Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады
web: www.adiletgazeti.kz
№40 (243) = 16 қазан = Жұма = 2015 жыл
ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ E-mail: adilet.media@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
Самарада Ресей қазақтарының кіші құрылтайы өтті
ЕЛБАСЫ Н.НАЗАРБАЕВ РЕСЕЙ ПРЕЗИДЕНТІ В.ПУТИНМЕН КЕЗДЕСТІ
Қазақстан Президенті кездесу барысында В.Путиннің елімізге сапарына деген ілтипатын білдірді. – Сіздің Қазақстанға соңғы мемлекеттік сапарыңыз төрт жыл бұрын болды. Осы уақыт аралығында ортақ мəселелерге көзқарасымызды үнемі өзара үйлестіріп, екіжақты қарымқатынастың өзекті мəселелерін түрлі алаңдарда шешіп отырдық. Сіздің бұл жолғы сапарыңыз да осынау күрделі кезеңдегі ынтымақтастығымызды нығайтуға жəне кеңейте түсуге септігін тигізетініне сенімдімін, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Мемлекет басшысы 16 қазанда өтетін ТМДға мүше мемлекеттер басшылары кеңесі мен Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңес мəселелерін де қозғады. – Бүгінде ЕАЭО халықаралық аренада құрмет пен беделге ие бола отырып, өз аясын кеңейтіп келеді. Біз дұрыс жолда келеміз деп есептеймін, – деді Қазақстан Президенті. Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан мен Ресейдің екіжақты қарым-қатынасын дамыту келешегі туралы да айтты. – Біз Сочиде өзара қарым-қатынастарымызға қатысты негізгі мəселелерді талқылауға мүмкіндік алдық, енді бүгін соларға қатысты тиісті құжаттар дайындалып отыр. Біздің қарымқатынастарымыз «ХХІ ғасырдағы тату көршілік жəне одақтастық туралы» іргелі келісім негізінде дамып жатқанын да айтқым келеді. Одақтастық Ұжымдық қауіпсіздік туралы шартпен, ал экономикалық тұрғыдан ЕАЭО-ның жарғылық құжаттарымен бекітілген. Қазақстан əрдайым Ресей Федерациясының жақын əрі сенімді көршісі болған, алдағы уақытта да солай болып қала береді. Бұл Қазақстан халқының түпкі мүдделерімен үндесіп жатыр, – деп атап өтті Мемлекет басшысы. В.Путин өз кезегінде жоғары деңгейдегі кездесулер мен келіссөздер жүйелі түрде жүргізіліп келе жатқанын атап өтті. – Маған Ресей-Қазақстан қарым-қатынасына сипаттама берудің керегі жоқ. Бұл – жай өзара сенімді серіктестік қана емес, барлық мағынасында одақтастық қарым-қатынас. Қазақстан
– біздің ірі сауда-экономикалық серіктесіміздің бірі. Бүгінде 6 мыңға жуық Ресей компаниялары Қазақстанда жұмыс істеп жатыр, долларлық эквивалентпен есептегенде мол көлемдегі
инвестиция жинақталды. Сіздің төл бастамаңыз – Еуразиялық экономикалық одақ қарышты дамып, экономикаларымыздың тиімді дамуына жағдай жасауда. Біз көптеген серіктестеріміздің
Головкин Қарқаралыда туристік кешен салуды бастады Қазақстандық кəсіпқой боксшы Геннадий Головкин Қарағанды облысының Қарқаралы ауданында туристік кешен салуды бастады. Бұл туралы Қарқаралы ауданы əкімдігінің өкілдері мəлім етті. Туристік кешен салынатын 400 мың шаршы метр орынды боксшы 2014 жылы 2 млн. теңгеге сатып алған. Жер телімі «Үлкенкөлге» жақын маңдағы ұлттық парктің жанында орналасқан. «Қарқаралының шығысында
«Үлкенкөл» бар. Бұл көлдің жағалауын қазір туризмді дамыту үшін жеке кəсіпкерлерге сатып жатырмыз. Мысалы, əлемге əйгілі қазақстандық боксшы Геннадий Головкин өткен жылы көл жағалауынан 400 мың шаршы метр жерді туристік кешен салуға сатып алған болатын. Қазір ол құрылыс жұмыстарын бастап жіберді», - дейді əкімдік өкілдері. Сонымен қатар, əкімдіктегілердің айтуынша, жердің ақшасы аудандық бюджетке түседі. Туристік
кешен құрылысының жобасын Геннадий Головкиннің өзі сызған. Жер телімі де соның атына рəсімделген. Жоба Қарқаралы ауданын дамытудың 2011-2015 жылдарға арналған бағдарламасы аясында іске асырылып жатыр. «Үлкенкөл» – өңірдегі ұлттық табиғи парктің əйгілі су қоймаларының бірі. Бұл жер туристер мен жергілікті тұрғындар үшін балық аулауға жəне шомылуға таптырмас орын. Көл туристік базадан 1,5 шақырым қашықтықта орналас-
АКАДЕМИК СЕЙІТ ҚАСҚАБАСОВ
қан. Оның ауданы 2,5 мың шаршы шақырымды алып жатыр, ал тереңдігі 4,6 метрге дейін жетеді. Айта кетейік, WBA (Super), IBO жəне WBC (Interim) нұсқалары бойынша орта салмақтағы əлем чемпионы Геннадий Головкин қазанның 18-і күні канадалық Давид Лемьеге қарсы жекпе-жекке шығады. Кездесу Нью-Йорктегі «Мэдисон Сквер Гарден» аренасында өтеді. «Қазақстан» телеарнасы аталмыш бəсекеден тікелей көрсетілім ұйымдастырғалы отыр.
Қазақ əдебиеттану ғылымының көрнекті өкілі, фольклортанудың феномені, ҚР Ұлттық Ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Сейіт Қасқабасовтың есімі еліміз бен ТМД ғана емес, күллі əлемге кеңінен танымал. Атақты ғалым бүгінде еліміздің жоғары оқу орындарының көш басында келе жатқан Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ əдебиеті кафедрасының меңгерушісі. Сейіт Асқарұлы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, Мемлекетаралық "Звезды Содружества" сыйлығының жəне басқа белгілі сыйлықтардың лауреаты. Жақында Еуразия ұлттық университеті мен Түркі Академиясының бірлесе ұйымдастыруымен заңғар ғалым Сейіт Қасқабасовтың 75 жылдық мерейтойы кең көлемде аталып өтіп, фольклортанушылардың халықаралық конгресі əйгілі ғалымдардың басын қосты.Оған Қазақстандағы ең белгілі ғалымдар мен академиктерден бөлек, алыс жəне жақын шет елдерден аузымен құс тістеген ірі деңгейдегі саңлақ ғалымдар жиналып, мерейтой иесіне жүрекжарды лебіздерін аңқылдай ақтарды. (Жалғасы 4-бетте).
ЕАЭО-мен түрлі форматта ынтымақтасу ниетінде екенін көріп отырмыз, – деді Ресей Президенті. Akorda.kz
Владимир Путиннің мемлекеттік сапары аясында келіссөздер өтті Қазақстан Президенті Ресей біздің еліміздің стратегиялық серіктесі əрі одақтасы екенін атап өтті. – Біз Еуразиялық экономикалық одақта өзара ықпалдасып отырмыз. Елдеріміз екіжақты байланыстар аясында экономика, ғылым жəне гуманитарлық салалардағы жобаларды табысты жүзеге асыруда. Соған орай біз екі мемлекеттің ынтымақтастығына қосымша серпін беретін осы жолғы кездесуге айрықша мəн береміз, – деді Мемлекет басшысы. Нұрсұлтан Назарбаев өзара тауар айналымы көлемінің қазіргі құлдырауы əлемдік экономика дамуының циклымен жəне негізгі экспорттық тауарлар бағасының төмендеуімен байланысты уақытша құбылыс екеніне назар аударды. – Біз ұлттық деңгейде де, ЕАЭО аясында да үйлестірілген жедел шаралар қабылдау қажеттігін түсінеміз. Экономикалық мəселелердің салдарын жеңілдету үшін резервтерді пайдаланған жөн. Еуразиялық экономикалық одақ Ұйымның барлық мүшесінің тең құқылығы жағдайында қызмет ете алады, елдеріміздің өкілдері барлық елдердің мүддесіне орай жəне ортақ экономикалық ұстанымдарға сəйкес жұмыс істеуі тиіс, – деді Қазақстан Президенті. В.Путин екіжақты қарым-қатынастардың барлық, соның ішінде саясат, экономика жəне қауіпсіздік бағыттарында тиімді дамып жатқанын айтты. – Біз аздаған статистикалық құлдырауды байқап отырмыз, бірақ нақты көлем тұрғысынан іс жүзінде өзгеріс жоқ. Біз 2013 жылы қабылданған, 2015 жылы əрекет ету мерзімі аяқталатын екіжақты жоспар негізінде жұмыс істеп жатырмыз. Қазір біздің əріптестеріміз 2016-2018 жылдарға арналған бірлескен жұмыс жоспарын əзірлеуде. Оны жыл аяғына дейін бекітеміз деп үміттенемін, – деді Ресей Президенті. В.Путин Ресейдің Қазақстан экономикасына салған инвестициялары 9 миллиард доллардан асқанын да атап өтті. Қазақстан мұнайының сыртқы нарыққа арналған негізгі көлемі Ресей аумағы арқылы өтеді. Сонымен қатар, Ресей Президенті жоғары технологиялар, өнеркəсіп, ауыл шаруашылығы жəне энергетика салаларында бірлескен ірі жобалар бар екеніне назар аударды.
ШЕТЕЛДІКТЕРМЕН ТӘЖІРИБЕ АЛМАСУ ҮРДІСІ Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың салиқалы саясатының мақсаты – Қазақстанды дамыған 30 елдің қатарына қосу. Ұлт көшбасшысының Қазақстан халқына былтырғы жылғы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» Жолдауының негізгі мақсаты көлік, энергетика, индустриалды жəне əлеуметтік инфрақұрылымды, сондай-ақ шағын жəне орта бизнесті дамыту екені баршаға аян.
Осының негізінде мемлекеттік басқару жүйесін реформалау қажеттілігі туындады. Бұл мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыруға жəне жаңғыртуға, мемлекеттік аппаратты оңтайландыру жəне Қазақстан Республикасының Үкіметін тиімді қалыптастыруға бағытталған шара. Атқарушы билік пен үкіметтік құрылымдардың бірқатары ықшамдалып, жаңаша қызмет атқаруда. Қаржы министрлігінің жүйесінде де салық, кеден коми-
теттері біріктіріліп, оған экономикалық қылмыспен күресу міндеті қоса жүктелді. Сөйтіп, Мемлекеттік кірістер комитеті құрылды. Бүгінде бұл бағытта бірқатар қайта ұйымдастыру жұмыстары қолға алынды. Мұндай шара мемлекет бюджетін толықтыруға бағытталған. Аталмыш орган құрылғанынан бері Халықаралық деңгейде көптеген іс-шаралар өткізілуде. Біздің облысымыз да бұл бағытта елеулі істер атқаруда. (Жалғасы 2-бетте).
2018 жылдан бастап көпбалалы отбасыларға берілетін жəрдемақы өседі
Шымкент – еліміздің ірі өнеркəсіп, №40 (243) сауда жəне мəдени орталықтарының бірі 16.10.2015 жыл
УАҚЫТ
¦ÄIËÅÒ
ШЕТЕЛДІКТЕРМЕН ТƏЖІРИБЕ АЛМАСУ ЇРДІСІ
(Соңы. Басы 1-бетте).
Шымкент қаласы – еліміздің ірі өнеркəсіп, сауда жəне мəдени орталықтарының бірі. Ұлы Жібек жолының тоғысқан жерінде орналасқан Шымкент қаласында кəсіпкерлікті дамытуға барлық жағдай жасалған. Осы орайда, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағасы Д.Ерғожиннің бастамасымен облыс орталығында жыл басынан бері кірістер органдарының құрамына енген үш сала бойынша бірқатар халықаралық кездесулер өтті. Атап айтсақ, ағымдағы жылдың 4-6 маусымы аралығында Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы-мемлекеттердің кеден қызметтері басшылары Кеңесінің 61-ші жəне Кеден одағына мүше-мемлекеттердің кеден қызметтерінің бірлескен алқасының 15-ші отырыстары өткізілді. Көп жылдар бойы саяси жəне занңамалық реформалардан өткен ТМД кедендік қызметтері, қазіргі таңда кедендік əкімшіліктендірудің сапасын арттыру жəне сыртқы сауданы дамыту үшін жағдай туғызуға байланысты, мемлекетаралық экономикалық ынтымақтастығын іске асыратын негізгі құрал болып табылады. Сауда көлемінің, тауар ағынының өсуіне байланысты ТМД қатысушымемлекеттерінің экономикалық өзара іс-əрекеттерін нығайтуда кеденнің маңызы артып келеді. Форумда ТМД шеңберіндегі кедендік ыңтымақтастықтың тауарлардың кедендік құнын бақылаудағы өзара ықпалдасу, зияткерлік меншік объектілеріне құқықтарды қорғау саласындағы өзара ықпалдасуды ұйымдастырудың қағидалары, интернет-тауарларына кедендік бақылау сияқты өзекті мəселелер қаралды. Тағы бір маңызды халықаралық форум қазан айының басында өткізілді. Атап айтсақ, 30 қыркүйек пен 2 қазан аралығында Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығы мүше-мемлекеттерінің салық қызметтері басшыларының Үйлестіру кеңесінің 22-
отырысы өтті. Аталған кездесуде ТМД мемлекеттерімен қатар, Оңтүстік Корея жəне Грузияның өкілдері бірлесіп салық саласы бойынша қаржыэкономикалық саладағы өзара жұмысының көкейкесті сұрақтары, 2015-2016 жылдарға қойылған міндеттері, сұрақтың нормативтік реттеуі, бақылау іс-шараларының шетелдік тəжірибесі, қассалық құрылғылардың жұмысын бақылауды ұйымдастыру, телекоммуникациялық технологияларды қолдану сияқты мəселелерді қарастырды. Əлемдегі салық салу саласы бойынша бірінші қатарда тұратын Оңтүстік Корея мемлекетінің өкілдері өздерінің бұл салада қол жеткізген жетістіктерімен бөлісті. Мемлекеттік кірістер органдарының жұмысы «Комитет-облыс-аудан» жүйесінен тұрады. Шетелдік əріптестерге ОҚО бойынша Мемлекеттік кірістер департаменті аудандық басқармасының күнделікті атқаратын жұмысы мен ақпараттық жүйелері (БСАЖ, СЕӨЖ, ОБДШ) таныстырылды. Еңбекші ауданы бойынша МКД жұмысымен танысқан
делегаттар мемлекеттік кірістер органдарының жұмысына оң бағаларын берді. Тағы бір маңызды семинартренинг облысымыздың орталығында 5-7 қазан аралығында өтті. АҚШ елшілігі, Астана қаласындағы Еуропадағы қауіпсіздік жəне ынтымақтастық ұйымы бағдарламалары Кеңсесінің бастамасы, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің Оқуəдістемелік орталығымен бірлесіп өткізген семинартренингте Қазақстанның оңтүстік бөлігінің Экономикалық тергеу қызметімен қатар құқық қорғау органдары да қатысты. Аталған отырыстың барысында трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа, есірткі құралдарының, психотроптық заттар мен олардың прекурсорларының контрабандасына қарсы іс-қимылдарды бірлесе отырып жүргізу мəселесі көтерілді. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің өз тарапынан кездесулерге қызметкерлердің қатысуын ұйымдастырып, Форумдардың жоғары деңгейде өтулеріне ат салысты. Осындай игі ісшаралар жұмыс барысында оң
нəтижесін беріп, мемлекеттік кірістер органдарының қызметін жақсартуға əсерін тигізеді. Сондай-ақ, Департамент қызметкерлерінің Форумдарға қатысып, халықаралық сарапшылардан тəжірибе жинақтауға мүмкіндік алуы – бұл кездесулердің Оңтүстік Қазақстанда өткізілуінің тағы бір жағымды жағы болып табылады. Шетелден келген əріптестер БҰҰ ЮНЕСКО бүкілəлемдік мəдени мұрасына енген Түркістан қаласындағы Х.А.Яссауи кесенесіне саяхат жасады. Бұл кездесулер биыл тойланған Жеңіс күнінің 70 жылдығына сəйкес келгендіктен, Шымкент қаласындағы Абай саябағындағы Даңқ мемориалына барып, соғыс құрбандарын еске алып, гүл шоқтарын қойды. Аталған іс-шаралардың барлығы мемлекеттік кірістер органдарының оң имиджін қалыптастыруға ықпал етеді. Мұндай іс-шаралар облысымызда бұдан былай да ұйымдастырылып, тұрақты дəстүрге айналады деп отырмыз. Алтынсары ҮМБЕТƏЛИЕВ, ОҚО бойынша Мемлекеттік кірістер департаментінің басшысы
КӨҢІЛ АЙТУ
ҰЛЫМЕН ҰЛЫ, КІШІМЕН КІШІ БОЛА БІЛДІ Мақсұт Сұлтанұлы өмірден озды. Не айтуға болады? Табиғат заңы осылай. Келу бар жерде, кету де жоқ емес. Бірақ өзі кетсе де мына дүниеде сөзі қалатын, аты-атағы сақталатын, еңбегі өшпейтін тұлғалар бар. Солардың бірі еді ол. Қазақстандағы білікті, тəжірибелі, принципті заңгерлердің алдыңғы сапында жүрді. Мемлекеттің ең бір күрделі, жауапты кезеңінде ҚР Бас прокуроры, ҚР Жоғарғы Сотының төрағасы сынды лауазымды қызметтерді абыроймен атқарды. Елбасының да, көпшілік қауымның да сенімдерін ақтай білді. Тақтайдай тегіс тағдыр жолы жоқ. Қызмет сатысымен өрлеу дегенің де оңай шаруа емесі анық. Біреулер кейде «танысы бар да», «жетектеген шығар» деп те жатады. Алайда адамның басы айналатындай жоғары лауазымға ешкім де ешкімді жетектеп апарып отырғыза салмайды. Бұл үшін адамға көп жақсы қасиеттер керек, дайындық қажет. Бап пен бақ қатар шаппаса жəне болмайды, сірə. Мақсұт Сұлтанұлы да талай-талай асубелдерден, өткелді-өткелсіз кешулерден өтті. Небəрі 19 жасында Украинадағы Днепродзержинск техникалық училищесін бітіріп келіп, Теміртаудағы металлургия комбинатында еңбек жолын бастады. Өндірісте шыныққан жас жігіт кейін Талдықорған облысының мəдениағартушылық мекемелерінде қызмет етеді. Себебі оның бойындағы суретшілік, актерлік жəне музыкалық қабілетдарындары өнер жолына қарай тарта берген шығар. Азамат ретінде əбден қалыптасып толысқан тұста Нəрікбаев заңгер мамандығын қалайды. Өмір мектебінен өткен, сауатты, ел алдына шыға алатын, өзіндік пікірі бар адамға бұл мамандықты игеру қиынға соқпаған екен. Қайта бұлаққа бұлақ қосылғандай əлеуетін арттыра түсіпті. Жас, жігерлі маманның өрлеу жолы басталады: прокуратурада аға тергеуші, халық сотының судьясы, Əділет
E-mail: adilet.media@mail.ru
министрлігінің, Бас прокуратураның жауапты қызметкері, Президент əкімшілігіндегі, Министрлер кабинетіндегі лауазымды қызметтер... Содан 1995 жылы Президент жарлығымен ҚР Бас Прокуроры, көп ұзамай ҚР Жоғарғы сотының Төрағасы қызметіне тағайындалады. Ол бас прокурор қызметінде ұзақ отырған жоқ. Бірақ Мақсұт Сұлтанұлының алысты көре білуінің нəтижесінде прокуратура шын мəнінде құқық қорғау саласының негізгі институттарының біріне айналды. Осы тұста өте маңызды нормативтік-құқықтық акт – «Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы» ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы қабылданды. «Заң жəне Заман» журналы шыға бастады. Сондай-ақ ол еліміздің сот саласын дамытуға да үлкен үлесін қосты. Нəрікбаев Жоғарғы сот төрағасы болып тұрғанда судьялардың арнайы əлемдік деңгейдегі киім үлгісі – мантия енгізілді. «Алқа билер соты» атауы айналымға енді. Жоғарғы сот кеңесінің төрағасы болғанда жалпы сот саласын реформалау жəне сот беделін көтеру бағытында көп іс тындырды. Атап өтерлігі, Мақсұт Сұлтанұлы өмірінің көп жылын жаңа заманға лайық заңгерлер дайындауға арнады. Қазақ гуманитарлық-заң университетін құрып, оны іргелі оқу орны ретінде қалыптастырды. Қызмет ете жүріп ұстаздық еткені бар, мың сан шəкірттерге жоғарғы білім бергені бар, ол шын мəнінде ғалым, ұстаз бола алды. Жоғарғы лауазымды қызметтерде отырса да көпшіл жəне мемлекетшіл Нəрікбаев халықпен байланысын үзген емес. «Құқықтық Қазақстан үшін» атты қоғамдық бірлестік құрды. «Əділет» демократиялық партиясының төрағасы болып сайланды. Осы кезде республиканы жиі аралап, халық өкілдерімен кездесулер өткізді, ой-пікірлерін тыңдады. Сөйтіп елімізде сайлау жүйесінің қалыптасуына да, демократияның орнығуына да белсенді атсалысты.
Өзім де заңгер болып сот саласында ұзақ уақыт басшылық қызметтер атқарғандықтан да қызмет бабында, сондай-ақ қоғамдық жұмыстар бойынша да онымен көп араластым. Əрі қарапайым, əрі зиялы адам, мемлекеттік қайраткер, ерекше тұлға екеніне əбден көз жеткіздім. Иə, қазақ елі қайталана бермес ұлы перзентін қайтпас сапарға аттандырып салды. Ол енді халқының жадында, көпшіліктің жүрегінде жүреді. Ұмытылмас еңбектерімен, шəкірттерімен бірге жасайды... Астана жұртшылығы Мақсұт Нəрікбаевты соңғы сапарға шығарып салуға көп жиналды. Министрлер де, ғалымдар да, жоғары лауазымды басшылар да, заң саласының өкілдері де... Бəрі де осында жүр. Жастар көп. Біз де барып қайттық. Қимай-қимай қоштастық. Көп жақсылықтарын еске алдық. Еске алумен ғана шектелмеспіз. Айта-айта жүрерміз. Үлгі етерміз. Топырағың торқа, жаның жəннатта болсын, асыл аға! Бекет ТҰРҒАРАЕВ, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген заңгері
2
ЖАЗЫЛҒАН ЖАЙДЫҢ ЖАҢҒЫРЫҒЫ
«Әділет» газетінің редакциясына
Пирманов М.А. 18.01.2011 жылдан бастап «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нің (бұдан əрі Серіктестік) Түркістан электр жүйесіне өнім тарату бойынша жетекші инженері болып қабылданды. 2012 жылдың наурыз айынан бастап 24.08.2012 жылға дейін əртүрлі себептермен жұмысқа шықпады. Оның ішінде емделді, содан кезекті демалысқа шықты, одан кейін жалақысы сақталмайтын демалысқа шықты. Бірақ талапкердің 5 ай бойы жұмысқа шықпаған негізгі себептері денсаулығының нашарлауы емес, одан басқа себептер болатын. 2012 жылдың басынан бастап «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нің басшылығына тұтынушылардан жəне Түркістан ЭС ұжымынан Пирмановтың атына арыздар түсе бастады. Серіктестік басшылығы бұл арыздарды жан жақты талқылау үшін, ұжым мен Пирмановты кездестіріп, мəн жайларды анықтауға мүмкіндік алған жоқ, өйткені жоғарыда айтылғандай азамат Пирманов жауапкершіліктен кету үшін 5 ай бойы жұмысқа шықпады. Содан, М.А.Пирманов 27.08.2012 жылы уақытша еңбекке жарамсыздық парағы бойынша емделу уақыты бітіп, жұмысқа түскен. Ол туралы Түркістан ЭЖ бас энергетигі Е.Мелдебековке хабарлады. Серіктестіктің басшылығы Пирмановтың жұмысқа шыққанын біліп, ұжымдық арызды талқылау үшін комиссия құрып, Түркістанға жіберді. Құрылған комиссияның бұйрығы Түркістан ЭЖ-не факспен жіберілген кезде, бұл бұйрықты Пирманов алып, комиссияның келе жатқанын біліп, 27.08.2012 жылы түстен кейін жұмысқа келмей қояды. Бұл жағдайды Серіктестіктің қызметкерлері Тажикова мен Шарипов Пирмановтың түске дейін жұмыста болғанын, факсты қабылдап алып кеткенін көрсетті. Түркістан ЭЖ-нің бастығы Е.Мелдебеков Шымкентте жүргенде, 27.08.2012 жылы сағат 09.00 шамасында, Пирманов телефон соғып, жұмысқа шыққаны туралы хабарлаған, ал Мелдебеков оған жұмыста бола бер деген. Бірақ Түркістанға барғаннан кейін Пирмановты көрмегенін жəне ұялы телефонына соққан кезде, Пирманов жауап бермеген. Жəне сағат 14-00-ден сағат 19-00-ге дейін Пирмановты комиссия мүшелерімен күткен. Комиссия мүшелері - орталық тарату қызметінің бастығы (ЦСС) А.Алтыбаев, кадр бөлімінің жетекші маманы Г.Абытова, құқықтық мəселелер бойынша жетекші маман Н.Нурланбаев, кəсіподақ ұйымының өкілі Н.Калмурат сағат 14-00-ден сағат 19-00-ге дейін М.Пирмановтың жұмыс орнында болмағаны туралы актіні түзген. 13.09.2012 жылы М.Пирманов «түсінік жазудан сонымен бірге ақталу құжаттарын беруден бас тартамын» деп Серіктестіктің кадр бөліміне телеграмма салған. Сол күні Серіктестіктің коммерциялық директоры Д.Ибраев, құқықтық бөлім бастығы Н.Алтаева жəне кадр бөлімінің бастығы Г.Бажировалар М.Пирмановтың жоғарыда аталған құжаттарды беруден бас тартқандығы туралы акт түзген, содан Серіктестік бас директорының 13.09.2012 жылғы №1559 бұйрығымен М.Пирмановпен еңбек шарты бұзылған. Еңбек шартын бұзу туралы бұйрықтың көшірмесі М.Пирмановтың тұрғылықты мекен-жайына 18.09.2012 жылғы №04- 2127 санды хатпен жолданған. Содан кейін азамат М.Пирманов еңбек инспекциясына арызданған. ОҚО бойынша бақылау жəне əлеуметтік қорғау
департаментінің мемлекеттік еңбек инспекторы А.Мамадалиев, М.Пирмановты жұмыстан босатқан кездегі Серіктестіктің əрекеттерін тексеріп, ешқандай бұзушылық таппаған жəне жұмыстан заңға сəйкес босатқаны туралы 26.09.2012 жылғы тексеру қорытындысы бойынша актіні ресімдеген. 21.09.2012 жылы М.Пирманов жұмысқа қайта орналасу, лажсыз бос жүрген уақыты үшін жалақысын өндіру жəне 7 000 000 теңге моральдық залалды өндіру туралы талап арызды Əл-Фараби аудандық сотына өткізеді. Сот істі қарап, жан-жақты талқылап, тараптардың уəждерін тыңдап, дəлелдемелерін анықтап, прокурордың қорытындысын есепке алып, талап-арызды қанағаттандырусыз қалдырады. Əл-Фараби аудандық соты өз шешімінде - талапкер М.Пирмановтың 27.08.2012 жылы жұмыста болып, алайда жұмыс орныма кіре алмай, «Қазақтелеком» АҚ-ның Түркістан қалалық филиалына барып, түрлі құзыретті органдарға өзінің құқығын қорғауға бағытталған хаттарды факс арқылы жібердім, - деген уəждерін сот негізге ала алмайды. Себебі, істі қарау барысында анықталғандай, талапкер М.Пирманов, Шымкент қаласынан келген комиссияның келетінін білген, яғни, егер оны шындығында жұмыс орнына кіргізбеген болса, комиссия мүшелерін күтіп, тиісті арызын беруге толық мүмкіндігі болған. Алайда, М.Пирманов комиссияны күтудің орнына «Қазақтелеком» АҚ-ның Түркістан қалалық филиалына кетіп қалып, қайтадан жұмысқа оралмаған. Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының апелляциялық жəне кассациялық сатыдағы соттар М.Пирмановтың шағымдарын қанағаттандырусыз қалдырады. Сондай-ақ, азамат М.Пирманов соттардың шешіміне қанағаттанбай, Серіктестіктің Түркістан ЭЖ-нің 15 қызметкерлеріне ҚР Қылмыстық Кодексінің 129-бабының 3бөлімімен жəне 130-бабының 1бөлімімен жеке айып тағады. Аталған айыпты тағу негізі, Түркістан ЭЖ-нің қызметкерлері Серіктестіктің басшылығы атына М.Пирмановқа қатысты ұжымдық шағым түсіру болды. Шағымда М.Пирмановтың қылықтарынан қызметкерлердің көптеген бөлігі жұмыстан өз еркілерімен босатылғандарын, М.Пирманов өзінің қызметтік міндеттерін білмегендіктен, жұмысшыларға дұрыс тапсырма бере алмайтынын көрсетілген. 22 тамыз 2013 жылы Түркістан қалалық сотының үкімімен ҚР ҚКнің 129-бабының 3-бөлімімен жəне 130-бабының 1-бөлімімен 15 қызметкерлерге тағылған айып бойынша кінəсіз деп танылып, олардың əрекеттерінде осы баптармен көрсетілген қылмыстың құрамы болмағандықтан ақталсын деген үкім шығарылды. «Əділет» ұлттық апталығында (№37, 25 қыркүйек, 2015 жыл) «Доптай домаланған домалақ арыз немесе бір азаматтың құқығы қалай бұзылғаны туралы» мақаласында көрсетілген М.Пирмановтың арызы негізсіз жəне жалған. Арызда көрсетілген деректер ешқандай құжаттармен дəлелденбейді. Тілші А.Ақылбек кəсіби маман ретінде, мақаланы баспасөзге шығарудың алдында, арызда көрсетілген деректерді жан-жақты талқылап, растау немесе теріске шығару дəлелдемелерді анықтау керек еді. Алайда, А.Ақылбек аталған əрекеттерді жасамай, тек қана М.Пирмановтың сөздерін негізге алып Қазақстан Республикасының ұлттық
баспасына, толық бір бет алатын мақаланы жариялады. Мақалада көрсетілген өз пікірінде А.Ақылбек «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нің басшылығын өз қызметкерін негізсіз, заңсыз қудалады деп кінəлайды, ал облыстық прокуратураға заңсыздықты көре тұра көз жұмған деп айып тағады. Мақалада, М.Пирмановтың ІІтоптағы мүгедек екені көрсетілген, алайда оның мүгедек екенін растайтын деректерін Серіктестіктің кадр бөліміне бермегенін, керісінше жасырған, себебі бұл мəліметтер кадр бөліміне түссе, ҚР Еңбек Кодексінің талаптарына сəйкес, М.Пирмановтың өз лауазымынан босайтынын білген. Мақалада, ұжымдық шағым кеңседе тіркелмеген жəне ҚР «Жеке жəне заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тəртібі туралы» Заңы бұзылды деп көрсетілген. Біріншіден, аталған ұжымдық арыз Серіктестіктің өз қызметкерлерінен түскен жəне бұл құжат Серіктестіктің ішкі құжаты болып есептеледі, сондықтан құжат айналымы аталған Заңымен емес, Серіктестіктің ішкі ережелерімен реттеледі. Екіншіден, аталған ұжымдық арыздың мəнжайларын анықтау үшін, Серіктестіктің басшылығымен кідірмей комиссия құрылған. Сол себепті, мақаланы баспасөзге шығарудың алдында тілші А.Ақылбек «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нен арызда көрсетілген жайттарды сұрату қажет еді. Сондай-ақ, мақалада М.Пирмановқа дейін 3-ақ кабинет жұмыс істегенін, оны 10 кабинетке жеткізгенін жəне бəрін телефонмен, компьютермен, интернетпен қамтамасыз етіп, жұмыс істеуге қолайлы жағдай жасаған деген мағлұматтарда негізсіз. М.Пирмановтың қызметтік міндеттемесіне аталған жұмыстар жатпайды жəне құзыретіне кірмейді, ол жұмыстармен басқа бөлімдер айналысады, керісінше өзінің тікелей міндеттемесіне кіретін жұмыстарды тиісінше орындамағаннан Түркістан ЭЖнің электр энергиясын өткізу көрсеткіштері төмендеп, шығындар (потери) көбейіп кеткен. Мақалада, көрсетілген мағлұматтар «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нің қадірқасиетіне жəне іскерлік беделіне кір келтіріп отыр. Жоғарыда көрсетілген негіздерге сəйкес, Сізден, «Əділет» ұлттық апталығында (№37, 25 қыркүйек, 2015 жыл) «Доптай домаланған домалақ арыз немесе бір азаматтың құқығы қалай бұзылғаны туралы» мақаласына теріске шығаруды талап етемін. Талап орындаудан бас тартсаңыз, ҚР Азаматтық Кодексінің 143-бабына сəйкес құзырлы органдарға жүгінетінімізді хабарлаймын. Бас директор М.Ж.Ибрагимов * Жауап хат редакцияланған жоқ, стилі мен грамматикасы сақталды
* * * Бас прокуратурамен Сіздің «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС басшысының іс-əрекеттері туралы жазған өтінішіңіз қаралуда. Өтініш бойынша қосымша зерделеу жүргізу қажет болғандықтан қарау нəтижесі туралы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңының 18 бабының 2-1 тармағымен белгіленген мерзімде хабарланатын болады. Оңтүстік Қазақстан облысының прокуратурасы, 1-ші Департамент бөлімінің аға прокуроры Р. Диханбаев
«Что оставил Аскар Мырзахметов своему преемнику Бейбуту Атамкулову?»
(«Əділет», №34, 2015 г.)
Прокуратурой области рассматривается Ваше письмо касательно целесообразности создания индустриальных зон в Созакском, Шардаринском районах и городе Туркестан. В настоящее время по поручению прокуратуры области прокуратурами Созакского, Шардаринского районах и города Туркестан проводится анализ целесообразности создания индустриальных зон и соблюдения законности при расходовании государственных средств выделенных для
создания указанных индустриальных зон. В связи с большим объемом работ и истребованием отдельных документов из управления жилищно-коммунального хозяйства и пассажирского транспорта Южно-Казахстанской области в настоящее время анализ не завершен. О результатах анализа Вам будет сообщено дополнительно. Начальник управления прокуратуры области Р. Дюсенбаев
¦ÄIËÅÒ
Бұл өзі дайын әдістемелік құрал
Өзім сүйіп оқитын «Ана тілі» газетінде жарық көрген «Жақсылықты бөлісе білеміз бе?» деген Нұрперзент Домбайдың мақаласын оқығаннан кейін, көтеріңкі көңіл күймен қолыма қалам алдым. Алғандағы мақсатым жақсылықтың жаршысы болып, тіл үшін күрестің мылтықсыз майданында жүрген азамат жайында айтсам ба деген ой еді. «Неге екенін қайдам, бүгінде міншілдігіміз, сыншылдығымыз басымдау ма, қалай...» деген Нұрперзент ағамыздың сөзі маған ой тастады. Жанымызда жүрген, біреу білсе, біреу біле бермейтін тіл жанашыры туралы неге айтпасқа? Əлдекімдер сияқты əкімнің алдына кірсе, өзінің жеке басының мүддесін тəптіштеп жатпай, мемлекеттік тілдің жайын неге жазбасқа? 1995 жылдың 9 қарашасында қала əкімі А.Ормановқа «Мемлекеттік тілді міндетті жəне ақысыз оқыту орталығын» ашуды сұранған, 1999 жылы Шымкент қаласының əкімі болған Т.Бекжігітовке «Тіл бөлімін құруды» сұрап жазған хаты, 2002 жылдың 18 қаңтарында облыс əкімі болған Б.Сапарбаевтан облыс əкімінің аппаратында Тіл бөлімінің құрылуын сұранған ұсыныс хаттары, тағысын тағы айта берсек жетерлік. «Қиын кезеңдерде ұлтты қожыратпаудың қуатты қаруы болған қазақ тілі бүгінгі азат өмірімізде де ұлттың тегеурінді тетігі болуға тиіс», – деген Елбасымыздың аталы сөзін жадында ұстаған Қабыл Дүйсенби ширек ғасыр уақыт тіл саласында тер төгіп келеді. Биылғы жылдың жемісті жаңалығы ретінде Қабыл Тұрарұлының «Тілім – тірегім» кітабының тұсаукесер рəсімінің өткенін айтуға болады. Кітапқа автордың 1990 жылдан бастап бүгінгі күнге дейінгі мемлекеттік тілді қолдану мен дамыту, оқытып-үйрету, мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу жəне ономастика, терминология салаларындағы өзекті мəселелер жөнінде жазған еңбектері мен баспасөз беттерінде жарық көрген мақалаларының бірсыпырасы енгізілген. Жарияланған мақалалар мен еңбектерде «Қазақстан Республикасының Тіл туралы» жəне «Əкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» (жер-су, елді мекен, мектеп, көше атауларына қатысты) заңдарын іске асыру барысында қол жеткізген жетістіктер туралы айтылып қана қоймай, сонымен бірге орын алған кемшіліктер ашып көрсетіліп жəне оларды жоюдың тиімді жолдары мен тетіктері де ұсынылып отырған. Бұл кітапта азаматтарға қазақ тілін тегін оқыту, кəсіпорын, мекемелерде мемлекеттік тілде құжат əзірлеу жəне елді мекендерге тарихи аттарын қайтарып беру, көшелердегі көрнекі ақпарат жазуларын ретке келтіру жолында өзінің жаңа əрі тиімді əдіс-тəсілдерімен республикаға танылған Оңтүстік Қазақстан облысының озық тəжірибелері баяндалған. 2000 данамен жарық көрген «Тілім – тірегім» кітабының тұсаукесер рəсіміне облыстық соттың төрағасы мен алқа төрағалары, судьялары мен кеңсе мамандары, тілші-ғалымдар мен жазушылар, облыстық жəне Шымкент қалалық əкімшіліктерінің білім, жастар саясаты, тілдерді дамыту басқармаларының басшылары, БАҚ өкілдері қатысты. Іс-шараны төраға Нұрсерік Кəрімұлы ашып, Қабыл Дүйсенбидің облыстық сотта мемлекеттік тіл мəселесіне жауапты маман болып бекітілген үш жылдан бергі уақытта жергілікті соттардың 36 қызметкері мемлекеттік тілді меңгеру курстарында оқып шыққанын жəне облыс соттарындағы жалпы құжат айналымының мемлекеттік тілдегі орташа көрсеткіші 67 пайыздан 97 пайызға дейін өскенін, ал қазақ тілінде қаралған істердің үлесі 55 пайыздан 74 пайызға жеткенін айтты. Жиын барысында «Тілім – тірегім» кітабының құндылығы туралы М.Əуезов атындағы ОҚМУдың Гуманитарлық зерттеулер институтының директоры, профессор Мекемтас Мырзахметұлы баяндама жасады. Баяндамадан кейінгі жарыссөзде Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты, Оңтүстік Қазақстан облысының Құрметті азаматы, белгілі жазушы Еркінбек Тұрысов, Қазақстанның Құрметті журналисі, жазушы-драматург Захардин Қыстаубаев жəне Шымкент қаласы əкімдігі Тілдерді оқыту орталығының директоры Нұрила Жұманова сөз сөйледі. Олар өз сөздерінде мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтіп, күнделікті қолданатын тілге айналдыру бүгінгі күннің өзекті мəселесінің бірі болғандықтан, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, «Тіл жанашыры» құрмет белгісінің иегері, «Мемлекеттік тіл жəне БАҚ» республикалық байқауының жеңімпазы, облыстық соттың ақпараттық қамтамасыз ету бөлімінің басшысы Қабыл Тұрарұлының «Тілім – тірегім» кітабы мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыру жолында қызмет етіп жүрген мамандар мен туған тіл тағдыры қызықтыратын көпшілік қауым үшін қажетті дүние, дайын əдістемелік құрал екеніне тоқталды. Өзипа АЛТАЕВА, Оңтүстік Қазақстан облыстық соты кеңсесінің ақпаратты қамтамасыз ету бөлімінің іс жүргізушісі.
E-mail: adilet.media@mail.ru
Құжат айналымының мемлекеттік тілдегі №40 (243) орташа көрсеткіші 67-ден 97 пайызға дейін өскен 16.10.2015 жыл
ТІЛ мен ДІЛ
3
ЄАЛЫМ - ЎСТАЗ
Белгілі түркітанушы, Аймақтық əлеуметтік-инновациялық университетінің ректоры, профессор Сандыбай Режепұлы Б о р а н ба е в м е рейлі 55 жасқа толып отыр. Ол Төлеби ауданы, Қаратөбе ауылының тумасы. 19821987 жылдар аралығында С. М. Киров атындағы ҚазМУ (қазіргі əл-Фараби атындағы ҚазҰУ) филология факультетінің «Араб, қазақ тілі мен əдебиеті» мамандығы бойынша білім алған. Еңбек жолын жоғары оқу орнына түспес бұрын құрылыс саласында жұмысшы болып бастаған. Бүгінгі күнге дейін бірнеше білім ордасында лауазымды қызметтер атқарып келген. 2000 жылы ҚР ҰҒА А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты жанындағы Диссертациялық кеңесте «Ескі қыпшақ тіліндегі есімдерді салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеу» тақырыбында кандидаттық, ал 2008 жылы Қырғызстан Республикасы ҰҒА Тіл білімі институты жанындағы Диссертациялық кеңесте «Ескі қыпшақ тілі мен қазақ тілінің генетикалық сабақтастығы» тақырыбында түркі тілдері мамандығы бойынша докторлық диссертациясын қорғаған. 2011-2014 жылдарда ҚР БжҒМ Коммерциялық емес Түркі Академиясы (Астана) жариялаған бюджеттік бағдарламасы бойынша тіл тарихына қатысты ғылыми жоба
орындау үшін 2011-2012 жылдары Кавказ сырты, Украина, Армения Республикасында 2 рет, Оңтүстік жəне Батыс Украина жерінде ғылыми іс сапармен болып, ортағасырлық қыпшақтар тарихына байланысты көптеген құнды материалдарды елге əкелді. 2009 жылдың «ЖОО үздік оқытушысы» атанған. Бүгінгі күнге дейін 3 монография, 2 оқу құралы, 1 көмекші оқу құралы жəне 100-ден аса ғылыми мақалалары жарық көрген. 3 ғылым кандидатын, 17 ғылым магистрін, 1 доктордың (PhD) ғылыми жұмысына жетекшілік жасап, қорғатып шығарған. Ең алдымен адами қасиетті алға қойған Сандыбай Режепұлы өзінің өмірден алған тəжірибесі мен ғылымнан түйгендерін көптеген шəкірттеріне үйретіп келеді. Солардың бірі – мен. Менің кандидаттық диссертацияма жетекшілік жасап, ғылымға қадам басуымнан бөлек өмірдегі ұстазым. Бар ізгілікті бойына жиған ағамызды тек мен емес, шапағатын көрген барша шəкірттері мақтан тұтады деген ойдамын. Шəкірттік əрі інілік тебіреністен туындаған мына өлең жолдарын өзіңізге арнаймын: Расында да Сандыбай аға жақсы адам, Себебі ол тек жақсылыққа бастаған. Себебі ол қиындықтан еш қашпаған, Ешкімге де зұлымдық уын шашпаған. Адалдықты да ешнəрсеге сатпаған, Пайдасы үшін кісі есігін қақпаған. Əділдікті жанындай сүйген, жақтаған, Сыйластық сырын əдеппенен сақтаған. Наданды көрсе өзге намысын таптаған, Қол қусырып, тасада тұрып бақпаған.
Ақты «ақ» деп, ақтығын айтып ақтаған, Ақырын күтіп, «кім мықты?» деп жатпаған.
Бұлақты көрсе, тасқа басылып ақпаған, Жүйрікті көрсе, əдісін біліп шаппаған. Көзін ашқан, бəйгеге қосқан, баптаған, Менен озбасын деп, жүгенін тартпаған. Жөнсізді талай көргенде жерді қаптаған, Ақылын айтқан, абыржымаған, саспаған. Себебін білмей ешкімге кінə тақпаған Кекшілдік дəмін өмірде мүлде татпаған. Ғылымда да жалғанға үміт артпаған, Қызметте де шіреніп ешбір таспаған. Жанұяға да мейірімділік дəнін тастаған, Кішіні ізеттеп, үлкеннің аяғын баспаған. Көңілі ақ, бұлақтай қыста қатпаған, Пейілі кең, таулар да одан аспаған. Таң болмасын бақытсыз сізде атпаған, Күн болмасын шаттықсыз сізде батпаған! Сырттай сізді мақтап жатса басқа адам, Қуанып қалам, марқайып қалам, шаттанам. Шапағат нұрын көрсем де тағы басқадан, Сандыбай аға, мен өзіңізбен мақтанам. Медеу ƏЛІМБАЕВ, Аймақтық əлеуметтік-инновациялық университетінің Тəрбие жəне əлеуметтік істер жөніндегі проректоры, филология ғылымдарының кандидаты
ТІЛ САЯСАТЫНЫҢ ТІРЕГІ Қазақстан Республикасының тіл саясаты мемлекеттік тілді дамытуға жəне республикада қолданылатын өзге де тілдер үшін жағдай жасауға бағытталған. Бүгінде Елбасының Қазақстан халқына жолдаған жолдауында белгіленген басым бағыттардың бірі – барлық қазақстандықтарды біріктірудің басты факторы ретінде мемлекеттік тілді жан-жақты дамытуға басты назар аударылып отыр. Сондықтан қоғамда қазақ тілінің мемлекеттік дəрежесін нығайту жəне оның əлеуметтік-коммуникативтік міндеттерін кеңейту еліміз саясатының басты стратегиялық басымдығы болып қала береді. 1989 жылғы тұңғыш Тіл туралы заң, алғашқы Конституция қабылданар тұстардағы талас-тартыс, қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесінің бекітілуі, мұны нығайта түсу үшін 1997 жылы тіл туралы жаңа заң қабылдау қандай жағдайларда жүзеге асты? «Ауру батпандап кіріп, мысқалдап шығады» деген мəтелді халық тіршілік заңдылықтарына сүйене отырып айтқан. Тілдің даму процесінің өзі табиғи құбылыс. Оған жанды дүниенің өсуіне қажет жағдайдың ешқайсысы жат емес. Бүгінгі күні тілдерді дамытуға деген қамқорлық жан-жақты көрсетілуде. Еліміздегі тілдердің дамуы мен қолданылуына қатысты нормативтік-құқықтық негіздер нығайтылуда. Мемлекеттік тіл саясатының тірегі — тіл туралы заң, заңды жүзеге асыруды қамтамасыз етуші қаулы-қарарлар, бекітілген бағдарлама бар. Қазақстан Республикасы Президенті-
нің 2001 жылғы 7 ақпандағы Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында проблеманың бүгінгі тандағы жай-күйіне талдау жасай, сараптай отырып, соның негізінде жақын болашақтың басым бағыттары айқындалып, қазақ тілінің əлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейту мен нығайту, орыс тілінің қолданылуын қамтамасыз ету, жалпы мəдени қызметін сақтау, этностық топтардың тілдерін дамыту міндеттері алға қойылған. Тіл саясатының бұл мүддесі мемлекеттің қоғамдағы барлық
ұлттардың дамуын көздеген ұстанымына негізделген. Үстіміздегі жылдың сəуір айының 11жұлдызында ҚАЖ департаментіне қарасты тергеу жəне түзеу мекемелері арасында «Қош келдің, Ұлыстың ұлы күні əз-Наурыз!» тақырыбында мерекелік ісшаралар өткізілді. Осы іс-шарада қазақ халқының салт-дəстүрлеріне сəйкес жəне «Қазақ хандығының 550 жылдығына» арналған əртүрлі көріністер ұйымдастырылды. Атап айтқанда ИЧ-167/2 мекемесінің қызметкерлері ұйымдастырған «келін тү-
сіру» көрінісі мен «Қасым ханның өмірінен қысқаша» үзінді көрсетілді. Барлық қызметкерлер қазақ халқының салтдəстүрін дəріптеу үшін халқының ұлттық киімдерінде жүрді. Қазақ халқының атабабамыздан келе жатқан киіз үй тігілді. Оның іші қазақтың ұлттық нақышындағы əшекей-бұйымдармен безендірілді. Яғни, бесік тербеткен қазақ келіні отырды. Ұлттық нақыштағы көрпе-төсектері жиналған сандығы бар. Қазақ биі отыратын ұлттық нақыштағы орындығы қойылды. Мекеменің ұл-қыздары, орта буындағы аға-əпкелеріміз, жасы келген ардагерлеріміз де ұлттық нақыштағы киімдермен жүрді. Ал қызмет орнына келетін болсақ, мекемедегі барлық іс-құжаттар мемлекеттік тілде жүргізіледі. Қызметкерлер де өзара қазақ тілінде сөйлеседі. Осы мекемеде орыс, өзбек ұлт өкілдері де жұмыс істеді. Олардың барлығы да қазақ тілін жақсы меңгерген. Сонымен негізгі міндетіміз – біздің азаматтарымыздың, этникалық қауым өкілдерінің қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде еркін меңгеруін қалыптастыру. Біріншіден, бұл қоғамдағы өзара түсіністікке əсер етеді. Екіншіден, тіл – ынтымақтастықтың негізгі көзі, еліміздегі бірлік пен ынтымақтастықтың тірегі болып табылады. Г. АЙТМИРЗАЕВА, ОҚО бойынша ҚАЖ департаментіне қарасты 167/2 түзеу мекемесі емдеу бөлімінің дəрігер-психиатры
ƏР АЗАМАТТЫЅ ПАРЫЗЫ Туған тілім – тірлігімнің айғағы, Тілім барда айтылар сыр ойдағы. Өссе тілім, менде бірге өсемін, Өшсе тілім, мен де бірге өшемін! – деп ақын Əбілдə Тəжібаев жырлағандай, тіл қай елде болса да қастерлі, құдіретті. Ол достықтың кілті, ынтымақтастықтың бастауы, ырыс-берекенің алды, ұлттың əрі жаны, əрі ары. Тіл жай сөз емес, өмірдің талай сынынан өткен, өскелең талаптарға сəйкес өрістей түскен толыққанды ақиқат десек, жаңыла қоймаспыз. Тілсіз қоғамның қандай түрі болса да өмір сүре алмақшы емес,ол тілдің өзі қоғам бар жерде ғана пайда болып, өмір сүреді. Демек, қоғамнан тыс, бөлек тіл жоқ. Тіл – қоғамның жемісі. Коммунизм көсемі В.И.Ленин: «Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы» - дейді. Мұның мəні – тіл жоқ жерде адамдардың бірлесіп жұмыс істеуі, қоғамдық өндірістің қай саласын болса да ұйымдастыруы, дамытуы мүмкін емес деген сөз. Тіл əрбір адамға ана сүтімен бірге еніп,қалыптасады. Тіл байлығы – əрбір елдің ұлттық мақтанышы. Ол – атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. ҚР «Тіл туралы» заңында «Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының əрбір азаматының парызы» делінген. Əрине, ұлттың ең бірінші, ең қасиетті сипаты – оның ана тілі. Ұлт анасы тіл болып есептеледі. Сонымен бірге ұлттың өмір сүруінің бірінші шарты. Конституциямыздың жетінші бабының бірінші тармағында «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деп, анық жазылған. Ата Заңымыздан туындаған «Тіл туралы» Қазақстан Республикасының заңында да осы жағдай берік қамтылған. Біздің азаматтық
парызымыз – тіл заңындағы талаптарды жүйелі түрде жүзеге асыру. Ол тілдерді қолдану мен дамытудың үш рет жаңартылып қабылданған мемлекеттік бағдарламаларынан да көрініс тапты. «Тіл – біздің тұтастығымыз», «Тіл тағдыры – ел тағдыры» деп те айтып жүрміз. Сондықтан əр адам өз ана тілін көзінің қарашығындай қорғауға, оның орынсыз шұбарлануының қандайына болса да қарсы тұруға тиіс. Туған тілдің абыройын асқақтату – əрбір адамның абзал борышы. Біздің барша ұлттық келбетіміз бен болмысымызды, салт-санамызбен бен дініміз осы ұлттық мəдениет пен тілімізде жатыр. Тəуелсіз елдің елдігі жас ұрпағын парасатты да білімді, іскер де қабілетті, отансүйгіш те ұлтжанды тұлға етіп қалыптастыруда мемлекеттік тілдің атқаратын қызметі орасан зор. Тіл – таусылмайтын байлық. Қанша тіл білсек, өзгеден сонша кез биікпіз. Паустовский: «Туған тіліне жаны ашымаған адам - жəндік», - деп, ашына айтқан екен. Ана тілі – ар өлшемі. Олай болса,тілді шұбарлау – арды шұбарлау, көңіл тұнығын лайлау. Ұлттық мəдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде ұлттың болашағы ана тілінің дамуына, оның қоғамдық қызметінің кеңеюіне тығыз байланысты. Сондықтан туған тілге деген сүйіспеншілік бала кезден басталуы тиіс. Айналаны танып білу туған тілді білуден басталады. Тіл туралы қазақтың көрнекті жазушысы Ғабит Мүсірепов өзінің жанашыр сөзін бірнеше рет айтқан екен. Тіл жаңарып, толығып отыруы керек. Бірақ қазір диалект сөздер көбейіп кетті. «Біздің ауыл осылай сөйлейді» деген желеумен тіліміз шұбарланып бара жатыр. Кейбір
түсініксіз сөздер пайда болды. «Солтүстік, оңтүстік» деген сөздер қазір тілдік нормамызға еніп кетті ғой, соның өзі дұрыс емес. «Түс» деген сөздің мағынасы басқа, «түстік» дегеннің де мағынасы басқа. Бұл түс емес, тұс. «Сондықтан «солтұстық, оңтұстық» деп айтуымыз керек». «Түс» сөзі мен «тұс» сөзінің айырмасы бар. Елеусіз кірген дерт, елемесе есейе бермек. Тілдің тазалығы үшін күресті тоқтаусыз жүргізіп, соның ішінде əсіресе біздің болашағымыз жастармен жұмыс жасауды жалғастырып, отбасыдан бастап, біріге жұмыс істесек нəтиже болар еді. Мұнымен қалың оқырманға айтарым, үйдегі балаларымыздың сөзін үйде жөндеп отырсақ, үлкен нəтиже болар еді. Гүлшахар ӨТЕБАЙҚЫЗЫ, Шымкент қаласы əкімдігінің Тілдерді оқыту орталығының оқытушысы
¦ÄIËÅÒ
Қасқабасовтың жетекшілігімен теңдессіз №40 (243) 100 том «Бабалар сөзі» шықты 16.10.2015 жыл
ТҰЛҒА
4
ЖАҚСЫ-ЖАЙСАҢ ЖАРҚЫЛДАП БАС ҚОСАТЫН АКАДЕМИК СЕЙІТ ҚАСҚАБАСОВ
(Соңы. Басы 1-бетте). Жиналған жұртшылық əсіресе ЕҰУ ректоры, тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі, профессор Ерлан Бəтташұлы Сыдықовтың сөздерін ынта қоя тыңдады. «Əлемге танымал фольклортанушы, Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Мемлекеттік сыйлық пен ТМД деңгейіндегі «Достастық жұлдызы»
М.Жолдасбеков сыйлығының лауреаты Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың есімін отандық ғылым мен жоғары мектеп зор мақтанышпен айта алады, – деді Ерлан Бəтташұлы жиналған зиялы жұртшылыққа қайырыла қарап. – Мұның өзіндік себебі бар: біріншіден, ол кісі – «тамшы тас жарады» дегендей, институтты бітіргеннен бір бағытта – ғылым бағытында күн-түн демей қызмет етіп жүрген қағидатшыл, талапты, бастамашыл азамат; екіншіден, біздің қоғамда «алпысыншы жылғылар» («шестидесятники») деген толқын бар, Секең – соған ғылым арнасынан қосылған əлеуетті өкіл; үшіншіден, Мағжан ақын «Қайда едің?» деп сұрақ қойғандай, жауапты шақта – тəуелсіздік үшін күрес тұсында жəне Елбасымыз айтатын сындарлы жылдарда атқарушы биліктің салт-сана, ғылым-білім қанатын қатайтып, Өзбекəлі Жəнібеков, Мырзатай Жолдасбеков ағаларымен бірге Сейіт Қасқабасов та жүрді». Əйгілі академиктің өмір жолын көктей шолып өткен Ерлан Бəтташұлы ендігі ретте сөзді былайша сабақтады: – 1969 жылы Секең тың тақырып – «Қазақ қиялғажайып ертегілері» мəселесі бойынша кандидаттық диссертация қорғайды. Ол кездегі дəстүр бойынша жоғары бағаланған диссертация жариялануға ұсынылады. Соның сəті түсіп, ғылыми жұмыс 1972 жылы жеке кітап болып жарық көреді. Жас ғалымның жұлдызды биігі басталады: бұл еңбек КСРО Ғылым академиясының ең таңдаулы кітаптары қатарына енеді.
Дей тұрғанмен, Сейіт Асқарұлының танымалдығы 19701979 жылдар аралығында, С.Қасқабасов Қазақ ССР Ғылым академиясының Қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің ғалымхатшысы жəне «Ғылым академиясының Хабарлары. Тіл, əдебиет сериясы» журналының жауапты хатшысы болған шағында еселене түсті деп сеніммен айта аламыз. Өйткені, бұл жерге ұлттың
E-mail: adilet.media@mail.ru
игі жақсылары жəне таңдаулы ғылыми ой-пікірі шоғырланатын. КСРО батыры, академикфольклортанушы Мəлік Ғабдуллин осы кезде: Сұрасаң фамилиямды Қасқабасов, Берейін жазғаныңды тасқа басып, – деп бір ауыз эпиграмма шығарған ғой. Жыл өткен сайын Секең ғылымға
Е.Сыдықов
халық прозасы» атты монографиясының жарық көруімен тұспа-тұс келді. Ғылымға келгелі негізінен орыс тілінде зерттеулер жазып жүрген Секең бұл еңбегін ана тілінде жариялады. Зерттеу ғылыми нысанасының айрықшалығымен, тұжырымдамасының айқындылығымен əдеби-мəдени ортаның ықыласына бөленді. Сондықтан кешікпей Қазақстан Ғылым академиясының ең жоғары марапаты – Ш.Уəлиханов сыйлығын иеленді.
Ж.Әбділдин
пайдалануға тыйым салған партиялық қаулылардың күшін жоюға бағытталған құжаттарды дайындады. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесіне (бүгінгі Парламент) 1932 жылғы ашаршылық құрбандарын еске алу күні деп белгілеп (жыл сайын 31 мамыр), оларға арналған монумент тұрғызуды ұсынды. Ғылыми ізденістерін бір сəтке де тоқтатпай, 1989 жылы М.В.Ломоносов атындағы Мəскеу мемлекеттік университетінде «Жанры казахской народной (несказочной) прозы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Одақ ғалымдары жұмысқа жоғары баға берді. 1991 жылы ол Финляндия Халық шығармашылығын зерттеушілердің халықаралық қоғамына толық мүше
Н.Оразалин
Ә.Әбжаппаров
тереңдей берді. 1979-1981 жылдары Əдебиет жəне өнер институтының аға ғылыми қызметкері ретінде ғылыми қауымға «Ертек пен эпостың сюжеттік типологиясы», «Қазақ ертегілерінің текстологиясы» т.б. зерттеулерін ұсынды. Қазақ əлемінде қалмай, КСРО Ғылым академиясының М.Горький атындағы Əлем əдебиеті институтында (Мəскеу) аға ғылыми қызметкер міндетін атқарып, «Фольклор народов СССР и современность» жəне «Фольклорный театр народов СССР» (КСРО Мəдениет министрлігі Өнертану институты дайындап шығарған) атты монографиялық еңбектерге қазақ фольклорлық мұрасы туралы арнаулы тараулар жазады. Бұдан да кереметі: ғалым
«Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек» жырларын орыс тіліне тəржімелеп, осы бойынша жаңаша зерттеулер жүргізеді. Бұл шақты – одаққа С.А.Қасқабасовтың танылуы деп те, ұлт фольклористикасының жаңа деңгейге көтерілуі деп те атауға негіз бар. Əрбір ғалымның көңіл тоғайтатын, тəуба дейтін биігі болады. Біздіңше, Сейіт Асқарұлы үшін ондай мезет 1984 жылы «Қазақтың
Кеңестік қайта құру мен жариялылық билікке жаңа ойлы азаматтарды тартуды күн тəртібіне шығарды. Өйткені, таптаурын оймен, іс-əрекетпен қоғам дамуына ерекше серпін беру мүмкін емес еді. Оның үстіне ұлттың оянуы, тəуелсіздік атмосферасын қалыптастыру – сол шақта Қазақстан билігіндегі елшіл азаматтардың шынайы мүддесі болатын. Сейіт Қасқабасов 1988 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне шақырылып, алғаш идеология бөлімінің кеңесшісі, одан кейін «Саяси үдерістер социологиясы» орталығының жетекшісі болды. Осы қызметінде ол Шəкəрім, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мағжан Жұмабаев, Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылық мұрасын ақтап, жариялау мен зерттеу туралы құжаттар мен басқа материалдарды дайындау ісіне білек сыбана кірісті. Бұл көп жағдайда жауапты қызметкерден функционалдық жұмысты емес, азаматтық пен біліктілікті талап ететін. Отаншыл ғалым мұнымен шектеліп қоймай, ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезіндегі ақын-жазушылардың шығармалары мен орасан көп фольклорлық мұраларды
төрағалығына Елбасы Сейіт Асқарұлын ұсынды. Алғашқы ЖАК, алғашқы төраға ғылым саласын аттестациялау, білікті кадрлар даярлау сынды жаңашыл жұмыстарды ғылыми ортаның тілегі мен қағидатына сай орындап шықты. Қазақстан ЖАК басшысы бастамасымен Халықаралық мемлекеттік органдарды аттестациялау ассоциациясы – МАГАТ құрылды. С.А.Қасқабасов – осы беделді ұйымның бірінші төрағасы. «ЖАК туралы ереже», «Ғылыми дəрежелер мен ғылыми атақтар беру тəртібі туралы ережелер» сияқты алғашқы заңнамалық құжаттарды дайындауға өзі тікелей жетекшілік етті. «Күлтегін» ескерткішіндегі «күндіз отырмадым, түнде ұйықтамадым»
болып қабылданады. Осындай ниеттің негізінде «Казахская несказочная проза» атты монографиясы үшін ғалым 1992 жылы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығын иеленді. Енді ғалымның қайраткерлік соқпағы салалана түсті. 1991-1992 жылдары Секең ҚР Президенті мен Министрлер кабинеті аппаратында Мəдениет секторының меңгерушісі, Білім, жастар, туризм мен спорт бөлімі меңгерушісінің орынбасары болып қызмет атқарды. Бұл қызметте ел егемендігінің алғашқы құжаттарын, мемлекеттік рəміздерді таңдау, сараптау, рəсімдеу жұмыстарына қатысты. Абайдың 150 жылдық, Сəкен, Мағжан, Бейімбеттердің 100 жылдық мерейтойларын өткізу туралы қаулыларды дайындады, республикалық мерейтой комиссияларына мүше болды. Əріптестері жақсы біледі, С.А.Қасқабасов тың немесе бастама жұмыстан ешқашан қашпайды. Қайта шын беріліп істеп, содан лайықты нəтиже шығарады. 1992 жылы ұлт тарихында тұңғыш рет Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Министрлер Кабинеті жанынан Жоғары аттестациялық комиссия (ЖАК) жасақталып, соның
А. Төлешев
шығармашылығына қатысты тың ойлар айтты. Ақын өлеңдері мен поэмаларын зерделеп оқудың, мəтін астарын түсінудің жолын нұсқады. Сондай-ақ 1996 жылы халық поэзиясының алыбы Жамбылдың 150 жылдық мерейтойы аясында орыс тілінде ақынның І томдық таңдамалы шығармаларын даярлап шығарды. Осы жылы ғалымға Жамбыл атындағы сыйлық берілді. Академик С.А.Қасқабасов – жаңа елорда туралы Елбасы бастамасын қолдаған жəне сол қолдауын іс жүзінде көрсеткен ғалым. Ол 1997 жылы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия мемлекеттік университетінің сол кездегі ректоры А.Құсайыновтың шақыртуымен келіп, осы жылдардағы Білім министрі Қ.Е.Көшербаевтың
С.Абдрахманов
дегендей, 1992 жылы ғалымның «Колыбель искусства» атты еңбегі жарияланып, өнердің қоғамдағы орны ғылым мен парасат тұрғысынан сараланды. Тəуелсіздік мəдениеті мен өнеріне бұл əліппедей ізашар болды. Сейіт Асқарұлы қай қызметте жүрсе де ғылымның бесігі мен өнердің əлдиін ұмытқан емес. 1994 жылы ол Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы М.О.Əуезов атындағы Əдебиет жəне өнер институты директорының орынбасары қызметін шақырылды. Бұл кезде аталған əдебиет зерттеу орталығын ұстаздардың ұстазы, академик Серік Қирабаев басқаратын. Арада көп уақыт өтпей институт басшылығы Секеңе жаңадан
бастамасымен үкімет қаулысы негізінде тұңғыш рет құрылған «Еуразия» ғылыми-зерттеу орталығының (ҒЗО) директоры болды. Орталық еуразиялық ықпалдастықтың тарихи негіздері мен қазақстандық нұсқасы туралы бірнеше ғылыми жинақ шығарып, жобаларды орындады. 2000 жылы университет басшылығы Сейіт Асқарұлына жаңадан ашылған шығыстану факультетінің деканы қызметін қоса жүктеді. «Аз уақытта, аз шығынмен» дегендей, ғалым бүгінгі халықаралық қатынастар факультетінің негізін қалады. Сыртқы істер министрлігімен жəне Алматы мен Астанада орналасқан əлемдік ұйымдардың өкілдігімен тығыз жұмыс істеп, абырой биігінен көрінді. Халқымызда «Сабақты ине сəтімен» деген сөз бар. Оның үстіне сол жылдары Елбасы Алматының мəдениет жəне ғылым орталығы ретінде қалыптасып дами беретінін қадап айтқан-ды. Осы уақытта əдебиет, ғылымның қара шаңырағы иесіз қалғандай күй кешкен. Мұның зардабын түсінген академиктер С.Қирабаев пен З.Ахметов үкіметке жəне министрлікке жанайқайға толы арнайы хат жазады. Бұлай болмауы керегін жеткізіп, институт басшылығына «осы ортадан шыққан білікті ғалым С.А.Қасқабасовты сұрайды». 2001 жылдың 26 қыркүйегінде С.А. Қасқабасов М.О.Əуезов атындағы Əдебиет жəне өнер институтының директоры болып тағайындалды. Кешікпей Ұлттық Ғылым Академиясының академигі
ашылған Қолжазба орталығын басқаруды жүктеді. Бұл да тың құрылым еді. Ғалым 1995 жылы Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды. Бұл белеске зерттеуші құрқол келмеді: Абайдың 150 жылдық мерейтойы құрметіне «Абай жəне фольклор» атты еңбегін жариялады. Алматы мен облыс орталықтарында өткен ғылыми жиындарда дана ақынның
атанды. Ғалымның жетекшілігімен «Қазақ əдебиеті тарихының» 10 томдығы жəне «Қазақ өнерінің тарихы» 3 томдығы жарық көрді. Елбасының тікелей бастамасымен жəне қадағалауымен атқарылған қайталанбас ғасырлық жұмыс – «Мəдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша тұңғыш рет 100 томдық «Бабалар сөзі» шығып, оны халық биік рухпен қабылдаса, осы идеяны жүйелеп, орындаған да С.Қасқабасов екенін зиялы қауым
«Хабар» – қазақ, орыс, ағылшын тілінде №40 (243) хабар тарататын төрт арнаның тоғысы 16.10.2015 жыл
ҒЫЛЫМ
¦ÄIËÅÒ
5
ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
жақсы біледі. Сондай-ақ 5 томдық «Қазақ музыкасының антологиясы», 20 томдық «Əдеби жəдігерлер» оқырманға жол тартып, əдебиет институтының əлеуеті мен əлемдік беделін көтерді. Үлкен ғалым жеке өнегесімен үлкен жолды бастайды. Ғылыми ұжымды жұмылдыру бір басқа да, соларға үлгі болып, күн-түн демей еңбек ету бір басқа. С.А. Қасқабасов фольклор, мифология, мəтінтану, этнография, өнер мəселелерін зерделеп, 2000 жылы «Золотая жила» (екі томдық), 2002 жылы «Жаназық», 2008 жылы «Елзерде», 2009 жылы «Ойөріс» атты кітаптарын
халықаралық ұйымдардың басқосуларында академик С.А.Қасқабасов пікірі əлеуетімен ерекшеленгенін мақтанышпен айтамыз. Шəкірт тəрбиелеу – Сейіт Асқарұлының азаматтықғылыми ұстанымын айқындай түсетін қасиет. Оның жетекшілігімен фольклортану, мəтінтану, əдебиеттану, өнертану мəселелері бойынша 11 докторлық, 23 кандидаттық диссертация қорғалыпты. Бұл орайда ғалым сан қумай, сапаға мəн беретінін ғылыми орта жақсы біледі. 2012 жылы ғалым, қоғам қайраткері С.А.Қасқабасов Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне қайта
С.Негимов оқырманға ұсынды. Академик Сейіт Асқарұлы еңбектері фольклор құбылыстарының қатпарына терең бойлаумен, тұжырымдарының жаңашылдығымен, ғылыми нысанасына кешенді қарауымен ерекшеленеді. Ғалым халық шығармашылығының ежелгі түп-тамырынан бүгінге дейінгі даму жолдарын, қазіргі жаһандану заманындағы жұмбақ иірімдерін классикалық фольклортану, əдебиеттану,
Ш.Ыбыраев шақырылды. «Астанаға Қасқабасовтай академик керек» деп, бізге ұсыныс айтқан зиялы қауым өкілдері, көрнекті ғалымдар аз болмады. Секең шақыртуымызды қабылдап, қазақ əдебиеті кафедрасының меңгерушісі болуға келісімін берді. Сөйтіп, бұрыннан бастаған елеулі жұмыстарын елордада жалғастырды. Сол жылы ғылым мен білім саласындағы ТМД мемлекетаралық «Достастық жұлдызы» сыйлығының иегері
ТАРИХШЫЛАР КОНГРЕСІНІҢ ТАҒЫЛЫМДЫ ШАРАСЫ
Жақында Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Бас ғимаратындағы Тұңғыш Президент аудиториясында «Конституциялық құрылымның мəселелері жəне Елбасының рөлі» атты Қазақстан тарихшыларының ІІІ конгресі болып өтті.
Конференцияға қатысушылар таңғы сағат 8:00-де «Жастар» шағын ауданындағы қалалық қорымда Кенесары хан сарбаздарының жəне Алаш қайраткері Смағұл Сəдуақасұлының зиратына гүл шоқтарын қойып, ата-бабалар əруақтарына арнайы құран бағыштады. Қазақстан тарихшыларының ІІІ конгресінде ҚР Парламенті Мəжілісінің депутаты Камал Бұрханов, Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты директорының орынбасары Қайрат Əлімғазинов, Ш.Уəлиханов атындағы Тарих жəне этнология институтының директоры Хангелді Əбжанов, Мемлекет тарихы институтының директоры Аяған Бүркітбай, тағы басқа мемлекет жəне қоғам қайраткерлері, өңірлерден тарихшылар, əлеуметтік-гуманитарлық сала өкілдері жəне шетел ғалымдары қатысып, сөз сөйледі. Қазақстан тарихшыларының ІІІ конгресі «Н.Ə. Назарбаев жəне Қазақстанның конституциялық реформалары», «Ежелгі жəне орта ғасырдағы Қазақстан тарихы. Археология. Этнология», «Жаңа жəне қазіргі заман Қазақстан тарихы», «Тəуелсіз Қазақстан тарихы» атты төрт секция бойынша жұмыс істеді. Пленарлық мəжілісті Ұлттық Тарихшылар Конгресінің төрағасы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі Ерлан Сыдықов кіріспе сөз сөйлеп ашып, атқарылған жұмыстар туралы баяндама жасағаннан кейін Тарих жəне этнология институтының директоры Хангелді Əбжанов, Мемлекет тарихы институтының директоры Аяған Бүркітбай, Халықаралық Түркі академиясының президенті, тарих ғылымдарының докторы Дархан Қыдырəлі, ҚР БҒМ Ғылым комитеті төрағасының орынбасары Амандық Төлешов, Əлкей Марғұлан атындағы
Археология институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Бауыржан Байтанаев, ҚР ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы Болат Көмеков, тағы басқа да тарихшылар баяндама жасады. Іс-шара барысында еңбегі сіңген тарихшылар «Қазақ хандығына 550 жыл» медалімен марапатталды. Сонымен қатар «Қазақстанның ең үздік жас тарихшысы» байқауының жеңімпаздарына арнайы сертификаттар мен бағалы сыйлықтар тапсырылды. Өткен жылы Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі мен Қазақстан тарихшыларының ұлттық конгресі ұлттық тарихты жандандыру мақсатында жас ғалымдар арасындағы үздік ғылыми мақалаларға байқау жариялаған болатын. Онда «Байқаудың мақсаты: отандық тарихты зерттеумен айналысушы жас ғалымдардың зерттеу жəне публицистикалық қызметін жандандыру. Ғылыми мақалалардың тақырыбы Қазақстан тарихының өзекті мəселесін зерттеуде алуан түрлі, хронологиялық шеңбері – көне замандардан қазіргі уақытқа дейін болуы мүмкін. Бұрын-соңды ғылыми жұмыстарда жазылмаған, немесе ең аз зерттелген тұлғалар, тағдырлы оқиғалар, бірегей деректер, шағын
тарихи тақырыптағы (аймақтың, қаланың тарихы) бұрын мəлім болмаған мұрағаттық, этнографиялық, фольклорлық дерекнамалар қолдау табады» деп көрсетілген еді. Тарихшылардың ІІІ Конгресі барысында «Қазақстан тарихшылары конгресінің кітапханасы» сериясымен: Əлихан Бөкейхан «Қазақтар», Қошке Кемеңгер «Қазақ тарихынан», Сатай Сыздықов «Қарлық-Қарахан мемлекеті», «Қарқаралы-Қазылық», Қойшығара Салғараұлының «Жер жаһанда арғы
басшысы Н.Ə. Назарбаевтың арнайы тапсырмасына орай, «Тарих толқынында» атты арнайы тарихи зерттеулер бағдарламасының барлық жобаларына қатысты. Аталған кешенді бағдарламаның аясында ұлттық тарихтың өзекті мəселелеріне қатысты белгілі тарихшы ғалымдардың, көрнекті қоғам жəне мемлекет қайраткерлерінің ғылыми мақалаларынан тұратын «Тарих толқынында» атты мақалалар жинағының 6 томдығы жарыққа шықты. Тарихшылардың Ұлттық конгресінің
атаның ізі бар» атты кітабы, Шоқан Уəлиханов атындағы Тарих жəне этнология институтының «Халық: тарих толқынында» сериясымен шыққан кітаптары мен «Мangi El» халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналының жаңа санының тұсаукесер рəсімі өтті. Конгресс барысында конституциялық құрылыстың мəселелері жəне мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруда Ұлт Көшбасшысының рөлі жəне отандық білім мен тарих ғылымы саласындағы өзекті мəселелер кеңінен сөз болды. Тарихшылардың Ұлттық конгресі (ТҰК) өз жұмысын 2011 жылдан бері белсенді атқарып келеді. ТҰК-тың негізгі мақсаты Қазақстан тарих ғылымын жаңа сапалы деңгейге көтеру, ғылыми зерттеу жұмыстарын жинақтау аумағын жүйелеу жəне үйлестіру, қазақ халқының тарихи, мəдени, рухани мұраларын танымал ету, оларды зерттеу болып табылады. Тарихшылар конгресі мемлекет
ақпараттық бағыттағы жұмыстары үш тілде шығатын (қазақ, орыс, ағылшын) «Mangi El» халықаралық ғылымитанымдық журналын қолдау жобасы арқылы жүзеге асып отыр. Конгресс мүшелері «Ежелгі дəуірден қазіргі заманға дейінгі Қазақстан тарихы», «Тəуелсіздік кезеңіндегі Қазақстан тарихы» жəне «Ежелгі дəуірден қазіргі заманға дейінгі Қазақстан тарихының» 20 томдығы кітаптарын əзірлеуге қатысты. ІІІ Конгресс барысында мұрағаттық, археологиялық жəне кітап көрмелері мен Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ мұражайларына экскурсиялар жасалды. Мұрағат, кітап жəне археология көрмелері ұйымдастырылып, алқалы жиын Тұңғыш Президент – Ұлт көшбасшысы оркестрінің концерттік бағдарламасымен жабылды. Салтанат ƏЛІПБЕКОВА. Астана қаласы
ЕҰУ-ДЕ "ХАБАРДЫҢ" АУДИТОРИЯСЫ АШЫЛМАҚ өнертану қағидаттары аясында саралайды. 2003 жылы «Еуразия халықтарының эпосы» сериясымен Мəскеуден орыс тілінде «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу», «Қыз Жібек» жинақтарын жариялап, жаңа Ресейге тəуелсіздіктің құндылықтарын жеткізді. Осы жылы Махамбет атындағы сыйлықтың лауреаты атанды. Соңғы он жыл ішінде Түркияда – «Қыз Жібек» жырын, Оңтүстік Кореяда – қазақ ертегілерін, Қытай мен Ресейде – ұлт фольклоры ерекшеліктерін кітап, ғылыми мақала, баяндама форматында насихаттауы академиктің таңдаған саласына адалдығын, қағидатшылдығын көрсетеді. Қағидатшылдық дегеннен шығады, Сейіт Асқарұлы ҚР Премьер министрі жанындағы Жоғары ғылыми-техникалық кеңес мүшесі ретінде гуманитарлық ғылымның бүгінгі жағдайына жəне оны дамытуға байланысты сындарлы, байыпты ой-пікірі мен ұсынысы атқарушы биліктің де, ғалымдардың да көкейінен шыққанына талай куə болдық. Осы ретте академиктің кəсіби маман ретіндегі қағидаттарынан айқындық, нақтылық, елшілдік аңғарылатын. Елбасының өзі жүргізген мемлекеттік «Мəдени мұра» бағдарламасына қатысты жиындарда, ЮНЕСКОИСЕСКО, ТҮРКСОЙ сынды
атанып, ол марапатын РФ Мемлекеттік Дума төрағасы С.Е.Нарышкин қолынан алды. ҚР Қорғаныс министрлігі басшылығымен бірлесіп 10 томдық «Ержүрек» жинағын, ЕҰУ ғалымдары əлеуетімен «Айтыстану» ғылыми жинағын даярлап бастырды. Кафедраға жаңашыл ғалымдарды топтастырып, бірнеше ғылыми жобаны жүзеге асырды. Ғалым биылғы мерейтойлық межесінде оқырманға 5 томдық таңдамалы жинағын ұсынды. Осының бəрі – талай жылғы жүйелі де табанды ғылымишығармашылық еңбектің арқасы. Əрбір университет ғалымдарымен мақтанады. Лайықты тұлғаны құрметтеу – бір ұжымның ғана емес, ұлттың парызы. Жүз томдығымен ұлтына олжа салған академикті қадірлей отырып, оның асыл қағидаты – мұра арқылы ұрпақтың рухани жəне ғылыми деңгейін көтеруді естен шығармауымыз қажет, – деді шешен өз баяндамасын түйіндей келіп. Данияр ҚАЙЫРТАЕВ, Халықаралық ақпараттық бірлестігінің мүшесі Суреттерде: академик Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың 75 жылдық мерейтой күніне ұйымдастырылған халықаралық фольклортанушылар конгресіндегі мерейлі сəттерден көріністер.
E-mail: adilet.media@mail.ru
Жуырда елордамыз Астанада орналасқан Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қабырғасында «Хабар» агенттігінің 20 жылдық мерекесіне орай «Хабар 20 жыл эфирде» атты университет студенттерімен кездесу өтті. Шараға «Хабар» агенттігінің басқарма төрағасы Айдос Үкібаев, «Хабар» телеарнасы бағдарламалар дирекциясының бас продюсері Ринат Кертаев, «24 KZ» арнасының директоры Арман Сеитмамыт жəне «Білім жəне Мəдениет» телеарнасының директоры Александр Аксютиц қатысты. Іс-шарада алғашқы болып сөз кезегін Webometrics рейтингісі бойынша Қазақстандағы №1 жоғарғы оқу орны – Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті ректоры, тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі, профессор Ерлан Сыдықов алды. Ол «Хабар» агенттігін 20 жылдық мерейтойымен құттықтай отырып, агенттіктің аяғына тұруына белгілі қоғам қайраткері Дариға Назарбаеваның атсалысқанын атап өтті. Сонымен қатар, «Журналистика – адамзат пайда болғаннан бастап келе жатқан мамандық. Қазіргі таңда ол – төртінші билік қана емес, ол – қару!» – деп журналистиканың маңызын көрсетіп кетті. Сондай-ақ, Еуразия ұлттық университеті 20 жылдық тарихы бар телеарнамен төл құрдас
екендігін, мамыр айында Ұлттық университетке де 20 жыл толғалы отырғандығын, сонымен қатар оқу ордасы шəкірттердің біліктілігін арттыру мақсатында телеарнамен тығыз байланыс орнағанын, енді "Хабар" агенттігінің арнайы аудиториясы ашылуына мүмкіндік жасалғалы отырғандығын атап көрсетті. Жылы жүздесу əрі қарай телеарнаның жас көрермендеріне «Хабардың» тағылымы мол тарихы жайында баяндайтын роликті тамашалаумен жалғасты. Содан кейін "Хабардың" басқарма төрағасы Айдос Ыдырысұлы сөз алып, болашақ маман иелеріне 20 жыл бойына эфирде үздіксіз ақпар таратқан еліміздің басты арнасы жайында мағлұмат жеткізді. «Хабар» агенттігі» АҚ 1995 жылы Елбасымыздың қолдауымен бастау алды. Сол кездегі Қазақ телеарнасының ақпараттық қызметі негізінде «Хабар» телевизиялық ақпараттық агенттігі құрылады. Бүгінгі таңда «Хабар» Агенттігі» АҚ – қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерінде хабар тарататын төрт арнаның тоғысқан
орталығы. Атап өтсем, республикалық «Хабар» мен «24 kz» телеарналары, ұлттық жерсерік (спутниктік) телеарнасы – «Kazakh TV», сонымен қатар кабельдік желілерде ағартушылық бағыттағы бағдарламаларды эфирге шығаратын «Білім жəне Мəдениет» телеарнасы кіреді. Атап айту керек, қазіргі таңда Агенттікте Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің 99 түлегі жұмыс атқарып жүр. Бұл – жақсы көрсеткіш. Ерлан
Сыдықов атап өткендей, аталмыш аудитория «Хабар» арнасының болашақ кадрларын дайындайтын шеберханаға айналса, бұл сіздер үшін үлкен мүмкіндік болмақ. Ең маңызды капитал ол – сапалы маман. Осы орайда ақпарат айдынына білікті кадр дайындап, өз үлестерін қосқан университет ұжымының еңбегі ерен екенін атап өткім келеді» – деді Айдос Үкібаев. Сонымен бірге басқарма төрағасы «Хабар» арнасының атынан университет ректорына сыйлық табыстады. «Хабар» телеарнасының күзгі аңдатпасынан кейін, телеарнаның бағдарламалар дирекциясының бас продюсері Ринат Кертаевқа сөз берілді. Ол телеарна ақпараттықсараптамалық өнімдер жасауды, отандық телехикаяларды, күлкілі, яғни креативті бағдарламаларды дамытуды ойға алғандығын айтты. Отандық 100 сериялы телехикаялар түсірілгенін де атап өтті. Телехикаялардың ішінде ерекше көзге түсетіні – «Ақылдың кілті». Бұл 12
сериядан тұратын телехикая ұлы Абайдың 170 жылдығына орай түсіріледі. Бас продюсер сонымен қатар, телеарнадағы өзгерістер туралы көрермендермен ой бөлісті. Ал «Білім жəне Мəдениет» телеарнасының директоры Александр Аксютиц «ғаламтор пайда болғаннан кейін телевидение жоқ болады» деген пікірді жоққа шығара отыра, ғаламторды «Хабар» агенттігі даму жолындағы құрал ретінде қолданып келе жатқандығын айтып өтті. Кездесу соңында көрермендер толғандырып жүрген сұрақтарын қойды. Атап кететін сұрақтар: «Хабар» телеарнасының көрермендер жүрегін жаулап алуының сыры неде?», «ХХІ ғасыр көшбасшысы» бағдарламасы неліктен жабылды?», «Хабар» агенттігі болашақта спорт арнасын аша ма? Əлде еліміздегі бір арна жетіп тұр ма?», «Қазақ хандығының 550 жылдығына қосқан үлесі қандай?», «Эфирде отырғандардың көпшілігі шоубизнес өкілдері. Ал неге журналистер емес?», т.с.с. сұрақтарға жауап алды. Кездесудің жалғасы ретінде қорытынды жаңалықтар жүргізушісі əрі авторы Ғани Өтепбайұлы шеберлік сыныбын өткізді. Ол журналистика факультетінің 1-курс студенттеріне «Хабар» телеарнасындағы жаңа формат» тақырыбында семинар-лекция оқыды. Айта кетейік, жиын барысында «Хабар» агенттігінің журналистері студенттерге арнайы дəріс оқып отыруды жолға қоятындығынан хабардар етті. Жібек РАХЫМ, Əзілхан Нұршайықов атындағы республикалық сыйлықтың лауреаты.
¦ÄIËÅÒ
Сүйінбай – əкімшілік-басқару ісіне белсене №40 (243) араласып, ел қамын жеген қайраткер 16.10.2015 жыл
ТАНЫМ
Биыл еліміз Жетісудың ақиық ақыны Сүйінбай Аронұлының туғанына 200 жыл толуын да кеңінен атап өтуде. Айталық, елордамыз Астанада жыр дүлдүлінің мерейтойына арналып «Нұр Отан» партиясы мен Халықаралық Түркі академиясының ұйымдастыруымен бірқатар мəдени іс-шаралар өткізілді. Алматыда студент-ақындар айтысы, т.б. басқосулар ұйымдастырылды. Бауырлас Түркия елінің астанасы Анкарада Қазақстан елшілігі мен Халықаралық «Түрксой» ұйымының бастамасымен маусым айында ақын мерекесіне орайластырып, Алматы облысының күндері өтті. Оған облыс өкілдері мен түркі елдерінің ғалымдары, жазушылары қатысып, Алматы облыстық «Сүйінбай сазы» фольклорлықэтнографиялық ансамблінің өнерпаздары өнер көрсетті. Анкара қаласының Кешиөрен ауданында ақынға арналған саябақ ашылды. Бір аптаға созылған мəдени шара Түркияның Ескішехир, Қыршехир, Неушехир, Ақсарай қалаларында жалғасты.
асқан шешендік өнерін ел қызметіне ұтымды пайдаланды. Сондай-ақ оның «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Əз Тəукенің Жеті жарғысы» сынды дала қағидаттарын, Əз-Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Əйтеке билердің өнегелі дəстүрлерінен құралған ұлттық заңнамаларды жетік білуі де үлкен рөл атқарды. Сондықтан өз мүмкіндігіне сенімді болған ақынның ел арасындағы беделі аса жоғары, абыройы асқақ, мерейі үстем еді. Мəселен, ол жайт мына өлең жолдарынан айқын байқалады:
Сүйінбаймен айтысындағы: Жақсы ақын үйге келсе қыдырырыс, Айтқаны Сүйінбайдың бəрі дұрыс. Көргенді не болса да бетке айтатын, Адамнан сирек туар мұндай туыс, – деген жыр жолдарынан аңғарамыз. Бұл айтыстан Тезек сұлтанның өлең сөзді кестесімен əдіптеп жауап қайтара алатындай ақынжанды ақыл иесі екеніне куə боламыз. Жалпы, Тезек сұлтанның өмір тарихына зер салсақ, оның өз тұсында осал адам болмағаны байқалады. Ол
əлеуметтік теңсіздік орын алған заманның ішкі-сыртқы тартыстарын қатал сынға алып əшкерелейді. Бұл ретте қазақ қоғамын жегі құрттай ішінен ірітіп отырған Қоқан хандығы мен одан кейінгі Ресей отаршылдарының ұлықтарына арқа сүйеген жергілікті билік өкілдерінің – төре-датқалар мен би-болыстардың, қожа-молдалардың жауыздықтарын, зымияндық əрекеттерін өткір сынға алады. Заманында датқалар, Ұрты кеуіп мақтанар. Пайда тапса дау-шардан,
6
Аттағаннан ары асқан – Сүйем менен қарысым. Жат болмаған жатырқап, Жақын менен алысым. Үш дуанның жақсысы, Болып еді танысым. Толғаулы сөздің топтағы, Аңғарушы едім мəнісін. Тасыған көңілім басылды, Түгел білдім деп жүрсем, Замананың əдісін», – дейді ақын өлеңінде. Сүйінбай заманындағы қазақ қауымында билердің беделі хантөрелер мен басқа да билік өкілдерінен жоғары тұрған кездер де болған. Сондықтан бүкіл ел «Би –ханның қазығы, бұқара жұрттың азығы» деп билерді арқа тұтқан, оларға сенім артқан. Халқымыздың
ҚАЙРАТКЕР АҚЫН СҮЙІНБАЙ және ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ
«Əуезов «Жетісу ақындарының алтын діңгегі» деп атаған Сүйінбай мен Горький «ХХ ғасырдың Гомері» деп атаған Жамбыл бар қазақтың мақтанышы екенін айтудың өзі артық шығар». Н.Назарбаев: «Өмір өткелдері» кітабынан. Бүгінгі еліміздің егемендігі мен жаңарған қоғамның рухани-мəдени өмірімізге қойып отырған биік талабы бұрындары кеңестік идеология ыңғайына қарай əдейі бұрмаланып келген бірқатар ұлттық құндылықтарымызды, мəдени мұраларымызды зерттеуді, талдауды жаңа заман өркениетіне сəйкес жаңаша таразылауды қажет етеді. Мұның Сүйінбай ақын шығармашылығына да қатысы бар. Өйткені, көптеген тарихи-əдеби құндылықтарымыз секілді жыр сүлейі Сүйінбайдың өмір деректері мен шығармашылығы да осы бүгінге дейін сол баяғы «ұлы орыстық» шовинистік көзқарас, коммунистік идеология тұрғысынан сараланып келгені мəлім. Мəселен, Сүйінбай Аронұлының ақындығы мен өлең-жырларын білгенімен халық оның отыз жылға тарта ел билігіне араласып, жер-су, мал-мүлік, халықтық əдет-ғұрып дауына төрелік айтқаны, тұрмыстықазаматтық, əскери-қылмыстық, елшілік-мəмілегерлік, бітімгершілік істерге байланысты шығарған биліктері туралы əлі күнге дейін жетік біле бермейді. Шын мəнінде Сүйінбай аузы дуалы, сөзі уəлі, қара қылды қақ жарған турашыл би болған кісі. Ол шығарған шешімдер мен ол айтқан билік өз заманында жұрттың көкейінен шығып, үлкен абырой-беделге ие болғаны да енді-енді белгілі болып жатыр. Бұған ақын өмірбаянына қатысты соңғы табылған мұрағат деректері, шығармаларындағы ордалы ой орамдары, билік шешімдері мен қалың жиындарда айтқан тоқтам-төреліктері дəлел бола алады. Айталық, соның бір үлгісін онымен қатар өскен үзеңгі жолдасы Сарыбай би Айдосұлы өмірден өткенде інісі Саржанға көңіл айтуынан байқауға болады: «Аққу ұшса, көлге кетеді, Көпір бұзылса, селге кетеді. Мал-жан біткен бəрі де, Өсіп-өнген жерге кетеді. Қиындық басыңа түсті, Көтерер мойны күшті. Бұрын нар едің, енді – Ағаңның орнына піл болдың. Халқыңның күні саған түсті. Əділетті жан болып, Басқара бер, Басыңа салған істі». Ақынның бұл көңіл айтуы дидактикалық-танымдық мəні жоғары, халқымыздың ұлттық салт-дəстүрі мен дүниетанымының, елдік рухының өнегелі үлгісі, сайын дала даналығы мен шешендік өнердің ғибратты көрінісі, жарқын мысалы болып табылады. Мұның түп-тамырында халық мүддесі, жергілікті елдің жайын ойлау, елге деген жанашырлық сезім жатыр. Өйткені, Саржан Айдосұлы да ағалары секілді Шапырашты-Екей болыстығында ауылнай, болыс, би болған Жетісу аймағына əйгілі тұлға еді. Қалың қазақ елі ол тұста екі үлкен империяның – Қоқан хандығы мен одан кейін Ресей отаршылдарының зорлық-зомбылығын бастан кешірген. Жергілікті атқамінерлер хандық билік өкілдері мен отаршыл патша ұлықтарының сойылын соғып, елдің қолындағы малын, шұрайлы жерін талан-тараж етті, халықты қан қақсатты. Бұл жайында ақын «Ту алып жауға шықсаң сен» атты толғауында: «Қоқанның қолы көп болды, Жетісуда жатқалы, Бар жақсыны талап жеп, Сүбеңе қолы батқалы. Бейсенбі күні бесінде, Ғизрат күні кешінде, Қордайдың биік төсінде Қоқанның ханы Құдияр, Зорлық қып алған көп малды Əндіжанға айдатты. Қол-аяғын кісендеп, Көнбеген ерді байлатты, Қауызын əлі жармаған, Сұлуларды зорлапты. Араша тұрар пенде жоқ, Еліңді сөйтіп қорлапты», – деп
E-mail: adilet.media@mail.ru
Қоқан хандығы дəуіріндегі өмір шындығын, қалың елге жасалған қиянатты, озбырлықты көркем суреттейді. Осы орайда мына мəселеге де назар аударған орынды. Кейбір зерттеушілер Қоқан билігінің шектен шыққан əділетсіздіктерін, неше түрлі хайуандықтарын айтумен ғана шектеліп, Ресей империясының отарлау саясатын, жергілікті халыққа жасаған зорлық-зомбылығын, елімізді аяусыз қантөгіспен жаулап алған қанқұйлы əрекетін ауызға ала бермейді. «Көрмес – түйені де көрмес» демекші, кейде керісінше отаршылдардың басқыншылығын бүркемелеп, оларды дəп бір біздің елді қоқандықтардан азат етушілер, тіпті одақтастар, жарылқаушылар ретінде дəріптейді. Бұл да, құдайшылығын айтқанда, шындыққа сай келмейді. Шындығында Түркістан өлкесін мекендеген бүкіл түркі ұлысының жауынгерлері тізе қосып ортақ жау – отаршылдарға қарсы азаттық үшін соғысқаны, кейде діндес, түбі бір түркі тілдес халықтардың ғазауат соғысы болғаны көптеген көне əдеби-мəдени мұраларда, жыр-дастандарда жанжақты баяндалады. Сондықтан оны көрер көз керек. Осы ретте 1860 жылдың күзінде Алматы түбіндегі Ұзынағаш соғысында, Қарақастек өзенінің бойында Қоқан хандығына қараған барша түркі жұртының өкілдерінен, жалдамалы парсы жауынгерлерінен құралған (ресми мəлімет бойынша 40 мыңнан астам) құрама əскерлердің подполковник Г.А.Колпаковский басқарған отаршылдармен қиян-кескі шайқасқанын еске түсірсек те жеткілікті. Бұл соғыс төл тарихымызда əйгілі «Ұзынағаш шайқасы» деген атпен таңбаланып қалды. Бұл жылдары Сүйінбай ауылнай қызметінде ел билігіне араласа бастаған, қырықтың қырқасынан асқан жігіт ағасы. Елдің қоғамдық-саяси, рухани-мəдени өміріндегі орын алған жағдайлардың бəрін өз көзімен көріп, сол заман оқиғаларының қайнаған ортасында жүрген, одан ой түйген кезі. Өз ғұмырының осы кезеңі туралы: Азып-тозған ауылым, Атқарып өмір дауылын, Көтердіңдер қайыспай, Азаптың талай ауырын! Азаттық құсы ұстатпай, Сипатпады сауырын. Күні дағы күн емес, Сөзі дағы сөз емес, Кедей менен жарлының! Бай-манаптар байпаңдап, Қамын ойлап қарынның, Қоқанға елін сатып жүр, Билерді құдай атып жүр, Старшын, песір, ауылнай, Пайдаға мүлдем батып жүр, – деп ақын Қоқан хандығы мен орыс ұлықтарының жергілікті ұлтқа жасаған зорлық-зомбылықтарын ашына жырлады. Мұрағат деректеріне сүйенсек, Сүйінбай ақын өз ауылында алты жыл ауылнай болып жұмыс істеген соң, 1871 жылдан бастап, табаны күректей 24 жыл үзіліссіз Ұзынағаш болыстығындағы №2 əкімшілік ауылының биі болып қызмет етіпті. Көрнекті мемлекет жəне қоғам қайраткері Нəзір Төреқұлов айтқандай ол тұста: «...бір бидің өзі осы күнгі соттың да, прокурордың да, милицияның да, қаншама мекеме, ұйым басшыларының да қызметін атқарып келген...» Осы жылдары Сүйінбай тек Ұзынағаш өңірінде ғана емес, тіпті Жетісу өлкесіндегі, бірқатар қазаққырғыз жеріндегі құқықтық-əлеуметтік, саяси-қоғамдық, тұрмыстықшаруашылық мəселелерге етене араласып, елдің есесін қайтарды, халықтың несібесін арашалады. Мұнда қайраткер ақын өз бойындағы қарым-қабілет, ақыл-парасат, ислам заңдары мен шариғат үкімдерін, табиғи талант пен туа біткен дара дарынын, «от ауызды, орақ тілді»
Ашулансаң хан-сұлтан, Өлтірерсің Сүйінді. Сүйінбай ақын өлген соң, Көрерсің, төре, қиынды. Қаһарланса қалың ел, Шығармай ма миыңды?! Бет-аузыңды қан қылып, Бермей ме сөйтіп сыйыңды, – дейді Тезек төреге арнаған «Зар жылатып момынды» атты өлеңінде. Бұл үзіндіден қара орман халқының сөзін сөйлеген, қалың елдің қамын ойлаған ақиық ақынның кескінкелбетін, өр тұлғасын танимыз. Жергілікті елдің ең ықпалды адамы саналған жыр жампозы шығармашылығының біраз бөлігі Ұлы жүздің аға сұлтаны Тезек төреге байланысты туған. Ақын ел билеуші төренің бет-жүзіне, атақ-абыройына, мақсат-мүддесі мен биік мəртебесіне қарамай турасын айтқан. Əрі осынау кемшіліктерін бетіне айту арқылы төрені ақылға шақырған. Оның Тезектің баласы қайтыс болғанда айтқан: Балаң өліп төсектен тұрмай қапсың, Өлмесе қайда кетті Нұралы хан?!... Сүйінің келді Ордаңа жырлаймын деп. Балаң өліп төсектен тұрмай қапсың, Балаңды алса Құдайдың өзі алды, Жатырмысың Құдайдың жылқысын ұрлаймын деп?! – деген жыр жолдарында төренің «ұры», «кəззап», «қорқау», «жемқор», «қарақшы» болғанын тайсалмай көзіне айтып, бетіне басуы Сүйінбайдың да Тезек төремен иық тірестіре алатын лауазым иесі, ел ішінде халықтың құрметіне бөленген өте абыройлы адам болғандығын танытады. Осы жайттарға қарап Сүйінбай «Арғымақтың тəуірі арбада кеткен, Ер жігіттің тəуірі арманда кеткен» зар заманның өкілі ретінде қазақ қауымының қоғамдық-саяси өмірін, əлеуметтік-экономикалық жағдайын, елдің тыныс-тіршілігін, тағдыр-талайын жақсы білген, оған бейжай қарамаған деп сенімді түрде айта аламыз. Ақынның айтқан сын-ескертпелерін, ұсыныс-тілектерін Тезек төре де түсіністікпен қабылдаған, оның сөзіне құлақ асқан, өзімен жақсы араласып, оны қадірлеген. Ол əділ айтылған сынға, тура сөзге тоқтаған. Төренің өрнекті өлеңге қара жаяу еместігін
– орыс императоры ІІ-Александрдың Жетісу өлкесіндегі сенімді өкілі. Ресей империясына адал қызметі үшін Тезек төре талай рет патшадан сый-сияпат, шен-шекпен, атақ-мансап алған. Қоқан хандығымен соғыста басқыншыларға жергілікті халықтан жасақ жинап беріп, ақшалай-малдай көмек көрсеткені, сондағы айрықша қызметі үшін Тезек төре 1863 жылы 3 мамырда полковник шеніне ие болған, 1864 жылы 29 қарашада алтын қылышпен, ал 1866 жылы екінші мəртебелі Станислав орденімен марапатталған. Ол жөнінде Тезек сұлтан өмірден озғанда «Түркістан уəлаятының газеті» (1 қыркүйек, 1879 ж., №21 саны, 1-бет) қазанама жариялап, онда: «...Осы жыл саратан айында Қапал қаласына жақын жерде тұратұғын Тезек Нұралы баласы Абылайханов дүниеден өтіпті. Бұл Тезек сұлтан Ұлы жүзде болған Абылай хан руынан екен. 1847 жылда Тезек сұлтан орысқа қараған соң, аға сұлтан болып қызмет қылыпты. Аға сұлтан қызметі біткенше бұл орында тұрыпты. Тезек сұлтан орысқа қараған соң-ақ жақсы қызмет көрсетіп, шын көңілмен таза қызмет қылыпты жəне қызметіне жараса патшалықтан əр жылы наград тиген екен», - деп төренің патша өкіметіне жан-тəнімен беріле қызмет еткенін баяндайды. Осы мəліметтерге қарағанда, өзі ақын, өзі би Сүйінбай осал адаммен айқаспағанын байқар едік. Халық даналығындағы: «Би төрттің құлы: адал еңбек, таза ниет, терең ой, əділдік» деген ұстанымдарды Сүйекеңнің берік мұрат тұтқан əділ де батыл адам болғандығын көреміз. Күрескер ақын жастық шағынан бастап ғұмырының соңына дейін туған халқының жақсы өмір сүруі мен тұрмыс-тіршілігінің өркендеуіне, елдің береке-бірлігі мен өсіп-нығаюына жан аямай еңбек сіңірген қажымас қайраткер тұлға болғанын бағамдаймыз. Ол халықтың ынтымағы мен ішкі тұтастығына, еркіндігі мен бостандығына қауіп төндіретін қиянатқа, қатыгездік пен жауыздыққа, зорлық-зомбылыққа, əділетсіздікке отты жырларымен де, қызмет бабындағы іс-əрекетімен де қарсы күресті. Жыр сүлейі сол замандағы қоғамдық құрылыс тудырған таптық қайшылықтарды, əлдінің – əлсізге, байдың – кедейге, бардың – жоқжітікке жасаған қиянаттарын,
Шоқтығына дақ салар. Елге жақпас қылығы, Бұл заманның ұлығы. Параменен мал жиып, Бойынан асқан былығы. Оязға қайтсем жағам деп, Үзілер болды жұлыны, – дейді ақын «Датқаларға» атты толғауында. Дарынды ақын халықтың жоғын жоқтаған исі қазаққа əйгілі ардагер азаматтардың, баһадүр батырлардың аттарын атап, олардың жанқиярлық ерлік істерін, қайсарлығын, еліне деген жанашырлығын, ерекше қамқорлығын дəріптеп, үлгі-өнеге етеді. Сүйінбайдың Ұлы жүздегі Ботбай руынан шыққан атақты ер Сыпатай асындағы айтысынан осы айтылған жайларды айқын аңғаруға болады. Осы аста Сүйінбай ақын Майлықожамен айтысады. Жыр жарысын Сыпатайға арнап көңіл айтудан бастаған Сүйінбай: «Сексен беске жеткенде, дəу Сыпатай бұл дүниеден өткенде» деп толғап алып, Сыпатай батырдың Ысырапыл, Ноғай, Пірімқұл атты ұрпақтары Қоқан хандығына қарайтын барша елді асқа шақырып, 40 жігіт хабаршы жібергенін, оған қазақ жұртынан Тезек төре, Атамқұл, Жайнақ, Тазабек, Естемес, Шаншар, Сеңкібай, Шойбек, Таңсық, Қожмамбет, Жаңабай, Сəмбет, Тілеуберді, Құдайберген майыр, Сыйқымбай, Əйтпен, қырғыздың саяқ руынан – Садыр, Қаработадан – Нəдір, Сарыбағыштан – Ниязбек, Үмбетəлі, Шарғын, хан Жантай Қарабекұлы сияқты белгілі адамдар шақырылғанын айта келіп: Екі кісі жіберді, Шапырашты еліне. Екі кісі шаптырды, Ыстының жеке Шоқай бегіне. Екі кісі жіберді, Қаңлы, Шанышқылы еліне. Дұғай сəлем жіберді, Молда Қошық бегіне, – деп жыр төгеді. Мұндағы аты аталған екі кісі де Оңтүстік өлкеге, қала берді бүкіл исі қазаққа мəлім адамдар. Молда Қошық датқа – Ұзынағаш шайқасына сонау Ташкенттен келіп қатысатын, Майлықожа ақынның жырларында жиі айтылатын «40 мың лəшкер ілескен батырбасы». Ол Қоқан хандығына қарсы (1859 жылы)Ташкентте көтеріліс басқарған, Ташкент қаласының даруғасы, Қоқан əскерінің батырбасысы – əмірлəшкары болған, орыстар билігі келгенде 70 жасында (1866 жылы) Түркістан əскери губернаторы генерал-майор Д.И.Романовскийдің өкімімен Ташкент қаласының арнайы жалақы алып тұратын төбе биі т.т. биік лауазымды қызметтер атқарған, Ресейдің ұлы императоры ІІ-Александр Петербургтағы Қысқы Сарайдың алтын залында арнайы қабылдаған (26 наурыз, жексенбі күні, 1867 ж.) танымал тұлға. Молда Қошық датқа туралы Сүйінбай ақын қырғыздың айтулы ақыны Қатағанмен айтысында да: Қорасының шетіне, Құс та ұшып жетпеген. Бақ пен қыдыр басынан, Шыр айналып кетпеген. Тоғай-тоғай бұлтылдап, Найзаның ұшы жылтылдап, Қаңлы, шанышқылы көп елім, Онда жатқан бек елім, Ел-қауымның ішінде, Молда Қошық батырым. Оның айтқан сөзіндей, Жан таппайды ақылын. Атты мінген жиреннен, Тəшкенді кеше билеген. Сөйлесе кеткен кісінің, Сөзіне бойы үйренген. Батырлық пен бектікпен, Солайша өтті дүниеден, – деп ерекше ілтипатпен еске алады. Ел қамын ойлаған Сүйінбай ақын «Замананың əдісі» атты өлеңінде өткінші өмірдің өзіне бұйырған тағдырталайын, замананың құбылып тұратынын, Алланың жұмыр басты пендесі алдындағысын болжай алмайтынын, оның əдісін меңгеру мүмкін еместігін ескертеді. «Көп жиылған тойларда, Естілді жұртқа дауысым.
«Елге бай құт емес, би құт» дейтін даналығы да содан қалған əңгіме. Сүйінбай – ауылнай, би ретінде қоғамдық-əлеуметтік, əкімшілікбасқару істеріне белсене араласып, ел қамын жеген қайраткерлігіне қоса, суырып салма ақындық өнерді қатар ұштастырған ерекше дарын иесі. Ол халықтың бел ортасында жүріп, өз заманының қым-қиғаш оқиғаларын шебер суреттейді. Оған оның «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр», «Жабай батыр», «Қарасай батыр», «Ту алып жауға шықсаң сен», «Зар жылатып момынды» секілді кең тынысты жыртолғаулары мен «Датқаларға», «Болмайсың жайлап айтсам», «Не күн туды басыңа?», «Азаттық құсы ұстатпай», «Үмбетəліге», «Төрт биге», «Мақсұтқа», «Қасымға», «Болыстарға баға» сынды көптеген өлеңдері мысал бола алады. Кемеңгер жазушымыз М.Əуезов Сүйінбайды «Айтыс өнерінің алтын діңгегі» деп атаған. Ол рас сөз. Ел арасында ақынның «Тезек төремен», «Бақтыбаймен», «Уазипа қызбен», «Жантаймен», «Қаңтарбаймен», қырғыз ақындары «Қатағанмен», «Арыстанбекпен» айтыстары кеңінен тараған. Сүйінбайдың қырғыздың жыр бұлбұлы Арыстанбек Бұйлашұлымен айтысының қырғызша нұсқасында да: «Эли бардын эри бар, Эри бардын беги бар, Айтар кептин жөнү бар, Калкы бардын ханы бар, Карөзгөй капыр болбосо, Кастарлуу журтта баркы бар. Каптап калың жоо келсе, Калк намысын сактаган, Ар бир елдин наркы бар. Айтканыңда калет жок, Баатыры бардын баркы бар, Жалгыз мазар болбостон, Баатырдын да калкы бар», – деп ақын халықтың ар-намысын, ел абыройын, батырлар жайын тілге тиек етеді. Тегінде ақын шығармаларының қайқайсысының да тақырыптары негізінен – туған елінің ары мен ожданы, бостандығы мен тəуелсіздігі, қазақ елінің бейбіт өмірі мен көрші отырған қырғыз-қазақ халықтарының достығы мен бауырластық ынтымағы жайлы сыр толғайды. Сондықтан бұл айтылған мəселелер ақын шығармашылығының халықтық сипатын, ұлтаралық мəн-маңызын айқындай түседі. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, өмірі өнегелі жыр дүлдүлі шығармашылығының алтын арқауы – ұлттық идея, елдік мұрат, халықтық мүдде, мемлекетшілдік ойлау, ұлттар арасындағы ынтымақты, берекебірлікті, достық-туысқандық қарымқатынасты қалыптастыруға ықпал ету. Ұлы ақын бұлай ойламауға амалы жоқ еді. Бұл мəжбүрліктен туындаған ой, əрі оған өмірлік қажеттілік те болды. Қалай дегенде де, əйгілі ақын шығармашылығының айтар ойы, көтерген мəселелері Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың бүгінгі ұсынып отырған «Мəңгілік ел» жалпықазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясымен, бұрынғы өткен бабаларымыздың асыл арманымен үндес, мазмұндас, сабақтас келеді.
Бақтияр СМАНОВ, ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі. Алматы қаласы
¦ÄIËÅÒ
100 НАҚТЫ ҚАДАМ
Мектепте жоғары санатты 97 мұғалім жұмыс істейді
№40 (243) 16.10.2015 жыл
7
АЛТЫНСАРИН МЕКТЕБІ – ТƏУЕЛСІЗДІК ЌЎРДАСЫ Елімізде білім жүйесі негізгі салалардың бірі болып саналады. Сол себепті оған көп көңіл бөлінеді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Ұлт жоспары – 100 нақты қадамында да білім саласын жаңғырту, осы заманғы мұғалім мен түлек даярлау міндеті көрініс тапқан. Елбасы бізге тек тапсырма берген жоқ, міндеттерді қалай жүзеге асыру тетіктерін де толығымен айқындап берді. Ендігі кезекте ұстаздар алдында осы бағытта еңбек етіп, бəсекеге қабілетті шəкірт тəрбиелеу міндеті тұр. Ұлт Жоспарында білім – ұлттың бəсекеге қабілеттілігін арттырудың басты құралы болып табылатындықтан, оқу орындарының оқу-əдістемелік жұмысы кешенді түрде дамытылып, білім берудің ұлттық үлгісіне өту арқылы білім деңгейін халықаралық дəрежеге жеткізетін, əлемдік педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамытатын кəсіби құзыретті ұстаз дайындау жолға қойылатындығы айтылды. Мысалы, 76-қадамда былай делінеді: «ЭЫДҰ елдері стандарттарының негізінде адам капиталының сапасын көтеру, 12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУДІ кезең-кезеңімен ЕНГІЗУ, функциялық сауаттылықты дамыту үшін мектептегі оқыту стандарттарын жаңарту. Жоғары сыныптарда жанбасылық қаржыландыруды енгізу, табысты мектептерді ынталандыру жүйесін құру». Сол сияқты 100 қадамның 79-қадамында: «Білім беру жүйесінде – жоғары сыныптар мен ЖООларда ағылшын тілінде оқытуға кезең-кезеңмен көшу. Басты мақсаты – ДАЯРЛАНАТЫН КАДРЛАРДЫҢ БƏСЕКЕЛЕСТІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ ЖƏНЕ БІЛІМ БЕРУ СЕКТОРЫНЫҢ ЭКСПОРТТЫҚ ƏЛЕУЕТІН КӨТЕРУ» деп атап өтілген. Осы орайда біз Шымкент қалалық білім бөліміне қарасты №65 мектеп гимназияның директоры Қатира Кəдірбаевамен тілдескен едік. Қатира Қырғызбайқызы Шымкент қаласындағы тəжірибелі, білікті мектеп басшыларының бірі. Білімі жоғары. Физика-математика пəнінің маманы. 1992 жылдан бері мектеп директоры болып қызмет етіп келеді. «Құрмет» орденінің иегері. Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің үздігі. Қазақстан Республикасы Білім беру саласының Құрметті қызметкері. – Білімді дамыту – Елбасы Н.Ə.Назарбаев белгілеген барлық стратегиялық бағдарламалардың тірегі, – деді Қ. Кəдірбаева. – Елбасы
шылығы ерекше ескерілгеннен кейін, олардың əрқайсысының ынта-ықыласы еселеп артты. 2012 жылдан бері Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрінің 2012 жылғы бұйрығы негізінде Назарбаев Зияткерлік мектептерінің іс-тəжірибесін енгізетін 35 базалық мектептің бірі болып жұмыс істеп келеді. 1993-1994 оқу жылында лицей атанды, көп ұзамай-ақ мектеп-гимназия деңгейіне көтерілді. Мектеп басшылығына ата-аналардың өздері келіп, алғыстарын білдіріп жатады. – 1994 жылы Ресейдің Тула қаласында баяншы жəне аккордеоншы оқушылардың халықаралық жарысы өтті. Сонда үш шəкіртіміз озып шығып, Болгарияға жолдама алды, – дейді Қатира Қырғызбайқызы. – Содан кейін-ақ барлық бағыттарда тірлігіміз алға басты. Тасымыз өрге домалады. Қала бойынша қиын, қауіпті саналған, əупірімдеп əзер қалқайған қазақ мектебіне келіп оқуға таласатындар күрт көбейді. Алтын белгі 1998 жылы белгіленді ғой. Облыс бойынша төрт-
ұсынған 5 реформа аясында іске асатын ұлт жоспары да болашақ Қазақстанның келбетін анықтайтын білім саласына қатысты бірқатар мазмұнды қадамдарды қамтиды. Сондықтан сапалы білім қомақты қаражат талап ететінін ескеріп, басқа бірде-бір саламен салыстыруға келмейтін қолдау көрсетіп келеді. Елбасының тапсырмасына сəйкес, Қазақстан Үкіметі, Білім жəне ғылым министрлігі бірлесе отырып мектепте оқитын балаларымыздың болашағын ойлап, қазақстандық стандартқа көшіріп, орасан қамқорлық танытты. Олай дейтінім бұрынғы білім ұяларына қарағанда бүгінгі мектептердің деңгейі өте жоғары. Оған дəлел осы №65 мектеп-гимназия. Иə, Ыбырай Алтынсарин атындағы мектеп – тəуелсіздіктің құрдасы. Тоқсан бірінші жылғы күрделі кезеңде 1251 орындық орта мектеп ғимараты толық бітпеген күйінде пайдалануға берілді. Қалайда қазақ мектебі етіп ашуға қаншама күшжігер жұмсалды. Алғашқыда 602 оқушы еді. Əуелгіде мектепте жан-жақтан жиналған түрлітүрлі балалар, тіпті қылмысқа бейім оқушылар көп болды. Қиын балалар жүздеп саналды. 1992-1993 оқу жылын бұл мектебіміз «Гуманитарлық-эстетикалық эксперимент алаңы» атанып бастаған. Жалпы мектепте барлық білім беру мен тəлімтəрбие жұмыстары сала-салаларға бөлініп жүргізіледі. Қаншама қиын, тəртіптері тіпті төмен делінетін оқушылардың өз таңдауларына ерік берілді: Қолданбалы экономика саласы. Қаржы саласы. Технология саласы. Көркемсурет саласы. Шешендік өнер. Музыка. Математика. Физика. Тарих. Кім қай бағытта бейімделеді? Қандай бағдарды қалайды? Нендей саланы таңдайды? Балалардың өз еркінде. Əрбір оқушының өзіндік қызығу-
ақ түлек сол белгіге ие болды. Төртеудің бірі біздің оқушымыз еді. Келесі жылғы бесеудің бірін тағы да біздің шəкіртіміз иеленді. Содан бері Алтын белгі үзілген емес. Айта кетейін, сол мектеп ашылғаннан бері мектебімізде биыл бірінші рет күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді. Ол үшін мемлекеттен 123 945 000 теңге бөлінді. Ол ақшаға біз мектеп шатырын, жылу жүйесін, кəрізді, терезелерді ауыстырып, мектептің сыртына қоршау жасаттық. Мектептің материалдық базасы өте жоғары. Жыл сайын жақсы жетістіктерге жетіп келеді. Мысалға биылғы оқу жылында мектеп бітірген 158 түлектің 74-і мемлекеттік грантқа ие болды. Бұған қосымша 12 түлек ғылыми жобалар бойынша жетістіктеріне орай жоғары оқу орындарына конкурссыз қабылданды. Мектеп ұжымының соңғы жылдардағы жетістіктеріне қысқаша көз жүгіртіп көрейік. 1995 жылы мектеп Алматы қаласында өткен «ІІ республикалық тəрбие жүйесінің моделін қорғау» байқауында «Оқушылардың тəрбиесіндегі мəдениеттану, дүниетаным диалектикасын қалыптастыру» атты тақырып бойынша І орынды жеңіп алған болатын. 1997 жылы АҚШ-тың Колорада штатындағы Спринс қаласында өткен халықаралық ойында мектеп командасы І орынды иеленді. 1998 жылы облыстағы алғашқы 4 «Алтын белгінің» бірін осы мектептің түлегі иемденсе, қазір олардың саны 113-ға жетіп отыр. Ал мектепті үздік аттестатқа бітірген оқушылар саны – 116. «Білім ұясы – 2001» Республикалық байқаудың «Таңдаулы жыл мектебі» номинациясы бойынша Бас жүлдеге ие болды. 2004 жылдан бастап жыл сайын ЮНЕСКО-ның «Балалар əлемді бейнелейді» альбомына оқу-
E-mail: adilet.media@mail.ru
шылардың жұмыстары ендіріліп келеді. 2005 жылдан бері «Ақбота» республикалық интеллектуалдық марафонында 325 оқушы жүлделі орындарға ие болып, 12 оқушы СанктПетербург қаласына жолдаманы жеңіп алды. 98 оқушы халықаралық «Золотое Руно» байқауында, 85 оқушы халықаралық «Кенгуру» байқауында жүлделі орындарды иеленді. 2009 жылы басталған І Қазақстандық бастауыш сынып оқушыларының «Бастау» республикалық математикалық турнирінде Д.Тойбазаров, 2010 жылы Д.Дұрысбек І орынды, 2011 жылы Д.Дұрысбек, А.Қырғызбай І орынды, 2012 жылы А. Қырғызбай, Р. Темірхан, 2014 жылы Д.Сейсенбеков жүлделі I,II орындарды ұтып алды. 2009 жылы облыс əкімінің «Үздік мектеп – 2009» номинациясының иегері атанды. 2010 жылы «Мектепті басқарудың үздік үлгісі» атты республикалық байқауда І орынға шықты. 2014 жылы VІ Халықаралық «Ақ көгершін» байқауында А.Умиралин халық аспаптары бойынша «Бас жүлдені», «Күй құдірет» домбырашылар ансамблі ІІІ орынды, Д.Диас вокал бойынша І орынды, 10 оқушы байқау лауреаты атағын иеленді. 2013 жылы V Халықаралық «Ақ көгершін» байқауында Е.Есенов бас жүлде алса, «Балауса» тобы I орыннан, «Ерке» тобы II орыннан, Н.Изенов III орыннан көрінді. 2014 жылы «Великий-Устюг» қаласында өткен «Үміт жағалауы» Халықаралық балалар мен жасөспірімдердің шығармашылық байқауында «Армандастар» би тобы бас жүлдені иеленді. 2014 жылы республикалық шығармалар байқауында 9-сынып оқушысы А. Тоқтыбай I орынды жеңіп алды. 2014 жылы 6-сынып оқушысы Д.Сейсенбеков бокстан жүлделі II орынды ұтып алды. 2014 жылы Семей қаласындағы физика-математикалық бағыттағы Н.Назарбаев мектебінде өткен «Болашаққа қадам» атты оқушылардың II Республикалық Ғылым фестивалінде 9-сыныптың 2 оқушысы, 10-сыныптың 2 оқушысы физика пəнінен, 9-сыныптың 2 оқушысы экономика пəндері бойынша фестиваль лауреаттары атанды. 2014 жылы Байқоңыр қаласында өткен «Открываем мир науки» оқушылардың Халықаралық ғылыми жоба байқауында 11-сыныптың 2 оқушысы ІІІ орынмен марапатталды. 2015 жылы «Интеллектуал-2050» Болгария мемлекетінің ұйымдастыруымен «Черноризец Храбр» математикалық пəн олимпиадасына 6 оқушы барып, 2 алтын медаль, 1 күміс медаль, 3 қола медаль олжалады. 2015 жылы Оңтүстік Корея «Дижон» қаласында өткен халықаралық ғылыми жоба байқауына 11-сыныптың 3 оқушысы қатысып, ІІ-ІІІ орын, сертификат иегерлері атанды. 2015 жылы «Ө.Жолдасбеков» халықаралық ғылыми жоба байқауынан 11-сынып оқушысы Шəріп Əлия ІІІ орынды жеңіп алды. 2015 жылы Париж қаласында өткен халықаралық «Ұлы математиктер жолымен» математикалық олимпиадасына 9 оқушы барып, 1 алтын медальмен, 4 күміс медальмен, 3 қола медальмен, 1 сертификатпен оралды. 2015 жылы Байқоңыр қаласында өткен халықаралық «Ғылым əлемін ашамыз» байқауына қатысып, ІІІ орынмен 1 оқушы, сертификатпен 4 оқушы марапатталды. 2015 жылы Астана қаласында өткен халықаралық «Шапағат - 2015» байқауына 10-сынып оқушысы Мамырбек Дархан қатысып І дəрежелі дипломмен марапатталды. 2015 жылы Санкт-Петербург қаласында халықаралық математикалық «Кенгуру» конкурсына жəне «Қазіргі кітап оқырманы – келешек ғалым» жобасына 9 оқушы қатысып, 3 оқушы 3 дəрежелі дипломмен қола медаль, 5 оқушы диплом мен 5-орын, 1 оқушы дəрежелі диплом мен алтын медаль алды. 2015 жылы Оқушылардың X Республикалық «Зерде» ғылыми жоба байқауында 4 оқушы қатысып, II-III дəрежелі жүлделі орындарды иеленді. Қазіргі таңда мұғалімдер біліктілігін арттыруда Назарбаев интеллектуалды мектептеріндегі педагогикалық шеберлік орталықтарында жəне педагогикалық біліктілігін көтеру бойынша Ұлттық орталықтарда əлемдік тəжірибеге сай арнайы 3 айлық қайта дайындаулардан өту үстінде. Олар мұғалімдер біліктілігінің жаңа (бірінші, екінші, үшінші) деңгейлері бойынша білімін жетілдіруде. Мектеп тəуелсіз Қазақстан мемлекетімен бірге өсіп, өркендеп келеді. Қазіргі күнде оқушылар саны 3319. Оқу екі ауысымда жүргізіледі. Бірінші ауысымда 52 сынып комплекті бар, олар 1684 оқушыны қамтиды. Екінші ауысымға келетіндер саны – 1635. Жалпы оқу кабинеттерінің саны – 58. Екі спорт залы, 80 орындық асхана жұмыс істейді. Оларға қосымша мəжіліс залы, кітапхана, компьютерлік сыныптар, физика, химия, биология, мультимедия кабинеттері, 11 интерактивті тақта бар. Жалпы мектепте жұмыс істейтін мұғалімдер саны – 210. Олардың 97-сі жоғары санатты, бірінші біліктілік санаттағысы – 34, басқалары екінші жəне үшінші біліктілік санатына ие. Ж. МҰСТАФИНА
Жарты ғасырдан аса тарихы бар
Президент Н.Назарбаевтың 100 нақты қадамынан тұратын Ұлт жоспары Қазақстанның дүние жүзінің 30 озық елі қатарына қосылу идеясын іске асырудың жолдарын нақтылап отыр. Аталған жоспарда оқу орындарын ары қарай дамытуға арналған нақты бірнеше қадамдар бар. Бұл Елбасының білім-ғылым, тəрбие саласына қамқорлықпен қарайтынын айғақтайды. Өскелең ұрпаққа патриоттық тəрбие беруде орта мектептермен қатар бүгінгі таңда жас туристер станцияларының да атқаратын қызметі маңызды.Шымкент қаласында көп жылдан бері облыстық жас туристер станциясы жемісті жұмыс жүргізіп келеді. Жақында біз осы мемлекеттік коммуналдық қазыналық кəсіпорынның директоры Сəуле Өмірсерікқызы Өмірбаеваға жолығып, əңгімелескен едік. Мекеменің білімді де білікті басшысы өздері атқарып отырған жұмысты əңгімелеп берді. – Біздің мекеменің тарихы өткен ғасырдан басталады. Яғни, бұл мекеме 1957 жылдан бастап жұмыс істеп келеді. Біз білім беру саласындағы қосымша білім беру мекемесі болып табыламыз. Жалпы біздің қосымша білім беру мекемесінің басты мақсаты – оқушылардың бос уақытын мазмұнды өткізу. Оларды үйірме жұмыстарымен қамту. Негізгі атқарар жұмысымыз – туристік өлкетану бағытында. Оқушылар туристік спорттық жарыстарға қатысады, өлкетану жобалары да бар. Мəселен, экскурсия бөлімі 15-16 бағыт бойынша жұмыс жасайды. Облысымыздағы тарихи-мəдени орталықтарға саяхат ұйымдастырамыз. Бізге бюджет есебінен жарыстарды ұйымдастыруға, берілетін марапаттауларға қаржы бөлінеді. Мемлекетімізде балалардың болашағы үшін жақсы жағдайлар жасалған. Мұның өзі Елбасымыздың жастардың болашағына бей-жай қарамайтынын аңғартады. Ал, кейбір іс-шараларды өз тарапымыздан өткізуге тура келеді. Соның бірі былтырғы халықаралық патриоттық акциясы. Биыл СанктПетербургта болып, арнайы қазақстандықтарға Ұлы Отан соғысындағы жеңістің 70 жылдығына арналған құнды естеліктер алып келдім. Айта кетсем, Санкт-Петербург қаласының мұражайы мен біздің мекеме арасында тығыз байланыс бар. Педагогымыз Елена Густина осы еңбек демалысында сонда барып келді. Бірқатар жұмыстар атқарылды. Абай паркіндегі Даңқ мемориалының алдында жас туристер стансиясының жұмысына қатысатын балаларды жинадық. Олармен жеңіс туралы əңгімелер өткізілді. Жас туристер станциясы барлық аудандарда бар. Арнайы əкімнің қаулысымен 14 ауданда ашылған. Бөлім болып ашылса да, олар біздің жарыстарымыздан қалмайды. 65 үйірме жұмыс жасайды. Тау туристері, өлкетанушылар, құтқарушылар үйірмелері бар. Барлық үйірменің мақсаты туристік өлкетануға арналған. Таяуда ғана тағы бір үлкен жетістікке қол жеткіздік. Облыстағы Үлкен Бөген шатқалында аралас туризмнің көп сайыстары бойынша өткен Республикалық чемпионатта біздің балалар 1 орынды иеленді. Бұл көп еңбектің нəтижесі. Бұл жетістікте педагог Елена Густинаның еңбегі үлкен. Елена Густина білімді маман, білім саласының үздік педагогы, ҚР Туризм федерациясының мүшесі, əрі хатшысы, ҚР Еңбегі сіңген нұсқаушысы. Бізде 32 жыл бойы жұмыс істеп келе жатыр. Бұл кісі біздің мақтанышымыз. Мекеме осындай білімді, ардагер, еңбек өтілі бар мұғалімдердің арқасында табыстарға қол жеткізіп келеді. Елена Густина: – Біз республика бойынша аралас туризмнен жеңімпаз болдық. Бұл оңай келген жоқ. Балалар 5 күн бойы белгілі бір жол ұзақтығымен жүрді. 60 шақты шақырымды арқаланған жүктерімізбен жаяу жүріп өттік. Мұнда балаларды тек спортқа баулып қана қоймай, шыдамдылыққа шыңдайды. Төзімді, сабырлы болуға үйренеді. Бар ықыласымызды балаларға арнаймыз. Оқушылар бос уақытын тиімді пайдаланса дейміз. Мекеме басшысының айтуынша, жастардың қызығушылығы күннен күнге артып келеді. Бір өкініштісі, осындай мекеменің өз ғимаратының болмауы. Материалдық-техникалық базаның жетіспеушілігі. Бұл орайда мекеме басшысы барлық ұсыныстарды жоғарғы жаққа жеткіздік, енді бұл мəселе қаралып, өз шешімін табар деген үмітте отырмыз дейді. – Ұрпақ тағдыры – ұлт тағдыры демекші, ұлт болашағы оның білімді, талантты, адамгершілік асыл қасиеттерді бойына сіңірген тəрбиелі ұрпақтың қолында, – деді əңгімені одан ары жалғастырған Сəуле Өмірсерікқызы. – Дана халқымыз «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтпаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілділік, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Осы орайда 89-қадамда білім берудің қолданыстағы оқу бағдарламаларына Мəңгілік Ел құндылықтарын енгізу жөнінде айтылған. Біз «Болашақ – жастардікі» дейміз. Расында, алдағы жылдарда елді дамытатын да, сол дамыған дəуірдің жемісін көретін де – жастар. Жастарымыздың білімді, денсаулықтары мықты болып өсулері үшін ғана емес, сонымен қатар, олардың өз елінің шынайы патриоттары болып ержетуі жолында тер төгу бүгінгі аға буын өкілдері үшін зор міндет деп санаймын. «Еліміздің ертеңі жастардың қолында, жастардың тағдыры ұстаздардың қолында» деп бекер айтылмаған. Ұлағатты ұстаздар білім беретін бұл мекемеде жас ұрпақтың білікті де мықты болып қалыптасуына барлық жағдайлар қарастырылған. Ендеше осы мүмкіндікті мүлт жібермей, мейлінше тынбай еңбектеніп, ізденген жас ұрпақтың өмір мектебі өте сəтті өрлей бергей демекпіз. Жібек ƏЛƏЙДАРҚЫЗЫ.
Түрі бөлек – тілегі бір, Жүзі бөлек – жүрегі бір
ЫНТЫМАҚ
БІРЛІГІ ЖАРАСЌАН ЕЛДІЅ АЗАМАТЫМЫН Кеңес Одағы ыдырап, оның құрамындағы кеңестік республикалар тəуелсіздік алып жатқан кезеңде ұлттық мəдениет, ұлттық идея, ұлттық тұжырым сияқты түсініктер дүниеге келді. Əрбір кеңестік республика өз алдына дербес бір мемлекет, демократиялық принциптерге негізделген құқықтықазаматтық қоғам құру мəселесін алға қойды. Дана да дара Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында көпұлтты кең-байтақ елімізде өзге кеңестік республикаларда болған келеңсіздіктер, ұлтаралық қақтығыстар бой көрсетпей, Қазақстанды мекендеген 138 ұлт пен ұлыс Н.Ə.Назарбаевтың ұлттық идеясы – бірлік туы астында тыныш, тату, достықта өмір сүруді жөн көрді. Елбасымыздың Қазақстан халқы ассамблеясын құру идеясының теңдесі жоқтығын бүгін əлем мойындап отыр. Бұл қоғамдық институт Қазақстанды мекен еткен барлық ұлт пен ұлыстардың тілін, мəдениеті мен əдет-ғұрпын сақтау, ұлтаралық татулықты нығайтуда маңызды рөл атқарады. Тұрақтылық пен бейбітшілік орныққан мемлекет əрқашан дамуы, экономикалық өсуі, көздеген ұлы мақсаттарына жетуі сөзсіз. Бұл мемлекетке мадақ та, той да жарасымды. Осы орайда Елбасымыздың «Қазақстанның дамуы онда тұратын ұлттардың ауызбіршілігінің сақталуында» деген сөздерін тілге тиек етуді жөн көрдім. Расында да біз бірігіп, бір жұдырықтай үлкен күш болып, ана Отанымыздың дамуына үлес қосатын болсақ, біз алмайтын белес те, аспайтын шың да қалмайды. Еліміздің өркендеген елдер қатарына кіруіне мен де сеніммен қараймын. Бірлігі жарасқан елдің азаматы болғанымды мақтан тұтамын. Кеңінен тараған Хашимжановтар əулеті
болашағының жарқын боларына сенімім мол. Бұдан артық бақыт бар ма бұл дүниеде?! Қазақстан халқы ассамблеясының IX Сессиясында Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев «ҚХА жаңа кезеңде ұлттық саясатты жүзеге асырудағы дара қоғамдық институт болды» деп сипаттаған еді. Расында да, 1995 жылдың 1 наурызында ҚР Президенті жанында консультативті-кеңесші орган ретінде құрылған Қазақстан халқы ассамблеясы өткен 20 жыл ішінде “ұлтаралық татулықтың қазақстандық моделі” жаратылғанын дəлелдей алды. Бұл қоғамдық институтқа 2007 жылы конституциялық статус берілгені, елімізді мекендеген этностардың 9 өкілі ҚР Парламенті Мəжілісіне арнайы сайлау арқылы сайлануы Ассамблеяның беделі жоғарылағанын
көрсетеді. Осы арнайы квота арқылы сайланған депутаттар арасында өзбек ұлтының көрнекті өкілі Розақұл Халмурадовтың барлығы бізге қуаныш сыйлайды. Депутаттар елімізде ұлтаралық татулықты əрі қарай дамытуда бар күшжігерлерін салуда. Елбасымыздың “Мəңгілік ел” ұлттық идеясы мемлекетіміз тарихындағы жаңа кезеңнің кəміл біртұтас келбеті. Қазақстан өз ішінде ұлтаралық келісім негізінде саяси тұрақтылықты берік орнықтырды. Мемлекетіміз дүниежүзінде ешкімге ұқсамайтын, тек қана өз еліміздің ішкі ерекшеліктерінен туындайтын, уақыт сынынан сүрінбей өткен саяси, əлеуметтік, экономикалық жəне ұлттық дамудың қазақстандық моделін қалыптастырды. Бұл барша қазақстандықтардың абырой-беделін бұрын-
соңды жетпеген биікке көтеріп, бізді əлемдік дамудың алдыңғы қатарына шығарды. Дəл осы тарихи кезеңде қазақ халқы тағы да өзінің үздік қасиеттерін көрсетіп, елімізді мекендеген көптеген ұлттар мен ұлыстың басын қосып, тəуелсіз ел бола алатынын, дүние жүзіне үлгі бола білді. Қазақстанның ішкі саясатында этносаралық келісім басты рөл атқарып, оның жүзеге асу механизмдері өмір талабына сай айқындалды. Қуаттылығы жағынан əлемде төртінші орын алатын ядролық қарудан бас тартқан бірден-бір мемлекет – бейбітшілікпен дамуды өзінің ұлттық идеологиясына айналдырған Қазақстан шын мəнінде əлемге байыпты ой айтуға лайықты ел. Біз əлемдік саясатты бақылап қана отырмай, əлемдік аренада жұрт санасатындай тұғырға көтерілдік. Халқының басым бөлігі мұсылман саналатын, тарихта тұңғыш рет азиялық мемлекет – Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төрағалық етті. Көптеген əлем елдері армандайтын Бүкіл дүниежүзілік Сауда ұйымына мүше болдық. 2017 жылы Отанымыздың тарихында алғаш рет үлкен дүниежүзілік маңызға ие іс-шаралардың куəсі боламыз. Астана ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі мемлекетіміздің беделін тағы да асқақтата түседі. Көрегендігі, ақыл-ойымен əлем лидерлерін таң қалдырып отырған тұңғыш Президентіміз – Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың арқасында ғажап тарихи үрдістердің куəсі болудамыз. Елбасымызды, Отанымызды əрқашан да мақтан тұта аламыз. Икрам ХАШИМЖАНОВ, Оңтүстік Қазақстан облыстық өзбек мəдени орталығының төрағасы, облыстық өзбек драма театрының директоры
ДОСТЫҚ ПЕН ТАТУЛЫҚТЫҢ МЕКЕНІ Туған Отанымыздың экономикалық дамуы мен саяси тұрақтылығының тірегі болған Қазақстан халқы ассамблеясына биыл 20 жыл толып отыр. Ассамблея – еліміздегі бірлік пен келісімнің киелі бесігі, тұтастық пен тұрақтылықтың құтты шаңырағы. Жиырма жылдық тарихында Ассамблея қарқынды дамып, елеулі өзгерістерді бастан кешірді. Бұл ешбір елде болмаған ерекше, саяси маңызы бар құрылым. «Халықтың бірлігі – біздің барлық жетістіктеріміздің кілті. Бейбітшілік пен тұрақтылық – күн сайынғы еңбекпен қорғап, нығайтуды қажет ететін жалпыхалықтық жетістік» деп, Елбасы айтқандай, көп ұлтты мемлекеттің даму болашағының бір көзі – Қазақстан халықтарының бірлігі жəне осыған сай Қазақстан сияқты мемлекеттің өркендеуінің бір кепілі еліміздегі ынтымақтастық пен бейбіт өмір. Халқымыз достық, ынтымақтастыққа ерекше мəн берген. Мемлекеттің мемлекет болуы – бірлікте. Ал бірлік дегенің – халық салты. Елдігіміздің ел болып еңсе түзегеннен бергі қанға сіңген осы берік бірлігі, ұйымшылдығы, басқа халықтармен одақтасып, достаса білуі жеңістен жеңіске жеткізіп келеді. Оған халық пен талайды өткерген тарихымыз куə! «Бірлік бар жерде – тірлік бар» дейді біздің халық. Дана жұрт мұны тегіннен – тегін айта салмаса керек.
Ауызбірлік пен түсіністік, қарапайым сыйластық үстемдік құрған жерлерге қашанда нəтижелі істердің үйір болатыны белгілі. Біздің елімізде қалыптасқан ұлттар тұтастығы мен халықтар достығының арқасында бүгінде мемлекетіміз өркендеп, ілгері басып келеді. Қазақстанның көпұлтты халқының татулығы, ынтымақтастығы, бейбітшілігі біздің еліміздің ең басты байлығы. Оны көздің қарашығындай сақтауға тырысуымыз керек. Біздің мемлекетіміздің басты жетістігі еліміздің халықтарының ұлтаралық жəне конфессияаралық келісімі, өзара түсіністігі мен сыйластығы болып табылады. Бұл күндері Қазақстан халқы ассамблеясы саяси мəртебесі жоғары əлемдік беделге ие. Ол ел дамуының жасампаздығына сай келетін жоспарлары мен ұстанымдары бар ірі құрылым əрі үлкен саяси күш. Бұл мерей егеменді елдің тəуелсіздігі нəтижесінде жүзеге асқан жүйе. Демек, Қазақстанды туған елім дейтін, осы топырақта көктедім, көгердім дейтін халықтарға мемлекеттік құрмет осылайша үлкен маңызға айналып отыр. Ежелден сан алуан мəдениет пен өркениеттің тоғысы болған Сыр бойында ондаған ұлт өкілдері өмір сүріп жатыр. Қазақтың кең пейілі, тарихи төзімі мен ұлтаралық татулығы арқасында егеменді елде саяси тұрақтылық берік орнықты. Біздің бұл өнегемізді əлемнің сарапшылары мен халықаралық ұйымдары басты жетістік деп мойындады. Елбасының саяси көрегендігі арқасында бүкіл əлемде ешкімге ұқсамай-
тын, тек қана өз еліміздің ішкі ерекшеліктерінен туған, уақыт сынынан мүдірмей өткен саяси əлеуметтік жəне ұлттық дамудың қазақстандық моделін қалыптастырдық. Бұл бүкіл елдің абырой-беделін биікке көтеріп, мемлекеттің негізі болған қазақ ұлтының дарқан мінезі мен парасатын дүние жүзіне паш етті. Қазақ халқы өзінің ерекше қасиетінің арқасында елімізді мекендеген көп ұлт пен ұлыстың басын қосып, тəуелсіз ел бола алатынын айқын көрсетті. Айбек ЖЫЛҚАЙДАРҰЛЫ, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Қылмыстық – атқару комитеті департаментінің пробация қызметі бөлімінің бастығы, əділет майоры
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеуге құжаттарды беру мерзімі Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу туралы заңның 9-бабына сəйкес адам құқық (құқық ауыртпалығы) туындауы үшін заңдық факт басталған, оның ішінде нотариат куəландырған, сот шешімі күшіне енген, өзге де құқық белгілеуші құжаттар берілген сəттен бастап алты айдан кешіктірмей мемлекеттік тіркеу туралы өтінішпен жүгінбеген жағдайда, Қазақстан Республикасы «Əкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексіне (бұдан əрі – кодекс) сəйкес əкімшілік жауаптылыққа тартылуы тиіс. Қазақстан Республикасының «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы» заңында (бұдан əрі – заң) жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеудің міндеттілігі енгізіліп,
Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады
web: www.adiletgazeti.kz
ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ
E-mail: adilet.media@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
Меншік иесі: «Тасс-Media» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
өтініш берудің мерзімі белгіленген. Атап айтқанда, əділет органдары жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу саласында қолданылатын кодекстің 354-3 бабына 2014 жылдың 5 шілдесінде бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, олар 2015 жылдың 1 қаңтарында заңды күшіне енді. «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу туралы» заңының 9 бабына сəйкес, жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге құжаттарды беру мерзімін бұзу, жеке жəне (немесе) заңды тұлғалардың жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге құжаттарды берудің Қазақстан Республикасының «Əкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодексінің 460-бабында көрсетілген белгіленген мерзімін бұзуы – жеке тұлғаларға – он, заңды тұлғаларға жиырма
айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға əкеп соғады. Сонымен қатар 810 жəне 811 баптар бойынша əкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қысқартылған іс жүргізу, егер құқық бұзушылық фактісін лауазымды адам оның жасалу орнында анықтаса, айыппұл түрінде əкімшілік жаза көзделген, оны жасаған өз кінəсін мойындаған жеке тұлға анықталған жəне салынған айыппұл мөлшерімен келіскен жағдайларда жүзеге асырылады. Əкімшілік құқық бұзушылық табылған жəне оны жасаған тұлға белгіленген кезде, лауазымды адам əкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы оның жасалу орнында жасайды жəне тұлғаға көрсетілген айыппұл сомасының елу пайызы мөлшеріндегі айыппұлды жеті тəулік ішінде төлеу құқығын түсіндіреді. 2015 жылдың
қаңтар – қыркүйек айлары аралығында Шымкент қаласы Еңбекші аудандық əділет басқармасы жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу саласымен 74 əкімшілік іс қозғалды, 69 жеке тұлға, 5 заңды тұлғаға əкімшілік айыппұлдар салынды. Жеке тұлғаларға қозғалған əкімшілік іс бойынша 812 620 теңге, заңды тұлғаға қозғалған əкімшілік іс бойынша 138 740 теңге, жалпы 951 360 мөлшерінде айыппұл өндірілді. Жалпы қазіргі таңда жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге мерзімі өткен құжаттарға хаттамалар толтыру, оларға айыппұлдарды салу мақсатында қаулылар қабылдау өз деңгейінде жүргізіліп келеді. Дина БОТАН, Еңбекші аудандық əділет басқармасының басшысы Шымкент қаласы
№40 (243) 16.10.2015 жыл
8
Бүтін нанды бөле жеген...
Ұ
ЛТЫМ өзбек болса да, қазақ тілі арқылы жаным қазақ болып кеткендей. Біз «бүтін нанды бөле жеген, жарты нанды жара жеген» қазақ халқына қарыздармыз. Əр ұлттың болашағы оның – ана тілінде. Тіл жоғалса ұлттың да болашағы бұлыңғыр тартып, түбегейлі жоғалып кетері сөзсіз. Ата-бабасының кім екендігін, оның қандай мекенде өмір сүргендігін, салты қандай, дəстүрі қандай екендігін келер ұрпаққа өз ана тілімізде жеткізбесек, олардың кім, қандай болары неғайбыл емес пе? Көп тіл білсең көкжиегің кең болар, Құрметтейді кісі екен деп төрге озар. Қандай елде жүрсең де ең дұрысы, Мемлекеттік тілді үйренген жөн болар. Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып саналады. Қазақ тілі – əлемдегі тілдердің ішіндегі ең бай, келбетті тілдердің бірі. Тіл қай елде, ұлтта болсын қастерлі, қасиетті, құдіретті. Тіл əрбір азаматқа ана сүтімен беріліп-қалыптасады. Ана сүтімен бойға енген қасиеттер туған тілдің арқасында дамиды. Туған тілге деген құрмет пен сүйіспеншілік бала кезден басталуы керек. Айналада адамдарға, өзіңнің өскен ортаңа, Отанға деген ерекше сезім мен көзқарас та туған тіліңді білуден басталады. Тіл – халықтың рухани, мəдени байлығы. Қазақ тілі – халқымыздың рухани байлығы, атадан – балаға, ұрпақтан – ұрпаққа мирас болып қалып отырған баға жетпес асыл мұра. Ана тілдің қасиеті туралы қанша айтсақ та таусылмайды. Азаматтың қолындағы барлық асыл заттары тозады, жоғалады, ал тіл тозбайтын ең қымбат мұралардың бірі. Қазақтың біртуар ақыны М.Жұмабаев: “Ұлтқа тілінен қымбат нəрсе болмақ емес, бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмыс тіршілігі, мінезі айқын көрініп тұрады” - деген. Əр азамат ана тілінің орынсыз шұбарлануына қарсы тұруға тиісті. Амал не, туған тілімізді шұбарлап, аралас сөйлейтіндерді жиі кездестіреміз. Бүгінде кейбіреулердің қазақ тілін білмеуі, білсе де сөйлемеуі – қазақ тілін жақсартып, биік белестерге көтермейді. Туған тілден безінген азаматтарды көргенде Паустовскийдің “Туған тіліне жаны ашымаған адам жəндік” – деп ашына айтқаны ойға оралады. Елінің болашағын ойлаған əр азамат ана тілінің болашағы үшін қолынан келген көмегін аямауы тиіс. Ата-ананы қадірлеу қалай керек болса, өз ана тілімізді қадірлеуді, қастерлеуді, аялауды қолға алайық. Нарзулла ФАЙЗУЛЛАҰЛЫ, Оңтүстік Қазақстан облысы өзбек мəдени орталығы жастар қанатының төрағасы ТЕРІСКЕ ШЫҒАРУ Шымкент қаласының əл-Фараби аудандық сотының азаматтық іс бойынша 2013 жылғы 5 желтоқсанда шығарған №2-4403/2013 атқару парағындағы шешіміне сəйкес, «Əділет БАҚ Медиа» газетінің 09.01.2013ж №1 санында жарияланған «Білім басқармасын басқарған «баянсыз» басшы немесе елге қарайтын бетің қалды ма, Елшиева ханым!?» атты мақаладағы «Есің барда орныңды тапсаң болар еді. «Қанды ішіп болдың ғой». Сенің мақсатың біреу – ол «тендер», «сен мені құрта алмайсың, мен сені құртам». Сенің былығың жетеді...», «Тендерщик» ақшаға тоймайды екен. Бұл жолы да соны жеймін деп отыр-ау», сондай-ақ осы мақаладағы «Білім басқармасының бастығы болып қызмет еткелі мандытып жұмыс атқармаған А.Елшиева», «... Ендеше, өз ісіне жауапсыздықпен қарайтын облыстық білім басқармасын басқарған «баянсыз» басшы Альбина Елшиева...», «Сонда дейміз-ау, арқасын кеңге салған басқарма басшысы ел болашағына тірек болар жас ұрпақтың білім-білігіне бас ауыртпағаны ма». «Сірə, Елшиева елге қарайтын беті де қалмаған тəрізді» - деген сөйлемдерді; «Əділет Бақ Медиа» газетінің 20.06.2012 ж. №22 санындағы «Жұмысы жемісті болмаған басшының тұрмысы келісті болмасы сөзсіз...» атты мақаладағы «Болашағымызға зер салсақ, жылағымыз келеді. Өйткені білім ақсаңдаған жерде болашақ жоқ.Бұған облыстағы білім саласын дұрыс жолға қоя алмай жүрген ОҚО Білім департаменті бастығы А.Елшиева жəне кадр таңдаудағы ақаулығы арқасында мұндай тəжрибесіз маманға білім саласын ұстатып қойған облыс əкімі Асқар Мырзахметов кінəлі. Олай демеске лаж қалмады»- деген сөйлемдерді; Сондай-ақ, «Əділет Бақ Медиа» газетінің 15.08.2012 ж. №30 санындағы «Сасқан үйрек артымен сүңгиді немесе бала тағдырына безбүйректік танытып келе жатқан Ленгір қаласындағы тіл кемістігін оқытатын мектеп-интернатындағы жантүршігерлік жағдай туралы» атты мақаладағы «... Аталмыш мектеп-интернат түлектері арасында жыныстық зорлық-зомбылық жасау фактілері анықталып,оған мектеп-интернат директоры З.Айтуғанова жəне ОҚО Білім басқармасының басшысы А.Елшиева тараптарынан жіберілген селқостық пен олқылық жағдайы əшкерленген еді» - деген сөйлемдерді шындыққа сəйкес болып шықпағаны үшін теріске шығарамыз. Г. А. Белботаева Қ. Т. Ботабек
«Əділет» ұлттық апталығы редакциясының ұжымы Республиканың белгілі саяси жəне қоғам қайраткері, заң ғылымдарының докторы, құқықтану профессоры, академик Мақсұт Сұлтанұлы НƏРІКБАЕВТЫҢ қайтыс болуына байланысты марқұмның отбасына, туған-туыстарына қайғысына ортақтасып, көңіл айтады.
Мекен-жайымыз: Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті Журналистік ҚР Астана қаласы, зерттеу бөлімінің алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, меңгерушісі Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Директор Алмас АҚЫЛБЕК Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Байланыс үшін тел./факс: Асыл ЖАПАНОВ 8 (7252) 55-85-84 Гүлмира Редакция меңгерушісі Меншікті тілшілер: Ұялы: 8-777-557-08-52 Қаржы жəне келісім-шарт МƏНШƏРІПОВА Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК Дəурен ƏБДІРАМАНОВ бөлімінің меңгерушісі (Астана қаласы) (Алматы қаласы) Қайыржан СЕМБАЕВ E-mail: adilet.media@mail.ru Тілші Видео-фотооператор Жауапты хатшы Ақжібек Техникалық директор Руслан НАСИРОВ Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ Константин МАРКОВ МҰСТАФИНА Серік ЖАУЫНБЕКҰЛЫ
Бас редактор Захардин ҚЫСТАУБАЙҰЛЫ
Апталық Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады
Газет Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы №14077-Г куəлігі берілген. Құрылтайшысы өзгеруіне байланысты қайта тіркелген басылым 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Əділет» ұлттық апталығы болып шығып келеді. Айына төрт рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 2644 Кезекші редактор Жібек МҰСТАФИНА