Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ web: http://adiletgazeti.kz/
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru №11-12 (216) = 20 наурыз = Жұма = 2015 жыл НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / 國家周刊 / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
Мемлекет басшысы елшілерден СЕНІМ ГРАМОТАЛАРЫН ҚАБЫЛДАДЫ Қазақстан Президентіне Төтенше жəне Өкілетті Елшілер – Кувейт Мемлекетінен Тарик Абдулла Əл-Фарадж, АҚШтан Джордж Альберт Крол, Пəкістан Ислам Республикасынан Абдул Салик Хан, Болгария Республикасынан Васил Петков, Сауд Арабиясы Корольдігінен Гурм бен Саид Əл-Милхан сенім грамоталарын тапсырды.
Мемлекет басшысы рəсімге қатысушыларды дипломатиялық жұмыстарының басталуымен құттықтап, олардың біздің елмен қарымқатынастарды бұдан əрі дамытуды қамтамасыз ете отырып, өздеріне жүктелген міндетті лайықты атқаратынына сенім білдірді. – Сіздердің жұмыстарыңыз əлемдегі ахуал тұрақсыздана түскен күрделі кезеңге тап келіп отыр. Бұл – біздің жас мемлекетіміз үшін де салмақты сынақтар кезеңі. Жаңа сын-қатерлер жағдайында Қазақстан үшін ішкі тұрақтылықты, қоғамдық келісімді сақтау маңызды. Сондықтан Қазақстан халқы Ассамблеясы Президенттің кезектен тыс сайлауын өткізуді ұсынды. Бұл бастаманы еліміз бірауыздан қолдап, сайлау биылғы 26 сəуірге белгіленді, – деді Қазақстан Президенті. Нұрсұлтан Назарбаев алдағы сайлау Қазақстан қоғамының саяси кемелденуін, демократиялық құндылықтар мен заң үстемдігіне беріктігін көрсететінін айтты. – Қазақстан барынша ашық əрі əділ сайлау үдерісін қамтамасыз етуге ниетті. Сайлау Қазақстанның тұрақтылығын қамтамасыз етуге қуатты серпін береді. Ал тұрақтылық – экономика мен қоғамды жаңғыртудың ауқымды міндетін атқарудың басты шарты, – деді Мемлекет басшысы. Қазақстан Президенті бүгінде еліміз өз дамуының жаңа тарихи белесінде тұрғанына назар аударды. Əлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру мақсатында маңызды бес институционалдық реформаны іске асыру басталатынын айтты. Бұлар – кəсіби жəне автономды мемлекеттік аппарат қалыптастыру, заң үстемдігін қамтамасыз ету, индустрияландыру жəне əртараптандыруға негізделген экономика-
лық өсім, болашағы біртұтас ұлт, транспарентті жəне есеп беруші мемлекет. Мемлекет басшысы еліміздің əрі қарай дамуы үшін маңызды жобалар жөнінде де айтты. – «Нұрлы жол» инфрақұрылымдық даму бағдарламасы Қазақ елін Орталық Азия өңірінің іскерлік, транзиттік жəне логистикалық хабына айналдыруды көздейді. Мұны жүзеге асырған соң Қазақ елі Азияны Еуропамен жалғайтын ең қысқа жолды қамтамасыз ететініне сенімдімін. Астанада өтетін халықаралық «ЭКСПО-2017» көрмесі іскерлік ынтымақтастық үшін жаңа мүмкіндіктер ашатын болады. Соның бəрі өзара іс-қимылды арттыру үшін перспективаларға жол бастайды. Сіздердің жұмыстарыңыз екіжақты байланыстардың əлеуетін барынша кеңейтуге бағытталады деп сенемін, – деді Қазақстан Президенті. Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан мен АҚШ-тың арасындағы көпсалалы стратегиялық серіктестіктің деңгейі жоғары екенін қанағаттанушылықпен атап өтті. – АҚШ Қазақстанның тəуелсіздігін əлем мемлекеттері арасынан алғашқылардың бірі болып таныды жəне қауіпсіздігімізге кепілдік берді. Бүгінде Вашингтонмен арада биік деңгейдегі серіктестіктің сенімді диалогы қалыптасқан. Біз осы үкі-
метаралық жəне ведомствоаралық тығыз қарым-қатынасты жоғары бағалаймыз. Ресурс өндіру жəне оны əлемдік нарықтарға тасымалдаудағы энергетикалық серіктестігіміз белсенді түрде дамып келеді. Қазақстанда 400-ден астам бірлескен кəсіпорын жұмыс істейді. Өткен жылдың өзінде ғана екі ел арасындағы тауар айналымы 2,4 миллиард доллар болды, – деді Мемлекет басшысы. Қазақстан Президенті екі елдің халықаралық жəне өңірлік проблемалар бойынша ортақ мүдделестігі бар екеніне тоқталды. Бұл – ядролық қарусыздану жəне таратпау, Ауғанстанды қалпына келтіру, Орталық Азияда тұрақтылықты сақтау жəне өзге де маңызды мəселелер. Мемлекет басшысы Сауд Арабиясы Корольдігі біздің араб жəне мұсылман əлеміндегі негізгі серіктесіміздің бірі екеніне назар аударды. – Корольдік халқы мен басшылығы Қазақстан тəуелсіздігінің бастапқы кезеңінде зор достық қолдау көрсетті. Біз оны ешқашан ұмытпаймыз жəне жоғары бағалаймыз. Елдеріміздің арасындағы саяси диалог сенімге құрылған. Ол сауда жəне экономика саласында өзара іс-қимыл аясын кеңейтуге берік негіз қалады. Инвестиция, ғылым, технология алмасу саласындағы ын-
тымақтастық үшін құқықтық негіз жəне тиісті жағдай жасалған. Ауыл шаруашылығы кешенінде, мұнай химиясы, энергетика, көлік, туризм салаларындағы іс-қимылды арттыруға ортақ мүдделілік бар. Біз Астана мен Эр-Рияд арасындағы өзара тиімді ынтымақтастықты жалғастырып, бұдан əрі нығайта түсуге əзірміз, – деді Қазақстан Президенті. Нұрсұлтан Назарбаев Кувейт Мемлекетімен арадағы байланыстардың жүйелі дамып келе жатқанын атап өтті. – Былтыр Əл-Кувейтте Қазақстан елшілігі, ал биыл Астанада Кувейт елшілігі ашылды. Дипломатиялық миссиялар саяси, сауда жəне экономикалық, инвестициялық байланыстарға тың серпін береді деп сенемін. Бұл орайда, жоғары деңгейдегі сапарлардың маңызы зор екені анық, – деді Мемлекет басшысы. Қазақстан Президенті біздің еліміз Пəкістанды Оңтүстік Азиядағы маңызды əрі перспективалы серіктес ретінде қарастыратынын айтты. – Біз Исламабадпен арадағы саяси жəне экономикалық байланыстарды кеңейтуге мүдделіміз. Қазақстан – астық жəне басқа да ауыл шаруашылығы өнімдерін ірі көлемде өндіретін ел. Сондықтан Пəкістанға агроөнеркəсіп өнімдерін жеткізу мəселесін қарастыруымыз-
ға болады. Пəкістанның Азиядағы өзара іс-қимыл жəне сенім шаралары кеңесіне, Əлемдік жəне дəстүрлі дін лидерлері съезіне, Астана Экономикалық Форумына белсене қатысуын жоғары бағалаймыз, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Мемлекет басшысы Қазақстан мен Болгарияның арасында дəстүрлі достық байланыстар орныққанына назар аударды. – Елдеріміздің арасында берік құқықтық шарттар базасы жасалып, үкіметаралық байланыстар орныққан. Парламентаралық ынтымақтастық белсенді дамытылуда. Біздің саяси диалогымыз экономикалық жəне мəдени-гуманитарлық ынтымақтастық арқылы беки түсуде. Қазақстандағы болгар қауымы да «халықтық дипломатияда» аса маңызды рөл атқарып отыр. Біздің елде болгар этносының мыңдаған өкілі тұрып жатыр. Өкінішке қарай, Қазақстан мен Болгарияның өзара сауда көлемі əзірге айтарлықтай емес. Бұл мəселе бірлескен күшжігерді жұмылдыру арқылы шешілетініне сенімдімін, – деді Қазақстан Президенті. Нұрсұлтан Назарбаев осы рəсімге қатысушыларды алдағы уақытта бірлескен ауқымды жұмыстар күтіп тұрғанына тоқталды. – Бұлар – 8-Астана экономикалық форумы, Əлемдік жəне дəстүрлі діндер лидерлерінің 5-съезі, Ислам ынтымақтастығы ұйымының қолдауымен өтетін шаралар жəне басқа ірі халықаралық жобалар. Қазақстан таяу уақытта Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіргелі отырғаны мəлім. Бұл қадам шет елдермен ынтымақтастық аясын кеңейтуімізге септігін тигізері анық, – деді Мемлекет басшысы. Қазақстан Президенті Республикамыздың өзара сенім, тең құқықтылық жəне ынтымақтастық қағидаттарына негізделген сыртқы саясаты бейбітшіл, теңгерімді саясат болып қала беретінін айтты. – Сіздердің қызметтеріңіз ынтымақтастықты кеңейтіп, мемлекеттердің қарым-қатынасына тың серпін береді деп үміттенемін, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Соңында Мемлекет басшысы елшілерді Астанадағы дипломатиялық қызметтерінің басталуымен тағы да құттықтап, оларға зор табыс жəне қонақжай Қазақ жеріндегі жұмыстарының жемісті болуын тіледі. Akorda.kz
Киелі кесене сынақ алаңына айналмауы тиіс
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі – Қазақстан жəне Орталық Азия тарихындағы ең таңдаулы жəдігерлердің бірегейі. Ясауи кесенесі – «ЮНЕСКО-ның əлемдік мұра тізіміне» енген Қазақстанның алғашқы мəдени нысаны. Соңғы жылдары кесененің сақталу жағдайы жалпы жұртшылықты, зиялы қауым өкілдерін алаңдатып отыр. Жұмыстың жүйелі жүрмеуіне «Əзірет Сұлтан» қорық-мұражайы ұжымының мекеме басшылығының үстінен түрлі жалалы арыздарды жазуы да себеп болуда. Бұл жөнінде «Əділет» ұлттық апталығында «ЖАЛАҚОРЛАР ЖАУАПҚА ТАРТЫЛСЫН!», «АРЫЗҚОЙЛАР АРАМЫЗДА, ЖАЛАҚОРЛАР ЖАНЫМЫЗДА ЖҮР» деген атпен мақала жарияланған болатын. Ондағы мəселені біздің басылым назардан тыс қалдырған емес. Сондай-ақ еліміздің басты басылымы «Егемен Қазақстан» газеті де бізбен үндес болып отыр. Сол себепті киелі кесенедегі келеңсіз жағдайлар жөнінде осы газетте жарияланған мақаланы назарларыңызға өзгеріссіз ұсынып отырмыз.
Газетіміздің өткен жылғы 17 мамыр күнгі 96 нөмірінде ұлтымыздың ұлы байлығы, руханият қастері – Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің қауіп алдында тұрғаны жайында профессор М.Қожаның «Кесененің күйі күрделі» аталатын мақаласы жарияланған болатын. ЮНЕСКО-ның Бүкілəлемдік мұра тізіміне Қазақстан атынан енген «Орта Азияда теңдесі жоқ ғажап ғимарат» (Массон) Қ.А.Ясауи зəулімінің жай-жағдайы мақаладан соң тиісті орындарды ойландырған болар деген үмітте едік. Сол үкілі үмітпен мəселенің мəн-жайын, қолға алынған жұмыстардың барысын білмек ниетпен «Əзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мəдени қорық-мұражайы» республикалық мемлекеттік мекемесінің директоры Мəулен Садықбековке хабарласқанбыз. Өкінішке қарай, «Егемен Қазақстан» көтерген мемлекеттік маңызы бар мəселеге назар аударған, жанашырлық танытқан жан болмағандай. Қорық-мұражай директорының мақаласы соны анық аңғартады.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің бүгінгі техникалық жағдайы өте қиын. Тіпті, апатты жағдайда тұр десек, бұл асыра айтқандық емес. ЮНЕСКО-ның Бүкілəлемдік мұра тізіміне енген, мемлекетіміздің мақтанышына, түркі дүниесінің тұмарына айналған, Орта Азияда теңдесі жоқ ұлы ғимараттың күйі көз алдымызда күн санап нашарлап барады. «Қазақ халқының ұлы перзенттерінің мүрделері осы жерде сақтаулы. Сондықтан осынау тамаша ескерткішті қалпына келтіріп, бас біріктірер ортақ кіндікке бүкіл ұлттың наза-рын аударып отырғанымыз дұрыс», деп Елбасымыз кесенені қалпына келтіріп, оның сақталу жағдайын ұлт болып, бүкіл халық болып жіті назарда ұстау қажеттігін «Тарих толқынында» кітабында атап көрсеткен болатын. Өкінішке қарай, Президенттің бұл аталы сөзі де назардан тыс қалып қойды. Ендігі жерде кесене туралы дабыл қақпаса болмайтын жағдайға жеттік. Үніміз жеткен жеріне дейін Елбасымыз айтқан «Ұлы ғимараттың» мəселесін əрдайым көтеріп келе жатырмыз. Алайда, «Айтқанның аузы, жылағанның
көзі жаман» дегендей күй кешіп келе жатқандығымыз да жасырын емес. Соңғы 5 жылда кесененің жағдайын тексеру жөнінде 5 рет ведомстволық комиссия құрылды. Келген комиссия ескерткіштің техникалық жағдайына, онда жүргізіліп жатқан реставрациялық жұмыстардың сапасына баға берудің орнына «бұдан былай үндеріңді шығармаңдар» деген кейіппен мəселе көтерген «Əзірет Сұлтан» қорық-мұражайын қаралап, айыптап кетеді. Сонда біз кесененің бір бөлігі құлап түскенше үнсіз отыра беруіміз керек пе? Ондай жағдайдан Құдай сақтасын. Десек те, ондай қауіптің бар екені рас. Бұрын Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде төтенше жағдай орын алған болатын. 1982 жылы кесененің үлкен күмбезінің астындағы сталактиттердің бірқатары құлап түскен. Бүгінгі күнде де кесененің ең қауіпті жерлерінің бірі сол үлкен күмбез жəне оның астындағы сталактиттер болып тұр. Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізген тə-
уелсіз ғалым-мамандар ескерткіштің өн бойында қауіпті тұздану, ылғалдану процестері үздіксіз жүріп жатқандығын анықтап отыр. Тəуелсіз ғалымдар кесененің мұндай жағдайға тап болуы – ғылыми негізсіз, жобасыз, қалай болса солай жүргізіліп жатқан қайта қалпына келтіру жұмыстарының салдары екендігін атап көрсетті. Бұл жөнінде бірнеше республикалық басылымдарда жазылды да. «Кесененің күйі күрделі» деген тақырыппен мемлекетіміздің бас басылымы «Егемен Қазақстан» газетінің 2014 жылдың 17 мамыр күнгі № 96 санында Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының докторы Мұхтар Қожаның жанайқай мақаласы жарияланды. Тағы да назар аударған ешкім болған жоқ. «Егемен Қазақстанның» үні де еленбей қалды. Десек те, «Үмітсіз шайтан», деп тағы да қолға қалам алуға мəжбүр болып отырмыз. (Жалғасы 2-бетте).
Оңтүстікте 13 наурызды «Самарқанның көк тасы еритін күн», Батыста 14 наурызды «Амал күні», өзге өңірлерде «Көрісу», «Амандасу» күні деп атағанымен, бəрі де Наурыз мейрамының қазақ жеріне келгенін білдіреді. Демек, бір күн емес, апта, айлап тойланатын Наурыз мерекесі құтты болсын, ағайын! Қанда тулап жатқан төре өнердің төбесінде тұрған Сүйінбай мен Қатаған, Жамбыл мен Құлмамбет айтысы өнер өлкесінің саф алтыны саналады. М.ƏУЕЗОВ
СҮЙІНБАЙ – АЙТЫСТЫҢ АҚТАҢГЕРІ Биыл түгел түркінің қазынасы, қазақ елінің ұлы ақыны Сүйінбайдың туғанына 200 жыл толады. Осыған орай 2 сəуір күні сағат 15.00-де Алматы қаласында Қазақстан Жазушылар одағының (Абылай хан даңғылы 105 үй) Əдебиетшілер үйінде «АҚИЫҚ АҚЫН, АТАҚТЫ АЙТЫСКЕР» (ТҮРКІ ДҮНИЕСІНІҢ РУХАНИ ҚАЗЫНАСЫ – АҚЫН СҮЙІНБАЙ) атты əдеби-сазды кеш өтеді. Жуырда Алматы қаласының жоғары оқу орындарында білім алып отырған студенттер арасында айтыс өтті. Халықаралық түркі мəдениеті мен өнерін дамыту «ТҮРКСОЙ» ұйымы Сүйінбайдың 200 жылдығын бүкіл түркі тілдес халықтарға жариялап, өзінің күнтізбелік жоспарына бірнеше игі шараларды кіргізді. Айтап айтқанда, мамыр айында Анадолу жерінде «Сүйінбай апталығы» өтеді. Салтанатты ашылу Түркияның төрінде – Анкара қаласында ұйымдастырылады. Оған Түркия мен Қазақстанның белгілі сүйінбайтанушы-ғалымдары, ақын-жазушылар, түркі тілдес мемлекеттердің дипломаттары қатысады. Түркияның Анкара, Невшехир, Қыршехир, Ниғде жəне Ыстамбұл қалаларында концерттік бағдарламалар, зиялы қауым өкілдерімен басқосулар өтеді. Түркияда ай сайын шығатын «Кардеш калемлер» атты көркем əдебиет журналының мамыр айының саны толықтай Сүйінбайдың шығармашылығына арналады. Сонымен қатар, түрік тілінде Сүйінбай ақынның өлеңдері «Сүйінбай ақын» атты кітап болып ТҮРКСОЙ тарапынан шығарылады. Аударған белгілі аудармашы-жазушы, Қазақстанның ТҮРКСОЙ-дағы өкілі Мəлік Отарбаев. Тамыз айында Қырғызстанның Бішкек қаласында Сүйінбайдың 200 жылдығына арналған айтыс, ғылыми-практикалық конференция, концерттік бағдарламалар өтеді. Биыл жыл бойы Сүйінбай мұрасы жəне шығармашылығы жайлы шаралар ұйымдастыру көзделуде.
* * * Жуырда Сүйінбай Аронұлының 200 жылдық мерейтойына арналған Алматы қаласы тарихы музейінің ұйымдастыруымен студенттер арасында айтыс өткізілді. Қазақ ақындарының ішіндегі көрнекті тұлға Сүйінбай Аронұлының 200 жылдық мерейтойын атап өту, келер ұрпақ алдында насихаттау, ұлттық тарихымызды бойларына сіңіру бүгінгі күннің кезек күттірмес міндеті. Жасынан жыраулығымен елге танылған Жамбыл ақын «Менің пірім - Сүйінбай, сөз сөйлемен сыйынбай» деп оны ұстаз тұтқан. Бұл күнде айтыс өнерінің дəстүрін жас толқынды жастар да жалғастырып келе жатыр.
Сүйінбай Аронұлының 200 жылдық мерейтойы аясында ұйымдастырылған жастар арасындағы айтыста ақынның жырларын, өлеңдерін, өнегелі өмірін дəріптеді. Сонымен қатар Қазақ хандығының 550 жылдығына еліміздің тəуелсіздік жылдарындағы жетістігін, халқымыздың мəдениеті мен салт-дəстүрін кеңінен насихаттап, жастар арасында айтыс өнерін дамыту. Айтысқа Алматы қаласының жоғары оқу орындары: Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақ ұлттық Өнер академиясы, Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогикалық университетінің танымал айтыскер ақын студенттері қатысты. Айтысқа жиналғандар алдында Сүйінбай мұрасы жəне оның зерттелуі мен насихатталуы жайлы жазушы, академик Нағашыбек Қапалбекұлы, Жамбыл атындағы академиялық филармонияның бас директоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Ақан Əбдуəлиев сөз сөйледі.Айтысқа он айтыскер ақын қатысты. Төрешілер алқасының төрағасы Нағашыбек Қапалбекұлы айтыс қорытындысын шығарып, жеңімпаздарда хабарлады. Бас бəйгені Зура Шайдымұрат жеңіп алды. Ал, Жамбыл атындағы арнайы жүлдемен Есенқұл Жақыпбековтің шəкірті Аяулым Жұмабекқызы марапатталып, бірінші орынға ие болды. Екінші орын – Құлан аян Құлмамбет атындағы сыйлыққа Айтбек Тұрсынбаев, Ақын Сара атындағы сыйлықты Арзыгүл Қайыңбекқызы алды. Жеңімпаздарға сыйлықты М.Əуезов атындағы əдебиет жəне өнер институтының бөлім меңгерушісі, филология ғылымының кандидаты Тоқтар Əлібек, «Таңбалытас» қорық мұражайының директоры, «Айбын» орденді қоғам қайраткері Ерлік Əлімқұловтар табыс етті. Бұл айтыскер студенттердің аяқ алысынан əлі талай-талай жыр додасының жеңімпаздарын көретінімізге кəміл сендік. Салтанат ƏШІМОВА, Алматы қаласы
Ердің анасы, елдің анасы еді
Келместің кемесіне мініп қайран ана, асыл əже мəңгі дүниесіне кетті. Анамыздың жатқан жері жайлы, жаны тек жұмақта болсын!!! 4-бетте
Қазақстандықтар ұялы телефон арқылы үкіметтің 50-ден астам электрондық жəне сервис қызметін пайдалана алады
Оңтүстік өңірінде жыл сайын 77500 бала дүние есігін ашады
ЕЛ ТЫНЫСЫ
¦ÄIËÅÒ
Əдетте дəрігерлер қауымын Қазақстандағы интеллигенцияның алғашқы өкілдері деп біледі. Сол үшін біздер елімізде болып жатқан əрбір салмақты саяси науқанға бей-жай қарамауымыз қажет. Ағымдағы жылдың 26 сəуірде кезектен тыс президент сайлауы өтетіні баршаға белгілі. Сол сайлауда Сіздер бір кісідей атсалысып, өздеріңіздің таңдаған үміткерлеріңізге дауыс берулеріңізге шақырамын. Бұл еліміз үшін, келешек үшін өте маңызды екенін баса айтқым келеді. Жауапты науқанға барлығымыз түгел-тұтас қатысуымыз қажет. Сөз басында дəрігерлердің қоғамдағы рөлін айтып өттім. Ендеше сіздер ағайын-туыс, жақын-жуық пен көрші-көлемнің барлығын сайлау кезінде шетте қалмай қатысуларына үлестеріңізді қосуларыңыздың рөлі зор.
Киелі кесене сынаќ алаѕына айналмауы тиіс (Соңы. Басы 1-бетте). Кесене күйінің күрделене түсу себебі неде? Барлық мамандар Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің жағдайының нашарлау себебі, қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуші – «Қазқайтажаңарту» РМК (республикалық мемлекеттік кəсіпорны) қызметінен деп санайды. Өйткені, ғылыми жобаны жасайтын да, одан соң сол жұмыстарды жүзеге асыратын да «Қазқайтажаңартудың» бір өзі. «Əй дейтін əже, қой дейтін қожа» жоқ! Мұндай жұмыс жүйесі əлемнің бірдебір елінде жоқ шығар. Тіпті, тоталитарлық Кеңес өкіметі тұсында да мұндай сорақылық болмаған. Ол кезде тарихи ескерткіштер бойынша ғылыми-зерттеу жəне жобалау институты өз алдына дербес мекеме еді. Өздері жасаған реставрациялық ғылыми жобаларға жауап беретін жəне оны реставраторлардың дұрыс орындауын қатты қадағалайтын. Ал сол институт қазір «Қазқайтажаңарту» РМК-ның қол астындағы филиалы. Ғылыми-зерттеу жəне жобалау институтын «Қазқайтажаңарту» РМК-дан бөлу қажеттігін біз ғана емес, кесененің тағдырына алаңдаулы ғалымдар, зиялы қауым, қоғамдық ұйымдар көтеріп келе жатқандығына да бірнеше жылдың жүзі болды. Əлі нəтиже жоқ. Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жүргізіліп жатқан жұмыстарды реставрация деп айтуға келмейді. Өйткені, кəдуілгі құрылысқа тəн ауқымды жұмыстар жүзеге асырылады. Ал, реставрация дегеніміз жеті рет емес, тіпті мың рет өлшеп, бір рет кесуді талап ететін өте күрделі де нəзік, əрі аса жауапты іс. Оны құрылыспен шатастырмау қажет! Бой көтергеніне 600 жылдан асқан ескерткіштің əр кірпішіне абайлап қарағанымыз абзал. Ескерткіштің техникалық жағдайына ғылыми-зерттеу жүргізген тəуелсіз ғалыммамандар «Қазқайтажаңартудың» жүргізген жұмыстары ғылыми-реставрацияға сай келмейтіндігін, жобадан ауытқу көп орын алғандығын, тіпті ешқандай жобасыз-ақ жұмыстар атқарылғандығын анықтап берді (бұл жөнінде ғылым докторы М.Қожаның жоғарыда аталған мақаласында жан-жақты атап көрсетілгендіктен қайталап жатпадым). Мемлекеттік бюджеттен Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің реставрациясына жыл сайын қыруар қаржы бөлініп келеді. Алайда, осы қаржының нақты қандай жұмыстарға жəне қалай жұмсалып жатқаны туралы мəліметті ешқайдан кездестіре алмайсың. Жыл сайын жүргізіліп жатқан реставрациялық
жұмыстар туралы мақалалар, сол жұмыстар жөнінде мамандардың əрқилы пікірлерін бұқаралық ақпарат құралдарынан таппайсың. Бəрі құпия. Бұл күнде Қожа Ахмет Ясауи кесенесі құрылыс тəжірибесін өткізетін сынақ алаңына айналып кеткендей. Жылда бітпейтін жөндеу жұмыстары, құрылыс сатылары. Бұл кесенеге келуші халықтың орынды ашу-ызасын тудырып жүр. Егер, тарихи-мəдени ескерткіштерді реставрациялау ісіне көзқарасымызды түбегейлі өзгертпей, қазіргі ұстаныммен жүре беретін болсақ қазаққа ғана емес, иісі түркі жұрты, бүкіл адамзатқа ортақ асыл мұра – Қожа Ахмет Ясауи кесенесін құлатып алуымыз əбден мүмкін. Мұндай масқарашылықтың алдын алу үшін не істеу қажет? Ең алдымен, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жүргізіліп жатқан пайдасынан зияны көп «жөндеу» жұмыстарын тоқтатып, қаражатты ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағыттау қажет. Тарихи ескерткіштің түбіндегі топырағынан бастап, күмбезінің төбесіне дейін зерделі-зерттеу жұмыстары жүргізіліп, жан-жақты сараптама жасалса екен. Алдымен ауруға шалдыққан адамның диагнозын анықтайды емес пе? Сол сықылды, тарихи-мəдени ескерткіштің бүлінген бөліктерін жəне оның себептерін анықтап алайық. «Диагнозын» білмейінше кесенені қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуге мүлдем болмайды. Кесене «сырқаттарының» нақты себептері анықталған соң, дербес ғылыми-зерттеу жəне жобалау институты қажеттілікке орай отандық, шетелдік ғалыммамандарды қатыстыра отырып, ескерткіште жүргізілуі тиіс реставрациялық жұмыстарға жоба жасауы керек. Ол жоба БАҚ арқылы қоғамның талқысына ұсынылуы, талқылау барысында айтылған барлық негізді, салмақты пікірлер ескеріле отырып жоба бекітілуі тиіс. Бұл мен ойдан шығарып отырған нəрсе емес, Қазақстан заңдарының, ЮНЕСКО-ның талабы осы. Осылай бекіген жоба реставрациялық мекемеге орындауға беріледі. Жобаның орындалу барысы сол жобаны жасаған институттың, тапсырыс беруші органның, ескерткішті пайдаланушы мекеменің, ескерткіш орналасқан жергілікті (облыстық, қалалық) əкімдіктің жəне қоғамдық ұйымдардың, т.б. қатаң бақылауында болуы тиіс. Міне, сонда барып реставрация мекемесінің жұмыстарынан оң нəтиже күтуге болады. Өкінішке қарай, қазір бізде мұның бірі де жоқ… Мəулен САДЫҚБЕКОВ, «Əзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мəдени қорық-мұражайы» РММ-нің директоры
Еңбек құқыңызды білесіз бе?
Редакциямызға оқырмандарымыздан еңбек заңнамасына байланысты сұрақтар түсіп жатады. Солардың бірқатарына ОҚО еңбек инспекциясы жөніндегі басқармасының мемлекеттік еңбек инспекторы Қ. Асылбеков жауап береді.
– Мен кадр бөлімінің маманымын. Білейін дегенім, қызметкер басқа жұмысқа ауыстырылған жағдайда, онымен жаңадан еңбек шарты жасалуы қажет пе? – ҚР Еңбек кодексінің 41 бабының 2 тармағына сəйкес, қызметкерді басқа жұмысқа ауыстыруға қызметкердің келісімімен жол беріледі, ол еңбек шартына тиісті өзгерістер енгізумен жəне жұмыс берушінің актісімен ресімделеді. Қызметкерді басқа жұмысқа ауыстыру деп оның жұмысының өзгеруін (яғни басқа лауазымды, кəсіпті орындау), еңбек шартында келісілген еңбек жағдайлары өзгеретін (жалақы мөлшері, жұмыс уақыты мен тынығу уақытының режимі, т.б.) жұмысты тапсыру, жұмыс берушінің оқшауланған құрылымдық бөлімшесіне ауыстыру жəне жұмыс берушімен бірге басқа жерге
ауыстыру есептеледі. Ауыстырудың осы барлық түрлері жаңа еңбек шартын түзуді қажет етпейді, тек қызметкердің қолданыстағы еңбек шартына тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізу керек. – Мен қаладағы мекемелердің бірінде жұмыс істеймін. Қыркүйек айында уақытша екі қызметті қоса атқарған маған қоса атқарған лауазымның 30 пайызы көлемінде қосымша ақы тағайындалды. Қосымша ақының көлемі жалпы қанша болуы тиіс? – Еңбек заңнамасына сəйкес, бір ұйымда өзінің еңбек шартында қарастырылған негізгі жұмысымен қатар басқа лауазым бойынша қосымша жұмыс орындайтын немесе уақытша болмаған қызметкердің міндеттерін өзінің негізгі жұмысынан босатылмай орындайтын қызметкерге қосымша ақы төленеді, ал оның мөлшері заң жүзінде қарастырылмаған. Мұны жұмыс беруші қызметкермен келісе отырып белгілейді (ҚР Еңбек кодексінің 131 бабы). Əдетте қосымша ақы лауазымдық жалақының 30-50 пайызы аралығында төленеді. – Екі жұмысты қоса атқаратын қызметкер іссапарда болған жағдайда оған тиесілі барлық төлемдер сақтала ма? – Екі жұмысты қоса атқаратын қызметкер іссапарда болған
жағдайда оған тиесілі қосымша ақы осы кезеңде сақталады, өйткені ҚР Еңбек кодексінің 152 бабына сəйкес, іссапар уақытында қызметкердің жұмыс орны мен жалақысы, яғни оған тиесілі барлық жалақы қоса атқарған жұмысы үшін төленетін қосымша ақысымен бірге сақталады. – Мен қаладағы мектептердің бірінде мұғалім болып істеймін. Ақпан айының басында балам екі жасқа толған соң, мектеп директорына барып өзімнің жұмысқа түсетінімді айтқан болатынмын. Алайда ол кісі менің орнымда басқа мұғалім жұмыс істеп жатқанын, жұмысқа шыққым келсе бір ай бұрын ескертуім керек екенін айтты. Бұл қаншалықты заңды? – Шынында, 2012 жылы ақпан айында ҚР Еңбек кодексінің 195 бабына енгізілген өзгеріске сəйкес, бала үш жасқа толғанға дейін бала күтімі бойынша жалақысы сақталмайтын демалыс аяқталғанға дейін жұмысқа шыққан жағдайда, қызметкер жұмыс берушіге өзінің ниеті туралы жұмыс басталуынан бір ай бұрын ескертуі міндетті. Ал, жұмыс беруші өз кезегінде оның орнында жұмыс істеп жатқан қызметкерді ескертуі тиіс. – Оқу уақыты еңбек стажына жата ма? Ал сырттай оқу кезеңі ше? – Еңбек заңнамасына сəйкес, еңбек стажы – қызметкер еңбек міндеттерін орындауға жұмсаған, күнтізбемен есептелген уақыт, сондай-ақ осы Кодекске сəйкес еңбек стажына қосылатын өзге де кезеңдер (бала күтіміне байланысты, т.б.). Сондықтан оқу уақыты еңбек стажына жатпайды.
жалған жауап беруге немесе жауап беруден жалтаруға, жалған қорытынды беруге не қате аударуға сатып алу, лауазымды адамдардың сот үкімін, сот шешімін немесе өзге де сот актісін орындамау, осындай қылмыстардың барлығы жемқорлық сыбайластық байланыстарды пайдалану арқылы жасалады. Сондай-ақ, сыбайлас жемқорлықпен пəрменді күресу үшін халықтың құқықтық сауатсыздығын жоятын, құқықты түсіндіру жұмысының деңгейі мен сапасын арттыру керектігінің маңызы зор. Халық өздерінің құқықтарын, өздеріне қарсы қандай да бір құқыққа қайшы ісəрекет жасалған жағдайда қандай ісқимыл қолдану керектігінің нақты жолдарын білулері қажет. Конституциялық тəртіпті қорғау,
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
2
мен бала денсаулығын жақсарту мақсатында қолға алынып жатқан жұмыстардың барлығын жүйелі түрде орындау біздің негізгі міндетіміз. Осы мақсатта біз талмай, тынбай еңбектенуден жалықпаймыз дегім келеді. Одан соң сөз алған аурухананың балалар хирургиясы бөлімінің меңгерушісі, денсаулық сақтау басқармасының штаттан тыс неонатальды
АНА МЕН БАЛА
денсаулығын нығайтуға қолдау көрсетілуде Оңтүстік Қазақстан облыстық балалар ауруханасының мəжіліс залында аталған аурухананың жеткен жетістіктері сөз болған басқосуда мекеменің бас дəрігері Əнуарбек Маймақов кіріспе сөзін осылай деп бастады. Сонымен қатар ол жергілікті биліктің үлкен қолдауының арқасында өткен жылдың қыркүйек айында балалар кардиохирургиясы осы аурухананың базасына өткенін, өз кезегінде ол балалар арасындағы өлім-жітімнің азаюына елеулі үлес қосқанын мəлімдеді. Бұл ана мен бала денсаулығын нығайту мақсатында мемлекет қолға алған стратегиялық бағдарламаларды жүзеге асырудың алғышарттары екенін айтқан бас дəрігер ауруханада кардиохирургия, неонатальды хирургияның (іштен туа біткен ақаулары бар балаларға көрсетілетін хирургиялық көмек) айтарлықтай дамып келе жатқанын сүйіншілей жеткізді. Бұл туралы аурухананың кардиохирургия бөлімінің меңгерушісі Алмат Байсалов баяндама жасады. – Оңтүстік өңірінде жыл сайын 77500 бала дүние есігін ашады. Өкінішке орай солардың 750-і туа біткен жүрек ақауымен өмірге келеді. Олардың тең жартысы шұғыл отаны қажет етеді. Ал ота жасау үшін есепте тұрған сəбилердің саны 3000ға жетіп жығылады. Оның 400-і бір жасқа толмағандар. Өткен жылдың өзінде 130 бала жүректің тума ақауынан көз жұмды. Мемлекет ана мен бала денсаулығын нығайту мақсатында оларға көрсетілетін медициналық қызметті дамыту бағытындағы стратегиялық бағдарламаларды жүзеге асырып, соның негізінде медициналық көмек көрсетуді бір орталыққа шоғырландыру үшін ОҚО Денсаулық сақтау басқармасының бұйрығымен өткен жылдың қыркүйек айында балалар кардиохирургиясы облыстық балалар ауруханасының базасына өткен-ді. Осы мақсатта жергілікті бюджеттен 800 млн. теңге қаржы бөлінді. Отаның ойдағыдай жүзеге асуына ықпал ететін медициналық аппараттар сатып алынды. Солардың қатарында ангиограф, компьютерлі томограф, магнитті резонансты томограф
сынды құралдар бар. Бұл құралжабдықтардың барлығы дерлік 1 жасқа дейінгі сəбилерге жасалған отаның сəтті шығуына көп көмегі тиіп отыр. Аурухананың құрал-жабдықтармен қамтылу көрсеткіші 84 пайызды құрап отыр. 100-ге жуық баланың жүрегіне ота
хирургі Қайрат Ізбасов неонатальды хирургияның дамып келе жатқанын алға тартты. Мəселен, 2007 жылы ауруханаға 32 бала түсіп, оның 6-уы ғана, ал өткен жылы 217 балаға ота жасалып, 177-сі аман қалған. Ана мен бала денсаулығын жақсарту негізінде ауруханада «Балалық Шақтағы Ауруларды Бірлесе Жүргізу» орталығы жұмыс істейді. Ол жерде 2011-2014 жылдардың өзінде 4532 медицина қызметкерлері білімін арттырған. Жетістіктер мен алдағы жоспарлар сөз болған басқосуға облыстық денсаулық басқармасы басшысы орынбасарының міндетін атқарушы Айгүл Сапарғалиева да қатысты. Ол: – Бала денсаулығына алаңдаған əрбір дəрігерлердің ісіне табыс пен сəттілік тілеймін. Үкімет, жергілікті билік ана мен бала денсаулығын нығайтуда көптеген
жасалды. Жүректің тума ақауы бар балаларға күрделі ота жасап жатырмыз. Нəтиже көңіл тоғайтарлықтай. Сонымен қатар кардиохирургия бөлімнің мамандары тек аурухана базасында ғана емес, бүгінге дейін облыстық перенаталды орталықта жетілмей туылған үш нəрестенің жүрегіне ота жасады. Елімізде ана
қолдаулар көрсетіп жатыр. Осы үшін оларға ерекше алғыс айтып өтеміз. Сондай-ақ, өз тарапымнан да Сіздерге алдағы сайлауға жаппай қатысып, өздеріңіз таңдаған үміткерге дауыс беруден қалыс қалмауларыңызды сұранамын, - деді. С. ЖЕКСЕНБЕК
ӘЗ-НАУРЫЗ ӘР ШАҢЫРАҚҚА НҰР ЖАУҒЫЗСЫН! Сіздерді тіршіліктің жаңаратын, өмірдің жаңғыратын, ақтың молайып, көңілдің кеңейетін Ұлыстың ұлы күні – Наурыз мейрамымен құттықтаймын. Ізгілік пен жақсылықтың бастауы болып саналатын бұл айтулы мереке баршамыз үшін ең шуақты əрі нұрлы болып қала бермек. Өйткені дəл осы мейрам қарсаңында адамдардың бір-біріне деген өкпе-реніші ұмытылып, кешірімге келіп, пейілдері кеңейе түседі. Кез келгенді жақсылыққа, ізгілікті іс тындыруға бастайтын наурыз мерекесінде əрбір отбасына шаттық, ырыс пен ынтымақ тілеймін. «Баталы ұл – арымас», «батаменен ел көгерер» деген сөздер бекер айтылмаған. Ұшқан құстың қанаты талатын ұлан байтақ жерімізді жау қолынан қорғап, сақтап қалған ата-бабаларымыз осы тəмсілді бір сəт естен шығармаған. Олар əрдайым үлкендердің алдын кеспеген. Бұл олардың жеңісті күндерге қол жеткізуіне жол ашқан десем артық айтқандық емес. Сондықтан бүгінгі еңселі егемендігімізді алуға күшін сарқа жұмсаған аға буын ардагерлерге ерекше алғыс айта отырып, сол кісілерге көрсетілер қошемет пен құрмет көп болсын демекпін. Елбасы биылғы жылды «Қазақстан халқы Ассамблеясының жылы» деп белгіледі. Мұның мəнісі зор. Көп ұлт пен ұлыс өкілдері бас қосқан елімізде ынтымақ пен бірліктің болуы үлкен рөл ойнайды. Бірлік – берекенің бастауы екені айдан анық. Ендеше сол бірлігіміз, татулығымыз, тұрақталығымыз берік əрі баянды болсын. Ұлыстың ұлы күні – əз-Наурыз əрбір шаңыраққа нұр жауғызсын. Кенжехан АТАҚҰЛҰЛЫ, Шымкент аграрлы колледжінің директоры
СЫБАЙЛАС ЖЕМЌОРЛЫЌЌА ЖОЛ БЕРМЕЙІК! Сыбайлас жемқорлық – ел экономикасының көтерілуіне үлкен кедергі келтіріп отырған қоғамның ең басты қауіп-қатерінің бірі. Осы орайда, оны болдырмау, алдын алу мақсатында елімізде көптеген ісшаралар жоспарланып, жүзеге асырылуда. Қазақстан Республикасының заңнамаларына сəйкес, сыбайлас жемқорлық қылмыстарға негізінен лауазымды қылмыстар жатады. Атап айтсақ, қызмет өкілеттігін теріс пайдалану, билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, пара алу, пара беру, парақорлыққа делдал болу, қызметтік жалғандық жасау, жалған сөз жеткізу, сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету, сарапшының жалған қорытыңдысы немесе қате аудару,
№11-12 (216) 20.03.2015 жыл
сыбайлас жемқорлықпен күрес аясында тиімді, бірыңғай жалпы мемлекеттік саясат жүргізу, мемлекет пен азаматтардың өмір сүруінің барлық салаларында сыбайлас жемқорлық пен оның көріністері деңгейін төмендету, қоғамның мемлекетке деген сенімін нығайту бүгінгі күндегі басты мақсат болып табылады. Осы мақсаттағы жұмыстарды жүйелі жүргізуге тағы бір серпін ретінде «Қазақстан Республикасында қылмысқа жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту жəне құқық қорғау қызметін одан əрі жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы қолданысқа енгізілген. Бұл Жарлық еліміздегі құқық қорғау органдары қызметтерін
жетілдіруге бағыттала отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы əрекеттермен олардың пайда болуының алдын-алуда жүйелі, əрі тұрақты шаралар атқаруды қамтамасыз етеді. «Жемқорлыққа қарсы күрес жанжақты, үздіксіз, ашық əрі əділетті түрде жүргізілуі тиіс. Біз сонда ғана алға қойған биік мақсаттарға қол жеткізе аламыз» деген еді Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев. Сондықтан қоғамды жегідей жеп жатқан қауіпті індетпен көп болып күресейік дегім келеді. Ерсұлтан БӨБЕЙ, ОҚО кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының жетекші маманы
Сіздерді көгілдір көктемнің келгенін білдіретін Наурыз мерекесімен құттықтай отырып, дендеріңізге саулық, отбасыларыңызға амандық, шаңырақтарыңызға шаттық, істеріңізге сəттілік, еңбектеріңізге рəттілік пен толағай табыс тілеймін. Наурыз – достық пен еркіндіктің, кеңдік пен теңдіктің, бірлік пен берекенің, тазалық пен татулықтың мерекесі. Бұл адамдар айналасындағыларға құрмет көрсетіп, кең дастархан басында бас қосып, бір-біріне жақсы тілектер арнайтын күн. Адамдарды сыйластыққа жетелейтін айтулы күнде айтылған əрбір тілек пен ізгі ниет орындала бергей. Бойымыздан жақын-жуықтарымызға деген өзара түсіністік пен жарқын болашаққа деген сеніміміз жоғалмасын. Осы ретте алдағы саяси науқан – кезектен тыс президент сайлауына баршаңызды біркісідей қатысуға шақырамын. Елімізде орын алып жатқан мұндай жауапты сəттердің барлығы да сіз бен біздің баянды болашағымыз үшін жасалынып жатқан жұмыстар екенін естен шығармайық. Бейбітшілік пен достықтың бастауы Наурыз мерекесі құтты болғай! Еркін САТҚАНБАЕВ, Шымкент қалалық №2 колледж директоры
ТҮЗЕТУЛЕР ЕНГІЗУ – ТИІМДІЛІКТІ АРТТЫРУҒА БАҒЫТТАЛҒАН 2014 жылдың 29 желтоқсанында Қазақстан президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасында кəсіпкерлік қызмет үшін жағдайды түбегейлі жақсарту мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Заң жобасының мақсаты – Қазақстанда кəсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдай жасау, мемлекет пен бизнес арасында əріптестік өзара қатынас қалыптастыру, «анықтау жəне жазалау» саясатынан «алдын алу жəне адал кəсіпкерлікті көтермелеу»
саясатына ауысуды іске асыру. Заң жобасында ҚР-ның бірқатар заңнамалық актілеріне кəсіпкерлерді жоспарлы тексеруді жоюға, шағын бизнес субъектілерін таратудың оңайлатылған тəртібін енгізуге, кəсіпкерлер құқықтарын қорғау жөніндегі уəкіл институтын енгізуге, бизнестің дамуына кедергі келтіретін нормаларды барынша қысқартуға, сондай-ақ жеке кəсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыруға бағытталған түзетулер енгізу көзделеді. Ж. АГАБЕКОВА, ОҚО Əділет департаментінің атқарушылық өндірісті есепке алу жəне бақылау бөлімінің басшысы
Елі үшін туып, Халқына қызмет еткен №11-12 (216) Ердің басқа мақсаты болуы да мүмкін емес... 20.03.2015 жыл
ҮШІНШІ БЕТ
¦ÄIËÅÒ
ҰЛТ КӨШБАСШЫСЫ – ҰЛТ ҰСТЫНЫ Жақсылық ҮШКЕМПІРОВ, Грек-рим күресінен қазақтан шыққан тұңғыш Олимпиада чемпионы:
НЕМҚҰРАЙЛЫЛЫҚ ТАНЫТПАЙЫҚ! – Мемлекет басқару ісі – машақатты да, мəртебелі міндет. Тəуелсіздігімізді алғаннан соң халықтың басын біріктіріп Н. Ə. Назарбаев тұңғыш Елбасы болды. Кезінде Елбасы «Егер келешекте қолымнан іс келетін азамат бола қалсам, қазақ деген халықты дүниежүзіне танытып, терезесін тең етер едім» деп армандаған екен. Бүгінде бұл асқақ арман орындалып келеді. Қазақты дүние жүзі таныды. Оның кең байтақ даласын, қазынасы мол жерін, дархан жатқан бейбіт елін дүниенің төрт бұрышы біледі. Орталық Азиядағы қазақ елі де сыртқы саясатта өз орнын айқындап, төрткүл дүниемен айналасы аз ғана уақыт ішінде байланыс орнатты. Ел өміріндегі осындай маңызды тарихи кезеңдерде мемлекет басшысы Н. Назарбаевтың қосқан үлесі орасан зор. 1990 жылы Елбасы «Жақсылық сен біріншісің, сен барлық жерде болуың керек» деп төрткүл дүниені аралауыма мүмкіндік жасады. Мақсат – қазақтың балаларының арасынан іріктеп, əлемдік доданы жарып шығып, дүниежүзілік аренада көк байрағымызды желбіретіп, əнұранымызды шырқататын балуандарды іздеп табу болатын. Бүгінде еліміз тек экономикада ғана емес, спортта да зор жетістіктерге қол жеткізіп келеді. Бұған Лондон Олимпиадасында 7 алтын медаль, 205 елдің ішінен 12-ші орын алғанымыз дəлел. Құдайға шүкір, спортқа қашанда ерекше көңіл бөлетін Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей қамқорлығының арқасында төл спортымыз – қазақ күресінің асығы алшысынан түсіп келеді. Бүгінде еліміздің əр аймағында өскелең ұрпақты төл күресімізге баулитын секциялар жұмыс істеп тұр. Қазақ күресінің деңгейін көтеру жолында ауыз толтырып айтарлықтай жұмыстар атқарылуда. Əсіресе, ұлттық күресіміздің көсегесін көгерткен «Қазақстан Барысы» жобасын қалай мақтасақ та жарасады. Ұлт көшбасшысының көрегендігінің арқасында бабаларымыздан қалған тарихымыз бен құндылықтарымызды сақтап келеміз. Президентіміз мемлекетіміздің басқа мемлекеттерден кем қалмауын көздейді. Ал біз осындай қиын да жауапты кезеңде еліміздің болашағы үшін немқұрайлылық танытпауымыз қажет. Сайлауда белсенділік танытып, жарқын болашаққа бағыт көрсете білген Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевқа дауыс берейік! Темірхан ТЕБЕГЕНОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор:
ЕҢСЕЛІ ҚАЗАҚ ЕЛІ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІНІҢ СЕНІМДІ КӨШБАСШЫСЫ Қазақ Елі – Мəңгілік Ел. Байырғы сақ, ғұн, түркі дəуірлеріндегі ұлыстық-мемлекеттік құрылымдарда негізі қалыптасқан, ғасырлар белестерінен өтіп, қазіргі жаңа тарихымызға сəтімен жалғасқан осы ұстанымды енді ешқашан ыдырамайтын, жоғалмайтын етіп сақтау – қазіргі жəне болашақ ұрпақтың намысты, қасиетті борышы. Қазақ мемлекеттілігінің негізі қаланған ежелгі дəуірлерде де, Қазақ хандығы дəуірлеген XV-XVIII ғасырларда да, хандық мемлекеттілікті қалпына келтіруге арналған ұлттықазаттық күрестер кезеңдерінде де – бəрінде де халықтың біртұтастығын, ішкі жəне сыртқы саясаттың сабақтастығын сақтаған ақылды, қайсар, жігерлі, сабырлы ұлт көшбасшыларының əлеуетті-ықпалды тұлғалары жетекші қызмет атқарғандығы ақиқат. Мемлекеттілікті нығайту, сақтау мұратындағы нағыз отаншыл-қайраткер ұлт көшбасшылары өз ордасында көмекшілері, кеңесшілері етіп ғұламаларды, бишешендерді, ақын-жырауларды, жауынгер-батырларды, əскери қолбасшыларды жинаған. Мемлекет құрушы негізгі халықтың арғы-бергі тарихындағы рухани құндылықтарды, тарихи-мəдени жəдігерліктерді, фольклор мен əдебиет мұраларын жинату, зерттету, ұрпаққа түсіндіру жəне т.б. саналуан іс-шараларды жүйелі орындаған, халық жүрегінің ыстық ықыласын иеленген тұлғалар тағылымы тарих беттерінде мəңгілік жазылып қалды. Бұл орайда, осындай сан салалы жұмыстарды Тəуелсіздік салтанат құрған өткен 24 жыл кезеңінде жүзеге асырған Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Ұлт Көшбасшысы-Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың қызметі айрықша дараланып танылды. Елбасы Н.Ə.Назарбаев – Қазақ Елінің Мəңгілік Ел мемлекеттілігінің сенімді сақтаушысы. Тəуелсіз Қазақ Елі жаңа тарихының басталуындағы ХХ ғасырдың 90жылдары халқымыздың ұлттық болмысының көрнекті, айбынды көрсеткіштері – тарихи тұлғаларымыздың əлемдік деңгейде ұлықталуын жүзеге асырды. Біріккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО бағадарламасы аясында қазақ тарихындағы алып тұлғаларымыздың əлемдік жəне республикалық көлемде мерейтойлық мерекеленуін жүзеге асырды. Хакім Абайдың, жыр алыбы Жамбылдың 150, Мұхамед Хайдар Дулатидің 500, Махамбет Өтемісұлының 200, Мұхтар Əуезовтің, Сəбит Мұқановтың, Ғабит Мүсіреповтің, Əлкей Марғұланның 100 жылдық мерейтойларын өткізу арқылы қазақ ұлтын бүкіл əлемге танытты. Тəуелсіздік тарихының бастауындағы жылдарда отаршылдық құрсауынан əбден мəңгүрттенген, көзқаманданған ұрпақтың ұлттық-отаншылдық, қаһармандық-жауынгерлік рухын көтеру жолындағы Елбасының мемлекет құрушы қазақ ұлтының еңсесін көтеруі үшін азаматтық күрескерлікті оятуға, сананы серпілтуге арналған іс-əрекеттері бəрімізді рухтандырумен келеді. Мемлекеттік рəміздеріміздің (Ту, Елтаңба, Əнұран), ұлттық валютамыз теңгеміздің жасалуында да қазақтың ежелгі дəуірлерден сақталған халықтық дүниетанымы аясындағы көркемдік-эстетикалық тарихи санасы негізге алынды. Қазіргі Əнұранымыздың мəтіні құрылысындағы Елбасымыздың авторлығындағы жыр тармақтары да мемлекет құрушы Қазақ Ұлты ұрпақтарының рухын серпілтеді, жігерлендіреді: Ежелден ер деген Даңқымыз шықты ғой! Намысын бермеген Қазағым мықты ғой! Ұлт Көшбасшысы-Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың тікелей басшылығымен жүзеге асырылған «Мəдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының сан салалы нəтижелері, əсіресе 100 томдық «Бабалар сөзі» - біздің ежелгі дəуірлерден қазіргі заманға жеткен, енді болашаққа ұласатын Қазақ Елі – Мəңгілік Ел ұлттық идеалогиямыздың көрнекті көрсеткіші, ықпалды құралы. Қазақ Елі – тағдыр соқпақтарымен біздің даламызды мекендеп қалған саналуан ұлт өкілдерінің де Отаны. Тəуелсіздікті мəңгі баянды ету, Қазақ мемлекеттілігін нығайту, дамыту үшін Елбасы елішілік халықтар бірлігін сақтауды мұқият назарға алған. Мемлекетімізде мекендейтін ұлт өкілдерінің көрнекті ұйымы Қазақстан халқы Ассамблеясын құрып, бұл ықпалды ұйымның ұлттық жəне жалпыадамзаттық адамгершілік имандылық, гуманизм ұстанымын сақтаушы болуын қалыптастырды Қазақ Елін ортақ Отаны санайтын ұлт өкілдері мен маргиналданған (дүбəраланған) қазақ ұрпақтары үшін де қазақ тілінің мемлекеттік қолданысын толық жүзеге асыруды дəстүрлі Жолдауларында да, «Тəуелсіздік толғауы» (2014) атты тарихи арнауында да, əр түрлі деңгейдегі жиындардың бəрінде де үнемі айтумен келеді. Демек, бұл – жүзеге асатындығы күмəн туғызбайтын тарихи ақиқат. Тəуелсіз Қазақ Елін бұған дейінгі 24 жылдың ішіндегі планетамыздағы алып державалар санасатын əлеуетті мемлекетке айналдырған Тұңғыш Елбасымыздың еңселі тұлғасы – қазіргі замандастарымызға да, жас буын жеткіншектерге де үлгі-өнеге. Қазақ жəне əлем тілдерінің бірнешеуінде еркін, көркем сөйлейтін шешендігімен, жеке басының қиындыққа мойымайтын жігерлігімен, денсаулығының мықтылығымен, спорт түрлерін (атқа нығыз мініп шабатыны, шаңғы тебетіні, теннис ойнайтыны, т.б.), қазақ жəне əлем əдебиеті классикалық, қазіргі үлгілерімен жетік таныс энциклопедиялық сипатты оқырмандығымен, домбырамен күй төгілтіп, терме-толғауларды, əн-өлеңдерді орындайтын əнші-жыршы өнерпаздығымен жəне т.б. сан түрлі қырлы-сырлы болмысымен даралана танылған Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев – біздің ұлттық мақтанышымыз! Осы арада хакім Абайдың «Сүйер ұлың болса, сен сүй, сүйінерге жарар ол» деген даналық тұжырымының ұлттық Көшбасшымызды-Елбасымызды бағалауға лайықты екендігі анық. Қорыта айтқанда, 2015 жылдың 26 сəуірінде өткізілетін сайлауда Қазақстан Республикасының Президенті болып Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың сайлануын дұрыс санаймын. Қазақ мемлекеттілігінің Мəңгілік Ел идеясы жолымен дамуында басқарушылық тұлғасы халқымызға да əлемге де толық дəлелденген тарихи қайраткеріміздің еңселі Елбасы тұрпатымен Отанымызды жаңа биіктіктерге көтеретініне кəміл сенемін.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
3
АЛЛАНЫҢ НАЗАРЫ МЕН НҰРЫ
Алмас АҚЫЛБЕК
Президентіміз арқылы бəрімізге ауып, төгіліп тұр НАЗАР-ға БАЙ кісінің ұрпағы, НҰР-дан жаралған СҰЛТАН бүгіндері Ұлттың Перзентінен əкесіне айналып отыр. Тек Қазақтың ғана емес, Қазақстанды мекендеп, оны Отаным деп санаған барша ұлт өкілдерінің... Бұл өзі бұрын да белгілі нəрсе
еді. ...Өткен ғасырдың 90-шы жылдары. КСРОның тынысы тарылып, іргесі шайқала бастаған тұс. Балтық жағалауы елдері мұнаралы Мəскеуден жүзін бұрып, тұманды Альбионға көз тігіп, қос жанарын көк мұхиттан əрі асырып Вашингтонға қадай бастаған-ды. Қап тауынан шыққан айқай Қазбек шыңын шуылдатып, жаңғырығы Арараттан асып жатқан-ды. Бəрінің армантілегі империядан іргесін аулақ салып, Тəуелсіздік ауылына қос тігу. Мұндай ниеттен тоталитарлық жүйенің «темір шымылдығын» дар-дар айырып, бүгінде даңғылға айналған демократия жолына Із ашып, Сүрлеу салып берген қазақтар қалайша шет қалсын?! ...1990 жылдың 1 маусымында, Қазақстан Жазушылар Одағының үлкен залында Ұлт патриоттары құрылтай шақырып, Қазақстанның азаматтық «Азат» қозғалысын құрған болатын. Төрағасы – аяулы азаматымыз Сəбетқызы Ақатай. Сол күннен бастап «Азаттық!» «Бостандық!» «Тəуелсіздік!» деп ұран көтерген «азаттықтар» іске кірісіп кетті. Сол жылы 25 қазанда Егемендік Декларациясы қабылданып, Тəуелсіздікке қарай алғашқы қадамды нық басқан едік. Жүз жылда бір келетін тарихи сəтті жібермеуге тырысқан «азаттықтардың» асқақ та айбарлы үні Алматы аспанын қақ айырып, Алатауды теңселткендей еді... Хош, сонымен араға жыл салып, ай аунатып Тəуелсіздікті де жарияладық.
ТОНЫКӨК Еліміз үшін де, Елбасы үшін де сын сағаты соқты. Ақшасы гиперинфляцияға ұшырап, экономикасы күйреген елдің еңсесін тіктеу оңайға түскен жоқ. Бұл да ешнəрсе емес-ау. Ішкі жəне сыртқы саясатымызды айқындау ауыр болды. Кремль өзімен-өзі болып жатса да, іштегі ағайындар жеке ел болғанымызға шекеден қарап, бірден мойындағысы келмеді. Ақ патшаға қызмет қылғандарын міндет еткендердің өзі қанша қиғылық салды. Ал, мұнайдың иісін көк теңізді көктей етіп, алып мұхиттың ар жағынан сезетіндердің сепаратистік əрекеттері қанша əуреге салды десеңізші. Ирактан Кувейтті айырған сияқты /əйтпесе екеуі де бір сап, бір қаптан шыққандар ғой-А.А./ «қара алтынды» Батыс аймағымызды бөлмекке əрекет жасағандар да болды. Осы «идеяға» еліткендер өз арамыздан да ішінара кездесіп қалғаны өкінішті... Мемлекетті тікелей күйреуге алып баратын осындай арандатушылыққа тосқауыл қою Елбасы үшін жеңіл болды деймісіз?! «Күндіз күлмедім, Түнде ұйықтамадым» деген арғы бабасы Тоныкөктей күй кешті Президентіміз. Бір жағы алаулаған – От; екінші беті түпсіз тұңғиық – Құз; сəл ғана шалыс бассаң тереңіне тартып кететін жалғызаяқ Өткелден; Елбасымыздың сауатты да сабырлы, кемеңгер саясатының арқасында ғана аман-сау өттік. Тəуба дейік, Тəубə!
АЖАЛ СЕПКЕН – АТОМ Қазақ халқы Атомның азабын арқалаған жер бетіндегі екі халық болса, соның бірі, біреу болса, соның нақ Өзі. Енді соның игілігін көру заңдылық секілді-тін. Бірақ Елбасымыз, ерікті, саналы түрде ажал шашқан Атомнан, ядролық «күрзіден» бас тартқанын кезінде қостай қоймадық. Сол кездегі Қазақстаннан он, тіпті жүз есе қуатты елдердің өзі қол жеткізе алмай отырған «күрзіден» неге бас тарттық деген сауалға жауап таппай шаршағанымыз да рас. Бақуатты мұсылман елдерінің басшылары Президентімізге атомнан бас тартпау жөнінде кеңес беріп, қаруды қалпында ұстау үшін қаражат та аямаймыз деп сыбырлағандарын еміс-еміс біз де естігенбіз. Атомнан бас тарту жөніндегі Президент пəрменінің дұрыстығына бүгін көзіміз жетіп отыр. Біріншіден, ядролық тетіктерді басқару түгілі, сол ғимараттың ауласын сыпыратын немесе қарауылдайтын да қандастарымыз жоқ екен. Екіншіден, зорлық – зорлықты тудыратыны дəлелдеуді қажет етпейтін шындық. Қарусыз кісіге зорлық көрсетуге жарайтын кішкентай пышақты қанжар алмастырды. Оны сапы, сапыны қылыш, қылышты сүңгі, сүңгіні ұзын сапты найза т.т. жалғасып кете береді. Сол кезде бас тартпасақ бүгіндері Астана салмақ түгілі, бар ақшаны қаруды жетілдіруге жұмсап, Пхеньянның күйін кешіп отырар едік. Əрі басқа мемлекеттердің ядролық оқтұмсықтары бізге бағытталып тұрар еді. Өйткені «Уды у ғана қайтарады» емес пе?
КӨРІПКЕЛДЕР ДЕ ҚАТЕЛЕСЕДІ Əлемге аян Ванга əжейдің айтқандарының теріске шыққаны некен-саяқ екені бəрімізге аян.
Сол секілді саясаттың майын езіп ішкен, тегі поляк, американдық ірі саясаткер, əлемдік саясатқа жасаған болжамдары түгелге жуық айна-қатесіз келген Збигнев Бжезинскийдің Қазақстан туралы сəуегейлігі кері шығып, суға «сіңіп» кетті. Шахматта Г.Каспаров қалай жүріс жасаса, саясатта сондай қадам жасайтын З.Бжезинский неден қателесті? Саясат көріпкелінің бар есебі дұрыс-ақ еді. Күйреген экономика; гиперинфляция; жерінің кеңдігі мен жергілікті ұлттың аздығы; солығы басылмаған империяның амбициясы; т.т. бəрі де Қазақстанды аз уақыт ішінде азаматтық соғыс пен діни қақтығыстарға ұрындырып; Қазақ елі картадан жойылуға тиіс болатын. Жəне де Бжезинский жалғыз емес-ті. Мұнан басқа да мысықтілеулестер мол-тын. Олар қазақтың Құдай деген халық екенін; оның басында Нұрсұлтан Назарбаевтай кемеңгер, дана саясаткер тұрғанын; жəне тек сол елдің Президенті ғана емес; шешуші сəтте Ұлты үшін жанын да беруге əзір Перзенті; тұрғанын есепке алмаған-ды. Иə, түптеп келгенде сəуегейді сандалтып, тəспісінен жаңылдырған Президентіміздің болашақты болжай білетін көрегендігі еді...
АҚИҚАТҚА АЙНАЛҒАН «ЕРТЕГІ» ...1997 жыл. Астана Ақмолаға көшетін болып, Алматы абыр – сабыр күйде. «Жас Алаш» газетіндемін. «Жұбайымның əн салуға Ақмолада жағдайы келмейді, сондықтан көшпеймін» деген депутат ағамыздың /бүгінде марқұм, жатқан жері жайлы болсын – А.А./ сұхбат алуға дайындалып жүргенмін. Сол екі арада Елбасының «Қазақстан-2030» стратегиялық даму бағдарламасы жарық көрді. Мен саған қазіргі заманның қиялғажайып ертегісін берейін, - деп өзіне ғана тəн күлкісімен қарқылдап күліп алды да, депутат ағам кітапша боп шыққан бағдарламаны ұсынды. Шынымды айтсам ол кезде мен де сол кісі жағында едім. Арада жылдар өтті, «ертегі» ақиқатқа айналып келеді... Айтпақшы, сол ағам «Ақмоланы ешкім жерсінбейді, жыл өтпей көш кері қозғалады» деген-тін. Керісінше, Астана күннен-күнге көркейіп, тұрғындары жылдан-жылға көбейіп келеді. Елбасының екі сөйлемейтініне тағы бір көз жеткіздік.
«ЖАС ТҮРКІЛЕР» МЕН «ҚАС ТҮЛКІЛЕР» Осыдан тура он төрт жыл бұрын өздерін «жас түркілерміз» деп атаған топ тосын мінез танытып, тулап ала жөнелді. Олардың ойынша «елде демократия жетпейді-міс». Барлық əкімдер сайланса елімізде бірден жұмақ орнайды екен. Жүзеге аспай қалған «Қазан төңкерісіне» дейін билікте жүрген құрдастарыма іштартып, тілеулес болып жүруші едім. Президент оларды отызында мұрнынан сүйреп министр, əлекедей жаланғандарын əкім еткенін білеміз ғой. Мына талаптарынан кейін тіксініп-ақ қалдым. Басқасы болса, əкім сайлаймыз дегендері елге жақсылық ойлағандары емес-ау. Өйткені, əшейінде өздері үлгі тұтатын Ресейде губернатор сайлауы неге апарып соққанын білмей ме?! Сайланып алғандар губернияны жеке патшалыққа айналдырып алды. Президенті Б.Ельцинге «Да ну, дядь Борис» дегенге дейін барды. Мемлекет ыдырап бара жатқан соң, Ельцин əлем тарихында сирек кездесетін қадамға амалсыздан барды. Өз еркімен тақты «ыстық жүректі, салқын басты» Путинге берді. В.Путин Ресейді жеті аймаққа бөліп, басына жеті генералды қойғанымен, түбегейлі тəртіп орната алмай жатыр. Көбісінің пəпігін басқанымен Чукотканың губернаторы Р.Абрамовичті «ауыздықтай» алмай отыр. Бар байлықты бауырына басқан Роман əлемдегі ең байлардың қатарына кірді. Англияның «Челси» футбол командасын сатып алып, Лондонда тұрмыс кешуде. Қызмет орнында /Чукоткада/ айына бір күн, көңілі соқса екі күн отырады. Жылына 15-18 күн жұмыс істейтін губернаторды /біздегі облыс əкімі ғой – А.А. / бұрын-соңды кім көрген?! Қызықты дерек пен тарихи
оқиғаларды мұрнынан тізіп, мың жыл бойы сақтайтын кəрі Тарихты қанша аударыстырсаң да мұндай фактіні таппайсың-ау! Міне, «жас түркілердің» аңсаған «арманы!» Гусинский, Березовский, Ходорковский секілді олигархтары бас-басына телеканал, газет-журналдар ашып алып, Үкімет пен Президенттің саясатына тікелей қарсы шыққасын елден қууға мəжбүр болды. Демократияның «арқасында» 300 жылдық империяның өзі ыдырай жаздағанда, Тəуелсіздікке жаңадан ие болған біздерге не жорық?! «Аттыға ілесем деп, жаяудың таңы айырылыпты»-ның кері ғой бұл. Қанша тəтті болғанмен, артық асаған балдың /əсел/ жүрек айнытып, құстыратыны бар емес пе?! Артық демократияның , артық əселден айырмашылығы қайсы?! Елбасының сүйеуімен билікке келгендер «дайын асқа тік қасық» болғысы келеді. Тəуелсіздіктің алғашқы жылдарында, еліміз үшін аса ауыр күндерде сол «демократтар» қайда еді??? Осындайларды көріп күйінген Міржақып: «Бүгінгі көп көсемдер, Сұраймын сондай қайда едің?» - деп күңіреніпті. «Басшы біреу, қалғанымыз оған тіреу болайық» демейді-ау шіркіндер, демейдіау...
ҚЫЗЫЛ АЛАҢ. БІРІНШІЛЕР... 2005 жылы екінші жаһандық соғыстың аяқталғанына 60 жыл толды. Дүниежүзілік ауқымда үлкен іс-шара өтті. Мəскеуде, Қызыл Алаңда. Алпыстан астам мемлекеттердің Біріншілері, Президент, канцлер, Корольдар бас қосып фашизмнің талқандалғанын тойлады. Осы жиында біздің Президент В.Путинмен иықтасып, Біріншілердің алдында жүрді. Азуы алты қарыс АҚШ-тың президенті Дж.Буш төрт-бес Біріншіден кейін оң қапталда қатарласып келе жатты. Қалған алпысы кере қарыс маңдайы жарқыраған Қазақстан Президентінің соңында. Бойыңда мақтаныш сезімін ұялататын осы бір сəт, менің көз алдымда əлі күнге сурет боп сақталып тұр...
ГОРБАЧЕВ КӨРІПКЕЛ МЕ? ...1997 жыл. Шілде. Бішкекте «ǁ-Ыстықкөл форумы» өтпек. Форумға шартараптан қасқалар мен жайсаңдар жиылған. Түркия президенті С.Демирел, ЮНЕСКО-ның төрағасы Федерико Майор, əйгілі ақын Е.Евтушенко т.б. атақтарынан ат үркетін тұлғалар бас қосты. Жиынға Мəскеуден ат арытып, КСРО-ның тұңғыш та соңғы президенті М.Горбачев та келіпті. Мен сол кездегі Қырғыз Республикасындағы Өкілеті жəне Төтенше Елшіміз, ұлтымыздың айдарлы перзенттерінің бірі Мұхтар Шахановтың шақыруымен барған едім. Үш күнге созылған форумның соңғы күнінде қазақстандық журналистердің арасынан тұңғыш рет М. Горбачевпен сұхбаттасудың сəті түсті. /Сұхбатты «Жас Алаш» газетінің 1997 жылғы 23 шілдедегі санынан оқуларыңызға болады-А.А./ Сұхбаттың бір сұрағы «Қазақстанның болашағын қалай елестетесіз?» дегендей мағына еді. - Қазақстан Одақтас 15 республиканың ішіндегі ерекшесі. Табиғи ресурстарыңыз өздеріңізге аян. Ал, Президенттеріңіз Нұрсұлтан Назарбаев білгір экономист, терең саясаткер. Осы кісінің бастауымен ХХІ-ғасыр Қазақстанның ғасыры боладыдеген еді экс-президент. Айтқаны айдай келген Горбачевті осыдан кейін көріпкел емес деп көр!
ЕЛІМ ДЕГЕН ЕЛБАСЫ Қасымхан мен Тəуекелдің-тəуекелдігін; Билеріміздің шешендігін; Абылайдың көрегендігін; Махамбеттің жүрегін; Абайдың даналығын; Біржан мен Ақанның серілігі мен əншілігін; Нəзірдің мəмілегерлігін; Тұрардың табандылығын; Сұлтанбектің сұңқарлығын; Бір бойына жинаған Елбасымыз Қазақ мемлекетін мұнан да биік асқарларға шығаратынына кəміл сенеміз. Өйткені, Елі үшін туып, Халқына қызмет еткен Ердің басқа мақсаты болуы да мүмкін емес...
¦ÄIËÅÒ
«Өтпейтін өмір жоқ, сынбайтын темір жоқ». Күні кеше айтып келмейтін ажал сыйлы жар, сырлас жеңге, аяулы ана, асыл əже, жанашыр туыс бола білген Есенбек əженің немересі, Абдранбектің қызы, Қойбек бидің немере келіні, Маймақ болыстың келіні – Сейілхан əжемізді арамыздан алып кетті. Қабырғамызды қайыстырған бұл қайғылы хабар өмірдің күрмеуге келмейтін қысқа жіптей шолақ екенін тағы да дəлелдей түсті. Ұл-қыздары Сейілхан ананың тоқсанның төріне жайғасқанын ерекше атап өтуді асыға күтіп жүрген еді. Бірақ... Қайтейік... Мұндайда «қазаға – сабыр» деп жүректі қинаған көңілдегі мұңды басудан басқа амал бар ма?! 77 жасында өмірден озған өмірлік жолдасы Əбдібек ақсақалмен бірге өзі жүріп өткен өмірінен үлкен із қалдырып кеткен Сейілхан əженің ғибратты ғұмырынан көп өнеге көре аласыз. «Көріп алған тексізден, көрмей алған текті артық» деген сөз текке айтылмаған. Өйткені текті əулеттен шыққан əйел теңі жоқ жолдас, түбі жоқ сырлас болары сөзсіз. Сейілхан əже елді бірлік пен берекелі тірлікке баулитын би, болыстың əулетінен шыққан. 18 жасында Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданы Дəубаба ауылының тумасы Əбдібекпен бас қосып, шаңырақ құрады. Содан 10 құрсақ көтеріп, тұлымы желбіреген екі қыз бен шекесі торсықтай 8 ұлды дүниеге əкелді. Қайран əже соларды аяқтан тұрғызу үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсайды. Оларды қатарынан кем қылмай, бағып қақты. Алғаш отау құрғаннан кейін Əбдібек ақсақал жұмыс бабымен бір жыл уақытқа Қарағанды қаласына барды. Отбасылық өмірдің қиын кезеңдерін бастан өткергелі тұрған Сейілхан ана сол кезде қазіргі келіншектердей «айдалаға атылған оқтай керексіз болып қалдым» деп шала бүлінбей, келін болып түскен шаңырақтың түтінін түзу шығарып, ондағы тірліктерді тізгінге алады. Тіпті қозы қайырып, қой бақты. Ең бастысы тапқан табысың адалынан болсын деп түсінген Сейілхан əже жұмыс талғамайтын. Оның осы бір ерлігін Кеңес Үкіметі əрдайым бағалап, мақтау мен марапатын аямайтын. «Еңбекпен тапқан нанның тəтті болатынын» осылайша дəлелдей білген. Əбдібек ақсақал 77 жасында тосын жəйттен қайтыс болып өмірден озады. Əбдібек ақсақал өзінің саналы ғұмырында Мəскеудің өзі «Қаһарман Ана» атағын табыстаған жары Сейілханнан екеуі өз кіндігінен
«...анасы бар адамдар ешқашан қартаймайды...» деген №11-12 (216) сөздер қандай риясыз көңілмен айтылған десеңізші?! 20.03.2015 жыл
ТАҒЫЛЫМ тұла бойымыз діріл басқанын несін жасырайық. – «Өлімсіз дүние болмайды, өткелсіз кешу болмайды» дейді ғой. Алланың ісіне дау айта алмаймыз. Бірақ анамыздың 100 жылдық туған күнін тойлаймыз деп алдағы күнге үлкен үміт артатын едік. «Адамның айтқаны емес, Алланың дегені болады» деген ешқандай боямасыз, қоспасыз таза саф алтындай сөз
алады» деген сөз еріксіз ойға оралып тұр. Қайтеміз?! Анамыздың жатқан жері жарық, топырағы торқа болсын дейміз. Сейілхан əженің қазасы Қасқырбек Маймақовқа да қатты батты. – «Ананың алақаны балаға айдынды қоныс», «...анасы бар адамдар ешқашан қартаймайды...» деген сөздер қандай риясыз
Ердің анасы, елдің анасы еді
тараған Қасқырбек, Қасымбек, Жұмабек, Əнуарбек, Қадірбек, Қауысбек, Бахыт (қайтыс болған), Жəнібек, Аманқыз (қайтыс болған) бен Айымқыз есімді ұл-қыздарының өмірден өз орындарын табуы үшін «жазған құлда шаршау бар ма» деп күні-түні тынбай еңбек ете білді. Отбасылық ырыздықты «ауырдың үстімен, жеңілдің астымен» емес, еселі еңбек арқылы табатын олар сол қара домалақтарының кірпіш дүниеде өз орнын тауып қалануына қол жеткізді. Ұлдарын ұяға, қыздарын қияға қондырады. Дүниеге əкелген ұл-қыздарынан 38 немере, 80 шөбере, 1 шөпшек бар. Мейірімді жанарымен, асыл мінезімен, жомарт жаны, дархан пейілімен, ерен еңбекшілдігімен ағайынның көңілінің төрінен орын алған Сейілхан əжені ауыл жұрты мен көрші-көлем ерекше сыйлайтын еді. Ол өмірде көрген түйгенін айтып ауылдастарын ізгілікке шақырып отырудан жалықпайтын. «Сабыр түбір – сары алтын». Ұл-қыздары мен немерелеріне осы бір жақұт қасиетті өне бойда сақтаудың маңызын түрлі келелі əңгімелерімен түсіндіріп отыратын. Осындайда «қарты бар үйдің – құты бар» деген сөз санаға еріксіз орала түседі екен. Сейілхан əженің немерелерінің күміс күлкісіне шомылып, жас баладай қуанып отыратын сəттері көз алдына келгенде ұлқыздарының көңілдері босап, көздеріне жас ұялатады. Арыстай азаматтарды дүниеге əкелген Сейілхан ананы ұлы Əнуарбек Маймақов былай деп еске алғанда
екен ғой. «Ақ жаулығы ананың, ақ көрпесі баланың» дейді ғой. Өзімізді сəбидей сезінуге сеп болатын қайран анамыз біз үшін не істемеді?! Жастайынан күйкі тірліктің күндіз-түні тырбаңдаған қара құлы болды. Не үшін?! Кім үшін?! Əрине біз үшін. Бізді өсіріпжетілдіру үшін. Осы ретте «ана баласын арыстанның аузынан
көңілмен айтылған десеңізші?! Асыл анамыз арамызда жүргенде төрт құбыламыз теңдей күй кешіп жүруші едік. Ал қазір... Оның бойындағы қайсарлық пен ерік-жігер күшті еді. Мəселен, Кеңес Үкіметі кезінде əр отбасына бір отар қой беретін. Солардың барлығын алтын анамыз бағып-қақты. Қара қазан, сары бала қамын ойлап еңбектенуден
шаршамайтын еді. Үйдің де, түздің де тірлігін тыңғылықты тындыратын. Оның бұл тиянақтылығы былайғы жұртқа үлгі еді. «Балам бұл өмірде сыйластық қана қалады. Қалғандары өтеді де кетеді» деуші едің анашым. Арамыздан кеткенің көңілімізді қамықтырып отырғанын қайтіп жасырайын?! - деп көзіне жас алды.
4
Ал жетінші құрсағы Қауысбек: – Əкеміз 77 жасында көз жұмды. Əкемнің қазасы анамызға өте ауыр тиді. Бірақ ол еңсесін түсірмеді. Асыл анамыз қайсар жан еді ғой. Кезінде 10 баласын бағып қағу үшін, солардың білім іздеп, өмірде өз орнын табуы үшін көп еңбектенді ғой. Əр қырда жүріп, қой бақты. Бұл жаны нəзік төмен етектіге оңайға соқпасы белгілі. Бірақ біздің орны бөлекше анамыз ондай тірліктің талабынан шықты. Жас кезіндегі бейнетінің зейнетін көрді. Бірақ көңіл шіркін сол анамыздың еткен еңбегінің рахатын бұдан да көп көре берсе болмас па еді деп жағадағы тасқа соғылған толқындай күй кешеміз. Бірақ ең бастысы, анамыз өзі жүріп өткен өмірден із қалдыра кетті. Көңіл жұбатар жəйт те осы, деді. Сейілхан əже Түлкібас ауданының Мичурин ауылында дүниеге келген. Бұл жерде сонымен қатар қазақтың маңдайына бақ болып туылған Бауыржан Момышұлы, Тұрар Рысқұлов сынды аптал азаматтар өмірге келген. Сейілхан əже атақты батыр Бауыржан Момышұлының туысқан қарындасы еді. Қазақтың əр баласы Бауыржан ағамдай болса екен деп армандайтын Сейілхан əже көп жағдайда батырдың еткен ерлігін кейінгі ұрпаққа үлгі етіп айтудан жалықпайтын. Əкесі би, ал атасы болыс болған Сейілхан əжейдің Есенбек есімді бабасы болған. Ол 1880-1890 жылдары аралығында қажылыққа жаяу барып келген. Ауылдастарына өте қадірлі бола білді. Ағасы Мұратбек те сол бабасының жолын қуып қажылыққа барған. 1990 жылға дейін молда болған. Иманды серік еткен үлгілі отбасынан шыққан Сейілхан əже өзінің текті əулеттен шыққанын істеген ісі, сөйлеген сөзі арқылы көрсете алды. Жиған терген абырой-беделінің арқасында ауылдағы ағайынның сый-құрметіне бөленді. Келместің кемесіне мініп қайран ана, асыл əже мəңгі дүниесіне кетті. Тəңірі оның көрмеген қызықшылығын соңында қалған ұлқыздарына нəсіп еткей. Анамыздың алды пейіш, арты кеніш болғай. Жатқан жері жайлы, жаны тек жұмақта болсын!!! Қуанышбек БОТАБЕКОВ
АЙТПАЙЫН ДЕСЕҢ...
Сыбайлас жемќорлыќсыз САРЫАЄАШ! 2013 жылдың желтоқсанында жарық көрген "Сарыағаштан тағы айтарым тағы бар" атты мақаламда, Сарыағаштың сол жылғы жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап шыққан 10-нан аса сыбайласжемқорларының аттарын атап тұрып, "Құдай біледі сыбайласу жағынан ұлан байтақ елімізде бізге жететін аудан жоқ-ау, сірə!?" деп жазған едім. Енді бүгін табан астынан "Сыбайлас жемқорлықсыз Сарыағаш!" деп шыға келгеніме ішек сілесі қата күліп жатқандар да бар шығар!? Күлсе күле берсін! Иə, сол жылы сыбайластықтан басқалардан оқ бойы алда едік, ал қазір..., ал қазір олай емес! Құй сеніңіз, құй сенбеңіз Сарыағашта жаңа жылдан бері сыбайластар да, жемқорлар да жоғалып кетті! Бырдай боп қаптап жүргендердің бірі жоқ! Ойпырмай, ойпырмай сонда олар қайда жоғалып кетті екен, ə? Мүмкін басқа аудандарға көшіп кетті ме екен?! Құрметті оқырман, бүгінгі əңгімеміз тура осы жайында болмақ! Газетіміздің 16.01.2015 жылғы №02 санында жарық көрген "Жылқы жылы Сарыағашта несімен есте қалмақ немесе көш жүре түзеледі" атты мақаламда, "Жаңа жылда жаңа бастық демекші, бұрын Сайрам ауданының қаржы полициясын басқарған полковник Əбілқасым Жорабеков деген ауданымызға осы органның бастығы болып тағайындалды. Ə. Жорабековті білетінім, кезінде облыстық қаржы полиция департаментінде тергеу саласын басқарып отырғанында бір атышулы қылмыстық іс əбден созбалаңға салынған. Ə.Жорабеков Сайрам ауданына ауысып кетісімен əлгі қылмыстық іс бойынша тергеу қарқынды жүріп, аз уақыттың ішінде айыптау қорытындысымен сотқа жолданып, қылмыскер жазасын алған. Бірақ сол кезде əрекетсіздік танытқан тергеушілер мен олардың тікелей бастықтары Ə.Жорабеков əлі күнге дейін жазасыз жүр! Міне, сол Ə.Жорабеков енді біздің ауданның сыбайластарына қарсы күреспекші екен! Оның да қалай күресетінін алдағы уақыт көрсете жатар, алдынан жарылқасын!"- деп жазғанмын. Алдағы уақыттың көрсеткені сол, Ə.Жорабеков келгелі сыбайластардан хабар
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
жоқ! Хабар жоқ болғанда олар бір жоғалып, не болмаса қырылып, не болмаса басқа ауданға көшіп кетіп жатқан жоқ, орысша айтқанда "просто жоқ", болды! Біздің "Сарыағаш-Əділет" ашылғалы бері, 3 жылда ауданымыздағы сыбайластығы бар, қаржыға қатысы бар, басқасы бар, біраз қылмыстардың ашылуына мұрындық болғанынан оқырман қауым жақсы хабардар ғой! Ə.Жорабеков басқаратын басқармаға жаңа жылдан бергі 3 айдың өзінде сыбайластық сипаттағы заңбұзушылықтар туралы 3-4 факті бойынша арыз түсірдік. Құрметті оқырман, қылмыстық іс қозғалмайынша ол заңбұзушылық фактілері бойынша ешкімнің атын атамай, тергеушілердің тілімен айтқанда тек "фаблуасын" ғана көрсетіп өтейін. Ал сіздер егер бейтарап қалғыларыңыз келмесе, қиналмасаңыздар "Əділет" ұлттық апталық газетінің ғаламтордағы сайтында жарық көрген мақалаға өз пікірлеріңізді білдіре жатарсыздар!
Біріншісі, аудандық білім бөліміне қарасты "Дастан" жəне "Алғабас" ауылдарындағы мектеп директорларының əрекеттері туралы. Иə, мүмкін біле бермейтіндер бар шығар, мектеп директоры мемлекетік қызметкер емес, бірақ мемелкеттік қызметкерге теңестірілген тұлға. Яғни Ə.Жорабековтің басқармасының былайша айтқанда нағыз наны! Сонымен "Дастан" ауылындағы мектептің директоры қоластындағы 7 мұғалімінің санатын көтеріп беру үшін, қайдағы бір болмағыр құжаттарды топтап, аудандық білім бөліміндегі аттестаттау комиссиясына ұсыныспен шығып, аттестаттау комиссиясы əлгі мұғалімдердің санатын көтеріп берген. Бірінші санат иегері болған мұғалімге мемлекет айлығына, ай сайын 4000 əлде 5000 мың теңгедей қосып төлейтіні белгілі. Егер сол мұғалімдердің 1-ші санатқа ие болған уақыттарын орташа 5 жыл деп алсақ, сөйтіп 4000 теңгеге-ақ көбейтіп кеп жіберсек, бүгінгі таңға "Дастан" ауылындағы мектепте
мемлекеттің миллион теңгедей қаржысы ысырап болыпты. Бұл жерде міндетті түрде айта кету керек, мұғалімдердің еш кінəсі жоқ! Бұл мемлекеттік қызметкерге теңестірілген тұлға директорымыздың пысықтығы! Егер, директор қайдағы жоқ құжаттарды топтап, қызығыушылық танытып, аудандық аттестаттау комиссиясына ұсыныс жасамаса, мұғалімнің өзінің ұсынысы ол жерге өтпес еді. Ал "Алғабас" ауылындағы мектептің директорына келетін болсақ, 3 жылдан бері директорлық қызметті заңсыз иеленіп отырғанын біле тұра, мемлекеттің директорлық лауазымға төлеу керек қаржысын үн шығармастан жеп келген! Егер директордың орынбасары жеп келсе, Ə.Жорабеков пен басқармасы "бұл жерде қылмыстың құрамын немесе қылмыскерді көріп тұрған жоқпын" десе жарасады. Бірақ директор мемлекеттік қызметкерге теңестірілген тұлға! Сондықтан ол заң бойынша мемлекеттің қаржысын заңсыз өзі жеу былай тұрсын, басқаларға да жегізбеу керек! Осы фактілерді жаздық, бірақ əлі қылмыстық іс қозғалған жоқ, қозғалатын түрі де көрінбейді. Екіншісі, аудандық емхана бастығы өзіне қарасты жедел жəрдем бекетінің бұзылып кеткен жолдарына, асфальт төсету үшін тендер бойынша ұтса керек, бір "фирманың" есеп шотына, шамамда 1 миллион теңгеден асатын қаржыны аудартып бергізеді. Бірақ шын мəнісінде ол асфальтті, ешқандай да "фирма" емес, бір жеке тұлға төсеп берген болып шығады. Асфальтті жеке тұлға төсеп бергенін біле тұра, əлгі жедел жəрдемнің аға дəрігерлік міндетін уақытша атқарушы қолын қойып тұрып, қабылдап алады. Жедел жəрдем бекеті егер ол аға дəрігердің əкесінің үйі болса əңгіме басқа, бірақ жедел жəрдем бекеті ешкімнің де əкесінің үйі емес, ол мемлекеттік мекеме! Сондықтан төселген асфальт жолды ол аға дəрігердің кімнен қабылдап алғаны құжатта шынайы көрсетілу керек! Ия, бірақ ол аға дəрігер, мемлекеттік қызметкер емес екен ғой! Ақшаны аудартып беруге рұқсат беретін құжатқа бірінші қол қойған аудандық емхананың бас дəрігері "мен де мемлекетік қызметкер емеспін" деп шыға келуі мүмкін! Əзірше Ə.Жорабеков бастық болып отырған басқармаға келіп, солай десе деген де шығар?! Алайда аудандық емхананың бас дəрігері мемле-
кеттік қызметкер болмағанымен соған теңестірілген тұлға! Сондықтан жауапкершіліктен ол қашып құтыла алмайды, əрине менің ойымша! Бірақ сыбайластық қылмыспен аянбай күресуге тиіс Ə.Жорабековтің басқармасының ойы мүлдем басқа сияқты! Осы факт бойынша тергеушісінің айналысып жатқанына жарты жылға жақындап келе жатыр, бірақ қылмыстық іс əлі күнге дейін қозғалмады. Меніңше, сол қысқарып та кеткен болса керек! Үшіншісі, дəл осы аудандық емхананың бас дəрігері, осыдан 3 жыл бұрын Көктерек ауылындағы "медпунктке" ғимаратты жалға беру үшін жарияланған тендер бойынша жеңімпаз болған бір жеке кəсіпкердің 2 жыл бойы мемлекеттің 1 миллион теңгеден асып жығылатын қаржысын заңсыз алып отырғанын білсе де қызығушылық танытып жүре бергенін нақты фактімен көрсетіп жаздық. Біздің көрсетуіміз бойынша тексеру жүргізген ОҚО қаржы бақылау комитеті де біздің уəжімізді растап қорытынды берді. Бірақ осы факті бойынша, ауданымыздың сыбайластыққа қарсы іс-қимыл басқармасының бастығы Ə.Жорабековтің жеке қабылдауына кіріп қанша рет дəлелдеуге тырысқанымызға қарамастан, қылмыстық іс қозғалмастан қысқарту қаулысы шықты. Оған бағаны прокурор бере жатар! Ал маған басқарма бастығы Ə.Жорабековтің іс-əрекеті "мен Сарыағашта сыбайластық деген бəлені жоқ қылу үшін келдім, сондықтан қылмыс жоқ" - дегендей болып көрініп тұр. Бұл сыбайластықпен күресудің Ə.Жорабеков салған сара жолы ма, əлде айды етекпен жабу ма? Бəсе, ауданымыздағы сыбайластар қайда кеткен деп қоямын ғой? Алдағы уақыттың көрсеткені осы, құрметті оқырман! Ə.Жорабековтің арқасында енді бір жылдан кейін, Сарыағашта "сыбайласжемқорлық деген не өзі, жейтін нəрсе ме?"деп жүрмесек болғаны.
Амангелді БАТЫРБЕКОВ "Сарыағаш-ƏДІЛЕТ" қоғамдық бірлестігінің төрағасы, ҚР журналистер одағының мүшесі
¦ÄIËÅÒ
ҰЛЫ ЖЕҢІСКЕ - 70 ЖЫЛ 1941 жылы фашистік Германия елімізге тұтқиылдан шабуыл жасады. Осы қанқұйлы соғысқа атам Марқабайдың екі бірдей ұлы Бүркіт пен Əбдікерім де 1942 жылы күзде аттанады. Көп ұзамай Бүркіт қаза болды. Ал əкеміз Əбдікерім ұрыстың соңғы күніне дейін, яғни жеңіс туы Рейхстаг үстінде желбірегенге дейін қатардағы жауынгер болып немістермен шайқасты. Үш жылдың ішінде төрт рет оқ тиіп, жарақат алған болса, төртіншісінде оқ бастан тиіп ауыр жарақаттанып, 6 ай госпитальда жатып емделген. Жаңбырша жауған оқтан Алланың рақымымен, біздің несібемізге əкеміз аман қалған. «Қырық жыл қырған болса да, ажалды өледі» – деген осы.
Бір жолы Белоруссия майданында болған үлкен шайқастың алдында немістердің күшін, олардың ұрысқа дайындығын тексеру үшін, тіл əкелу керек болады да бұған əкем Əбдікерім мен өзбек жігіті Исмайыл жіберіледі. «Түн ортасында қараңғыны жамылып ұрыс сызығынан аман-есен амалдап өттік. Аузымызда тістеп алған қанжар, белде граната, иықта автомат. Үйді қорып жүрген күзетші-неміс солдаты бізді байқамады. Əлде енді жарықтан шығып, көзі қараңғыға үйренбегендіктен бе, алдымызға жақындағанда, орнымнан атып тұрып қимылдауға шамасын келтірмей, аузын басып, қанжарды жүрекке салдым. Оны өлтіріп гранатаны қолға алып, Исмайылды есік алдына күзетке қалдырып, есікті бірден ашып «Хенде хох»деп гранатаны лақтыруға дайындалдым. Іште жатқан екі немістің көздері шарасынан шығып, зəре құты қалмай, қолдарын көтерді. Есік алдында тұрған Исмайыл ішке кіріп, олардың қаруын жинап алып, қолдарын арқасына байладық. Шешулі тұрған олардың етігінен бір шұлғауды алып, екіге бөліп, ауыздарына тықтық. Қалған шұлғаулармен тығынның сыртынан мықтап байладық. Кідіруге бір минут та уақыт жоқ, таң атуға жақындап келеді. Таң қараңғысын жамылып, екі немісті жетелеп өз жағымызға жылдамдатып жүріп келеміз. Немістер бізді сезіп қалды білем аспанға ракета атылды. Біз жата қалдық, тұтқын немістеріміз жатқысы келмеген сыңай танытып еді, оларды автомат құмдағымен түйгіштеп алдық. Аздан соң тыныштық орнады, біз
Отанды басқыншы жаудан қорғау керек болғанда, №11-12 (216) көп ұлт басын біріктіріп, көкірегін оққа тосты 20.03.2015 жыл
немістерді сол жерден кейін қайтарған екен. Егер олар маған жеткенде өлтіріп кетуі анық еді» – деп отыратын əкем. Ұрыс тоқтаған соң əкеміз Румыния жерінен жылқы айдап (атты əскердің аттары) КСРО-ға қайтқан. Отан деген түсінік – бұл құдіретті күш. Билік – өткінші. Ардақты Жер-Ананы, қадірлі Отанды басқыншы жаудан қорғау керек болғанда, көп ұлт басын біріктіріп, көкірегін оққа тосты.
Сізден басқа ардагер де қалмапты
Әкенің соғыстағы бір күні
алға қарай жүруді жалғастырдық. Шептен өтерде немістер бізді біліп қалды, ракета атылып, ұрыс басталды, біз де автоматымыздан оқ жаудырудамыз. Жақын жерде орналасқан біздің полк тез жəрдемге жетіп келді. Қиян-кескі ұрыс басталды. Түн қараңғысында снарядтар ерсілі-қарсылы ұшып, жарылуда. Тұтқын немістерімізді жанымызға алып, снарядтан пайда болған шұңқырға түсіп жасырынып, біз жатырмыз. Бір мезгілде немістің алдыңғы шебі, біздің əскерлердің тықсыруына шыдамай кейін шегінуге мəжбүр болды. Е, Құдайлап біз жатырмыз. Немістердің қараңғыда бір снаряды жанымызға келіп жарылды. Снаряд жарықшасынан Исмайыл мен немістің біреуі өлді. Кейін білсем, өлген неміс офицері екен, жанымдағысы көмекшісі. Шабуылға өткен өзіміздің əскерлер бізге де жетіп келді. Мен оларға дауыстап «өзіміз-өзіміз» дедім. Командирімізге (фамилиясы Абрамов еді) əкелген немісті-тілімізді тапсырдым. Командирдің бұйрығымен маған «Қызыл жұлдыз» орденіне ұсыныс болды да, бір күндік демалысқа шықтым. Немістер шепті тастап кейін қашты. Өлген əскерлерімізді жинап, жерлеуге кірістік. Бізден шығын аз бопты. Мен бірінші боп серігім Исмайылдың денесін өз қолыммен жерледім, білген құранымды оқыдым. Исмайыл ашық-жарқын, жақсы жігіт еді. Туған жері Самарқанд облысы, марқұмның үйіне болған жағдайларды баяндап, көңіл айту хатын жібердім. 1944 жылы март айында Польша жерінде болған кезекті ұрыста немістер басымырақ болып, біз шегініп бара жатқан
болатынбыз. Артымнан немістің екеуі басқалардан озыңқырап шығып келеді, мен қайырыла сап, біреуін жайраттым да өзімдікілердің соңынан жүгіре бергенімде, басыма оқ сақ ете қалды. Жер айналып, көзім қарауытып, құладым. Бірнеше күн өтіп көзімді ашсам, госпитальда жатыр екенмін. Оқ оң құлағымның артына тиіп, сол көзімнің астынан шығыпты. Көзім аман. Сонымен госпитальда алты ай емделдім. Кейін білсем маған оқ тиіп құлаған кезде, біздің əскерлер шеп түзеп,
5
Əкем «Отаным» деп өз шамасына қарай осылайша фашистермен күрескен екен. Ұрыстан қайтқан соң, əкем қазіргі Шардара ауданындағы орман шаруашылығында орманшы болып бірнеше жылдай жұмыс атқарды. Əкем Əбдікерім 1994 жылы 94 жасында дүниеден қайтты, сүйегін Шардарадағы Мүлкіл ата зиратына жерледік. Бұл кісіден қазір бары үш ұл, екі қыз. Үлкені мен, атым Исахан, Шымкенттемін, екі інім Мұсахан мен Əмірхан Шардарада тұрады. И. МАРХАБАЕВ
Көлбайұлы Ташкенбай 1923 жылдың 10-шы мамырында Ташкент қаласында туған. 1930 жылы Шымкентке көшіп келген, осы қалада бастауыш мектепті бітіргеннен кейін 1934 жылы Крупская атындағы колхозға қоныс аударған. Осы жердегі жеті жылдық мектепті 19371938 ж.ж бітірген соң, колхозда 1942 жылға дейін жұмыс істеген. 1942 жылы маусым айында армияға шақырылған. Оренбург қаласында əскери қызметін бастаған. Уфа қаласында старшина дайындайтын əскери мектепте 1 жыл оқиды. Содан 1943 жылы Украинаны азат ету майданына жіберіледі. Сол жердегі шайқастарда снаряд жарылысынан мықтап жарақат алып, Саратов Станциясындағы Госпитальда алты ай емделеді. Майдандағы ерліктері үшін «Қызыл жұлдыз» орденімен бірнеше медальдармен марапатталған. Көлбайұлы Ташкенбай зайыбы Санакүл екеуі екі ұл, төрт қыз тəрбиелеп өсірді. Олардан бірнеше немере, шөбере көріп отыр. Зейнетке шыққан соң да қарап отыра алмай, 1990 жылдары Мəскеуден, Ташкенттегі Орта Азия діни бірлестігінен рұқсат алып, «Қайнарбұлақ» совхозының орталығындағы «Көмешбұлақ» мешітінің құрылысына бастан аяқ басшылық жасап, жалақысыз тегін жұмыс істеп, 1993 жылы пайдалануға берді. Осылайша жақсы істерімен халықтың батасын алып отыр.
Ташкенбай ағама Ағамызсың қиындықтың бастан бəрін өткерген, Сендерсіңдер бейбіт күнге бəрімізді жеткерген. Ағамызсың ақыл-кеңес беретін, Еңбек сүйгіш, жалқаулықты жек көрген. Соғыс көрдің еңбек еттің тылда да, Төздің талай тағдыр салған сынға да. Соғыстан соң еңбекке де араластың, Қуатыңды бойға жинап шыңдала. Аман келдің тағдыр салған несіп пе, Ташкенде де айналыстың кəсіпке. Бұл аймақта сізден үлкен кісі жоқ, Намаз оқып барып жүрсіз мешітке. Ауданыма азаматсың ардақты, Қариясың салиқалы – салмақты. Қарап тұрсам сол соғысқа қатысқан, Сізден басқа ардагер де қалмапты. Құрылыс салдың сан үйлерді тұрғыздың, Қамын ойлап болашақта ұл-қыздың. Ташкен аға мен өзіңді сыйлаймын, Сол үшін мен өлең жаздым, жыр түздім. Қатарлары сиреп қалды шалдың да, Сол шалдар да қасиет пен бар құн да. Аға саған шын жүрекпен айтарым, Асқар тау боп жүре берші алдымда. Тілектесіңіз Əзімхан Қуанышбек қажы, Қасымбек датқа ауылы, Сайрам ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы
ЕЛ ҚОРҒАНЫ БОЛҒАН ҚАЛДАР «Отан үшін күрес – ерге тиген үлес». Осы тəмсілді балғын балалық шағынан бастап түсіне білген Бəйдібек ауданының тумасы Қалдар Исаханов ақсақал «Өзім үшін туыппын, жұртым үшін өліппін» деп, еліне қорған болуды жастайынан өзінің азаматтық міндеті деп санаған. Ұлы Отан соғысы жылдарында елі үшін етікпенен су кешіп, дұшпандармен бетпе-бет күресіп, шайқасқан оның жүрегінде бүгінге дейін сол қанқұйлы қырғынға толы жылдар салған жараның орны əлі басылған жоқ. Бірақ та ол бейбіт күннің, бүгінгі бейбіт заманның қадірін өте терең ұғына отырып, оны əрдайым ардақ тұту қажет екенін алға тартады. Жүрген жерінде өскелең ұрпақ санасына осыны сіңдіруден жалықпайтын Қалдар қарияның өмірі кейінгі жас өскін үшін үлкен бір өнеге. Ол 1924 жылы қазіргі Бəйдібек ауданы, Борлысай ауылының Ақтас елді-мекенінде қытымыр қаңтардың 1-жұлдызында дүниеге келеді. Туып өскен жеріндегі Сталин атындағы 10 жылдық мектепті бітірген соң, дəлірек айтсақ 1942 жылдың маусым айында аудандағы əскери комиссариат оны соғысқа жөнелтеді. Сол кезде Кеңес үкіметі жерін неміс басқыншыларынан қорғауға кəмелеттік жасқа толған бозбаланың бойындағы ерік-жігері зор еді. Соғысқа аттанбас бұрын ол əуелі іргелес Өзбекстан еліндегі Ферғана қаласындағы əскери курсқа №18 өзбек полкінің курсанты болып қабылданады. Онда ол 6 ай бойы кіші
командирлік дайындығынан өтіп, сол жылдың қараша айында сержант сапынан көрінеді. Соғыстағы қимыл əрекеттер мен жаулармен күресудің қыр сырын меңгерген Қалдар ата өзінің түсініп, түйсінгендері мен оқып білгендерін полкке жаңадан қабылданған басқа да жас сарбаздарға (оның ішінде өзбек, қырғыз, тəжік жігіттері де бар) үш ай бойына оқу жаттығу өткізеді. Содан 1943 жылдың 17 қаңтары күні Ферғана қаласындағы полкте оқу жаттығудан өткен бір топ сарбаздар Саратов қаласына келеді. Олардың қатарында Қалдар ақсақал да бар. Ол жерде он күн бойы арнайы жаттығудан өткен
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
жауынгерлер, 22 қаңтарда Сталинград қаласының оңтүстік бөлігіне окоп қазып, арнайы барған полк сол жерде немістермен соғысуға жайғасады. Қорқыныш пен үрей, үміт пен күдік, қорқыныш сияқты бойды толқытқан, жүректі дүрсіл қақтырған сол күн Қалдар ардагердің санасында мəңгі сақталып қалған. Бұл жайында өзі: – Өзіміз ол жерге түнгі 3-тер
шамасында жеттік. Күн ызғарлы, қатты суық. Бүрсең қаққан жауынгерлерді «жау қай жерден келер екен?» деген ой маза берер емес. Таң қылаң бере неміс фашист басқыншыларына қарсы шайқасу туралы берілген командадан соң біз дұшпанға қарай мылтық кезеп, əртүрлі бағытта оқ жаудырдық. Қаншама сарбаздың өмірі қыршыннан қиылды. Мұндай шайқас 12 ақпанға дейін созылды. 20 күннен астам уақытқа созылған бұл соғыста біз əйтеуір Сталинград қаласын немістерден азат еттік. Бірақ адам шығыны өте көп болды. Мыңнан астам жауынгерлер оққа ұшты. Жердегі жауынгерлердің өліктерінің көп болғаны соншалық, аяқ алып жүру қиын болды. Қаншама қандастардың қаза болғанын көргенін біздер, ол күндердің не өңіміз, не түсіміз екенін түсіне алмай біраз дал болып, есіміз кіресілі-шығасылы күй кештік. Мыңдаған жастың өмірі үзілді. Қаншама жас сарбаз арманын іске асыра алмай, опат болды. Қаншама жас өзі жүріп өткен өмірден із қалдыра алмай, баласы белінде кетті. Бұған қатты ашынған біздердің көзімізден тоқтаусыз жас ақты. Жанарымызды жуған бұл жастар бойымыздағы дұшпандарға деген өшпенділікті
арттыра түсті, - деп ұзақ күрсінген Қалдар ақсақал сөзін былай деп жалғай түсті: – Содан соң Сталинградтың Батыс аумағындағы Тамбов станциясына бет алдық. Ол жерде жауларымызды өкшелеп қуып, мыңдаған немістердің жауынгерлері мен офицерлерін қолға түсірдік. Кейбірі қару жарақтарын алып кетуге үлгере алмай қаша жөнелді. Қолға түскен тұтқындардың барлығын Саратов қаласына алып келдік те, содан кейін Мəскеудің оңтүстік-батысында орын тепкен Ржевке келдік. Аталған жерде соғысқа дайындық жұмыстары қайта өтті. Офицерлер жауынгерлердің шеберлігін біраз шыңдаған соң, Рязаньға, Гомельге, Могилевке соғысқа кірдік. Күніне 10-12 шақырым жүріп жауды қуып отырдық. Гомель қаласындағы шабуылшайқаста, сол қолымнан алған жеңіл жарақат салдарынан, мылтық ұстауым аз-маз қиындық тудырды. Одан соң Брянск, Орел қалаларын жаудан босаттық. Шабуылдың күшті болғаны соншалық, дұшпандарымыз бұрынғыдай қарсыласуға келмеді. Сол қарқынмен Смоленск, Минск қалаларын жаудан азат еттік. Сол жылдың 21 қыркүйегінде Смоленск, 21 қазанында Беларустың Брянск қалаларын жаулардан босаттық. Брянск қаласын жаулардан азат ету кезінде оң аяғымның жамбасынан жарақат алдым. Сол күні түнде медициналық қызмет көрсететін мамандар носилкіге салып, Брянск қаласынан 10 шақырым қашықта орналасқан ауылға əкеліп жайғастырды. Содан екі аптадан кейін Архангельск қаласындағы госпиталға жеткізді. Ол жерде 7 ай 14 күн емделдім. Арнайы құрылған комиссия мені соғысқа жарамсыз деп, елге қайтарды, - деді. Алған жарақатынан құлан таза айыға қоймаған Қалдар ақсақал, ауылға келген соң, тағы жарты жыл бойына ем-дом ала жүріп, Борлысай орталау мектебінде мұғалім болады. Өскелең ұрпақты саналы тəрбие, сапалы біліммен сусындау үшін жоғары білім алуды мақсат еткен ол, еңбек ете жүріп 1948 жылы Шымкент қаласындағы педагогикалық институтты тарих мамандығы бойынша сырттай оқып бітіреді.
Ұстаздық етуден жалықпаған ол жарты ғасырға жуық мұғалімдік қызметті абыройлы атқарады. Оның 44 жылдық ұстаздық еңбек өтілінің 7 жылында мектеп директоры болады. 1989 жылдың маусым айында құрметті зейнет демалысына шыққан Қалдар ақсақал өзінің саналы ғұмырында жұбайымен бірге 3 ұл, 7 қыз өсіріп тəрбиелейді. Өз кіндігінен тараған ұл-қыздарынан 40-тан астам немере-шөберелер көреді. Қалдар ардагердің елге сіңірген ерен еңбектері үшін оған көрсетілген құрмет пен абырой, мақтау пен марапаттар да жетерлік. Ауыл шаруашылық саласында атқарған еңбегі мен Бəйдібек ауданы экономикасының өсуіне қосқан қомақты үлесі, мемлекетіміздің өсіп-өркендеуі жолындағы үлгілі еңбегі мен ауданның қоғамдықсаяси өміріне белсене араласқаны үшін аудан əкімдерінің Алғыс хаттарын алған. Ұлы Отан соғысының 55 жылдығына орай (2000 жыл) жас ұрпақты оқыту мен тəрбиелеуге қосқан үлесі үшін Білім жəне ғылым министрілігінің, ардагерлер ұйымының қатарын нығайтудағы ерен еңбегі, қоғамдық жұмыстағы белсенділігі үшін «Қазақстан Республикасы ардагерлер ұйымы» қоғамдық бірлестігі Орталық кеңесінің төрағасының Құрмет Грамотасымен марапатталған. Оның осы сынды алған атақтары мен марапаттары көп-ақ. Айтулы күндерде Қалдар қарияның атына жазылған лебіздер мен құттықтаулардың барлығы да оның көңілін бір серпілтіп тастайтынын жасырмады. «Атадан – өсиет, анадан – қасиет» ұққан Қалдар ақсақал бүгінгі жастарға «Ер – ел қорғаны» екенін əрдайым естен шығармаған абзал. Ата-бабадан аманат болып сақталып келген еліміздің байтақ жері мен ен байлығын қорғап қалу – үлкен парыз. Бейбіт заманның қадірін түсініп, оны сақтап қалған лəзім» - деп кеңес береді. Сөз соңында тоқсанның төріне шыққан Қалдар ақсақалдың жүзге жетуіне тілектестігімізді білдіре отырып, оған барлық игі жақсылықтарды тілейміз. Гүлнара ШАРДАРБЕКОВА, «Шымкент өңірлік мемлекеттік мұрағаты» ММ-нің директоры
«Исаның туған күні мен өлген күнін мейрам қылып жүргенде, №11-12 (216) Наурызға теріс қараудан үлкен надандық болмайды» 20.03.2015 жыл
ЖЫЛ БАСЫ
¦ÄIËÅÒ
6
Жан біткенді жылуымен жебеген, ...Бойын тоңазытқан ақ көрпесін серпіп тастаған Жер-Ана бусанып, жасыл желекке орана бастады. Алты ай патшалық құрған Түн де тағынан түсіп, Күнге орнын босатты. Бəйшешек бүр жарып, жеміс ағаштары гүлдеп, зеңгір Көктен Күн де шуағын шашып Тіршілік иесінің бəрін қуанышқа бөлеуде. Құнанбай қажының ғана емес, адамзаттың ұлына айналған хакім Абайдың мына өлең жолдары «Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі. Жан-жануар, адамзат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі» Африка құрлығы мен Үндістан тұрғындарынан басқалардың бəрінің көңіл-күйін тап басқандай. ...Осы жерде тарихқа сəл шегініс жасасақ. Билік басына келіп алған коммунистер Одаққа қарасты ұлттардың тілін, мəдениетін, тұрмыс-салтын, мейрамын мансұқ етіп, ашық орыстандыруға көшті. Мұндай сəтте Ұлты үшін жанын да, тəнін де отқа салатын нағыз ұлтшыл Тұлғалар тарих сахнасына шығатыны белгілі. Наурызды «діни мейрам, оны түп-тамырымен жою керек»–деген коммунистерге Мағжандай марқасқамыз бен Сұлтанбектей сұңқарымыз ашық қарсы шықты. Мəселен, Мағжан 1925 жылы жазған мақаласында: «Қазақ жаңа жылы – жазғытұрғы күн мен түннің теңелген күні (22 мартта) болады. Жаңа жылдың ертеңіне жарық, жылы күн қараңғы суық түннен ұзара бастайды. Бұл реттен қазақ жаңа жылы ғылым қойнына да барып кіріп қалады. Қазақ жаңа жылын «наурыз» дейді. «Наурыз» əулиенің, əнбиенің аты болмаса керек. «Наурыз» күн райын, шаруа ыңғайын дұрыстап зерттеген бір шоңғал, оқымаған агроном қазақтың, я түріктің аты болуға керек. Сондықтан қазақтың наурызы – дін мейрамы емес, тұрмыс мейрамы, шаруашылық мейрамы. Бұл мейрамды дұрыстап өткізу керек» деп ұлттық мерекемізді «тұрмыс мейрамы» деп қорғаса Сұлтанбек орыс коммунистеріне тіке «шабады». Ол «Еңбекшіл қазақ» (22 наурыз, 1925 жыл) газетіндегі «Наурыз» мақаласында: «Жердің біз жүрген беткейінде 22-інші марттың мейрам болуының, жыл басы саналуының, ел шаруаларының жалпы ардақтайтын, жалпы қуанышпен өткізетін күні болуының ешбір білгіштер өсектерлік келіспейтін жері жоқ. Бұл Наурыз еш коммунистің дəретін сындырып, намазын бұзбайтын мейрам, ондай ел тұрмысынан тым қол үзіп кеткен коммунистің əулиелігі өзінен басқаға керегі жоқ, өзіне де зиянды. Жұрттың пайдалы салтын құр салт екен деп жамандау жұрттан шыққандықтан басқа пайда бермейді. Озық ұлт саналатын орыс арасында демалыс күнін жексембіден басқа күнге аудара алмай жүргенде, Исаның туған күні мен өлген күнін мейрам қылып жүргенде, ондай дінге байланысы жоқ, тұрмыс шарттарынан туып отырған халықтың салтына, ел шаруаларының қуаныш күніне білгішсініп теріс қараудан үлкен надандық болмайды» олардың озбырлығы мен надандығын беттеріне шыжғырып басады. Əйтсе де, атына заты кереғар Кеңес Үкіметі ешкіммен кеңеспей-ақ 1926 жылы Наурыз мейрамын тойламау жөнінде Қаулы қабылдайды. Наурыз мейрамына орай осыдан 100 жыл бұрын жазылған Наурыз туралы мақала мен 90 жыл бұрын жарық көрген Мағжан мен Сұлтанбектің Наурызды қорғап жазған мақалаларын жəне əз-Наурыздың қазақ халқымен қалай қауышқанын баяндайтын Мұхтар (Шаханов) ағаның естеліктерін оқырманға ұсынып отырмыз.
Наурыз
Наурыз
Əр халықтың өзінше жаңа жылы, жыл басы болады. Қай уақытта, қай халықта болса да жаңа жыл сол халықтың, сол уақыттың шаруа жағдайына қарай белгіленген. Европа жұрттарының бір жерінде жаңа жыл 1 январь, бір жерінде – 1 сентябрь, тағы осындайлар. Азияда жаңа жыл – жазғытұрым, қазақ елінде – марттың 22-сі. Қай елдің жаңа жылын алсақ та, негізінде шаруашылық жағдай болады. Дін əсері жаңа жылдарда аз, жоқтың қасы болса, қу молдалардың мал табу үшін жалған қондырмасы (надстройка). Қазақ жаңа жылы дін əсерінен таза. Бұл күні ешбір құлшылық, дін əдеттері жасалмайды. Бар болғаны ел бір-бірімен көрісіп: «Жасың құтты болсын!» – дейді. Жаңа жыл күні қазақ күн райына қарай алдағы жазды рақатты, рақатсыз болады деп болжау жасайды. Қар тез кете ме, жаз жылдам бола ма деп болжау жасайды. Жаңа жыл күні қазақ əдетінше əр үйде қазан-қазан көже пісіріледі. Көженің ішіне қысқы соғымның тек басы салынады. Көжеге көп сүт құйылады. Басты, шекені қарттар мүжіп, құлақты балаларға кесіп беріп, басқа жұрттар көжені талап ішеді. «Ауыз ақтан айрылмасын, қызылды уақытымен (қыс) көрсетсін, жас құтты болсын»,– деп бата жасап тарқасады. Бұл көже ішу (сүт құйған) – келе жатқан жазбен ұшырасып, қарсы алып, ас ішу ретінен аққа (сүтке) көшу. Көжеге тек бас салып асып жеу – қарлы қыспен, қыс тамағы етпен (қызыл) қоштасу. Міне, қазақтың жаңа жылының барлық маңызы – шаруашылық маңыз. Қазақ жаңа жылы – жазғытұрғы күн мен түннің теңелген күні (22 мартта) болады. Жаңа жылдың ертеңіне жарық, жылы күн қараңғы суық түннен ұзара бастайды. Бұл реттен қазақ жаңа жылы ғылым қойнына да барып кіріп қалады. Қазақ жаңа жылын «наурыз» дейді. «Наурыз» əулиенің, əнбиенің аты болмаса керек. «Наурыз» күн райын, шаруа ыңғайын дұрыстап зерттеген бір шоңғал, оқымаған агроном қазақтың, я түріктің аты болуға керек. Сондықтан қазақтың наурызы – дін мейрамы емес, тұрмыс мейрамы, шаруашылық мейрамы. Бұл мейрамды дұрыстап өткізу керек. Бұл мейрамды тұрмыспен, ғылыммен байланыстырып, қоғамға пайдалы игі іс жасайтын, ауыл адамдарын тап-жігімен ұйымдастыратын мейрам ету керек. Мектеп оқушылары наурызды оқыту программасына айырым комплекс жасап ендіруі керек. Жастар ұйымдары, партия ұялары наурызды басқа ел тонайтын молдалар, елді адастыратын дін мейрамдарына қарсы қойып, халықтың басын, денесін дін дуасынан құтқаратын, сақтайтын үгітнасихат жүргізуі керек. Наурыз тарихын сарқа жазуды білімділерден күтіп, біз осы қысқа əңгімемен тоқтаймыз. Ауылдың көзі, құлағы – мұғалімдерді, жас буын оқушыларды, ауыл кедейлерін жаңа жылмен құттықтап, жаңа жылында жаңа жұртшылығының өркендеуін, жаңа-жаңа, татымды жемістер беруін, шаруашылығының жаңа жолмен социалшылық жолымен ілгерілеуін тілейміз. Мағжан ЖҰМАБАЕВ. Шығармалары 2-том
Япония 1872-інші жылдан, Корея 1892-інші жылдан бері жаңа стильге кірді. Түбінде осы ескі һəм жаңа стиль барша мəдени халық кіретін жол болар. Енді бір-екі ауыз сөз жаңа жыл туралы. Мұсадан бері еврей жаңа жылы марттан басталады. Римде жаңа жыл март еді. Біздің қазақ жаңа жылы мартта болғаны адасқандық емес. Жаңа жыл мартта болса, күн мен түн тең болғаннан бастау керек. Ескі стильде бұл күн 9-ыншы март болады. 22-інші март - Наурыз мейрамы, Күншығыс халқына тегіс мейрам қылып өткізу салт болған күн. Мұны көп білгіштер дін мейрамы деп жиреніп, лажы болса құртып жіберу керек деп сопышылсынып, аңқау елге арамза молдалық соғатын қазақ коммунист жолдастардан бар екен. Наурызға арналған намаз жоқ. Наурызда құрбан шалынып, құран оқылмайды. Наурыз – жыл басы. Наурыз – күн мен түннің теңеліп, күннің асып кетіп бара жатқан уағына дəл келетін мейрам. Наурыз – мұсылмандықтан бұрын шыққан мейрам. Наурыз – ел шаруасымен күн көріп, табиғат шарттарына тұрмысы көбірек байланысқан елдің тұрмысы тудырып отырған мейрам. Жұрт қысқы қысымшылықтан құтылып, малы жұт қауыпынан құтылып, аман қалған малы балалап, қорасы көбейіп жатқан, өздері егін шаруасына қам қылып, қасиетті жаз маусымында байлығын молайтудың, табиғаттың иіп тұрған кезінде қолынан келгенше көп өндіріп қалудың шарасын істеп, абыр-сабыр болып жатқан ел шаруаларының талабы қозған ең көңілді уақыты – көктем. Сол көктемнің басы – Наурыз. Ел шаруаларының Наурызды мейрамдайтын себебі осы. Жердің біз жүрген беткейінде 22інші марттың мейрам болуының, жыл басы саналуының, ел шаруаларының жалпы ардақтайтын, жалпы қуанышпен өткізетін күні болуының ешбір білгіштер өсектерлік келіспейтін жері жоқ. Бұл Наурыз еш коммунистің дəретін сындырып, намазын бұзбайтын мейрам, ондай ел тұрмысынан тым қол үзіп кеткен коммунистің əулиелігі өзінен басқаға керегі жоқ, өзіне де зиянды. Жұрттың пайдалы салтын құр салт екен деп жамандау жұрттан шыққандықтан басқа пайда бермейді. Озық ұлт саналатын орыс арасында демалыс күнін жексембіден басқа күнге аудара алмай жүргенде, Исаның туған күні мен өлген күнін мейрам қылып жүргенде, ондай дінге байланысы жоқ, тұрмыс шарттарынан туып отырған халықтың салтына, ел шаруаларының қуаныш күніне білгішсініп теріс қараудан үлкен надандық болмайды. Қазақстанға ұсаған ел шаруасы мемлекетінің жалпы халық мейрамы деп өкімет белгілеген мейрам күндерінің ішінде Наурыз ең ескерулісі болуы керек. Жұртпен бірге өкімет мекемелері де, коммунист партиясының жұртшылығы да басшылық қылып мейрамдап өткізетін ең үлкен күн Наурыз болуы керек. Орыс қара шаруасының арасында «Жиын-терін мейрамы», «Ағаш егу мейрамы» дегендерге ұсаған шаруа шарттарына лайықтап əдейілеп мейрамдар өткізіліп жүр. Қазақ арасында сондай шаруа мақсатымен жасалатын мейрамның ең лайықтысы – Наурыз. «Мал шаруасы күні» дегенді жасаймыз деп жүрміз ғой. Кеш қалып отырмыз. Болмаса, «Мал шаруасы мейрамы» осы Наурыз болуы лайық-ақ еді, келер жылдары солай істеу керек. Наурыз – табиғаттың мейрамы. Табиғатқа байланысты мықты ел шаруасының мейрамы; наурыз – дін мейрамы емес, тұрмыс мейрамы, шаруа мейрамы. Наурыз қазақтың ұлт мейрамы болып кеткен. Құрбан айт, ораза айттардан гөрі дені де сау, қадірі де артық. Наурыз – қазақтың ұлы күні. Наурыз – жыл басы. Бүгін қазақша тышқан өтіп, сиыр жылы кіріп отыр. Бүгін қазақ «жеткен де бар, жетпеген де бар» деп жаңа көргендей бір-бірімен құшақтасып көрісіп, қуанышпен жаңа жылды қарсы алып отыр. Бүгін – бүкіл Қазақстанның мейрамы. Сұлтанбек ҚОЖАНОВ, Еңбекшіл қазақ. 1925 жыл, 22 наурыз.
Наурыз Наурыз — қазақша жыл басы. Бұрынғы кезде əр елде наурыз туғанда мейрам қылып, бас асып, қазан-қазан көже ішіп ауылдан-ауылға, үйден-үйге жүріп кəрі-жас, қатын-қалаш бəрі де мəз болып көрісіп, араласып қалушы еді. Бұл кезде ол ғұрып қазақ арасында қалып бара жатқан секілді, наурыздың қай айда, қай күні болуы хақында əр түрлі сөйленеді. Біреулер наурыз марттың бірінде, екіншілер тоғызында келеді деседі, һəр жұрттың белгісі күнде жаңа жыл туады, ескі жыл бітіп, жаңа жыл басталғанда: «іс жаңа жыл қайырлы болсын, жаңа бақыт кəсіп болсын» — деп құттықтасады, ол күнді мейрам қылып шаттықпен өткізеді. Рустың жаңа жылы қыс ортасында, нағыз сақылдап тұрған суықта келеді, біздің Жаңа жылымыз — Наурыз марттың басында болсын, ортасында болсын, əйтеуір мартта келетін болса, шын мағынасымен Жаңа жыл деп айтуға лайық. Күн жылынып, қар еріп, жан-жануар жаздың жақындағанын сезіп көңілденген кез. Шаруа адамдарының бейнеттен қолы шешіліп, алты ай баққан арықтарын үмітті күнге жеткізіп демалып отырған кез. Ағаш, шөптер қар астынан сілкініп шығып, гүлденіп жасаруға даярланып, күн де қыстай бір бүйірлеп жүруін қойып жоғары көтеріліп, бүтін ғаламға нұрын шашып үйсізді үйлімен теңгеріп, бай мен жарлыға бірдей сəуле беруге тұрған кез. Міне, табиғаттың осындай көңілді өзгерістерінің кезеңінде біздің Жаңа жылымыз Наурыз туып, ата ғұрпымызды ұмытпай, белгілі бір күнді басы қылып алсақ ұнамды іс болар еді. Осы туралы білетін адамдар «Қазаққа» жазса екен, біздің Жаңа жыл — Наурыз анық жылдың қай айында һəм қай күнінде басталады. Біз оқушыларымызды Жаңа жылмен құттықтауға Наурыздың анық қай күні туатынын біле алмадық, ғафу өтінеміз. «Қазақ», 1913, № 15, 9 март
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Мұхтар ШАХАНОВ, ақын:
Солай болған... Наурыз – қазақ даласында екі жарым мың жылдан астам уақыттан бері тойланып келе жатқан мереке. 1926 жылы Кеңес Одағы «Ислам дінінің қалдығы» деген желеумен Наурыз мерекесін атап өтуге, тойлауға тыйым салды. Яғни Наурыз 62 жыл бойы мемлекеттік деңгейде тойланбай келді. Осыған байланысты мен 1988 жылы Г.В.Колбинге хат жаздым. Менің хатымды ол Қазақстан Компартиясы ОК-нің бюросында қарады. Сол кезде менің бастамамды екі-ақ адам қолдады. Оның бірі – сол кездегі Министрлер Кеңесінің төрағасы Нұрсұлтан
Назарбаев, екіншісі – Қазақстан Компартиясы ОК-нің идеология жөніндегі хатшысы Өзбекəлі Жəнібеков еді. Қалған бюро мүшелерінің барлығы қарсы дауыс беріпті. Колбин мені шақырып: «Біз бұл мəселені бюрода қарадық. Екі-ақ адам қолдады. Сондықтан Наурызды тойлай алмаймыз», - деді. Сонда мен оған: «Геннадий Васильевич, Желтоқсан көтерілісі екі ұлттың арасына сына қақты. Қазақ халқының көпшілігі сізге жылан көргендей жиырыла қарайды. Егер сіз Наурыз мерекесін тойлауға мүмкіндік алып берсеңіз, бүкіл қазақ сізге құрметпен қарайтын болады», - деп едім, Г.В.Колбиннің көзі жайнап кетті. «Олай болса мен Горбачевті көндіремін. Наурызды тойлайық. Сендер іске кірісе беріңдер», - деді. Наурыз мерекесінің қыр-сырын, оның тарихын білетін Рахманқұл Бердібаев, Мекемтас Мырзахметов сынды тұлғалардың барлығын шақырып ақылдастық. Сол жылы біз Наурызды бір ай кейін, 22 сəуірде тойладық. Алматыдағы М.Горький саябағына 100 мыңнан астам
халық жиналды. Жұрт бірін-бірі құшақтап, көздеріне жас алып жатты. Жігіттер 20-30 шақты түйе, бірнеше ат алдырыпты. Оюлармен көмкеріліп жабдықталған əлгі аттар мен түйелер көшелермен жүріп өтті. Барлық салтдəстүріміз көрсетіліп, ұлттық ойындар ойналды. Қалада мереке үлкен деңгейде тойланғаннан кейін бұл бастаманы түрлі мекемелер, жоғары оқу орындары, колхоз-совхоздар, тіпті ауруханаларға дейін қолдап, Наурызды тойлай бастады. Сол жылы Наурыз мерекесі қыркүйек айының ортасына дейін жалғасты. Наурыздың арғы-бергі тарихында мұндай ұзақ көлемде өткен мереке болмаған шығар. Келесі жылы Наурыз тойын Өзбекстан, Қырғызстан, Əзірбайжан, Тəжікстан, Түрікменстан Республикалары жəне Ресей құрамындағы түркітілдес ұлттар мемлекеттік деңгейде мерекеледі. Міне, қазір де осылай тойлауға болады. Өкінішке қарай, қазір Наурыз мерекесін концерт қойып, жеңіл-желпі өткізе салатын болдық. Оның жас ұрпаққа берер тəлім-тəрбиесі, жөнжоралғысы көлеңкеде қалып қойды.
¦ÄIËÅÒ
Қазақ халқы Наурызды береке мен мерекенің, қуаныш пен №11-12 (216) шаттықтың, қара жердің иіген қасиетті күні есептейді 20.03.2015 жыл
ЖЫЛ БАСЫ
7
Нәруыз - Наурыз керемет ең не деген! ...Наурыз. əз-Наурыз. Көп ғасырлар қазақпен бірге жасасып келе жатқан мейрамы. Дəстүрімізге дендеп, салтымызға
Наурыздағы Үшем жыр І. Ұлыс күнгі тілек Нар наурызым – жылуым, жедел жетші, Қарлы мұздың, еруін жеделдетші. Алтын найза тескілеп көк қамбасын, Раһман ризық зеңгірден себелетші! Пырақ сыйла, алтынмен тағалайтын, Жырақ сыйла, жетсін Ер талабы – айқын. Қайғы мұңның қақырап қара бұлты, Жайлы нұрдың жайнасын жанары ай - күн. Ұлыс күні сұрайын Хақтан тілек: Бейбіт елге қазақтай бақ дəнін сеп. Қаракөзге қазаннан қаспақ қалып, Жал - жаяны жүрмегей жаттары жеп! Өмір қиын қыртысы, қатпары көп, Бөгденің жүйрік, жарау аттары тоқ. Жағымпаздық көш, көш, көш жалпақ жұрттан, Ел болмайык мазақы – мақтаны көп! Ұлы дала – айбары нар қазағы, Ел болмағай дарақы, даңғазалы. Бар əлемнің айналсын Барысына, Алас, алас, қазақтың мəңгі, азабы!
II. Наз Наурыз – Нəр уыз! Нұрлы Наурыз келбетінен пəк наз ұқ, Кеуде гүлін бермес ешкім жатқа үзіп. Сүйген жігіт ғашығына жолдайды, Нəурізектің қанатына хат жазып! Наурыз – көктем, алда сері-сал жазың, Шырын еткен жанға жайлы жар назын. Күн шуағын, нұр шуағын аңсаған, Ару біткен бейне балғын жауқазын. Адам Ата, Хауа Ана тең жүрдік, Қос жүректі адалдыққа сендірдік. Сезіміңе енші болсын Наурызғы Бəйшешектің бүріндегі мөлдірлік! Адам Ата ұрпағының ұдайы, Хауа Ана ғой ынтызары, шырайы! Тілек тұнық – шашсын нұрын шапағат, Нəсіп болсын таңғы арайдай махаббат!!!
III. Нəруыз – Наурыз сегізі Жан біткенді жылуымен жебеген, Нəруыз – Наурыз керемет ең не деген! Нəурізекке, Наурызкөкке жем шашып, Шаттанады Шұғыладай немерем! Төрлет, төрлет əз Наурыздың сегізі, Ып-ыстық леп-сүйіктіңнің лебізі. Сегіз деген шет-шегі жоқ шексіздік, Сегіз-Ару адамдықтың негізі! Сегіз деген егіз жұптың өлшемі, Тəңірге аян-көлемі мен мөлшері. Егіз жүрек тілек айтар үш сөзбен «Сүйемін, деп, мен сені»! Жеткізді де сағынышты бір хабар, Аспан жақты қоңыраулатты тырналар. Қар астынан көзін ашты бəйшешек, Сыңғыр қағып оятқан соң жылғалар. Аппақ кайың арудайын сəнденбек, Күмбірлі күй, əуелеген əндер көп... Зеңгір көктен нұрын төккен Рахман нұр «Қазақ елі – ғажап ел деп, мəңгі ел» - деп! Қабылбек ТӨРЕТАЙҰЛЫ
Алмас АҚЫЛБЕК
сезілісімен-ақ біздің ауыл күрегі мен кетпенін сайлап, шарбаққа беттей беретін. Таңмен таласа тұратын Төлеш атам бергі беттен бастап, Имансары атам арғы беттен бастап үйме-үй кіріп, бəрін арық тазалауға шығарып, жұртты ортақ іске жұдырықтай жұмылдыратын. Осы тəртіппен екі атам Оманнан басталатын /қазіргі Д.Алтынбеков
Ыстық шай мен ыстық бауырсаққа тойып алған біздер маужырай бастаймыз. Осы сəт сары қарын бəйбішенің жүрісіндей баяу бір əнді Айымхан апам бастайды. Қайырмасы «Алма ағаштың гүліндей-ау, текеметтің түріндей-ау» деп түйінделетіні əлі есімде. Жақсы əн ары қарай жалғасын табатын. Қайнылары «бойдақ» жеңгелері
аурухананы көп жағаламайтын. Дəрідəрмек, жеңіл-желпі укол салу, арқаға банка қою сияқтылар «Доғдыр» келіннен артылмаса, үшкіріп-түшкіру, бітіп қалған тамақты /баспа/ баса салу Бибісара апама «бұйым» емес. Өтіп кеткен сары аурудың өзі Рымбала апамды көрсе қаша жөнеледі. Аузыңды ашып, тіліңнен тартып тұрып өзіне белгілі тамырды
ÍӘÓІÐÇÅÊ, ÆÛË-ÊӨÆÅ...
сіңіп кеткені сонша, ақ патша түгілі, кешегі жазықсыз миллиондардың қаны семсерінен сорғалаған Кеңес империясы да бойымыздан «сылып» тастай алмапты... Өз басым Наурыз мерекесін «Исламның сарқыншағы, ескіліктің қалдығы, феодалистік кері-тартпа мейрам» деп тыйым салған Үкімет қаулысы барын 1988 жылы ғана біліппін. Сөйтсем, бұл қаулы 1926жылы қабылданған екен. Арадағы аттай 62 жыл бойы /Кеңестің нағыз дəуірлеген шағы/ қазақтар əзНаурызды тойламады дейсіз бе? Тойлағанда қандай! Қазіргідей сіресіп-сықиған, ресми; ұлықтар ерін тигізбей наурыз көжеден дəм татуға болмайтындай емес: бəрі де еркін: дəмге шақыруы да шынайы болатын-ды. Əңгімеміз жалаң болмас үшін, балалық шаққа саяхаттауға ниеттенген бізбен бірге жүріңіз. Бəлкім, Сіздің де ойыңызға тəтті де қимас естеліктер оралар?! Оралар да сона-а-ау бір балалық шақтың бал күндері есіңізге түсер. Есіңізге түсер де тас қаланы тастай қашып, туған жерге /ауылға/ тартып кетерсіз, бəлкім?! Сонымен...
Үкіметке қарсы шыққан біздің ауыл... Иə-ə, «ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс» боп тұрған заманда Үкіметке біздің ауыл қасқайып қарсы шығыпты... Қалай дейсіз ғой? Былай! Арнайы қаулы түгілі, ауызша бұйрығы мүлтіксіз орындалатын: Мəскеудің пəрмені 10 минутта Кушка мен Камчаткаға бір мезетте жететін шақта: Біздің ауыл, өкіметтің «табу» салғанына пысқырмай-ақ жыл сайын көктемде; «Самарқанның көк тасы еритін» күннен бастап: Наурыз мейрамын тайлы-тұяғымен тойлай беретін-ді. Менің алғашқы Наурызым 1970 жылғы көктем еді. Өйткені оның алдыңғы Наурызда 69-дың қаһарлы қысынан халық қысылып шығып, есін жия қоймаған-ды. Өзім тұңғыш қатысқан, наурыз көжеден алғаш дəм татқаным жадымда жатталып қалыпты.
Наурыз қызықтары... Жаныңды жадыратар, бетіңді жұпжұмсақ лебімен өбетін АЛТЫНКҮРЕК
немесе менің отыз тоғызыншы наурызым атындағы канал/ арықтың екі басынан түсіп, əр үйге тиесілі жерді адыммен мөлшерлеп беретін-ді. Сонан əрқайсымыз белгіленген тұсымызды асқан ыждағаттылықпен қазуға, тазалауға кірісетінбіз. Сəскеде əр үйдің ауласынан табағын көтеріп, ырғала басқан апаларымыз, алашакөрпесін жолшыбай қағып-сілкіп жеңгелеріміз жететін... Алаша-көрпеше төселіп: екі иінінен демалған сары самауырлар ортаға келіп: сары бауырсақ кең дастарханға шашылып: əр үйден келген көжелер бір қазанға құйылып ; ащысы мен тұщысы араласып, бабына келген; ортақ қазаннан тартылатын жыл көженің дəмі ерекше болатын-ды... Көжеден кейін бет сипап, бата жасалған соң үлкендер жағы əңгіме бастайтын. Айтбай молданың баласы, шежірешіл Имансары жəкем Шариғат дəрісін тəмамдай салып, шежіреге кірісіп кететін. Тұп-тура Адам Атаның өзінен бастап , шежірені өзімен аяқтағанда ашылған аузымыз жабылмай, аңқайған күйі қалатын. Ал, Төлеш қария аталарымыз бен бабаларымыздың ерлік істерін майын тамызып əңгімелегенде өзімізді сол оқиғалардың кейіпкері һəм қаһарманы сияқты сезініп, əруақтанып кететінбіз. Бір атаның балалары тату, ағайынның ауызбіршілігі мықты болу керек екенін санаңа салып беретін қос қария бүгіндері ойлап қарасам, Өмір атты үлкен бір Мектептің академиктері екен ғой...
Қатындар шықты күреске... Екі-үш жексенбіде барлық жұмысты бітіріп, көктемгі каникулда /марттың 24-інен басталатын алты күн демалыс-А.А./ бүкіл ауыл Наурызды тойлауға Оманның жағасына жиналамыз. Апа-жеңгелеріміз ас қамында: аға-көкелеріміз əртүрлі тақырыпта əңгіме өрбітсе; балалар жағы желіден жаңа босап; енесімен енді табысқан құлындай шұрқырасып; алысып-жұлысып, асық атып, қуласпақ ойнап; «құдайымыз» беріп қалады.
(Этнографиялық эссе) Оразайым апамды «Орлик, Орлик» деп қажап жатқанда ақкөңіл апам орынды уəж айта ламай күле беретін жəне де бəрін ұзаққа-а-а созылатын «аха-ха-ха-у-у» деген күлкісімен жеңетін. Оның есесіне қайындарын күреске сүйреп жұлқитын Қанша апамнан қайнылары ығып жүретін. Қалай ықпасын, Отан соғысының ардагері Имансары атамның өзі именіп тұрса... Əзіл-қалжың, қыран-топан күлкі. Күлкі демекші, күлкінің көкесін Рымбала апам шыққанда көретінбіз. «Қатын күреске қайсың бар, шығатын?» деп тұрған апама қарсы шығуға абысын-ажындары түгілі қайнылары қаймығатын. Əрине, осыдан кейін ышқырындағы етегін, шынтақтан жоғары түрілген жеңін түсірген апам бəйгесін шаппай алатын. Бес сомның бəйгесін алып, бес күннен кейін елу сомның дастарханын жасап, өз үйінің төрінде абысын-ажындарымен гулетіп отырған Рымбала апамды көрер едіңіз... Ол кезде бізге бəрі қызық. Бүгіндері зерделеп қарасам қанша қарулы болса да Қанша апамды, неше жерден адуынды болса да Рымбала апамды «жығатын» «мықты қайнылары» көп екен ғой. Сөйтсе-е-ем мұның бəрі қазақы сыйластық, əулеттің ауызбірлігі, қалай ойнаса да жарасатын қайны мен жеңгенің жарасымды ойыны екен ғой... Бірақ олар ешқашан əдеп шекарасынан аттаған емес.
Аңсаймын ауылымды... Əлемдегі ең ынтымақты ауыл, сірə да, біздің ауыл шығар-ау. Өмір болған соң, қуанышы мен қайғысы домбыраның қос ішегіндей қатар жүрмей ме? Осы екі жиында да біздің ауылдың адамдары бір денеге, бір кісіге айналып, бірігіп-кірігіп кететін-ді. Айқай-шусыз-ақ, қас-қабақпен ұғысып, жеті жүз кісіңді жымын білдірмей күтіп жіберетін. «Болыс қайнаға», «Керең қайнаға». «Шырақ», «Редактор қайнаға», «Доғдыр келін», «Қыз-ау», «Келіншек-ау», «Қара қатын», «Дəу əже» - мен барлық шаруа тындырылатын. Ауылдың тағы бір ерекшелігі –
тіліп жібергенде сары ауруың «сен көр, мен көр» жоқ болып, безіп кететін. Жаздың ыстық күнінде отыратын «свежий» ет таппаған көк шыбындар көзіңді əжетханаға айналдыра салады. Осындай кезде өзіне тəн ғана күлкісі əудем жерден естіліп, Оразайым апам да жете қояды. Дəрігерлер сияқты қолды спиртпен жуып жату қайда, табаға нан көміп жатқан қолын етегіне сүрте сала, бірекі қақырынып алып, көзіңді кеңірек ашады да тілін салып кеп жібереді. Шыбынның «еңбегі», «құрты» апамның сілекей аралас тұтқыр тілінін ұшында кете барады. Мұндай «операциядан» кейін апамның түкірігінен көрмейсің, есесіне көзін шайдай ашылады... Өткенде тамағым бітеліп, қызуым көтеріліп бес күн бойы жаттым. Ешқандай дəрі, сұйықтық көмектеспеді. Жұтынудың өзі мұң. Əй, сонда апаларымды аңсағаным-ай. Көктем кіргелі ауылды аңсап, сағынып жүрмін. Інілерім «ағалап», аңқылдап, келіндерім «Би-аға», «Редактор аға» деп иіліп сəлем салатын ауылыма тартып кетсем бе екен?!
Нағашы деген бір жұрт бар... Қай жылы екені есімде жоқ, бірақ ес біліп қалған шақ, анам төркіні – Түлкібасқа баратын болып мені ала кетті. Ауылдан ұзап шықпаған мен үшін бұл сапар өте ұзақ болып көрінді. Таңалакеуімнен шыққан біздер түс ауа беттеген жеріміз – Келтемашаттан өтіп, Көкбұлақ ауылына жеттік. «Победа» колхозының Свердлов, кейіннен Абай бөлімшесі аталған ауыл бұл. Азғантай ғана түтіні бар шағын елді мекен. Сырт кісіні адамдары да, ауыл иттері де бірден байқайды. Төркініне жақындаған сайын шешемнің жүрісі де жылдамдай түсті. Қолымен көзін күннен қалқалап, жанарын бізге тіктеп тұрған етжеңділеу əйел кісіге жақындай бергенде шешем: «Апа, апа» деп айқай салды. Сол-сол екен, əлгі кісі «Айналайыным-ай, қара шале-е-еемнің қара қызы, келдің бе?» деп аттың басын жібере салды. Сүт пісірім уақыттан соң, мауқы
басылғасын состиып қалған маған қарап: «Қара қызымның қара баласы-ы-ы» деп кең құшағына ала берді. Құшағынан босата бере: «Жиен келді, жиен!» деп кімге айтқаны белгісіз, дауысын көтере сөйледі. Бір-екі күннен кейін төркініне баруға жиналған нағашы əжем Бибігүл мені де ерте кетті. Таудан тау асып, əрең жеткендей болдық. Есейген соң біліп жатырмын ғой, Бибігүл əжемнің төркіні бір қырдың астындағы Пістелі ауылы екен. Иə, иə Мархабат ағаның шығармаларына жиі арқау болатын – Пістелі. Жазық далада өскен біз үшін /Шəуілдердегі үйдің артына шықсаң, сегіз шақырым жердегі Темір станциясы, су айдайтын мұнарасы анық көрініп тұратын/ екі қырдан жаяу асу, Қаратау мен Алатауды көктей өткендей болған ғой шамасы... Бəйшешекпен таласа, кейде кештеу шығатын Нəуірзек гүлін сонда тұңғыш көрдім. Күлгін көк түсті, кейбірі көгілдірлеу, сабағы нəзік Нəуірзек гүл – Наурыздың хабаршысы іспетті... Ал кішкентай ғана сүйкімді; сирағы Нəуірзек гүлінің сабағындай нəзік; қап-қара көзінің айналасы шеңберленген ақ түсті; ақ түстің сыртынан дөңгеленген қара түс; кішкентай қанаты ашылғанда кемпірқосақ көрінгендей əсер қалдыратын; əдемі құс - Нəуірзек; Наурыздың жаршысы сияқты... Қос Нəуірзек, Гүл мен Құсты тағы бір көргім келеді. ...Ауыздықпен алысқан арғымақтың тізгінін Көкбұлақта бір-ақ тартсам ба екен? Бірақ мені онда кім күтеді? Бибігүл əжем кеткелі де отыз жыл, ал, мейірімі мен «айналайыны» бəрінен ерекше Құрмаш көкемнің ана жаққа көшкеніне де жиырма жылдан асыпты... P.S. Бəрібір бір күні Көкбұлаққа тартып кетемін-ау. Өйткені қос Нəуірзекке деген менің сағынышым алабөтен. Айтып та, жазып та тауыса алмайсың... «Менің нəзік жанымды, кім түсінер?» Кім түсінер?... P.P.S. Осы эссеге кейіпкер болған біраз ата-апаларым, бұл пəниден бақиға аттанып та кетіпті. ...Дариға-Дəурен мен ДүниеЖалғанның арасы, кірпік қаққандайақ екен-ау. Ойыма сол кісілердің бірлесіп салатын əнінің «Барында оралыңның ойна да күл, Келгенше кім бар, кім жоқ, жыл айналып» деген қайырмасы орала береді... Десе дегендей-ақ қой. Айналып тағы бір жыл келді. əз-Наурыз қазақтың сайын даласына сапарын Оңтүстіктен бастайды. Жылда солай. Биыл да. Диірменнің тасындай шыр айналғанУақыт! Қос Нəуірзек, Гүл мен Құс... Жəне жыл көже... Наурыз, 2009 жыл
Шығыс Түркістандағы Наурыз мерекесі Сонау Алтайдың арғы бетінде кіндігі кесілген біздер үшін осы бір мерекенің орны өзгеше еді. Көктемнің хабаршысы сары ала қаз дағдылы мезгілінен бұрын келсе, биыл қар сарғайып жатып алатын болды-ау! деп қариялар күрсінетін. Қорадағы ақтылы қойдың сирағы серейіп туған төлі де «биыл қыс аяғы ұзарар...» деген уайым əкелетін. Сол уайымы көп қариялардың күпі күрмесіне оралып жүретін біздер кешігіп болса да келетін көктемді, сол көктемнің мерекесі – Наурызды асыға күтетін едік. Наурыз айы туғанда Алтай қысының қаһары сынып, ұлан қыс бөрі бораны тапалаған қасат қардың тоңы жібіп, ақсақ ойылатын. Сол ақсақ ойылған ауыл арасындағы жолдарға жан бітетін. Қыс ұйқыдан оянғандай ауыл адамдары бір уақытта өріп көшеге шығатын. Келін-кепшіктер үй-iшiн қағып-сiлкiп, əр бір отбасы наурыз көже жасауға дайындалады. Апаларымыз қысқы соғымның əбден сүрленген қадiрлi мүшелерiн осы күнi қазанға салады. Соғымға сойылған малдың басы немесе шекесі қосылып, қазы-қарта, жал-жая қазанға түседі. Ет сорпасына көже қайнатады. «Қыстың сүрін ұзын сары келгенде жейміз» дейтін қазақ жұрты ортаға ақсақалдарды алып, қыдырып көже ішеді. Бір-біріне ізгі тілек, ақ пейілдерін білдіріседі. Бұл күні, тіпті, елді-мекеннен алыс таудың қуысында мал бағып отырған жалғыз қара қостың да шаңырағына шаттық ұялап, қазанында бүлкілдеп ет қайнайды.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
Наурыз көжені «Тілеу көже» дейтін еді. Жеті дəмнен құралған тілеу көжені пісіргенде ет асқан қазанның төрт құлағына төрт жапырақ май қойып, арпа, бидайды түктеп, жаншып, құртты езіп, үлкен қазанмен кемінде бір күн ішуге жетерлік етіп жасайды. Наурыз күні қазанның төрт құлағына түгел май қойып пісіру – төрт түлігіміз сай болсын, қазанымыз май болсын деген игі тілекті білдіреді. Ал жеті түрлі дəм қосу – арман-тілегімізге жетейік, дəм-тұзымыз мол болсын дегені болса керек. Бұрындары Наурыз күні таңертең ел-жұрт «ұлыс күні» деп ерте тұрып, ерлер қолдарына кетпен-күрек, қыз-келіншектер бал бауырсақ, құрт, ірімшік, піскен ет алып далаға шығатын. «Бұлақ көрсең көзін аш» деп төңіректегі бастау бұлақтардың көзін тазалайтын дəстүрі болған екен. Қариялар: «атаңнан мал қалғанша, тал қалсын, бір тал кессең, он тал ек» деп өзен, бұлақ бойларына ағаш егетін. Əжелер шығып келе жатқан күнге тəуəп етіп: «армысың, қайрымды күн ана!» деп күнге иіліп сəлем берсе, одан соң «кеудесі түкті, жан-жануар, өсімдікке жүкті жер ана, құт дарыт, жарылқа!» деп аршылған бұлақ көздеріне май құйып, жаңа отырғызылған ағаштарға ақ бүркетін болған. Бұл күнде бұл салттардың ізі өшкіндеген. Оған себеп: Бағызы заманалардан берi тамырын тереңге жіберген ұлттық мерекенiң бұл өлкеде тойлануына 1966-1976 жылдар аралығындағы «Мəдениет зор төңкерiсi»
көлеңкесін түсірген. Бүкіл Қытайды шарпыған осы бiр солақай саясат «көненің көзін жою» деген жалаң айқайдың желеуімен оюлы сырмақ, текемет, түскиізді өртеуден бастап көненің сарқыншағы ретінде Наурызды тойлауға да тыйым салды. Тек 1980-жылдардың басынан бері бұл мереке қайта толығып, тойланып келеді. 2012 жылдан бастап тамыры тереңге жайылған бұл мереке Шыңжаңның жергiлiктi
дəстүрлi мерекесi қатарына енгiзiлдi. Əр жылы 21 наурыз күнi өлкенiң заңды мерекелiк демалысы болып бекiтiлдi. Əр бiр ұлт сол күнi демалып, құтты мерекенi ортақ тойлайды. Наурыз мерекесiн бүгiнде Қытайдағы Іле, Тарбағатай, Алтай қазақтарынан өзге ұйғыр, өзбек, қырғыз қатарлы ұлттар ортақ мерекелейді. Қазақ халқы Наурызды береке мен мерекенің, қуаныш пен шаттықтың, қара жердің иіген қасиетті күні есептейді. Бұл күні ешкім түс шайысып, бет жыртыспайды. Хан мен қараның, шал мен баланың терезесі теңеліп, бір дастарханда қатар, араласып отырып тамақтанып, күліп-ойнап көңіл көтереді. Өкпе-реніш кешіріледі. Билер мен ақсақалдар бір араға бас қосып: – Ал, ағайын, ақылдасайық, арамызда жарым көңіл жесір, шер көкірек жетім жоқ па? Кемдік, қорлық көріп жүрген кімдер бар? – деп ел ішінде азып-тозып жүргендерге көмек береді. Араздасып жүрген адамдар мен ауылдарды бір араға бастарын қосып, береке-бірлік дастарқанынан дəм татқызып татуластырады. Жетім-жесірлерге отау көтеріп береді. «Бетке салық, сүйекке таңба» деп халі кетіп, қайыршылық шегіне жеткен кейбір жарлы, мүгедек адамдарға ауқатты, бардам кісілер жəрдем қолын созатын болған. Бұзық пен тентекті тезге салу да осы наурызға
орайластырылған. Шығыстың данышпандары Махмұд Қашқари, Омар Хайямнан бастап қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев, Əлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Сəкен Сейфуллин сынды ұлт қайраткерлері де Наурыз туралы еңбектер, өлеңдер, асыл сөздер жазып қалдырған. 3500 жылдан бері Балқан түбегі, Қаратеңіз, Кавказ, Орта Азия жəне Таяу Шығыстан тартып, 300 миллион адам тойлап келе жатқан осы айтулы мерекені қайта жаңғырту, мемлекеттік деңгейде мерекелеу Қазақ елінде де қайта жанданып келеді. Алайда, осы бір ізгілік пен қайрымдылыққа, береке мен бірлікке негізделген ұлы дүбірлі мереке бүгінде науқандық деңгейден арыға бара алмай келе жатқаны өкінішті. Наурыз ешкімнің міндеттеуінсіз əр қазақтың мақтаныш етер, үкілі үміті мен арман-тілегіне ұштасқан, əр кімнің жүрегінен, ішкі сарайынан орын алған шынайы мерекеге айналуы тиіс. Ерніне наурыз көже жағып, енді бір жасқа жеттің деген елдің ежелгі салтын ұмыттырмасақ, азат елдің өртеңіндегі ұрпағы өз кезегінде ұлық мерекесін шыршаның түбінде тойламасы анық. əз-Наурыз мерекесі құтты болсын ағайын! Дəйім ұлыс оң болып, ақ мол болсын Алаш жұрты! Ғалымбек ЕЛУБАЙ, ОҚО саяси қуғын-сүргін құрбандары мұражайының аға ғылыми қызметкері
¦ÄIËÅÒ (Жалғасы. Басы өткен сандарда).
Қазақ «қысылғанда еске шақырады, қиналғанда №11-12 (216) іске шақырады, сыйлағанда асқа шақырады» 20.03.2015 жыл
РУХАНИЯТ Мен жоғарыда ертедегі ақын-жыраулардың шығармаларында сəлем жеткізудің əр қырынан көрінетін түрлері мол дедім ғой. Соның бір үлгісі – Үмбетай жыраудың Бөгенбай батыр өлімін Абылай ханға естіртуі. Бұл өзі – ұзақтау өлең. Сонда мынандай шумақ бар: Иманын айтып өлерде, Иекке жаны келгенде, Сəлем айтты үш қайта – Кеттім деп сізді көре алмай, Батырды қолдан өткіздім, Сəлемін, міне, жеткіздім. Мұндағы сəлем айту – дəм-тұзы таусылып, жарық дүниеден өткелі жатқан батырдың Абылаймен қоштасуы, соңғы сөзін арнауы. Сол аманатты, үш қайтара айтқан сəлемді Үмбетай жырау күңіреніп жеткізіп отыр. Сəлем айту үлгілерінде мұндай мысалдар жетіп-артылады, мен саған оның бəрін айтып бере де алмаймын.
кетті. Өздері емін-еркін əңгімелессін дедік. Түсте келген қонақтар кешке бірақ қайтты. Аталар маған бата-тілек, рақметтерін айтып, ризашылықтарын білдірді. Қонақтар кеткен соң жаңалап шай жасап, енді өзіміз дастарқан басына отырдық. Байқаймын атаның қабағы салыңқы, үнсіз темекі шегіп отыр. Бір кезде: – Дастарқаның толымды, астарың дəмді болды. Əсіресе «ұмытылған тамақ қой мыналар» деп əсіп пен сүт құйған өкпе оларға өте ұнады. Бірақ соның бəрін сен жіберген төрт қателік жуып кетті. Қонақтар оны байқадыбайқамады дей алмаймын. Ал мен анық көрдім, – дегенде дымым ішіме түсіп, көзім қарауытып кетті. Бүріскенім соншалық, құрттай тесікке сыйып-ақ кетер едім. – Ол не, папа? – деп Бəкең əкесіне қарады. Бірақ ата маған қарап, маған арнап сөйледі: – Біріншіден, есі дұрыс қазақтың əйелі
де, менің де ішімізде қазан қайнап жатты-ау деймін. Кіріспейтін жерге кірісіп нем бар еді, жайыма қарап отырмай, біреудің дастарқанының шырқын бұза жаздадым. Тəңір жарылқағыр, ана бір аңқылдақ қонақ келіп қалмағанда не боларын кім біліпті?! Бір қораз «күн менің дауысымды есту үшін шығады» деп өзін сендіріп алған екен. Сол сияқты, мен болмасам қазақ салты қаусап қалатындай неменеге білгішсіндім екен?! Бірақ өзіне де обал жоқ, жастарға ақыл айтар жастан əлдеқашан асса да, халықтың дəстүрін өзі бұзып отыр. Оны көрген жеткіншек «е-е, бұл осылай екен ғой...» деп сол күйі қабылдайды да, ары қарай жалғаса береді. Қонақтан қайтып, үйге келе жатқанда «Бəкең бағана былқ етпей отырып еді, енді оңашада маған дайындаған сыбағасы бар болар...» деп іштей сескендім. Былайынша балпиып, жайлы көрінгенімен бұның да бір сығып алары бар əрі онысы оңай тимейді. Қазір мемлекеттік тілмен де, ұлтаралық тілмен де сыбап, сазайымды берер деп кəдімгідей қорқып едім, бір кезде: – Есіңде ме, Леонид
8
ұқтырған ұлттық үлгіміздің бір түрі осы болғаны ма сонда?! «Айтпаса, сөздің атасы өледі» деп Тəуелсіздік монументін жасап, сый-құрметтің астында қалғандардың біреуіне жіберген ағаттықтарын бүкпесіз айтып салдым. «Жапалақ үркітуге жарайтын қауқары бар мына бейшара кімге сын айтып тұр» дегендей, бетіме қарап, кекесінмен жымиды да: «Сіз мұндай күрделі композициялық құрылымның өзіндік ерекшелігін, сəулет өнерін түсінбеуіңіз мүмкін. Бұл – үлкен шығармашылық ойдан туған образдар мен аллегориялық пішіндерден тұратын мүсіндер. Ол қазақтың салтын көрсетуге арналған жоқ, тарихи маңызы бар кезеңдерді қамтыған дүние. Сондықтан майдашүйде салт-малтты айтып қайтесіз?» – деп өзімді біраз «оқытып», көзімді ашып тастады. «Сүзеген сиырға құдай мүйіз бермепті» демекші, еркек болсам, тұрған жерінде ұшырып түсірер ем, жаулық салған əйел болған соң, бөріктіге қалай қол көтересің?! Қазақтың салтын қорлаған түбінде өзі сорлайды, дəстүрді жасаған ата-бабаның киесі бар екенін ұмытпағанымыз да жөн болар...
...Ата бүгін əңгімені кіріспесіз, не айтатынын алдын ала ескертпей, төтесінен бастап кетті. – Қазақ халқы – өзінде болғанды өзгеге де тілейтін тілеуқор халық. Ұлттық мінез-құлқының бұл да бір қыры деуге болады. Пəк көңілмен айтылған өрелі сөздің адамға тигізер рухани əсерін, шипалы күш-қуатын терең түсінген халқымыз «жақсы сөз – жарым ырыс» деп көңілді демеп, жанға жылу беретін жақсы лебізді жиі айтуға бейім тұрады. Орамды сөзді орнымен жұмсап, кісіні риза ету де – адамгершілік. Ата-бабаларымыз «жүйелі сөз – киелі» деп ақылды сөз мағынасын ерекше бағалап, ретімен пайдаланған. əлемдесу, амандасудың түрлерін толықтырып, əрлендіріп жіберетін əрі сəлемдесудің орнына жүре беретін, бейтаныс адамның өзін елең еткізіп, жүрегінде жағымды сезім туғызып, серпілтетін тілек, арнау, бағыштаулар тілімізде молынан кездеседі. Айталық, жолда кездескен жолаушылар бір-біріне «жол болсын», «əлей болсын» дейді. «Қайда барасың» немесе «қайдан келесің» демейді. Көшке кездескен * * * адам «көш көлікті болсын» немесе «көш ...«Əр нəрсе сынарында өзінен мықтыға байсалды болсын» деп тілек айтыпты. жолығады», кешегі «сынғаным» қанша «Айтқаныңыз келсін», «періштенің құлағына ойламайын десем де, көлбеңдеп көңіліме шалынсын» деген сияқты жауаптардан кейін оралып, көз алдыма табақтағы бас елестей жөн сұрасып, сөз сабақтап кетеді. Көшіп келе Сонымен, амандық хабарды жолдайтын жай берді. Сондықтан болар, бүгін ата жаққа жатқандардың жүрер жолына жақын маңдағы сəлем, мақсатты тапсырмамен жіберілетін қараудан қашқақтап, көзімді жасырып, əлекке басқа ауылдың адамдары көшті көзі арнайы сəлем, қоштасу сəлемі, қайыра-қайыра түстім. Тағы бірдеңеден қапы кетпейін деген шалысымен-ақ алдарынан шығып, ауыл айтылатын дұғай сəлемдердің əрқайсысы секемшілдігім шығар. Бір жақсысы, бүгін Мекең жастары қымыз, шұбат, құрт, ірімшік секілді қадірлі. Адам мен адамның арасына көңіл аға – Мекемтас Мырзахметов келіп, ата өзі тағамдардан дəм татқызып, көшке қайырлы көпірі болып, рухани байланыс жолын салып жақсы көретін сырлас інісімен үш сағаттай сапар тілепті. Жаңа қонысқа қонып жатқан Бақаев Американың Қазақстандағы əскери қонаққа бас көтеріп кірмейді. Жаман-жақсы тұр. Əй, қарағым, əңгіме десе, екі құлағың оңаша əңгімелесті. Түстен кейін жазушы ауылды көргенде бұрылып келіп, «қоныс құтты атташесі Дэниел Перридің өтінішімен, оны болсын басиең аман. Екінші қателігің – басты едірейіп, бар дүниені ұмытады екенсің. Менің Тұтқабай Иманбеков келіп, ол кісімен де болсын» деп сəлем-тілек айтуды əрбір саналы біздің үйге қонаққа əкеліп еді ғой. Сонда Дэниел шүйде жағымен əкелгенің. Қой шүйдесі емес, тамағым құрғады, шай қайда? – дегенде: бірталай отырды. Ағалардың келгені маған адам өзіне міндет санаған. Сол сияқты далада Перри басты қолымен ұстап, салтымызды тұмсығын алға беріп жүреді. Үшінші қателігің – – Кешіріңіз, сіздің сөзіңізді бөле алмадым, – үлкен жеңілдік əкеліп, ойымды жинап, бойымды мал бағып жүрген малшыға ұшырасқанда «уа, сыйлады, ə?! – деді Бəкең. «Уһ!» – деп бір қойдың тісін қақпай əкелгенің. Бұл – ең деп орнымнан жедел көтерілдім. Расында тіктеуге медет болды. бағар көбейсін» деп лебіз білдіріпті. «Жылқы күрсініп, көңілім орнына түсті. алдымен, тазалық. Қой тісінің түбінде не солай, ата əңгіме айтқанда қозғалақтауға, өзі т басындағы кешкі тірліктерімді бір кісінеп табысады, адам тілдесіп табысады», ...Қазақтың дəстүріне тиесілі болғандықтан жатқанын қайдан білесің?! Шөп жейтін, жем қаламаса, орынсыз сөзге қыстырылудан қайырып, қолым босаған соң ата əлгіндей əдемі ниеттен соң ары қарай танысыпмаған да қатысы бар деп, бас туралы тағы бір жейтін мал ғой. Содан кейін мұның екінші аяғымды тартып жүрем. жаққа барайын ба, бармайын ба деп, білісулері қиын болмапты. Егін егіп жатқан ерекше жағдайды айта кетуді де жөн көрдім. мағынасы бар. Қазір ұмытылған, көнекөздер Атаға шай əкеліп кете берейін деп едім екі ойлы болып отырғанда өзі шақырды. диқанға – «егер көбейсін», «бір дəнің мың Қазақ халқының армандаған бостандығының ең болмаса, көпшілік біле бермейтін жағын да «отыра тұр» дегендей иегімен ым қақты. Бір – Мен саған осының алдындағы əңгімелерде болсын», астық бастырып жатқандарға алғашқы қадірлі нышандарының бірі – Алматы айтайын. Қазақтар талай нəрсені ым, тұспал, кесе шайды ішіп болғанша мен жаққа бірнеше сəлем беру, сəлем айту туралы айтқанмын. «қырман толсын», «қамба толсын» деп сəлем қаласындағы Тəуелсіздік монументі екені ишара арқылы білдірген текті халық. Соның рет көз тоқтатып қарады. Ата тегіннен-тегін Бүгін сол сəлем беру, сəлем айтумен беруден кем түспейтін сөз бастау айтыпты. баршаға аян. Алматыға алыс-жақын біреуі – осы қағылмаған тіске байланысты. бұлай қарамайды. Өзімнен-өзім қуыстанып, астарласып, қатар өріліп, бір түбірден Наурызда «Ұлыс оң болсын» деп амандасады. шетелдерден келетін қонақтар мен Сыйласып жүрген екі адамның біреуі əлденеге қипақтай бастадым. туындаған «сəлемдеме» жайлы баяндайын, – Мұсылман халқының қастерлейтін Ораза айты Қазақстанның əр аймағынан қатынап жататын ренжіп, бірақ соны «сөз көбейер» деп айта – Сиқың бар болсын! Неменеге көзің деп мені көзімен бір шолып өтті де: – Адамның мен Құрбан айтында «айтыңыз қабыл болсын» адамдардың бұл жерге соқпай өтетіні кемдеалмай жүрсе, өзі ренжіп жүрген адамы үйіне жыпылықтап, берекең кетті? – деді. көңілі өте нəзік бір дүние ғой. Кейде болардейді. Əлі есімде, бала кезімде біздің келгенде етпен бірге алдына тісі – Сіз қайта-қайта қарағанға «не бүлдірдім» болмасқа ортайып, қас-қағымда тасып қыстаудың жанынан өтетін қара жол болушы қағылмаған басты қояды. Сонда бас деп сескеніп отырмын, – деп ақ сөйледім. жатады. Сол оңай өзгерер көңілді лезде еді. Сол жолмен мал сатуға базаршылар шұбап Егер қыз келген елінде тағдырдың ұстаған адам «ə-ə, мынаның ішінде – Əзірше ештеңе бүлдірген жоқсың. Бір қара түнекке айналдыру немесе атқан кетіп бара жататын. Біреу – ат жетектеп, біреу – маған деген бір қыжылы бар екен, тісін нəрсе сұрайын деп отырмын. Алматының таңдай арайлы ету – əрқайсысымыздың сиыр айдап, енді біреулері алдына аша тұяқ ащы несібесіне душар болып, кисе – басып жүріпті-ау» деп ұға қояды. Ары базарында қой сата ма? – дегенде өз қолымызда. Басқаны қайдам, қазақтың ұсақ малдарын салып кетіп баратын. Сонда қарай реніштің түйінін шешіп, түсінісуге киімге, ішсе – тамаққа жарымай таңғалғанымды айтпаңыз. Ата қолыма ақша ежелгі қасиетінің бірі – кісі көңіліне базаршылар: бет түзейді. Ал төртінші қателігің – басты ұстатады, бірақ нені қайдан алатынын, қай қарағыштығы. Біреудің көңілін көтеріп, – Уа, мал базарлы болсын! дегендей, қатыгездіктің қыспағынан қасқаламай əкелгенің. Талайлар мұның заттың қайда болатынын, қанша тұратынын оны риза етсе, бəйгеден аты озып – Айтқаның келсін! мəнін ұқпайды. Ол – «төрт құбылаң тең ешқашан білген емес, сұрап та көрмепті. Кейде көңілі кірленіп, жүрегі жырымдалып келгендей өзі қуанып жүреді. Тіліміздегі – Сауданың сəтін берсін! болсын, маңдайың ашық болсын» деген бір заттың қанша тұратынын айта бастасам «сəлемдеме» дейтін сөздің өзі «сəлеммен – Өзіңе де сəттілік тілеймін! жүрсе, еліне сəлемдеме жібереді. Олар көңілді демеу, сүйеу» дегеннен шықса ізгі тілек. Мен сенің қателіктеріңді бетіңе «онда менің шаруам жоқ, есебіңді өзіңе өзің – Мал пұлы игілігіңе бұйырсын! басып, кемсітейін дегенім жоқ. Ден бере бер, маған айтпа» деп қолын сермеп, керек. Сəлемдеме – бір кісінің екінші – Періштенің құлағына шалынсын! – көнетоз орамал немесе бір жапырақ қойып, көкейге түйіп алсын деп айтып тыйып тастайды. Енді келіп ойламаған жерден адамға жіберетін сəлемі, көңіл білдіруі. Осылайша, бір-біріне тілек арнап, дабырласып жатырмын. Сен болсаң, ұнжырғаң түсіп, ескі шүберек секілді нəрсе болады екен. Ұмытпай ескеріп, есіне алып жүргенін қойдың жайын сұрап отыр. кетуші еді. Ол заманда қазақ үшін базар деген тауың шағылып, аласарып отырсың. Жөн – Маған керек болғанда Камалға айтамын, білдіретін жоралғысы. мал алып, мал сататын орын ғана емес, Қыздың төркіндері оның сөзге жасымағын, ұқтың ба? – деп ата сол бəрін реттеп əкеліп береді. Мен мал Ерте кезде сəлемдеме хат-хабардың жүздесіп көрісетін, қол алысып қошеметке орнынан тұрды. сататын жерге барып көргенім жоқ, қайда қиыншылықтағы бейшара халін орнына алыс-жақынды байланыстыратын бөленетін, сағынысып төс айқастыратын, – Ұқтым. – Дауысым жер астынан екенін де білмеймін, – дедім. міндет атқарған. Сəлемдеме сағынышты, бұрын танымағанмен табыстыратын өзгеше бір əлгіндей меңзеулі, тұспалды естілгендей зорға шықты. – Е-е, Камал құда білсе бопты. Онда бұл достық көңілді, махаббат сезімін, сүйек думанды орын сияқты еді. – Ой, папа, керемет нəрселерді біткен іс деп есептеуге болады. Қазан-ошақта жақын туған-туысқанның ниет-пейілін, құдаАйта берсе, өмір-тіршілік, қам-қарекеттің сəлемдемеден ұғады айттың! Бірақ мына Зейнеп енді басты жұмысы жоқ атаңның қой сұрап отырғанын жекжаттың құрметін танытатын белгідей əрбір сəтіне сай келетін талғамды тілек, арнау маған көтертетін болды ғой, – деп Бəкең алжығанға жорымаған шығарсың, – деп боларболған. Сəлемдеме бағасы мен көлемі жағынан сөздердің түр-түрі жеткілікті болған. Олар əкесіне ілесе кетті. кем десем, асырып айтқаным емес. Қаланың болмас жымиды да, – «мальчишник» дегеннің жеңіл-желпі болуы мүмкін, бірақ жолы үлкен. ғасырдан ғасыр оздырып жалғасқан, атаен орындыққа желімденіп орталық алаңына орналасқандықтан кісі аяғы не екенін білесің бе? – деп сұрады. Ілгеріде жол қатынасының қиын кезінде бабалардан қалған ізгі де өнегелі жөн-жоба еді. қалғандай қозғалмай біраз үзілмейтін көпшілік орын. Мерекелік шерулер – Балаларға арналған бірдеңе болар, – сəлемдемелер жолға алып жүруге ыңғайлы, Достан сый, жақыннан жанын аямаған жайсаң отырдым. Екі күннен бері мен парадтар, спорт мерекелері мен даталы дедім ойланбастан. көп орын алмайтын əрі апара жатқан адамға халқымыз «саусақ басқа болса да, білек бір, тыпырлаған қайран еңбегім-ай! Ішім удай күндерге арналған концерттер өткізіледі, – Мен үш-төрт сақалды «мальчиктерді» ауырлық түсірмейтіндей ықшам дүниелер ауыл басқа болса да, тілек бір» деп ұрпағын ашыды. Бірақ қатені мойындау керек. шаңырақ көтеріп жатқан жас жұбайлар да үнемі шақырайын деп едім. Қазақ «қысылғанда еске болған. Мысалы, күміс шақша, кісе, орамалтүбі бірге бірлікте болуға, ынтымақ-тірлікте Əйелдердің бас көтермейтінін, тісін қағу керек келіп жатады. шақырады, қиналғанда іске шақырады, шаршы, кестелі беторамал, жібек белбеу, жүруге туралап та, тұспалдап та өсиет етуден екенін білетін секілді едім. Не қара басқанын Бұл сəулет ансамблі зəулім тас колоннадан сыйлағанда асқа шақырады» дейді. Көптен бері тақия, белдік, сақина-жүзік, білезік, моншақ жалықпапты. Елдің ынтымақ-бірлігі қайдам?! Түсіндіріп айта да, ақтала да жəне оны айнала қоршаған қаптал тастардан көрмей жүрген кісілерге дəм татқызып, өткенсияқты бұйымдар. Осы шағын заттар адамдар əрқайсысымыздың жанымызда жүрген алмаймын. «Жазым келсе, быламыққа тіс тұрады. Сол қаптал тастарда халқымыздың арасына дəнекерлікке жүрген. «Орамал тон адамдармен тату, сəлемі түзу сынар» деген осы екен-ау! сонау көне Сақ дəуірінен бастап, еліміз болмайды, жол болады» дегеніміз осындайдан сыйластыққа тікелей байланысты. Сол бір жіберген қателіктерім маған тəуелсіздік алғанға дейінгі тарихы қысқаша Қазақ халқы – өзінде болғанды өзгеге шыққан. «Сəлем айтты» дейтін, бір қарағанда, өмірлік сабақ болды, қайтып ешқашан бейнеленген. Ал биік стелланың ұшар басында Біздің заманымыздағы сəлемдемелердің қарапайым дағдылы сөздің өн бойында де тілейтін тілеуқор халық. Ұлттық ұмытпадым. Қазақи тəрбие мен ізетқанатты барыс мінген, Есік қорғанынан ауқымы да, сипаты да өзгерген. Əуе қатынасы, жібек жіптей есілген нəзік сыйластық, құрметті білдіретін атаның бас табылған Алтын жауынгердің («Алтын адам») теміржол қатынасы, басқа да мүмкіндіктер сағыныш пен қимастық сезімі жатқанын мінез-құлқының бұл да бір қыры деуге төңірегіндегі əңгімесін өзімнен кейінгілерге асқақ мүсіні орналасқан. «Бəрекелді!» – деп арқылы төрткүл дүниенің түкпірлерінен көбіміз бағалай бермейміз. Астарына үлгі ретінде айтудан жалықпай келемін. көңіліңізге мақтаныш сезімі ұялайды. Сонда болады. Пəк көңілмен айтылған өрелі сəлемдемелер тез жетіп жатыр. Бұлар жеке үңілмек түгілі елемейтін бейжайлығымыз Өйткені бұл да – бабалардан қалған бір қойдың басына мұның не қатысы бар дерсіз? адамдардың ғана емес, ел мен елдің, мемлекет жаман-ақ. Көзден таса жүрсе де, есіне сөздің адамға тигізер рухани əсерін, жақсы нұсқа əрі аманат. Айтайын. пен мемлекеттің арасына достық-ынтымақ алып, сəлем жолдап, амандығыңа ...Арада жылдар өткенде қойдың Шетелдіктерге бəрібір, сырт көрінісін байланыс орнатуға жолбасы болуда. шипалы күш-қуатын терең түсінген тілеулес болып жүретін жанашыр басына байланысты ыңғайсыз жағдайға тамашалап, басқа жағына мəн бермей, кете Сəлемдемелер əртүрлі мақсатпен, алуан жандардан айналмайсың ба?! Өзіңе ұрынып, өкінген жерім бар. Бір қонақтықта береді. Алайда өзіміздің қазақтар ұлттық халқымыз «жақсы сөз – жарым себеппен жіберілетініне қарамай, адамдардың арнап сəлем айтатын адамдардың таудай болмаса да, төбедей қызметі бар ұғымға, ұлттық дəстүрге қоңсы қона алмайтын қарым-қатынасына қызмет етеді. болғаны сенің керек екеніңді ұқтырмай ырыс» деп көңілді демеп, жанға жылу кісінің алдына бас қойды. Жақын көріністі байқамауы мүмкін емес. Алтын Көпті көрген əжелеріміз сəлемдемені ма?! Сəлем айтудың тамыры, мағынасы отырғандықтан ба, əлгі кісінің қолына жауынгердің сол жағында орналасқан қаптал көбінесе ұзатылған қызбен байланыстыра беретін жақсы лебізді жиі айтуға бір болғанымен оның арналуы əртүрлі көзім түсіп кетті. Бір қолында – пышақ, бір тастардың үшіншісінде басында мұрақ киген əңгімелеуші еді. Қазақтардың жаз жайлауда, болып келеді. Бауыр-туысқа, жекжатқолында – шанышқы, басты кесе бастады. бейім тұрады. Орамды сөзді орнымен айбарлы адам отыр. Шамасы, Абылай хан күз күзеуде, қыс қыстауда көшіп-қонып жүретін жұрағатқа, дос-жаранға, ғашық жарға Терең еніп, шанышқы бататындай құйқа бабамыз болуы керек. Оң жағындағы жас əйел кездерінде ұзатылған қыздың төркінін жиі жұмсап, кісіні риза ету де – біреу арқылы «айтып бар» деп қалың емес қой, сүйек үстінен іліне табаққа салған қошқардың басын ұсынып көруге мүмкіндігі бола бермеген. Жатжұрттық тапсыратын ауыз сəлемі бар. Бұл көзбеқоймай, біресе – шанышқысы, біресе жатыр. Қошқар болғанда да мүйізі ширатыла адамгершілік болған қыз төркініне сəлемдеме жіберіп, сəлем көз кездеспесе де, амандасу ретінде пышағы тықыр-тықыр етіп, тайып кетіп жатыр. оралған, яғни мүйізі қағылмаған басты айтқан. Сонымен бірге келген жерінде қабылданады. Мысалы, сөйлесіп тұрған Астың бəрін шанышқымен жеуді «мəдениет» шүйдесін қарата алдына қойыпты. «Əттеген-ай! жағдайының қай деңгейде екенін сəлемдеме екі адамның біреуі: «Ағай, əкем сізге деп түсінетіндердің тауықты, балықты Қазақтың салт-дəстүрін білмейтін, иісі мұрнына кеткенді еске алып, əңгіме-дүкен құрғым келіп арқылы білдіріпті. Сақина-жүзік, білезік, жібек сəлем айтты!» – десе, екіншісі: «Рақмет, шанышқы-пышақпен қиқалайтындарын көріп бармайтын, қазақ емес, өзге ұлттың өкілі отыр. Жағдайың, шамаң келе ме? орамал сияқты көзге ілігер таза бұйымдар сəлемет болсын!» – деп жауап қатады. жүрміз. Ал қазақтың қадірлейтін мүшесін жасаған болар» деп қатты өкіндім. Сөйтсем, – Əрине, келеді. Тек күнін алдын ала барса, соған қарап төркін жағы қызының Біріншіден, сəлемді ұмытпай жеткізген адамға шанышқымен жеген «этикетті» кім көрген?! «жат қорлықтан өз қорлық жаман» дегендей, айтсаңыз болды, – дедім ата сөзін құп алып. осындай сəлемдеме жолдауға жарайтын халризашылық білдіресің, екіншіден, сəлем айтып Қазақ «бас – атаңның сыбағасы, жамбас – қазақ мұны жасаған авторлардың арасында бірде-бір – Ертең жоқ, бүрсігүнге шақырып қойдым, – жағдайының жақсы екенін ұққан. Тұрмыс жіберген кісінің сəлеміне жауап қайтарып, жолы» деп басты сыйлы, құрметті қонаққа басқа ұлт жоқ, бəрі өзіміздің қазақтар екен. Сіз деді ата жайбарақат үнмен. тақсіретін тартпай, барған жеріне сіңімді өмір құрмет етесің. Үшіншіден, ұмытылмай ұсынады емес пе?! Өзге ұлт немесе бен біз секілді қарапайым қара қазақ емес, – Жарайды, мен бүгіннен бастап, кешіп жатқанын түсінген. Егер қыз келген жүргеніңе көңілің көтеріледі. қазақшылықтан мүлде мақұрым қалған мəңгүрт атақтылар мен мықтылар. Сонда бұл не? дайындыққа кірісемін, – дедім. елінде тағдырдың ащы несібесіне душар Сəлем айтудың жеке адамға да, қауымға да болса, бір сəрі. Бағанадан бері есіп сөйлеп, Білместік пе, əлде əйелдің хан алдына ындығында, ішкі қобалжуымды болып, кисе – киімге, ішсе – тамаққа жарымай арналатын тұстары бар. Мəселен, «нағашыма Ертіс болып ағып отырған. Соған қарағанда қошқардың басын мүйізімен тартуын ерекше атаға білдірмейін деген əшейін дегендей, қатыгездіктің қыспағынан көңілі менен сəлем айта бар» деп белгілі бір кісіге, кəдімгі қазақ ауылынан шыққан-ақ адам құрмет санаған мүсіншілердің далбаса қиялы желеу сөз. Енді қайттім? кірленіп, жүрегі жырымдалып жүрсе, еліне «ел-жұртқа бізден сəлем айтыңыз» деп көпке сыңайлы. Өзге – өзге, ал қазақтың дəстүрма? Атақты болсын, басқа болсын, Алдын ала неге ескертпеді? Үлгеремін бе? сəлемдеме жібереді. Олар көнетоз орамал де бағыштайды. Əлдебір жағдайды, мəселесалты көз алдымда қисайса, жанды жеріме ғасырлардың ар жағынан келген дəстүр-салтты Күдікті ойлар жұдырықтай басымды кернеп немесе бір жапырақ ескі шүберек секілді нəрсе шаруаны біреуге тапсырып, «осы айтқанымды қандауыр қадалып жатқандай сезілетін өз беттерінше жамбасқа басып бұза берсе, жіберді. Рас, біздің үйге ойламаған жерден, аяқ болады екен. Қыздың төркіндері оның пəленшеге жеткіз, менен дұғай-дұғай сəлем төзімсіздігім бар. қазақтың ұлттық қалпынан не қалады?! Айтаастынан алыс-жақыннан кісілер келіп жатады. қиыншылықтағы бейшара халін əлгіндей де» деп нақтылы мақсатпен сəлем жолдайды. – Шанышқы сізге ыңғайсыз тиіп жатыр, айта ауыз талды, халықтың ұлт болып Үлкен үй – атаның шаңырағы болғандықтан меңзеулі, тұспалды сəлемдемеден ұғады. Сəлем айтудың аманат, өтініш, тапсырма қолыңызбен ұстай беріңіз, – дедім өзімше сақталып қалуы, ең алдымен – тіліне, содан қамсыз жүрмеймін. Жақсы дəмдерін қонағына Ұғады да, жөн білетін, сөз түйіндей алатын ретіндегі арнайы түрлері халқымыздың ауыз сыпайылап. кейін өзіне тəн ұлттық салт-дəстүр, əдетсақтайтын қазақ əйелдерінің əдетін, құдайға адамды немесе бірнеше кісіні құдалардың əдебиетінде, ертеде өткен ақын-жыраулардың – Онда сіз ұстаңыз! – деп бас салынған ғұрпының жойылмауына байланысты. Қазір шүкір, мен де білемін. Алайда бұл жолы ата еліне əдейі туындыларында, ауызекі айтылатын əныдысты менің алдыма итеріп жіберді. онсыз да ағылшын, американ, араб боламыз арнап қонақ шақырып отыр ғой. Болжаусыз аттандырады. Олар өлеңдерде жақсы көрініс тапқан. Бұл Өзінікін ғана мақұл көретін, басынан сөз деп қазақтың қалт-құлт етіп тұрған қадіркелген қонақтан мұның жөні бөлек... жанжал шығаруды замандағыдай қатынас-хабардың, телефонасырғысы келмейтін көп бастықтардың əдеті қасиетін қасқыр талағандай жұлмалап, ...«Көз – қорқақ, қол – батыр» дегендей, мақсат етпейді. Қыздың телеграф арқылы оңай жететін түрі емес пе, мынаның да жалы күдірейіп шыға қансыратып жатқандар қаптап жүр. əйтеуір бəріне үлгерген секілдімін. тұрмыс-тіршілігін өз болмағандықтан сəлем жолдағанда алыстан ат келді. ір жолы алты жасар немерем Қонақтардың кім екенін үйге келгенде бір-ақ көздерімен көріп-біліп, арылтып, арада кісі жүрген. Сондықтан болар, – Кешіріңіз! Басиесі бар қазақ əйелі бас Мадиярды қыдыртып сол жерге білдім. Қазақтың белгілі жазушысы Сапарғали жағдайын жақсартуға адамның – адамға, елден елге сəлем жеткізу ұстамайды. Содан кейін қазақтар басты апардым. Өзімше тастағы ата Бегалин, академик Ақай ата Нүсіпбеков, жəрдем ету үшін құрметті əрі парыз саналған. «Сəлем қарызы қолымен ұстайды. Көңіліңізге алмаңыз, бұл мен бейнелерді түсіндіріп жатырмын. Сонда полковник Мейман аға Екешевтер келді. Митя барады. Дау-дамайсыз, шығарған қағида емес, – деп табақты кері мойынға түседі» деп сəлем жеткізуші қайткенде Мадияр «əже, сіз қонаққа неге мүйізі жоқ бас ағай – Снегин ауырып, келе алмады. у-шусыз құдалармен ысырдым. Құдай оңдағанда, осы кезде де өзіне сеніп тапсырған сəлемді тиісті бересіз» демесі бар ма?! Төбемнен суық су Аталар өте көңілді отырды, жиі-жиі «охотүсінісу үшін баратын «жиналыстан зорға босадым» деп самбырлай адамына айтуға міндетті болыпты. Алда-жалда құйып жібергендей əсерде болдым. Өйткені холаған», қарқылдаған күлкілері естіліп жатты. болған. сөйлеп, кешіккен қонақ келіп қалды. Соның межелеген жеріне жете алмайтын тосын бала тастағыны дұрыс көріп тұр. Оның қателік Мен қажет кезде ғана керек дəмді алып кіріпабыр-сабырымен əлгіндегі көңілсіз көрініс жағдайға душар болса, өзі сенген басқа адамға екенін қайдан білсін?! Менің немерем көргенді шыққаным болмаса, ол жерде отырғаным жоқ. Зейнеп АХМЕТОВА серпілгендей болды. Бірақ сол кезде дөкейдің сəлемді жүктеп, жеткізуді өтінген. басқа бала да көреді ғой, өсер ұрпаққа (Жалғасы бар). Бақытжан біраз отырып, рұқсат сұрап, шығып
С
БАБАЛАР
аманаты
О
М
Ш
Б
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
¦ÄIËÅÒ
Қазақ мемлекеттілігінің ФЕНОМЕНІ Қазақ хандығының 550 жылдығына орай Оңтүстік Қазақстан Жамбыл облыстық соттарының ұйымдастыруымен Түркістанда аймақтық ғылыми конференция өтеді.
Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойын мемлекеттік дəрежеде атап өтуге байланысты Жоғарғы Соттың ұйымдастырумен үстіміздегі жылдың қыркүйек айында өтетін «Қазақ құқығы мен билер сотының төрелігі – қазақ мемлекеттілігінің феномені» халықаралық ғылыми конференциясы шеңберінде облыстық соттардың ұйымдастыруымен еліміздің бес өңірінде аймақтық ғылыми конференция өткізіледі. «Жоғарғы Сот Төрағасы Қайрат Əбдіразақұлы Мəми бекіткен жоспарға сəйкес бес өңірде өтетін ғылыми конференцияның біреуі - Оңтүстік Қазақстан жəне Жамбыл облыстық соттары судьяларының қатысуымен Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ-де өткізілсін, басты ұйымдастырушы ретінде ОҚО сотының төрағасы Н.К. Шəріпов жəне судья А.К. Елшібаев белгіленеді», деп көрсетілген. Осы жоспарды іске асыру мақсатында Оңтүстік Қазақстан облыстық соты төрағасының өкімімен аймақтық ғылыми конференцияны ұйымдастыру үшін арнайы жұмыс тобы құрылып, оның жетекшісі Н.Шəріпов жəне мүшелері болып облыстық соттың судьялары А.Елшібаев, Ы.Мəтібаев, Б.Тəңірбердиев, Шымкент қаласы Абай аудандық сотының жəне Қазақстан Судьялар одағы облыстық филиалының төрағасы Т.Бекімбетов пен Түркістан қалалық сотының төрағасы Е.Мыңжанов жəне облыстық сот кеңсесінің бөлім басшылары Қ.Дүйсенби мен М.Қуанышбекова бекітілді. Топ жетекшісі Нұрсерік Шəріповтың басшылығымен жұмыс тобының
Есім ханның ескі жолы – ауызша қағидалар жиынтығының озық үлгісі
ЗАҢ жəне БІЗ
Халқымыз ежелден баланы бетінен қақпай еркелетуден еш жалықпаған. Алайда, тағдырдың тəлкегіне ұшырап ата-ананың аяулы алақанын, мейірімін толық сезінбей, өсіп келе жатқан балалар саны өңірде əлі кемімей тұр. Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) жəне отбасы туралы» кодексінің 84 бабына сəйкес, баланы асырап алуға жол беріледі. Егер баланың жалғыз ата-анасы немесе екеуі де қайтыс болғанда, баладан ата-анасы бас тартқанда, атааналық құқығынан айырылған жəне олар қалпына келтірілмеген, баланы асырап алуға келісім бергенде, сот тəртібімен əрекетке қабілетсіз, хабар-ошарсыз кеткен деп танылған сондай-ақ қайтыс болған деп жарияланған, белгісіз болған жағдайда ғана баланы асырап алуға болады. Ондай балаларды отандастарымызда, шетел азаматтары да асырап алуға құқылы.
есепке алу қағидаларын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 30 наурыздағы №386 қаулысын жəне тағы да басқа осы санаттағы істерге қатысты нормативтік-құқықтық актілердің талаптарын басшылыққа алады. блысымызда бала асырап алу санатындағы істер Елбасының Жарлығымен 2012 жылы құрылған арнайы кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотымен қаралады. Жыл сайын бала асырап алу істері бойынша сот тəжрибесіне қорытулар
О
9
айырмасының болуы талап етілмейді. Кейбір уақытта зейнетке жасы жақындаған ата-əжелер немерелерін асырап алғысы келетінін айтып өтініш білдіретін жайттар кездеседі. Бала асырап алуға балалардың туған атааналардың келiсiмi нотариалды куəландырылған немесе атаанасының қамқорлығынсыз қалған бала тұратын ұйымның басшысы не бала асырап алған жердегі немесе ата-аналар тұратын жердегi қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган растаған өтініште
БАЛА КЕЛЕШЕКТІҢ ТІРЕГІ мүшелері əр апта сайын бас қосып, аймақтық ғылыми конференцияны «Есім ханның ескі жолы – ауызша қағидалар жиынтығының озық үлгісі» деген тақырыпта, 2015 жылы 22 мамырда Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ-де өткізуді жоспарлап отыр. Сонымен бірге конференцияны ұйымдастырып, өткізуге бағытталған күнтізбелік жоспар жасалып, конференцияның эмблемасы мен логотипі əзірленіп, бекітілді. Конференцияға Жоғарғы Сот пен Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысы соттарының судьялары мен ардагерлер жəне елімізге белгілі тарихшы, заңгер, филолог, этнограф ғалымдар мен ізденуші-зерттеушілер, құқық қорғау жəне жергілікті атқарушы органдардың басшылары мен оқу орындарының ректорлары, оқытушыпрофессорлары мен студенттер, сот мамандары жəне БАҚ өкілдері қатысады деп күтілуде. Қазіргі уақытта конференцияға қатысатын судьялар мен ғалымдар, ардагерлер мен прокуратура жəне əкімдік қызметкерлері тарапынан түрлі тақырыптағы баяндамалар дайындалуда, кітап көрмесін ұйымдастыруға байланысты жəне өзге де тиісті əзірлік жұмыстары жүргізілуде. Қабыл ДҮЙСЕНБИ, ОҚО соты кеңсесінің Ақпараттық қамтамасыз ету бөлімі басшысы
М
емлекетімізде бала асырап алу мəселесіне өте көп көңіл бөлінген. Бала асырап алу санатындағы азаматтық істерді сот тəртібімен қарау кезінде соттар ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясын, «Балалар құқығы туралы» 20 қараша 1989 жылғы Конвенциясын, Қазақстан Республикасының «Неке (ерлізайыптылық) жəне отбасы туралы» кодексін, ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексін, «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» ҚР заңына сүйенеді. Сондай-ақ «Соттардың бала асырап алу туралы істерді қарау кезінде неке жəне отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбір мəселелері туралы» ҚР Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы №17 нормативтік қаулысын, «Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға беру қағидаларын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 30 наурыздағы №380 қаулысын, «Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға беру туралы рұқсат беру мүмкіндігі туралы қорытынды беретін комиссия қызметінің қағидаларын жəне құрамын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 30 наурыздағы №387 қаулысын, «Адамның
бала асырап алуы, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуы мүмкін болмайтын аурулардың тізбесін бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 30 наурыздағы №404 қаулысын, «Жетім балаларды, атааналарының қамқорлығынсыз қалған жəне асырап алуға жататын балаларды есепке алуды ұйымдастыру, жəне олар туралы ақпаратқа қол жеткізу қағидаларын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 30 наурыздағы №388 қаулысын, «Бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды
КАССАЦИЯЛЫҚ СОТ – ЗАҢДЫЛЫҚТЫ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРЕДІ Қазақстан Республикасының Конституциясына сəйкес, ел билігін жүзеге асыратын үш тармақтың бірі сот жүйесіне артылар жауапкершілік үлкен. Соның ішінде қылмыстық істерді қарау кезінде тура биліктің салтанат құрып, əділ шешімнің қабылдануы маңызды. Өйткені, əр үкімнің артында адам тағдыры тұр. Өкінішке орай, қылмыстық істі қарауда бірінші сатысында кеткен кейбір кемшіліктер мен бұрмалаушылықтар салдарынан қабылданған шешімдердің бұзылуы не өзгертілу дəйектері əлі де орын алуда. Статистикалық деректер осыны айғақтайды. Шағымданушының құқықтары мен мүдделерінің Ата Заңның аясында толық жəне əділ қорғалуына кепілдік беретін кассациялық сот сатысына қатысты биылғы жылдың басында қолданысқа енген жаңа Қылмыстық-процестік кодексінде бірқатар өзгерістер мен толықтырулар бар. Кассациялық тəртіппен аудандық жəне оларға теңестірілген соттардың шығарған (оның ішінде мамандандырылған, ауданаралық соттардың) үкімдері, қаулылары апелляциялық сатыда қаралғаннан кейін ғана қайта қаралуға жатады. Осы ретте жаңа Қылмыстық-процестік кодекстің 448бабының 5-бөлігіне сəйкес сотталған адамның кінəсіздігі себептері бойынша, сондай-ақ жазаның қаталдығы үшін немесе сотталған адамның жағдайын жақсартуға əкеп соғатын өзге де негіздер бойынша неғұрлым жеңіл қылмыстық құқық бұзушылық туралы заң қолдану қажеттігіне байланысты апелляциялық қаулыны, үкімді қайта қарау туралы кассациялық шағым, наразылық беру мерзімдермен шектелмейді. Апелляциялық қаулыны, үкімді сотталған (ақталған) адамның жағдайын нашарлату себептері бойынша қайта қарау туралы кассациялық шағым, наразылық беруге ол жария етілген күннен бастап алты ай ішінде жол беріледі. Көрсетілген мерзім, ол өткізіп алынған жағдайда, қалпына келтіруге жатпайды.
Кассациялық сатыдағы соттың алты ай мерзім ішінде берілген кассациялық шағым, наразылық негізінде істі сот отырысында қарауға дайындау жөніндегі əрекеттері жəне сотталған адамның жағдайын нашарлататын шешімнің өзін қабылдауы алты айлық мерзімге кірмейді жəне ол аяқталғаннан кейін де, бірақ істі кассациялық сатыда қарау үшін белгіленген мерзімдер сақтала отырып, олар жүзеге асырылуы мүмкін. Кассациялық сатыдағы сот үкімді, қаулыны шығарған соттың қылмыстық жəне қылмыстықпроцестік заңның нормаларын сақтағанын тексереді жəне соның негізінде үкімнің, қаулының заңдылығын, негізділігін жəне əділдігін тексереді. Істі кассациялық тəртіппен қарау нəтижесінде, сот өз қаулысымен шағымды немесе наразылықты қанағаттандырусыз қалдырып, бірінші сатының үкімін жəне апелляциялық сатының қаулысын өзгеріссіз қалдырады; сот актілерінің күшін жояды немесе істі тоқтатады; апелляциялық сатыдағы сот актілерінің күшін жойып, бірінші сатының үкімін өзгеріссіз қалдырады; апелляциялық сатыдағы сот актілерінің күшін жойып, істі апелляциялық сатыдағы сотқа жаңадан қарауға жібереді; бірінші сатының үкімін жəне апелляциялық сатының қаулысын өзгертеді; осы Кодекстің 446-бабының үшінші бөлігінде көзделген жағдайда енгізілген апелляциялық алқа төрағасының ұсынуы бойынша апелляциялық алқаның басқа қаулысын қалдыра отырып, оның қаулыларының бірінің күшін жояды не екі қаулының да күшін жояды жəне істі жаңадан апелляциялық қарауға жібереді. Сонымен қатар, бірінші жəне апелляциялық сатыдағы сот актілерінің күшін жояды жəне егер іс бірінші сатыдағы сотта алқабилердің қатысуымен қаралған болса, істі бірінші сатыдағы сотқа жаңадан қарауға жібереді. Қылмыстық-процестік кодекстің 456-бабына сəйкес қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы, қылмыстық-процестік заңның елеулі түрде бұзылуы жəне үкімнің əділетсіздігі апелляциялық саты үкімінің, қаулысының күшін жоюға немесе оларды өзгертуге негіз болып табылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі Жалпы бөлігінің талаптарын бұзу, аталған кодекстің
Ерекше бөлігінің қолданылуға жататынынан басқа бабын немесе бабының бөлігін (тармағын) қолдану мен сол кодекстің осы бабындағы санкцияда көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза тағайындау қылмыстық заңды дұрыс қолданбау болып табылады. Сотқа дейінгі іс жүргізу барысында іске қатысатын адамдарды заңда кепілдік берілген құқықтарынан айыру немесе қысым көрсету, сот ісін жүргізу рəсімдерін сақтамау немесе бұзу, істің мəнжайларын жан-жақты жəне объективті зерттеуге кедергі келтіру қылмыстық-процестік заңды елеулі түрде бұзу болып танылады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 52бабының талаптарына сəйкес келмейтін жəне өзінің түрі мен мөлшері бойынша шектен тыс қатаңдығы немесе шектен тыс жеңілдігі салдарынан қылмыстық құқық бұзушылықтың ауырлығын жəне сотталған адамның жеке басына сəйкес келмейтін жаза тағайындалған үкім əділетсіз деп танылады. Кассациялық сатыдағы сот үкімнің əділетсіздігіне байланысты үкімді жəне осы бұзушылықты жоймаған апелляциялық сатының қаулысын осы Кодекстің 463-бабының қағидалары бойынша өзгертуге құқылы. Егер үкім неғұрлым жеңіл қылмыстық құқық бұзушылық туралы қылмыстық заңды қолдану салдарынан немесе жазаның шектен тыс жеңілдігіне байланысты əділетсіз деп танылса, кассациялық сатыдағы сот осы негіздер бойынша келтірілген прокурордың наразылығы немесе жəбірленушінің, оның өкілінің шағымы болған кезде жазаны күшейтуге не неғұрлым ауыр құқық бұзушылық туралы заңды қолдануға құқылы. Егер үкімнің əділетсіздігі апелляциялық сатыда үкімді жазаны тағайындау бөлігінде заңсыз жəне негізсіз өзгерту (күшін жою) салдарынан болса, кассациялық сатыдағы сот бірінші сатыдағы соттың үкімін өзгеріссіз қалдырып, апелляциялық саты қаулысының (үкімінің) күшін жоюға құқылы. Кассациялық қаулы жария етілген күннен бастап заңды күшіне енеді. Б.Ə. БОТАБЕКОВ, Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының кассациялық сот алқасының судьясы
СОТ МЕДИАЦИЯСЫНЫЅ КҐМЕГІ КҐП Өткен жылы азаматтық сот өндірісіне судьяның қатысуымен сот медиациясы пилоттық жобасы енгізілді. Өз кезегінде бұл тараптардың судья арқылы бітімгершілікке келуімен аяқталатын сот отырысы болып табылады. Орын алған дауды келісім бойынша реттейтін сот медиациясы жобасының мақсаты – бітімгершілік рəсімдердің қолдану аясын кеңейту, істерді қарау мен шешу бойынша тараптардың артық сабылуына тосқауыл қою, сот шығынына жол бермеу. Оңтүстік Қазақстан облысының кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған
№11-12 (216) 20.03.2015 жыл
ауданаралық сотында сот медиациясы жобасы аясында судьяның қатысуымен бітімгершілік рəсімдерін жетілдіру үшін барлық жағдайлар қамтылған. Татуластыру рəсімін жүзеге асыратын судьялар анықталып, арнайы кабинет ашылған. Кабинет заң əдебиеттерімен жабдықталып, бітімгершілік рəсімдерін жүргізуге арналған стендтермен көрнектелген. Оңтүстік Қазақстан облысының кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының судьялары бітімгершілік рəсімдерді жасау кезінде жанжалдасқандар арасындағы келіссөздерді ұйымдастыру, тараптар
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
арасындағы келіссөздерді реттеу мен екі жақтың да да көңілі толатын қолайлы шешімге келулеріне көмек көрсетіп келеді. «Сүрінбейтін тұяқ, жаңылмайтын жақ болмайды» деген. 2014 жылдың сəуір айынан бастап, сот өндірісіне енген «Сот медиациясы» пилоттық жобасы өтпелі кезеңде қандай да бір себептермен қадамын қия басқан жасөспірімнің, өз кінəсін дер кезінде түсініп, келешекте қателікке бой алдырмауына зор ықпалын тигізуде. Жалпы жол берген тəртіпсіздік пен заң бұзушылық үшін оң-солын енді танып келе жатқан өренге заң аясында шара көру оның тауынан шағылып, жігерінің жасып, қайратының құм болуына əкеп
соқтыруы ғажап емес. Бұл қоғам үшін өте тиімсіз. Ал орын алған олқылықты «Сот медиациясы» жобасы аясында реттеу жасөспірімнің кемел келешекті қалыптастыруына жол ашары сөзсіз. Ұлжалғас АҒАТАЕВА, ОҚО кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының бас маманы
көрсетiлуге тиiс, сондай-ақ бала асырап алу iсiн жүргiзу кезiнде сотта тiкелей бiлдiрiлуi де мүмкiн. Сонымен қоса бала асырап алу туралы сот шешiмi шығарылғанға дейiн ата-аналар бала асырап алуға өздерi берген келiсiмiнiң күшiн жоюға құқылы. Алайда балаларын асырап алуына келісімін берген ата-аналар сотта көп жағдайда қатыспайды. Асырап алынатын бала 10 жасқа толса оның өзі сотқа қатысып, оның пікірін, асырап алуға келісімін сот анықтайды. Сондықтан ата-ана, 10 жасқа толған бала сотта сот шешімі қабылданға дейін бала асырап алу мəселесі бойынша өз ойын білдіре алады. Бұл кезде бала асырап алатын адамның мүддесінен асырап алынатын баланың мүддесі биік болуы тиіс. Мақсат бала мүддесі жасалып, олар талқыланып үшін болғандықтан бала асырап отырылады. алушылардың жеке бастарының Арнайы сотпен 2013 жылы бала жəне олардың бала мүдделеріне асырап алу туралы қаралған 83 сəйкестігін анықтау, сондай-ақ, азаматтық іс бойынша 47 арызданубаланың мүддесін барынша заң шы туыстарының балаларын, 27 талаптарына сай қамтамасыз ету азамат ата-анасы бас тартқан мақсатында іс қарау барысында балаларды, 8 азамат бұрынғы асырап алынушы баланың жұбайларының балаларын, 1 биологиялық ата-анасының сотқа арызданушы шетел азаматы, ал қатысуы өте қажет. 2014 жылы 125 азаматтық іс сырап алушылардың бойынша 87 арызданушы туыстарыкелешекте асырап ның балаларын, 16 азамат атаалынатын балалардың анасы бас тартқан баланы, 21 психикалық, адамгершілік жағынан азамат бұрынғы жұбайларының жəне рухани дамуы мен тəрбиесі балаларын, 1 арызданушы шетел үшін жағдайлар жасау мүмкіндігі, азаматы бала асырап алуға ниет олардың жас айырмашылықтары, білдірген. асырап алушылардың адамгершілік Соның ішінде аталған сотпен жəне жеке басының қасиеттері, əрбір шетел азаматтарымен (Испания ата – ана мен бала арасындағы азаматтарымен) Қазақстан орнатылатын қарым – қатынастың Республикасының азаматтары байланыстылығы, баланың өсу болып табылатын балаларды қабілеті мен тəрбиеленуі үшін асырап алу жөніндегі өтініштері жағдай туғыза алатындығы (асырап бойынша 2013 - 2014 жылдарда алушы ата – ананың қызмет түрлері, барлығы 2 азаматтық іс қаралып, екі жұмыс тəртібі олардың материалдық ананың балаларынан олардың жəне отбасылық қызмет түрлері, денсаулықтарына байланысты бас жағдайы т.с.с.), сонымен қатар əрбір тартқандықтарынан, ол екі баланы бала асырап алатын ата – ананың сот тəртібімен шетел азаматтары тұратын жерінде қалыптасқан басқа асырап алған. да жағдайлары бірінші кезекте «Соттардың бала асырап алу ескерілуі тиіс. туралы істерді қарау кезінде неке Қорғаншылық немесе қамқоршыжəне отбасы туралы заңнаманы лық жөніндегі функцияларды жүзеге қолдануының кейбір мəселелері асыратын органдар сотқа бала асытуралы» Қазақстан Республикасы рап алудың баланың мүдделеріне Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 сай келетіндігі туралы қорытынды желтоқсандағы №17 нормативтік ұсынады. Азаматтардың тұрғын қаулысының 5-ші тармағыүй-тұрмыстық жағдайларын ның талаптарына сай, тексеріп-қарауды жүрбаланы шетел гізеді, оның нəтижеАсырап азаматы асырап лері бойынша осы алынатын бала 10 алғанда аталған қағидаларға тиісті сотпен, арыздаакті жасайды. жасқа толса оның өзі нушылардан Сотқа бала сотқа қатысып, оның оның тұрмыс асырап алушы пікірін, асырап алуға жағдайы жəне азаматтар келісімін сот анықтайды. асыраушы асырап алаСондықтан ата-ана, 10 жасқа болу мүмтын баланы кіндігі туралы балама неметолған бала сотта сот шешімі ол азаматы се қызыма қабылданға дейін бала асырап болып серік болсын алу мəселесі бойынша өз ойын табылатын деп асырап білдіре алады. Бұл кезде бала мемлекеттің алмақшымын асырап алатын адамның құзыретті деп арызданаорганы берген ды. Мұндай мақмүддесінен асырап қорытындыны, сат бала мүддесіалынатын баланың Қазақстан Респубне қайшы. Асырап мүддесі биік болуы ликасының диплоалынатын бала асытиіс матиялық өкілдігі мен рап алынатын ортада консулдық мекемесінің адамгершілік жағынан шетел азаматының Қазақжəне рухани дамуы қажет. стан Республикасының азаматы Қолданыстағы заңға сай, сот егер болып табылатын баланы асырап істі қарау барысында ата – алуға тілек білдірген адам ретінде, анасының да, басқа адамның да аталған органдарда тіркелуін қолындағы балаға дұрыс тəрбие растайтын құжаты сұратылған. беруге жəне өсіруге хал – жағдайы ұл ретте сот шетел келмейтіндігі анықталса, сот азаматының не шетелде баланың құқығы мен мүддесін қорғау тұрақты тұратын жəне болашақта оған жағдай Қазақстан Республикасының жасаудың ең тиімді шарасын азаматының асырап алу туралы қолдану үшін, оны қорғаншы жəне мəселе қойып отырған баланың қамқоршы органның қамқорлығына кемінде үш ай бойы бере алады. ( Заңның 74 – бабының орталықтандырылған есепте 2 – тармағы ). тұратынына көз жеткізуге тиіс Қазағымыз қашанда жетімін талабы ескерілген. жылатып, жесірін далада Шетелдіктердің баламен тікелей қалдырмағанын ескерсек сол жақын араласуы туралы Заңның 85 қазақты жоғалтпау үшін, жағдайы бабының 3 тармағында көзделген, жасалып шетке кеткен қазақ яғни төрт апталық мерзім сақталған. баласының теледидардан мұңды Қолданыстағы заңда бала асырап көзін көріп, еріксіз көзге жас алмау алушы мен асырап алынушы үшін баланы ата-ана қамқорлығынан баланың жас айырмасы кем дегенде айырмауға жағдай жасауды ойласақ он алты жас болуға жəне ол қырық құрметті қауым. бес жастан аспауға тиіс. Тек өгей Н. ҚОЙШЫҒҰЛОВА, əкесі (өгей шешесі) бала асырап Оңтүстік Қазақстан облыстық алған кезде, белгіленген жас сотының судьясы
А
Б
СҮЙІНБАЙ - 200
¦ÄIËÅÒ
Х
Ірі тұлғалардың бірі – «Жетісудың жыр сүлейі» №11-12 (216) атанған өлең сөздің ұстасы Сүйінбай ақын Аронұлы 20.03.2015 жыл
Екі кісі шаптырды, сұлтаны Тезек төре Нұралыұлына алқымыздың өткен Ыстының жеке Шоқай бегіне. айтқан сөзіне назар аудармай кетуге тарихына зер салсақ, небір Екі кісі жіберді, болмайды: «... Балаң өліп төсектен қол бастаған батырлар, ел Қаңлы, Шанышқылы еліне. тұрмай қапсың, Өлмесе қайда кетті бастаған көсемдер, сырлы-сұлу Дұғай сəлем жіберді, Нұралы хан? Хан Тезек жатырмысың сөзімен халықты аузына қаратқан биМолда Қошық бегіне, – деп жыр тұрмаймын деп, Сүйінің келді ордаңа шешендер, жұртты баурап алған өнер төгеді. жырлаймын деп, Балаң өліп төсектен иелері мен ел егемендігі, ұлт Осы жерде «Сүйінбай ақын Молда тұрмай қапсың, Балаңды алса бостандығы, азаттық пен əділет Қошықты қайдан біледі?..» – деген Құдайдың өзі алды, Жатырмысың жолында басын бəйгеге тігіп, халықты заңды сұрақ тууы мүмкін. Бұл сұраққа Құдайдың жылқысын ұрлаймын деп», соңынан ерткен жəне де бір-бірімен жауапты мына бір тарихи құжаттан – деген сөздермен төренің «ұры», рухани,тіпті əр қиырда өмір сүрсе де табуға болады. Ташкенттегі Түркістан «кəззап», «қорқау», «сайтан», өзара байланысты көздің əскери округінің мұрағатында Сібір «жемқор», «қарақшы» болғанын қарашығындай сақтаған талай-талай корпусының қолбасшысына Верный тайсалмай бетіне басуы Тезек төремен қайраткер тұлғалар, бүкіл исі қазақ жұртына үлгі-өнеге болған қаншама ардагер асыл азаматтар дүниеден өткені белгілі. Сондай ірі тұлғалардың бірі – «Жетісудың жыр сүлейі» атанған өлең иық тірестіре алатын биік лауазым сөздің ұстасы Сүйінбай ақын иесі, ел ішінде халықтың құрметіне Аронұлы. бөленген аса беделді кісі болғандығын Сүйінбай ХІХ ғасырдағы Қоқан көрсетеді. Сондықтан Сүйінбай ақын хандығы билігінің қазақ еліне жасаған «Арғымақтың тəуірі арбада кеткен, Ер зорлық-зомбылықтары мен қанды бекінісіндегі Алатау округі жігіттің тəуірі арманда кеткен» зар жорық қиянаттарын: «Қазақ, қазақ бастығының 1860 жылғы 8 заманның куəгері ретінде қазақ болғалы, Қазақ атқа қонғалы, Не қыркүйектегі №2147 «Аса құпия», қауымының қоғамдық-саяси өмірін, көрмеді бұл елім?! Батырдан тапқан «Өте қажетті» деген белгімен əлеуметтік-экономикалық жағдайын, тірегін... Қоқанның қолы көп болды, жолдаған хаты сақтаулы. Онда елдің тыныс-тіршілігін өте жақсы Жетісуда жатқалы, Бар жақсыны талап Қанағатшах Қоқан хандығы білді деп сенімді түрде айта аламыз. жеп, Сүбеңе қолы батқалы. Бейсенбі тапсырмасымен құрамында Қоқандық дəуір жөнінде Ұлттық күні бесінде, Ғизрат күні кешінде, ташкенттіктер мен құрама көшпелі ғылым академиясының академигі, Қордайдың биік төсінде, Қоқанның рулардан тұратын 10-15 мың профессор Серік Қирабаев: «...Қоқан ханы Құдияр, зорлық қып алған көп əскермен Əулиеатаға жеткенін, хандығының билігі – оңтүстік малды, Əндіжанға айдатты. Қол аяғын олардың 24 лафеттегі қаруы қазақтарының отаршылдықта көрген кісендеп, Көнбеген ерді байлатты, (зеңбірек), бұдан басқа 600 жалдамалы қиянатының ең бір сорақы беттері. Қауызын əлі жармаған, Сұлуларды парсылардан құралған жаяу əскері бар Адамды кісілік қасиеттерінен зорлапты. Араша тұрар пенде жоқ, екенін, бұлардың мақсаты – Пішпекті айыратын, азаматтың жазықсыз қанын Еліңді сөйтіп қорлапты», – деп батыл қайырып алу жəне орыстармен төгетін, əйелдерге деген зорлықтың сынап,оған қарсы шыққан. келіссөз жүргізбек ойы бар екенін, неше түрлі айуандық түрлерін Ақынның бұлай дейтіні, ол бұл онда хандық шекарасын бұзып, қазақ қолданған, қолындағысын тартып жағдайлардың бəрін өз көзімен жеріне өткеніне орыс əскерилерінен алып, жалпы жұртты зар еңіреткен көрген, сол заман оқиғаларының бел жауап алу туралы ханнан тапсырма жендеттік тəртіп орнатқан бұл ортасында жүрген адам. Оны алғанын, одан жауап алудан бөлек хандықтың сыры тарихтан белгілі», – қайталанбас ақындық дарын иесінің отаршылдардың тұтқынына түскен дейді. өмірі мен қызметі жайлы соңғы датқалар мен оларға өткен адамдарды ұл, рас əңгіме. Шындытабылған деректер айғақтайды. қару-жарақтарымен қайтаруды талап ғында да қазақ қоғамы ол Өйткені, Сүйінбай сол кезеңде от ететінін, егер ол талаптарды кезеңде осындай ауызды, орақ тілді ақындығымен қоса, орындамаған жағдайда соғыс ауыртпалықты басынан өткерді. алты жыл ауылнай, 23 жыл бойы жарияламақ ниетте екенін жазады. Сүйінбай өз қызметінде жүріп, Ұзынағаш болысында билік еткен көзі Құпия хатта қоқандықтардың күнделікті өмірде байқаған ел ішіндегі ашық, сауатты адам болғанын отрядында Ташкенттің ханның көзі секілді болған жағымпаз тарихшы-ғалым Д.Рахымқұлов «Қазақ Нармұхаммед құшбегісі, датқалардың, сатқын, екі жүзді, əдебиеті» газетінде (2011 жылғы 3 Қанағатшах əскеріне Əндіжаннан дəрменсіз би-болыс, басшылардың маусымда) тарихи құжат-деректерге келіп қосылған қырғыз Əлімбек сорлылығын əшкерелеп, беттеріне сүйене отырып орынды жазды. датқаның жауынгерлері, Ниязқұл Мақалада Сүйінбайдың аумалыпансат, Керімқұл пансат, Молда төкпелі қоғамда өмір сүргендіктен Қошық датқа жəне т.б. келе сал-серіліктен гөрі қоғамдықжатқаны айтылады. Бұл ресми əлеуметтік істерге белсене Қоқандық дəуір жазбаша хабардың 1860 жылы 23 араласқаны, еліміздің Орталық қазанда қабылданғаны жайлы белгі жөнінде Ұлттық ғылым мемлекеттік мұрағатында соғылыпты. Осы дереккөздерден сақтаулы тұрған «Алатау округі академиясының академигі, біз 1860 жылғы əйгілі Ұзынағаш жəне Үлкен орда профессор Серік Қирабаев: соғысының тарихын, қазақтарының бастығы» атты «...Қоқан хандығының билігі – Қарақастек өзенінің бойында үшінші нөмірлі қорда алғаш Қоқан хандығы əскерлерін оңтүстік қазақтарының рет ақын есімі 1860 подполковник жылдан бастап кездесетіні, отаршылдықта көрген қиянатының Г.А.Колпаковский басқарған онда оның аты Сарыбай ең бір сорақы беттері. Адамды кісілік отаршылдар зеңбіректің бимен қатар аталатыны, қасиеттерінен айыратын, азаматтың оғына орағанын, оған қоқан соған қарағанда ол əскерінің құрамында жазықсыз қанын төгетін, əйелдерге Сарыбайдың үзеңгі қазақтың Сыпатай, деген зорлықтың неше түрлі айуандық жолдасы, жақын серігі əрі Сұраншы, Тойшыбек, айнымас досы болғаны, ел түрлерін қолданған, қолындағысын Байсейіт, Керімбек, Байзақ, басқару ісіне, тартып алып, жалпы жұртты зар Момынбек, Андас, Арыстан, ұйымдастырушылықеңіреткен жендеттік тəртіп Ақмолда секілді т.б. ел басшылық жұмысқа белсене қорғаушы батырлары мен өзбек, орнатқан бұл хандықтың араласқаны айтылады. қырғыз, тəжік сияқты Орта Азия Мəселен, 1864 жылы Алатау сыры тарихтан халықтарының өкілдері белсене округінің шенеуніктері құрастырған белгілі», – дейді қатысқанын көреміз. Тарихта «Ұлы жүз қазақтарының рулары мен «Ұзынағаш шайқасы» деген атпен қызмет иелерінің тізімі» атты құжатта қалған сұрапыл соғыс 1860 жылдың Сүйінбай Аронұлы ауыл старшыны 18-21 қазанында Қарақастек өзенінің басады. Ал қара орман халықтың (ауылнай) ретінде көрсетілген. Ол бұл бойында өткен. жоғын жоқтаған иісі қазаққа əйгілі қызметке екі рет сайланып, 1870 «Оған қоқандықтар тарапынан ардагер азаматтардың, баһадүр жылға дейін мүлтіксіз жұмыс Отан қорғау үшін жергілікті түркі батырлардың аттарын атап, олардың атқарған. жұртының 40 мыңнан астам жанқиярлық ерлік істерін, 1871 жылғы қаңтарда Ұзынағаш жауынгерлері қатысты» деп жазады қайсарлығын, еліне деген жанашырболыстығы болыс басшылығына, би А.Кенесарин. Осы соғыста лығын, ерекше қамқорлығын дəріптеп, қызметіне, ауыл билігіне жаңа сайлау отаршылдар жеңеді. Бұл жеңісі үшін үлгі-өнеге етеді. өткізеді. Сол кезде Сүйінбайдың əскери округ басшысы подполковник Соның бірін Ұлы жүздегі Дулат кандидатурасы би қызметіне Колпаковский полковник шеніне тайпасының Ботбай руынан шыққан ұсынылады. Содан көпшілік халықтың жоғарылатылып, төртінші дəрежелі атақты батыры ер Сыпатай асындағы қолдауы мен елубасылардың жақтап Қасиетті Георгий орденімен айтысынан байқауға болады. Онда əр дауыс беруінің арқасында ол марапатталады, ал Қастек пен жүзден, əр рудан келген ақындар бірҰзынағаш болыстығының №2 Пішпекті тас-талқан етіп, басып бірімен айтысқа түскен. əкімшілік ауылының биі болып алғаны үшін ол 1862 жылы генералСүйінбай ақын Майлықожамен сайланады. Сөйтіп, бұдан кейін, майор атағына ие болады. айтысады. Жыр жарысын Сыпатайға жоғарыда атағанымыздай, 23 жыл ұны айтып арнап көңіл айтудан бастаған бойы – 1895 жылға (өзі сексен жасқа отырғанымыз, Сүйінбай «Сексен беске жеткенде, дəу толғанға) дейін үзіліссіз би қызметін Қарақастек – Сүйінбай Сыпатай бұл дүниеден өткенде»деп атқарады. Мұның өзінде ол 8 рет ақынның туып-өскен жері. Ақын ол толғап алып, Ысырапыл, Ноғай, сайлауға түсіп, бірауыздан орнына кезде 45 жаста. Ал сол соғысқа сонау Пірімқұл атты ұрпақтары Қоқан қайта сайланып отырған. Сондай-ақ, Ташкенттен келіп қатысып жүрген хандығына қарайтын барша елді асқа мұрағат деректерінде Сүйінбай Молда Қошық датқа 64 жаста екен. шақырып, 40 жігіт хабаршы Аронұлының Жетісу аймағында өткен Демек, Майлықожа айтқандай, «40 жібергенін, оған қазақ жұртынан Тезек билердің төтенше съезіне қатысып, мың лəшкер ілескен батырбасы» төре, Атамқұл, Жайнақ, Тазабек, өлкедегі айтарлықтай күрделі де Молда Қошық датқаның бұрынғы Естемес, Шаншар, Қожмамбет, маңызды мəселелерді шешуге тікелей қимыл-əрекеттеріне, елшілікЖаңабай, Сəмбет, Тілеуберді, атсалысып отырғаны да көрсетіледі. мəмілегерлік істерінің мəн-жайы мен Құдайберген майыр, Сыйқымбай, қынның ауылнай, би Түркістан, Иқан, Шымкент, Ташкент Əйтпен, қырғыздың саяқ руынан – қызметтерінде осындай жеріндегі отаршылдарға қарсы қарулы Садыр, Қаработадан – Нəдір, абыройлы жұмыс атқарғаны, шайқастардағы əскери қолбасшылық Сарыбағыштан – Ниязбек, Үмбетəлі, елдің ең ықпалды адамы саналғаны қызметіне Сүйінбай ақын əбден қанық Шарғын, хан Жантай Қарабекұлы кеңестік кезеңде айтыла бермейтін. болғаны анық. Оған дəлел – жыр сияқты белгілі адамдар Соңғы тарихи деректер, мұрағат жампозы Сүйінбай ақынның өз шақырылғанын айта келіп: құжаттары бойынша ақиық ақынның шығармалары. Соның бірі əрі бірегейі Екі кісі жіберді, қызметтік өсу баспалдағына зер – ұлы ақын Жамбылдың шəкірті Шапырашты еліне. салғанда, оның Ұлы жүздің аға
Жыр сүлейі
(Мұндағы Арыстанбек – Қатағанның азан шақырып қойған аты болса, Ал «Қатаған» – лақабы, ақын шыққан рудың атауы). Сүйінбайдың Қатағанмен айтысындағы аттары аталған туыстас екі халықтың азаматтарының қайқайсысы да қазақ-қырғыз тарихынан, ел жадынан ерекше орын алған тарихи тұлғалар. Айтулы тарихи айтысты Сүйінбай:«Орай сайға қондырып, Келтірді құдай кезіңді. Қозғалма енді Қатаған, Оярмын екі көзіңді! Мен бір емен ағашпын, Білесе де сынбаймын! Алдаспанға жолықтың, Түбіңе жетпей тынбаймын! Сөз бастаған бұлбұлмын, Топ бастаған дүлдүлмін. Судан шыққан сүйрікпін, Бəйгеден озған жүйрікпін! ығарма, Қатаған, үніңді, Есіңде сақта құлаған, Қанатың сынған күніңді. Қырғыз, қазақ жиылып, Жалпылдатпа мұныңды!» – деп аяқтайды. Сонан екі ел жақсылары жеңісті Сүйінбайға береді. Бізге жеткен аңыз-əңгімеде «қазақтың көп биылғы жылы 200 жылдық екені, мықты, жауынгер халық екені мерейтойын тойлағалы отырған ұлы рас-ақ қой,тек ауызбіршілігінің ақынның жыр-жəдігерліктері бір аздауын айтқанда, сөзден сүріндіруге жарым ғасырдан астам уақыттан болар ма еді...» деп өкінген көрінеді. кейін ортамызға толығып оралуы. Сөз орайы келгенде айтысқа Өйткені, айтыс мазмұнынан көрініп байланысты мына жайтқа тұрғандай, ақын «көппін» деп зерттеушілер назарын аударғаны жөн мақтанған Қатағанға жауап ретінде деп білеміз. қазақ халқының Албан, Суан, ...Қазақ, қырғыз басылымдарында Жалайыр, Қаңлы, Шанышқылы, Арыстанбек Буйлашұлының туған Сіргелі, Сыйқым, Жаныс, Ботбай, жылы 1824, 1828ж.ж., енді Шымыр, Арғын (Атығай, Қарауыл), көпшілігінде 1840 жыл деп үш түрлі Найман, (Бегімбет, Қызай), Керей, көрсетіліп жүр. Ал айтыс 1850 жылдар Қыпшақ, Қоңырат, Он екі ата Байұлы, шамасында болған делінеді. Сонда жеті аталы – Жетіру, Əлім, Шөмекей, соңғы 1840 жылды ақынның туған Алшын, Жаппас, Тама т.б. секілді жылы деп есептесек, 10 жастағы руларының аттарын тұтастай атай Қатаған 35 жастағы Сүйінбаймен келіп, оларды бел тұтады, өзіне арқау айтысқан болып шығады. Бұл ақылға етеді. Осылайша ол туған халқының қонбайтын дерек. Сондықтан оның қадір-қасиетін ардақтайды. Онымен туған жылын алғашқы жылдардағы қоса өз елінің Сұраншы, Саурық, қырғыз ғалымдарының Қарасай, Сыпатай, Андас, Байсейіт, деректеріндегідей 1824 жылы деп Биназар, Дəуітəлі сынды батырларын алсақ, қисынға келуі мүмкін. Сонда мақтан етеді. Сөйтіп, Сүйінбай елдік Қатаған 26 жастағы кезінде, Сүйінбай пен ерлікті, ынтымақ пен бірлікті, ата35 жас шамасында айтысқан болып тек пен бата-тілекті, əділет пен шығады. əділетсіздікті, жақсылық пен Сүйінбайдың Молда Қошықтың жамандықты жыр етіп, анадан ұлы ғибратты ғұмырын, жарқын бейнесін, перзент туылатынын, туған елі үшін тұғырлы тұлғасын суреттеуге мəн белін буынатынын дəріптейді. беруінің себебі – оның (датқаның) Бұл айтысқа Тезек төре туған халқының, қала берді бүкіл Орта Нұралыұлы, Бөлтірік шешен Азияны мекендейтін барша түркі Əлменұлы, Боранбай манап жұртының қамын ойлаған Бекмұратұлы (Шоқан Уəлиханов елжандылығын терең түсінгендігінен, суретін салатын), Жантай манап əрі оны айрықша бағалап Қарабекұлы, Орман хан Ниязбекұлы, қадірлегендігінен деп білеміз. Бұл Бəйтік датқа Қанайұлы сынды қазақақын шығармашылығының өзіндік қырғыз елінің жақсы-жайсаңдары ерекшелігін, көтерген қатысады. Ақындық көркем сөз тақырыптарының өзектілігін өнерінің осынау əйгілі сайысын танытады, əрі оның бүкіл елдік сипаты мен жалпыхалықтық мəнін аңғартады. Елбасымыз – Ұлт көшбасшысы Өгіз-қойды айдаған, Н.Ə.Назарбаев 1999 жылы жарық Майданталды баспаған, көрген «Тарих толқынында» (1999ж.) Бұл айтысқа Сабырлықтан саспаған. атты еңбегінде: «...Қазақтың санаТезек төре Қайрақты деген сақ жұртым, сезімі өткендегі, қазіргі жəне Нұралыұлы, Бөлтірік Байрақты деген мол жұртым, болашақтағы – тарихтың шешен Əлменұлы, Боранбай Толып жатқан ол жұртым. толқынында өзінің ұлттық... Қырық пенен жүз дегенің, қасиетін түсінуге енді ғана манап Бекмұратұлы (Шоқан Есебі жоқ көп жұртым, мүмкіндік алып отыр... Бірақ, Уəлиханов суретін салатын), Қорасының шетіне бұл мүмкіндік қана; ол Жантай манап Қарабекұлы, Орман Құс та ұшып жетпеген. шындыққа, тек қазақтардың хан Ниязбекұлы, Бəйтік датқа Бақ пен қыдыр басынан, ғана емес, барлық Шыр айналып кетпеген. қазақстандықтардың жаппай Қанайұлы сынды қазақ-қырғыз Тоғай-тоғай бұлтылдап, санасына орныққан фактіге елінің жақсы-жайсаңдары Найзаның ұшы жылтылдап, айналуы қажет. Ал осы міндет қатысады. Ақындық көркем сөз Қаңлы, шанышқылы көп елім, біздің алдымызға тек қана бір өнерінің осынау əйгілі Онда жатқан бек елім, ұлы мүмкіндік түрінде ғана емес, Ел-қауымның ішінде қатал қажеттілік түрінде де сайысын туыстас екі жақ, Молда Қошық батырым. қойылып отыр. Оны шешсек, біз екі халық та жоғары Оның айтқан сөзіндей, тарихтың өзімізге шақталған бағалаған Жан таппайды ақылын. мезгіліне сəйкес боламыз...», – деген Атты мінген жиреннен, еді. Тəшкенді кеше билеген. Расында да, Тəуелсіздіктің талаптуыстас екі жақ, екі халық та жоғары Сөйлесе кеткен кісінің, тілегін терең тамырлатар болсақ, бағалаған. Қырғызша нұсқасында Сөзіне бойы үйренген. патшалық Ресейдің отарлау саясатына Сүйінбайдың: Батырлық пен бектікпен байланысты тарихи мұраларды, одан «Андан бери мен келсем, Солайша өтті дүниеден. бертіндегі кеңестік дəуірдегі тарихиСөзүңдүн жок чаласы, Сен Айтыстың осы жолдары, неге екені мəдени туындыларды танымдық əрі Буйлаштын баласы. Анжыянга белгісіз, Сүйінбай шығармаларының тағылымдық тұрғыда қайта қарап, барыпсың, Азынатып жетелеп, барлық жинағынан түсіп қалған. оларға көп кешіктірмей əділ бағасын Айгыр аттан алыпсың, Ангиге Сондықтан бұл үзінді баспа бетіне беру, халыққа шынайы ақпаратжакшы жарыпсың, Ат сурайт деп тұңғыш рет ұсынылып отыр. Біз, бұл мəлімет ұсыну қажет деп ойлаймыз. ардыкпа, Айта берип кардыкпа, орайда, келтірілген үзіндінің ақын Соған сəйкес ол өзгерістер барлық Бий баласы болсоң да, Бий үйүнө шығармалары жинағына енбей білім буындарындағы оқулықтардан, батпаган,Бий өргөсүн баспаган, Сен қалуының екі түрлі себебі болуы оқу-əдістемелік салбардан тууган карыпсың. Айыл мүмкін деп ойлаймыз. Біріншісі – құралдардан, сөзгө жакыным, Тегиңди айтып зерттеушілер, ақын шығармаларының ғылымимактандың, Мени тексиз деп айтып жинағын құрастырушылар Ташкент танымдық какшадың, Менин ата-тегим ыр айналасында өмір сүрген қазақтың еңбектерден, болгон, Ыр менен күүге пир руларының ішіндегі қарақалпақ, өнер болгон,Сөз чынына келели, түрікпен, құрама (кейіннен өзбекке туындыларынан илерде Кабандай ырчы сіңіп кеткен) атты аталары болғанын заңды орын ким болгон? Бак дарыган жете білмей, «оларды қайтеміз» деп алуы заман бабамдын, Баскан жери сыр қазіргі дербес ұлттармен шатастырып талабына сай болгон, Барган жери ыр болгон... алған болуы мүмкін, екінші себебі – болар еді. Текти сөздөн кеп кылгын, Мактана кеңестік кезеңде «молда», «датқа» əрі турган жайың жок, Жаш кезиңде Қоқан билігі дəуіріндегі қайраткер Бақтияр СМАНОВ, Арстанбек, Карагай, тикен аралап, адамдардың бірі ретінде Молда ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, Колу-бутуңды жаралап, Козу Қошық аты əдейі алынып тасталуы да Халықаралық Ш.Айтматов бактың кокуйлап, Кой кайтардың ықтимал.Үшіншіден, академиясының академигі, чокулап, Бакканың болчу козу-лак, «Сүйінбайтанушылар» ең əуелі бұл педагогика ғылымдарының Калыпсың эми сөз улап», – деп жыр дауылпаз ақын жырларының жер докторы, профессор маржанын нөсерлеткені айтылады. жанаты Жетісу өңіріне сыймайтынын, Өмірзақ Қарғабайұлы жазып тапсырған Сүйінбай мен қырғыз ақыны Қатағанның атышулы айтысы. Бұл айтыс халықаралық, ұлтаралық деңгейдегі айтыстың озық үлгісі дерлік. Осы көлемді жəдігерлік мұраның 55-56 беттерінде Сүйінбай айтысының мынадай жолдары бар: Қарақалпақ, түрікпен, Бет алған жауы үріккен. Одан былай құрама, Құрамадан сөйлемей. Сүйінбай қарап тұра ма? Қазаққа байлық нəсіп қып Қырғызды құдай ұра ма? Құраманың байлығын Есебі жоқ сұрама. Онан былай еліміз, Жұпар тауын жайлаған,
оның өр даңқы бүткіл қазақ даласынан əрі асып, халықаралық дəрежеге емінеркін көтеріле алатынын аңғармағаны, əрине, өкінішті. Мəселен айтыста ауызға ілінетін тұғырлы тұлғалар тек қазақ елінде ғана емес, көршілес қырғыз, əрмен қарай құлаш ұрсақ Қоқан хандығындағы өмір сүріп жатқан өршіл өрендерімізді бауырына тартады емес пе?! Соларды мақтаныш етеді емес пе?! Қалай дегенде де, бұл үзінді ел билігін, ұлт тұтастығын жырлаудағы «айтыс өнерінің алтын діңгегі» (М.Əуезов) атанған Сүйінбайдың ақындық өресінің жоғарылығын, ақыл-ой көкжиегінің кеңдігін, азаматтық танымының биіктігін танытатын жарқын мысал. Қуаныштысы сол –
Сүйінбай
Б
М
А
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
10
С
Ш
СҮЙІНБАЙ - 200
¦ÄIËÅÒ
БӨРІЛІ МЕНІҢ БАЙРАҒЫМ
ҚАРАСАЙ БАТЫР Ерлердің жақсылығы ұмытылмайды, Шындықты дұрыс айтса ел тыңдайды. Ертеде өткен екен Ер Қарасай, Айтайын тыңдаушыға сол туралы. Ер есімін шалқыған көл тыңдайды, Еркін өскен самалды жел айтады. Батырға ескерткішке халық қойған, Өзен, сай, тау мен сазды жері айтады. Ерлігін, батырлығын құрметтеген, Қалың жұрты – ұрпағы, елі айтады. «Қарасай – қасиетті бабамыз» деп, Мен білетін қазақтың көбі айтады. Қазақ елі ертеде болыпты кез, Жазуда жоқ, халқымда айтылған сөз. Қалың Жоңғар Шығыстан қаптап келген, Болыпты ел күйзелген бір қиын кез. Қыл бұраумен қинады батырларды, Қорлады жас қыздар мен қатындарды. Жақсының жағасына қолын салып, Алдына сап айдады ақындарды. Жазықсыз жас сəбиді найзаға іліп, Арсыз жау шімірікпей жүріп кетті. Жалғызынан айырылған ана зары Жүрегін жылағанның елжіретті.
Жақсы адам елдің ерке серкесіндей, Халқының қалың жүнді көрпесіндей Жақсыға үлкен кіші бəрі жақсы, Жасынан бірге өскен еркесіндей.
Бөрілі байрақ астында – Бөгеліп көрген жан емен! Бөрідей жортып кеткенде, Бөлініп қалған жан емен! Бөрілі найза ұстаса, Түйремей кеткен жан емен! Бөрілі байрақ құласа, Күйремей кеткен жан емен! Жау тисе жапан далада, Бөрілі найза атамыз, Қарасайлап шабамыз, Қызыл қанға батамыз. Бөрілі байрақ астында, Ту түсіріп, жау алған, Қазыбек, Қастек атамыз, Бөрілі байрақ көтерсе, Жоқты жонып табамыз. Бөрілі байрақ астында, Ту түсіріп, жау алған Шапырашты батыр бабамыз. Бөрі басы – ұраным, Бөрілі менің байрағым. Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қайдағым!
Жақсы кісі көрінер жыл құсындай, Жаман адам балтаның ұңғысындай. «Олақтан салақ жаман» деген мақал, Жамандар түзей алмас тұрмысын-ай. Жақсы адам жатты да жақын етер, Беттескен екі таудың тұрғысындай. Жамандар жəдігөй сөз айтып жүрер, Өзінің білмегенсіп қылмысын-ай! * * * Ыңыршақты мінгенмен, ер болмайды, Жағаң үлкен болғанмен, жең болмайды. Бəрі – адам, бəрі мал дегенменен, Жақсы мен жаман нарқы тең болмайды.
КƏРІЛІК ТУРАЛЫ Шіркін кəрілік, келді ғой кезіменен, Келіп жаман қарайды көзіменен. Қолымен «мінеки» деп ұрмаса да, Ұрғандай ғып кетеді сөзіменен.
Бөрілі менің байрағым
Жоңғарлар елімізге ойран салып, Ер-азамат жол таппай қатты састы. Қорлығына шыдамай қатал жаудың, Қаратауды бетке алып халқым қашты. Қара жолмен шұбырып көш келеді, Талай жүйрік жетекте бос келеді. Жоқтаулардан кең дала күңіреніп, Намыс қысқан батырға жас келеді. Үйсіннің бір руы – Шапырашты, Жауына жаны ашымас қаны қасты. Солар да бір ұл өсті – ер Қарасай, Қақ жарған атқан оғы қара тасты.
Қарасай халқы үшін атқа мінді, Шыдамай жауыздыққа неше түрлі. Ұл менен қыз тұтқындағы зар жылайды, Жамандыққа бет алған жаудың түрі. Қарасай ұран салды өз атынан, Дұшпаны қарсыласқан болғандай таң. Қазақтың жалпақ жатқан кең даласы, Батырдың шайқалады қайратынан. Қарасай кісі салып ел жинады, Қорлыққа қарсы тұрар қол жинады. «Ер кегі – елдің кегі болған кезі, Халқыңның құрбаны бол» деп жинады. Батырынан хабарды алған халық, Деді: «Біз де, тəуекел, аттаналық. Ер-азамат – елінің ары емес пе, Алмас қылыш, қол шоқпар қолға алалық!» Аз күнде неше мыңдай ер жиналды, Қолбасшы, ту ұстарды сайлап алды. Қарасайға жіберіп Батыршаны, Қалғандары хабарды күтіп алды. Батырша барып хабар біліп келді, Айтқанын қолбасшының түйіп келді. Таң алдында Жоңғарды шаппақ болып, Сайланып өңшең ерлер іріктелді. «Бүгін таңнан біз қалсақ жол болмайды, Басталсын бүгінгі күн соғыс» деді. «Хан ордасын күйретсек, қалғаны оңай, Мен шапқанда шабыңдар бірің қалмай. Аяушылық болмасын зұлым жауға, Жалынғанға сенбеңдер біліп болмай», Деді де, Айтұяғын алып келді, Атасы күміс ерін салып берді. Тартпасын мықтап тартып қайың ердің, Ұлына қолын жайып бата берді. «О, Қарасай батырым, Дұшпаныңа ойран сап, Қарасын жаудың батырғын! Зарлаған мына халықтың Үмітін ақта, алтыным!» Қарасай: «Жол болсын!» – деп атқа мінді, Əкесінің тілегін үнсіз білді. Бабасы Шапырашты қолдағандай, Қалың ел соңына еріп дүркіреді. Аттанғаны ерлердің дүйсенбі еді, Таң ата «Қарасайлап!» дүркіреді. Жатқанда қалың қалмақ тəтті ұйқыда, Ат қойып, арсыздарды сілкіледі. Басып алды алдымен хан ордасын, Ағызып қанқұмардың көзден жасын. Түткен жүндей шатырын талқандады, Алдына сап қатынын – жан жолдасын. Сол қуғаннан қуылды Шудан бастап, Қалмақ қашты баласын, малын тастап. Əйеліне қарауға шамасы жоқ, Келіп еді, басында жерді ластап. Жауынан құтылатын мезгіл жетті. Өшіру оңай емес шыққан өртті. Жылында мың алты жүз алпысыншы, Қарасай даңқы шықты құдіретті. Үлкен ұран Қарасай əуел бастан, Содан бері Қарасай даңқы асқан. Оған ерген ерлердің батырлығын, Ақын-жырау келеді етіп дастан. Ер Қараш айқайымен жау қашырды, Атын білген дұшпаны аласұрды. Қараш десе қарсы жау беттемеген, Сөйткен батыр ерлерді жер жасырды. Ұрпағы Қарасайдың Дəулет, Қаумен, Алысқан қан ағызып талай жаумен. Қайратыңа Жəпектің жау шыдамай, Қашыпты Қытай асып Алатаумен. Əулеті Қарасайдың түгел батыр, Орнатқан дұшпанына заман ақыр. Сұраншы мен Саурықтың ерліктері Күн сайын қалың елге тарап жатыр.
e-mail: gazeta_adilet@mail.ru
БҰЛТҚА ҚОЛДЫ СЕРМЕДІМ Жиырма бесті қалдырып, Отыз жасқа келгенмін. Ырқына көніп көңілдің, Аттай шауып желгенмін. Жел көтерген қырандай, Жүйрігі болдым керменің. Тастан тауым қайтпастан, Бұлтқа қолды сермедім. Айтысатын жерлерде Сыбағамды бермедім. Сөзім сұлу болған соң, Білінді елге зергерім. Қызыл сағым түлкінің Ізіне түсіп зерледім. Ақындық жолға түскен соң, Мал мен жаннан безгенмін!
МЕН ҚАРАСАЙ ҰЛЫМЫН Ақ құйрығын бұлаған, Қол жеткен жерін сұраған. Егескен жауы жылаған, Қызыл тілін безеген, Найзасын тасқа тежеген. Тұлпар мініп, ту алған, Мен Қарасай ұлымын. Беліне садақ байланып, Алмас қылыш асынған, Арыстан болған жасынан, Қол үзілмей қасынан, Дулыға кетпей басынан, Құрсанған жаудың əскерін Қуып еді Қарасай, Жоңғардың қақпа тасынан. Ата мекен жері үшін, Дұшпанды сөйтіп қашырған. Пенде болған көп қалмақ, Қарасайдың қолында Алысқа тартып жебесін, Жай оғындай жайнатып, Дұшпанның ойған төбесін. Гүрзісін көкке ойнатып, Өлігіне толтырған, Жоңғардың биік белесін, Үш жүздің басы бірігіп, Көктөбеде ту тікті. Абылайды хан сайлап, Қалмаққа тиді айғайлап. Датқалар, несін сұрайсың, Қарасай мен Сұраншы, Өтіп еді-ау елді ойлап!
ƏДІЛДІК ОРНАСА Жау басынар халықты, Басқарушы оңбаса. Малша айдап адамды, Орынсыз күштеп зорласа. Ауға түскен балықтай, Шыға алмассың бұлқынып, Қорғаушыңыз болмаса. Күннің көзін жасырар, Аспанды бұлт торласа. Елдің бағы ашылар, Əділеттік орнаса. Самғай жүйрік жүгірер, Аяқтан біреу шалмаса. Жау десе батыр киінер, Тоқталмас кегін алмаса. Ел елдігі бола ма, Бірігіп жауға бармаса. Елшілігі бұзылмас, Өз жерін жаудан қорғаса. Ағаш қалар қуарып, Жапырақ, тамыры болмаса. Теңіз де қалар суалып, Құятын өзен болмаса. Өзен де ағар күшейіп, Бастау мен бұлақ самғаса. Сүйінбай кетер ағындап, Халқым бір мені қолдаса.
АЗАТТЫҚ ҚҰСЫ ҰСТАТПАЙ Азып-тозған ауылым, Атқарып өмір дауылын, Көтеріңдер қайыспай, Азаптың талай ауырын! Азаттық құсы ұстатпай, Сипатпады сауырын. Күні-дағы күн емес, Сөзі-дағы сөз емес. Кедей менен жарлының! Бай-манаптар балпаңдап, Қамын ойлап қарынның, Қоқанға елін сатып жүр, Билерді Құдай атып жүр. Старшын, песір, ауылнай, Пəреге əбден батып жүр. Төлемесе салықты, Сыйғызады емес пе, Қауызына тарының, Ауылнай болған Киікбай, Қоқанның болып жансызы, Жүрегін елдің суытты-ай. Елін сатқан опасыз Ырсиып жүр қуықтай. Сəурік айғыр секілді, Маңына елді жуытпай.
БІЗ СОНАРШЫ ТҮЛКІ ҚУҒАН Бұл күнде жасым келді елу сегіз, Біз – қайық, бұл дүние – түпсіз теңіз. Жүреміз күш-қайратты оған арнап, Апырмау, осы жалған біздің неміз?! Бұл фəни ұзақ болса, жүз жыл болар, Байқасаң тоқтауы жоқ бұл бір сонар. Сонаршы кешке дейін түлкі қуған, Күн батып, шаршаған соң, ақыр қонар. Кетпеңдер өне бойы дүние қуып, Қара пұл қарындастан болар жуық. Соңынан мал-мүліктің қуа берсең, Ақыл-қайрат қалады, жүрек суып. Тиеді ұзын ағаш оқталғанда, Тозған қазды қарға алар топталғанда. Қанағат қолдағыға шүкір қылмай, Болады бар да арманда, жоқ та арманда. Дүние сені қуып жете алмаспын, Жетсем-дағы ешнəрсе ете алмаспын. Қу дүние қызығыңды ойлай берсем, Айналып бір орнымнан кете алмаспын. Армансыз дүниенің көрдім сыйын, Қаза қылмай өткізіп, тойын-жиын. Бұрынғы алпыс жылда көргендерім, Ойласам, тұрмайды екен жалғыз тиын.
БҰ ДҮНИЕ МЕНІҢ ҮШІН АҚСАҚ ЕЛІК Дүние əлі-ақ өтер қимағанмен, Сыйласқың өз басыңды сыйлағанмен. Жалғанның ақырында баяны жоқ, Қазына, қызыл-жасыл жинағанмен. Бұ дүние менің үшін ақсақ елік, Барады кейде аяңдап, кейде желіп. Соңынан қуып жүрген мен бір мерген, Қаламын кейде адасып, кейде көріп.
ƏЙЕЛДЕРДІҢ НҰР СИПАТЫ Адамзат не көрмейді ізін басқан, Аузынан інжу-маржан, гауһар шашқан. Қолаң шаш, қыран құстай деген əйел, Дос-дұшпан сөз басынан аулақ қашқан. Бота көз, оймақ ауыз, қиғаш қасты, Ақ маңдай, жазық қабақ, сүмбіл шашты. Сағым бет, тісі меруерт, күміс кірпік, Шырын сөз, алуа-шекер, алтын басты.
Ақын боп, жиырмамда желдей болдым. Отызда асқар биік белдей болдым. Отыз асып, қырық жасқа келгеннен соң, Қаптаған жердің жүзін селдей болдым. Қырықтан асып, елуге келгеннен соң, Салынды суға ілінген сеңдей болдым. Алпыс асып, жетпіске келгеннен соң, Тап-тақыр ел жайлаған жердей болдым. Жетпіс асып, сексенге келгеннен соң, Жігіттік көрген түс пен өңдей болдым. Сексен асып, тоқсанға келгеннен соң, Күнде күйіп қураған көңдей болдым. Ақын боп, жиырмамда екілендім, Қырыққа жазбай келді текірегім. Алпыста аш бөрідей күнім-ақ қой, – Сонда да қайтпай жүрді көкірегім. Алпыс асып, жетпіске келгеннен соң, Тұра алмай орнымнан жер тіредім. Жетпіс асып сексенге келгеннен соң, Көк тоқты өкпе болған секілдендім. Сексен асып, тоқсанға келгеннен соң, Ақ үрпік балапандай секілдендім. Əуелі кəрілік келіп түсімді алды, Сонан соң аузымдағы тісімді алды. Өрге шықсам беліме өрбіп шығып, Төмен түссем тіземнен күшімді алды. Тысқа айдап, таң атқанша түні бойы, Қуалап қайта-қайта қысымға алды. «Есік ашық, үй суып қалыпты» деп, Таңертең келіп шіркін тынышымды алды. Əуелі кəрілік кеп тісімді алды, Тісімді аузымдағы бұрын алды. Ойға-қырға қашсам да бой бермеді, Қасымда жолдас болып жүріп алды. Ағайынды кісідей бірге қонып, Сол шіркін күннен күнге сырымды алды. «Сүйінбай сенің жолың бұл емес» деп, Жолына кəріліктің бұрып алды. Бұрынғы шырқап салар дауыс та жоқ, Қарлығып шіркін дауыс тұрып алды. Қарыс жерде қарайған екеу болып, Күлкілдеп көздің алды тұманданды. «Құдай қосқан жарыңнан бөлек жат» деп, Қасыма көрпемді ашып кіріп алды. Сексен жасқа келген соң амалым жоқ, Мойныма ер ерттемей, мініп алды. Сексеннен тоқсан жасқа келгенімде, Қарғаның жемтігіндей бүріп алды.
ӨМІРДІҢ АЛДЫ ҮМІТ, АРТЫ ӨКІНІШ
Жарқырап айдың көлден ұшқан қудай, Қадірлеп жөнелтеді замандасты. Паруана, шам айналған көбелектей, Көркімен жақын қылар дос пен қасты.
Алпысқа жазбай келді текірегім, Жасымда жүйрік аттай екілендім. Өкпе болған тоқтыдай күркілдейді, Болмайды бұрынғыдай көкірегім.
Созылып ақ сұңқардай жаутаңдайды, Шамшырақ екі көзі лағыл тасты. Үшінші, бір əйел бар күміс қабақ, Сұлу сырт, қыпша белді, сұңқар тамақ.
Құлқайырдай ағарды сақал-мұртым, Өтіп кетті қадірлес елі-жұртым. Алаштың алты ұлына мəлім болған, Балқытқан хан-қараны қайран тілім! Жетпістің үшеуіне келгенімде – Тарғыл тартып кетті ме қайран үнім!
Сайраған нұр базарда тоты бұлбұл, Аузынан гүл төгілген табақ-табақ. Құрбыға көңілі сүйген көлденеңдеп, Бұлтартып жібермейді сөзбен қамап, Хабарын естіген жан құмарланар, Секілді піскен қауын алма сабақ.
ЖАҚСЫ МЕНЕН ЖАМАННЫҢ АЙЫРМАСЫ Ер жігіт ел-жұртының панасындай, Жақсы əйел əмме жұрттың анасындай. Жақсыға ешкімнің де жаттығы жоқ, Көреді бəрін де өз баласындай. Жақсы жігіт сөзіне сақ тұрады, Қыранның қырдан байқар баласындай. Жақсы парқы жаманмен бірдей емес, Жақсы жігіт сеңсең тонның жағасындай. Жақсының сөзін əркім мəпелейді, Миуалы алма-өріктің ағашындай. Жаманның көкірегі көр, көзі соқыр, Жүрер жолдан тал түсте адасып-ай! Нышаны кім болса да адамдықтың, Əркім жүр жақсымын деп таласып-ай! Жамандар өтірікші, өсегі көп, Ел-жұрттың ірткі салар арасына-ай. Жалған сөзбен бүлдіріп ел арасын, Жанбай қалған ағаштың шаласындай. Соқтығып əркімге бір ұрынады, Сиырдың тентек болған танасындай. Сондай жанның ешкімге сүйкімі жоқ, Жылқының қотыр болған аласындай. Жақсы адам елдің ерке серкесіндей, Халқының қалың жүнді көрпесіндей. Жақсы болар баланың жүзі жылы, Орыстың күймей піскен бөлкесіндей. Жақсының айтқан сөзі тиянақты, Түйенің аумайтұғын өркешіндей.
СҮЙІНБАЙДЫҢ НАУҚАСТАНЫП ЖАТҚАНДАҒЫ АЙТҚАНЫ Құлқайырдай ағарды сақал-мұртым, Өтіп кетті қатарлас талай жұртым. Керуендей бір күні жөнелерміз, Жан келіп кетпеді ме неше дүркін. Отызда орда бұзған дүлдүл едім, Үйсіннің бақшасында бұлбұл едім. Халық сүйіп көтерген төбесіне, Алтайы өз əлімше құндыз едім. Сексеннің үшеуіне келгеннен соң Тарғыл тартып, кеттің-ау, қайран үнім! Бұрынғыдан Сүйінбай бəсеңдеді, Секілді биыл менің мүшел жылым. Бір тиын алмай қайттым Қарабайдан, Мен биыл қауіп қылам осындайдан. Несібем таусылған ба деп ойлаймын, Хабары осы сияқты бір Құдайдың. Қазақтың мүшел деген салты емес пе, Үлесін ел алмай ма Сүйінбайдан! * * * Сүйінбай, Алатаудай, атым дардай, Жатқанымда болдым ғой шөккен нардай. Өлеңімнен екі ауыз сөз қалмастан, Көктемдегі жер тартты кеткен қардай. Ақылымды қараңғы қалған басып, Сау күнімде, Құдайым еске салмай. Ауру билеп, бойымнан əлім кетті, Бауырсаққа иленген кескен нандай. Осы өлеңді айтқаннан кейін Сүйінбай көп ұзамай қайтыс болды.
11
№11-12 (216) 20.03.2015 жыл
«Ата салтым асыл мұрам, ардағым» «Ата салтым – асыл мұрам, ардағым» атты тақырыпты Халықаралық «Алаш» сыйлығының, «Құрмет» орденінің иегері, ҚР Мəдениет қайраткері, жазушы, академик, профессор, тəлімі мол қаламгер Нағашыбек Қапалбекұлы жүргізеді.
(Жалғасы. Басы өткен сандарда). Қазақ дос-жаранына, туыс-туғанына сары түсті заттарды тарту-таралғыға ұсынбайды. Сары түс – дерттің белгісі, сары ауру жабыстырады, жазылмас дертке ұрындырады деп айтады. * * * Қазақ салтында от жаққан орынды баспайды. Отта кие бар. Бұлай істегенде оттың киесі атады деп, тиым салады. * * * Ауа райының құбылысы да əртүрлі ырыммен парықталады. Күн тұтылса – кəпірге көрінеді, патшалары өледі деп жориды. * * * Түн ішінде біреудің үйіне кіргенде «ассалаумағалейкум» деп сəлем бермейді. Тек «кеш жарық» деп қана тілек айтады. Өйткені, кейде сайтан түн ішінде періште бейнесіне еніп төрде отырады дейді. Соны абайламай сəлем беріп қалған жағдайда сол адамның аузы қисайып, ақыры ауырып өледі деп жориды. * * * Əдетте қазақ түйені басқа ұрмайды. Өйткені түйенің басында жылды бастайтын бақыты тұрады жориды. * * * Асқа сойылған малдың етінен иесі дəм татпай тұрып, қан-жынын итке жегізбейді. Адал малдың етін иман айтып жемей тұрып, қан-жынын ит жесе, адал несібе арамданады, ас дəмі бұзылады деп ырымдалады. * * * Көктемде алғаш күн күркірегенде үйдің іргесіне ақ төгіледі. Бұл ақ мол болсын деген ниеттен туған ырым. * * * Тұңғыш баланы алыс сапарға той жасап аттандырады. Тойға үлкен-кішінің бəрі жиналады. Бала үлкендерден бата алсын, жолы ашылсын, маңдайы жарқырап қуансын, сапарға жарқын жүзбен аттанса, ғұмырлық сапары да сəтті болады деп ырымдалады. * * * Жаңадан келіп, қоныс қонғандарға ауыл ерулік береді. Қоныс құтты болсын айтады. «Көрші ақысы – тəңір ақысы» деген сөз бар. Ерулік бермесе, дəн қысырайды, босаға сөгіледі, жер жериді деп ырымдалады. * * * Қазақта сейсенбі күні алыс сапарға аттанбайды, үлкен іс бастамайды. Себебі, бұл ауыр күн болып есептеледі. Бас зеңіп тұрады деп ырымдалады. * * * Тырнақ пен шаш бейсенбі, жұма күндері алынуы тиіс. Түнде тырнақ пен шашты алмайды. Себебі, адамның жаны түнде тырнаққа ілініп тұрады екен. Ал түнде шаш алу бас алумен бірдей деп жорылады. * * * Тамақты тек қана оң қолмен жеу керек. Сол қолмен жеген ас сіңімді болмайды деп ұйғарылады. * * * Түнде беті ашық қалған асты жемейді. Себебі мұндай ас бұзылады, ашиды. Асқа сайтан сарыды деп жориды. * * * Жаңа туған сəбидің кіндігін киелі əйелге немесе жасы үлкен парасатты апаларға кестіреді. Себебі, «нəресте кіндік шешесіне тартады» деген сенім бар деп ырымдайды. * * * Нəресте туғанда кіндігін ай балтамен кесіп, таза жіппен байлайды. Кіндік кескен балтаны пайдаланбай, сақтап қояды. Кіндік үш-төрт күнде түседі. Ұл баланың кіндігін «үй күшік болмасын, сыртта батыр болсын» деп, қырдан асырып лақтырып жібереді. Ал қыз баланың кіндігін «үйдің құты болсын» деп, от басына ошақтың түбіне көмеді. «Тілегімізді кіндік кескен жерден, кіндік қаны тамған жерден бер» дейтін сөз осындай ырымдардан қалған. * * * Қалжаға сойылған қойдың мойын омыртқасын тазалап мүжиді де, тобылғы шыбыққа өткізіп, есіктің бас жағына іліп қояды. Онысы – баланың мойыны тез бекісін дегені. Ал қалжаға жиналған əйелдердің бəрі де омыртқа етінен ауыз тиюге тиіс. Ең соңынан кіндік шешесі қырнап мүжиді де, есік маңдайшасына іліп қояды. Əйелдер осы омыртқа етінен ауыз тисе, бала көтереді деп ырымдайды. * * * Жөргектен шығарып, иткөйлек кигізген сəбиді бесікке кез келген əйел салмайды. Бұл қызметті бойы таза, инабатты жөн білетін, ел-жұртқа сыйлы, үбірлі-шүбірлі бəйбіше орындайды. Баланы бесікке саларда таза темірді немесе сол үйдегі қысқашты, темір көсеуді отқа қыздырып, бесіктің арқалығынан бірнеше жерді қариды. Бұл жын-шайтан өлсін, балаға пəле-жала жабыспасын дегені. Сонан соң əйелдердің біреуі «бала қырандай алғыр болсын» деп, бүркіттің тұяғын бесікке байлайды. Тағы біреуі бесіктің екі жағынан қылыш жарқылдатып: «Жау жүрек батыр болсын» десе, үшіншісі бесіктің екі жағынан қамшы үйіріп: «Тақымынан тұлпар кетпесін, бəйге бермес шабандоз болсын» деген тілек айтып, ырымдайды. Сонан соң түбек орнататын тесігінен тəтті тағамдар төгіп: «бала тышты» деп, төгілген дəмді алып шығады. Оны той дəмінің сарқыты ретінде балаларына апарып береді. Бұл сəбидің ырызығы тасып, қонағы көп, мерейі үстем, достарына сыйлы, қолы ашық болсын дегені. Осыдан кейін үйдегі əйелдердің бəрі үнсіз отырып, баланы əзірлеген бесікке салады. Ешкім үн шығармайды. Себебі, сөйлеп қойса, бала жылауық, өскенде өсекші болады деп ырымдайды. (Жалғасы бар).
Олар бұған дейін қазақ боксшымен кездеспей, №11-12 (216) бағы жанып жүрген «батырсымақтар» екен 20.03.2015 жыл
СОҢҒЫ БЕТ
«КҮШ АТАСЫН ТАНЫМАС»
Бүкілəлемдік бокс сериясында ел намысын қорғап жүрген «Астана арландары» жеңіліссіз келеді. Шымкент қаласында өткен соңғы кездесуінде «Поляк гусарларын» қабылдаған болатын. Кіл мықтыларын əкелгенімен, «гусарлар» «арландарға» таланып қалды. Бүкілəлемдік бокс сериясының рейтингінде 2 бірдей боксшысы жайғасқан поляктарды əжептеуір қарсылық көрсетеді деп күттік. Бұған дейін жеңіліп көрмеген ауыр салмақтағы екі мықтысының шамасын байқағымыз келді. Сөйтсек, олар бұған дейін қазақ боксшымен кездеспей, бағы жанып жүрген «батырсымақтар» екен. «Гусарлардың жеңілмегендері Шымкентте жер иіскеді.
ЖЕҢІЛМЕГЕНДЕР ЖЕР ИІСКЕДІ
Поляктар «Томаш Яблонский (75 келі) мен Игор Якубовский (91 келі) жеңіске жетсе, Давид Ягодзинский (49 келі) алғаш рет шаршы алаңға шығатын Жомарт Ержаннан айласын асырса, жеңіске жетеміз» деп жоспарлаған-ау. Бірақ біздің жігіттер бұл жоспарды мүлдем жарамсыз етіп тастады. Бүкілəлемдік бокс сериясындағы алғашқы кездесуіне шыққанына қарамастан Жомарт Ержан өте ширақ қимылдады. Аяқпен жақсы жұмыс істейді екен. Қарсыласы шабуылдаған сəтте шегініп, қарымта соққымен төпелеп қоя береді. Өзіне соққы дарытпайды. Қорғанудың да тəсілін жақсы меңгерген. Бес раундтық бəсекеге алғаш рет шықса да шаршаған жоқ. Қарсыласын ойнап жүріп жеңгендей көрінді. Тіпті, жарты ұпай да ұстатпады. Қарсыластарын нокаутпен жеңе білетін Мейірболат Тойытов (56 келі) алғашқы раундта-ақ Сильвестер Козловскийді нокдаунға жіберді. Бірақ жылдам есін жиып алған поляк шабуылға иек артты. Алғашқы раундта жоғалтқан ұпайының орнын толтыруға тырысты. Шынын айту керек, қонақтар сапында қарымды көрінгеннің бірі осы Сильвестер болды. Дегенмен, Мейірболат оған мүмкіндік берсін бе? Өз мəнерінде жұдырықтасуды жалғастырып, командасына екінші жеңісті сыйлады. Команда капитаны Самат Бəшенов (64 келі) қай кездегідей салқынқандылығынан танған жоқ.
Казимер Леговскийді қуып жүріп сабады. Арасында нокдаун да алған Казимер оңбай таяқ жеді. Біздің жігітті жеңе алмасын білген ол жекпе-жектің соңына дейін жетуді көздеген сыңайлы, жұдырықтасуды мүлдем ұмыта бастаған. Бірақ ол емес, Самат дегеніне жетті. Бесінші раундтың орта тұсында қарсыласын естен тандырды. Томаш Яблонский рейтингтің бірінші орнында текке жүрмегенін дəлелдеу жолында қолынан келгеннің бəрін жасады. Мейірім Нұрсұлтановтың осал тұсын табу үшін үздіксіз шабуылдаған. Арасында шабуылын түрлендіріп те көрген. Қорғанысы мықты Мейірім қарымта шабуыл кезінде сəтті қимылдап, ұпайын арттыра берді, арттыра берді. Нəтижесінде, жеңіс бізге бұйырды. Игор Якубовский мақтаншақ жігіт екен. «Василий Левиттен бəрі аяқ тартады, ал мен қорықпаймын. Оны қалай жеңу керек екенін де білемін» деп бөскен. Тым артық айтып қойыпты. Жұдырықтасу былай тұрсын, ол үшін екі аяғын тең басып жүрудің өзі арманға айналды. Екінші раундта қайта-қайта естен танды. Үшінші раундта да қорғана алмай, ауыр соққылардан кейін өз аяғына өзі сүрініп, жер иіскеумен болды. Енді бір соққы жайсыз тисе денсаулығына əжептеуір нұқсан келетінін түсінген бапкерлері ортаға ақ орамал лақтырып, жекпе-жекті тоқтатуды сұранған. Осылайша, Василий кезекті жекпе-жегін уақытынан бұрын
аяқтады. Бүгінгі таңда «арландар» сапынан Василий Левит пен Филип Хргович өз салмақтарында көш бастап тұр. Өкінішке қарай, клубта бұл жігіттерді алмастыратын боксшы болмай, алыптар бəсекеге үздіксіз шығуға мəжбүр болып келеді. 91 келіде сынға түсуге тиіс болған Алмат Серімов допинг сынағынан өте алмай, жекпе-жекке қатысу мүмкіндігінен айырылып қалған. Ал аса ауыр салмақтағы боксшымыз Руслан Мырсатаев жарақатына байланысты биыл бірде-бір жекпе-жек өткізген жоқ. Сондықтан ұлттық құраманың боксшылары Антон Пинчук пен Иван Дычконың көмектері қажет-ақ. «В» тобында 23 ұпаймен көш бастаған «Астана арландары» наурыздың 21-і күні «Баку жалындарымен» Шымкентте кездеседі. Содан кейінгі 4 кездесуін сырт алаңда өткізбек. Қазақстан құрамасының бас бапкері Мырзағали Айтжанов құрамадағы үздіктердің сол кездесулерде шаршы алаңға шығатынын айтқан. Соны ескерсек, клуб іріктеу сынын бірінші орынмен аяқтайтыны анық. Құраманың жаттықтырушысы боксшыларының биылғы мақсаты – Əлем чемпионатында сəтті өнер көрсету екенін де айтқан. Əлемдік бəсеке қазан айының 5-і мен 18-і аралығында өтеді. Демек, мықтылардың «арландарға» іріктеуден кейін де көмектесуге мүмкіндігі бар. Мирас ƏСЕМ
Оңтүстік ер-азаматтары арасында қазақ хандығының 550 жылдығына орай, «Күш атасын танымас» тақырыбында спорттық сайыс өткізіліп жатқандығы белгілі. «Оңтүстік цирк» МКҚК-ның ұйымдастыруымен өткізіліп жатқан шараға облыстық мəдениет басқармасы мен ішкі саясат жəне дін істері басқармасы, денешынықтыру жəне спорт басқармалары, сондай-ақ, «ҚазақстанШымкент» телеарнасы қолдау көрсетуде. Спорттық бəсекенің мақсаты – оңтүстік жастары арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру, цирк өнеріне деген құштарлықты ояту жəне жігерлі, білікті жастарды анықтап, қолдау көрсету болып табылады. Байқауға 18 жастан жоғары азаматтар қатысады. Жалпы сайыс шартына сəйкес, қыз балалар мен спорт шеберлері байқауға қатыстырылмайды. Ойынның алғашқы кезеңінде салмағы 16 келі кір тасы көтерілсе, ақтық мəреде 32 келі кір тасы арқылы бақ сыналмақ. Қатысушыларды іріктеу ағымдағы жылдың15 наурызына дейін жүргізілсе, ақтық мəре 27 наурызда цирк ғимаратында салтанатты түрде өтетін болады. Бұдан өзге, шешуші мəреде қазақтық ұлттық ойындарын насихаттау барысында, қатысушылар арасында байқаудан тыс қол күрес, арқан тартыс жəне ат үстінде аударыспақ пен қазақша күрестен сынға түспек. Наурыз айының басынан бері екі рет
Өткен аптаның жексенбісінде Премьер-лига командалары арасында Қазақстан чемпионатының 3-тур ойындары өткен болатын. Əзірге ұпай жоғалтпаған «Астана» турнир кестесінде көп бастап келеді.
Турнир кестесінде көш бастаған ұжымдар 3турды сəтті өткізді. «Шахтерді» өз алаңында О қабылдаған ел чемпионы «Астана» кезекті 1 жеңісіне қол жеткізді. Əуелі елордалықтар 2 сапынан Максимович 31-минутта гол соғып, 3 командасын алға шығарған. Ойынның алғашқы 4 бөлігі аяқталар тұста қонақ команданың шабуылшысы Топчагич есепті теңестіріп кетті. 5 Алайда, өз алаңында ұпай жоғалтпауды мақсат 6 еткен «Астана» шабуылды үдете түсіп, 767 минутта есепте алға шықты. Жеңіс голының 8 авторы – Каньяс. 9 Өз алаңында ойнаған «Қайрат» та 3 ұпайды 10 қоржынға салды. «Жетісу» қақпасына Қуантаев 59-минутта, Гоу 89-минутта гол соққан. 11 Талдықорғандықтар сапынан ешкім нəтижелі 12 соққы жасай алған жоқ. Турнир кестесінде көрші орналасқан «Атырау» мен «Ордабасы» командалары Шымкентте кездесті. Ойын тартысты өтті деуге келмейді. Батысқазақстандықтар допты көп уақыт бақылауда ұстағанымен, қарсыластың қақпасына тура соққы жасай алмады. Есесіне шымкенттіктер қонақтарды өткір шабуылдарымен жиі мазалады. «Атыраудың» жолы болып, екі рет доп қақпа бағанасына тиген. Бағана қашанғы қорған болсын, Нұрғалиев (39 минутта) пен Тəжімбетовтің (75-минутта) баспен соққан добы қақпада тулады.
«Қайсар» мен «Ертіс» кездесуінде доп соғылған жоқ. Ал «Тараз» «Ақтөбеге» 0:1 есебімен есе жіберді. «Тобыл» да өз ойынын таба алмай жүр. 3 тур өтті, команда бір доп та соққан жоқ. Керісінше, Қостанайға қонаққа келген «Оқжетпес» өз мүмкіндігін пайдаланып, алаң қожайындарының қақпасына жауапсыз екі доп соқты. Айта кетейік, наурыздың 21-і күні өтетін Қазақстан чемпионатының 4-тур ойындарынан кейін турнир кестесінде əжептеуір өзгеріс еніп қалуы мүмкін. Көш басындағы 3 команда да ойындарын қонақта өткізеді. Өз алаңында
ТУРНИР КЕСТЕСІ Командалар "АСТАНА " (Астана) "ҚАЙРАТ " (Алматы) "ОРДАБАСЫ " (Шымкент) "ОҚЖЕТПЕС" (Көкшетау) "АҚТӨБЕ" (Ақтөбе) "АТЫРАУ " (Атырау) "ҚАЙСАР" (Қызылорда) "ЖЕТІСУ" (Талдықорған) "ЕРТІС" (Павлодар) "ТАРАЗ " (Тараз) "ШАХТЁР" (Қарағанды) "ТОБЫЛ" (Қостанай)
О 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
Ж 3 2 2 2 1 1 0 0 0 0 0 0
Т 0 1 1 0 2 1 2 2 2 1 1 1
Ж 0 0 0 1 0 1 1 1 1 2 2 2
Д/А 7-1 6-0 4-1 3-2 2-1 3-4 0-1 0-2 1-4 1-3 1-3 0-6
Ұ 9 7 7 6 5 4 2 2 2 1 1 1
аянып қалмайтын «Атырау» ел чемпионы «Астанадан» да аяқ тартпасы анық. Алаң қожайындары жеңіске жете алмағанның өзінде тең есеп үшін тер төгуге дайын. «Қайратты» қабылдайтын «Тараздың» да осы жолы ұпай олжалау үшін күшқайратын аямайтыны анық. «Ақтөбемен» Ақтөбеде кездесетін «Ордабасы» үшін де бұл ойын оңай болмайын деп тұр. Сондай-ақ бұл турда «Шахтер» «Қайсармен», «Ертіс» «Тобылмен», «Оқжетпес» — «Жетісумен» кездеседі. Қамбар ӨТЕМІСОВ
Атқарушы директор Асыл ЖАПАНОВ Директордың орынбасары Қайыржан СЕМБАЕВ
Елімізде ертеңінен көп үміт күттіретін өрендер жетерлік. Солардың қатарында Шымкенттегі футболдан облыстық олимпиада резервін дайындайтын мамандандырылған балалар мен жасөспірімдердің №7 спорт мектебінің түлегі Данабек Қуанышбай да бар. Аталған мектепте 5 сыныптан бастап шеберлігін шыңдаған ол футбол ойынына бала кезінен бастап қатты қызығушылық танытқан. Оның небəрі 5 жас кезінде-ақ ауылдағы алаңдарда аяқдоп ойнаған ағаларымен бірге тапырақтап доп қуатыны соған дəлел. Бойындағы қабілетті байқаған бауырлары Данабекке футбол əліппесін
Жауапты редактор Алмас АҚЫЛБЕК Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ
қарай өтіп жатқан іріктеу сайысында барша қатысушылар ішінде Шымкент қаласының тұрғыны 58 жастағы Жансерік Маханов топ жарып алда тұр. Кіл жүйріктер додасында 16 келі кір тасын 220 рет көтеріп, алда келеді. Ол – екінші іріктеу кезеңінде алға шыққан болатын. Жанат ƏУЕЛБЕКОВА
үйретуге кірісіп кетеді. Аяқдоп ойыны бойынша шеберлігін шыңдауды 10 жасынан бастаған ол бүгінде футболдан жасөспірімдер арасында өткізілген республикалық біріншіліктің бес дүркін чемпионы болып танылады. 19 жасқа дейінгі Қазақстан жастар құрамасының негізгі ойыншысы. Құрама сапында 2015 жылғы қаңтар айында өткен «Гранаткин мемориалы» турниріне қатысты. Өз қатарластары арасында өткізілген тартысты турнирлерде мектеп мерейін асырған Данабек Қуанышбай жеңіс тұғырынан көріну үшін, ең əуелі көп еңбектену қажет екенін алға тартады.
Д. Қуанышбай
– Қарсыласыңды тізе бүктіру үшін қарымың мықты болу қажет. Яғни талмай, тынбай еңбектеніп, жаттығу қажет. Жаттығу – допты теуіп, соңынан жүгіру деген сөз емес. Оның да өзіндік қырсыры, əдіс-тəсілдері жетіп артылады. Сол үшін іздену қажет. Мəселен, өзім күніне 2-3 сағат жаттығып болған соң, теледидардан немесе ғаламтордан атақты футболшылардың жасыл алаңдағы ойындарын тамашалаймын. Сонда олардың қимылқозғалыстарына, шабуылды бастау тактикаларына көп мəн беремін. Олардың жасаған тəсілдерін өзім де қайталаймын. Мысалы, үздік футболшы Лионель Мессидің қарсыластарын асқан шеберлікпен алдайтын əдісі жеңіске жетуіне талай көмек етті. Сол əдісті өзім де бірқатар ойындарда іске асырдым. Нəтиже берді, деген Данабек бүгінгі аздыкөпті жеңісіне қол жеткізуде жаттықтырушысы Ғалымжан Төлегеновтың еңбегі зор екенін де айтып өтті. Өз кезегінде біз келешекте Лионель Месси сынды шебер ойыншы болып, ел абыройын асқақтатуды армандайтын оған біз əрдайым сəттіліктер серік болсын деп тілейміз. «Əділет» - ақпарат».
ТУБЕРКУЛЕЗ ТЎЌЫМ ЌУАЛАМАЙДЫ. БІРАЌ... Туберкулез – бұл созылмалы жұқпалы ауру. Оның қоздырғышы – кох таяқшасы болып табылады. Туберкулез ауруы көне заманнан белгілі. Оның жұқпалы ауру екенін ең алғаш италияндық ғалым Дж. Фракасторо дəлелдеген. Аурудың тарайтын негізгі көзі ол науқас адамнан түскен микробтары бар қақырық. Сау адамға ол негізінен сырқат адамның түкірген қақырығының ұсақ сұйық тамшылары арқылы немесе кепкен түйіршіктерін ауамен бірге жұтқанда жұғады.
Туберкулездің ашық жəне жабық түрлері болады. Ашық түрімен ауыратын науқастардың қақырықтарында кох таяқшалары болады. Сондықтан да туберкулездің мұндай түрімен ауыратын науқастар өте қауіпті деп саналып, оларға ем оқшау түрде жүргізіледі. Ал жабық
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Гүлмира МƏНШƏРІПОВА, (Астана қаласы)
іріктеу кезеңі өткізіліп, ерлер күші сарапқа түсті. Бүгінгі шара барысында да білекті жастар қайраты сынға түсіп, топжарған жеңіс иесі ақтық мəреге жолданады. Бүгінгі іріктеу сайысында 130 рет кір тасын көтерумен 37 жастағы Ғалымжан Айтбаев алға шықты. Айта кету керек, айдың басынан бері
МЕССИДЕЙ БОЛҒЫМ КЕЛЕДІ
ТӨРТІНШІ ТУР ТАРТЫСҚА ТОЛЫ БОЛМАҚ
«Əділет» ұлттық апталығының президенті Қуанышбек Тасболатұлы БОТАБЕКОВ
12
Жарнама жəне жазылу бөлімі Салтанат ИБРАГИМОВА Техникалық директор Константин МАРКОВ Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ҚОСАЕВ
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52
түрінде қақырықта туберкулез таяқшалары болмайды. Бұл ауру адам ағзасының əртүрлі органдарын əсіресе өкпені зақымдайды. Дене қызуының көтерілуі, түнге қарай көп терлеушілік, ұйқының қашуы мен асқа деген тəбеттің төмендеуі аурудың негізгі белгілері болып табылады. Сонымен қатар туберкулезге шалдыққанда адам қатты ашуланшақ болып, жұмысқа деген ынта-ықыласы жоғалады. Əдетте адам иммунитетінің төмендеуі, тағамды дұрыс тұтынбау, адам ағзасында дəрумендердің азаюы, санитарлық гигиеналық жағдайлардың дұрыс сақталмауы туберкулез ауруына шалдығу қаупін арттыра түседі. Туберкулез тұқым қуаламайды. Жəне мұндай ауруға шалдыққандардың балалары ауру болып тумайды. Бірақ туберкулезбен ауыратын ата-ана дер кезінде ем алмаса, дертті баласына жұқтырып алуы ғажап емес. Бүгінде мемлекетімізде халық туберкулезге қарсы қажетті дəрі-дəрмекпен, емдеу орындары мен төсек-орынмен жеткілікті түрде қамтамасыз етілген. Сөз соңында дертке дауа іздегеннен гөрі оны алдын алу əлдеқайда оңай екенін естен шығармау қажет екенін айта өтейік. Дилафруз АТАЖАНОВА, Шымкент қалалық №4 емхана дəрігері
ҚЫРЫҚ КҮНДІК АСЫНА ШАҚЫРАМЫЗ! Асқар таудай əкеміз Шымкент қаласының тұрғыны тыл ардагері, тірісінде елге қадірлі болған Болысбек Исаевтың рухына бағышталған 40 күндік асы 2015 жылдың 27 наурыз күні сағат 13.00де Шымкент қадасы «Самұрық» тойханасында (қонақасы 26 наурыз) Шымкент қаласы Қайтпас – 2 участок 234 «А» өз үйінде өтеді. Барша ағайын-туыс, құда-жекжат, дос-жарандарды, сыйлас таныстарды Құран ішінде болуға шақырамыз. Исаевтар əулеті.
Апталық Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы есепке алу туралы №14077-Г куəлігі берілген. Аптасына бір рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 0715.
Апталық Астана қаласы, "Ernur" Медиа холдингі" ЖШС (Сілеті көшесі, 30-үй) мен Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады