыстық іске "заңсыз қозғалған" - деп кесуге, судья К.Ариповке қандай кодекс құқық бере алады? нді, судьяның шешіміндегі, сол "жалған мəліметті" жария етті деген, "Сарыағаш", "Əділет", "Уақыт" газеттеріне келейік. "Уақыт" республикалық газетін бұл тізімнен бірден алып тастау керек! Себебі "Уақыт" республикалық газетінде «Транс-сервис Сарыағаш» ЖШС-нің 10000 АҚШ доллар тұратын..." - деген мəлімет мүлдем жазылмаған! Судья өзінің судьялық құзыретін теріс пайдаланып, ешқандай кінəсі жоқ республикалық "Уақыт" газетін нақақтан нақақ соттап отырғанын біле ме екен? "Уақыт" газетінің не жауап беретінін алдағы уақыт көрсетеді! Шешіміндегі қалған екі газетке келсек, иə "Сарыағаш" газетіндегі "Ар мен рухты қорламайық" атты мақалам мен "Əділет" газетіндегі "Сарыағаштағы супержалақор" атты мақаламда, аталмыш мəлімет шынымен жазылған. Бірақ атышулы И.Жунисбековтің арызы бойынша сол кезде-ақ Сарыағаш аудандық соты мен Шымкенттегі Əл-Фараби соты ол мəлімет бойынша егжей-тегжейлі қарап, "мақалада көрсетілген мəлімет шындыққа сай, И.Жунисбековтің ар-намыс, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мəлімет жарияланбаған, И.Жунисбеков біреудің 10 000 АҚШ доллары тұратын экскаваторын өз үйіне тыққан жəне бөлшектерін талан-таражға салған деген мəліметтердің шындығы анықталуына байланысты А.Батырбековтен моральдық зиян өндіруге негіз жоқ" - деген тұжырымдар жасап, атышулы арызқойдың талап-арыздарын қанағаттандырусыз қалдырған. Сонымен Астанадағы сотқа қайтайық. 2014 жылдың 23-ші желтоқсан күні сағат 17.00-де Астанадағы соттың ең соңғы отырысы өтті. Бір сағаттан аса уақыт өткен сот отырысынан кейін, судья К. Арипов шешімін жария етуді "24-ші желтоқсан күні сағат 10.00 - ге" деп хабарлады да, кеңесу бөлмесіне кетті. Мен пойызға билетім алдын-ала алынып қойғандықтан, шешімнің жария етілуін күтпестен, сол күні түнде Сарыағашқа кері қайтып кеттім. Судья шешімін ертесіне жарияласа жариялаған шығар, бірақ сол шешімін бізге 2 ай дегенде əрең жіберді! аған өте қызық болып тұрғаны, неге астаналық судья 24-ші желтоқсан күні жария ету керек шешімінде "23-ші желтоқсан 2014 жыл" деп, жалған көрсетті екен? Демек ол, шешімін күні бұрын шығарып қойған екен ғой?! Сонда 23-ші желтоқсан күнгі 1 сағаттан аса уақыт созылған сот талқылауы, жарыссөз, прокурордың қорытынды сөзі бəрі əшейін спектакль болғаны да?! Не деген сот, не деген судья бұл? Ондай судьялар бізде де бар. Бірақ тура Ариповтай көзсіз батырлыққа бара алмайды-ау?! Содан кейінгі қызық болып тұрғаны, мен төлеуім керек 250 мың теңге моральдық зиянды, судья К. Арипов, өзіне телефонмен қаттырақ сөйлегенімнен кейін қосып жіберді ме екен шешіміне? Əлде ол 250 мың теңге моральдық зиян, былтыр 24-ші желтоқсан күні сағат 10.00-де жариялану керек шешімінде бар ма еді? Егер сол 250 мың теңге моральдық зиян 24-ші желтоқсан күнгі шешімде бар болған болса, неге сол кезде интернетке шыққан шешімнің қарар бөлігінде ол көрсетілмеген? Мінеки "нағыз тылсым дүние" деп осыны айтса болады! Бұл қызық сұрақтардың барлығына Астананың апелляциялық сот сатысында толық жауап аламыз деген үміттеміз!
Колледж оқытушылары аттестацияда №08 (213) жақсы көрсеткіштерге қол жеткізді 27.02.2015 жыл Дағдарыс қос бүйірден қыспаққа алған бүгінде ауыл шаруашылығы саласының мамандары агросаясатты сауатты реформалаудың маңызы зор екенін алға тартып дабыл қағуда. Жалпы бұл туралы осыдан бірер жыл бұрын ауылшаруашылық мамандарымен кездескен сəтінде кез келген жəйтті алыстан ойлайтын Елбасы Н. Назарбаев: "Біздің ел экономикасының екі басым бағыты бар. Бұл – индустрия жəне аграрлық сала. Ауыл шаруашылығы қашанда ел экономикасын алға сүйрейтін жетекші саланың бірі болған, солай қала береді де", - деп айтқан еді. Сонымен қатар, халыққа арнаған дəстүрлі Жолдауының бірінде мемлекет басшысы «Бүгінде əлемде 1 миллиардқа жуық адам азық-түлік жетіспеушілігін сезініп отыр. Əлем азық-түлік өндіру тұрғысында түбегейлі өзгерістер қажеттілігінің алдында тұр. Қазақстан ауыл шаруашылығы өндірісінде сапалы серпіліс жасауы шарт. Ол үшін бізде барлық мүмкіндіктер бар» дегенді де баса мəлімдеген болатын. Ауыл шаруашылығы секторын алға сүйреу үшін ең əуелі сапалы біліммен сусындалған ауылшаруашылық мамандарын даярлаудың рөлі зор екені белгілі. Сол бағытта жұмыс істейтін «Шымкент аграрлық колледжінің» қол жеткізген жетістіктері мен алдағы жоспарларын білу үшін оқу орнына бет алған едік.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫЄЫНА ЌАЖЕТТІ МАМАНДЫ Шымкент аграрлық колледжі даярлайды білім стандарты негізінде 60 пайыз тəжірибелік, 40 пайыз теориялық дəрістер өткізілуде. Орайы келгенде облыс əкімі А. Мырзахметовтің оқу орны территориясынан өндірістік базаның бой көтеруін қолдап, қуаттағанын, осы мақсатта 5,5 га арнайы жер телімі бөлініп, жобалықсметалық құжаттар дайындалғанын, сөйтіп құрылыс жұмыстары басталып кеткенін де айта кетейік. Жалпы құны 441 млн. теңгені құрайтын оқу өндірістік базаның құрылысы ағымдағы жылдың қыркүйек айында толық аяқталады деп күтілуде. Өз кезегінде бұл оқу өндірістік базасы студенттердің алған білімін тəжірибемен ұштастыру үшін ары-бері мекемелерге сабылмай, колледж террито-
Е
М
P.S. Астаналық судья К. Ариповтің "өте керемет" шешімін, кезінде осы Ибрақтың тозақ дарбазасын даңғыратқан мақаласын бірінші бетіне айқайлатып шығарған "Ар-дақ" газеті, бұл жолы да жерден жеті қоян тапқандай бірінші бетіне қасқайтып тұрып беріпті. Бірақ бұл жолы "Ар-Дақты" "бардак" деуге негіз жоқ, газет беттерінің саны ретімен шығыпты. Ал заңбұзушы И.Жунисбеков болса əлгі "керемет" шешімді ксерокөшірмеден көп қылып өткізіп алып, "алыңдар, оқыңдар, менің Астанада Батырбековті қалай жеңгенімді көріңдер!" деп бір жерін шапаттап, айнала шапқылап, таратып жүрген көрінеді. Шешім заңды күшіне енгенше Ибрақ пен Ар-Даққа қуануға сəл ертерек сияқты. Амангелді БАТЫРБЕКОВ, "Сарыағаш-ƏДІЛЕТ" қоғамдық бірлестігінің төрағасы, ҚР Журналистер одағының мүшесі.
6
Ж
арты ғасырға жуық тарихы бар бұл оқу орнының негізі 1972 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының мемлекеттік ауылшаруашылық тəжірибе станциясы негізінде құрылып, оған «Шымкент совхоз техникумы» деген ат беріледі. Содан соң 2003 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы əкімдігінің 14 наурыздағы №121 қаулысы негізінде «Шымкент аграрлық колледжі» болып құрылған бұл білім ордасы бүгінде 13 ауылшаруашылық мамандығы бойынша шəкірттер тəрбиелейді. Құлашын кеңге жайып, сұранысқа ие біліктілігі жоғары мамандарды дайындайтын оқу орны білім саласында биіктерді бағындырып келеді. Жеткен жетістікке ондағы ұстаздар қауымының талмай, тынбай ізденгендері мен еңбектенгендері сүбелі үлес қосқанын айтпай кетуге болмас. Бұдан бірнеше жыл бұрын оқу орнында қол жеткізе алмай жатқан тұстар да кездесті. Оқу орнын басқаруға жаңа басшы болып Кенжехан Атақұлұлы Төлебаев келгенде көңілді күпті еткен көптеген мəселелер өз шешімін тапты. Яғни ол, жыларман халдегі оқу орны ғимаратын қазынадан қаралған 146581,0 мың теңгеге күрделі жөндеуден өтуіне ықпал етті. Содан соң ондағы жылу жүйесінің өз деңгейінде болуын жолға қойды. Осы жылу мəселесі оқу орнындағы өзегін тарқатар өзекті проблеманың бірі еді. 40 жылға жуық уақыт бойы оқушылар қыр астындағы қыс мезгілі келгенде кабинетте бүрсең қағып, жаурап, қолғап кисе де қолдары қатып отыратын. 2013 жылы 3157,0 мың теңгеге көгілдір отынмен жылыту қазандығы орнатылып, бұл мəселеге де нүкте қойылды. Қараусыз қалған колледж асханасы мен жатақханасы да күрделі жөндеу жұмысынан өтіп пайдалануға беріліп, қаншама жастарға қуаныш сыйлады. Осылайша басшының іскерлік ұйымдастырушылық қабілетіне дəн риза болған ұжымдағы ұстаздар өздеріне жүктелген жұмысын ерекше ынтаықыласпен атқарды. Бүгінде колледжде жалпы саны 1707 шəкірт білім алуда. Оның ішінде күндізгі оқу бөлімінде облыстық бюджет есебінен – 821, республикалық бюджет есебінен – 50, «Жұмыспен қамту 2020» бағдарламасының жолдамасы бойынша – 383, ақылы негізде – 115, сырттай оқу бөлімі бойынша – 338 шəкірт білім алады. Түлектеріміздің екі қолға бір кəсіп тауып жұмысқа орналасуын да назардан шығармаймыз. Бұл туралы жыл сайын арнайы мониторинг жүргізіліп тұрады. Бүгінде оқу орнын тəмəмдаған түлектердің жұмысқа орналасу көрсеткіші 98 пайызды құрап отыр. Ал қалған екі пайызы жоғары оқу орнына оқуға түсіп немесе азаматтық борышын өтеу негізінде əскер қатарына кеткен. қу орны қазіргі таңда ауылшаруашылығы саласында үлкен сұраныс тудырып отырған «Орман шаруашылығы бақша-саябақтық жəне ландшафттік құрылыс», «Ветеринариялық санитария», «Ветеринариялық оператор», «Жануарлар мен құстарды жасанды ұрықтандыру операторы», «Зертханашы», «Құс өсіруші техник», «Техник көкөніс өсіруші», «Аспаз» жəне т.б. біліммен қаруланған шəкірттер тəрбиелейді. Келешекте «Сүт тағамдарының өндірісі», «Ет жəне ет тағамдарының өндірісі», «Ет жəне ет өнімдерінің өндірісі» мамандықтары бойынша көптеген білгір мамандар даярлап
О
шығаруда. Оқу орнының алға қойған негізгі мақсаты да осы. Бұл мемлекет қолға алған басты бағыттарды жүзеге асырудың алғышарты. Бұған Елбасының «Ауыл шаруашылығын жаңғырту маңызды мəселе. Біздер үшін басты міндет - фермерлікті, ауылдардағы шағын жəне орта бизнесті дамыту» - дегені нақты дəлел.
риясында жүзеге асыруға қол жеткізуіне жол ашады. Бұл шəкірттеріміздің оқу қабырғасында жүріп –ақ машықты маман болып қалыптасуына септігін тигізеді. Осыны терең түсініп, нақты іске көшкен облыс əкімі Асқар Исабекұлының бұл іскерлігін білім саласына жасалған үлкен қолдау деп білеміз. Келешектің келісті болуын ойлайтын оқу орны басшысы Кенжехан Атақұлұлының тікелей бақылауымен колледж есепшотына түскен қаржыға екі жылыжай, оқушылар мен оқытушылар үшін арнайы гардероб, əскери дəріс өткізетін алаң салынып, тəуелсіздік тарихнамасы дайындалды. Оқу орнының қол жеткізген табыстары толағай. Ауылшаруашылық мамандарын даярлайтын құрамында 139 жоғары білімді ұстаздар қауымы жұмыс істейтін алтын ұя – Шымкент аграрлық колледжінің əртүрлі республикалық ғылыми конференциялар мен облыстық байқауларда топ жарып, үздіктер қатарынан көрінуде. Сонымен қатар, мұғалімдерде түрлі конкурстарда жеңіс тұғырынан көрініп, мерейімізді асыруда. лы ғұлама Əбу Насыр əлФарабидің «Адамға ең бірінші білім емес, тəрбие берілуі керек. Тəрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» - деген тағылымын терең түсінетін колледж басшысы Кенжехан Атақұлұлы жас өскін тəрбиесіне көп көңіл бөледі. Оларды əрдайым кітапты серік етіп, əдебиет əлеміне қадам басқан ақынжазушылардың дүниесімен жақын танысып, эстетикалық тəрбие алуын алға тартады. Ұжымда тəрбиелік мəні бар əртүрлі іс-шараларды өткізу туралы бастама көтеріп, оның жоғары деңгейде ұйымдастырылуын қатаң қадағалайды. Ол мерекелік немесе басқа да тақырыптық негізде өтетін шараларға жастардың назарын аударту арқылы оларға рухани байлық болатын тобықтай дүние беруді басты мақсат деп біледі. Кешегі аптада колледжде 5 жылда бір болатын аттестациялау өткенін айта кетейік. Колледж оқытушылары аттестацияда жақсы көрсеткіштерге қол жеткізді. Сөз соңында біз Шымкент аграрлық колледжінің болашақта бағындырар белестері биік боларына бек сенімдіміз. С. ИБРАГИМОВА.
Ұлы ғұлама Əбу Насыр əлФарабидің «Адамға ең бірінші білім емес, тəрбие берілуі керек. Тəрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» – деген тағылымын терең түсінетін колледж басшысы Кенжехан Атақұлұлы жас өскін тəрбиесіне көп көңіл бөледі.
С
апалы білім беруде кез келген оқу орнының материалдықтехникалық базасының заманауи үлгіде жасақталуы шарт. Осы тұста Шымкент аграрлық колледжінің төрт қабатты оқу ғимараты, спорт залы, мəжіліс залы, 430 орынға лайықталған жатақхана, жазғы спорт алаңы мен оқу шеберханасы бар екенін ерекше айтып өтуіміз қажет. Студенттер үшін 50000-ға жуық кітап қоры бар кітапхана қызмет етеді. Заман талабына сай жасақталған 13 зертханалық оқу кабинеті, 5 шеберхана, 40 арнайы пəндер, 24 жалпы пəндер, 4 компьютерлік класс, бас-аяғы 64 дəрісхана заман талабына сай жабдықтармен қамтылған. Оның 23-інде интерактивті тақта орнатылған. Шəкірттердің алған білімі бойынша шеберлігін шыңдау үшін колледж меншігінде арнайы жасақталған 295 шаршы метр алаңға жайылған жылыжай бар. Ол жерде студенттер өндірістік тəжірибе жұмыстарын жүргізеді. Ауыл шаруашылығы саласына қажетті жаңа инновациялық технологияны меңгерген мамандар даярлау – заман талабы. Бұл ретте əлеуметтік серіктестіктің септігі көп тиеді. Осыны жете түсінген оқу орны дуальді оқыту жүйесі бойынша көптеген мекемелермен келісім-шарт түзді. Оқушыларымызға
Ұ
РУХАНИЯТ
¦ÄIËÅÒ
Жолбарыс та – киелі мақұлық. Өзің тиіспесең, №08 (213) өштестірмесең, аш болмаса, адамға шаппайды 27.02.2015 жыл
28 АҚПАН – ЖЫР АЛЫБЫ ЖАМБЫЛДЫҢ ТУҒАН КҮНІ Екі салт атты езуін кере ағып жатқан Іле езенінің жағасын құлдилай төмен кетіп барады. Өзен бойы баланың білегіндей ұйысқан қалың камыс, уызданып жапырақ жая бастаған көке тал-шілік. Жамбыл төңірекке құшырлана көз салады, бəрі қызық, таңсық. Көңілі əлдеқайда алып ұшады. Мына ақын ағасына мың да бір рақмет, сол кісі ғой осы сапарға ертіп шыққан. Сүйінбай əкесін шақырып алып: – Жапа, Жамбылды маған биылғы жазға бер. Анау көптен көрмеген Іле, Балқаш бойындағы нағашыларымды аралатайын. Ел көрсін, жер танысын, — дегенде, əкесі жер шұқылап отырып əзер көнген, шешесі мұны естіп мəре-сəре қуанды. Ұзататын қыздай жасандырып, киіндіріп, ер-тұрманын əспеттеп, аткөрпесін өрнектеп жаңадан тікті. Ауылдан шыққалы қастарынан əнші-жыршылар үзілмей, айдыны асқан аруақты ақын түнеген үй жыр базарына айналды. Өздерінен бұрын дабысы жеткен ел құлақтанып, күндік жерден құрметпен күтіп алып, топ-тобымен шығарып салатын болды. Сүйінбай бүгін ғана жанына ешкімді ертпеді. Қызыл шырайлы жүзі қалың ой құшағында, атын тебініп қатарына қанша келсе де ақын балаға қарап үндемейді, тіпті жалғыз келе жатқан сияқты. Сабаудай-сабаудай нар қамыс арасындағы сүрлеу жол тасып жатқан өзенді бірде көрсетіп, бірде көрсетпей сай-сайды қуалай келіп, бірде қия тартып кетеді. Қалың талға келгенде ақын атынан түсіп, күнбатыс иекке қарай жаяу тартты. Жамбыл да ентелей соңынан ерді. Қамыс іші сусу етеді, біраз жүрген соң тершіп сала берді. Алдарынан үлкен алаңқай кездесті, ортасы дөңгеленген құба дөң. Жақындап келгенде байқады, дөңес үсті жыпырлаған бейіттер. – Кел, Жамбыл, құран оқиын,– деп Сүйекең мақпал мақаммен бастап кетті. Кенет анадай жердегі байлаулы тұрған аттары осқырына үркіп, шылбырын үзіп кете жаздап, аспанға секіріп, тыпырлады. Тура қарсы алдарынан үкілерін желбіреткен қалың қорыс-нуды қақ жарып, ұзын керілген қып-қызыл жолбарыс шыға келді. Жамбыл шошына селк етіп, сілейіп, көзі бақшиып отырды да қалды. Сүйінбай ағасына көзі шарасынан шыға қарап еді, ол кісі сол маужырап құранын оқыған калпы, тіпті даусында еш өзгеріс жоқ. Бұған ол елжірей, мейірлене бір қарап алып, көз қиығымен «үндеме, тыныш отыр» дегендей ым білдірді. Əлгі қан қызыл нəн жолбарыстың соңынан құйтақандай шөнжігі жүгіріп шықты да, енесіне еркелей ары-бері шапқылай бастады. Кейде енесінің бауырына кіріп, кейде бұларға сəлпəл қарап тұрады да, ешбір алаңсыз қайта асыр салады. Құран оқып бітіп, беттерін сипай бергенде ғана, керістей керілген жолбарыс аспанға қарап рақаттана есінеді, шөнжігін ерткен бойы қамыс ішіне кіріп кетті. Жамбыл үш ұмтылып барып орнынан əзер тұрды. Сүйекең келіп таңдайын көтеріп еді, бойы жеңілдеп сала берді. – Жүр, балам, саған мүйізді Өтеген батырдың бейітін көрсетейін,– деп, дөңестің орта шетіндегі мүрдеден бір шымшым топырақ алып, сыртқа тастады. – Міне, батыр Өтекеңнің жатқан жері. Бекер адамға бақ қонбайды, балам. Бақ қонған кісі – əулие, көріпкел болады. Мына əңгімеге құлақ салшы. Жарықтық, аруағыңнан айналайын Өтеген, Райымбек, Қабан, Қараш — төрт батыр Өтегеннің, үйінде отырады. Райымбек пен Өтеген құрдас, Қараш ең кішісі, ал Қабан бəрінен үлкен екен. Сонда үшеуі тұрып: – Қабан аға, бəрімізден үлкенсіз, көпті көріп, көпті білдіңіз. Құдайға шүкір, тəубə, тірлігімізде құрметті аз көрмедік. Ал, енді өлгенде жайымыз не болады, қайсымыз қайда боламыз? Соны айтыңызшы, – деп сұрап қоймапты. Сонда Қабан айтыпты дейді: – Обалым атымды Қабан қойғанға болсын. О дүниеге кеткен соң, бір бастаудың басында, шоқ қамыстың түбінде қаламын. Үш күн тəнім жерде жатады, үш күннен кейін табылмайды. Ал, Өтеген, сенің жайлы жылы мінезің бар еді, жылжып аққан үлкен судың жағасында қаласың. Бірақ күннің-күнінде, түптің түбінде ол жерден де жылжисың. Райымбек, сен туғаннан көпшіл ең, қиямет қайымға дейін басыңнан салдыр-гүлдір кетпейтін үлкен жолдың жағасында қаласың. Қараш, сен өмірі қырғыздарды Алатаудың теріскейіне асырмаушы ең, еліңе айбын боп, қырғыз-қазақ ортасында, үлкен таудың етегінде жатасың,– депті жарықтық. Міне, мынау сол мүйізді Өтеген батырдың бейіті, Əулие демей көр, Қабекеңнің айтқаны – тұп-тура келді. – Жүр, балам, аттанайық! – Етектерін қағып, жақындағанда байқады, аттарының құлақ түбіне дейін қара тер көміп, су боп кетіпті. – Аға, жаңа сіз жолбарысты
Тігерге тұяқ қалмай, қара қи жұртта отырған хан қалың шаңды үлкен тобырды көріп: – Жұт жеті ағайынды деуші еді. Мыналар жұтаған елді шапқалы келе жатқан қалмақ болмаса игі? – деп үрейленеді. Жаяулап болса да жауға карсы тұруға дайындала бастағанда, шапқыншы келіп сүйінші сұрапты: – Алтынай абыздың ұлы Қарасай қаптаған қалың жылқыны айдап əкеле жатыр! – депті. Қарасай сондай-ақ ханға жүк артар түйе, сауынға сиыр да əкеліп, тарту етіпті. Ел аққа тойынып, хан жайлауға көшеді. Қарасай хан ордасында бір ай жатып мейман болды. Еліне қайтуға рұқсат сұрағанда: – Не тілегің бар, балам!? Үкідей
Қызыл шұбар көрдіңіз бе? – деді Жамбыл ақын ол жайлы үндемей, түк болмағандай сыңай танытқан соң, шыдамы таусылып. Сүрлеу жолға түсіп, қамыс арасынан шыққан соң аттары пырылдап қойып, жайлы жүріске салды. Өзен жақтан салқын самал еседі. Ақын əлі үндемейді, не ойлап келеді? Əлде Жамбылдың көзіне елестеді ме екен? Қалайша, өз көзімен көрді ғой. Аттар да жаны шығып, қара терге түсіпті. Ал, ақынның оған тіптен селт етпей, құранын тұтас оқып бітіп, одан кейін де байқамағаны қалай? – Аға, Өтеген батыр дастаныңыздағы батыр Өтеген осы кісі ғой? – Иə, қарағым. Мұндай елі үшін жанын шүберекке түйген батырды мың күн талмай жырласаң да артық емес. Осы əулие, ата-баба, атақты абыз-батырлардың аруағы ғой мені жебеп, қорғап жүрген. Саған бір əңгіме айтайын. Есіңе ұста, берік сақта. Алла жар болса, мұның бəрі кеудеге қонар жырың болар, басыңа қонар құсың болар. Жақсылап, көкейіңе қондырып тыңдап ал, қарағым... Саржеліп екі ат қатарласа берді. Иə, жаратқан ием! Мұхамбеттің үмбеті – Қарасай баба əруағы қолдай гөр!– деп бір қойды. Жүзі шамырқанып, іштей толқулы. – Сен Қарасай бабаның кім екенін білесің бе? – Жамбыл ақын сөзін бөлмей тындауды жөн көріп, тіс жармады. – Қарасай баба біздің елдің аты ұранға айналған баһадүр батыры. Бүкіл қазақ елінің төрт бұрышын өзінің серіктерімен тізе қосып, корғаған, аты аңызға айналған қасиетті кісі. Киелі жанға ғана – бақ қонады. Бақ қонған, қызыр шалған адам батыр болып қол бастайды, ақын болып сөз бастайды, көсем болып ел бастайды. Біздің елдің киесі, пірі – қызыл шұбар жолбарыс. – Жолбарыс?! Қызыл жолбарыс!.. Жаңа көрдім ғой, аға...а?!
– Иə, балам, жақсылап тыңдап ал. Қызыл шұбар жолбарыс Қарасай бабаға қалай келгенін айтып берейін. Қарасайдың əкесі – Алтынайды ел абыз деп атайды екен. Абыз дегені – көріпкел, айтқаны келген əулие деген сөз. Қарасай ірі денелі, орасан зор күш иесі, көзі шоқша жайнаған алғыр бопты. Ірілігі сонша, бір өгіздің терісі екі аяғына етік тігіп беруге əзер жетеді екен. Қарасай он алтыға толғанда, əкесі шақырып алып айтыпты: – Құдайға шүкір, алдыма он сан көк ала жылқы бітті. Бірақ биыл əлемет жұт болады. Сен жаныңа қарулы жігіттерді таңдап ал да, жылқыларды алдыңа салып, өрістетіп жай да отыр. Жылқы малы өте кірпияз, алдын қайырма, өрісін де, қонысын да өзі табады, – дейді. Қар кісі бойынан асып, қақаған қыс ұзаққа созылып, ақ сүйек жұттан елдің тігерге тұяғы қалмай қырылады. Күн жылына көктеуге, жазғысалым ел жайлауға көше алмай қалады. Сол кезде алдына салып берген биелерін құлындатып, қарасын бұрынғыдан да молайтып, алалы жылқыны кайыстыра шұрқыратып дін аман айдап, Қарасай елге оралады. Алтынай абыз Қарасайды шақырып алып: – Қойды серке бастар, тойды ерке бастар, ал елді ханием – желке бастар деген. Ел басқарған ханиеміздің малы түгел қырылып, хан ордасынан көше алмай, ескі жүртқыстауында қи сасып отырып қалды. Ол да алты атасынан бері қыдыр дарыған, қызыр шалған атаның баласы болатын, жерге қаратпайық. Мына жылқының қақ жартысын ханға сыйла, апарып бер!- депті. Əке сөзін бала екі етпепті.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
ғып өсіріп отырған бойжеткен он қызым бар, таңдағаныңды ал, күйеу бала бол! Күйеу демейін – ұлым бол! – дейді хан шын риза болып, ниеті қатты ауып. – Ниетіңізге разымын, хан ием! Маған босағаңыз да жетеді. Соған өмір бойы ризамын,– дейді Қарасай. Сонда хан тағынан атып тұрып, екі санын сарт ұрып: – Алтынай абыздығын істеді, балам! Айтқаның болсын, мына қара шаңырақ – ақ ордам сенікі. Ақ батамды бердім, - деп хан тағынан тұра бергенде, оң жақ иығына қызыл шұбар жолбарыс пайда бола кетіпті. Ханның соңынан ілесе шығып, екінші отауына кірмей, қайта бұрылып кеп, ақ ордада тапжылмай отырған Қарасайдың етігін жалап, оң жақ иығына басын артып, баладай еркелепті. – Е-е, балам, Қарасай бабаңа босаға деген ақ орда, қызыл шұбар жолбарыс осылай келген екен! Ақын бірқауым тағы үнсіз қалды да: – Жамбыл балам, міне, осындай шежіре əңгімені көкейіңе құйып алсын деп əдейі айтып жатырмын. Жүрген, тұрған жеріңде Қарасай бабаңның аруағына сиынсаң, алып шығады аман-есен. Мен де өлеңімнің бісміллəсін осы бабамның аруағына сиынудан бастағанмын.
– Аға, сіз, жаңа жолбарыс көрдіңіз бе? – Көрдім, əрине. – Шөнжігімен ғой, аға, о? – Иə, иə... – Түк қорықпадыңыз ғой, бірден тарпа бас салады деуші еді. – Жолбарыс та – киелі мақұлық. Өзің тиіспесең, өштестірмесең, аш болмаса, адамға шаппайды. Құран оқып отырып: «Қарасай мен Өтеген бабалардың аруағы қолдай гөр» деп едім, қалт тұра қалды ғой. Байқаған шығарсың? Олар қайбана қазақтың көзіне түсе бермейді. Батыр бейітінің басында кезіккенін көрмеймісің. Ешкімге айтпа. Тіл-көз бар дегендей. Аруағынан айналайын, бабалардың!.. Сүйінбай аз-кем ойланып барып, əңгімесін қайта сабақтады. – Кейін Қарасай баба қартайған шағында батасын атақты Төле биге береді. Ол былай болған. Əкесі Алтынай абыз түсінде аян берген соң, Қарасай Төле биді іздеп келсе, ол шыбықты ат қып мініп жүрген кішкентай бала екен, үйіне ертіп барып, батасын беріп, көп кешікпей аттанып кетіпті, жарықтық. Жақсының ықыласы – жарым патшаға тең деген осы, балам! Алдыдағы биіктеу шоқының үстіне шыққанда, Сүйінбай сонау көз ұшында күнге арқасын тосып, демалып жатқан батырлардай алып тау бітіміне сығырая ұзақ қарады. Тағы да бір дəмді əңгіме айта түссе екен деп Жамбыл өкпе тұсына кеп тоқтады. Көктем биыл ерте шықкан. Көк аспан тас төбеден елжіреп төнеді. Сағым көмкерген дала жұпар шашып тұр. Қан қызыл қызғалдақтар самалмен үлпілдей тербеліп, көздің жауын алады. Ақынның əңгімесіне таңдайларын қағып, шықылықтаған
қос сауысқан соңдарынан қалмай келеді. Іргесі сөгілмеген қалың ел көктеуге көшіп қоныпты, ауыл сырты ыю-қию... Ақынның астындағы шабдар құлажал пысқырынды. Қарсы беттен төрт-бес жігіт бері қарай желе шоқыта келіп, аттан домалай түсіп, амандаса бастады. – Сіздер келе жатыр деп, екі көзіміз төрт болып күткенімізге үшінші күн. Ханием: «Сүйінбай ақын келе жатыр дейді, алдынан шығындар, дəм татып, сыбағасын жеп кетсін» деп жол тостырып қойды, – деді сақалы күйектей сыптырыр жігіт, майға салған қасықтай лыпылдап. – Ханием дедің бе? – Иə... иə... Тезек төре сізді күтіп отыр. Ат басын бұрыңыздар, – деп, əлгі жігіт өзі жолды бастай жөнелді. Ханның аршыған жұмыртқадай ақ ордасы алыстан көрінеді. Мал тұяғы тимеген көкмайса құлпырып-ақ тұр. Жағалай қонған қара ормандай қалың ел. Əр ауыл өз салтанатын, патша көңілін, мырза байларын паш етіп, үйлерін бар жасауымен жайнатып-ақ тіккен екен. Ақ орда алдынан бір топ адам бұларға қарсы жүрді. Ханның басқалардан шоқтығы биік, əсем, сырбаз киінген, атлас шапанын иығына желбегей жамылған күйі оқшау тұр. Сүйекең төрт-бес қадамдай калғанда саңқ ете қалды: Тілімнің асты да өлең, үсті де өлең, Жыр шекпенін ұсынған қызыл жебем. Марқасқа Тезек төре, аманбысың, Абылайды көремін бүгін сенен... Бір сөзін қалт жібермей ынтыра
тыңдай қалған Тезек төре де: – Ау, қызыл жел-ай, десеңші! Соқ, дауылдат! Өлеңмен сəлем бермесең, Сүйінбай болармысың?– деп дидары ашылып, айырықша сүйсініс білдірді. Сүйекең де іркілмей төгіп-төгіп жіберді. «Жанымда байлаулы тұр жыр тұлпары»,– дей келіп,– Тезек төренің дəулеті мен сəулетіне тоқталып, бабаларын еске түсірді. Күннің алтын шашағы шаңырағыңызға шашылып түсіпті, үстіңізге нұр болып жауыпты деді. Ақыны мен барланының қадіріне жеткен Тезек төре аманбысың?!– дей келе, əлеумет жұртшылыққа сəлем берді. Екпіндеп барып тоқтағанда, хан келіп ақынды кұшағына алып: – Жарайсың, қызыл желім! Кел, төрлет! Жырдың асыл кені, асыл тектім, аман бол!– деп ордасына шақырды. Сүйінбайға бəрі жапатармағай сəлемдесіп жатқан шақта: – Оу, жұрнағым-ау, Жамбылтайым-ау, бармысың, аманбысың! – деп біреу бас салып, сүйе бастады. Құшағы қандай кең, иісі қандай сүйкімді, бітім-болмысы, даусы құдды Қанадан атасы! Көзіне лық етіп жас толып, жанары бұлдырады. – Сүйінбай ақын келе жатыр дегенді құлағым шалып, мың жылғы құда əрі жиеніміз деп алдынан шығып, қарсы алайық деп жатсақ, жанына сені ертіп келіпті ғой. Əп, бəрекелді, құдай жолын оңғарғыр Сүйекең, жағың түскенше жаманшылық көрме!.. Жамбыл басын көтеріп алып қарап еді, иə, тура Қанадан атасынан аумайтын інісі – Орынбай! Бұл кісіге де кəрілік жетсе керек, сақал-шашы түгел ағарып, көздерінің жиектері қызылданып, бүгілген шалға айналыпты. Ақ орданың қақ төрінде отырған
Сүйінбай Жамбылды шақырып, оң жақ тізесіне отырғызып алып, жұртқа таныстырды. Есік алдына тыпырлатып əкеп, Сүйінбайдан бата алып, ту биені сойып жатыр. Елдін көзі де, құлағы да ақында. Өзінен бұрын даңқы жеткен ақылман не дер екен деп ынтыға түседі. Қымыз ішіп, қуырдақ жеп, сусынын қарта шаймен қандырған соң барып, Сүйекең үкілі домбырасын қолына алды. Ішкі сарайыңды ашар таудың бастау суындай тап-таза тұнық дауыспен жыр нөсерін селдетті дерсің. Ерлердің жақсылығы ұмытылмайды, Шындықты дұрыс айтса, ел тыңдайды. Ертеде өткен екен ер Қарасай Айтайын тыңдаушыма сол туралы... Сүйінбай бұл дастанды жылқы мүшеленбей жатып бастап еді, ол қазанға салынып, пісіп, дайын болып алдыға келгенше бітіре алмады.
Жамбыл бұрын естімеген, жаңадан туған айбынды хас батыр – Қарасай батыр туралы бұл дастанның əр сөзін қалт жібермей, көкейіне құйып алып жатыр, зердесіне тоқып жатыр... Дастанды ақын түннің бір мезгілінде барып бітірді. – Ақылы мен ақындығы тең түскен қадірлі Сүйеке, ат басын бұрып, асыл сөзіңізбен сусыңдатып жатырсыз. Көп жасаңыз! – деп, Тезек төре алғысын үсті-үстіне жауғызып, иығына жүні құлпырған бұлғын ішік жапты. – Жыр желісін жалғаймыз ба? Шаршап қалған жоқсыздар ма?– деп көпшілікке қарады. – Айтыңыз, айтыңыз. – Айналайын, даусыңды сағындық, мейірімімізді бір қандырдың, тағы айтшы... – Күнде мұндай жиын бола бермес,– деп, Тезек төре қаумалай отырғандарға жағалай қарап шығып, біздің бір түнгі ұйқымыз сіздің бір ауыз өлеңіңіздің садақасысы емес пе, шіркін! – Онда қазір менің Жамбыл шəкіртім «Өтеген батыр» деген дастанымды айтып береді, – деп қолындағы ұзын үкілі қызыл домбырасын ұсына берді. Ауылдан ұзап көрмеген бала ханның ақ ордасында қақ төрде отырып, қалың елдің алдында Сүйінбайдай ақиық ақынның дастанын айтам-ау деп əсте ойлап па екен?! Маңдайынан суық тер бұрқ ете түсті. – Айта ғой, қарағым, оннан асқан бала ақынның тас шайнап, мұз бүркетін кезі қазір, — деді Сүйінбай жұмсақ жымиып. – Дұрыс айтады Сүйекең. Екі елдің телқоңыры жасық емес, ашық болу керек. Айта ғой, Жамбылтайым,– деді бір жұрттың тұтқасын ұстап тұрған Орынбай ақсақал алға ұмсына түсіп. – Иə, айтсын! Айтсын! – деп отырғандар дуылдасты. Жамбыл
дейді?! Сүйінбайдың шəкірті?.. Кім екен ол? – десіп ентелеп, сырттағылар да елең ете қалысты. Анталаған сан көздер қақ төрде ұшатын қырандай түйіліп отырған, қаршадай қара балаға тесіле қарап қалысты. Ақ тамақ, бұраң бел қызыл камзол киген қыз бұрала басып, иіле түсіп, алдына шара толы қымыз əкеліп койды. Ақын деп құрмет көрсетіп əспеттегені болар. Домбыра зар күйіне келген бабында екен, Аңырақайдың желіндей бебеу қақты. Шымырлап барып-барып Сүйекеңнің жанға жағымды, елітіп, ерітіп əкетер мақам- қағысына ауысты. Бүкіл дастаннын жыры, əуені қалыбын бұзбаған қалпы көмекейіне келіп кептеліп, тынысын бітеп, тіреліп тұрып-ақ қалғаны-ай! Домбыра безілдеп, саусақтары шанақты соққылап, «енді қашан, енді қашан» деп кайта-қайта қайырылады. Аузын ашса, тілі таңдайына жабысып, көмекейі құрғап, үні шықпай тұншығып барады. Екі көзі қолға түскен киіктей жəудіреп ақын ағасына қарай берді. Сүйекең баланың тершіген маңдайын көріп, жауырынының ортасынан «Əп, бəрекелді» деп екі мəрте қағып-қағып жіберіп еді, тынысы ашылып, даусы саңқылдап шыға берді. Ел мынандай кең дауыспен шырқаған шəкірт үніне қапелімде аузын ашып қалды. – Тура Сүйекең ғой мынау! – Қызыл жел ғой! – Ыстық жел! Даусы биікке, дабысы алысқа кетеді мына баланың! Айналайын-ай, болайын деп тұрған-ақ бозым екенсің! Тіл-көзден сақтай гөр! Жетісу жері сол жаз бойы ұстаз бен шəкірт өнеріне, Сүйінбай мен Жамбыл өлеңіне тербеліп тұрды... Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ, жазушы
7
«Ата салтым асыл мұрам, ардағым» «Ата салтым – асыл мұрам, ардағым» атты тақырыпты Халықаралық «Алаш» сыйлығының, «Құрмет» орденінің иегері, ҚР Мəдениет қайраткері, жазушы, академик, профессор, Республикалық кітап музейі директорының кеңесшісі, тəлімі мол қаламгер Нағашыбек Қапалбекұлы жүргізеді.
(Жалғасы. Басы өткен сандарда).
ЫРЫМДАР Дене мүшелерінің еріксіз қимылдауы да ырымның арқауы. Мəселен: Оң қабағы тартса – қуанамын, бір игі, жақсы хабар естимін деп жақсылыққа пайымдайды. Ал сол қабағы тартса – «бір жайсыз жағдай» болар деп іштей үрейленеді. Қабағына су жағып: «Жамандықтан сақтай гөр!» деп тілейді. * * * Иық тартса – жаңа шапан немесе киіт киюге бағыттайды. Табан қышыса – алыс сапарға шығуға, жолаушы жүруге ырымдайды. «Жолым сəтті болғай» деп тілейді. * * * Тақым тартса – ат мінуге немесе үйленуге жориды. Алақан қышыса – ақша болады, байлық қонады деп нанады. * * * Шеке тартса – басқа бақ қонады, мəртебе өседі деседі. * * * Қазақ тұзды бейберекет шашпайды. Себебі барлық тағамның тұзсыз дəмі жоқ. «Астың иманы – тұз» деп қарайды. Тұз төгілсе – ырыс төгіледі, дəм шамданады, ас азаяды. Жерге төгілген тұз еріп жоғалғанша сол жерге тұзды төккен адам тұздай ащы тұрмыс кешіреді деп ырымдайды. * * * Үйге кірген жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып шығарып жібереді. Себебі, кейбір кездерде періштелер жылан бейнесіне кіріп, жер бетін шарлайды екен. Жыланды сол періште болар деп ойлайды. * * * Жолға жүргелі тұрған ат құмалақ тастаса – жолдың оңға бастағаны, олжалы болмақ. Қуаныш сыйлайды деп ырымдалады. Сүрінген атты ұрмайды. Қайта көзін оң қолмен сүртіп, тазалайды. Онысы – сайтан аттың көзін басып тұрса, қашып кетсін дегені. Жолаушы келе жатып, атының сауырынан ұрмайды немесе қамшы салмайды. Себебі жапанда жалғыз өзі келе жатқан жолаушыны қолдап, жебеген «қызыр пайғамбар» аттың сауырында отырады деп жоралайды. * * * Жайшылықта мініс атының жал-құйрығы күзелмейді. Себебі, ат иесі өлсе – оның мініс аты тұлданып, жал-құйрығы күзеледі, қаралы күйге келтіріледі. Сондықтан жайшылықтағы мініс ат сондай күйде көрінбесін дегені. * * * Ауылдан атқа мініп аттанғанда артынан ит ере шықса, қуалап зорлықпен кері қайтармайды. Өйткені, ит иесіне опадар. Мүмкін, жолы болар, сапары оң болар деп, жақсылыққа жориды. * * * Соғымға сойылатын малдың сүйегін далаға шашып тастамайды. Таза жерде сақталады. Себебі, соғым сүйегінде астың құты тұрады. Соғымға да малдың қасиеттісін, семізін сояды. Сүйекті далаға шашып тастаса, қорадағы малға ит-құс шауып, тыным бермейді. Мал ақ сүйек жұтқа, апатқа ұшырайды деп ырымдалады. Қыстай жиналған сүйек-саяқ жазғытұрым қайнатылып, майы алынады. Сонан соң сүйектер оң жақ босағаға терең қазылып көміледі. Бұл келесі жылғы соғымға дейін жұрт қуармасын, босаға майлы болсын деген ырымы. * * * Таңертең ас үстіне келген адам астан ауыз тиюге тиіс. Себебі, «Таңертеңгі асты тастама» деген. Сондықтан таңертеңгі ас үстіне келген адам жақсылық үшін астан ауыз тиіп аттанады. Адам жастан үлкен болса да, астан үлкен емес. «Ас – адамның арқауы». Таңертеңгі ас бір күндік өмірдің бастамасы. Таңертеңгі асты тастамай, көңілді отырып ішсе, сол күнгі жұмысың да оңға басады деп жорылады. * * * Жол үстінде келе жатқан жолаушыдан; «Қайда барасың?» – деп сұрамайды. Қайта «жол болсын!» – деп, ақ жол тілейді. Себебі, жолаушы барар бағытын құпия ұстайды. * * * Шапан-шалбарды, аяқ-киімді кигенде əуелі «бисмилла» деп, оң қолдан, оң аяқтан бастау керек. Шешкенде сол аяқ, сол қолдан бастайды. Қазақ бақыт ылғи оң жақтан келеді деп иланады. Сондықтан оның тілеуі мол. Оң сапар бер, ісімді оңдай гөр, оң болса екен, оң жағыңа алтын тіреу орнасын деген секілді тілектер осындай ырымдармен тамырлас болуы мүмкін. * * * Қазақ асты оң қолымен алып жейді. Сол қолымен алғанды ерсі көреді. Оң қолмен тамақ жеу, оң қолмен амандасу, есіктен оң аяқпен кіріп, оң аяқпен шығу – осының бəрі ісім оң болсын, оңға бассын, оңға бастасын деген ақ ниеттің ырымы. * * * Қазақ мініс атын сатқанда немесе ағайынтуысына сыйға бергенде ноқтасы мен жүгенін алып қалады. Себебі малдың құты, бағы басында деп ырымдайды. Басына пайдаланған, басын байлаған ноқта мен жүгенде құттың да демі бар. Бұл мүліктер атпен қоса берілсе – үйдің бүкіл байлығы, бағы еріп кетеді деп ырымдалады. Сондықтан алып қалған ноқта мен жүгенді үйдің оң жақ босағасына іліп қойып, үнемі майлап, баптап ұстайды. (Жалғасы бар).
Бүгін Жайлауов ресейлік Яковенкомен жұдырықтасады. №08 (213) KazSport бұл кездесуден тікелей эфир ұйымдастырмақ 27.02.2015 жыл
СОҢҒЫ БЕТ
ҚАРСЫЛАСТАР ӘЛСІЗ ЕМЕС, ГОЛОВКИН МЫҚТЫ
Рымкеш ОМАРХАНОВА:
САХНАСЫЗ
БІР КҮН ӨМІР СҮРЕ АЛМАЙМЫН
«Əділет» ұлттық апталығы да бұл кездесуді басты назарда ұстады. Соңғы санында Геннадий Головкинге сый ретінде Əбдімəжит Сыздықбековтің шапан алып бара жатқанын жаздық. Қазақ оюлармен безендірілген шапанды боксшымыздың үстінен көргіміз келетінін де айттық. Ал кездесу басталар тұста Генаның үстіндегі киімі көзімізге оттай басылды. Шапанды өзіміз тігіп беріп жібергендей қуандық. Иə, жерлесінің сыйлығын қабыл алған боксшымыз жаңа шапанмен шаршы алаңға көтерілді. Əп-əдемі, жарасып тұр. Ең бастысы, ол – қазақтың шапаны жəне оны қазақ топырағынан нəр алған батыр Геннадий Головкин киіп тұр. Хош, сонымен бокс кешіне оралайық. Жекпе-жекті тəтпіштеп жатудың қажеті шамалы. Бұл керемет кездесуді тамашаламаған адам кемде-кем шығар. Жекпе-жектің 11 раундқа созылғаны əрине, жанкүйер үшін қызық. Бірақ бокс мамандары мұның себебін түрліше құбылтуда. Бірі жерлесіміздің Мюррейдей мықты қарсыласпен кездеспегенін айтса, екіншісі санаулы раундта жеңіске жетіп үйренген Головкиннің жоспары іске аспағанын алға тартуда. Бұның бəрі бос сөз.
көрді əрі бапкерінің тапсырмасын орындады. Отандасымызда бұрын Мюррейдей мықты қарсылас болмағанын айтқандар көп еді. Бірақ дəл осы күні Мартиннің мықтылығын байқай алмадық. Кездесу басталғаннан қашып, қарсыласының қолын қолтығына қысып, ашық жұдырықтасуға тəуекел етпеді. Үш рет нокдаун алды. Кездесуге дейін бірнеше əдісайла дайындағанын айтқан Мюррейдің өзі жекпе-жектен соң қандай қулыққа салса да Головкинге қарсы
«Бұл стратегия болатын. Мен жанкүйерлерiме 6 раундтық нағыз драмалық шоу көрсеткiм келдi, содан кейiн ғана қарсыласты нокаутқа жiберудi шештiм» деген Генаның өзі кездесуден кейін. Дегенмен, кездесудің ұзаққа созылғаны бірінші кезекте Генаның өзіне де емес, бапкері Абель Санческе керек болды. Мұны əр раундтан кейін Головкинді сабырға шақырып, асықпауын өтініп, кездесуді соза түсуді тапсырған маманның сөзінен ұқтық. Қалай десек те, сценарийдің бұлай өрбігенінен ешкім де ұтылған жоқ. Қайта отандасымыздың ұтқаны көп болды. Біріншіден, нокаутпен жеңіске жетіп үйренген қазақ боксшысының 12 раундқа дейін шаршап қалатынын болжағандар көп болған. 11 раунд бойы тың жүрген Гена өзінің бабында екенін дəлелдеді. Екіншіден, бокстың қызығына қана алмай жүрген жанкүйерлерін бір қуантты. Үшіншіден, түрлі тəсілдерді қолданып
қояр тəсіл таппағанын мойындады. Бір қызығы, осы жекпе-жектің ыстығы басылмай жатып-ақ Головкиннің əлі шын мықтымен жұдырықтаспағанын айтқандар табылуда. Сонда отандасымызбен жұдырықтасқан 32 боксшының бəрі де əлсіз бе? Бұрынғыларын тізбектемей-ақ қояйық, Мэттью Маклин, Кертис Стивенс, Дэниел Гилдердің түкке тұрғысыз боксшылар болғаны ма? Бұған дейін ешкімнен нокдаун алып көрмеген Мюррейдің əлсіз болғаны ма? Жоқ! Қарсыластар əлсіз емес, Головкин мықты. Ал біздің боксшымен кездеспеген үздіктердің мықтылығына күмəніміз бар. Керісінше, олар Генаға қарсылас атанбау үшін түрлі сылтау айтып, қашып жүр. Атақты украин боксшысы Владимир Кличконың осы жекпе-жекті көріп болған соң «Головкиннің менің салмағымда емес екеніне қуандым» деуі бекер емес. Осы жеңісінің арқасында 32 қарсы-
ласының 29-ын нокаутпен жеңген жерлесіміз əйгiлi Майк Тайсонның рекордын қайталады. Айта кетейік, ел намысын абыроймен қорғап жүрген Геннадий Головкинге Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев құттықтау жеделхатын жолдаған болатын. «Қазақстандықтар сенің əрбір табысыңа қуанады. Біз сенің келесі жекпе-жектерің де отандық спорттың мəртебесін асырып, бұдан да жоғары деңгейге көтеретініне, өскелең ұрпаққа үлгі болатынына сенімдіміз» делінген жеделхатта. Соңында Елбасы қазақстандық боксшыға мықты денсаулық жəне жаңа жеңістер тілеген. «Батырлық айқаста танылар» дейді қазақ. Батырлығымен ғана емес, отансүйгіш азамат ретінде де танылған Головкиннің əр ісі соңынан ерген жерлестеріне үлгі болса екен дейміз. Бүгінде бұл спорт түрі бойынша сынға түсіп жүрген жерлестеріміздің қатары күн санап артып келеді. Өзге елдің төрінде еліміздің əнұранын тірі дауыста шырқатып, көк туымызды желбіретіп, айшықты оюмен безендірілген шапанын киіп, қазақтың батыры екенін дəлелдеп жүрген Головкиннің ісін кəсіпқой бокста жүрген қандастарымыз да қолға алса екен. Мұны кəсіпқой бокста жүрген қазақтың батыры Қанат Ислам қолдап үлгерді. Күні кеше ол жекпе-жекке киіп шығатын жаңа шапанымен таныстырды (суретте). Қара шапанға көк түсті жолақ енгізіліп, оған Қазақстан туының шетіндегі оюлар салынған. Арқасына Kanat Islam деген жазу жазылып, көк бөрінің суреті салынған. Сөз соңында кəсіпқой бокстағы жаңалықтардан аз-кем ақпарат бере кетейік. Кешегі аптада Американың Лос-Анджелес қаласында қандасымыз Бекман Сойлыбаев та жеңісін тойлаған болатын. Ол жергілікті спортшы Хосе Гоместі екінші раундта нокаутқа жіберді. Ал бүгін (27 ақпан) Роман Жайлауов ресейлік Вячеслав Яковенкомен жұдырықтасады. KazSport арнасы бұл кездесуден тікелей эфир ұйымдастырмақ. Басталу уақыты сағат 21:00-де. Ал көктемнің алғашқы күніне қараған түні осы арнадан тағы бір жекпе-жекті тамашалауға мүмкіндігіңіз бар. Бұл күні отандасымыз Иса Ақбербаев аргентиналық Рубен Анхель Миномен Global Boxing Council белбеуін сарапқа салмақ. Сондай-ақ наурыз айында Қанат Ислам да жекпе-жек өткізуді жоспарлап отыр. Əзірге өтетін күні мен қарсыласы белгісіз. Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ.
«Арландарға» «Найзағай» келе жатыр Болжамымыз дəл келді. Бұл күні шаршы алаңға көтерілген бес боксшымыз – Азамат Исақұлов, Роман Щегринов, Данияр Елеусінов, Хрвое Сеп жəне Филип Хргович те жеңіске жетті. Қонақтар айтарлықтай қарсылық көрсете алған жоқ. Тіпті, ауыр салмақтағы боксшысы Карлос Артего 2-раундта нокаутқа түсті. «Астана арландары» келесі кездесуін ақпанның 28-і күні Алматыда өткізеді. Бұл күні қонаққа «Италия найзағайлары» келмек.
Бүкілəлемдік бокс сериясында сынға түсіп жүрген «Астана арландары» өз тобында көш бастап келеді. Бұған дейін 6 кездесу өткізген жерлестеріміз барлығында жеңіске жеткен болатын. «Арландар» соңғы кездесуін Алматыда «Аргентина кондорларына» қарсы өткізді. Бұл елдің боксшылары үлкен жетістіктерімен мақтана алмайды. Сондықтан жеңіс біздің уысымызда екеніне кездесу өтпей-ақ сенімді болдық.
Атқарушы директор Асыл ЖАПАНОВ Директордың орынбасары Қайыржан СЕМБАЕВ
«Əділет» ұлттық апталығының президенті Қуанышбек Тасболатұлы БОТАБЕКОВ
Жуырда Астана қаласы əкімдігінің қолдауымен Қ. Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық Қазақ музыкалық драма театрында Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген əртісі, «Құрмет» орденінің иегері Рымкеш Омарханованың «Ақ самайлы актриса» атты шығармашылық кеші өтті. Кеш алдында бар саналы ғұмырын сахнаға арнап келе жатқан актрисамен сұхбаттасқан едік. Сол сұхбатымызды оқырмандар назарына ұсынамыз.
Суретте: Г. Головкин мен Ə. Сыздықбеков
Орта салмақтағы WBA/IBO/WBC Interim нұсқалары бойынша əлем чемпионы Геннадий Головкиннің соңғы, Монакода британдық Мартин Мюррейге қарсы өткізген жекпе-жегі көпшіліктің есінде. Əлі ыстығы басылған жоқ. Бұған кездесудің əдеттегідей ерте аяқталмай, 11 раундқа созылғаны да тұздық болды.
8
Жауапты редактор Алмас АҚЫЛБЕК Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ
– Рымкеш апа, «өнерім – өмірім» деп, жарты ғасырдан астам ғұмырыңызды театрға арнадыңыз. Сахнада ұзақ жүргеніңіздің сыры неде? – Менің қолымнан бəрі келеді. Мəселен, ұсталық: балға ұстап, орындық пен үстелді өзім жасап ала беремін. Жас кезімде люстраға дейін құратынмын. Тоқыма өнері мен іс тігу де бізден қалған іс. Бірақ, соның бəрін мамандық қылмадым. Менің шыр етіп түскенімнен маңдайыма жазғаны – осы театр, сахна. Сахнасыз бір күн өмір сүре алмаймын. Сахнаға шыққанда қайғымды да, ауырғанымды да, жалпы алғанда өзімді қинап жүрген мəселелердің бəрін де ұмытамын. Қайтыс болған ұлым болды. Сол қызылшақа кезінде оны боранды күні желге қарсы құшақтап, театрға апарып, екі орындыққа жайғастырып қойып, рөл ойнаған кездеріміз де болды. – Жалпы, театр өнеріне қалай келдіңіз? Өзіңізбен бір топырақта дүниеге келген Тəттімбет, Мəди, Қасым, Жүсіпбек пен Хабиба Елебековтер, Астанадағы өзіңіз еңбек етіп жүрген өнер ордасына аты берілген Қалибек Қуанышбаев сынды өнерпаздардың да əсері болар бəлкім... – Жалпы, маған өнер Қарқаралының қара топырағынан дарыған шығар. Атаның қанымен, ананың сүтімен де бойыма жұққан болар. Өзіңіз айтқан Қалибек Қуанышбаев – менің нағашым. Ұсталықпен аты шыққан əкемнің аты Омархан болса, оның əкесінің, яғни атамның аты Қынабай болатын. Қынабайдың Қалабай атты бауыры болды. Оның Қалабаев Баймұқаш деген ұлы əнші болатын. Баймұқаштың інісі Құсайын Алматыдағы опера театрында əйелі екеуі бірге жұмыс істеген. Өзім мектепке оқып жүрген кезімнен əн салдым. Қарқаралыдан Қарағандыма келуіме Баймұқаш ағам себеп болды. Сосын Атығай Шанин деген менің алғашқы режиссерім болды. Ол атақты Жұмат Шаниннің інісі еді. Осындай мен үшін ұлы адамдардың үйреткенін үйреніп, сахнада көрсеттім. Оныншы сыныпты бітіргенімде Атығай Шанин Қарқаралыда құрған халық театрында ойнадым. Онда Қамар сұлудың рөлін сомдадым. Бір күні ойынымызды тамашалауға Қарағандыдан театр директоры мен Жұмағали Сəрсеков деген жазушы келді. Біз ойын қойып болғаннан кейін олар бізді сахнаның артына шақырды. Маған: «Қызым, сен осы жерде өспейсің. Оданда Қарағандыға бізге кел» деді. Қарағандыға барып, музыкалық училищеге домбыра класына түстім. Екі жылдан кейін тұрмысқа шығып, оқуымды тастап кеттім. Сосын театрдан шыға алмай қалдым. Режиссерлер маған ылғи басты рөлдерді беретін. Мақтауларды көп естідім, өнерім жайлы газеттерге де көп жазылды. Сол екпінмен кеттім ғой. – Сонда кəсіби біліміңіз жоқ па? – Қарағандыға келгеннен кейін театрдың жанындағы екі жылдық студияны бітірдім. – Қарағандыдағы театрда ұзақ жыл қызмет істегеніңізді білеміз. Астанаға қалай келдіңіз? – Қарағандыда 1962 жылдан 1990 жылға дейін қызмет істедім. 1990 жылы Астанаға келдім. Қ. Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық Қазақ музыкалық драма театры 1991 жылы ашылды. Алғашқы қойғанымыз Ғабит Мүсіреповтың «Ақан сері – Ақтоқты» трагедиясы болды. Ақтоқтыны театрда əлі күнге дейін қызмет ететін Бақыт Исабекова ойнады. – Сонда Қаллеки театрының бастауында тұрған адамдардың қатарына сізді де қосуға болады ғой... – Иə, театрдың негізін қалаған режиссер Жақып Омаровтың шақыруымен келдік Астанаға. «Ақан сері – Ақтоқтыдан» кейін Шыңғыс Айтматовтың «Ана – Жер – Ана» қойылымын қойдық. Онда Толғанайдың бейнесін сомдадым. Ол кезде Целиноград қой... Көшеде кездескен адамдар: «Ой, Толғанай апай» деп сəлем беретін. Қолтаңба алуға кезекке тұратын. – Сол кезде көрермендердің театрға деген қызығушылығы қатты болды ма? Ел өнерге сусап тұрды ма?
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Гүлмира МƏНШƏРІПОВА, (Астана қаласы)
Жарнама жəне жазылу бөлімі Салтанат ИБРАГИМОВА Техникалық директор Константин МАРКОВ Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ҚОСАЕВ
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52
– Иə, солай болды. Жақып марқұмның өзі де өзінің де, театр ұжымының алдына да орыстанып кеткен Целиноградты қазақтандыру мақсатын қойды. Қазақ спектакльдерін сол кезде əр жерде қойдық. Зағиптар үйіне де, маңайдағы совхоздарға да бардық. Наурыз мерекесін өткізгенде сахнада Бөгенбай, Қабанбай сынды өзге де батырларды, Абылай ханды тірілтті ғой. Жалпы театрға Қалибек Қуанышбаевтың атын алу үшін бəрінен көп жүгірген сол Жақып Омаров пен Əшірбек Сығай болды. Жақып марқұм театр əртістеріне он бес пəтер алып берді. – Жақып марқұмды айтып отырсыз. Тағы бір сахна саңлағы Əзербайжан Мəмбетовпен де жұмыс істедіңіз. Сол кісі жайлы естелік айтсаңыз. – Əзербайжан Мəмбетов – Жақып Омаровтың ұстазы ғой. «Ана – Жер – Ананы» қойып жатқанымызда Жақаң: «Менің ұстазым келеді, дұрыс ойнаңдар» деді. Сонда Əзекең Рахилям Машурова екеуі келіп көрді. Жақып марқұм қолын қанатын жайғандай етіп жүретін. Спектакль біткенде ол: «Əзеке, сіздің қойған «Ана – Жер – Анаңыздан» біздікі 25 процент шықса мен ризамын» деді. Əзеке, сахнаның алдына шығып: «125 процент» деді ризашылықпен. – Сіз өнерге араласқан уақытыңыз өткен ғасырдың елуінші жылдар ғой. Ол уақытта театр өнеріне деген көзқарас дұрыс болмады ғой. Қарапайым қазақ өз перзентінің өнерге араласуын құп көрмейтін. Қазақ қызы сахнада ойнаса, «бəленшенің қызы бұзылып кетіпті» деген гу-гу əңгіме қаулап кететін. Сіздің соңыңызда соңдай əңгіме жүрмеді ме?
– Жүрді ғой. Біз оныншы класты бітіргенімізде бізге аттестат бермеді. Ол уақытта «Тракторшы қарындас» деген əннің шыққан кезі. Кəмшат Дөненбаеваның аты аспандап тұрған. Бізге де сендер тракторшының оқуына барасыңдар, сонда ғана аттестатыңды береміз деді. Менің ата-анам алды да мені байланыс бөлімшесінің үш айлық оқуына Қарағандыға жіберді. Оны бітіргеннен кейін ауырып қалдым. Жазылған соң Қарқаралыдағы халық театрына қайтып келдім. Содан Қарағанды театрынан бірақ шықтым ғой. Үш жасымнан екінші шешемнің қолында тəрбиелендім. Ол кісі өз анамдай еді, себебі туған анамды білмей өстім. Сол кісі менің ойыныма барады. Бірақ «Ойбай... Жын-сайтан» деп театрда ойнағанымды жақтырмады. Шешемнің аты Сапия болатын. Оны естіп жүрген əкем: «Сапыш, Рымкеш қайда барғысы келсе, барсын. Ертең жылап жүрсе, бізден көрмесін. Бірақ, жолын бөгеме» деген кесімін айтты. Сөйтіп, өнерге деген жолым ашылды. – Актерлер гастрольдік сапарларға жиі шығып тұрады. Сол себептен балалары ата-аналарын айлап
көрмейтін кезеңдер болады. Сол кездерде балаларыңыздың тəрбиесімен кімдер айналысты? – Үш айға дейін гастрольдерде жүрдік. Менің бір ұлым мен қызым болды. Гастрольге кеткенімізде оларды ата-анамызға тастайтынбыз. – Əдетте актерлер белгілі бір бейнелерді сахнада сомдасам екен деп армандайды. Сізде ондай болды ма? – Жас кезімде болды. Бірақ, армандауға да негіз болмаған сияқты. Қарағанды театры Джульеттаны берді. Баян сұлу, мен Еңлікті, Майра Уəлиқызын да ойнадым. Жалпы, қойылым бас кейіпкерлерінің көбісін сомдадым. Қалижан Бекхожиннің «Ұлан асуында» Айтолқын атты батыр қызды ойнадым. Кейіннен нөмірімнің атын да Айтолқын қойдым. Шетел классикасынан да біраз рөлдер тиді еншіме. – Киноға қызыққан жоқсыз ба? – Оған онша қызыға қоймадым. Есейіп, алпыстан асқанымнан кейін мені киноға шақыра бастады. Айтпақшы, жас кезімде Қарағанды театрында жүргенімде Шəкен Аймановтың «Найзатас» дейтін киносына шақырылдым. Ол кісі театрымыздағы қазір марқұм болып кеткен Көлбаева, Мұқатаева жəне мені – үшеуімізді шақырды. Шақырғанда «экранға жаңа типаж» керек деді. Мен соғыс кезіндегі кемпірдің немересі болып ойнадым. Шəкен ағаның өзі бригадирдің рөлін ойнады. Сонда «Ей, қатындар не істеп отырсыңдар?» деп кіріп келгенінде қорқақтайтынбыз. – Менің ойымша жақсы əртіс болу үшін кітапты көп оқу керек. Осыған келісесіз бе? – Келісемін, көп оқу керек. Біз сол көп оқуменен шеберлігімізді шыңдадық қой. Москваның əртістері солай екен ғой деп, солар түскен кино болса, көріп, солар туралы жазылған дүниелер болса, алып оқитынбыз. Сосын ақындардың өлеңдерін көп оқу керек. Сол кезде жасайтын образынды тауып аласың. Қоятын пьессалар жарияланған кітаптар болады тағы. Соларды іздеп жүріп, тапқаннан кейін құныға оқитынбыз. Керегімізді солардан алатынбыз. Қазіргі жастарға да: «Қарақтарым, білімсіз болмайды» деп айтып отырамыз. Біз халықтың қайнаған ортасынан шықсақ та сонда да оқыдық. – Жастар деп отырсыз ғой. Ізіңізден еріп келе жатқан жас актерактрисалардан кімдерді бөле-жара айта аласыз? – Театрымызда қазір жас актрисалар көп. Алтынай Нөгербек, Сая, Гауһар деген қыздарым бар. Ұлдарым да көп. Қуандық, Қозымды ойнаған Сырым Қашқабаев, Жанқалдыбек бар. Жанқалдыбек атақ алды. Енді Қуандық Қыстақбаев пен Сырым Қашқабаев та алса екен деймін. «Шіркін-ай, солардың атақ алғанын көрсем ғой» деп армандаймын. Себебі, атақ жастарға берілуі керек. Ол олардың рухын көтереді. Жалпы, жас əртістерді қолпаштау керек. Мысалы, бүгін жақсы ойнағанын айтсаң, шығармашылығы өрлейді. – Өміріңізге өкпе жоқ па? «Ана – Жер – Анадағы» Толғанайдың: «Елім, халқым, жұртым аман. Менің осы уақытқа дейін тірі жүргенім де содан шығар» деген сөзі бар ғой. Сол сияқты менің де жағдайым тура осындай. Ұлымнан айырылып, қайғыны да көрдім. Бірақ, ұжымымда бəрі сыйлайды. Сейсенбі сайын театрда лездеме өтіп тұрады. Соған келмей қалсам, «Қайда? Ауырып қалған жоқ па?» деп алаңдап тұрады. Театрымдағы бəріне ризамын. Мен өнеріммен бақыттым. Менің бар өмірім – өнерім. – Əңгімеңізге рахмет. Ортамызда аман-есен жүре беріңіз. Гүлмира БАТЫРБЕКҚЫЗЫ. Астана қаласы
Апталық Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы есепке алу туралы №14077-Г куəлігі берілген. Аптасына бір рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 0520.
Апталық Астана қаласы, "Ernur" Медиа холдингі" ЖШС (Сілеті көшесі, 30-үй) мен Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады