Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады
web: www.adiletgazeti.kz
№41 (244) = 23 қазан = Жұма = 2015 жыл
ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ E-mail: adilet.media@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
Нұрсұлтан Мамаев ғаламшардың үздік спортшысы болып танылды
ҚЫЗЫЛОРДА ДИХАНДАРЫ КҮРІШТЕН РЕКОРДТЫҚ ӨНІМ ЖИНАДЫ
ҚР Президенті іссапармен Қызылорда облысында болғанда облыс əкімдігі жанындағы Ахуалдық орталық қызметімен танысты.
жаңа түрлерін алу үшін селекциялық жұмыстар да жүргізеді. «Көксу» шаруашылығында сондай-ақ тəжірибелік мақсатпен аймақтың табиғатына бейімделмеген қарағай, шырша, арша, емен тəріздес ағаштарды жерсіндіру ісі де қолға алынған. Елбасы Қызылорда облысына жұмыс сапарының қорытындысы жөнінде БАҚ өкілдері үшін брифинг өткізді. Мемлекет басшысы өз сөзінде
Қазақстанның барлық өңірлері сияқты Қызылорда облысының да өсіп-өркендеп жатқанына тоқталды. «Кейінгі жылдары облыс орталығы көркейді, саябақтары көбейді, тұрғындар үшін қажетті жағдайлар едəуір жақсарды. Қазір Сырдарияның сол жағалауын игеру жəне абаттандыру жұмыстары, соның ішінде көпір мен тұрғын үй құрылысы қарқынды жүргізілуде. Қалада балабақшалар, мек-
тептер мен ауруханалар салынуда» – деді Мемлекет басшысы. Нұрсұлтан Назарбаев өңірдің дамуы үшін қажетті жағдайдың бəрі бар екеніне назар аударды. «Облыс аумағымен «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автокөлік дəлізі, теміржол магистральдары, газ құбырлары мен электр желілері өтеді. Мен өңірдегі мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге асырылуы мен баспана құрылысының барысымен таныстым,
Жиналыс барысында «Астана ЭКСПО-2017» компаниясы мен елорда əкімдігі тарапынан дайындық шараларының негізгі тұстары туралы баяндамалар тыңдалды, деп хабарлайды astana.kz. Атап өту керек, тараптар арасында 50 іс-шараны өткізуді көздейтін 2018 жылға дейінгі жұмыс Жоспары əзірленген, сонымен қатар, қаланың барлық қызметтері мен ұлттық компанияның бірлесе жұмыс атқаруына түрткі болып отырған серіктестік Меморандумы жүзеге асырылуда. Жиында ЭКСПО-2017 көрмесіне дайындық аясында, бірінші кезектегі мəселелерге назар аудара отырып, ортақ жұмыс жоспарын жандандыру тапсырылды. «Бізді үлкен де жауапкершілікті жұмыс күтіп тұр. Ұлттық компания мен елорда əкімдігінің қызметтері өз жұмыстарын бір арнаға тоғыстыруы керек. Алдымызда ортақ мақсаттар тұр, олардың орындалуы үшін біз бір ұжым ретінде жұмыс істеуіміз керек», - деді елорда əкімі. Көрмені өткізу жəне оған дайындық шаралары мен бағыттары əкімдік үшін де, «Астана ЭКСПО-2017» компаниясы үшін де ортақ болуы керек. Құрылыс жұмыстарының кестесіне сай 2016 жылы ЭКСПО нысандарын салу бойынша жұмыстар толық аяқталуы тиіс. Астана əкімдігі көрмеге дайындық аясында қаланың инфрақұрылымы мен елордалық сервис сапасын жақсарту, сондай-ақ, ақпараттық жұ-
мыс пен шет елдерден қонақтарды тарту бойынша үлкен жұмыстар атқаруда. ЭКСПО кезінде өткізілетін шаралар легіне ерекше көңіл бөлінуде. Көрме өтетін күндері елордада əлем астаналары күні, фестивальдер, концерттік бағдарламалар, халықаралық жарыстар, спорттық шаралар мен бизнес-форумдар өткізу көзделген. Қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету сұрақтары да назардан тыс қалмауда. Логистика мəселесі де ерекше маңызға ие. Қазіргі уақытта халықаралық əуежай терминалын кеңейту, темір жол вокзалы мен жеңіл рельсті көлік жолақтарын салу секілді бірқатар ірі жобалар жүзеге асырылуда. Бұл ретте елорда қонақтары үшін навигация жүйесі де жақсартылады. Қазанның 31-і күні Миланда ЭКСПО2015 халықаралық мамандандырылған көрмесі өз жұмысын аяқтап, Астанада ЭКСПО-2017 туын салтанатты түрде табыстау рəсімі өтеді. «Сол мезеттен бастап біздің көрмеге басым назар аударылады», - деді Ахметжан Есімов. «Барлық мемлекеттік органдар мен облыс əкімдіктері тартылған ЭКСПО-2017 жобасының ауқымдылығына қарамастан, барлық ауыртпалық ұлттық компания мен елорда əкімдігіне түсуде. Бізде көрменің дұрыс өту үшін өзара түсіністік пен серіктестіктің болғаны өте маңызды», - деді жиын барысында «Астана ЭКСПО-2017» ҰК төрағасы.
4-5-беттерде
МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ КӨЛЕМІ 3 ЕСЕГЕ АРТТЫ
ЭКСПО нысандарын салу жоспары Кеше Астана қаласының əкімі Əділбек Жақсыбеков пен «Астана ЭКСПО-2017» ҰК төрағасы Ахметжан Есімов елорда əкімдігінде өткен кеңейтілген отырыста ЭКСПО-2017 Халықаралық мамандандырылған көрмесіне дайындық жəне оны өткізу шараларын талқылады.
АЛАТАУ БАТЫР БЕСАЙДАРҰЛЫ – ТƏУЕКЕЛ МЕН ЕСІМ ХАННЫҢ БАС САРДАРЫ
Туризм саласының маманы Олжас Шынтаев ТМД сыйлығын алды Кеше Астанада өткен ТМД-ға қатысушы елдердің шығармашылық жəне ғылыми зиялы қауым өкілдерінің оныншы форумы барысында «Дебюттер достастығы» жүлдесінің лауреаттары марапатталды. Атап айтқанда, бұл халықаралық жүлде 2008 жылы Гуманитарлық ынтымақтастық кеңесі жəне Тəуелсіз мемлекеттер достастығы Мемлекетаралық гуманитарлық ынтымақтастық қорымен бекітілген болатын. 2015 жылы сыйлыққа туризм саласының мамандары үміткер болды. Осы орайда Қазақстан, Əзірбайжан, Армения, Беларусь, Қырғызстан, Ресей, Тəжікстан өкілдері байқау лауреаттары атанды. Қазақстан тарапынан Miras Travel туристік компаниясының директоры, Оңтүстік Қазақстан облысының туризмді дамыту орталығының жетекшісі Олжас Шынтаев «Дебюттер достастығы -2015» сыйлығының лауреаты атанды. Ол бұған дейін «Қазақстан туристік саласының үздігі» атағымен марапатталған болатын. Айта кетейік, жыл сайын «Дебюттер достастығы» сыйлығын гуманитарлық бағыттар бойынша құрылтайшылар анықтайды жəне ол жас мамандарға (35 жасқа дейін) табысталады. 2008 жылдан бері сыйлық ақындарға, мұғалімдер мен ғалымдарға, дəрігерлерге, тарихимəдени ескерткіштерді қорғау бойынша мамандарға, спортшылар мен бапкерлерге берілген. Inform.kz
Дəнді жəне бұршақты дақылдар 255 мың га, майлы дақылдар 78,2 мың га, картоп 15 мың га, көкөніс 36,5 мың га, бақша 62,5 мың, мал азықтық дақылдар 225,6 мың га, мақта 99,2 мың га орналастырылып, есеп беру айында 72,6 мың тонна майлы дақыл, 820 мың тонна көкөніс, 1300 мың тонна бақша, 265 мың тонна мақта, 78 мың тонна жеміс пен 51,2 мың тонна жүзім жиналды.
Соңғы жылдары облысымызда озық технология кеңінен қолданылып келеді. Оның бір дəлелі бүгінгі күнге облысымызда барлық жылыжайлардың көлемі 1019 га жетіп, республиканың 87 пайызын құрады. Осы жылыжайлардан жыл сайын 150-180 мың тонна көкөніс өндіріліп, облыс халқының күз-қыс айларындағы қажеттілігі толығымен қамтамасыз етілуде.
2-бетте Сурет интернеттен алынды
Орталық қызметі 2014 жылдың маусым айынан бастап жүзеге асырылуда. Жобаның мақсаты – Қызылорда облысы əкімдігі қызметінің тиімділігін заманауи ақпараттық-коммуникациялық технологиялар арқылы арттыру. Атап айтқанда, Ахуалдық орталық макроэкономикалық көрсеткіштерді болжамдау, əлеуметтік-экономикалық даму барысын мониторингтеу, талдау жəне болжау, қауіпсіздікті бағалау жəне экономика, қаржы, демография, өнеркəсіп, ақпарат жəне басқа да салалардағы тəуекелдерді басқару, қоғамдық-саяси ахуалды талдау жұмыстарымен айналысады. Сондай-ақ бұл орталық шешімдерді орындаушыға жеткізіп, оның орындалу барысын да қадағалайды. Ахуалдық орталықта арнайы əзірленген бағдарлама бойынша оқыған техникалық мамандар мен сарапшылардан құралған 21 адам жұмыс істейді. Елбасы сондай-ақ «Көксу» қосалқы шаруашылығында да болды. Мемлекет басшысына 2000 жылдан бері қаланы көгалдандырумен айналысатын шаруашылық жұмысының жай-күйі таныстырылды. Шаруашылық иелігіндегі 18,7 гектар аумақта жапырақты, қылқан жапырақты, жеміс беретін жəне сəндік мақсаттағы 150 мың сəндік ағаш жəне бұталар өсіріледі. Сонымен қатар шаруашылық қызметкерлері ағаштың жергілікті климат жағдайына бейімделген
өндірістік нысандарды аралап көрдім. Индустрияландыру аясында облыста ірі кəсіпорындар іске қосылатын болады, соның ішінде бүкіл Қазақстанды өз өнімімен қамтамасыз ете алатын əйнек зауыты да бар. Жалпы, елдің барлық өңірінің ахуалы жақсарды, олардың бəрі елордаға қарап бой түзеуде» – деді Қазақстан Президенті. Бұл ретте Мемлекет басшысы тұрмыстың бұдан əрі жақсаруы халықтың еңбексүйгіштігіне, өңірді дамыту жəне абаттандыру үшін жұмылдырған күш-жігеріне тікелей байланысты екенін атап өтті. Осы орайда Нұрсұлтан Назарбаев қатаң табиғат жағдайына қарамастан қаланы көгалдандыру ісінде жеткен жетістіктерге назар аударды. «Мысалы, бұрын Астананың айналасында да орман өспейді деп айтатын. Ал қазір елорданы 70 мың гектар ағаш қоршап тұр, олар болашақта Щ учинск-Бурабай аймағының орманымен түйісетін болады. Егер біздің жастар «Жасыл ел» бағдарламасы аясында ағаш отырғызып, күтімге алынса, бұл мұның үлесі зор болады, елді абаттандыруға, тұрмыс жағдайын жақсартуға ықпал етеді» – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Қазақстан Президенті сондайақ биыл рекордтық көлемде күріш жинаған жергілікті диқандарды құттықтады. «Күріш Қызылорда облысының негізгі ауыл шаруашылығы дақылы болып саналады. Биыл əр гектардан 50 центнерден астам өнім алынды. Бұрын мұндай көрсеткіш болмаған» – деді Мемлекет басшысы. Соңында Нұрсұлтан Назарбаев облыс халқына бақ-береке жəне игілік тіледі. Akorda.kz
Елімізде əлемде баламасы жоқ аккумулятор жасалып жатыр
¦ÄIËÅÒ
2015 жылы 772,5 мың га жер игерілді, №41 (244) оның 455 мың гектары суармалы 23.10.2015 жыл
100 НАҚТЫ ҚАДАМ
(112), 30 құс фермасы, 40 сүт қабылдау бекеттері (11), 8 СТК ашылды(9). Іс-шараны іске асыру нəтижесінде, 2016 жылға дейін 20,5 мыңнан астам жаңа жұмыс орындары ашылып, (3 жылда) қосымша 91 мың тонна ет, 72 мың тонна сүт, 27 млн. дана жұмыртқа өндіріліп, 87,3 млрд. теңгенің өнімі өндіріледі деп күтілуде.
Ауыл шаруашылығы саласы ел экономикасын көтеретін маңызды салалардың бірі болғандықтан, оған мемлекет тарапынан көрсетілетін көмек, субсидия мен несиелендіру жүйелі түрде жүргізіліп келеді. Бүгінгі таңда облыста ауыл шаруашылығы саласының дамуы қандай деңгейде? Мемлекет басшысы атап көрсеткен бес институционалдық реформа жəне «100 нақты қадам» бойынша ауыл шаруашылығы саласында қандай жұмыстар атқарылуда? Осы жəне өзге де сауалдарға жауап алу үшін Оңтүстік Қазақстан облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы басшысының міндетін атқарушы Полатбай Тастановты сөзге тартқан едік.
Полатбай ТАСТАНОВ, Оңтүстік Қазақстан облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы басшысының міндетін атқарушы:
АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ БОЙЫНША Жоғарыда аталған жұмыстардың нəтижесінде 2015 жылдың 9 айында ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі 247,2 млрд. теңгені құрап, өткен жылмен cалыстырғанда 20,7 млрд. тг-ге артып, нақты көлем индексі 104,0 % құрады(егін104,2%,мал шаруашылығы -103,8%) құрап отыр. Қайта өңдеу саласы бойынша да айта кетсек, Қазақстан Республикасы Президентінің сайлауалды бағдарламасы аясында айқындалған 5 институционалдық реформаны орындау үші «100 нақты қадамды» іске асыру жөніндегі ісшаралар жоспарының 60-61 қадамдары ет жəне сүт өнімдерін қайта өңдеу саласына бағытталған. Сүт жəне сүт өнімдері өндірісін дамыту мақсатында ағымдағы жылы сүт өндіру көлемін 727,9 мың тоннаға жеткізу жоспарлануда. Осыған
МЕМЛЕКЕТТІК ЌОЛДАУ КҐЛЕМІ 3 ЕСЕГЕ АРТТЫ - Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арналған жолдауында ауыл шаруашылығы саласын дамытуға аса мəн беріп, мемлекет тарапынан ауқымды қолдаулар көрсетуде. 2013 жылы қабылданған «Агробизнес – 2020» бағдарламасы шеңберінде биылғы жылы салаға 12 бюджеттік бағдарлама бойынша 20,2 млрд. тг бөлініп, 2009 жылмен салыстырғанда қолдау көлемі 3 еседен артты, - деп бастады əңгімесін Полатбай Жұматайұлы. Содан соң облыс көлемінде атқарылып жатқан жұмыстарға кеңінен тоқталды. – Бұған қосымша ағымдағы жылдан бастап «Агробизнес – 2020» бағдарламасының «Инвестициялық субсидия» жəне «АӨК субъектілерінің қарыздарын кепілдендіру жəне сақтандыру» бағыттары іске асырыла бастады. Мемлекет жəне облыс əкімдігі тарапынан атқарылып жатқан жүйелі жұмыстардың нəтижесінде соңғы жылдарда облыстың аграрлық саласының дамуында үлкен оңды серпілістерге қол жеткізді. Атап айтсақ: Облыс əкімінің тапсырмасына сəйкес суармалы жерлердің көлемін 2012-2015 жылдары 292,0 мың га ұлғайту іс-шарасы дайындалып, жыл сайын ауыл шаруашылығы жерлерінің көлемі ұлғаюда. Осы мақсатта ағымдағы жылы жаңадан 29,0 мың га суармалы жерді жаңадан қосу межеленіп, есеп беру айында 16,2 мың га суармалы жер қосылып, жалпы көлемі 78 мың га жетті. Бұдан басқа, ағымдағы жылы жалпы ұзындығы 263,7 ш.қ. құрайтын 43 каналда жөндеу жүргізілуде. Нəтижесінде 18,4 мың га жерді сумен қамтамасыз етуі жақсарып, 1970 га жер жаңадан қосылатын болады. Сонымен қатар, Бəйдібек, Созақ аудандарында жəне Түркістан қаласында 3 су қоймасының құрылысы басталды. Сырдария өзенінің суын тиімді пайдалану мақсатында облыс əкімінің қаулысына сəйкес «Сырдария өзенінің оң жағалауын игеру» бойынша зерделеу жұмыстарын жүргізіп, нəтижесінде 13,4 млрд. теңгені құрайтын 13 жоба есебінен 34,0 мың га жерді жаңадан қосу мүмкіндігі анықталып, іс-шара жоспары облыс əкімдігімен бекітілді. Жалпы облыс бойынша егіске жарамды 1008,4 мың га жер бар. Оның 2015 жылы 772,5 мың га игерілді (бұл өткен жылдың көлемі). Оның ішінде суармалы жердің көлемі 455 мың га құрады. Атап айтсақ: дəнді жəне бұршақты дақылдар 255 мың га, майлы дақылдар 78,2 мың га, картоп 15 мың га, көкөніс 36,5 мың га, бақша 62,5 мың, мал азықтық дақылдар 225,6 мың га, мақта 99,2 мың га орналастырылып, есеп беру айында 72,6 мың тонна майлы дақыл, 820 мың тонна көкөніс, 1300 мың тонна бақша, 265 мың тонна мақта, 78 мың тонна жеміс пен 51,2 мың тонна жүзім жиналды. Соңғы жылдары облысымызда озық технология кеңінен қолданылып келеді. Оның бір дəлелі бүгінгі күнге облысымызда барлық жылыжайлардың көлемі 1019 га жетіп, республиканың 87 пайызын құрады. Осы жылыжайлардан жыл сайын 150-180 мың тонна көкөніс өндіріліп, облыс халқының күз-қыс айларындағы қажеттілігі толығымен қамтамасыз етілуде. Сондай-ақ терең қопсыту технологиясы 92,3 мың га ендірілді. Тамшылатып суғару əдісі 9,3 мың га ендіріліп, жалпы көлемі 43,1 мың га жетті (Республикалық көрсеткіштің 72 пайызын құрап отыр). Ауыл шаруашылығы техникаларын жаңарту бойынша бағдарламада техникалардың жыл сайын кемінде 3 % жаңаруы қарастырылған. Ағымдағы жылдың 9 айында 884 дана ауыл шаруашылығы техникалары алынды. Облыста жеміс-көкөніс сақтау қоймаларының
E-mail: adilet.media@mail.ru
сыйымдылығы 210,0 мың тоннаны құрады. Биылғы жылы Шымкент қаласында сыйымдылығы 67 мың тонналық көкөніс жеміс сақтайтын сауда логистикалық орталығы құрылып, жалпы қоймалардың сиымдылығы жыл соңына дейін облыс бойынша 277 мың тоннаға жететін болады. (Республикалық көрсеткіштің 1/5 бөлігін құрайды). Мемлекеттік қолдау бойынша айтар болсам, 2015 жылы ауыл шаруашылығы саласының дамуына жалпы 28,6 млрд.тг. (оның ішінде РБ – 2,9 млрд. тг., ОБ – 25,6 млрд. тг.) қаржы бөлініп, есеп беру айында 18,2 млрд. теңгесі игерілді. Бөлінген қолдау қаржының көлемі 2014 жылмен салыстырғанда 1,2 есеге артып отыр. Оның ішінде Агробизнес-2020 бағдарламасына сəйкес 2015 жылы ауыл шаруашылығы саласына 12 бюджеттік бағдарлама бойынша 20,2 млрд. тг субсидия бөлініп есеп беру айына 12457,9 млн теңге қаралып, 12307,9 млн теңгесі игерілді ол 99,0 пайызды құрайды. МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
сəйкес облыс бойынша 2015 жылы жаңадан 516 бірлік шағын жанұялық сүт фермасы, 33 бірлік сүт қабылдау бекетін ашу жоспарланып, есеп беру айында 556 сүт ауласы мен 40 сүт қабылдау бекеті ашылды. Аталған жобаларды қаржыландыруға «ОҚО бойынша мал шаруашылығын дамыту іс-шарасы» бағдарламасына сəйкес, 1 903,6 млн. теңге қаржы қарастырылып, 5 160 бас ІҚМ алынып, қосымша 24,6 мың тонна сүт өндіріледі. Облыста бүгінгі күнге 39 сүтті қайта өңдеу кəсіпорындары жұмыс жасайды. Осыған қосымша ағымдағы жылы сүт өңдеу кəсіпорындарының қуаттылығын 8850 тонна/жылына жеткізу жоспарланып, есеп беру айында 7410 тоннаға қуаттылық артты. Сонымен қатар 2015-2016 жылдары сүт өңдеу бойынша жаңадан «Агро 5» ЖШС (қуаттылығы 990 тн/жылына), «Молочный рай» ЖШС (5600 тн/жылына) іске қосылады. Ет өндірісі мен өңдеуді дамыту үшін стратегиялық инвесторларды тарту. Негізгі міндет шикізат базасын дамыту жəне өңделген өнімдерді экспорттау.
2015 жылдың 9 айы Ет, тонна Сиыр сүті, тонна Жұмыртқа, мың дана Жүн, тонна Ірі қара мал Қой Ешкі Жылқы Түйе Шошқа Құс
2014 жылдың 9 айы
143 107,6 554 253,8 224 425,7 7 091,8 Мал басы, бас 858 849 3 783 726 327 722 223 603 23 424 32 749 2 460 265
Облыстың ауыл шаруашылығы саласының жұмысы, қабылданған Республикалық, облыстық бағдарламалар мен іс-шаралар жəне облыс əкімдігінің тапсырмалары аясында жүзеге асырылуда. Оның ішінде: - «Ірі қара мал етінің экспорттық əлеуетін дамыту» жобасы шеңберінде əзірленген «Сыбаға» бағдарламасы бойынша, фермерлік шаруашылықтарды дамытуға 2015 ж. 18,2 мың бас аналық ірі қара мал сатып алынды. - «Алтын асық» бағдарламасы бойынша 39,3 мың бас тұсақ мал сатып алынды. «Құлан» бағдарламасы аясында 3,7 мың бас жылқы алынды. Мал шаруашылығын дамытудың 2014-2016
%
136 381,6 546 242,3 211 280,3 6 792,6
104,9 101,5 106,2 104,4
841 063 3 630 656 337 940 203 433 21 736 23 778 2 245 251
102,1 104,2 97,0 109,9 107,8 137,7 109,6
Бағдарламаға сəйкес, облыста 2015 жылы 206,3 мың тонна ет өндіру жоспарлануда. «ОҚО бойынша мал шаруашылығын дамыту ісшарасы» бағдарламасына сəйкес, жаңадан 2 765 бірлік шағын мал бордақылау алаңдары іске қосылып, бордақылауға 32 820 бас ІҚМ сатып алынады. Осы мақсатта, несиелендіруге берілетін қаржы 5,4 млрд. теңге, нəтижесінде облыста қосымша 14,8 мың тонна ет өндіріледі. Облыстағы бар 43 етті қайта өңдеу кəсіпорындарының қуаттылығы қосымша 10600 тонна/жылына арттыру жоспарланып, есеп беру айында 6565 тонналық ет өңдеу кəсіпорындарының қуаттылығы артты. 2015-2016 жылдары ет өңдеу бойынша
АСЫЛ ТҰҚЫМДЫ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ БОЙЫНША
Мал түрі
ІҚМ Қой мен ешкі Жылқы Түйе Шошқа Құс
01.01.2015ж нақты (мың бас) 764,1 3485,8 187,4 20,4 24,7 2327,3
Оның ішінде асыл тұқымды (мың бас) 5,7 380,2 11,8 4,4 13,4 14,5
жылдарға арналған іс-шарасы аясында жалпы 1655 жобаға 4190,8 млн.тг. (оның ішінде - мал бордақылау алаңдарына 1538 жобаға 3756,4 млн.тг.; - 5-10 бастық жанұялық сүт фермаларына 111 жобаға 273,4 млн.тг.; селолық тұтыну кооперациясына 5 жобаға 122,2 млн.тг.) несие қаржы берілді. Сонымен қатар өз қаржысы есебінен қоса алғанда 2763 бірлік мал бордақылау алаңдары (2014ж-2034), 556 шағын жанұялық сүт аулалары
Үлесі, %
0,75 10,9 6,3 21,6 54,3 0,6
Асыл тұқымды шаруашылықтар саны 19 74 18 5 1 1
жаңадан «Қайып ата» ЖШС (қуаттылығы 1000 тн/жылына), іске қосылады. 2015 жылы қайта өңдеу кəсіпорындарының қуаттылығын арттыру бойынша 10600 тонна ет, 8850 тонна сүт, 18500 тонна көкөніс өңдейтін кəсіпорындардың қуаттылығы артып, жыл бойы өндірілген еттің 18,7%, сүттің 25,1%, жеміскөкөністің 13,2% қайта өңделетін болады. Ақжібек ƏЛƏЙДАРҚЫЗЫ.
2
ЖАЗЫЛҒАН ЖАЙДЫҢ ЖАҢҒЫРЫҒЫ «Сарыағаш-Əділет» қоғамдық бірлестігінің төрағасы А.Батырбековке «Əділет» ұлттық апталығының президенті Қ.Ботабековке
«Әділет» ұлттық апталығының 22.05.15ж. №20 (223) басылымында «Қалғансырдағы жағдай жалғасып жатыр немесе прокуратура сыбайласқанды неге қолдайды?» тақырыбында жарияланған мақаланы теріске шығару туралы Қазақстан Республикасының Конституциясының 17 бабының 1 тармағына сəйкес адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды. Сонымен бірге, Конституцияның 18 бабының 1 тармағында əркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің жəне отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар екендігі көрсетілген. Ал, Қазақстан Республикасының «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңының 21 бабының 2 тармақшасына сəйкес журналист шындыққа сəйкес келмейтін ақпаратты таратпауға Міндетті. Алайда, аталған заң талабы «Əділет» ұлттық апталығы тарапынан өрескел бұзылып, газет бетінде шындыққа сəйкес келмейтін мəліметтер жариялануда. Атап айтсақ, «Əділет» ұлттық апталығының 22.05.15ж. №20 (223) басылымында «Қалғансырдағы жағдай жалғасып жатыр немесе прокуратура сыбайласқанды неге қолдайды?» тақырыбында мақала жарияланған. Аталған мақалада, «Сарыағаш ауданындағы «С.Сейфуллин» атындағы №133 жалпы орта мектептің директоры Ы.Сахов пен облыс прокурорының бірінші орынбасары Б.Жəнібеков бір рудан, қыз алыспайтын аталас екені, Ы.Сахов сыбайлас жемқорлық қылмысына белсене қатысқаны үшін сотталып кетуінен құтылуына облыс прокурорының бірінші орынбасары Б.Жəнібеков ат салысқаны, 2 млн. теңгенің жымқырылуына бірден-бір себепкер болған Ы.Саховтың сотталмай қалуына облыстық прокуратура сияқты органнан «тіреуішінің» болмаса мемлекеттің 2 млн. теңгесін жымқырып, сотталмай қалуы мүмкін еместігі, сотта азаматтық іс бойынша Ы.Саховты директорлық орнына қайта тағайындалуын қолдап қорытынды бергенде оның облыс прокуратурасындағы аталас «тіреуіш» шынымен де көкті тіреп тұрғандай сезілгенін, директордың сол жымысқы заңсыз іс-əрекетін біліп тұрып, көзілдіріктің арғы жағынан көзін жұмған прокурорды заңдылықты қатаң қадағалап отыр деуге бола ма», - деген пікір көрсетілген. Осы мақалада көрсетілген уəждер бойынша Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасымен қызметтік тексеру жүргізіліп, нəтижесімен 2014-2015 жылдар аралығында Ы.Сахов облыс прокуратурасына құқық қорғау органдарының іс-əрекеттеріне келіспей 2 рет шағымданып, оларды қарау нəтижесімен түсіндірме жауаптар берілгені анықталған. Сонымен қатар, осы тексеру нəтижесімен менің жəне Ы.Саховтың арамызда ешқандай туыстық қатынасымыз айқындалмаған. Анықталғаны, «Сарыағаш-Əділет» қоғамдық бірлестігінің бастамасымен Ы.Сахов басқарып отырған «С.Сейфуллин» атындағы жалпы орта №133 мектептің қаржы-шаруашылық қызметіне тексеру жүргізіліп, нəтижесімен Сарыағаш аудандық білімі бөлімі меңгерушісінің 15.01.15ж. №14-қ бұйрығы негізінде Ы.Сахов қызметтік міндеттерін бұзғаны үшін атқарып отырған қызметінен босатылған. Жоғарыда аталған бұйрықпен Ы.Сахов келіспей, өзінің азаматтық құқығын қорғау мақсатында Сарыағаш аудандық сотына бұйрықтың күшін жойып, өзін бұрынғы атқарған қызметіне қайта орналастыру туралы талап арызбен жүгінген, оны қарау нəтижесімен Сарыағаш аудандық сотының 08.04.15 ж. шешімімен Ы.Саховтың талап арызы қанағаттандырылған. Қабылданған шешімнің заңдылығымен облыс прокуратурасы мен ҚР Бас прокуратурасы келіскен. Қазіргі таңда, сот шешімі заңды күшіне енген жəне орындалған. Жоғарыда көрсетілгендердің негізінде жəне жүргізілген тексеру нəтижесімен менің Ы.Саховтың жауапкершілікке тартылмауына жəне оның бұрынғы атқарған қызметіне қайта орналастыру жөніндегі сот шешімін қабылдануына менің тарапынан ықпал жасағаным анықталмады. Яғни, жоғарыда аталған мақалада көрсетілген уəждер шындыққа жанаспайды. Осыған қарамастан, Сіз республикалық «Əділет» ұлттық апталығы арқылы мен жөнінде шындыққа жатпайтын, яғни менің ар-намысына жəне абыройыма кір келтіретін мəліметтер таратқансыз. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 143 бабының 2 тармағына сəйкес егер азаматтың немесе заңды тұлғаның арнамысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтар бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылған болса, олар сол бұқаралық ақпарат құралдарында тегін теріске шығарылуға тиіс. Жоғарыда көрсетілгендердің негізінде, республикалық «Əділет» ұлттық апталығында «Қалғансырдағы жағдай жалғасып жатыр немесе прокуратура сыбайласқанды неге қолдайды?» атты мақала бойынша менің Оңтүстік Қазақстан облысы прокурорының бірінші орынбасары қызметін атқару барысында Ы.Саховтың жауапкершілікке тартылмауына жəне оның бұрынғы атқарған қызметіне қайта орналастыру жөніндегі сот шешімін қабылдануына ықпал жасағаным жөнінде шындыққа жатпайтын мəліметтерді теріске шығаруыңызды талап етемін. Егер де, бір ай көлемінде республикалық «Əділет» ұлттық апталығында жарияланған мақаланы теріске шығаратын мəлімет таратылмаған жағдайда заң жүзінде өзімнің құқығымды сот арқылы қорғайтынымды ескертемін. Облыс прокурорының бірінші орынбасары Б. Жəнібеков Бас редактордан: ОҚО прокурорының бірінші орынбасары Б.Жəнібековтің атынан түскен бұл жауап хат дер кезінде жарияланбай қалды. Себебі, біріншіден, мақала авторы, аудандағы «Сарыағаш-Əділет» қоғамдық бірлестігінің төрағасы А.Батырбеков өз пікірін сот алдында болса да дəлелдеймін деген оймен редакцияның ыңғайына жүрмей, уақытты созып алдық. Екіншіден, көп ұзамай республикалық «Əділет» ұлттық апталығының президенті Қ.Ботабековтің де басқа қызметке ауысу мақсатындағы талапұмтылысының басталып кетуіне байланысты жауап хат белгілі мерзімде басшылық тарапының назарынан тыс қалған екен. Қазіргі таңда жауапкердің бірі, қамауда отырған А.Батырбековпен бұл мəселе турасында бір пікірге тоқтап, келісу тіпті қиындап кеткендіктен, кеш те болса, «Ештен кеш жақсы» деген халық даналығын басшылыққа алып, талапкер мырза Б.Жəнібековтен кешіктіргеніміз үшін ғафу өтіне отырып, оның жауап хатын жариялағанды жөн көрдік. Газетіміздің өткен нөмірінде ҚР Бас прокуратурасынан келген бұл жауап техникалық себептерге байланысты қате жарияланып кеткен екен. Бүгін түзетіп қайта жариялап отырмыз.
«Әділет» ұлттық апталығына
Бас прокуратурамен Сіздің «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС басшысының іс-əрекеттері туралы жазған өтінішіңіз қаралуда. Өтініш бойынша қосымша зерделеу жүргізу қажет болғандықтан қарау нəтижесі туралы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңының 18 бабының 2-1 тармағымен белгіленген мерзімде хабарланатын болады. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы, 1-ші Департамент бөлімінің аға прокуроры Р. Диханбеков
ҰЛТ ЖОСПАРЫ
¦ÄIËÅÒ
Оңтүстікте Отансүйгіш патриот №41 (244) жастардың көптігі қуантады 23.10.2015 жыл
Мемлекеттік идеологияны жемісті жүзеге асыруда телеарналардың атқаратын рөлі үлкен. Əсіресе қазіргідей бүкіл республика жұртшылығы Елбасы ұсынған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарын талқылап, жүзеге асыру жолдарын қарастырып жатқанда, телеарналар мың-сан ойлардың тоғысатын нүктесіне айналып отыр. Нұрсұлтан Назарбаевтың «Мəңгілік ел» идеясы, сондай-ақ Отан жəне патриоттық туралы ой-пікірлері көпшіліктің көкейінен шықты. Осыған байланысты біз «Қазақстан» РТРК» АҚ Оңтүстік Қазақстан облыстық филиалының директоры Уəли Қыдырға арнайы жолығып, сұхбаттасқан едік. – Құрметті Уəли Сағындықұлы! «Қазақстан-Шымкент» телеарнасының тарихына, нақтырақ айтқанда, қалыптасу кезеңдеріне қысқаша тоқталып өтсеңіз. – Жалпы біздің телеарна 5 қараша күні 25 жылдық мерейтойын атап өтпекші. Бұл бір телеарнаның толық қалыптасуына жететін уақыт. Телеарнамыз қалыптасты, өзінің тарихы да бар. Арнаның қалыптасу-
тең көрсеткен жаңалықтың құны жоқ. Жаңалықтар нақты деректермен сөйлеуі керек. Телеарнаның мақсаты көпшілік арасындағы екі ұдай əңгімелердің жолын кесу. Яғни нақты цифрлармен сөйлеу. Ал, біздің телеарна бұл мəселе жөнінде өз миссиясын атқарады деп сенімді түрде айта аламын. – Қазіргі заманда телеарналар үлкен күшке айналып отыр. Сіз-
Уәли ҚЫДЫР, «Қазақстан» РТРК» АҚ Оңтүстік Қазақстан облыстық филиалының директоры:
кетіміздің қалыптасу тарихын халыққа жеткізу, жастарға түсіндіру бағытында қандай бағдарламаларды атап өтер едіңіз. – Бізде жаңалықтар қызметінде «Қазақ хандығына -550 жыл» деген айдарымыз бар. Облыс көлеміндегі іс-шаралар көрсетіледі. Оған белгілі тарихшылар қатысады. Сонымен бірге корпорация тікелей түсірілген кей хабарларды бізге беріп отырады. Сонымен қатар Елбасының қатысуымен болған Жамбылдағы тойға да біздің телеарнамыз үлкен қолдау жасады. Бұндайда бір облысқа бір телеарна жеткіліксіз, сондықтан біз де өз тарапымыздан қолдау танытып, жұмыс жасап қайттық. – Жастарға патриоттық, отансүйгіштік тəрбие беруде телеарнаның атқаратын рөлі үлкен екені талассыз. Жас көрермендері-
«ОTAU TV» АРҚЫЛЫ ХАБАРЛАРЫМЫЗ БҮКІЛ ЕЛГЕ ТАРАЙДЫ
ына қаншама ағаларымыздың еңбегі сіңді. Мəселен, 1990 жылы Болат Байменов пен Байдулла Қонысбек ағаларымыз бастап, осы эфирді іске қосқан. Сол себепті ол кісілерге алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Сол кісілердің жұмыстарын жалғастырып келе жатқандықтан, біз үнемі хабарлар түсірген жағдайларда, сол ағаларымыздың еңбегін атап өтеміз. «Тарихсыз болашақ жоқ» демей ме, сол себепті əрдайым телеарнаның тарихын айтып жүреміз. Өздеріңізге белгілі, көрермен жоқ жерде телеарна жоқ, оқырман жоқ жерде газеттер жоқ дегендей, өз көрермендерімізді тарту жолында жұмыс жасаймыз. Жəне телеарнаның 85 пайызын жастар құрайды. Жастар да жаңа идеялар көп, ешкімге алаңдамай жұмыс жасайды. Қандай бағыттарға бұрсаң да алып кететіндей жастар бар. Телехабар эфирге шықпастан бұрын үлкен процестерден өтеді. Айтқанға, əрине, барлығы оңай. Заман талабына сай студия, техникалар болуы керек. Техникаларды əрдайым жаңартып тұрамыз. Тіпті биыл мекеменің сыртын да жаңалап, жөндеуден өткіздік. Негізі «телеарнаның ту ұстаушысы» деп, жаңалықтарды айтады. Жалпы жаңалықтарды өз уақытында дер кезінде бере білу керек. Мəселен, бүгін болған мəселені ер-
дер жер-жаһанның жаңалықтарын өз көрермендеріңізге əпсəтте жеткізесіздер. Сондай-ақ бүгінгі таңда мемлекеттік идеологияның жемісті жүзеге асуы тікелей телеарналардың жұмысына байланысты. Мысалы, Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев жариялаған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарын насихаттауда «Қазақстан-Шымкент» арнасының алар үлесі мол екені белгілі. Соған тоқталып өтсеңіз. – Жалпы біздің жаңалықтарымызда бірінші кезекте Елбасының саясаты, сол күнгі атқарған жұмыстары, одан кейін мəжіліс, сенат облыстық əкімшілік, қала, аудан болып кете береді. Бұл не деген сөз? Бұл Елбасының саясатын бірден бір қолдау деген сөз. Халыққа жеткізу деген сөз. Мəселен, бүгін таңертең Астанада болған мəселені біз дер кезінде ауыл – ауылға дейін жеткіземіз. Жалпы Президенттің 100 нақты қадамы, 5 реформасы бойынша жұмыс жасап жатырмыз. «5 реформа» деген арнайы хабарымыз да бар. Онда 100 қадамның барлық қадамдарына жеке-жеке тоқталамыз. Мəселен, медицинаға қатысты мəселелер болса, медицина мамандарын арнамызға шақырып, сөйлесеміз. Жақында ғана осы 100 нақты қадам бойынша облыстық денсаулық сақтау басқармасының басшысы Сейтжамал Пакеев-
пен арнайы сұхбат жүргізген болатынбыз. Нақты қадам қандай? Қандай мəселелер бар деген сияқты. Бұл мəселе күн тəртібінен түспейді. – Бұрын тілдің дамуына қатысты газет-журналдарға жүктелер міндет ауыр еді. Бүгінгі таңда жағдай өзгерді. Телеарналардың қамтымайтын ортасы, хабар таратпайтын аймағы жоқ. «Қазақстан-Шымкент» телеарнасы облысқа кең тарайды. Осы орайда мемлекеттік тілді, халықтық салт-дəстүрлерді, мəдениетті насихаттау бағытында қандай бағдарламаларды іске қосып отырсыздар. – Біздің арнаның 85 пайызы қазақ тілінде жүргізіледі. Қалғаны – орыс тілі мен өзбек тілінде. Облысымызда өзбек ағайындар көбірек тұратындықтан, өзбекше бағдарламалар да бар. Басым бөлігі қазақ тілінде жүргізіледі. Себебі көп ұлтты мемлекет болғандықтан, мемлекеттік тілде хабар таратамыз, мемлекеттік тілде бағдарламалар жүргіземіз. Мəдениет саласына келетін болсақ, кез келген жылт еткен мəдени
шараларды біз құр жібермейміз. Барлық іс шараларды көрсетеміз. Салт дəстүрге байланысты Облыстық салт-дəстүр орталығымен бірлесіп ата-бабамыздан келе жатқан дəстүрімізді ұмыт қалдырмау үшін көрсетіп жүрміз. Мəселен, бесікке баланы қалай салу керектігінен бастап, келін түскенде отқа май құю сияқты жоралғыларды да қайталап хабарлар тараттық. Айтысқа арнайы көңіл бөліп келеміз. Ал, ұлтаралық татулыққа келер болсақ, «100 народов» деген хабарымыз бар. Қазақстан халқы ассамблеясының Оңтүстік Қазақстан облыстық филиалымен бірлесіп жұмыс жасаймыз. Əр ұлт өз мəдениетін,өз салт-дəстүрлерін көрсетеді. Бұның өзі ауызбіршіліктің нышаны. Бұл, əрине, Елбасымыздың жүргізіп отырған сарабдал саясатының жемісі. – Жақында ғана Қазақ хандығының 550 жылдық мерекесі тойланып өтті. Сіздер жыл бойы осы тақырыпта көптеген хабар тараттыңыздар. Қазақстан тарихы тақырыбын алдағы кезде жалғастыратын боларсыздар. Жалпы өткен тарихты, тəуелсіз мемле-
ңіз көп болса керек. Ендеше жастарға арналған хабарларыңыз туралы айта отырсаңыз. – Жастарға арналған хабарларымыз өте көп. Соның бір мысалы ретінде «Жастық жанары» деген хабарды айта аламын. Ол бағдарламада көзінде кəдімгі жалын тұратын, нендей қиындықты жеңіп шыққысы келетін жалындап тұрған жастарды көрсетеміз. Сосын қазір бір қуанарым, өнерлі жастар баршылық. Жақында Астана қаласында өткен патриоттық форумға қатысып қайттым. Сонда белсенді жастардың қай салада болсын өте көп екеніне риза болдым. Отанына шын берілген ұл-қыздар өте көп. Телеарналардағы қай патриоттық бағдарламаны алсаңыз да, жастар сондай белсенді қатысады. Бұл дегеніңіздің өзі қазақта патриот жастардың көп екенін көрсетеді. Сосын кеше ғана «Оңтүстік Қазақстан» газетінен оқып, риза болғанымды айта кетейін. Қазақтың жапжас жігіті Асхат Мырзабай деген программист өзі тер төгіп жеңіп алған грантын, яғни 2 миллион ақшасын өзі пайдаланбай, Қазақстандағы қатерлі ісікке шалдыққан
3
балалар қорына аударып жіберіпті. Оның жасаған жақсылығын үлкен залда жиналған қауымға арнайы айтқанда ол жігіттің көзі жасаурап, тірлігінің дұрыс екендігіне көзі жетті . Міне, бұл – патриоттық. Содан кейін кеше ғана Генадий Головкиннің жеңісін бүкіл қазақ ұйықтамай тамашалады. Оны өзге ұлт деген жоқ. Қазақстанның атынан шығып жатқаннан кейін бүкіл қазақ жеңіс күтті. Міне, бұл да патриоттық. Əлі де əлеуметтік желіде бүкіл қазақ Генадийге рахметін айтып,тауыса алмай жатыр. Міне, мұның барлығы, былайша айтқанда, идеологияның жетістігі, бұқаралық ақпарат құралдарының дер кезінде жеткізе білгендігі. Сосын баспасөз өкілдерінде «біз жекеменшікпіз, немесе біз мемлекетке қараймыз» дейтін сөз болмауы керек. Жалпы қазақстанда тұрып жатқаннан кейін бəрі де өз елінің патриоты болуы тиіс. – «Оtau TV» спутниктік хабар тарат у желісінің арқасында Шымкенттен тарайтын хабарларды бүкіл Қазақстан көре алатын мүмкіндік ашылды. Бұл жайт телеарнаның жұмысына қалай əсер етуде? – Біздің телеарна «облыстық» деп аталғанымен, атқарылатын шаруамыз республикаға таралады. Кешке таман басқа облыстардың жұртшылығы да біздің арнаның жаңалығын көре алады. Ал, мен журналистерге «жаңалықты жасағанда барлық облыстарға түсінікті қазақи, əдеби тілмен жасаңдар» деп, үнемі айтып отырамын. Себебі əр өңірдің өзінің диалект сөздері ба р . Ж а л п ы ха ба рд ы ба рл ы қ қазақстандықтарға түсінікті əдеби, тілмен жасауға тырысамыз. Соңғы кездері «журналистердің тілі қасаң, ауыз екі сөйлеген сияқты сөйлейді» деген сөздер көп айтылады. Газетке қарағанда телеарналардағы журналистерге айтылатын сын көбірек. Осы мəселелер бойынша жұмыс жасап жатырмыз. Сосын мақтанышпен айтуға болады, біздегі «Ғибратнама» деген бағдарламамыз бар, соны, міне, солтүстіктегі бауырларымыз да тамашалап, содан соң бізге хабарласып, сол хабарды қайта көрсетуімізді сұранады. Бұл басқа облыс тұрғындары да біздің арнаның хабарларын үзбей көреді деген сөз. Бұған біз өте қуаныштымыз. Сұхбаттасқан Ж. МҰСТАФИНА
Дыбыс-бейнежазбамен толыќ ќамтамасыз ету Ұлт жоспары кеңінен талқыланды Мемлекет басшысы еліміздің дамуы үшін жəне əлемде алдыңғы қатарлы елдермен тең терезелі болу мақсатында көптеген оң шешім, батыл қадамдар жасаумен келеді. Соның бірі – елімізде «2050 – Стратегиясын» жүзеге асыру мен Қазақстан мемлекеттілігін нығайтуға, негізгі бағыттан адаспауға, күрделі кезеңнен сенімді өтуге бағытталған «100 нақты қадам» Ұлт жоспары. Бұл тұста, 2015 жылғы 5 қазанда ҚР Мемлекеттік қызмет істері жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің ОҚО бойынша департаментінің басқарма басшысы А.Есімханов пен облыстық мəслихат депутаты, «Нұр Отан» партиясы Шымкент қалалық филиалының төрағасы, Шымкент қаласының Құрметті азаматы Ө.Мелдехановтың қатысуымен «Қазақстан-Шымкент» телеарнасының «Дода» ток-шоуында сұхбат өткізілді. Сұхбатта Елбасы ұсынған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының «Кəсіби мемлекет аппаратын құруға» негізделген мемлекеттік қызмет саласын жетілдіру мен мемлекеттік қызметшілерді кəсібилендіруге бағытталған бірінші институционалдық реформа аясында əңгіме өрбіді. Басқарма басшысы А.Есімханов мемлекеттік қызметке іріктеу рəсімдерін орталықтандыра отырып, үш сатылы іріктеу жүйесін енгізу мəселесіне тоқталды. Сондай-ақ ол «Б» корпусындағылар бір мекемеден екінші мекемеге ауысуды былай қойғанда, сол мекеменің ішінде сатылық өсуде міндетті түрде ашық конкурстан өтетін болатындығын атап өтті. Мəслихат депутаты Ө.Мелдеханов та Елбасы жариялаған реформа жаһандық дағдарыс, əлемдік саяси жəне экономикалық тұрақсыздық жағдайында уақтылы қабылданған шешім екенін жеткізді. Əсіресе «Мемлекеттік қызмет» туралы жаңа заң қабылданған соң, мемлекеттік қызметшілерді кешенді аттестаттаудан өткізу арқылы нағыз өз ісінің кəсіби алғыр мамандарын анықтап, мемлекеттік қызметтің жарасымды үлгісінің қалыптасуына үлкен септігін тигізетіндігін атап өтті. Бір сағатқа созылған сұхбаттың соңы аталған реформаның нəтижелі іске асырылуы үшін бүкілхалықтық қолдауға жəне бұқара халықты Ұлт жоспарын орындауға белсенді қатысуға шақыруымен аяқталды. «Əділет – ақпарат».
E-mail: adilet.media@mail.ru
Қазақстан Республикасы тəуелсіздік алған күннен бастап демократиялық, зайырлы жəне құқықтық мемлекет құру бағытын ұстанып келеді. Бұл елімізде əрбір адамның немесе заңды тұлғаның құқықтары мен мүдделерін қорғауға тиісті мықты тəуелсіз сот билігі болуын қажет етеді. Қазіргі уақытта Елбасының ұдайы қамқорлығының арқасында ел билігінің сот тармағы құқық үстемдігі негізінде жылдам да сапалы сот төрелігін қамтамасыз ететін сот жүйесінің дамыған моделі болып табылады. Құқық үстемдігі мен судьяларды іріктеу жүйесін жаңғырту еліміздің таяу болашақтағы дамуының негізгі басымдықтарының қатарына енгізілгендігі соттарға ерекше назар аударылып, жоғары жауапкершілік жүктеліп отырғандығын айғақтайды. Бүгінде сот жүйесі айтарлықтай жоғары тиімділігін көрсетіп, қоғамның құқық үстемдігін қамтамасыз етуге деген барлық сұранысын өтеуде. Қол жеткен экономикалық жəне əлеуметтік табыстарымыз осыны айқын дəлелдеп отыр. Бұған қоса, Қазақстан Республикасы Судьялар одағының Халықаралық судьялар қауымдастығының толық құқықты мүшелігіне қабылдануы Қазақстанның сот жүйесінің ойдағыдай дамуына берілген халықаралық жоғары баға болып табылады. Ол бірқатар кəсіби көрсеткіштер бойынша беріледі. Бұл еліміздің сот жүйесін халықаралық қауымдастық тарапынан мойындау болып саналады жəне зор сенімге ие екені сөзсіз. Соттардың жыл сайын бір миллионға тарта істерді қарауы да олардың жұмысына тұрғындардың айтарлықтай жоғары сенім білдіруінің көрсеткіші бола алады. Осы ретте шығарылған сот шешімдерінің жоғары сатылы соттарда күшінде қалдырылуын жəне осындай сот актілерінің санының артуын дамудың қазіргі кезеңіндегі сот жүйесі қызметінің сапалы жаңа сипатын білдіретін оң фактор ретінде атап көрсеткен жөн. Алайда, біздің жұмысымызды одан əрі жақсарту үшін мүмкіншіліктеріміз бар екені де күмəнсіз. Біз сот төрелігінің сапасын жақсарту үшін əлі де көп күш-жігер жұмсауымыз керектігін түсінеміз. Азамат-
тардың құқықтық мəдениетін де ұдайы көтеріп, дамытуымыз қажет. Мемлекет басшысы “Нұр Отан” партиясының ХVІ съезінде сөйлеген сөзінде сот жүйесін одан əрі жетілдірудің негізгі міндеттері мен басты бағыттарын айқындады. Солардың ішінде судьялыққа үміткерге қойылатын біліктілік талаптарын қайта қарау, соттардың ашықтығын арттыру жəне сот практикасына инвестициялық соттардың қызметімен байланысты үздік əлемдік тəжірибелерді енгізу бар. Аталмыш съезде айқындалған институционалдық реформаларды жүзеге асыру үшін Елбасымыз 100 нақты қадам – жаһандық жəне ішкі сынқатерлерге жауап жəне сонымен бір мезгілде, жаңа тарихи жағдайларда ұлттың дамыған мемлекеттердің отыздығына кіру жөніндегі жоспарын ұсынды. Осы Ұлт жоспарында “Заңның үстемдігін қамтамасыз ету” институттық реформасына қол жеткізудің жолдары белгіленді. Бұл тапсырмалар
мен алға қойған мақсат-міндеттердің нақтылығы мен айқын тұжырымдалғандығы ұлттық сот жүйесін дамытудың “Жол картасы” деп атауға мүмкіндік береді. 100 қадамда заңның үстемдігін қамтамасыз ету мақсатында барлық сот процестеріне бейне жəне таспаға жазу шараларын міндетті түрде енгізу көзделген. Сот істерінің ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында қазіргі уақытта республика соттарының сот мəжілісі залдарына дыбыс-бейне жазбаларын жүргізетін арнайы қондырғылар орнатылған. Ашық сот отырысының барысын тіркеп жазу аудионемесе бейнежазу құралдарының көмегімен жүзеге асырылады. Сот отырысының барысында аудионемесе бейнежазу құралдарын қолдану (аудиобейнехаттама) үздіксіз жүзеге асырылады. Сот отырысын аудио немесе бейнежазу құралдарымен тіркеп жазуды сот отырысының хатшысы жүргізеді. Істі талқылауды аудио-немесе бейнежазу құралдарын пайдалану арқылы тіркеп жазған жағдайда, сот отырысының хатшысы жазбаша нысанда қысқаша хаттама жасайды. Сот отырысының аудио немесе бейнежазбасын қамтитын материалдық жеткізгіш пен қысқаша хаттамасы іс материалдарына қоса тіркеледі. Сот іске қатысатын адамдардың немесе олардың өкілдерінің өтініш бойынша оларға сот отырысының аудио- бейнежазбасының көшірмесін ұсына алады. Бұл өз кезегінде сот отырысына қатысушы жақтардың тарапынан түсетін наразылықтар мен шағымдарды азайтуға, тараптардың сот отырысы хаттамаларымен жедел танысуына жол ашады. Елбасымыздың бес институционалдық реформаны жүзеге асыруға байланысты ұсынған 100 нақты қадам қатарында заңның үстемдігін қамтамасыз ету мақсатында сот жүйесін реформалауға қатысты енгізілген жаңалықтар еліміздің өңірлердегі судьяларды республикадағы сот жүйесінің дамыған мемлекеттердің отыздығына кіру жолындағы кезекті қадамы болмақ. Сайдыбаттал ТОҚБЕРГЕНОВ, Абай аудандық сотының судьясы. Шымкент қаласы
¦ÄIËÅÒ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА - 550 ЖЫЛ Биыл Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың бастамасымен бүкіл еліміз Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойын тойлауда. Мемлекеттік ауқымды іс-шара бүкіл қазақстандықтардың рухын көтеріп, мерейін асырды. Өткен тарихымызды егжей-тегжейлі білу əр азаматтың борышы десек те болады. Мерейтой аясында іске асырылып жатқан мəдени шаралар мен ғылыми конференциялар өткен тарихымызды көз алдымызға əкелгендей болды. Елбасымыз бастаған үлкен шаруаны ҚР Үкіметі мен облыс жəне аудан əкімдері қуаттап, жүзеге асырып жатыр. Осындай үлкен шара өткен аптада еліміздің рухани астанасына айналған Түркістан қаласында да өтті. 2015 жылы қарашаның 15-16 күндері Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған «Алатау батыр Бесайдарұлы – Тəуекел мен Есім ханның бас сардары» тақырыбында Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақтүрік университеті Мəдениет Орталығының Үлкен залында халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция өтті. Конференция президиумында – жазушы Бексұлтан Нұржекеев, жазушы-драматург Дулат Исабеков, ҚР ҰҒА академигі Өмірзақ Айтбайұлы, филология ғылымдарының кандидаты, шоқантанушы Жарылқап Бейсенбайұлы, ф.ғ.д., профессор Құлбек Ергөбек, мед. ғ.д., профессор Болат Қазымбетов, сондай-ақ қоғам қайраткері Төлебек Қосмамбетовтер болды. Конференция қонақтары Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған «Алатау батыр Бесайдарұлы – Тəуекел мен Есім ханның бас сардары» тақырыбындағы кітап көрмесімен жəне қазақ хандары мен батыр, билерінің сурет галереясымен танысты. Б.Нұржекеев, Ө.Айтбаев, Д.Исабеков, Қ.Бегмандардың құттықтау сөздерінен кейін конференция өз жұмысын бастап кетті. Тарих ғылымдарының докторы, профессор Хазретəлі Тұрсұн «Алатау батыр Бесайдарұлы – Тəуекел мен Есім ханның бас сардары», «Мəдени Мұра» журналының редакторы Жарылқап Бейсенбайұлы «Нағанай бек жəне оның заманы», филология ғылымдарының кандидаты Асқар Дүйсенбі «Тарихи жыр, аңыздардағы Алатау батыр тұлғасы», профессор Сейілбек Сəкенов «Қазанғап Байболұлы жырларындағы тарихи бейнелер», филология ғылымдарының кандидаты Болат Қорғанбек «Шора батыр» жыры нұсқаларындағы Есім ханға қатысты тарихи шындық бейнесі» тақырыбында баяндама жасады. Ақын, еңбек ардагері Нұрмахан Назаров «Алатау батыр Бесайдарұлы – Тəуекел мен Есім ханның бас сардары» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференцияның қонақтарына өз ұсынымдарын айтып шықты. Конференцияға Ташкент қаласынан арнайы келген ӨР Ғылым академиясы Тарих институтының бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Қахрамон Раджапов «Этнологические процессы в Туркестанском регионе (XVI-XVII в.в.)», ӨР Ғылым академиясы Тарих институтының аға ғылыми қызметкері Низомиддин Гулбоев «Өзбек, қарақалпақ құрамындағы қоңыраттардың рулық құрылымы» тақырыбында баяндама жасады. Сонымен бірге конференция қоржынына социология ғылымдарының докторы Оразбек Нұсқабаевтың «Мəшһүр Жүсіп Көпеев деректеріндегі «Қатаған қырғыны», тарих ғылымдарының кандидаты Зікірия Жандарбек «Қазақ шежірелерінің кезеңделуі: Есім ханның ру-тайпалық құрылымға жасаған реформалық өзгерістері», Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты филология факультетінің деканы, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Нариман Нұрпейісовтің «Хан Абылай – тəуелсіздіктің тұтқасы», филология ғылымдарының кандидаты, доцент Мамыт Амангелдінің «Халық ауыз əдебиеті мұраларындағы Алатау батыр бейнесі», Қ.И.Сəтбаев атындағы ҚазҰТУ-дың доценті, Досалы Салқынбектің «Жиембет батыр», Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ «Тарих» кафедрасының доценті, Гүлнар Нұрбетованың «Алатау батыр Бесайдарұлы - қазақ хандығының тарихында өшпес із қалдырған əскери қолбасшы» деген ғылыми мəні зор мақалалары түсті. 16 қазан күні сағат 11:00 де Шымкент қаласынан Түркістанға кіре беріс үлкен жолдың оң жағынан Алаштың Алатау батырына қойылған еңселі ескерткіштің ашылу салтанаты басталды. Салтанатты жиынға қатысушы қонақтар бірінен соң бірі сөз алып, жиналған қауымды ескерткіштің ашылуымен құттықтап жатты. Ақындар ел қорғаны болған Алатау батырға жырдан шашу шашты. Сондай-ақ, жиналған халық үш гектар аумақты алып жатқан Нағанай бек этносаябағының ашылуына да куə болды. Ескерткіш пен этносаябаққа 3 гектар жер телімін берген меншік иесі, Түркістан қалалық мəслихатының депутаты, кəсіпкер Базарбай Мұсабековке, ескерткіш авторлары Əлімжан Абылаев пен Құралбек Қосуақовқа, Түркістан қалалық «Нұр Отан» партиясының белсенділері Асқар Сəрсенбаев пен Жамалбек Жораевқа, бастама көтеріп, қомақты қаржы құйып, осы істің басы-қасында жүрген полиция қызметінің ардагері, Қызылорда облыстық ІІД бұрынғы бастығы, полковник Əлімхан Əбжановқа, ақсақалдар кеңесін басқарып, ұйымдастыру алқасының ардақты тұлғасына айналған Бердіқұл Тұяқбаевқа, Сəбит Лахановқа, осы ісшараға жанашырлық танытып, қомақты қаржы құйған Серік Нұртазаевқа, тағы да басқа ақынжазушыларға, батыр баба жайлы деректер жинап, кітап шығарған Асан Тұрабаевқа, журналист, зерттеуші Марс Бадаевқа жəне өзге де азаматтарға алғыс айтылды! Салтанатты жиынның соңында Алатау батырдың əруағына арнап ас беріліп, құран бағышталды.
E-mail: adilet.media@mail.ru
Елбасы бастаған үлкен шаруаны облыс, №41 (244) аудан əкімдері қуаттап, жүзеге асыруда 23.10.2015 жыл
4
Тəуекел ханның Орта Азияға жорықтарында асқан ерлігімен танылған Алатау батыр тақ мұрагері Есім ханның бас сардары ғана емес, оның мемлекеттік істегі кеңесшісі, қиналғанда арқа сүйер қандыкөйлек жолдасы болғандығына аталған дастаннан көптеген деректер кездестіреміз. Есім хан қиын түйіннің шешімін таппай қиналған тұста: Ойласып Алатаудай сардарына, «Ешкімге сездірме деп осы хəлді» - деп сыр бөліссе, Ташкентке жасаған екінші жорығында батырды: Түтінге қос түтінін, Алатаудай батырым. Бар күшіңді шақырғын, Əзір бол сен де тобыңа, - деп ширатады. Есім хан жау қайырған қолбасшысының қызметіне риза болып: Ер Алатау Қоңыратым, Жау бетінде миятым, - деп оны мақтан тұтады да. Бөртоғашұлы Жиембет жырау мен Алатау батырдың Есім ханның жорықтарындағы орны ерекше болғандығы дастанда былайша суреттеледі: Ашылып барып жауындай, Тудың түбі түнерді. Ынтымақ қылып бірлесіп, Тізе қосып екеуі, Ер Алатау, Жиембет, Туға қарай жүргені. Жырға өзек болған тарихи оқиға жөнінде
АЛАТАУ БАТЫР БЕСАЙДАРҰЛЫ – Бексұлтан НҰРЖЕКЕҰЛЫ жазушы, Халықаралық Алаш сыйлығының лауреаты:
АЛАТАУ БАТЫР - ЕСІМ ХАННЫҢ ХАС БАТЫРЫ, САРДАРЫ Құрманғазының «Алатау» күйі осы батырға арналған деген болжам шындыққа жақын... - Алатау - Есім ханның хас батырларының бірі. Сардар болған адам. Алатау батыр жайындағы алғаш жазба пікір Қазанғап Байболов деген белгілі ақынның «Еңсегей бойлы ер Есім» атты жырында айтылады. Ол жырды «Жалын» баспасынан шығардық, сондықтан жақсы білем. «Сол кезде үш жүздің баласында атақты төрт батыр болар еді. Ұлы жүзде бөгежілі елінен Шабайұлы Жақсығұл деген мерген еді. Қоңыраттан Алатау деген батыр еді. Кіші жүз Алшын Жаппаста Бөртоғашұлы Жиембет деген еді. Үйсіннен Сүлеймен батыр, қай үйсін екені белгісіз», - дейді Қазанғап. Есім хан қалмақтармен соғысқанда, Алатау асқан ерлік көрсетеді. «Ер Алатау шанышты, Алдынан тура қарсы кеп», - дейді Қазанғап аталмыш жырында. «Ойласып Алатаудай сардарына, Ешкімге сездірме деп осы хəлді», - дегеніне қарағанда, Алатау Есім ханның жай ғана батыры емес, əрі қол бастаған сардары, əрі сырлас сенімді серігі болған. Алатау батыр Есім хан мен Тұрсын ханның Ташкент үшін болған соғысына да қатысып, үлкен ерлік жасаған. Сонда Есім хан былай дейді: «Алатаудай батырым, Түтінін қос түтінге, Бар қайратты шақырды, Əзір бол сенде тобыңа!» Бұл сөзден де Алатаудың басқарған өз тобы бар сардар екені көрініп тұр. Егжей - тегжейлі жазба мəліметтері қалмағандықтан, біз осындай аз сөздің астарынан көп көруге міндеттіміз. «Қоңыратың Алатаудай оннан шаншып, Домалап басы жерге жатқанының», - дейді жыр. Оннан шаншитын батыр қазақта көп болмағанын қазақ тарихы біледі. Алатау атының Қоңырат тайпасына ұран болуын тек оның осындай айрықша батыр болғанынан деп қана бағалау керек... Жалпы, Қазанғап шежіреге, тарихқа өте жүйрік, ескі əңгімелерді есіне мықты сақтаған білгір адам болған. Сондықтан оның айтқандарына үлкен сеніммен қарауға тиіспіз. Алатау батыр жайында пікір айтқан екінші адам – Қазыбек бек Тауасарұлы. Ол, əрине, Қазанғаптан бұрын айтқан, алайда кітабы тек 1993 жылы ғана жарық көргендіктен, екінші деп отырмыз. Қазыбек оның Есім хан мен Тұрсын ханның Ташкент үшін болған соғысына қатысқанын айтады. Осы кітабында Қазыбек бек:«1005 - қоян жылы Еділ мен Жайыққа Тобылдан шыққан қалмақтар шабуыл жасап, Алшындарға күн көрсетпей жатыр деген хабар жетті», - дей отырып, Қазыбек бек соғыстың болған жерін: «Хазар теңізінің батыс жағалауында елсіз, масалы, қамысты өлкеде, 83 күн соғыс болды», - деп дəл айтады. «Осы соғыста жекпе-жекте сегіз адамды өлтірген соң, тоғызыншы адаммен түскенде, аты жығылып, Алатау батыр дүние салады», - дейді. Бұған қарағанда, Алатау батыр 1627 жылы Құрманғазы бабамыздың ауылына жақын маңайда қаза болған. Ол соғысқа Есім хан жиырма мың қол аттандырса, Жиембет батыр бес мың кіші жүз қолын бастап қосылған. Қысқасы, мұнда ұрпақтан ұрпақ айта жүретіндей 83 күнге созылған аса үлкен шайқас өткен. Ол соғыс жайында жергілікті қазақтар бізден гөрі көп білген, бізден гөрі есінде ұзақ сақтаған деп ойлаймын. Жəне олар сол соғыста қазақтың Алатау атты асқан батыры қаза болғанын да қастерлеп айта жүрген болар. Ел білгенді Құрманғазы да білген, ел көргенді Құрманғазы да көрген, естіген деуге қақымыз бар. Алайда мұның бəрі «Алатау» күйін Құрманғазы Алатау батырға арнаған екен дегенге ғылыми дəлел бола алмайды. Алайда ойлануға, саралауға сан алуан мүмкіндік тудырады. «Алатау» күйінің шығу тарихын Құрманғазы жайында арнайы зерттеу кітап жазған академик Ахмет Жұбанов айтпайды. 1942 жылы жарық көрген «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» атты кітабында да ол күй жайында ештеңе жазбаған. Өйткені о кісіге ол кезде ешкім
ондай дерек бермеген. Бірер жыл бұрын белгілі баспагер досым Жарылқасын Нұсқабаев маған тосын бір пікір айтып қалды. «Құрманғазы өзінің «Алатау» деген күйін Алатау батырға арнапты дегенді естідің бе?», - деді. «Жоқ, естімедім», - дедім. Бірақ ойланып қалдым. Өйткені осы күйдің тарихы жайында əлдекімнің бұрынырақта алып-қашпа пікір білдіргенін бір жерден оқығаным бар еді. Оған Кəрібай досым күйіп - пісіп ашуланған болатын. Сондағы айтылған пікір: «Алатау деген жер осы маңайда бар, Құрманғазы күйін соған арнаған болу керек», - деген сияқты бірдеме болатын. Əрине, Құрекең өйтіп не болса соған күй арнай бермеген болар. Жетісудағы Алатауға арнады деу үшін, ең құрыса оның Жетісуға келгенін дəлелдеу міндет. Əзірге ондай нық дəлелді ешкім келтіре қойған жоқ. Сонымен біраз уақыт ойланып жүрдім де, бір күні Жарылқасынға қайта келіп, əлгі пікірін қайта сұрадым. Ол жай ғана жұрттан естіген əңгіме екенін айтты. «Бірақ мен осы сөзге өте сенемін», - деді. Құрманғазы - түрмеге бірнеше дүркін түскен адам. Бірінде Сібір айдалып, Үркіт түрмесіне қамалған. Одан қашып шыққанда «Сарыарқаның шетін басып, одан солға қарай Шудың бойын қуалап, Алатауды көз ұшынан ғана шолып, Сырды төмен ағып, Жем - Сағыздың бойымен Жайықтан келіп өтеді». Алыстан көріп қана кеткен Алатауға Құрекең күй арнады деу - өте ұшқары жағдай. Сондықтан болар, ол жайында А. Жұбанов еш əңгіме қозғамаған. Ал енді Жарылқасын айтқан жағдай адамды шынымен ойландырады. Бұрын біз Алатау батыр туралы, оның Еділ бойындағы шайқаста ерлікпен қаза тапқаны жайында ештеңе білмейтінбіз. Білмеген соң, оның атымен Құрманғазының күйін де байланыстыра да алмайтынбыз. Енді қазір ойланып қарасақ, «Алатау» күйінің азалы сарыны құлағымызға қазақ тарихының көне бетінен шерлі, шерменде үндерді жеткізіп тұрғанын аңғарамыз. 1627 жылы Еділдің Каспийге құяр жерінде қалмақтармен қатты соғыс болғанын, сол соғыста қазақтың Алатаудай асқан батыры опат болғанын Құрманғазы естімеді, елі мен жері үшін жанын қиған батырды ойламады деп кім кесіп айта алады? Ал, ойласа, сонау Түркістан маңынан келіп қаза тапқан қандасына сүйсінбеді деп те айта алмаймыз. Ендеше «Алатау» күйі Алатау батырға арналыпты дегенге кесіп-пішіп қарсы шығу – қиын. Тек: «Мүмкін», - дейміз. Өйткені осы нұсқадан басқа нұсқаның сенімділік салмағы өте төмен. Осы жорамал ғана жөнге келеді. Оның үстіне, бұған дейін «Алатау» күйінің шығу тарихын зерттеп, ешкім оған арнайы тоқталмапты. Сондықтан бұл пікірді «Алатау» күйінің тарихына үңілудің бастамасы деп ұққан жөн. Өз басым осы нұсқаны шындыққа ең жақын нұсқа деп бағалаймын. Хазіретəлі ТҰРСҰН, тарих ғылымдарының докторы, профессор:
АЛАТАУ БАТЫР БЕСАЙДАРҰЛЫ Қазақ хандығы іргесін бекітіп, қуатты елге айналғаны Тəуекел хан мен оның ұлы Есім ханның тұсында еді. Осы хандардың тұсында бұрын Созақ, Сығанақ, Сауран қалаларын саяси орталық еткен қазақ билеушілері Түркістанды қазаққа түгел қайтарып, астана етеді. XVI ғ. соңы - XVII ғ бас кезіндегі осы тарихи оқиғалар шежірелік аңыздармен тарихи жырлармен тұлғаланады. Сыр бойындағы қалалардың Қазақ хандығының иелігіне өтіп, Жоңғар хандығының жойқын шабуылдарына тойтарыс берген осы оқиғалардың барысында шешуші рөл атқарған тарихи тұлғалардың бірі – Алатау батыр Бесайдарұлы. Алатау батырдың төңірегіне танылып, ел ісіне араласуына септігі тиген Сəбилан шешен (Қоңыраттың Алғи руынан - авт.) Қойтас қазы шежіресінде Ер Тəуекелдің қолдауымен Шымғанның билігіне қол жеткізген Дулаттың ШымырШілмембетінің Досмұхамед биі күйеу баласы, түркістандық Сəбилан шешенді өзіне кеңесші етіп алады. Ол Йассы қаласында бала күнінен
қолында өскен Алатаудың тəрбиесіне бас-көз болған. Ташкент қаласындағы қазақтар иеленген үш қақпаның бірі – Күнгейдің сақшыларына бас болған Сəбилан шешен бозбала шағынан батырды Тəуекел ханның қызметіне жегіп, оның əскери жорықтарына қатыстырған. Шежірелік аңыздардағы Алатау батырдың Иранның Исхаф Шахының тұтқынына түсуі жəне одан қашып шығуы туралы деректер 1598 жылғы Тəуекел ханның Орта Азияға жорығына тұс келеді. Əйтсе де, жау тұтқынынан аман-есен босанып, ерлікпен елге оралған Əз-Ғараптың ерлігіне риза болған Берке Науан - Тəуекел ханның: - Жаудың қызылбасы, таудың қара тасы. Тақымыңды ақылың жеңіпті-ау. Тақымыңды тарылтып, Ақылыңды да аздыра алмапты-ау. Басыңды мұнар шалса да, Шайқалмайтын Алатаусың, - деп Жиенəлі батырға Алатау есімін беруі туралы желінің қисыны келмейді. Осы жорықтан 12-13 жыл өткен соң «Түркістан мен Ташкентте жасақталған бес мың қазақты бастаған Есім хан 1611 жылы Иранға жəне Уəли Мұхамедке қарсы күресінде Имамқұли ханға көмек көрсетіп» қосынын Иранға жорыққа аттандырады. Алатау батырдың тұтқынға түсіп, одан қашып шығуы бəлкім осы жылдары. Бұндай жағдайда Алатау батырға жоғарыдағыдай ризашылығын білдіретін Тəуекел хан емес, оның ұлы Есім хан болып шығады. Батырлық жырларда оқиғаның негізгі желісі сақталғанымен кейде осындай жекелеген детальдардың ауысып жүретіндігі белгілі. Бұхара ханы Имамқұлиға жасаған көмегіне қарамастан ол 1611 жəне 1613 жылдары Ташкентті билеп тұрған қазақтарға шабуыл жасайды. 1613 жылы Имамқұли хан қазақ сұлтаны Тұрсынды Ташкент билеушісі деп жариялайды. Кейін Тұрсын хан аштархани Имамқұли ханның сюзерендігін танудан бас тартты, өз теңгесін соғып, бажды жəне хараджды өз пайдасына ала бастады. Осындай шиеленіскен жағдаймен Имамқұли хан мен Тұрсын хан арасында 16201621 болған шайқаста Имамқұли жеңіліп, қазақтармен қайтадан татуласуға мəжбүр болған. Осыдан кейінгі кезеңде Есім хан мен Тұрсын ханның арасындағы билік үшін күрес аяусыз сипат алған. «Қазақ сұлтандарының өзара тартысқан қырқыстары барған сайын асқына түсті, билеушілер Есім мен Тұрсын Мұхаммед арасында араздық туды. 1627-1628 жылдары Есім хан қалмақтарды шабуға кеткенде Тұрсын сұлтан жағдайды пайдаланып, басып алу жəне оның адамдарын қырып салу үшін Түркістанға, Есім ханның ордасына қосын жіберген. Осы оқиғадан соң Есім хан Түркістанды шапқаны үшін Тұрсын ханның жазасын беруге əскер жияды. « Еңсегей бойлы Ер Есім» жырында айтулы батырларының қатарында «Сол күнде үш жүздің баласында төрт атақты болар еді. Ұлы жүзде бөгежілі елінен Шабайұлы Жақсығұл деген мерген еді. Қоңыраттан Алатау деген батыр еді. Кіші жүз алшын жаппаста Бөртоғашұлы Жиембет деген еді. Үйсіннен Сүлеймен батыр» болғандығы баяндалады. Жырда осы батырлар бас болған Есім хан қолының Ташкентке шабуылы былай суреттелген: Хараб етіп халығын, Өз қылғанын қылады. Жақсығұл атты мылтығың, Қалың топқа жобалап. Талқандады саптарын, Қабаттап өтіп, қидалап. Қазақтар болды шадыман, Қатағандар жыламақ. Алатаудай батыры, Қасқырдай тиді аралап. Жиембет асты бəрінен, Тұс-тұсынан қуалап... Ешкімнен осал демейді, Қоңырат Алатау ер еді. Ұрыстың алған əдісін, Керіп тартып қылышын, Бəрі де ұлы сардар-ды.
сақталған жазба деректер жырдың желісін қуаттай түседі. Сондай нарративті деректердің бірі «Бахр əл - Асрардың» мəліметіне қарағанда Ташкент төңірегіндегі болған Есім мен Тұрсын арасындағы шайқаста Тұрсынды өз қарамағындағылар өлтірген. Осы шайқастан кейін Бұқара ханы Есімге Ташкентті, Түркістанды билеу тізгінін тапсыру туралы грамота берді. 1628 жылы Тұрсынды өлтірумен бірге Есім хан Тұрсынға бағынатын Қатаған қазақтардың қалдықтарын қырып тастады. Ал Марғасқа жыраудың толғауында хан Тұрсынның əрекетіне көркем тілмен баға берумен бірге оның өз ажалымен қалай бетпе-бет келгені былай суреттеледі: «Ей Қатағанның хан Тұрсын, Кім арамды ант ұрсын! Жазықсыз елді еңіретіп, Жер тəңірісіп жатырсың. Хан емессің қасқырсың, Қара албасты басқырсың! Алтын тақта жатсаң да, Ажалы жеткен пақырсың! Еңсегей бойлы Ер Есім Есігіңде келіп тұр: Алғалы тұр жаныңды, Шашқалы тұр қаныңды!» Алатау батыр Бесайдарұлына қатысты шежірелік аңыздарды бүгінгі ұрпаққа жеткізуші Əлиасқар Байғұтұлының (1898-1981) деректерінде Тəуекел ханға кеңес беретін, Алатау батырға рухани сүйеу болатын Ескендір Мұңшының аты аталады. Бұл дерек шежіреші Əлиасқар Байғұтұлының Тəуекел ханның 1598 жылы Орта Азияға жасаған жорығын баяндайтын парсы тілді жазбагер Ескендір Мұңшының «Тарихи аламарайи Аббаси» деп аталған еңбегімен таныс болғандығын айғақтаса керек. Осы жырда эпикалық тұлға ретінде сомдалған кейіпкер Алатау туралы Қазақ ұлттық энциклопедиясы: «Қолбасшы, саяси қайраткер, Қоңырат руынан шыққан Тəуекел ханның Самархан-Бұхараға жорығында бас қолбасшы болған. Кейін Есім ханның құба-қалмақпен шайқасқан жорықтарының кезінде қазақ жасақтарының құрметті қарт ағасы атанған Алатау батыр қырғыз, өзбек, түркімен жасақтары арасында да танымал болды. Самарқан шаһарына «қала - мемлекет» статусын əперіп, оған Жалаңтөс баһадүрді əмір етіп қоюда Бұхара, Хиуа хандары алдындағы беделінің көмегі тиген Алатау батырдың есімі Қоңырат руының, бүкіл Орта жүздің ұранына айналды» - деген деректер ұсынады. Алатау Бесайдарұлының қайтыс болған уақыты мен жерленген жері туралы түрлі деректер кездеседі. Бір деректе Алатау батыр 1646 жылы 80 жасында Мұрынқарақ тауына əруақтарға зиярат етіп барған сапарында қайтыс болып, сонда жерленгендігі айтылады. Ал «Еңсегей бойлы Ер Есім» жырында Алатау батырдың жорықта қайтыс болғандығы жөніндегі деректі қуаттай отырып зерттеуші Сəрсен Бек Сахабат батырдың қайтыс болған жылын 1628 жыл деп тұжырымдайды. Ал Бексұлтан Нұржекеұлы Қазыбек бек Тауасарұлының деректеріне сүйеніп, «Алатау батыр 1627 жылы Құрманғазы (күйші Құрманғазы Сағырбаев - авт.) бабамыздың ауылына жақын маңайда қайтыс болған деген тұжырым жасап, күйшінің əйгілі «Алатау» күйі еліміздің батыс өңірін қалмақтардың шабуылынан қорғауда қайтыс болған батырға арналған» деген деректі қуаттайды. «Алатау» күйінің шығу тарихына қатысты осы аңызды жазушы, шежіреші Жарылқасын Нұсқабайұлы кеңінен таратып айтады. Осыған байланысты бір ескерерлік жайт, Алатау батырдың есімі əйгілі Орбұлақ шайқасына қатысқан батырлардың қатарында кездеспейтіндігі. Біршама уақыт қазақ қолын басқарған, хандардың сеніміне ие болған сардарлардың тірі болса ел тағдырын шешкен мұндай шайқасқа қатыспауы немесе араласпауы мүмкін емес еді. Демек, Алатау батырдың Орбұлақ шайқасына дейін жорықта қайтыс болғаны ақиқат. Ал оның жерленген жерін нақтылау уақыттың еншісі.
¦ÄIËÅÒ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА - 550 ЖЫЛ Қазақ қолын басқарған Алатау батыр жөнінде өзге тайпалардың шежірелерінде де мағлұматтар сақталған. Дулаттың шымырынан шыққан Қойгелді батыр Алатау батырға жиен əрі күйеу болып келеді. «Қойгелдінің ағайындары Шынқожа балаларының Аңырақай шайқасына дейін ұраны «Алатау» болған. «Алатау» - Қоңырат елінің жауынгерлік ұраны. Қойгелдіні де, оның інілері Қодық пен Ақша батырларды да батырлыққа тəрбиелеген нағашылары - атақты Алатау батырдың ұрпақтары болатын. Осы жерде Алатау батырдың үзеңгілес серігі батыр, жырау Бөртоғашұлы Жиембеттің шежірелік тізбегін М. Мағауин Академияның орталық кітапханасының № 115 қорындағы деректер бойынша Тана - Бөртоғаш - Жиембет деп таратады. «Тағы бір шежіреде Жиембет Кіші жүздің ескіде өткен аузы дуалы биі делінеді. Тананың ұраны – Жиембет. Атақты Сырым батыр да жауға шапқанда өз атасы Жиембеттің атын атап шапқан.» Əлиасқар Байғұтұлының шежіресінде осы Жиембет жыраудың Алатауға арнаған мынадай толғауы бар: - Ей, Алатау, Алатау, Осы сен бұрын кім едің? Тоқсан баулы Қоңыраттың, Аузындағы пірі едің. Тозығы жеткен еліңнің, Бөз шапанын асылып,
қыз туылады. Үлкені Алатау Батырдың анасы Баһара жəне сіңілісі Күлше. Дүр Ене, Дүршек Əулие - бұл халықтың берген лақап атттары. Бұл есімдер Баһара Шашты Дүр Ана дүниеден озған соң пайда болған. Сыпыра шежіреші Əлиасқар Байғұтұлының түсініктеме баяны: Бесайдар Сабайдарұлы Əз Ғараб Алатау батыр 1566 - жылы 21 шілдеде, Құрбан айтта туған. 1646 жылы 9 қарашада қайтыс болып, 30 қарашада Мұрынқарақ жотасына денесі қойылған. Əуесхан САЛЫҚБАЕВ, Еңбек ардагері, Одақтық дəрежедегі зейнеткер, Құрметті теміржолшы, Социалистік Еңбек Ері, ОҚО жəне Арыс ауданының Құрметті азаматы: - Алатау батыр бүкіл қазаққа ғана емес, Алты Алашқа аңыз болған тұлға. 90 Баулы қалың Қоңыраттың ғана емес, бүкіл Орта Жүздің ұранына айналып, заманында сол бүкіл Алаш халқы «Алатау» деп құрметтеген ұлы азамат. Қазақ жадында асқан батырлығымен аты қалған Тəуекел ханның, Еңсегей бойлы Ер Есімдердің Бас қолбасшысы болу сияқты жауапкершілігі зор дəреже, бұл да кез келген батырға бұйыра бермейтін бақыт-ау шамасы. Тəуелсіздігіміздің арқасында сол бабаны көтеріп отырған халыққа өткен замандағы ерлігін, əрі оның қайраткерлік бет - бейнесі мен
Мəдени шаралар мен ғылыми конференциялар №41 (244) тарихымызды көз алдымызға əкелді 23.10.2015 жыл
қызметте жүргенімде тарих тəлімгері, зерттеуші Асан Тұрабаевпен танысып, көп жағдайға қанықтым. Асекеңнен Алатау батырдың ұрпақтары екенімізді білгенде де таңданысымда шек болмады. Кейін Асекеңмен жəне шежіреші Ақпантай Байғұтовпен бірге Мұрынқарақ тауында, кезінде Кеңес үкіметі қиратқан баба кесенесінің орнына барып, мал шалған кездегі əсерді айтып жеткізе алмаспын. Зияраттан келген соң «Алатау» батыр кітабын оқыдым. Осы жинаққа кіргізілген, атақты Майлықожа мен Ергөбектің Асанға дейін мен бұрын естіп білмеген «Алатау батыр» мен Мұрынқарақ туралы жырлары сол жерде бала жастан өскен мен үшін үлкен (бұл жерлер туған ауылым «Ақтөбе» совхозының дəл іргесінде орналасқан ғой) жаңалық, сенсация болды... Əлиасқар Байғұтұлы мен оның ұлы Ақпантай қалдырған киелі шежіредегі Бабалар тарихын жүйелеп, алыс-жақын шет елдер кітапханалары мен қорларында табылған жəдігерлермен, еліміз аймағында табылып жатқан археологиялық тың деректермен салыстырып, талдап, түсінік жазып көптеген БАҚ беттерінде жариялап жүрген тарих зерттеушісі, журналист Ілесбек Байжановтың мақалаларын оқыған соң маған да осындай халқына еңбегі сіңген, аттары аңызға айналған текті Ұлы бабаларымызға арнап, келешек ұрпақтарға үлгі болу үшін неге тастан ескерткішін жасап қалдырмаймыз деген ізгі ниетті ойлар
5
кочевья располагались на левобережье Сырдарьи, то есть на территории Узбекистана. В то время вышли такие батыры как Каныбек и Сыргак из рода Конырат. Уран - Алатау! Turk Ulus Budun «MAIN DISCUSSION BOARD» History and Ethnography» Казахские племена и жузы. on Wed 19 dec 2012 – 13:08
ТӘУЕКЕЛ МЕН ЕСІМ ХАННЫҢ БАС САРДАРЫ Терезесін тең етіп, Арқаға апарып тіредің. Ей, Алатау, Алатау, Осы сен бұрын қандай-ды, Дулатта келіп іргеңе, Қоңырат, Дулат бауыр деп, Жарқыратып ең маңайды... Бұл толғау бірін-бірі қадірлеген, елдік мұратқа тізе қосқан замандас батырлардың халық жадындағы болмысын танытса керек. Қоңыраттың босаға «П» таңбасымен бірге мифологиялық мəні басым болып келетін тайпаның ежелгі дəуірдегі Күн ханға деген құрметі оны ұлықтауға негізделген «Алатау» ұранына айналған. Əйтсе де, көнеден қалыптасқан осы ұран қазақ хандығының Сыр бойындағы қалалар үшін болған шайқастарында Қоңырат тайпасының рөлінің артуына байланысты қайта жаңғырғандығы байқалады. Шежірелік аңыздар мен деректерге талдау жасай отырып, жекпе-жекке жиі шығып, ержүректілігімен танылған Жиембет батырдың ежелгі ата-бабасының ұлықтаған ұраны «Алатаулап» жауға шабуы тарихи жадтың жалғасы еді. Əбілмансұрдың өз атасының атымен «Абылайлап» жауға шапқан ерлігі оның азан шақыртып қойған атын ұмыттырып, елге Абылай атымен мəшһүр етпеді ме. Дала эпопеясында мұндай дəстүр жеке дара оқиға еместігін - Жиенəлі - Алатау батырдың тарихы да айғақтайды. Осындай тұжырым жасай отырып, Қоңыраттың Алатау ұраны жеке тарихи тұлға Жиенəлі Бесайдарұлының лақап атынан емес Қоңыраттың өз тегін Оғыз ханның ұлы Күн ханның таратқан тарихи жадтың жаңа жағдайдағы сабақтастығы деп айта аламыз. Бұндай сабақтастықтың мəні Қазақ хандығының айбатын асырған Есім ханның Жоңғар хандығына, Бұқара əмірлігіне жəне Тұрсын ханға қарсы жорықтарында бас сардар болған Жиенəлі Бесайдарұлының абырой-беделі, хандықты нығайтудағы еңбегі оның Алатау есімін иемденуге ұласып, Қазақ хандығының тұтас кезеңінде халықтың жауынгерлік рухын көтерген кең қолданысқа айналуы деп білеміз. Демек, Əз-Ғар-Аб-Жиенəлнің Алатау атауында осындай тарихи сабақтастық қисын бар. Дəстүрлі қоғамның мəдени-рухани болмысында шежірелік деректер мен жыр-аңыздар халықтың жадын жаңғыртушы əрі қалыптастырушы қызмет атқарып келеді. Алатау батыр табиғатының Алпамыс батыр сияқты эпостық сипатынан тарихилығы басым. Оның өмір сүрген уақыты салыстырмалы түрде алғанда бертінгі кезең жəне өмір сүрген ортасы, араласқан тарихи оқиғалары да нақты болғандықтан шежірелік деректер қазіргі заманғы тарихи танымға қызмет ететін болады. Оның көрінісі бүгінгі Алатау батырдың тұлғасы.
АЛАШТЫҢ ƏЗ ҒАРАБ АЛАТАУ БАТЫРЫНЫҢ АТЫНЫҢ ƏР ЕЛДЕ АЙТЫЛУЫ 1. «Қызылбастар» (Иран) - «Ор Сақ, Əзім Би» - деп атаған. 2. Түркімендер - «Аласорпа» - деп атаған. Бұл: «жаудан қайтпайтын, ер жүрек» - деген ұғымды білдірген. 3. Орыстар - «Горчин» - «Ғаршын» - деп те атаған. Əз Ғараб - «Ызғарлы, Қаһарлы» - деген ұғым. Бүкіл мұсылман əскерлері Мұхаммед Ғ.С. төрт шадиярының бірі Əзірет Əлінің қалқанын осылай атапты. Атақты Салқам Жəңгір алып Əз Ғараб Алатау Батырдың аяғы мен қолына қарап: «Қос Балақ» Батыр - деген. Ежелгі Бабаларымыз Сақтардың тілінде айтылған: «Əз Ғар Аб» - деген бұл сөздің мағынасы: «Əулие Əмбие Аналардың тілеуімен, оң қарауымен жарық дүниеге «Ызғарлы, Қаһарлы, Əділді, Таңбалы киелі - кіндік» келді!» - деген ұғым екен. Алатау Батырдың Анасының аты – Баһара Шашты Дүр Ана Қиятқызы (1547 - 1609 ж.ж.). Баһара Шашты Дүр Ана Қоңыраттың ішіндегі Игілік Божбаннан тараған рудың ішіндегі Сынықшы Атасынан өрбіген. Əкесінің аты Қият. Қияттан жалғыз бала Бақсайлы жəне екі
E-mail: adilet.media@mail.ru
Тоқсан баулы Қоңыратқа, Ұран болған Алатау (Түркістандағы Алатау батыр ескерткішінің ашылу салтанатында) Қарсы келген жауыңның, Айбатыңмен апшысын, Қуырып алған Алатау. Басып тұрып кеудесін, Қолқасы мен жүрегін Суырып алған Алатау. Тəуекел ханның кезінде, Қол бастаған Алатау. Ізіңді қайтып сескеніп, Жау баспаған Алатау. Тоқсан баулы Қоңыратқа, Ұран болған Алатау. Қазағымның көгінде, Қыран болған Алатау. Кіндік қаның тамған жер, Түркістаның тұр ана-а-ау. Жатыр бүгін толғанып, Іргеңдегі Қаратау. Бар қазаққа таралып, Даңқың кеткен Алатау! бүкіл еңбегін көрсетіп отырған кітап та шықты. Ол үшін Асан Тұрабаев баламызға рахмет! Қаншама жылдар бойы ізденіп, газеттерге жариялап бабаны насихаттады. Алатау баба жайлы істеп жүрген тірліктерін естіп, мақалаларын немерелеріме оқытып, əрі тыңдап риза болушы едім. Ана Ақпантай Əлиасқарұлына да мың да бір рахмет! Сондай уақиғаларды жадында сақтап халыққа жеткізу əрі қағазға түсіру, сонау көне заманның қаншама құпия оқиғаларын жеткізу мыңның бірінің де қолынан келмейтін шаруа. Енді келешек ұрпаққа қазақтың текті тұлғасын тастан қашап ескерткіш ретінде қалдыру жолында еңбек сіңіріп жүрген полковник баламыз Əлімхан Əбжановқа да алғысым шексіз. Кезінде бірнеше облыстарда абыройлы қызмет атқарып, бір облыстың милициясын басқарып өмір көрген азамат өзі бас боп қаржы шығарып, елдің менмін деген азаматтарын бұл іске жұмылдырып, ұйымшылдықпен үлкен шаруа атқарды. Қаншама бақуатты болса да, атымтайлығы болмаса бұл іс кез келгеннің қолынан келмейтіні анық. Енді, міне, өшкеніміз жанып, Қазақ хандығының 550 жылдығы тойына орай бүкіл түркі əлемі тəу ететін киелі Түркістанда мемлекетіміздің тұтастығына зор үлес қосқан тұлғаға ескерткіш қойылуда. Бəріңе де бабалар əруағы разы болып, əрдайым Жаббар Ием жар болсын! Əлімхан ƏБЖАНОВ, Қазақстан Республикасы ІІМ ардагері, «Заңғар» компаниялар тобының президенті: - Кешегі Кеңес үкіметінің мемлекеттік, интернационалдық идеологиясының күшті болғандығынан ба, КПСС тарихы мен ғылыми коммунизмді жан - жақты тереңдеп оқып, шындығына келсек өзіміздің төл тарихымызды біле алмадық. Əрі бұл идеология бізде, яғни ұлттық аймақтарда тарих деген болмаған, байлар мен хандар жауыз болған. Олар халықты аяусыз қанаған деп оқытқаны да есте. Жұпжұқа ғана Қазақ ССР тарихы кітабында өзара ешбір қабыспайтын оқиғалар тізбегінен бір нəрсені ұғып - білудің өзі де қиынның қиыны еді. Есесіне Греция мен Египеттің, Англия мен Францияның, Германияның, Ресейдің тарихын беске айтушы едік. Ауылда өскен біздер бала кезімізден батырлар жырын жаттап өстік. Бірақ неге екені белгісіз біздің батырлардың барлығы да тек жалғыз өзі ғана қалмақтармен соғысып, олар қанша болса да жеңіп кете беретін. Кейін тəуелсіздік алған соң ғана біліп жатырмыз ғой тарихымыз бен эпостарымызға дейін өзгертіліп, қолдан мифиология мен аңызға айналдырылғанын. Алатау батыр туралы Қызылорда жерінде
келіп, маза бермейтін... «Өлі разы болмай, тірі байымайды» - депті ғой бабаларымыз. Міне, осы өткенге тағзым, болашаққа тəрбие құралы болуға тиісті туындыны жасап шығару жолында қаншама сəулетші мамандармен, суретшілермен, кəсіпкерлермен жиындар өткіздік. Іскер, бақуатты азаматтарды бұл жұмыстарға тарттық. Енді, міне, осы азаматтардың күш салуымен дүниеге келген бұл бірегей туынды, бабамызға арналған ескерткіш киелі Түркістан шаһарының шығыс жағына қойылып отыр. Атсалысқан барлық азаматтарға шын жүректен алғыс білдіремін!
Батыр ғып сені баулыған, Қырандай ғып кең далаң. Жаны берік жан болдың, Қысса да аяз тоңбаған. Жекпе-жекке шыққанда, Аунатып бастың астыңа, Дұшпаныңды оңдаған. Судай шаштың қанын да, Айқасқан жаудың оңбаған. Батыр əкең Бесайдар, Ол да елді қорғаған. Нағашы жұртың бір жағы Алпамыс батыр əруағы Болар сені қолдаған!
ҚОҢЫРАТ
Арпалысқан қалмақпен, Қанды шайқас өтті көп. Жағаласқан жауыңның, Арам қанын төктің кеп. Өлгені қап, тірісі – Қыр асып безіп кетті кеп. Бірлігіңе тəнті боп, Жинап алып көпті кеп, Құрманғазы тебіреніп, «Алатау» күйін төкті кеп!
Казахский народ состоит из трех жузов (искуственно созданных этно-политическотерриториальных образований), жузы состоят из тайпа (племен), которые состоят из ру (родов) и т.д. Крупный казахский род, входящий в состав Среднего жуза. Историю рода Конырат ученые возводят к монгольским временам. В те времена он был известен под названием Хэнхират или Унгарит. Абулгазы Бахадур хан считает что род Конырат произошел от Журлук мергена. В 10-12 веках род Конырат входит в союз 18 монгольских племен - Цзубу, созданной чтобы выйти из под властей Киданей, правивших в то время в Монголии. В 1125 году манчжурское царство Цзинь и китайская династия Сун побеждают Киданей и Коныраты подчиняются царству Цзинь. В 1196 году Коныраты поднимают восстание против манчж ур, которое жестоко подавляется. Вследствие этого Коныраты не смогли создать свое независимсе ханство как у Кереитов и Найманов. С самого начала деятельности Темучина, будущего Чингисхана род Конырат поддерживал его. Стоит отметить что его мать Оэлун и старшая жена - Борте происходили из рода Конырат. Большая часть рода Конырат вошла в состав улуса Жошы хана. Род Конырат сыграл большую роль в истории тюркских народов Средней Азии, особенно казахов и узбеков. В начале становления Казахского ханства одним из сторонников султанов Керея и Жанибека был батыр из рода Конырат Сарыбалак. Главным военачальником походов Тауекель хана на Ташкент, Бухару и Самарканд был Конырат Алатау батыр, позже ставший ураном рода Конырат. Коныраты участвовали в войне против джунгар, но Актабан шубы рынды их коснулся гораздо меньше чем другие роды так как их
Таңғаламын бұл кезде, Үрей толы сол кезде, Таңы қалай атты екен? Күмəн болған ертеңі, Күні қалай батты екен? Ұлардай елді шулатқан, Кімге кінə артты екен? Аямаған халықты, Тағдыр деген қатты екен. Орындалған тілегі, Сенде де арман бар ма екен? Баяғы өзің аңсаған, Болды елім – Бақ мекен. Бүгін өзің келгенде, Деген жандар көп-ақ қой, Теберік сенен ат кетем. Пір тұтқан сендей батырды, Қандай Ана тапты екен?! Жауыңды жеңіп қазақты – Шығардың да қырға сен, «Еңсегей бойлы Ер Есім» Жырландың да жырда əсем. Тұлпарлатып кеп тұрсың, Ескерткіш болып мұнда сен. Сол кезде байтақ жерімді, Қалмасаң жаудан қорғап сен, Көңілім шалқып бүгін мен, Өлең оқып тұрмас ем! Адырбек СОПЫБЕКОВ, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, Қызылорда облысының Құрметті қайраткері, Жаңақорған ауданының Құрметті азаматы. 16.10.2015
Алла бұйыртқан, Алатауы бұл Алаштың Алатау баба, Алатау батыр армысың, Төрт ғасыр басып, төбеге шыққан нармысың. Қазаққа біткен батырдың өзің алдысың. Туың желбіреп, тұлпарың көкке қарғысын. Қаһарланғанда қолдарың сенің қос батпан, Қос батпан ойнап, қылыш пен найза от шашқан. Тау қозғалғандай көзіне жаудың құм борап, Алатауменен айқасу қайда көксоққан. Бүгінгі елге батырлық, билік талас бұл, Бір ата емес, қалың қазақтың бағы ассын, Əруағын тербеп Қырғызың жатыр Манастың, Алла бұйыртқан, Алатауы бұл Алаштың. Түркістанда туған, түмен бап берген Əз-Ғарап, Қойнына алған көне тау əулие Əз-Қарақ. Қоңырат қой деп қайтесің досым қазбалап, Қазағым десең бірлік пен ырыс маздамақ. Қаным, сүтім қазақтікі деп ұстанған, Алтындарым-ай бағасын алмай мыс болған. Құлағын түрген теріскей, шығыс, батысқа, Төрт құбыламды тазартамын деп дұшпаннан. Өлмес рухтың иесі бабаң білдің бе? Төтеп беріпті бір ғасыр бойы сүргінге. Алпамыстарың, Алатауларың сыртта тұр, Бес қаруы сай, талтайып мініп дүлдүлге. Сыртта тұр олар, енбесін елге жау сырттан, Жаудан да бұрын алауыз елді дау құртқан. Араздық кірсе дұшпаны талап тоз-тоз боп, Басы біріксе тозағыңнан да сау шыққан. Отан демейтін бойкүйез, жалқау ырғын қөп, Қанағаты жоқ халыққа дейтін ындын жоқ. Езіліп келіп елге қызмет етпесең. Ойлайсыздар ма мен де осы тірі жүрмін деп. Сарыағашынды бір сүзіп кетсе еріккен, Сары алтыныңды жымқырып кетсе желіккен, Ашуың, ызаң қайнамайтыны неліктен, Қандай пайда басыңа киген бөріктен, Қай жерің артық, қимылсыз жатқан өліктен. Жемқорды айтпа жанкештілерін жалдаған, Қарақшыны айтпа қу тамағы үшін алдаған. Талапайлаған тұс-тұстан дұшпан кіргенде, Алатаулаған ұранды бекер салмаған. Құлдық қамыттың түскені қашан мойныңнан, Қалтаңды қағып қуғаның əлі той, думан. Енді құл емессің, енді құл емессің еркінсің, Жылан шығады, құран шықпаса қойныңнан. Ардақтаған анаң, ағаш үй , киіз түндігін, Бөтен боп кеттік бөтен жұрт кескен кіндігін. Хандықты тойлап қаһармандарды тірілткен, Сан жылдар өтіп, сарғая күткен күн бүгін. Ескісін тастап қыран да самғар, бір түлеп, Рухыңды көтер, санаңды оят сілкілеп. Сылбыр жауыннан ширамайды екен жер беті, Құймаса нөсер найзағай ойнап күркіреп. Əдепсіз қыздан, жетесіз ұлдан сақтасын, Жамандар билеп намысын нанға сатпасын. Құдайға құл боп, қазаққа ұл боп, бауырлар, Толтырайықшы екі дүние тақтасын. Əзіреті сұлтан əулиең анау ортаңда, Əз-Ғарап батыр, Алатау боп тұр арқаңда, Ей Түркістаным, батаңды берме жалтаңға, Мəңгілік елге, мəңгілік өшпес жол таңда! Əселхан ҚАЛЫБЕКОВА, Қазақстанның халық ақыны, Парасат орденінің иегері Отырар ауданының, ОҚО-ның Құрметті азаматы. Беттерді дайындаған Алмас АҚЫЛБЕК, Суреттерді түсірген Əбдімəлік АҒЫБАЙ
Мұнан былай ай сайын 4,5 миллион теңге бөлінеді
ЭКОЛОГИЯ
¦ÄIËÅÒ
Жолымыз түсіп Жетісайға бардық. Мырзашөлдің жүрегі, 300 мыңнан аса халқы бар ауданның орталығы Жетісай шаһары 3 күндік жауыннан соң сүреңсіздеу көрінді. Бұл өңірге ертерек жауған жаңбыр мақташыларды əбіржітіп-ақ тастапты. Ауа райына қарамастан бейнеткеш халық жұмысын жалғастырып жатыр. Б.Момышұлы көшесімен жүріп келеміз. Оң жағымызда батыр бабамыздың есімін иеленген Б.Момышұлы мектебі. Сол жағымызда «Жетіген» тойханасы. Бұл көшедегі күл-қоқыс айлар бойы тазаланбағандай. Мектепке күнделікті мыңнан аса оқушы сабаққа барады. Кешке жүздеген адам тойханаға барады. Ойпырмай, бұл жағдайды əкімқаралар білмей ме екен? «Білсе, неткен бейғам басшылар» деген оймен «Манат əже» дүкені орналасқан тұйық көшеге тірелдік. Мұндағы қоқыс Б.Момышұлы көшесіндегі қоқыстан ары болмаса бері емес екен. Жастар көшесінде орналасқан мешіт тұсынан жаяу жүргінші жүру тіптен мүмкін емес. Имандылық үйіне бас сұғатын жамағат тікұшақпен қонбаса, жолмен баруына... Енді осы көшемен жүріп отырып, С.Ерубаев көшесімен қиылысатын тұсына жетсеңіз... Мұндағы қоқыстың көптігі сонша көшенің ұзына бойына жайылған. Бұл көшені бойлап жаяу түгілі автокөлікпен де жүре алмайсыз. Осы жайттарды көзбен көріп, суретке түсіріп алған соң, қаланың əкімі Байдуалы Базарбаев мырзаға барып, қала жағдайын сұрауды жөн көрдік.
№41 (244) 23.10.2015 жыл
6
аукционнан ұтып, жекеменшікке өттім. 1 қазан күні келісім-шартқа отырдым. Екі рет облыс орталығына барып, құжаттарды рəсімдеп жатырмыз. Осы айдың соңына дейін бітіп қалар. Демек, менің мекемем əлі де мемлекеттік. Бір түсінбейтінім, ауыл округтеріне қаржы бөлінеді де, қалаға бөлінбейді. Айдың басында қаланың сіз айтып отырған бөлігінен 25 КамАЗ қоқыс шығарғанбыз. Сіздердің көргендеріңіз 16 күнде жиналғаны ғой. Қазір ол жақты тазалауға қаржы жоқ. Мен онсыз да қала орталығындағы 12 көшені күнде тазалап отырмын. Полигонымыз – 15 шақырым жерде. Мекемеде 33 жұмысшы, 5 техника бар. Техникалардың жанар-жағар май шығыны 800.000 теңге болса, жұмысшылардың айлық жалақысы 1.600.000 теңге. Кəсіпорындар
күнімізді өзіміз көрер едік. Бұл үшін, əрине, уақыт керек. Ең бастысы – басшылар мен депутаттардың ықыласы. Қалада 8899 үй бар. Жоғарыдағы ойымыз жүзеге асса, бюджеттен қаржы сұрамайтын едік. Сол кезде қаланы толық таза ұстап тұруға мүмкіндігіміз бар. Мақаланы газетке дайындап болған соң аудан əкімі Жамантай Бейсенбаев мырзамен телефон арқылы хабарласып, осы мəселеге байланысты бірнеше сауал қойған едік. – Жетісай қаласын күл-қоқыс басып кеткен деп тұрғындардан шағым түскен соң арнайы бардық. Жағдай біз күткендегіден де сорақы екен. Қала əкімі Б.Базарбаев пен «Жасыл желек» ЖШС-нің директоры М.Абибуллаевтармен жолығып, мəселенің мəн-жайын түсіндірулерін сұрағанымызда «28 қазанда өтетін
қаржы жоқ деп отыр еді. Бір тəулікке жетпейтін уақытта қаржы қайдан табылды? Ж.Бейсенбаев: – Жалдамалы КамАЗдарға тиісті қаржы қазанның 29-ы күні түседі. Бүгін облыстық мəслихаттың сессиясы өтуде (21 қазан). Біздің аудандық сессия 29на өтеді. Осы сессияда қаржы мəселесін толық шешеміз. «Жасыл желек» ЖШС құжаттарын толық рəсімдеген соң қаржы аударылады. Оған дейін резервтегі ақшаға жұмыс істейтін болып келісті. – Қоқыс мəселесін кешеге дейін білмейтін бе едіңіз? Ж.Бейсенбаев: – Осыншама қоқыс жиналып қалғанын кеше кездейсоқ көріп қалдым. Келесі жылы салынатын балалар алаңының орнын көруге барғанда мешіт маңындағы, басқа көшелердегі қоқыстарды көрдім. Сонан соң тиісті кісілердің бəрін
мен тұрғын үйлерден түсетін қаржы 400.000 теңгенің арғы жақ, бергі жағы. Сонда мен жанар-жағар май бекетімен, жұмысшыларыммен қалай есептесемін. Осы мəселені аудан əкімінің орынбасары Əділхан Əбжанов пен Тұрғын үй бөлімінің бастығы Ғабит Полатовтарға бірнеше мəрте айттым. Олар келесі аптада өтетін аудандық мəслихаттың сессиясында 1.000.000 теңге бөлдіреміз деп отыр. Бұл қаржы менің шығынымның жартысын да жаппайды. Сарыағаш ауданы мəслихатының əрбір үйге тазалық үшін айына 250 теңге төлейтін етіп қаулы қабылдағанын жақында есіттім. Біздің аудан мəслихаттары да қазіргі жағдайды, ақшаның құнсыздануын ескере отырып, осындай шешім қабылдаса. Мұндай жағдайда біз ешкімге телмірмей, өз
сессияда шешімін тауып қалар» деген жауап алдық. Сіздің осы жайдан хабарыңыз бар ма? Ж.Бейсенбаев: – Кеше кешке қала əкімін, өзімнің орынбасарымды, ЖКХның бастығын, бəрін жинап, тазалыққа байланысты жиналыс өткіздім. Бүгін КамАЗдарды, басқа да техникаларды шығарып, тазалық жұмыстарын бастап кетті. – Мен Жетісайдан кеше түстен кейін ғана шықтым. Қала əкімі де, М.Абибуллаев та
жинап ұрыстым. Мен жүретін көшелерді тазалаған да басқа көшелерді тазаламаған. «Мұндай сұмдықты маған неге айтпайсыңдар?» деп, бəріне қатаң ескерттім. Мұнан былай ай сайын 4,5 миллион теңге бөлініп, қала көшелері қоқыстан таза болады.
Жетісайды күл-қоқыс басып барады
Б.Базарбаев: – Он алты жылдан бері əкімдік жүйеде қызмет етіп келемін. Қала əкімінің орынбасары да болғанмын. Əкім болғаныма екі жарым ай болды. Қала тазалығы, күл-қоқыс мəселесі маған бұрыннан таныс. Сіз айтып отырған мəселенің бəрі рас. Өздеріңізге белгілі, қаланың бюджеті жоқ. Қаржы жағынан ауданға тəуелдіміз. Аудан əкімдігі де қарап отырған жоқ. Биылғы жылдың 29 қыркүйегінде аукцион өтіп, «Жасыл желек» мекемесі жеке қолға өтті. Қожайыны – Абибуллаев Мұса. Бұл кісі бұрыннан осы іспен айналысатын маман.
Қазір ол кісіге қаржының жоқтығы қолбайлау болып тұр. Құжаттары толық дайын болған соң қаржы бөлініп, жұмысын бастайды. Аудан əкімінің тапсырмасы бойынша тұрғындармен бірнеше мəрте тазалық жөнінде жиын өткіздік. Əр пəтер ай сайын 400 теңгеден тазалық үшін төлейтін болса, қаламыз айнадай таза болады. Халыққа осы жайды айтып,түсіндіру жұмысын жүргізудеміз. Белгіленбеген жерге қоқыс тастайтындармен де сөйлестік. Учаскелік инспекторларға тапсырма беріп, тəртіп бұзғандарға шара көруді, айыппұл салуды да қарастырып жатырмыз. Қала əкімінен шыққан соң «Жасыл желек» ЖШС-не бас сұқтық. Мекеме бастығы М.Абибуллаев мырза орнында отыр екен. М.Абибуллаев: – 29 қыркүйек күні
Міне, аудан əкімі осылай дейді. Уəдесінде тұрып, қаржы қаралып, қала тазарып, жайнап тұрса, еңбегіміздің еш кетпегені. Таяуда тағайындалған, осы өңірдің тумасы, əзірге жаман аты шықпаған аудан əкімінің сөзіне біздің де сенгіміз келеді. «Тазалық – денсаулық кепілі» дейді халқымыз. Лайым солай болғай! Алмас АҚЫЛБЕК. Шымкент – Жетісай – Шымкент
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕРДІ АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ТӘРТІППЕН ҚАРАУ Үкімге, қаулыға апелляциялық шағым жасау құқығы сотталған адамға, ақталған адамға, олардың қорғаушыларына, оның ішінде үкім жария етілгеннен кейін іс бойынша іс жүргізуге кіріскен қорғаушыларға, олардың өкілдеріне жəне заңды өкілдеріне, жəбірленушіге (жекеше айыптаушыға), олардың өкілдеріне жəне заңды өкілдеріне тиесілі. Азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, олардың өкілдері жəне заңды өкілдері үкімге азаматтық талап қоюға қатысты бөлігінде шағым жасауға құқылы. Істі қарауға мемлекеттік айыптаушы ретінде қатысқан прокурор сот актісін апелляциялық тəртіппен қайта қарау туралы наразылық келтіре алады. Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры жəне оның орынбасарлары, облыстардың прокурорлары мен оларға теңестірілген прокурорлар жəне олардың орынбасарлары аудандардың прокурорлары жəне оларға теңестірілген прокурорлар істі қарауға қатысқан - қатыспағанына қарамастан, өз құзыреті шегінде үкімді қайта қарау туралы наразылық енгізе алады. Егер соттың қаулысы осы істің тараптары болып табылмайтын тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қатысты болса, олар да қаулыға шағым жасауға құқылы. Аудандық жəне оған теңестірілген соттардың, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық əскери соттардың, кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың, гарнизондардың əскери соттарының заңды күшіне енбеген үкімдері апелляциялық тəртіппен қаралуға жатады. Аудандық жəне оларға теңестірілген соттардың, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың, кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың заңды күшіне енбеген үкімдеріне, қаулыларына апелляциялық (жекеше) шағымдары, наразылықтарды тиісті облыстық жəне оған теңестірілген соттың апелляциялық сатысы қарайды. Гарнизондардың əскери соттарының, қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық əскери соттардың заңды күшіне енбеген үкімдеріне, қаулыларына апелляциялық (жекеше) шағымдарды,
E-mail: adilet.media@mail.ru
наразылықтарды Əскери сот қарайды. Егер іс бойынша үкім жəне қаулы шығарылса, онда үкімге апелляциялық шағымдар, наразылықтар жəне қаулыға жекеше шағымдар, наразылықтар облыстық немесе оған теңестірілген соттың апелляциялық сатысының отырысында қаралады. Басты сот талқылауы барысында шығарылатын бұлтартпау шарасы жəне ақшалай өндіріп алуды қолдану туралы қаулыға жекеше шағымдар, наразылықтар іс бойынша іс жүргізу аяқталғанға дейін апелляциялық сатыда қаралады. Көрсетілген шағымдарды, наразылықтарды апелляциялық сатыда қарау қылмыстық істі бірінші сатыдағы сотта одан əрі қарауды үзбейді. Апелляциялық (жекеше) шағымдар, наразылықтар үкім, қаулы шығарған сот арқылы келтіріледі. Апелляциялық сатыға тікелей келіп түскен апелляциялық (жекеше) шағымдар, наразылықтар Кодекстің 420-бабының екінші бөлігінің талаптарын орындау үшін үкім, қаулы шығарған сотқа жіберілуге жатады. Істі қайтадан қарау кезінде шығарылған үкімге, қаулыға осындай тəртіппен шағым жасалуы, наразылық білдірілуі мүмкін. Апелляциялық (жекеше) шағымдар, наразылықтар үкім, қаулы жария етілген күннен бастап он бес тəулік ішінде берілуі мүмкін, ал күзетпен ұсталатын сотталған адам оларды өзіне үкімнің, қаулының көшірмесі табыс етілген күннен бастап дəл сондай мерзімде бере алады. Сот актісіне шағым жасау үшін белгіленген мерзім ішінде істі бірінші сатыдағы соттан талап етіп алдыруға болмайды.
Мерзімді өткізіп алып берілген апелляциялық (жекеше) шағым, наразылық үкімді, қаулыны шығарған соттың қаулысымен мерзімді қалпына келтіру туралы өтініш хат болмаған. Осы негіздер көрсетіле отырып, авторға қайтарылады. Егер шағымдарды, наразылықтарды бірінші сатыдағы сот қабылдаған соң оларды беру мерзімінің өткізіп алынғаны апелляциялық сатыда анықталса, апелляциялық саты судьясы өз қаулысымен оларды қараусыз қалдырады. Апелляциялық сатыдағы сот апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істер бар жəне қосымша ұсынылған, апелляциялық сатының отырысында зерттелген материалдар бойынша істің нақты мəн-жайын анықтаудың жəне қылмыстық заңды қолданудың дұрыстығын, іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық - процесстік заң нормаларының сақталуын, бірінші сатыдағы сот үкімінің немесе қаулысының əділдігін, заңдылығы мен негізділігін Кодекстің 426-бабының бірінші бөлігінде белгіленген шектерде тексереді. Алқабилер қатысқан соттың үкіміне, қаулысына берілген шағымдарды, наразылықтарды қарау тəртібі Кодекстің 69-тарауының қағидалары бойынша жүзеге асырылады. Іс келіп түскен күннен бастап бір айдан кешіктірілмей апелляциялық тəртіппен қаралуға тиіс. Егер сот жаңа материалдар мен дəлелдемелерді зерттеу жəне жаңа үкім шығару қажеттігіне негіз бар деп тапса, іс келіп түскен күннен бастап екі айдан кешіктірілмей апелляциялық тəртіппен қаралуға тиіс. Дəлелді
себептер болған кезде, көрсетілген мерзімдер іс жүргізуінде іс жатқан апелляциялық сатыдағы соттың қаулысы бойынша бір айға ұзартылуы мүмкін. Қажет болған жағдайда істі теңестірілген соттың алқа төрағасының қаулысы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл ретте істі қарау мерзімінің əрбір ұзартылуы бір айдан аспауға тиіс. Істі апелляциялық тəртіппен қарайтын сот үкімнің, қаулының заңдылығын, негізділігін, əділдігін тек шағымға немесе наразылыққа қатысты бөлігінде жəне шағымға немесе наразылыққа қатысы бар сотталған адамдарға қатысты ғана тексереді. Егер істі қараған кезде ол басқа сотталған адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғаны, бұл заңсыз үкімнің, қаулының шығарылуына əкеп соққаны анықталса, сот Кодексте көзделген қағидаларды сақтай отырып, оның шағым жасалмаған, наразылық білдірілмеген бөліктеріне де жəне өздері туралы шағым, наразылық білдірілмеген адамдарға қатысты да күшін жоюға немесе оны өзгертуге құқылы. Үкімді өздері туралы шағым, наразылық берілмеген адамдарға қатысты өзгертуге немесе оның күшін жоюға шағымға, наразылыққа қатысы бар адамға қатысты үкімнің күші жойылған немесе ол өзгертілген жағдайда ғана жəне қылмыстық құқық бұзушылықты бірлесіп жасаған басқа да сотталғандардың əрекеттерін саралауды сəйкес келтіру үшін ғана жол беріледі. Сот бірінші сатыдағы соттың үкіміне апелляциялық шағым, наразылық бойынша істі қарай отырып, жекеше шағымдар, наразылықтар болмаған кезде де, егер соттың жекеше жəне өзге де қаулылары апелляциялық сатының шағымдар, наразылықтар бойынша қабылдаған шешіміне қарама-қайшы келсе немесе істің материалдарына жəне заңға сəйкес келмесе, олардың күшін жоюға немесе оларды өзгертуге құқылы. Апелляциялық шағымды, наразылықты, оларға қарсылықтар мен тараптардың дəлелдерін қарау бойынша шығарылған қаулымен (үкіммен) осы сот сатысында іс бойынша іс жүргізу аяқталады. Əшірбек РАХЫМБАЕВ, Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі апелляциялық сот алқасының судьясы
Қаратау аудандық соты 9 айды қорытындылады Жуырда Қаратау аудандық сотының үлкен мəжіліс залында Қаратау аудандық сотының төрағасы Ермахан Рахманбердінің төрағалық етуімен аудандық соттың 2015 жылдың 9 айын қорытындылауға арналған жиын өтті. Жиынды сот төрағасы Ермахан Еркінұлы ашып, аудандық сот биылғы жылдың 9 айында сот төрелігін уақтылы жəне сапалы жүзеге асыру бағытында ауқымды жұмыстар атқарылғанын айтты. Қылмыстық істер бойынша 2015 жылдың 9 айында 243 қылмыстық іс 269 азаматқа қатысты түскен. 232 іс 262 азаматқа қатысты аяқталған, оның ішінде 88 үкім 103 азаматқа қатысты шыққан, 124 іс 136 азаматқа қатысты қысқартылған, 15 азамат бойынша ақталған. 20 іс 23 азаматқа қатысты прокурорға қайтарылған (олар: процестік келісім бойынша – 2, прокурордың істі кері қайтаруды сұрауына байланысты – 5, ҚПК-нің 323-бабы бойынша – 5, ҚПК-нің 300бабы бойынша – 6, іздеу жариялануына байланысты – 2), 7 қылмыстық іс 7 азаматқа қатысты қалдық қалған. Сонымен бірге, 4 іс біріктіріліп, медиатордың қатысуымен 46 қылмыстық іс аяқталған. Ауырлығы орташа санаттағы қылмыстар бойынша 50 азаматқа қатысты 40 іс түскен болса, оның 2 азаматқа қатысты бас бостандығынан айыру жазасы қолданылды, 1 азаматтың бас бостандығы шектеліп, 3 азаматқа қатысты шартты жаза қолданылып, 35 азаматқа қатысты іс қысқартылған. 7 қылмыстық іс прокурорға кері қайтарылған. Ауыр санаттағы қылмыстар бойынша 29 азаматқа 25 қылмыстық іс түсіп, оның 16 азаматқа қатысты 16 қылмыстық іс бойынша үкім шығарылып, 10 азамат бас бостандығынан айырылса, 5 азаматтың бас бостан-
дығы шектеліп, 1 азамат шартты түрде сотталған. 3 қылмыстық іс прокурорға кері қайтарылған. Жекеше айыптау шағымы бойынша барлығы 273 жекеше шағым түсіп, оның 220 шағым қабылдаудан бас тартылса, 4 шағым қозғалыссыз қалдырылған, 1 шағым соттылығы бойынша жолданған. Ал, 48 шағым өндіріске қабылданып, оның 42 қылмыстық іс қаралып аяқталып, 15 қылмыстық іс бойынша үкім шығарылған, 27 қылмыстық іс қысқартылған, 3 іс біріктірілген, 3 іс қалдық болып келесі есептік кезеңге өткен. Жалпы санкция бойынша 33 материал түсіп барлығы қаралған, оның ішінде 30 қанағаттандырылған, 2 қанағаттандырусыз қалдырылған, 1 материал кері қайтарылған. Азаматтық істер бойынша 2015 жылдың 9 айында 1831 талап арыз түсіп, 1578 іс аяқталған, оның ішінде 673 шешім шыққан, 17 арыз кері қайтарылған, 47 арыз қараусыз қалдырылған, бұйрықтық өндіріспен қаралғаны – 692, қысқартылғаны – 155, оның ішінде 20 іс бітімгершілікпен қаралып аяқталған, 77 іс медиатордың қатысуымен қаралған, 150 іс қалдық қалған. Соттылығы бойынша жолданғаны – 11, біріктірілгені – 32. Түскен азаматтық істер бойынша талап арыздардың ішінде 237 талап арыз жер дауларына қатысты, 238 талап арыз қарыз ақша өндіруге қатысты, 212 талап арыз неке бұзуға қатысты, 84 талап арыз жеке меншік құқығын тануға қатысты түскен. Сот төрағасы «100 нақты қадам – баршаға арналған қазіргі заманғы мемлекет» Ұлт жоспарының «Заң үстемдігін қамтамасыз ету» атты бағытын іске асыруға қатысты бірқатар мəселелерге тоқталып, жиынды қорытындылады. Жібек ƏЛƏЙДАРҚЫЗЫ.
¦ÄIËÅÒ Ұлт Жоспарының кіріспесінде: «100 нақты қадам» – бұл жаһандық жəне ішкі сын-қатерлерге жауап сонымен бір мезгілде, жаңа тарихи жағдайларда ұлттың дамыған мемлекеттердің отыздығына кіруі жөніндегі жоспары» делінген. Елбасы өз сөзінде бұл бағдарламаны орындау аясында Қазақстанның бəсекеге қабілеттілігі артатынын 5 реформа арқылы нақтылап көрсетті.
Баршамызға ортақ мемлекеттік тілде №41 (244) сөйлейтін орта қалыптастыру - уақыт талабы 23.10.2015 жыл
АЙМАҚ судья мен 10 алқаби қатысатын түрін таңдап алып, «Алқабилер соты туралы» дербес заң қабылданды. Бұл заң қылмыстық сот ісін жүргізуге алқабилердің катысуына байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін, олардың құқықтық мəртебесін, тəуелсіздігінің кепілдіктерін көрсететін, қызметін жəне құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық негіздерін айқындайтын болды. Мемлекет басшысы алқабилер сотын енгізу қағидатты кадам болды деп атап өтті. Бұл демократияның ажырамас
асыруға жəне əділ шешім шығаруға қатысуы деген сөз. Алқабилердің қатысумен сот ісін жүргізудің мақсаты – қоғамдағы азаматтардың құқықтарын қорғау ісіне қатысу, шешім шығаруда ұтымды да, тиімді жолдарын қарастыру жəне пайдалану, сот төрелігінде əділ үкім шығаруға атсалысу, азаматтардың мүдделерін заң талаптарын бұзуы əрекеттерінен қорғау болып табылады. Халық өкілдері атынан қатысатын алқабилер институты адамдардың құқығы мен бостанды-
өтіп жүр. Бұл заңның бізге де тигізер тиімді тұстары көп. Алайда, біздің соттағы судьялар көбіне алқабилерді жинауда мəселелер туындап қалатынын айтады. Себебі бір жылда 4-5 мың адамға алқаби болу үшін жергілікті əкімдіктерге тапсырыс береміз. Бір іске алқабилерді қатыстыру үшін 60-70 адамды шақырамыз. Дегенмен, осы шақырылғандардың басым бөлігінің бұл жауапты міндетті атқаруға құлшынысы болмайды. Көптеген сылтаулар айтып, алқаби болудан қашқақтайды. Сонымен бірге
ОТЫЗДЫҚҚА КІРУ ЖОСПАРЫ
Атап айтсақ, «Кəсіби мемлекеттік аппарат құру», «Заңның үстемдігін қамтамасыз ету», «Біртектілік пен бірлік», «Индустрияландыру жəне экономикалық өсім», «Есеп беретін мемлекетті қалыптастыру». Бізге қатысты мəселе заң үстемдігін қамтамасыз етуге бағытталған екінші реформада 19 жаңалық енгізілген болса, оның 11 кадамы, яғни 16-26 қадамдар аралығы республикамыздағы сот жүйесін реформалауға қатысты мəселелерді қамтыған. Елімізде 3 саяси жүйе қалыптасқан: Заң шығарушы, атқарушы жəне сот билігі. Бұл Конституция нормасында белгіленген. Республикамызда негізінен 2606 судья жұмыс атқаратын болса, былтыр Елбасының Жарлығымен олардың саны 450 штаттық бірлікпен толықтырылды. Елбасы 100 нақты кадамның 21-қадамында «Алқабилер сотында қолданылатын салаларды кеңейту. Заңды түрде алқабилер сотының міндетті түрде қатыстырылатын қылмыстық істердің категорияларын анықтау қажет» деп көрсетеді. Елімізде 2007 жылдың 1 қаңтарында алқабилер сотының аралас моделін – бір
бөлігі ретінде азаматтық қоғам институттарын дамытудағы, адам құқықтарын қорғаудағы жауапты кезеңге айналды. Алқабилер қылмыстық істерге қатысады. Бұл қылмыстың ауырлық дəрежесіне қарайды. Өте, аса ауыр қылмыстар алқабилердің қатыстырылуымен қаралады. Экономиканың дамуы, қоғамда болып жатқан терроризмнің белең алуы. Бұл батыл бастама еліміздің ішкі жағдайына ғана емес, сыртқы факторларына да байланысты туындады. Мемлекетке ауыр зардап шектіретін, қоғамдық қауіптілігі зор қылмыстарды алқабилермен қарау аясын кеңейту қарастырылуда. Саяси-əлеуметтік ортаның өзгеруі, мемлекетіміздің демократия жолындағы қол жеткізген жетістіктері мен бүгінгі заман талабы алқабилер сотының жұмыс істеуін, яғни сот төрелігін алқа билердің катысумен іс жүргізу арқылы дамытуды қажет етеді. Алқабилер соты – бүгінгі соттың ең озық қағидаттары мен дəстүрлері ескерілген қазақстандық нұсқа деген ойды құқықтанушылар айтқан болатын. Бұл – халық өкілдерінің бұқара тарапынан сот билігін жүзеге
Оңтүстік – ынтымақ, ырыс ордасы
ғы жəне заңды мүдделерін заңсыз əрекеттерден қорғайды. Сонымен қатар қоғамдағы құқық қорғау қатынастарын реттеу, осы институтты тиімді пайдалану жолдарын қарастыру, сот билігінде əділ шешім шығаруға атсалысу мəселелерін көздейді. Бүгінде осы заң аясында республика бойынша мамандандырылған қылмыстық соттарда сотталушының сұранысы негізінде кейбір істер алқабилердің катысуымен
Қазақстандағы ұлтаралық жəне дінаралық татулықты нығайту ісінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен құрылып, бүгінде конституциялық мəртебеге ие болып, елдің ішкі саясатында үлкен рөл атқарып отырған Қазақстан халқы ассамблеясы екені даусыз.
көбісінің мекен-жайы ауысып кеткен немесе алқаби болу талаптарына сай келмейтін адамдар тізімге еніп кетеді. Біздің ұсынысымыз: жергілікті əкімдік алқабилікке тізім жасақтағанда ол туралы нақты мəлімет берсе жəне ол адаммен алдын ала кездесіп, алқаби дегеніміз кім жəне немен айналысатыны туралы түсіндірсе дейміз. Сонымен бірге оған мемлекет тарапынан қолдау көрсетілетіні айтылса екен. Себебі осындай жауапты жұмысты көбісі түсінбей, қатыспай, жұмысымызды ауырлатып жіберетін жайлар көп кезігеді. Елбасының бүгінгі алдымызға қойып отырған құжаты өміріміздің жоспары іспетті. Сондықтан біз бұл құжатты қолдап, осы бағытта жұмыс істейтін боламыз. Соттың халық алдындағы беделін күшейтуге, халықтың сотқа деген сенімін ұлғайтуға бағытталған жұмыстарды атқару жəне 100 қадамда көрсетілген талаптарды қолдап, оны орындау – біздің басты міндетіміз. Н. С. АМИРБЕКОВ, Абай аудандық сотының бас маманы. Шымкент қаласы
лесінің маңыздылығы тағы да айшықтай көрсетілді. Осының арқасында елімізде барлық ұлттар мен ұлыстардың мəдениеті жалпыұлттық байлық ретінде қарастырылды. Күллі ұлт өкілдеріне конституция арқылы өздерінің этномəдени байлықтарын сақтап, дамытуға мүмкіндіктер берілді.
ЎЛТАРАЛЫЌ ТАТУЛЫЌ – ТЎРАЌТЫЛЫЌ КЕПІЛІ
Түркістандай туып өскен туған жерім, Қонақжай, мейірімді қазақ елім. Барлық ұлттың басын қосқан бір отауға, Нұрсұлтандай басшымызға басымды идім. Қазақстан əлемдегі саяси тұрақтылығы бекем елдердің бірі. Біздің елімізде сан ұлттың өкілі татулық пен достықтың буынын бекітіп, əлемдік дамудың көшбасшысы болуға ұмытылып келеді. Осы тұрғыда мемлекеттің бірден бір алға қойып мақтанар айнасы бұл – этносаралық татулық. Жер шарының картасына көз салсақ, қазақ жерінің ұлан-байтақ атырапты алып жатқанын көреміз. Қазақ елінің көңілі де дəл сондай, кең, дархан. Соның арқасында Қазақстан жерінде 130-дан аса ұлт өкілдері татулықта өмір сүріп келеді. Бізбен көршілес кей елдерде, тіпті алыстағы көптеген мемлекеттер өз ішінде дау-дамай туғызып, жанжалдасып, қанды шайқасқа дейін баратындары туралы құлағымызбен естіп, көзбен көріп те жатамыз. Соларға біздің «Жұмылғанда жұдырық, ашылғанда алақан» болып отырғанымыз үлкен сабақ болып жатқан шығар деген ой түйіп, «Осы күнімізге де шүкір, тəуба» деп қоямыз. Бір мың тоғыз жүз тоқсан бірінші жылдың желтоқсан айының он алтыншы жұлдызында тəуелсіздік тұғырымызды алып, өмірдің жаңа белестеріне қадам бастық. Өз мемлекетінің тəуелсіздігін қастерлеу, өзі тұратын елдің егемендігін құрметтеу – тек патриоттық парыз ғана емес, үлкен гуманистік жауапкершілік. Қоғамның жарастығын ойлаған адам ғана жақсы өмір сүре алады. Халық бостандыққа жетпей тұрып, қоғам бостандыққа жете алмайды. Қоғам бостандыққа жете алмай тұрып, адам бостандыққа жете алмайды. Сондықтан да, бүгінгі таңда күллі жалпақ əлем бостандықты ту еткен жарастықты аңсайды. Киелі қазақ шаңырағына уық болып қадалған өзге этнос өкілдері «Қазақстан – достық пен татулықтың шынайы мекені» дегенді ұранға айналдырған. Ұлтаралық татулықты нығайтуға Қазақстанда тұрып жатқан əр ұлттың өкілі этносаралық достықтың, конфессияаралық түсіністіктің қаймағы бұзылмауына еңбек етіп, атсалысады. Елбасы Н.Ə.Назарбаев Қазақстандағы тұрақтылықты сақтау үшін барлық этностың басын қосып, Қазақстан халқы ассамблеясын құруы – өзге халықтарға үлгі-өнеге бола білді. Қазақстан халқы Ассамблеясының міндеті – достықты нығайту ғана емес, оған қоса əр ұлттың тілін, тарихын, мəдениетін, салтдəстүрін сақтап, қоғамдағы тұрақтылықты нығайту бағытында түрлі іс-шаралар өткізу болып табылады. Өзге ұлт өкілдері қоныстанған аймақтарда, сол ұлттың тілінде балабақша, мектеп, көптеген ұйымдар өз міндеттерін атқаруда. Өз тілдерінде еркін сөйлеп, өз ойларымен биік шыңдарды бағындырып жүргендері де бар. Бұл қазақ елі жомарттығының айқын дəлелі. Тəуелсіз елімізде, этносаралық татулықтың, достықтың, конфессияаралық бірліктің де берік негізі қаланды. Ендігі біздің мақсатымыз – елдегі тұрақтылықты сақтап, экономикалық өркендеуді дамыта отырып, өз Отанымыздың ертеңгі кемелді келешегі үшін, баянды болашағы үшін адал қызмет ету. Н. ШЕРМЕТОВ, облыстық өзбек мəдени орталығы жастар қанатының төрағасы
E-mail: adilet.media@mail.ru
Еліміз тəуелсіздігін алған сəтте əлемдегі ең көпұлтты, ең көпдінді мемлекеттердің біріне айналды. Мемлекеттің экономикалық өрлеуі де, саяси тұрақтылығы да, демократиялық дамуы да бұл елді мекен еткен түрлі ұлттар мен ұлыстардың өзара сыйластығына, түсіністігі мен татулығына барып тірелетінін əу бастан жақсы түсінді. Елбасының жетекшілігімен жүзеге асырылған мемлекеттің ұлттық саясаты əр ұлттың этникалық жаңғыруын, өз тілдері мен салт-дəстүрлерін қалағандарынша берік ұстану арқылы өздерін толыққанды ұлт ретінде, əрі осы елдің тең құқылы азаматы ретінде сезінуін тірек етіп алды. Республиканың ішкі саясатында ұлтаралық келісім мəселесі, өркениетті түрде өзара келісімге келуі айрықша маңызды орынға ие болды. Осының арқасында 130-дан астам ұлт өкілдері «Қазақстан — ортақ Отанымыз, ортақ үйіміз» деген құндылықтың төңірегіне топтаса білді. Қазақстан секілді көпұлтты мемлекетте ұлтаралық келісімді нығайту жүргізіліп жатқан реформалардың жемісті болуы мен тұрақты дамуының ең басты шарттарының бірі болғаны анық. Кезінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі атап өткеніндей, «Біздің саясатымыздың ең басты өзегі барлық ұлттар мен ұлыстар өкілдерінің ортақ құндылықтарын тауып, олардың біріге отырып, дербес дамуына қажетті алғышарттарды анықтай білуімізде болды». Қазақстанның 1995 жылдың 30 тамызында бүкілхалықтық референдуммен қабылданған ата заңының өзі «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы…» деп басталуының да өзіндік сыры бар. Ата заңымыз бойынша ешбір ұлттың, діннің өкілі өзін бұл мемлекетте екінші сұрыптағы адам сезінбеуіне толық жағдай жасалды. Оған Қазақстан Конституциясының 14-бабында «тегіне, əлеуметтік, лауазымдық жəне мүліктік жағдайына, жынысына, нəсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе өзге де жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды» деп жазылуы толық негіз болды. Ата заңымыздың 39-бабында «ұлтаралық татулықты бұзатын кез келген əрекет конституциялық емес деп танылады» деп ұлтаралық татулық мəсе-
Қазақстан аумағындағы түрлі ұлттардың ұзақ уақыт бойы «ішəй» деспей, қоян-қолтық тіршілік кешуіне бұл мемлекеттің түпкі иесі — қазақ халқының қанында бар кеңпейілділігі мен сабырлы, салиқалылығы себеп болып отырғанын елдің даму тарихына жіті қарап отырған кез келген сарапшы жоққа шығармайды. Президентіміз тəуелсіздіктің алғашқы күндерінен-ақ елдің ұлттық саясатының басты қағидаларын айқындап алды. Бұл қағидалар ұлттар арасындағы түсіністіктің кілтін табу, қоғамдық тұрақтылықты ұлттық мəселелерді əділ шешудің негізі етіп алу, барша халықты ортақ құндылық — елдің тəуелсіздігін нығайту жолында біріктіру секілді мəселелерге жүгінді. «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында бірінші кезекте қолға алынуы тиіс, ең басты міндеттер елді ішкі қайшылықтар мүжіп, ішінен ірітіп жататын болса, орындалуы мүмкін еместігі айқын көрсетілді. Ұзақмерзімдік стратегияның ең басым бағыттарының бірі ретінде ішкі саяси тұрақтылық пен барлық ұлттардың тең құқылығын қамтамасыз етудің нəтижесінде мүмкін болатын қоғамның бірлігі, сондай-ақ түрлі діндердің арасындағы қатынастардың өзара сыйластығы мен бір-біріне түсіністікпен қарауы алынды. Мұның барлығы ұлтаралық татулық атты ең ұлы құндылықтың идеялық авторы, əрі оны ешкімнің жанына жара салмай, ешкімді кемсітпей, керісінше барлығының ұлттық болмыстарын елдің ортақ игілігі ретінде көкке көтере білген көреген басшы Нұрсұлтан Назарбаевтың арқасында мүмкін болып отыр. Берік БЕСЖАНОВ, Қылмыстық - атқару комитетінің Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ҚАЖ департаментіне қарасты №2 Абай аудандық пробация қызметі бөлімі бастығы əділет майоры
Ұлт
7
МӘДЕНИЕТІНІҢ АЙНАСЫ
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа Жолдауында «Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мəнінде мемлекеттік тіл мəртебесіне көтерілгенде, біз елімізді ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ деп атайтын боламыз» деп айтқан болатын. Ұлы ұстазымыз Ыбырай Алтынсарин: «Қазақтың тілі соншалықты мол. Лəкін қазақтың тіліменен қандай кітап болса да жазуға болады. Қазақ тілі мұншалықты жатық əм анық болар еді, егер де біздің қазақтар аңғарып, бөтен тіл араластырмастан ілгері бастырып сөйлесе» деген болатын. Ұстаздың бұл сөздері кейінгі ұрпаққа қалдырған аманаты сияқты. Мемлекеттік стандарт бойынша тілдің барлық салалары теориялық тұрғыдан меңгеріледі де, ауызекі сөйлеуіне, тіл мəдениетіне жете мəн берілмейді. Міне, осының əсерінен сөз мағынасына терең үңілмей, ойын еркін жеткізе алмай, жаргон сөздерді пайдаланатындығы жасырын емес. Атап айтсақ, жарнама агенттіктерінде, қоғамдық көліктерде, той-жиындарда, əлеуметтік желілерде т.б. орындарда тіл тазалығының сақталмауы, яғни шұбарлануы кең етек алып бара жатыр. Тілімізді өзге тілмен араластырғанымыз аздай, тіл тазалығы сақталмай жүргенін көзіміз көріп, құлағымыз естіп жүр. Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, мемлекеттік тілдің мəртебесі мен маңызын кеңінен насихаттау, қаламыздағы қоғамдық орындарда, той-жиындарда, жастар арасындағы сөйлеу мəдениетін дұрыс қалыптастырудың түрлі жолдарын қарастыру жəне талдау мақсатында, Шымкент қаласы əкімдігінің Тілдерді оқыту орталығы «Тіл – тазалығы ұлт мəдениетінің айнасы» тақырыбында семинар өткізді. Бұл семинарға қаламыздағы зиялы қауым өкілдері, білім, мəдениет, ішкі саясат, дін істері, жолаушылар көлігі жəне автомобиль жолдары салаларының қызметкерлері, қаламызда орналасқан жоғары жəне орта арнаулы оқу орындарындағы Жастар ісі комитеттерінің төрағалары, БАҚ өкілдері қатысты. Семинарда əр сала мамандары, соның ішінде қоғамдық көліктердегі кондукторлардың аялдамаларды бұрынғы атымен атап, олардың қазіргі атауымен атамайтындығы, немесе ақын-жазушыларымыздың тегіне жалғау жалғап дұрыс хабарламайтындығы, той-жиындарда кейбір асабалардың мəн-мағынасы жоқ, орынсыз, ал кейде мəдениетсіз де əзілдерді айтып, күлдіремін деп, бүлдіретін, жастар арасындағы тілімізде жоқ жаргон, қысқарған, мағынасыз сөздер, көшелердегі жарнамалық ақпараттардағы қателіктер жайлы баяндама оқып, ондағы тілдің қолданысы мен мəдениеті қызу талқыланды. Жастар тарапынан түрлі ұсыныстар мен пікірлер айтылды. Мысалы, М.Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Жастар орталығының маманы Қазбек Уəліш жастар арасында өз ойын жеткізе алмайтын, сауатты, мəдениетті сөйлей алмайтындар бар екенін, бұл əдет отбасынан басталатынын, тілімізді шұбарламай, таза, əрі мəдениетті сөйлесек, онда біздің балаларымыз да солай сөйлейтінін ортаға салды. Облыстық дін басқармасының ақылдастар алқасының мүшесі, Отырар ауданының құрметті азаматы Таубек Құрал өз сөзін М.Шахановтың «əлемде күніне бір тіл өледі» – деген сөзімен бастады. Мемлекеттік тіл – қазақ тілі, осы тілді өсіретін де, өшіретін де өзіміз екендігін айтып, жастарға қайда болсын тіліміздің тазалығын сақтап, оны əрі қарай дамытуға шақырды. Бұл семинарда қаламыздағы жоғары, орта арнаулы оқу орындарындағы жастар комитетінің мүшелері тарапынан қоғамдық көліктердегі аялдама атауларын қазіргі атауларымен атау, көп ұлтты болғанымызға қарамастан баршамызға ортақ тіл – мемлекеттік тілде сөйлейтін орта қалыптастыру туралы ұсыныстар болды. А. ТҮЗЕЛБАЕВА, Шымкент қаласы əкімдігі Тілдерді оқыту орталығының ағылшын тілі оқытушысы
ИМАНДЫ ҰЛ, ИНАБАТТЫ ҚЫЗ
Ж
уырда Арыс қалалық ішкі саясат бөлімінің ұйымдастыруымен қаламыздағы Е.Молдабаев атындағы жалпы орта мектебінде «Ата-баба дəстүрі ұрпаққа аманат» бағдарламасы аясында облыстық ардагерлер кеңесі төрағасының орынбасары, облыстық əжелер алқасының төрайымы Ү.Айтөреева, еңбек жəне тыл ардагері, Шымкент, Арыс қ а л а л а р ы н ы ң Қ ұ р м ет т і а з а м ат ы Ш.Медеуов, облыстық ардагерлерге медициналық қолдау көрсету тұрақты комиссиясының төрағасы, Арыс қаласының Құрметті азаматы М.Жүнісбеков, Шымкент қаласы, Əл-Фараби аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы М.Омаров, Шымкент қаласы, Еңбекші аудан-
дық ардагерлер кеңесінің төрағасы Ж.Асылов, республикалық «Қызмет» газетінің редакторы Б.Нарымбетова, «Шуақты отбасы» газетінің редакторы Б.Тəжібаеваның жəне шаһарымыздың еңбек жəне тыл ардагерлері, қалалық əжелер алқасының мүшелері, зиялы
қауым өкілдері, жастар, ұстаздар мен озат оқушылардың қатысуымен «Отанды сүю – ұрпаққа аманат, Ұлы Жеңіске – 70 жыл», «Иманды ұл, инабатты қыз – елдің көркі», «Ырысы мол, өрісі кең тəрбие отбасынан басталады» тақырыптарында ашық сабақтар ұйымдас-
тырылды. Халқымыздың асыл қасиеттерін ардақ тұтып, өнегесін дəріптеп, ел бірлігін нығайтып, жастарымызды патриоттық рухта тəрбиелеуде, Мəңгілік Еліміздің елжанды ұрпақтарын қалыптастыруға зор үлес қосып келе жатқан ардагерлеріміз өткізілген іс-шараға жоғары бағасын беріп, облыстық ардагерлер кеңесінің мүшелері ашық сабақтарды жоғары деңгейде ұйымдастырған ұстаздарды басшылық тарапынан «Алғыс хатпен» марапаттауға ұсынды. Салтанатты шара соңы қалалық ардагерлер кеңесінің мүшелері мен мектеп өнерпаздары қойған мерекелік концертке ұласты. С. ҚОСАЕВ
Шындыққа көз жетпеген жерден, Өтірік пен өсек басталады
МƏСЕЛЕ Бұл – біреудің тасасында жүруді ұнататын Əсет Əссанди. Неге тығылады? Кімнен жасырынады? Рас, соңғы кездері мəз-мейрам болып жүрген көрінеді. Несіне жетісіп, несіне мəз болады? Бəлкім, «Жемқорлық-қорлық» деген дүниеде жоқ газет шығардым» деп, қуанышы қойнына сыймай тұрған шығар? Əлде «Жемқорлық - қорлығының» 4 тілде жарық көретіні көңілін көтеріп тұр ма? Мүмкін ойда-жоқта өзінің Төраға, журналистиканың иісі мұрындарына бармайтын ұлының Бас директор, қызының Бас редактор болып шыға келгеніне риза ма екен? Оу, өмір жолдарын енді бастаған ұлқызды өтірікпен ауыздандыру олардың болашағына балта шабу емес пе? «Əділдікті ізде» деген əке аманаты қайда қалды? Ақ сүтін беріп асыраған анасының өз қолында, немерелерінің жанында емес, облыстық қарттар үйінде жүріп қайтыс болғанын да ұмытқан-ау, шамасы... Намыс туралы əңгіме қозғайтынын қайтерсің бұл ші... ші... шіркіннің?!
жəне қай газетте жарияланыпты? Ең болмаса мақала аттарын атап өте аласыз ба? Құрметті əріптес! Өзіңізге жақсы белгілі БАҚ туралы заңның талаптары аясында сұрақ беріп отырмыз. Айыпқа бұйырмаңыз. Мəселенің анық-қанығына көз жеткізген соң, жақсы дəстүрді біздің де қолдағымыз келіп
ГƏП қайда жатыр?
Осы Əсет Əссанди деген кім? «Танылмаған тарлан ба, жоқ əлде кең танылған тыраш па?». Шынын айтсақ, онда тарландықтың нышаны, белгісі былай тұрсын, ұштығы мен пұштығы да жоқ. Ал тыраштық бар. Оны біз емес, өзі дəлелдеп отыр. Мысалы, «Жемқорлық-қорлық» деген газетін алып қарайық. Төрт тілде шығады екен! Бұл тыраштық емей немене?! жүрмесе керек. Тасада жүретіндер ұрыЕнді газеттің бағыт-бағдарына көз салайық: қарылар ғой. Екіншіден, «Танылмаған «Төрт тілде жарық көретін қоғамдық-саяси, тарлан» деу де дұрыс емес. Танылмаған құқықтық-ақпараттық, тарихи-танымдық, адам қалай тарлан болады? ғылыми-көпшілік, экономикалық-əлеуметтік, Иə, бəріміз де білеміз, Əсет Əссанди талдау-сараптамалық, этно-мəдени, Шымкентте жақсы танымал. Оны жұрт педагогика-медициналық басылым» деп дау-дамайдың шоғын көсеуші ретінде біледі. жазылыпты. Осындай басылымды Ол талай адамға бұқаралық ақпарат көргендеріңіз бар ма? Аталған бағыттарды есі құралдары беттерінде жазықсыз тіл тигізіп, түзу адам «жемқорлық-қорлық» түсінігінің іскерлік беделіне нұқсан келтіретін негізсіз аясына сыйғыза ала ма? Қысқасы, бұл да – мақалалар жариялағаны үшін де, біреудің тыраштықтың жуан, семіз мысалы. Тағы бір ақысын жеп кеткені үшін де сот алдында тыраштығы –ұлы Мақсат Əссандиді – Бас жауап берген азамат. Оған қатысты директор, қызы Гүлдана Дидарбекті Бас шыққан сот шешімі бойынша сот редактор деп, қоқырайтып жазып қоюы. орындаушылары оны іздеп, заңды шешімді «Танылмаған тарлан» деген «атақ» алуы орындата алмай жүргені де көпшілікке аян. ше? Осындай да тіркес, ұғым бола ма? Жел айдаған қаңбақ сияқты газеттен «Қашпаған қысыр сиыр» деген сияқты ғой. газетке көшіп жүретін Əссанди өзінің Бұқа көрмеген байғұс сиырдың қысыр ұшқары пікір, негізсіз сындары арқылы қалатыны сияқты, танылмаған адам қайдан «Əділет» газетін де материалдық шығынға тарлан болсын? Қазақта «тарлан» сөзі ұшыратып кеткен. Сол өзіне қатысты сот танымал, аса белгілі, жұртшылық жаппай шешімін орындамай, айдың, күннің аманында мойындап, құрметтейтін тұлғаларға қарата қашқынның күйін кешіп жүр. Енді, аспаннан айтылады. Екі сөзді бір-бірімен атыстырыпкүтпеген қаржы түсе қалғанда айыппұл шабыстырып қойған бұл тіркесті, шамасы, төлеу туралы сот шешімін орындайтын Редакторлар кеңесінің төрағасы Талғат Орманов емес, Əссандидің өзі ойлап тапқан болар деп ойлаймыз. СондайМайлыбайдан Майлыбай туады, ақ оның 500 мың теңге сыйақы алғаны да өтірікке ұқсап тұр. Бұлай Əкесінен айнымай туады. дейтініміз Орманов мырза біздің осы атақтың берілуіне орай өзіне қойылған мына төмендегі шығар деп, үміттеніп отырмыз. Бұл Сізге сұрақтарымыздың біріне де жауап бере ақпарат ретінде айтылып отырған бөлек алмады: əңгіме. Сұрағымыз келіп отырғаны мынау «Жақында облыстық Бас редакторлар еді: кеңесі тарапынан азамат Əсет Əссандиге 1. Əсет Əссандиге бұл сыйлық қандай «Тасада жүрген тарлан» (енді біреулердің шешіммен берілді? Сол шешіммен танысуға айтуынша «Танылмаған тарлан») сыйлығы рұқсат берсеңіз. беріліпті. Оны Бас редакторлар кеңесі 2. Əсет Əссандиге берілген 500 мың атынан Сіз жариялап, 500 мың теңге теңге қандай қаражат көзінен алынды? Бұл көлемінде сыйлық тапсырыпсыз. Жақсы бюджеттің қаржысы ма, жоқ əлде бастама екен. Бірақ... демеушілер тарапынан бөлінген ақша ма? Біріншіден, «Тасада жүрген тарлан» деген 3. Естуімізше, Əссанди бұндай марапатқа тіркес-ұғымды бір мəнде түсіну қиын. Бұл Елбасы Жолдауын белсенді насихаттағаны түсінген адамға əртүрлі кереғар мағына да үшін ие болыпты. Ол қандай мақалалар екен береді. Бұның үстіне тарландар тасада
Отырар ауданы – 80 жыл
Өткен аптада Оңтүстік Қазақстан облысы Білім, жастар саясаты жəне тілдерді дамыту басқармасының Облыстық жас туристер станциясының өлкетану бөлімі қала күніне арналған «Шымкент – менің сүйікті қалам» атты марафон өткізді.
Ұлттық рух – ұлттың асыл қасиеті. Б.МОМЫШҰЛЫ
¦ÄIËÅÒ
Бас редактор Захардин ҚЫСТАУБАЙҰЛЫ
ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ
E-mail: adilet.media@mail.ru
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЕЖЕНЕДЕЛЬНИК / NATIONAL WEEKLY / ULUSAL HAFTALIK / اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷﺳﺑوﻋﻲ
Меншік иесі: «Тасс-Media» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
одағы əулиелер жерленген орындарды да атап өтті. Марафон соңында əділқазылар қатысушылардың əрқайсысының жауабына тоқталып, ешқайсысын бөлежармай, өздеріне тиісті бағаларын берді. Соның ішінде Шымкент қалалық №99 мектептің 6 «Ə» сынып оқушысы Гүлбану Камалова мен №10 мектептің 6 «В» сынып оқушысы Дина Раманкулова ең тапқыр оқушылар деп танылып, оларды мектеп басшысы арнайы сыйлықтармен марапаттады. Іс-шара соңы қаланың тарихи жəне көрікті жерлеріне саяхатпен аяқталды. Ж. ƏЛІПБЕК
«Халық өзінің өткен тарихын білмесе, өзі өмір сүріп жатқан дəуірдің қадірін бағалай алмайды» - деген екен кезінде Отырардан шыққан ғұлама ғалым Əбунəсір əл-Фараби. Осы қағиданы ұстанған отырарлықтар «Қазақ хандығына – 550 жыл» толуы аясында ауданның 80, Шəмші Қалдаяқовтың 85 жылдық мерейтойын атап өткелі отыр. Мерекелік іс-шараларды өткізу, яғни тойлау сенбі күні, 2015 жылдың 24 қазанына белгіленген. Біз «той» деп, шартты түрде атап отырмыз. Шындығында бұл жай думан, ас ішіп, аяқ босату емес, аудан тарихын зерделеу, ұлы композитордың өмірі мен шығармашылығына арналған іс-шаралар жəне бірқатар жаңа нысандардың ашылуы, қазақ күресінен ашық облыстың біріншілік, «Ұлы дала өркениеті» атты конференция, тағы да басқа маңызды оқиғалар жиыны. Мысалы, осы күні Ардагерлер үйі, Ш.Қалдаяқовтың туған жері Сарыкөлдегі монумент, екі бірдей «Қалдыбек ата» жəне «Əсел» балабақшасының ашылуы да осы мерекеге тұспа-тұс келіп отыр. Таңертеңгі сағат 9-дан басталатын іс-шараларды кешке қарай өтетін «Түйе балуан» сайысы түйіндейді.
Республикалық «Əділет» ұлттық апталық газеті алқа кеңесінің төрағасы Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ
Жауапты хатшы Мұрат СЕРІКБАЙҰЛЫ
Гүлмира МƏНШƏРІПОВА (Астана қаласы)
Журналистік зерттеу бөлімінің меңгерушісі Алмас АҚЫЛБЕК
Тілші Ақжібек МҰСТАФИНА
Газет 2010 жылғы 5 мамырдан шыға бастады
web: www.adiletgazeti.kz
8
бе? Абай заманында Жазушылар, Журналистер одағы болды ма? «Парасат» ордені де еліміз тəуелсіздік алғаннан кейін үрдіске енген марапат екені кім-кімге де белгілі. Жоқ нəрсені Абай қайдан алсын?! Əсет сиықты пендеге арада өткен 100 жылдан аса уақытты қылғытып жіберіп, Абай мен Нармаханды қатар өмір сүргізе салудың,
отыр». Соншалықты қиын сұрақтар ма? Жауап беруге болады ғой. Жоқ, бір емес, екі рет қолына тапсырылған осы сауалдарға лəм-мим деп жауап қайтармады. Жауап бере алмағаны – жерге қарағаны, жерге қарағаны ұялғаны да. Оған да шүкір. «Танылмаған тарланның» жақындаған адамға «күйесі жұғып кететінін» білмеген-дағы. Енді, шамасы, сонадайдан қашып жүретін шығар одан. Кез келген Қазақстан азаматының газет шығаруға құқығы бар. Бірақ жазылмаған заң, қағида, қалыптасқан дəстүр, логика болады емес пе? «Торғай сойса да қасапшы сойсын» дегендей, əркім өзінің қолынан келетін, алған білімі мен мамандығына сай, сəйкес іспен айналысқаны дұрыс қой. Өкінішке қарай, Шымкентте керісінше. Тым көбейіп бара жатқан əсіре əссандишілдер Шымкент журналистикасының беделіне нұқсан келтіріп отыр. Оларға «қой» дейтін де, «əй» дейтін де ұйым жоқ. Өздері бүлдіргені аздай, енді бұл қиянатқа бала-шағаларын да тартуға белсене кірісті. Ерекше тоқталып өтер бір жай: бұл əсіре əссандишілдер газет туралы қазақ тілінің атасы Ахмет Байтұрсынұлының да, пролетариаттың ұлы көсемі В.И.Лениннің де қағидаларын білмейді. Естімеген бе? Естіген күнде де, əй, қайдам, бұлар шындыққа қол орден-медальдарға таластырып қоюдың түк мың жылда бір дүниеге келетін тау тұлғаны қоятын, бас иетін сұрыптан деймісіз? қиындығы жоқ. Сонда Ə.Əссанди ұлы Абай көз алдымызға келтіреміз. Бауыржан болса, Ə.Əссанди «Жемқорлық - қорлық» газетін ақын алмаған «Танылмаған тарлан» ерлігімен, азаматтығымен, қайсарлығымен, (шартты түрде осылай атап отырмыз) сыйлығын Абайдан мықты, талантты болғаны шапағатымен ел есінде. алғашқы нөмірінен-ақ не болса соны үшін алды ма? Нармахан - Абай алмаған, Шəмші алмаған, шимайлай беретін қойын дəптеріне Əдетте ақыл мен қисынды іске қоспайтын, Жамбыл алмаған, Бауыржан алмаған айналдырып алды. Себебі ол жеке басының əділдікті де, заңды да, ар-ұятты да айналып көптеген атақ-даңққа, медальдарға ие. мүддесін ғана ойлайды, жеке басының өтуге үйренгендер қоғам үшін қауіпті дерт деп Тіпті, "Ордабасы ауданының Құрметті қыжылын ғана есепке алады. Бір ойлаймыз. Əсет осыны əлі тұшынбаған-ау, азаматы" атанды. Содан Нармахан Абай басылмайтын қыжылдаудан «қайнап кеткен» сірə. Біздің де түсінбей тұрған санасы оны əкесі аманаттаған бір нəрсеміз бар. Жұрт білетін əділдік ауылынан тым-тым ақыл мен қисын өмірде Сайға домалаған тас сайда қалады, алысқа апарып тастаған көрінеді. ешқашан қалғымайды, Əйтпесе, «Жемқорлық – қорлық» қиянатқа баспайды, шындыққа Тыраштан тыраш тумағанда қайда барады? сиықты газетте Қазақстанға қарсы жүрмейді, ардан белгілі тұлға, абыройлы азамат, аттамайды. Ал Əсет қаламды сан қырлы талант иесі Əкім қолға алғанда бұл екі қасиет мен Шəмшіден, Жамбыл мен Бауыржаннан Ысқақтың сөйлем-сөздеріне шүйлігуге бола неге қалың ұйқыға кетеді? Сонда... тоқтаңыз... биік болғаны ма? Əлде абырой жинай ма? Бұл жемқорлыққа жанасатын, жуысатын, олай болуы да мүмкін екен-ау. Масқара, онда алмаған адам атақ-даңқ жинайтын үрдіс бар жақындайтын тақырып емес. Газеттің əлгі екі қасиет жоқ деп ойлайсыз ба? Біз ма? «Жемқорлық – қорлық» деген атауының білмедік. Сіз солай ойласаңыз, біз "Ордабасы ауданының Құрметті төбесіне қасиетті көк туымызды желбіретіп келіспегенде қайда барамыз? азаматы" атағын алмаса да, құрметті қойғаны – қай сасқаны? Ал енді сол З. ҚЫСТАУБАЙҰЛЫ болып жүрген талай жанды танимын. желбіреген тудың оң жағына қондырылған "Парасат" орденіне қолы жетпесе де, «Шенеунік, əкім! Бəрің біл: Жемқорлық - аса P.S. Құқық қорғау органдарының парасатты қаншама азамат ел игілігіне ауыр зіл!» деп, бар кінəні алдын ала шенеунік маңызды саласы болып табылатын еңбек етіп жүр. "Қайраткер" атанбаса да, пен əкімге артып қойғаны - қай сасытқаны? қайраткерлігі тарих бетінде қалып құзырлы облыстық мекеме бізді Сол сияқты Əссандилердің отбасылық газеті кеткендері тіпті көп. Сонда біз кімді тексеріп-тергеуді сəл саябыртса, бір (отбасылық ой-пікірді бүкіл қазақ, орыс, өзбек, алдаймыз? Өз-өзімізді ме? Əлде...». иманды шара өткізуді ойлап отырмыз. тəжік жұртына тықпалау жөнсіздік, жүгенсіздік Осындай да қисынсыз сын болады екен-ау. демеске шара бар ма?) қазақтың белгілі Айтпақшы, бұл шараны қолға алуға Бұл – азаматты жосықсыз кінəлау. Бұл ақыны Нармахан Бегалыұлына «Абай басты кедергі болып отырған тағы да Н.Бегалыұлына ғана емес, бұрын-соңды алмаған «Парасат» орденін Нармахан алды» сол Əсет Əссанди. Ол үстімізден бір əртүрлі марапат алған, алдағы кезде алуы деп кінə тағады. Осы орайда екіұшты пікір арыздан соң екіншісін жан-жаққа мүмкін мың-сан қазақстандықтарға күл шашу қалыптаспауы үшін Əссандидің шимайғой. Өйткені, марапатталғандардың бəрі де жіберіп, тексеруден көз аштырар емес. шатпағын толайымен келтіре кетейік: «Абай Абай алмаған он-сан атақтарға (мысалы, Дегенмен, Құдай қаласа, егер сəл-пəл Қазақстан Жазушылар одағының, не болмаса «Халық қаһарманы», «Еңбек ері», т.б.) ие мүмкіндік туа қалса, көзі тірісінде ұлҚазақстан журналистер одағының мүшесі болып жатқаны белгілі. «Абай - Қазақстан болған емес. Шəмшіні - Қазақстан қыздың шапағатына бөлене алмай, Жазушылар одағының, не болмаса Қазақстан композиторлар одағына қабылдамай қойған. өмірден өкінішпен өткен марқұм журналистер одағының мүшесі болған емес», Жамбыл - Константин Симонов математик Роза апайымыздың рухына «Жамбыл - Константин Симонов атындағы атындағы сыйлықтың иегері болған жоқ. құран бағыштасақ па деп едік... сыйлықтың иегері болған жоқ. Бауыржан Бауыржан Момышұлы - "Парасат" орденіне Момышұлы - "Парасат" орденіне ұсынылған Мұсылмандық түзу ниетімізге ұсынылған емес. емес» деу сау адамның аузынан шығатын сөз жетерміз деген сенімдеміз. Абай десек, біз оның алған-алмаған атақ-
ШЫМКЕНТ – СҮЙІКТІ ҚАЛАМ
Марафонға Облыстық жас туристер станциясының өлкетану бөліміне қатысатын оқушылар мен ұстаздар, сондай-ақ БАҚ өкілдері келді. Аталған іс-шараның мақсаты: Үйірмешілерді патриоттық жəне адамгершілікке тəрбиелеп, сонымен қатар қала өңіріндегі тарихи фактілерді зерттеп қана қоймай, олардың дүниетанымын жақсарту болып табылады. Алғашқы сөз кезегін алып, пікірталасты ашып берген мекеме басшысы Сəуле Өмірсерікқызы оқушыларға марафонның мəн-маңызы туралы əңгімеледі. Марафонға қатысушылар қалада орналасқан жəне қалаға көрік беріп тұрған ескерткіштер мен саябақтардың суреттерін салды. Сонымен бірге қатысушылар екі топқа бөлініп, мақал-мəтелдің жалғасын айтудан, қалада орналасқан саябақтар турасында өздерінің білімдерін жарыстырды. Қатысушылар тек қалаға ғана қатысты емес, облыс көлеміндегі тарихи жерлер мен
даңқын тізбелеп отырмаймыз, ол онсыз да биік. Шəмші - əр қазақтың жүрегінде əуендеп тұратын талантты тұлғаға айналды (Кешіріңіз, құрметті оқырман, автордың алақұла грамматикасы мен стилін сақтап отырмыз). Жамбылды еске түсірсек, оның омырауына тағылған Ленин орденін емес,
№41 (244) 23.10.2015 жыл
Тілшілер қосынының жетекшісі Мұратбек ТОҚТАҒАЗИН Меншікті тілшілер: Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК (Алматы қаласы) Видео-фотооператор Руслан НАСИРОВ Серік ЖАУЫНБЕКҰЛЫ
Директор Асыл ЖАПАНОВ Қаржы жəне келісім-шарт бөлімінің меңгерушісі Қайыржан СЕМБАЕВ
Ежедневно, кроме выходных, в 19:00 на сайте «Adilet.tv» смотрите новости. Оперативно! Правдиво! Достоверно! ЖАРАМСЫЗ ДЕП ТАНЫЛСЫН 20.09.1968 жылы туылған Оспанова Оразкул Ермаханбетовнаға Əділет министрлігі 05.04.2010 жылы берген №025242773 жеке куəлігі жоғалуына байланысты жарамсыз деп танылсын. Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласындағы Абай аудандық сотының ұжымы ҚР Жоғарғы сотының судьясы Қайыпжан Нұржан Үсіпханұлына інісі Мəкен Үсіпханұлы ҚАЙЫПЖАНОВТЫҢ мезгілсіз дүниеден озуына байланысты қайғысына ортақтасып, көңіл айтады. «Əділет» ұлттық апталығы редакциясы əріптесіміз, Темірлан ауылындағы «Аққу» балабақшасының меңгерушісі Роза Дəулетоваға ұлы, ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің басқарма басшысы Марат ЕСІМХАНҰЛЫНЫҢ мезгілсіз қайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып, көңіл айтады.
Мекен-жайымыз: ҚР Астана қаласы, А. Иманов көшесі, 41/127. Шымкент қаласы, Қазыбек би көшесі, 84Б-үй. Байланыс үшін тел./факс: 8 (7252) 55-85-84 Ұялы: 8-777-557-08-52 E-mail: adilet.media@mail.ru
Техникалық директор Константин МАРКОВ
Апталық Шымкент қаласы, "ERNUR" ЖШС-нің (Т.Əлімқұлов көшесі, 22-үй) баспаханасында басылады
Газет Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде есепке алынып, 27.12.2013 жылы №14077-Г куəлігі берілген. Құрылтайшысы өзгеруіне байланысты қайта тіркелген басылым 2014 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Əділет» ұлттық апталығы болып шығып келеді. Айына төрт рет жарық көреді. Таралымы - 15 000 дана. Тапсырыс - 2720 Кезекші редактор Жібек МҰСТАФИНА