Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ web: www.adiletgazeti.kz
№32 (235) = 21 тамыз = Жұма = 2015 жыл
ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ
Астанада мектеп жасындағы оқушылардың саны 125 мың баладан асты
E-mail: adilet.media@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
ЕЛБАСЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ЖӨНІНДЕ КЕҢЕС ӨТКІЗДІ
Кеңес барысында əлемдік нарықтардағы ахуалдың нашарлауы жағдайында Қазақстан экономикасының өсімін қамтамасыз ету бағыттары талқыланды. Мемлекет басшысы келешекте ұзақ уақыт бойы Қазақстан экономикасына ықпал етуі мүмкін бірқатар теріс факторларды атады. – Біріншіден, сарапшылар пікірінше, мұнай мен металл бағасының төмендігі 5 жыл бойы сақталуы мүмкін. Екіншіден, дамушы елдердің инвестиция мен капиталға қолжетімділігі едəуір шектеледі. Үшіншіден, біздің негізгі серіктестеріміз, ең алдымен Ресей мен Қытай тарапынан сұраныстың азаюынан Қазақстанның өнімдерін өткізу нарығының аясы тарыла түседі, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Қазақстан Президенті қалыптасқан жағдайда мемлекеттен теңгерімді бюджеттік жəне монетарлық саясатты қамтамасыз ету, сондай-ақ экономикалық өсімді қолдау мақсатында жаһандық сынқатерлерге қарсы тұру тұрғысынан тиімді сақтану шараларын жүргізу талап етілетінін айтты. Мемлекет басшысы жаңа экономикалық жағдайды ескере отырып, мұнай баррелінің 30-40 доллар деңгейіндегі бағасына бейімделу қажеттігін атап өтті. – Бұған дейін біз көптеген құрылыстар салдық, штатты жəне еңбекақы деңгейін ұлғайттық. Бірақ қазір қаражат жетіспеушілігі байқалады, соған орай жаңа жобаларға арналған шығыстар табыс базасын кеңейту мүмкіндігіне байланысты қатаң шектелетін болады. Сондықтан түрлі бастамаларға 2018 жылға дейін мораторий қойған жөн. Бұл – бүгінгі нақты жағдайға байланысты туындаған мəжбүрлі шара, – деді Қазақстан Президенті. Нұрсұлтан Назарбаев республикалық бюджет тапшылығын 2018 жылға 1 пайызға төмендетуді тапсыра отырып, тапшылықты
қаржыландыру тек ішкі резерв есебінен іске асырылуы тиістігін атап өтті. Қазақстан Президенті экономиканың бəсекелестік жөнінен басымдығы бар негізгі салаларын қолдау басымдыққа ие болуы тиістігін айтты. – Қойылған міндеттерді жүзеге асырудың маңызды тұсы дамудың осындай жолынан өткен жəне экономикасының құрылысы бізге ұқсас елдердің нақты тəжірибелерін зерттеу болмақ. Бұл – Аустралия мен Канаданың соңғы 30 жылдағы тəжірибесі. Жаһандық тауар жеткізу тізбегіне таяу он жылда кірігу үшін Қазақстанның тəуір мүмкіндіктері бар, – деді Қазақстан Президенті. Мемлекет басшысы индустриялық-инновациялық саясат қызмет көрсету секторының көлемін ұлғайтуды жəне ондағы өсім мүмкіндіктерін табуды талап ететін жаңа
жағдайға бейімделуі тиістігін атап өтті. Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Б.Сағынтаев əлемдік экономикадағы ахуалдың күрделенуі жағдайында биылғы 7 айдың қорытындысы бойынша елдегі ІЖӨ-нің өсімі 1,5 пайызға төмендегенін атап өтті. Ресей рублінің девальвациясы отандық азық-түлік өнеркəсібі жəне ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер үшін қосымша қиындықтар тудырды. – Осыған байланысты бұрын егін шаруашылығын дамытуға, сүт, құс еті, жұмыртқа, шошқа еті өндірісін субсидиялауға бағытталған 6 миллиард теңге көлеміндегі қаражат қайта бөлінді. Қорытындысында өндіріс көлемі 10 пайызға жəне одан да жоғары мөлшерге дейін ұлғайтылып, ал құс шаруашылығы бойынша біз осылайша 12 мыңнан артық жұмыс орнын сақтап қалған болып
Нұрсұлтан Назарбаев Үкіметке келешектегі ортамерзімді кезеңде экономикалық өсімді қамтамасыз ету жөніндегі шаралар жоспарын қысқа мерзім ішінде əзірлеуді тапсырды. Сондай-ақ Үкімет пен Ұлттық банкке қалыптасқан жағдайдағы экономикалық жəне валюталық саясат шараларын шұғыл əзірлеу тапсырылды. – Əрбір министрдің, елдің экономикалық саясатына қатысушының сапасы тексерілетін күрделі интеллектуалдық жұмыс уақыты келе жатыр. Бұл жолғы дағдарыс – іс жүзінде Қазақстанның барлық өнеркəсіптік кəсіпорындарын қамтитын секторалдық дағдарыс. Мұндай бізде болған емес, сондықтан ол мүлде басқа амалдарды қажет етеді. Бұл жағдайдан да бұрынғыша жол тауып шығатынымызға сенімдімін, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Akorda.kz
ТҰЛҒА
Бүгінде кез келген мемлекеттің өсіпөркендеуі үшін ең алдымен заңның үстемдігі қамтамасыз етіліп, оны қадағалап, жүзеге асыратын сот пен құқыққорғау органдарының қалтқысыз жұмыс істеуі қажет. Осыны мықтап ескерген Елбасымыз өзінің жыл сайынғы Жолдауларында, заң мен құқыққорғау ісіне қатысты алқалы жиындардың бəрінде бұл тақырыпқа арнайы тоқталып, кемшіліктерді бүкпесіз ашып көрсетіп, алда атқарылатын істерді айқындап, бағытбағдарларды белгілеп беріп отырады. Мəселен, Нұрсұлтан Əбішұлы «Нұр Отан» партиясының биылғы өткен ХVІ съезінде сөйлеген сөзінде: «Бүгінгі күні сот жүйесінің ең осал буыны судьяларды іріктеу болып отыр. Судьяларға қойылатын талаптар тиімді емес. Соның салдарынан судьялар корпусында сыбайлас жемқорлыққа жол беріліп жатады. Судьялар жабық корпорация іспет-
Бекет ТҰРҒАРАЕВ, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген заңгері
ЗАҢНЫҢ ҮСТЕМДІГІ – ДАМУДЫҢ КЕПІЛІ Жүз қадамның он тоғыз қадамынан өрбіген ой Бекет Тұрғараев Республикаға танымал заңгер. Қырық жылдай судья болған білікті маман. Қазақтың арғы-бергі заңдарын, əсіресе сот саласын бес саусағындай жақсы біледі. Сондықтан болса керек, ол кісі Ұлт жоспары аясында сот саласының реформалау ісі бойынша Республика көлемінде жүріп жатқан бүкілхалықтық талқылау ісіне белсенді атсалысып келеді. Жақында «Егемен Қазақстан» газетінде (№157, 2015 жыл) саланы білгірлікпен, ең бастысы жанашырлықпен талқылап, сот саласын реформалауға үн қосқан мақаласы жарияланды.
тес қоғамдық сыннан алшақ болмауы тиіс. Қоғамдық сын сыбайлас жемқорлық кеселіне ем болып табылады» деп сот саласына қатысты ащы сын айтты, аса бір маңызды мəселені көтерді. Осы сияқты жақында үкіметтің кеңейтілген отырысында жария етілген бес институционалдық реформаны жүзеге асыруға бағытталған «100 қадам» деп аталған жоспарында құқықтық салаға: «Заңның үстемдігін қамтамасыз ету» деген тұтас бір тарау арнап, алдағы уақытта атқарылуға тиісті нақты 19 қадамды атап көрсетті. (Жалғасы 4-бетте).
ҰСТАЗ. ҒАЛЫМ. ҚАЙРАТКЕР «Ер – елдің келбеті» дейді халық даналығы. «Азаматына қарап ауылын таны» деген тағы бар. Қазақ жұртының өсіп-өніп, кең сахараның өзге бағыттарына қанатын жайып өрбіген өлкесі – Сыр бойының бүгінгі келбетін танығысы келген кісіге көлденең тартар азаматтардың бірі – Бақберген Сəрсенұлы Досманбетов. Ресми құжаттағы қызметінің «қалың қаймақтары», ірілері – ректор, əкім, Сенат депутаты. Ал оның тұлғалық келбетіне қарай «ұстаз, ғалым, қайраткер» деп берілген бағалар жұрт үшін атқарып жүрген қызметі, азаматтық ұстанымына қарай ел арасында ешбір ресми хаттамасыз, құжатсыз беріліп қойған құрметтер. Өмірдегі шынайы құрмет – халық бағасы. Біздің Бақберген Сəрсенұлы туралы айтпағымыз да, негізінен, сол бағаға сүйенген. «Халық бағасы» дегеніміз өз тарапымыздан айтар сөз жоқ дегенді білдірмейді. Керісінше, өзімшіл (субъективті) бағаның ауылынан алыс жүріп, əлеуметшіл (объективті) ойдың өрісінде қалуды қалағандық еді. Себебі соңғы кездерде айтулы кісілер туралы естелік, пікір айту онымен тікелей араласқан, қызметтес болған, болмаса əлдебір жақсылығын көрген немесе ағайын-туыстық жақындығы бар адамдардың пешенесіне жазылып қойғандай көрініс орын алып барады. Бұл елдік ұғым тұрғысынан келгенде дұрыс емес, бұрыс үрдіс. Мұндай үрдіс елді бірлікке, ірілікке шақырмайды: арзан мақтауға, берекесіз бірлікке, майда тірлікке тартады. Осы орайда хакім Абайдың атақты ғақлияларындағы «ақылға бірлік» керек деген
Б. Досманбетов
ҮНҚАТУ
шығамыз, – деді Б.Сағынтаев. Премьер-Министрдің бірінші орынбасары салалық бағдарламалар аясында қаражатты игеру мониторингі өткізілгенін де айтты. – Біз «Нұрлы жол» бағдарламасы бойынша 73 миллиард теңгенің игерілмей қалу қаупі барын анықтап, бұл қаражатты тиімді жүзеге асырылып жатқан бағыттарға беру жөнінде шешім қабылдадық. Мəселен, 8,8 миллиард теңге Астана-Павлодар-Өскемен жолының құрылысына бөлінетін болады. Тағы 6,6 миллиардты тұрғынүй-коммуналдық шаруашылықты жаңғырту аясында қайта бөлгіміз келеді, – деді Б.Сағынтаев. Кеңесте Қаржы министрі Б.Сұлтанов, Инвестициялар жəне даму министрі Ə.Исекешев, Ұлттық экономика министрі Е.Досаев, Ұлттық банк төрағасы Қ.Келімбетов сөз сөйледі.
Д. Сатыбалды – облыс әкімінің бірінші орынбасары
өсиеті еске түседі. Естелік жазудағы түбі бірлік іске бағытталатын «ақыл іс» – əлеуметшіл ойды қозғайтын, тағылым алатын сөз жазу. Өз басым Бақберген Сəрсенұлымен тікелей араласпадым немесе қызметтес те болмадым, бірақ ол кісі жетекшілік еткен білім ордасында студент, кейін сол білім саласында əр қалада жүріп, «бір терінің пұшпағын» илеген əріптес болған жанмын. Сондықтан осы естелік жолдарына танымал тұлға туралы студент шағымызда көзбен көргенімізді, бір салада қызмет ете жүріп ол кісі туралы құлақпен естіген лебіздерді, сондай-ақ танымал қайраткердің БАҚ құралдарының бетінен таныған келбетін түсіргіміз келеді. (Жалғасы 5-бетте).
Оңтүстік Қазақстан облысы əкімінің бірінші орынбасары болып Дархан Сатыбалды тағайындалды, ол Берік Оспановтың орнын алмастырды. Сатыбалды Дархан Амангелдіұлы 1974 жылы туған, білімі жоғары, мамандығы – экономист-менеджер, экономика ғылымдарының кандидаты. Еңбек жолын 1991 жылы Келес ауданы, «Келес» кеңшары «Коммунизм» бөлімшесінің жұмысшысы болып бастаған. 19992011 жылдары Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қаржы бақылау комитетінің жетекші бақылаушы-ревизоры, Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік қорғау ұйымдарында бюджеттік қаражаттардың пайдаланылуын бақылау бөлімінің бас маманы-бас бақылаушыревизоры, Қазақстан Республикасы Президентінің Іс Басқармасы Қаржы-экономикалық бөлімінің экономикалық талдау жəне бақылау секторының референті, консультанты, бас сарапшысы, Бюджеттік жоспарлау жəне қаржылық бақылау бөлімінің мемлекеттік сатып алуларды ұйымдастыру секторының меңгерушісі, Астана қаласының тұрғын үй департаменті «Жылу» мемлекеттік коммуналдық кəсіпорны директорының міндетін атқарушы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы сот əкімшілігі жөніндегі комитетінің сот орындаушысы, Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі Бюджеттік, Қаржы департаменттері директорының орынбасары, Ғылым комитеті төрағасының орынбасары, Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік комитеті департаментінің басшысы қызметтерін атқарған. 2011 жылдың тамыз айынан бастап Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің кеңсесі Əлеуметтік-экономикалық бөлім меңгерушісінің орынбасары, 2013 жылдың 27 мамырынан Шымкент қаласының əкімі қызметінде еңбек етті.
Ғ. Әбдірахымов – Шымкент қаласының әкімі Шымкент қалалық мəслихатының кезектен тыс сессиясында облыс əкімі Бейбіт Атамқұлов Шымкент қаласы əкімі лауазымына Ғабидолла Рахматоллаұлы Əбдірахымовтың кандидатурасын ұсынды. Бұл ұсынысты мəслихат депутаттары бірауыздан қолдап, Ғ. Əбдірахымов Шымкент шаһарына жаңа əкім болып тағайындалды. Ол 1975 жылы Мақтарал ауданының Киров ауылында туған. Қазақ мемлекеттік аграрлық университетін, Неміс мемлекеттік басқару жоғары мектебін бітірген. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігінде кеңесші, орынбасар, төрағалық қызметтерді атқарған. 2008-2012 жылдары – Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі кеңсесінің басшысы. 2012-2013 жылдары – Қазақстан Республикасының бəсекелестікті қорғау агенттігінің (Монополияға қарсы агенттік) төрағасы. 2013 жылғы қаңтарда Мемлекет басшысының Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президенті Əкімшілігі басшысының орынбасары болып тағайындалды.
Орынбасар деген қандай лауазым?
И. Əбішев
Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады
3-бетте
Моғолдар дегеніміз кімдер?
7-бетте
20 тамыздан бастап Қазақстанда теңге еркін айырбас бағамына көшірілді
Тұғырдағы бейне - еңбек адамының жиынтық образы
ЕЛ ТЫНЫСЫ
¦ÄIËÅÒ
Жалпы елімізде жылу тарататын желілердің 70 пайызы тозып тұр. Елордада бұл көрсеткіш 59 пайызға тең. Қалада аталған олқылықты реттеу үшін біршама істер қолға алынды. Атап айтсақ, «Астана Теплотранзит» АҚ-ның үш жылға арналған инвестициялық бағдарламасы бекітілді. Бұл бағдарлама өзінің қорытынды кезеңіне жетіп қалды. Оның орындалуы қандай деңгейде жүргізілді? Соны анықтау мақсатында пресс-тур ұйымдастырылды. ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу жəне бəсекелестікті қорғау жөніндегі Астана қаласы бойынша департаментінің басшысы Марат Мұстафиннің жол бастауымен қалалық мəслихат депутаттары, бас шаһардағы Кəсіпкерлік палатасының жəне қоғамдық бірлестік өкілдері, журналистер кəсіпорынның атқарған жұмыстарымен танысты.
экскаватормен жерді үш күн қазсақ, жаңа экскаватормен 1-1,5 күнде қопарып тастаймыз. Сосын бұрынғы көліктеріміз жүз шақырымға 25 литр жанар май жейтін. Ал қазіргімізге осынша қашықтыққа 16 литр жетеді. Яғни, жаңа техника уақытты да, ресурстарды да үнемдеуге мол мүмкіндік беріп отыр» дейді ол. Одан кейін өнімдерді дайындау цехына бас сұқтық. Мұнда да жаңа жабдықтар сатып алынған екен. Мысалы, дəнекерлеуге арналған
ағымдағы жылдың 4 тамызы күніне жылу желілері 56 пайызға қалпына келтіріліп, жаңғыртылған. Ал жалпы жыл аяғына дейін осы мақсатта 533 млн 933 мың теңге игеру жоспарлануда. Сондай-ақ, осы кезеңде жылу энергиясын жоғалтуды 1,3 пайызға, арнаулы техниканы жалға алуды 13 244 теңгеге азайту көзделуде. Сонымен қоса жылуды тарату желілерінің тозуын 58 пайызға төмендету мақсаты да тұр. Ұлттық экономика
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАНЫҢ ИГІЛІГІ «ЖАСТАРДА» ЖЫЛУ ҚҰБЫРЛАРЫ ЖАҢАРДЫ Алматы ауданының əкімдігі жанынан қозғалған топтың бірінші болып тоқтаған жері «Жастар» шағын ауданы болды. Бұл жерде ТМ-6 нысанын жаңғырту жұмыстары жүргізілуде. Жұмысшылар су жаңа жылу құбырларын тартып жатыр екен. «Астана Теплотранзит» АҚ өндiрiс қызметiнiң басшысы Мəжит Шанаев нысан маңында біраз мəлімет берді. Оның айтуынша, аталған ауданда желілердің жалпы ұзындығы – 1400 метр. Мұнда жылу жүйесіне 1600 пəтер қосылған. «Осы ауданда жылу желілері кеңес заманында тартылған. Тек 1997 жылы жаңғырту жұмыстары жүргізілді. Содан бері де 20 жылға жуық уақыт өтті. Сондықтан жаңғыртуды қолға алғанымызда негізгі басымдықты осы учаскіге бердік. Мұндағы жұмыстар алдағы он күнде аяқталуы тиіс. Желі дұрыс тартылған жағдайда құбырлар 20-25 жылға шыдас бере алады» дейді ол. Тартылып жатқан құбырлар қос қабаттан тұрады екен. «Мұндайды құбыр ішіндегі құбыр дейді. Бұлар бұрынғы құбырларға қарағанда мықты келеді. Біз негізінен отандық өнімдерді қолданудамыз. Өнімдер - Павлодар, Өскемен сынды қалаларда орналасқан зауыттарда шығарылады» дейді Мəжит Шанаев. ЕҢБЕК АДАМЫНА ЕСКЕРТКІШ Осы жерде мəн-жайға қаныққан соң «Астана Теплотранзит» АҚ кеңсесіне бағыт алдық. Кеңсе аумағында тұрған «Слесарь Амантай» анықтамасы бар ескерткіш көпшілікті қызықтырды. Мəжит Шанаевтың айтуынша, тұғырдағы
бейне – еңбеккер адамның жиынтық образынан хабар беріп, нағыз жұмысшы адамға құрмет көрсету мақсатында тұрғызылған. Алайда, ескерткіштің негізіне нақты өмірде бар кəсіпорын жұмыскерінің бет пішіні алынған. Жылу тарату мекемесіне биыл 50 жыл толса, бұл жұмыскердің осындағы жұмыс өтілі де сол шамаға жуықтады. Яғни, уыздай жас кезінде осында жұмысқа орналасып, арада қаншама жылдар өтсе де, мекемеге адалдығынан айнымай келеді. Қазіргі таңда бұл адам учаске басшысы қызметін атқарады екен. УАҚЫТ ПЕН РЕСУРСТАРДЫ ҮНЕМДЕЙДІ Ескерткіштен əрі қарай аттағанымызда қаз-қатар тізіліп тұрған жаңа техникаға көзіміз түсті. Кəсіпорынның бас механигі Темірболат Ахметжанов бұл техника сатып алынғалы бері жұмыс қарқыны күшейгенін айтты. «Былтыр 7 техниканы, биыл 9 техниканы сатып алдық. Бұрынғы техникаға қарағанда жұмысымыз өне бастады. Мəселен, бұрынғы
жəне полиметан қоспаларын құю аппараттары жұмысшылардың қолын біраз ұзартыпты. Осы аппараттар кəсіпорынға жылына 10 миллион теңгені үнемдеуге ықпалын тигізетін көрінеді. Мұндай ақпаратты бізге Жөндеу-өндіру қызметінің басшысы Станислав Гера жеткізді. ҚЫСҚА АЛАҢДАУҒА НЕГІЗ ЖОҚ Кеңсенің мəжіліс залында кəсіпорын басшылығы инвестициялық бағдарламаның орындалысымен кеңірек таныстырды. «Астана Теплотранзит» АҚ басқарма төрағасының міндетін атқарушы Бекежан Сейітжанов бағдарламаны орындауға жалпы алғанда 3 457 544 мың теңге бөлінгенін жеткізді. Осы қаржының 80 пайызы жылу желілерін қалпына келтіруге жəне жаңғыртуға бағытталыпты. Бұған қоса бағдарлама аясында ескі жабдықтарды жаңаларға ауыстыру, көліктер мен арнаулы техниканы сатып алу т.б. жұмыстар қарастырылған. Бағдарламаның үшінші, яғни соңғы кезеңінде
министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу жəне бəсекелестікті қорғау жөніндегі Астана қаласы бойынша департаментінің басшысы Марат Мұстафин елордада жылу есептегіш құралдарын орнату жоспары 98 пайызға орындалғанын айтты. Бұл жағынан бас қаламыз елімізде жетекші орынды ұстап тұр екен. Оның сөзінше, инвестициялық бағдарлама біраз мəселенің басын қайыруға мүмкіндік берді. Ал, Елбасының «100 нақты қадам» бағдарламасы бұдан да зор жұмыстарды атқаруға жол ашады. Тарифтер жөнінде сөз сабақтаған ол елордада су жəне жылу тарифтері өзге өңірлерге қарағанда төмен екенін жеткізді. «Былтыр осы тарифтерді өсіруге жол берген жоқпыз. Олар келесі жылдың қаңтарында қаралатын болады» деді Марат Мұстафин. «Əділет» тұтынушылар құқығын қорғау қоғамдық бірлестігінің төрағасы Қабыкен Закарьянов, қалалық мəслихат депутаты Тимур Оразақов өз ұсыныс-тілектерін жеткізді. Жалпы, бағдарламаның орындалу барысына сын жоқ екені айтылды. Елорданың жылу желілерінде өткен қыста апаттар орын алмай, тұрғындар суық маусымнан жақсы шыққаны да қаперге салынды. Сөйтіп, атқарылған, алда атқарылар жұмыстардан соң бұған алаңдауға негіз жоқ екеніне сендірді. P.S. Мəжіліс залында көзімізге түскен ерекше зат – қазақтың киіз үйі болды. Іші де сол атауға əбден сай екен. Соған марқайып қалдық. Кəсіпорынның жартығасырлық тарихынан сыр шертетін музейді де араладық. Тек жұмысты ғана емес, руханиятты да ойлайтын басшылыққа ырза болдық. Аманғали ҚАЛЖАНОВ. Астана қаласы
ЖАУАПКЕРШІЛІК АРТА ТҮСЕДІ 19-шы тамыз күні «Стандарт Цемент » ЖШС-нің мəжіліс залында Еңбекші аудандық соты «Заң үстемдігін қамтамасыз ету шаралары» тақырыбында бұқаралық ақпарат өкілдерінің, судьялардың жəне зауыт ұжымының қатысуымен дөңгелек үстел өткізді. Шымкент қаласының Еңбекші аудандық сотының төрағасы Н. Жамашов кездесуде азаматтардың сот төрелігіне қолжетімділігін жеңілдету үшін сот жүйесі сатыларын оңтайландыру, бес сатылы сот жүйесінен (бірінші, апелляциялық, кассациялық, қадағалау жəне қайта қадағалау жасау) үш сатылы (бірінші, апелляциялық, кассациялық) сот төрелігі жүйесіне көшуі туралы əңгімеледі. "Үш сатылы сот жүйесіне көшу бастамасы келісілді. Бірінші саты – аудандық соттар, апелляциялық саты – облыстық соттар, кассациялық саты – Жоғарғы Сот болады деген шешім қабылданып отыр. Бұл ұсыныс апелляциялық жəне кассациялық сатылардың бір облыстық сотта шоғырлануына байланысты қолданыстағы сот жүйесіне қатысты сынға жауап ретінде қарастырылған қадам. Əлемдегі сот тəжірибесі көрсеткендей, аралық сатылардың көп болуы сот процестерін қасақана ұзартуға жəне сот шешімін сөзбұйдаға салуға ықпал етеді. Сот сатыларының азаюы
Жоғарғы Сот судьяларының жүктемесінің жəне соған сəйкес жауапкершілігінің айтарлықтай артуына ықпал етеді. Жұмыс көлемінің артуына байланысты Жоғарғы Сот судьяларының санын арттыра отырып, облыстық соттардың қазіргі штаттық құрамын қайта қарау көзделуде. Осылай ету арқылы Мемлекет басшысының барлық алға қойған міндеттері мен тапсырмаларын іске асыруға мүмкіндік туады. Қазіргі таңда сот сатыларының қарауына берілетін істердің санаттары мен тізімі, судьялардың жүктемесі пысықталуда" - деді Н.Жамашов. Төраға сот сатыларының азаюы
«СОТ КАБИНЕТІ» СЕРВИСІ Оңтүстік Қазақстан облыстық сотында «Сот кабинеті» сервисі арқылы құжаттарды электронды түрде жолдау» тақырыбында мемлекеттік органдар арасындағы семинар-кеңес өтті. Оған ОҚО Ішкі істер, Мемлекеттік кірістер, Əділет, Тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаменттері мен Денсаулық сақтау, Мемлекеттік сəулет-құрылыс бақылауы басқармаларының басшылары жəне ОҚО бойынша аумақтық Жер, Қаржылық бақылау инспекциялары мен Шымкент қаласы əкімі аппаратының жəне қалалық Құрылыс, Білім, Жер қатынастары бөлімдері мен Абай, ƏлФараби, Еңбекші аумақтық Сот орындаушылар бөлімдерінің өкілдері қатысты. Семинар-кеңесті ОҚО соты кеңсесінің басшысы О.Лештаев ашып: «Сот кабинеті» электрондық ақпараттық сервисі – бұл халық үшін сот жүйесінің қолжетімділігі мен ашықтығын қамтамасыз ететін, сот органдарының электрондық сервисіне кіруге арналған бірыңғай терезе. Ол арқылы кез келген мемлекеттік қызметкер немесе азамат үйінен немесе кеңседен шықпай-ақ, интернет арқылы сот құжатын көруге, сонымен қатар, істің қаралу барысы мен сот актісін шығарып алуына болады. Сот жүйесіне жаңа технологияларды енгізу жəне қолдану сот ісін жүргізуді жеңілдетеді, қағазбастылық пен төрешілдік кедергілерді жояды» - деді. Семинарда облыстық сот кеңсесі
E-mail: adilet.media@mail.ru
басшысының орынбасары Н.Уразғалиева үстіміздегі жылдың шілде айынан бастап «Сот кабинетінде» «Əкімшілік істі жіберу» сервисі іске қосылғанын, соған байланысты ағымдағы жылдың қыркүйек айынан бастап сотқа осы сервис арқылы əкімшілік материалдарды қағаз нұсқасынсыз тек қана «Сот кабинетінің» көмегімен электронды түрде жіберу барлық уəкілетті мемлекеттік органдарға міндетті екендігін айтып өтті. Сондай-ақ, бұл сервис өз кезегінде сот кеңсесі қызметкерлерімен бірге сотқа жүгінетін мемлекеттік органдар мен өзге адамдардың да уақытын үнемдеуге көмектесетінін түсіндіріп берді. Семинар барысында қатысушыларға «Əкімшілік істі жіберу» сервисін пайдаланушыға арналған əдістемелік құрал таратылып берілді жəне облыстық сот кеңсесінің меңгерушісі А.Орақбаева құжаттарды электронды түрде жолдау əдісімен көрнекі түрде таныстырды, яғни презентациясы болды. Жиын соңында жоғарыда аталған сервистің жұмысына қатысты қойылған сұрақтарға жауаптар беріліп, мемлекеттік органдардың өкілдеріне өз мекемелеріндегі қызметкерлер арасында «Сот кабинеті» электрондық ақпараттық сервисін пайдалануды мейлінше кеңінен қолдану ұсынылды. Қ.ДҮЙСЕНБИ, ОҚО сотының Aппараттық қамтамасыз ету бөлімінің басшысы
апелляциялық сатының рөлін күшейтуге негіз болатынына тоқталды. Алдағы уақытта апелляциялық саты істерді үш судьядан тұратын алқа негізінде қарамақ. Осы орайда, барлық істер бірдей судьялардың алқалық тəртібімен қаралады деуге болмайды. Мəселен, қысқартылған тəртіптегі, қылмыстық теріс қылық бойынша, онша ауыр емес қылмыстар жəне сот үкімін орындау мəселелеріне қатысты істерді судьялар бұрынғысынша жеке қарай беретін болады. Ал қалған қылмыстық істер міндетті түрде судьялардың алқалық құрамымен қаралатынын айтып өтті. Ж. ƏЛƏЙДАРҚЫЗЫ
СУДЬЯЛАРДЫ ІРІКТЕУДІ ЖАҚСАРТУ Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев «Нұр Отан» партиясының ХҮІ съезінде сөйлеген сөзінде бес институттық реформаны алға тартты. Оның екінші реформасында былай делінген: Бүгінде сот жүйесінің əлсіз буыны - судьялар корпусы арасындағы сыбайлас жемқорлық көріністеріне жиіжиі соқтырып жататын судьяларды іріктеу, судьяларға қойылатын біліктілік талаптарының тиімсіздігі. Судьялар корпорациямен меңіреу тұмшаланбауы тиіс жəне қоғамдық сыннан тыс болмауы керек», дей келе, заңның үстемдігін қамтамасыз ету мақсатында сот жүйесіне қатысты мынадай нақты қадамдарды ұсынды. 16-қадамда азаматтардың сот төрелігіне қолжетімділігін жеңілдету үшін сот жүйесі инстанцияларын оңтайландыру, бес сатылы сот жүйесінен үш сатылы сот төрелігі жүйесіне көшу міндеті қойылды. 17-қадамда судья лауазымына кандидаттарды іріктеу тетіктерін көбейту жəне біліктілік талаптарын қатайту қажеттілігі айтылып, міндетті түрдегі талап – сот істерін жүргізуге қатысудың 5 жылдық өтілі болуы тиіс. Кəсіби дағдарысы мен іскерлігін тексеру үшін ахуалдық тестілер жүйесін енгізу, ал 18-қадамда оқуды жəне сот тəжірибесі арасындағы өзара байланысты күшейту үшін Сот төрелігі институтының мемлекеттік басқару академиясы құрылымынан бөліну қажеттілігі айтылды. Нақты қадамдарда судьялардың есеп беру тəртібін күшейту, судьялардың жаңа этикалық кодексін жасау, сондайақ барлық сот процестеріне бейне жəне таспаға жазу шараларын міндетті түрде енгізу қажеттілігі де айтылды. Демек, еліміздің сот жүйесі алдыңғы қатарлы елдердің сот төрелігін жүргізудегі тағы бірқатар озық тəжірибелерін одан əрі жетілдіретін реформаларды жүзеге асыратын болады. Т.БЕКІМБЕТОВ, Абай аудандық сотының төрағасы.
№32 (235) 21.08.2015 жыл
2
ТӘУЕЛСІЗДІК ТАРТУЫ
Бар халықтың ғасырлар бойы жазған кітаптарының құндысын, сирек қолжазбаларын құм арасынан қазып тауып, тірнектеп жинап, алты залға жайғастырған, қазақ халқының даналық ойының, кемеңгер көрегендігінің куəсі – рухани азығына толтырылған сонау бір əсем де көрікті көк үйге кірген əркімнің бойын мақтаныш сезімі керней шығады. Мұражай залдарынан қазақ халқының жазу-сызу тарихын, баспа ісінің тарихын, сирек құнды қолжазбаларды, баспа кітаптарын көре аласыздар. Əбу Насыр əл-Фараби, Қорқыт ата, Жүсіп Баласағұн, Абай, Шоқан, Алаш зиялыларының еңбектері, сондай-ақ Əлкей Марғұлан, Қаныш Сəтбаев, Мұхтар Əуезов, тағы басқа ғұламалардың түпнұсқа кітаптарымен таныс боласыздар. Тұнып жатқан қазақ даласының асыл қазынасын зерттеп-зерделеген шығыс жəне шетел зерттеушілерінің еңбектері өз алдына бір төбе. Жаңадан ашылған «Құран жəне қолжазбалар» залында күміспен күптелген, алтынмен апталған құран кітаптар ғасырлар қойнауынан сыр шертіп тұр. Биылғы жылы «Қазақ хандығының құрылғанына – 550 жыл», «Ұлы жеңіске – 70
жыл», «Қазақстан халқы ассамблеясына – 20 жыл» атты көрме ұйымдастырылды. Мұражайдың бесінші залында Қазақстанның тəуелсіздігіне орай ұйымдастырылған арнайы көрме бар. Көрме Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың портретімен ашылады. Мұнда əр тілде жарық көрген Елбасының кітаптары, Ата заңымыздан бастап, төл тарихымыз, тəуелсіздігіміз жайында жазылған кітаптар мен суреттер қойылды. Көрме бірнеше бөлімнен тұрады: «Конституция –əділдік тұғырың, мəңгілік жасайтын ғұмырың», «Ежелгі шежіре – ел есінде», «Əлем таныған Қазақстан», «Төл тарихың – тəуелсіздік туың», «Елін сүйген, елі сүйген Елбасы», «Еркін елдің символы», «Ел қуаты – рухында», «Қазақстан2050», «Халық қаһармандары». Қазақ хандығының əйгілі ƏзТəуке хан тұсында, дүниеге келген негізгі заңы «Жеті жарғыны» зор мақтаныш сезіммен еске алуға болады. Бұл аса маңызды құжатты жасауға Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би жəне Əйтеке би сияқты асыл бабаларымыз белсене қатысқан. Ел жадында «Қасымханның қасқа жолы»деп аталатын заңдық жол-жоралғылар жинағы да жақсы сақталған. Сөреде «Жеті жарғы» баспасынан шыққан «Қазақтың ата заңдары» атты 10 томдық қойылған, онда құжаттар, деректер, зерттеулер топтастырылған. Бізде билік құрудың жаңа ұстанымдарын бекіткен жəне азаматтардың негізгі құқықтарын қорғайтын өз Конституция-
мыз бар. Қазіргі қолданыстағы Конституция 1995 жылы 30 тамызда қабылданған. Конституция 9 тараудан жəне 98 баптан тұрады. Конституция еліміздің негізгі заңы. Ол халқымыздың игілігіне, тəуелсіз еліміздің бейбітшілік пен келісіміне, өркендеу жолымен одан əрі дамуына қызмет ете береді. Қазақстан Республикасының Конституциясы ел азаттығының айғағына, Тəуелсіздігіміздің тірегіне, бірлігінің қайнар бастауына, əрбір азаматтың мақтанышы мен қорғанына айналды. «Конституция біздің Тəуелсіздігімізді нығайтты, мемлекетті жəне бүкіл қоғамды берік етті. Сондықтан да біздің ортақ парызымыз – Негізгі Заңға құнттылықпен қарау, оны өз Отанымызды, өз тарихымызды құрметтегендей құрметтеу» деп Елбасымыз айтқандай, ата заңды құрметтеу, жақсы білу жəне мүлтіксіз орындау əрбір азаматтың міндеті. Республикалық кітап мұражайы – ежелгі кітап мұрасын ұрпақтан-ұрпаққа таныстыратын бабалар қалдырған рухани қазына кітапты сақтайтын бірден-бір мəдени орталық. Мұражай залдарына қойылған мұрағаттар осыны сипаттайды, онда арғы-бергі замандардағы кітап тарихының қыруар сырлары алдыңызға жайылып салынған. Өз халқының тарихын, əдебиетін, мəдениетін білуді мұрат еткен көрермен қауымға əрдайым есік ашық. Сəуле ӨМІРƏЛИЕВА, Республикалық кітап мұражайының аға ғылыми қызметкері
Конституция - қымбат қазына Осы айда, яғни ағымдағы жылдың 30 тамыз күні Ата заңымыздың 20 жылдық мерейтойын қарсы алғалы отырмыз. 20 жыл бұрынғы кезеңге тоқтала кетелік. Бəріңіздің естеріңізде болар, 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум өтіп, нəтижесінде Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Бұл Конституцияны қабылдауда қазіргі жəне болашақ ұрпақтар алдындағы үлкен жауапкершілік, егемендік құқық негізге алынған болатын. Конституцияда біздің мемлекетіміздің азаматтарының ақысыз білім, алғашқы дəрігерлік көмек алуға құқылы, балаларына қамқорлық жасау жəне оларды тəрбиелеу – атаананың табиғи құқығы əрі парызы екені көрсетілген. Ата Заңымыз – халқымыздың дербес ел болуды армандаған, мүддесін заң тілінде айшықтаған дүние жүзіне, адамзат ғаламына Қазақстан деген мемлекеттің барын паш еткен заңды құжат. Бұл Конституцияның өзгешелігі, Қазақстан Республикасының тəуелсіз дамуының мемлекеттік тұғырын, басқару тəсілін, билік тармақтарын бекітіп, «байырғы қазақ жерінде мемлекет құрылғанын» жария етті. Конституция күшіне енген уақыттан бастап, қоғамымызда жаңа қатынастарды қалыптастыру мақсатында даму реформаларын үздіксіз жүргізіп келе жатқан Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық жəне əлеуметтік жағынан дамыған ел ретінде орнықтырып, ең басты құндылығы адам мен адам өмірі, оның бостандықтары мен құқықтары туралы қағидаларын жүзеге асырды. Конституциямыздың заңдылық шеңберінде еліміздің саяси жағынан демократиялануының, əлеуметтік-экономикалық қуатын арттырудағы табыс көздерінің молаюының нəтижесінде мемлекетіміздің дүниежүзілік аренаға шығып, үлкен беделге ие болғандығын мақтан тұтамыз. Демократия – халық билігі, олар өз билігін еркін сайлау арқылы жүзеге асырып, өкілдерін билік орнына сайлап мемлекет басқарылады. Конституция билік көзі халық екенін, тек көптің тілеуі, соның мүддесі биік екенін норма түрінде өте ұғымды баяндайды. Алайда, уақыт өте келе дамыған демократиялық, зайырлы, қоғамда Ата Заңымызға өзгерістер енгізу қажеттілігі туындап 2007 жылдың 21 мамырында ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Оның мақсаты – Қазақстанда айқын жəне əділ сайлау, саяси партиялардың сайлау үдерісіне белсене қатысу жүйесін құру, Парламент депутаттарының мəртебесін өсіру, сот-құқық жүйесі мен мемлекеттік қызметті одан əрі дамытуды реформалау болып табылды. Аталған өзгерістер Қазақстан-
дағы мемлекеттік биліктің негіздерін нығайту ісіне қызмет ететіні сөзсіз. Атап айтқанда, Конституцияда бекітілген сот-құқық жүйесіне, ұлтаралық, конфессияаралық қарым-қатынасты нығайтуға, Парламент депутаттарын сайлауға жəне құзіретін кеңейтуге бағытталған өзгерістер енгізілді. Еліміздің негізгі Заңы уақыт сынынан сүрінбей өтіп, өзінің өміршеңдігін, тұрлаулығын, қызметтілігін жəне белгілі дəрежедегі икемділігін дəлелдеп шықты. Оның негізгі қағидалары барлық халықаралық стандарттарға сай келіп, қоғам мен мемлекетті дамытудың қазіргі кезеңдегі үдерістермен үйлеседі. Сот жүйесін жетілдіре түсу жолында жасалынып жатқан игі шаралардың негізгі сот реформасының негізін айқындап берген Ата Заңымыздың алтын арқауында жатыр. Қабылдаған Ата Заңымыз ғасырлар төскейінде тағдырлары тоғысқан көпұлтты еліміздің баға жетпес қымбат қазынасына айналып отыр. Конституция қабылдағаннан бері кезең ішінде Қазақстан құлашын кеңге сермеп, өзінің қуаты мол, нарықтық экономикасы бар демократиялық мемлекет екенін əлемге танытты. Осылайша тəуелсіз Қазақстанның Конституциясы мемлекетіміздің одан əрі өркендей беруіне қызмет ете бермек. Конституция күні – барлық қазақстандықтар үшін қасиетті мереке. Əрбір Қазақстан азаматы тəуелсіз мемлекетіміздің көк байрағын көкке көтеру үшін Ата Заңымызды құрметтегені жөн. Е. ОТАРБАЕВ, Абай аудандық сотының судьясы. Шымкент қаласы
Ата Заң - бүкіл заңнаманың өзегі Қазақстан құқықтық мемлекет ретінде орнығады. Құқықтық мемлекет дегеніміз құқық үстемдік ететін мемлекет. Конституцияға сəйкес мемлекет заңнамасы қабылданып, ұлттық құқығы дамыған, қоғамдық жүрістұрыс заңдарға негізделетін мемлекетті көрсетуге болады. Құқық Конституцияға негізделетіндіктен Қазақстан құқықтық мемлекет орнықтыруды мақсат етіп ұстанған тұста конституцияның заңдылық мəселесі алдыңғы кезекке шығады. Конституциялық заңдылық Конституцияда баянды етілгендей адам өмірінің, оның құқықтары мен бостандықтарының мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде өз қолданымын табуының, адам құқықтары мен бостандықтарының танылып, оларға кепілдік берілуінің, адамның заң алдында теңдігінің, өз құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тəсілдермен қорғау құқығының жүзеге асырылуының алғышарты, негізі болып табылады. Конституциялық заңдылық мəні
бойынша нормативтік ережелердің Конституция талаптарына нақты сəйкес келуін жəне қоғамдық қатынасқа қатысушылардың Конституция нормаларын сөзсіз орындауы мен сақтауын білдіреді. Құқықтық мемлекет қалыптастыруда конституциялық заңдылық қағидасын жəне оны қамтамасыз ету тетіктерін əрдайым жетілдіріп отыру қажет. Конституциялық заңдылық Қазақстан халқының мұратмүддесінің жүзеге асуы тұрғысынан алсақ та маңызды. Оны Конституцияны қабылдау-
да Қазақстан халқының мұрат еткен, қол жеткізуді мақсат еткен мүддесімен байланыстыра отырып қарауда байқауға болады. Конституцияның кіріспесінде аталғандай, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы Конституцияны дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып қабылдаған. Олай болса, болашақ ұрпақ алдындағы жоғары жауапкершілігін сезіне отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, халық қабылдаған біздің Конституциямыздың сақталуы, бұзылмауы, тиісінше құрметтелуі Қазақстан халқының мұратқа жетуінің басты негізі болып табылады. Н. ЕРМАНОВ, Оңтүстік Қазақстан облысы прокуратурасы 4-ші басқармасының басшысы
Қазір көп орынбасарларда басын көтермей, №32 (235) бұғыңқырап жүретін əдет пайда болғандай 21.08.2015 жыл
МƏСЕЛЕ
Алғашқы мəселе бойынша Астана қаласы ІІД Əкімшілік полициясы басқармасының басшысы Бақытжан Малыбаев баяндама жасады. Өзінің сөзін ол жолда қазір қалыптасып отырған ахуалды таныстырудан бастады. Оның айтуынша, биыл былтырғы кезеңмен салыстарғанда жол көлік оқиғалары азайған. Десек те, бұған кері əсер ететін факторлар да бар екен. «Астанада халық саны 3,9 пайызға өсе түсті. Мəселен, былтыр қалада 828 мың тұрғын болса, биыл ол көрсеткіш 860 мыңға жетті. Қаладағы көліктер де өткен жылдан 12,5 пайызға артты. Сандарға шақсақ, былтыр 272 мың көлік болса, биыл 306 мың көлік болды. Сырттан кіретін көліктер де жағдайды реттеуге қиындатуда. Мысалы, өткен жылы шаһарда жалпы алғанда 355 жол-көлік оқиғасы орын алса, олардың 71-і немесе 20 пайызы сырттан кірген көліктердің қатысуымен болған. Ал жүргізушілік өтілі 3 жылға ғана жуықтайтындар 28 апатты тудырған. Жол қауіпсіздігін қадағалайтын қызметкерлеріміздің санынан да үлкен тапшылық бар. Қазіргі күнге бізге 223 адам жетпей тұр» деді басқарма басшысы. Жағдай-
ды реттеу үшін көшелерде, қоғамдық көліктерде жəне кинотеатрларда жол қауіпсіздігі туралы баяндайтын түрлі бейнероликтер көрсетілетінін, мектептерде жол сақшылары кездесу өткізетінін айтқан ол қала тіршілігін қамтамасыз етудің кешенді жүйесі немесе «ақылды» қала технологиясы бойынша атқарылып жатқан жұмыстардан хабар берді. Оның сөзін «Астана LRT» ЖШС басқарма төрағасы Талғат Ардан толықтыра кетті. «Bus Lane» жобасы аясында атқарылып жатқан істермен таныстырған ол Астанада жалпы алғанда қоғамдық көліктерге арналған 23 жолақ салу жоспарланғанын, олардың 10-12сін биыл салу көзделгенін жеткізді. Сондай-ақ, басқарма төрағасы көлік жүргізушілерінің мəдениеті жөнінде пікірін айта кетті. «Осы күндерде қалада 48 автомектеп бар. Бұл меніңше көп. Олардың біразының жүргізушілерге толыққанды білім беретіндей жағдайлары жоқ. Яғни, саны бар, сапасы жоқ автомектептер. Жалпы алғанда жол ережелерін бұзған жүргізушілерге жауапкершілікті қатаңдатқан дұрыс. Айыппұл мөлшерін өсірген жөн» деді ол. Аталмыш мəселе жөнінде баяндамашыларға бірқатар сұрақтар қойылып, ұсыныстар айтылды. Мəселен, елорда əлем астаналары арасында жəне тұтас елімізде қауіпсіздік жөнінде нешінші орын алатыны анықтау тапсырылды. Сондай-ақ, сырттан келетін көліктерді қалаға кіргізбейтіндей, сондай көліктердің жүргізушілеріне де, қалаға да тиімді болатын жағдайларды қарастыру жайы көтерілді. Күн тəртібіндегі екінші мəселе бойынша Астана қаласы Білім басқармасының басшысы Эльмира Суханбердиева толыққанды ақпарат берді. Оның айтуынша, əкімдікте жетім, атаана қамқорлығынсыз қалған жəне аз қамтылған отбасылардан шыққан оқушыларға қоғамдық көлікте жеңілдікпен жүру құқын беретін ереже дайындалды. Бұл ереже келесі жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енеді. Сол санатқа кіретін балалар он ай бойы қоғамдық көлікте жеңілдікпен жүре алады. Ол үшін бюджеттен 370 миллион теңгеден бөлу көзделген. Аманғали ҚАЛЖАНОВ
3
Исабекұлы əкім болғанда Оспанов ойламаған жерден оның бірінші орынбасарлығына тағайындалды. Ғылым докторы екен. Сондықтан оның экономка мəселелері бойынша орынбасар болуында тұрған оғаштық жоқ сияқты көрінген. Алайда, бертінде оған идеологиялық жұмыстың тізгінін де ұстатып қойды. Бірінші орынбасардың əлі илеуі қанбаған шикі екені, əсіресе қазақшасы нашарлығы осы тұста
ОРЫНБАСАР ДЕГЕН ҚАНДАЙ ЛАУАЗЫМ? Жауапты мемлекеттік қызметкер ме, әлде есеймейтін, өспейтін жүгіртек қолбала ма? Бұрынырақта орынбасарлардың беделі кəдімгідей жоғары болушы еді. Бастық ауыса қалғанда орынбасары оның орнына отыратын. Тым алысқа ұзамай-ақ, мысалы, кезінде көп орынбасардың бірі ретінде танылған Зауытбек Тұрысбеков сол деңгейде қалып қойған жоқ. Облыс əкімі де болды, министрдің де қызметін атқарды. Сол сияқты кешегі облыс əкімінің орынбасары Қуаныш Айтахановты да көпшілік іскер басшы ретінде біледі. Ол да орынбасардың орнында отырып «қартайды» дей алмаймыз. Талай аудан, қаланы басқарды. Қазір де белсенді сенаторлардың бірі. Қарап отырмайды. Көптің көкейіндегі мəселелерді көтеріп жүреді. «Орынбасар» дегенде біздің есімізге кешегі облыстық партия комитетінің хатшысы Розақұл Халмұрадов түседі. Ол хатшы кезінде жалындаған көрінеді. Сол оты əлі басылмаған. Мəжілістің белді депутаттардың бірінен саналады. Ал енді біраз жыл облыс əкімі орынбасарының нанын жеген Əли Бектаев та үнемі қозғалыс үстіндегі кадр, əкім де болды, қазір сенатор. Кезінде облыс əкімінің бірінші орынбасары міндетін атқарған жерлесіміз Ислам Əбішев арнайы шақыртумен Шығыс Қазақстанға барды. Өскемен сияқты күрделі қаланы жемісті басқарды. Содан соң қызмет бабымен министрлікке ауысты. Міне осылай орынбасар деген лауазымның қызмет сатысындағы кезекті бір баспалдақ екенін ісімен дəлелдеді. Қысқасы, бұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Бұл жақсы-ау. Бірақ, өкінішке орай, соңғы кездері не есеймейтін,
біз олардың түрін айтып отырғанымыз жоқ. Ісімен танылуды айтамыз-дағы. Мысалы, Б.Оспанов келді-кетті. Артында не қалды? Жұрттың есінде жүрер не сөз айтты? Қандай бастама, идея көтерді? Қандай түйінді шешуге атсалысты? Өткірлігімен, көпшілікке деген жанашырлығымен көрінді ме? Бұл сұрақтарға біз түгілі, оның өзі де мардымды жауап бере алмас. Таулар алыстаған сайын биіктей түседі. Басшылардың бəрі бірдей тау тұлғалы емес. Содан шығар, көп басшылар қызметтен алыстағанда барып, олардың кемшіліктері көріне бастайды. Біздіңше, кешегі облыс əкімі А. Мырзахметов кадр іріктеуде онша талаптылық, жауаптылық таныта алмады. Орынбасарлары арасында міндет бөліскенде де олардың қарым-қабілетіне, таным-білігіне қарамады. Көзжұмбайлық жасады. А. Мырзахметовке ілесе келгендердің бірегейі Берік Оспанов болатын. Оңтүстікке келгенге дейін-ақ ол Асекеңді саялап жүріпті. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінде бірге қызмет етіпті. Асқар
анық байқалды. Сондай-ақ одан жас басшыға тəн күш-қуат, ерік-жігер, жалын да көрінбеді. Қай жерде де кібіртіктеп сөйлеп, сипаланып əрекет етуден ары аса алмады. Оспанов экономика үшін жауап беріп жүрген тұста көпшілік қауымға көп жақындаған жоқ. Солай етуге мүмкіндігі де жетерлік еді. Идеологиялық мəселелермен де айналысуға тура келгенде қаласа да, қаламаса да, көпшілік ортасына түсуге мəжбүр болды. Бұл оның ең осал жері еді. Неге десеңіз, негізінен ауыл тұрғындары басым оңтүстіктің тіршілігінен хабары шамалы болса керек. Əсіресе оны қазақ тілі көп қинады. Бұның үстіне, Оңтүстіктің тарихымен де, салтдəстүрлерімен де, шаруашылығымен де таныс емес адам ғой. Сөйтіп, не керек, өз сөзін айта алмай, басқалар жазып берген баяндамаларды көсілтіп оқи алмай, біртүрлі есеймеген, шыңдалмаған күйі орынбасарлықты тастап кете барды. Қайран, уақыт-ай! Оның бес-алты жылы Берік Оспанов үшін жеміссіздеу болған шығар. Жалпы алғанда ол ештеңе жоғалтқан жоқ деп ойлаймыз. Күтпеген жерден жапжақсы «биография» жасап алды. Оңтүстік Қазақстан сияқты үлкен облыс əкімінің бірінші орынбасары болу абыройы кімге бұйырып жатыр?! Иə, оның уақыты келді, уақыты кетті. Біздің, көпшіліктің ше? Халықтың осы бір тағайындау салдарынан қанша уақыты зая болғанын кім санап көріпті. Оны ойлаудың өзі қорқынышты. З. ҚЫСТАУБАЕВ. Б. Оспанов
Астана əкімдігінде заңдылық, құқықтық тəртіп жəне əлеуметпен жұмыс жөніндегі тұрақты комиссияның отырысы өтті. Күн тəртібіне қалада жол қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жəне елордадағы белгілі бір санаттарға жатқызылатын оқушыларға қоғамдық көлікте жеңілдікпен жүру құқын беру мəселелері шығарылды.
не өспейтін, не көрінбейтін, не өзгермейтін орынбасарлар шықты. Олар қазір аз емес. Əрқайсысын көзінен тізіп, атап өту шарт емес. Бір-екеуінің қарын аштырар тірлігіне қысқаша тоқталсақ. Қазір, неге екенін кім білсін, көп орынбасарларда басын көтермей, бұғыңқырап жүретін əдет пайда болғандай. Белсенділік аз. Содан да орынбасарлардың біразын жұрт тани бермейді. «Тану» дегенде
З. Тұрысбеков
ЖАУАПКЕРШІЛІК АРТСА, АПАТ АЗАЯДЫ
Қазір не көп – «орынбасар» деген лауазым көп. Барлық деңгейдегі əкімдердің əрқайсысында кемінде үштөрт орынбасар бар. Əр əкім шаруашылықтың əр саласы бойынша бір-бір орынбасарға ие: идеология жөніндегі орынбасар, экономика бойынша... Иə, бастық жүрген жерде орынбасар болатынына үйренгенбіз. Үйренгенде...
Р. Халмұрадов
¦ÄIËÅÒ
CЫНЫҚТАН ӨЗГЕНІҢ БӘРІ ЖҰҒАДЫ
Газетіміздің өткен санында қалалық туберкулезге қарсы диспансер туралы мақала жарық көргенін білесіздер. Ол мақалада аурухана шарбағының нашарлығы мен күзетшілердің мəн бермеуінен өкпе ауруымен ауыратын науқастардың аурухана сыртына шығып, тұрғын үйлердің маңында, аулаларында отырып алып, ішкілік ішетінін, түкіріп, қақырып, ластап кететінін, осындай оқиғалар жиілей берген соң сол маңды мекендейтін тұрғындардың наразылық танытқаны айтылған еді. Мақала жарияланғаннан кейін редакциямызға облыстық туберкулезге қарсы диспансердің маңында тұратын тұрғындар хабарласа бастады. Оларды да мазалайтын тура осыған ұқсас мəселелер екен. Айтуларынша, дəл қалалық диспансердегідей, мұнда да науқастар сыртқа шығып, тіпті, адамдардың қарасы үзілмейтін«Айна» базарын емінеркін аралап жүретін көрінеді. Кейбірі жол бойына бетперделерін тастап кететін болса керек. Осындайлардан соң «аты жаман дерт бізге де жұғып кетсе ше?» деген қорқыныш сол маңда тұратындардың уайымына айналған. Туберкулез – ауыр дерт. Əсіресе оның ашық түріне шалдыққандары қоғамға зор қауіп тудырады. Заң жүзінде құрт ауруымен ашық түрде ауырғандар оқшау емделуі тиіс. Алайда, кейбір науқастар емдеу орталығынан шығып, адамдар көп жүретін базарда, жол бойында емінеркін серуендеп жүр. Əдетте «туберкулездің жабық түрімен ауыратын науқастар сау адамға ауру жұқтырмайды» деп жатады. Алайда, ғалымдардың дəлелдеуі бойынша, егер дерті дендеп, асқынып кетсе, жабық түрімен ауыратын науқастар да басқаға ауру жұқтырып, қоғамға қауіп төндіреді екен. Сондай-ақ статистика мəліметтері бойынша өкпе ауруымен ауыратын бір науқас бір жылда 10-15 адамға ауру жұқтыруы мүмкін. Барлығына белгілі, облыстық туберкулезге қарсы диспансерде қазір облыстың түкпір-түкпірінен келген жүздеген тұрғын ем қабылдап жатыр. Өкінішке қарай, олардың бір бөлігі түзеу мекемелерінен босап шыққандар. Олар көп жағдайда денсаулықтарына немқұрайлы қарап, стационардың тəртіптеріне бағынбауы мүмкін. Тұрғындардың қорқынышының бір ұшы осыларға да келіп тіреледі. Себебі мұндағы науқастар ішкі ережелерді сақтамайтынға ұқсайды. Тəртіпті бұзып, емдеу мекемесінің
Сурет интернеттен алынды
Басқа басқа, тубдиспансерде емделуші науқастар аула мен базарды аралап жүре бере ме?
Б. Сағымбеков
аумағынан шығып, қала тұрғындарына құрт ауруын жұқтыру қаупі бар.Өйткені, қоғамдық жерлерде олармен кез келген адам кездесіп қалуы, тікелей немесе жанама қарымқатынасқа түсуі əбден мүмкін. Аурухананың шыға берісінде тұрған күзетшілерден өтіп, сыртқа шығу науқастарға аса қиындық туғызбайтын көрінеді. Тұрғындардың айтуынша, күзетшілер «қайда барасың? деп те сұрамайтынға ұқсайды.
Бақтыгүл Қасымбекова, қала тұрғыны: - Біз осы жерде жиырма жылдан астам уақыт тұрамыз. Үйде қарт анам мен балалар бар. Есігіміздің алдынан осы ауруханада емделетін науқастар көптеп өтіп көше
E-mail: adilet.media@mail.ru
басындағы дүкенге барады. Жəй бармайдығой,түкірініп, қақырынып өтеді. Тіпті есігіміздің алдына бетперделерін де тастап кетеді. Біз əрине,қорқамыз. Балаларға үнемі қолдарыңды жуыңдар деп айтумен əлекпіз. Ал, науқастардың қасынан бетімізді тұмшалап өтуге мəжбүрміз. Себебі ауру жұғып кетер деген үрей бар. Бұл аурухананы қаласыртына көшіреді деп естігенімізге бірнеше жыл өтті. Бірақ сол мəселенің əлі күнге дейін шешімін таппай отырғаны өкінішті.
Ғазиз Исаев, Шымкент қаласындағы «Айна» базарының директоры: - Бұған дейін де əріптестеріңіз осы мəселені бірнеше рет көтерген.
Келіп, пікірімізді сұраған. Бірақ мəселе əлі күнге дейін шешімін таппады. Енді біз не дейміз, базар – адам көп шоғырланған жер. Аурухана базарға жақын болған соң науқастардың базарға келуі əбден мүмкін. Біз енді білмеймізғой, адамның маңдайына жазып қоймайды «мынау науқас, мынау сау адам» деп. Ал, базарға тазартқыш сүзгіштер орнату мүмкін емес. Дегенмен, əр дүйсенбі сайын бізде санитарлық күн болады. Жалпы, тек базарға келушілер үшін ғана емес, осы аурухана маңайында көптеген мекемелер орналасқан. Оларға да, тұрғындар үшін де қауіпті ғой. Халықтың шағымын тыңдаған соң, шынымен мəселе тұрғындар айтқандай ма, олай болса мұны шешу соншалықты қиын шаруа ма еді деген сауалдарды арқалап, облыстық тубдиспансердің басшысымен сөйлесіп, мəн-жайды өз аузынан естігіміз келді. Бардық. Бас дəрігер Болат Сағымбеков сіздерге орынбасарым жауап береді, не болмаса ресми хат жолдап, сауалдарыңызды сол хатта жазыңыздар деді. Халықтың аманатын арқалаған соң, мəселенің мəнісін қалай да білу керек болатын. Содан, редакцияның атынан хат дайындап, бірнеше сауал жолдадық. Редакциямызға бас дəрігердің атынан хат келді. Хатта былай дейді: «Туберкулез таяқшасын бөлуші, яғни айналасындағы адамдарға дерт жұқтыру қаупін тудыратын науқастар эпидемиологиялық
статусына байланысты туберкулезге қарсы диспансерлерге жолдану арқылы жатқызылады. Алайда, олардың арасында бұл тəртіпке бағынғысы келмейтіндер де табылуы мүмкін. Егер де бұл санаттағы науқас стационарға жатудан бас тартқан жағдайда олар отбасы мүшелерімен арадағы қатынасты болдырмау, қоғамнан оқшаулау үшін арнайы сот шешімімен мəжбүрлеп емдеу бөліміне жатқызылады. Бұл бөлім науқастарының ем алуы, жүріптұруы ұдайы қадағалауда болады. Диспансерге емделуші науқастар мен оларға келіп-кетуші туыстарынан бөлек өкпе қуысын рентген-флюорографиялық тексеруден өткізетіндер, науқас есебінде тұрмайтыны жөнінде анықтама алушылар да келеді. Олардың барлығы диспансер ауласына міндетті түрде бетпердемен кіргізіледі, ал шығарда пайдаланылған бетперде арнайы медициналық қалдықтар үшін қойылған қораптарға тасталады. Диспансер айналасы үнемі тазартылып тұрады. Стационарда эпидемиологиялық статусқа байланысты туберкулез таяқшасын бөлуші науқастардан бөлек таяқша бөлмейтін науқастар да ем қабылдайды. Оларға диспансер ауласынан шығуға рұқсат етіледі. Осы жағдайларды ескере келе емдеу мекемесінде науқастардан қауіпті ауруды жұқтыру қаупі жоғары деп алаңдауға негіз жоқ. Дегенмен, диспансерді қала сыртына шығару мəселесі маңызды деп ойлаймыз». Қарап тұрсаңыз, берген жауаптарында бəрі қалыпты. Алайда, халық не үшін шырылдап, не үшін наразылық танытуда? Осыны бас дəрігер ой елегінен бір өткізді ме екен? Жоғарыда айтып өткеніміздей, ғалымдар туберкулездің жабық түрімен ауыратын науқастар да дерті асқынып кетсе айналасына ауру жұқтыруы мүмкін дегенді айтады. Ал былайғы өмірде кімнің жабық, кімнің ашық түрімен ауыратынын біле қоятын халықтың көзі рентген аппараты емес қой. Оның үстіне үйдіүйдің маңында қақырынып-түкірініп отырса, базар жағалап, ішімдік ішіп жүрсе бұл қоғамның тыныштығына, қауіпсіздігіне, санитарлық жағдайына нұқсан келтірмейді деген сөз бе? Аурухана маңында жатқан бетперделер хатта көрсетілген «Диспансер айналасы үнемі тазартылып тұрады» дейтін жауаптың шын мəнінде олай емес екенін көрсетеді. Халық бəрін көріп-біліп отыр. Кімнің қайдан шығып, қайда
барып, не істеп жүргенін түгел біледі. Білген соң, белгілі бір қауіптің барын сезген соң қорқады. Қорыққан адам шағым айтады. Тұрғындардың қорқынышы мен қауіптенуі орынсыз деп еш айта алмаймыз. Қалай болғанда да науқастар белгілі бір дəрежеде сол маңды мекендейтіндердің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруі əбден мүмкін. Сол үшін де бұл мекемені қала сыртына шығару керек. Ал бұл мəселе облыс əкімдігінің де, қала əкімдігінің де күн тəртібіне кірмей келе жатқан сияқты. Əне-міне деп жүргендеріне талай жыл болды. Бұл жайлы Болат Сағымбеков те ойымен бөлісіпті:«Облыстық туберкулезге қарсы диспансерді қала сыртына шығару жөнінде мəселе көтерілгенімен, арнайы жобада ғимарат салу мақсатында қаражат қаралмаған. Алдағы уақытта диспансерге қала сыртынан жаңа ғимарат салынса нұр үстіне нұр болар еді», - дейді ол. Диспансердің желдеткіш жүйесі ауыстырылып, ол үшін үлкен сома керектігі туралы естігеніміз бар еді. Жолдаған хатымызда осы жайында да сұрадық. Оған бас дəрігер былай жауап берді: - Облыстық туберкулезге қарсы диспансерде науқастар емделетін барлық бөлімдер ағымды-тартпалы желдеткіштермен жабдықталған. Мұндай желдеткіш əкімшілік ғимаратында ғана жоқ. Желдеткіш орнату жөнінде облыстық денсаулық сақтау басқармасы арқылы облыстық құрылыс басқармасына ұсыныс жолданып, барлық қажетті құжаттар тапсырылған. Осыған орай заң аясында тиісті жобалық-сметалық құжаттар дайындалуда. Қалай болғанда да, не болса да бəрін көрсететін уақыт. Біздікі тек бақылап, көргенімізді, көңілге түйгенімізді сізге жеткізу. Десек те, облыстық туберкулезге қарсы диспансер төңірегіндегі айтылған мəселелер шындығында күрделі екені, тұрғындарды шошытып, қорқытып отырғаны рас. Бұл қиындықтан шығудың жалғыз ғана жолы не диспансерді қала сыртына көшіру керек, не болмаса Сағымбековтың қол астындағы қызметкерлер науқастарын бақылауды күшейткендері жөн. Сыртқа шығып, білгенін істеулеріне жол бермегені абзал. Бұлай жалғаса берсе, халықтың да қарап отыра бермесі анық. Ол кезде Сағымбековтың кеше тағайындалғаны да, бəрі «заң аясында» деген сөздері де көмек бере алмай қалуы мүмкін. Сол үшін диспансер тарапынан қатаң қадағалау мен тəртіптің сақталуы керек. Ақжібек МҰСТАФИНА
¦ÄIËÅÒ
ЖҮЗ ҚАДАМ
(Соңы. Басы 1-бетте). Газеттен бұл жоспарбағдарламаны зер салып, оқып қарағанда байқағаным, онда сот саласына қатысты төмендегідей ең бір өзекті міндеттер қойылған: - азаматтардың сот төрелігіне қолжетімділігін жеңілдету үшін бұрынғы бірінші, апелляциялық, кассациялық, қадағалау жəне қайта қадағалау сияқты бес сатының орнына бірінші, апелляциялық, кассациялық секілді үш сатыдан тұратын жүйеге көшу; - судьялыққа үміткерлерді іріктеу тетіктерін көбейту жəне біліктілік талаптарын күшейту; - судьялардың есеп беру тəртібін күшейту; - сот процестерінің ашықтығын мен жариялылығын қамтамасыз ету. Ол үшін барлық сот процестеріне бейне жəне таспа жазу шараларын міндетті түрде енгізу; - Алқабилер соты қатысатын салаларды көбейту т.б. деген сияқты. Бұған қоса, адамның жəне азаматтың конституциялық құқын
2013 жыл. Астана. Қазақстан Республикасы судьяларының VI съезі
Отанымыздың өркендеуіне қызмет ететін игілікті істер - бəрімізге ортақ
№32 (235) 21.08.2015 жыл
алқасында баяндауға тиіс болды. Ал, егер осы істердің басым көпшілігін Жоғарғы Сотқа жолдамай, адамдарды Астанаға сабылтпай, облыстық соттарда қарап, қателіктерін дер кезінде жойып отырса, бұл халық үшін де, сот үшін де тиімді болар еді» («Ең ұлық мəртебе – ел сенімі», «Егемен Қазақстан», 5.01.2013 ж.) Жоғарыда аталған А.Рахматуллинмен болған сұхбатта облыстық соттарда жылына кассациялық деңгейде 24-25 мың істің қаралатыны айтылған. Ендеше, əділдік іздеген осыншама жұрт істі кассациялық сатыда қаратамыз, Жоғарғы сотқа жүгінеміз, деп тағы да Астанаға шабылып, əуре-сарсаңға түспей ме? Сөйтіп, бұрынғы қателікке қайта ұрынбаймыз ба? Мəселен, қазір облыстық соттар азаматтық жəне əкімшілік істер жөніндегі апелляциялық алқадан, қылмыстық істер жөніндегі апелляциялық алқадан жəне кассациялық алқадан тұрады. Апелляциялық алқалардың əрқайсысының төрағалары бар. Ал, кассациялық алқаны облыстық сот төрағасы басқарады. Дұрысы енді апелляциялық сатылардың төрағаларын қалдырып, кассациялық сатыға да бөлек төраға тағайындап, облыстық соттың төрағасына сот төрелігіне араласпайтындай, тек сот ісін
4
даярлау істерімен айналысқаны тиімді болмақ. Ал, бесінші сатыға, яғни пленарлық отырыс деңгейінде іс қарауға қатысты айтарымыз: бұл жəй формальды түрде енгізілген инстанция болатын. Практикада ондай деңгейде қандай да бір істің қаралғанын кездестірген емеспіз. Сондықтан оны мүлде алып тастау қажет. Сондықтан бұл мəселені əлі де жан-жақты ойластырып, жетілдіріп, ширатып, мейлінше ұтымды үлгісін таңдаған жөн-ау деген ойдамыз. Ал, 100 қадамдық маңызды жоспардың: 17-қадамында көрсетілген - «Судья лауазымына кандидаттарды іріктеу тетіктерін көбейту жəне біліктілік талаптарын қатайту; Міндетті түрдегі талап - сот істерін жүргізуге қатысудың 5 жылдық өтілі. Кəсіби дағдысы мен іскерлігін тексеру үшін ахуалдық тестілер жүйесін енгізу. Судьялыққа үміткерлер соттарда стипендия төленетін бір жылдық тағылымдамадан өтеді. Бір жылдық тағылымдамадан кейін судья бір жылдық сынақ мерзімінен өтеді» делінген. Судьялыққа үміткерлердің (кандидаттардың) бір жылдық тағылымдамадан өтуі кеңес өкіметінің тұсында да болған. Олай
ЗАЅНЫЅ ЇСТЕМДІГІ ДАМУДЫЅ КЕПІЛІ
жемісті қызмет жасап жүрген бірде шектейтін барлық тергеу қызметі бір судья туралы естіген емеспіз. жөніндегі өкілеттілікті тергеу Ақиқатында, мəселеге байыпты судьясына беру, еліміздегі түрде қарайтын болсақ, көптеген шет инвестициялық дауларды қарайтын елдердегідей зейнеттік демалысқа жеке сот істерін жүргізу т.б шыққанына қарамастан тəжірибелі мəселелер де қамтылған. де кəсіптік біліктілігі жоғары Бір айта кететіні, бұл айтылған судьяларды қызметке қалдырып, міндеттер кенет ойдан шығарылып, пайдаланса одан республиканың сот аяқ астынан пайда болып отырған жүйесі пайда таппаса, зиян шекпес жоқ. Мұның алғышарттары еді. Керісінше, ондай ардагер Қазақстан Республикасының 2010судьялардың көргені мен білгені, бай 2020 жж. арналған құқықтық саясат тəжірибесі кейінгі жас судьяларға тұжырымдамасында жасалынып, ауадай қажет екені айтпаса да мемлекет басшысының республика түсінікті. судьяларының съездерінде, Ал, екінші айтқан ұсынысымыз құқыққорғау тақырыбына қатысты жақында мақұлданып, ендігі жерде басқа да жиындарда сөйлеген судьялық қызметке талап қылған сөздерінде айтылды. Басқаша азамат 30 жастан қабылданатындай айтқанда, бұл Президенттің өзі бас заңға өзгеріс енгізілетін болды. болып, жүргізіп келе жатқан құқықтық Осы сияқты 2013 жылғы 20 реформаның заңды жалғасы, қарашада шақырылған Қазақстан жобаланып, белгіленген судьяларының кезекті VI-съезінің міндеттердің сабақтас та сатылы қарсаңында баспасөз арқылы түрде жүзеге асуы болып табылады. судьялыққа таңдап, іріктеу міндетін Мен өзім сот саласында қырық түгелдей білікті заңгерлер мен басқа жылға жуық қызмет етіп, зейнеттік да сала өкілдерінен жасақталған, демалысқа шыққан судьямын. штаттық негізде жұмыс істейтін Кешегі кеңес өкіметінің тұсын Жоғарғы сот кеңесіне беру, айтпағанда, еліміз тəуелсіздік үміткерлердің ата-тегін тексеру, алғаннан бері қарайғы кезеңде сот судьялардың жалақысын пен құқықтық салада жүргізіліп келе шетелдердегідей жоғары деңгейге жатқан барлық реформалық көтеру, облыстық, аудандық сот өзгерістердің тікелей куəгерінің 1870 жыл. Шымкент қаласы маңында қазақ билерінің сот өкілдері қылмыстық істі қарауда төрағаларын судьялардың іс бірімін. Бұл саладағы əрбір іс, əрбір қарауына араласпай, тек жаңа қадам-қарекет жаныма жақын. судьялардың мəртебесі туралы» сатыларының мейлінше ықшамды жүргізуді ұйымдастыру мен сот ұйымдастыру шаруаларымен Жетістігіне қуанамын, кемшілігіне Заңға (2012 жылғы 16 ақпанда болуы аса құптарлық қадам. Олай практикасын талдау міндеттері айналысатындай етіп тағайындау, қынжыламын. Еліміздің сот жүйесін №559- IV) өзгеріс енгізілгенге дейін дейтініміз, осыған дейін əділдіктің жүктелсе дұрыс болмай ма? Мұндай заңды бұзған судьяларды қатаң дамытуға бағытталған жаңалықтарға қадағалау құзыреті облыстық соттан түбін іздеген талай жұрт сот өзгерістер аса бір артық шығынды, жазалау деген секілді қадау-қадау БАҚ құралдары арқылы үн қосып, Жоғарғы Сотқа беріліп, ол 2011 төрелігінің бес сатысынан өтіп əурештатты көбейтуді қажет етпейді. мəселелерді көтергенмін. жанашыр да тілектес ой-пікірімді жылғы сəуірде Жоғарғы Соттың 6 сарсаңға түсіп келді. Оған қаншама Қайта судьялардың тəуелсіздігін білдіріп отырамын. Қолдан келер бірдей судьясының қызметтерінен уақыт, жүріс-тұрыс кетеді. Қосымша нығайта түседі. Заңға осындай көмегімді де аямаймын. Мəселен, босатылуы сияқты келеңсіздікке қаражат-қаржы шығындалады. өзгеріс енгізу қажет. Өйткені, қазіргі сонау 2004 жылғы 3 маусымда апарып соқтырды емес пе? Бұл Талайлардың жүйкесі жұқарады. кезде кейбір облыстық сот республика судьяларының IV«16-қадам. Президентіміздің «Қазақстан-2050» Таяуда мен «Егемен Қазақстанда» төрағаларының қолында бар билікті, съезінде судьялыққа үміткерлер 25 Стратегиялық бағдарламасында жарияланған ҚР Жоғарғы Соты Азаматтардың сот əкімшілік ресурсты пайдаланып, емес (қанша білікті-білімді белгілеп көрсеткен билікті қылмыстық істер жөніндегі судьяларға нұсқау беріп, істің төрелігіне қол болғанымен бұл жастағы орталықсыздандыру, яғни жергілікті қадағалаушы сот алқасының қаралуына араласатыны, сөйтіп сот жетімділігін жеңілдету азаматтың өмірлік тəжірибесі, жерге беру (децентрализация) төрағасы Абай Рахматуллиннің төрелігіне нұқсан келтіретіні көрген-білгені аздық етеді) 30 үшін сот жүйесі саясатына қайшы келмей ме? Оның сұхбатынан («Сот сатылары жасырын емес. жастан қабылданса, ал, үстіне мұндай өзгеріс Жоғарғы оңтайланып, сот төрелігінің инстанцияларын абыройлы еңбек етіп, үлкен Соттың штаттық құрылымын сапасы артады», 14 шілде, 2015 оңтайландыру. Бес сатылы сот беделге ие болған, денсаулығы ұлғайтып, елдің бюджетіне салмақ ж.) мынадай жолдарды оқыдым: жүйесінен (бірінші, жарамды, білікті де тəжірибелі түсірмей ме? Əрине, бұған «Жаңғырту жөніндегі ұлттық «Судья сот судьялар 70 жасқа дейін апелляциялық, кассациялық, байланысты мұның ешқандай комиссия сот жүйесінің қызметінде қалдырылса деген төрелiгiн iске асыру қиындығы болмайды, облыстық сатыларын оңтайландыру қадағалау жəне қайта ұсыныстар айтқанбыз. соттардан кассациялық туралы бастаманы қолдап кезiнде тəуелсiз жəне қадағалау жасау) үш сатылы Осыған байланысты «ҚР сот сатысында жұмыс істеп жүрген отыр. Енді келесі жылдың Конституция мен заңға ғана (бірінші, апелляциялық, жүйесі жəне судьялардың тəжірибелі де білікті басынан бастап бірінші саты – бағынады. Сот төрелiгiн iске мəртебесі туралы» заңға ( 34-1кассациялық) сот судьяларды Жоғарғы Сотқа аудандық соттар, апелляциялық бап.): 1. Судья Қазақстан асыру жөнiндегi соттың қызметке тартып, мəселені опсаты – облыстық соттар, төрелігі жүйесіне Республикасының заңында оңай шеше саламыз деген кассациялық саты – Жоғарғы Сот қызметiне қандай да болсын көшу» белгіленген зейнеткерлік жасқа жауап айтылуы мүмкін. Ондай болады деген шешім қабылданып араласуға жол берiлмейдi толған кезде оның шекті жасқа жағдайда ол судьяларға отыр. Бұл шешімді Мемлекет жəне ол заң бойынша толғанға дейін судья Жоғарғы Соттың судьясы ретінде басшысы да мақұлдап отыр. лауазымында одан əрі болуына жауапкершiлiкке əкеп жоғары жалақы тағайындап, пəтер Еліміздің Конституциясына жəне Тəуелсіз еліміздің мақсат-мұраты Жоғары Сот Кеңесінің келісімімен беруге, отбасын көшіру шығынын «Қазақстан Республикасының сот соғады» жолындағы іс-əрекеттерге үн қатып, Жоғарғы Соттың Төрағасы рұқсат төлеуге тура келеді. Сайып жүйесі мен судьяларының мəртеүлес қосу əрқайсысымыздың етеді. келгенде, айтарлықтай қосымша бесі туралы» Конституциялық азаматтық, перзенттік борышымыз 2. Судья лауазымында болуға қаражат жұмсалады. заңға, сондай-ақ, кейбір заңдарға бен міндетіміз. Өйткені, оның шекті жасқа – 65 жасқа Осы орайда Жоғарғы Соттың тиісті өзгерістер енгізгеннен кейін Біздің ойымызша, Қылмыстық Отанымыздың өркендеп, гүлденуіне толуына дейін жол беріледі, бұл төрағасы болып тұрған кезінде Б. сот жүйесі жаңа үлгіде жұмыс процессуалдық кодекске өзгеріс қызмет ететін игілікті істер бəрімізге айрықша жағдайларда осы Бекназаровтың былай деп жазғаны істейтін болады», дейді. енгізу арқылы, Жоғарғы Сотқа ортақ. баптың 1-тармағында көзделген еске түседі: «Үш буынды жүйеде Демек, ендігі жерде, алдағы соттылық (подсудность) бойынша Жоғарыда айтылғандай, тəртіппен бес жылдан аспайтын заңды күшіне енген сот актілерін уақытта сотқа түскен істер бақылау тəртібімен ерекше бір Елбасымыз белгілеп көрсеткен 100 мерзімге ұзартылуы мүмкін» деген тексеру тек Жоғарғы Соттың ғана кассациялық деңгейде Жоғарғы істерді қарау құзыретін қалдыру қадамдық Ұлт жоспарындағы: «16өзгеріс енгізілді. Бірақ, бұл өзгеріс құзыретінде болды. Еліміздің сотта қаралатын болады. Дұрыс-ақ керек. Сонан соң оның республика қадам. Азаматтардың сот солқылдақтау болып шықты. басты сотына азаматтардың жəне дейік. Осыған байланысты менде көлеміндегі сот тəжірибелерін төрелігіне қол жетімділігін Өйткені, мұнда мəселе бір адамның, заңды тұлғалардың бірқатар сұрақтар туады. Қадағалау жинақтап қорытып, нормативтік жеңілдету үшін сот жүйесі яғни Жоғарғы Сот төрағасының еркі шағымдарымен түсіп жатқан сатысын – кассациялық сатыға қаулылар шығарумен, ғылымиинстанцияларын оңтайландыру. мен құзыретіне бағындырылған. Ал, мыңдаған сот актілерінің ауыстырып, оны Жоғарғы Сотқа кеңесшілік қызметтермен, сондай-ақ, Бес сатылы сот жүйесінен Жоғарғы Соттың төрағасы төменгі заңдылығын сапалы тексеру оңай бергеннен не ұтамыз? Бұған дейін 18-қадамда айтылғандай, Сот (бірінші, апелляциялық, буындағы зейнеттік демалыстан əрі болған жоқ. Мəселен, 2011 жылы де бірнеше рет осындай өзгеріс төрелігі институтын Мемлекеттік кассациялық, қадағалау жəне қарай қызметті қалдыруға лайық Жоғарғы Соттың əр судьясының жасалып, яғни қадағалау сатысы басқару академиясының қайта қадағалау жасау) үш судьялардың бəрін біле бермеуі өндірісінде, ай сайын, тұрақты біресе облыстық сотқа, біресе құрылымынан өз қарамағына алып, сатылы (бірінші, апелляциялық, мүмкін ғой. Сондықтан ба, əлде түрде 70-80 істен кем болған жоқ. Жоғарғы сотқа беріліп, одан дұрыс судьялардың білімін көтеріп, кассациялық) сот төрелігі басқа да себептері бар ма, заңға Əрбір судья апта сайын 20-30 нəтиже шыққан жоқ қой. Басқасын біліктілігін арттыру, магистратурада жүйесіне көшу» делінген. Сот əлгіндей өзгеріс енгізілгенімен қазіргі шағымды сараптап, сот айтпағанда, «ҚР сот жүйесі мен болашақ судьяларды оқытып, төрелігінің қол жетімді, істі қарау күнге 70 жасқа дейін сот жүйесінде
E-mail: adilet.media@mail.ru
болса, тағылымдамадан өткендерді келесі саты - сынақ мерзіміне жіберіп, оны үш жылға ұзартып, содан сүрінбей өткенді ғана тұрақты судья етіп тағайындаған жөн. Бұл мерзімде оның судьялық қызметке қабілеттілігі не қабілетсіздігі айқын байқалады. Осы арада айта кететін жəйт, біздің үнемі айтып жүргеніміздей, судьялыққа үміткерлерді таңдап, іріктеу, сондай-ақ аудандық, облыстық сот төрағаларын тағайындауға ұсыну міндеттерін түгелдей білікті заңгерлер мен басқа да сала өкілдерінен жасақталған, штаттық негізде жұмыс істейтін Жоғарғы сот кеңесіне беру керек. Осы сияқты Сот жюриін де Жоғарғы сот кеңесінің жанынан ұйымдастырған жөн болар еді. Сонда Жоғарғы сотты бірыңғай сот төрелігімен айналысатындай етіп, судьялыққа кадрлар таңдау, аудандық, облыстық төрағалары, алқа төрағалары лауазымдарына кадрлар резервін жасақтау, ұсыну тəрізді машақаттан құтқаратын боламыз. «Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді» демекші, Жоғарғы Соттың сот төрелігімен жəне кадр мəселесімен қатар айналысуы қисынсыз. Мұндай жағдай, яғни қос міндетті қатар атқару ешбір дамыған мемлекеттердің тəжірибесінде кездеспейді. Сондай-ақ, 19-қадамда: «Судьялардың есеп беру тəртібін күшейту» жайы айтылған. Мəселен, кешегі кеңес өкіметінің тұсында судьяны халық сайлайтын. Сондықтан ол өзін сайлаған халықтың, жұртшылықтың алдында есеп беретін. Ендігі жерде судьялар кімнің алдына жəне қалай есеп береді? Осының жолы, тəртібі, реті, орындалу механизмі нақтыланып, таратылып көрсетілсе құба-құп болар еді. Келесі 20-қадамдағы: «Барлық сот процестеріне бейне жəне таспаға жазу шараларын міндетті түрде енгізу. Судьялардың бейнежазуды тоқтатуға немесе аудио жазу материалдарын редакциялауға мүмкіндігі болмауы тиіс» деген де аса қажетті талап. Бұл сот төрелігінің барынша ашық, жария болуына қызмет етеді деген үміттемін. Жалпы «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» айтар болсақ, бізде жұрттың ешбір күдік-күмəні болмайтындай əділетті де шынайы сот төрелігіне қол жеткізу үшін Ата заңымызда жəне «Қазақстан Республикасының сот жүйесі жəне судьялардың мəртебесі туралы» Конституциялық заңда көрсетілгендей: «Судья сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тəуелсiз жəне Конституция мен заңға ғана бағынады. Сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi соттың қызметiне қандай да болсын араласуға жол берiлмейдi жəне ол заң бойынша жауапкершiлiкке əкеп соғады» деген талап мүлтіксіз қатаң орындалуы тиіс. Осыған қоғам, мемлекет болып күш салуымыз керек.
Гоголь атын Қорқыт Ата есіміне ауыстырып, Қазақ-түрік лицейін ашты
ТҰЛҒА
¦ÄIËÅÒ
келгенше қызмет етіп жаттық. Біздер келгеннен кейін бір жылдан соң, яғни 1992 жылдың қыркүйек айында солтүстік өңірде алғаш рет Қазақ филологиясы факультеті ашылып, мені жаңа құрылым деканының орынбасары етіп бекітті. Сол жылы СССР-дің 50 жылдығы атындағы Қостанай педагогикалық институты Қостанай мемлекеттік университеті болып қайта құрылды. 1993 жылы жаңа мəртебедегі оқу орнының тұсаукесері жасалды. Қызылордадан қуанышқа ортақтасуға Қазыбай Құдайбергенов деген ұстазымыз келді. Кезінде бізге экономика пəнінен сабақ берген болатын. Мені «қызылордалық ағаң келді» деп сол кісінің күтіміне бекітті. Қазекеңнен елдің, институттың жағдайын сұрап жатырмыз. «Институт «айқайлатып» жатыр, – дейді ағамыз. Гоголь атын Қорқыт Ата есіміне ауыстырып, жанымыздан Қазақ-түрік лицейін аштық. Сіздер сияқты университет болуға
(Соңы. Басы 1-бетте).
А
СЫЛЫ, туған жердің қасиеті ата-ана, туған-туыс, айтулы азаматтардың атқарған істері, қадірі, кескін-келбеті арқылы өлшенеді. Мұны елден жырақта жүрген адам ел ішінде жүргендерден бөлек сезінеді екен. Елден қадам аттап шықсақ, туған жерін сағынатын, ішінде жүрсек, «ел іші – ердің кеніші» деген қанатты сөздің бағасын пайымдауға мойын бұрмайтын қазақпыз ғой. «Елден жырақ» деп «зарлап отырғаным» – шет ел асқан алыс жер емес, бір Қазақстанның іші. «Зардың» өзегі – 1991 жылы Қызылорданың Н.В.Гоголь атындағы педагогикалық институтын бітіріп, Қазақ ССР Білім министрлігінің жолдамасымен келіп, Қостанайда қызмет етіп жатқан көрініс. Біз Қостанайға (бірнеше жігіт Көкшетауға аттанды) жол тартқан кез еліміз тəуелсіздік алған 1991 жыл болатын. Біз деп отырғаным – бір топта оқыған үш жан. Біреуі – сол
№32 (235) 21.08.2015 жыл
оқыған жерді танымай тұрған шығарсың, – деді. Мен басымды изеп, ғимараттың алды қатты өзгергенін айта келе, ешбір «арам ойсыз»: – Н.Гоголь ескерткіші қайда кеткен? – деп сұрадым. Б.Досманбетов жиналып тұрғандарға қарап: – Бұл филологтар қандарына тартпай қоймайды. Ескерткішті алдырарда да солардан көп сұрақ туып еді, – деді күліп. Сөйткенше болмады, корпус жақтан шығып келген бір кісі Б.Досманбетовке жұмыс бабы бойынша сауал қойып, диалогымыз осы тұстан шорт кесілді. Ректор əрі қарай өз шаруасымен ғимарат ішіне қарай бет алды. Бұдан кейін ол кісімен жүзбе-жүз кездесіп, тікелей тілдесудің сəті түспеді. Бірақ сырттай іскер азаматтың ел үшін атқарып жүрген қызметі, қайраткерлігі туралы өзге кісілердің аузынан естіп, баспасөздің бетінен оқып жүрдік. ОҚСАНЫНШЫ жылдың ортасы ауа Б.Досманбетов қала əкімі қызметіне ауысты. Бұл тұс – келмеске кеткен Кеңес үкіметінің күйреген жоспарлы экономикасының орнына тəуелсіздік туын көтерген жас Қазақстанның жаңа нарықтық қатынастарды орнатып жатқан аса
Т
ҰСТАЗ. ҒАЛЫМ. ҚАЙРАТКЕР
жылы көктем айында бас қосқан жұбайым Жəмила Арықбайқызы. Біздерді сол жаққа аттандыруға себеп болған кісі – Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институтының ректоры, Қостанай өңірінің тумасы, айтулы азамат Абай Ахметқалиұлы Айтмұхамбетов. Бірінші əлқисса. Тағдыр жазып, кезінде өзім студент болған институттың ректоры Абай Ахметқалиұлымен бір оқу орнында – А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінде бірге қызмет жасап келеміз. Қызылордадан кейін Ш.Уəлиханов атындағы Көкшетау университетін ұзақ жылдар басқарған А.Айтмұхамбетов туған жері Қостанайға оралып, біраз жыл Ахаң атындағы білім ордасы ректорының кеңесшісі қызметін атқарды. Кабинетіміз де іргелес болды. Жиі кіріп, амандасып, өткенкеткенді еске алып əңгімелесіп тұратынмын. Сонда бір байқағаным, Абай ағамыз Көкшетаудан гөрі Қызылорданы, оның ішінде бірге қызмет жасаған азаматтарды жиі еске алып отырады. Менімен жолыққандағы жиі қоятын сұрағы «Ел аман ба?», «Елде не жаңалық бар?» деген сынды сауалдардан басталатын. Бірде мен əзілдеп: – Абай аға, Сіз «ел» деп Сыр бойының жағдайын үнемі сұрайсыз. Сіздің еліңіз осы Қостанай емес пе?,дедім. – Оның рас. Елім – Қостанай. Бірақ менің өмірімде Сыр өңірінің орны бөлек. Аз уақыт қызмет етсем де, азаматтарымен етене араласып, өзара сыйластық пен құрметтің, ата-баба дəстүрінің «көкорай шалғынын» кештім. Сыр бойы жұртының сипаты, азаматтарының келбеті өзгеше. Олар менталитеттік тұрғыдан оңтүстікке де, батысқа да жатпайды. Аралық ортада сақталған өзгеше болмыс: ашық, жайдарлы, дəстүрге берік ел. «Ел» дейтінімнің мəнісі осында жатыр. Бірге қызмет істеген кісілердің қадірқасиетін ерекше бағалаймын, – деді. Абай Ахметқалиұлының сағыныш сазына құндақталып, құрметпен еске алатын кісілерінің қатарында М.Киреев, Б.Досманбетов, Қ.Құдайбергенов, М.Бимағамбетов, Б.Кəрібозов сынды азаматтардың есімдері жиі аталатын. Бір күні Абай ағаның кабинетіне кіріп, амандасып, кішкене сұхбат құрдық. Ол əдеттегідей елдің амандығын, жаңалығын сұрады. Мен жаңалық ретінде кештеу отбасын құрған інімнің кішкентайлы болғанын, сəбидің есімін шешем 80-жылдары Қызылорда облысын басқарған азамат Еркін Əуелбековтің құрметіне «Еркін» деп қойғанын айттым. Əбекең сəл үнсіз қалды да: – Елдің қасиеті дегеніміз осы. Еркін Əуелбековтің Сыр бойы жұртына жасаған қызметі ерекше болды. Оны жұрт міне осы күнге дейін ұмытпай жүр. Кезінде де бағалаған. Саған бір басымнан өткен оқиғаны баяндап берейін, – деді. – 90жылдардың басы. Аптап ыстық қысқан шілде айы. Жұмыс бабымен Қармақшы ауданына баратын болдым. Ауылың ғой деп Бақбергенді ертіп, менің «Волгаммен» жолға шықтық. Тапа-тал түс. Ішкі желдеткіші жоқ машинаның іші ыстық. Ашық терезеден соққан ашық жел аңқаңды кептіреді. Қатты шөлдедік. Бақберген шөл басар сусын ішуді ұсынып, Жалағаштың табанын өтіп бара жатқанда жолдың шетінде əудем жерде тұрған киіз үйге бұрылып тоқтадық. Сəлем беріп ішке ендік. Іші мұнтаздай таза, іргесі түрілген киіз үйде бір ақсақал немересімен отыр екен. Бəйбішесі базарлап аудан орталығына кетіпті. Ақсақал сəлемімізді алған соң ширақ қимылдап, жерге шұңқыр ретінде қазылып орналасқан табиғи тоңазытқыштан ыдыс алып, күріш көжесінен жасаған мұздай «ашытпадан» дəм ұсынды. Шөлімізді басқаннан кейін, жөн сұрап, тілдестік. Əңгіме арасында іргеден қара ала əміре қауынды алып,
«күркірете» жарды. Енді шөл əбден басылды. Ақсақал жаз уақытында егіншілікпен айналысып, қауынқарбыз, бақша өнімдерін өсіреді екен. Мен ақсақалдың жанындағы 2-3 жасар кішкентай баладан «атың кім» деп сұрадым. Бала ұялды ма, үндемеді. Ақсақал: «Бұл менің тұңғыш немерем. Аты – Еркін. Еркін Əуелбеков сынды ел үшін қызмет етсін деп ырымдап осы есімді бердім», – деді. Мен қарапайым егінші, қария кісінің кішкентай ұлынан үлкен үміт күтіп, ел таныған кісінің есімін бергеніне өте разы болдым. Қалтамнан көк қағаз ақшаның бірін алып, кішкентайға «балмұздақ ал» деп ұсынып едім, ақсақал: «Мұныңыз не?». Қай қазақ жолаушыға, құдайы қонаққа сусын бергені үшін ақы дəметкен? Керегі жоқ, – деп қолымды қайтарды. Сөзге Бақберген араласып: – Ақсақал, бұл кісі сусынның ақысын емес, баланың үлкен азамат болуына ықылас танытып беріп отыр. Бұл – Еркін Əуелбековпен өте қатты сыйласқан кісі, – деді. Ақсақал мұны естіп: – Сыйлы кісілер екенсіңдер, қой соямын. Қонақ болыңдар, – деді. Біз азар да, безер болып, рахметімізді айтып, сапарымызды əрі қарай жалғастыруға асықтық. Ақсақалдың үйінен трассаға шыққан соң, арада болған кездесудің əсерінен толқып үндемей қалдым. Мұны байқаған Бақберген: «Біздің елдің ақсақалдары осындай», – деді. Мен оған: «Осындай қариялары бар қазақ халқы бақытты ғой. Сен осы жердің тумасы болғаныңды мақтан тұт», – дедім. Осы бір оқиға əлі күнге дейін көз алдымнан кетпейді», – деп, аяқтады əңгімесін Абай Ахметқалиұлы. Бауырмал ел ортасында, қазақы жерде өскен біздерге орыс тілді өзге жұрт қалың мекендейтін солтүстікке «сөзге келместен аттану» мүмкін емес еді. Ұстаздар тарапынан «үгіт-насихат жұмыстарының» алғашқы толқыны факультет деканы Бағдат Кəрібозов тарапынан басталды. Қылшылдаған жас декан жолдамамен барғанның бар жақсылығын біздерге түсіндірумен əлек. Əсіресе, жаңа үйленген мені «қыспаққа» алды: жас отбасы ретінде бір жылдан соң пəтер аласың, үш жылдан соң мақсатты аспирантураға барасың. Неден шегінесің? Жетекшіні өзім тауып беремін. Қаз МУ-дан Т.Кəкішовке жолықтырам... ƏКЕҢНІҢ маған аспирантура мен ғылыми жетекшілік жағдайды баса айтуында «бір гəп» бар болатын. Соңғы оқу жылының орта шені ауа институтты бітіргеннен кейінгі жұмыс орнымның шет жағасы белгіленіп, айқындалып қалған еді. Үздік дипломға лайықтылардың бірі ретінде мені факультет басшылары Қызылорда пединститутына Алматыдағы Абай атындағы педагогикалық институтынан бөлінген мақсатты (целевой) аспирантураға үміткер ретінде белгілеп, институт басшыларын құлағдар етіп қойған еді. Ол оқиғаның ұзын сонары былайша өрбіді: бір күні Қазақ əдебиеті кафедрасының меңгерушісі, студенттерге аса жақын елгезек, жаны жайсаң ұстазымыз Темірхан Тебегенов кезекті бір дəрістен кейін мені ертіп ректорат жақты жағалады. Алдымен оқу бөлімінен, содан шыға оқу ісі жөніндегі проректор Бақберген Досманбетовтің кабинетінен бой көрсеттік. Университет баcшыларының бірі Б.Досманбетовпен тікелей кездесіп, тіл қатып жүздеспесек те, біздер, студенттер, оның аты мен затына қанықпыз. Кеңестік жүйенің дəурені кетіп, күйреуге біржолата бет алған «қайта құру» кезеңі еді. Сол саясаттың аясында туындаған «демократия», «жариялылық» деген ұғымдардың орнығуы, елді дүр сілкіндірген 1986 жылдың Желтоқсан оқиғасы, ұлттық мəселелердің ашық айтыла бастауы – студенттердің де сана-сезіміне əсер етіп, белсенділігін арттырған заман. Осы қызықты да күрделі тұста Б.Досманбетов – студенттерге бастамашыл, ширақ, жігерлі басшы
E-mail: adilet.media@mail.ru
Б
ретінде танылған тұлға. Сондықтан күрделі кезең еді. Күйреген оның студент жастар арасындағы экономиканың қиыншылықтарын өзге беделі жоғары болатын. өңірлерге қарағанда ерекше тартқан Сонау 60ІНІ жұмсақ болғанымен, аймақ Сыр өңірі болды. Елде жылдары арман қуып ұстанымы қатал, қалың жұмыссыздық артып, экологиялық шашын маңдай тұсынан Мəскеуге оқуға аттанған ахуал нашарлап, ішкі миграция жиі-жиі сипап қоятын Темірхан қарқын алды. Əрине, талап, туған ел топырағында ағай проректордың кабинетіне экологиялық ахуалдың жалындаған жас комсомолдарға кірісімен-ақ алысты абайлап нашарлауы Кеңес үкіметінің орап, жақынды сипап тұсында бастау алған жетекшілік, ЖОО проректоры, сөйлейтін майда сөзімен болатын, бірақ ол кезде ректоры, əкім, Сенат депутаты менің оқу үлгерімімді, экологияның эпицентрі тəртібімді, басқа да қызметтері – мұның бəрі биік арман мен Арал мен Қазалы жетістіктерімді мақтап, аудандарының тұрғындары нартəуекелділікті аса қажет еткен белпроректор алдында «еркін облыс ішіндегі миграцияны белестер. Сондай бел-белестен, үлкен көсілді». Ол мақтаған сайын, күшейткен еді. Енді мен қысылып барамын. қызметтер жолынан өткен Бақберген тоқсаныншы жылдары Сыр Аңқылдаған ағайым мақтау бойынан өзге облыстарға ағамыз бұлақтың бастау арнасына қайта оданың соңын: «Бəке, осы көшу ерекше белең алды. оралып, ұстаздық, басшылық, баланы мақсатты Сонымен қатар, ауыл жұрты аспирантураға жіберуіміз депутаттық қызметтерден жинаған қалаға ағыла бастады. керек», – деп бір-ақ тоқтады. Ескі шаһардың тынысбай тəжірибесін ұлттық Монологты үнсіз тыңдаған тіршілігі, жалпы Сыр бойы компанияның дамуына қосты. Бəрі проректор Бақберген жаңаша леп, тың ой салатын Досманбетов: басшының қажеттілігіне сусап де жолдан басталады... – Темеке, аспирантурға тұрды. Міне, осындай аса бір Адамның ғұмыры да, үміткерлерді ұсынатын – кафедра. күрделі кезеңде Б.Досманбетов қала өмірдің өзі де үлкен Таңдайтын да өздеріңіздер. билігінің тізгінін ұстады. Ұстады да, Сондықтан да бар жауаптылық «қамшыны басты». Экономист ғалым, жол. Сіздерге жүктеледі. Мен бұл балаға іскер, қайраткер азамат алдымен қарсы емеспін, бірақ Мəкеңе кіріп Қызылорда арнайы экономикалық шыққандарың дұрыс болар еді, – деді. аймағын құруға күш салды. Қала ұмтылып жатырмыз. Бақберген Мəкең деп отырған кісі – ғылым билігінің маңайына жаңашыл ағаларың «гүрілдетіп» тұр», – деп жұмыстары жөніндегі проректор Мəди жастарды жинады. Қазақстанның қояды Қазекең. Киреев болатын. Бір проректорға тұңғыш астанасы болған Қорқыт атындағы білім ордасынан «мақұл» деп шыққан біздер екінші Қызылорданың бұрынғы тарихи Қостанай мемлекеттік проректорға жол тарттық. Өкінішке миссиясын қайта жаңғыртып, Ордалы университетіне сыйлық ретінде қарай, сол күні ол кісі орнында болмай елдің еңсесін түсірмеуге ұмтылды. түрік суретшісінің қаламынан шығып, кейін факультет деканы Қала көшелеріне бұрын-соңды шыққан Қорқыттың портретін ала Б.Кəрібозовпен бірге проректор жүргізілмеген жөндеулер, тазалық, келіпті. Портрет түрік шалының М.Киреевке жолығып, адам баласына əрлеу, сырлау жұмыстары жолға кейпіне тартып кеткен екен. Мен даусын қатты көтеріп сөйлемейтін аса қойылды. Жаңашыл қала əкімі мұны əзілге айналдырып едім, сыпайы, сыйлы проректордан ҚазПИқалдырған үлгі бүгінгі Қызылорда Қазекең: ге баратын жолдамаға «бата» алған қаласында əлі күнге дейін жалғасын – Славяндық ағайындар көп едік. Т.Тебегенов пен Б.Кəрібозовтың тауып келеді. Қазіргі Қызылорданың шоғырланған Қостанай жеріне əдейі қосақтап жүріп институт шағын қалаға тəн əсемділігі, ала келдім. Біздің түбіміз түркі екенін басшыларының алдынан өтуі жинақылығы, тазалығы ешбір облыс білдіріп қояйын деп. Оның үстіне бəтуаласқан тактика болды ма, əлде орталығынан кем емес. Жаңбыр институттың Түркиямен байланысы кездейсоқ, жоспарсыз жасалған жауса, езіліп батпаққа айналатын қала ерекше жолға қойылған,– деді. əрекет болды ма, ол жағы маған əлі көшелері жоқ бүгін. «Сырт көз – Ішімнен институттың есімін күнге дейін белгісіз. сыншы» демекші, біздер мұны елге Қорқытқа ауыстыруда, Түркиямен ə Оқу проректорынан шыққаннан барғанда аңғарамыз. Аңғарамыз да, дегеннен тығыз байланыс орнату кейін жолай Темекең маған: азаматтардың істеріне сүйсінеміз... қимылдарында ректордың «Досманбетовтің алдынан өтіп Қала шаруашылығын дөңгелете қолтаңбасы, іскер азаматтың алғанымыз дұрыс болды. Ректордың алып кеткен іскер басшы 90əрекеті жатқанын аңғардым. оң қолы ғой», – деп қояды. «Оң қол» жылдардың соңына қарай Қазақстан ОЛ жылдың жазғы дегеннің нені мегзеп тұрғанын білсем Республикасының Сенатына депутат демалысында елге барып, де, ішімнен Т.Əбдіковтің «Оң қол» болып сайланғанын естіп, дұрыс институттағы ұстаздарға повесімен байланыстырып, əзілтаңдау деп бағаладық. Өйткені бұл сəлем беру ішін институтқа арнайы шынын араластырып: «Ағай, Киреев кісінің Сенатқа депутат болуының да соқтым. Қабылдау комиссиясы Əбдіковтің «Оң қолы» болып өз жөні бар. Біріншіден, Сенат науқанының жүріп жатқан кезеңі. шықпасын деймін». Шəкірттерінің депутаты өңірдің ыстық суығына Кезінде институттың «жаңа жылт еткен қырларын бағамдап төзген, қиыншылықтары мен корпусы» деп аталатын, жүретін Темекең қарқылдап күліп мүмкіншіліктерін білетін, оның гуманитарлық мамандықтар мен алып: мүддесін қорғайтын тұлға болуы тиіс. əкімшілік орналасқан бас ғимаратқа – Жоқ, қарсылық болмайды. Мəкең Екіншіден, Парламент қабырғасында бет алдым. Бұрын өзіміз оқыған оқу – майда сөйлейтін кісі. Қолдауы тиіс, – экономикалық білімі, ғалымдық корпусының алдындағы шағын алаң, деді. зердесі бар азаматтардың болуы кіреберіс мүлдем өзгеріп кетіпті. Оқу Декан Б.Кəрібозовтың мегзеп Сенаттың да абыройы. Білімі де, ғимаратының асхана, салтанат тұрғаны – аталмыш жағдай. Оқушы беделі де жоғары Сенат депутаты залы орналасқан қабырғаның кезімізден арман болған əсем қала республиканың тыныс-тіршілігін бұрышына таман біздердің көз Алматыға, белгілі білім ордасы – Қаз жақсартатын өміршең заң жобаларын алдымызда ашылған Н.Гоголь ПИ-ге жол тартам деп жүрген мені қабылдауға көп үлес қосатыны анық. ескерткіші де көрінбейді. қиырдағы Қостанайға қарай бұрып Сенат қабырғасында Ғимараттың маңдай алды жатқаны «зорлық» еді. Бірден ыңғай Б.Досманбетовтің қайраткерлік қыры жаңартылған, сырланған, айнадай бере қоймаған менің сыңайымды кең масштабта қайта бір танылды. жарқыраған тазалық, жасыл желек байқаған Бəкең: Қызылорданы арнайы экономикалық пен гүлге оранған əдемілік. Қысқасы, – Бұл ауыл ішіндегі анау-мынау аймақ ретінде белгілеп, жұрттың шаруақор, іскер, ұқыпты қожайынның əңгіме емес. Министрліктен түсіп еңсесін көтерген жұмыстар атқарған қолтаңбасы аңғарылады. тұрған елдік маңызы бар өте жауапты бұрынғы əкімнің тəжірибесі Институт алдында кездескен мəселе. Мəселенің маңызды екенін Қазақстанның өзге өңірлерін де таныс кісілермен амандасып, тағы бір тыңдағың келсе, бүгін оқу ісі арнайы экономикалық аймақ етіп сөйлесіп тұрғанымыз сол екен, жөніндегі проректор Бақберген ашатын заңдардың жобаларын ғимаратқа ректор Б.Досманбетов Досманбетовке барамыз. Ал оған осы қабылдауға зор пайдасын тигізді. жақындап келе жатқанын көзіміз мəселені тапсырған – институт Сондай заңның бірі – Астана шалды. Сөйлесіп тұрған шағын топ, ректоры Абай Айтмұхамбетов, – деп, қаласының сол жақ жағалауын арнайы кісі көрсек бойымызға сіңіп қалған төпелетіп-төпелетіп жіберді. экономикалық аймақ болып амандасуға асығатұғын қазақы ҚУ ісі жөніндегі проректордың жариялануы. Аталмыш заңның бүгінгі əдетімізбен ошарыла бұрылып, апылалдын көрген басым көрікті Астананы көтеруге үлкен ғұпыл қадымдап, институт мəселенің шынымен де аса септігін тигізгені жұртшылыққа белгілі. алдындағы алаңда əлдебір маңызды екенін түсіне бастадым. ЕНАТОР Досманбетов Сыр тапсырмалар беріп, кідіріп қалған Тіпті, проректордың артында ректор диқандарының мүддесін ректорға сəлем беруге ұмтылдық. тұрған болса – не жорық?! Қойшы, қорғап, Көксарай су қоймасын Біреулер менің Қостанайдан əйтеуір, институт басшыларын «қайта салудың тиімсіздігін айтып-ақ бақты. келгенімді, осы институттың түлегі жағаламай-ақ», келісуге тура келді. Дүние жүзінде астықпен қамтамасыз екенімді айтып та үлгерді. Ректор Осылайша, біздердің тағдырымызға ету өзекті мəселеге айналып келе маған тура бұрылып, сəл кідірді де: Қостанайда қызмет ету бұйырды. жатқанын тілге тиек етіп, жаңа су – Сендер кеткеннен кейін біз мына Екінші əлқисса. Хош, сонымен қоймасы күріш алқабының көлемін жерді біраз өзгертіп тастадық. Өзің біздер Қостанайда шама-шарқымыз қысқартуға əкелетіндігін, ал бұл өз
И
С
О
С
5
кезегінде Сыр диқандарының нəпақасын азайтып, еліміздің азықтүлік қауіпсіздігін төмендететінін, оның салдарын еліміздің экономикасы уақыт өте сезетінін қауіп етіп айтты. Өкінішке, қарай Көксарай қоймасы салынды, ал Сыр бойының күріш алқабы жылдан-жылға кеми түсуде. Қайраткер Досманбетов мемлекетаралық маңызы бар мəселелерді Парламент трибунасын пайдаланып, Үкімет алдына тікелей қойды. Байқоңыр қаласындағы Қазақстан Республикасы азаматтарының əлеуметтік жағынан қорғалуы мəселелерін көтеріп, қала мектептерінің оқушылары Ресей оқулығымен білім алып жатқанын айтып, дабыл қақты. Қазіргі таңда аталмыш мəселелер Қазақстан мен Ресей арасындағы өзекті мəселе ретінде үнемі күн тəртібінен түспей, шешімін тауып келеді. Үшінші əлқисса. Қостанайға біздер Сыр өңірінен аттансақ, сол кездегі еліміздің астанасы Алматының Қаз МУ, Қаз ПИ, Қыз ПИ сынды іргелі орталық оқу орындарынан бір топ жас мамандар бірнеше толқын болып келді. Оңтүстік жастарын солтүстікке аттандыруға өңірлік жоғары оқу орындарынан тек Қызылорда педагогикалық институтының үлес қосқаны Сыр жұрты үшін мақтаныш деп есептеймін. Ал ондай бастаулардың басында А.Айтмұхамбетов, Б.Досманбетов сынды азаматтардың болғаны – «Азаматына қарап елін таны» деген қанатты сөздің астарын ашатындай. Қостанай «эпопеясына», бүгінгі геосаяси жағдай шиеленіскен тұстан ой жіберіп қарасақ, сол кездегі институт басшылары мен ұстаздарымыздың біздерді солтүстікке – Қостанай мен Көкшетауға қарай бағыттауын уақыттың өзі дəлелдеген дұрыс іс болған екен. Мəселе, біздердің бұл жаққа «Толағайдай тау көтеріп» келмесек те, Абай айтқан «Сен де бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та, бар, қалан» деген сөздің кəдесіне жарағанымыз анық. Ол уақытта бодандық бұғауынан босаған жас мемлекетке солтүстік аймақтарда қазақ тілінің мəртебесін орнықтыру, ұлттық салт-дəстүрлерді жаңғырту мəселелері аса маңызды болғаны аян. Мұны сол тұстағы ел басшылары да, мемлекеттік мекемелердегі ұлтжанды азаматтар да түсініп, саясат бедерін сол жаққа қарай бұрып, солтүстік облыстарға қазақ ұлтының өкілдерін, əсіресе, жоғары білімі бар жастарды жинауға көңіл бөлді. Сол дүбірлі істің əрі қарай өрбуі Президент Н.Назарбаевтың бастамасымен елордасын бұрынғы Ақмолаға, қазіргі жасампаз жас Астанаға бұруға ұласқандығы көкірегі ояу, көзі ашық жандарға аян көрініс деп ойлаймын. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасының «Қазақстан 2050» стратегиясындағы «Мəңгілік ел» идеясы аясында жүзеге асырылып жатқан «Серпін – 2050» əлеуметтік жобасы – сол бір тəуелсіздіктің алғашқы жылдары қолға алған бастамалардың уақыты жеткендіктен, пісіп-толғандықтан жүйелі түрде қолдауға ие болған жаңғырығы. Жобаның басты мақсаты – жұмыспен қамтамасыз етудегі əлеуеті төмен, бірақ демографиялық өсімі жоғары оңтүстік пен батыс өңірі жастарын индустриалды-инновациялық бағдарламаның ірі жобалары жүзеге асырылып жатқан солтүстік жəне шығыс аймақтарда орналасқан жоғары оқу орындарында білім алуға жəрдем етіп, кейін оларды сол өңірдегі бос жұмыс орындарына орналастыру. Кезінде біз үгіттеумен Қостанайға келсек, енді елге барып, жастарды «Серпін» бағдарламасына шақырып жүрген жайымыз бар... ЕЙІНІРЕК Бақберген Сəрсенұлы «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы президентінің кеңесшісі болды. Теміржол – оның алғашқы еңбек жолын бастаған саласы. Əкесі Сəрсен ақсақал да Диірментөбе станциясында теміржолшы болып қызмет еткен. Теміржол бойында туған жан арманшыл əрі тəуекелшіл болып келеді, тəртіпті сүйеді. Сонау 60жылдары арман қуып Мəскеуге оқуға аттанған талап, туған ел топырағында жалындаған жас комсомолдарға жетекшілік, ЖОО проректоры, ректоры, əкім, Сенат депутаты қызметтері – мұның бəрі биік арман мен нартəуекелділікті аса қажет еткен бел-белестер. Сондай бел-белестен, үлкен қызметтер жолынан өткен Бақберген ағамыз бұлақтың бастау арнасына қайта оралып, ұстаздық, басшылық, депутаттық қызметтерден жинаған бай тəжірибесін ұлттық компанияның дамуына қосты. Бəрі де жолдан басталады... Адамның ғұмыры да, өмірдің өзі де үлкен жол. Лайым, жолдың жалғасы үзілмесін! Ал жолға шыққанда, алдымен ауызға оралар сөз: жол амандығын, сапардың сəттілігін берсін дейтін тілек. Олай болса, амандық пен сəттілік – Сізге əрдайым серік болсын, Сыр ағасы!
К
Алмасбек ƏБСАДЫҚОВ, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің проректоры, филология ғылымдарының докторы
Н. Назарбаев: “...в госсзакупках все нарушения, №32 (235) все коррупционные действия…” 21.08.2015 жыл
НА ЗЛОБУ ДНЯ
¦ÄIËÅÒ
6
ТЕНДЕР
Рынок госзакупок Казахстана все больше напоминает черный ящик российского телеведущего Якубовича, призы из которого достаются всем по-разному: кому-то автомобиль, кому-то — капустная кочерыжка. Вот и Дос Ильяшев, директор компании Direct Link, специализирующейся на госзакупках, отмечает: через разные уловки госзаказы уходят к заранее известным поставщикам, тем самым убивая здоровую конкуренцию и качество работы государства. Между тем, на одном из расширенных заседаний правительства Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев напомнил, что работа с госзакупками должна быть приведена в порядок. Об этом сообщило в свое время агентство tengrinews.kz "По вашему поручению приняты законодательные меры по расширению доступа бизнеса к государственным закупкам. В результате количество участников электронных госзакупок выросло на 30 тысяч. При этом количество состоявшихся конкурсов с первой попытки увеличилось в два раза, а нарушения процедур сократились на три тысячи", - отчитался министр финансов Бахыт Султанов. "Госзакупки еще проводятся помимо электронного (способа прим. автора), да?" - задал вопрос Глава государства У нас есть электронные и тендер, но у нас сегодня уже все закупки проводятся в электронном формате", ответил Султанов. «Вот там, в госсзакупках, все нарушения, все коррупционные действия, хоть мы перевели на электронное…», - подчеркнул Назарбаев. "Мы сегодня разработали новый законопроект, который еще больше упрощает процедуры", - ответил Султанов (http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/n azarbaev-vse-korruptsionnyiedeystviya-v-goszakupkah-259772/) Напомним, что почти семь лет страна проводит электронные госзакупки
способом запроса ценовых предложений. Для малого и среднего бизнеса Казахстана вроде как открылась прекрасная возможность откусить от щедрого государственного пирога, всего лишь нажимая на кнопки своих компьютеров и посылая свои коммерческие предложения в бесстрастную систему на едином сайте егосзакупок. Знающие люди, именуемые экспертами, утверждают, что во многом благодаря электронике в самый разгар кризиса семилетней давности был удержан на плаву тот сегмент отечественного бизнеса, который государство изо всех слов как бы поддерживает, но который все равно, чуть кризис, первым попадает под его удар. Еще говорят, что мелкому и среднему коррупционеру тоже стало трудно жить. Отчего ему даже пришлось помудреть, чтобы не остаться с носом при дележе общего теперь для всех финансового пирога. Еще утверждают, что только за три первых года существования электронных госзакупок было сэкономлено более 60 млрд. тенге. Это, якобы, те самые откаты, не дошедшие до своего взяточника и вернувшиеся в бюджет. Но, как говорится, лиха беда – начало. А затем все вернулось на круги своя и пошло по накатанной колее. И сегодня, по мнению большинства экспертов, система государственных закупок, в том числе электронная, продолжает оставаться самой большой "кормушкой" для казахстанских чиновников. На днях к нам в редакцию обратился исполнительный директор шымкентского ТОО «Казойлсервис» Сайфутдин Сражиев, который рассказал свою небезынтересную историю участия в электронных госзакупках. Об этом же он написал в областную прокуратуру, в специализированный межрайонный экономический суд по ЮКО, в Агентство по госслужбе и противодействию кор-
Сайфутдин Сражиев
Госзакупки по-шымкентски: КОМУ ДАМ, А КОМУ НЕ ДАМ? «Темир Зат». Как требовали правила, по итогам предварительного протокола допуска участникам конкурса указали на недостатки в конкурсной документации, которые были типичными практически для всех потенциальных поставщиков. Не были предоставлены дипломы и трудовые договора работников
общих для всех недостатков отсутствовала лицензия на проведение буровых работ в грунте. И мы сильно сомневаемся, что за две недели можно было ее получить, возмущается исполнительный директор ТОО «Казойлсервис» Сайфутдин Сражиев. – Мы аналогичную лицензию делали, и
рупции по ЮКО (и соответсвующие органы республиканского уровня), а также в отдел ЖКХ шымкентского акимата, который выступил организатором госзакупок. Помимо «Казойлсервиса» в электронном конкурсе на государственные закупки работ по реконструкции магистральных тепловых сетей города Шымкента участвовали также следующие товарищества с ограниченной ответственностью: «Астана Трейд Альянс», «Барс-Строй Монтаж»,
предприятий, отсутствовала специализированная лаборатория, не полное соответствие требованиям материальных ресурсов. Но эти недочеты можно было устранить в отведенный срок. Предварительный протокол допуска к участию в конкурсе был объявлен за пятнадцать дней до самого конкурса, 2-го июля сего года. А 17-го июля огласили победителя. Им оказалось ТОО «Темир зат» из города Темиртау. - Но у ТОО «Темир зат» помимо
даже при относительной оперативности эта процедура обычно длится два, а то и три месяца. - Но главное в том, что «Темир зат» состоит в реестре должников по исполнительным производствам, продолжает он. - А в силу п.п. 5-1 п.1 статьи 6 Закона РК «О государственных закупках» таким должникам вообще запрещено участвовать в проводимых государственных закупках. Однако это товарищество не только допустили к участию в
конкурсе, но и по какой-то неизвестной причине сделали победителем. Хотя по результатам относительного значения критериев, предусмотренных пунктом 4 статьи 17 упомянутого выше Закона, «Казойлсервис» набрал семь с половиной баллов против шести баллов у «Темир зат», таким образом, опередив его на полтора балла. А это важно. К слову, в заявлении, направленном руководством «Казойлсервиса» в специализированный межрайонный экономический суд по ЮКО, рассказывается, что в канун объявления результатов конкурса коммерческий директор этого предприятия г-н Райымбердиев имел беседу с руководителем областного управления ЖКХ и ПТ гном Алдамжаровым, который настаивал на отзыве тендерной заявки по данному конкурсу. И даже в случае согласия пообещал другой более прибыльный тендер. Райымбердиев не согласился. Более того, говорится в заявлении, «по данному факту мы обратились в уполномоченные органы для принятия соответствующего решения». Руководство «Казойлсервиса» считает, что вышеназванный конкурс был проведен с нарушением законодательства РК и просит суд результат конкурса признать недействительным. Сможет ли «Казойлсервис» отстоять свою правоту, покажет время... От себя добавим, что в скором времени Казахстан, Россия и Белоруссия переведут все госзакупки в электронный формат и откроют их друг для друга. О том, что наши будущие партнеры по единому экономическому пространству держат ухо востро, свидетельствует хотя бы процент посещений ими казахстанского веб-портала госзакупок. Наверное, когда слияние состоится, мы и сможем в полной мере оценить наш многолетний эволюционный путь и каждую набитую нами на этом пути шишку.
ПЕШЕХОД Хотя к всеобщей любви к ним призывали еще незабвенные Ильф и Петров почти сто лет назад. «Пешеходов надо любить. Пешеходы составляют большую часть человечества. Мало того лучшую его часть. Пешеходы создали мир», - помнится, уговаривали классики.
препятствий. Автомобилисты используют тротуары в качестве парковочных мест. Простым смертным приходится обходить машины по дороге, рискуя быть сбитыми. В качестве альтернативы можно попытаться протиснуться между автомобилем и забором. В таком случае стоит забыть про нарядную одежду светлых тонов – мгновенно празднично одетый человек превращается в
мальски статусный городской чиновник рассекает по шымкентским улицам на служебной машине.
Особенности национального мегаполиса Когда в начале 70-х наша достаточно
ИСЧЕЗАЮЩИЙ ВИД Но с тех самых пор, как эти же пешеходы создали на свою погибель автомобили, все изменилось. По утверждению русских сатириков «кротких и умных пешеходов стали давить. Улицы, созданные пешеходами, перешли во власть автомобилистов. «В большом городе пешеходы ведут мученическую жизнь. Для них ввели некое транспортное гетто». Стремительное превращение самого южного областного центра страны в мегаполис обострило проблемы пешеходов, которых с каждым днем становится все больше и больше. Нехватка подземных переходов и «зебр», хамство водителей, обливающих прохожих грязью и не пропускающих их на поворотах, – лишь вершина айсберга. В Шымкенте вообще скоро не останется мест для пеших прогулок: тротуары, скверы и дворы заставлены машинами, а пешеходные зоны больше походят на резервации. Все возрастающее количество автомобилей заставляет городские власти бросать львиную долю бюджетных средств на строительство новых транспортных развязок и стоянок, игнорируя при этом проблемы пешеходов.
Паркуйся, как можешь Бедные двуногие исчезают как вид. Нехватка светофоров, пешеходных переходов, ужасное состояние тротуаров – как тут ни пересесть в более комфортабельного четырехколесного друга! Ежели, конечно, денег хватит на его приобретение, поскольку для значительной части казахстанцев автомобиль до сих пор все же остается роскошью, а не средством передвижения. Сегодня прогулку по Шымкенту можно сравнить разве что с преодолением полосы
E-mail: adilet.media@mail.ru
шымкентский знойный летний день. Затем повыпиливали пышные кроны деревьев, растущих вдоль тротуаров и дающих прекрасную тень, спасающую от изнуряющих солнечных лучей. Дальше – больше: уничтожили сами пешеходные тротуары, отдав их на заклание шустрым предпринимателям, соорудившим на пешеходной части многочисленные кафешки, автомойки, автостоянки и прочие непреодолимые для пешеходов барьеры. А как прокладывают сегодня асфальтированные автотрассы, особенно внутриквартальные? Пешеходные тротуары здесь просто не предусмотрены. И бедный пешеход вынужден
В Шымкенте любят менять остановки. Сносят сравнительно новые и сооружают совсем новые: тоже неуклюжие, неудобные и дорогостоящие. На эту ежегодно проводимую забаву шымкентских властей из бюджета ежегодно выделяются нехилые миллионные средства. Причем, обычно эти мероприятия, то есть снос так называемых старых остановок, начинается аккурат с наступлением изнуряющей шымкентской жары. Так власти, наверное, пешеходов закаляют: постойте, мол, на солнышке, поджарьтесь в ожидании муниципального транспорта. У властей при этом за пазухой и приготовленный заученный аргумент имеется
Миллионы казахстанских пешеходов впору записывать в Красную книгу
глазах окружающих в бродягу. Проблема дискриминации пешеходов особенно актуальна для центра города. Тротуары, единственное место, где пешеходы могут ходить, большей частью использованы под парковки. Любому шымкентцу неоднократно приходилось выходить на проезжую часть и идти по ней, потому что машины паркуются вплотную к стоящим зданиям. Здесь мы не видим абсолютно никаких улучшений. У нас практически вся так называемая капиллярная сеть – мелкие улицы Шымкента – используется для постоя транспорта. Хотя вроде как давно уже начали работать эвакуаторы. Впрочем, винить в бедах пешеходов одних водителей абсурдно. Прослеживается также неумение, а может даже нежелание городских властей позаботиться о комфорте рядовых пешеходов, состоящих, в основном из самых социально уязвимых слоев - детей и пенсионеров. А впрочем, к чему? Если мало-
большая семья перекочевала из Кустаная в Чимкент, мы были поражены его уютной красотой. До этого почти трое суток пришлось трястись в душном поезде в летний зной. И чем ближе приближались к Чимкенту, тем сильнее охватывал ужас – казалось, едем в самое пекло. Однако нас встретил настоящий оазис, в котором даже днем можно было с удовольствием прогуливаться. Улицы утопали в раскидистых тополях и дубах, вдоль тенистых тротуаров журчали переполненные арыки, парки и скверы походили на наши северные подлески. Но в настоящий момент пешеходная инфраструктура Шымкента, видимо, в связи с приданием ему статуса мегаполиса, претерпела значительные изменения. Для начала вдоль дороги уничтожили арыки, заботливо проложенные в соцвремена нашими родителями, видимо, со светлой думой и заботой о будущем поколении. Чтобы, значит, им жарко не было в
буквально рисковать жизнью, балансируя по кромке автотрассы мимо мчащихся с ревом машин. Причем, в летний день он бредет по буграм (учитывая горный рельеф местности), как сказал поэт, «солнцем палимый», в зимний гололед рискует соскользнуть на проезжую часть, а в межсезонье приходится топать по грязным текущим потокам.
Остановка – по требованию городских властей! Об автобусных остановках – отдельный разговор. В Шымкенте их 1100 штук – от совсем новеньких в металлическом исполнении до остановок из железобетона – наследия эпохи «развитого социализма». Такие, в основном, сохранились на периферии, в присоединенных к городу поселках.
– мол, те, что пошли под снос, не вписывались в архитектурный дизайн города. Отчитываясь за 2014 год и первое полугодие этого года, аким Шымкента Дархан Сатыбалды сказал: «В целях создания условий пассажирам в 32-х местах были установлены остановки нового образца, в 385 местах проводились работы по покраске конструкций и содержанию остановок. Вместе с тем были установлены 63 остановки в присоединенных к городу населенных пунктах». А заместитель руководителя отдела ЖКХ города Шымкента Ерлан Есиркепов традиционно пояснил: «Мы снесли только 19 остановок, которые не соответствуют архитектурным нормам. 134 остановки находятся в аренде. Деньги на изготовление новых остановок и содержание прежних в сумме 15 миллионов тенге уже заложены». По его мнению, даже этих средств недостаточно для воплощения всех задумок по остановкам, власти просят еще. И если красиво оформят бюджетную заявку, похоже, им таки выделят дополнительные финансовые средства. Парадокс – миллионы выделяют, а остановок нет. На вопрос журналистов, почему у имеющихся редких городских остановок столь убогий вид, Ерлан Есиркепов с удивлением заметил: «А разве они убогие?» Безусловно, ему, чиновнику, наверняка пользующемуся личным или служебным легковым автомобилем, конечно, из окна авто виднее, как они выглядят. Или может, у него фантазия хорошо работает? Ну, а пока многотысячному отряду шымкентских пешеходов приходится мучиться в своем родном городе…
Страницу подготовила Рамзия ЮНУСОВА. Использованы материалы и фото из Интернета
¦ÄIËÅÒ «Тарих-и Рашидиде» Моғолстанға қатысты мəліметтерді Дулати мейлінше молынан қамтып, бұл құрылымның ішкі-сыртқы саяси, экономикалық жағдайын жетік түрде, жан-жақты суреттеп баяндап көрсетеді. Моғолстанның қандай мемлекеттік құрылым болғандығын Дулати барынша толық түрде көрсетуге күш салады. Моғолстан ертеден қолданыста бар атау болатын, оның Шыңғыс хан заманынан бұрын қолданылып келгенін айта кеткен жөн. Ал Моғолстан − саяси құрылым ретінде ХІV ғ. ортасында құрылған мемлекет. Бұл Шағатай ұлысының ішкі билікке таласынан, тақ үшін күрестен ыдырауы салдарынан пайда болған саяси құрылым еді. Ішкі ру аралық тартыстың салдарынан хандық билік əлсіреп, Шағатай мемлекеті ХІV ғ. 4050-жылдары ондаған иеліктерге ыдырап кетті. Ең алдымен Шағатай мемлекеті батыс жəне шығыс бөлікке бөлінді. Батыс бөлігінде (Мауараннаһарда) билік түрік-моғол əмірлерінің қолына көшті (Темір (1370-1405)). Ал шығыс бөлігінде Шағатай нəсілінен таралған хандар билік етті, бұл бөлік өздерін моғолдар деп атады. Онда құрылған мемлекет Моғолстан деп аталды. Осы процесті сипаттаған М.Х.Дулати «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде моғолдардың өзінің бірі моғол, екіншісі шағатай болып екіге бөлінгенін жазады. Олар бір-бірімен қақтығысып, бірін-бірі мұқатып, шағатай моғолдарды «жете» (бұзақы), ал моғолдар шағатайды караунас (қара тобыр, шата) деп атайтын болған. Моғолдарға қатысты зерттеушілердің пікірлерінде бірізділік, ғылыми негізделген дəлелді тұжырым жоқ. Мəселен, осы проблеманы көтеріп жүрген ғалымдар: «Шағатай мемлекетінің бұл шығыс бөлігі көшпенділері өздерін моғолдармыз деп атады, сөйтіп Орталық Азияда «н» əрпі түсіріліп, монғолдардың халықтық аталуы айтылып, жазыла бастады. Сол кездері бұл терминнен Моғолстан деген парсы географиялық атауы пайда болды», – деп жазады. Моғолстанды «парсы географиялық атауы» деу − теріс, дəлелсіз пікір. Шынында бұл атау парсы географиялық атауы емес, қазақтың төл атауы, ал парсылық «стан» деген жұрнақ қана, мұның өзі де түбірі түркілік сөз. Моғолстан мемлекетінің атауын парсылық атауға телу – өрескел қате нəрсе, ал талассыз шындық мынау: «моғол» сөзі – көне заманнан бері қарай қолданылып келе жатқан этникалық атау, қазақтың байырғы төл сөзі. Оны дəл осылай тарихшы Карамзин де қолданды, Рашид-ад-дин де солай қолданған, кейінгі кітап көшірушілер, мұны шатастырған, «н» əрпін қосып, сөйтіп түсіріліп кеткен атау күні бүгінге дейін жабысып қалмай, қағидаға айналып келеді. Əңгіме моғолдар этнониміне тікелей қатысты болып отырғандықтан «моғолдар дегеніміз кімдер, олардың құрамына қандай қауым, ру-тайпалар кірген?» деген заңды сұрақ туады. Академик Ə.Марғұлан «Мұхаммед Хайдар – қазақтың тұңғыш тарихшысы» деген 1941 жылы жазған атақты зерттеу еңбегінде, сол кездің өзінде-ақ «моғолдың» «моңғолға» ешқандай қатысы жоқтығын кесіп айтса да, біздің ғалымдар оған күні бүгінге дейін мəн бермей келеді. Ə.Марғұлан: «Жетісудың сол кездегі саяси аты Моғолстан болса, мекендеген тайпаларды ресми тілде моғол деп атады. Бірақ бұл моғол деп отырған көшпелі тайпалар моңғол да емес, ұйғыр да емес, өзбек те емес, түрік тілінде сөйлейтін сол жердің тарихи заманнан келе жатқан тұрғын халқы болатын. Екінші түрде айтқанда, моғол деп атаған елдер − кейін ұлы жүз құрамына кірген үйсін мен дулаттар, қаңлы мен шанышқылы, жалайырлар. Бұларды біріктіріп, саяси тіршілік ретінде не моғол, не дулат деп атағандығы байқалады. Дұрысында бұл моғолдарды шағатай ұлысынан бөлініп шыққан сол кездегі қазақ тайпаларының (ұлы жүздік) бірінші саяси тіршілігі деуге болады», − деп нақтылап, тереңдете ашып көрсетіп жазады. Моғол атауы Дулати заманында, оның алдында Шыңғыс хан билік жүргізген дəуірде кеңінен қолданылған, бұқара көпшілікке сіңісті атау еді. Ал тарихи кітаптарға зер салсақ, моғол сөзінің қолдану көкжиегі ғасырлар қойнауына қарай жетелей жөнеледі. Ол ең алдымен тарихи кітаптар мен шежірелер, ата мұраларға барып тіреледі. Əбілғазының «Түрік шежіресі» деген еңбегінде біз сөз етіп отырған мəселеге қатысты назар аударатын шежірелік дерек келтірілген. Жер бетіндегі адамзат баласы шежіре бойынша Нұх пайғамбардан таратылатыны мəлім. Нұхтың үш ұлы болған. Ол үш ұлының бірі Хамды
Моғолстан жерінде ең алдымен қазақ халқы №32 (235) шаңырақ көтеріп, тəуелсіз мемлекет құрған 21.08.2015 жыл
ТАРИХ Үндістан тарабына, Самды – Иранға, ал Йафесті − Күншығысқа жібереді. Иафестің сегіз ұлының бірі – Түрік еді. Түріктің жетінші ұрпағы Алыншадан Татар мен Моғол егіз туады. Олар ағайынды болатын. Демек, «Моғол» деген аттың өзі бұл сөздің ертеден-ақ қолданыста бар екендігін айғақтайды. «Моғолдан Қара хан, одан Оғыз хан таралады» - деп жазады тарихшы. Бұл аңыз болса да оның арнасында шежірелік деректің тұрғанын аңғару қиын емес.
көтерілген кезеңде моңғол деген сөз де, ұғым да болмаған. Моңғолдардың өзі ол кезде халқа деп аталған, саны да шамалы еді. Бүгінде Моңғолияның өзінде 2,5 млн. халық тұрса, Қытай жеріндегі Ішкі Монғолияда да 2,5 млн.-дай адам мекен етеді, бəрінің саны 5 млн. адамнан асар-аспастай. Ал түркі халқының саны 200 млн. асады. Логикалық қисынға жүгінейікші, Шыңғыс хан заманында саны мүлдем аз халық – моңғолдар дүниені қалай жаулап алмақ? Қисынға келе ме? Тарихтан моғолдардың атын өшіру үшін, түріктердің даңқты тарихын саналы түрде шатастыру мақсатында ақиқат нəрселердің өңі
Моғолстан дулат тайпалары билік жүргізген мемлекет болатын. Шыңғыс хан құрған Еке Моғол ұлысынан соң, Алтын Орда ыдырап, Шағатай мемлекеті де тарих сахнасынан кеткеннен кейін моғол атауын саяси термин ретінде сақтап қалған Моғолстан мемлекеті болды, ал оның тарихи миссиясы Қазақ хандығының құрылып, шаңырақ көтеруіне саяси қолдау көрсетіп, мемлекет іргесінің қалануына барынша қолайлы жағдай жасауында. Бабыр патшаның Үндістанды 1526 жылы жаулап алып, билік басына келгеннен кейін, Ұлы Моғол империясын құрғаны белгілі. Үш
Оның солтүстік шекарасы Көкше теңіз, Бум Лиш, Қараталмен, ал батыс шекарасы Түркістан жəне Ташкентпен, оңтүстік шекарасы Ферғана уəлаяты, Қашқар, Ақсу, Чалыш, Тұрфанмен шектеседі. Осы төрт шекаралас аумақтардың ішінен мен оның оңтүстік аймағын көрдім. [Ол] Ташкенттен Əндіжанға дейін он күндік жол. Əндіжаннан Қашқарға дейін жиырма күн, сол жерден Ақсуға шейін он бес күндік жол. Ақсудан Чалышқа дейін он бес күндік, ал Чалыштан Тұрфанға шейін он күндік, Тұрфаннан Барскөлге шейін он бес күндік жол. Ал Барскөл Моғолстанның шығыс шекарасы болып табылады.
Моғолстан
Шəкəрім Құдайбердіұлының «Қазақтың түп атасы – батыр Түрік» деген өлеңмен жазылған шежіресінде түп атамыз батыр Түрік екенін қуаттай отырып: Қазақтың түп атасы – батыр Түрік, Арабсың деген сөздің бəрі шірік. Пəленше сахабаның затысың деп, Алдаған дін жамылған өңкей жүлік, − деп арғы атамыздың батыр Түрік екенін өлең-шежіремен дəлелдеп айқындай түседі. Ал тарихшы Қ.Жалайыридың «Тарих-и Оразмұхаммед» атты еңбегінде моғолға қатысты деректер молынан ұшырасады. Рашид-аддиннің еңбегінен аударма жасаған деп саналатын Қ.Жалайыри туындысында моғолдарға кімдер кіреді деген мəселеге жауап берілгендей-ақ екен. Соған назар аударайықшы. Жалайыр, татар, ойрат, меркіт жəне басқа да қауым моғол арасында болатынын, жалпы моғол деп аталғанына тоқталып, «қоңырат, құрулас [қоралас], икирас, елжигин, ориаңқыт, келгенут жəне олардан өзге тайпаларды да моғол дарлакин деп атайды" дейді автор. Сонымен бірге кисм аууал қауымы: «жалайыр, иесунит, татар, меркіт, күрлеут, мамғалық, тарғұт, ойрат, барғұт, құры, тулас, тума, бұлғашын, кермучин, орасут, телеңут, кестеми, орианка, құрқан, суқанйа» да моғол аталынғанына тоқталады. Қисм дүйім қауымы: «керейіт, найман, онғұт, бекрин, қырқыз». Кисм аууал қауымы: «нукуз, ориаңқыт, қоңырат (қоңқырат), икирас, олкунунт, курулас, елжигин, конлиут, ордауут, конкутан, арлат, келкунут, нунжин, ушин, сулдус, елдуркин, баяуыт, кенгит» бұлар да қауым деп аталып, моғолдарды құраған. Қадырғали Жалайыри еңбегінде қисм аууал қауымы, қисм дүйім қауымы, тағба қауымы жəне тағы басқа да қауымдар келтіріледі, бұлар да моғолдар санатында айтылады. Шыңғыс ханның арғы аталарының бірі (сегізінші атасы) Добун Баянның елі қисм дүиім болатын. Оның əйелінің бірі қоралас руынан шыққан Алан Қуа сұлу еді. Ал Добун Баян моғол болатын. Алан Қуа нұрдан жүкті болғандықтан, оның ұрпақтары Нирун аталды, яғни Нұрдың балалары дегенге саяды. Нирун он алты рулы ел болыпты, олар: қатақин, салжиут, тайжиут һəм сижиут, хартақан, чинос һəм нүкүз... урут, маңқұт, дурбан, барын барулас, һадаркин, журнат, будат, дуклат (дуғлат), йусут, қыңқият, қият. Қиятқа: иуркин, чаншиут, қият, ясар кірген. Қият-Буржикин Шыңғыс ханның атасы еді. Шыңғыс ханды қияттан таратушылар осы шежірелік дерекке сүйенеді деуіміз керек, алайда оның тегі моғолға барып тіреледі. «Тарих-и Рашидиде» М.Х.Дулати жиырмадан астам моғол тайпаларын келтіреді, олардың ішінде: дулат, духти, барлас, барқы, ордабегі (ұрдубегі), итаршы, құнжы, шорас, бекжак, қалушы, қарлұқ, макрит (меркіт), сұңқаршы, арлат, бұлғашы, аркинут (арканут), кераит, қаңлы, сұлдыз, чагирак, түркімен, ұйғыр, сары ұйғыр, қырғыз жəне т.б.. Демек, моғолдардың құрамына кіретін рутайпалардың санының өзі алпыстан асып кетеді. Ал Шағатай ұлысының батыс бөлігіндегі, Мауараннаһрда қалған, бір кездері моғолдар құрамында болған тайпаларды есептемеген күннің өзінде соншама мол этникалық топтар, бір мемлекеттің астында ымырашылдықпен ру, тайпа арасыздығынсыз бейбіт күн кешіп, берекелі тіршілік еткен. Бұл кезеңдегі ата дəстүр мен салтсана да, діл де, тіл де, рух та мықты болған еді. Кейін осыншама рутайпалар əрі бір тек тамырдан таралып жатқандықтан іштей сіңісіп кетті, бұл табиғи əрі тарихи этногенездік процесс болатын. Содан моғолдар құрамында болған көптеген тайпалар тарихи мəліметтерде, деректерде, кітаптарда ғана сақталынып, бүгінде этникалық архаизмге айналды. Шыңғыс хан тарих сахнасына
E-mail: adilet.media@mail.ru
Моғолдар дегеніміз кімдер?
теріс айналдырылды. Шыңғыс ханның жорығы моңғолтатар да, түрік-татар да емес, моғолтатар шапқыншылығы болатын. Олар аңызға айналған Моғол-Татар ұрпақтары еді. Моғол этнонимінің түп төркінін саясаттан, идеологиядан, кемсітіп көрсету əрекеті салдарынан аршып алып, тарихи арнасына оралту − таяу уақытта сірə оңай бола қоймас. Моғол атауына қатысты жазушы М.Мағауин көптеген деректер келтіріп саралайды. Карамзин де, Рашид-аддин де моғол деп жазғанын мысал ретінде алға тартады. Дегенмен аңызға айналған шежіреде Моғол мен Татар егіз туған, ол Түріктің ұрпағы делінген ғой. Моғол да, Татар да кісі аты, олардан таралған ұрпақ – үрімбұтақ атасы бөлек болғанымен түптегі бір болғандықтан моғолдартатарлар аталуы заңды да емес пе?! Сондықтан кез келген атаудың бірден қалыптасып кете қоймасы белгілі, Шыңғыс хан империясы да Моғолдар империясы ретінде аталып, танылды, сондықтан жазушы М.Мағауиннің: «Ежелгі Ғұн империясының одан соңғы Ұлы Түрік қағанатының мұрагер жалғасы ретінде бой көтерген ұланғайыр жаңа мемлекет – «Еке Моғұл ұлысы»,− деп аталады деп жазуы тарихи тұрғыдан ақиқат тұжырым. Т.И.Сұлтанов та Еке Могул ұлысы деген атауды қолданады. Шыңғыс хан құрған империя түрік тайпаларының, яғни қалың моғолдардың бір шаңырақ, бір тудың астында бас қосуынан дүниеге келген алып мемлекет болатын. Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы: «Моғол деген атау да Абыл ұрпағына берілген есім», деп жазады «Түп-тұқияннан өзіме шейін» деген еңбегінде. Демек Моғол Абыл ұрпағына берілген есім екен. Қ.Жалайыридің еңбегінен келтірілген моғолдар жөніндегі деректер Рашид-ад-диннің еңбегінен аударылған деп саналғанымен ғалым, тарихшы һəм жазушы Шыңғыс ханға қатысты, оның үрім-бұтақтарына байланысты мəліметтерді барынша дəл беруге тырысқаны көрініп те, сезіліп те тұр. Шыңғыс ханның ата тегі моғол, ол құрған империя Еке Моғол ұлысы деп аталды, мемлекеттік қатынас қағаздары монғол тілінде емес, моғол, яғни түркі тілінде жүргізілген. Кейіннен Шағатай ұлысы, мемлекеті ыдырап, батыс жəне шығыс бөлікке бөлініп кеткен кезде шығыс бөлігі Моғолстан атануы кездейсоқ құбылыс емес, тарихи заңдылық болатын. Моғолдардың құрамына найман, керейіт, қоңырат, меркіт, жалайыр, дулат сияқты ірі тайпалар кірді. Ал
ғасырдан астам уақыт өмір сүрген Ұлы Моғол империясы дүние əлеміне моғолдардың өз заманында ең күшті, ең қуатты, айбары айналасына асқан құдіретті мемлекет құрғанын көрсетеді. Тарихшы А.Селеубаев: «Сөйтіп, Үндістан жерінде тағы бір Абыл ұрпағының – Моғол мемлекеті құрылды. Бірінші Моғол империясы сияқты екінші Моғол мемлекетінің негізін салған түріктер, оның ішінде Абыл ұрпағы мен тағы басқа да түрік тайпаларының өкілдері билік басында болып, солар қалаған» − деп жазады. Тарихта моғолдар екі рет ұлы империя құрған халық, бірақ кейін біртіндеп Моғолстандағылары Қазақ хандығы құрамына кіріп «қазақ» атанса, Ұлы Моғол империясындағы моғолдар жергілікті халықпен сіңісіп, ассимиляцияға ұшырағанымен бүгінде «моғолдар» деген аты ғана қалған. Олар Үндістанда, Кашмирде, Пəкістанда ұшырасады, империя күйреп, ұлт болып ұйыса алмаған моғолдар ассимиляцияға ұшырады, алайда із-түзсіз жоғалып та кеткен жоқ. Ал моғол этнонимі бұл түріктің, қазақтың байырғы төл сөзі екендігіне ешқандай дау болмасы айқын. Ал түркі халқына, қазақтарға бөгде жұрттың атын өз атына иемдену жат нəрсе, жат жұрт моңғолдың атын ешуақытта мемлекетінің аты Моңғолстан етіп алмаған, бұл қисындырылған əрекет. Моғолстан атауын Моңғолстанның «н» əрпі түсіріліп айтылған фонетикалық өзгеріске түскен түрі деу, бұл қазақтарды кемсіту болмақ, мұндай пиғыл айыпталуға тиіс! М.Х.Дулати еңбегін зер салып оқыған адам моғолдардың кім екенін, неге олай аталып келе жатқанын байқап, ажырата алады. Қыпшақ атауының жинақтаушылық мағыналы мəнге ие болған этникалық атау екенін еске алсақ, моғол атауы да көптеген ежелгі тайпалардың жалпылама сипаттағы жинақы атауы екені мəлім. Бұл жинақтаушы этникалық термин, дəлірек айтқанда, қазіргі тілмен жазғанда, бұл атау жалпы қазақтарды білдіретін термин болып табылады. Моғолстанның кейіннен Қазақ хандығының тал бесігіне айналуының өзі саяси, тарихи, мəдени, экономикалық тұрғыдан алып қарағанда да заңды процесс болып табылады. Моғолстан алып жатқан аймақ қандай еді? Оған М.Х.Дулатидің еңбегінен жауап таба аласыз: «Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен ені жеті-сегіз айлық жол болады. Оның шығыс шекара аумағы Барскөл, Еміл жəне Ертістегі қалмақтың жеріне барып тіреледі.
Барлық оңтүстік шекарасы атпен орташа жүріп отырғанда үш айлық жол. Жол бойында тоқсан бекет бар. Ал қалған үш тарабын мен көрген жоқпын. Алайда сол аймаққа барыпкеліп жүргендердің айтуынша, ол тараптардың [ұзындығы] бұдан [оңтүстік тараптан] əлдеқайда үлкен. Оның бүкіл аумағы жеті-сегіз айлық жол». Моғолстан елінде көшпелі тіршілік кешумен қатар, отырықшылық, қала мəдениетінің дамығанына қатысты да «Тарих-и Рашиди» мол дерек, мағлұмат береді. Моғолстан жерінде өнер, білім, ғылым да дамығанын, сəулет өнері туындыларының да жасалынғанын, өткен тарихымыздың мəдени белгілерінің молынан ұшырасатынын Мұхаммед Хайдар барынша тереңірек əңгіме етеді. Ғалымдардың көп шыққанын, əсіресе, Баласағұн қаласынан соншама мол ғұламалар дүниеге келгенін мақтан етерліктей етіп баяндағанымен аласапыран заманда солардың еңбектері жетпей, ұмытылып, уақыт шаңына көміліп қалғанына өкініш білдіреді. Моғолстан мемлекетінің шекарасының заманына орай бірде кеңейіп, енді бірде аумағының тарылып отырғанын «Тарих-и Рашидиде» баяндалған оқиғалардан айқын байқаймыз. «Тарих-и Рашидиде» ХІV ғасырдың орта шенінен ХVІ ғасырдың 30-шы жылдары аралығындағы Моғолстан мемлекетінде болған ірі-ірі тарихи, саяси оқиғалар суреттеледі. Бұл өте күрделі кезең болса, оны тарихи, əдеби тұрғыдан игеріп, суреттеп кейінгі ұрпаққа жеткізу де аса ауыр міндет еді. М.Х.Дулати Моғолстан мемлекетінің құрылу, өсу, өркендеу кезеңдері мен мемлекет ретінде нығайып, күшейіп, көркейген кезеңдерін ашып, баяндап берумен қатар, кейін біртіндеп Моғолстанның бұрынғы саяси рөлінен айырыла бастағанын – тарихи процесс ретінде өте шебер суреттейді. Бір кездердегі Моғолстанның алып жатқан ұлан-байтақ территориясы бірте-бірте тарылып, ХVІ ғасырдың 14-жылдары Шығыс Түркістан аймағына, бір кездері Өртөбеге Шыңғыс хан суйурғал ретінде берген өлкеге ысырылып, сонда билік жүргізгенін өзі де басынан кешкен кезеңдермен байланыстыра сипаттайды. Тарихтың ұзақ сонар көшінде Моғолстан мемлекеті де бір кездегі алып империяның шағын бір бөлігіндей саяси аренадан ысырыла бастағанын зерделей отырып суреттейді. Моғолстан жерінде ең алдымен қазақ халқының жеке шаңырақ көтеріп, тəуелсіз мемлекет болып
7
құрылғанын, Моғолстан құрамындағы қырғыздардың саяси бірлестік ретінде ұйысуын, өзбектер мен қырғыздардың, ұйғырлардың жұрт ретінде қалыптасуы процесін М.Х.Дулати айқын деректермен көрсетіп бере алған. Моғолстан өмір сүрген жылдары тарихи аренаға жаңа мемлекеттердің дүниеге келіп, бой көтеруі – тарихи тұрғыдан обьективті процесс болатын. Белгілі ғалым К.А. Пищулина: «Моғолстан бір жарым ғасыр бойы өзінің саяси шеңберінде (ХІV ғ. ортасы мен ХVІ ғ. бас кезінде) үш бірдей түрік халқының – қазақ, қырғыз, өзбектің қалыптасуы аяқталған мемлекеттік құрылым болды» − деп атап көрсетті. «Тарих-и Рашидиден» басқа тарихи кітаптардан Моғолстанға қатысты, оның тыныс-тіршілігін, мемлекеттік құрылымы мен басқару жүйесін, сыртқы-ішкі саяси ахуалы мен дипломатиялық байланыстарын терең етіп, жан-жақты сипаттап, суреттеген шығарма жоқ. Бұл тұрғыдан алып қарағанда Мұхаммед Хайдар бүгінгі Тəуелсіз Қазақстанның төл тарихын жазатын ғалымдарға аса құнды тарихи мəліметтер береді, ол деректер ауқымы мұнымен де шектеліп қалмайды, онда қоғамдық тіршіліктің барлық салаларын қамтитын кең ауқымды ақпараттар мен географиялық, сирек археологиялық, сондай-ақ құнды этнографиялық, мəдени, тарихи, жəдігерлер хатталып қалғанын айтыңыз. «Тарих-и Рашидидің» авторы Моғолстан жеріндегі көнеден келе жатқан гүлденген Тараз, Баласағұн, Сайрам, Отырар, Ташкент, Алмалық сияқты заманында ірі орталыққа айналған қалаларға, моғол жеріндегі тау мен далаға, сахараға, өзен, көлсуларына дейін тоқталып, жанжануарларына, елінің кəсібіне, шаруа баққан жұрттың тыныс-тіршілігіне, əдет-ғұрып, салт-сана, мəдени жəдігерлеріне дейін молынан қамтып суреттейді. Моғол жұртынан шыққан өнер адамдарының, Баласағұннан шығып əлемге аты мəлім болған оқымыстылардың, ғұламалардың, соның ішінде Қожа Ахмет Иасауидің есімі де аталып, ғұлама ғалым Жамал Қаршыға арнайы тоқталады. Бұл мəліметтер сөз жоқ Моғолстанға қатысты аса құнды деректерді бізге жеткізеді. Моғолстан туралы кең де мол, тіпті ұшан-теңіз материалдардың тарих қойнауына кеткенімен, Дулати зерттеп, зерделеген дүниелердің өзі біз үшін сарқылмас қазына көзіндей қабылданады. Өз көзімен көріп, бала кезден көңіліне түйген, Моғолстанға байланысты деректердің мол арнасы, əрине, дулаттардан шығып ел билеген ұлы əмірлерден, сардарлардан, олардың ұрпақтарынан үрім бұтақтарына беріліп, Мырза Мұхаммед Хайдарға жеткенінің өзі – ұрпақтар сабақтастығының, тарихи жады желісінің, дала халқының бойына біткен даналығының көрінісіндей қабылданады. Моғолстанға қатысты соншама мол материалдар Моғол хандары мен моғолдардың ұлы əмірлерінің қызметін баяндау барысында əңгіме желісіне өріліп, жазушылық шеберлікпен келістіре суреттеліп баяндалуы – біз үшін мол жаңалық. Түркі халқының тарихтағы мемлекеттік құрылымдары, ұлы империялары құлап, ыдырағанымен із-түзсіз мүлде жоғалып кеткен жоқ, олардың орнына дүниеге келген мемлекеттік құрылымдар тарихымызда жалғастықты белгілі дəрежеде сақтай да білген. Жоқтан бардың пайда болмайтыны сияқты, бар нəрсенің де қайтып мүлде жоқ нəрсеге толық айналып кете қоймайтыны мəлім. Мəңгі жасаған ешнəрсе де жоқ шығар, өнер мен рухани мұраға ғана ұзақ ғұмыр жазылғандай. Моғолстан мемлекетінен де бізге жеткен рухани мұралар, жəдігерлер, мирастар, əпсаналар мен тəмсілдер аз болмаса керек-ті, əсіресе сол заманда өмір сүріп қоғамда белгілі рөл атқарған үлкенді-кішілі тайпалардың аттарын, олардың кейбірін басқа еңбектерден кезіктіре алмайсыз, өйткені кітапқа хатталып қалғандары көп емес. Сондықтан бізге жеткен тарихи еңбектердің ішінде «Тарих-и Рашидиден» ғана Моғолстан туралы толық мағлұматты, ақпаратты, тарихымызға қажетті мəліметтерді ала аламыз. Моғолстан мемлекеті туралы толымды зерттеу жасалынатын болса, əрине «Тарих-и Рашиди» − ең сенімді де мықты ғылыми дерек көзі бола алады, бұл еңбектің құндылығы да осында жатса керек. Мұхтар ҚАЗЫБЕК, М.Х.Дулати қоғамдық қорының директоры
Тұңғышбай, Құдайберген, Жексендермен достасып, №32 (235) Асанəлі , Райымбек, Əшірбек сынды ағалар таптым 21.08.2015 жыл
ӨНЕР
кезде қолында телеграммасы бар адамдарға барынша көмектесетін. Сонымен ауылға ұшып жеттім. Əкем қайтыс болған екен. Қойшы болатын. Бір отар қойды құтқарам деп, жалғыз өзі арпалысын жүргенде мұз жарылып кетеді. Сонда да отардың бетін қайтарып, кері айдап жібереді. Содан соң суға түсіп кеткен қойларды біртіндеп шығара бастайды. Сөйтіп жүргенде аяғы тайып, өзі суға құлаған. Шыға алмай қалады... Ташкенттен келген сүңгуірлер ұзақ іздеп, бір аптадан кейін шығарып алып, енді жерлеп жатқан екен. Бұл қайғы бəрімізге ауыр тиді. Алатауымыз құлағандай, Қаратауымыз жермен-жексен болғандай есеңгіреп қалдық. Бұлай болады деп кім ойлаған? Анамыздың он үшінші балаға аяғы ауыр. Үлкен ағам Адырбек
(Жалғасы. Басы өткен санда).
Фотоөнерге күтпеген жерден араластым 1974 жылы техникумды тəмамдап, мамыр айында Кеңес əскері қатарына шақырылдым. Ақтөбе облысының Ембі станциясына жақын жердегі «Эмба-5» деген əскери қалашыққа түстім. Бір қызығы, білімі бар, жұмыс тəжірибесі бар деп ойлады ма, қайдам, басшылық мені клуб меңгерушісі етіп тағайындады. Осылайша қарамағымда 3 суретші, 1 киномеханигім бар, əжептеуір бастық болып шыға келдім. Суретшілердің біреуі Мəскеуден, біреуі
Жәнібек ӘБУОВ
Алыс жолға шығып, бейтаныс өлкеге баратын болған соң фотоаппарат ала кетуді жөн көрдім. Сол кезде ленингардтық суретші досым берген баяғы фотоаппаратым есіме түсті. Ауылға барып, тез əкелдім. Ертесінде Ташкенттен ұшаққа отырып, ұшып кеттік. Он шақты күн жүріп, 4 мың шақырымды артқа тастап, автобусты аман-есен айдап келдік. Жолда көргендерімізді айтсақ, оның өзі ұзақ əңгіме. Екеумізге үш күн демалыс берді. Мен суреттерді шығарып театрға алып келдім. Суреттер жақсы шығыпты. Театр əртістері бəрі таң қалып, «мұндай өнерді қайдан үйреніп жүрсің?» дейді. Осыдан кейін көпшіліктің сұрауымен қайда барсақ та фотоаппаратты алып жүретін болдым.
болмаған кез еді. Алматының атақты өнер шеберлерімен бірге мен де талай жерде қонақта болдым. Райымбек Сейтметов пен Əшірбек Сығай сияқты ағаларыммен жақын таныстым. Тіпті, Райымбек Сейтметов, Төрегелді Қыстаубаев екеуімен бірге Самарқанды да араладым. Менің де Самарқанды бірінші рет көруім еді. Керемет əсер алдым. Райымбек ағамыз кілең өлеңдетіп-мақалдатып сөйлейтін кісі екен. Жол бойы неше түрлі қызық əңгімелер айтып отырды. Мен де қарап қалғаным жоқ. Бірқатар суреттер түсіріп, шығардым. Қазір қарап отырсам, тарихи дүниелер болып шыққан сияқты. Ертеңіне мен күтпеген жағдай болды. Жұмысқа келсем, Алматы театрының бухгалтері мен іздеп жатыр екен.
Сол жылы бізге Алматының М.Əуезов атындағы академиялық театры 15 күнге гастрольге келді. Бұрын сахнадан ғана көрген əртістермен жақын араласып, кейбірімен дос болып кеттік. Тұңғышбай, Құдайберген, Жексендермен достасып, Асанəлі ағамыз мені «тамыр» дейтін болды. Асекең, Құман, Меруерт үшеуін үйлеріне шақырып, қонақ етуге біздің жетісайлықтар кезекке тұрды. «ҚызЖібек» фильмінің шыққанына көп
Барсам, «мына қағазға қол қой» дейді. Райымбек ағамыз менің еңбегімді бағалап, 150 сом қаламақы жаздырыпты. Аяқ астынан байып қалдым. Ол кезде бұл үлкен ақша болатын. Осылайша, фотоөнері менің қосымша табыс көзіме айнала бастады. Жаңа фотоаппарат сатып алдым. Мотоцикл міндім. Қысқасы, бес қаруы сай маманға айналып шыға келдім.
суреттен тағы бір шығартып алу туралы ой келді. Жігіттерге осындай өтініш жасап едім, олар бірге жұмыс істеуге шақырды. Осы арада, күтпеген жерден, командирімізден суретке түсіру туралы тапсырыс жетті. Суретшілердің басқа бір жоспары бар екен. Сондықтан бұл жолы суретке өзің түсірсей дегендей ыңғай танытты. Мен де қарсы болғаным жоқ. Иесі маған фотоаппаратын берді де, қалай түсіру керек екенін қысқаша түсіндірді. Сонымен, ертесіне командирімізді ортаға алып, суретке əбден түстік. Бірінші рет фотоаппаратпен жұмыс істедім. Ертеңіне шығарып көріп едік, сапасы тəп-тəуір. Ротамыз суретке қарқ болды да қалды. Осыдан кейін қалған үш ротаның командирлері маған ұсыныс жасап, суретке түсіруімді өтінді. Біраз күннен кейін дивизион командирін, одан əрі бөлім командирін де суретке түсіруге тура келді. Əскери қалашыққа барып, керек-жарақ алып келуге рұқсат беріп қойды. Полковник Медведевтің үйінде болып, жанұясын да суретке
түсірдім. Тəп-тəуір шығардық. Беделім өсе бастады. Офицерлердің көбісі қол беріп амандасатын болды. Осындай абыроймен армияны тəмамдап, полковник Медведевтің берген жолдамасын алып, Алматыға аттандым. Жолым болып, Қазақстандағы ең беделді білім ордасы – Қазақ мемлекеттік университетінің математика факультетіне оқуға түстім. Ленин көшесінің бойындағы, Панфиловшылар паркіне жақын орналасқан ескі ғимаратта оқимыз. Басқаларға қарағанда ересекпін. Техникум бітіргенім бар. Əскерде болғанмын. Осыларды ескерген шығар, курстастарым мені бірден топ жетекшісі етіп сайлады. Солай қызығы мен шыжығы көп студенттік өмір басталып кетті. Күндер зымырап өтіп жатыр... Ақпан айының 8-і күні кешке ауылдан шұғыл телеграмма алдым. «Əкең ауыр халде жатыр» деген бір ауыз сөз жазылыпты. Бір бөлмеде жататын достарым Дəукен, Тұрсын, Мұрат үшеуі маған ұшаққа билет алып, түнде шығарып салды. Ол
мектепте мұғалім еді. Екінші ағам Əділбек пен інім Базарбек болса, Шымкенттегі технология институтында оқиды. Əділбек 3-курс, Базарбек 1-курс студенттері. Үш бірдей студент мұғалім ағамызға ауыр соға бастады. Менің дипломым бар болған соң оқуды қойып, Жетісайдағы театрыма қайта оралдым. Үйреншікті жұмыс басталып кетті. Оқу жайына қалды. Тағы да сол гастрольге шығатын болып жатқан кезде театрымызға жаңа автобус берді. Оны Краснодардағы зауыттан айдап келу керек. Театрымыздың əртісі Əлсейіт Енембаев əрі шофер болатын. Екеумізді автобусты алып келу үшін іссапарға жіберді. Режиссеріміз Алтынбек Оңалбаев: - Ей, сендер, əкелерің көрмеген жерді көресіңдер, Қара теңізді көресіңдер, - деп қояды. Сосын маған қарап «сенің міндетің Əлсейітті де, автобусты да қорғап жүру. Оған күшің жетеді. Мұстафа деген атың бар емес пе. Ал сен Əлсейіт, ештеңеден қорықпа. Қасыңа Мұстафаны қосып отырмын».
1975 жыл. Жəнібек пен Рахматулла.
Ґткен кїнде белгі бар Ленинградтан, біреуі Уфадан келген башқұрт жігіті еді. Уфадан келген жігіт өте мықты суретші екен. Бұл үшеуі қолы бос уақыттарында əскерден қайтуға дайындалып жүрген жауынгерлердің альбомдарын жасап беріп, 5-10 сом пайда да тауып жататын. Мен үндемейтінмін. Бірде жұмыстан кейін, клубтың есіктерін жауып кетіп бара жатсам, суретшілердің бөлмесінде жарық жанып тұр. Олар, неге екенін қайдам, терезені одеялмен тұмшалап жатыр екен. Байқасам, ленинградтық суретшінің фотоаппараты бар еді. Күндіз өздері əбден суретке түскен, енді соларды шығарайын деп жатса керек. Ертеңіне келсем, дүниенің суретін шығарып тастапты, бəрін қатар-қатар жайғанда коридорға дейін шығып кетіпті. Келесі бір жол мені де əбден суретке түсірді. Кешке келсем, сол пленкадағы суреттерді қағазға шығарамыз деп құлаққағыс жасады. Не керек, бір бума сурет алып қарқ болып қалдым. Ротадағы таныстарым таратып алып кетті. Өзіме тіпті қалмапты да. Содан кейін
ЖҰДЫРЫҚТЫ ЖІГІТТЕРДІҢ ЖОРЫҒЫ Күз айларында бокс жанкүйерлері асыға күткен жекпежектер өтпек. Иə, қыркүйектің алғашқы күні-ақ бəсекенің қызған шағына тап болмақпыз. Ендеше, былғары қолғап шеберлерінің шаршы алаңға көтерілетін күндеріне шолу жасап, оқырмандардың назарына ұсынғанды жөн көрдік.
ЖІГІТТЕР ЖОЛДАМАҒА ТАЛАСАДЫ Тамыздың 25-інде басталатын бокстан Азия чемпионатының негізгі бəсекелері қыркүйек айында өтпек. Қыркүйектің 6сына дейін созылатын додада Қазақстан ұлттық құрамасы сары құрлықтың үздігі екенін тағы бір дəлелдеуі тиіс. Соңғы 2013 жылғы Азия чемпионатында біздің жігіттер бұрын-соңды болмаған жетістікке қол жеткізген-ді. Ақтық сынға 8 боксшымыз шығып, оның 7-уі алтын алып, 1-уі күмісті қанағат тұтқан болатын. Əрине, ол жетістікті қайталай алмауымыз мүмкін. Себебі, Тайландтың Бангкок қаласында өтетін бəсекеге құрама үздіктері аттанбауы ықтимал. Біржан Жақыпов, Берік Абдрахманов, Василий Левит Олимпиада жолдамасын иеленіп қойғандықтан, бұл салмақта өзге боксшыларымызға мүмкіндік беріледі деген ойдамыз. Қалай десек те, бұл Олимпиада жолдамасы сарапқа салынатын Əлем чемпионаты алдындағы дайындықты пысықтаудың тамаша мүмкіндігі болмақ.
Əлем чемпионаты қазан айының 5-і мен 18-і күндері аралығында Катар астанасы Дохада өтеді. Олимпиада жолдамасы сарапқа салынатын сын барлық елдің
«Əділет» ұлттық апталығының президенті Қуанышбек Тасболатұлы БОТАБЕК
саңлақтары үшін де маңызды. Сондықтан бұл жарыстың тартысқа толы болатыны сөзсіз. Алматыда өткен соңғы əлем біріншілігінде Қазақстан құрамасы 4 алтын, 2 күміс, 2 қоланы қоржынға салып, командалық есепте көш бастаған. Бұл жолы да боксшыларымыз ел намысын абыроймен қорғайды деген үміт зор.
КӘСІПҚОЙЛАР ДА КӨСІЛЕДІ Күні кеше кəсіпқой бокста күллі қазақ елінің намысын Бейбіт Шүменов пен Геннадий Головкин ғана қорғап келген. Енді бүгін екі боксшымыздың бəсекесін ғана күтпейтін дəрежеге жеттік. Былғары қолғапты серік еткен жастар көбейіп келеді. Аяқ алыстары да жаман емес. Ендеше, алда кімдердің өнеріне сүйсінуге мүмкіндік туады, бір шолып көрелік. Əуелі кəсіпқой бокстың көшін бастап жүрген жерлестерімізден бастасақ. Шүменов шаршы алаңға 25-шілдеде шығып, америкалық Би Джей Флоресті жеңген болатын. Кезекті жекпе-жегінің өтетін уақыты мен қарсыласы əзірге белгісіз. Сəтін салса, WBA белбеуінің иегері, ресейлік əлем чемпионы Денис Лебедевпен жолы түйісіп қалуы ықтимал. Ал WBA (Super) мен WBC (Interim) нұсқалары бойынша орта салмақтағы əлем чемпионы Геннадий Головкиннің жекпе-жегі қазанның 17-сіне жоспарланып отыр. Бұл бокс кеші Қазақстанның ғана емес, бүкіл əлем жанкүйерлерінің қызығушылығын тудырып отыр. Себебі, бұл күні соққысы ауыр жігіттер, қарсыласты сұлатып түсіргенді ұнататын қос мықты жұдырықтаспақ. Отандасымыздың бұған дейінгі қарсыластары ірі сөйлеп, іске келгенде оңбай жеңілуші еді. Генаның бұл жолғы бəсекелесі канадалық Давид Лемье үнсіз. Əлде, жекпе-жек өтетін күннің жақындағанын күтіп жүр ме екен? «17қазанда бəріңді таң қалдырамын» деген бір ауыз сөзді айтты əйтеуір. Мырс етіп, миығымыздан күліп отырмыз. «Соңғы раундтарға дейін құламай жүрсең, жұрт соған таңданатын шығар» деп қоямыз
Бас редактор Захардин ҚЫСТАУБАЙҰЛЫ Бас редактордың орынбасары Салтанат ИБРАГИМОВА Орыс бөлімінің меңгерушісі Рамзия ЮНУСОВА Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ Тілші Ақжібек МҰСТАФИНА
іштей. Бірақ мойындауға тиіспіз, Лемье осал қарсылас емес. 26 жаста болғанына қарамастан 36 кездесу өткізіп, оның 31-ін уақытынан бұрын аяқтаған. Жерлесіміз секілді бəсекенің тағдырын бір ауыр соққымен шешкенді ұнатады. Ең осал тартқан тұсы – кездесуінің барлығын Канадада өткізген. Сондықтан оны жұрт «мамасының баласы» атап кеткен. Бұл жолғы жекпе-жек АҚШ-тың Нью-Йорк қаласында өтпек. Қалай десек те, бұл бəсеке екі боксшы үшін де маңызды болмақ. Екеуі де алғаш рет ақылы көрсетілімдер жүйесі (PPV) арқылы таралатын бокс кешінде сынға түспек. Бұл қос боксшының қосымша табыс көзіне айналғалы тұр. Тамыздың 27-сі күні Бекман Сойлыбаев кезекті жекпе-жегін өткізбек. Бұл жолы бауырымыз мексикалық боксшы Хосе Луис Арайзамен қолғап түйістіреді. 36 жастағы Арайза тəжірибесі мол əккі қарсылас. 45 кездесу өткізіп, 31 рет жеңіске жеткен. Бекман болса, бар болғаны 5 кездесу өткізген. Бəрін-де қарсыласынан үстем болды. Ол соңғы
жекпе-жегін 2 тамызда ғана өткізген болатын. Калифорния штатының Чино қаласында өткен бəсекеде жерлесімізге жеңіс-ке жету үшін 38 секунд жеткілікті болды. Осы аралықта қазақ жігітінің мықтылығын мойындап үлгерген мексикалық қарсыласы Серхио Нахер жарысты жалғастырудан бас тартқан еді. Ал Арайза бұған дейінгі жұдырықтасқандарының ішіндегі ең мықтысы болғалы тұр. Қазақстанның атынан сынға түсіп жүрген тағы бір кəсіпқой боксшымыз Радмир Ахмедиев те 27 тамызда шаршы алаңға көтеріледі. Қарсыластың есімі əлі аталған жоқ. Қалай болғанда да, отандасымыздың қарсылас таңдамайтыны анық. Аяқ алысы жақсы. Осыған дейін 6 кездесу өткізіп, бəрінде де қарсыласын уақытынан бұрын жеңген. Соңғы кездесуі 9 шілдеде өтті. Техас штатында ұйымдастырылған бəсекеде Ахмедиев америкалық Антрон Пирсонды екінші раундта нокаутқа жіберген болатын. Қазірдің өзінде америкалықтар оны «екінші Головкин» атап жүр. Қыркүйектің 19-ы күні Дəурен Елеусінов жұдырықтасады. Əзірге оның да қарсыласы кім болатыны белгісіз. Данияр америкалықтар үшін алынбас қамал болып тұр. Бұған дейін 3 кездесу өткізсе, үшеуінде де америкалыққа қарсылас атанды. Əуелі Энтони Мэддониді, сосын Джей Уильямсті, ал шілденің 9-ы күні Генри Бэкфордты тізе бүктірді. Бұл бізге белгілі болған, жақын арада өтетін бокс бəсекелері ғана. Кəсіпқой бокста жүрген басқа да жігіттеріміз бар. Олар да жақын аралықта кездесу ұйымдастырып қалуы ықтимал. Əзірге Қанат Ислам, Жанқош Тұраров, Жанат Жақиянов, Роман Жайлауов, Руслан Мəдиев сынды саңлақтарымыздан хабар күтеміз. Ал жақын күндері бəсекеге араласатын жерлестерімізге сəттілік тілейміз! Мирас ƏСЕМ.
ТЕРІСТЕМЕ Біз газетімізде (№08, 2015 жыл) облыстық клиникалық ауруханасының бас дəрігері Мұқан Егізбаевтың Əл-Фараби аудандық сотының шешімі бойынша қадір-қасиеті 50 мың теңге болып бағаланғаны туралы жəне біз тарапымыздан ол соманы төлегеніміз туралы мəліметті жариялаған едік. Соған орай Əл-Фараби аудандық сотының 11.03.2014 жылғы №2-6/2014 шешіміне сəйкес «Əділет» газетінің 33-3536 нөмірлерінде (14.08.2013 ж.) «Газет ұжымының атынан ашық хат» тақырыбындағы мақалада жазылған: «М.Егізбаевтың Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын өрескел бұза отырып, бас дəрігер ретінде облысымыздың денсаулық сақтау ісіне орасан зор қиянат жасап жүргені туралы мəлімдейді. Облыстық клиникалық аурухана бас дəрігерінің кадр мəселесіне ойланбастан, атүсті қарауы елдегі ұлтаралық қатынастарға да теріс ықпалын тигізеді деген қауіп бар. Жоғары санатты дəрігер В.И.Нарижныйдың əйтеуір бір желеумен жұмыстан шығарылуы – оның ұлтының қазақ емес екендігіне барып тірелетін көрініс беріп тұрғандай» жəне «Əрине Егізбаев қай жерде не айтып не қойғанын білмей қалатынын бұрыннан да жақсы білеміз» - деген мəліметтерді теріске шығарамын. Қ. Ботабеков
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Гүлмира МƏНШƏРІПОВА (Астана қаласы)
Атқарушы директор Қайыржан СЕМБАЕВ Техникалық директор Константин МАРКОВ Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ЖАУЫНБЕКҰЛЫ
8
(Жалғасы бар).
Футболдан Қазақстан ұлттық құрамасы ойындарын еліміздің бас қаласында өткізген кезде жұрт «Астанада жанкүйер жоқ, Алматыда өткізу керек еді» дегенді айтатын. Бұның қате пікір екенін сейсенбіде «Астана» дəлелдеді. елордалық клубтың ойынын тамашалау үшін «Астана-Арена» стадионына 30 мың жанкүйер жиналды.
Алғашқы ойында «Астана» жеңді
Тамыздың 18-і күні елордалық «Астана» Чемпиондар лигасының плей-офф сынында кипрлік Апоэлмен кездесіп, 1:0 есебімен басым түсті. Команда жақсы ойнаса, жанкүйерлердің жиналатынына қазақ клубтарының көзі жетті. 30 мың жанкүйер – «Астана-Арена» стадионының жаңа рекорды. Бұған дейін қарағандылық «Шахтер» осы алаңда Шотландияның «Селтигін» қабылдаған кезде 29950 адам келген болатын. Ойынға келсек, жерлестеріміз алғашқы минуттарда-ақ есеп ашуға жақын болған. Бауыржан Жолшиевтің айып алаңына асырған добын Таңат Нөсербаев қақпаға баспен бағыттады. Қонақтардың қақпашысы өз орнынан табылып, допты дарытқан жоқ. Ал ойынның 14минутында Жолшиевтің өзі баспен соққы жасап, допты қақпада тулатты. Осы есеп ойынның соңына дейін сақталды. Қонақтар үздіксіз шабуылдағанымен, нəтижелі соққы жасауға шамалары жетпеді. Айта кету керек, бұл ойында «Астана» бар мүмкіндігін ашып көрсеткен жоқ. Бəлкім, күшін қарымта кездесуге сақтап отырған болар. Өйткені, қарсы шабуылға шыққанда біздің шабуылшыларға кипрліктердің үлгере алмай жатқанын байқадық. Сырт алаңдағы ойында осындай сəттердің бірін пайдаланып есеп ашсақ, сырт алаңда соғылған доптың арқасында қажетті нəтижеге қол жеткізуге мүмкіндік бар. Ол кездесуді «Астана» 25-інен 26-сына қараған түні сырт алаңда өткізеді. Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ.
«Əділет» ұлттық апталығы редакциясының ұжымы Шымкент қалалық №2 емханасының эндокринолог дəрігері Нағима Тұрсынбайқызы Татыбаеваға баласы Азамат ДҮЙСЕНƏЛІҰЛЫНЫҢ мезгілсіз қайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып, көңіл айтады.
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52 E-mail: adilet.media@mail.ru
Апталық Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады
Газет Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы №14077-Г куəлігі берілген. Құрылтайшысы өзгеруіне байланысты қайта тіркелген басылым 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап "Əділет" ұлттық апталығы болып шығып келеді. Айына төрт рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 2093.