Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады
web: www.adiletgazeti.kz
№27 (230) = 10 шілде = Жұма = 2015 жыл
ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ E-mail: adilet.media@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
ҚР Президенті Уфада ШЫҰ және БРИКС саммиттеріне қатысуда Кеше Уфада Ресейдің төрағалығымен екі бірдей форум - Шанхай ынтымақтастық ұйымы мен БРИКС саммиттері жұмысын бастады. Форумдардың бағдарламасы бойынша шағын жəне кеңейтілген құрамда келіссөздер өткізу жоспарланған. Мемлекет басшылары əлемдегі өзекті мəселелерді, соның ішінде Украина мен Грекиядағы ахуалды талқылайды, сондай-ақ күн тəртібінде ДАИШ террористік ұйымымен күрес проблемасы да бар. Бұдан бөлек, инвестициялық жобаларды бірлесіп қаржыландыру, сауда-экономикалық байланыстарды кеңейту, халықаралық экономикалық ахуалды сауықтыру мəселелері қаралады. ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев бүгін ШЫҰ саммитіне қатысуда, ал кеше БРИКС саммитіне шақырылған мəртебелі мейман ретінде қатысты. Сондай-ақ Елбасы Уфада бірқатар екіжақты кездесулер өткізеді деп күтілуде. Саммитте БРИКС-тің жаңа даму банкін құру мəселесіне ерекше назар аударылып отыр. «Біздің ойымызша, Жаңа даму банкі құрылып, БРИКС елдерінің валюталық резервтерінің пулы қалыптасқан соң əлемдік экономикада дағдарыс орын алған жағдайда ұлттық капитал нарығын тұрақтандыруға
мүмкіндік беретін ортақ тетіктер пайда болады. Сондай-ақ түрлі инвестициялық жобаларды бірлесіп несиелендіруге, жалпы сауда-экономикалық байланыстарды кеңейтуге мүмкіндіктер туады», - деді РФ Пре-
зидентінің көмекшісі Юрий Ушаков. Аталған шаралар 10 шілдеге дейін жалғасады. Кездесулердің қорытындысы бойынша мемлекет басшылары бірқатар құжаттарға қол қояды деп жоспарланған. Атап
КӨРКЕМДІКТІҢ ШЫРАЙЫН АШҚАН ШЫНДЫҚ Қытай орталық телеарнасынан «Елбасы жолы» фильмі көрсетілді Елбасы өзінің 75 жылдық мүшелтойына үлкен абыроймен, беделмен жетті. Шынын айтқанда, Нұрсұлтан Назарбаев туралы көркем шығарма немесе мақала жазу мүмкіндігі қазақ қаламгерлеріне онша бұйырмай тұр. Соңғы жылдары Нұрекең жайында алыс шетелдердің қоғам қайраткерлері, қабырғалы жазушылары мен танымал журналистері жарыса қалам тербеп, бірінен бірі асыра кітап шығарып жүр. Əсіресе ресейліктер бұл орайда көп іс тындырды. Күні кеше Татарстан астанасы Қазандағы бір орталық көшеге Назарбаев есімі берілсе, В.Путиннің өзі телефон арқылы арнайы құттықтап, Уфадағы кездесу кезінде Александр Невский орденін тапсыратынын мəлім етті. Қырғыз Республикасының президенті А.Атамбаев «Манас» орденін Астанаға өзі əкеліп табыстады. Қысқасы, сонау алпауыт Америкадан бастап онсан мемлекет басшылары Елбасын туған күнімен құттықтады. Біз «Тығырықтан жол тапқан» фильмін тамашалап, марқая түстік.
«Менің балалық шағымның аспанынан» басталған «Елбасы жолы» киноэпопеясы тағы бір фильммен толықты. Ол «Тығырықтан жол тапқан» фильмі. Оны жақында тағы да қайталап көрдік. Картина Елбасының Теміртаудағы металлургия комбинатының партком хатшысы қызметінен қалалық партия комитетіне ауысқаны, бірақ арада көп өтпей комбинатқа қайта оралуы кезіндегі оқиғаларды қамтиды. Бəрі де тарихи оқиғалар. Теміртау қаласы да, комбинат та, сол жерде қалыптасып, қызмет сатысымен өрлеп келе жатқан жас маманның өмір жолы да көпшілікке таныс. Алыс тарих емес. Кешегі күн. Көркемдеуге көне бермейді. Басты кейіпкерлерінің біразы арамызда жүр. Қала да, комбинат та орнында тұр... «Бұдан қалай көркем дүние шығаруға болады» деп те ойлайсың. Оның үстіне фильмнің басында, ара арасында экранға бүгінгі Елбасының өзі шығып, шығарманың шындығын қоюлата түседі. (Жалғасы 3-бетте).
Бекет ТҰРҒАРАҰЛЫ, ҚР еңбек сіңірген заңгері, құрметті судья, заң ғылымдарының докторы, профессор
айтқанда, БРИКС саммитінің қатысушылары Уфа декларациясы мен іс-қимыл жоспарын қабылдайды. ШЫҰ саммитінің негізгі тақырыптарының бірі – ұйымға жаңа мүшелердің қосылуы, соның ішінде Үндістан мен Пəкістан, кейін Иранның ШЫҰ-ға мүше атану мүмкіндігі қаралады. Саммиттерге қатысу үшін Еуразиялық экономикалық одақ елдерінің басшылары шақырылған. ШЫҰ саммитінің қатысушылары 14 шешім қабылдайды, соның ішінде ұйымға Үндістан мен Пəкістанның қосылу үдерісін бастау туралы шешім де бар. Басты құжаттар – Уфа декларациясы, 2025 жылға дейінгі ШЫҰ даму Стратегиясын бекіту туралы шешім, Үндістан мен Пəкістанды қабылдау процедурасын бастау туралы екі шешім. Айта кету керек, Башқұрт елінің астанасына ауқымды шарадан хабар тарату үшін əлемнің түкпір-түкпірінен 1 мыңнан астам БАҚ өкілі қатысуда. БРИКС мүшелері - Бразилия, Ресей, Үндістан, Қытай, Оңтүстік Африка Республикасы. Шанхай ынтымақтастық ұйымына Қазақстан, РФ, ҚХР, Қырғыз Республикасы, Тəжікстан жəне Өзбекстан мүше. Сонымен қатар Үндістан, Пəкістан, Иран, Моңғолия жəне Ауғанстан бақылаушы мəртебесіне ие. Биылғы жылы Ресей Федерациясы екі ұйымға да төрағалық етуде. Inform.kz
Бұндай жиындар еліміздің барлық аймақтарында ұйымдастырылған болатын. Алдағы қыркүйек айында, Астанада ҚР Жоғарғы сотының төрағасы Қайрат Мəмидің қатысуымен сол аймақтық жиындарды қорытындылайтын басқосу жоспарланып отыр. Бүгін біз ҚР еңбек сіңірген заңгері Бекет Тұрғараұлының Түркістанда өткен жиында «Билер институтының тарихи маңызы» тақырыбында жасаған баяндамасының ықшамдалған нұсқас ы н о қ ы рма н д а р н а за р ы н а ұсынғанды жөн көрдік. Ұлы ойшылдар өмірден көріп, көңілге түйіп айтқандарындай: «Тарихсыз халық – тамырсыз ағаш тəрізді». Ол онсыз тереңнен нəр алып, еңсесін көтеріп, жапырақ жайып, жайқалып өсе алмайды. Əр халықтың тарихы – оның өмірбаяны, жүріп өткен жолы. Ал, тарихқа үңіліп, одан тағылым мен сабақ алу бүгін мен болашақ үшін керек. Ежелгі шумерлер, сақтар мен ғұндар заманын, бергі Алтын Орда хандығын айтпағанның өзінде, Шу мен Талас бойында Қазақ хандығы
БИЛЕР ИНСТИТУТЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ XVIII–XIX ғасырлардағы қазақ елінің құқықтық жүйесі және билер сотының төрелігі хақында Елімізде Қазақ хандығының 550 жылдығына орай көптеген маңызды іс-шаралар өткізіліп келеді. Үстіміздегі жылдың мамыр айында рухани астанамыз болып саналатын көне Түркістан қаласында Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының ұйымдастыруымен «Қазақ құқығы мен билер сотының төрелігі – Қазақ мемлекеттілігінің феномені» деген тақырыпта халықаралық ғылыми конференция өткізілген еді. Оның жұмысына Астанадан, Алматыдан, Шымкенттен белгілі ғалымдар, сондай-ақ сот саласының ардагерлері, көршілес жатқан Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл жəне Қызылорда облыстық соттарының басшылары қатысты.
ірге қалап, ту тіккеннен бері қарайғы бес жарым ғасырлық тарихта қазақ елі қаншама даму мен өсу-өркендеу белестерін, қанды шайқастар мен кескілескен күрестерді, қайғы мен қасіретті, қуаныш пен жеңісті бастан кешірді. Тəуелсіз де егеменді ел болуымыздың ширек ғасырға жуық даму жолын басып өткен тұста Қазақ хандығының 550 жылдығын арнайы атап өту баба тарих пен ата тарихқа тағы бір үңіліп, бар мен жоғымызды түгендеп, кем-кетігімізді толтырып, əр саладағы көнеден қалған баға жетпес мұраларымызды қаттап, ортақ игілікке айналдыруға жол ашып, мүмкіндік беріп отыр. (Жалғасы 2-бетте).
Жыл соңына дейiн ЭКСПО-2017 көрмесiне қатысуға тағы 30 ел келiсiмiн береді деп күтілуде Берлиндегі Қазақстан елшілігінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев марапатталған Германияның қоныс аударушылар жөніндегі ұйымдар Одағының Алтын белгісі мен Құрмет грамотасын табыс ету рəсімі өтті.
Германияның Алтын белгісімен марапатталды Миллиондаған неміс ұлтты бұрынғы Қазақстан азаматтарының атынан Бундестаг депутаты Генрих Цертик, Германияның қоныс аударушылар ұйымдары одағының төрағасы Вальдемар Айзенбраун, Қазақстан немістері қоғамының төрағасы Анатолий Граф «Қазақстанның миллионға жуық неміс ұлтты бұрынғы азаматтары туып-өсіп, білім алған елі – Қазақстанмен отбасылық, іскерлік жəне мəдени байланыстарды үзбей, оны мақтан тұтады», – деп атап өтті. Олар қиын-қыстау заманда қазақ халқының неміс халқын құшақ жайып қабылдағанын ешқашан ұмытпайтынын айтты. Қазақстанда қазіргі уақытта неміс диаспорасының əлеуметтікэкономикалық дамуы жəне мəдени ерекшелігі қамтамасыз етілген, неміс тілі белсенді дамып келеді, неміс театры, газет, радио жəне ТМД-ғы бірінші болып ашылған Алматы қаласында ҚазақНеміс университеті жұмыс істейді. «Осының барлығы тəуелсіз Қазақстанның Тұңғыш Президентінің сындарлы саясатының арқасында мүмкін болып отыр. Германияда неміс халқының Қазақстанда қолдау тапқаны мен дамуы Нұрсұлтан Əбішұлының зор үлесі деп түсініп, жоғары бағалайды», – дейді олар. Бұрынғы отандастарымыздан Алтын белгі мен Құрмет грамотасын қабылдай отырып, Қазақстанның Германиядағы Елшісі Болат Нүсіпов Мемлекет басшысының ерекше еңбегінің бағаланғаны үшін алғыс білдірді. Ол мемлекеттік ұлтаралық саясаттың жетістігі биыл 20-жылдық мерекесін атап өтетін Қазақстан халқы Ассамблеясының тиімді жұмысымен қамтамасыз етіліп отырғанын атап өтті. Мемлекет басшысы өңдеп, жүзеге асырған Ұлтаралық келісімнің қазақстандық моделін əлемнің барлық жетекші елдері қолдап отыр. Неміс саясаткерлері «Қазақстан Орталық Азиядағы тұрақтылықтың кепілі» жəне болашақта Қазақстан осы рөлді əрі қарай атқарады деп сан рет атап өтті. Сондай-ақ қазақстандық дипломат Германияның қоныс аударушылар ұйымдары одағы Қазақстанмен ұзақ жылдар бойы жемісті қарым-қатынас жасап отырғанын атап өтіп, екі ел арасын қосатын «жанды көпір» саналатын ҚР неміс ұлтты азаматтарын қолдау жөніндегі екіжақты ынтымақтастық ҚР мен ГФР арасындағы мəденигуманитарлық жəне сауда-экономикалық салалардағы қатынастарын жалғастырады деген сенім білдірді. bnews.kz
Ақынды Ақжайықша ардақтау 4Қадыр Мырза Əлінің мүсіні жанында. Суретті түсірген Рафхат Халелов
Шыңғыс МҰҚАН, Атырау облысы әкімінің орынбасары Қазақ мəдениетінің тарихы əдебиетті мұншалықты қадірлеуді бұрын-соңды көрмеген болар, сірə. Халық жазушысы Қадыр Мырза Əліге Оралда екі күнде екі ескерткіш, бір орталық ашылды. Жалпы ақын-жазушыларын құрметтеу қазақта ертеден келе жатқан, қалыптасқан дəстүр. Қазақ поэзиясының классигі Абай Құнанбаевқа орнатылған ескерткіштер, оның есімімен аталған мектептер, көшелер, кітапханалар қаншама! Тіпті Абай атты қала да бар. Туған жерінде ақын музейі жұмыс істейді. Сол сияқты халық Мұхтар Əуезовтен тартып ондаған қаламгерлерге лайықты сый-құрмет көрсетіп отыр. Олардың есімдері мəңгілік сақталады. Шығармалары жүйелі түрде басылып тұрады. Міне, осындай ел, оқырман құрметі дүниеден өткеніне көп болмаған Қадыр Мырза Əліге де көрсетіле бастады. Көрсетілгенде бұрынғылардан басқаша. Жаңаша. Жаңа заманның лебі есіп тұр. Саралап көрсек, қаламгерге Орал қаласында ашылған орталықтай дүние Қазақстанда тұңғыш рет ашылып отыр екен. Маусымның соңғы демалысында руxанияттың раxатына бөлендік. Поэзия пырағы Қадыр Мырза Əлі арқылы қазақ əдебиетінің қалай қадірленгеніне куə болдық.
Қазақстанның халық жазушысы, Еңбек Ері Əбіш КЕКІЛБАЕВ, Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы, сенатор Нұрлан ОРАЗАЛИН, мемлекет жəне қоғам қайраткерлері Өмірбек БƏЙГЕЛДІ мен Парламент депутаты Қуаныш СҰЛТАНОВ жəне айтулы ақын-жазушылар бас қосқан Ақынның 80 жылдығына Атыраудан Илья ЖАҺАНОВ жəне Қойшығұл ЖЫЛҚЫШИЕВ ағаларыммен бірге қатысып, көрген істі қаламға жегіп, түйген ойды ортаға салып отырмын. Қадыр ақын Мырза Əлінің туған жері Сырым ауданының орталығы Жымпитыдан бой көтерген ескерткішті ашу құрметіне ие болғанымды да айта кетейін. Осыдан төрт жыл бұрын Қадыр ағамыз ақтық сапарға аттанғанда қаралы делегацияны ордалы Оралдан аяулы Алматыға сол кезде Батыс Қазақстан облысының басшысы болған Бақтықожа САЛАXАТДИНҰЛЫ бастап барған еді. Сол тұста ортаға «Мырза Əлі үйін» ашу жөнінде ой тасталған-ды. Атыраудан барған делегация Батыс Қазақстан облысының əкімі Нұрлан НОҒАЕВқа халықтан шыққан орамды ойды іргелі іске айналдырғаны үшін Атырау облысының əкімі Бақтықожа ІЗМҰХАМБЕТОВТІҢ атынан алғыс айтты. Нұрлан АСҚАРҰЛЫ бастаған оралдықтар əдебиетке көрсетілер құрметтің градусын көтеріп тастады. Бұл күндері ауа райы да Ақынның еліне деген ыстық маxаббатындай қызу құшып, 40 градустық ыстық ықыласпен тіл қатып тұрды. (Жалғасы 7-бетте).
13 шілдеден бастап Қазақстанда жаңартылған жол жүру ережесі жұмыс істейді
ЕЛ ТЫНЫСЫ
¦ÄIËÅÒ (Соңы. Басы 1-бетте). Бұл мерейтойдың қоғамдық, мемлекеттік деңгейдегі мəні мен маңыздылығын Елбасы Н.Назарбаев өткен жылдың желтоқсанында отандық айтулы телеарналардың жетекшілерімен болған кездесуде: «Біз кеше ғана аспаннан салбырап түскен халық емеспіз. Біздің тарихымыз бар. Ол тарих бүкіл Қазақстанның жерінде сайрап жатыр. Мынау Жайықтың бойында, Ұлытаудың төңірегінде қаншама хандардың
3. Əскери заң. Аламан (жауынгер, сарбаз), əскери қосын, ердің құны, тəртіп ісі қамтылды. 4. Елшілік жолдары. Еларалық қатынас, елшілік-мəмілегерлік мəселелер. 5. Жұртшылық заңы. Ас,той, ел басқару, салт-дəстүрлер, діни талаптар секілді ішкі мəселелер шешіліп отырды. Бұл заңдарды жұртшылық əділдік пен тəртіптің ұстаным-үлгісі ретінде қабылдап, мойынсұнды, бұлжытпай сақтауға тырысты. Ал, XVI ғасырдың аяғында
институты қалыптасты. Халқымыздың біртуар азаматы, ғұлама ғалым, академик Салық Зимановтың «Қазақтың билер сотын – сот жүйесінің «алтын ғасыры» деп бағалауы жайдан-жай емес. Ол сондай-ақ, «Қазақтың билер соты өзіне жүгінген тараптардың дауларын қарастыра отырып, тараптардың арасында, рудың арасындағы бітімгершілікке жəне бірлікке қол жеткізуге тырысатын. Билер сотының осы асқақ мұраттарының талабына жауап беру үшін билер дала даналары-
Қазақтың билер соты дара құбылыс, ғажайып құқықтық жүйе сəні болып табылған. Ең алдымен сот мекемелеріне қарап қоғамдағы билік жайлы, оның халық мүддесі алдындағы адалдығы туралы пікір қалыптасады. Шын мəнінде, мұндай ұғым сот ауыртпалығын көбірек шегетін көпшілік арасында басым болады. Көшпелі қазақ қоғамында əділдіктің тірегі болған билер соты тарих қойнауында қалып қойса да оның беделі əлі ұмытылған жоқ, өмірдің көп өзгергеніне қарамастан, бүгінде де көпшілік арасында, оны қадір тұтып,
ғасырға жұрт жадында жатталып, бүгінгі күнге жетіп отыр. Осынау асыл мұра – билеріміздің сөзі кімкімді де таңдандырмай, тамсандырмай қоймайды», – деп айтқаны еске түседі. Қазақта тек Төле, Қазыбек жəне Əйтеке деген үш би ғана болды десек, мұнымыз ақиқатқа қиянат болып əрі тарихымыз да жұтаң болып көрінер еді. Себебі бұлардан басқа арғысы «түгел сөздің түп атасы саналған» – Майқы биден бастап, Мөңке би, Кетбұға би, Едіге би, Бəйдібек би,
БИЛЕР ИНСТИТУТЫНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ
жерленген орындары бар. Түркістанда қаншама батыр бабаларымыз бен хандарымыз жатыр… Енді жағдайымыз түзелгеннен кейін тарихымызға, руханиятымызға көңіл аударуға тиіспіз. Қазақ хандығының 550 жылдығы осындай мақсат үшін өте қажет. Əсіресе, ол жастарға керек. Олар біздің атабабаларымыздан қалған ел болғанын, жұрт болғанын, хандық болғанын, олардың осы жер үшін күресіп, қан төккенін білулері тиіс», – деп орынды атап көрсетті. Осы орайда республика Жоғарғы Сотының тікелей ұйытқы болып, қазақтың байырғы сот жүйесі туралы арнайы ғылымипрактикалық конференция өткізуі бүгінгі ұрпаққа үлгі-өнеге боларлық, аса игілікті де құптарлық іс. Сондықтан да ең алдымен тақырыптың өнеге мен тағылымдық жағын алға шығарып, соған басты назар аударып, бүкіл ел болып атап өтіп жатқан 550 жылдық мерейтойдың аясында басқа салаларға қоса, біздің атабабаларымыз ұстанған сахара заңдарын, оларды жүзеге асырып отырған билер сотының болмысбітіміне үңіліп, зерделеудің орайы келіп отырған сыңайлы. Өйткені ұшса құстың қанаты талатын, шапса тұлпардың тұяғы тозатын Ұлы Далада қазақ жұрты ғасырлар бойы атамекенді сыртқы жаулардан қасық қаны қалғанша қорғап, ұрпағына: «адал-арамды, обал-сауапты жəне ынсапқанағатты» білуді өсиет етіп, өзіндік шаруашылық жүргізу əдісі, салт-дəстүрі, əдет-ғұрпы, мəдениет-өнерімен, көрші елдермен қарым-қатынас дағдысымен өмір сүрді. Осының бəрі қандайда бір ортақ тəртіп пен ереже-талаптарға, заңдар мен құқықтық нормаларға бағынды. Ел ішіндегі тіршілік түйткілдерінен туындайтын: жер дауы, жесір дауы жəне мал дауы секілді мəселелер, сондай-ақ, елдің есесі мен ар-намысы таразыға түсетін, мүддесі қорғалатын сыртқы саясаттағы дау-дамайлар да, сондай қалыпты ережелердің шеңберінде шешіліп отырды. Өткен ғасырлардан бізге бағалы мұра болып жеткен: «Қасымханның қасқа жолы» мен «Есімханның ескі жолы», Əз-Тəукенің «Жеті Жарғысы» осының жарқын дəлелі. Соңғы кездері Қытай, Моңғолия, Үндістан жəне Иран мұрағаттарынан қазақтың көне тарихына қатысты бұған дейін белгісіз болып келген тың деректер табылып жатыр. Таяуда ғана БАҚ құралдарында шығыстанушы ғалым Ғалия Қамбарбекованың Иран мұрағатынан Қасым ханға қатысты жаңа мəліметтер тауып, Парсы билеушісі ІІ Аббас шахтың Тəуке ханға жазған жауап хатының көшірмесін алып келгені жазылды. Бұдан екі-үш жыл бұрын моңғол елінің мұрағатынан «Қазақ заңдарының» толық нұсқасы табылған болатын. Осы сияқты кейінгі уақытта табылып, құқықтанушы ғалымдар тарапынан зерделей зерттеле бастаған аса құнды тарихи жəдігер «Төре бітігі» (1519-1594 жж.) армян-қыпшақ іс жүргізу кодексінің жазбалары біздің атабабаларымыз ұстанған дала заңдарының мейілінше объективті де, əділетті болғанын, сондықтан да оны басқалардың үлгі етіп пайдаланғанын айғақтай түсті. Дегенмен, орта ғасырларда Қазақ хандығының одан əрі нығайып, жəне оның көрші елдермен қарым-қатынасының дамуына орасан зор үлес қосқан Қасым хан (1511-1521), Есім хан (1598-1628) жəне Тəуке хан (1680-1715) жасаған сахара заңдары арнайы атап өтуге лайық. Мысалы, «Қасым ханның қасқа жолы» өз заманының əдетғұрып, салт-дəстүрі жəне мемлекет басқару ісіне сай бес тармақтан құралып, төмендегідей мəселелерді қамтыды: 1. Мүлік заңы. Мұнда жер,мал жəне мүлік даулары қаралды. 2. Қылмыс заңы. Кісі өлімі, ұрлық-қарлық, талау, қарақшылық шабуыл істері.
XVIII–XIX ғасырлардағы қазақ елінің құқықтық жүйесі және билер сотының төрелігі хақында
билік басына келген Есім хан (1598-1628) Қасым хан шығарған заңдарды қайта жандандырып, ел басқару ісінде кеңінен қолданды. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарымқатынасқа байланысты туындайтын дау-дамайлардың құқықтық шешімдері мен нормалары тиянақталды. Дəстүр мен сабақтастық бұзылмағандықтан халық оны «Есімханның ескі жолы» деп атады. Ханның өзін «Еңсегей бойлы ер Есім» деп əспеттеді. Араға бір ғасырдай уақыт салып, қазақ тарихына көреген көсем, əділетті хан, болжампаз басшы, дарынды қайраткер болып енген Тəуке хан (16801715) бұл заңдарды заманның ағымына қарай жетілдіріп, «Жеті Жарғы» ретінде қабылдады. Бұрынғы бес тармақтан тұратын заңға екі тарау: жесір дауы мен құн дауы қосылды. Бір ерекшелігі, Тəуке хан «Жеті Жарғыны» жаздыруға халықтың көзі ашық, көкірегі ояу, озық ойлы өкілдерін қатыстырды. Кейбір деректер бойынша оны жазуға: Əнет баба, Едіге, Соқыр Абыз, Құдайназар, Болпыш, Жылкелді, Төле, Қазыбек, Əйтеке, Қожаберген жырау сияқты елге танымал бишешендер атсалысқан. Əз Тəукенің мемлекетті басқару əдісі мейлінше демократиялық сипатта болып, билік құрылымында Хан кеңесі мен Билер кеңесі құрылды. Жыл сайын Құрылтай өткізіліп, елдің ішкі жəне сыртқы саясат мəселелерін шешу Билер кеңесіне жүктелді. Олардың шешімінің бұлжытпай орындалуын Тəуке хан қадағалады. Əділеттік пен теңдік, шындық салтанат құрғандықтан ел өсіп өркендеді. Сондықтан да халық «əз-Тəуке» деп құрметтеп, ол билік еткен кезеңді «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» заман деп бағалады. Қазақ хандығының егемендігі мен тəуелсіздігін қорғап, іргесін нығайтқан, алты алашқа ардақты болған Абылай хан да əз-Тəуке сияқты мемлекетті басқару ісінде дала заңдарын басшылыққа алып, елге сыйлы, атақты билердің ақыл-кеңесіне иек артты. Тіпті, кейде Бұқар жыраудай кемеңгер кеңесшілерінің бетіне айтқан ащы сындарын көңіліне ауыр алмай, оны шынайы жанашырлық деп қабылдады. Міне, осы айтылғандардың бəрінен қазақ хандықтарында қарапайым екі кісінің арасындағы дау-дамайдан бастап, мемлекеттік деңгейдегі құқықтық мəселелерді би-шешендердің шешкенін, олардың қоғамдағы рөлі мен орнының зор болғанын аңғарамыз. Олардың ғасырлар бойы жинақталған іс-тəжірибесі, дағдысы мен біліктілігі, дарынқабілеті арқылы көшпелі қоғамда тұтастай бір сот жүйесі – билер
E-mail: adilet.media@mail.ru
ның мектебінен өтуге, алдыңғы ұлы билердің сынынан сүрінбеуге тиіс болды», деген түсінік берді. Көшпелі қазақ қоғамының азаматтық жəне құқықтық мəдениеті қойнауында қалыптасқан қазақ билер соты ортақ мəдени құндылық қана емес, сонымен қатар, өркениет тұрғысында аса маңызды институттық саяси-құқықтық жүйе болып саналады. Билер соты қандай тарихи кезең болмасын кез келген сот билігіне аса қажетті ұйымдастыру жəне моральдық қасиеттердің принциптерін өзінің құрылымы мен қызметінде дəріптеп, берік ұстана білді. Яғни, этно-генетикалық жəне өте қолайлы табиғи-географиялық, саяси-аймақтық, əлеуметтік, этномəдени ерекшеліктердің арқасында толыққанды тарихи-этностық жəне тағылымды ортада тəлім алып, өркендеген қазақ билер соты аталмыш ерекшеліктерден де еңселі болды. Бір айта кетерлігі, көшпелі қазақ қоғамындағы билер соты уақыт пен кеңістікте дара өмір сүрген жоқ. Ол өз ерекшелігін сақтай отырып, отырықшыл жəне қалалық қауыммен байланыста болды. Алайда,көршілес отырықшы, мұсылман діні көбірек тараған өңірлер мен елдердің басқару үлгісі, олардың заңдары мен тəртіптері қазақтың көшпелі қоғамының даму ырғағына айтарлықтай əсерін тигізсе, керісінше, белгілі деңгейде оның сақталуына, нығаюына ықпал етті. Қазақтың əділсоты дегенде шын мəнінде əділдіктің символы болған билер соты көз алдымызға елестейді. Ол халықтың санасы мен аузында əділдіктің бейнесі саналды, мəдени құндылығы мен өнегелі бағдарына айналды. Ол көшпелі қазақ қоғамы мемлекеттілігінің барлық кезеңінде тек тарихи аңыз ретінде болған жоқ, сонымен қатар ХІХ ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейін өмір өрісінің, шындығының бір бөлігі болды, яғни əділ билердің сирек өкілдері өмір сүрді. Би əділсотының өміршеңдігінің, ғасырлар бойы сақталуының өз құпиясы бар. Біріншіден, ол өз тамырын халықтың табиғи тарихынан алды, өз идеологиясында жалпыадамзаттық арман мен қоғамның талабын көрсетті. Екіншіден, билер əділсотының атасы болып табылатын көшпелі қазақ қоғамы талай күйзелістерді бастан кешіргеніне қарамастан, өз негізін өркениет ғасырының басына дейін сақтап қалды. ХІХ жəне ХХ ғасырлар аралығында қазақ халқы əлі де билер əділсотын аңсап өмір сүрді, ал олардың зиялы өкілдері – қоғам қайраткерлері оның мемлекеттік жүйеге енгізуге лайық үлгісін назардан тыс қалдырмады. Сот ғасырлар бойы, қай қоғамда болмасын, билік пен ел басқарудың мəні мен
армандау бар. Бұл жəй айтыла салған сөз емес – билер əділсотының құндылығын көксеген ақиқат. Дала билерінің халық арасында биік баға мен жоғары құрметке ие болатын себебі, ұлы ағартушы, демократ ғалым Шоқан Уəлихановтың (1835-1865) жазғанындай: «Билерді ешкім арнайы сайлап, арнайы бекіткен жоқ. Олардың маңыздылығы Еуропаның ақындары, ғалымдары жəне адвокаттары секілді шынайы беделі арқылы көрінді. Шекспир жəне Гетені жұртшылық ұлы ақындар деп танитын болса, олардың ғаламаттығы үкіметтің қандайда бір декретімен немесе халықтың əлдебір сайлауымен мойындалған жоқ... Осы сияқты төрелік салт-дəстүрлерді терең біліп, оны шешендік өнермен ұштастыра білгендерді ғана қазақтар би деп таныды. Олар өздерінің осындай табиғи талант, дарын-қабілеті, көрген өнегесімен халықтың өз ортасынан суырылып шықты». Қазақ арасында шаршы топқа түсіп, «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» жеткізіп, елді ұйытып, орнықты ой тастап, кесімді шешім айту үшін қара сөзді сапыра сөйлейтін жалғыз шешендік аздық етті. Оған қоса билер салт-дəстүрді, əдетғұрыпты, дін мен ділді, мал жайын, шаруашылық жағдайын, арғы-бергі тарихты, тіпті рулар мен тайпалар шежіресін жетік білуге тиіс болды. Билердің дау үстінде сөйлеген сөздері философиялық даналық, психологиялық пайыммен ұштасып жатты. Олар шығарған шешім мен кесім бойынша дауласушы тараптар бітім мен ымыраға, келісімге келіп қана қоймай, айтқандарынан ғибрат пен өнеге алып отырды. Қазақтың би-шешендері дегенде алдымен ауызға Төле, Қазыбек жəне Əйтеке билер алынады. Өйткені, олар елдік мүддеге, халықтың ынтымағы мен бірлігіне қызмет етіп, мемлекеттік деңгейдегі əділдік пен туралық үшін күрескен дара тұлғалар. Сондықтан да халық оларды құрмет тұтып, есімдерін аңыз ғып айтып, өлең-жырға қосты, қалдырған билік шешімдері мен шешендік өнерлерін ұрпақтан-ұрпаққа таратты. Осы орайда Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың 1993 жылғы 28-мамырда Оңтүстік Қазақстандағы Ордабасы тауында Төле би, Қазыбек би жəне Əйтеке биді еске алуға арналған салтанатты жиында: «Үш данагөйдің өнегелі өмірі, ел қамын жеген адал еңбегі, топ бастаған көсемдігі, от ауызды, орақ тілді шешендігі, мүлтіксіз əділдігі туралы айтар əңгіме аз емес. Олардың аузынан шыққан бітімді бата, кесімді баға, ордалы ой, бейнелі теңеу, төрт аяғы тең жорға толғаулар ғасырдан-
Ақжол би, Балпық би, Қанай би, Жанқұтты, Байдалы, Аққошқар, Саққұлақ, Кебекбай, Ноғайбай, Досбол би т.б еске алсақ олардың қатары жүздеп саналады. Мəселен, жазушы-этнограф Сейіт Кенжеахметұлының «Жеті қазына» жинағында қазақтың атақты деген жүз тоқсаннан аса билерінің аты-жөні берілген. Мұндай тізімге ілінбей қалғандары қаншама! Өйткені қазақтың даласы қандай ұланғайыр əрі аумақты болса, соған сай əр ауыл мен рудың, өңір-аймақтың құқықтық мəселелерін шешіп отыратын билері болған. Оған қоса, кейбір зертеушілер (мысалы, Е.Е. Серімов «Сот шешендігі». Қарағанды: БолашақБаспа. 2006.) билердің – Ата би, Төбе би, Қатар би, Жеке би, Төтен би жəне Бала би деген сықылды дəреже-деңгейі, яғни құрылымдық жүйесі болғанын айтады. Өзінің атауы да айтып тұрғандай Ата би дегеніміз, – талай-талай əділ билігімен атақдаңқы шыққан, қартайып, шау тартқан шағында билік жолын кейінгі ізбасарларына беріп, ендігі жерде соларға ақылшы-кеңесші ретінде жөн-жоба көрсетіп отыратын билер. Ал, Төбе биге елдік, өңірлік деңгейдегі қаламыш билер, оларды билер кеңесі таңдап сайлаған. Қатардағы би бір-бірінен айырмашылығы жоқ, тең дəрежедегі билер жатады. Осы сияқты Жеке би əрбір ауыл не рудың биі болса, Төтен билер екі ел арасындағы даулы мəселелерді шешуге жіберілген өкілетті билер болған. Бала бидің ұмтылыс-ынтасына қарай билік пен төрелікке енді-енді араласып, үйреніп келе жатқан жас талап екені айтпаса да түсінікті болса керек. Міне, осы айтылғандардың бəрінен түйетін бір ой – қазақтың билер соты айтыс, шешендік жəне күйшілік өнер тəрізді басқа халықтарда кездесе бермейтін дара құбылыс, ғажайып та алабөтен құқықтық жүйе. Мұны кезінде қазақ даласына келіп, елдің ішкі өмірімен танысқан шетелдік саяхатшы, зерттеуші ғалымдар да назар аударып, таңырқай қараған. Сондықтан да біздің халықтың билер соты институтын бірегей сот жүйесі ретінде адамзаттық құндылықтардың қатарына қосуға болады деген ойдамыз. Осы арада көрнекті ғалым Салық Зиманов өзі тікелей басшылық жасап, «Қазақтың ата заңдары» деп аталатын он томдық құнды еңбек шығарып, руханиятымыз үшін құнды мұра етіп қалдырып кеткенін айту парыз. Ақиқатын айту керек. Елімізде сот жүйесінің ойдағыдай жұмыс істеуі үшін мемлекет тарапынан мүмкіндігінше барлық жағдай жасалынған. Ендігі бар мəселе адам факторына– судьяның кəсіптік біліктілігіне, тазалық пен адалдығына барып тіреліп отыр. Сондықтан да судьялыққа үміткерлерді іріктеу, таңдау ісін бұдан да жетілдіру, тəуелсіздігі мен жауапкершілігін арттыру бағытында атқарылар істер баршылық. Біз бүгінде заманауи үлгідегі сот жүйесін құрғанбыз десек те əділдік пен турашылдық жөнінен əлі де ата-бабаларымыз құрған билер сотының деңгейдəрежесіне жете алмай келеміз. Қазақтың билері əрбір істі мейлінше бүкпесіз, ашық, бейтарап та демократиялық сипатта жүргізіп, ешкімге бұра тартпай əділ шешім шығаратындықтан оларға ешкімнің де күдіккүмəні, наразылығы мен реніші болмаған. Үкім шығарылғаннан кейін «Осыған ризасыздар ма?» деп дауласушы екі жақтың пікірі сұралған. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген өткір нақыл содан қалған. Қорыта айтқанда, бүгінгі судьяның қызметі жұрттың көңілінен шығатындай мінсіз, халық арасында беделі жоғары болуы үшін туралық, əділдік жөнінен бұрынғы атабабаларымыз салған сара жолдан, олар құрған билер сотынан үйренеріміз көп.
№27 (230) 10.07.2015 жыл
2
ҚПАРАТ Н.Назарбаев ғарышкер-сынақшы Айдын Айымбетовпен кездесті «Кездесуге Президенттің көмекшісі – Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы Н.Ермекбаев пен Инвестициялар жəне даму министрлігі Аэроғарыш комитетінің төрағасы Т.Мұсабаев та қатысты. Қазақстан Президентіне А.Айымбетовтың штаттық режім бойынша Халықаралық ғарыш стансасына ұшуға дайындығының барысы жөнінде хабарланды. А.Айымбетов өзінің барлық қажетті тестер мен емтихандарды сəтті тапсырғанын айтты. Кездесу қорытындысы бойынша Мемлекет басшысы ғарыш қызметі саласына қатысты бірқатар нақты тапсырма берді», - делінген ақпаратта.
Ең төменгі зейнетақы ҚР Парламенті Сенатының жалпы отырысында жоғарғы палата депутаттары Мəжіліс мақұлдаған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне зейнетақымен қамсыздандыру мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын екі оқылымда қарастырып, қабылдады, деп хабарлайды BNews.kz тілшісі. «Заң жобасында зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты базалық зейнетақы тағайындау тəртібі өзгертіліп отыр. 2017 жылдың 1 шілдесінен бастап базалық зейнетақы тағайындау тəртібі өзгеретін болады. Базалық зейнетақы азаматтар зейнеткерлік жасқа жеткен кезде ғана жəне зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты тағайындалады. Зейнетақы жүйесіне қатысу өтілі 10 жылдан аз жəне еңбек өтілі болмаған жағдайда базалық зейнетақының мөлшері ең төмен күнкөріс деңгейінің 50%-ына тең болады. 10 жылдан артық еңбек өтілінде əрбір жыл үшін 2%-ға артып отырады. Бірақ, еңбек өтілі 35 жəне одан да көп жыл болған жағдайда зейнетақы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 100%-нан аспауы тиіс»,-деді баяндама жасаған ҚР Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік даму министрі Тамара Дүйсенова.
Депутат төменгі күнкөріс деңгейін қайта қарауды сұрады Сенаттың жалпы отырысында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне зейнетақымен қамсыздандыру мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы қарастырылды. Осы заң жобасын талқылау барысында депутат Қуаныш Айтаханов қазіргі төменгі күнкөріс деңгейінің заман талабына жауап бермейтінін айтып, Үкіметтен бұл макроэкономикалық көрсеткіштің мөлшерін қайта қарауды талап етті, деп хабарлайды BNews.kz тілшісі. «Заң жобасындағы үлкен жаңалықтың бірі - базалық зейнетақы төлемдерін азаматтарға зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты тағайындау. Бұл еңбек өтілі жеткілікті болса да, бүгінге дейін төмен мөлшерде зейнетақы алып келген зейнеткерлер үшін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттыруға мүмкіндік береді. Сала басшыларының айтуынша, қайта есептеу нəтижесінде қазіргі зейнеткерлердің жетпіс бес пайызының базалық зейнетақы мөлшері екі есеге дейін өседі екен. Бұл өте қуанарлық жəйт, сондықтан мен заң жобасын қолдаймын», - деді депутат. Депутат атап өткендей, бүгінгі қолданыстағы төменгі күнкөріс деңгейі осыдан он шақты жыл бұрын қабылданған. Содан бері Елбасының басшылығымен еліміздің экономикасы даму үстінде, жалпы ішкі өнім көлемі жан басына шаққанда 13-14 мың долларға дейін жетті. Алда бəсекеге қабілетті отыз елдің қатарына кіру міндеті тұр. «Ал ең төменгі күнкөріс деңгейі 21 364 теңге немесе небəрі 115 доллар ғана. Бұл көрсеткіш Ресейде 254 доллар, Беларусьте 144 доллар. Елімізде азық-түлік өнімдері бағасының, жарық, жылу тарифтерінің жыл сайын өсіп отырғанын ескерсек, бұл макроэкономикалық көрсеткішті есептеуде кемшіліктердің бар екені айқын. Бұл біздің азаматтарымыздың тұрмыс деңгейін нақты көрсетпейді. Халықаралық стандарттарға сəйкес, төменгі күнкөріс деңгейі əрбір бес жылда қаралып отыруы тиіс. Біз соңғы рет мұны 2006 жылы қарадық. Ендігі кезекте үкімет осы макроэкономикалық көрсеткішті талдап, зерттеп, оны бүгінгі күн талабына қарай қайта қарауы керек», - деді сенатор.
Бекарыс Шойбековтің жаңа қызметі Белгілі айтыс ақыны енді білім саласын басқарады. Ол Түркістан қалалық білім бөлімінің басшысы болып тағайындалды. Бекарыс Шойбеков əр жылдары қазақ тілі жəне əдебиет пəнінің мұғалімі, Түркістан қалалық дарынды балаларға арналаған «Өнер» мектебінің директоры, Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің оқытушысы, халықаралық қатынастар бөлімінің бастығы, 2015 жылдан бастап осы уақытқа дейін Шымкент қаласындағы облыстық «Əдеп-ғұрып жəне салт-дəстүр» орталығы директорының орынбасары қызметтерін атқарып келген.
«Мерейлі отбасы» байқауына 19 этнос қатысты Астанада Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы, Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Əйелдер істері жəне отбасылықдемографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның төрайымы Г.Əбдіқалықова «Мерейлі отбасы» ұлттық байқауының республикалық кезеңін өткізу мəселесі жөнінде кеңес өткізді. «Мемлекеттік хатшы Елбасының бастамасымен ұйымдастырылып келе жатқан «Мерейлі отбасы» ұлттық байқауы қоғамдағы неке жəне отбасы институтын нығайту, рухани-адамгершілік тəрбие беру мəселелеріне мемлекеттің мүдделігі арта түскенінің жарқын көрінісі екенін атап өтті. Бұл ретте байқаудың сапалы, жоғары ұйымдастырушылық деңгейде өтуі үшін орталық жəне жергілікті органдардың ісқимылын өзара үйлестіру, байқауды ақпараттық тұрғыдан кең ауқымда жариялап-көрсету қажет. Бүгінде «Мерейлі отбасы» ұлттық байқауының республикалық кезеңін дайындау жəне ақпараттық жариялапкөрсету бағытындағы іс-шаралар жоспары бекітілген. Өңірлердегі байқау қорытындылары 2015 жылы «Мерейлі отбасы» ұлттық байқауына қатысушы отбасылар саны 1,7 есе көбейгенін көрсетті. Қатысушылардың жалпы санының 77%дан астамы (1767) – ауылдық жерлерде тұратын отбасылар (2014 жылы 16% болған). Өткен жылмен салыстырғанда, көпбалалы отбасылар екі есе, жас отбасылар бір жарым есе көп қатысты. Еңбектегі 319 отбасылық əулет, 19 этнос жұртшылыққа кеңінен көрсетілді. Бұл отбасылар қастерлейтін басты құндылықтар – патриоттық сезім, үлкенге құрмет, руханиадамгершілік қасиеттер жəне оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізу. Отбасылардың əр өкілі – еңбек адамы, ауылдың немесе қаланың қарапайым еңбеккері. BNews.kz сайтының материалдары бойынша дайындалды
Жол – шын мəнінде өмірдің өзегі, бақуатты тірліктің қайнар көзі
ҚОҒАМ
¦ÄIËÅÒ
КӨРКЕМДІКТІҢ ШЫРАЙЫН АШҚАН ШЫНДЫҚ (Соңы. Басы 1-бетте). Айтпақшы, бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда бізден сəл алыстау тұрған оқиға Елбасының əкесі Əбіш пен анасы Əлжанның Транссібір теміржолын салуға қатысқаны, сол кезде танысып, шаңырақ құруға бел байлағандары. Осы мың-сан адамның басынан өтіп жататын тағдырды фильм авторлары уақытпен, халық өмірімен əдемі ұштастыра біледі. Басқаша айтқанда, шындықтан көп ауытқымай-ақ көркем көріністер жасай алған. Тағы бір ұтымды жері – осы шегініс біз көріп, жүрегімізбен қабылдап үлгерген берідегі Əбіш пен Əлжан атты кейіпкерлердің бет-бейнесімен де, болмысымен де үндесіп тұр. Əдетте есейіп, қалыптасқан сақа кейіпкерлерді көрермендерге таныстырып, арада 2-3 фильм өткенде олардың жастық шағына оралу қиындау соғады. Авторлар осы қиындықтан жол тауып кеткен. Өйткені, оның негізі ертерек қаланып қойылған екен. Аталған екі рөлді кезінде жапжас актерлер сомдапты. Сондықтан олардың жас кейіпкерлерді ойнауы да қиынға түспепті. Актер дегеннен шығады басты рольдегі, яғни Нұрсұлтан Əбішұлының партком хатшысы кезіндегі тұлғасын мүсіндеген актер Нұрлан Əлімжан бұл жолы да биіктен көріне білді десек болар. Бір кезде Қадыр ақын Алматыдағы Абай ескерткішіне қарап тұрып, «Қайда Абайдың от кезі, тарпаң кезі, Арманымен билеген Арқаңды өзі» - деп жазған еді. Сол айтпақшы, бүгінде бүкіл əлем таныған салмақты, салиқалы Президенттің жалындаған жастық шағын, тұлға ретінде қалыптасу, өсу кезеңін Нұрлан актер нанымды, табиғи жеткізе біліпті. Солай болғанына сендіреді. Сыртқы кескіні, сөйлеуі, қимыл-қозғалысы да, əсіресе ішкі қуаты басты кейіпкердің табиғатына барынша жақын. Көпшілік білетін Нұрсұлтан Əбішұлының тура өзі. Бұл айтуға ғана оңай. Əйтпесе арамызда жүрген замандасты, оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы да, күнделікті кездесулер бойынша да елдегі ең танымал адамды экранға алып шығу, «ол былай сөйлеген еді», «ол былай күрескен еді», «ол былай өмір сүрген еді» деу нағыз өнердің, нағыз өнерпаздың ғана қолынан келетін іс болса керек. Əр кезеңдерде қазақ киносы сыннан көз ашқан емес. Кезінде «Қазақфильмді» «Мосфильммен» салыстыра қарастырып, «неге
Қытай орталық телеарнасынан «Елбасы жолы» фильмі көрсетілді
Осы жылғы кезектен тыс президент сайлауында қазақстандықтардың үлкен сеніміне ие болғаннан соң Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ел назарына Ұлт жоспары – «100 нақты қадамын» ұсынған болатын. Бұл – ұлтымыздың ең дамыған отыз елдің қатарынан көрінудегі басты жоспарларының бірі. Қоғам мен мемлекетті түбегейлі қайта өзгертуге негіз қалайтын «100 нақты қадамда» бес институционалдық реформа көрсетілген. Бірінші – кəсіби мемлекеттік аппарат құру; екінші – заңның үстемдігін қамтамасыз ету; үшінші – индустрияландыру жəне экономикалық өсім; төртінші – біртектілік пен бірлік; бесінші – есеп беретін мемлекетті қалыптастыру болып табылады.
№27 (230) 10.07.2015 жыл
3
қадамында – Туристік кластерлер құруда үздік тəжірибесі бар стратегиялық инвесторлар тарту жағы сөз болған. Бұл туризмді тез қарқынмен дамытудың негізгі бір қайнар көзі болары анық. Шетелдік сарапшылар тарапынан оң баға берілген Ұлт жоспарының 58қадамында – жол-көлік инфрақұрылымын қалыптастыру жəне дамыту бойынша стратегиялық инвесторлар тарту жағы айтылған. Елбасы бұған дейінгі өзінің «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты халыққа арнаған дəстүрлі Жолдауында «...Барыс-келіс пен алыс-берісте жол қатынасы айрықша маңызға ие. Көне замандарда ірі қалаларымыздың көбі Ұлы Жібек жолын жағалай қоныс тепкен. Қазір де
100 НАҚТЫ ҚАДАМ
ҚОҒАМ ДАМУЫНА СЕРПІН БЕРЕДІ сондай биікке көтерілмейді?» дедік. Енді бір жылдары «кино түсіру жөнінен қырғыздар бізден озып кетті» деп те, сан соқтық. Бертінде, күні кеше таусылмайтын, бітпейтін шетел сериалдарымен əуестеніп, «біз неге сондай кино түсіре алмаймыз» деп те налыдық. Құдайға шүкір, өз сериалдарымыз да көбейді. Қазаққа кино түсіру таңсық болмай қалды. Керек десеңіз, бұрынғы 50-60 жылда түсіре алмаған көп дүниені соңғы 56 жылда еңсеріп тастадық емес пе. Сан, сөз жоқ, көбейді. Санмен бірге сапа да келді деуге толық негіз бар. Кешегі «Қара шаңырақ» қазақтардың сериалды ешкімнен кем түсірмейтінін анық көрсетті. Ал Елбасы туралы киноэпопеяның жөні мүлде бөлек. Бұл қазақ киносындағы жаңа қадам, жаңа соқпақ, жаңа биік. Бір қызығы шетелдердің мамандарынсыз-ақ, өз режиссер, актер, сценарийшілеріміздің күшімен жасалған туынды. Əлемге белгілі тұлға туралы дəл осылай оперативті түсірілген əрі деректі, əрі көркем туындының тұсауы тұңғыш қазақ елінде кесіліп отырғаны біле білген адамға мақтаныш, көркемөнердің шынайы жетістігі. Киноэпопеяның сəтті шығуында, оның тұрақты режиссері əрі сценарийшілерінің бірі Рүстем Əбдірашевтің, актер Наталья Орынбасарованың, Нұржұман Ықтымбаевтың, Нұрлан Əлімжанның, жалпы «Қазақфильм» ұжымының үлесі мол. Сондай-ақ бұл еңбектің сəтті шығуы ҚР Президенті Н. Назарбаевтың өзіне де тікелей қатысты болғанын айтып өту керек. Себебі қазақ киносының шеберлері Елбасының деректі фильмдерде бейнеленіп қалған сəттерін көркем туындыны жасау барысында сəтті пайдалана алған. Сонымен бірге барлық
фильмдерде Нұрсұлтан Əбішұлының өзі де аса қажетті жəне басқаның ойнауына болмайтын тарихи көріністер қажет болғанда экранға өзі шығады. Бұдан артық қандай көмек болуы мүмкін. Жалпы əңгіме тек қолдауда ғана емес. Əйтпесе кезінде КПСС Орталық комитетінің бас секретары Леонид Ильич Брежнев «Кіші жер», «Тың» жəне «Өрлеу» кітаптарын жазып, осы кітаптардың негізінде деректі фильмдер де жасалды ғой. Бірақ алып одақ, əлемді тітіреткен империя қанша күш салғанмен де Бас хатшы туралы толымды кинотуынды жасай алмағаны белгілі. Не жетпеді екен? Қаржы да, режиссер, актер, сценарийшілер де жеткілікті еді ғой. Əлде бай, мазмұнды өмірбаян жетпеді ме? Əйтеуір ол фильмдер көркемдік биікке көтеріле алмаған. Сол байлығы да, күш қуаты да, атақдаңқы да, кино мамандары да əлемді аузына қаратқан КСРО жасай алмаған заманауи туынды тəуелсіз жас Қазақстанда дүние есігін ашып, əлем тілдеріне аударылып, жұмыр жерді шарлап кетті. Бұл, шамасы, қазақ өнерпаздарының ерекше таланттылығын көрсетсе керек. Бұл – тəуелсіздіктің жемісі. Бəрінен бұрын бас кейіпкердің киноға лайық тұлғасы шешуші рөл атқарды деген дұрыс болар. Қаламгерлер арасында «кез келген адам туралы роман жазуға болады» деген пікір қалыптасқан. Солайы солай енді. Бірақ классикалық шығарма жасау үшін кез келген адамның емес, елден ерек тұлғалардың өмірі мен еңбегін арқау ету керек шығар. Қалай дегенде де қазақ елінің мəртебесін асырар тағы бір мəртебелі кинотуындыкиноэпопеяның кезекті сериясы қалың көрермендерді қуантып келеді. Əлі де жалғасын сияқты. З. ҚЫСТАУБАЙҰЛЫ.
Ұлт жоспары – Н. Назарбаевтың 5 институционалдық реформасын жүзеге асырудың 100 қадамы ел экономикасының өсуіне үлкен жол ашады. Мəселен, 54-қадамында – Кəсіпкерлердің мүдделерін қорғау үшін Бизнесомбудсмен институтын нығайту жағы айтылған. «Жаңа институттың құрамына бизнестің жəне Ұлттық кəсіпкерлер палатасының өкілдері кіреді» делінген. Өз кезегінде бұл əлеуметтің əлеуетін өрге сүйреуде сүбелі үлес қосып жүрген шағын жəне орта бизнес өкілдерінің өз жұмысын жоғары деңгейде орындауына даңғыл жол ашатыны сөзсіз. Қазақстан өзге елдер сынды туризм индустриясын дамытуға ұмтылыс танытатыны белгілі. Ал еліміздің табиғаты бұған өте қолайлы екені айдан анық. Ұлт жоспарында бұл жəйт те назардан тыс қалмаған. Атап айтсақ, 57-
қайнаған тіршілік – күре жолдардың бойында. Жол – шын мəнінде өмірдің өзегі, бақуатты тірліктің қайнар көзі. Барлық аймақтар теміржолмен, тасжолмен, əуе жолымен өзара тығыз байланысуы керек. Астанада тоғысқан тоғыз жолдың торабы елорданың жасампаздық рухын тарататын өміртамырға айналуы тиіс. Аймақтардың өзара байланысын жақсарту елдің ішкі əлеуетін арттырады. Облыстардың бipбipiмeн сауда-саттығын, экономикалық байланыстарын нығайтады. Ел ішінен тың нарықтар ашады. Осылай, алысты жақын ету – бүгінгі Жолдаудың ең басты түйіні болмақ», – деп баса келтірген болатын. Бұдан үлкен маңызға ие бұл бағыттағы жұмыстың тоқтап қалмай, одан əрі қарқын алатынын бағамдаймыз. Осы жəне өзге де мақсат-міндеттер
көзделген Ұлт жоспары – «100 нақты қадамды» іске асыру үшін ел Президенті жанынан жедел түрде құрамы отандық жəне шетелдік сарапшылардың тұратын бес жұмыс тобынан жасақталған жаңғырту жөніндегі Ұлттық комиссия құрылды. Бұл Ұлттық комиссия жоғарыда атап өткен бес институттық реформаны кезең-кезеңімен орындауды келісілген басқару бойынша жүзеге асыратын болады. Сөз соңында мемлекет басшысының халыққа ұсынған Ұлт жоспары – «100 нақты қадамы» білім, денсаулық, экономика жəне т. б қоғам өмірінің шешуші салаларын жаңғыртуға серпін беретін аса маңызды құжат екенін бөлежара айта кеткен жөн. Мұхит ТҰРҒАРАЕВ, ОҚО Əділет департаменті басшысының орынбасары.
ҚАЙНАРБҰЛАҚТАҒЫ ҚУАНЫШ «Көл тартылса құс қашар» деген. Бұл тіршілік көзі болып табылатын судың адамзат үшін де, табиғат үшін де аса құнды екенін қуаттай түседі. Егемендік алып, етекжеңімізді жинап, аяқтан тұрғаннан соң мемлекет ауыз су тапшылығын тартып отырған ауылдар мен елді мекендерге көп көңіл бөле бастады. Соған сəйкес «Ауыз су», «Ақ бұлақ» бағдарламаларының қабылдануы, соның аясында алыс жəне шалғай елді мекендерге су құбырлары тартылып, ауылдағы ағайынның таза ауызсуға қол жеткізіп жатқаны көпке белгілі. Бұл игі бағыттағы жұмыстардың шарапатын көптеген қазақстандықтар көріп отыр. Солардың қатарында Шымкент қаласына қарасты Қайнарбұлақ
мөлтек ауданының тұрғындары да бар. Аталған шағын ауданда бұған дейін су өткізгіштер жəне су өткізгіштер тораптарының өз деңгейінде болмауы өзекті мəселе күйінде қалып келген еді. Алайда Үкіметтің ауыз
сумен қамтамсыз ету бойынша атқарылатын жұмыстарына байланысты 2013 жылы Қайнарбұлақтағы бұл мəселені біржақты шешу жағы қолға алынған болатын. Дəлірек айтсақ сол жылы басталған аудандағы су
өткізгіштер жəне су өткізгіштер тораптарының құрылыс жұмыстары бір-екі ай көлемінде аяқталғалы отыр. Өз кезегінде қайнарбұлақтықтар бұл хабарды қуана қабылдады. – Қаншама жылдан бері ауыз су мəселесі бас ауыртып, балтыр сыздатқан еді. Енді ол кезеңдердің артта қалатын уақыт сəтінің туар күні алыс емес. Өміріміздің мəнді, тіршілігіміздің сəнді, көңіліміздің көтеріңкі болуында судың алар орны орасан ғой. Ендеше мемлекет тарапынан халықты таза ауыз сумен қамтамасыз ету қолға алынған бұл жұмыстардың өз деңгейінде орындап жатқан тиісті мамандарға алғыс білдіреміз. «Əділет» - ақпарат».
ЖАЗЫЛҒАН ЖАЙДЫҢ ЖАҢҒЫРЫҒЫ
КӨЗҚАРАС ӨЗГЕРЕ БАСТАДЫ
Газетіміздің 2015 жылғы 22нөмірінде «Облыс прокурорының көздегені заңды қорғау ма, халықты қорлау ма?» атты мақала жарияланған болатын. Оңда қадағалаушы органның ОҚО, Сайрам ауданы, Қарабұлақ ауылындағы Алмазар көшесінің тұрғындарына тұрғын үй құрылысы үшін берілген жер телімдерін заңсыз деп тануына, одан соң сот органының құрылыс салынған үйлерді азаматтардың өз есебінен бұздыру туралы шешім шығаруына тұрғындардың наразылық танытуы жазылған еді. Уақыт жер дауына байланысты көзқарасқа түзету енгізе бастады. Ол төменде жарияланып отырған Оңтүстік Қазақстан облысы прокуратурасының жауабынан да көрініп тұр. «Сіздің 05.06.2015жылғы 76/15 санды хатыңызға сəйкес, «Əділет» ұлттық апталығында жарық көрген мақала бойынша облыс прокуратурасы төмендегілерді хабарлайды. Анықталғаны, Сайрам ауданы əкімдігінің 02.06.2000 жылғы №815 санды қаулысымен «Ғайрат» ӨК-нің жерінен жалпы 5,78 га, соның ішінде 2,91 га суармалы жəне 2,87 га тəлімі жер учаскесі алынып азамат С. Абдикаримовқа «Абдікарим Ата» шаруа қожалығын жүргізу үшін тұрақты пайдалануға берілген. 06.10.2011 жылы 2,91 га жер учаскесінің конфигурациясы өзгеруіне байланысты жаңа мемлекеттік акті алу барысында жер учаскесінің шекаралары 250-300 метрге жылжытылып «Мир Алишер Навои» ӨК-нің жерлеріне орналастырылған. Ал, С. Абдикаримовке берілген жер учаскесінің нысаналы мақсаты өзгертілмесе де, ҚР Жер Кодексінің 97 бабына қайшы, 2,91 га суармалы жер учаскесі Қарабұлақ ауыл округі əкімінің 2011 жылдың қазан жəне қараша айларында қабылданған шешімдерімен жеке тұрғын үй құрылысы үшін (Х.Г.Сулайманова, С.Мусаметов, С.Сидигалиева, Э.Еркатаева, Ш.Мусакулов, А.Сулайманов, С. Сайдалие-
E-mail: adilet.media@mail.ru
ва, Д.Мирахимова, Ю.Мирахимов, К.Бабаева, Г.Каратаева, Н.Шадиев, Бахытжан жəне Бахрамжан Абдикаримовқа, Г.Абдикаримова, И.Абдикаримов, Г.Абдикаримова, Р.Абдикаримов, К.Ибрагимова, У. Абдикаримов, Д.Нишанов, Т.Абдикаримов жəне Д. Эрпулатовқа) заңсыз берілген. Алайда, аталған жер учаскесінің иесі С.Абдикаримов 13.02.2011 жылы қайтыс болғаны анықталып, нотариус Б. Игисовамен берілген куəлік негізінде оның мүлкіне заң бойынша мұрагерлік құқығы тек 22.06.2012 жылы пайда болған. Бұл деректер бойынша Сайрам ауданы прокуратурасымен 22.06.2014 жылы ҚР ҚКнің 314 бабының 3 бөлігімен, ҚК-нің 177 бабының 3 бөлігі «б,г» тармақтарымен қылмыстық іс қозғалып, Сайрам аудандық сотының 18.08.2014 жылғы үкімімен А.Нишанкулов, К.Абдилахатов жəне Р.Абдикаримовтарға тиісті жазалар тағайындалған. Сотталушылар бұл үкіммен келіспей апелляциялық жəне кассациялық тəртіппен шағымданған, бірақ 11.11.2014 жылғы апелляциялық жəне 19.03.2015 жылғы кассациялық сот алқасының қаулыларымен, үкім өзгеріссіз қалдырылған. Сонымен қатар, 14.07.2014 жылы Сайрам ауданы прокурорымен жауапкерлер Қарабұлақ ауыл округі əкімінің аппараты, Н. Шадиев жəне басқаларға (жалпы 31 адам) «Абдікарим Ата» шаруа қожалығының жерлерінен тұрғын үй құрылысын жүргізу үшін заңсыз таратылған жер учаскелерді мемлекет меншігіне қайтару, рəсімделген құжаттарды күшін жою жəне заңсыз салынған құрылыстарды бұздыру туралы Сайрам аудандық сотына талап арыз берілген. Сайрам аудандық сотының 29.12.2014 жылғы шешімімен аудан прокуратурасының талап арызы толығымен қанағаттандырылған. Сондай-ақ, 03.03.2015 жылғы ОҚО сотының азаматтық жəне əкімшілік істер жөніндегі апелляциялық алқасының қаулысымен Н.Шадиев жəне басқалардың шағымдары қанағаттандырусыз қалдырылған. Бұдан бөлек, мақалада арыз иелеріне
табысталған жер учаскелерінің нысаналы мақсаты ауыстырылғаны, «МирАлишерНавои» ӨК-нің 24.10.2006 жылғы №3 жалпы жиналыс хаттамасы негізінде «Абдікарим Ата» ШҚ-ның 2,91 га жер учаскесі кооператив мүшелеріне тұрғын үй құрылысы үшін таратылғаны жəне 23 азаматқа берілген жер учаскелері Қарабұлақ ауыл округінің бас жоспарына сай берілгені туралы уəждері, тергеу жəне сот отырыстарында талқыланып, оларға тиісті баға берілген. Сонымен қатар, осы жер учаскелердің маңында суармалы алқаптарда 500 жер учаскелері тұрғын үй құрылысы заңсыз табысталғаны туралы уəжі шындыққа сəйкес келмейді. Себебі, Қарабұлақ ауылы, Алмазар көшесінің маңында 2013 жылға дейін елді мекен шегіне кірмеген жалпы 182 жер учаскесі Қарабұлақ ауыл тұрғындарына тұрғын үй құрылысы мен жеке қосалқы шаруашылығын жүргізу үшін 1000-2500 шаршы метрге дейін Ауэзов, Бекнияз ата, Жамбыл, Алмазар, Педагогическая, Дзержинский жəне Рустемов көшелері мен 034 пен 039 кварталдарынан берілген. Олардың ішінде 9 жер учаскесі Қарабұлақ ауылы əкімінің 1995, 2006-2007 жылдары шығарылған шешімдерінің негізінде берілген болса, 173 жер учаскесі 2007 жылы Сайрам аудандық рақымшылық жүргізу жөніндегі комиссияның шешімдері негізінде берілген. 2013 жылы бекітілген Бас жоспарының іске асырылуына байланысты жоғарыда көрсетілген жер учаскелердің ішінен 94 жер учаскесі елді мекен шегіне енгізіліп, олардың есептік кварталдары өзгертілген. Істің мұндай тұрғысында прокурорлық шара көру актісін енгізуге негіз жоқ. Сонымен қатар, облыстық соттың кассациялық алқасының 25.06.2015 жылғы қаулысымен бірінші жəне апелляция сатылы соттың актілері өзгертіліп, құрылыс нысандарын жауапкердің есебінен бұздыру бөлігінің күші жойылып, осы бөлігі қанағаттандырусыз, ал басқа бөліктері өзгеріссіз қалдырылған. Облыс прокурорының орынбасары Қ. Əбдіханов».
қарап шығатын болсаңыз, мұндай-мұндайдың мыңын кезіктіресіз. «Жаяу жүргендерді көлік қағып кетіпті» дегенді талай естідік, куə болып та жүрміз. Көпшілігі жолды кесіп өту кезінде орын алса, қалғаны осындай тротуардың жоқтығынан жол бойына шығып кетуден болатыны айтпаса да түсінікті. Дархан Сатыбалды бастаған қала билігі мен тиісті орындар бұл мəселемен таныс шығар деп ойлаймыз. Егер таныс болса, аталған
1
«ТРОТУАР ЖЕУ» ҚАШАН ТЫЙЫЛАДЫ? Қала əкімі Дархан Сатыбалды жаяу жүреді деймісіз. Жүрмеген соң көрмейді де! Көрмеген соң қайдан білсін?! Жаяу жүргіншілерді көлік қағу оқиғалары тым көбейіп барады. Арнайы белгіленген тротуарлар болса да кейде адамдардың көлік жолымен кетіп бара жатқанын көресің. Əрине, бұл дұрыс емес. Ал енді, сол көшеде тротуар болмаса не істейді? Тротуар болмаса, жоғарыдағы суреттен көріп отырғаныңыздай, көлік жолымен жүруге тура келеді. Бұл сурет (1) осыдан бірнеше күн бұрын Шымкент қаласындағы Əйтеке би мен Володарский көшелерінің қиылысы маңында түсірілген. Қарап отырсаңыздар жолдың сол жақ бетінде ешқандай да жаяу жүргіншілерге арналған тротуар жоқ. Мүмкін болған да шығар, бірақ айналасы атшаптырым болатын бұрынғы «Жамалбек қажы» базары, қазіргі «Сулпак», «Магнум» супермаркеттерінің территориясына кіріп кеткен. Жаяулатып келе жатқандар амалсыздан тас жолға шығып,
2
қарсы келе жатқан көліктерден қорқа-қорқа, жандарын шүберекке түйіп өтуге мəжбүр. Ал мына суреттен (2) Шымкенттегі Қазақстан деп аталатын көше бойында көлік жолымен кетіп бара жатқан жүргіншілерді көруге болады. Бұл жерде де тротуар деген атымен жоқ. Жолдың шетін жапқан қаптаған дүкендер мен асханалар жаяу жүргіншіге жол қалдырмаған. Қалғанын көлік тұрағы етіп жіберген. Бұл біздің назарға ілінгені ғана. Егер Шымкенттің көшелерін ерекше ыждаһаттылықпен назар салып,
бейберекетсіздіктерді жойып, жаяу жүргіншілердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі тиіс. Өркениетті елдің қаласы өркениеттіліктің кішкентай ғана белгілерінен мақұрым қалмауы керек қой. Еліміздегі үлкен үшінші қала атанып, тұрғындар саны миллионға жақындаған Шымкентте жекеменшік фирмалардың, жеке тұрғын үйлердің, тіпті жеке көліктердің тротуарды жеп қою фактісіне қашан тосқауыл қойылады? Ондайларды қайта құстыратын уақыт жетті емес пе? Дəурен ƏБДІРАМАНОВ
Бүгінде көпшілікке қажетті 215 қызмет пен сервис түрі қолжетімді
АЙМАҚ
¦ÄIËÅÒ
«қазақ тілін меңгергім келеді»
Əлемдік қауымдастық Қазақстан Республикасын демократиялық жəне зайырлы мемлекет ретінде таныды. Кез келген елдің мемлекеттілігін айқындайтын негіз қалаушы фактор оның тілі болып табылады. Көп ғасырлық тарихы бар қазақ тіліне мемлекеттік мəртебе берілуіне байланысты оның қоғамдық маңызы арта түсті. Мемлекеттік тілдің əлеуметтік – қоғамдық функциясын дамытуда оның қолданылу аясын кеңейтудің ұлттық тіл үшін ерекше маңызы бар. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев 2011 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: «Өзге ұлттың Қазақстанда өмір сүріп, мемлекеттік қазақ тілін құрметпен жəне лайықты оқып-үйрене бастағандығын атап өтудің өзі қуанышты. Бүгінде мемлекеттік тілді еркін меңгерген ересек тұрғындардың үлесі басым көпшілікті құрайды. Бұл – Тəуелсіздіктің орасан зор жетістігі. Біздің міндетіміз – 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақтар санын 80 пайызға дейін жеткізу. Ал 2020 жылға қарай олар кемінде 95 пайызды құрауы тиіс. Енді он жылдан кейін мектеп бітірушілердің 100 пайызы мемлекеттік тілді біліп шығатын болады» деген еді. Сондай-ақ күні кеше ғана Елбасымыз (23.04.2015) Білім министріне мектепте үш тілді үйрету бағдарламасының тиімді
жолдарын енгізуді тапсырды. Ал, біздің Тілдерді оқыту орталығының басты міндеті Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілін дамытудың өзекті бір қыры – қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқыту мəселесі. Мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасын қалыптастыру мəселесін ендігі кезекте «тілдердің үштұғырлығы» мəдени жобасымен ұштастыру міндеті де күн тəртібіне қойылды. Сол жоспармен жұмыс жасап келеміз. Дегенмен, өкінішке қарай, көптеген мемлекеттік
қызметкерлеріміз оқудан бас тартып жататынын айтып кетпеске болмас. Жұмыс барысында бізге Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы ісқимыл агенттігінің қалалық басқармасы сұраныс хат жіберіп, қызметкерлердің деңгейін анықтап беруін сұранды. Сол сұраныс бойынша бізде аталған мекеме қызметкерлерінен 2 күн бойына ҚазТест бойынша мемлекеттік тілді білу деңгейін анықтау мақсатында тест алу жұмысын
атқардық. Тест барысында басшыдан бастап, қатардағы қызметкерлерге дейін тіл білу деңгейін анықтадық. Сонымен қатар, Төтенше жағдайлар департаментінің қызметкерлерін мақтанышпен атап өтсек артық болмас еді. Мəселен, осы департаменттің бірінші басшысы Путейко мырза «қазақ тілін меңгергім келеді» деп, өзі сұранып оқып, сонымен бірге қызметшілерінің де оқуын талап етіпті. Соның нəтижесінде, маусымның 24-26 аралығында елордамыз Астанадан ҚазТест бойынша тест алуға арнайы мамандар келіп, облысымыздың тұрғындарынан, соның ішінде мемлекеттік қызметкерлерден тілді білу деңгейін анықтау мақсатында тест алған болатын. Төтенше жағдайлар департаментінің бізден білім алып жатқан қызметкерлері тест сұрақтарына еш қиындықсыз жауап берген еді. Тіпті бұрынсоңды ҚазТест жайында естімеген қызметкерлеріміз де баршылық. Ал, тесттен мүдірмей өткен қызметкерлер біздің орталыққа алғыстарын жеткізді. Біздің орталықтың мақсаты да, тілегі де біреу ғана. Ол облысымыздың абыройын қорғайтын мемлекеттік қызметкерлеріміздің тілге деген құрметі үстем болса екен. Г. ƏБДІҒАППАРОВА, Шымкент қаласы əкімдігінің Тілдерді оқыту орталығының оқытушысы
АЛТЕЛДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫ НЕДЕ?
«Ақпараттық Қазақстан-2020» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында «Қазақтелеком» АҚ телекоммуникация желісіне озық инновациялық технологияларды енгізуге бағытталған жобаларды жүзеге асыру жұмысын сəтті жалғастырып келеді. «Қазақтелеком» АҚ жəне «АЛТЕЛ» АҚ Қазақстан Республикасының аумағында 4G/3G/2G инновациялық мультитехнологиялық желісін енгізген сəтінен бастап алғашқы жылдың қорытындысын жасады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың тапсырмасын, сонымен бірге «Қазақстан Республикасының аумағында кеңжолақты деректерді жіберудің стратегиялық даму бағдарламасын» жүзеге асыру барысында республика аумағында мультитехнологиялық 4G/3G/2G желісін құру бойынша 2012-2014 жылдарға арналған жоспарын мерзімінен бұрын орындады. Еліміздің жалпы 9 млн. жуық (еліміздің жалпы халқының 56%) тұрғындары бар 450 елді мекендерінде дауысты GSM байланысы жəне төртінші буындағы 4G:GSM интернетке мобильді кеңжолақтық пайда болды. Бір жылға тарта уақытта «АЛТЕЛ» АҚ абоненттері екі есеге көбейді жəне 2015 жылдың 15 мамырына қараған жағдайда 2,1 млн. құрады. 2,5 мыңнан аса базалық станциялар пайдалануға енгізілді. - «Компаниямыздың ең басымды бағыттарының бірі – телекоммуникация саласында заманауи технологияларды енгізу, сонымен қатар елдің қалың көпшілігін онымен қамтамасыз ету болып табылады жəне Елбасының бізге білдірген сенімін ақтай отырып, LTE жобасын жүзеге асырудағы қолжеткізген нəтижелеріміз – алдымызға қойған мақсатымызға жоспарлы түрде жеткенімізді көрсетеді – дейді», «Қазақтелеком» АҚ Басқарма төрағасы Қуанышбек Есекеев. «АЛТЕЛ» АҚ деректерді жіберу желісі «Қазақтелеком» АҚ оптикалық транспорттық желісіне негізделген жəне Қазақстандағы ең заманауи болып табылады. «Қазақтелеком» АҚ жəне «АЛТЕЛ» АҚ Қазақстан Республикасында жаңа мультитехнологиялық LTE/GSM/UMTS желісін дамыта отырып, маңызды əлеуметтік міндетін орындап отыр. Бұл – ауылдық елді мекендерді дауысты байланыспен, сондай-ақ ҚЖҚ қызметімен қамтамасыз ету, еліміздің барлық азаматтары үшін байланыс жəне телекоммуникация саласындағы жаңа жетістіктердің жəне əлемдік
E-mail: adilet.media@mail.ru
трендтердің қолжетімділігін арттыру, «сандық теңсіздікті» жою жөніндегі мемлекетіміздің бағдарламаларымен тапсырмаларын жүзеге асыру. ««АЛТЕЛ» АҚ танымалдығының артуы заңды деп есептейді– «АЛТЕЛ» АҚ Басқарма төрағасы Максут Сауранбеков, «Тек жаңа технологиялар бойынша қызмет көрсету ғана емес, сонымен қатар тарифтік саясатпен өз абоненттерімізге мол мүмкіндік аша отырып, абоненттік базамыздың қарқынды өсуіне алып келді. Сөйтіп, ұялы байланыс жəне мобильді интернеттің заманауи қызметтерінің сапасымен жəне қолжетіміділігімен Қазақстанның алғашқы жəне жалғыз ұлттық
операторы ретінде қазақстандықтардың сенімін ақтадық, - деп атап өтті Максут Сауранбеков. «Ақпараттық Қазақстан-2020» мемлекеттік бағдарламасына сəйкес, 2018 жылға дейін LTE/GSM/UMTS қызметтері барлық аудан аймақтарында, қала маңында жəне ір ауылдық елді мекендерде тұрғындарға қолжетімді болады. Бүгінгі күні желі 160 аудан орталығының 30-да құрылған. Даму динамикасын ескере отырып, 2015 жылдың соңына LTE/GSM/UMTS абоненттік базасы 3 млн. абоненттен артады деп күтілуде. Сонымен қатар, компаниялар туралы да айтып кеткенді жөн санадық. «Қазақтелеком» АҚ – Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында LTE технологиясы бойынша деректерді жіберу қызметін қоса алғанда, инфокоммуникациялық қызметтерді көрсететін жетекші байланыс операторы. Осы таңда «Қазақтелеком» АҚ тəуелсіз жəне бəсекеге қабілетті желіге ие, оның жалпы ұзындығы 13 500 км артық талшықтық-оптикалық байланыс желілерін қамтиды. Орташа телефон тығыздығы 100 тұрғынға 25,6 құрайды. «Қазақтелеком» АҚ ауыл аймақтары бағдарламасы бойынша мемлекеттің алға қойған міндеттерін орындай алатын елдегі жалғыз оператор болып табылады, компания осы бағытта белсенді жұмыс жүргізуде. Сымсыз желіні тарту 4 500 ауылдық елді-мекенді телефон байланысымен
қамтамасыз етуге, СТС-ны 97,87 %-ға дейін цифрлауға жəне телефон тығыздығын 100 тұрғынға 14,25-ке дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Зəуре Кенжехожаева, Шымкент қаласының тұрғыны: «Қазақтелекомның» қызметі əрқашан халыққа қажет. Сапалы əрі жылдам қызмет көрсетеді. Жылдан-жылға заманауи талаптарға сəйкес технологияларды қосып отырады. Барлық жағдай жасалған. 20 жылда өзінің тарихын, дəстүрі мен əдебін қалыптастырған алпауыт компания күн санап дамып келеді. Телекоммуникация нарығында көш бастап қана қоймай, абоненттерге сапалы қызмет көрсетеді, - деді. Сондай-ақ, «АЛТЕЛ» АҚ «Қазақтелеком» АҚ-ның еншілес компаниясы, 1994 жылдан бастап Қазақстан Республикасы аумағында мобильді байланыс қызметтерін көрсетеді. LTE технологиясы бойынша қызметтерді жүзеге асыруды «АЛТЕЛ» АҚ ALTEL 4G сауда белгісімен орындауда. LTE желісі 2012 жылдың 25 желтоқсанында Астана жəне Алматы қалаларында Елбасымыздың тікелей тапсырмасын орындау жəне кеңжолақты деректерді жіберуді стратегиялық дамыту бағдарламасын жүзеге асыру аясында іске қосылды. Ал, GSM желісі 2014 жылдың 15 мамырында іске қосылған болатын.
LTE технологиясы LTE (Long-TermEvolution ағылшыннан – ұзақ мерзімді даму) — мобильді байланыс технологиясы, ол теориялық тұрғыдан қарағанда 4G (fourthgeneration — «төртіншібуын») деректер жіберу жылдамдығын 100 Мбит/сек дейін жəне одан жоғары (LTEAdvance) диапазонда қолдауға жəне алдыңғы буындардың желілерінде қолжетімсіз болған жаңа сервистердің жұмысына мүмкіндік береді.
4G/3G/2G конвергенттік желісі Конвергенттік тіреу желісі 2G, 3G жəне 4G буындарының мобильді желілерінен трафикті жіберуге жəне өңдеуге мүмкіндік береді. Осы технология трафикті (дауысты байланыс жəне деректерді жіберу) тіреу желісінің бірдей тораптарын пайдаланып, желілердің басқа түрлерінен (GSM, W-CDMA/HSPA жəне LTE) білдіртпей жіберуге мүмкіндік береді, ол кеңжолақты қатынау желісінде деректердің трафигін жіберу сапасын көтереді. Бұдан кейін де «Қазақтелеком» акционерлік қоғамы еліміздің байланыс жүйесін озық технологиялармен жаңғыртып, одан əрі жүйелі түрде дамыта бермек.
№27 (230) 10.07.2015 жыл
4
Электрондық үкімет арқылы 100 миллион қызмет көрсетілді Бүгінгі таңда Электрондық үкіметпен қазақстандықтарға көрсетілген қызметтер саны 100 миллионға жетті. Сонымен қатар осы жылдың алты айы ішінде 19 миллионнан астам қызмет көрсетілген. Қазақстан азаматтары 2010 жылдан бастап мемлекеттік қызметтер мен əртүрлі сервистерді электронды түрде ала алады. Бұл өз ретінде қазақстандықтардың уақыты мен қаражатын үнемдейді. Мəселен, бұрын мекен-жай анықтамасы үшін 35 күн күту керек болса, қазіргі кезде ол анықтаманы небəрі 15 минуттың ішінде алуға болады. Мемлекеттік онлайн қызметтерді электрондық үкімет порталында, egov.kz мобильдік қосымшасында, электрондық үкімет бұрыштарында (Connection Point) жəне ХҚКО-да орналасқан арнайы терминалдар – қоғамдық қолжеткізу пункттері арқылы алуға мүмкіндік бар. Осы арналар арқылы көрсетілген қызметтер саны 100 миллионға жетті. «Біз үшін бұл өте жақсы көрсеткіш, ол адамдардың электрондық үкіметке
сенетінін дəлелдейді. eGov танымалдылығы жыл сайын артып келеді, 2012 жылы біз 10 млн.-нан, ал 2014 жылы – 35 млн.-нан астам қызмет көрсетсек, биылғы жылдың алты айы бойынша 19 миллионнан артық қызмет көрсеттік», – деп «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ басқарма төрағасы Руслан Еңсебаев түсінік берген болатын. Айта кетейік, порталдың ең танымал қызметі болып мекенжай анықтамасын алу болып табылады. Қызмет іске қосылған сəттен бастап бүгінгі күнге дейін 48 млн.-нан астам анықтама алынған. Екінші орында жылжымайтын мүлік анықтамалары, ұқсас кезең бойынша 17 млн.-нан астам анықтама берілді. Сонымен қатар азаматтар зейнетақы аударымдары туралы анықтамаларды жиі алады (10 млн.-нан астам анықтама). Естеріңізге салсақ, бүгінгі күні eGov.kz порталында азаматтардың əртүрлі санаты мен бизнес өкілдеріне арналған 215 қызмет пен сервис түрі қолжетімді.
Несие есептері – eGov.kz арқылы Дербес несие есептері (ДНЕ) eGov.kz-те өздерінің қағаз ұқсастарынан танымалырақ. 2015 жылғы 6 ай ішінде пайдаланушылар электрондық үкімет порталы арқылы 40 мыңға жуық есепті алған болса, ол осы мерзімдегі берілген ДКЕ-дің барлық санының 75% құрап отыр. Бірінші кредиттік бюро ақпаратына сəйкес, 2015 жылғы маусым соңындағы жағдай бойынша қазақстандықтармен алынған дербес несие есептері (кредиттік тарихтар) саны 53 600-ге жетті, бұл көрсеткіш 2014 жыл бойы берілген ДНЕ санынан 2,5 есеге артқан. Бұл ретте, азаматтар дербес несиелік есептерді eGov.kz порталында жəне ХҚКО бөлімдерінде алуды дұрыс санайды. Осы тəсілдердің тиімділігі қызметті алуда қарапайымдылығымен, қолайлығымен жəне жеделдігімен түсіндіріледі. «Дербес несие есебін алу қызметі «eGov» пайдаланушылары арасында үлкен сұранысқа ие, қызметті іске қосқан кезеңнен оны порталда 84 мыңнан аса рет алған. Бұл ретте, жылдың басынан бастап электрондық үкімет порталы арқылы алынған дербес несиелік есептердің 96% - тегін», - деді «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ Басқарма төрағасының электрондық қызметтер жəне сервистер жөніндегі Орынбасары Бағлан Бекбауов. Қазақстан Республикасының əр азаматы жылына бір рет несиелік есепті тегін ала алады. Несиелік тарихты қайта алу ақылы негізде жүзеге асырылады. Несиелік тарих ақпаратына жəне төлем тəртібін бақылау несиелік тарихтың сапасын, сондай-ақ ондағы ақпараттың дұрыстығын сақтауға мүмкіндік береді. Айта кетсек, «Жыл өткен сайын қазақстандықтардың өздерінің несие тарихтарына қызығушылығы белсенді өсуде. Несиелік тарих несие алуға өтінімді банк қарау кезінде өте маңызды, қарыз алушыда өзінің міндеттемесіне қатысты төлем тəртібін жақсартуға ниетін қалыптастырады» - деп «Бірінші кредиттік бюро» ЖШС Субъектілермен жұмыс бойынша департаменттің директоры Ольга Шахова атап өтті. Сондай-ақ, Электрондық үкімет порталынан дербес несие есебін алу қызметі «Салықтар жəне қаржы» - «Экономика жəне қаржы» тарауынан табуға болады. Туындаған барлық сұрақтар бойынша пайдаланушылар Бірыңғай байланыс орталығына 1414 нөмірі бойынша хабарласа алады, қоңырау шалу Қазақстан бойынша тегін екені айта кетейік.
Мемлекеттік мобильдік сервистерге сұраныс мол Қазақстанда Мобильдік үкіметті енгізу процесі белсенді жалғасуда. Миллионнан аса қазақстандықтар мемлекеттік қызметтерді ұсынудың сапалы жаңа деңгейінің пайдаланушылары атанды. Қазақстан халқының мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылының мүмкіндігі кеңеюде. Коммуникацияның жаңа арналарының бірі қызметтерді алудың мобильдік форматы болды. Телефондар, смартфондар жəне планшеттердің көмегімен əрбір қазақстандық мемлекеттік қызметтерді алуға мүмкіндігі бар. Бұл үшін ХҚКО арқылы, eGov.kz порталы арқылы немесе мобильдік қосымша арқылы «Мобильдік үкіметте» тіркелу қажет, ол Android жəне iOS операциялық жүйелерін көшіріп алу арқылы қолжетімді. Мобильдік форматтағы мемлекеттік қызметтер мобильдік қосымша арқылы жəне SMS арқылы қолжетімді. 414 қысқа нөміріне қызметтің атауымен хабарламаны жіберумен, пайдаланушы ендігі қазір техбайқаудан өтудің мерзімін жəне мемлекеттік тұрғын үй қоры жүйесінен тұрғын үйге кезектің нөмірін қарай алады. SMS-сервистер туралы айтқанда, ҚР президентін сайлау қарсаңында, мобильдік үкіметтің пайдаланушыларына сонымен қатар SMS арқылы сайлау учаскесін іздеу қолжетімді болғандығын, осы қызмет сол мерзімде ҚР азаматтарының арасында ең танымал болып табылғандығын атап өтеміз. «Мобильдік Үкіметтің пайдаланушылары үшін қазір 50 аса электрондық қызметтер қолжетімді жəне олардың саны 2016 жылы 100-ге жетеді», – дейді «Мобильдік үкімет» жобасының жетекшісі Гүлмира Исабекова. «Бүгінгі күні Мобильдік Үкіметтің танымал қызметтерінің бірі зейнетақы
жинақтарының жағдайы туралы үзінді болып табылады. Осындай үзінділерді eGov.kz мобильдік қосымшасы арқылы 24 мыңға жуығы берілді. Екінші орында – мекенжай анықтамасын алу бойынша қызмет, оны қазақстандықтар 7 мың рет алды. Электрондық қызметтердің танымалдығы бойынша үштіктің көшбасшысын Халыққа қызмет көрсету орталықтарындағы кезекті брондау», - деп «Мобильдік үкімет» жобасының жетекшісі Гүлмира Исабекова айтты. Əбдінұр Əліпбек, Шымкент қаласының тұрғыны: – Бүгінгі таңда, жаңа технологиялардың арқасында халқымыз бостан-босқа кабинет жағалап сабылып жүрмейтін болды. Тіпті қолыңыздағы ұялы телефон арқылы өзіңізге керекті мəліметтерді алуға болады. Мен де қажетіме қарай тиісті мəліметтерді өз қолымдағы телефонымнан біліп алдым. Бұл керемет емес пе? Дегенмен, көп адамдар мобильдік үкіметтің тиімділігі жайлы біле бермейтіні өкінішті-ақ. Ол үшін жақсы жарнама керек деп ойлаймын. Электрондық үкіметтің мобильдік қосымшасында азаматтарға сонымен қатар құжаттардың дайындығы, ЖҚЕ бұзғаны үшін айыппұлдарды тіркеу туралы, борышкерлер тізіліміне қосу жəне басқалар туралы хабарлама келетін «Жеке кабинет» қолжетімді. Мобильдік үкіметтің ең үздік сервистерінің бірі электрондық цифрлық қолтаңбаны жазу мүмкіндігімен симкартаны шығару болып табылады. Бетті дайындаған Ж. МҰСТАФИНА
Түркия астанасы Анкарада Сүйінбай ақын аллеясы ашылды
РУХАНИЯТ
¦ÄIËÅÒ
№27 (230) 10.07.2015 жыл
ЖАМБЫЛДАН ҚАЛҒАН БІР ЖӘДІГЕР
5
немесе жазушы-журналист Нағашыбек Қапалбекұлымен болған екі кездесу Елімізге белгілі қоғам қайраткері, жазушы, тарихшы Нағашыбек Қапалбекұлы биыл 65 жасқа толды. Алпыстың асуынан асып, жетпіске аяқ басқан осы мерейтойына орай бірқатар өңірлерде оған құрмет көрсетіліп, шығармашылық кештер мен кездесулер өткізілуде. Жуырда жазушының шығармашылығына 50 жыл болуына байланысты М. Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде «Ардагер. Қайраткер. Қаламгер» атты ғылыми-практикалық конференция болды. Оған аталған оқу орнының студенттері мен оқытушылары қатысты. Жиынды университет ректоры Жұмахан Мырхалықов жүргізіп отырды. Ол: – Құрметті көпшілік! Елімізге белгілі қайраткер, қаламгер Нағашыбек Қапалбекұлы 65 жасқа толып отыр. Осыған орай ұйымдастырылып отырған бүгінгі кешке қош келіпсіздер. Жазушы ағамыздың елге сіңірген еңбегі мол. Оның еңбектері əсіресе жастарға үлкен эстетикалық тəлім-тəрбие береді. Оның қаламынан туған туындыларды студенттеріміз, магистранттарымыз қолданады. Ол кісінің шығармашылығымен жақсы таныспыз. Біз оңайлықпен ел болған жоқпыз. Талай сындарлы сəттерді, қилықилы кезеңдерді бастан өткердік. Нағашыбек ағамыз оны қағазға түсіре білген шыншыл жазушы болды. Əсіресе тəуелсіздігіміздің алғашқы жылдарындағы сəттерін өз шығармаларында өте шебер суреттей білген. Мұның барлығы кейінгі ұрпақ үшін аса қажет дүние деп білемін. Бүгін біз ол кісінің осы жəне өзге де қырларын жан-жақты сөз етеміз,- деп, мінберге тарихшы Болаттемір Алтаевты шақырды. ОҚМУ-нің доценті, тарих ғылымының кандидаты Б. Алтаев жазушының шығармашылығы жайында былай деп сөз қозғады. – Ағамыздың өмір мектебіне терең үңілсек, көптеген өнеге табамыз. Оның көпшілік біле бермейтін қырлары көп-ақ. Жуықта ағамыз Түркия еліне барып, Сүйінбай апталығын өткізді. Соның нəтижесінде түбі бір түркі елінің астанасы Анкарада Сүйінбай аллеясы ашылды. Бұл оның қайраткерлік қырын тағы бір рет дəлелдей түсті. Жалпы Нағашыбек Қапалбекұлының қаламгерлігі жайында Қазақстанның халық жазушысы Əзілхан Нұршайықов «Ол кісі жалған үгіт айтпайды, айқайламайды, жасанды пафосқа бой алдырмайды. Қарапайым кейіпкерлерді бейнелеу арқылы оқырманды жамандықтан түңілдіреді» дей келе «қазақтың қабырғалы қаламгері» деп баға берген. Бұдан жазушының қаламгерлік қыры жоғары деңгейде екенін айқын аңғаруға болады. Нағашыбек Қапалбекұлы тарихи тақырыптарға көп қалам тербейді. Бұны ол азаматтық міндет деп санайды. Ал тарихи тақырыптарда қалам тербеу кез келгенге қол емес. Ол үшін үлкен қажырлылық пен табандылық қажет. Сондай талаптың үдесінен табылып жүрген оның тарихи тақырыптар тұрғысындағы шығармашылығы жайында М.Əуезов атындағы ОҚМУ-нің оқытушысы тарих ғылымдарының кандидаты Құрманғали Мархабатұлы Оразбаев сөз қозғады. – Жазушының көркем шығарма жазудағы шеберлігі мен тарихи тұлғалар туралы қалам тербеуде сан қырлы, сан салалы қырлары бар. Қоғам қайраткері, жазушы əрі шежіреші Нағашыбек ағаның шығармашылығының ерекше бір сарасы – тарихи тұлғалар жайында жазылған көркем дүниелері дер едім. Оның бұл сарындағы шығармалары бүгінде қазақ əдебиетіндегі тарихи романдар мен тарихи көркем шығармалар қатарына қосылған ХХІ ғасырдың басындағы қомақты дүние деп айтуға болады. Жазушы тарихи тұлғалар жайында қалам тербегенде олардың бейнесін жалаң баяндаудан аулақ. Қиялдан көп нəрсе ала бермейді. Халық арасындағы аңыздарды пайдаланып, оны эпизодқа шебер кіріктіреді. Оның тарихи туындыларының барлығы да бей-жай оқылмайды. Тарихи еңбектерін оқи отырып, көптеген тың деректерге, жер-су аттарына қанық боласың. Оқырман оның қаламынан шыққан туындыларды оқи отырып, тəуелсіздіктің қаншалықты құнды екенін бағамдайды. Өз кезегінде бұл адам бойындағы елжандылық сезімді арттыра түседі, - деп оның əрбір тарихи тұлғалар туралы еңбектеріне тоқталып өтеді.
Білім ордасындағы бірнеше оқытушылар жазушының шығармашылығы жайында өз пікірлерін ортаға салған соң, университет ректоры Жұмахан Мырхалықов оқу орнындағы ғылыми кеңестің шешімімен Нағашыбек Қапалбекұлына университеттің «Құрметті профессоры» атағын табыстады. Мұндай құрметке ие болған Нағашыбек Қапалбекұлы жиналғандарға төмендегідей лебізін білдірді. – Құрметті Мұхтар Əуезовтың есімін иеленіп отырған университет ұжымы мен көшбасшысы! Алматыдан арнайы шақыртып, осындай мағыналы баяндамалар жасап, мəнді іс-шара ұйымдастырғандарыңызға рахмет. Еңбегімді ескеріп, профессор атағын беріп отырсыздар. Əрине, қуаныштымын. Жалпы екінің бірі ақын, жазушы бола бермейді. Жазушы жер мен аспанның ортасында өмір сүретін сияқты. Олар дөңгеленген дүниедегі қым-қуыт тіршілік, бітпес тірлік, түрлі сезім, түрлі қозғалыс, айқас, тарих, тағдыр барлығын зерделеп-зерттеп, өзінің күш-қуатына, қарым-қабілетіне қарай, дарынына сəйкес қағазға
түсіріп оқырманға жеткізеді. Жазылған дүниені оқи отырып, оқырман əсер алса, толғатса ол бақытты қаламгер. Ал егер түк əсерге бөленбей, лақтырып тастаса, ол бақытсыз қаламгер. Бүгінге дейін жазып, жинағанымды осы оқырмандарыма беріп келе жатырмын. Көбіне көп тарихи тақырыптарға бой алдырамын. Бір тарихи туындыны жазуға кететін уақытта үш бірдей көркем шығарма жазуға болады. Бірақ мен талмай, тынбай ізденуді қажет етеді деп одан бас тартқан емеспін. Кейінгі ұрпаққа жеткізуді парызым деп білемін. Қазіргі кезге дейін азды-көпті 35 кітап жаздым. Ел-жұртыма, халқыма дəн ризамын. Марапат көрсетіп, сыйлап, құрметтеп жатыр. Өңіріме ордендер тағылды. Жазушының жұмысы өте бір ерекше қызық əрі қиын. Мəселен, кейде елдің барлығы той-томалақта жүргенде, сен бір өзің оңаша бір бөлмеде отырып жазу жазатын сəттер жиі болады. Яғни, əрбір көрген құбылыс пен көрініс жазушының өн бойына тікен сынды қадалады. Ол оны қолына қалам алып, қағазға түсіру арқылы сол тікендерді бойынан шығарады. Сөйтіп əжептеуір жеңілденеді. Сосын оны жарыққа шығарады. Одан соң оны оқыған елдің пікірін түйеді, жақсы екен десе рахаттанасың. Міне қазір сондай сезімде тұрмын. Бақыттымын. Жалпы қазақстандықтар «тəубе» деп айтайық, «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» заманда өмір сүріп отырмыз. Биыл баршаңызға белгілі Қазақ хандығының құрылғанына 550
E-mail: adilet.media@mail.ru
жыл толып отыр. Бұл – үлкен мереке. Біз сол 550 жылдың 400 жылын соғыспен, қырылысумен өткіздік. Түрлі бейнетті кездерді, тағдырдың теперіштерін бастан өткердік. Оңбай құладық. Қайтадан тұрдық. Қайтадан тауымыз шағылды. Бірақ қайратымызға қайта міндік. Иə, ол күндердің барлығы да өткен уақыттың еншісінде қалды. Біз атабабамыздың мықтылығының, тектілігінің арқасында ел болып қалдық. Осал болғанда біз жоқ болып кететін едік. Тəуелсіздікке қол жеткізіп, үлкен ел болып отырмыз. Баршаңызды тəуелсіздігіміздің тұғырлы болуы жолында аянбай еңбек етуге шақырамын. Жалпы біздің өміріміздегі ең басты капиталымыз – бала. Егер біз өзіміз өсіріп отырған ұл-қыздарымызға жақсы тəлім-тəрбие берсек, бұл біздің өміріміздің текке өтпегенін білдіреді. Ал мұндай міндеттен қағылсақ, ең сорақысы – сол. Қазіргі таңда екі-үш баланы тəрбиелей алмай отырған ата-аналар бар. Ол жасырын емес. Ал мына университет ұжымындағы оқытушылар мыңдаған балаларды саналы тəрбие,
тік Қазақстан облысы, Сайрам ауданындағы Қ. Жандарбеков атындағы мəдениет үйінде жалғасын тапты. Қайраткер, қаламгер ағаның 65 жылдық кешіне аудан тұрғындары мен жергілікті атқарушы орган өкілдері қатысты. Іс-шараны аталған мəдениет үйінің директоры Сейдуалы Темірбаев жүргізіп отырды. Өз сөзінде ол: – Құрметті жақсылар! Сайрам ауданы 300 əулие жатқан, сол 300 əулиенің рухы қолдаған киелі жер. Бұл жер Абылай, Сұраншы сынды талай хан батырлардың тарихымен сабақтасып отыр. Ауданымыз кезіндегі дала парламенті болған Мəртөбе, 300 жылдық тарихы бар Исфиджаб деген жерлерден тұрады, - деп аудан жайында жазушы Нағашыбек Қапалбекұлымен бірге келген жетісулық қонақтарға мағлұмат берді. Жазушының 65 жылдығына орай ұйымдастырылған бұл кеште жиналған жұрағатқа оның өмірбаяны таныстырылды. Одан соң сахнаға қаламгер ағаның үзеңгілес досы Бекжан Махметтегі шығып, жазушының тағы бір қыры жайында сөз қозғады. – Нағашыбек Қапалбекұлының белгілі қоғам қайраткері, жазушы, Қазақстан Жазушылар жəне Журналистер одағының мүшесі болумен қатар ол Даманск соғысына қатысқан ардагер. 1969 жылы болған Даманск оқиғасына қатысқандарға Елбасының 1995 жылғы 28 сəуірдегі №2247 Жарлығымен, Қазақстан Республикасы Премьер Министрінің 2001 жылғы 31 қаңтардағы №161 қаулысымен Ұлы Отан соғысының ардагерлерімен бір қатарда тұру мəртебесі заңды түрде берілген. Олар Отанын қорғаған жауынгер азаматтар болып табылады. Солардың қатарында Нағашыбек Қапалбекұлы да бар. Міне оны ардагер деп атауымыздың мəнісі осында, - деді. Мерекелік кеште ауданның күміс көмей əншілері əуезді əн шырқады. Патриоттық бағыттағы əуендерді де нақышына келтіре орындады.
ұлына кеш барысында жазушының 65 жылдық мерейтойына байланысты халық қаһарманы Б. Ертаевтан, мəслихат депутаты Б. Смағұлдан ізгі лебіз бен жылы сөзге толы құттықтау телеграммалар келіп түсті. Көптеген туындылар жазып, оқырмандарға тұщымды дүние бере білген жазушы Нағашыбек ағаның 65 жасқа толу қуанышын осылайша оңтүстіктіктермен бірге бөлісуіне аудан əкімі Уəлихан Қайназаров рахмет білдіре отырып: – Сіздің қаншама туындыларыңыз жарыққа шығып, оқырманның жүрегіне жол тартты. Əсіресе тарихи тақырыптарға көп қалам тербедіңіз. Бұл жастарға үлкен тəрбие береді. Өйткені «өткенсіз ел, тарихсыз жер болмайды». Əсіресе қазіргі жастар тарихын білуі керек. Осы ретте сіздің еңбегіңіз өлшеусіз. «Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді» деген. Сізге Құдай қуат берсін. 65 жасқа толуыңыз құтты болсын. Отбасыңызға береке, деніңізге саулық тілеймін. Табысты болыңыз, - деп, оған барлық игі тілектер тізіліп жазылған құттықтау хат пен сыйлық табыстады. Жетпіске аяқ басқалы отырған ағаны тағы бір рет құттықтап иығына шапан жапты. ...Нағашыбек Қапалбекұлы 8 жасқа келгенде таңғажайып түс көреді. Түсінде ол жыр алыбы Жамбыл бабаның қолына су құйып тұрған көрінеді. Кенеттен оның бетіне су тиіп кетеді. Оянып қалса, жанары жасқа шыланған екен. Əріп танығаннан бастап, əңгіме ертегілерге тым құмар бала бұған бей-жай қарамай, түсін анасына айтып береді. Шешесі баласының сөзін тыңдап болған соң, 100 жасқа толған дəу апа дейтін танысына апарады. Ол кісі мəнжайдан хабардар болған соң, «қарғам-ау, қарғам-ау, саған бір үлкен жақсылық болайын деп жатыр. Бұл соның нышаны балам»,дейді де, ауылдағы 107 жасқа келген əулие шалға апарды. Ол кісі үнемі жолда жүріп, жол қозғалысына кедергі болмасын деп, оның бойын тас, қоқыстардан тазартып жүреді екен. Міне сол əулие атаға апарған соң, ол кісі бала Нағашыбекті өзімен бірге Жамбыл атаның бейітіне апарып, құран түсіреді. Сəлден соң оған жеті тасты ұсына отырып, «мынаны жүрек жағыңдағы қолтығыңның астына тігіп жүр» деген екен. Анасы оны бір матаның ішіне буыптүйіп, тұмар пішіндес етіп тігіп береді. Содан Нағашыбек Қапалбекұлы мектеп бітіріп, əскерге барғанға дейін оны қолтығының астына сақтап жүреді де, əскерге барған соң жоғалтып алады. Содан анасына əлгі тұмарын жоғалтып алғанын жеткізіп, хат жазады. Сəл күннен соң шешесінен де хат келіп түседі. Үшбу хат салынған конверттің ішіне Жамбыл атаның кішкентай ғана суретін салған екен. Хатында «мына суретті жүрек тұсыңдағы төс қалтаңа салып жүр» деп жазылыпты. Бүгінде жазушы 65 жасқа келсе де, сол суретті қалтасынан түсірмейді. Кім біледі, мүмкін, бұл Нағашыбек ағаға Жамбыл бабаның өз шарапа-
Омархан Құлмаханұлы Ташкент облысы, Жаңажол ауданында дүниеге келген. Алғаш еңбек жолын 1960 жылы Кентау қаласындағы «Мырғалымсай» кен байыту фабрикасында краншы болып бастаған. 1964 жылы əскер қатарына алынады. 1967 жылдан бастап Шымкент қорғасын зауытында краншы болып қызметке қабылданады. Аталған өндіріс зауытында ол 1993 жылға дейін табан аудармай жұмыс істеп, зейнеткерлікке шығады. Омархан аға өзінің саналы ғұмырында еңбекті серік еткен азамат. Ол əрдайым өз ортасында сыйлы бола білді. Үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуден айныған емес. Əрдайым қоғамдық жұмыстарға белсене араласып жүреді. Бұған дейін елімізде бірнеше рет өткізілген президент сайлауында сенімді өкіл ретінде өз жұмысын жоғары деңгейде жүргізгені үшін облыс əкімінің Алғыс хаттарымен марапатталған. «Нұр-Отан» партиясының мүшесі. Қайда да қарапайымдылықтың үлгісін танытып жүретін абзал ағаның əрбір игі тірлігі көңіл тоғайтады. Оның кісілік келбетіне дəн риза болатындар көп кездеседі. Төмендегі өлең шумақтары соның нақты көрінісі.
Әманда Алла оңғарсын ісіңізді Омархан ҚҰЛМАХАНҰЛЫНА Бұрыннан танып жүрдім атыңызды, Жəне де білуші едім затыңызды. Сол күнді еске алып, ойға шомып Оқыдым маған жазған хатыңызды. Ол рас, сол кезде аздап бұлт болған, Бұлтты сейілтуге үміт болған. Біздің ашу орамал кепкенше ғой, Ол жағдай бұл күндері ұмыт болған. Ошақтың бықсып сөнген шаласындай, Болмайық қотыр тайдың аласындай. Əкеміз сіз бен біздің құрдас екен, Болайық бір атаның баласындай. Сөз білгеннің алдында тік тұрыппын, Сөзімді кейде өлеңмен ұқтырыппын. Үлкендердің кішіге «кешір» - деуі, Омеке, белгісі бұл мықтылықтың. Сөздерім хатқа түсті ойымдағы, Ауырлық аласталды бойымдағы. Ал сіздің жанкештілік еңбегіңіз, Алдында көпшіліктің мойындалды. Інілік сəлемім бұл ағамызға, Көпшілік жетіп жүр ме бағаңызға? Халық үшін көп істі тыңдырдыңыз, Жақсыларды жиып ап сағаңызға. Қарыштап дами берсін елдеріміз, Тартылып, суалмасын көлдеріміз, Сіз туған ай қаңтарда мен де туғам, Демек біздер қаңтардың төлдеріміз. Өзіңізді ерік пен күшіңізбен, Көрсеттіңіз дəлелдеп ісіңізбен. Сондықтан шын пейілден құттықтайын, Жетпіс бесінші кеп тұрған қысыңызбен!
сапалы біліммен сусындатып отыр. Осынау ұлы еңбектеріңізге жеміс пен табыс тілеймін,-дей келе, – жалпы мен қойшы болсам, бір қой алып келер едім, жылқышы болсам жылқымды жетелеп жетер едім. Бірақ қойшы да емеспін, жылқышы да емеспін, жазушымын. Сондықтан сіздерге деп арнайы алып келген кітаптарымды табыстауға рұқсат етіңіздер, - деп университет ұжымына туындыларын тарту етті.
*
* *
Жазушының шығармашылығына арналған іс-шара келесі күні Оңтүс-
Сонымен бірге республикаға танымал əнші, сазгер, халықаралық «Жамбыл» сыйлығының лауреаты Тəліп Бейсебек те арнайы келіп, көпшілікке мерейтой иесінің құрметіне арнап шығарған «Нағашыбек» əнін тарту етті. Жиында көрермен қауым жазушы Нағашыбек Қапалбекұлына алдағы жоспарлары, шығармашылығы жайында сұрақ қойды. Сонымен қатар дінге, тілге деген көзқарасы мен махаббат тақырыбы туралы толғанысын білдіруді сұранды. Көрерменнің сұрақтарына жауап беріп отырған Нағашыбек Қапалбек-
тын тигізгенінің белгісі болар. Өз кезегінде жазушы мұндай бақытты бағалай алды. Үмітті ақтай білді. Оның уақытының көп бөлігін Жамбылдың бай мұрасын зерттеп жүрген жамбылтанушы екенінен соны айқын аңғаруға болады. Бүгінде өз қызметінен бөлек ол халықаралық «Жамбыл» қоғамдық қорының президенті болып табылады. Лайым ағаны əрдайым Жамбыл бабаның рухы қолдай бергей. Салтанат ИБРАГИМОВА. Суреттерді түсіргендер: Руслан НАСИРОВ, Серік ҚОСАЕВ.
Барам қайда сізбенен келіспей мен, Əрине, жарасармын керіспей мен. Үніңіз жете берсін шартарапқа, Туған өлке, құт мекен – Теріскейден. Сараптап, сараласақ ісімізді, Əркім-ақ болсын дейді ісім ізгі. Омархан аға, сізге тілейтінім Əманда Алла оңғарсын ісіңізді. Əр сөздің айырарсыз ақ-қарасын. Ойымда ешкіммен жоқ тақ таласым. Өміріңіз ғұмырлы, мəнді болып, Дəл сізге Қыдыр дарып, Бақ қарасын! Егізбай КӨПЖАСАРҰЛЫ.
Сегодня обед в школьной столовой шымкентских №27 (230) школ не должен быть дороже 245 тенге 10.07.2015 жыл
ОБРАЗОВАНИЕ
¦ÄIËÅÒ
ГОЛОДНОЕ БРЮХО К УЧЕНЬЮ ГЛУХО Правительство РК – детям: затяните потуже пояса
Пока казахстанские школьники, наслаждаясь летними каникулами, беззаботно плещутся в различных водоемах и экскурсируют в музеях и на природе, взрослые сосредоточено думу думают: разорить ли госбюджет на прокорм своих юных граждан? Или – ну их к Лешему! Есть родители – пусть у них и болит голова относительно желудков своих чад. Так что вполне возможно, что окрепнув за лето, младшеклассникам придется сразу же перейти на жесткую школьную диету и обходится без междуурочного перекуса. Напомним, что в начале лета родительскую общественность огорошили пренеприятным известием о том, что в казахстанских школах отменяются бесплатные обеды для младших классов. С 1 сентября родители будут обязаны сами оплачивать обеды своих детей. Сэкономленные таким образом деньги правительство решило направить на питание сирот и детей из малоимущих семей. Также сообщалось, что арендаторам школьных столовых с начала нового учебного года планируется в девять раз повысить стоимость арендной платы. «Единственные изменения, которые были сделаны — то, что залы школьных столовых были отделены, а платили только за аренду самих
помещений. Сейчас я дал поручение, чтобы пересмотрели либо изменили ставки. Чтобы привести норму в соответствие до 1 сентября. Рыночная ситуация уже давно не изменялась. Раньше платили только за аренду самих помещений, где готовили еду, но школьные залы, они не сдавались в аренду. Думаю, тот вопрос, который вы подняли — мы до конца недели решим этот вопрос», — объяснял журналистам министр нацэкономики Ерболат Досаев. Но затем
последовало традиционное молчание. Между тем этой ситуацией были возмущены в школах и семьях учеников. «Это, конечно, нонсенс, потому что очень важно, чтобы дети в школах питались. Важно здоровое питание. Сказали, в связи с тем, что в стране кризис, денег не хватает, давайте питание урежем. Но, наверное, можно же урезать другие мероприятия, которые проводятся в стране?» — возмущалась ранее директор
Алимбекова, создав комиссию из преподавателей, проверила каждый угол нового здания. Педагоги выявили целый ряд недоделок и с письмом обратились в вышестоящие инстанции. «Эта школа — мой второй дом. Здесь учатся мои дети, за которых я отвечаю. В сентябре родители приведут детей в школу. В каждом классе 30 детей, значит, 60 родителей. Посмотрев на это безобразие, они спросят: «Куда смотрела директор школы? Я не хочу, чтобы меня обвиняли в этом», — говорит Дарига Алимбекова, директор школы №12 имени М. Горького. О недочетах в строительстве в школе
чтобы крышу не снесло
В Шымкенте не все довольны ремонтом в детских садах и школах – сообщает «Отырар ТВ» - В детских садах и школах Шымкента полным ходом идет подготовка к новому учебному году, говорится на сайте телеканала. Капитальный ремонт проводится сразу в шести школах и семи детских садах областного центра. На эти цели из республиканского бюджета было выделено 286 миллионов тенге, из областной казны более 1 млрд. тенге, из местного бюджета — 500 млн. тенге. 50 млн. тенге выделено на косметический ремонт 113 объектов образования. Все работы проводят три подрядные организации. Укладываются ли в сроки подрядные организации и каковы самые острые
вопросы, требующие немедленного разрешения? Работой подрядчиков довольны далеко не все руководители образовательных учреждений Шымкента. Директор школы №12 уже не в силах бороться с нерадивыми исполнителями. Учебное заведение должны были сдать в эксплуатацию еще 20 июня. Однако все обещания так и повисли в воздухе. На деле паркет вздулся, входные двери зияют щелями, а межкомнатные двери сделаны из фанеры. Директор школы Дарига
№12 говорил и аким Енбекшинского района во время своего последнего визита. Тогда качество выполненных работ главу района не устроило. Он говорил о том, что все недостатки нужно устранять немедленно, ведь приближается время сдачи объекта, а дел у строителей еще невпроворот. Подрядчики тогда заверили акима, что все исправят. До приёмки школ к новому учебному году остается не так много времени. В городском акимате призывают подрядчиков ответственнее подойти к делу и советуют, пока по-хорошему, привести всё в надлежащий вид.
алматинской школы-лицея № 48 Ирина Смирнова. А расходы родителей учеников от данного изменения увеличатся в разы. Неслучайно тема организации питания в школах, ставшей повесткой дня «на круглом столе» в Департаменте по защите прав потребителей ЮКО с участием представителей органов образования, предпринимателей-арендаторов, перетекла в бурное обсуждение. Южноказахстанских родителей школьников очень волнует качество, цена и безопасность питания в школе. Каждому из них хочется, чтобы ребенок между уроками съел полезную, калорийную пищу, при этом безопасную и доступную по цене. Как известно, в январе прошлого года организация питания детей была официально выведена из системы госзакупа, где участники предлагали более дешевые продукты, невзирая на качество, и стали предметом конкурсов, которые в начале финансового года проводит каждая школа. Специалисты утверждают, что эта мера, безусловно, улучшила подход к питанию в школах, ведь ставка сделана на опыт, репутацию, наличие оборудования и квалифицированного персонала у индивидуального предпринимателя, который намеревается кормить детей,
грызущих гранит науки. Массовые отравления в школьных столовых, к сожалению, давно уже не редкость в Казахстане. Безусловно, нужно быть начеку, упреждая подобные ЧП. Только вот у тех же санпидемиологов, способных предотвратить отравления, руки связаны. Мораторий на проверки частного бизнеса вроде бы отменен, но изменились и основания для их планового назначения. Кратность проверок отныне будет определять система оценки рисков проверяемых субъектов, пояснил главный специалист отдела сангигнадзора за объектами питания и образования детей департамента по защите прав потребителей ЮКО М. Байтугелов. А так как критерии пока не определены законодательно, значит, и проверки школьных столовых будут назначаться только по жалобе. Правда, на арендаторов школьных столовых пытаются воздействовать с
6
помощью меморандумов, подписывая которые они обязуются заключить договора с лабораториями санэпидэкспертизы на осуществление контроля. Кроме того, безопасность питания в школьных столовых регулируется санитарноэпидемиологическими требованиями, утвержденными постановлением Правительства РК в декабре декабря 2011 года, где подробно, пункт за пунктом, прописаны все правила, которым арендаторы столовых обязаны следовать. Сколько белков, жиров и углеводов должно быть в одной порции, какие блюда должны быть в меню школьных столовых, сколько граммов мяса, овощей и фруктов положено школьникам рассчитывают диетологи. Стоимость обедов, опираясь на статданные, высчитывают экономисты, а утверждают сумму депутаты маслихатов. Сегодня обед в школьной столовой шымкентских школ не должен быть дороже 245 тенге (однако, стоимость одной палочки шашлыка). Впрочем, ситуация может измениться в связи с тем, что специалисты Казахстанской академии питания разработали новые нормативы рациона школьников в зависимости от их возраста. Всего же, по данным управления образования, молодежной политики и развития языков ЮКО, сегодня на обеспечение горячим питанием 30 тысяч 296 южноказахстанских школяров из малообеспеченных семей из местных бюджетов выделяется в общем 1 млрд 126 млн 213 тысяч тенге. В Шымкенте эта сумма составляет 324 млн. 891 тысяча тенге.
Особо отличившимся педагогам -
«ЧЕРНЫЙ ПОЯС»! Жестокие времена – жестокие нравы! Похоже, некоторые шымкентские учителя становятся многостаночниками. Правда, качество преподаваемых курсов вызывает некоторые сомнения. Тем не менее, кроме основного предмета, которому будущего «инженера человеческих душ» обучали в вузе, он запросто может и другой, причем прямо диаметральный, преподать. Например, борьбу. Не успели шымкентцы оправиться от размещенного в Казнете майского видео, на котором учитель измывается над ребенком в школе №11, как нате вам – новый боевик. Учительница, кстати, тоже, как и в первом случае, по математике, набросилась на старшеклассника за то, что он якобы не знает таблицу умножения. Впрочем, как сообщает КТК, женщина, видимо, привыкла выяснять отношения при помощи силы не только с учениками. Когда журналисты попытались побеседовать с героиней ролика, она набросилась на них. Затем, когда её гнев поутих, педагог рассказала, что работает в школе 32 года. К слову, родители выпускника отказались писать на неё заявление в полиции. Но за свои действия педагогу придется отвечать. Сейчас ей грозит арест на три с половиной месяца либо крупный штраф. Конечно, на эти два инцидента можно по-разному посмотреть. И с некоторым чувством юмора, в том числе. Мол, оскорбил учителя в самых святых чувствах – не знает таблицу умножения. Вот и не удержал себя в руках педагог со стажем. Однако проблема более чем серьезная. Впору сигнал «SOS!» подавать. И дело не только в учителях, хотя и в них тоже. Думается, если бы учитель досконально знал и любил свой предмет и старался научить ученика так же любить преподаваемый курс, то драк на уроке не было бы! В любом случае учитель не должен опускаться до рукоприкладства, должен заставить уважать себя, а не делать посмешищем и объектом съемок. С другой стороны при таком повальном увлечении «школяров» видеосъемками мы рискуем вообще всех учителей потерять. Кто согласится такое терпеть? Это серьезный повод принять радикальные меры и
главному педагогу Шымкента Ынтымаку Мадиеву (а то он тоже рискует соответствующую награду получить, к примеру, за стойкое нереагирование). Возможно, необходимо во всех школах провести беседы с родителями и учениками, обратившись к ним с просьбой не приносить мобильные телефоны на занятия – они, действительно, мешают занятиям. Дети ведь не только видеосъемками занимаются, но и в игры играют. А если педагог, действительно, вдруг распоясался, то нужно не шпионить за ним, а сообщить родителям, которые помогут решить проблему более цивилизованно. Может, еще какие-то меры принять. Впрочем, г-ну Мадиеву, как главному педагогу областного центра, как специалисту, наверное, виднее. Ну, нужно, что-то срочно предпринимать. Иначе учить наших детей скоро будет некому. Останутся неучами.
КРИМИНАЛ
Наш дядя Степа – САПАРХАН АХБАЕВ В Шымкенте полицейский спас тонущего в реке Бадам юношу. 7 июля текущего года около 18.00 часов на пульт «102» позвонила женщина и сообщила о том, что в реке Бадам тонет человек. Сразу же о происшествии дежурный сообщил всем близнаходящимся постам. Сотрудник пешего патруля сержант полиции Сапархан Ахбаев, получивший это же ссообщение, прибыл на место происшествия одним из первых. Полицейский, не раздумывая, в форменной одежде, бросился в воду и спас юношу, тем самым предотвратив несчастный случай. «Когда я увидел тонущего, который из-за быстрого
течения не мог выбраться из воды, в тот же момент, не раздумывая, бросился в воду – рассказывает сотрудник Полка дорожно-патрульной полиции УВД г. Шымкент, сержант полиции Сапархан Ахбаев. - Я подхватил юношу и вытащил на берег. Это наша повседневная работа помогать людям. Мы всегда готовы прийти на помощь». А спасенный 18-летний молодой человек по имени Фарух Ташметов рассказал полицейским, что из-за жары решил окунуться в речке, но случайно зацепился за что-то и не смог выбраться. Если бы вовремя не пришедшие на помощь полицейские, мог бы утонуть. Молодой человек выразил огромную благодарность полицейским,
E-mail: adilet.media@mail.ru
спасшим его жизнь. Заместитель командира Полка дорожно-патрульной полиции УВД г. Шымкент, капитан полиции Болатбек Иманалиев поясняет, что жизни молодого человека ничего не угрожает, состояние здоровья удовлетворительное. «Пользуясь случаем, хотелось бы обратиться к жителям нашего города, чтобы они впредь были осторожны и не купались в опасных и запрещенных местах», добавил полицейский. Полицейский дорожнопатрульной полиции сержант полиции Сапархан Бегимкулович Ахбаев служит в органах внутренних дел с 2012 года. Он пошел по стопам отца. Отец полицейского Бегимкул Ахбаев, майор
«Челюсти»:
полиции в отставке, многие годы работал участковым инспектором в Махтаральском районе. Сапархан ответственно относится к своей работе.
В Шымкенте произошел курьезный случай. Пьяная девушка укусила полицейского за нос. Как сообщили в ДВД ЮжноКазахстанской области, инцидент произошел минувшей ночью в 8-м микрорайоне города. Буйная дама укусила и исцарапала полицейского, когда тот попытался успокоить ее. Патруль обнаружил пьяную девушку, которая приставала к прохожим. "При попытке приструнить ее, девушка вытащила изо рта вставные челюсти и, размахивая ими, стала отбиваться от стражей порядка. В потасовке девушка покусала искусственными зубами одного из полицейских за нос", —
SHYMKENT PICTURES ПРЕДСТАВЛЯЕТ?
сообщили в полиции. Пьяную девушку доставили в Абайский отдел полиции. В отношении подозреваемой, 1965 года рождения, проводит-
ся досудебное расследование по ст.380 УК РК (оказание сопротивления представителю власти). Суд санкционировал арест подозреваемой.
Страницу подготовила Рамзия ЮНУСОВА, фото из Интернета
¦ÄIËÅÒ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА - 550 ЖЫЛ (Жалғасы. Басы өткен санда). Еке Моғол империясының ыдырап, көптеген хандықтарға бөлініп, əлсіреуі тарихи жағдайға байланысты болды десек те, түбі де, тегі де бір бөлінген халықтың əртүрлі хандықтарда тіршілік етуі бұл, əрине, тағдырдың ісі. Біртұтастықтан айырылған ел – бір мақсаттан, бір мүддеден де айырылды, оның ақыры бөлшектенуге алып барып соқтырды. Ал тегі бір халық – ортақ тамырын, тегін, ата қонысын, ата-бабаларының ұлы да даңқты істерін ешуақытта есінен шығарған емес, ол олардың тарихи жадында сақталынып, қатталып отырды. Оның көрінісі ауыз əдебиеті үлгілерінде айқын бейнеленген.
Мұхаммед Шайбанидің де арқа сүйер тірек күші болғаны мəлім. «Ол 1503 жылы 10 мың қолмен Моғолстанға шабуыл жасағанда түгелдей наймандардан құралған сол қанатты найман Қамбар би басқарды», деп жазады жазушы Ə.Сарай. Бірақ Əбілхайырдың жорығының тоқтап қалуы ханның кенет қайтыс болуына байланысты екені даусыз. Қырық жылдай хан болған Əбілхайыр қайтыс болып, оның хандығындағы дүрбелеңнен кейін жұрттың Қазақ ордасына қарай көшуі ата-баба жолы да еді, себебі қалың ел-жұрт өз аталарына келіп қосылып, Қазақ хандығының іргесін бекітіп күшейте түсті. Моғолстан жерінде Қазақ хандығының дербес мемлекет болып құрылуы халықаралық маңызы бар зор саяси оқиға. Кейіннен Қазақ хандығын-
Қазақ тарихының
елсіздікке ұмтылмаған болса, онда қазақ хандығы да саяси құрылым − мемлекет ретінде орнап, орнықпасы да мəлім еді. Олардың бұл саяси күресі белгілі бір дəрежеде тарихи жағдайға байланысты қантөгіссіз өтті, оңтайлы сəтті өз мүдделеріне қарай шебер пайдалана білу жағдайында жүзеге асты, яғни іргелерін бөліп, түп көтеріле көшіп кету жолымен қазақ хандығының қара шаңырағын көтерді. Тарихта Қазақ мемлекеті екінші рет 1991 жылы бейбіт, қантөгіссіз жағдайда Елбасының көрегендік саясатының нəтижесінде түбегейлі түрде өз тəуелсіздігін алып, дербес мемлекет болып құрылып əлем қауымдастығының құрамына кірді. * * * Дегенмен Алтын Орда ыдырап, бөлекбөлек хандықтарға бөлініп, саяси, территориялық, əлеуметтік-экономикалық байланыстарынан, тұтастығынан біржола айырылып, құдіретті империя мəңгілік күйреп тынды, Еуразия аумағындағы осынау құдіретті империяның айналасындағы елдерге үрей тудырып, қарсы келген жауларын бас идіріп, тізесін бүктіріп, жарты əлемге əмірі жүріп тұрған алып империяның ыдырауы да сыртқы күштен емес еді, ең алдымен өз ішінен билікке талас, таққа деген тайталас себепші болды. Тақ таласы ағаны ініден, бауырды туыстан ажыратып қана қоймай, миллиондаған жұрттың тағдырын тəлкекке ұшыратып та отырды. Тақ таласының ақыры көп жағдайда трагедияға айналып, оның салдарынан ата жұрттағы ел зардап шегіп, босып, шұбырып, жаудың оңай жемтігіне айналды. Мемлекет болмай ұлт өсіп, өркендей алмайды, сондықтан барлық кезде өз мемлекетін, хандығын құру жолында табанды саяси күрес жүргізіліп келді. Мемлекет тарихының мысалы осыны көрсетеді. Алтын Орда ыдырағанымен, оның құрамындағы Қазақ халқы күрес жолын еш уақытта тоқтатқан емес. Осы орайда жазушы, тарихшы əрі ғалым М.Мағауиннің мына сөздерін келтіре кеткенді жөн көрдік. «Ал Ұлы Ұлыс, яғни Алтын Орда ыдыраған кезде оның ежелгі территориясында қазақ атымен аталатын үш бірдей хандық ту көтереді. Мұның біріншісі – Қазақ Ордасы, қазіргі Қазақстан. Екіншісі – Қазақ хандығы, Кавказда, қазіргі Əзірбайжан республикасының Қазақ ауданы, онымен шектес аймақта құрылған, үшіншісі – қазіргі Рязань облысы шегінде бой көтерген Хан – Кермен қазақ ұлысы. Ол 1550 жылдар шамасында құрылған. Бұл біздің тарихшыларға «беймəлім жағдай»,− дейді. * * * «Тарих-и Рашиди» қазақ тарихының ұлы арнасына жататын мағыналы шығарма болса да, ол əлі күнге дейін қалың бұқараның игілігі бола алмай келеді»−, деп жазды Ə.Марғұлан Дулати туралы зерттеу мақаласында 1941 жылдың өзінде. «Қазақ тарихының ұлы арнасы» деп аса жоғары бағалаған ғұлама, ол қандай арналар екендігіне тоқталып, дəлелдеп береді. Қазақ тарихына қатысты, оның Алтын Орда мен Шағатай ұлысынан бөлініп, жеке мемлекет болып құрылуы. Мұны анықтап алғаш жазған М.Х.Дулати. Сонымен қатар Қасым хан билеген дəуірдегі (14801520) қазақтардың қуатты да көркейген мемлекет болғанын келістіре суреттеп баяндайды. Өзбек ұлысы мен Қазақ елінің Алтын Орда дəуірінен қалған жұртшылық мұрасына таласып, қақтығысып, айқасуы. Ə.Марғұлан осы үш ерекшелікті екшеп, елеп атап көрсетті. Қазақтар өзбектермен жауласқан кезде Моғолстан хандары қазақтармен одақтасып, Шаһибек ханға қарсы соғысты. Қазақ хандығының құрылуы мен қазақтар туралы «Тарих-и Рашидидің» І-кітабының «Есенбұға ханға əмірлердің қарсылық көрсеткен күндерінен əңгіме» деген 39тарауында Жəнібек пен Керей ханның Қазақ хандығын құрғандығы туралы құнды дерек баяндалады. 1-кітаптың «Сұлтан Ахмет ханның ұлы Саид хан жайында əңгіме» атты 67тарауында Саид ханның Ташкент маңында 5 мың əскермен Сүйініш Қожа ханның 7 мың əскерімен шайқасып, жеңіліп қалғанын, содан Əндіжанға кеткенін, ал Бабыр патша да Бұхараның маңында өзбектердің жеңіліп, Хисарға кеткенін баяндайды. «Көктем шығысымен Саид хан Қасым ханға кетті». Ол заманда оның əскерінің саны 300 000 (үш жүз мың) болған еді деп атап көрсетеді Дулати. «Сұлтан Саид ханның Сүйіншік ханнан жеңілгеннен кейінгі [болған] оқиғалар жайында» деген ІІ кітаптың 32-тарауында Қасым ханға қатысты мəліметтер одан əрі толықтырыла түседі. «Қазақтар жəне қазақ сұлтандарының тіршілік ерекшеліктері туралы, бұл атаудың оларға берілу себебі хақында жəне олардың істерінің салдары жайында əңгіме» атты 2-кітаптың 33тарауында Қасым ханның əскерінің санына қатысты Дулати мың-мыңнан (миллион) еді деп жазады, Керейден кейін баласы Бұрындық хан болады. Бірақ, оның беделі, ықпалы болмады. Жүніс ханның төртінші қызы Сұлтан Нигар ханымды Қасым хан некелеп алады (оның Сұлтан Əбу Саидқа ұзатады, ол қайтыс болған соң, некелеп алған, сондықтан ол бір жағы Саид ханға жезде болып келеді). Əдік сұлтан, одан кейін Қасым хан, одан соң оның ұлы Мамаш хан болды. Əдік сұлтанның ұлы Таһир хан болған кезде, ол өте қатігез еді, төңірегіндегі 400 000 елі қашып кетіп, өзі қырғыздар арасында қайтыс болды. (Жалғасы бар). Мұхтар ҚАЗЫБЕК, М.Х.Дулати қоғамдық қорының директоры
АТАСЫ
Қазақ ордасының негізін қалаған Жəнібек ханды халық аса құрмет тұтып, «əз Жəнібек» деп атап, аңыз, əпсаналарда солай баяндалып кетті. Елі, халқының қамын ойлап түн ұйқысын қашырған ханына əз деген құрметті ат қосып, əз Жəнібек деп ардақтады. Атақты қараүзген шипагер Отейбойдақтың «Шипагерлік баянын» жазуға тапсырма берген де осы əз Жəнібек хан. Атақты уайымшыл, дала философы Асан қайғы да осы Жəнібектің жанынан кеңесшісі, ақылшысы ретінде табылып отырды. Дулати Қазақ ордасын, яғни Қазақ хандығын құрған əз Жəнібек пен Керейден кейін Бұрындық хан болғанын, одан кейін əз Жəнібектің ұлы Қасым хан басқарғанын, ол Дешті Қыпшақты толық билегенін, əскерінің санын мың-мыңдаған адам еді, Жошыдан кейін одан ұлы хан болған еместігін атап көрсетіп, баға береді. Қасым ханнан соң оның ұлы Мамаш, одан кейін немересі Таһирдің хан болғанын, ол кезде қазақтардың азайып кеткенін, одан соң оның бауыры Бұйдаш хан болған кезде қазақтар 20 000 болып қалғанын, оның 1533-1534 жылдары қайтыс болғанын баяндап өтеді де Моғолстан мен қазақтардың ара қатынасына тоқталып, Рашид сұлтан таққа отырғанға дейін екі ел арасында татулық пен достық орнағанын, бейбіт қарым-қатынас жасалып келгенін, 1533 жылдан кейін, Рашид хан болған соң бұл қатынасты Рашид хан бұзғанына арнайы тоқталып өтеді. Моғолстан мен Қазақ хандығы арасындағы ежелден келе жатқан достық қарымқатынастың бұзылуы Моғолстан үшін үлкен қателікке ұрыну екенін тарих көрсетіп берді. Өйткені Рашид сұлтан əкесі Саид ханның орнына хан болғаннан кейін ежелгі ата дəстүрін, салтты аяқ асты етіп таптады, жосықсыздыққа ұрынды. Моғолстанда шаңырақ көтерген Қазақ хандығы ұлттық мемлекеттік құрылым болды. Ал қазақ халқының ұлт болып ұйысуында тікелей тарихи рөлді əз Жəнібек хан мен Керей хан атқарды. Сол кезеңдегі қазақ жұртының ұлттық мемлекет құруы дəл осы Моғолстанның батыс жағында болған тарихи əрі саяси оқиға еді. Есенбұға хан ең алдымен еліне бауырлас, ағайын-туыс, тайпалас халықты құрметпен қарсы алуында үлкен мəн-мағына жатыр. Біріншіден, елінің батыс шекарасын нығайтуға саяси одақ үшін де қажет болды, оның үстіне шығыс тараптан оқтын-оқтын жорық жасап, елді шауып кетіп, күшейіп келе жатқан қалмақтарға да қарсы тұруға одақтас күш болар деп ойлады. Жəнібек хан мен Керей ханның түп көтеріле көшуіне Əбілхайыр хан көптен тісін қайрап жүретін, күш жинап тəубесіне келтіріп, бастарын идіріп есе қайтармақ болып, жорыққа дайындалды. Жорыққа 1468 жылы ауыр қолмен шығып, жолда күн райы бұзылып, суытып, арты қарға айналып, Əбілхайыр кенет ауырып, жолда қайтыс болады да, қалың қол абдырап қалады, жорық тоқтатылады. Қазақ хандығына жасалынбақ болған алғашқы жорық осылайша сəтсіз аяқталады. Жазушы М.Мағауин Əбілхайыр əскері Қазақ хандығының қолына қарсы соғысудан бас тартқан болуы керек, деп жазады, оның себебі Керей мен Жəнібектің туы астындағы жұрт пен Əбілхайыр туының астындағы жұрт – бір халық еді, олар бір-біріне шабуыл жасауға үзілдікесілді қарсы болды дейді. Бұл да бір себеп. Өйткені Əбілхайырдың барлық жорықтарында оған наймандар қолдау көрсетіп отырған. Найман тайпасы Əбілхайырдың немересі
E-mail: adilet.media@mail.ru
дағы жұрт Моғолстанның моғолдарымен бауырлас жұртқа айналды. Ал Моғолстан болса дулаттар билік жүргізген мемлекет болатын. В.В.Вельяминов-Зернов «Исследование Касимовских царях и царевичах» атты төрт томдық еңбегінің 2-ші кітабында «Тарих-и Рашидидің» жалпы ғылым тарихында алатын орнының даусыздығын, онда жазылған мəліметтердің өте жоғары деңгейде қызығушылық тудыратынын баса айтқан. Себебі ғалым «Тарих-и Рашидиден» іздеген жоғын тапты, онда келтірілген мəліметтердің зерттеу жұмысына таптырмас мирас екеніне көз жеткізіп қана қоймай, Мұхаммед Хайдардың жазған мəліметтеріне ризашылық білдіріп отырғанын сезесіз. Мұсылман авторларының ішінен Мұхаммед Хайдар еңбегінің бағасыз шығарма екенін қапысыз танып, оның кітабына риясыз сенді. Орыс ғалымдарының ішінен «Тарих-и Рашидиді» аса жоғары бағалап, ғылыми айналымға енгізген осы В.В.ВельяминовЗернов болатын. Ол «Тарих-и Рашидидің» көптеген тарауларын парсы тілінен аударып, Қашқар (ұйғыр – М.Қ.) тіліндегі аудармасымен салыстыра қарастырды. В.В.Вельяминов-Зернов «Тарих-и Рашидиде» келтірілген хиджра есебімен берілген жылдарды милади жыл есебіне көшіріп, соншама дəлдікпен береді, ғалым аса ыждағаттылық танытқан. Ол Мұхаммед Хайдардың еңбегінен үзінді келтіріп, кейде өз тарапынан жақша ішінде даталарын көрсетіп те кетеді. Айталық: «В это время (около 860 / 1456 г.) Абуль-Хаирь хан владычествовал в ДештиКипчак; Султаном Джудчидским приходилось от него очень плохо, и двое из них Джанибек хан и Гирей хан бежал в Моголистан». Осы мəтінде Əбілхайыр ханнан көшіп кеткен жылды шамамен 1456 жыл деп көрсетеді, ал «Тарих-и Рашидиде» қазақ сұлтандарының билік жүргізген жылының басы 1465 жылдан басталады делінген. Зерттеуші ретінде В.В.ВельяминовЗерновтың пікірінің негізсіз еместігіне басқа зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып көз жеткізуге болады. Өйткені Жəнібек хан мен Керей ханның көшіп кеткен жылын шамамен 1456 жыл деп жақшаның ішінде, мерзімін дəлірек көрсету мақсатымен келтірген. Ал Қазақ хандығы бір күнде, болмаса бір жылда құрылды деп кім кесіп айта алады. Ол кез қазіргі кездегідей Декларация қабылдап, тəуелсіздігін жариялайтын кез емес-тін. Жалпы В.В.Вельяминов-Зерновтың «Тарих-и Рашидиден» аударып, пайдаланған тарауларының парсы тілінен тікелей орыс тіліне жасаған тəржімəсі өте жақсы əрі көркем, əрі түпнұсқалық мəтін дəл берілген деп санаймыз. Қазақ ордасының құрылуына байланысты екінші бір тарихшы ғалым К.А.Пищулина: «Қазақ хандығының бастауы, оның құрылуының себептері – Жəнібек пен Керейдің түп көтеріле көшіп кетуінде ғана емес, қайта ортағасырлық Қазақстан халқының шаруашылық, əлеуметтік-саяси даму барысымен, сонымен қатар қазақтардың этникалық тарихымен тығыз байланысты»,− деп жазды. Ғалымның атап көрсетіп отырған себептері негізсіз де емес еді, ежелден еркіндік аңсаған, бас бостандығы мен тəуелсіздігін басты мұрат-мақсат тұтқан ел өз сағатының соғар сəтін де күтіп жүрді, ең алдымен олар саяси тəуелсіздікке ұмтылды. Кез келген мемлекеттің құрылуы – бұл ең алдымен саяси тəуелсіздік алуы болып табылады. Əз Жəнібек хан мен Керей хан саяси тəу-
Көппен жүріп жеңіл адасқаннан, қиналып жалғыз жол тапқан ізгі
№27 (230) 10.07.2015 жыл
7
4Ақынның туған жеріндегі ескерткіші. Суретті түсірген Ибрагим Елжасов
Ақынды у а т қ а д р а а ш қ ы й Ақжа
4Мырза Əлі үйінің сыртқы көрінісі. Суретті түсірген Рафхат Халелов (Соңы. Басы 1-бетте). * * * Кезінде Қадыр ағаның талай қызықты əңгімелерін тыңдап, аз-кем қасында жүру бақыты бұйырып еді. Кітаптарын жастана оқып шығып, жүрекке жылдам жатталған, көкейге бірден сақталған сырлы сөздер мен жанды желпінтіп, сананы серпілтетін астарлы ойлар өңгерген өлең шумақтарын қойын дəптеріме торғайдай теріп, жадыма жүктеп алғаным бар. Күлетін жерде күлген жөн, Не істеуді дұрыс білген жөн. Түнеріп ғұмыр кешкенше, Жарқылдап жүріп өлген жөн. Өнерде жарқылдап жүрді, өмірден жарқылдап өтті, жарықтық. Өлең-сөз əркімге əрқалай əсер етеді, əркім өз ойы қабылдағанды ғана қабыл алады, өмірлік сабақ алады.
4Ақынның Орал қаласындағы ескерткіші
Поэзия формуласы: ой – сезім – сөз Кемеңгер Кекілбаев біраз жыл бұрын айтқан бір сөзінде «Қазақтың сөздері де өздеріне ұқсайды. Құшақтасқысы келіп тұрады. Ұйқасқысы келіп тұрады», – деген болатын. Тіл білетін қазаққа сөз ұйқастыру қиын емес. Құр ұйқастың поэзияға қатысы болмайтыны да содан. Апшынған ашу мен сергелдең сезім де өз бетімен өлең бола алмайды. Себебі, өлеңнің негізі – сөз, өзегі – ой. Ал, сезім – сөз бен ойдың көпірі. Қадыр Мырза Əлінің поэзиядағы формуласын өз сөзімен айтқанда былай еді ғой: Айтамыз біздер ақын деп, Адамды шоқ боп маздаған. Ақынға керек ақыл көп, Асаулық керек аздаған. Текпен келер ақыл мен термен келер білім ой деген орманды еркін аралатып, тұңғиығына терең бойлатады. Шығармашылықта шашау шығармаған Қадыр ақын сөзге сараң, ойға бай. Шырайлы ойға ғана шұрайлы сөз тапты. Сөз қадірін өз қадіріндей көрді. Ойсыз сөз сөйлемеу – ақыннан алған бірінші сабағым.
Еңбекқорлық ережесі Жаратқан еш адамды кенде қалдырмаған жалғыз капитал – Уақыт. Біреулер оны кəсіпке салып, байлыққа кенелсе, дарын дарыған даралар өнерге жұмсап, жұртын да, өзін де өрге сүйрейді. Базбіреулер қол қусырып, алтын уақытын зая жібереді. Қолда бар байлық – уақытты босқа жібермеуге үндеу – Қадыр ағам Мырза Əлінің негізгі тақырыптарының бірі. Ақынның жастарға жолдауы:
Жалқаулыққа жамбасың қайдан шыдар! Жүйкең шіріп кетпей ме ойдан шұбар?! Нағыз жаза – жұмысқа салу емес, Нағыз жаза – жұмыссыз қалу шығар! * * * Мынау заман – бақ-дəулет қонған заман. Еңбек қана, Сол xаның – сол xанзадаң. Өмірде бұл, о достар, өлгендер мен Батқан күнге қарыздар болған жаман! Асыл уақытты Алланың сыйы деп емес, сыны деп қабылдап, маңдайға жазылған сағатты есіл еңбекпен айырбастау – ақыннан алған екінші сабағым.
Даралықтың берері дархан Қадыр Мырза Əлінің жастарға қалдырған тағы бір өнегесі – өлшеулі өмірде өзіңше өріле біл. Жалпыланба, жалқылан. «Өзіме өнердегі дəу талабым: Келмейді құдайды да қайталағым!» - деген
ақын тағы бір өлеңінде: Бір-біріне ұқсамасын ақындар! Ақын түгіл ұқсамайды жақындар. Өйте берсе бəрін қуып, халайық, Біреуін-ақ қалдыруға қақың бар! Дараланған дарақта ғана дархандық бар. Білмейміз өлгендерді, Бір белгі қалмаған соң. Айтпаймыз сөнгендерді, Алаулап жанбаған соң. Егіліп жыламайды, Ешкімнен ықпағандар. Биіктен құламайды, Биікке шықпағандар. Қадыр ағамыз жалын боп жанды, бірақ сөнбеді, мəңгілік алауға айналды; биікке шықты, бірақ құламады, аспанмен астасып кетті. Тарихта жалқы есімдер жоқтың қасы, жалпы есімдер жетерлік. Ақыннан алған үшінші сабағым – көппен жеңіл адасқаннан, қиналып жалғыз жүріп жол тапқан іздің ізгілігі мол, берері көл. * * * Қазақ жазушыларының əзіл-қалжыңдары өз алдына бөлек əңгіме. «Қадыр айтты» деген қағытпаларда да есеп жоқ. Кеңестік дəуірде қаламақыдан таршылық көрмеген Қадыр ағамыз баспасы көбейіп, ақысы азайған бертінде бір газеттің берген қаламақысына көңілі толмай, ведомостьке «Қадыр Мырза» деп қол қойыпты. Мұны редактор байқаған болуы керек, келесі айда қаламақыны көбірек тағайындаған екен. Қаламақыны қолына ұстап тұрып, Қадекең құжатқа «Қадыр Ырза» деп қолын шиырыпты. Бұл күндері Қадыр ағамыздың аруағы шынында да разы болып жатқан болар...
Кезінде қазақ күресінің сақталған №27 (230) бірден-бір аймағы Оңтүстік емес пе еді? 10.07.2015 жыл
УАҚЫТ
8
ОҢТҮСТІКТІҢ АСЫҒЫ АЛШЫСЫНАН ТҮСПЕЙ ҚОЙДЫ Бейбіт екінші рет Барыс атанды
Белгілі журналист, 2015 жылғы «Алтын қауырсын» жүлдесінің иегері, қалалық «Панорама Шымкента» газетінің қызметкері Əсел Хамзина. Суретті түсірген Ж.Əбуов
Интернет телевидение Adilet TV примет на работу тележурналистов на конкурсной основе. При себе иметь резюме с фото. Обращаться по адресу: Казыбек би 84 «б». Тел.: 8 (7252) 55-85-84. Факс: 8 (7252) 53-04-93. Сот.: 8 777 557 08 52, 8 747 464 44 19.
Астанада маусымның 4-і күні Ұлт көшбасшысы — Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың жүлдесі үшін қазақ күресінен «Қазақстан Барысы» V республикалық турнирі өтті. 2012 жылы осы бəсекеде топ жарған Бейбіт Ыстыбаев бұл жолы да бас жүлдені қанжығасына байлады. Мəреге сүрінбей жеткен «Тараз арланы» Бейбіт Ыстыбаев пен «Сыр арланы» Руслан Əбдіразақов белдесті. Екі алып біразға дейін бірін-бірі ала алмады. Нəтижесінде екеуі де айқын басымдық көрсете алмай, ұпай санымен Бейбіт Ыстыбаев жеңіске жетті. Жеңімпаз Б. Ыстыбаевқа 150 мың АҚШ доллары мен «Алтын тайтұяқ», ал оның жаттықтырушысына 50 мың доллар бұйырды. Күміс жүлдегер Руслан Əбдіразақов 30 мың доллар алса, қоланы иеленген палуан Ғани Сейділдаев 10 мың долларды қанағат етті. «Жеңіске деген жігері үшін» арнайы жүлдені тамаша тартысты белдесу көрсеткен Нұрым Сəлімгереев иеленіп, оған «Самұрық-Қазына» қорынан автокөлік тарту етілді. «Тойдың болғанынан боладысы қызық» дейді қазақ. «Қазақстан барысының» қай күні өтетіні, оған қай облыстан кімдердің қатысатыны, төрешілердің кім болатыны, бəрібəрі алдын ала бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланды. Жарнамасы керемет. Жұртты солай қызықтыра түскісі келе ме, турнирдiң жүлде қоры 225 мың долларды құрайтыны көп айтылды. Жеңімпазға қанша қаржы бұйыратынын да жиі құлағымыз шалды. Тіпті бəсекеде қызмет ететін төрешілердің 1 күнде миллионер атанып шыға келетіні де жарияланды. Иə, қазіргі күні шығын шығармай жұртты əлденеге қызықтыру қиын. Қазаққа қазақ күресін жарнамалаудың қажеті не дерсіз. Мақсат қазаққа емес, əлемге жарнамалау, өзге ел халықтарын қызықтыру. «Қазақстан Барысы» бесінші рет өтіп отыр, біз кімдерді қызықтыра алдық? «Кімдерді қызықтыра алдық?» деген сауалға жауап беру қиындау секілді. Əуелі біз «Қазақстан Барысын» жарнамалай алдық па, соған жауап іздегеніміз жөн секілді. Турнирді кімдер тамашалады? Түркияның «ТРТ» мен Ресейдің «Боец» арнасы тікелей эфирде көрсетті. Кімге? Дəл сол күні телеарнаны қосқан көрерменге ғана ма? Түріктің арнасын қайдам, əдетте түрлі жекпе-жектерге жұртты қызықтыру үшін алдын ала үзінді ұсынатын «Боец» «Қазақстан Барысын» тікелей эфирде көрсететінін жарнамалаған да жоқ. Ақысын төледі, көрсетті. Оны кім көріп жатыр, кімдер көреді, ол жағына мəн беріп те отырған жоқ. Анда-санда көрсететін дүниелері болмағанда қайталау ұсынып, бізді бір мəз етіп қояды. Өзгелерді қызықтыру былай тұрсын, соңғы кезде өз көрерменімізді де жалықтыра бастаған секілдіміз. «Бірнеше сағатқа созылатын бəсекені тапжылмай отырып кім тамашалайды, екі күнге бөліп өткізсе болмай ма?» деген де ұсыныстар айтыла бастады. Ол
Қажекеңнің атынан ұят емес пе?
аздай жұлқынып тұрған жігерлі балуандар азайып бара жатқандай. Алғашқы белдесулерінде күшін сарқып алмау үшін ұстасып жүріп алатын балуандар жүлдеге жақындағанда да тəуекелге баруға жүрексінетін секілді. Тағы да ұстасу, сілкісу. Бірін-бірі алып ұрып, əдіс-айла жасайтын сəттер сиреп бара жатқандай. Əрине, сын айтуға бəрі ұста. Алайда, біз кемшін тұстарын ескерте отырып өзгеріс енгізу жайлы ұсынысымызды да алға тартқанды жөн көрдік. Біріншіден, «Қазақстан Барысын» əлем тамашаласын десек, көптеген елдерге тарайтын арналарда жарнама ұсыну қажет. Барлығына қолжетімді болу үшін интернетте ағылшын тіліндегі нұсқасын да онлайн түрінде ұсыну қажет. Екіншіден, жарысты өткізу барысына өзгеріс енгізген абзал. Көрерменді жалықтырып, балуандарды шаршатып алмау үшін жарысты екі күнге бөліп өткізген дұрыс болар еді. Үшіншіден, жүлдеге таласатын бəсекелер тартысты əрі қызықты өтуі үшін жеңімпазды ұпай санымен анықтау тоқтатылып, балуанның бірі айқын жеңіске жеткенше белдессе. Осы тұста кез келген балуан бар шеберлігін паш етіп, түрлі айлатəсіл жасауға ұмтылары хақ. Мирас ƏСЕМ.
Қазақ күресі немесе қазақша күрес Оңтүстік Қазақстан облысында өткен ғасырдың 60-жылдары жақсы дами бастады. Сол кезеңде күш атасы Қажымұқан Мұңайтпасұлы туралы да көптеген дүниелер жазылған, оның атын мəңгі есте қалдыру шаралары жүзеге асқаны мəлім. Сондай жұмыстардың жемісі болар, «Бадам» совхозының аты Қажымұқан атындағы болып өзгертілді. Темірлан селосында Қажымұқан атындағы стадионның құрылысы қолға алынды. Жамбасы жер иіскемеген балуанның Ленин туы ауылындағы кесенесі жаңартылды. Аудан орталығындағы үлкен көшеге есімі берілді. Облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газеті, Бөген (қазіргі Ордабасы) аудандық «Коммунизм таңы» газеті жыл сайын мамыр айында өз деңгейлерінде қазақша күрестен жарыс өткізуді дəстүрге айналдырған еді. Басқа да іс-шаралар тұрақты өткізіліп тұратын. Жүйелі жұмыстың жемісі шығар, 60-жылдардың ортасында республикада тұңғыш рет қазақша күрестен жарыс өтті. Ол кезде
аудан орталығында ондай дүбірлі доданы жоғары деңгейде өткізетіндей стадион да, спорт залы да жоқ болатын. Жарыс бір жылы Амангелді атындағы орта мектептің футбол алаңында, екінші жылы Қажымұқан атындағы көшенің үстінде өткізілді. Жарысқа Қазақстанның түкпіртүкпірінен балуандар келді. Сонда атақты Əбілсейіт Айхановты алғаш рет көріп едік... Ол жарыстардың қызықты, əсерлі, тартысты өткенін қазір айтып жеткізу қиын. Бəрінен бұрын ел еңсесін көтеріп тастаған қуатын айтсаңызшы. Сол жарыстардан соң ауыл-ауылдарда қазақша күреспен, жалпы күреспен айналысатын жастар күрт көбейді. Мысалы, бір ғана Ленин туы (қазіргі Қажымұқан) ауылынан бүкіл елге танымал бірнеше балуан, соның ішінде түйе балуандары да бар, өсіп шыққаны əлі күнге дейін жұрттың есінде. Бір сөзбен айтқанда, қазақ күресінің ұмыт қалмай сақталуында, дамуында Оңтүстіктің тарихи үлесі ерекше екені даусыз болса керек. Тəуелсіздік алғаннан соң республикадағы жалпы спорт, соның ішінде қазақ күресі дамудың даңғыл жолына түсті. Ұлттық күрес өнеріміз халықаралық деңгейге көтерілді. Жылма жыл республикалық, халықаралық жарыстар өтіп жатыр. Ондай додалардан Оңтүстік балуандары да шет қалмайды. Қатысып жүр. Жүлделер де алып тұрады. Бірақ, өкінішке қарай, ел-жұрт күткен биіктен көріне алмай келеді. Осы орайда мына бір жайды айта кеткен орынды болар. «Облыстар арасындағы жарыс» дегеннің өзі шартты ұғым емес пе? Мысалы, тұрғындарының жалпы саны 500-600 мыңнан аспайтын, оның ішінде қазақтары тіпті аз облыстар да бар ғой. 3 миллионға таяу халқы бар Оңтүстіктің сондай шағын облыстармен жарысқа түсуі, түскен екен, солардан басып оза алмауы қалай? Оның үстіне социализм кезінде қазақ күресінің сақталған бірден-бір аймағы Оңтүстік емес пе еді? Сонда біздің балуандарға не жетіспейді? Жұманазар Ерсұлтанов сынды нағыз түйе балуанға лайық, «Қазақстан Барысы» атанатындай жігіттеріміз де бар. Мамандардың көзіне шалынбай жүргендері де жоқ емес шығар. Əлеуеті зор, мүмкіндігі мол өлке неге Қызылорда, Жамбыл сияқты шағын облыстар шыққан биіктерге қол жеткізе алмайды? Түсініксіз жағдай. Қажекеңнің атынан ұят екен тіпті... З. ЖАНСЕЙІТ
Курорт «Сары-Агаш», санаторный комплекс «Алтынай» и «Алтынай Люкс» Виды предоставляемых услуг в санаторном комплексе «Алтынай» Санаторный комплекс «Алтынай» предоставляет на основании Государственной лицензии Серии ЛП № 00052DX следующие услуги: Рекомендуем пройти полное курс лечение от 7 до 14 дней. Это залог вашего здорьовия. Бесплатные услуги входящие в стоимость путевки: 1. Орошение кишечника минеральной водой; 2. Гинекологическое орошение минеральной водой; 3. Промывание желудка минеральной водой; 4. Дуоденальное зондирование (желчь) минеральной водой; 5. Минеральная ванна, душ минеральной водой; 6. Лечебные бассейны с гидромассажем; 7. Парафино-озокеритолечение; 8. Очистительные клизмы минеральной водой; 9. Слепое зондирование (дюбаж) минеральной водой; 10. Физиолечение (УВЧ, ингаляция травами и маслами, электрофорез, дарценвал, УФО). 11 Фито чай,и.т.д. 12. Урология
№ п/п
Номера
Общая стоимость на 1-го чел. в сутки
Стоимость номера в сутки
Стоимость 1 -го чел. на 7 дней
6 000
24 000
42 000
7 500 8 500 9 000 9 500
15 000 34 000 27 000 19 000 45 000 – за комнату 55 000 – за комнату
52 500 59 500 63 000 66 500
18 000 13 500 супруга Супруга+подросток
18 000 27 000 24 000 35 000 45 000 – за комн. 55 000 – за комн. 65 000 – за комн.
126 000 94 500
17 000 11500 Супруга+подросток 11 000
17 000 23 000 32 000 33 000
119 000 80 500
Корпус «Алтынай» Главный корпус
Платные медицинские услуги: Фитнес центр, закрытый бассейн, сауна, хаммам, финская, турецкая парная, тренажерная комната, циркулярный душ, восходящий душ, душ Шарко, грязелечение, СПА, джакузи, массажное кресло и.т.д. Диагностика: Инструментальные методы обследования УЗИ внутренних органов, эндоскопия, электрокардиограмма. Консультации врачей: невропатолог, уролог, гинеколог, терапевт, мануальный терапевт Иглорефлексотерапия, Медикаментозное лечение неврологических, кардиологических, урологических Дополнительные платные процедуры: пантовые ванны, селеновые ванны, скипидарные ванны, пихтовые ванны, кедровые бочки, аппаратное кишечное орошение (гидроколонотерпия), иглотерапия, массаж (общий и точечный)
1 2 3 4 5 7 8 9 9
Примечание: В стоимость путевки входит 4-х разовое питание, медицинское обслуживание, услуга транссфера с Шымкента до санатория. В номерах имеется холодильник, кондиционер, плазменный телевизор, душевая с водонагревателем и горячая вода.
1 2 3 4 5 6 7 1 1 3 4
4-х местный эконом класс 2-х местный эконом класс Полулюкс 4-х местный (1-2-3 этаж) Полулюкс 3-х местный (2 комнаты) Полулюкс 2-х местный VIP номера (72 м) №15, 16 VIP номера (80 м) № 14, 28 Детям до 6 лет Детям от 7 до 10 лет Корпус «Алтынай – Люкс»-А Полу люкс 1-о мест Полу люкс 2-х местный Полу люкс 2-х мест. (семей. пары) Полу люкс 3-х местный (семейный) Люкс100,101,103,104 VIP 102, 203,204 VIP 201,202 Корпус «Алтынай Люкс»-Б Полу люкс 1 мест. Полулюкс 2-х мест (семеиной пары) Полулюкс 3-х местный (семейный) Полулюкс 3-х местный
4 000 5 000
77 000
Адрес: ЮКО, Сарыагашский р-н, п. Коктерек. Тел.: +7(72537) 5 13 13 +7(7252) 57 14 31. Сот.: +7 (701) 736 73 15 Web-сайт: www.altinai.com
«Əділет» ұлттық апталығының президенті Қуанышбек Тасболатұлы БОТАБЕК
Бас редактор Захардин ҚЫСТАУБАЙҰЛЫ Бас редактордың орынбасары Салтанат ИБРАГИМОВА Орыс бөлімінің меңгерушісі Рамзия ЮНУСОВА Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ Тілші Ақжібек МҰСТАФИНА
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Гүлмира МƏНШƏРІПОВА (Астана қаласы)
Атқарушы директор Қайыржан СЕМБАЕВ Техникалық директор Константин МАРКОВ Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ЖАУЫНБЕКҰЛЫ
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52 E-mail: adilet.media@mail.ru
Газет Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы №14077-Г куəлігі берілген. Құрылтайшысы өзгеруіне байланысты қайта тіркелген басылым 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап "Əділет" ұлттық апталығы болып жарық көруде. Аптасына бір рет жарық көреді. Таралымы - 10 000 дана. Тапсырыс - 1740.
Апталық Астана қаласы, "Ernur" Медиа холдингі" ЖШС (Сілеті көшесі, 30-үй) мен Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады