39 2015

Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ

¦ÄIËÅÒ Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады

web: www.adiletgazeti.kz

№39 (242) = 9 қазан = Жұма = 2015 жыл

ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ E-mail: adilet.media@mail.ru

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / ‫اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ‬

Тараз төрінде Қазақ хандығының 550 жылдығына орай «Қазақ елі тарихы» көрмесі ашылды

даму мен өсіп-өркендеудің мақсаттары мен міндеттеріне сай келетін ұлтүстілік əлемдік валюта əзірлеу бағытындағы Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше елдердің күш-жігерін біріктіру қажет». Қазір елімізде, əсіресе Ресейде бірқатар басылым беттерінде рубльді ұлтаралық валютаға айналдыру туралы əңгіме үдеп тұр. Бұл да уақытша шара болады екен-ау. Елбасының мына жаңа ұсынысынан біз осыны аңғардық. Бүгін теңге, ертең рубль деп жүргенше бұл мəселені ұзақ мерзімге толық шешкен дұрыс емес пе. Онсыз да əлсіреп тұрған рубль бұндай үлкен міндеттің үдесінен шыға ала ма? Шыға қоймас, көп дегенде тек доллар, еуро жəне тағы бір валюталар арасындағы текетіресті күшейте түсер. Бізге одан не пайда? Елбасы тағы да алысты дəл болжап отыр. Осы тарихи саммитте азуын айға білеген империя басшыларының өзі бір елдің мүддесі тұрғысынан сөз сөйлеп, сөз таластырғанына да куəміз. Ал Қазақстан басшысы тағы да биік мінберден əлем жұртшылығының игілігін көздейтін биік ұсыныстарымен жиналғандарды риза етті. Ешқашан ешкімнің аузына түспеген батыл ой айтты: «Əлемді дамыту орталығы Кəрі құрлықтан Жаңа құрлыққа, Еуропадан жаһандық өрлеудің

Журналистиканы ғылым деп емес, өнер жəне өмірлік мамандық емес, жай ғана күнкөріс көзі, мал табу жолы деп түсінетіндер көбейіп кетті. Біраз жыл əр түрлі басылымда жұмыс істеп, 2010-шы жылдың мамыр айында «Əділет» деген атпен газет шығарып, біраз қиындықты бастан өткерген соң мен осыны анық түсіндім. Бұқаралық ақпарат құралдары саласында мұратмақсатқа жетемін, қолға алған істен оңды нəтиже шығарамын деп талпынған адамға тəжірибеге қоса тұғырлы білім де керек екен. Осыған анық көз жеткізген соң, яғни 2013 жылы Лев Гумилев атындағы Еуразиялық университеттің магистратурасына оқуға түстім. Екі жылда Шымкент пен Астана арасында талай рет ұшақпен ұшуға тура келді. Бұрын Шымқала жаныма соншалықты жақын болса, кейінгі кездері Ақорда да ұзақтау көрмесем сағынатын қалама айналды. Əр жолы оған асыға жетемін. Ұшақ жылдамдығын баяулатып, төмендей бастағанда иллюминатордан көз салып, көрікті жерлерді іздеймін. Əсіресе Астана орманы маған ерекше əсер етеді. Қазақта «Артыңда мал қалмасын, тал қалсын» деп жатады. Ал шымкенттіктер «Артыңда мал да қалсын, тал да қалсын» дейді. Дұрыс қой. Бірақ «Артыңда орман қалсын» деген тілекті ешкім айта қоймайды. Себебі бау өсірген, шағын тоғай өсірген бағбандар болған, тұтас

АДАМЗАТ ИГІЛІГІН ОЙЛАҒАН ЕЛБАСЫ

орман өсірген жан бұрын-соңды тумапты. Назарбаевқа дейін. Нұрсұлтан Əбішұлы ғана осындай ауқымды істі қолға алып, армандай идеяны жүзеге асырды. Жел жүйткіген, боран ұйтқыған бұта-дарақсыз ен далада орман алқабы пайда болды. Ендігі жерде бұл қолдан өсірілген орман сонау Көкшетаудың табиғи орман-тоғайына барып қосылмақшы. Астана орманын төбеден, алыстан ғана емес, жақын барып, аралап та көрдім. Ол адам ой-қиялы мен күш-қуатының дұрыс бағыттай білгенде өте құдіреттілігін көрсетеді. Бұл орман Астананың ауа райы мен экологиясына, жанжануарлар əлеміне де игі əсер ете бастады. Иə, адам ой-пікірінің, білім-білігінің дұрыс бағытталуы, халық игілігіне арналуы өте маңызды нəрсе. Бұны біздің Елбасымыз сөздерімен де, мақала-сұхбаттарымен де, кітаптарымен де, ісəрекеттерімен де көрсетіп келеді емес пе. Бұны қазір біздерге – қазақстандықтарға қоса, біздерден де асырып, ТМД елдерінің көшбасшылары, тіпті алыс шетелдердің əлемге танымал тұлғалары айтып та, жазып та, мақалалар, фильмдер, кітаптар шығарып та жүр. Мұстафа Шоқай туралы магистрлік жұмысты жазу барысында ол жүріп өткен жолдармен Түркияда, Францияда, Италияда жəне басқа елдерде болдым. Сонда шетелдіктердің Нұрсұлтан Назарбаевты іскер басшы, сарабдал саясатшы ретінде жоғары бағалайтынын білдім. Біздің Президентіміз өзінің ормандай қалың ойларымен төрткүл дүние жұртшылығын аузына қаратып отыр. Күні кеше ғана өткен Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 70-сессиясында сөйлеген сөзі нағыз тарихи оқиға ретінде таңбаланып қалды деп ойлаймын. Қағазға, тасқа түскені өз алдына, меніңше, Нұрағаның сөздері миллиондардың жүректеріне өшпестей болып жазылғаны да талассыз. Елбасы əлемнің түйінді мəселелерін тілге тиек етті. Əлемдік қауымдастықтағы 193 елмемлекеттің мүддесі тұрғысынан сөйледі. Туған

халқының мүддесін де естен шығарған жоқ. БҰҰның 70 жылдық тарихында тұңғыш рет оның мəртебелі биік мінберінен қазақ сөзі əлемнің жүздеген халықтарының санасына, жүрегіне жол тартты. Үлкен, салмақты ой-пікірлер айту арқылы Елбасы Қазақстанның да, қазақ тілінің де беделін жоғары көтерді. «Хиросима мен Нагасакиді атом қаруымен бомбалаудан соң 70 жыл өткенде ядролық қарусыз əлем қалыптастыру ісін адамзаттың ХХІ ғасырдағы басты мақсаты етуге шақырамын, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. – Біріккен Ұлттар Ұйымының ядролық қарудан азат əлемге қол жеткізу жөніндегі жалпыға ортақ декларациясын қабылдауды ұсынамын. Қазақстан – ядролық полигонды жапқан жəне ауқымы жағынан төртінші ядролық қару-жарақтан өз еркімен бас тартқан, сондай-ақ Орталық Азияда ядросыз аймақ құрған тарихтағы тұңғыш ел. Ядролық қарусыз аймақты əлемнің өзге өңірлерінде, соның ішінде Таяу Шығыста құрған жөн. Ядролық державалар ядролық қаруға иелік етуден бас тартқан барлық елдерге күш қолданбауға кепілдік беруге тиіс». Бұндай сөздің, ұсыныстың ядролық қарудан зардап шеккен, зардап шегуі мүмкін халықтарға қалай əсер ететінін көз алдымызға елестетіп көрейікші. Кешегі Семей полигоны аймағы қандай еді? Ұзақ жылдарға созылған жер үсті, жер асты ядролық жарылыстарынан Қазақстанның шеккен зардабын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Сол ажал апанын жапқан адамның, яғни Назарбаевтың көрегендігін, елжандылығын, батырлығын қалай бағалауға болады? Басқасын айтпағанның өзінде, полигонды жауып, ядролық қарудан өз еркімен бас тартуының өзі ғана бейбітшілік күрескерлеріне де берілетін Нобель сыйлығына сұранып тұрған жоқ па?! Ұшы-қиырсыз кең əлемге сыймай, алакөзденіп отырған он-сан діндердің жетекшілерін Астанаға жинап,

Б. Абдукаримов, У. Мельдеханов, А. Исабаев

түйінді мəселелерді бірге талқылауды дəстүрге айналдырғаны, талайларды сабасына түсіргені ше? Қазақстанда проблема жоқ емес, көп. Ұлтаралық мəселелер де бар. Соның шешімі қалай табылып отыр? Бүгінде бізде құрылған Қазақстан халқы ассамблеясының жұмыс тəжірибесіне, үлгісіне көптеген елдер қызығып, үйренуге құлық танытуда. Бұл істің басында кім тұр? Кімнің идеясы? Иə, жалпы идея тақыр жерден туа салмайды. Ол – ормандай қалың, таудай биік ойлардың нəтижесі. Н.Назарбаевта ой да, идея да көп. Бұл жақсы. Ал Нұрекеңнің сол идеяларды сөз жүзінде қалдырмай, іске асыра білуі одан да жақсы. Басқасы басқа, алып одақ тарап, күйреп, тəуелсіздік алған бірқатар мемлекеттер көп ұзамай қақтығыс пен соғысқа килігіп, экономикалық жағынан тұралап қалғанда, Евразиялық одақ идеясын алға шығарған, соны күні бүгінге дейін жүйелі жүзеге асыруда белсенділік, білгірлік, біліктілік, парасаттылық, көрегендік танытқан да біздің Президентіміз болатын. Қазір алғашқыда үш елдің: Қазақстан, Ресей, Беларустың ғана басын қосқан одақтың іргесі жыл санап кеңейіп барады. Əлемдік деңгейде ойлап, əлемдік масштабта іс-əрекет ететін Назарбаев бұнымен шектеліп қалған жоқ. Ол осыдан көп жыл бұрын əлемде жүз пайыз тəуелсіз ел-мемлекет болмайтынын, күшті елдер де, жаңа дамып келе жатқан елдер де бір-біріне белгілі бір деңгейде тəуелді екенін айтқан болатын. Бірбіріне санкция салып, бір-бірінің дамуына кедергі жасап жатқан мемлекеттер мысалы бұны анық көрсетуде. Санкциялар бір-екі елге емес, барлық халықтарға салқынын тигізе бастады. Жаһандық дағдарыс жақындап келеді. Бұны да Н.Назарбаев алдымен көріп, оған қарсы біріккен іс-қимыл керектігін жоғарыда тілге тиек етілген сессияда ортаға салды. «ХХІ ғасырда əлемге сапалық тұрғыдан жаңа қаржы құралдары керек, – деген ұсыныс білдірді Нұрсұлтан Назарбаев. – Жаһандық орнықты

диционный вопрос: У кого есть вопросы содокладчику? Ответ был: Нет! А через некоторое время депутат К. М. Сапарбаев сам взял слово и выступил репликой с обвинениями в мой адрес, то есть в адрес комиссии. Хочу прежде всего отметить, что я на сессии областного маслихата выступал от имени постоянной комиссии по обеспечению прав граждан и местному самоуправлению ЮКО маслихата, выражал мнения не личного характера, а всех членов комиссии. Согласно повестки дня, доклад комиссии был заблаговременно подготовлен для выступления. Тема парка Кен баба в нем не была озвучена. Однако вопрос все же был поднят. Так как частники, чьи торговые точки расположены в парке обращаются за помощью к К.

жаңа орны - АҚШ-қа, Нью-Йоркке ауысты. Содан бері көп нəрсе өзгерді, əлем өзгеше қалыптасты. ХХІ ғасырда даму орталығы əлемнің ең үлкен континенті - ғаламшар тұрғындарының үштен екісі мекендейтін, ірі ресурстар шоғырланған Азияға қарай ойысады. Азияның дамып келе жатқан экономикаларының қуатты серпіні жаһандық үдерістердің жаңа сипатын танытып отыр. Осы үдерісті ескере отырып, мемлекеттердің өзара қарым-қатынасына жаңа серпін беру үшін бұл тарихи мүмкіндікті пайдаланудың маңызы зор. Біріккен Ұлттар Ұйымының штаб-пəтерін Азияға көшіру мəселесін ойластыруды ұсынамын». Нұрағамыз осылай өзінің пендешіліктен жоғары тұрғанын тағы да көрсетті. Үйренетін-ақ өнеге. Тəмсіл. Біз кейде сəл бір тірлігіміз қожырай бастаса, еңбегіміз сəл бір еленбей қалса, əлдекімге өкпелеп шыға келеміз. Ананың да, мынаның да табысын көре алмаймыз. Тіпті бір арызқой менің Астана мен Шымкент арасында сабылып жүріп оқығанымнан қылмыстың нышанын көріп, прокуратураға арыз жолдапты. «Бір сағат білім алу дегеннің бір ай ораза тұтқанға пара-пар сауабы боларын» білмейтін парықсызға не айтарсыз? Оған бір нəрсені дəлелдегенше, түсіндіргенше Елбасының сөзін тыңдаған немесе оқыған пайдалы. Меніңше, ең бастысы біріміз қиырға, екіншіміз шиырға тартпай, көшбасшымызды қолдағанымыз тиімді. Ұлт жоспарын орындау ісіне жұмылғанымыз жөн. Бүкіл əлем құлақ қойған əңгімені естімеу, ести тұра одан үлгі-өнеге алмау бізді мақсат-мұратқа жеткізе қоймас. Ұсақ əңгімелерді былай жиыстырып қойып, төрткүл дүние жұртшылығын риза еткен кесек ойлардан нəр алмаймыз ба? Ең дұрысы осы ғой. Қуанышбек БОТАБЕК, журналистика жəне саясаттану магистрі

Қазақ елін жер шары нақ таныды

Менен кейінгі басшылар да солай қазақша сөйлейді деп сенемін! Нұрсұлтан Әбішұлы НАЗАРБАЕВ Сен қазақша сөйледің, ер Нұрекем, Тəуекелге байлап бір белді бекем. Қазақ бірге шалқиды сен шалқысаң, Қазақ бірге жүдейді сен жүдесең! Сен қазақша сөйледің, алтын Ағам, Ақ маңдайың күн сынды жарқыраған. Бересіңді əлемнен алам дедің, Бермесіңді ақылмен тартып алам. Сен қазақша сөйледің шын көсіліп, Сайрап кетті өзіңмен бірге осы жұрт. Ана тілдің жетпесек қадіріне, Қазақ болып қайтеміз күн көшіріп! Тайпалдың-ау топ жарып, Тарланбозым, Жалпағынан басып бір жалғанды өзің! Аршып бердің əлемнің алдында сен, Ана тілдің құм басып қалған көзін! Домбыраңның құлағын еппен бұрап, Сыңғырындай сөйледің сексен бұлақ. Бір елеңдеп шынымен қалды-ау талай, Өзге тілге үйреніп кеткен құлақ! Жан Нұрекем, жүрегі от, көзі нұрлы, Дүниеге естірттің өз үніңді. Қазақ Елін Жер шары нақ таныды, Қазақ Елін бес құрлық тез ұғынды. Бірде сараң уақыт, бірде шүлен, Адастырды бабамның жүлгесінен. Қазақ тілі алды орнын сен арқылы, Дүниенің ең биік мінбесінен! Алсын халық бұл күнді жылда есіне, Тіксін тұлпар бəйгенің жүлдесіне! Қазақ тілін шегелеп кеттің мəңгі, Дүниенің ең үстем мінбесіне! Өсектердің өшті үні жел құсаған, Дендеп келген айықтық шер-құсадан! Бір кінəсі осы еді артып жүрген, Өкпесі жоқ қазақтың енді саған! Ауыт МҰҚИБЕК 01.10.2015 Астана

ТІЛЕУ-ЖОЛДЫАЯҚ ЕРЛІГІН, ӨНЕГЕ ЕТТІ ЕЛ БҮГІН!

2-3-беттерде

ПАРК «КЕН БАБА»: территория заблуждений и общепита

Семь лет спустя в Шымкенте вновь стоит вопрос о передаче парковых земель в собственность государства. В частности речь идет о парке Кен баба. На брифинг по поводу этого парка журналистов собрал председатель городского филиала партии «Нур Отан» У. Мельдеханов. Он предоставил копии документов: решения судов разных инстанций, по которым часть из капитально построенных объектов в парке школьников предполагалось снести. А началось все на 42-ой сессии областного маслихата, где был озвучен отчет «О состоянии обеспечения безопасности дорожного движения в области», подготовленный специально созданной временной депутатской комиссией, в

которую вошли члены постоянных комиссий. О произошедшем рассказывает У.Мельдеханов: Мне было поручено проинформировать депутатов, всех приглашенных на сессию, о результатах работы, проведенной временной депутатской комиссией. При изучении вопроса комиссия исходила из того, что существующие проблемы с высокими показателями травматизма и гибели людей в результате дорожнотранспортных происшествий являются общими. Мы считаем, что мнение депутатов позволит правильно оценить эффективность проводимой работы и принять необходимые меры по ее улучшению. После завершения отчета прозвучал тра-

Сапарбаеву и просят его оградить их от многочисленных проверок, которые организуются по нашим запросам. Все факты, отраженные в докладе, имеют подтверждение: есть заявления от жителей города, материалы по их рассмотрению на комиссии. Кроме того еще семь лет назад глава государства Н. А. Назарбаев дал поручение о возврате парков, скверов государству, об этом все СМИ сообщали на весь Казахстан. А так как это указание Президента страны, то оно подлежит исполнению всеми государственными органами. Я с трибуны сессии маслихата области от имени комиссии напомнил об этом поручении главы государства. (Прод. на 8-стр.)

9-11 қазанда Астанада IІI Халықаралық автокөлік көрмесі өтеді

¦ÄIËÅÒ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА – 550 ЖЫЛ

Ерлік елге – мұра, ұрпаққа – ұран

№39 (242) 9.10.2015 жыл

Ел басына күн туғанда бес қаруын сайлап, жаудың жағасынан алып, қабырғасын қайыстырып, айбатымен үдере қаштырған батырлар мен сарбаздардан кенде емес халықпыз. Қазақ қазақ болғалы жаудың неше атасын көрді. Майдан даласында бірде жеңілсе, бірде жеңді. Соғыстан соғысқа ұласқан заман батырларды көптеп дүниеге əкелді. Əсіресе, ел басына нəубет əкелген қалмақ пен жоңғарлардың басқыншылық əрекеттері тұсында қазақ батырлары ерекше көзге түсті. Елді азат етуде шешуші рөл атқарды. Сол заманда қазақтың бағына туған батырлардың бірі де бірегейі Тілеу Айтұлы мен оның баласы Жолдыаяқ батырлар еді. Əкелі-балалы екі сардар батыстан ентелей енген қалмақты, оңтүстікте Түркістанды басып алмақ болған жоңғарлардың арынын қайтарған, басып-жаншып, азаттық үшін айқас үстінде жанын қиған батырларымыз болатын. Сəрсенбінің сəтті күні осы аталған қос батырға Шымкенттің төріне ескерткіштері қойылды. Əруақтарына арнап ас берілді, құран оқылды. Зиялы қауым арғы-бергі тарихымызды ақтарып, сыр шертті. Тарихын, тарихи тұлғаларын қастерлеген елміз ғой, содан болар, мемлекет болып қалыптасуымызға септігі тиген батырлар мен билерді, хандарымыз бен бектеріміздің атын тірілтіп, өнегесін, батырлығын жалпақ елге паш ету жолында қыруар жұмыстар жасалып жатыр. Əсіресе биыл Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойына орай елдің түкпір-түкпірінде ұрпаққа мұра болып қалатын игі іс-шаралар өтуде. Оның басы-қасында ұлт жанашырлары жүр. Тілеу батыр мен ұлы Жолдыаяқтың ескерткішін жасап, орнатып, ас беріп, ұлт қаһармандарының атын жаңғыртуда да сондай ұлтын сүйген, тарихты тірілтуге көп үлесін қосып жүрген біреуге аға, біреуге іні – Бекет Тұрғараев пен медицина ғылымдарының докторы, профессор, «Тілеу батыр» қоғамдық қайырымдылық қорының жетекшісі Иманəлі Байдəулетов атты азаматтар екенін айта кеткен жөн.

Батырлардың ескерткіші жайлы айтар болсақ, ескерткіш Шымкенттегі Қажымұқан атындағы орталық стадионның жанындағы гүлзар бойына орнатылған. Тарихи кешеннің авторы — мүсінші Əбдікəрім Ахметов. Ескерткіштің биіктігі - 10 метр. Тұғырдың үстінде атқа қонған Тілеу Айтұлы мен оның ұлы Жолдыаяқ батырдың мүсіндері — 5 метр. Тілеу батыр турасында əңгіме қозғар болсақ, бір емес бірнеше кітапқа арқау боларлық оқиғалар жетерлік. XVII ғасырдағы тарихымызға бойлап, тереңірек назар аударып, халық ауыз əдебиетіне жүгініп, арғы-бергіні ақтарсақ небір батырлардың биік тұлғалары көріне бастайды. Сондай батырларымыздың бірі, нар тұлғалы қазақ сардары – Тілеу Айтұлы. Қарап отырсақ

Тілеу батырдың өмір сүрген заманнан бізді үш жарым ғасырдай уақыт бөліп тұр екен. Батыр мен оның баласына қатысты бірнеше тарихи дерек күні бүгінге дейін жетіп отыр. Оның ең бастысы – Қожа Ахмет Яссауи кесенесі жанындағы батырға қойылған құлпытас. Онда батырдың тайпасы мен аты-жөні жəне жерленген жылы тайға таңба басқандай жазылған. Кесене жанына жай адамның жерленбейтінін ескерсек, онда Тілеу батырдың есімі XVII ғасырдың екінші жартысында бүкіл қазақ еліне танымал болғандығын көреміз. Шежіреге ден қойсақ, Тілеу батыр Айтұлы – Кіші Жүздің алты ата Əлім тайпалық бірлестігіндегі Шекті тайпасының тумасы. Тілеу батырдың есімін бүкіл елге танытып, əлі күнге дейін есімін ардақтатып отырған оның 1681-1684 жылдары жоңғарларға қарсы Сайрам қаласы түбіндегі шайқасқа қатысуы десек, ар-

тық айтпаған боламыз. Тілеу батыр сол соғыста 17 мыңдық кіші жүз əскеріне қолбасшылық етіп, 19 жасар ұлы Жолдаяқпен бірге ұрыстардың бірінде қаза тапты. Шейіт болған қос батырды ел-жұрт арулап, Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің жанына жерлейді. Ал енді осы шайқастың қазақ елі тарихында қандай маңызы болғандығына аз-мəз тоқтала кеткеніміз жөн. Мəселенің мəнін біз емес, ғалымдар айтса түсініктірек болары анық, құрметті оқырман. Бұл жайында зерттеу еңбектері жарияланған, тарих ғылымдарының докторы Берекет Кəрібаев былай дейді: «Қазақ елінің шығысында 1635 жылы құрылған Жоңғар хандығы алғашқы күндерінен бастап-ақ қазақ жерлерін

əскерлерінің саны белгісіз. Тек қана Тілеу батырдың 17 мың əскері жəне басқа да қазақ батырлары əскерінің осы соғысқа қатысқандығын ескере келе, қазақтар жағының жалпы əскер санын 40-50 мыңдай адам болған, ал жоңғарлар одан да көп болған деп айтуға болады. Сайрам түбінде жоңғарлар қатты қарсылықтарға тап болады. Шайқастардың қанша күнге, қанша айға созылғаны белгісіз. Ауыр ұрыстардың бірінде Тілеу батыр жəне ұлы Жолдыаяқ батыр қаза табады. Қазақ əскерлері шегінуге мəжбүр болады, ал жоңғарлар Сайрамды екінші рет иемденеді. Бірақ олардың өз шабуылын одан əрі үдетуге шамасы жетпеген секілді. Өйткені олар Сайрамды иелену барысында күштерінің көбінен айырылып, жаулап алу жорығын ары қарай жалғастыра алмай, кейін оралады. Осылайша, Тілеу батыр жəне сол соғыста қаза тапқан басқа да қазақ əскерлері өздерінің ерліктері арқасында жоңғарлардың одан ары қазақ жерлерін жаулап алу жоспарына тосқауыл қояды. Басқаша айтқанда, Сайрам түбіндегі ұрыстарда қазақ елінің болашағы шешіледі. Тілеу батырдың қазақ тарихындағы орны мен ролін осыдан көреміз». Тарихқа көз салсақ, 1652-1680 жылдар аралығында қазақта ортақ хан болмапты. Билікке таласқан хан əулетінің өкілдері ел ішіне жік салып, саяси

ТІЛЕУ-ЖОЛДЫАЯҚ ЕРЛІГІН,

жаулап алу саясатын ұстанғаны тарихтан белгілі. Осы бағытта жоңғарлар 1635, 1643 жəне 1652 жылдары қазақ еліне қарсы үш ірі соғыс ашқан. 1653 жылы Батыр хонтайшы қайтыс болып, оның орнына отырған мұрагері Сенгенің тұсында екі ел арасындағы қарымқатынастарда тыныштық орнайды. Ал 1670 жылы жоңғар тағын иеленген Батыр хонтайшының кіші ұлы Галданның тұсында Жоңғарияның көрші елдерге қатысты əскери белсенділігі күрт өзгеріп, бұрынғы бейбіт қатынастар енді жаулық сипат ала бастайды. Галданның билікке келгеннен кейінгі жүргізген алғашқы шарасы ішкі саяси бытыраңқылықтар мен алауыздықтарды жойып, орталық хандық билікті нығайту болды.

1677 жылға таман Галдан бұл шараны

Иманəлі БАЙДƏУЛЕТ, медицина ғылымдарының докторы, профессор, «Тілеу батыр» қоғамдық қайырымдылық қорының төрағасы: – Дана халқымыздың «Ерлік елге – мұра, ұрпаққа – ұран» деген қағидасы бар. Осы асыл ойды тарқатып айтар болсақ, халық басынан өткен қасіретті заманда елім, жерім, Отаным деп от кешкен батырларымызбен бағландарымыз, ел басқарған көсемдеріміз бен шешендеріміз болды. Ұлтымыздың іргесі берік, бауыры бүтін болып, ынтымағы мен бірлігін нығайту жолында саналы ғұмырын сарп еткен, от ауызды, орақ тілді билеріміздің, ұлан-ғайыр даламызды сыртқы жаулардан қорғау жолында жанын аямаған батырларымыздың есімдерін ұлықтап, қайта жаңғырту үстіндеміз. Бүгін біз осындай асылдарымыздың айтулысы, сөз бастаған шешен, қол бастаған көсем бабалар – Тілеу мен Жолдыаяқ батырлардың ерен ерліктерін еске алып, халық жадын жаңғыртып, тасқа басылған тарихты қайта тірілтіп, ұрпаққа ұран етіп табыстап тұрмыз. Сонау сұрапыл заманның сұрғылт табы əлі де ел есінен шыққан жоқ. Кең байтақ жерді иеленіп, аз ғана халық, елім деп еңіреген батыр бабалардың қайтпас қайсар ерліктерінің арқасында бүгінгі күнге жетіп отырмыз. Заман зардабының бір белгісі – халқымыздың өз жерінде жапа шегіп, тозып, тоналып азайғандығы. Ендігі жерде, тəуелсіздіктің тəтті дəмін татқан халқымыз өсіп-өркендеуі қажет. Ұлы бабаларымыз өсиет еткен «Кеудеңде шыбын жаның болса егер, жоғалтпа жер бетінен қазақ атын» деген мəңгілік ел болуды көксеген арман-тілекті орындау үшін халқымыздың саны мен сапасын

E-mail: adilet.media@mail.ru

2

арттыруымыз керек. Осы жолда ойланайық, ортаға салайық. Егемен елімізді, дербес мемлекетімізді төрткүл дүние танып, тарихымызды түгендеп жатқан кезеңде еліміздің бостандығы мен азаттығын, береке-бірлігін əлімсақтан армандап, сол үшін күрескен батыр бабаларымыздың есімдері мен ерлікке толы өмір жолдарын бүгінгі өскелең ұрпақ біліп өсуі керек. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Тарих толқынында» деген еңбегінде «Жастарды Отаншылдыққа тəрбиелеу керек!» – деп, ол үшін жастарымыздың Отан тарихын білуі қажет екенін, осынау кең байтақ ұлы даламызды хандарымыз бен батырларымыз, билеріміз қаны мен жанын аямай қорғағанын, біздер үшін опат болғанын бүгінгі ұрпақ біліп өсуі керек екенін, олар да жерін, елін, халқын сүйіп, қадірлейтін азаматтар болып өсуіне ерекше мəн беруді атап көрсеткен еді. Сондықтан да, биылғы жылды Қазақ хандығының 550 жылдығы екенін еске алып, халық жадын жаңғыртып, тарихымызды таразылаған кезеңдерін ел есіне түсіріп, болашаққа бой созған ұрпақтарымыздың ата-бабалар салған жолға адал болуының мəн-мағынасын ашып берді. Қос батырға қойылған ескерткіш тарихқа деген тағзым. Осындай игілікті іске қолдау көрсеткен барша қауымға шын жүректен алғыс айтамын. Тілеу батыр мен Жолдыаяқ батырдың рухы қолдап жүрсін. Алыстан ат арылтып келген ақтөбелік ағайындар мен асыл ағаларымызға, жалпы көпшілікке шын пейілден ризашылық білдіремін.

сəтті жүргізіп, өзінің қарсыластарын толық талқандайды да, хандық билік пен феодалдық жүйені нығайтатын заңдар шығарады. Ішкі жағдайды реттеп болғаннан кейін ол сыртқы қатынастарға назар аударады. Сыртқы саясаттағы оның негізгі мақсаты – Орталық Азиядағы халықтардың бəрін бағындырып, Жоңғар империясын құру болды. Оның арманы əлемнің «екінші Шыңғысханы» атану болатын. Оның бұл арманын жүзеге асыруға Тибеттегі Далай-лама рухани қолдау көрсетіп отырады. Далай-ламаның қолдауымен Галдан 1678 жылы Шығыс Түркістанды аса қиындықсыз бағындырады. Ал 1679 жылы ол Далай-ламадан Бошокту– хан (Ізгілікті билеуші) деген құрметті атақ алады. Мұндай атақты Галданға дейін де,

Галданнан кейін де ешбір жоңғар билеушісі иеленбегенін ескерсек, оның стратегиялық жоспарларына Тибеттің қандай сеніммен үміт артқанын көруге болады. Шығыс Түркістанды бағындырғаннан кейін Галдан Бошокту хан шығыста Халхаға, оңтүстікте Көкінұрға, ал батыста Қазақ жері мен Орта Азияға назарын тігеді. Шығысы мен оңтүстігіндегі билеушілерге елшілер жіберіп, оларды бейбіт жолмен, ал батыстағы елдерді əскери жолмен бағындырмақ болады. Сол мақсатты орындау үшін 1681/82 жылы жоңғар əскерлерінің жорығы Сайрам қаласына бағытталады. Сайрамнан кейін, келесі кезекте Түркістан жəне тағы басқа Сыр бойының қалалары тұр еді. Міне, Тілеу батыр қатысып, қаза тапқан Сайрам соғысының маңызы осындай болатын. Осы кездегі еліміздің жағдайына келсек, Тəуке хан жаңа ғана билікке келіп хан сайланған кезі еді. 28 жылдық дағдарыстың салдарлары əлі басым болатын. Сол себепті де Тəуке ханда жалпы жоңғарлармен соғыса қояр күш өте аз болды. Сайрамды бағындыру – жоңғарларға тікелей Түркістанға қарай жол ашар еді. Мұны басқалармен бірге Тілеу батыр да жақсы түсінеді. Аңызəңгімелерде айтылғанындай, Кіші Жүздің 17 мың əскеріне қолбасшы болып, ол Сайрамды қорғауға аттанады. Батырмен бірге ұлдарының бірі – Жолдыаяқ батыр да осы соғысқа қатынасады.

1681-82 жылы жоңғар əскерлері Галдан Бошокту ханның жоспарына сəйкес, Сайрам қаласын басып алып, өз үстемдігін орнатады. Сайрамды алу – қазақ жерлерін жаулап алудағы алғашқы қадам болғандықтан, қазақтар жағы мұны жете түсініп, қаланы азат етуге күш салады. Қала жаудан тез азат етіледі, аман қалып, қашып құтылған жоңғарлардың бірі немесе хонтайшының жақтастары жоңғар билеушісіне хабар жеткізген. Хонтайшы көп əскермен қаланы қайта алуға аттанғанынан хабардар болған сайрамдықтар Тəуке ханға, бүкіл елге хабар жібереді. Міне, осы тұста Тілеу батыр өз жасағымен Сайрамға аттанады. Шамамен 1682-84 жылдары Сайрам маңында жоңғар əскерлері мен қазақ əскерлері арасында ұрыстар өтеді. Екі жақтың жалпы

дағдарыс туғызады. Мұндай кезде қай үміткердің таққа отыратындығы билер мен батырлардың кімді қолдайтындығына байланысты еді. Сол тұста бірнеше үміткер арасынан елге танымал атақты билер мен батырлар Тəуке ханды қолдап, билікке əкеледі. Оның ішінде батыр Тілеу Айтұлы да болған. Тəуке хан Тілеу батырға риза болып, оны өзінің ақылшы, кеңесшілерінің бірі етеді. Осындай іс-əрекеттері арқылы біз Тілеу батырды тек Шектінің немесе Кіші жүздің батыры ғана емес, сонымен бірге бүкіл Алаш көлеміндегі ірі қайраткер болған деуге болады. Тілеу батырдың ұрпақтары жайлы айтар болсақ, тарихи деректер оның бес ұлы болғанын көрсетеді. Олардың есімі – Есіркеміс, Алдаберді, Жолдыаяқ, Жақсымбет, Мөңке деп айтылады. Бүгінде батырдың он мыңнан аса ұрпағы бар деп есептеледі. Тілеу баба ұрпағы қабырғалы қалың жұртқа, рулы елге айналған. Сол қалың жұрттан батыр, бай атанып, елге тұлға болған талай тұғырлы азаматтар шыққан. Қаражігіт молда Бектауұлы, Мырзағұл би Шыманұлы, Достан би Тəңірбергенұлы, Саршолақ шайыр Боранбайұлы, Сары Батақұлы, ақын Таразы, жазушы Тахауи Ахтанов, қоғам қайраткері Мұханбетқазы Тəжин, саясаткер Марат Тəжин жəне тағы басқа белгілі адамдар Тілеу батырдың бес баласынан тарайтын бірегей біртуарлар. Əз Тəукемен тұстас Тілеу батырдың бел балалары ішінде əкесіне жете туған жеткіншегі Мөңке бидің өзі де, сөзі де оқшау көрінеді. Тілеу Сайрам соғысында опат болғанда, кенжесі – Мөңке тоғыз жасар бала екен дейді, даланың ауызша тарихы. Ал уақыт өте келе, Тілеудің Мөңкесі соңына ғажайып қанатты сөздерін, қиялды болжамдарын, тұңғиық толғауларын, тура билік төрелігін қалдырған танымал тарихи қайраткер, ұлтымыздың қоғамдық-билік құру өміріне бел буып кіріскен белгілі би мəртебесінде қазақ тарихына мəңгілік енді. Көпшілік жұрт Мөңке би Тілеуұлын «қазақтың Нострадамусы» тұрғысында қабылдады. Тілеу батырдың Сайрамды жау қолынан азат ету үшін мыңдаған шақырымды артқа тастап, арып-ашса да

Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ, филология ғылымдарының докторы, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі: – 2010 жылы Кəмейдулла Төлеубайұлы ақсақал маған ақтөбелік он бес ардагердің хатын тапсырып тұрып: – Мырзеке, Тілеу батыр атаусыз қалып барады, ел ағасысыз ғой, осы мəселені көтерсеңіз деген тілекпен келіп тұрмын, – деген еді. Тілеу батыр баласы Жолдыаяқ екеуі сонша жерден, – Ақтөбеден он жеті мың қолмен келіп, Сайрам соғысында ересен ерлік көрсетеді. Сол шайқаста он жеті мыңның он бір мыңы шейіт болып, Тілеу батырдың өзі де, баласы Жолдыаяқ та ерлікпен қазақ табады. Тілеу батыр баласы екеуі Түркістанға жерленеді. Осы жайында «Егемен Қазақстан» газетіне «Есімі ұрпағына ұран болған» деген мақала жариялап, ол кісіге ескерткіш орнатуды ұсынған едім. Батырға ескерткіш қазанның бірі күні Ақтөбеде ашылды. Міне, бүгін баласы Жолдыаяқ екеуіне ескерткіш Шымкентте ашылып отыр. Батырдың ұрпақтарына, ылғи осындай елдіктің, игілікті істің басында жүретін, асылдарымыздың рухын асқақтатып, əруағына ас беріп жүрген Бекет Тұрғараев інімізге алғыс айтқым келеді. Теңдесі жоқ ерліктің символындай бұл ескерткіш елге керек, келешек ұрпаққа керек, қазақтың ынтымақ-бірлігі үшін керек. Ит арқасы қияннан, сонша жерден Тілеу батыр Сайрамға салақтап, салтанат іздеп келген жоқ, басын бəйгеге тігіп, қазақтың қасиетті жерін қорғау үшін келді. Бұл ескерткіш – қазақтың бөлінбейтіндігінің, халқымыздың қаһармандығы мен бірлігінің куəсі. Сансыз қырғында бөлінбеген қазақты енді ешкім

бөле алмайды. Қазақ ешқашан бөлінбейді. Өйткені, қазақтың бірі – жиен, бірі – нағашы, бірі – іні, бірі – қарындас, бірі – күйеу, бірі – келін, бірі – құда-жекжат. Қазақ сұраса келе қарын бөле шығады. Мен – Бəйдібек бидің ұрпағымын. Түп нағашым – Қоңырат. Кіші жүзден қыз алдым. Тұңғыш қызымды – найманға, кіші қызымды – Керейге, немере қызымды – Кіші жүз Байбақтыға ұзаттым. Арғыннан келін түсірдім. Сонда мені кім бөле алады? Бөле алмайды. Бізді бөлсе, кезінде сұрқия саясат бөлді: Қызылдың тұсында біз діннен бездік, Құдайдан да қорықпадық. Заман солай болды. Əдет-ғұрып, салт-дəстүр, мəдениет күйреді. Халық тарихынан, жадынан айырыла жаздады. Қазақты аймаққа бөліп басқару жүйесі де саясатқа айналды – бізді Үш жүзге бөліп жіктеді. Шындығында, қазақтың үш жүзі ұлтты бөлудің емес, тұтастырудың амалы еді. Қазақ Жүзге бөлінбейді, Жүзден құралады. Соншама сұмдық айла-əрекетке қарамастан, бəрібір қазақ байтақ елін де, ұланғайыр жерін де аман сақтап қалды. Қазақтың ұлылығы осында. Бабалардан байтақ өнеге, терең өсиет, асыл аманат қалды. Сол өсиетке де, аманатқа да адал болуымыз керек. Қазақ бөлінгеннен опық жеген ел, алауыздықтан жапа шегіп, қайғы-қасірет кешкен ел. Əйтпесе осы Ұлы Далада салтанат құрған, əлемді аузына қаратқан, дүниенің төрт бұрышын билеген, хандары алтын тақта да отырған, алтын сарайларда тұрған, алтыннан киінген, тірісі түгілі өлісін де алтынға киіндіріп көмген, мінген атының да

əбзелдерін алтындаған Сақ, Ғұн мемлекеттері, Түрік қағанаты қайда бүгінде? Алтын Орда қайда? Қазақ хандығы қайда? Олар ынтымақ-бірліктен айрылған күні биліктен де, елінен де айрылған. «Күлтегін», «Тоныкөк» жырларында мынадай жолдар бар: Ей, Түріктің бектері, халқы! Сендер таққа кіріптарсыңдар, Алауызсыңдар. Əкелі-баланың ымырасыздығынан, Ағалы-інілінің дауласқандығынан, Бекті халқының жауласқандығынан, Сен, Билігіңнен айрылдың, елдігіңнен айрылдың. Жер-жерге босып сандалдың. Біресе ілгері шаптың, Біресе кері шаптың. Барған жерде не пайда таптың? Бек ұлдарың құл болды, Пəк қыздарың күң болды. Өкін! Сай-сүйегіңді сырқырататын осы бір жолдарды бабаларымыз бір көзінен жас, бір көзінен қан ағып тұрып, мəңгі өшпестей етіп тасқа қашап қалдырған. «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді» дегенді аталарымыз осындайда айтқан. Ынтымақ-бірлік қазаққа бүгін бұрынғыдан да керегірек болып тұр. Бірліктен айырылсақ, бəрінен де айырыламыз. Мұны ешқашан ұмытуға болмайды. Бізге əрқашан дəл бүгінгідей ынтымақ жарасады. Əрқашан ақылдасып жүрейік, ақылдассақ адаспаймыз. Тірегіміз де, тілегіміз де, жүрегіміз де бір болсын.

¦ÄIËÅÒ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА – 550 ЖЫЛ

Тірегіміз де, тілегіміз де, жүрегіміз де бір болсын

№39 (242) 9.10.2015 жыл

3

Тілеу, Жолдыаяқ батырларға арналған жыр Айхай, менің заманым, Ашылған жаңа парағым. Бір қолымда – домбыра, Бір қолымда – қаламым. Батыр Тілеу боп шамдансам, Жолдыаяқ болып жондансам. Мың жылдығын болжаған, Мөңке би болып толғансам. Үш жарым ғасыр өткенде Ұшырып қиял қозғалсам. Тілеу батыр асында Текті жұрттың қасында, Тілекті Алла оңғарсаң. Тойлап жатқан хандықтың, 550 жылында, Нұрсұлтан берген жарлықтың, Мазмұны терең шынында. Қазақ деген дананың, Қалжа жеген ананың, Бауырынан өрбіген, Батырлар шықты тұғырға, Бодаусыз кеткен боздақты, Бозарып күткен бейбақтың, Бір күні татыр ғұмырға.

ӨНЕГЕ ЕТТІ ЕЛ БҮГІН!

Кіші жүздің Шектісі, Тектілердің тектісі. Асқар таудай əкеден, Ақ бұлақтай анадан, Асылын жыйып тергендей, Алтынын сүзіп бергендей, Тараған екен кісі. Теңдессіз батыр беттісі. Ғұлама, молда, шайыры, Ырғыз бен Жемнің жайыны, Сал, сері, балуан, ептісі. Оңтүстікте ойран боп, Қалмақ Қалдан Бошықтың. Қазаққа тиді тепкісі. Батыстан сонау жол алып, 17 мың қол алып, Ойын-күлкіні доғарып, Сайрамға кірген ерлердің, Сарғайтып бізге жетті ісі. Тілеу менен Жолдыаяқ, Қатепті қара нардай-ақ. Бөріге түсер Бүркіттей, Қалдыбай, Тайлақ сондай-ақ. Ат үстінде нықталып, Ата жұртты құтқарып, Тəуекел деп тас жұтып, Қалмаған шыбын жанды аяп.

Жат дұшпанға аттатпа, Топырағыңды таптатпа, Жауыңды бірге жастық қып, Армансыз өлу болды аят. Намыстың күйген өртіне, Асыл ерлердің сертіне, Əумин деп қол жайып, Езілген дала бордай-ақ. Əкемен қатар шапқанда, Жолдыаяқ бұзған бөгетті. Қолындағы ақ найза, Шанышқан тауып керекті. Əкелі-бала сайыскер, Бірін бірге қосады, Сасыған жоңғар төбетті. Торғай қуған қырғидай, Сыпыра жауды жөнепті. Үш жылғы қырғын ішінде, Нелер кетті, не кетті... Ойына ерлер алмады, Өлім деген себепті. Отанды сүю қандай-ды, Бүгінгілер нанбайды, Тілеудей қанша ер өтті. «Айналайын Жолдыаяқ, Мен құрбан болсам болайын, Елге қайт, балам» демепті. Сайрамда болған үркінде, Созылды соғыс мың күнге. Қалқан боп елге қарысып, Шыдаған ерлер мың күнге. Қапыда кетті бір күнде, Батырлыққа жол салып, Бауырмал бол деп барша жұрт, Жүректен ыстық қан тамып, Қоштасты жалған шіркінге. Жеңісті алға жылжытқан, Екіленген дұшпанды, Екі шайнап, бір жұтқан. Тілеудей көзсіз ерлерді, Тірілмес деуге мүмкін бе? Əзірет Сұлтан бабамның, Жанынан мəңгі жай алған, Түркістанға жеткіз деп, Тіріде еткен аманат. Ажалды сезіп таянған, Сай саласы Сайрамның, Қып-қызыл қанға боялған. Үш ғасыр асып орнады, Үкілі үміт, ой-арман. Азаттық үшін күресіп,

Жоңғардың мəңгі үні өшіп. Жоталарыма гүл өсіп, Боталарыма ілесіп, Рухтар сыңсып оянған. Бір Алаштың баласы, Бүгінгі күнге қарашы. Көрінбейтін жаулардан, Қазақтың іште наласы. Оқсыз мылтық секілді, Дəрменсіз елдің шарасы. Мырзамысыз, шоңбысыз, Тыныштықта қоңдысыз, Уайымсыз оңдысыз. Көп қырғыннан өткен соң, Көбеймейді санымыз, Тарыменен өлшесе, Бір тақия толғысыз, Көрінгенге еліктеп, Көк аттыға сеніп көп, Сапамыз да көргісіз. Пара деген жұт жайлап, Құлқын деген құрт жайлап, Адалдықтан сырт қайнап, Адам айтса сенгісіз. Ей, ағайын, сабыр қыл, Тарихыңды тəлім қыл. Отан үшін ант еткен, Арыстандай ақырып, Əруағын шақырып, Қаһарынан қан төккен, Батырларыңды мəлім қыл, Хан, бектеріңді қадір қыл, Мөңке би сынды кемеңгер, Қалай, қалай айтқан деп, Əрбір сөзін көзір қыл. Махамбет ақын өлеңін, Діннің, тілдің берерін, Тілеудей батыр өнерін, Ұғынып өссін қазіргі ұл. Бабадан қалған байрақты, Көтерер сен деп қайратты, Болашағыңа əмір қыл. Қарға боп туып, Қаз болма, Еңбексіз байып мəз болма. Тəубəдан артық сөз бар ма?! Бір Аллаға бəрің құл! Бір Аллаға бəрің құл! Əселхан ҚАЛЫБЕКОВА, Қазақстанның халық ақыны, Оңтүстік Қазақстан облысының, Отырар ауданының құрметті азаматы.

ҚҰРТҚА ТӘУІП МҰРАСЫ

Малайсары батырдың Алатау бөктерінде шейіт болуы, Жетісуда туған Жауғаш батырдың Түркістанда жатуы, сөз жоқ, қазақ халқының сол кезеңдегі мызғымас бірлігінің ерен үлгісі. Бұл бабаларымыз өзінің туып, кіндік кескен жерінен басқа өңірге байлық қуып немесе билік құрып барған жоқ еді. Бəрін жетелеп апарған ең алдымен ел намысы, биік отаншылдық рух болатын. Бұл – ұлттық этникалық біртұтастықтың, мемлекеттіктің əбден орныққандығының, шынайы ұлтжандылықтың айғағы. Тəуелсіздік алғалы арғы-бергі тарихымызды ақтарып, кімнің кім болғанын біліп, батырлар мен билердің, хандар мен сұлтандардың ерлігін, тапқырлығын, елді ұйыстырған қайраткерлігін танып, біліп жатырмыз. Елбасының тікелей бастамасымен биыл Қазақ хандығының 550 жылдығын кең көлемде ел болып атап өтіп, өлгенімізді тірілтіп, көмескіленген оқиғалар мен батыр-

мыңдаған əскерін ертіп келгеніне қайран қаласың. Көршісінің үйі өртеніп жатса да қарап отыра беретін қазіргі заманмен салыстырғанда сонау ит арқасы қияндағы Ақтөбе жақтан Сайрамға келіп, жаумен жағаласып, жан тапсыруы сөз жоқ, Тілеудей бабалардың елін, жерін, Отанын шексіз сүйгендігінің дəлелі. Тегінде, ешқашан еншісі бөлінбеген қазаққа жау да ортақ, дау да ортақ, жеңіс те ортақ болған. Елі мен жерін қорғауда өмірін құрбан еткен бабалар ерлігі əрдайым ұрпаққа үлгі. Қазақ жерінің қай қиырына барсаңыз да мұндай тамаша тарихи мысалдарды көптеп кездестіруге болады. Мəселен, Қаракерей Қабанбай батырдың Астананың іргесінде жатуы, Алтынай ұлы Қарасай батырдың Көкше жеріндегі Айыртауда Ағынтай батырмен бірге мəңгілікке тыныс табуы, Қаратауда туған Ақтамберді батырға Семей жерінен топырақ бұйыруы, Ерейментауда туған

Өмірзақ ОЗҒАНБАЕВ, Республикалық ардагерлер ұйымы Орталық кеңесінің төрағасы: – Елбасының бастауымен биыл Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өту елімізде үлкен өзгерістер, санада жаңғыруларды бастады. Көп жылдардан бері тарихтың ақтаңдақ беттеріне ойлана қарауға мəжбүрледі. Алыста қалған жəдігерлерімізді елге əкелуге мүмкіндік берді. Соның нəтижесінде мінеки, еліміздің барлық өңірлерінде өтіп жатқандай осындай ұлы шаралардың бəрі бір мақсатқа – елдің бірлігіне, ұлы бабаларды жадымызда қайта жаңғыртуға, жас ұрпақ тəрбиесіне ерекше мəн беруге мүмкіндік беріп тұр. Кеше осындай той Ақтөбе өңірінде өтті. Кəмейдулла ақсақал, Қанатбай секілді ел азаматтарының ұйымдастыруымен той жоғары деңгейде өтті. Одан кейін еске алу шарасы, қос батырдың ескерткішінің ашылуы қасиетті, киелі жер – Шымкентте жалғасын тауып отыр. Бұл жердің қасиетті, киелі болатын себебі Мəртөбе мен Құлтөбе, Ордабасы, Түркістан болып жалғасатын қазақ тарихының небір қасиетті беттерін анықтаған мекендер осында орналасқан. Еліміздің даңқты өлкесі. Осы дала қазақтікі болып қала ма, əлде жоңғардың табанының астында кете ме деген үлкен сұрауға жауап

берілген өлке. Өткенде Кəмейдулла ақсақал: «Мен 15 жыл бұрын Ақтөбе өңірінде Тілеу батырға белгі салдыра алмай, ескерткіш қойдыра алмай келіп едім. Ал енді осы шаруаны қолға алған Оңтүстіктің азаматтарына, оның ішінде Бекет Тұрғараұлына ерекше ризашылығымды білдіремін. Бұлар əпсəтте, бір-екі жылдың көлемінде барлық шаруаны бітірді. Бұл Оңтүстік халқының, оның азаматтарының ерекше ұйымшылдығын көрсетеді» – деп айтты. Шын мəнінде, Оңтүстік өңірдің азаматтары, Бекет Тұрғараұлы Солтүстік пен Оңтүстікті, Шығыс пен Батысты байланыстырып, өлімі жылаусыз, құны сұраусыз кеткен ұлтымыздың ұлыларын бүгін қайта тірілтіп жүрген қасиетті азамат деп бағалаймын. Солтүстік өңірінде Қожаберген жырау мен тоқсан биден бастап неше бір ескерткіштер орнатылды. Осының барлығын парасатты азамат Бекет Тұрғараұлы бастады. Салтанаты жарасқан қос батырдың бұл ескерткіші көз қуанышымыз, ұрпаққа үлгі болатын, мақтаныш сезімін ұялататын үлкен шаруа деп есептеймін.

E-mail: adilet.media@mail.ru

лардың ерлігін жаңғыртып, елге паш етудеміз. Бұл да болса сол бабалардан мирас боп қалған бірлік пен отаншылдықтың көрінісі шығар. Қалай болғанда да осыншама үлкен мемлекет болып отырғанымыз сол замандарда елді жаудан азат етіп, ұлтарақтай жер үшін жанын да, бірге туған бауырын да, іштен шыққан баласын да құрбан еткен, шейіт болған баһадүр бабаларымыздың арқасы. Қалай құрметтесек те жарасады. Солардың ерлігін паш ету арқылы келер ұрпақты отаншыл етіп тəрбилеуге жол ашамыз. Батырларын біліп өскен ұлттан ел басына күн туса дəл сондай ерлердің шығары да анық. Бірақ, Алла Тағала ондай нəубетті енді халқымыздың басына жазбасын деп тілейік. Қазақтың бұдан кейінгі тағдыры тек бейбіт күндерден құралсын. Бабалардың арманы да сол емес пе еді?! Дəурен ƏБДІРАМАНОВ, Алмас АҚЫЛБЕК

Сұлтан САРТАЕВ, Заң ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Ұлттық Ғылым академиясының академигі, қоғам қайраткері: – Біз бүгін қазақ халқының тарихындағы үлкен бір оқиғаға куə болып отырмыз. Шымкенттің төрінде Тілеу батыр мен баласы Жолдыаяқтың ескерткіші ашылды. Осының барлығын ұйымдастырып жүрген қазақтың белгілі ұлы Бекет Тұрғараев ініміз. Бекет қашанда қазақтың жоғын жоқтап жүрген азамат. Осы тарихи ескерткіш бүкіл қазақ халқына өмір бойы, əр уақытта өзінің тарихын қалай болғандығын, қазақ хандығының қалай өркендегендігін сездіріп тұратын ескерткіш болады. Міне, сондықтан ескерткішті жасатқан, ұйымдастырып жүрген, қазағының жоғын жоқтап жүрген Бекет Тұрғараевты дəріптеуіміз керек. Өйткені, жоғарыда айтқанымдай, қазақтың жоғын жоқтап жүрген азаматтардың бірі де бірегейі осы Бекет ініміз. Еліміздің қай бұрышына барсаң да осы кісінің ашқан, осы кісінің тапқан жəдігерлерін, ескерткіштерін көреміз. Осындай ескерткіштер болмаса, тарихи оқиғаларды біз бағалай білмесек, өз тарихымызды ұмытып кеткен болар едік. Есімізде сақтау үшін, халық өзінің өрісті өмірінде бала-шағасына, ұрпақтарына дəріптеп жүруі үшін мұндай ескерткіштердің ашылуы біздің қазақ халқына өте қажет.

Жуырда С.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университетінде «Халық емшілігін жандандырудағы Құртқа тəуіп бабамыздың қалдырған жəдігері» атты халықаралық конгресс болып өтті. Оны Қазақстан Республикасы ұлттық денсаулық сақтау палатасы мен Құртқа тəуіп атындағы ғылыми академиясы ұйымдастырды. Құртқа Сұлтанқожаұлы (1770-1906) қазақ елінің атақты тəуіп, емшісі, оташы-сынықшы, қажы, көріпкел-абыз. Республикамызда Құртқа тəуіп атында ғылыми академия жұмыс істейді. Конгреске Қытай, Ресей, Тəжікстан, Өзбекстан, Чехия, Словакия, Корея жəне басқа да мемлекеттерден көрнекті ғалымдар, халық емшілері мен қоғам қайраткерлері қатысты. Құртқа тəуіп атындағы ғылыми академиясының президенті, халық медицинасының докторы, академик, профессор Шəкен Шынтаев «Құртқа тəуіп атындағы ғылыми академияның халық медицинасын дамытудағы ықпалы» атты баяндама жасады. Баяндамашы мына мəселелерге тоқталды: Дəстүрлі халық медицина мекемелерімен мемлекеттік денсаулық сақтау қызметкерлерін байланыстырып, халқымыздың саулығын шешетін, байланыстыратын, заңдастыратын, дамытатын уақыт жетті. Ары қарай өркендету осы бүгін жəне келешекте сіз бен біздің қолымызда. Құртқа тəуіп атындағы академия қызметінің мақсаты, мəні де осында. Еске түсірсек, ғасырлар бойы халық медицинасы, мəдени əдет-ғұрыптарымыз Отанымыздың адамдарды сауықтыру жолында жоғары деңгейдегі байлығымыздың бірі деп есептейміз. Атадан қалған халық медицинасы өзінің қатарында жоғарғы сатыдағы мамандарды, білікті ғылыми қызметкероқымыстыларды жəне қауымдастық мекемелерінің мамандарын біріктіруге Қытайдан жəне басқа елден келген əріптестерімізбен бірігіп жұмыс істейміз. Біз біртіндеп комплементарлық медицинаны мемлекеттік денсаулық сақтау мекемесі мен Құртқа тəуіп академиясының өзекті шешімдерді алдымызда-

ғы зор міндет деп білеміз. Мемлекетіміздің ең бірінші проблемасы халық денсаулығын күшейту, гендерлік саясатты өсіру, өлімді азайту, орта жас өмірін ұзарту. Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрінің орынбасары, ғылым докторы Тахир Балықбаев, Құртқа тəуіп туралы зерттеуші Нағашыбек Қапалбекұлы, Қазақстан Республикасының ұлттық денсаулық сақтау палатасының төрағасы, халық медицинасы ғылымдарының докторы Қадыр Омаров қосымша баяндамалар жасап, Құртқа тəуіптің бүгінгі халық медицинасындағы алатын орны туралы кеңінен атап көрсетті. Профессор, Құртқа тəуіп академиясының вице-президенті Тұрар Көкеев, медицина жəне педагогика ғылымдарының докторы, академик Совет-Хан Ғаббасов, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Жолмұхан Түрікпенұлы, медицина докторы Құдайберген Жалымбетов, ШЫҰ Тəжік мемлекетіндегі Дəстүрлі медицина академиясының төрағасы, медицина ғылымдарының докторы, профессор Нұралиев Юсуф, Қонаев университетінің профессоры Бекболатов Сайлыбай, Ресей дəстүрлі халық медицинасының докторы Грабарь Юрий, тағы басқа да ғалымдар мен халық медицинасы өкілдері сөз сөйледі. Конгресте қабылданған қарарда көкейкесті мəселелер нақтыланды. Атап айтқанда: Құртқа тəуіп атындағы академиясының Проскопия, биокосмоэнергетика жəне шығыс медицинасы бойынша дəстүрлі əдістемелерімен сауықтыру бағдарламаларының мамандарын біріктіру. Құртқа тəуіп бабамыздың жетістіктерін денсаулық саласына енгізіп, ауруды болдырмау. Құртқа тəуіп академиясының ТМД елдеріндегі ұйымдармен байланысты кеңейту. Құртқа тəуіп бабамыздың заманындағы құндылықтарды қолдана отырып, дəрі-дəрмексіз, қауіпсіз емдеу жолдарын жетілдіру. Құртқа тəуіп академиясында жас мамандарды интеграция саласы бойынша жаңа инновациялық тұрғыда дайындау. Халық денсаулығын сақтау жəне нығайту, қоршаған ортаға жəне балалар мен ересектердің өмір сүру жағдайларынан туындаған аурулардың алдын алу мақсатында табиғи медицина туралы білім мен принциптерді тарату. Конгресс делегаттары мен шетелден келген меймандар Алматы облысы, Жамбыл ауданындағы Шилібастаудағы Құртқа тəуіп кесенесіне барып, зиярат етіп, құрбандық шалып, құран оқытты. Құртқа тəуіп бабамызға ас берілді. С. ƏШІМОВА

«Дүрбелең» жақсы бағаланды

Қазақ хандығының 550 жылдығы еліміздің барлық өңірлерінде тойланып жатқаны мəлім. Оның ең ұлық тойы Тараз қаласында аталып өтті. Десек те, осынау айтулы мерекені ұлықтау – сол тойдан кейін де жалғасатын табатыны күмəнсіз. Өйткені тарихы күрделі қазақтың өз алдына ел болып қалыптасуының жолы осы күнге дейін айтылып, жазылып келген мəлімет-деректермен, болып өткен іс-шаралармен шектеліп қалмайтыны аян.

Бұл шараны кеңінен насихаттауға жəне атап өтуге, əсіресе қазақ баспасөзі өлшеусіз еңбек сіңірді. Ол ғалымдар мен жазушылардың тың жазбаларын үзбей жариялап, бұрын көпшілікке беймəлім болып келген талай тарихи сырларды оқырмандарға таныстырды. Осы орайда Қазақстан Жазушылар одағы қазақ тарихына қатысты жазылған жаңа шығармаларға бəйге жариялаған болатын. Өткен аптада сол бəйгенің қорытындысы

шығып, жеңімпаздары анықталды. Жүлде алғандар қатарында жерлесіміз, жазушы Момбек Əбдəкімұлы да бар. Оның Х1Х ғасырдың басындағы Оңтүстікте қалыптасқан қиын жағдайды суреттейтін «Дүрбелең» атты деректі хикаяты аталмыш бəйгеде бірінші орнын иеленді. Оңтүстік тарихының əр кезеңіне арнап, көптеген зерттеу мақалалар мен кітаптар жазып жүрген əріптесімізді шын жүректен құттықтаймыз!

¦ÄIËÅÒ

Елбасымыз «Отырар – қазақ тарихының алтын бесігі» деген...

ҰЛТ ЖОСПАРЫ

Ортағасырлық Отырар қаласы қазақ халқының өсіп-өркендеуінде, экономикасының өрлеуінде үлкен маңызды рөл атқарғаны тарихтан белгілі. Əлемнің екінші ұстазы атанған Əбунасыр əл-Фараби бабамыздан бөлек бұл өлкеден ғылымның əр саласы бойынша отызға жуық ғұлама ғалымдар шыққанын арабист ғалымымыз Əбсаттар Дербісəлі дəлелдеп берді. Сол кезеңдерде Отырар қаласында, Александрия қаласында орналасқан əлемдегі ең үлкен кітапханадан кейінгі кітап қоры мол кітапхана болған деседі. Міне, осындай білім мен ғылымның, өнердің ордасы болған – Отырар қаласы бүгінде сыртқы жаулардың шапқыншылығынан үйіндіге айналған. Қазіргі ғылымда «Отырар өркениеті» деген термин қалыптасқан. Отырар өркениетін қалпына келтіру үшін 1969 жылдан бері осы аймақта археологиялық қазбалар жүргізіліп, көптеген тың деректер табылуда. Тарихымызды тану үшін осындай ғылыми жобалар іске асырылуы тиіс. Осы тұста ҚР Президенті мен Үкіметі археолог ғалымдарға қаржылай да, моральдық та үлкен қолдау көрсетіп отыр. Ұлы Жібек жолының бір тармағы Отырар қаласынан өткені белгілі. Бүгінгі таңда Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев Ұлы Жібек жолын қайта жаңғыртып, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» автокөлік дəлізін салдырды. Енді осы жолмен Қытайдан Еуропаға жəне керісінше Еуропадан Қытайға жүк көліктері күндіз-түні тоқтамай ағылуда. «Ұлт Жоспары – Н.Назарбаевтың бес конституционалдық реформасын жүзеге асырудың 100 қадамы» атты стратегиялық бағдарламасының 86қадамында – 86-қадам. ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ «ҮЛКЕН ЕЛ – ҮЛКЕН ОТБАСЫ» КЕҢ КӨЛЕМДІ ЖОБАСЫН ƏЗІРЛЕУ ЖƏНЕ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ, ол қазақстандықтардың біртектілігін нығайтады жəне азаматтық қоғамның бүтіндігін қалыптастыру үшін жағдай туғызады. Бұл барлық жұмыстар Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын (ішкі туризмді дамытуды қоса есептегенде) жəне «Астана – Еуразия жүрегі», «Алматы – Қазақстанның еркін мəдени аймағы», «Табиғат бірлігі жəне көшпелі мəдениеттер», «Алтай інжулері», «Ұлы Жібек жолын қайта жаңғырту», «Каспий қақпасы» өңірлік мəдени-туристік кластерлерін құруды жүзеге асырумен байланыстырылады – деп нақты атап көрсетілген. «Отырар – қазақ тарихының алтын бесігі» – деген Елбасымыз археологиялық қазба жұмыстарына айрықша көңіл бөліп келеді. Төменде ұзақ жылдар Отырар қалажұртына археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп келе жатқан елімізге белгілі археолог-ғалым, «Отырар мемлекеттік археологиялық қорық мұражайының» бөлім меңгерушісі Серік Шаймерденұлы Ақылбектің Отырарға байланысты ғылыми мақаласын оқырмандарға ұсынып отырмыз.

С.233] (Мақалаға қатысты суреттер, схема, сызбаларды газет көлемі көтермейтіндіктен толық бере алмай отырмыз. Ред.). Орта Азияның моңғол шапқыншылығына дейінгі ортағасырлық қалалары туралы зерттеуінде ленинградтық ғалымдар Сырдарияның төменгі жəне орта ағысында орналасқан қалаларды да қамтыды [Беленицкий, Бентович, Большаков. 1973. С.192-

Серік АҚЫЛБЕК, Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің бөлім меңгерушісі

деп түсіндіреді [Акишев, Байпаков, Ерзакович. 1972. С.45; Байпаков. 1998. С.51]. Қала қамалы туралы үшінші пікір кейінгі қазба жұмыстарының нəтижелеріне сүйенеді жəне оны орталық төбенің оңтүстік ширегіне орналастырады.

XV ғ. басында Отырарда орын алған маңызды оқиға, Əмір Темірдің дүние салуы. Əмір Темірдің өмірінің соңғы кезін Отырарда өткізуі, жəне де Тоқтамыстың елшілерін осында қабылдауы, Отырар туралы деректердің əртүрлі көздерден, жазбаша əрі ауызша түрде, бізге жетуіне септігін тигізді. Осы кезеңдегі Отырардың аркі (қамалы) жөнінде М.Қожаның зерттеулерінде, Əмір Темірдің дүние салуы туралы аңызға қатысты тұсында, тиянақты айтылады [Қожа.

2006. 86-93 – беттер]. Аңыздан біз Отырардың қамалы ортаазиялық қалалардағыдай «арк» деп аталғанын білеміз. Ал, Əмір Темірдің тарихшысы Шараф ад-Дин əлИазди сипаттауында аркте орналасқан билеуші резиденциясы көз алдымызға келеді. Отырардың сол кездегі билеушісі Бердібектің сарайы, көп қонақты орналастыра алатын (Темір мен ханзадаларды, Шыңғыс ұрпағының оғландарын, əмірлерді қоса есептесек кем дегенде 11 бөлмелі), ресми қабылдауларға арналған көрінісханасы (аудиенц-зал) бар, үлкен ғимарат болғаны анық. Қазба жұмыстары барысында орталық төбенің оңтүстік бұрышына таман көлемі 60х22 м келетін, кірпіштен тұрғызылған үлкен ғимарат қалдықтары аршылған болатын. Бұл ғимарат XIV ғ. аяғы – XV ғ. басында тұрғызылған жұма мешіт деп танылды. Ал, мешіттің қарсысында, солтүстік жағында

№39 (242) 9.10.2015 жыл

4

жылдарының басындағы аэрофотосуреттер аса құнды дерек. Ал, төбе бедерінің қазбаға дейінгі биіктіктерін білу үшін, 19601970 жж. өлшеуіш құралдармен түсірілген, топографиялық жоспардың мəліметтеріне сүйенуге мүмкіндік бар.

III-15, III-30, 110-IV деп белгіленген аэрофотоларда орталық төбенің солтүстік бөлігі ерекше оқшауланып тұр. Шахристан қабырғасы сызығынан сыртқа сəл шығыңқы орналасып, төртбұрышты пішінін бұзып тұр. Зерттеушілер орталық төбенің пішінін бірде «трапецияға» ұқсатса, бірде «бесбұрышты» деуі де содан. Шахристаннан қамал, суретте қарайып көрінетін сай түріндегі көне көше орнымен бөлініп тұр (4-сурет). Көше солтүстік қабырғадағы қақпадан басталып батыс қабырғаның ортасына қарай дөңгеленіп барған. Аэрофотода қарайып көрінетін сайлар қала көшелері екендігі қазба барысында дəлелденді. Оңтүстік қақпадан солтүстік қақпаға дейін төбе ортасымен өткен магистралды көше сұлбасының бір бөлігі VI-қазба аумағына кірді. Қазба барысында дəл сол қарайған сұлбаның орнында, «Ю» жəне «Т» орамдарын бөліп тұрған магистралды көшенің, ұзындығы 50 м, ені 1,5-2,5 м келетін, бір бөлігі аршылды (5-сурет). Магистралды көше XVII ғ. бірінші төрттен үшімен (16001675 жж.) мерзімделетін ІІ-қабатқа [Акишев, Байпаков, Ерзакович. 1981. С.131] жатады. Бірақ, магистралды көшелер моңғол шапқыншылығына дейінгі орындары мен бағыттарын сақтап қалды деуге негіз бар. Қарахандық дəуірге жататын V-қабатқа дейін зерттелген III-қазбадағы көшелер аздаған өзгеріске ұшырағаны болмаса, негізгі ба-

ОТЫРАР ҚАМАЛДАРЫ: Хорезмшах, Шыңғысхан, Отырар қалажұрты Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар ауданында, Талапты ауылының оңтүстік-шығыс шетінде, Темір стансасынан батысқа қарай 11,5 км жерде, Арыс өзенінің Сырдарияға құяр тұсына жақын маңда орналасқан. Отырар қалажұрты Қазақстан территориясында жанжақты əрі ең көп зерттелген археологиялық ескерткіштердің бірі. Отырардың 2000жылдардың басына дейінгі зерттелу тарихы М.Қожаның еңбегінде тиянақты қаралған [Қожа. 2006. 136-195 - беттер]. Соған қарамастан оның тарихи топографиясы бойынша, əсіресе, қамалдың қайда екендігі жөнінде зерттеушілер əлі де бір пікірге келе қойған жоқ. Отырарды жиырма жылдан астам зерттеген ғалым Л.Б.Ерзакович, оның моңғолдарға дейінгі қамалы (цитаделі итальян тіліндегі cittadella сөзін «қамал» деп алғанды жөн көрдік) жөнінде былай деп жазды: «Сведения о застройке цитадели предмонгольского времени отсутствуют: ее территория погребена под многометровой толщей наслоений поры позднего средневековья. Больше того, проблематично само местонахождение цитадели» (арасын ашқан біз – С.А.) [Ерзакович. 1992. С.177]. Отырарды археологиялық тұрғыдан алғаш болып зерттей бастаған орыс зиялылары болды. Отырардың тарихи топографиясына қатысты пікірді Н.И.Веселовский өзінің қысқаша сипаттамасында білдірді [Кожа. 2008. С. 11-12]. А.Черкасов арнайы мақалада, А.Кларемен бірге Отырарды қарап шыққаннан кейін орталық төбесінің топографиясын біршама тиянақты сипаттады, жəне де орталық төбенің жоспары мен оның кесіндісін берді [Черкасов. 1903. С.70-74]. Олар орталық төбені біртұтас қамал деп білді. Ал, қала болса ондаған шаршы верстаны алып жатыр деп есептеді. И.А.Кастанье алғашқы рет 1910 жылы жарық көрген еңбегінде осы зерттеушілердің төбе бедерін сипаттаған деректерін толықтай қайталайды. Жəне де 1898 жылы «Русский Туркестан» газетінің №37 санында жарық көрген «Развалины гор. Отрара» атты мақаланың (авторы И.Т.Пославский) басым бөлігін келтірген. Онда Отырар ортаазиялық қалалар сияқты қамал, қала, қала маңы деп үшке бөлінген. Бау-бақшалы қала маңымен Отырардың көлемі 100 шаршы верстадан астам деп есептейді [Кастанье. 2007. С.258-272]. Алғашқы зерттеушілер, осылайша, Арыстың Сырдарияға құяр тұсында шоғырланған барлық қалалар мен мекендерді, суландыру жүйелері мен егістік алқаптарымен қоса, Отырардың бөліктері деп санаған. Бұл зерттеушілерден кейін жинақталған мəліметтерге сүйеніп, мұның жаңсақ пікір екенін анық білеміз, сол себепті əрі қарай таратып қарамаймыз. Қамал туралы мəселе 2007 жылы шыққан «Оңтүстік Қазақстан облысы тарих жəне мəдениет ескерткіштерінің жинағы. О т ы р а р а уд а н ы » ат т ы ба с ы л ы м д а көтерілді [Байпақов, Воякин. 2007, №88, 183-бет]. Онда қаланың құрамдас бөліктерінің негізгісі, қамалдың орналасуы туралы үш түрлі болжам айтылды. Бұған себеп ретінде Отырар топографиясының 15-18 ғғ. қалыптасқандығын, сондықтан, қамал орны айқын байқалмайтындығын келтіреді. Түрлі мəліметтерге сүйенген бұл болжамдар бойынша Отырар қамалы орталық төбенің ортасында, солтүстік ширегінде жəне оңтүстік ширегінде орналасты-

E-mail: adilet.media@mail.ru

рылады. Оңтүстік Қазақстанның ірі археологиялық ескерткіштерінің топографиясын жүйелі түрде зерттеген Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы болды. Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларының өсу мен даму жағдайы Орта Азияның қалаларынан бөлек болғанына қарамастан мұнда да қаланың үш құрамдас бөлігін: қамал – «диз», немесе «кухендиз», шахристан жəне рабадты айқын көруге болатынын жəне де оны тек шартты түрде Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларға қолдануға болатынын атап өткен. Осы үш бөліктің пайда болуы мекеннің қала болып қалыптасқандығының нышаны ретінде қабылдау керектігін айтты [Агеева, Пацевич. 1958. С.72]. Осы зерттеушілердің Отырар тарихи топографиясына қатысты пікірі бойынша Отырар қамалы орталық төбенің солтүстігінде орналасқан (1-сурет). Ол сопақша келген, төбесіндегі алаңының диаметрі 100 м-дей келетін төбе түрінде байқалған [Агеева, Пацевич. 1958. С.78]. Дəл осы пікір Қазақстанның археологиялық ескерткіштері реестрінде қайталанған [АКК. 1960. №3386,

195]. Схематикалық жоспары келтірілген сегіз қаланың ішінде Отырар да бар. Схемада Отырар қамалы орталық төбенің солтүстік ширегінде орналастырылған (2-сурет) [Беленицкий, Бентович, Большаков. 1973. С.193. Рис. 80, 1]. Отырардың қамалын орталық төбенің ортасына орналастыру Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының Отырар оазисіндегі жұмыстарының басталуымен байланысты. 1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы болып құрылып, 1971 жылы аты Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы болып өзгертілген экспедицияның алғашқы атқарылған жұмыстарының бірі орталық төбенің топографиялық жоспарын түсіру, жоспарлы жəне перспективалы аэрофотосын түсіру болды. Осындай тəсілдермен, атап айтқанда, аэрофотосуреттерді талдау нəтижесінде Отырардың топографиясын зерттеген ғалымдар қаланың қамалы орталық төбенің ортасында деген қорытындыға келеді. Қамал пішіні үшбұрышты, жандары 220, 230 жəне 220 м келеді. Ал айналасындағы қарайған жиекті ежелгі ордың орны

тағы бір монументалды құрылыстың нышандары бар екендігін, жəне де ол мешітпен бірге ансамбль құруы мүмкін екендігі болжанды. Осыған қарап, зерттеушілер орталық төбенің осы учаскесі, XIV-XV ғғ. Отырардың жалпықалалық құрылысында жетекші рөл атқарғандығын айтады [Акишев, Байпаков, Ерзакович. 1987. С.108]. Басқаша айтқанда, XV ғ. қала орталығы осында болған деген болжам жасайды. Осы болжам кейінгі қазба жұмыстары барысында өз дəлелін тапқандай болды. Жоғарыда айтылған мешіттің солтүстігіндегі құрылысқа қазба жүргізген зерттеуші М.Қожаның пікірінше, онда аршылған нысан, жазба деректе сипатталатын Бердібек сарайына дəл келеді [Байпаков, Ходжаев.

1999. С.163; Қожа. 2006. 91 – бет]. Қазба барысында ұзын осімен шығыстан батысқа созылып, оңтүстіктегі мешітке параллель жатқан монументалды құрылыстың бір бөлігі аршылды (кешен əлі толық зерттеліп біткен жоқ). Мешіт пен аршылған ғимарат ортақ қабырғамен байланысқан (батыс қабырғасы сақталып қалған), екеуі қосылып біртұтас ірі архитектуралық кешенді құрайды [Байпаков и др. 2000. С.220]. Кешен оңтүстігі мен шығысында шахристанның қорғанына тақалып салынған. Ал, солтүстігінде өз алдына бөлек қорған тұрғызылғаны анықталды. Осылайша, XIV ғ. аяғында Отырар шахристанының оңтүстік бұрышында өз алдына бекінісі бар əкімшілік орталық – аркқамал пайда болады. Ол, Əмір Темір қайтыс болғаннан кейін орын алған темірліктердің өзара соғыстарының нəтижесінде, XV ғ. бас жағында қираған болу керек [Байпаков, Ходжаев. 1999. С.163-164]. XVI ғ. ең басында бұл архитектуралық кешеннің орнында қатардағы тұрғынжай орамдары болған [Акишев, Байпаков, Ерзакович. 1987. С.103106]. Алайда, «Бердібек сарайы» туралы болжамды кейіннен жоққа шығарғандар да болды [Байпақов, Воякин. 2007. 211-бет; Смагулов Е.А. 2012. С.153]. Ал, енді осы үш болжамның қайсысы дұрыс деген сұраққа жауап іздеп көрелік. Біздің ойымызша, бұл үш болжамды да қабылдауға болады, өйткені, олар əр тарихи кезеңдегі қала орталығы туралы хабар береді. Орталық төбенің солтүстік ширегінде Отырардың ең алғашқы, ерте ортағасырлардан моңғол шапқыншылығына дейінгі қамалы болған. Орталық төбенің бедерін мұқият қарап, осындай қорытындыға келдік (3-сурет). Бұл қамалға, солтүстік-шығыс жəне оңтүстік-батыс қабырғаларындағы кесіктерден басқа, əзірге, кең көлемді археологиялық зерттеулер жүргізілген жоқ. Сол себепті осы ойымызды əртүрлі жанама деректерге сүйеніп дəлелдеуге тырысамыз. Көп жылғы қазба нəтижесінде орталық төбе бедері едəуір өзгеріске ұшырады. Төбенің əр бөліктеріне салынған қазбалардың деңгейі əркелкі. Сонымен қатар, қазбадан шыққан бос топырақ үйінділері қазір өз алдына төбе болды, ал, қала қабырғасынан сыртқа тасталған топырақтар, ескерткіштің сыртқы пішінін де өзгертіп жіберген. Сондықтан, 2000-жылдары түсірілген аэрофотосуреттер мен топографиялық жоспар ескерткіш туралы тек кейбір тұстарында ғана нақты əрі дұрыс мəлімет бере алады. Қазіргі кезде Отырар қамалының орнын нақтылау үшін, орталық төбені түгелдей қамтыған кешенді қазбалар басталмай тұрғандағы кейпінен хабар беретін, ХХ ғ. 70-

ғыты II-қабатқа дейін қайталанғаны белгілі [Акишев, Байпаков, Ерзакович. 1987. С. 19, 31, 34]. Жалпы қала жоспарының негізгі сипаты ерте ортағасырларда қалыптасып, төбенің қазіргі топографиясын қалыптастырған XVII ғ. дейін сақталған [Акишев, Байпаков, Ерзакович. 1987. С.220]. Қамалды қаладан бөліп тұрған сайдың ені əдеттегі көшелерден үлкен. Қамал күйремей тұрғанда, қаланың үйлері қабырғадан алшақ салынған болу керек. Етегінде ор болуы да ғажап емес. Қамалдың пішінін бесбұрышты деуге келеді, солтүстікте тікбұрышты, оңтүстік жағының бұрыштары дөңгеленіп келген. Оңтүстік жанының ұзындығы – 155 м, оңтүстікшығыс жаны – 90 м, солтүстік-шығыс жаны – 100 м, солтүстік-батыс жаны - 155 м, оңтүстік-батыс жаны – 85 м келеді. Жалпы ауданы, төбенің жоғарғы жағымен алғанда, шамамен 2,6 га-ны құрайды (6-сурет). Орта Азияның ерте ортағасырлық қалаларының аркі (қамалы) көп жағдайда қаладан бөлек немесе шахристанның оқшауланған бұрышын алып тұратын болған [Хмельницкий. 2000. С.14]. Оңтүстік Қазақстанның қалаларына қатысты Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич «...Мұндай қамал өте сирек жағдайларда шахристан ортасында орналасатын болған, əдетте, жандарының бірінің ортасында немесе бұрыштарының бірінде болатын, кейде тіпті, қабырға сызығының сыртында қалып қоятын» - деп жазды [Агеева, Пацевич. 1958. С.73]. Отырарға қатысты бұл жерде «оқшауланған бір бұрышы» жəне «бұрыштарының бірінде» дегендері тура келеді. Жоғарыда айтылған қазбаның жеткіліксіздігіне байланысты, қамалдың бастапқы мерзімін, Отырардың жазба деректерде атала басталған кезі, VIII ғ.деп мерзімдеуге тура келеді, ал, соңы XIII ғ. басы. Осы кезде қамал күйреп, қала орталығы басқа жерге ауысады. Бұған себеп 1219-20 жж. моңғолдардың қаланы басып алуы болды. Моңғолдар Отырарды алғаннан кейін қамал мен қала қабырғаларын қиратқаны белгілі [Джувейни. 2004. С.57]. Бірқатар зерттеушілер археологиялық деректерге сүйене отырып моңғол шапқыншылығы кезінде қаланың қирауы сияқты оқиға орын алған жоқ деген пікір айтты. Қазба барысында қала қабырғаларының сақталып қалған тұстарының анықталғандығына қарап, қарахандық қабырғалардың қиратылғаны дəлелденбеді дейді [Ерзакович. 1992. С.180; Қожа. 2009. С.30]. Сонымен қатар, Жуайнидің «Тарихи Джахангушай» шығармасының Отырарды жаулап алуын сипаттайтын əңгімесінің аудармасындағы айырмашылық та дəлел ретінде келтіріледі. Дж. Бойльдың аудармасындағы «...қамал мен қала қабырғаларын қиратып...» деген тұсы М.Х.Əбусеитованың аудармасында жоқ болғандықтан, қалаға келтірілген залалдың көлеміне күмəн келтіріледі [Ходжаев. 1996. C.58]. Бірақ, қамалдың қиратылуы мүмкін екендігін жоққа шығармайды. Жуайниден басқа дəл сол оқиғалар Рашид-ад-Диннің «Жəми ат-тауарих» шығармасында да суреттеледі [Рашид-адДин. 1952. С.199]. Рашид-ад-Дин өз еңбегін жазғанда Жуайнидің «Тарихи Джахангушай» шығармасын кеңінен пайдаланған [Петрушевский. 1952. С.26], тіпті кей тұстары сөзбе-сөз келтірілген [Джувейни. 2004. С.XXXIV; Абусеитова. 1975. С.108]. Екі шығарманың моңғол əскерлерінің Отырар-

¦ÄIËÅÒ

ҰЛТ ЖОСПАРЫ

ды алуын баяндайтын бөлімдері бір-біріне өте жақын. Рашид-ад-Дин əңгімесінде кейбір тұстарын жалпылама бергені болмаса, оқиға барысы түгелдей Жуайни шығармасынан қайталанады. Қала бекінісінің қиратылуы туралы Жуайни «... Сравняв крепость и городские стены с землей, монголы ушли» десе, Рашид-ад-Дин былай баяндайды « ... крепостную стену и крепость (хисар) превратили в прах». Бұл жерде Жуайни де, Рашид-ад-Дин де қаланың (қала үйлерінің) қирағаны туралы айтып тұрған жоқ. Тек қамал мен қала қорғанысы жойылғаны мəтіндерінен айқын көрініп тұр. Қала əскери қимылдар кезінде ішінара өртенуі мүмкін (негізі өрт, оның ішінде жалпықалалық өртте, тұрмыстық жағдайда да болып тұрады), бірақ, моңғолдар қаланы қирату мақсатында əдейі өртемеген [Акишев, Байпаков, Ерзакович.

1972. С.83]. Тұрғындарды қала сыртына шығарып, үйлерін тонаған. Моңғолдарға қарсы тек хорезмшахтың əскері қарсы тұрғаны, ал, тұрғындар қала қорғанысына қатыспағандығы, тіпті, отырарлықтар моңғолдарды жау санамай оларға қызмет еткендігіне кейінгі кезде көп көңіл бөлініп жүр [Ходжаев. 1996. C.59; Жандарбек. 2013. 20-21-беттер; Байсариева. 2013.

22-24-беттер]. Қалада қыпшақ жəне хорезм əскерлері тұрғанда (əскер саны отыз бен алпыс мың аралығында деп айтылады), саны бірнеше мың ғана келетін тұрғындардың əрекеті ешқандай саяси не əскери стратегиялық, тіпті, тактикалық мəселені шешпеген. Екі алып мемлекеттің əскери теке-тіресінде, отырарлықтардың позициясы тарихи процесстерге еш əсері болған

ешкім жоққа шығарып отырған жоқ). Қала қабырғаларын бұзу да халықтың қарсылық көрсету не көрсетпеуіне байланысты болмаған. Зернук (Зарнук) қаласының тұрғындары қаланы шайқассыз берсе де моңғолдар қамалын бұзып тастаған [Джувейни. 2004. С.67; Бартольд. 1963. С.475]. Моңғолдардың алдына мақсат етіп қойған стратегиялық міндеті Хорезмшах мемлекетін күйрету болды. Қала қабырғаларын құлату да, хашарға ересектерді айдап əкету де, соғыс жағдайындағы əскери қажеттіліктен туған амалдар. Моңғолдардың негізгі күші аймақтан кеткеннен кейін Отырар, Зернук сияқты қамалы мықты шекаралық қалалар тылда қалып қояды. Халқы қайта көтеріліп, бекінбес үшін қала қабырғаларын бұзған. Хашарға əкетілген еңбекке жарамды тұрғындардың аман қалғандары, Мəуəрəннахрдағы негізгі əскери қимылдар аяқталған соң, XIII ғ. 20-жылдарының басында-ақ, Отырарға қайта оралуы, сөйтіп, жаңа билеушілердің қол астында, қала өмірінің əрі қарай жалғасуы заңдылық. Соғысқа байланысты қаланың экономикалық жəне мəдени дамуы біршама уақытқа тоқырағаны болмаса, қалада өмір мүлдем тоқтап қалған жоқ. Жазба деректердегі «жермен жексен етті» деп сипатталатын қала бекіністерінің қиратылуы туралы айғақтар төбе топографиясында сақталып қалған, сонымен қатар, археологиялық қазба нəтижелері де соны меңзейді.

1975-76 жылдары Отырартөбедегі Vқазбада қала қабырғасы зерттелді [Кулик.

1977. С.517]. Қаланың қабырғасы шығыс бұрыштан, солтүстік қақпаға дейінгі тұсы

Аймақта археологиялық қазбалар жүргізіліп, №39 (242) көптеген тың деректер табылуда 9.10.2015 жыл сынан алынған материалдар X-XII ғғ. жатқызылды. Сонымен, қабырғаның тұрғызылған мерзімін Х-ХІ ғғ. жатқызуға болады. Бұл қабырға екінші қабырғаға табанымен жапсарластырып салынған, жоғарғы жағында екеуінің арасы 4 м-ге дейін жетеді. Екінші қабырға толық пахсадан тұрғызылған, анықталған биіктігі 3,7 м. Оның толық көлемін анықтау мүмкін болмады, оңтүстік жағы кесіктің сыртында қалып қойды. Қабырғаны қарахан кезеңіндегі бадраб-шұқырлар кескен, сондықтан, ол дəуірде қорған қызметін атқармаған. Етегіндегі керамикалық материалдың ішінде Х ғ. үлгілері бар екенін ескерсек қабырға одан бұрын салынған деуге болады. Кесіктегі жағдайды сараптап көрсек, VIII-ІХ ғғ. қабырғасының сыртынан Х ғ. пахсадан жаңа қабырға тұрғызылып, қамал қорғанысы күшейтілгенін көреміз. Қарахандар кезінде қабырға жөндеуден өтсе керек. Жөндеу кезінде пахса үстінен кесек қаланған, екі қабырға арасы бос топырақпен толтырылып, қамал ауданы едəуір кеңейтілген. Қамал ХІІІ ғ. басында қиратылғаннан кейін, бұл тұста, қаладағы сияқты қабырғалар қайта тұрғызылмаған. Моңғол шапқыншылығы кезіндегі қала ішіндегі жер бетінің абсолюттік деңгейі IIIқазбада – 203 м болса, қарахан дəуірі қабырғасының жоғарғы деңгейі, қамалдың солтүстік-шығыс қабырғасындағы кесікте – 203,3 м. Кесіктегі қарахан қабаты да 203 м мен 204 м аралығында анықталып отыр. Сонымен, қабырға жермен жексен, қамал тұсында одан сəл төмен, болып тұр.

1989 жылы шахристанның оңтүстікшығыс қабырғасына кесік салып зерттеген

төмен орналасқан (198,30 – 204,12 м). Қарахан жəне ақордалық қабырғаның ортасында тапталған топырақ бар. Оның қалыңдығы 1,3 м. Қарахан қабырғасының ішкі жағында қалыңдығы 0,8 м келетін қабырға қирандылары бар (сурет). Соған қарағанда қабырғаның жоғарғы жағы сыртқа да, ішке де құлатылған болу керек. Қирандылардың қалыңдығына байланысты қабырға көп құлатылмаған деген қорытынды шығаруға болады. Алдыңғы зерттеушілер бұл тұста қабырға маңында үйлер жоқ екендігін атап өткен. Қаланың сол кездегі жер беті, мұнда, қабырға етегінде болса керек. Шахристан қабырғаларының қиратылғанына тағы бір жанама дəлел бар. XIII ғ. аяғында – XIV ғ. басында қала қабырғалары, мұнаралары қайта қалпына келтіріле бастайды. Аз қираған тұстары жөнделіп қана қойса, шығыс жағында, тіпті, жаңадан, «бұрынғы қираған қабырғалардың орнынан» (арасын ашқан біз – С.А.) тұрғызылады [Ерзакович. 1992. С.180-181]. Қаланың солтүстік-батыс жағынан да тап осындай жаңадан тұрғызылған қабырға анықталды. Қаланың солтүстік-шығыс жəне солтүстікбатыс қабырғалары XIV ғ. басында, əбден қираған IX-XI ғғ. қарахандық қабырғалардың орнынан салынған [Акишев и др.1981. С.153-154]. Қала қабырғалары, əсіресе, мұнаралары өте мықты конструкциялар, олар қараусыз қалғанның өзінде жүздеген жылдар бойы тұра береді (Сауран қабырғалары мысал бола алады – С.А.). Қабырғалар қиратылмаса оны жаңадан салу қажеттілігі болмас еді. XIII ғ. 20-жылдары мен XIV ғ. басы аралығында Отырар ешқандай шапқыншылықты басынан өткіз-

5

қиын. Шахристанның оңтүстік-батыс жағында мұндай жалдар байқала қоймайды. Қабырғалар бұл тұста көп қирамағанын жоғарыда айтып өттік. Сонымен, моңғолдардың қамал мен қала қабырғаларын қиратуы туралы мəселені қорытындылайық. Төбе етегіндегі жалдар моңғолдар қиратқан қабырғалардың үйінділері деп есептейміз. Кейін қала қабырғаларын тұрғызар кезде оларды төбеден алыстатып жайып отырған. Сонымен қатар, қаланың соңғы кезеңінде төбенің сыртын кесіп, тіктеп, етегінен ор қазып отырғандықтан да жалдар қалыңдай түскен. Қамалдың тұсында бұл жалдардың ерекше көлемді болуы, қамал қабырғалары қаланыкінен едəуір биік болғандығына байланысты (11-сурет). Ең көп қираған тұсы қамал мен оған жапсарлас қала қабырғалары. Қамалдан алшақ оңтүстік қабырға аздап қираған. Қабырғалар қираған күйінде XIII ғ. аяғына дейін тұрған.

XIV ғ. басында тұрғызылған қала қабырғалары XVI ғ. аяғына дейін тұрған. Бұл Отырардың соңғы қабырғасы еді. Одан кейін қабырға міндетін үйлердің қабырғалары атқара бастады [Акишев и др. 1981. С.154]. Бірақ, қамал қабырғалары, моңғол шапқыншылығынан кейін, сол бұзылған күйінде қалды, қайта тұрғызылған жоқ. Төбенің бұл тұсы биік болғандықтан, сонымен қатар, қала орталығының бұл жерден ауысқандығынан осылай болды. Үйлердің сыртқы қабырғаларының қорғаныс қызметін атқаруы осы кезден, қаланың осы тұсынан басталса керек. Қала қамалының қайта пайда болуын біз XIII ғ. аяғы – XIV ғ. басындағы Ақ Орданың

Тоқтамыс пен Әмір Темір дәуірінен сыр шертеді жоқ, болуы да мүмкін емес еді. Бұл мəселені осылай езгілеу, тек, қазіргі заманғы біздерге ғана керек сияқты. Бұрыннан ғылымда белгілі, өз бағасын алып қойған деректер тəуелсіздік жылдарында жаңа интерпретацияда қарала бастады. Қазақ халқының этногенезіне тікелей қатысы бар қыпшақ-қаңлылар хорезмшах жағынан, ал, найман, керей, жалайыр, қоңыраттар моңғол жағынан бір-бірімен соғысқаны, газет беттеріндегі соғысқа ұласты. Мың жыл бұрын басқа формацияда өмір сүрген адамдардың əрекетін, жаңа дəуірде пайда болған ұғымдар аясына сыйдыра алмай, кімді жау, кімді дос, кімді сатқын, кімді батыр санарымызды білмей дал болған жағдайымыз бар. Қазіргі заманғы саяси ұғымдар негізінде қарасақ, хорезмшах Самарқанд пен Отырарды жаулаған кезде Қарахан мемлекеті жоқ екенін, бүкіл Мəуəрəннахрды Хорезммен қоса жаулап алған қарақытай мемлекетінің бір бөлігі болғанын естен шығармауымыз керек. Самарқанд пен Отырар хандары, қарақытайлар тағайындаған, қарахан əулетінен шыққан басқарушылары (хорезмшах тағайындаған қыпшақ Қайырхан аналогиясында) болған. Хорезмшах Мұхаммед қарахандармен емес, сол қарақытайлармен, ең алдымен солардың бодандығынан құтылу мақсатында соғысқан. Отырар халқын қарахан мемлекетінің патриоттары, қыпшақтарды Хорезм патриоттары ретінде көрсетудің қажеті шамалы. Ондай ұғым ол дəуірде атымен жоқ болған. Қайырханның (Алып Дерек, Иналшық) хорезмшахпен аз уақыттың ішінде екі рет соғысып, екі рет қайта қызметіне кіргенін ұмытпауымыз керек. Екінші рет ол 1215-16 жылдары қарсы шығады. Хорезмшах үлкен əскермен оны Орал тауларына дейін қуып барады. Сонда ол алғаш рет моңғол əскерімен шайқасады. Бірақ, 1218 жылға дейін қайта достасып, Қайырхан Отырар тағына отырып үлгереді [Ахинжанов. 1995. С.222-227]. Қайткен күнде де, қарапайым отырарлықтар үшін (саудагерлерін айтпағанда), моңғол тонаушылығының хорезмшах тонаушылығынан еш айырмашылығы болмағандығы хақ. Хорезмшах қызметінде болған қыпшақтар нақ осы Отырарда ерлікпен шайқасқаны да рас. Күн сайын 50 жауынгер қамалдан шығып шайқаста қаза табуы, бұл бір мезеттік емес, күнделікті коллективті ерліктің үлгісі.

XIII ғ. басындағы этно-саяси процесстер мақаламыздың нысаны болмағандықтан оны өзге зерттеушілердің еншісіне қалдырып, өз тақырыбымызға оралсақ. Енді, Отырар қамалы мен қала қабырғаларының моңғолдар тарапынан бұзылуы археологиялық деректерде дəлелін тапқан жоқ деген тұжырымға тоқталайық. Отырарлықтардың шайқасу, шайқаспау деген сияқты таңдауы болған жоқ. Бұл таңдау əскери гарнизондары жоқ Сығанақ, Зернук, Жент, Ашнас сияқты қалалардың тұрғындарының алдында тұрды. Мұндағы моңғолдардың əрекеті қандай болды? Қарсылық көрсету, не көрсетпеу тек өмір мен өлім мəселесін шешті. Соғысқандар өлтірілген (мысалы, қыпшақ қаласы Сығанақтың тұрғындары), соғыспағандары тірі қалып не құлға айналған, не хашарға айдалған. Екі жағдайда да қалалар тоналған (трофей, контрибуция деген ұғымды қазір де

E-mail: adilet.media@mail.ru

(Отырар қорғанысының 795 жылдығына орай)

толықтай аршылды (ұзындығы 140 м). Аршылған қабырғаның тұрғызылу мерзімін ХІІІ ғ. аяғынан ерте емес деп анықтады. Қабырғаның стратиграфиясын анықтау үшін екі кесік салынды (7-сурет). Бірінші кесік қаланың солтүстік-шығыс қабырғасында, шығыс бұрыштан 70 м қашықтықта, қабырғаға перпендикуляр салынды. Кесіктен қалған із бойынша ұзындығы шамамен 45 м, жоғарғы жағы қала ішіндегі құрылыстарды қамтыса, төменгі жағы төбенің етегіне дейін жеткізілді. Бұл кесікте XIII-XIV ғғ. қабырғасы, ертеде қираған қабырғаның үстінен салынғаны анықталды. Екі қабырғаның арасында қалыңдығы 2,5 м, бірнеше құрылыс қабатынан тұратын мəдени қабат жатты. Зерттеушілер бұл қабырғаның қирауын моңғол шапқыншылығымен байланыстырады [Байпаков, Кулик. 1976. С.12]. Осылайша, Отырар XIII ғасырдың аяғына дейін қорғансыз тұрған деуге болады. Екінші кесік қамалдың солтүстік-шығыс қабырғасына, солтүстік бұрыштан 20 м қашықтықта салынды. Бұл кесік 2008 жылғы зерттеулер кезінде қайтадан кеңейтіліп қазылды (8-сурет). Кесікте қамалдың екі қатар қабырғасы аршылды [Байпақов жəне басқалар. 2009. 104-107 - беттер]. Бірінші қабырға негізінен пахсадан, жоғарғы жағы кесектен (44х22х9 см) қаланған. Қабырғаның сақталған биіктігі 4,2 м (абсолюттік биіктіктері: табаны – 198,9 м, жоғарғы жағы – 203,3 м), табанының қалыңдығы 5 м-ге жуық, жоғарғы жағы қатты бұзылған, сүйірленіп келеді. Қабырғаның үстінде қалыңдығы 1 м келетін мəдени қабат XIII-XIV ғғ. жатқызылды. Қабырғаның ішкі етегінен, екі қабырғаның орта-

Л.Б.Ерзакович, мұнда қарахан дəуірінің қабырғасынан басқа, қала қабырғасын тұрғызу мен жөндеуге қатысты үш кезеңін анықтады [Акишев, Ерзакович. 1990]. Қарахан қабырғасының анықталған биіктігін 6 м-ден астам, етегінде ені 4 м, жоғарғы жағында 1 м-деп сипаттайды. Қабырға аяғына дейін қазылмағандықтан толық биіктігі анықталмағандығын атап өтеді [Ерзакович. 1992. С.177]. Қаланың оңтүстік қабырғасына 2004 жылы жүргізілген зерттеулер кезінде осы кесік əрі қарай қазылып зерттелді. Сөйтіп қарахан қабырғасының сақталған биіктігі толықтай анықталды (9-сурет). Ол, бұрынғы зерттеушілер жазғандай 6 м-ден астам емес, 4,3 м биіктікке сақталған, етегіндегі ені 2,6 м. Жоғарғы жағы 203,79 м абсолюттік биіктікте болса, табаны 199,44 м абсолюттік биіктікте анықталды. Ол ертедегі қабырға қирандыларының үстінен, сəл ішке тартыла салынған. Ертедегі қабырғаны пахсадан, арасына жүйелі түрде қам кірпіш салып, тұрғызған. Қабырғаның анықталған биіктігі 1,8 м (197,90 – 199,63 м), ені 1,8 м. Ішкі жағынан кірпіш қаланып 0,4 м-ге қалыңдатылған. Сыртқы жағынан таза пахсамен қалыңдығы 0,7 м «көйлек» не «берма» құйылған. Бұл қабырғаның алдын ала мерзімі VIII ғ. [Акылбек. 2004. С.9]. Қаланың қабырғалары, əдетте, бір кезеңде тұрғызылып не жөнделетінін ескеріп, жоғарыдағы солтүстік кесікте анықталған қабырғаны да VIII- IX ғғ. жатқыздық. Қарахан қабырғасының сыртынан ақордалық қорған қабатталған. Оның биіктігі 5,8 м, етегіндегі ені 1,2 м. оның табаны қарахан қабырғасының табанынан 1,1 м-ге

ген жоқ. Сондықтан, қала қабырғаларын моңғолдар тек 1220 жылы қиратуы мүмкін. Қала қабырғалары XIII ғ. аяғында – XIV ғ. басында, моңғол ұлыстарындағы саяси жағдайлардың өзгеруіне байланысты, қорғанысқа деген қажеттілік қайта туындап, тұрғызыла бастайды. Осылайша, археологиялық қазбалар жазба деректерді жоққа шығарып тұрған жоқ, қайта толықтырып тұр. Жер беті деңгейінен биік тұрған қабырғалардың жоғары жақтары, негізінен, сыртқа қарай құлатылып «жермен жексен» етілген. Мұңдай жағдайда қабырғалардың төменгі жағы, қираған қыштарға көміліп, қалып қояды. Қазба барысында анықталған осы қалдықтар, моңғолдар қарахандық қабырғаларды қиратпаған деген жаңсақ пікірдің қалыптасуына себеп болды деп ойлаймыз. Жоғарыда сипатталған қамалдың сыртқы, солтүстік-шығыс жəне солтүстік-батыс қабырғаларында, ал, шахристанның солтүстік-шығыс, оңтүстік-шығыс қабырғаларында қирату іздері, орталық төбенің етегінде жайылған үйінді не жал түрінде аэрофотоларда байқалады (10-сурет). Қамалдың солтүстік-батыс тұсында ол ұзындығы 200 м жал түрінде, солтүстік-шығыс жағында ұзындығы 140 м жайдақ алаң түрінде көрінеді. Бұл үйінділердің ені 25-40 м, биіктігі 4 м-ге дейін жетеді. Тап осындай үйінділер, бірақ, көлемдері кішірек, шахристанның етектерінде байқалады. Шахристанның солтүстік-батыс жағындағы алаңның ұзындығы 200 м-ден асады, ені 12-18 м-ге дейін, биіктігі 3 м-ге дейін. Оңтүстік-шығыс жағында ұзындығы 300 м-ге дейін, ені 10 м-ден 20 м-ге дейін, биіктігін қазір тап басып айту

күшеюімен байланыстырамыз. Нақ осы кезде Отырардың қабырғалары қайта тұрғызыла бастайды. Онымен бірге жаңа қамал да тұрғызылған болу керек. Оны орталық төбенің оңтүстік ширегінен іздеуіміз керек сияқты (12-сурет). Мұндағы архитектуралық кешенді қазу барысында, оның шығыс бұрышынан қамал қабырғасының бөлігі анықталды. Оның сақталған ұзындығы 16 м, ені 2 м-дей, биіктігі 1,2 – 1,5 м. Кешеннің үш бөлмесінің артқы қабырғалары осы қамал қабырғасының үстінен тұрғызылған. Əрі қарай қабырға үзіліп, бөлмелер кеңейе түскен. Қабырға үзілген тұстан əрі оның іздері анықталмады, толық көлемін, бағытын білу əзірге мүмкін болмай тұр. Сондықтан, қосымша деректерге сүйенуге тура келеді. Жоғарыда айтылған аэрофотоларда төбенің осы тұсы ерекшеленеді. Архитектуралық кешеннің солтүстік-батыс жағында көлемі 80х50 м келетін биік төбе байқалады. Оның солтүстік бөлігін (көлемі шамамен 40х30 м) 1960 жылы бульдозермен сүріп, ойып тұрып кірпіштерін алған. Бұл жерден 70 машина кірпіш тасып əкеткен. М.Б.Қожаның жазба деректерде айтылатын Бердібек сарайы осы жерде болу керек деген пікіріне қосыламыз. XIV ғ. аяғына таман осында жұма мешіт тұрғызылуы да тегін емес. Алдағы уақытта кешеннің солтүстік-батыс жағында қазба жүргізілсе өз нəтижесін береді деп ойлаймыз. Бұл қамал темірліктер арасында болған өзара соғыс кезінде XV ғ. бірінші ширегінде қираса керек. Үшінші рет қала қамалы (орталығы) ортаға ойысқан (13-сурет). Оған əзірге ешқандай археологиялық дəлел жоқ. Оны біз халық жадында сақталып қалған, Кларе мен Черкасовтар жазып қалдырған дерекке сүйеніп айтып отырмыз. 1904 жылы салынған қазба орнын таңдау барысында олар төбенің микротопографиясына сүйенеді. Орталық төбеге кіретін үш қақпадан басталатын көшелердің тоғысында төбе болған. Сонымен қатар, жергілікті тұрғындардың берген мəліметтерін де ескереді, олардың айтуынша, осы төбенің орнында қала билеушісінің үйі болған. Төбеге траншея түрінде қазба салынады [Кларе. 1904. С.13-36]. Аэрофотода анық байқалатын төбенің көлемі шамамен 120х80 м. Траншеяның ұзындығы 70 м, ені 4 м, тереңдігі 4 м-дей болды. Қазба барысында анықталған конструкциялар тұрғын үйлер сипаттамасына келеді. Қазба жүргізушілер археологиялық зерттеулер əдістемесімен таныс болмауы себепті нақты мəліметтер алынған жоқ. Қалада өмір тоқтаған кезден көп уақыт өтпегендіктен халық жадында сақталған деректерге сеніммен қарауға болады. Алдағы уақытта Отырартөбенің осы тұсында зерттеу жүргізудің перспективасы зор деп ойлаймыз. Сонымен, біздің ойымызша Отырардың орталығы кемінде үш рет өзгерген: 1. Ең алғашқы қамалы орталық төбенің солтүстік бұрышында оқшау орын алып тұрған. Оның көлемі шамамен 2,6 га. Мерзімі VIII-XIII ғ. басы (1220 жыл). Алдағы зерттеулер оның бастапқы мерзімін нақтылай түседі деген сенімдеміз.

2. Екінші қамал төбенің оңтүстік бұрышында. Көлемі шамамен 1,2 га. Мерзімі XIVғ. басы – XV ғ. бірінші ширегі.

3. Үшінші қамал төбенің ортасына таман орналасқан. Көлемі шамамен 0,7 га. Мерзімі XVI-XVII ғғ.

¦ÄIËÅÒ

100 НАҚТЫ ҚАДАМ

Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының Президенті лауазымына кірісу рәсімінде сөйлеген сөзінде «...Тәуелсiздiк алған алғашқы жылдары бiз егемендi мемлекеттiң негiздерiн қаладық. Бұл мемлекеттi қалыптастырудың алғашқы кезеңi болды. Осыдан кейiн бiз қалыптасқан мемлекеттiң жолынан өттiк, бұл екiншi кезең едi. Қазiр үлкен реформалар басталып жатыр, бiз Мәңгiлiк елге жол саламыз. Бұл бiздiң мемлекеттiк құрылыстың үшiншi кезеңi болады», - деді. Иә, шынында да, Мемлекет басшысы Еліміздің дамуы үшін және әлемде алдыңғы қатарлы елдермен тең терезелі болу мақсатында көптеген оң шешім, батыл қадамдар жасаумен келеді.

Облыстағы адам саны – 2788,7 мың, яғни №39 (242) бір мемқызметші 320 адамға қызмет жасайды 9.10.2015 жыл

Мұрат АХМЕТОВ, ОҚО бойынша Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл департаментінің басшысы

2788,7 мың адам, яғни бір мемлекеттік қызметші 320 адамға қызмет жасайды екен. Сондықтан білімді де білікті азаматтарды мансаптық жоғарылатуды көздеп қана қоймай, мемлекеттік қызметке қосқан үлесі мен сіңірген еңбегіне қарай жалақы төлеу жүйесі де жетілдірілмек. Бұл өз кезегінде мемлекеттік қызметшінің білімі мен тəжірибесін үнемі жетілдіре отырып, алға қарай ұмтылуына, сонымен бірге, мемлекеттік лауазымдағы қызметінің тиімділігін арттыруына ықпал етері сөзсіз. Жаңа реформа нəтижесінде мемлекеттік қызметшілердің жалақысы екі бөліктен құралады, оның біріншісі – мөлшері бекітілген негізгі еңбекақы, ал, екінші бөлігі жұмыс нəтижелері бойынша берілетін бонустардан тұрады. Адамзатқа ертеден таныс сыбайлас жемқорлық – заманмен бірге қабаттасып, небір тегеурінді қарсылықтарға төтеп беріп, қайда мол қаражат пайда болса, сол жерге тамыр жайып, бүгінге дейін жойылмай отырған қауіпті кеселдің бірі. Осы құбылыспен күресу туралы 13

ғана нағыз білімді, қабілетті азаматтарды мемлекеттік лауазымға түбегейлі тағайындау болып табылады. Қазіргі таңда мемлекеттік қызметке талпынушылар көп болғанымен, олардың едəуір бөлігі тестілеуден өте алмай жатыр. Айтылған сөздің айғағы ретінде, облыс бойынша 2890 азамат тестілеуге қатысқан, оның ішінде 1037 азамат тестілеудің шекті мəнінен жоғары баға алса, ал, тестілеудің шекті мəнінен төмен баға алғандар саны - 1834 азамат, яғни өткендердің үлесі – 35,9 % құрайды. Тестілеуді өткізу барысында 19 азамат Ереже талаптарын бұзғандығына байланысты тестілеу тоқтатылып, оң нəтижеге қол жеткізе алмаған. Ал, Жаңа Реформаға сəйкес, тестілеу бағдарламасы өзгереді. Бұл ретте тестілеудің шекті мəні барлық заңдар бойынша жинақталған ұпай санының қосындысының белгілі бір пайызын құрайтын болады. Айта кету керек, қазіргі таңда облысымызда 567 мемлекеттік органдар қызмет атқаруда, оның ішінде жергілікті атқарушы органдар – 403, аумақтық мемлекеттік органдар – 147 жəне өкілді органдар – 17. Облысымызда мемлекеттік қызметшілердің саны 8700 бірлікті құрайды. Оның ішінде саяси мемлекеттік қызметшілер саны – 7, «А» корпусының мемлекеттік əкімшілік қызметшілері – 25. Статистикалық мəліметтерге сəйкес, республикамызда халық санын бір мемлекеттік қызметшіге шаққанда 171,6 адамды құрайды. Ал, тиісінше Оңтүстік Қазақстан облысында халық саны –

қадамда: «Жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, сонымен бірге жаңа заңнамалар əзірлей отырып, мемлекеттік қызмет істері жəне жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің құрылымында жемқорлық құқық бұзушылықтың жүйелі түрде алдын алу жəне сауықтыру үшін жемқорлыққа қарсы арнайы бөлім құру» қажеттігі көрсетілген. Бұл ұйым жемқорлыққа жол беретін командалық ауыс-түйісті болдырмауға жəне қызметтік іс-əрекет жетістіктерінің «жадын» сақтап қалу үшін қажет.

14-қадамда – МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ ТУРАЛЫ ЖАҢА ЗАҢ қабылдау көзделуде. Ерекшелігі – бұл заң барлық мемлекеттік органдарға, оның ішінде құқық қорғау органдарының барлық қызметкерлеріне қатысты болады. «Мемлекеттік қызмет» туралы жаңа заң қабылданған соң, іс басындағы мемлекеттік қызметшілерді кешенді аттестаттаудан өткізу жоспарлануда. Аттестация науқанынан қорқудың еш қажеті жоқ. Өйткені, бұл кезең – өз жұмысының нағыз мамандары үшін кəсіби біліктілігін көрсететін мүмкіндік. Ал, жұмысында əйтеуір уақыт өткізу үшін жүргендер болса, əрине, ойланулары тиіс. Өйткені аттестация – алғырларды анықтау үшін жасалып жатқан сынақ. Облыс көлеміндегі мемлекеттік органдарда 141 зейнеткерлік жасқа жақындаған жəне 63 зейнетке шығып, еңбек шартымен қызмет атқаратын мемлекеттік қызметшілер бар. Жаңа реформаға сəйкес, зейнеткерлікке шыққан мемлекеттік қызметші 2 жылға келісім-шарт негізінде жұмыс істей алады.

НҰРЛЫ БОЛАШАҚҚА БАСТАҒАН ҚАДАМДАР

Қазақстанның жаһандық жəне ішкі сын-қатерлерге төзімді мемлекеттілігін нығайту мақсатында бес институционалдық реформаны жүзеге асыру үшін «100 нақты қадам» атты Ұлт Жоспары қабылданды.

«100 нақты қадам» елімізде «2050 – Стратегиясын» жүзеге асыру мен Қазақстан мемлекеттілігін нығайтуға, негізгі бағыттан адаспауға, күрделі кезеңнен сенімді өтуге жағдай туғызатын үшінші кезең болып табылады. Сондай-ақ реформалар Қазақстанның əрбір азаматының тікелей қатысуын талап етуіне байланысты «Ұлт жоспары» деп аталды. Яғни, бұл реформалар – тек мемлекеттік аппараттың ғана емес, халықтың ісі. Сондықтан реформалар бүкіл халықтан қолдау тапқан жағдайда, алдағы 10-15 жылда жүзеге асырылады деп күтілуде. Жаңаша бастау алған «100 нақты қадамның» ең басты алғы шарты, əрі Жоспардың кіріспесі – «Кəсіби мемлекеттік аппарат құру» тетігінен бастау алып отыр. Елбасының алдында мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі болып табылатын мемлекеттік қызметшінің мемлекеттің дамуы кезеңінде атқаратын рөлі ерекше екені сөзсіз. Себебі өз ісін жетік білетін, білімді əрі білікті, талантты, өз мамандығына адал мемлекеттік қызметшілер елге қызмет етпейінше, бұл реформаларды іс жүзіне сапалы асыру мүмкін емес. Жоспардың алғашқы сатылары кəсіби мемлекеттік аппаратты құруға негізделген, мемлекеттік қызмет саласын жетілдіру мен мемлекеттік қызметшілерді кəсі-

билендіруге бағытталған іс-шараларды қамтиды. Осы орайда, мемлекеттік қызметте бірқатар реформалар орын алмақ. Мəселен, мемлекеттік қызметке іріктеу рəсімдерін орталықтандыра отырып, үш сатылы іріктеу жүйесін енгізу көзделуде. Бұл тұста, Б корпусындағылар бір мекемеден екінші мекемеге ауысуды былай қойғанда, сол мекеменің ішінде сатылық өсуде міндетті түрде ашық конкурстан өтетін болады. Бұл қағида тек бірінші басшының көмекшісі, кеңесшісі жəне баспасөз хатшыларына жүрмейді. Мемлекеттік қызмет мекемесінде лауазымдық өсу үш кезеңнен тұрады. Біріншісі – мекеме ішіндегі қызметкерлер үшін. Егер осы конкурста қажетті кандидат табылмаса, екінші кезең – барлық мемлекеттік қызметшілер үшін жүргізіледі. Ол жерде де оң шешімі табылмаса, үшінші кезең –жалпы жұртшылық арасында жүргізіледі. Бірақ қай жағдайда болмасын, сол мекеме қызметкерлерінің жұмысқа қабылдау анализі басшылыққа алынады. Сондай-ақ «А» корпусының кадрлық резерві қалады, «Б» корпусының кадрлық резерві болмайды. Реформаның негізгі көрінісі мемлекеттік қызметке қабылдауды төменгі санаттардағы лауазымнан бастау, яғни, мемлекеттік қызметке алғаш қабылданушылар үшін міндетті сынақ мерзімін үш ай сайын межелік бақылау арқылы алты айға дейінгі мерзімге белгілеу көзделуде. Мұндағы басты мақсат алғаш қабылданған мемлекеттік қызметшіге сынақ мерзімін тағайындай отырып, оның жанжақты қабілеттері айқындалғаннан кейін

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕСУ ЖОЛДАРЫ

Сыбайлас жемқорлық дегеніміз ел беделіне көлеңке түсіретін, мемлекеттің халықаралық рейтингіне кері əсерін тигізетін, қоғамдағы демократиялық өзгерістерді жүзеге асыруды тежейтін, ондағы тұрақтылыққа өз зиянын келтіретін келеңсіз əлеуметтік құбылыс болып табылады. Сонымен қатар, бұл кəсіпкерлікті бəсеңдетіп, халықтың заң мен шындыққа, билікке деген сенімін əлсіретіп, күрделі экономикалық жəне əлеуметтік-саяси жағдай қалыптастыратын қауіпті кесел.

«Қазақстан – 2050» стратегиясының мақсаттарына сыбайлас жемқорлықпен ымырасыз күрес жүргізу арқылы ғана қол жеткізуге болатынын алға тартқан Елбасы: «Мемлекет пен қоғам біртұтас майдан құрып, жемқорлыққа қарсы шығуы тиіс. Жемқорлық жай құқықбұзушылық емес. Ол мемлекеттің тиімділігіне деген сенімді сетінетеді жəне ұлттық қауіпсіздікке төнген тікелей қатер болып табылады» деген болатын. Сыбайлас жемқорлықпен күресуді күшейту мəселесі Елбасының жариялаған бес институционалдық реформаларын жүзеге асырудағы Ұлт жоспарында да орын алып, 13-қадамда нақтыланған. Осылайша, бұл теріс феноменмен күресу тек мемлекеттің ғана емес, барлық азаматтардың, қоғамның ортақ міндеті болып табылады. Бұл тұрғыда, сыбайлас жемқорлықпен күресу салық, кеден жəне экономикалық тергеу қызметтерін жүзеге асыратын мемлекеттік кірістер органдарының да басты мақсаты болып табылады. Əлемдегі орын алып жатқан экономикалық қиындықтар кезінде, елімізде кəсіпкерлікті қолдап, бизнестің дамуына жағдай жасауды мақсат тұтқан саясаттың да тиімді жүзеге асырылуы ен алдымен мемлекеттік кірістер органдарының адал əрі заң шеңберінде жұмыс істеуіне, кəсіпкерліктің дамуына жағдай жасауына байланысты болып келеді. Салық жəне кеден салаларында сыбайлас жемқорлықпен күресу шеңберінде салық төлеушілердің, сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың салық немесе кеден қызметкерімен тікелей байланысқа жол бермейтін

E-mail: adilet.media@mail.ru

ақпараттық технологиялар енгізу, қызметкерлердің ісəрекеттері мен кедендік шекарадағы өткізу пункттеріндегі жəне аудандық мемлекеттік кірістер басқармаларындағы ақпараттарды қабылдау жəне өңдеу орталықтарындағы рəсімдерді технологиялық бақылау, кеден бекеттерін жаңа техникалық құралдармен, инспекциялық тексеру кешендерімен жабдықтау, жекелеген мемлекеттік қызмет түрлерін автоматтандыру, салықтық есептіліктерді оңайлату, электрондық декларациялауды енгізу жəне жетілдіру, сондай-ақ профилактикалық алдын алу шаралары басым бағыт болып табылады. Профилактикалық мақсатта, қолданыстағы заңнама ережелері мен оларға енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды дер кезінде халықтың назарына жеткізіп, олардың құқықтарын насихаттау, мемлекеттік қызметкерлерге сыбайлас жемқорлық үшін жауапкершілік салдарын ұғындыру шаралары да өз əсерін тигізері анық. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің өзіндік қиындықтары да кездеседі. Атап айтқанда, көбіне мұндай сыбайлас жемқорлық қатынастар орнатуға екі жақ та мүдделі болып келеді, мемлекеттік қызметші үшін бұл заңсыз табыс көзі болса, бизнес өкілі үшін ол кеден немесе салықтық рəсімдерді тездетіп, бюджетке төленетін төлемдерді азайту болып табылады. Бұл, əрине, екі жақтың да қоғам алдындағы міндеттері мен жасаған заңсыз іс-əрекетінің жауапкершілігіне немқұрайлылықпен қараудың, жеткіліксіз патриоттық сезімдерінің салдары болып табылады. Сол себепті де мұндай ауыр кеселді тек мемлекеттік жəне құқық қорғау органдарының күшімен жеңу қиын. Жемқорлықпен күресуді бүкіл халық болып қолға алып қана тоқтатуға болады. Бұл орайда, Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 26 желтоқсандағы №986 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясының алатын орны ерекше екендігін атап өту қажет. Аталған Стратегия еліміздің алдағы жылдары сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының негізін анықтап берген. Онда басты назар сыбайлас жемқорлықтың салдарымен күреске емес, оның алғышарттарын, оны тудыратын себептер мен жағдайларды жоюға жəне оның деңгейін қысқартуға

аударылды. Стратегияның бір ерекшелігі ретінде онда сыбайлас жемқорлық профилактикасының пəрменді тетігі ретінде қоғамдық бақылау институтын енгізу көзделгендігін жəне ол үшін «Қоғамдық бақылау туралы» заңның қабылдануы жоспарланғандығын атап өтуге болады. Мұндай бақылау азаматтық қоғам институттарын жандандыруға, мемлекеттік институттардың беделін нығайтуға жəне мемлекеттік аппарат жұмысының сапасын арттыруға жəрдем ететін азаматтық қоғамды одан əрі дамытуда маңызды рөл атқаратын болады. Жалпы, сыбайлас жемқорлықпен күресу – жеке жəне мемлекеттік мүдделерді реттей отырып, қоғам болып жүзеге асыратын өте жауапты да, маңызды шара болып табылады. Боранбай ЕСҚАРАЕВ, ОҚО бойынша МКД Адам ресурстары басқармасының басшысы

6

СОТ ЖҰМЫСЫНЫҢ АШЫҚТЫҒЫ МАҢЫЗДЫ Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев «Нұр Отан» партиясының ХҮІ съезінде сөйлеген сөзінде бес институционалдық реформаны алға тартты. Елбасы Дубай қаласының тəжірибесі бойынша Астанада AIFC Халықаралық арбитраждық орталығын құру қажеттігін де атап өтті. Одан бөлек, «Сот рəсімдерін оңайлату жəне сот процестерін жеделдету үшін азаматтық-құқықтық даулар жөніндегі соттарға прокурордың қатысуын қысқарту. Азаматтық іс жүргізу кодексіне тиісті өзгертулер енгізілуі тиіс» деп айқындады Ел Президенті. Ұлт көшбасшысы судьялардың есеп беру тəртібін күшейту мақсатында судьялардың жаңа этикалық кодексін жасауды тапсырды. Кодексте азаматтар судьялардың əрекеттері бойынша еліміздің Жоғарғы Сотының жанынан құрылған арнайы сот алқасына шағымдана алады. Бұл өз кезегінде сот əділдігіне қол жеткізудегі ашықтықты көздейді. Сот жүйесінің ашықтығы мен жариялылығы азаматтардың сот билігіне деген сенімінің артуына септігін тигізіп отыр. Аталған реформалардың əрқайсысы бойынша Мемлекет басшысы нақты міндеттер белгілеп, бірқатар кодекстерге өзгертулер мен толықтырулар енгізуді, жаңа заңдар қабылдауды тапсырды. Жаңа этикалық ережелерді енгізу, мемлекеттік қызметтің жаңа Этикалық кодексін жасау мен этика мəселелері жөніндегі уəкілетті өкіл лауазымын енгізуді нақтылады: – барлық мемлекеттік органдарға, оның ішінде құқық қорғау органдарының барлық қызметкерлеріне қатысты Мемлекеттік қызмет туралы жаңа заң қабылдау.

– судьялардың есеп беру тəртібін күшейту. Судьялардың жаңа этикалық кодексін жасау. Өзге мемлекеттік ұйымдардағыдай бізде де əр тоқсан сайын есеп беру жоспары жасалуы қажет. Жариялылығын бұқаралық ақпарат құралдары өкілдері арқылы жүзеге асырамыз. Əр сот төрағасы брифинг өткізіп, қандай кемшіліктер мен жетістіктер болды, соған есеп береді. Сот төрелігі жүйесі ашылды. Арыз-шағымдарды электронды түрде қабылдауға да мүмкіндік туған. Ұлт көшбасшысы судьялардың есеп беру тəртібін күшейту мақсатында судьялардың жаңа этикалық кодексін жасауды тапсырды. Кодексте азаматтар судьялардың əрекеттері бойынша еліміздің Жоғарғы сотының жанынан құрылған арнайы сот алқасына шағымдана алады.

– ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану мақсатымен оларды нарықтық айналымға енгізу. Жер кодексіне жəне басқа да заң актілеріне өзгерістер енгізу.

– еңбек қатынастарын ырықтандыру. Жаңа Еңбек кодексін əзірлеу.

– «Мемлекеттік аудит жəне қаржылық бақылау туралы» заң қабылдау.

– «Ашық үкіметті» енгізу. Ақпаратқа қолжетімділік туралы заңды əзірлеу, ол мемлекеттік органдар иелігіндегі тек мемлекеттік құпия мен заңмен қорғалатын басқа да ақпараттардан өзге кез келген ақпараттың ашықтығын қамтамасыз етеді. Қайта жаңаланып, толықтырулар енгізілетін кодекстер бұқара халықтың құқықтық сауаттылығын арттыруға, олардың қоғам алдындағы мəдениетін көтеруге зор үлесін қоса біледі деп есептеймін. «Тəртіпке бағынған құл болмайды» дейді Бауыржан Момышұлы. Мəдениеті қарыштап дамыған, экономикасы берік орнаған тəуелсіз мемлекеттің ұстанған құқықтық жолы да сауатты, əлеуетті, жоғары дəрежеде. Қоғам қайраткері, жазушы Шерхан Мұртаза айтқандай, «Заң - мемлекеттің тоғыз қабат, тор көзді сауыты». Бұдан бөлек, Қазақстан Президенті ұлттық құндылықтарды жəне өскелең ұрпақ санасындағы патриотизмді нығайтудың маңыздылығына тоқталды. «Ұлт жоспары – 100 нақты қадам мемлекетті жаңғырту жолындағы бағдарлама ретінде жаһандық жəне ішкі сынқатерлерге қарсы күресуге жұмылдыратын əрі еліміздің əлемдегі дамыған мемлекеттердің отыздығы қатарына қосылуына жол бастайтын қауқары зор маңызды құжат» деп атап көрсетті. Бекітуге бағытталған жұмыстарды атқару жəне 100 қадамда көрсетілген талаптарды қолдап, оны орындау – біздің басты міндетіміз. Бүгінде елімізде сот саласында жүріп жатқан қарқынды жұмыстардың бірі сот қызметінің ашықтығын жолға қою деп айтуға болады. Осы мақсатты заманауи технология негізінде дыбыс-бейнежазба жүйелерін сот үрдістерінде қолдануға айрықша маңыз беріліп отыр. Сот отырысын аудио немесе бейнежазу құралдарымен тіркеп жазуды сот отырысының хатшысы жүргізеді. Бұл судьялар мен сот талқысына қатысушылардың процессуалдық нормаларды сақтауына ықпал ететін болады. Судьялардың жұмысын оңтайландырып, бюджет жəне сот өндірісіне қатысушылардың қаржысын, уақытын үнемдеуге, сот отырысы хаттамасының сапасын арттыруға, мəселелерді объективті түрде шешуге жол ашады. Президент ұсынған нақты қадамдарда судьялардың есеп беру тəртібін күшейту, жаңа этикалық кодексін жасау, сондай-ақ барлық сот процестеріне бейне жəне таспаға жазу шараларын міндетті түрде енгізу қажеттілігі де айтылды. Түгел БЕКІМБЕТОВ, Абай аудандық сотының төрағасы. Шымкент қаласы

ТАРИХ

¦ÄIËÅÒ

Әбілмәмбет ханның

ордасын тамашалау мүмкіндігі туады Көне Түркістан қаласының орнынан табылған екі бірдей Хан ордасы мен мешіт қайта қалпына келтіріліп жатыр. Археологтар қазба жұмыстары кезінде жерден аршып алынған қос қыстаудың бір бөлігі шашамен XVIIІ ғасырда билік құрған Әбілмәмбет ханға тиесілі дегенді айтады. Ал екіншісі Тәуке ханның ордасы болған екен. Ендігі жерде ежелгі шаһарға саяхаттап барғандар тарихи орындарды тамашалап қана қоймай, хандар мен билер мінәжат еткен мешітке де бас сұға алады. іліп кірген. Жоғары көтерілген қонақтарды Тəуке Тарихи жəдігерлер сол заманның өзінде отыхан тағында отырып қарсы алып, оларға құрметрықшылдықтың болғанын аңғартады. Үй қабырғақошемет көрсеткен. лары қалың, архитектуралық орналасуы да ерекАрхеологтардың пікірінше, көне Түркістан ше. Мəжіліс құруға арналған кең бөлмені айналдықаласы жалпы 14 ханның қысқы тұрағы болған. ра тандыр пеші бар шағын бөлмелер қоршаған. Ол Қазба жұмыстары барысында Тəуке ханның ордажерде нан жабылып, тамақ пісірілген. Жерден сы жер қыртысынан аршып алыныпты. Тарихи биіктеу етіп кірпішпен өрілетін сыпа арасымен түорынды XVII ғасырдың соңында поляк суретшісі тін шығатын кен жүреді. Сол арқылы бар-лық Мессершмидт салған картаға қарап тауып алған. бөлме жылиды. Ол құжатта Тəуке хан өзінің мөрін басып растаған – Ал кей бөлмеде ондай емес. Сондықтан бұған екен. Қос қақпалы қаланың ішінде негізгі үлкен қамыстан тоқылған бойра төселген. Ши тастап, көше болған. Жер қойнауынан аршылып оның бетіне текемет алаша жайып, көрпе алынған тағы бір тарихи құнды жəдігер төсеп, отыра берген. Сосын шоқ салып, – ол хан мешіті. Оның артықшылығы бетін ағашпен жауып, аяғын қыздыркүмбезі біреу болғанымен, мехған, – дейді «Əзірет Сұлтан» мемТарихи рабы екеу. М.Тұяқбаевтың айлекеттік тарихи-мəдени қорық орынға саяхаттап туынша, бұл мешіттің жамағат мұражайының бөлім меңгерубөлмесіне қосымша жалғасып шісі М.Тұяқбаев. келушілер бұл жерлерді салынған масқұра бөлмесі Топырақ астынан аршыаралап, мəлімет алып бар. Бұл бөлме зиялы немесе лып алынған сегіз бөлмелі ғиқана қоймай, бір кездері өте жоғары лауазымды адаммарат хан ордасының үштен дарға арналған. Оның жеке бір бөлігі ғана екен. Мұнда ел бабалары мінəжат михрабы бар, жеке имамы басқарған хандар негізінен жасаған мешітте болған. қыс мезгілінде ғана тұрақтақұлшылық жасауға Жалпы көне қаланың аумаған. Қалада бірінші кезекте ғы 63 орамға бөлінген екен. Ол тазалыққа мəн берілген дейді мүмкіндік алатын жерлерде бірін-бірі қайталамаймамандар. Кіреберіс табалдырықболады. тын қарапайым ұсталардан бастап қа ішіне құм толы асты ойылған қолөнер шеберлерінің орталығы болқұмыра көмілген. Ол судың жерге тез ған. Ұлы жібек жолы бойындағы ең көне сіңіп кетуіне мүмкіндік береді. Осы жерден қаланы қайта жаңғыртып жатқан шеберлер ордатабылған қақпақ мəрмəр тастан жасалған. Құнды ның сəулетін өз қалпынан айнытпай жасауға тыжəдігерге қарап, мамандар бұл хан ордасы болған рысып жатыр. Болашақта ол жерлерге адамдардеген тұжырымдама жасап отыр. Археологтардың дың макеті мен қыш құмыралар қойылады. Тарихи айтуына қарағанда, бұл жер – Тəуке ханның қыста орынға саяхаттап келушілер бұл жерлерді аралап, ұзақтан келген елшілер мен қонақтарды қабылмəлімет алып қана қоймай, бір кездері бабалары дайтын үлкен бөлмелерінің бірі болған. Келген мінəжат жасаған мешітте құлшылық жасауға мүмқонақтар алдымен сол жақ табалдырықтағы кіндік алатын болады. ташнауға қол шайып, киімдерін оң жақтағы ілгішке

Тарихи-мəдени экспедиция –

ОЅТЇСТІКТЕ

«Ұлы Дала елі» тарихи-мәдени экспедициясы Түркістанға келді. Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған экспедиция қатысушыларын жұртшылық өкілдері Қожа Ахмет Яссауидің кесенесі алдында қошеметпен қарсы алды. Бұл ауқымды акцияның басты миссиясы – Қазақстан халқының тарихи-мәдени және рухани мұрасын насихаттап, тану негізінде қазақстандық біртектілік пен ұлттық бірлікті нығайту. Экспедицияға өлкетанушылар, этномəдени бірлестіктердің, мемлекеттік мекемелердің басшылары, ҚХА мүшелері жəне жастар көшбасшылары қатысуда. Оңтүстікқазақстандықтар Қызылорда облысы делегациясынан эстафеталық күнделіккітапты салтанатты түрде қабылдап алды, ол экспедиция бойындағы келесі облысқа беріліп отырылады. Бұл кітапқа республикалық экспедиция қатысушылары болған жерлерінен күнделік жазып, қызықты оқиғаларға, ел тарихына баса назар аударады. «Экспедиция біздің өңірде болған кезінде біз көптеген қызықты оқиғаларды қамтып жазамыз. Біз оны лайықты деректермен толықтырып, Қазақ хандығының 550 жылдығының басты шаралары өтетін Жамбыл облысына тапсырамыз» деді республикалық экспедиция қатысушысы Кеңес Ысмайылов. Оңтүстік Қазақстанда экспедиция 4 күн аялдайды. Осы кезде делегация Қазақ хандығының құрылуы, нығаюы жəне гүлденуі тарихымен байланысты бірнеше аудандарда болмақ.

Мəселен, экспедиция ежелгі Түркістан қаласының тарихимəдени орындарында, Отырар, Ордабасы, Бəйдібек, Созақ аудандарында болып, ғылымитанымдық шаралар өткізеді. Экспедиция аясында аудан-

E-mail: adilet.media@mail.ru

дар халқымен кездесулер жоспарланған, онда тұрғындарға Ұлт жоспары – «100 нақты қадам» түсіндіріледі, Қазақ хандығының тарихы мен мемлекеттіліктің бастауларына арналған əңгімелер өткізіледі.

Тəуелсіздік жылдары көне қала №39 (242) Түркістан адам танымастай жаңарды 9.10.2015 жыл Биыл жыл басынан бері ел болып, қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтіп жатырмыз. Бұл да болса өткенге көз жүгіртіп, тарихты тірлітіп, жалпақ əлемге паш етіп, біздің де ілгеріде ұлы мемлекет болғанымызды дəлелдейтін тұс. Дəл осы тұста қазақ мемлекеттігінің қалыптасуында Оңтүстік Қазақстан өңірінің орны айрықша екенін айтпай кетуге болмас. Себебі хандар мен би, батырларымыздың, жалпы ұлтымыздың игі жақсылары жерленген пантеон орналасқан Түркістан бірнеше ғасыр қазақ хандығының астанасы болды. Талай сұлтандарымызды дəл осында ақ киізге көтеріп хан еттік. Оңтүстік бұдан басқа қаншама тарихи оқиғалардың куəсі болған өлке. Расын айтқанда, Кеңес үкіметі билік еткен жылдары хандар жайлы аз айтылып келді. Ұрпақтары жайлы деректер тіптен аз. Неге бұлай? Хан ұрпақтары қайда? Неге оларды іздемейміз? Осы мəселеге тереңірек үңіліп көрейікші. Айтпағымыз – қазақтың мемлекет болып қалыптасуына, қазақ ұлтының пайда болуына, Алтайдан Атырауға дейінгі сары даланы сары майдай сақтап қалуға тəнін ғана емес, жанын да пида еткен хандардың ұрпақтарын, аты аңызға айналған Тəуке мен Тəуекел, Есім хан мен Қасым хан, Абылай мен Əбілқайырдан қалған тұяқтардың бар-жоғын, олардың тыныстіршілігінен қаншалықты хабардармыз. Хандық дəуірді аңсамасақ та, солардан өрбігендер хақында неге аз айтылып, аз жазылып жүр? Жазғанда да, айтқанда да осы биыл, Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтер тұста ғана еске алып жатқандаймыз. Бүгінгі таңда жер бетінде 20-дан астам монархиялы ел бар көрінеді. Біразы кəрі құрлықта, біразы сары құрлықта жатыр. Батыстың демократшыл Ұлыбритания, Нидерланды, Швеция, Дания секілді менменсінген тəкаппар елдері де бар арасында. Ел тұтастығының символы іспетті корольдер мен ханзада, патшайымдар формальды түрде болса да аталмыш елдердің заңды қожайыны саналады. Олардың ағайын жамағаттары да өз атақ-абыройымен өмір сүріп, халықтың ықыласына толықтай бөленген. Тіпті, құлатылғанына бір ғасыр уақыт өткен Романовтар əулетіне қатысы барлардың өзі дүниенің төрт бұрышына шашыраса да, барлығының тізімі жасалып, өзара ағайын туыс ретінде аралас-құралас жиындар өткізіп, аман саулықтарын білісіп тұрады екен. Қазақтан басқада жоқ-ау деп жүрген «қарға тамырластық» дəстүрін Еуропаның Бурбон, Романовтар əулеті осылайша ұтымды пайдаланып, қоғамда, əлем тарихында өздерінің толық құқылы орны бар екенін көрсетіп қана қоймай, мойындатып та жүр. Хандық дəуірден қол үзгенімізге тарихшылар 1,5 ғасырдан асты деп жауап береді. Ал соңғы хан кім болды дегенге жауап саналуан. Біреулері Кенесары десе, біреулері Абылай деп, ендібірі Айшуақ дейтін пікір айтады. Қалай десек те, барлығының Шыңғыстан тарағанын, қазақтың ұлт болып қалыптасуына бүкіл өмірін арнағанын, қан кешу қасап заманда қол бастаған сардар болғанын, жерінің көлемділігінен əлемдегі 9-шы мемлекетті ұрпағына аманаттағанын ешкімнің жоққа шығара алмасы кəдік. «Шыңғысханнан тараған ұрпақты несіне ұлықтаймыз?» – деп, даурығатындар да арамызда жоқ емес. Білебілсек, əлемде қаны 100 пайыз таза бірде-бір ұлт та, адам да жоқ екен. Мұны медициналық зерттеулер де дəлелдепті. Жəне бірде-бір монархтың қалыңдығы сол ұлттың ғана қызы болсын деген заңдылық атам заманнан болмаған. Қай өркениетте болсын. Таихшылар осылай дейді. Ал енді Шыңғыстың ұрпақтары жер бетіне шашырап, бүгінде ол 16 миллионды құрайды екен деген дерек əлемді кезіп жүр. Оның Еуразияның 4/3 бөлігін жаулағанын ескерсек, əлгі деректің ақиқат екеніне күмəнің азаяды. Сонымен, қазіргі қазақ жерінде қалған хан əулеттерінің, ұрпақтарының саны қанша, сапасы қандай, қай жерде қалай күн кешіп жатыр? Бұл сұрақтардың жауабын санаулы ғана шежіреші ғалымдар мен сол ақсүйек тұқымдарынан қалған көнекөз қарттарынан басқа ешкім де білмейтін секілді. Əйтеуір олардың өте аз екенін ішіміз сезеді. Енді тарихқа аз-кем тоқталсақ. Құдіретті Шыңғыс ханның қазақ

7

ХАНДАРДАН ҰРПАҚ ҚАЛДЫ МА?

жерін толықтай бағынышта ұстағаны, апайтөс қыпшақ даласында үлкен ұлы Жошыдан тараған ұрпақтың ХІХ ғасырдың орта шеніне дейін билік құрғаны жалпақ жұртқа мəлім. Жəне де қазақ жеріндегі хан əулеттерінің түгелі дерлік Жошыдан тарағандығын тарихшылар растап отыр. Елін біріктіремін деп басынан айрылған Кенесарыдай тарланнан кейін қазақта құдіретті хан болған жоқ. Абылайдың сонау замандағы Бұқарға жорытқан түсі шындыққа айналып, соңғы ұрпақтары майдаланып, шашырап, біртебірте өзінің «ұйытқы», «ақсүйек» статусынан айрылды. Алайда мүлдем зым-зия жоғалған жоқ еді. Өткен ғасырдың басында Əлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышпаев, Бақытжан Қаратаев секілді хан ұрпақтары елдің туын үдере көтерді. Мейлі, жеңілсін, мейлі, атылсын əйтеуір көсемдік көрсетіп, шешендік танытты. Ұлтты ұйыстырудың ақырғы əрекетін жасады. Бүгінгі таңда ел үшін ардақты, танымал осынау апталдай азаматтардың бірінен ұрпақ қалса, бірінде атымен жоқ. Сондай ұрпақтың бірі Абылай ханның 4-ші бұтағы саналатын Əнуарбек Иманғалиұлы. Ол кісінің көзі тірісінде сұхбаттасқан журналист Əли Ысқақбай былайша ой толғайды.

– «Əнуарбек ақсақалды жасы 90нан асқанымен ойының сергектігін көзбен көріп, əңгімесін тыңдаған едік. Сөзі нық, сергек сезімді қарт шежіре айтқанда бай даланың кеңпейілділік қасиетін бойына мол дарытқан іспетті ойы қазыналы, жазып қойған хаттай еді. Абылай хан тұқымынан тарайтын ұрпақ екенін əрдайым мақтан тұта сөйлейтін. Абылайдың шежіресіне, ата тегінің шығуына, бүгінгі ұрпақтарының өсіп-өрбуіне талдау жасағанда еш кідірмейтін. Əнуарбек ақсақал бүгінгі күнге дейінгі ататек шежіресін таратқанда түп тұқиянына дейін қалдырмай өсіп-өнген өрендерін түгендеуде тұщымды ойлар түйіндейтін, маңызы үлкен əңгімеге қанықтыратын. Əнуарбек ақсақал өз кіндігінен тараған екі ұл, үш қыздан 14 немере, 5 шөбере сүйіп, балаларын айналыптолғанып, бəріне амандық тілеп, Аллаға тəубешілік жасап отыратын. Немерелерінің үлкені Венгрияның Будапешт университетін бітіріп, осы елдегі Қазақстан елшілігінде қызмет істеді. Жəне бір немересі — Керім де білікті маман. Қаныш Сəтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетін бітіріп, қазір Америка Құрама Штаттарындағы Қазақстан мұнай компаниясында инженер мамандығын атқарып жүр. Бала-шағасына, олардың отбасыларына, ойда-қырда, оқуда, жұмыс бабымен сыртта жүрген балалары мен немерелеріне ақ тілегін айтып, батасын беріп отыратын Иманғалиұлы Əнуарбек ақсақал өзін бақытты адам санайтын». Қариялардың сөзіне сүйенсек, Оңтүстік Қазақстан облсының аумағында да хан ұрпақтары баршылық көрінеді. Мəселен, Ордабасы ауданына қарасты Төреарық ауылында төрелер, соның ішінде қазақ хандарынан тарағандардың ұрпақтары кездеседі екен. Арнайы барып, зерттеу жұмыстары жасалмағасын бұл айтылғандардың қаншалықты рас екені белгісіз. Сондай-ақ, Созақ жеріндегі Қызылкөл маңында, Төлбеи ауданында да төрелер көп қоныстанған елдімекендер баршылық. Егер сонда барып, қарияларға шежіре таратып беруін сұрап, арғы-бергі тарихтарын

ақтарсақ біраз жайттың беті ашылар ма еді дейміз. Себебі, мұнда да хан тұқымынан тараған ұрпақтары болуы мүмкін. Енді қызықты деректерді келтіре кетсек. Адамдардың хромосомаларын зерттеу жəне олардың өзара туыстығын анықтау арқылы ғалымдар Моңғолия мен Орталық Азияда тұратын халықтар арасынан 16 миллионға жуық Шыңғысхан ұрпағының барын анықтаған көрінеді. Тек Шыңғысхан ғана артына осыншама ұрпақ қалдыра алады. Өйткені, тарихқа үңілсеңіз, ол бұдан 800 жыл бұрын өмір сүрген. Ұлы ханның ондаған əйелдерінен көптеген ұрпақ өрбіген. Солардың ішінен ол тек бесеуін балам деп мойындаған көрінеді. Ал шын мəнісінде оның балалары көп болғанға ұқсайды. Ғылыми есеп бойынша, хан өлгеннен кейін 300 жыл өткенде, Шыңғысхан ұрпағы 5 миллионға жетіп, ал 800 жылдан кейін 16 миллионға артқан. Осы мерзімде тарихта болған аласапыран көшіқонның салдарынан қанның араласуы белгілі бір этникалық топтар арасында тарап отырған. Қазақтың біртуар перзенті Бақытжан Қаратаевтың да хан тұқымынан екенін көпшілік біле бермейтін секілді. Ол қазақтан шыққан тұңғыш заңгер, елін сүйген арыс азамат болды. Бүгінде ол кісіден тараған ұрпақ жайында нақты дерек жоқтыңқасы. Бір білетініміз немере-шөберелері Ресейдің Орынбор аймағында күн кешіп жатыр екен деген сөз бар. Жəне қазіргі ең танымал хан тұқымы Абылайдан тарайтын белгілі мүсіншіміз Шота Уəлиханов. Хан тұқымдары əсіресе солтүстік, орталық Қазақстан өңірлерінде көптеп кездеседі екен. Айшуақ ханнан, Бөкей ханнан қалған ұрпақтардың тіршілік жатқандығы жайлы деректер бар. Бірақ нақты қай жерде мекендеп, қандай іспен айналысатындығы туралы хабар жоқ. Шыңғыстың қай ұрпағын түгендей бересің дейтіндер табылары анық. Шежірешілердің айтуынша Қазақстанда əрі кетсе 1 мыңның төңірегінде ғана хандар мен сұлтандардың ұрпақтары өмір сүріп жатыр. Нақты қарым-қатынас болмағаннан соң, олар туралы мəліметтерді шежіреге кіргізу дəл қазір мүмкін емес көрінеді. Бұл шежірешілердің сөзі. Негізгі айтылмақ ой – өзінің тектілігімен, бекзада болмысымен дараланып, сонысы арқылы бүтіндей бір елдің тұтастығын қамтамасыз етіп келген атақты хандарымыз бен сұлтандарымыз артында қалған ұрпағын қалың қазаққа аманаттап кеткен еді. Кеңестік шектеулердің ықпалымен ақсүйек біткенді қудалап келдік. Енді өз қолымыз өз аузымызға жеткен бүгінгідей жаймашуақ заманда өлгенімізді тірілтіп, жоғымызды түгендегеніміз абзал шығар. «Мəдени мұра», одан кейінгі басқа да бағдарламалардың негізінде осы тақырыптағы зерттеу жұмыстарының бар-жоқтығы беймəлім. Тарихты тірілтіп жатырмыз дейтін ғалымдарымыз үшін хан ұрпақтарының шежіресін зерттеу одан əрі де жалғасын тапса екен дейміз. Қанша дегенмен, бүгінгідей алып елдің қожайыны болып отырғанымыз сол бір кесек тұлғалардың арқасында екенін ешкім теріске шығара қоймас. Болашағын ойлайтын, тарихын қастерлейтін ел екеніміз рас болса, елі үшін өмір сүргендердің ұрпағына оң қабақ танытқанымыз, өз дəрежесінде ұлықтағанымыз дұрыс болар.

Бетті дайындаған Дəурен ƏБДІРАМАНОВ

ЫНТЫМАҚ Татьяна Мартыненко 1966 жылғы 19 тамызда Ордабасы ауданы, Шұбар ауылында дүниеге келді. Жастайынан өнерге бейім өсті. Əкесі Владимир баян тартып, əн айтатын. 1976 жылы Темірландағы саз мектебіне түсіп, оны 1981 жылы ойдағыдай бітіріп шықты. Осында жүріп аккордеонмен қазақтың халық əндерін шырқап, көзге түскен ол талайды таң қалдырды. Өнер жолын əрі қарай өрлету үшін 1983 жылы Шымкент мəдениет институтының музыка факультетіне оқуға түсіп, 1987 жылы бітіріп шықты. Сол тұста дүркіреп тұрған «Фараби сазы» ансамблі құрамында елге танылған ол Германия, Польша, Моңғолия елдеріне гастрольдік са-

Қайынəпкелерім мен қайнағаларыма «сен» деген емеспін көруі тиіс. Екіншіден, балалардың тамақтары дұрыс болғаны жөн. Ең соңғысы – сабақ жағы, оны сапалы үйрету. Баланың бақытты болуы үшін қолдан келгеннің барлығын жасау керек.

– Айтпақшы, өнерге бірге келген замандастарыңыз Татьяна Бурмистрова, Татьяна Полтовскаямен байланысыңыз бар ма?

– Өмір түрлі-түрлі жолдарға салып жіберді ғой. Отбасы құрып, жұмыс істей бастаған соң өнер-ден біршама шеттеп қалдым. Полтовская қазір Мəскеуде тұрады. Келіп-кетуі де оңай емес.

– Жолыңызды қуған балаңыз бар ма?

тыненко жəне талдықорғандық Татьяна Полтавская болатын. Қазір Татьяна Владимирқызы отбасымен Шымкент қаласында тұрады. Қаладағы №66 «Болашақ» балабақшасының меңгерушісі. Əлі де əн айтқанды жақсы көреді. Сол ниетімен 2013-жылы үш Татьяна бас қосып, Алматыдағы Республика сарайында дүркіреген концертін өткізді. Үш əнші көрермендерін сағынып қалыпты, халық та өнерлі қыздарын қуана қарсы алды. Сағыныш деген осы, концерттің аты да «Сағыныш» аталды. Татьяналар 8-наурыз мерекесі қарсаңында Елбасының қа-

Татьяна МАРТЫНЕНКО:

МЕН ҚАЗАҚТЫҢ ҚЫЗЫНДАЙМЫН пармен шығып, шырқата əн салды. 1983 жылы «Үш Татьяна» атты жобамен алғаш сахнаға шықты. 1985 жылы Мəскеуде өткен бүкіл дүниежүзілік жастар фестиваліне қатысты. 1985 жылы «Үш Татьяна жəне Надежда» деген деректі фильм жарық көрді. 1986 жылы «Үш тоты» деген деректі кітабы баспадан шықты.

1998 жылы Елбасының қолынан «Қазақстанға еңбек сіңірген қызметкер» атағын алды. 80-ші жылдары «Үш Татьяна» деген атпен жұртшылықтың жүрегін жаулап алған, қазақ тіліндегі өнерді асқақтатып орындаған орыстың үш қызы республикаға ғана емес, бүкіл əлемге танылды. Олар – шымкенттік Татьяна Бурмистрова мен Татьяна Мар-

былдауында болды. Татьяна Владимирқызы осы кездесуден кейін өзін барынша бақытты екенін сезінді. Біз жақында оған арнайы жолығып, бірнеше сұрақ қойған едік.

– Отбасы т уралы айта отырсаңыз?

– 1980-жылдары жұбайым Бейсенəлі (Жеңгелері Сəкен деп атап кеткен) облыстық комсомол комитетінде істеді. Сол кезде танысып, отау құрдық. Қазір – жеке кəсіпкер. Жаныстың келінімін. Үш балам бар. Үлкенім Тимур – 29-да, екінші ұлым Марлен – 26-да, қызымыз Диана – 14-те. Келінімнің есімі – Венера. Даниял жəне Ариана есімді немерелеріміз бар.

– Қазақтың келінісіз, бұған

(Окончание. Начало на 1-стр.). По поручению Елбасы Н.А.Назарбаева все территории парков города с 2008 года были возвращены государству, кроме этнопарка «Кен баба». По какой причине решение суда от 21 апреля 2008 года о возврате парка «Кен баба» государству осталось без исполнения? Мало того, территория парка, которая остается землей общего пользования была точечно распродана частным коммерческим структурам, использующим ее для организации кафе и реализации товаров народного потребления.

өзіңіздің көзқарасыңыз қандай?

– Мен қазақтың қызындаймын, келіні екенімді мақтанышпен айтамын. Енем маған ешқашан қатал болған емес. Шымкенттегі мəдениет институтында оқып жүрген кезімде тұңғышымыз Тимурды енем бағып-өсірді. Айрандай ұйыған отбасым бар. Құда-құдағиларымызға, туысқандарымызға сыйлымыз. Тату араласамыз, қайын-əпкелерім мен қайнағаларыма «сен» деген емеспін.

– Қазақша сөйлеуді қайдан үйрендіңіз?

– Шұбар ауылында өсіп, қазақша білмеу мүмкін бе? Сол ауылда ұлтқа бөлінбей, татутəтті өмір сүрдік. Орыстар қазақ-

шаға, қазақтар орысшаға жетік болатын. Марқұм Витя есімді туған ағам да қазақша жақсы сөйлейтін.

– Қай дінді ұстанасыз?

– Құдай бəрімізге бір ғой. Балаларым мұсылман.

– Өнер жолын қайта жалғастырғыңыз келе ме?

– Концерттерге шақырса, қуана барамын. Ақша үшін тойда əн айту əдетімде жоқ.

– Бала тəрбиелеудегі сіздің ұстанымыңыз қандай?

– Менің басты жұмысым – балабақшада. Бала тəрбиесімен айналысамын, ұжым мен отбасыма баса ден қоямын. Жұмыста өте қаталмын. Біріншіден, балаларды сүйетін адам керек маған. Өзінің баласындай

– Үлкен ұлымыз Тимур Алматыдағы көлік академиясын бітірген. Екіншіміз Марлен де жоғары білімді, экономист. Шымкентте тұрады. Қызымыз Диана оқушы. Осы қызымның əн айтуға бейімі бар. Қай мамандықты қалайтынын уақыт көрсетеді.

– Халыққа айтар тілегіңіз?

– «Ана бір қолымен бесікті, екінші қолымен əлемді тербетеді» дейді ғой. Аналар шуақнұрын шаша берсін. Үйдің шамшырағы болсын. Балалардың қызығы мен рақатын көрсін. Елбасымыз аман болсын.

– Рахмет! Жанаркүл АРАПБАЕВА, «Шұбар» орта мектебінің мұғалімі. Ордабасы ауданы, ОҚО.

подчеркнул У. Мельдеханов. В свое время, когда в тяжелые 90ые годы средств на содержание парков не хватало, власть приняла решение раздать парковые земли в аренду. Причем долгосрочную. В этом виделось решение проблемы. Но по всем документам было обозначено, что целевое назначение парковых земель останется прежним. Они (парки) будут верой и правдой служить народному досугу. Иными словами по-прежнему туда будут отправляться целыми семьями, чтобы отдохнуть. На деле вышло совсем по-другому. Основная часть парка – кафе. Внутри него и по всему

№39 (242) 9.10.2015 жыл

Ежедневно, кроме выходных, в 19:00 на сайте «Adilet.tv» смотрите новости. Оперативно! Правдиво! Достоверно!

Туберкулезбен ауыратындар тұрақты бақылауда ОҚО бойынша ҚАЖ департаментіне қарасты ИЧ-167/2 мекемесі барлық мекемелер арасындағы туберкулезге қарсы ем жүргізетін мекеме болып табылады. Бүгінгі таңда осы мекемеде сотталған 295 азамат жазасын өтеуде. Сотталған азаматтарға диагнозды психиатр дəрігері ғана қояды, ал диспансерлік есепке алу жəне есептен шығару мекеменің дəрігерлік кеңес комиссиясының шешімімен жүргізіледі. Сотталған науқастар туберкулезбен алғаш рет ауырғанда 1категориямен емделеді. Ал қайталап ауырса, 2-категориямен емделеді. Ал егер туберкулезге қарсы дəрілерге төзімділігі анықталса, 4-категориямен ем-дом қабылдайды. Бас-ми жарақатын алған, нашақорлыққа жəне маскүнемдікке шалынған жандар туберкулезге қарсы дəрілерді қабылдаған кезде оларда психикалық өзгерістер байқалады: ұйқысының бұзылуы, ашушаңдық, айналасындағы шуға басының ауруы, тітіркенгіш. Əсіресе бас-ми жарақатын алғандардың əртүрлі психикалық ауытқулары күшейе түседі. Бұндай науқастар əдетте дəрігер-психиатрдың «Д» есебіне алынып, туберкулезге қарсы препараттардың интоксикациясын басу үшін симптоматикалық емдер, яғни психотропты препараттар тағайындалады. ҚР ҚК 88 жəне 91-бабы бойынша сотталған науқастарға психикалық ауруынан, маскүнемдіктен жəне нашақорлықтан арылту үшін мəжбүрлеп емдеу немесе психиатр-наркологтың бақылауы тағайындалады. Сондай-ақ оларға басқа мекемелерде де ҚР Үкіметінің 2012 жылғы №814 құжаты бойынша психикалық ауруына, маскүнемдік пен нашақорлығына қарсы емдер белгіленеді. Ал ИЧ-167/2 мекемеде туберкулез аурумен ауыратындар осы мекеменің психиатр-дəрігерінің тұрақты бақылауында болады. Г.Т.АЙТМИРЗАЕВА, ОҚО бойынша ҚАЖ департаментіне қарасты ИЧ-167/2 мекемесінің «Емдеу бөлімінің» психиатр-дəрігері

Анарбеком Орманом, который в то время был акимом города, прозвучал оптимистичный отчет о проделанной властями работе по возвращению незаконно застроенных земель в пользование государства. «Самое главное – земля общего пользования должна служить населению, – заявил Анарбек Орман. – Сейчас разрабатывается концепция развития парков, которая будет реализована в 2008 году. А в деле возврата парковых территорий в госсобственность наметились положительные тенденции. Областной земельный комитет подал иски к восемнадцати землепользователям и выиграл судебные процессы. Уже двенадцать хозяев вернули земли парка государству. Даже такая крупная компания, как «Сигма», передала

усилиями местных властей по возвращению земли парка «Металлург», свидетельство чему в виде соответствующего документа ему продемонстрировал президент университета «Мирас» Болат Мырзалиев. Резюме главы государства было кратким: «Вот настоящий патриот страны. Спасибо вам, что одними из первых вернули землю парка государству. Кто вернет добровольно – молодцы, кто не вернет – все равно вернем». И возвратили. В основном все. Уже сегодня можно с удовольствием прогуляться по Центральному парку. Радуют глаз ухоженные дорожки, зеленая подстриженная газонная трава, детская площадка. От засилья кафе парк избавился. Такая же картина в парке имени Абая. Только один парк Кен баба продолжает оставаться сосредоточие общепитовских точек. Решением акима города №6 от 21 мая 1999 года территория парка была передана в аренду, а позже приватизирована с

здания городу, а завод по производству пива перенесли в другое место. Был разработан проект детальной планировки парка Абая. Наступил 2008 год, дело Умирзака Шукеева, который первым поднял вопрос о возвращении парковых земель в госсобственность, будучи акимом Южно-Казахстанской области, продолжил его преемник Нургали Ашимов. Осенью, посетив Шымкент, глава Казахстана Нурсултан Назарбаев восхитился

целью организации там Центра эстетического и культурного воспитания детей. В эти цели явно не вписываются крупные кафе, салоны красоты, шашлычные. К детям и их эстетическому воспитанию они не имеют никакого отношения. Единственное развлечение для детворы – это летние аттракционы, которые изрядно потрошат родительские кошельки. Парк давно уже не парк. Ж. НОРМУХАМЕДОВА

ПАРК «КЕН БАБА»: ТЕРРИТОРИЯ ЗАБЛУЖДЕНИЙ И ОБЩЕПИТА

Каждый из коммерсантов оградил свою мини-территорию, в результате чего этнопарк «Кен баба» на сегоднящний день представляет собой череду огражденных кафе, баров и торговых точек. Даже будучи в частных руках, парк мог бы работать как место отдыха горожан, но такой возможности нет. Горожане лишены любимого исторического места отдыха. Можно было бы продолжать держать парк в частных руках, если бы парк выполнял свое назначение как место отдыха горожан и детей. Частник должен отвечать за использование парка по назначению и за прилегающую территорию (содержать в порядке тротуары, ирригационные сети, канализационные люки, газоны, теплотрассу, стоянки, освещение, деревья и другие зеленые насаждения). В театр кукол, расположенный на территории парка, попасть можно лишь огибая все частные заграждения, а он, пожалуй, единственное учреждение в парке, отвечающее первоначальному целевому назначению. В связи с тем, что эта проблема волнует жителей города, мы и в дальнейшем намерены этот вопрос ставить на повестку дня комиссии. Считаю, что сегодня 21 юридическое лицо занимается на территории нашего городского детского парка незаконной деятельностью. Назначение детского парка никто не имел права менять, представители каких государственных структур позволили себе это и взяли на себя ответственность оформление документов? Работа в этом направлении будет продолжена, –

Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ

¦ÄIËÅÒ Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады

web: www.adiletgazeti.kz

ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ

E-mail: adilet.media@mail.ru

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / ‫اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ‬

Меншік иесі: «Тасс-Media» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі

периметру. Один угол огорожен высоким забором, за которым стоит гостиница и двухэтажное строение. Посторонним, понятное, дело, вход туда строго воспрещен. Гулять можно только по территории парка, петляя по дорожкам между кафе, уворачиваясь от многочисленных торговцев шариками, сладкой ватой. Поговорить, сидя на скамейке, в парке давно не получается, какофония звуков музыки из кафе сведут все старания общения на нет. А как все хорошо начиналось. Людям обещали сохранить многолетние деревья, а в бутиках обустроить ремесленников, которые только одним своим присутствием превратили бы парк пионеров в

этнопарк со всеми вытекающими последствиями. Какое-то время, художники и, правда, там сидели, но видимо, не пошел у них творческий бизнес, и им на смену пришли обычные торговцы бижутерией, косметикой и даже одеждой. За десять лет – с 1996 по 2006-й годы – земли шести парков города Чимкента (Шымкента), областного центра Южно-Казахстанской области Казахстана, были переданы в частную собственность и во временное землепользование ста двенадцати физическим и юридическим лицам. В начале 2008 года местные власти и уполномоченные органы в порядке восстановления законности и для

устранения нарушений приняли решение вернуть парковые земли в госсобственность. В суд было подано тридцать пять исков о возврате земель парков, еще три иска – о сносе объектов. В свое время теперь уже эксакимы (главы администрации) сами предоставляли гражданам и юридическим лицам парковые земли под сооружения облегченного типа, в результате все парки оказались застроены ресторанами, кафе и прочими увеселительными заведениями. Получилось, что бывшие градоначальники росчерком пера дали добро на застройку парковых территорий. На одной из встреч журналистов

8

«Əділет» ұлттық апталығы редакциясының ұжымы Қазақстанның халық ақыны Əселхан Қалыбековаға ағасы ƏКІМХАННЫҢ қайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып, отбасы мен туған-туыстарына көңіл айтады.

Мекен-жайымыз: Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті Журналистік ҚР Астана қаласы, зерттеу бөлімінің алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, меңгерушісі Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Директор Алмас АҚЫЛБЕК Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Байланыс үшін тел./факс: Асыл ЖАПАНОВ 8 (7252) 55-85-84 Гүлмира Редакция меңгерушісі Меншікті тілшілер: Ұялы: 8-777-557-08-52 Қаржы жəне келісім-шарт МƏНШƏРІПОВА Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК Дəурен ƏБДІРАМАНОВ бөлімінің меңгерушісі (Астана қаласы) (Алматы қаласы) Қайыржан СЕМБАЕВ E-mail: adilet.media@mail.ru Тілші Видео-фотооператор Жауапты хатшы Ақжібек Техникалық директор Руслан НАСИРОВ Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ Константин МАРКОВ МҰСТАФИНА Серік ЖАУЫНБЕКҰЛЫ

Бас редактор Захардин ҚЫСТАУБАЙҰЛЫ

Апталық Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады

Газет Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы №14077-Г куəлігі берілген. Құрылтайшысы өзгеруіне байланысты қайта тіркелген басылым 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Əділет» ұлттық апталығы болып шығып келеді. Айына төрт рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 2573 Кезекші редактор Дəурен ƏБДІРАМАНОВ