Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ e-mail: adiletgazeti@mail.ru №10 (215) = 13 наурыз = Жұма = 2015 жыл НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / 國家周刊 / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
web: http://adiletgazeti.kz/
Қазақстандықтар биыл Наурыз мейрамында 5 күн демалады
МЕМЛЕКЕТ БАСШЫСЫНЫҢ ТӨРАҒАЛЫҒЫМЕН «Нұр Отан» партиясының XVI съезі өтті Партияның кезекті съезінің жұмысына 2000-ға жуық адам қатысты. Олардың қатарында өңірлік конференцияларда сайланған 1200-ден астам делегат, Парламент депутаттары, мемлекеттік басқару органдарының, ұлттық холдингтер мен компаниялардың басшылары, ғылыми жəне шығармашылық зиялы қауымның, дипломатиялық корпустың, халықаралық ұйымдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері бар. Съезд делегаттары «Нұр Отан» партиясынан Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын Қазақстан Республикасының Президенттігіне ұсыну туралы қаулы қабылдады. Сонымен қатар, партия Саяси кеңесінің жəне Орталық тексеру-бақылау комиссиясының есепті кезеңдегі жұмыстарының қорытындылары қаралды, сондай-ақ олардың мүшелері сайланды. Мемлекет басшысы өз сөзінде қалыптасқан жағдайларға байланысты ел алдында тұрған жаңа міндеттерді атап көрсетті. – Біріншіден, мемлекеттік құрылысқа сыртқы ықпалдардың теріс əсер етуіне жол бермеу керек. Екін-
шіден, даму қарқынын сақтау қажет. Үшіншіден, əрі қарай өсуге қажетті жағдай жасау керек. Төртіншіден, əлемнің дамыған 30 мемлекетінің қатарына қарай ілгерілеуді жалғастыру қажет, – деді Қазақстан Президенті. Осыған байланысты Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттігімізге төнген жаһандық сын-қатерлерге өзгеше жəне қуатты тойтарыс беру керектігін атай отырып, бес институционалдық реформа ұсынды. Олар – заманауи, кəсіби жəне автономды мемлекеттік аппарат қалыптастыру; заң үстемдігін қамтамасыз ету; индустриаландыру жəне əртараптандыруды негіз еткен экономикалық өсім; біртұтас болашақтың ұлты; сондай-ақ транспарентті жəне
есеп беретін мемлекет. Қазақстан Президенті аталған реформалардың жиынтығы мемлекетті нығайту жəне оны əлемдегі дамыған 30 елдің қатарына қосу үшін жағдай туғызатынына назар аударды. – Бұл – «Қазақстан-2050» стратегиясын жүзеге асырудың жолы. Бес институционалдық реформаның əрқайсысы – зор міндет жəне ел үшін орасан жұмыс. Мұндай реформаның табыстылығы билік пен халықтың табанды ерік-жігері арқылы ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Ұсынылған шаралар қоғамдық қатынастар жүйесін түбегейлі өзгертеді. Оларды жүргізу үшін мен Президент жанынан Жаңғырту жөніндегі Ұлттық комиссия құруды ұсынамын. Ол бүкіл реформа-
лар кешенінің жүзеге асуын үйлестіретін болады. Осылайша, біздің алдағы жылдарға арналған негізгі міндетіміз – осы бес институционалдық реформаны іске қосу жəне біртіндеп жүзеге асыру, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Мемлекет басшысы сондай-ақ бірнеше күннің ішінде ел азаматтарынан, еңбек ұжымдарынан, білім мекемелерінен, қоғамдық бірлестіктерден кезектен тыс Президент сайлауына қолдау білдірген жəне одан өзінің кандидатурасының ұсынылуын өтінген көптеген хаттар мен хабарламалар алғанын айтты. – Қазақстанның жəне қазақстандықтардың игілігі жолындағы менің еңбегіме берілген жоғары баға үшін барлығына көп рахмет айтам. Өз халқыңның мұндай сеніміне ие болудан артық марапат жоқ. Бүгін съезд мінберінен менің атыма жылы лебіздер айтқан баршаға шын жүрегімнен ризамын. Мен алдағы сайлауға «Нұр Отан» партиясынан президенттікке кандидат ретінде түсуге келісім беретінімді мəлімдеймін. Мен Сіздерді, серіктестерімді – нұротандықтарды, барша қазақстандықтарды тағы да жұмылып, жеңіске жетуге шақырамын. Біздің ортақ рухани күш-қуатымыз бен биік мұратымыз – Мəңгілік Ел. Ол біздің XXI ғасырдағы дамуымызға прогресс қуатын дарытатын болады, – деді Қазақстан Президенті. Съезде мемлекет жəне қоғам қай-
раткері К.Сағадиев, Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары, партияның Саяси кеңесінің мүшесі А.Башмаков, Қазақстан Жазушылар одағының Батыс Қазақстандағы бөлімшесінің төрайымы, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері А.Бақтыгереева, «Нұр Отан» партиясы Қызылорда облыстық филиалының төрағасы, Қызылорда облысының əкімі Қ.Көшербаев, «Атамекен» ұлттық кəсіпкерлер палатасы басқармасы төрағасының орынбасары Р.Ошақбаев, «Тайынша Астық» ЖШС бас директоры А.Рафальский, Алматы облысы Іле ауданының М.Мақатаев атындағы орта мектебінің директоры Г.Нəдірбекова, «Ұлттық ғылыми кардиохирургиялық орталығы» АҚ басқармасының төрағасы, Қазақстанның Еңбек Ері Ю.Пя, «Сəтбаев Оперейтинг» ЖШС-ның бас геологы А.Дəулетов, Павлодар облысының ҚХА жастар бірлестіктерінің үйлестіру кеңесінің төрағасы Э.Паули, айтыскер ақын Б.Шойбеков сөз сөйледі. Сөйлеушілер Қазақстанның Тəуелсіздік алуындағы, қалыптасуындағы жəне нығаюындағы Нұрсұлтан Назарбаевтың тарихи рөлін атап өтті. Олар сондай-ақ еліміздің басты құндылықтарын – егемендікті, тұрақтылықты, бақ-берекені, дамуды жəне болашаққа ұмтылуды да Мемлекет басшысымен байланыстырды. Akorda.kz
ГАЗЕТТІ ЖЕТКІЗУГЕ
Жангелді ШЫМШЫҚОВ, Экономика институтының Астанадағы филиалының директоры:
ҚАЗАҚСТАН АЛДАҒЫ ҚИЫНДЫҚТАРҒА ДАЙЫН БОЛУЫ КЕРЕК – Бүгіндері жаһандық əлемдік дағдарыс туралы көп айтылуда. Ол жайлы, жəне бұл фактордың Қазақстанға əсерін айтсаңыз. – Ең алдымен жаһандық əлемдік дағдарыс бар ма деген сұраққа жауап берейін. Жаһандық əлемдік дағдарыс жоқ. Неге? Осы жылдың басында АҚШ президенті Барак Обама Конгрессте сөйлеген сөзінде «Біз əлемдік дағдарыстың бүкіл зардаптарының бəрін жойдық, біржола дағдарыстан шықтық» деп мəлімдеген болатын. Өйткені, 2014 жылғы экономикалық өсімі 3,6% құрады, бұл əлемдік қарқын 2,1% болатын болса, одан екі есе артық деп айтуға болады. Ал, Қытайдың экономикасына келетін болсақ, Қытайдың экономикасының өсу қарқыны 7%-дан астам. Ендеше дүниежүзілік орта есеппен алғанда 3 есе артық. Үндістанның экономикалық өсімі 2014 жылы 6% көрсетіп отыр. Басқа да мемлекеттерді, əсіресе Шығыс Азия елдерін алатын болсақ, олардың да өсімі 3-4%-дан кем емес. Қазақстанның өзінің экономикасы 2014 жылғы экономикалық өсім көрсеткіші 4,3% құрады. Сөйтіп, қайдағы жаһандық немесе əлемдік дағдарыс дейміз, егер де Қытай өсім беріп жатса, Америка, Үндістан, Қазақстанның өзі өсім беріп жатса, қайдағы жаһандық, жаһандық деген жаппай барлық елдерде немесе орта есеппен алғанда дүниежүзілік көрсеткіш төмендесе соны жаппай деп айтуға болады. Ал дағдарыс бар ма, бар. Дағдарыс, бірінші кезекте Еуропалық Одақта. Еуропалық Одақтың өзінің ішкі шиеленістері бар, ішкі шешілмеген мəселелері бар. – Сонда Еуропада қазір не болып жатыр? – Бірінші мəселе, Греция, Португалия, Италия, Испания сияқты елдердің еуропалық ұстанымдарын бұзу, ережелерін сақтамау нəтижесінде, əсіресе бюджеттік талапты ескермеуінен экономикасы кейін тартып жатыр.
МЕЦЕНАТТАРДЫҢ КӨМЕГІН ПАЙДАЛАНУ ҚАЖЕТ Бүгінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы 880 елді-мекендегі жұрағат үшін 360 пошта нысаны жұмыс істейді. Онда 500-ден астам пошта жеткізушісі қызмет етеді. Аймақта Созақ ауданынан басқа жерлердің барлығына дерлік газет-журналдар дер кезінде жеткізіліп тұрады. Облыстың орталығы болса да Шымкенттегі көпқабатты үйлердің есіктеріне орнатылған «домофон» қондырғылары пəтерлерге кіруге əжептеуір кедергі тудырып, белгілі мекенжай бойынша баспасөзді жеткізуге тосқауыл болатынын да жасыруға болмайды.
Ел тұтастығы жолындағы
жолға қоятынын, өйткені техника дамыған мына заманда газеттегі жаңалықтармен жұрт ол жарыққа шыққан күннен кейін-ақ танысуы тиістігін баса айтты. «Южный Казахстан» газеті бас редакторының орынбасары К. Исмайлов елді-мекендердегі почтальондардың еңбекақысының тым аздығын (19 мың теңге) мəселе етіп көтерді. Бұған басқарма төрағасы Б. Мусин акционерлік қоғамның онсыз да газеттерді жеткізу жөнінен 3 млрд. теңге шығында отырғанын, яғни почтальондардың еңбекақысын көтеру қисынға келмейтінін, қиындықтан шығар жол қоғамдық почтальондардың қызметін пайдалану керектігін мəлімдеді. Яғни, ол ауыл дүкендерімен келісіп, газеттерді сол жердегі сатушылар арқылы тарату қажет деген мəлімдеме айтты. Сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан облысы
КҮРЕСКЕР ТҰЛҒА
Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі Ғылым комитеті Мемлекет тарихы институты Қазақстан Республикасы Ұлттық Академиялық кітапханасы Жас тарихшылардың республикалық қауымдастығының ұйымдастыруымен ҚР Ұлттық академиялық кітапханада 2015 жылдың 11 наурыз күні көрнекті мемлекет жəне қоғам қайраткері Жұмабек Ахметұлы Тəшеневтің туғанына 100 жылдығына арналған «ЕЛ ТҰТАСТЫҒЫ ЖОЛЫНДАҒЫ КҮРЕСКЕР ТҰЛҒА» атты республикалық ғылыми-тəжірибелік конференция болып өтті. Конференция мақсаты: Кеңестік кезеңдегі ұлт қайраткерлерінің еңбегін зерделеу мəселелері; тəуелсіздікті нығайту, елдік, мемлекеттілік жəне жалпыұлттық тұтастықты сақтау идеясын насихаттау; ұлттық тарихтағы айтулы тұлғалардың өмірін өнеге ете отырып, жас ұрпақты жаңа қазақстандық патриотизм бағытымен тəрбиелеуге жұмылдыру болды. Конференция барысында көтерілген негізгі бағыттары: XX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстанға қатысты кеңестік саясат жəне оның мəселелері, Жұмабек Тəшенев - кеңестік дəуірдегі қазақтың көрнекті мемлекет қайраткері,
ел тұтастығын қорғаудағы тұлға ерлігі ұрпаққа өнеге, азаматтың жарқын бейнесі мен есімі халық жадында. Конференцияға қатысқан қоғам қайраткерлері мен ғалымлар, тарихшылар, экономистер, студенттер Жұмабек Тəшеневтің тұлғасын жан-жақты аша білді. Ақын, «Алаш» халықаралық сыйлығының лауреаты Серік ТҰРҒЫМБЕКҰЛЫ Қазақ халқының қаһарман тұлғасы жайында естелік айтты. Мемлекет жəне қоғам қайраткері, ҰОС-ның ардагері Сағындық Жүнісұлы КЕНЖЕБАЕВ өз дəуірінің ірі тұлғасын еске алды. ҚР БҒМ ҒК Экономика институтының Астанадағы филиалының директоры, э.ғ.к., профессор, Жангелді Ерденұлы ШЫМШЫҚОВ өз баяндамасында Жұмабек Тəшеновтың 50- ші жəне одан кейінгі мақалаларын қарастыра келіп, ол кісінің экономикалық ұстанымы – оның таза тауарлық, ақшалық тетіктерге сүйенген экономикалық сауатты ұстанымда болғанын көрсетеді. Жұмабек Тəшеновтың мол ғылыми мұрасы əле де толық зерттеліп, зерделеніп, бүгінгі ұрпаққа ұсынылуға тиісті. (Ж. Тəшенев туралы мақаланы 2-беттен оқи аласыздар).
Бұл туралы «Алтын Орда» бизнес орталығында өткен дөңгелек үстелде «Қазпочта» АҚ ОҚОФ директоры Ермек Əжиев айтты. Жиынды «Егемен Қазақстан» АҚ МК, «Казахстанская правда» АҚ МК жəне «Қазпочта» АҚ ОҚО филиалы ұйымдастырды. Оған «Қазпочта» АҚ басқарма төрағасы Бағдат Мусин мен Оңтүстік Қазақстан облысы əкімінің орынбасары Ербол Садыр қатысты. «Қазпочтаның» Алматы, Жамбыл жəне Қызылорда облыстарындағы филиал басшылары, облыстық газеттердің бас редакторлары, жазылымдарды мекенжайға жеткізетін жауапты мекемелердің өкілдері өзара пікір алмасқан іс-шарада газеттерді таратудағы өзекті мəселелердің өзегін тарқатудың жолдары айтылды. Мəселен, Бағдат Мусин автовокзалдар маңынан пошта бөлімшелерін ашу қажеттігін, сөйтіп ондағы қызметкерлер автобус жүргізушілері арқылы газеттерді ауылдағы ағайынға жөнелтіп отыру керектігін алға тартты. Өз кезегінде бұл ауылды жерлерге басылымдардың дер кезінде жетуін
əкімінің орынбасары Ербол Садыр Шымкенттегі көпқабатты үйлердегі «домофондар» газеттерді тиісті пəтерге жеткізуге қолбайлау болып жатса, ондағы үйлерге пошта жəшігін орнатудың маңызы зор екенін айтып, күн тəртібіндегі мəселеге бейжай қарамайтынын көрсетті. Бірақ ол пошта жəшіктерін орнату үшін қазынадан арнайы қаржы қаралмайтынын, сондықтан мəселені демеушілік жолмен яғни жергілікті меценеттар мен мекемені пайдаланып шешуге болатынын айтып өтті. Иə, бірді-екілі қайырымдылық жұмыстарын сүйіншілей жеткізуден жалықпайтын, ісі өрге басқан кейбір кəсіпкерлер облыс əкімінің орынбасары көтерген бұл бастаманы қолдап, игі іс тындырса, мұрттарын балта шаппайтыны айдан анық. Өз кезегінде біз жоғарыда сөз болған мəселелердің оң шешімін табуын жолға қоюда «Қазпочта» АҚ ОҚО филиалының директоры қызметіне кіріскеніне көп уақыт өте қоймаған Ермек Əжиевтің іскерлік қабілетінің толық жететініне сенім артамыз. «Əділет» - ақпарат».
Екінші мəселе жəне негізгі мəселе – саяси фактор. Мəселен, Украина мен Ресейдің арасындағы кикілжің. Ол кикілжің осыдан бір жыл бұрын Қырымды жаулап алу, тартып алу, Ресейдің аннексия жасауынан басталды. Ресей аннексиямен ғана тоқталған жоқ. Донбасс, Донецк жəне Луганск облыстарында яғни, шығыс Ресеймен шекаралас екі облыста сепаратистік қозғалыстар тудырды, сөйтіп сепаратистік бөлінушілік немесе Украинаның бір бөлшегін Ресейге қосып алу саясаты басталды. Сол кездегі Ресейдегі Жириновский, Лимонов сияқтылардың Украина ғана емес Қазақстанның да солтүстік жері біздікі деген даурықпа əңгімелері естеріңізде болар. Бұл жерде саяси текетірестің нəтижесінде Батыс Еуропа санкцияларын Ресейге жасады, Ресей өз тарапынан санкциялар жасады, сөйтіп екі экономика бір-бірімен сүзісіп жатыр деп айтуға болады. Ал, сүзіскен екі экономикадан екі жақ та ұтылып жатыр. Соңғы есеп бойынша Еуропалық одақ 21 миллиард евроға зардап шеккен, олардың есебінше Ресей де соншалықты зардап шегуге тиісті. Соның нəтижесінде Ресейдің экономикасы 0-дің айналасында тежелді, Еуропалық одақ ол да 0-дің айналасында. Еуропада екі себеп бар: бірінші себеп – ішкі себептер Греция, Португалияға байланысты деп бағана айтып өттім. Жəне екінші себеп – саяси себеп. Ресеймен қарым-қатынастың үзілуі, олардан келетін шикізат шектеліп жатыр, санкцияларға байланысты Еуропадан келетін тауарлар Ресейге өтпей, эмбарго қойып жатыр. Польшаның өзі зардап шегіп, қаншама фермерлері наразылық көрсетіп, көшеге шығып кетті. Өйткені, барлық өнімін Ресейге өткізіп жатқан ел енді санкцияға байланысты өткізе алмайды. Міне, осының нəтижесінде экономика екі саяси фактор негізінде сүзісіп отыр. Ал бұны дүниежүзілік дағдарыс болып жатыр деп айту экономика ғылымына, экономикалық теорияға қиянат жасау деген сөз. Себебі экономикалық дағдарыстар бірінші кезекте өзінің заңдылығымен келеді. Өзінің төрт фазасы болады: өрлеу, құлдырау, тоқырау, ояну, одан кейін қайтадан өрлеу. Құлдырау, өрлеу кезіндегі жиналған қаражатты қайда жұмсауды анықтап алу қажет. Ол қаражатты ғылымға, инфрақұрылымға, жолға т.б. салу керек. Бірақ, "жаздан кейін күз келеді" демекші, қыстан кейін көктем шығады, ал кез келген тоқыраудан кейін ояну басталады. Міне, сол ояну кезіне дайындық ретінде көп салаларды қамту керек. (Жалғасы 2-бетте).
Президенттікке кандидаттар саны 21 адамға жетті
ТҰЛҒА
¦ÄIËÅÒ
қылықтарының екпінімен Никита Хрущев: «мемлекеттің халық шаруашылығын аймақтық басқарудың мезгілі жетті ... келешекте ркспубликалар арасындағы шекаралар жойылады ... бұл Ақмоламен істі аяқтау керек» деп мəлімдеді. Соңғысы кейіннен өзі Целиноград қаласы деп аты ауыстырылған Ақмола жайында болатын. Əрі қарай Н.Хрущев жиналыста «бір кейінге қалдыруға болмайтын мəселе бар, республика жерінің ауданы жайында. Осы мəселе бойынша біз Қонаев жолдаспен жəне облыс басшыларымен пікір алмастық. Олар біздің ұсынысымызды қолдап отыр. Енді, Жұмабек Ахметұлы (авт. еск. Сол
Сонымен қатар академик Манаш Қозыбаев «... Ж.Тəшенев жəне басқа тұлғалар Қазақстан аумағында ядролық сынақтарға қарсы шығып, өктемдік құрбандарына айналды» деп көрсеткен [6]. Егер Солтүстік Қазақстанның бес облысын сақтап қалу мəнін қазіргі əлеуметтік-экономикалық шынайылықтардың призмасы арқылы қарастырсақ, онда оның республикамыз үшін ролі күмəнсіз. Тəшенев қорғап қалған аумақтың жалпы ауданы орта есеппен Қазақстанның барлық территориясының бестен бір бөлігі, яғни 565,4 мың шаршы км. немесе 3,7 млн. адам (1999 ж. санақ нəтижесі бойынша) тұратын
«КІСЕНДЕГІ ЖОЛБАРЫС» Ж. ТƏШЕНЕВТІҢ ҚАЗАҚСТАН ТƏУЕЛСІЗДІГІ ТАРИХЫНДАҒЫ БАТЫРЛЫҚ РОЛІ
Б
із кей кезде уақыттан, оның бізге дейінгілерді қоршағанның барлығына оралмайтын жəне ұстатпайтын есебінен қорқамыз. Дегенмен уақыт өз елін мақтан еткен жəне Тəуелсіздіктің қайнарында тұрган батыр тұлғалар туралы естелікке билік ете алмайды. Ежелден қазақ халқы ұлы тұлғалардан кем болмаған. Бірақ еліміздің тарихында ерекше орын алатын ол əрине өз елін ұлы шайқастар мен аласапыран кездерде басқарып, дұрыс бағыт көрсеткен тұлғалар. Жыл өткен сайын ұрпақтары ризашылықпен көне архивтік жазуларды парақтай отырып немесе ауыздан-ауызға айтып қаһармандардың өмірімен байланысты тарихи мұраны қалпына келтіруде. Қазіргі Қазақстанның сондай ұлы тарихи тұлғалардың бірі Жұмабек Ахметұлы Тəшенев болып табылады. Ол 1960 жылы [1-2] сол кездегі Тың өлкені (Солтүстік Қазқстанның 5 облысы) көрші Ресей Федерациясына тапсырылуына жол бермей Қазақстанның қазіргі территориясының тұтастығын сақтап қалған. Əрине есесіне ССР Одағының билік шыңындағы бақталастары оны атқарып отырған Одақтық дəрежедегі мемлекеттік жоғарғы міндетінен облыстық масштабтағы қатардағы орынбасар дəрежесіне дейін төмендетеді. Тірі кезінде ел арасында оның «кісендегі жолбарыс» деп аталуы да бекер емес. Жұмабек Тəшеневтің Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Төрағасы (19551960 жж.) Министрлер Кеңесінің Төрағасы ретінде (1960-1961 жж.) қызмет еткен жылдары туған елі үшін тарихи маңызды көптеген іс атқарып үлгерді. Оның ішінде: - оның ұсынысы бойынша тарихи басылымды бірден жалпы дүниежүзілік дəрежеге шығаратын Мұхтар Əуезовтың «Абай жолы» романы Бүкілодақтық Лениндік сыйлығына ұсынылды; - ондаған талантты ұлты қазақ жастарын үкіметтік аппаратқа тартып, республикадағы басқарушы орындарға ұлттық кадрлардың тағайындалуы мен тəрбиеленуін қамтамасыз етті; - 1930-50 жылдардағы саяси репрессия құрбандарының ақталуы бойынша Республикалық комиссияның қызметіне үлкен үлес қосты; - еңбек сіңірген еңбекшілерді: күріш өсіруші Ыбырай Жақаев пен қойшы Жазылбек Қуанышбековтерді ерен еңбектері үшін екі рет Социалистік Еңбек Ері атануларына қол жеткізді; - СССР Қорғаныс Министрлігі басшылығының алдында бірнеше рет Ұлы Отан соғысының атақты қатысушылары Рақымжан Қошқарбаев пен Бауыржан Момышұлына «Кеңес Одағының батыры» деген лайықты атағын беру туралы мəселені алға қойды; - ұлттық мəдениетті барынша қолдады, оған мысал: 1960 жылы Алматының ортасындағы барлық 120 пəтер ҚазССР-ң белгілі мəдениет жəне өнер қайраткерлеріне үлестірілді; 1958 жылы Мəскеуде өткен Қазақстан мəдениетінің онкүндігінде «СССР Халық əртісі» мəртебелі атағын бірден республиканың алты еңбек сіңірген қызметкерлеріне тағайындалуына қол жеткізді; - 1958 жылы қазақ тіліндегі республикалық газеттердің («Социалистік Қазақстан», «Қазақ əдебиеті» жəне т.б. газеттер) жабылуына Мəскеуден əрекет еткендердің ұсынысына ашық түрде қарсы шықты. [3]. 1953 жылы қыркүйек айында Никита Хрущев ЦК КПСС бірінші хатшысы болып сайланады, ал 1958 жылы оның жеке-дара билікке келуі сонымен қоса СССР Министрлер Кеңесінің Төрағасы міндетімен аяқталды. 1960 жылы онда СССР-ң алып территориясының «шексіз» иесі «халықтар көсемінің» барлық атрибуттары болды. Келесі авантюристік шешімдер мен бейбастық
кезде ҚазССР Миннистрлер Кеңесінің Төрағасы болып табылады), осы мəселе жайында мен сіздің пікіріңізді тыңдасам деп едім». Дəл осы кезде осыған дейін ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президиумінің Төрағасы міндетінде қызмет еткен Жұмабек Тəшенев бас хатшы Никита Хрущевтің империялық талпынысы пайдасында Қазақстан картасын сөгіп Қазақстанның бес облысын көрші республикаға беруге ашық түрде қарсы шықты. Тəшеневтің Хрущевке айтылған келесі жауабы тарихи қанатты сөздер болып қалды: «Мен Ақмолада туғанмын. Он екі жыл Солтүстік Қазақстанда жұмыс істедім. Менің ата-анам мен олардың əке-шешелері жəне біздің барлық ата-бабаларымыз осы жерде жерленген. Енді сіз сол жерді Ресейге бермекпісіз? Жолдастар, ойланыңыздар, қай қазақ бұнымен келіспек?! Ойланыңыздар жолдастар! Мысалға мен бұл мəселенің қарастырылуына ғана емес, тіпті қойылуына мүлде қарсымын!». Ондай қарсыластық күтпеген Хрущев тек қана кешкі ойланғаннан таңертең ойланған тиімдірек деп айтты, себебі жиналыс Ақмолада кешке өткізілген болатын. Таңертең ол Шортанды ауданының орталығына демалуға кетеді, ал бір айдан соң Ж.Тəшеневті оның жоғарғы лауазымынан босатып, Шымкенттің (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы) Облисполкомы төрағасының орынбасары етіп жіберді [4]. асында болғандардың айтуынша, тек осы үшін ғана Никита Хрущев үреймен өзінің «тың эпопеялары» империялық пиғылы бойынша СССР-дің географиялық картасын қайта пішу ойсыз жəне сандырақ идеясынан бас тартты. Бір жыл бұрын ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президиумінің Төрағасы міндетіндегі сəтті қызметінен кейін ҚазКСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы міндетіне ол өзі ұсынған «Өз адамы» деп есептеген Тəшенев қазақтардың атынан «орталықтың» қалауына қарсы шығып отырғанда, барлық халықтың мүмкін болатын қарсылығы жөнінде не айтуға болады. Мүмкін сондықтан кейіннен жиырма жылдай Қазақстан территориясынан
немесе ел тұрғындарының төрттен бір бөлігі тұратын аумақты құрайды. Соның арқасында Қазақстан Солтүстік Американың (АҚШ-ң солтүстігі мен Канада), Еуропада (Франция, Украина, Ресейдің оңтүстігі), оңтүстік жартышарда (Əсіресе Аргентина мен Австралия) сияқты жерлерді өзіне қосатын бидай белдеуіне кірді жəне ірі бидай мəдениетін өндірушілер құрамына кірді. Жыл сайын біз батыр туралы естелікті қадірлейміз, тарихи игілікті зерттей келе жаңа дүниелер табамыз, уақыт қатпарынан тазалаймыз. Осылайша, 2009 жылдың 22 желтоқсанынан Астана қаласының ономастикалық комиссиясы отырысы хаттамасының 8 тармағына сəйкес қабылданған шешім бойынша: Астанадағы аттас көшедегі тұрғын аншлагтарында жəне ғимараттарда Жұмабек Тəшеневтің аты өзгертілсін. Сонымен қоса көрнекті қайраткер тегінің тарихи дұрыс жазылуы қалыптастырылуда. аяу Шығыстағы (сектор Газа), бұрынғы совет кеңістігіндегі (Нагорный Карабах, Приднестровье, Крым аралы) жəне басқаларындағы дүниежүзі тарихындағы үздіксіз аймақтық геосаяси даулардың есебімен Қазақстан тəуелсіздігі құрылуының əрбір онжылдығы сайын көрнекті мемлекеттік қызметкер Жұмабек Тəшеневтің аңызға айналған ерлігі қымбат əрі бағалы болып келеді. Биыл магистрант Д.С.Жаналиеваның мемлекеттік тілдегі «Ж.Тəшенев. қоғамдық-саяси қызметі» тақырыбында диссертациялық қорғау өтті (мамандық: 6N0203) [7]. Осыған орай Ж.Тəшенев мұрасына терең ғылыми-зерттеу жұмыстарын өткізіп, мемлекеттің қазіргі тарихына алынған ғылыми нəтижелерді қосу маңызды. Қазақстанның өскелең ұрпағы, сонымен қатар басқарушылар мен мемлекеттік қызметкерлердің жаңа кадрлары «Туған жерім үшін өмірімді құрбан етуге дайынмын» деп ұрпақтарына ғибрат айтқан Ж.Тəшеневтің шексіз адалдығы мен патриоттығынан үлгі алуға міндетті. Е. А. ҚАБЫЛДА, Астана қаласы
«орталық» байырғы жерлердің ең дəмді кесектерін үзіп алу талпынысына ұшыраған жоқ. «Казахстанская правда» газетіндегі «Сіз бізге қарсы емес, сіз - өзіңіз үшін» мақаласында академик Б. Ермуханов «... 60-ы жылдардың басында Мəскеудің бастамасымен Қазақстанның бес солтүстік облысы кіретін Тың аймақтың көмегімен аймақты тікелей орталыққа бағындыратын, іс жүзінде қазақ жерлерін шеттететін республика территориясы тұтастығына шынайы қатер төнді. Бақытымызға қарай Хрущевтің ұсынысына батыл қарсы шыққан қайратты басқарушы – ҚазССР Министрлер Кеңесінің төрағасы Ж.Тəшенев табылды. Көпірмелі ниет сəттілікпен аяқталмады. Украинаға сыйға тартылған Қырым мысалындай, өкінішке қарай Ж.Тəшеневтің теңдесі жоқ əрекетін бағалауға болатын еңбектері тиісті көрініс таппады.
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі Астана қ. Мемлекеттік архивінің материалдары. №1-4 істер, 520 фонд. 1. Тұяқбай Ж. Мақала «Халық үшін жан пида» «Арқа ажары». Ақмола: 1995 ж. 2. Асанов К. «Сказ о закованном тигре». А.: «Үш қиян», 2004ж. 24-25 б. 3. Елеусизов М. Мақала «Незабываемые встречи» ж.«Жұлдыз» 1998ж. №4. 4. Ермуханов Б. мақала «Вы не против нас, вы — за себя», «Казахстанская правда» газеті, 15 ақпан 1995 жыл. 5. Козыбаев М. мақала «Факт — аргумент истории», «Казахстанская правда» газеті 1990 жылғы 12 қаңтардан. 6. Еуразия Ұлттық университетінің диссертациялық жұмыстар архиві. Жаналиев Д.С. «Жұмабек Тəшеневтің қоғамдықсаяси қызметі». Астана: 2010 год, стр. 87.
Қ
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Т
Экономикамызды əртараптандырсақ, мұнайға деген тəуелділік болмас еді
№10 (215) 13.03.2015 жыл
2
Жангелді ШЫМШЫҚОВ, Экономика институтының Астанадағы филиалының директоры:
ҚАЗАҚСТАН АЛДАҒЫ ҚИЫНДЫҚТАРҒА ДАЙЫН БОЛУЫ КЕРЕК (Соңы. Басы 1-бетте). – Дағдарыстың Қазақстанға əсері болмауы үшін сіздіңше қандай алғышарттар жасалды? – Елбасы біздің экономикамызда дағдарысқа жол бермеу үшін «Нұрлы жол» бағдарламасын ұсынды. Ол дəл осы сценарийге, жағдайға, талапқа сəйкес келеді. Біз қазіргі саяси фактордан, құлдыраған экономикамыздан ертең ояну фазасына дайындық ретінде жолдарды саламыз, инфрақұрылым жасаймыз, яғни «Нұрлы жол» бағдарламасын жүзеге асырамыз. Біздің экономикамызға оралатын болсақ, жоғарыда айтып өттім, 2014 жылы 4,3% көрсеткішін көрсеттік. Ал 2004 – 2014 жылдар аралығында орта есеппен алғанда біздің көрсеткішіміз 6,6%. Ішкі жəне жалпы өнімнің көрсеткіші орташа қарқынмен осы 6,6%, ал былтырғы көрсеткіш – 4,3%. Егер де дүниежүзілік көрсеткіш 2,1% болатын болса онда біздің көрсеткіш одан екі есе артық. Ендеше, ешқандай дағдарыс жоқ. Алайда, біз 2015 жылдың 1-ші қаңтарынан бері Ресеймен бір одаққа кірдік. Ал, Ресейдің экономикалық жағдайы өте қиын. Бұл қиындық Украинаның айналасындағы мəселеден, Еуропамен текетірестен туып отыр. Осы текетірестен Ресей қатты ұтылуда. Долларға, еуроға шаққанда рубль мүлдем құнсызданды. Оның үстіне АҚШ бар, ОПЕК бар, барлығы айналып келгенде мұнайдың бағасын төмендетті, ал ол тағы Ресейге соққы болды. – Əлемде мұнайдың бағасы едəуір төмендеді. Мұның арты неге соқтыруы мүмкін? – Жалпы əуелдегі мұнайдың бағасын төмендету неден басталды? Оның себебі мынау – АҚШ пен Канада да мұнайды өндірудің жаңа технологиясын ойлап тапқан. АҚШ сланстық қабаттардан, ал Канада битумдық тастардан мұнай өндіре бастады. АҚШ-қа сланстық қабаттардан мұнай өндіру өте қымбатқа түседі. Оның өнімділігі мұнайдың барелі 50 доллардан асқан уақытта ғана тиімді бола бастайды. Ал, 50 доллар деңгейінде болса, онда ондай кəсіпорындар жабылады. Ал, Канадалық битумдық мұнай кендері қазіргі жаңа технологиялар бойынша барреліне 20 долларға шыдап бере алады. Сондықтан да Араб əмірліктері, ОПЕК пен оның айналасындағы ұйымдар, Кувейт бар барлығы бірігіп, жаңа технологиялармен игерілетін мұнай кендерін құлату үшін əдейі мұнай өндірудің көлемін ұлғайтты. Мұнай неғұрлым көбірек өндірілсе, соғұрлым оның бағасы түседі. Олар слансті құлату үшін мұнай бағасын бірінші кезекте 50-60 долларға дейін түсіру керек еді. 60 долларға түсіргеннің өзінде АҚШ-та отыз шақты кеніштер жабылып қалды. Өйткені, ол тиімсіз болатын болды. Міне басқа жағдайда, АҚШ протекционист ретінде ОПЕК-ке қарсы əрекет жасайтын еді. Бірақ, АҚШ үндемей қарап отыр. Сланс кеніштері тоқтағанда АҚШ-тың екінші мүддесі – Ресейді құлату болды. Баяғыда СССР-ді құлату үшін ОПЕК-пен біріккен АҚШ мұнайдың бағасын 9 долларға түсірген. Соның салдарынан Кеңес Одағының бюджеті тоқырауға ұшыраған. Оның алдында Кеңес Одағында араққа қарсы күрес жүріп, не арақтан түсетін пайда жоқ, не мұнайдан келетін кіріс жоқ бюджет құлдырап, Горбачев алақан жайып кредит сұрап кеткен еді. Одан кейін Кеңес Одағы күйреді. Сол сияқты осы жолы да Ресейді тізе бүктіру үшін қаншама кəсіпорын жабылып жатса да, АҚШ ОПЕК-ке ештеңе демей көніп отыр. Соның нəтижесінде мұнай бағасы түсіп, Ресей бюджеті құлдырады. Өйткені, үш жылдық бюджетті құрған кезде мұнай бағасы 90-100 доллардан түседі деп жоспарланған болатын. – Қазақстан да мұнайға тəуелді ел екені жасырын емес. Экономикамызды ұстап тұру үшін не жасалуы керек? – "Мұнай лағнеті" деген сөз бар. Мұнайы ғана бар ел сонымен ғана күн көреді, өнеркəсіпті, ауылшаруашылықты да дамытпайды, ақшасының арқасында басқанын бəрін сатып алам деп ойлайды, халық дұрыс кəсіппен де айналыспайды, жұмыс та істегісі келмейді, енжар, жалқау, жатып ішер, еріншек боп қалыптасады. Міне осыны "Мұнай лағнеті" деп айтамыз. Кез келген мемлекет одан арылу қажет. Мысалы, "Голландия ауруы" мұнайдан болған еді. Бірақ, ақыры олар жеңіп шықты. Дүниежүзін тек гүлмен, көкөніспен қамтамасыз етті. Міне, байқасаңыз олар мұнаймен қатар басқа да өнеркəсіп салаларын игерді. Ал Қазақстанда бұрын бүкіл өнімнің ішінде ауылшаруашылығынан түсетін түсім 34% болатын. Бүгінгі күні тек 4-5% ғана. Мұнайдан кіріс бұрын 8% маңайында болса, қазір 38%. Мұнай өндіру үсті үстіне өсіп жатыр, ал басқа салаларды дамыту қолға алынбай жатыр. Қазір экономикамызды əртараптандыру, дефирсификациялау қажет. Егер біз экономикамызды əртараптандырсақ, мұнайға деген тəуелділік болмас еді. Мұнайдың бағасының төмендеуіне байланысты, доллар мен еуроның курсы теңгеге қарағанда өсуіне қатысты жуық арада девальвация жасау қажет. Девальвация жасамасақ, онда біздің жағдай қиындайды. Қашанғы Ұлттық банктің есебінен айырманы жабамыз. Доллар 185 емес 200 теңгеге баруы мүмкін.
– Биыл 2015 жылғы бюджетті қайта қарауға тура келді. Неге деп ойлайсыз? – 2015 жылғы бюджетте мұнайдың барелі 90 пайыз болады, одан осыншама түсім түседі деп жоспарланды. Əлеуметтік салаға, ғылымға, білімге осындай ақша бөлінеді деп дайындалды. Қазір мұнай екі есе арзандады, ендеше бюджетке түсетін түсім да екі есе азаяды. Сондықтан бюджетті қайта қарадық. Экономикалық өсім Ресейдегі бүгіндері қалыптасқан жағдайға да байланысты. Ал біз Ресеймен бір одаққа кірдік. Біз Ресеймен бір арбаға жегілдік, олардың көрген қысымын біз де көріп отырмыз. Ресеймен одақтас болған кезде экономикалық жағынан олармен интеграцияланудың шектеулі екенін есепке алған жоқпыз. Интеграция дегеніміз əр түрлі өнім өндіретін, бір-бірімен сабақтас экономикаларға жарамды. Ал бір-бірімен бəсекелес елдерге интеграциялану өте қиын. Ресеймен біз тек қана бəсекелеспіз, олар да мұнай, біз де мұнай, олар да ет біз де ет, олар да бидай, біз де бидай өндіреміз. Біз көлік өндірісін дамытамыз деп отырмыз. Бірақ, соңғы үш айдың ішінде қазақстандықтар 50 мың автокөлікті арзан бағаға Ресейден сатып алып келді. Олар да бəрі арзандағанын білесіз. Осыған байланысты өз автокөлігіміз өтпейді, тіпті диллерлер өткізе алмай жатыр. Ресейде жанар-жағар май да арзан, шекара ашық, бір одақ болғасын бізге келіп жатыр. Отандық жанар-жағар май стансаларының иелері өзінің шығынын есептеп, өз пайдасынан айырыла бастайды. Ет болсын, сүт болсын, басқа да өнімдер болсын отандық өнім бəсекеге қабілетсіз болып келді. Соның нəтижесінде біз əлі де қатты соққы алуымыз мүмкін. Оның барлығы таза экономикалық негізде болып жатқан жоқ. Ол саяси фактордың əсері. Украинаның айналасындағы жағдай, Ресей мен Батыс Еуропа, АҚШ арасындағы текетірестік. Минскідегі қысқа мерзімді бейбіт келісімшарт бəрібір жүзеге аспайды. Себебі екі жақтың да көздеген мақсаты, мүддесі орындалмайды. – Ресейдің Украинаға жүргізіп отырған өктемдік саясаты бүкіл əлем назарында. Осы жөнінде не айтасыз? – Украина өзінің аумақтық тұтастығын қалпына келтіруді ойлайды. Өзінің бұрынғы территориясын қалпына келтіріп, қайта тəуелсіз мемлекет атануды көздейді. Ресейдің мақсаты – Донецкі мен Луганскіні Украинадан Қырым сияқты бөліп тартып алу. ТМД аумағында кім үстемдік ету керек деген мəселеге келсек, 1994 жылы Украина мен Қазақстан бүкіл ядролық қарудың барлығын Ресейге тапсырды. Ал, Ресей Будапештте халықаралық келісімге қол қойды. Ол келісім бойынша қазіргі қалыптасқан ТМД елдерінің шекарасы бұзылмайды. Ешкімнің жеріне қол сұқпаймын деген келісімге Ресей қол қойды. Енді Қырымды аннексиялап жаулап алу арқылы бұл келісімді бұзып отыр. Сонымен бірге Ресей АҚШ, НАТО базаларын ТМД елдеріне қарай кіргізбейміз деп қол қойған. Ал, Украина мен Грузия НАТО-ға кіреміз деген мəлімдеме жасады. – Путин сонда нені көздеп отыр? – Украина ақыры НАТО-ға кірмей қоймайды. Алайда, Путиннің үкімет басына келгенде айтқан сөзі бар. Ол "Ельцин заманында тастарды шашатын кез болған, енді тастарды жинайтын уақыт келді" дейді. Ол тарихта Ресей үкіметін жинаушы ретінде қалғысы келіп отыр. Тағы бір сөзінде "20 ғасырдың ең ұлы трагедиясы – Кеңестер Одағының ыдырауы" деп айтады. Ендеше оның бар арманы толық болмаса да нобайын жасап, одақты қайта тірілту. Ал, біздің Ресеймен одаққа кіруіміз интеграция заңдылықтарына сəйкес келмейді. Біздегі көптеген кəсіпорындар бəсекеге қабілетсіз болса жабылып қалуы керек, қабілетті болса өркендеу керек. Бірақ ол үшін көп уақыт керек. Ендеше біз сол уақытқа дейін көп қиындыққа ұшыраймыз. Бұл жағдай халықтың тұрмысын, əлауқатын төмендететіні сөзсіз. Сондықтан Қазақстан алдағы қиындықтарға дайын
болуы керек. – Қазақстан неліктен долларға тəуелді? – Біз импортпен келетін тауарды сатып алып отырмыз. Ал, сырттан келетін өнім тек доллармен есептеледі. Бір ғана мысал – азық-түліктің 49 пайызын импортпен жабамыз. – Елбасы отандық өнімді алыңдар деп айтты. Отандық өндірісті қалайша дамытамыз? – Оған көп уақыт керек. Экономистер бұл мəселені 1991 жылдан бері көтеріп келе жатырмыз. Мұнайды сатып, Канададан бидай алу жоспарда болды. Ол, əрине, 1994 жылдан бастап отандық ауылшаруашылықтың құлдырауына əкелді. Егер бізде демократия болса, пікірталас болса, ой идеяның бəсекесі болса, ой сұрыпталып озық идея өтетін болса, онда біз баяғыда экономикамызды əртараптандыратын едік, қателіктер жасамайтын едік, ауылшаруашылығын кері тартпайтын едік. – Алда келе жатқан Президент сайлауы туралы не айтасыз? – Сайлау – болашақ қиындықтардың бастамасы. Ол өтіп алғаннан кейін девальвация да болады, шектеу, кесу бəрі де болады. – Теңгенің доллардың алдындағы беделін ұстап тұра аламыз ба? – Мен патриот ретінде доллардан теңге жақсы деп айтар едім. Қытайда юаньді халық ақшасы дейді. Ол елде біздегідей толып жатқан валюта айырбастайтын орындар жоқ, оларда юань бəрін қамтамасыз етеді. Доллар тек шетелге оқуға, демалуға баратын кезде ғана керек оларға. Олар импорт та алмайды, себебі қажетті өнімнің бəрін өздері өндіреді. Сонысымен керісінше өз тауарларымен əлемді қамтамасыз етіп отыр. Ұлттық валюта – экономикамыздың айнасы. Экономикасы тиімді болса, жоғары қарқынмен дамитын болса, əртараптандырылған болса, онда ол елдің валютасы да өте құнды, тұрақты болады. Сондықтан болашақта ұлттық экономиканы əртараптандырып, отандық кəсіпкерлерді қолдап, тиімді экономика құруымыз керек. Ол үшін біз ешкімге жалтақтамауымыз қажет. – Отандық өнімді бəсекеге қабілетті қылу үшін не істеу керек? – Инновация, жаңашылдық керек. Жаңа өнім өндіру ешкім қолданбаған технологияны қолдану, жаңа қызметті енгізу қажет. – Дүниежүзін таңғалдыра алатын неміз бар? – Мысал үшін біздің деликатес – қазықарта, жал-жая, жылқы етін айтар едім. Мемлекеттік бағдарлама жасап, жылқы шаруашылығын дамыта алсақ екен. Жұмабек Тəшеновтің бір еңбегінде 1916 жылы Қазақстанда 4 млн 500 мың бас жылқы болған, ал 1959 жылы 670 000 бас жылқы қалыпты, яғни 8 есеге қысқарған, егер біз жылқы басын 4 миллионға көбейте алсақ, жақсы жетістіктерге жетер едік деп жазылған екен. Бүгінгі күні соны қолға алсақ, жайылым да, жағдай да жетеді. Қазақстаннан Германияға барған адамдар қымызды, шұбатты құрғақ күйінде жасайтын технологиясын ойлап тауып, суға ерітіп ішуді қолға алып жатыр. Қымызды айтпағанда биенің сүтімен-ақ дүниежүзіне шыға аламыз. Биенің сүтінің құрамы ана сүтіне өте жақын, аллергияны жоюға əрекет жасайды. Осы сияқты басқа елдерде өндірмейтін өнімдерді игеруіміз керек. Басқа елдер теледидар шығарады деп біз де жасайтын болсақ, олардай істей алмаймыз. Осыдан үш жыл бұрын планшет өндіреміз деп жасай алмай, оны Қытайдан əкеп Қазақстанда жасалған деп ұятқа қалғанбыз. Осындай масқара болмау үшін отандық өнімді салт-дəстүрімізге сəйкес ұлттық брендті қалыптастыруымыз қажет. Тамақ өнімдерін дамытудың орнына ет комбинаттары жабылып қалды. Олардың кімге зияны тигенін білмеймін... Сұхбатты жүргізген Гүлмира МƏНШƏРІПОВА, Астана қаласындағы арнаулы тілшіміз
¦ÄIËÅÒ
Мұндай үлкен ерлік – үлкен жүректі, Ұлтын, №10 (215) Елін шын сүйген Азаматтың ғана қолынан келетін іс 13.03.2015 жыл
ҮШІНШІ БЕТ
ҰЛТ КӨШБАСШЫСЫ – ҰЛТ ҰСТЫНЫ
3
«Нұр Отан» партиясының алдыңғы күні өткен ХVІ сьезінде іс басындағы Президентіміз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев Президент сайлауына түсуге келісімін берді. Ел тілегі де осы болатын. «Əділет» ұлттық апталығы бүгінгі нөмірінен бастап сайлауда Елбасымыз Н.Назарбаевтың кандидатурасын қолдау мақсатында «Ұлт Көшбасшысы – Ұлт Ұстыны» атты жаңа айдар ашып отыр. Айдар аясында пікір білдіремін деген азаматтар үшін газет беті қашанда дайын. Бүгін еліміздің бас басылымы «Егемен Қазақстан» газетінің басшысы С.Абдрахмановтың, Батыс Қазақстанда тұрып жатқан ақын апамыз А.Бақтыгерееваның, Сидней олимпиадасының чемпионы Е.Ибраимовтардың Ұлт Көшбасшысына арнаған жүрекжарды лебіздерін беріп отырмыз. Сауытбек АБДРАХМАНОВ, «Нұр Отан» партиясы Саяси кеңесінің мүшесі, «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ президенті:
ЕЛ ТІЛЕГІ ЕСКЕРІЛДІ – «Егемен Қазақстанның» 28 ақпан күнгі нөмірінде «Бірінші бағана» айдарының аясында жариялаған мақаламыз «Ел тілегін ескеріңіз, Елбасы!» деп аталған еді. «Нұр Отан» партия-сының ХVІ съезінде сөйлеген сөзінде Нұрсұлтан Назарбаев: «Мен алдағы сайлауға «Нұр Отан» партиясынан президенттікке кандидат ретінде түсуге өзімнің келісімімді беретінім туралы мəлімдеймін» деп жария етті. Ел тілегі ескерілді. Бəрі орынды, бəрі қисынды. Егемендіктің елең-алаңында-ақ «Мен елімнің жолында басымды бəйгеге тіккен адаммын» деген Елбасымыздың – осыдан ширек ғасырға да жетпейтін уақыт бұрын қирандыдан, құландыдан мемлекет құруды бастаған, қоғамды бір формациядан екінші формацияға абайлап ауыстыра алған, өтпелі кезеңнің қиындықтарынан қалжыраған халықты тар жол, тайғақ кешуден өткізіп берген, алты айлап айлық, жылдап зейнетақы ала алмай, талай отбасының еркегі үйде омалып, əйелі ала дорба арқалап, бала-шаға асыраумен есеңгірей жаздаған елдің еңсесін көтеріп, бойын тіктеп, ойын жұптап берген, өзі басқарған жас мемлекетін əлемге əуелі танытқан, одан кейін мойындатқан, бара-бара құрметтеткен, сол арқылы өзін де дүйім дүниеге құрметті еткен, жаһанды жайлаған дағдарыстардан елін бір емес, бірнеше рет алып шыққан, қазір де алдан тосар ауыртпалықтардан аман-есен өтудің жолын нақты көрсеткен Азаматтың басқаша шешім қабылдауы мүмкін де емес еді. Өйткені, Назарбаевтың бүкіл өмірі, бар білімі мен білігі, бар қабілеті мен қажыры өзінің халқына, тағы да халқына, тек қана халқына арналғанын біз бұрын да айтқанбыз, бүгін де айтамыз. Сайлау – сынақ. Осылай дегенде біраз жұрт сайлау дауысқа түсетін кандидаттар үшін сынақ болатынын алдымен айтады. Бұл – мəселенің бергі жағы. Арғы жағы – кез келген сайлаудың, əсіресе президенттік сайлаудың алдымен елге, елдікке сынақ екендігі. Бүкіл əлем алдында абыройы асқақ азаматымызды қаншалықты ардақтай алатынымыз, басымыздағы бақты қаншалықты бағалай білетініміз сынға түседі мұндай сайлауда. Елдік сынында тағы да абырой биігінен табылайық, ағайын. Астана қаласы Ақұштап БАҚТЫГЕРЕЕВА, ақын, халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты:
ЕЛГЕ КИЕ, ХАЛҚЫНА ИЕ – Кеңес Одағы күйреп жатқан кешегі тарихтың сын кезеңінде-ақ біздің халық өзінің Тұңғыш Президентін – Елбасын жазбай танып, сайлап алғанда бір қуанып едік, енді сондай қуанышқа тағы ортақтасуға келдік. Елге кие, халқына ие болатын азамат кез келген кезде туа бермейді. Ол бақыт кез келгеннің маңдайына жазылмайды. Ар жүгін, елдің сенімін арқалайтын, халықтың келешегі үшін жан пида өмір кешетін, ұлты алдындағы борышын орындайтын перзенттің Нұрсұлтан Назарбаев екендігін күні бүгінге дейін көрдік, білдік, соны енді əлемге қайта мақтан етіп, айта келдік. Қазақ даласының ғана емес, бүкіл əлемнiң аузында «Нұрсұлтан – Қазақстан, Қазақстан – Нұрсұлтан» деген ұғым бар. Мен əйелдің борышы бесікті тербету, төл шаңырағын сақтау деп санап, саясатқа араласпай, өзімнің үш баламды өсіріп, бес немеремнің бесігін тербетіп, өлеңімді жазып жүре бердім. Бірақ əйелдің мойнында ертеңгі болашақты, жас ұрпақты тəрбиелеу міндеті бар. Астанаға келіп, салтанат пен сəулетті сарайларды, шат-шадыман өмірді көрдім. Өңірлерде де осы көрініс орнығуда. Ауыл-аймақта еңселі əлеуметтік нысандар бой көтеруде. Жаңа мектептерде заманауи білім алып жатқан «Мəңгілік елдің» ұландарын көремін де, қуанышқа бөленемін! Бұлардың бəрі «Нұр Отан» партиясының пəрменді істері екендігін білемін. Осыған орай Елбасы Төрағасы болып табылатын «Нұр Отанға» мүше болуды қалап, келіп отырмын! Өйткені Елбасымның партиясы – менің партиям! Орал қаласы Ермахан ИБРАИМОВ, Сидней Олимпиадасының чемпионы:
ЕЛБАСЫНЫ ӘРКЕЗ ҚОЛДАЙМЫЗ! – Тəуелсіздік алғалы бері Қазақстан Республикасының Президенті ретінде елімізді Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев басқарып келе жатыр. Құдайға шүкір, Қазақстан қарқынды түрде дамып келеді. Оны тек қазақстандықтар емес, оны халықаралық қауымдастықтар түгел мойындап отыр. Егер келешекте де осы жолымызды ұстанатын болсақ, біз Елбасыны əркез қолдауымыз қажет. Н.Ə.Назарбаев Қазақстан Республикасының Президенті болсын десек, сəуірдің 26-сы күні бір кісінің баласындай бəріміз сол кісіге дауыс беруіміз керек. Сонда еліміз ары қарай да қарқынды даму үстінде болады деп сенемін. Өздеріңіз білетіндей, мен спорт саласындамын. Сонда байқағаным, Ұлт көшбасшысы еліміздегі спорттың дамуына ерекше көңіл бөліп келеді. Олимпиада чемпиондары мен жүлдегерлерінің сыйақысы, қазіргі дүние жүзіндегі ең жоғары сыйақылардың бірі болып табылады. Қазақстанның спортшылары атынан сіздердің газеттеріңізді пайдалана отырып Елбасына көп-көп рахмет айтқым келеді. Осы жақында, 2012 жылғы Лондон Олимпиадасынан кейін Елбасымыз «Астана» кəсіби спорт клубын құруға пəрмен берді. Клубтың құрылуы – Қазақстан спортының дамуына үлкен үлес қосып жатыр. «Астана арландары», «Астана» атты велоклуб, футбол, авто ралли командалары сияқты мықты-мықты жобалар іске асып, бүгінгі таңда жаңа жеңістерімен қуантуда. Тек қана кəсіби спортшыларды ғана емес, Параолимпиадалық ойындарға қатысатын мүмкіндігі шектеулі жандарға да қолдау көрсетуде. Алдағы уақытта да алған бағытымыздан жаңылмай, еліміздің өркендей бергенін қаласақ, сəуірдің 26-сы күні өтетін сайлауға белсенді түрде қатысып, Нұрсұлтан Əбішұлына бірауыздан дауыс берейік, ағайын! Алматы қаласы
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Кез-келген мемлекет үшін ең маңызды саяси науқан – ел Президентін сайлау. Əлемдегі, еліміздегі қалыптасқан жағдайға байланысты ҚР Президентінің кезектен тыс сайлауы биылғы жылдың 26 сəуіріне белгіленді. Бүгінгі күнге дейін 21 үміткер «ел басқарсам» деген үмітпен ҚР ОСК-на арыз беріпті. Əрине, олардың басым көпшілігінің ойы жұртшылыққа «бір Алмас көрініп» қалу ғана. АҚЫЛБЕК Кешегі өткен съезде Елбасымыз елдегі жағдайды саралай келе «Саяси мəдениетсіз сайлаудың салдарын көптеген елдердің қазіргі ахуалынан бағамдауға болады. Соңғы жылдары кейбір елдердің азаматтары еңбек етуді ұмытты. Наразылық шерулері сəнге айналды. Адамдары митингке шығуға күнделікті жұмысқа барғандай асығатын болды. Сол үшін оларға арандатушылар жалақы төлейтін болды. Сайлау жұртты біріктіретін емес, бауырларды бөлетін, ағайынды араздастырып, өзара қару кезендіретін болды. Көшедегі қарабайыр саясатшылдық пен тек сайлаудан сайлауға дейін өмір сүру ақылды елдің жолы емес. Елге қызмет ету үшін емес, мансап үшін билікке ұмтылу да абырой əпермейді. Осы орайда ұлы Абайдың қара сөздерін еске түсіремін. Ол үшінші қара сөзінде былай дейді: «Үш жылға болыс сайланады. Əуелгі жылы «Сені біз сайламадық па» деп елдің бұлданғанымен күн өтеді. Екінші жылы кандидатпен аңдысып күн өтеді. Үшінші жылы сайлауға жақындап қалып, тағы болыс болып қалуға болар ма екен деп күн өтеді. Енді несі қалды?». Сайлау – əншейін сайлау өткізу үшін емес, елді бірлікке шақырып, жұртты еңбекке ұйыту үшін болса, ғанибет. Сондықтан жоғарыда айтылып кеткен төрт мақсатты орындап, содан кейін саяси мəселелерге көшкен жөн. Бұл жолды дүниежүзілік тəжірибе көрсетіп отыр», - деп өз ойын тұжырымдады.
«Адамзаттың бəрін сүй, бауырым деп» Құнанбай қажының құшағынан шығып, Алаштың абызына, онан əрі адамзаттың ақыл-ой алыптарының біріне айналған данышпан Абай осылай дейді. Десе дегендей. Өйткені, адамзаттың түбі бір – атасы Адам ата, анасы Хауа ана. Əр діндегілер əр қалай атағанымен Жаратушымыз бір. Осыны білгендіктен ешкімді бөтенсінбей қабылдайтынымыз рас. Жүрегі жылы, құшағы кең Қазақ, өткен ғасырдағы тарихи топалаңдар тұсында /төңкеріс, соғыс, тың, т.б. А.А./ елімізге ерікті-еріксіз қоныс аударғандарды өзекке теппей, бауырына басты. Қалауымыздан тыс көп диаспоралы елге айналдық. Хакім Абайға жиі жүгінетін Елбасымыз данышпанның сөздерін оқып қана қоймай, айтқандарын іс жүзінде орындап та келеді. Соның бір дəлелі, биыл құрылғанына 20 жыл толып отырған Қазақстан Халқы Ассамблеясы. Ұлт Көшбасшысының осы шешімі, дұрыс саяси шешім екенін Ұлы Мəртебелі Уақыттың өзі дəлелдеп отыр. Кезінде осы Ассамблея туралы жағымсыз əңгіме айтқандар да табылған.
Елбасының ерекше ерлігі Тəуелсіз мемлекеттің негізгі атрибуттары – өз валютасы, Туы, Елтаңбасы, Əнұраны екені баршаға аян. Ең маңыздысы – мемлекеттің шекарасы екенін көп басшылар ескере бермейді. Ал, біздің Елбасымыз Қазақстан шектесетін бес мемлекетпен мемлекеттік шекараны шегендеп алуды Тəуелсіздік алмай тұрып-ақ ойлаған-ды. Құрлық бойынша шектесетін əлемдегі ең ұзын
мемлекеттік шекара қазақ-орыс шекарасы, 7512 шақырым, 800 метр. Алаш ардақтылары большевиктермен арпалыса жүріп белгілеген шекара сызығы. Кешегі Алаш арыстарының бүгінгі ізбасары, Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев бабалар аманатына адалдық танытып, территория тұтастығын бүгінгі күнімізге аман-есен жеткізді. Патша əскерінің табаны тиген жердің бəрін өзінікі санайтын солтүстік көршілеріміздің ішіндегі керауыздар не айтпады, не жазбады десеңізші. Екі мемлекет басшысы қол қойған соң да, РФ Думасының ратификациялауына қарсы болғандар да табылып жатты. Қысқасы, қазақ-орыс мемлекеттік шекарасын ресми бекітіп алу оңайға түскен жоқ. Жиырмадан аса мемлекетпен шектесетін алып Қытаймен шекара айқындау мəселесі ең қиын да ауыр шаруа болғанын көбіміз біле бермейміз. Өзімен шекаралас елдердің бірімен де шекара айқындамаған Қытайды көндірген бір-ақ ел бар. Ол – Қазақстан. Ол - Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев. Ұзындығы 1740 шақырымға созылған қазақ-қытай шекарасы 1999 жылдың 10-наурызында екі жақты ресми бекітілді. Түркіменмен 400 шақырымдық, өзбекпен 2150 шақырымдық, қырғызбен 1050 шақырымдық мемлекеттік шекарамызды белгілеп алдық. Осы ең күрделі мəселенің бəрін айналасы 10-15 жылда шешкен Ұлт Көшбасшысына деген халқының алғысы шексіз. Мұндай үлкен ерлік – үлкен жүректі, Ұлтын, Елін шын сүйген Азаматтың ғана қолынан келетін іс.
Алтын Ордадан Ақ Ордаға дейін немесе мың жылдық арман ...Алтын Орда. Қазақияның түп қазығы. Мемлекетіміздің бастауы. Дəуірлеген шағында Киевті қойып, Мəскеудің өзінен салық жинаған – Алтын Орда. Беу, дариға, дүние-ай! Алауыздық ақырына жетіп, Көк Ордаға айналған – Алтын Орда. Беу, дүние жалған-ай! Азаттықты аңсап, тəуелсіз мемлекет құруға талпынған – Алаш Орда. Беу, арман-ай, арман-ай! Былғарыдан күрте киіп, қайыспен белін қынай буған; салақтаған нагандары қара санын сабалап; адал қазақтан «халық жауын» жасаған қып-қызыл комиссарларға қызмет қылған – Қызыл Орда! Беу, заман-ай, заман-ай! Сары Арқаның төсінен; тəмəм жұртты тамсандырған Астана салып; қазақты бар Əлемге танытқан; жақсы менен жайсаңдарды жатсынбай қабылдаған – Ақ Орда! Беу, дариға, орындалған арман-ай! «Тағдырдың тезінен, тозақтың өзінен» əупіріммен аман қалған Қазақтың; мың жылдық арманын аз жылда жүзеге асырған; Абылай Ханның аңсарын; Кенесары-Наурызбайдың тілегін; Əлихан мен Нəзірдің мақсат-мұратын; арманды Ақиқатқа айналдырған Елбасы; Қазақтың бағына, халқыңның бағына жасай бер!
Құны жоқ байлық Біз кейде жақсы бұйым-дүниелердің құны жоқ, өте қымбат деп бағалап жатамыз. Əйтсе де адам тұтынатын дүние-мүлік пен ас-ауқаттың бəрінің де 100 теңге, баррель, тонна, грамм секілді өлшеулі құны бар. Адамзат үшін құны жоқ нəрсе біреу-ақ. Ол – Тəуелсіздік! Адамның бас бостандығы, еркіндігі. Мемлекеттің тəуелсіздігі. Ал, осы Тəуелсіздіктің бағасын біліп жүрміз бе? Əрине, білеміз. Əсіресе, қазақ халқы. Басқасын айтпағанда кешегі Жəнібек-Керейден бері талай боздақ Бостандық, Азаттық, Тəуелсіздік үшін өмірін қиды... Дегенмен, кешегі Кеңес дəуірін, Қызыл Жалауды аңсайтындар, ішінара болса да кездесіп қалады. Оларға айтарымыз - осы жолда /Тəуелсіздік жолында-А.А./ құрбан болған миллиондардың
қанынан қорқыңыздар. Əлемде үш мыңнан аса Ұлт пен Тіл бар. Ал, Əлем картасын қарасаңыз мемлекеттер саны 200-ден сəлақ асады. Сонда, қалған ұлт пен ұлыс дербес, Тəуелсіз мемлекет болғысы келмейді дейсіз бе?! Келеді. Бірақ оған мүмкіндіктері шектеулі. Арыға бармай-ақ өзімізге жақсы таныс ұйғыр, күрді, шешендерді алайықшы. Бұлардың Азаттықты аңсап ұмтылғандарына айлар, жылдар емес, ғасырлар болды. Бостандықтың бодауында миллиондары шейіт кетсе де күрес əлі жалғасуда. Өзгелермен терезесі тең Ел боламыз деген тəтті Үміт оларды күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырған. Жəне олар мақсатына жетпей тоқтамақ емес. Жиырма миллион ұйғыр, қырық миллион күрдінің мемлекеті, Отаны жоқ. Отансыз болу – қасіреттің ең үлкені! Ұлт көшбасшысы соңғы Үндеуінде «Біз бүгін қариясы қамсыз, азаматы алаңсыз, ұрпағы уайымсыз елдердің қатарына ұмтылдық. Біз үшін көк аспанымыз ашық, көк байрағымыз асқақ болғаннан артық мəртебе жоқ. Жер бетінде саны қанша миллион болса да туын тігер ұлтарақтай жерді, ұрпағына мирас етер елді арман еткен ұлттар қаншама! Елі болғанмен бағдары жоқ, бағдары болғанмен берекесі жоқ халықтар да көз алдымызда. Қазақстан даму көшіне ілескен елдерден суырылып шығып, көш тізгінін ұстаған елдердің санатына бет алды. Бірақ, біз өткенді ешқашан ұмытпауға тиіспіз», - деген болатын. Өмірде бəрі де салыстыру арқылы білінеді. Ұлттың саны жағынан жүз пəленбайыншы орында болсақ, мемлекеттің Жер көлемі жөнінен əлемде тоғызыншы орында тұрмыз. Көк Туымыз БҰҰ-ның бас ғимаратында Күнін Қыраны көтеріп, толқи желбірейді. Бұдан асқан бақыт бар ма?! Осы көрініс жаңағы ұлттардың көз алдында күндіз-түні көлбеңдейді... Рас, Тəуелсіздіктің алғашқы жылдары қиын, тым қиын болды. Қазір шүкір, ел еңсесін тіктеп қалды. Жиырма жыл дегеніміз Тарих үшін қас-қағым сəт. Осындай қысқа мерзімде əлем мойындаған мемлекет құру оңай шаруа емес. Осы жылдар ішінде Президентіміз Н.Ə.Назарбаев үзеңгіден аяқ босатқан жоқ. Үнемі ат үстінде. Бəрі де Мемлекет қамы, Қазақ қамы үшін. Экономикамыз аяққа тұрды, енді қарыштап даму кезеңінде. Нардың белін қайыстырар жүк Елбасының иығында. Өркениетке бет түзеген ұлы Көш-Керуенді бастап келе жатқан Елбасымызды тобықтан қақпай, қолдап-қуаттай білейік. Шамамыз келгенше сүйеніші, таянышы болайық. Сонда ғана тəуелсіздігіміз баянды болмақ.
Тəуелсіздіктің өлшемі не? Тəуелсіздік – Алла сыйлаған ұлы Бақыт! Оның өлшемі де, бағасы да жоқ. Осы жолда опат болған Оғыландарымыз бен Бағыландарымыздың бағасына жете білсек, тірлігіміздің баянды болары белгілі. Жоңғарлармен жұлқысып; қытайлармен қырқысып; ақ патшамен алысып; кеңеспенен күресіп; нəтижесінде Елді еркіндікке жеткізген ата-баба ерлігін, еңбегін есте сақтап, жас ұрпаққа өнеге ете алсақ Тəуелсіздігіміздің тұғырлы болары анық. «Мұнар да, мұнар, мұнар күн, Бұлттан шыққан шұбар күн» -нің ащы екенін сезінген бір халық болса, ол – Қазақ халқы. Ащы күндеріміз тəтті жылдарға ұласып, Тəуелсіздігіміз баянды болғай. Ақ білектің күшімен; қоңыраулы найза ұшымен; қайқы қылыш жүзімен; жерін жаудан сақтап, бізге аманаттап кеткен ата-баба Рухына адал болсақ; болашағымыздың жарқын болары хақ! Ел де, Елбасы да аман болып, елулікке еркін еніп, ондықты межелейтін мезгілге жете берейік!
ЖЕТІСТІГІМІЗДІ ЖОЄАЛТЫП АЛМАЙЫЌ! Биыл елімізде кезектен тыс президенттік сайлау өткізуді түркістандық қариялар оңтайлы бастама деп бірауыздан қолдап отыр. Атап айтсақ, бүгін осы мəселе төңірегінде бас қосқан қалалық ақсақалдар алқасының мүшелері «орайлы істі кейінге қалдыруға болмайды» деген түйінмен тарқасты. Ел ағаларының айтуларынша бұл дер кезінде көтерілген бастама отандастарды бір тудың астына топтастыратын серпіліске толы оқиға. Түркістан қалалық «Ақсақалдар алқасының» төрағасы Ж.Əзіретбергенов: «Қазір бүкіл əлем экономикалық қаржы дағдарысын
бастан өткеріп жатыр. Сондықтан бүгінге дейін жеткен жетістігімізді жоғалтып алмай, сақтап, одан ары дамуға бел буымыз керек. Осы орайда бұл сайлаудың маңызы зор. Бұл жалғыз менің пікірім емес, тың бастама қоғамда оң пікірлер туғызып жатқанын айтқанымыз жөн» - деп, ел арасында президент сайлауын өткізу қызу қолдауға ие болып жатқанын жеткізді. Сонымен қатар, басқосуда сөз алған қалалық ҰОС жəне еңбек ардагерлері кеңесінің төрағасы Н.Шотаев: «Баршамызға белгілі, негізінен президенттік сайлау жəне Парламент депутаттарының сайлау науқаны да келесі жылы өтуі керек.
Сайлау науқаны бір күннің ісі емес екенін өздеріңіз білесіздер. Бұл шаралар үлкен дайындықты қажет етеді. Егер біз олай жасайтын болсақ, экономикалық ахуал аумалы-төкпелі кезеңде тұрған шақта мұндай қадамымыз əлеуетімізді əдейі құлдыратуға əкеліп соғатынын ескеруіміз керек. Демек, Қазақстан Халықтары Ассамблеясының Кеңесіндегі президенттік сайлауды мерзімінен ертерек өткізу ұсынысы өте орынды деп есептеймін» - деп, бұл да дағдарысқа қарсы саясатты іске асырудың бірден бір жолы екендігін атап өтті. Айта кетерлігі, басқосу тақырыбындағы бұл шара
конституциялық өткізу мерзімдері 2016 жылға қатар келіп тұрған президент жəне парламенттік сайлауларын екі бөлек өткізуге мүкіндік береді. Оған қоса, сыртқы экономикалық дағдарыстың жағымсыз əсерін табысты еңсеруге жəне əлемнің дамыған отыз елінің қатарына ену жолын жалғастыруда ұтымды əрекетке айналары анық. Міне, осылайша мəжіліске қатысқан 50-ге жуық белсенді, өмірлік ұстанымы мығым, тəжірибесі толысқан түркістандық зейнеткерлер «Мақсат пен мүддеміз бір болған жағдайда болашақта дамыған 30 елдің қатарынан көріне аламыз» деген тоқтамға келді.
¦ÄIËÅÒ (Жалғасы. Басы өткен сандарда).
С
Менің айтайын дегенім – күйеуге тиіп кеткен №10 (215) қызға əке үйінің қайтып үй болмайтындығы 13.03.2015 жыл
РУХАНИЯТ келеңсіздік қақтығыс кездесе қалса, екеуі де ел алдында қарабет болған. Сондықтан ене мен күйеу қазақ жолын аттамайтын. Келіспей жатқан іс болса, керіспен емес, кеңеспен ыңжыңсыз шешкен. Үлкен үлкендік ұлағатүлгісімен, аналық ақылмен өзін тежеуге міндетті болса, кіші кішілік ізетін көрсетуді парыз санаған. Бұл да басқаларға ұқсай бермейтін ұлтымыздың бір абзал қасиеті еді. – У-й-и! – деп Бəкең бірдеңе шағып алғандай қозғалақтап кетті. – Не болды, байғұс-ау, бөгелек тиді ме? –деп ата баласына жалт қарады. Біздің Жуалыдағы апалардың сөз мəнерін айнытпай салды. Естіген адам еріксіз жымияр еді. – Ене мен күйеу бала туралы айтқан əңгімең күні бүгінге дейін ұялатын бір жағдайды есіме түсірді, – деп Бақытжан
онымен, қызды ұзатқанда шығарып салып бірге баратындардың басты адамы – анасы. Əке қызының көш керуеніне ілеспейді. Қыз анасымен бірге əкенің туыстары, аға-жеңге, іні-сіңлі, нағашыжиен дегендей, бір топ адам атқосшы болады. Бұл – артында іздеуші-сұраушысы бар дегенді білдіргені. Құданың ауылында келін түсіру тойы өтеді. Қыз жақтан келген құдаларды бүкіл ауыл құрметтеп күтіп жатады. Ырду аяқталған соң құдаларды сый-сияпатымен əтеуірлеп шығарып салады. Соның алдында құда-құдағилары қыз анасына қолқа салады. «Сіз асықпаңыз, баламыз біраз үйренгенше қасында болыңыз. Ағайын-туыстарымызбен жақынырақ танысып-білісіңіз», – деп қолқа салады. Бұл да бір – талғамды салт. Жатжұрттық болып келген келіннің қиындықсыз төселіп, келген жеріне бауыр басуына үлкен септігін тигізеді. Өйткені қыз анасы құр қонақ болып жатпай, қызына аналық нұсқасын үйретіп жатады. Сонымен, құдағи біраз күн болып, қызының келіндікке көндіге бастағанына көзі қанып, соңғы ақылөсиетін тағы да пысықтап айтып, жолға шығады. Қыздың анасын өзге емес, күйеу əкесіне қарады. Ата «айт» дегендей иек баласы еліне апарып салады. көтерді. Бұл сапардың зор тəрбиелік мəні бар. асқа əке, қайын аталарды Бұрын атпен салт жүретін заман. Жол ұзақ, білмеймін, осылай өзімізбен жер шалғай дегендей, ене мен күйеу жолдың өзіміз əңгіме-дүкен құрғанда ата ыстық-суығын бірге көріп, жол үстінде бірібіздің бүкпесіз сөйлеуімізге ерік беретін. Біз бірінің мінезіне, əдет-дағдыларына үйреніп, үшін жабық тақырып жоқ. Тек шеңберден бұрынғыдан жақындаса түседі. Күйеу бала шықпай, бас жаққа барыспай сөйлесек болды. енесіне қамқорлығын жасап, қас-қабағына Бұл арада мен көбінесе тыңдаушы, қараса, енесі мейірім-ықыласын арнап, қостаушымын. Тиексіз сөйлейтін ол – Бəкең. күйеуге ризашылығын білдіреді. Екеуара – Бір жолы мына Зейнепті байқамай қағып оңашада ойын ашық айтады. «Қарағым, енді кеттім бе, қолым тиді ме... В общем келінің сен де менің баламсың. Жүрегімнен жарып үйден шыға жөнелді. Содан жоқ, жоқ, бір шыққан перзентімді, ақ сүт беріп, əлпештеп кезде келді. «Серуендеп келдім...» деді де өсірген құсымды қолыңа тапсырдым. қойды. Ішімнен «серуендесең серуенде, Жарыңды жылатпа, тату-тəтті болыңдар, бағанағы үшін мазамды алмасаң болды» деп кешірімді болыңдар» деген тəрізді аналық мен де басқа еш нəрсе сұрағам жоқ. Екі-үш ақыл-тілегін айтып, сенім артады. Ауылға күннен соң Зейнептің мамасы келді үйге. жеткен соң қайын жұрты күйеуді қонақ етіп, Əдеттегідей аңқылдап, «жандарым, күндерім» күтіп аттандырады. Күйеу кетерінде енесі деп ай бойы көрмегендей айналып-толғанып «күйеу аяқ» деп бір қара атайды. Түйе жатыр. Мені «қазанбасым» деп еркелететін. жетектете ме, ат мінгізе ме, сиыр айдата ма, Бір қызығы, өзінің қызынан бұрын алдымен оны əркімнің тұрмыс деңгейі мен патша көңілі менің маңдайымнан сүйетін. Бұл жолы да – біледі. Бірақ кедейдің өзі күйеуді құр сол əдеті. «Балалар мал сойып еді, сендерге қайтармайды, жоқ дегенде ырымын жасайды. жас ет əкелдім», – деп, басқа да жаңалықтарын – Қазақтар алады, береді, содан кейін «аз», айтып, көңілді отырып, шай іштік. Содан «көп» деп быт-шыт өкпелеседі, – деп Бəкең кетуге жиналды. Аялдамаға шығарып салайық сөзге килікті. Ата баласына одырая бір қарады деп екеуміз де ілесіп едік, «үйіңнің тірлігін да: істе» деп Зейнепті қалдырып кетті. Ойымда – «Бие құлындамаса ат болады, ағайынтүк жоқ, аялдамаға аяңдап келдік. Сонда ғана жекжат алысып-беріспесе, барысып-келіспесе апам маған қарап: жат болады». Алысып-берісу – сыйластыққа – Балам, сенің көзің тұнық, жүрегің таза. бет тұздық қана. Ешкім алғаннан – бай, Мен аналық сезіммен оны анық білемін. Анау бергеннен кедей болмайды. Əркімнің өз қыздан кеткен анау-мынау кемістік болса, пешенесіне құдай жазбаса, біреуден бір асаған кешір. Ерке болғанымен, ақымақ емес, сөз қайбір несібе дейсің?! Алыс-беріс деген – түсінеді. Қайсыбір бейшара еркектер əйелге көңіл сыйластығына дəм кіргізетін дəнекер. қол көтереді. Ол – азаматтық емес, əлсіздік. Содан кейін əр ұлттың ата-бабасынан бері Сенің ондай əлсіздікке бармайтыныңды келе жатқан əдет-ғұрып жоралғылары, жолбілемін. Өйткені сен – шаңырақтың иесі, жобасы бар. «Орамал тон болмайды, жол оттың иесі, нағыз ер-азаматсың, балам, – деді. болады» дейтіні де салтты, қазақтың жолын Құлақ шекем дуылдап, қаным басыма бір-ақ сыйлаудан шыққан. Қазақтар өзгеден ұтылса шықты. Жердің тесігі болса, ойланбастан да, жолдан ұтылмай, жүзі ашық жүруге ден кіріп-ақ кетер едім. Егер ол кісі ашу шақырып, қоятын, дəстүрді сыйлайтын халық. Ал дауыс көтеріп ұрысқанда мен өзімді қайта өкпелесу – салт емес, көңілінде кеңдігі, еркін сезінер едім. Қалай еді əлгі... Ə-ə, шүкіршілігі жоқ адамның таяздығынан «мақтамен бауыздау» дей ме, тура сондай туындайтын бір пендешілігі. Оны қазақтың болды. Мынаның мені жамандап, титімдейді бəріне жабу – қиянат. Əрине, көптің аты – көп, түйедей етіп дулатып барғанын алдын ала бəріне бірдей жаға алмайсың. Көп деген жеке білгенімде баяғыдаадамдардан ақ сөзімді жұптап құралады, біреуіне Қазақтар салтын ұстап, қояр едім... ұнайсың, біреуіне Осы жерде оның дəстүрінің жібін үзбеген ерте ұнамайсың. Ол сөзін амалсыздан заңды құбылыс, – кезде ене мен күйеу баланың бөліп жібердім. деп ата мүштегін сөзге келгенін, бет жыртысып, – Ол жағдайдың қолына алды. Сəл жанжалдасқанын ешкім көрмеген. бірінші бөлігін кідірістен соң Мың да бір келеңсіздік қақтығыс білмейсің. Анама сөзін жылап барғаным кездесе қалса, екеуі де ел жалғастырды: – рас, бірақ Келіндердің отқа алдында қарабет болған. шапалақпен май құюы ауылды Сондықтан ене мен күйеу қазақ шықпыртып, үйден жерде əлі де жолын аттамайтын. Келіспей қуып жіберген. кездеседі. Ал жатқан іс болса, керіспен емес, – Ой, қандай күйеудің отқа май арамсың! Сонша құю рəсімі, тəжім кеңеспен ың-жыңсыз жылдан бері ішіңе жасауы көзден шешкен қалай сыйған? – деп таса болған. Бəкең екіленіп келе жатыр Қазіргі өзін еді, ата: мəдениетті, оқымысты санайтындар оны – Əй, тоқтағын! Ары қарай қоймаларыңды «ескіліктің сарқыншағы» деп тыржиып, қопармаңдар! Менің ұққаным, Мəлике құдағи келемеждеп күледі. Басы иілсе, кішірейіп, парасатпен басалқылық танытып, екеуіңді де қадірі кетердей, бөркі түсіп, төмендеп дер кезінде жүгендеген екен. Ал, балам, енді қалатындай көрінеді. Сүйген жарының, құдай маған ыстық шай əкелгін, – деді маған қарап. қосқан қосағының ата-анасын, ағайынМен бірдеңе білсем, шай – сылтау. туысын, ауылын құрметтеп, ер-азаматтық Əңгіменің бағытын басқа жаққа бұру үшін танытып жатса, ондай əдепті күйеуді қайын əдейі айтты. Даурығып, шаң көтеріп келе жұрты да ардақтап, төбесіне көтереді, жатқан бізге тосқауыл қойып тастады. Ал мəртебесін асырады. Адам басқадан жаңағы жағдай былай болып еді... қамқорлық, құрмет күту үшін алдымен өз басы Бақытжан екеуміздің ақ некеміз қиылып, тəрбиелі болуы керек емес пе?! шаңырақ көтергенімізге жылдан жаңа асқан Бұл заманда «теща» деген кейіпкер шықты. кез еді. Жас жұбайлардың ыстық-суығы Ол туралы айтылатын əжуа, мазақ, басылмаған мерзім деуге болатындай уақыт. анекдоттарға қарасаң, жыландай ысқырған, Осы аралықта менің анық байқағаным, қыз аюдай ақырған, түлкідей жылмаң, иттей бен жігіт болып кездесіп, қыдырып жүретін қабаған, əйтеуір басы – елге, аяғы жерге арақатынас бір бөлек екен де, үй болып үйлесу сыймайтын бір сұмырай. «Қайдан сонша мүлде басқа екен. Ата-ананы, туған-туысты қаптап кеткен қағынған енелер» деп қайран қуанышқа бөлеп, думандатып, дүркіреп той қаласың. Осы «теща» біздің қазаққа өтеді. Қонақ тарқайды. Енді кəдімгі орыстардан келіп, сыналап жүріп сіңіп кетті. қарапайым күнделікті тіршілік басталғанда Ене мен күйеудің тіл жеткенше таласып, қол жас жұбайлар бірін-бірі бар болмысымен жеткенше жағаласуына көз үйреніп барады. жақыннан танып, басқа қырынан көріп Жастардың ажырасуының бір кілтипаны осы сүйсінуі немесе өкінуі ғажап емес. Мінезжерде жатыр. Басы бірікпегендердің құлықтағы бұрын байқалмаған, байқалса да, балағында қайдан тамтық болсын?! «Жыртық майда-шүйде деп елемеген əдет-дағдыдағы үйден қисық түтін шығады» деген сол! көңілге томпақ келер тұстар көріне бастайды Қазақтар салтын ұстап, дəстүрінің жібін екен. Олардың бойындағы сəйкессіздік, үзбеген ерте кезде ене мен күйеу баланың көзқарастарындағы үйлеспеушілік салдары – сөзге келгенін, бет жыртысып, жас жұбайлар үшін нағыз ұрымтал да қауіпті жанжалдасқанын ешкім көрмеген. Мың да бір
мерзім осы ма деймін... Əсіресе біз секілді біреуі – «сорок», біреуі «қырық» дейтін тау мен баудай екі адамның жіксіз жымдасып, бір бүтінге айналуы деген ащы теріңді талай төккізіп, төзім мен түсінісуді қажет ететін үлкен белес екен. Сондай бір қиюы келмей қисайып тұрған шақта тыз етпе мінез көрсеттім білем, Бəкеңнің қолы тиіп-ақ кеткені. Əке үйінде қаққы көрмей, қабақ шытар күнім сирек, ерке де еркін өскен асау басым екі сөзге келмей, үйден шықтым да кеттім. Төркінің алыс болса, ішкі «шеріңді» тарқатар жерің болмаса, амал жоқ, ал менің төркінім – иек астында, тиіп тұр. Алатаудың бөктерінде, Алматының іргесіндегі баубақшаға оранған «Горный гигант» деген елді мекенде еді. Соңынан болар келіп-кетерді ойлап бас қатырмай, əкемнің үйіне тартып
Өзіме тартқан шатақ неме еді, аман-есен бе екен, соған хабарласайын, – деді. – «Қалқанқұлақ» деген кім? – деп сұрадым. «Соны да білмейсің бе» дегендей ата маған таңырқай қарады. Менің, шынымен, хабарсыздығымды түсінгендей: – Ол Нұрғиса емес пе?! – дегенде еріксіз күліп жібердім. ебебі даңғайыр атағы бар, əндері ертелі-кеш жұрттың аузынан түспейтін ел ардағы болып жүрген адамды кішкентай бала құсатып жібергені қызық естілді. – Əй, балам, неге күлесің? – Неге күліп тұрғанымды біліп тұрса да, бейкүнə қалыппен аңқаулана қалатын осы бір əдеті ғажап-ақ! – Оның құлағы ерекше асыл құлақ! Ғарыштан ба, ғайыптан ба, əлдебір жақтан келетін сиқырлы үнді біз ести алмаймыз. Ол естиді. Құлағы тура дыбыс тартқыш радар секілді қалқиып тұрады. Жасаған ием оны солай айрықша етіп, өзгеге ұқсатпай дара жаратқан. Ол – қасиет шалған дарын иесі! – деп ата көздері ұшқын шаша қызына сөйледі. ...Кейін Нұраға – Нұрғиса Тілендиев жайлы талай шығарма, мақалаларды оқыдым. Заманымыздың ұлы сазгері, қазақ халқының өнердегі жарық жұлдызы туралы қанша жазылып, қанша айтылса да, көптік етпейді. Алдағы уақытта да талай қыр-сырлары, қайталанбас табиғаты, ерен таланты жайлы əлі жаңа дүниелердің жарыққа шығарына ешбір күмəнім жоқ. Əйтсе де, атаның жүрегінен шаншылған шаңырақ шайқалмайды, түтіні шымырлап шыққан сонау ерекше сөздері, түзу шығады. Ер-азамат – шаңырақтың иесі, мейірім-ықыласқа толы қызық теңеуі, күні үйдің тірегі болса, əйел – отбасының бүгінге дейін өзге айтпаған мадақтай, басқа ұйытқысы, алтын қазық берекесі. Сондықтан бере алмаған биік бағадай сезіледі де тұрады. ары-бері сəукілдеп босқа сабылғанша үйіңнің ...1998 жылы Қарасай бабаның 400 жылдық тірлігін істе, əйелсіз үйге жылылық кірмейді, тойында жүздеген киіз үй тігіліп, тамаша отыңның құтын сақта! – дейтін. бағдарламалар жасалып, алыс-жақын елдерден Бір жолы мен үшін тосын, құлаққа түрпідей меймандар келіп, ұлан-асыр той өтіп жатты. тиетін əңгіме айтқаны бар. Сонда Алматы облыстық Мəдениет – Қазақта адам қайтыс болғанда мəйітті басқармасының бастығы Күлімхан үйдің оң жағына шиге салып, шымылдық Жəйшібекова маған: құратын. Марқұмды ақ жауып арулап, сыртқа – Бүгін Нұрғиса аға «Отырар сазымен» үйдің оң жағынан шығарады. Мəйітті қайтып концерт береді екен, – деді. үйге кіргізбейді. – Аға көптен бері Жаназасы сырқаттанып Əке үйі сағынып келіп, оқылған соң ауруханада жатыр мауқыңды басып, бір мезгіл тездетіп, артқа ғой, – дедім. аунап-қунап еркелеп-еркінсіп қаратпай, алып – Ауруханадан кететін құтты мекен болып кетеді. Қызға да əдейі келіпті, əке үйінің оң «Қарасай бабамның қалуы керек, – деп еді. Тағы бірде: жағынан орын тойына шашу – Күйеуіңе жақсы жар болам беріп, төсегін оң шашамын» депті, десең, жұғымды, жағымды болам жаққа қасында дəрігерлері десең, тым ащы да, тым тəтті орналастырған. бар. Қазір ана-а-ау Ұзатылар кезде де болма! Өте ащы болсаң – киіз үйде, – деп тау оң жаққа, қыз жақты көрсетті. түкіріп тастайды, асыра тəтті төсегінің тұсына Күлімхан екеуміз болсаң – жұтып қояды. Дəмді шымылдық «қайтсек те ағаға ғана болуға тырыс, – деп құратын. Той сəлем беріп, жүзін қызық сөз айтқан болатын. өтіп, қызды көріп шығайық» деп, шығарып саларда солай қарай тартып кеттік. қоштасу, көрісу, Концерт болатын жер – сыңсулар айтылып болған соң, үйдің оң қонақтар отырған қаз-қатар тігілген киіз жағынан қалыңдықты қолтықтап, алып үйлерден аулақта, тау етегіне арнайы сахна шығады. Ол қыздың қайтадан үйге кіруіне жол жасалып, отыратын орындар əзірленген екен. жоқ. Сөйтіп, туған ауылынан аттандырып, Келуін келдік, бірақ ағаға кіру, біз ойлағандай, артына қарайлатпай алып кетеді. Қай оңай болмады. Киіз үйдің алдында тұрған замандарда қалыптасқан, нені тұспалдап, нені жігіттер: «Кіруге болмайды, мазасын меңзеген, мұнда ғажап бір ұқсастық бар, – алмаңыздар», – деп жолатпады. Жалыныпдегенде: жалбарынып, өтініштің небір түрін айтып – Қойыңызшы, қайдағыны айтпай, сонда жатып, ақыры бір минутқа əрең кіргізді. мені өлдіге балап отырсыз ба? – деп Аға креслода фракпен отыр екен. Ауру кəдімгідей ренжіген едім. Сонда анам: кімді жүдетпейді, сырқат əбден меңдеп, азып, – Алла өмір жасыңды ұзағынан берсін деп өңі боп-боз болып кетіпті. Ағаның ата жақсы тілеймін. Аналар ешқашан өлім тілемейді, көретін құлағынан күн көрініп тұр. Күлімхан өмір береді. Менің айтайын дегенім – күйеуге жақын қарындасы болғандықтан «ағалап» тиіп кеткен қызға əке үйінің қайтып үй барып амандасты. Мен қазақшалап иіліп сəлем болмайтындығы. Əке үйі сағынып келіп, салдым. Танымас деп ойлап едім: мауқыңды басып, бір мезгіл аунап-қунап – Рақмет, айналайын! Батыр ағам Бəукеңнің еркелеп-еркінсіп кететін құтты мекен болып аруағы жебеп, маңдайыңа берсін! – деп тілек қалуы керек, – деп еді. Тағы бірде: – Күйеуіңе айтты. Көзіме жас толды. Рақмет айтып, жақсы жар болам десең, жұғымды, жағымды қоштасып шығып кеттік те, енді концертті болам десең, тым ащы да, тым тəтті де болма! күттік. «Япыр-ай, аға тым əлсіз көрінді, Өте ащы болсаң – түкіріп тастайды, асыра оркестрді қалай басқарады» деп қобалжып тəтті болсаң – жұтып қояды. Дəмді ғана болуға отырдық. Концертке Елбасы өзі арнайы келіп тырыс, – деп қызық сөз айтқан болатын. қатысты. Нұрғиса ағаны қолтықтап əкеліп, оғарыдағы əңгімелердің бəрін дирижердің тепкішегіне шығарды. Аға екі өзінің жұмсақ үнімен баптап, қолын құлаштай жайып, жоғары көтергенде... жайбарақат отырып айтатын. О, Жаратқан! Тура қияға самғайтын қырандай Бұл жолы бəрі басқаша болды. Қарашаның лезде қанаттанып, көрер көзге өзгеріп сала қара суығындай өн бойымды шіміркендірген берді. Күй артынан күй кетті. «Махамбет», ызғарлы сөздерден соң, өз үйім деп жүрген «Ата толғауы», «Фараби сазы», «Аққу»... жерден, керек болса, дəм татқызбай қуған соң, Небір ұшқыр ойды, ең нəзік сезімді, жүрек сүтке тиген күшіктей қадірім кетіп, сүмірейіп төріндегі арманды, ерлікті, өрлікті, еркіндікті үйге қайттым. құдіретті сазбен, сиқырлы үнмен жеткізіп, Қайтуын қайттым-ау, бірақ үйге кіруім тамшыдан – теңіз, ұшқыннан өрт тудырып қиынға соқты. «Қайтып келер есігіңді қатты жатқандай əсер берді. Əттең, əттең, құдай серппе» деген сөздің мағынасын сол жолы тағала ақын-жазушылық дарын берген болса, терең түсіндім. сол көріністерді, сол ғажайып үнді сөзбен Бағана енді оралмайтындай екпінмен есікті кестелер едім-ау... Нұрағаңның сондағы тарс жауып кетіп едім. Қолымда кілтім болса концерті ел-жұртымен қоштасуындай, да, үйіме кіре алмай, кежегем кейін тарта халқына деген бүкіл сүйіспеншілік мейірімін берді. Есік маған «менде өшің бардай аямай сарқып берген соңғы концерт болды. соғып, топсамды түсіре жаздап едің, енді қай Мыңдаған адамның жүрегінде естен кетпес бетіңмен келіп тұрсың» дегендей суық қарап, сол ғажайып бейнесі сақталып қалғаны міз бақпай тұр. Тілі болса одан да зорын айтар ақиқат. ма еді, кім білсін?! Өз ойымнан өзім «Отырар сазы» оркестрінің концерттерін шошынғандай тез бұрылып қайтадан көшеге кейін де талай көрдік. Аға тұрған тұғырға шықтым. Мақсатсыз сенделіп, едəуір жүрдім. небір дирижерлер Амалсыздан ақыры үйіме келдім. Жай шықты, оркестрді келмедім ой түйіп келдім... Сол күннен кейін басқарған болды. қайтып жұбайымның үстінен сөз жүргізіп, Бірақ... Иə, бірақ төркін жаққа шағынып, арызданып «Отырар сазының» баруымның алды-арты тамам болды. жаны, рухы Нұр-ағамен бірге кеткендей, əйтеуір *** басты бір тетік жетпейді Азанғы астың дастарқанын жинастырып де тұрады. Аққусыз жатқанымда атаның мені шақырған дауысын көлдей жадағай естіп, бөлмесіне бардым. көрінеді... – Балам, маған телефон мен телефон нөмірлері жазылған дəптерді əкелгін. Неге екенін білмеймін, бүгін ертелі бері əлгі Зейнеп АХМЕТОВА (Жалғасы бар). қалқанқұлақ қайта-қайта есіме түсіп отыр. сонша егілгенім пішту болмады... Анам бұрын да менің жиі келіп-кететінімді жаратпайтын. – Ұзатылған қыз əкесінің үйіне жалғыз келген сайын босаға тітірейді дейді. «Апырай, қандай оймен келді» деп үрейленеді екен. Əкеңнің үйінің босағасын қайта-қайта дірілдете берме! Күйеуге тиген келіншек жұбайымен бірге келгені жөн. Өзіңмен-өзің емін-еркін жүріп кететін, шолжаңдайтын қыз дəуренің өткен. Сен ұядағы жұмыртқа емессің, қанатың жетіліп ұшып кеткен құссың. Қонар тұғырың енді бұл үй емес. Қыз кезіңдегі талай əдеттеріңмен қоштас. Бір қазанның иесі болдың, отыңды маздатып жаға аласың ба, түтіндетіп бықсытып қоясың ба – өз өреңе байланысты. Ықылым заманнан бері киіз үйдің шаңырағын еркектер көтеріп тұрады да, керегесін керіп, уығын шаншитын, үзіктуырлығын жауып, үйдің іші-сыртын сəндейтін – əйелдер. Керегесі кең керіліп, уығы мығым
БАБАЛАР Б
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
аманаты
отырдым. Мен келгенде анам бір өзі жазғы шайханада, қолынан оймағы түспейтін əдетімен іс тігіп отыр екен. Танауымның желімен шалғын жапырардай ентігіп келіп, еңіредім дейсің... «Маған қол жұмсады... Жағымсыз сөз айтты... Мен ойлаған адам емес екен, қателесіппін, енді қайтіп бармаймын» деген секілді сөздерді төпеп жатырмын. Аузым тынбай арызымды айтып, жұбайымды «етегін кесіп, елден шығарып», керекке алғысыз етіп, анау бір жаққа апарып-ақ тастадым. Сол кезде кенеттен көзімнің оты жарқ етті. Бетіме тиген отты шапалақтан есеңгірегенім соншалық, дым түсінбей анама қарадым. Ол кісінің жайшылықтағы сүйкімді бидай өңі өрт сөндіргендей түтігіп кетіпті. Қанына əбден қарайған секілді. Менің сөзімді бөлмей мұқият тыңдап отыр еді ғой, енді мынасы несі?! Ес білмеген кезімді қайдам, аққараны ажыратып ес тоқтатқалы бері шешемнен алған алғашқы соққым бұл. Келіншек болып, керіліп жүргенде бір күнде əрі күйеуіңнен, əрі анаңнан шапалақ жеу деген сұмдық қой! Жаңағы жылағаным жылаған ба, о-о-ой, боздадым-ау келіп! Алдында шағынып жыласам, енді қорланып жыладым. – Тоқтат көзіңнің сорасын! – деп анам зекіріп жіберді. – Мен сенің етіңді жасық, сүйегіңді бор етіп туғам жоқ! Намыс қайда? іне, гəп қайда жатыр? Бала кезден мен естіп келе жатқан анамның сөзі мынау еді. «Қызы бар үй қандай болады екен» деп армандап жүргенімде құдай бере салған ботам!» – дейтін. Сөйтіп, аспандатқан қызына қол көтерткен «намыс» дейтін құдіреттің күшіне не шара, не дауа? – Көрейін дегенім осы ма еді менің? – деді өктем үнмен əлі өксігін баса алмай ықылық атып отырған маған ызбарланып. – Сенімімді селге жібереді деп ойлаппын ба мен жазған! «Шыққан қыз шиден тысқары», сенің түпкілікті тұрағың, түтінін түтетіп, тілеуін тілейтін үйің – анау күйеуіңнің үйі. Бір еркектің ыстық-суығына төзе алмасаң, кедірбұдыр мінезін кешіруге кеңдігің жетпесе, жоғын бар етіп, ашылғанын жаба алмасаң əйелдің ақ жаулығынан садаға кет! Күні кеше саған Бақытжаннан асқан сұлтан да, сұңқар да жоқ еді, енді нағып жаман болып қалды? Бір жылға шыдайтын қоян терісі құрлы бола алмай, күйеуіңнен жеріп отырсың ба? Ол кінəлі емес, ұстамдылық көрсетіп, татулыққа талпынбаған мына сен оңбайсың! Əйелі сыйламаған еркектің жолы болғанын көргенім жоқ. Талай марқасқа сабаз жігіттердің табанын тайдырып, басындағы бағын шайқалтатын сол күйеуін қадірлей алмайтын бейбақтар емес пе?! «Жақсы əйел – үйдің берекесі, жаман əйел – елдің келекесі» деген ата-бабаң. Енді қайтып көз жасыңды көлдетіп, сөз тасып, күйеуіңді даттап, сүйреңдеп келетін болсаң, ақ сүтімді кешпеймін. Менен туғаның бекер болады. Ошағыңның берекесін кетіріп, жұртқа күлкі болмай тұрғаныңда, ағажеңгелеріңнің көздеріне күйік болмай тұрғаныңда келген ізіңмен қазір үйіңе қайт! Батыр қараңды бұл жерден! – деп қақпаны көрсетті. Мықты болсаң қарсы уəж айтып көрші мынадан соң. Суға сүйенгендей тіреу таппай, шайқалып кеттім. Жон арқамнан жылан жорғалап өткендей тітіркеніп, бүкіл денем мұздап сала берді. Жаным алқымға келіп, отыз тісім бір-біріне қабысып қалғандай, жағымды аша алмадым. Əншейіндегі басымнан сөз асырғым келмейтін өрлігім қайда, ұнамағанды бетке айтып қарап тұрар «ерлігім» қайда, тақылдайтын таңдайым қайда – бəрі əдірем қалған. Анамның бір шапалағы мені аспаннан жерге түсіріп, шөгеріп тастаған. «Əр асуға бір тосу бар» деген осы екен. Көздегенім бұл емес еді. Осылай қарай келе жатқанымда дəмем ұзын болатын. Анам: «Ішіме сыйған балам сыртыма да сыяды. Арпа ішінде бір бидай – жалғыз қызымды жылатып қоя алмаймын. Өйтіп басынбасын! Əкең жоқ болса да, қарқарадай болып мен отырмын. Артыңда, құдайға шүкір, тірелген аға-іні жоқтаушыларың бар...» – деп бауырына басып жұбатады, көзімнің жасын сүртеді, аймалап сүйеді, дəмді-тəттісін алдыма қояды дегем. Қайда-а-а-н! Жүрегі тасқа айналғандай, менің
М
4
Ж
С
¦ÄIËÅÒ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА – 550 ЖЫЛ Ақпан айының соңғы күндерінің бірінде Шымкенттегі саяси қуғынсүргін құрбандарының мұражайында көрнекті ақынымыз, осы мұражайдың директоры Ханбибі Есенқарақызының бастауымен қала жастарымен айрықша бір кездесу өткізілді. Кездесуге Кенесары ханның шөбересі Раушан Нəтəйқызы Кенесарина, жəне ол кісінің қызы, яки Кенесарының шөпшегі Мəдина Игілікқызы қатысты. Раушан апай бұл күндері Алматыда тұрады екен. Атасы Ахмет Кенесарин сұлтанның ұлы Əзімбек хан тұқымы ретінде жəне «Алаш» партиясының белді мүшелерінің бірі болғандықтан саяси қуғынға ұшырап, отыз жетінің қанды қасабында құрбан болған. Содан Раушан апайлар бас сауғалап, сол қаһарлы жылдары Мəскеуге барып қоныс өзгерткен. Сол жақта оқу оқып, аспирантура бітіріп философия саласының айтулы ғалымдарының бірі болып, жоғары оқу орындарында дəріс жүргізген.
1643, Салқам Жəңгір хан Есімхан ұлы 1643-1652, Батыр хан Бөлекей сұлтан ұлы 1652-1680, Тəуке хан Жəңгірхан ұлы 1680-1715, Қайып хан Хұсырау сұлтан ұлы 1715-1718, Болат хан Тəуке хан ұлы 1718-1729, Əбілмəмбет хан Болат ұлы 1729-1771, Абылай хан КөркемУəли сұлтан ұлы 1771-1781 жылдары хандық құрды. Əр хан өз хал-қадірінше қазақтың мемлекеттігін, жерін қорғап, көпшілігі осы жолда мерт боп кетіп жатты. 1782 жылы патша үкіметі хандықты жойды. Кенесары Қасымұлы (1802 жылы Көкшетау өңірінде туып, 1847 жылы Қырғызстан, Жетіжал жотасының оңтүстік алабындағы Кекілік-Сеңгір аңғарында қаза тапқан) – мемлекет қайраткері, əскери қолбасшы, қазақ халқының 1837-1847 жылдардағы ұлтазаттық қозғалысының көсемі, Қазақ хандығының соңғы ханы (18411847жылдары). Кенесары Шыңғысханның 27 ұрпағы, Абылай ханның немересі. Ордасын Көкшетауға тіккен.
Қазақстанның тəуелсіздігі жолында құрбан болған, ұлт азаттық қозғалысының көсемі, Қазақ хандығының соңғы ханы көзі тірі ұрпақтарымен сұхбат құру жастарға үлкен əсерлі болғаны сөзсіз. сы кездесуге бірқатар мектептер мен жоғары оқу орындарының тарих пəнінің мұғалімдері қатыстырылған екен. Кездесу негізінен ғылымитеориялық конференция түрінде ғалымдардың баяндамаларымен басталды. Белгілі қаламгерлер – Нариман Нұрпейісов, Момбек Əбдіəкімұлы, мұражайдың ғылыми қызметкерлері, Ғалымбек Елубай, Нұржамал Медетбековалар жəне осы жолдардың авторы қатысып,
Абылай ханның отыз ұлы болған. Абылайдың қалмақ қоңтайшысы Қалдан Сереннің қызынан дүниеге келген баласы Қасым сұлтанның бəйбішесі Айкүмістен Кенесары (алты ағайынды – Саржан, Есенгелді, Көшек, Ағатай, Бопай), екінші əйелінен Наурызбай туған. Кенесары өзге бауырлары секілді көшпелі əскери ақсүйектер қауымының дəстүріне сай жастайынан шабандоз, ұшы-қиырсыз даланың қатал табиғатына шыныққан, қиындыққа төзімді болып тəрбиеленеді. Жеке басының ерлік қасиеттері, бірбеттігі, алға қойған мақсатына жету жолындағы қайсарлығы мен дүлей күш-жігері оның жетекшілік қабілетін айналасына ерте мойындатқан. Кенесарының саяси көзқарасының
«Алла қостаса, қазақтардың басын біріктіреміз де, №10 (215) қайтадан Абылай хан тұсындағыдай дəрежеге жетеміз» 13.03.2015 жыл голов крс и взято в плен мужчин-67, женщин-99. Аулы султана Кенесары лишились всего скота...» (кн. Рязанова А.И. «Восстание Кенесары Касымова»). Міне осындай жағдайда қол қусырып қарап отыру əрине мүмкін емес еді.
Астана қаласындағы Кенесарының ескерткіші
Қазақтың соңғы ханы -
КЕНЕСАРЫ
қостаса, қазақтардың басын біріктіреміз де, қайтадан Абылай хан тұсындағыдай дəрежеге жетеміз» деген пікірі əкесі Қасым сұлтанның, бауырларының, көптеген қазақ батырларының тарапынан қолдау тапты. Олар Ресейге қарсы Қоқан ханымен одақтаса отырып күреспек болған еді, бірақ үміттері ақталмады. Керісінше, 1836 ж. Қоқан билеушісінің нұсқауымен Кенесарының бауыры Саржан өлтіріледі. 1840 ж. əкесі Қасым төре қаза тапты. енесары Абылай хан тұсындағы Қазақ хандығының аумақтық тұтастығын қалпына келтіруді, Ресей құрамына кірмеген аймақтардың тəуелсіздігін сақтауды көздеді. Отаршылдарға қарсы соғысты бастамас бұрын Кенесары. бірнеше рет дипломатиялық қадамдар жасап: Николай І патшаға, Орынбор генералгубернаторлары В.А. Перовскийге, В.А. Обручевке, Сібір генералгубернаторы П.Д. Горчаковқа хат қалыптасуы Ресей империясында белгіленген тақырыптарда əңгімелер жолдады. Ақылды саясатшы жəне Петр І билігі кезеңінен басталған өткізіп, лекция оқылды. əскери қолбасшы ретінде Кенесары Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы Өңкей бір көгенкөз жастарымыз жаудың мықты қарулы күші бар қатынастар сипатымен тығыз байлаболып, кемиек жасамысымыз болып екендігін жақсы түсінді, сол себепті ныста болды. Ресей империясы өзіне бүгін бір тарихтан аздап сыр шертудің соғысқа мұқият даярланды. Бұл оның шекаралас жатқан Қазақ хандығын, орайы келіп қалған екен, емін-еркін қазақтың үш жүзін бір мақсат жолына күллі Азия елдері мен жерлеріне оқыған тоқығанымызды ақтарып біріктіру саясатынан, қару-жарақ бастар қақпа деп есептегендіктен, оны əңгіменің ноқтасын бос тастап көрейік. соғуды, соның ішінде зеңбірек құюды Ресейге қосып алу қажеттігіне ерекше Енді ше? Əшейінде дүңкілдек жүзеге асыру үшін орыс жəне өзге ел мəн берген-ді. Қазақ хандығы аумағын ырғақты музыка турасында жиі-жиі шеберлерін тартуынан көрінеді. империяға күштеп қосу оның отарлакеліспей қалатын жастары шалғай екі Кенесарының қол астына 20 мыңға нуымен қатар жүрді. Ресей отаршылұрпақ көңілдері бір жерден табылып, жуық сарбаз жиналды. Оның ішінде дығының ерекшелігі – «орыс солдатыбұл жолы иненің жасуындай бір дерек Орта жүз руларынан басқа, Кіші жүздің ның соңынан орыс мұжығы ілесіп тапса қуанысып, бірінен бірі шекті, тама, табын, алшын, шөмекей, отыратындығында, сөйтіп, жаулап сүйіншілеп сабақтаса келіп, əдемі жаппас,жағалбайлы, т.б. руларының, алған жерін орыс жеріне айналдырып риясыз əңгімені жалғастырып жатты. Ұлы жүздің үйсін, дулат, т.б. жіберуге тырысатынында» (М.Шоқай) Тақырыбымыз: Қазақтың соңғы руларының сарбаздары болды. еді. ханы Кенесары. Алғашқы сөз əрине Кенесарының жауға қарсы жорығында тасы Абылай хан ұлы қолбасшының ұрпақтарына Ағыбай, Иман, Басығара, Аңғал, заманынан бері үдей берілді. Раушан Нəтəйқызы өз Жанайдар, Жеке, Сұраншы, Байсейіт, түскен бұл процесс жас əулеттері жайлы, Кеңес кезінде Жоламан, Бұқарбай, Мыңжасар, т.б. сұлтан Кенесары санасына ұлт олардың қалай қуғынға түскені жайлы, батырлар аянбай шайқасты. Əскери тəуелсіздігіне төнген қауіпті терең атасы Алашшыл азамат Əзімхан қимылдар 1838 ж. Ақмола, Ақтау түйсінуге бастады. Патша үкіметінің жайлы тебірене сөз қозғады. қамалдарына шабуыл жасаудан Елбасымыздың Қазақ басталды. Көтерілісшілер хандығының 550 жылдығын қамалдарды өртеп кең көлемде атап өту жіберді. Кенесары соғыс жөніндегі пікіріне дəн риза ауқымын Торғай арқылы екенін білдіріп өтті. Рухы Қазақ хандығы аумағын Кіші жүз жеріне қарай биік ұрпақ қана биік кеңейтті. 1841 ж. империяға күштеп қосу оның мақсаттарды бағындыра қыркүйекте Кенесары үш алады. Қазақ рухы отарлануымен қатар жүрді. жүздің өкілдері жиынында азатшылдық, қазақ халқының ханы Ресей отаршылдығының еркіндік.Кенесары бабамыз болып сайланды. Осы сол рухтың азатшылдықтың жылы Кенесарының ерекшелігі – «орыс солдатының символы іспеттес. Қазақ əскері Қоқан хандығының соңынан орыс мұжығы ілесіп патриотизмінің мығым иелігіндегі Созақ, ұстындарының бірі. Жаңақорған, Ақмешіт отыратындығында, сөйтіп, Бұл күндері, айтулы қамалдарын алды. жаулап алған жерін орыс жеріне мерей той қарсаңында 1843 ж. Ресей үкіметі тарих музасы Кио қазақ Кенесарыға қарсы кең айналдырып жіберуге ақыл-ойы болып Ұлы көлемді əскери жорық тырысатынында» (М.Шоқай) еді даланы кезіп, қасиетті ұйымдастырды. аруақтарды оятып жүрген Кенесарының əскері жайы бар. Төрт ғасырдан Ресей əскері мен Ресей астам уақытта қазақты 20 жағында күресуші қазақ шақты хан билеген екен. сұлтандарын бірнеше рет 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы Алғашқы ханы Керей хан – Болат ойсырата жеңді. Алайда əскери қуаты Жарғысы» қалыптасқан хандық сұлтан ұлы 1465-1474, Жəнібек хан əлдеқайда басым жау Кенесары құрылымды, дəстүрлі билік үлгілерін Барақ ұлы 1474-1480 хандар қазақтың сарбаздарын Жетісуға шегінуге жойып, қазақ елін жалпыресейлік дербес мемлекетінің негізін қалаған мəжбүр етті. Азаттық үшін шайқаста басқару жүйесіне сіңістіріп жіберуді болса, одан кейінгі хандар сол ата Кенесары қырғыз манаптарының өзіне көздеді. Сол мақсатта қазақ даласына жолын ары қарай жалғастырып, елдің бағынуын талап етті. Алайда патша орыс шаруалары ағылып келіп тұтастығын сақтап қалуды өздеріне əкімдерімен құпия байланыста болған қоныстана бастады. Абылай ханнан мақсат тұтты. Бұрындық хан Керей манаптар оған мойынсұнбады. кейін орнына билікке келген Уəли хан ұлы 1480-1511, Қасым хан Жəнібек Кенесары бағынудан бас тартқан (1781-1821) патша əкімшілігінің хан ұлы 1511-1522, Момыш - 1522-23, қырғыздарға шабуыл жасады. Өз Көкшетау алқабында қала құрылысын Тайыр хан Əдік сұлтан ұлы -1523жақтастары ішіндегі опасыздық бастауына келісім берді. Уəли 1533, Бұйдаш хан Əдік сұлтан ұлы салдарынан Кенесары мен інісі өлгеннен кейін хан сайланған баласы 1533-1538 Жетісу өңірін билеген. Наурызбай дұшпандарының қолына Ғұбайдолланы Ресей үкіметі бекітпей Тоғым хан Жəдік сұлтан ұлы 1533түседі. Кенесары айуандықпен тастады жəне орта жүзде хандық 1537, Ахмет хан Жаныш сұлтан ұлы өлтіріледі. Жаулары оның басын кесіп билікті жойды. Қарсылық көрсеткен 1533-1535 Сырдария маңын билеген, алып, орыс əкімшілігіне жібереді. Ғұбайдолланы тұтқындап, Сібірге жер Хақ Назар хан Қасым ұлы 1538-1580, Князь Горчаков Кенесарының басын аударды. Осыған байланысты Шығай хан Жəдік ұлы 1580-1582, Батыс Сібір бас басқармасындағы Кенесары Ресей мен Абылай хан Тəуекел хан Шығай хан ұлы 1582«Кенесары бүлігі туралы» іске қосып арасында жасалған жазбаша 1598, Есім хан Шығай хан ұлы 1598сақтауға бұйрық береді. келісімшарттың бұзылғанына 1628, Жəнібек хан Есім хан ұлы 1628наразылық білдірді. Оның: «Алла
О
А
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Ақ киізге көтерілуі 1841 жылы Кенесары хан сайланды. Бұ сайлау оның тек өзін-өзі хан деп жариялауы арқылы емес, көптеген ру басылары мен билердің хат жіберуі арқылы, біздер сені хан деп танығымыз келеді деген ұсыныстары арқылы, соған сүйеніп бұл шешімге келеді. Бұл сайлау 1841 жылғы қыркүйекте болу себебі – оған дейін билік алдындағы əкесі мен ағаларының тірі болуына байланысты болатын 1840 жылы əкесі Қасым, 1841 жылы ағасы Саржан опасыздықпен өлтірілді. Қазақ билері мен батырларының, ру басыларының жіберген хаттарының бірін ұсынып отырмыз. Патша үкіметінің адамдары бір орталыққа бағынатын мемлекеттің құрылуына əрине үрейлене қарап, жоғары орындарға осындай ақпарат жіберіп жатты.
К
5
Барлық жерлерді осылайша азат етіп келе жатқанда оның атағы мен беделі мейлінше көтеріле түсті. Содан сескеніп, Бұхар əмірі 60 мылтық, 15 зеңбірек, жəне көп оқ-дəрі жіберді. Хиуа ханы 15 арғымақ, 3 алтын ертұрман, 2 зеңбірек жібереді. Кенесары əбден ашынып алды. 1844 жылы жазда Сібір жақтан келген генерал Жемчужников, Орынбор жақтан келген Дуниковский, төре Жантуриннің отрядтарын талқандап, 44 сұлтанды ажал таптырды. Генерал Обручев 21 шілдедегі бұл жеңілісті «масқара болдық» деп орталыққа хабарлайды. Əйтсе де патша əскері жаңа күштермен толықтырылып Кенесары түстікке қарай шегінуге мəжбүр болады. 1846 жылы Ресей жасақтары мен отаршылдыққа бойұсынған қазақ сұлтандарының əскери құрылымдары оны Кіші жəне Орта жүз аумағынан ығыстырды. Кенесары Қасымұлы хан, саясаткер, дипломат ретінде қазақтың үш жүзі руларының едəуір бөлігін өз туы астына біріктіре алды. Оның əскерінің жалпы саны кейде 20 000 адамға дейін жетті. Халықтың бас көтеруіне Орта жүздің көптеген сұлтандары мен билері қосылды. Кенесары бастаған халық көтерілісінің ауқымы кең болды, ол 18 ғ. соңы мен 19 ғ. басындағы азаттық жолындағы өзге қозғалыстардан қазақ рулары көп қоныстанған негізгі аудандарды қамтуымен ерекшеленеді. Кенесары мемлекет құрылымына көп көңіл бөлді, елді басқаруда жаңа құрылымдар мен ережелер енгізді, сонымен бірге істен шығарылған құрылымдарды қайта қалпына келтірді. Əскер қатарында қатаң тəртіп орнатты. Əскерді ұзақ дала соғыстарына бейімдеу үшін мыңдықтар мен жүздіктерге бөліп басқару құрылымын құрды. Ол қажет ақпараттарды жеткізіп тұратын жаушылары мен тыңшыларына да сүйенді, саяси күрес пен дипломатияның да тиімді əдістерін қолданды. Мемлекеттің ішкі саясатын хан өзі қатаң бақылауға алды, ру аралық қақтығыстардың жолын кесті.
Көтеріліс ұл кезде əбден қаһарына 1827 жылдан бастап Абылайдың мінген Кенесары орыс ұрпақтары қазақ хандығын патшалық патшасына тағы да хат Ресей езгісінен босату жолындағы жазады. «.. Біздің ата-бабаларымыз күресте белсенділік танытты. бізге мұра ғып қалдырып кеткен Еділ, Кенесарының əкесі Қасым мен үлкен Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, ағасы Саржан бастаған жасақтар орыс Обаған, Тобыл, Құсмұрынға бекіністер ауылдары мен керуендеріне шабуыл салып жатырсыз, бұл бізге аса қауіпті. жасап тұрды, қазақ ауылдарын 1825-40 жылдары патша отарлық бұғаудан босатты. жазалаушылары бізді 15 рет шапты, сондықтан қазақтар бұл қылыққа, кісі Міне солардың жолын өлтірушілікке шыдамай көшіп, қашып жалғастырушы Кенесары Қасымұлы жүрдік. Тыныштық бермедіңдер, да мемлекет тəуелсіздігінің өте сондықтан мен қару алып Ұлы күресті маңызды іс екенін халық санасына бастауға аттандым» құюда қыруар еңбектер атқарды. Мемлекет мүддесін қорғау жолында Ханның бұл жанкешті жорығына жауды жеңіп, тəуелсіздікке қол жеткізу сенімді серіктері Ағыбай, Ұлы жүзден Хандықтың үшін халықты біліктілікпен басқару көп Бұғыбай батыр, өзге де рулардан құлдырауы септігін тигізетінін ол жете түсінді. Жанайдар, Басығара, Аңғал, ш жүздің қазақтарының Кенесары Қасымұлы өз айналасына Жоламан, т.б. көптеген батырлар, біріккен ұлт-азаттық ең адал кеңесшілер мен батырларды, қолбасшы болып қолына найза қозғалысы Ресейді қатты халық арасынан отарлық езгіге қарсы ұстаған қарындасы Бопай ханым да алаңдатты. 1843 жылы шілденің 27-і ең беделді, белсенді азаматтарды жүрді. Хан сайлауы 1841 жылғы күні І Николай империя құрамындағы топтастыра білді Бұл жағдайлардың қыркүйекте Ырғыз бойында өтті. қазақ хандығына қарсы кең көлемді бəрі мұражайда өткен кездесуде Оның саясатының басты мақəскери қозғалыстарға рұқсат беретін Орынбор, Омбы мұрағаттарына саты қазақ хандығын қайта қалпына басқа мемлекет болмауы тиіс деген арнайы барып тиісті дерек көздерді келтіру болды. Кенесары мемлекетті қағазға қол қойды. алып келген осы жолдардың басқаруда шариғаттың негізгі ережеБір кезеңде патша əскерлерімен авторының əңгімесінде үнемі жастарға лерін енгізді, сонымен бірге, билер жəне ымыраға келмес көрсетіліп, тарихи сұлтандармен күрес құжаттармен дəйектеліп жүргізген Кенесары 1843отырылды. 44 жж. біраз жеңістерге Патша өкіметінің Мың қол жұмсап Ташкентті тізе қол жеткізсе де, шегінуге өкілдеріне, Николай І-ге мəжбүр болды. Шегіне жазған хатында бүктіруге бел байлады. Созақ келе Кенесары қырғыз Кенесары былай дейді: жеріне шекаралас Ұлы қамалына шабуыл 12 күнге созылды. «Сіз біздің атамыз жүздің аумағына орнаАбылайдың Барлық жерлерді осылайша азат ласты. Ханның келесі қарамағындағы бағыты қырғыз халқын етіп келе жатқанда оның атағы жерлерге дуандар орыс отаршылдығына орнаттыңыз, барлық мен беделі мейлінше көтеріле қарсы ортақ күреске қазақ даласы Абылай көтеру болды, алайда ол түсті. Содан сескеніп, Бұхар əмірі хан меншігінде, мен манаптар тарапынан оның мұрагерімін, сол 60 мылтық, 15 зеңбірек, жəне көп күшті тойтарысқа тап үшін қазақ даласына болды. тиіспеңдер» (Омбы оқ-дəрі жіберді. Хиуа ханы Кенесары Тоқмақ архиві № 87\0 іс) Екінші 15 арғымақ, 3 алтын ер-тұрман, маңындағы екі жақтың бір жазған хаттарында күші тең емес шайқаста бұл əрекетін Ресей 2 зеңбірек жібереді қаза болды. Кенесары шекараларына сіңірген тарихи еңбегі — жақындатуға ұмтылу, ол қазақ халқының салтсол арқылы келіссөз дəстүрін сақтай отырып, процестерін жеңілдету сотын қайта құрып, қалпына келтірді. оны бостандық пен тəуелсіздік деп түсіндірді. Тағы бір хатта «.. Мемлекет пен оның əскерін нығайту жолындағы күреске жұмылдырды. Ежелден, тұқымымнан келе жатқан жолдарын жетік білетін хан мұсылманКенесары ханның саясаты жəне қазақ жеріне келдіңіз, Ұлы таудан дық құқық ережелерін бекітті. Салық идеологиясы ұлттың даму жолындағы бастап барлық жерді қайтарыңыз..» саясаты да оны тиімді жолмен өзекті мəселелерді шешуге (Бұл хат поручик Генс арқылы беріп жинауға бағытталды. бағытталды. жіберілген) Шын мəнінде батырдың 1841 жылы Кенесары хан тағына Патша солдаттары Кенеханның негізгі мақсаты 1836-1838 жж. Исатай отырғаннан кейін, көтеріліске ауылын үнемі шауып, үйелмен Тайманұлы бастаған ұлт-азаттық қатысушылар əскери қимылын үдете мүшелерін көтерілісінің батыл бір көрінісі болып түсті, олар қоқандықтардың елеулі кепілдікке табылатын бүкіл Кіші жүзді күштері бекінген Желек, Ақмешіт, айдап кетіп жалпыхалықтық көтеріліске ұластыру Жаңақорған, Созақ қамалдарын жүрді делінді. болса Патша үкіметі бұл əскери қоршауға алды. Бірақ артынəрекеттердің қосылып кетуінен жаман Кенесары өзінің басты мақсаты — ша ол қорықты. Отарлау саясатының сұмдық азаттыққа қол жеткізу үшін ортақ жауға отрядтарды көріністерін Кенесары өз ауылы, өз от қарсы үш жүздің күш біріктіре күрес қуып жетіп басына жасалынған қиянаттардан да жүргізуі керек екенін түсінді. Алайда бала-шағасын анық байқады.Мұндай тонаушылық ұлт-азаттық күрестің1844-45 жылдары құтқарып бар қазақтың басына туатын күн қарқыны үдей түскен кезеңде де алып екенін сезініп барып, батыл қимылға қазақтардың басы толық бірікпеді. жүрді.Сондай баруға мəжбүр болды. Көтерілістің бас кезінде-ақ қазақтар бір шапқынөтеріліс жайдан жай қарама-қарсы екі топқа бөлінді: бірі шылықта жау басталған жоқ. БастықКенесары жағында болса, екіншісі қолында тарының тапсырмасымен патшаның жүргізген саясатын кеткен 30 Совет Одағының Генстің отряды Кенесарының ауылын қолдады. адамының батыры 1825-1827 жылдары үздіксіз шауып, Бұл жылдары Кенесары аса қиын біреуі жоқ генерал-майор малдарын айдап кетіп отырды. Онан күндерді бастан кешіріп жатты. Бір болып Александр соң 1830-1831, 1832-1836 жылжағынан өз туыстары патша жағында шығады. Ол Моисеевский дары қайта-қайта шауып, адамдарын бұған қарсы соғыс қимылдарын Əсел атты қыз Кенесары ханның тұтқындап алып кетеді. Сол кездегі жүргізіп жатса,екінші жағында бала болатын. туған жиені орталыққа берген ақпарының бірінде құбылмалы саясат ұстанған Қоқан, Сол бала «По распоряжению Сибирского Хорезм, Бұхара хандықтары қазақ табылмай, жоғалып кетеді. Арада 100 генерал-губернатора из жерін басып алған еді. Кенесары бұл жыл өткенде, Е.Бекмахановтың Петропавловского укрепления против жерлерді босатып алуды мақсат етті. Кенесары көтерілісі жайлы еңбегі Кенесары в апреле выступил отряд шыққанда соны оқып, «мен сіздердің Осы кезде Ағыбай мен Наурызбай полковника Горского. Он преследовал тұқымдарыңыздың бірі едім деп Ұлы Екатерина бекінісін тізе бүктірді. Ал, их на протяжении 45 верст, подбирая Отан соғысының жауынгері генерал А. ол өзі Жаңақорған, Желек, Ақмешіт, на пути вся имущество и скот. За всю Моисеевский түп нағашыларын іздеп Созақ шаһарларына шабуыл жасады. эту операцию ортядом Горского было келеді. Мына сурет Ахмет сұлтанның Мың қол жұмсап Ташкентті тізе захвачены 2300 лошадей 200 ұлы Нəтəйдің архивінде сақталған. бүктіруге бел байлады. Созақ верблюдов 10 000 баранов и 430 қамалына шабуыл 12 күнге созылды. Дулат ТҰРАНТЕГІ
Б
Ү
К
¦ÄIËÅÒ
ЗАҢ жəне БІЗ
Медиация əдісін қолдану адам құқықтарының №10 (215) əділ сақталуының кепілі 13.03.2015 жыл
Сарыағаштағы «Дарын» дауы
немесе Джеренованың таусылмас жыры Менің бүгінгі тақырыбыма арқау болып отырған мəселе тағы да сот! Себебі жазатынымның өзі, айнымай тура барып сотқа бір-ақ тірелетін тек сыни мақалалар. Сыни мақалам газет бетінен қалай жарық көреді, көп ұзамай сотқа шақыру хаты да келіп тұрады. Амал жоқ сотқа барамын, сотқа барамын да адамның бойындағы ұятсыздықтың деңгейін көріп шошынам! Шошынғанда өзім үшін емес, егер тура осылай жалғаса берсе, біздің болашағымыз не болар екен деген үрейден шошынам! Сосын «мен не істей аламын» - деп өзіме сұрақ қоям! Мен не істей аламын, шырылдаған шындықты жазудан басқа!? Қолыма қаламымды аламын да, сот тақырыбына қайта оралам! Сонымен тағы да сот.... Былтыр күзде, Сарыағаштағы атақты «Дарын» мектебіне директор болып тағайындалғанына бір жыл да болмаған Раушан Джеренова деген ғалымның, мектебімізді бүкіл Қазақстан халқына масқара қылғанын, «Сарыағаштағы «Дарын» дауы немесе ұжымын жирендірген Джеренова қайдан пайда болды?» атты мақаламен сынағам. Сынамай қайтейін, ол ғалым келе сала мектеп ұжымын ала тайдай бүлдірсе, келгеніне жарты жыл өтпей жатып, ғалым деген атынан ұялмай бірден сыбайластыққа барса, ол аздай сот қаулысымен заңбұзушы болып та үлгерсе! Сыбайластыққа бой алдырған заңбұзушы ғалым жер шарында тек біздің Шымкенте ғана шығар!? Оны мен міндетті түрде сынаймын! «Дарын» мектептерін Елбасымыз өзінің арнайы қаулысымен, ертеңгі еліміздің тізгінін ұстайтын азаматтарды дайындау үшін арнайы ашқан жоқ па? Иə, ертеңгі еліміздің тізгінін ұстайтын осы дарынды балалар, яғни Қазақстанымыздың жарқын болашағы осылар! Егер жүрегімнің қазақпын деп соғып тұрғаны рас болса, Қазақстанымның болашағына мен қалай бей-жай қараймын?! Мақалам газетіміздің 2014 жылдың 10-шы қазандағы №36 санында жарық көргеннен кейін, көп ұзамай Шымкент қалалық əл-Фараби аудандық сотына шақыру хаты келді! Амал жоқ, сотқа бардым! Құрметті оқырман, «халқы сотының əділдігіне сенгенде ғана мемлекет күшті болып саналады» деген Елбасымыздың сенімін, өзі тағайындаған судьялардың қалай ақтайтынына назар аударыңыз! Негізі осы Шымкент қалалық əлФараби аудандық сотына Маратəлі Бекназаров төраға болып келгелі, судьялардың заңды жайына қойып, білгенін істейтінін өзім 2-ші рет көрдім. Былтыр Ботагөз Сегізова деген, қазақша өз ойын қиналып əрең жеткізетін бір судья апатайдың, заң бойынша бірінен соң екіншісін алуым керек 2 ұйғарымға, бір күнмен «алдым» дегізіп, хатшысы арқылы маған қол қойғызған. Мен, судья Б. Сегізованың заңды белден басып тұрғанын біліп, төраға М. Бекназаровтың жеке қабылдауына кірдім. Жеке қабылдауда, төраға судья апатайды ұрсудың орнына, бас салып оның хатшысы Бауыржанға, қазіргі жастардың тілімен айтқанда «типа» ұрысқандай болғаны, маған жасанды «трюк» сияқты көрінген. Ондай «трюктің» талайын көріп, көзім əбден қарыққанын төраға қайдан білсін?! Негізі олай болмау керек, судьяның шешімі бойынша емес сот ісін жүргізу тəртібін бұзғаны дəлелденген кезде, төраға өз құзіретін пайдаланып судьяға міндетті түрде шара көру керек. Сонда ол басқа судьяларға да сабақ болады. Өйткені соттың шешіміне, «норма» дейміз ғой, сот ісін жүргізу тəртібінің де əсері бар екені заңда көрсетілген, яғни тəртіп бұзылса, сол бұзылған тəртіптің нəтижесінде қабылданған шешім де бұзылуға жатады. Сот төрағасы, қол астындағы судьялардың шығаратын шешіміне ықпал ете алмайды, бірақ əлгідей заңбұзушылықтарына жол бермеу керек, əйтпесе несіне ол төраға болып отыр?! Сонымен Шымкент қалалық əл-Фараби аудандық сотында.. Талапкер, өздеріңіз сезіп отырғандай, директор Р. Джеренова да, жауапкерлер «Əділет» ұлттық апталық газеті мен мақаланың авторы мен. Директор мақаладағы өзіне қатысты жазылғандардың ішінен «шындыққа сай емес» деп 6 мəліметті нақты көрсетіп, соларды «Əділет» газеті арқылы теріске шығартып жəне өзінің пайдасына бізден 15 000 000 миллион теңге моральдық зиян талап етіп отыр екен. Талап-арызды, тағайындалғанына көп бола қоймаған Ермек Есіркепов деген судья қарап, оның «нақты» деп көрсеткен мəліметтеріне өз жанынан тағы 1-еуін қосып, сол мəліметтерді «Əділет» газетіне «теріске шығартылсын» деп, сондай-ақ «Р. Джеренованың пайдасына 50 мың теңге моральдық зиян төленсін» деп, Джеренованың сұрағанын ішін-ара қанағаттандырып берді. Менің қолымда сол сот отырысының бейнетаспасы тұр. Əлгі бейнетаспаны көремін де шошынамын ғой! Судья Е.Есіркеповтің мені қайтсе де талапкердиректорға жығып бергісі келіп, сот істерін жүргізу тəртібін аяқ асты қылғаны, кəдімгідей «бадырайып» көрініп тұр! Желтоқсанның 26-сы күнгі сот отырысында, мен Е. Есіркеповтен судьялық
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
құзіретін пайдаланып, облыстық білім басқармасының 2014 жылы жазда Сарыағаштағы «Дарын» мектебіне жіберген комиссиясының 3 мүшесін сотқа шақырып, жауап алуын сұрап талап-тілек білдіргенім тұр. Судья менің талап-тілегіме не «иə», не «жоқ» деместен ашық күйінде қалдырып, сол күйі ешқандай шешім қабылдамай қоя салғаны да тұр! Бұл судьяның заңды аяқ асты етуі емес пе? Қай заңда жазылған екен, «бір тараптың талап-тілегін ашық қалдырған күйі сотты аяқтау салуға судьяның құқы бар» - деп? Бейнетаспада судья Е. Есіркеповтің, талапкердің өзінің өтірігін өрге бастыру үшін сотқа əкелген Ақтоты Оразова, Жарылқап Кулжанов деген куəларынан, мен жазған мақалаға ол екеуінің ешқандай қатысы жоқ болса да, түк білмегендей сұрақтар қойып, жауап алып отырғаны да жақсы көрініп тұр. Ол екі куə мақаладағы жазылған жəйт орын алған кезде, ол мектепке жұмысқа қабылданбаған да, керек болса! Бұл заңды бұрмалау емес пе? Судья Е. Есіркепов менің «орынбасарларын...» - деп нақты көрсетіп жазғанымды, алдына жайып алған мақаламнан оқып отырып, талапкер Джеренованың сотқа əкелген мұғалімдерінен «сізге Джеренова бұрынғы директор Гүлзинат Юсуповамен сөйлесуге тиым салды ма?» - деп сұрақ қойып, жауап алуын қалай түсінуге болады? Мен шыдай алмай рұқсатсыз орнымнан тұрып, судьяға «мен мақалада мұғалімдер емес, орынбасарлары деп жазғанмын» деген ескерту жасауға мəжбүр болдым! Бейнетаспаны құлағыма «наушникті» киіп алып, таң атқанша қайта-қайта көріп, ойпырмай Елбасымыз Е. Есіркеповті судья етіп тағайындағанда «енді заңды қалай бұрғың келсе солай бұра бер деді ме екен?» деген ойға қалдым. Мақаламдағы, «директор Джеренова информатика пəні бойынша өзінің орнына 9 сағат сабақ өткізуді басқа мұғалімге жүктеп, ал ақшасын өзі кертіп жеп отырды» деп жазғанымды дəлелдеуім үшін, Сарыағаштан арнайы əкелген информатика пəнінің мұғалімі Қарлығаш Агибаеваны судьяның сот залына қасақана кіргізбей, куə ретінде жауап алмай отырғанын, менің «құрметті сот, Қ.Агибаева есік алдында тұр, кіргізіп өзіңіз жауап алыңызшы?» деп судьядан қайта-қайта сұранып күйіп тұрғанымды көріп, өзіме қатты жаным ашып кетті! Ал енді құрметті оқырман, судьяның шешімінде дəл осы факт бойынша жазғанын қараңыздар! «...оған кінəлі директор Джеренова емес, 9 сағат сабақ өткізді деп табель толтырып отырған оқу ісі жөніндегі орынбасары Əсел Арапова кінəлі, ол үшін Ə. Арапова тəртіптік жауапкершілікке тартылған, Ə. Арапованың тəртіптік жауапкершілікке тартылған бұйрық қазіргі уақытта бұзылмағаны сотта белгілі болып, ол туралы жазылған мəлімет шындыққа сəйкес емес екендігі сотта анықталды жəне іс құжаттарымен расталды» - деп тұрып, тұжырымдаған ғой! Құрметті оқырман, мен судья емеспін, мен ондай жалған жазудан Құдайдан қорқамын! «Директор Джеренова 9 сағат сабақ өткізді» деп заңсыз табель толтырғаны үшін оқу ісі бойынша орынбасары Ə. Арапованың тəртіптік жауапкершілікке тартылған бұйрық мүлдем жоқ! Судья Е. Есіркеповті қайдам, сондай бұйрықтың жоқ екеніне əуелі Алланың атымен, сосын Ата Заңымызды ұстап тұрып, ант ете аламын! Менің мақаламдағы, директор Джеренованың педогогикалық кеңестерді қалай өткізетіні туралы жазғанымның ең қызық тұсы, жаңа жыл мерйамынан кейінгісі, шындыққа сəйкес келетін болып шықты, ой тоба! Өйткені Джеренова талап-арызының сол мəлімет жазылған бөлігінен сотта жазбаша түрде бас тартты. Ал жалпы пед.кеңестерді директор Джеренованың қалай өткізетіні туралы жазғанымның ақиқат екеніне, «Дарын» мектебінде жұмыс істейтіні бар, шығып кеткені бар, Əбдіманап Таспулатов, Тəңірберген Есенов, Əсел Арапова, Лиля Кенжебекова, Гульнара Шораева, Сұлтан Сүлейменов сияқты жоғары санатты ұстаздар мен Есенкүл Мамбетова деген сол кездегі кадр бөлімінде қызмет атқарған, яғни 7 куə сотқа өздері келіп күмілжімей, нақты, анық сөйлеп куəлік берді. Босануына байланысты сотқа келе алмаған, директордың тəрбие ісі бойынша орынбасары Лескүл Құрбанованың нотариуспен расталған түсініктемесін қоссақ, менің жазғанымның нағыз шындық екенін 8 куə растап отыр. Ал енді ол жазғанымды «шындыққа сəйкес емес» деген талапкер Джеренованың 8 куəсіне келейік. Олар бірі қалмай тегіс, директор Раушан Джеренованың қол астындағы тəуелділері! А.Оразова, Ж. Кулжанов деген 2 куəсі, мақалада жазылған мəліметтер орын алған кезде, тіпті мектепке жұмысқа орналаспағандары сот үстінде өздерінің берген жауаптарынан мəлім болған, яғни 8 емес 6 куə қалды ма? Айгуль Таштенова деген куəсі сотта, «мен «Дарын» мектебінде тек «часовикпін», аптасына 2-ақ күн келіп, ол мектептің ішкі ісіне араласа бермеймін» деп көрсеткен, 5 куə қалды ма? Жупаргул Еркеева деген куəсі сотта «иə, бірінші пед.кеңесте Джеренова солай айтқаны есімде, ал
кейінгіде айтқан жоқ» - деп жауап берді. Құрметті оқырман, мақаладағы жаңа жылдан кейінгі екінші «пед.кеңес» туралы жазылған мəлімет бойынша, талапкер Р. Джеренова талап-арыздың ол бөлігінен өзі жазбаша бас тартқанын айттым! Яғни куə Ж. Еркеева менің куəларыма қосса болады, 4 куəсі қалды ма? Дастан Абубакиров деген куəсі, былтыр директор Р. Джереновамен ақырғы демі біткенше күресетініне қасиетті Құран Кəрімді ұстап тұрып ант еткен екен! Бірақ директор Джеренова да қу ғой, əлгі Дастанның əйелі Ж.Есмұратованы осы үстіміздегі жаңа оқу жылы басталған 2014-тің қыркүйегінде, өзінің сала бойынша орынбасары етіп тағайындайды! Д. Абубакиров сол замат жалт етіп, Джеренованың жағына секіріп шыға келеді ғой! Бұл адамның бойындағы ұятсыздық па, əлде басқа бір біз білмейтін қасиет пе, қалай енді шошынбайсың?! Əйелін бастық қылған директорға Д. Абубакиров сотқа барып қарсы куəлік беріп көрсін, сол күннен бастап Жұмагүл келін оны көшеден тамақтанатын қылып жіберсін! Яғни Д. Абубакировтың сотта берген куəлігіне сын көзбен қарайтын болсақ, онда Джеренованы қолдаған 3 куə қалды. Талапкер Джеренованың Мерверт Сарсенбаева деген куəсі ана тіліне деген құрметі орта жасқа келгенше оянбаған, орыс тілі пəнінің мұғалімі екен. Ол Мерверт, керек десе мен жазған мақаланы оқымапты да! Сотта менің «сіз өзі мақаланы оқыдыңыз ба?» - деген сұрағыма, «нет, мне перевели»- деп шүлдірлейді. Орысша ойлап, орысша сөйлейтін Мервертке өзі ұғынып оқымағасын, менің мақалам оған тура бір түйенің құлағына домбыра тартқандай болмай ма? Сондықтан Мерверттің куəлік етуінің шынайылығына, судья Е. Есіркепов сенсе сенетін шығар, мен өте күмəндімін, 2 куə қалды ма? Боранбаев Қошқар деген куəсі, сотта сөйлегісі келмей, күмілжіп, мақаладағы мəліметтерді ішін-ара растап əбден қиналды. Ол бейнетаспада да анық көрініп тұр, яғни Қошекеңнің директор Р. Джереноваға өте тəуелді екеніне сол тұрғанына қарап-ақ көз жеткізсе болады. Енді кім қалды өзі Джеренованың куəларынан? Иə, ол жалғыз куə Гульмира Ахметова! Директор Р. Джеренованың өзі тағайындаған орынбасары, оң қолы! Шымкент қалалық Абай аудандық сотындағы «сыбайластықпен қатты күресетін» Бақытжан Усманов деген бір судья 19-шы ақпандағы №2-615\15 санды шешімімімен, сыбайластыққа жол бергені үшін директорлық қызметінен босатылған Джеренованы қызметіне қайта орналастырғанға дейін, Гульмира Ахметова оның міндетін «адал» атқарып отырған. «Құдай қаласа» деу жоқ, сенімді түрде «жақында судья Бақытжан Усмановтың шешімімен орныма қайтып келем» деген Джеренованың мектепке тарқатқан көріпкелдігіне адалдығы соншалық, керек десе оның директорлық қызметтік көлігін де мінбеген! Айтса да судья Бақытжан Усмановтың сол шешімі, бұйыртса, көлемді бір мақалаға арқау болатын тақырып сияқты! Міне Джеренованың сотқа əкелген 8 куəсі! Судья Е. Есіркепов шешіміне «.... сотта жауап берген куəлардың айтуымен бұл мəліметтер шындыққа сəйкес емес екендігі анықталды» деп осылардың айтқанын негізге алып отырса, көшедегі көлденең көк аттының бəрі куə бола алады екен де? Судьяның одан бөлек, қайтсем ілік табам деп, талап-арыздың шеңберінен біресе өзі шығып, біресе сот жарыссөзін тағайындаған соңғы күні Р. Джеренованың қосымша талап-арызын мені таныстырмастан қабылдап, оны орнында отырып шығарған ұйғарымымен іске тіркеп, ойына келгенін істеп баққан əрекеттерінің барлығын жазатын болсам, газет беті аздық қылайын деп тұр. Сондықтан М. Бекназаров басқарған əл-Фараби аудандық сотындағы сорақылық туралы осымен ғана шектелейін! Одан да ол сорақылықтарды, «əділдіктің ақ туы биік көтеріледі» деген үмітпен, облыстық апелляциялық сот алқасына жазатын шағымымда тəптіштеп тұрып көрсеткенім дұрыс-ау! Амангелді БАТЫРБЕКОВ, «Сарыағаш-ƏДІЛЕТ» қоғамдық бірлестігінің төрағасы, ҚР Журналистер одағының мүшесі. P.S. Сарыағаш аудандық прокуроры үстіміздегі жылдың 25 ақпан күні директор Р. Джеренованың мектептегі былтыр «жылы жабылған» сыбайластық сипаттағы іс-əрекетіне, жаңадан қолданысқа қабылданған қылмыстық кодекстің 189-шы бабының 2 бөлігінің «в» тармағымен, яғни түсінікті тілде айтатын болсақ, сеніп тапсырған мүлікті ұрлауға қызмет бабын пайдалану арқылы баруына байланысты, қылмыстық іс қозғады! Заңды қырағы қадағалау керек прокурор қылмыстық істі бекер қозғамайды!
6
Бітімгершілік – бабалар аманаты Адам құқығы - қазақ халқының жəне барлық көшпелі өркениеттің мəдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихи ерекшелігі жəне өміршеңдігімен, адам еркіндігін жақтаған сипаттарымен əлем назарына ілінді. Ұлы далада, көшпелі өркениеттің негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте құлдырауы, тиісінше Қазақтың құқықтық мəдениетінің беделі мен рөлінің қалдырауына соқтырғандығы таңқаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақтың ата заңында аумағы кең даланың "еркіндік" қабілетінің сақталуымен, "оқшау" орналасуымен түсіндіруге болады. Дегенмен де, орта ғасырдағы қазақ даласындағы мəдени-шаруашылық тоқыраудың белең алуы, өркендеп өскен басқа елдерден көш-құрым артта қалуы қоғам дамуына да əсерін тигізбей қоймайды. ұлан-байтақ Орта Азия аумағы тарих саханасының соңғы шебіне ысырылып тасталды да, ұзақ уақыт бойына ұмыт қалды. Жат елдердің көшпелілер даласын отарлау саясатының іске асуымен байланысты қазақ қоғамы тарих бетіне қайта ене бастады. Бұл өзгерістер қазақ құқығының кейінгі тағдырында да жəне оған баға беруден де көрініс тапты. Елімізде даулы мəселені оңтайлы шешудің баламалы тəжірибесі ретінде 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан Республикасының «Медиация туралы» Заңы қабылданған болатын. Осы Заң Қазақстан Республикасында медиацияны ұйымдастыру саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, оны жүргізу қағидаттары мен рəсімін, сондай-ақ медиатордың мəртебесін айқындайды. Егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше белгіленбесе, жеке жəне (немесе) заңды тұлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық жəне өзге де құқық қатынастарынан туындайтын, сондай-ақ онша ауыр емес жəне ауырлығы орташа қылмыстар туралы істер бойынша қылмыстық сот ісін жүргізу барысында қаралатын даулар медиацияның қолданылу саласы болып табылады. Тараптардың бірі мемлекеттік орган болып табылатын кезде, жеке жəне (немесе) заңды тұлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық жəне өзге де құқық қатынастарынан туындайтын дауларға (даушараларға) медиация рəсімі қолданылмайды. Сыбайлас жемқорлық қылмыстар жəне мемлекеттік
қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзге де қылмыстар туралы қылмыстық істер бойынша да медиация рəсімі қолданылмайды. Медиацияның мақсаты – дауды шешудің медиацияның екі тарапын да қанағаттандыратын нұсқасына қол жеткізу; тараптардың дауласушылық деңгейін төмендету. Медиацияда еріктілік, медиация тараптарының тең құқылығы, медиатордың тəуелсіздігі мен бейтараптылығы, медиация рəсіміне араласуға жол бермеушілік, құпиялық қағидаттары сақталады. Медиация тараптары медиаторды, медиация рəсімін, ондағы өз ұстанымын, оны талап ету тəсілдері мен құралдарын таңдау кезінде, ақпарат алу кезінде, даушарды реттеу туралы келісім шарттарының қолайлылығын бағалауда тең құқықтарды пайдаланады жəне өздеріне тең міндеттер жүктейді. Қазіргі уақытта медиаторлардың қатысуымен істердің тиімді шешіліп келе жатқанын айту қажет. Сот тəртібінде қарастыруға тиіс даулардың санын қысқартып, оларды шешудің баламалы тəсілін қолдану, оның ішінде бітімгершілік рəсімдер – медиация əдісін қолдану адам құқықтарының əділ сақталуының кепілі. Республикамызда медиация институтының дамуына қажетті іс-шаралар жүргізілуде. Медиация орталықтары республикамыздың барлық аймақтарында жұмыс жасауда. Бұл өз кезегінде келешекте делдал жұмысының ретімен жүруінің, істің бітімгерлікпен əділ шешілуінің алғышарты болмақ. Өркениетті елдерде бейтарап медиаторды тарту ісі неғұрлым жедел дамып, елдегі құқықтық саясаттың жүйелі жүргізілуіне өз септігін тигізген. Олар сапалы əрі тиімді сот төрелігін жүргізуде негізгі басымдыққа ие жəне заманауи құқықтық жүйенің дамуына ықпал етіп келеді екен. Медиацияның тиімділігі сол азаматтар баж салығын төлеп əуре болмайды жəне едəуір уақыт үнемдейді. Ең бастысы, судьядан айырмашылығы – келіспеуші тараптардың екі жағын да қанағаттандырады. Абзал ИМАШОВ, ОҚО, Шымкент қаласы, Еңбекші аудандық сотының бас маманы
Жемқорлықпен күресу – міндет Сыбайлас жемқорлық, коммерциялық қызметте ықпал үшін қажет элемент болса, нарықтық бəсекелікте негізделген онсыз ұзақ мерзімді экономикалық өсуі мен дамуы мүмкін емес, экономиканың дамуына маңызды шектеу жəне кедергі жасайды. Сыбайлас жемқорлық жалпы қылмыстықпен қатар Қазақстандағы қоғамы жəне мемлекеттік билік үшін көңіл қоюды талап ететін маңызды мəселе болып отыр. Экономикалық реформалар басталуымен мемлекеттік қызметкерлердің жеке түрде басын байытуға сансыз мүмкіндіктері пайда болды. Заңнама жəне қадағалау жүйесінің нашар дамуы жағдайында осы мүмкіндіктер заңсыз мақсатта қарқынды қолданды жəне пайдалануда.Мемлекеттік лауазымдарын өз мақсатында пайдалану сыбайлас жемқорлық болып белгіленеді. Бақылауға алынбайтын сыбайлас жемқорлықтың ең қауіпті зардабы мемлекет жəне қоғамның өз арасындағы жүйелі негіздегі қарымқатынасқа зиян болып табылады. Сыбайлас жемқорлыққа деген қоғамның немқұрайлылығы жəне төзімділігі, адамдармен қоғамдық мүддеге қауіп сияқты емес, мінезқұлық нормасы болып қабылданып кеткен сыбайлас жемқорлық, құқықтық мемлекеттің құрылған фундаментін бұзуға бейімделген бақылаудан шыққан күш болуының
кепілдігі болып отыр. Қызметтік əдепсіздік, лауазымды тұлғаның криминалистілігі, тиімді қоғамдық бақылаудың болмауы сыбайлас жемқорлыққа деген қолайлы ортаны құрады. Бұл бүгінгі күндегі жаңа қоғамдағы ең өзекті проблеманың бірі болып табылады. Нарық экономикасы жағдайында сыбайлас жемқорлық бүркемелеген сипаттықта, мүдделік, тамыртаныстық түріндегі көріністер, жеке компаниялардың басшылық лауазымдағы жоғары шенеуніктердің ауысуы, мемлекеттің бюджет қаражаты есебінен жеке құрылымдарға инвестициялау, мемлекеттік мүліктерді акционерлік қоғамдарға ауыстыру жəне тағы басқалар арқылы болуы мүмкін. Дегенмен, Қазақстанда сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтың алдын алу жəне жолын кесу бойынша белгілі жұмыстар атқарылады. Мəселен, сыбайлас жемқорлықпен күресу үшін қазіргі заман талаптарына сай құқықтық базасы құрылды. 1998 жылдан бастап «Сыбайлас жемқорлықпен күресу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қолданысқа енгізілді, 2005 жылдан бастап «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметшілер Ар намыс кодексі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына қол қойылған, «20062010 жылдарға сыбайлас
жемқорлықпен күресу Мемлекеттік бағдарламасы» ҚР Президентінің Жарлығымен бекітілді, жəне ҚР мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Агенттігінің жүйесінде Тəртіптік кеңестер құрылған. Сыбайлас жемқорлыққа қарсылық халықаралық тəжірибесін зерделеу бойынша үлкен жұмыс атқарылып, жəне оның негізінде орынды шаралар кешені əзірленеді. Сыбайлас жемқорлықпен тиімді күрес жүргізу үшін барлық мемлекеттік органдарымен жəне де Қазақстан Республикасы азаматтарымен сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтың алдын алу жəне жолын кесу бойынша мақсатты бағытталған жұмыс жүргізу қажет. Мемлекеттік органдарының алдында тұрған міндеттерін адал жəне нақты атқаруменғана, сыбайлас жемқорлық көріністерінің қандай болмасын күресте қоғамның ынтымақтастығы, елді құқықтық тəртіппен қамтамасыз ету бойынша құқық қорғау органдарының өз мүдделілігі болғанда Қазақстанда сыбайлас жемқорлықты жолатпау мүмкүндігі болады, ол тəуелсіз, егеменді, құқықтық мемлекеттің даму жолындағы маңызды қадам болып табылады. А.ЯКУБОВА, ОҚО, Шымкент қаласы, Еңбекші аудандық сотының бас маманы
БІЛІМ
Аграрлық білімнің көшбасшысы – Қазақ Ұлттық аграрлық университеті Қазақ ұлттық аграрлық университеті өзінің 85 жылдық тарихында университет қабырғасынан республикадағы аграрлық білім мен ғылымның, өндірістің дамуына қомақты үлес қосқан 135 мыңға жуық жоғары білікті, кең бейімді экологтарды, ветеринарлық дəрігерлерді, агрономдарды, су жəне орман шаруашылығы инженерлері мен экономистерді даярлап шығарады. Бұл білім ордаларынан білім алып шыққан мамандар кең байтақ еліміздің түкпір–түкпірінде абыройлы еңбек етіп, халқымыз үшін дəстүрлі кəсіп – мал шаруашылығы мен егін шаруашылығының барлық салаларында абыройлы қызмет атқаруда. Еліміздің ғылыми-техникалық жəне экономикалық əлеуетін арттыруда университет түлектері білім мен ғылымның, аграрлық сектордың дамуына лайықты үлес қосып келеді. Бүгінгі таңда, Қазақ ұлттық аграрлық университетіндегі агробиология жəне фитосанитария; гидротехника, мелиорация жəне бизнес; ветеринария; технология жəне биоресурстар; инженерлік; орман, жер ресурстары жəне жеміс-көкөніс шаруашылығы сияқты 6 факультетте бакалавриаттың 42 жəне магистратураның 36 жəне PhD докторантураның 16 мамандығы бойынша студенттер үш деңгейде білім алуда. Қаз ҰАУ – республикада мамандарды 3 деңгейлік бакалавр – магистр – PhD доктор принципімен даярлау жүйесін жүзеге асырушы бірден–бір аграрлық жоғарғы оқу орны болып табылады. Университетте экономиканың барлық салалары үшін кең ауқымды талапқа сай мамандықтар: агрономия, топырақтану жəне агрохимия, жеміс-көкөніс шаруашылығы, өсімдік қорғау жəне карантин, экология, құқықтану, кеден ісі, экономика, менеджмент, есеп жəне аудит, қаржы, мемлекеттік жəне жергілікті басқару, маркетинг, ветеринарлық медицина, ветеринарлық санитария, биотехнология, мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы, аңшылықтану жəне аң шаруашылығы, балық шаруашылығы жəне өнеркəсіптік балық аулау, азық – түлік өнімдерінің технологиясы, қайта өңдеу өндірістерінің технологиясы, кəсіптік оқыту, машина жасау, көліктік техника жəне технологиялар, қоршаған ортаны қоғау жəне өмір тіршілігінің қауіпсіздігі, аграрлық техника жəне технология, көлікті пайдалану жəне жүк
қозғалысы мен тасымалдауды ұйымдастыру, технологиялық машиналар жəне жабдықтар, автоматтандыру жəне басқару, ақпараттық жүйелер, есептеу техникасы жəне бағдарламалық қамтамасыз ету, жылу энергетикасы, электр энергетикасы, стандарттау, сертификаттау жəне метрология, ауылшаруашылығын энергиямен қамтамасыз ету, орман ресурстары жəне орман шаруашылығы, жерге орналастыру, кадастр, бағалау, су ресурстары жəне суды пайдалану, жерді мелиорациялау, баптау жəне қорғау сияқты мамандықтар бойынша білім алып шығады. Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің əскери кафедрасының 4 əскери-есептік мамандықтар бойынша кадрлық офицерлерді даярлау лицензиясы бар: "Жалпы əскери бағыттағы автомобиль бөлімшелерін, бөлімдерді жəне құрамаларды қолдану"; "Жаяу əскер ұрыс машинасында мотоатқыштар бөлімшелері, бөлімдері жəне құрамаларын соғыс жағдайында қолдану"; "Азықтүлікпен қамтамасыздандыруды ұйымдастыру", "Ветеринарлық-санитарлық сараптау". ҚазҰАУ-нің студент-қыздары да офицерлік атақ пен əскери мамандықты игере алады жəне офицер шенін алуға мүмкіндігі бар. Аграрлық университетте негізінен еліміздің алтын тұғыры — ауыл жастары оқиды. Сол себепті оқу орнында мемлекеттік тілде жарық көретін оқу əдістемелік əдебиеттер сапасына баса назар аударылуда. Сонымен қатар, университет ауыл жастарын оқуға тарту мақсатында өнегелі істер атқаруда. Жыл сайын “ҚазҰАУ ауыл жастарын шақырады” атты ауқымды іс шара өткізіледі. Жоғарыда аталған мамандарды еліміздегі экономиканың əр саласында жұмыс істейтін жоғары білікті кадрларды дайындауда 85-жылдық тəжірибесі бар, Қазақстандағы аграрлық білімнің көш басшысы Қазақ Ұлттық аграрлық университеті дайындай алады. Маржан БАЛҚОЖА, Жер ресурстары жəне кадастр кафедрасының аға оқытушысы, Ардак АККӨЗОВА, Ветсансараптау жəне гигиена кафедрасының оқытушысы, Светлана ЕРЕКЕЕВА жəне Дастан МУСАПИРОВ, Экология кафедрасының оқытушылары
¦ÄIËÅÒ
Ай мен Күн – қазақ ұғымында дүниенің жарығы, сұлулықтың, пəктіктің белгісі
БЕКЗАТ БОЛМЫС еңбектерімен қоса соңғы жылдары тарих саласында да өндіріп еңбек етті. «Наследники белого лебедя», «Хан Иван», «Золотая баба», т.б. толып жатқан кітаптарының ортақ тарихы жайлы, оның кейбір көлеңкелі тұстары туралы тың ойлар, батыл пікірлер айтты. Мəкең көз жұмғаннан кейін ілі-шала Марат Барманқұлов өзі жетекшілік жасаған тележурналистика кафедрасының телестудиясына оның есімі берілді. Əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
конференция, ең алдымен, Марат Кəрібайұлы Барманқұловқа арналып отыр. Барлығыңызға да М.К.Барманқұловтай ұлы ұстаз болуларыңызға тілектеспін. Сіздердің алдарыңызда үш нəрсені айтқым келеді: біріншіден, мен Барманқұловты бір кісідей білетін адаммын, жеті жыл сол кісінің қол астында жұмыс істедім, екеуміз өте жақсы қатынаста болдық. Ол менің бастығым əрі тəлімгерім болды. – Марат Барманқұловты азамат ретінде қандай
ДАРА ТҰЛҒА профессор Марат Барманқұлов Марат Кəрібайұлы Барманқұлов (1937-2000) отандық тележурналистиканың қалаушысы, ең алғаш тележурналисттердің бірі, филология ғылымының докторы, профессор. Евразия академиясының халықаралық-экономикалық вице-президенті, қазақстан журналистер одағының хатшысы. 1959 жылы Қазақстан телевидениесіне жаңа ашылулар енгізген,сол жерде репортер əрі комментатор қызметін атқарған, сонымен қоса, алғашқы авторлық циклдық бағдарламалардың авторы болған.1965 жылы қызмет жолын КазҰУ-да қарапайым кафедра ассистентінен профессорлікке дейін, кейін журналистика факультетінің деканы болған. 1991жылдың наурыз айынан қыркүйекке шейін «Казахстанская правда» газетінің алғашқы зам редакторы болған. 20-дан астам монографияның, журналистика мен культурологияға арналған кітаптардың авторы. Оның ішінде: «Наследник белого лебедя», «Туюрькская вселенная», «Хрустальная мечта Тюрьков о квадронации», «Весь мир у вас в квартире», «Горизонты косметического телевидение» т.б. Марат Барманқұлов өмірге жай ғана келіп, əншейн ғана кеткен жан емес. ХХ ғасырдың басындағы Əлихан, Ахмет, Міржақып, Мағжан сияқты Алаштың бір туар ұлдарымен үзеңгілес болған Халық Танкин 30– шы жалдардағы сталиндік қанды қырғынның алғашқы құрбандарының бірі болған. Сол Халық Танкин көз жұмғаннан кейн арада бір ай өткен соң Марат аты ұл дүниеге келеді. Халық жауының баласы Мараттың əкесінің аты фамилиясы Кəрібайұлы Барманқұлов болып жазылатының арманда кеткен əке əрине білген жоқ. Бұл-кеңестік тоталитарлық жүйенің бала Маратқа тигізген алғашқы ауыр соққысы еді. Қазақ теледидарындағы, Казправда –дағы жалынды публист ретінде жарқырап көзге түскен жылдары өз алдына əңгіме. Əл-Фараби атындағы Мемлекетінің Ұлттық университетінің журналистика факультетіндегі қызмет жылдары жеміске толы болды. Қазақстанда қазақ журналистика саласындағы ғылыми еңбек жазған тұңғыш ғалым да осы Марат Барманқұлов, қазақ теледидарындағы Түрік даналары атты телебағдарламаның ғылыми жетекшісі болған да Марат Барманқұлов. Мəкең ғылыми
Университеті журналистика факультетінде «Сандықақпараттық дəуірдегі бұқаралық коммуникация құралдарының жаңа мүмкіндіктері мен проблемалары» атты халықаралық ғылымитəжірибелік конференция тележурналистика ғалымы. Профессор М.К.Барманқұлов оқулары өтті Профессор Марат Барманқұловтың жарқын бейнесін оның жақсы білген адамдардың жүрегінде мəңгі сақталар деген сенім мен, Əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті журналистика факультетінің деканы Өмірхан Əбдиманұлымен сұхбаттасқан едік – Құрметі Өмірхан Əбдиманұлы мырза! Жалпы бүгінгі іс-шараның ауқымдылығы конференция туралы қысқаша айта кетсеңіз... – Бүгін біздің факультетте, шынын айтқанда, ұлық той. Бұл сөзден сескенбеу керек. Ұлы ғалымның еңбегін бағалап, ұстаздығын бағалап осы конференцияны өткізіп жатырмыз. Конференцияның аты сіздерге белгілі: «Сандықақпараттық дəуірдегі бұқаралық коммуникация құралдарының жаңа мүмкіндіктері мен проблемалары» атты халықаралық ғылымитəжірибелік конференция. Бірақ бұл
қасиеттерінен бағалайсыз? – Мен Барманқұловтың үш ерлігін, үш қасіретін білемін. Менің Барманқұловты азамат ретінде танитын бірінші ерлігі – бəріңіздің естеріңізде 1986 жылы қазақтан 5 батыр шықты. Бүгінгі таңға дейін соны айтып келеміз. Олар – Олжас Сүлейменов, Салық Зиманов, Жұбан Молдағалиев, Сафуан Шаймерденов. Жазушылар одағында қазақты жақтады, сөйледі, батыр деп осыларды айтты. Бірақ Кеңестік өкімет саясатына алғаш қарсы шығып сөйлеген – Марат Кəрібайұлы Барманқұлов. Естеріңізді болса, 17күні түнгі сағат үште ҚазҰУ-ге Соломенцев келіп жиналыс өткізді. Ол жиналысқа үлкен шенділер, ректордан бастап декандар қатысты. Соломенцев пен оның секретарі оқу орнын жабамыз деп қоқан-лоққы көрсеткен еді. Сонда бəрі үндемей отырғанда, Барманқұлов орнынан тұрып сөз сөйледі. Қазақ университеті болғаннан кейін қазақ оқымағанда, кім оқиды деп шындықты тура айтты. Кеңес үкіметі адамдарының отырғанына қарамай, осындай ерлік көрсетті. Мұны ешкім айтпайды, бəрі де ұмытып кеткен. Олжас пен Зимановтың айтқаны бұдан кейін болған, ал Ж.Молдағалиев пен С.Шаймерденов бұдан 3 ай өткен соң, Г.В. Колбиннің алдында айтты. Тілі орыс болған соң, біз жаны орыс деп ойлап жүрген Барманқұлов сол кезде Соломенцевтің алдында рухы күшті қазақ екенін дəлелдеді. Екінші ерлігі, Совет өкіметінің журналистер одағының сайлауы Мəскеуде өтті. Оған бүкіл СССР бойынша екі адам ұсынылды. Бірі Өзбекстаннан келген, 2-3 жыл телевиденияда жұмыс жасап танылып қалған журналист Сагалаев, екіншісі – М.К.Барманқұлов. Он бес республиканың ішінен екі-ақ адамның ұсынылуы – керемет жағдай. Сонда Барманқұлов Сагалаевтан бір ғана дауысқа қалып калды. Бұл да – ерлік. Барманқұловтың мен білетін үшінші ерлігі – жаңадан тəуелсіз-
дігімізді алып, енді ғана қадам басып келе жатқанымызда, ол ештеңеден де қорықпай, елімізде тұңғыш рет халықаралық журналистика жəне əдебиет институтын жеке өзі ашты, ақырында сол институтынан ажырап қалды. Мен осыны ерлік деп санаймын. Барманқұлов керемет азамат еді. Ол біреуге өзі жақсылық істеді деп естіген жоқпын, бірақ еш адамға қиянат жасаған жоқ. Бір адамға жамандық ойлаған жоқ. Мен Барманқұловтың үйінде қуаныштарында да, қайғысына ортақтасып талай болдым. Өте бауырмал жан еді. – Ол кісінің қарапайымдылы-ғын немен дəлелдеуге болады? Біз оның əкесі қайтыс болғанда, інісі қайтқанда, ауырып жатқанында үйіне бардық. Сонда ол өзінің əкесі туралы көп дүние айтты. Туған əкесінің «халық жауы» атанып, атылып кеткенін біледі. Бірақ сонда да, Кəрібай ақсақалға деген адалдығын еш жоғалтпаған. Бұл да – азаматтық. Сонымен бірге, Марат Барманқұлов өзіне түскен салмақты жүрегімен ғана көтеретін еді. . Ана бір жылдары ЮНЕСКО кфедрасы ашылып Америкаға ұстаздар тəжірибе алмасуға жіберле бастады. Бірақ Барманқұлов жіберілмеді. Бірде Америкаға бəрі барып жатқанда, «Мəке, сіз неге бармайсыз?» деп сұраған едім. Сонда ол «менің кафедрамнан адам бар, соның өзі жеткілікті » деп жауап беріп еді – Ғалым ретіндегі ерекшелігі деп нені атайсыз? – Бүгінгідей конференцияларды, яғни, Амандосов, Қожекеев, Барманқұлов оқуларын өзгеше өткізуіміз керек. Барманқұлов – шыныда да керемет ғалым, оның кереметтігі – бір жазған кітабын қайта жазбайтындығы. Қазір, мысалы, жүр ғой небір атақты ғалымдар бір кітабын он шығарып. Кіріспесі мен қорытындысын өзгерте салады-дағы. Қазір менің қолымда оның он кітабы бар, соның үшеуіне ол автограф жазып берген. Сонда қарасам, ол кітаптар бір-біріне ұқсамайды. Енді мен сіздерге таңғажайып нəрсе айтайын. Барманқұлов телевидениені, халықаралық журналистиканы зерттеген. Бірақ тəуелсіздігімізді енді алған тұста ол түркология туралы 3, тіпті 4 кітап жазған. Сонда ол бар болғаны бір жылдың ішінде төрт кітап шығарып тұр. Ол кісі баяғыдан соған дайындалып жүрген. Қаншама əдебиет, қаншама кітап қарады, ол бірден шыға қоятын дүние емес. Сондықтан, Барманқұлов – таза ғалым. Оның ғылымы еңбекпен жасалған асыл мұра. Өзіміздің осыдай ардақты ағамызға уақыт бөле алмасақ, еске алмасақ онда біз несіне қазақпыз дейміз. Сұхбатыңызға рахмет!!! Сұхбаттасқан Əмір МОЛДАБЕКОВ, Халықаралық ЮНЕСКО сыйлығының иегері
МАЌСАТЫМЫЗ – МƏЅГІЛІК ЕЛ Жуырда Меркі ауданындағы Қ.Сармолдаев атындағы орта мектепте «Біздің мақсатымыз – мəңгілік ел» атты əдеби-сазды кеш өтті. Бұл кешке қатысушылар Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне арналған ескерткіш пен белгілі қоғам қайраткері осы ауылдың тумасы Қабылбек Сармолдаев ескерткіштеріне гүл шоқтарын қойды. Мектеп ұжымы əзірлеген «Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл»,
«Ұлы Жеңіске - 70 жыл», «Біздің мақсатымыз – Мəңгілік Ел» атты көрмелерді тамашалады. Сондай-ақ, осы Ойтал ауылында туып-өскен ғалым, филология ғылымының докторы, жазушы Темірбек Қожакеевтің өмірі мен шығармашылығына арналған көрме де əсерлі шыққан. Кешті мектеп директоры Ербол Сейдалиев ашып, кездесудің мəнмағынасын түсіндіріп айтып берді. Дулати қоғамдық қорының директоры
Мұхтар Қазыбек, академик, профессор, жазушы Нағашыбек Қапалбекұлы, «Мирас» баспасының директоры, кəсіпкер Мадет Қожакеев, Темірбек Қожакеевтің жеңгесі Шакен Төлендиева, ауыл ардагері Əміре Қырғызбаев жəне басқа да мектеп мұғалімдері мен ауыл тұрғындары сөз сөйлеп, кешегі мен бүгінгіні сабақтастыра келіп, қазақ елінің болашағы жайлы ой бөлісті. Оқушылар кеш тақырыбына орай
əн-жырдан шашу шашты. Əсіресе, мектеп оқушылары Қойлан Еркебұлан, Руслан Қажығалиев, Айқан Жасыбаевтар сахналаған Темірбек Қожакеевтің сатиралық шығармасына ел қатты разы болды. Бұл мазмұнды кешті өткізуге белсене атсалысқан кітапханашы Азия Əшімова мен Мейрамкүл Алтынбековалардың игі істерін атап айтуға болады. Қарлығаш БЕРІКБАЕВА, Жамбыл облысы
«ТАЅБАЛЫ» ТАРИХ КУƏГЕРІ ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан Республикасы мəдениет саласында күрделі тарихи бетбұрыстар мен түбірлі қоғамдық жаңарулар мен жаңғырулар тұсында өмір сүріп отыр. Осы ретте қазақ халқының мəдени мұрасының өнер саласындағы дамудың тарихи сипатын айқындап берерлік бірқатар ғылыми жұмыстар атқарылды. «Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан тарихы үшін белесті кезең Бұл оқиғаның саяси һəм қоғамдық мəн-маңызы Қазақ хандығының Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет болғандығында жатыр» - деп Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай 2015 жылы ұлттық тарихымызды ұлықтау жəне бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. 2015 жылы қаңтар айының 27-ші жұлдызында «Таңбалы» қорық-мұражайының ұйымдастыруымен Мəңгілік еліміздің тарихында көш түзеп жол тартқан «Нұрлы жол» бағдарламасы аясында Қазақ хандығының 550 жылдығына байланысты Алматы қаласында Ə.Марғұлан атындағы археология институтының ғимаратында «Тарихтың түп қазығы Таңбалы» атты көрме өтті. 1456 жылы Керей мен Жəнібек сұлтанның басшылығымен Қазақ хандығының іргетасы қаланды. «Қазақ» деп ұран тасталғанда, рухы оянған барлық тайпалар қазақ жұрты түгел жиналып, бір тудың астына бірікті. Алайда көз алартқан жауларының үстемдігімен түрлі нəубеттерді басынан өткерді. «Мың өліп, мың тірілген» қазақ сонда да берілмей, ақыры азаттығын алды. «Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өту – Тəуелсіздік сыйлаған сол бабаларымызға деген құрметтің белгісі. Осыған орай, мəңгілік еліміздің тарихында көш түзеп, бола-шаққа жол тартқан қазақ елінің мəдени құндылық-тарын қала тұрғындарына, студенттер мен мектеп оқушыларына насихаттауды мақсат еттік. Қазақ халқының тарихында айрықша атауға тұратын қасиетті жердің бірі – «Таңбалы» тарихимəдени жəне табиғи қорық мұражайы. Тарихимəдени ескерткіштер – ұлттық тарихымыз бен мəдениетіміздің құнды жəдігерлері болып табылады. Ескерткіштер əрбір елдің тарихы мен өткенінен сыр шертер халықтың ұлттық байлығы ғана емес, сол елдің өткені мен бүгінін саралайтын, сол арқылы келешек ұрпаққа тəлім-тəрбие беруде маңызы зор. Қазіргі таңда Қазақстан аумағында 25 мыңнан астам тарихи-мəдени ескерткіш сақталған.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Солардың бірі – «Таңбалы» шатқалындағы археологиялық ескерткіштері. Ескерткіштерді түпнұсқа қалпында сақтау қазіргі таңда өзекті мəселенің бірі болып отыр. Көптеген тарихи-мəдени мұралар жеке тұлғалардың жауапсыздығынан өзгерістерге ұшырап, кейбір жағдайда жойылып кету қаупі төнеді. Осы орайда жергілікті халық аталған тарихи-мəдени мұраларымызды бүлінуден, зақым келтіруден қорғап, өсіп келе жатқан жас ұрпаққа ескерткіштерді қорғау елдің, бүтін халықтың баға жетпес асыл қазынасы екенін түсіндіріп, насихаттап, мектептерде өтілетін тəрбие жұмыстарына енгізсе келешек ұрпақты өз елінің мəдениетіне, өткен тарихына жанашырлықпен қарайтын, ұлтжанды етіп тəрбиелеудің маңызы зор. Бұл тарихи-мəдени мұралар көне тарихтың куəсі, өткенімізден сыр шертіп, бүгінгі күнге дейін сақталып, жетіп отырған ескерткіштерді қорғау мен сақтау, оларды насихаттау əрбір азаматтың еліне, туған жеріне деген жанашырлығы, мəдени мұраларға деген қамқорлығы болмақ. Тəуелсіздікке ие болғаннан бергі уақытта мəдени мұрадан Мемлекетіміз жаңа белеске, сапалық деңгейге жетті. Тарихи құжаттардың ішінде айрықша маңызы бар Елбасының «Нұрлы Жол – болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауы 2014 жылғы 17 қаңтардағы «Қазақстан – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауымен тікелей сабақтасып жатыр. Президент жаңа Жолдауында жаһандану дəуірінде алда тұрған сын-қатерлерге жауап бере отырып, Қазақстанның «Нұрлы Жол» Жаңа Экономикалық Саясаты туралы жариялады. Себебі, ел дамуындағы басым бағыттарды айқындап, сыртқы ахуал күрделі кезеңде жедел
шешілуі тиіс міндеттерді күнілгері белгілеу қажет болды. Бұрынғысынан ертерек жол-данған Жолдау сонысымен де айрықша маңызды. Қазақ елінің алдында ұлы тарихи міндеттер бой көтерді. Міне, осындай ауыр сын кезеңде Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев ел тұтқасын қолына алды. Сол тұста Елбасы ағынан жарыла былай деген еді: «Тағы да қайталап айтамын, бұл – ең əуелі бүкіл қазақ халқының алдында тұрған күрделі тарихи кезең. Біздің демократиямыздың негізгі кезеңі саяси, əлеуметтік жəне ұлтаралық тыныштық». Көпұлтты Қазақ елінің тəуелсіздік тұғырындағы ұлан-ғайыр табыстары, еңсесін көтеріп, əлемдік өркениет көшінде өзін-өзі əлемге таныта білуі, ең алдымен, сан алуан ұлттардың ынтымақ-бірлігінде, тізе қоса қимылдауында десек, артық айта қоймаспыз. Республика халқының ұлтаралық, дінаралық, қоғамдық келісім-ынтымағы қалыпты өмір салтына, барлық жетістіктердің қайнар көзіне айналғаны нақты өмір шындығы. Еліміздің бүкіл мəденит қауымы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың өкілеттігін 2020 жылға дейін ұзарту жөніндегі бастаманы толық қолдайды. Тəуелсіздікке қол жеткізілген 20 жылдың ішінде Елбасымыз экономиканы өркендетіп, халықтың əл-ауқатын көтеріп қана қоймай, республикамыздағы ұлтаралық келісім мен дінаралық татулықты қалыптастырды. Соның нақты көрінісі, қазіргі таңда республикадағы 130-дан астам ұлт пен ұлыстың, сондай-ақ 40-тан аса конфессияның өкілдері Қазақстан атты берекелі бірліктің ортақ үйінде тату-тəтті өмір сүруде. Осы жылдарда елордамыз Астанада 3 рет Əлемдік жəне дəстүрлі дін лидерлерінің съездері болып өтті. Жер жүзіндегі алуан түрлі дін басшылары əлемнің əр түкпіріндегі ұлт пен ұлыстың, діннің арасында қырғи-қабақ қақтығыстар болып жатқан алмағайып заманда Қазақ елін сүттей ұйыған тыныштықтың, тұрақтылық пен пен бейбітшіліктің мекеніне айналдырған Елбасымызға жəне бүкіл Қазақстан халқына бата-шапағаттарын төгіп, өзге мемлекеттерді бізден үлгі алуға шақырды. Р. ШАРИПОВ, Жартас суреттерін қалпына келтіру жəне ғылыми зерттеу, қор сақтау бөлімінің меңгерушісі
№10 (215) 13.03.2015 жыл
7
«Ата салтым асыл мұрам, ардағым» «Ата салтым – асыл мұрам, ардағым» атты тақырыпты Халықаралық «Алаш» сыйлығының, «Құрмет» орденінің иегері, ҚР Мəдениет қайраткері, жазушы, академик, профессор, Республикалық кітап музейі директорының кеңесшісі, тəлімі мол қаламгер Нағашыбек Қапалбекұлы жүргізеді.
(Жалғасы. Басы өткен сандарда). Сəбилер тоңқайып, екі бұтының арасынан қараса – жақсы нысанға баланады. «Жолаушы келеді», «Жол ашылады», «Алыстан туыстар қатынасады» деп қуанысады. * * * Аяқты көкке көтеру – жақсы қимыл емес, оспадарлық. Онда аспаққа асыласың, аяғың көктен келеді, үйде өлім-жетім, қорада мал шығын болады. Көк тəңірі шамданады деп жорылады. * * * Қазақ баласы жаңа шыққан көк шөпті жұлмайды. Ағаш бүрлерін үзбейді. Көк шыбықты сындырмайды. Өйткені, жас өмірдің бəрі бақыттың бастамасы, барлық тірліктің қайнар көзі. Көк жұлсаң – көктей орыласың, қарғыс атады деп ырымдалады. * * * Қазақ баласы бастау басына, бұлақтың қасына дəретке отырмайды. Барлық тірліктің атасы да, жан біткеннің анасы да сол бұлақ, сол бастау деп біледі. Сондықтан бұлай істегенде оның киесі атады, қарғысы тиеді. Тазаны арамдасаң – арың кірленеді, абыройың төгіледі деп ырымдайды. * * * Қазақ жапан даладағы жалғыз ағашты кеспейді, зақым келтірмейді. Саясына барып паналап, ұйықтамайды. Олай істесең – сол ағаштай сопиып жалғыз қаласың, дүниеде жалғыздықтан өткен жамандық жоқ. Жаның құлазуынан асқан қорлық жоқ. Жалғыз ағашты кескен жамандық тілеп тұрған жауыздықтың нысаны деп қарайды. * * * Қазақ қосарланып өскен, қатар біткен ағашты кеспейді. Олай істегенде қосағыңнан айрыласың, қанатыңнан қайрыласың, бақайыңнан майырыласың, тамырыңмен қырқыласың деп шошиды. Дүние түгел егізден жаралған. Егіздің сыңарын құлатқан оңбайды. Көңілі қарауытып, санадай сарғайып, зарығып, қиналып өтеді деп ырымдайды. * * * Далада жатқан, шала жанған ағашты үйге кіргізбейді. Өйткені, күйелі ағаштай пəле жұққыш болады. Көңілі шаладай бықсып, үй ішінде алауыздық туады. Қорадағы қой, өрістегі жылқы, қотандағы сиыр, даладағы түйе шала туып, шығын көбейеді. Береке кетіп бақыт сөнеді, адам өледі деп ырымдайды. * * * Үлкен тойда, аста немесе салтанатты мереке-мейрамда сыйлы қонаққа көк қасқа тай, ақ сары бас қой, атан түйе, дөнен өгіз сойылады. Сонда барлық тілеу қабыл болып, зор бақыт қонады деп сеніп, ырымдалады. * * * Соғымға сойылған малдың жілігін шаққанда майы толық болса, сол жылы мал майлы, көңіл жайлы тоқшылық болады деп ырымдалады. * * * Қазақ үйіне қонған қонақты да ырымдайды. Қонақ қонған түні мал төлдесе, ет асып қонақты сыйлайды. Əрі киіт кигізіп, «Ақ жолтай қонақ» деп шығарып салады. * * * Қазақ жақсы көретін адамына, туыстуғанына, құда-жекжатына, алашағайынына шақпақ тас, пышақ, қайрақ сыйламайды. Бұлай істесе араға от түседі, пышақтасады, «қырық пышақ болады», дұшпан араға от жағады, егестіріп қайрайды, тату тірлік бұзылады деп, жаман ырымға жатқызады. Сондықтан жақын кісілер шақпақты, пышақты, қайрақты сұрап алмайды, көрсетпей ұрлап алады. Иесі оны білсе де ренжімейді. Бұл жаман ырым басталмасын дегені. * * * Қазақ күнге, айға қарап тұрып түзге отырмайды. Ал, құбыла жаққа, күн батысқа қарап тұрып бұлай істеуге тіпті де болмайды. Бұлай істеу əрі күнə, əрі рух шамданып, ұшынады, ауру иелеп, қуығы тұтылады, жіңішке ауруға тап болады, ауызы қисаяды деп ырымдайды. Ай мен Күн – қазақ ұғымында дүниенің жарығы, сұлулықтың, пəктіктің белгісі. * * * Жайлау үстінде далаға қазан асқанда түбіндегі судан жұлдыздар шоғыры көрінсе – мал өседі, төл көбейеді, байлық артып, дəулет шалқып, рахат өмір сүреміз деп ырымдайды. Отқа май құйып қоздандырып, ақ тілеу тілейді. * * * Қазақ сейсенбі күні жолға шықпайды, сапарға аттанбайды. Бұл күні жол болмайды, жолдан пəле кезігеді, сейсенбі күні жолды жылан кес-кестеп жатады деп ырымдайды. * * * Қазақ некелі төсекке басқа адамды жатқызбайды. Көрпе-жастықтарды да біреуге қолданбайды. Неке бұзылады, махаббат тітіркеніп, шетке ауады деп ырымдалады.
* * * Қазақтың келіні қайын енесі мен қайын атасының төсегіне отырмайды. Бұлай істеу əдепсіздік, арадағы сыйластық бұзылады, адамдық жойылады, құрметтен айырылады, келіннің етегі ашылады деп, қатал тəртіппен тиым салып, жаман ырымға жатқызады. * * * Қазақ аққуды, сары ала қазды, бұлбұлды жəне жалғыз жүрген құсты ауламайды, атпайды. Өйткені, бұларды киелі құс деп есептейді. * * * Қазақ біреуге қатты ашуланған адамға «тісіңді қайра», «ерніңді тістеме», «жұдырығыңды түй» дейді. Өйтпесе кек ішінде кетеді деп ойлайды. Кек ішінде кеткен адам дертке шалдығып, ем табылмай өмірден өтеді, түсі жылымайды, жүрегі жібімейді, кекшіл болып, көпшіл болмайды. Тісін қайраса, жұдырығын түйсе – ашуы сыртқы шығып, көңілі жадырайды деп жориды. * * * Қазақта түн ішінде ысқырмайды. Ысқырса сырттағы жылан үйдегі дыбысты іздеп кіреді деп ұйғарады. * * * Ымырт кезінде жатып ұйықтамау керек. Өйткені бұл мезгілде жарық пен қараңғылық, бақ пен сор, өлім мен өмір ауысады. Ымырт кезінде жатқан адам өлім тілегені деп ырымдалады. * * * Түн ішінде сыртқа от шығармайды. Бұлай істегенде ауылға жау шабады немесе қораға қасқыр тиеді, апат болады, далаға өрт кетеді деп ырымдалады. * * * Қазақ бейіт баспайды, қолмен нұсқап көрсетпейді. Бұлай істесе аруақ атады. Бейіт басқан адам топ, сал ауруына ұшырайды, қол-аяғы тартылып қалады деп ырымдайды. * * * Қазақ пышақтың жүзі көкке қарап жатқан жаман ырымға жатқызады. Ондай пышақ өлім тілеп жатыр деп ырымдап, пышақты жалпағынан жатқызады. Қазақ түнде үрейлі түс көрсе, таңертең жерге үш рет түкіріп, «түс түлкінің боғы» дегенді үш рет айтып, түкірікті оң аяғының табанымен үш рет басып таптайды. Онысы – тоймас қара жер түсімді жесін деп ырымдайды. * * * Қазақ мүшелі жасын жасырады, басқаларға айтпайды. Себебі, мүшел жас – қатерлі жас, тіл мен көз сұғынан сақтасын деп ұйғарады да, жасты айтуға тура келсе не асырып, не кемітіп айтады. * * * Қазақта жаңа киген киімге байғазы береді, түйме тағады. Онысы – түйме артынан түйе келеді деген ырымы. * * * Қазақта жалғыз ұл балаға жамау-жамау киім кигізіп, төбесіне айдар қояды. Онысы – балаға жат көздің сұғы қадалмасын, тіл тимесін дегені. * * * Қазақ нанды баспайды. Нан аса қасиетті деп есептеледі. Нанды басқанды құдай атады, қарғысқа ұшырайды, өзегі талып, өкіреді деп ұғады. * * * Қазақта басқа үйді айналмайды. Айналса, сол үйдің пəлесі жабысады немесе өзіне қонуға тиісті бақ адасады деп ырымдайды. * * * Қазақта кетік, жырық ыдыспен қонаққа ас бермейді. Себебі, ыдыстың кетігінен сайтан қосарлана ас ішеді, қонақ қорланады, қонақтың жебеуші иесі шамданып, кəрін төгеді деп ырымдайды. * * * Дастархан оң бетімен жайылады. Дастархан қос қабатталған болса, қонақ келгенде оның тұйық жағын қонаққа қаратып, оң бетін келтіріп жаяды. Мұны «дастархан оң болмай, ісіңде жол болмайды» деп ырымдайды. Дастархан – береке-бірліктің, тірліктің бейнесі ретінде қастерленеді. * * * Атты кісі бейіт тұсынан шауып өтпейді. Бұл əруақты сыйламағанның қылығы. Сондықтан əруақ атады, сайтан жабысады, əруақ соңынан қуалап үйге келеді деп ырымдайды. * * * Пұшпағы қанамаған бедеу əйел жуынып-шайынып тазаланып алған соң, əулие адамдардың қабырына барып тəу етіп жалбарынса, сүйегі жарылып, бала көтереді деп ырымдайды. * * * Қазақ беталды жер шұқымайды, жер қазбайды. Бұл қылық өлім шақырады, ажалды хабарлайды деп, жаман ырымға балайды. (Жалғасы бар).
СОҢҒЫ БЕТ
«АРЛАНДАР» - ШЫМКЕНТТЕ
Бүкілəлемдік бокс сериясында ел намысын қорғап жүрген «Астана арландары» үшін биылғы маусым сəтті өтуде. Осы уақытқа дейін 8 кездесу өткізген команда бəрінде жеңіске жетіп, 24 ұпаймен өз тобында көш бастап келеді. Кезекті жекпе-жегін клуб ертең, наурыздың 14-і күні Шымкентте өткізеді. «Арландар» биылғы маусымда жанкүйерлерін тек жеңісімен ғана емес, бокс кешін тамашалау мүмкіндігімен де қуантуда. Өз алаңындағы жекпе-жектерін еліміздің жанкүйері көп қалаларында өткізуді қолға алып келеді. Бұған дейін Алматыда, Қарағандыда бокс кешін өткізген. Енді екі кездесуін
Шымкент қаласында өткізбек. Шымқаладағы бірінші кездесу наурыздың 13-іне өтуі керек еді. Алайда, «Rafako Hussars Poland» командасы визаны дер кезінде алып үлгермей, жекпежектің уақыты бір күнге кейін шегерілді. Енді «арландар» поляк «гусарларына» қарсы наурыздың 14-і күні сағат 18:00де жекпе-жек өткізеді. Бұл күні «Rafako Hussars Poland» мынадай құраммен өнер көрсетеді: Давид Ягодзиньский (49 келі), Сильвестер Козловский (56 келі), Казимеж Леговский (64 келі), Томаш Яблонский (75 келі), Игор Якубовский (91 келі). Біздің команда əлі құрамын жария еткен жоқ. Дегенмен, мына боксшылар шаршы алаңға
көтеріледі деген болжам бар: Ержан Жомарт, Мейірболат Тойытов, Самат Бəшенов, Мейірім Нұрсұлтанов жəне Василий Левит. Ең қызықты əрі тартысты бəсеке 91 келі салмақта өнер көрсететін боксшылар арасында өтетін түрі бар. Игор Якубовский де, Василий Левит те жеңіліп көрмеген. Екеуі осы салмақтың көшін бастап тұр. Яғни, Олимпиада жолдамасы жолындағы басты бəсекелес болып табылатын қос мықты осы күні бар білгенін, бар күшін ортаға салуы тиіс. Айта кетейік, Оңтүстік Қазақстан облысының бас шаһарындағы екінші кездесу наурыздың 20-сына жоспарланып отыр.
ҚАНАТ ИСЛАМҒА ТӘУІР ҚАРСЫЛАС БҰЙЫРМАЙ ТҰР
Біраз уақыт үзіліс жасаған боксшы Қанат Ислам наурыздың 23-іне шаршы алаңға қайта көтерілмек. Бұған дейін 18 кездесу өткізіп, оның 15-інде уақытынан бұрын жеңіске жеткен қандасымыз 30 жастан асып барады. Қанат Исламның жасын текке айтып отырған жоқпыз. Жылдар болса жүйткіп өтіп жатыр, ал жерлесімізге жібі түзу қарсылас бұйырар емес. Дəл қазір, нағыз бабында кезінде бокс əлеміне танымал жігіттермен жұдырықтасқаны жөн еді-ау. Өкінішке қарай, нағыз бəсекеге толы жекпе-жекті əлі көре алмай келеміз. Əуелі қандасымыздың колумбиялық боксшы Карлос Гальванмен қолғап түйістіретіні белгілі болған. Көп ұзамай «қарсыласы ауысты» деген ақпарат тарады. Қуанып қалдық. Бір тəуір қарсылас тапқан шығар деп ойладық. Сөйтсек, жаңа қарсыластың қауқары да шамалас екен. Атағы шыға қоймаған, деңгейі төмен боксшы. Бірінші орта салмақ боксшылары арасында рейтингте 354-ші орында тұрғанының өзі оның шамасын айқындап тұрған жоқ па? Амал нешік, барына қанағат етеміз. Қанат өзіне тиесілі WBA Fedelation титулын қорғау үшін Орландо Хесус Эстрадамен жұдырықтасады.
ЧЕМПИОННЫҢ ҚАРҚЫНЫ ҚАТТЫ
ТУРНИР КЕСТЕСІ
Наурыздың 7-сі күні Қазақстан чемпионатының жаңа маусымы басталған болатын. Ал наурыздың 11-інде Премьер-лига командалары 2-тур ойындарын өткізіп үлгерді.
М 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Командалар "Астана" (Астана) "Қайрат" (Алматы) "Атырау" (Атырау) "Ордабасы" (Шымкент) "Оқжетпес" (Көкшетау) "Ақтөбе" (Ақтөбе) "Жетісу" (Талдықорган) "Тараз" (Тараз) "Шахтёр" (Қарағанды) "Қайсар" (Қызылорда) "Ертіс" (Павлодар) "Тобыл" (Қостанай)
О 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
Ж 2 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0
Т 0 1 1 1 0 2 2 1 1 1 1 1
Ж 0 0 0 0 1 0 0 1 1 1 1 1
Д/А 5-0 4-0 3-2 2-1 1-2 1-1 0-0 1-2 0-1 0-1 1-4 0-4
Ұ 6 4 4 4 3 2 2 1 1 1 1 1
Биылғы маусымның тартысты болатын түрі бар. Алғашқы екі ойыннан кейінгі нəтижеге қарап айтып отырмыз. Ел чемпионы «Астана» ғана ұпай жоғалтқан жоқ. Қалған ұжымдар тең ойнап немесе жеңіліп үлгерді. Чемпионның қарқыны қатты. Алғашқы ойында «Оқжетпестің» қақпасына 2 доп тоғытса, екінші ойында «Ертістің» қақпасына жауапсыз 3 доп соқты. Екі жеңістің нəтижесінде 6 ұпаймен көш бастап тұр. «Қайрат», «Атырау» жəне «Ордабасы» командалардың қоржынында 4 ұпайдан бар. Алғашқы турда «Тобылдың» қақпасына доп жаудырған (4:0) «Қайрат» екінші ойынында «Ақтөбемен» тең түсті. «Атырау» да бірінші турда «Ақтөбемен» тең түскен. Кешегі ойында «Таразды» 2:1 есебімен жеңді. Бірінші ойында «Ертіспен» ұпай бөліскен «Ордабасы» сəрсенбіде «Шахтерді» жеңіп, толық 3 ұпайын олжалады. Ойындағы жалғыз доптың авторы – Еркебұлан Тұңғышбаев. Осы жексенбіде, наурыздың 15-іне командалар 3-тур ойындарын өткізеді. «Астана» «Шахтерді» қабылдайды. «Қайрат» «Жетісудың», «Тобыл» «Оқжетпестің» шамасын байқап көрмек. «Ақтөбе» «Таразға», «Ертіс» «Қайсарға» қонаққа барады. Ал «Ордабасы» мен «Атырау» ойыны Шымкентте өтеді. Мирас ƏСЕМ.
Атқарушы директор Асыл ЖАПАНОВ Директордың орынбасары Қайыржан СЕМБАЕВ
«Əділет» ұлттық апталығының президенті Қуанышбек Тасболатұлы БОТАБЕКОВ
Жауапты редактор Алмас АҚЫЛБЕК Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ
Күллі байлықтың жиынтығы ақша, №10 (215) таудай үйілген алтын емес, деннің саулығы 13.03.2015 жыл
8 «АДАМНЫҢ БІР ҚЫЗЫҒЫ – БАЛА ДЕГЕН»...
Ұлы Абай да "Адамның бір қызығы – бала деген" деп ұрпағыңды көбейтер ұлға, өрісіңді кеңейтер қызға ерекше мəн берген. Алайда, бүгінгі күні жастардың арасында ұрпақ өрбіту мəселесі өзекті болып тұр. Ерлеріміздің белсіздігі, əйелдеріміздің бедеулігі күн санап белең алып барады. Шымкент қаласында осы мəселемен тікелей айналысатын "DLЭКО" көпсалалы халықаралық медициналық орталығы бар. 3 жылдан астам уақыт жұмыс істеп келе жатқан "DL-ЭКО" бедеулікті емдейтін республикамыздағы бірден-бір орталық. Қаншама жұптарға қуаныш сыйлап, алғыстарына бөленіп жүрген орталықты Израильден келген білікті де білімді маман, профессор Гойхман Борис Аронұлы басқарады. Емге дауа, дертке шипа іздеп келген науқастардың ауруларын сапалы анықтап, дұрыс диагноз қойып, уақтылы сауықтыру үшін барын салып жүрген ақ желеңді абзал жандардың жұмысымен оқырмандарымызды таныстырғанды жөн көрдік.
Өмірге адам болып келген соң əрбір пенденің артында ғұмырының жалғасы болар ұрпақ қалдыруы заңдылық. Отбасын құрған екі жан үшін ұрпақ өрбіту өмірдің мəні мен бар бақыты. Балалы үй — базар… Алайда, шаңырақ көтеріп, үбірлі-шүбірлі отбасы болуды аңсап, қосылып жатқан ерлі-зайыптылардың барлығының жұлдызы жанып жатқан жоқ. Отбасылық өмірге дəнекер болар перзенттің болмауы талайдың шаңырағын шайқалтып, ажырасуға əкеліп жатқанын көріп жүрміз. Мемлекет осы мəселені озық технологиялардың арқасында шешудің жолын қарастырып жатыр. Соңғы он жылда елімізде қолға алынған жасанды жолмен ұрықтандыру, яғни экстракорпоралды ұрықтандыру (ЭКО) əдісі оң нəтиже беруде. Осы əдіс арқылы перзент сүйген отбасылардың санының артуына мұрындық болып келе жатқан Шымкент қаласында орналасқан "DL-ЭКО" көпсалалы халықаралық медициналық орталығын атап айтпасқа болмас. Адамзат ұрпағын өрбіту жолында жұмыс істейтін орталық бірнеше отбасыға көмек қолын созып, көптеген шаңырақты баланың шат күлкісіне бөледі. Ашылғанына небəрі үш жыл ғана болған орталық бүгінгі күнге дейін 263 сəбиге өмір сыйлаған. Жасанды жолмен ұрықтандыру орталығының басшысы Борис Гойхманның айтуынша орталықтың ашылғанына көп болмаса да қолжеткізген нəтижелері аз емес. Қазақстанға келіп халық санының көбеюіне өз үлестерін қосып жүр. Дегенмен, орталықтың жұмысын бастар алдында қиындықтар да аз болмапты. – Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың елдің демографиялық халық санының артуына байланысты саясатын қолдау мақсатында, Израильден ешкімді танымайтын қалаға орталық ашамын, халық санының өсіміне себебімді тигіземін деген оймен келдім. Қазақ елінің игілігі үшін жасалатын жұмыс
DL - ЭКО
жоспарымды лайықты ғимарат іздеуден бастадым. ОҚО Денсаулық сақтау басқармасымен ақылдаса отырып, дəрігерлерді жұмысқа шақырдым. Біздің аяқтан тұруымызға көмектескен кісілерге алғысымды айтқым келеді. Мəселен, ОҚО əкімінің орынбасары Сапарбек Тұяқбаев пен қала əкімі Дархан Сатыбалды тұрақ мəселесін шешіп, сəулет құрылыс кеңесінде бізді қолдаған болатын. Ал, енді орталықтың атқарар қызметіне келер болсақ, медицинаның көптеген салалары бойынша қызмет көрсетеді. Атап айтсақ, жасанды жолмен ұрықтандыру, босандыру, аурудың түрлеріне қарай ота жасау, жаңа үлгідегі УДЗ (УЗИ), МРТ аппараттарымен тексеру,талдамалық сынамалардың барлық түрлері, инемен емдеу, уқалау кабинеттері бар. Сонымен қатар, уролог, хирург, балалар хирургы, кардиолог, эндокринолог, гинеколог, невропатолог, дерматовенеролог, маммолог, емдеу ісінің дəрігерлері жұмыс істейді. Жоғарғы санатты мамандардың алдынғы толқынының еңбек өтілі 30-38 жылды құрайды. Одан кейін, дəрігерлерімізді біліктілігін жетілдіру мақсатында Түркия мен Ресейге жіберіп тұрамыз. Бүгінде халық бізге үйреніп келеді. Тіпті шалғай шатқал ауылдардан да адамдар келіп емделуде. Біз əрине оған қуанамыз. Біздің сауықтыру орталығының емдеу ақылары қарапайым халық үшін де қолжетімді екенін айта кетейік. Орталығымыздан ақшасы жетпей, ренжіп кеткен емделушілер болған емес. Жағдайларын түсіндірген науқастарға емдеу құқығының 30% дейін төмендетеміз, – дейді Борис Аронұлы. Борис Аронұлының сөзіне еш күмəніміз жоқ, себебі емдеу орталығына келушілердің қарасы көп. Екі қабаттан тұратын орталықтың керегесі кең, қазіргі заманауи түрлі аппараттармен жабдықталған. Өз кезегімізде біз емделушілердің бірінен орталықтың жұмысы жайлы пікірін сұраған едік.
– Мен бұл клиниканы ашылғаннан бастап білемін. Орталық басшысы тек білімді мамандарды жинады. Өзімнің туғантуыстарыма дейін осы орталыққа алып келемін. Емдеу ақысы да қолжетімді. Осында жиі келіп емделіп тұратындықтан, емделушілердің кетерінде тек ризалықтарын жеткізгендеріне куə болдым, – дейді емделуші Гүлназ Сарбасова. Сонымен бірге, орталықта жатып стационарлық режимде емделе аласыз. Палаталарда барлық жағдай жасалған.Тіпті жоғарғы VIP палаталардың деңгейінде деп айтуға болады. Тəулігіне 24 сағат бойы жұмыс істейтін орталық айына бір рет тегін науқастарға диагностикалық тексеру жүргізеді. ҰОС ардагерлеріне тегін емдеу шаралары көрсетіледі. Əсілінде, мамандардың айтуынша бұл орталыққа «бармаған жері, баспаған тауы қалмаған» ауруын өткізіп алған науқастар келеді екен. Ал, ауруы асқынған науқастарды емдеу ұзақ уақытты қажет етеді. Осыған орай, ауруды өткізіп алғаннан гөрі, оның алдын алу əлдеқайда тиімді дейді мамандар. Мəселен, «ауруын жасырған арам өледі» деген сөз бекер айтылмаса керек. Мұндай үлкен мəселені тоқтатпасақ, ертең еліміздің болашағына үлкен қатер төніп тұрғанын ескергеніміз абзал. Сондай-ақ, алдағы уақытта халқымыздың санын арттыру үшін, мемлекет жекеменшік орталықтарға мемлекеттік тапсырыс мəселесін шешсе, оңтүстікқазақстандық сəбилі болғысы келетін аналардың алысқа бармайақ осы жерде қаралуына мүмкіндігі болар еді. Дана халқымыз: «Денсаулық – зор байлық» деген сөз қалдырған. Ойланып қарасаң, күллі байлықтың жиынтығы не ақша, не болмаса таудай үйілген алтын емес, деннің саулығы ғана. Адам өміріне араша болып жүрген дəрігерлердің ерен еңбегін бағалауымыз керек. Оларға көрсетілетін құрмет, айтылар алғыс шексіз болуы тиіс. «Əуелгі байлық – денсаулық» демекші, сауықтыру орталығында білікті мамандардың қызметіне жүгініп, өз денсаулығыңызды түзеуге мүмкіндік мол. Айта кетейік, орталық ОҚО Шымкент қаласы, Елшібек Батыр көшесі 68 үйде орналасқан, 57-00-80, 57-02-80, 8707-116-31-36 нөмірлерімен хабарласуыңызға болады. Экстракорпоралды ұрықтандыру əдісі еліміздегі бала сүюі бақытынан айырылған отбасылардың мəселесін түбегейлі шешпегенмен, бірқатар шаңырақта сəби күлкісінің естілуіне септігін тигізері анық. Демек, жүйе тегін медициналық қызметтің түріне енген жағдайда, көптеген отбасының қуанышқа бөленері сөзсіз. Жібек ƏЛƏЙДАРҚЫЗЫ.
Туберкулез – опасность для всего мира Туберкулез – инфекционное (заразное) заболевание, которое развивается при попадании в организм человека микроорганизмовмикобактерий туберкулеза. Заболевание было открыто в 1882 году немецким ученым Робертом Кохом, за что ученому была присуждена Нобелевская премия. Туберкулез относится к числу наиболее распространенных в мире заболеваний и представляет серьезную угрозу здоровью населения. Микобактерии туберкулеза весьма устойчивы к воздействию факторов окружающей среды. В организме человека или животного они могут быстро размножаться, т.к. для их
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Гүлмира МƏНШƏРІПОВА, (Астана қаласы)
КӨПСАЛАЛЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МЕДИЦИНАЛЫҚ ОРТАЛЫҚ
Жарнама жəне жазылу бөлімі Салтанат ИБРАГИМОВА Техникалық директор Константин МАРКОВ Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ҚОСАЕВ
развития особенно благоприятна температура, соответствующая теплота человеческого тела. Во вне организма, не размножаются, но долгое время сохраняют свою жизнедеятельность. В организм микробы туберкулеза могут проникать различными путями, которые необходимо знать, чтобы предупредить заражение здоровых людей. Главным источником туберкулезной инфекции является больной туберкулезом человек и его выделения. При громком разговоре, чихании и в особенности при кашле изо рта вылетают мелкие, невидимые капли слизи. Здоровый человек, вдохнув капельки, содержащие инфекцию, может заразиться туберкулезом. Этот вид заражения называется
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52
воздушно-капельным. Также туберкулезная инфекция может передаваться воздушно-пылевым путем, контактным- от больного человека к здоровому через заразный материал. Туберкулез может передаваться при поцелуях, в некоторых случаях при рукопожатии. Больные туберкулезом животные могут также быть источником туберкулезной инфекции. Чаще всего наблюдается среди крупного рогатого скота. В молоке бактерии обнаруживаются при туберкулезном поражении коровьего вымени. Поэтому не следует пить сырое молоко, а следует его прокипятить или пастеризовать. Важнейшими ранними признаками туберкулеза являются:
- кашель более 2-х недель - повышенная утомляемость - слабость - снижение аппетита - снижение массы тела - боли в груди - ночная потливость - повышение температуры тела Для того, чтобы рано выявить заболевание, необходимо знать все вышеперечисленные симптомы и при обнаружении их у себя без промедления обратиться к врачу. Туберкулез излечим! При успешном лечении, правильном и разумном образе жизни больного. А.Н. ГАЗИЗОВА, УпЗПП Енбекшинского района г.Шымкента главный специалист
Апталық Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы есепке алу туралы №14077-Г куəлігі берілген. Аптасына бір рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 0648.
Апталық Астана қаласы, "Ernur" Медиа холдингі" ЖШС (Сілеті көшесі, 30-үй) мен Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады