przy ul. 1 Maja w Płocku w 2019 roku Tomasz Kordala Badania archeologiczne przy dawnej kolegiacie Świętego Michała

Badania archeologiczne przy dawnej kolegiacie Świętego Michała w Płocku w latach 2012-2014

Od 15 listopada 2012 do 3 października 2014 roku w Płocku przy ulicy Małachowskiego 1 na działce o numerze geodezyjnym 681/2, leżącej na obszarze zabytkowego układu urbanistycznego miasta Płock, przeprowadzono kilkuetapowe badania archeologiczne wyprzedzające realizację inwestycji o nazwie „Rewitalizacja zabytkowych budynków dawnego Kolegium i dawnej Kolegiaty Św. Michała w Płocku”, podjętą przez Urząd Miasta Płocka (ryc. 1). Prace archeologiczne w terenie wykonała i koordynowała archeolog Marta Zochniak wraz z zespołem archeologów: Zofią Zawadzką, Dariuszem Kołodziejskim, Magdaleną Borkowską i Mariuszem Samborskim, na zlecenie Marka Barańskiego i firmy Ciałbud Wiesław Ciałkowski.

Ryc. 1. Lokalizacja wyprzedzających badań archeologicznych i nadzoru archeologicznego przy obecnej ul. Małachowskiego 1 w Płocku (www.geoportal.pl).

Założono 49 wykopów badawczych, po północnej i południowej stronie budynku dawnej kolegiaty św. Michała, w jego wnętrzu oraz wokół ścian zewnętrznych i wieży budynku, a także wokół ścian zewnętrznych budynku dawnego kolegium1 (w sumie ok. 3400 m2). Równolegle do prac archeologicznych, interdyscyplinarnie przeprowadzono badania architektoniczne2 .

Łącznie na całym stanowisku, od listopada 2012 do października 2014 roku, zarejestrowano 528 pochówków szkieletowych 554 osób, w tym 47 pojedynczych pochówków we wnętrzu budynku dawnej kolegiaty (ryc. 3). Dodatkowo w toku eksploracji odsłonięto relikty 128 wkopów, zidentyfikowanych jako grobowe i zachowanych najczęściej we fragmentach. W trakcie eksploracji warstw niwelujących teren wokół budynku dawnego kościoła i zabytkowych nawarstwień w jego wnętrzu, natrafiono, poza luźno zalegającymi kośćmi ludzkimi (pochodzącymi ze zniszczonych grobów w trakcie wkopywania kolejnych pochówków), na kilka skupisk kości ludzkich (ryc. 2). Z ostrożnych szacunków wynika, że tylko w ciągu samych terenowych prac archeologicznych

zadokumentowano groby 682 zmarłych.

1. Dokładna lokalizacja wykopów badawczych patrz: Zochniak 2017, s. 4, 5, 6. Na temat wcześniejszych badań archeologicznych i architektonicznych przy dawnej kolegiacie św. Michała w Płocku: Tomaszewski 1968; Sulimierska-Laube 1971, cz. 1, s. 15; Makowski 1985 a, b; Tomaszewski 1998, s. 75-77; Gołembnik, Kołodziejski, Trzeciecki 2000; Gołembnik 2008, s. 3, 4; Gołembnik, Trzeciecki 2011, s. 27-36. 2. O odkryciach architektonicznych szerzej: Barański 2016; Kunkel 2016; Zochniak 2017.

Ryc. 2. Luźne kości ludzkie ze zniszczonych pochówków, zdeponowane w postaci zasypiska krypty w południowej nawie budynku dawnej kolegiaty św. Michała przy ul. Małachowskiego 1 w Płocku; fot. M. Zochniak.

Ryc. 3. XIII-wieczne pochówki (I faza) młodych osób, usytuowane po południowej stronie fundamentowej, ceglanej, stabilizacji jednego z XIII-wiecznych filarów dawnej kolegiaty św. Michała, widok od wschodu; fot. M. Zochniak.

Wszystkie szczątki ludzkie przekazano do analizy antropologicznej, której celem było ustalenie minimalnej liczby pochowanych przy kolegiacie osób, ich płci, wieku w chwili zgonu, zmian chorobowych i średniego wzrostu populacji (patrz Kwiatkowska, Kuźniarska, Szymczak 2013 a, b; Drozd-Lipińska 2014 a, b, c). Dołączenie do liczby 682 zmarłych osób liczby 349 osób, wyodrębnionej w wyniku analizy antropologicznej ludzkiego materiału kostnego z wypełnisk jam grobowych oraz z warstw zasypiskowych i niwelacyjnych we wnętrzu oraz na zewnątrz dawnej kolegiaty (Drozd-Lipińska 2014 a, s. 171; 2014 b, s. 92; 2014 c, s. 115; Kwiatkowska, Kuźniarska, Szymczak 2013 b, s. 3), daje niebagatelną sumę 1031 zmarłych osób. Liczba ta potwierdza znaczny rozmiar cmentarza funkcjonującego przy dawnej kolegiacie św. Michała i jego szerokie ramy chronologiczne od XIII po XVIII wiek.

W trakcie badań archeologicznych we wnętrzu kościoła odsłonięto między innymi relikty XIII-wiecznych fundamentów filarów i murów pełniących funkcję filarów (nr 1, 2, 3, 4, 5, ryc. 4) podtrzymujących pierwotnie sklepienie naw budynku oraz fundamenty murów północnej (nr 6, 7, ryc. 4) i południowej wieży kolegiaty (nr 8, 9, ryc. 4; Zochniak 2017, s. 15).

Funkcjonujący od XIII do XVIII wieku cmentarz we wnętrzu kolegiaty św. Michała i na zewnątrz budynku tej świątyni, na podstawie wyników badań archeologicznych podzielono na trzy chronologiczne fazy. Obrano trzy główne kryteria, dzięki którym wychwycono etapy egzystencji cmentarza: a) trzy najważniejsze etapy w dziejach świątyni – począwszy od jej budowy w XIII wieku, przez okres przebudowy w XIV i XV (por. Sulimierska-Laube 1971, cz. 1, s. 8, cz. 2, s. 2; red. Gołembnik 2000, s. 76; Szyma 2011, s. 279), przede wszystkim powiększenia apsydy, w której mieściło się prezbiterium, i dostawienia wieży do jej zachodniej fasady (por. Sulimierska-Laube 1971, cz. 2, s. 4), przez XVII-XVIII wiek, gdy bryła świątyni, już pod kontrolą jezuitów (por. Kolińska, Brzezicki 1965, s. 10; Sulimierska-Laube 1971, cz. 2, s. 5), uległa największym przeobrażeniom architektonicznym, a do jej wschodniego krańca od strony wydłużonego nieco w planie w kierunku wschodnim prezbiterium dostawiono łącznik i prostokątny budynek jezuickiego kolegium, aż do lat 50. XVIII wieku (por. Sulimierska-Laube 1971, cz. 2, s. 6; Żebrowski 1995, s. 23), kiedy to ogłoszono kasatę jezuitów, i kościół, tracąc status sacrum, przekształcony został w szkołę, b) głębokość zalegania pochówków n.p.m., c) chronologię zabytków towarzyszących pochówkom i zabytków zarejestrowanych w warstwach, w które wkopywano pochówki.

Dodatkowo szczątki kostne 16 osób pochowanych na dawnym cmentarzu przy kolegiacie św. Michała w Płocku wytypowano do badań laboratoryjnych metodą węgla radioaktywnego C14. Biorąc pod uwagę, że metoda ustalania

Ryc. 4. Relikty XIII-wiecznych fundamentów filarów i murów pełniących funkcję filarów (1, 2, 3, 4, 5) oraz fundamenty murów północnej (6, 7) i południowej (8, 9) wieży kolegiaty [na tle rzutu murów kolegiaty wg rysunku z publikacji A. Tomaszewskiego 1998, s. 78], odkryte w trakcie badań archeologicznych we wnętrzu budynku dawnej kolegiaty św. Michała; rys. Ł. Tkacz, Z. Zawadzka, M. Zochniak, oprac. M. Zochniak.

Ryc. 5. Zasięg pochówków I fazy cmentarza [na tle rzutu murów kolegiaty wg rysunku z publikacji A. Tomaszewskiego 1998, s. 78] zarejestrowany w trakcie prac archeologicznych w l. 2012-2014 wewnątrz i przy budynku dawnej kolegiaty św. Michała; oprac. M. Zochniak.

chronologii szczątków organicznych za pomocą połowicznego rozpadu izotopu C14 jest najbardziej miarodajna (choć także obarczona możliwością błędu) w przypadku badań prób pobranych z materiału organicznego mającego kilka–kilkadziesiąt tysięcy lat, to mimo wszystko wyniki analiz szczątków ludzkich z Płocka pokrywają się z wstępną chronologią pochówków, ustaloną w trakcie prac archeologicznych (Krąpiec 2015).

FAZA I. Chronologia: od 1. poł. XIII do 2. poł. XV wieku (por. Gołembnik 2008, s. 3). Do I fazy funkcjonowania cmentarza przy dawnej kolegiacie św. Michała w Płocku (ryc. 5) zaliczono 310 regularnych pochówków 327 osób.

Ryc. 6. Zasięg pochówków II fazy cmentarza [na tle rzutu murów kolegiaty wg rysunku z publikacji A. Tomaszewskiego 1998, s. 78] zarejestrowany w trakcie prac archeologicznych w l. 2012-2014 wewnątrz i przy budynku dawnej kolegiaty św. Michała; oprac. M. Zochniak.

Ryc. 7. Zasięg pochówków III fazy cmentarza (na tle geodezyjnego obrysu murów dawnej świątyni jezuickiej i kolegium jezuickiego) zarejestrowany w trakcie prac archeologicznych w l. 2012-2014 wewnątrz i przy budynku dawnej kolegiaty św. Michała; oprac. M. Zochniak.

FAZA II. Chronologia: od 2. poł. XV do 2. poł. XVII wieku. Do II fazy funkcjonowania cmentarza (ryc. 6) zaliczono 65 regularnych pochówków 70 osób.

FAZA III. Chronologia: od 2. poł. XVII do 1. poł. XVIII wieku (por. Żebrowski 1995, s. 23). Do III fazy funkcjonowania cmentarza (ryc. 7) zaliczono 153 regularne pochówki 157 osób.

Na najniższym poziomie eksploracji, po zadokumentowaniu i wyciągnięciu pochówków szkieletowych, natrafiono na, starsze niż cmentarz, ślady osadnictwa w postaci trzech obiektów, zinterpretowanych jako półziemianka i jamy gospodarcze. W wypełnisku półziemianki znaleziono znaczną liczbę fragmentów naczyń ceramicznych, szklaną obrączkę, metalową ostrogę i fragment noża. W wypełniskach jam gospodarczych odkryto szklaną obrączkę, fragmenty naczyń ceramicznych i polepy (Borkowska 2017, s. 30, 37; Zochniak 2017, s. 22-27).

W wielu przypadkach zmarli grzebani byli bardzo płytko, już 50-60 cm od współczesnego poziomu gruntu, w słabej jakościowo ziemi, niejednorodnej, w skład której wchodził piasek przemieszany z dużą ilością zaprawy wapiennej i gruzu ceglanego. Najstarsze pochówki odnaleziono na głębokości od 2 do 2,4 m. Zarejestrowane w trakcie badań archeologicznych pochówki szkieletowe z trójfazowego, wielopoziomowego3 cmentarzyska (por. cmentarzysko z pl. Dominikańskiego w Gdańsku, Krzywdziński 2010, s. 9-56) wokół budynku dawnej kolegiaty św. Michała w Płocku (por. Komorowski 2011, s. 37), przeważnie zorientowane były na osi wschód-zachód (93,5% ogólnej liczby szkieletów odkrytych w trakcie badań archeologicznych). Wśród pochówków o orientacji na linii wschód-zachód (por. Pytlak 2011, s. 44) większość zmarłych osób złożono w grobach, kierując ich głowy na zachód, w 5 przypadkach – na wschód, natomiast w 2 grobach – nie określono kierunku ułożenia głowy z powodu mocno posuniętego procesu rozkładu i przemieszczenia kości zmarłych. Przy pochówkach 36 zmarłych zarejestrowano orientację szkieletów na osi północ-południe (co stanowiło 6,5% ogólnej liczby szkieletów odkrytych w trakcie badań archeologicznych), w tym 32 groby, w których zmarłych położono głową na północ i 4 – z głową na południe.

W toku badań zarejestrowano relikty trumien w 39% pochówków (ryc. 9, 10, 15). Trudno dokładnie i jednoznacznie ustalić, czy szczątki wszystkich zmarłych osób, odnalezione w trakcie prac archeologicznych na cmentarzysku przy i wewnątrz budynku dawnej kolegiaty św. Michała w Płocku, pierwotnie złożone były w trumnach (por. ryc. 8).

Najmniejszą liczbę grobów z reliktami trumien odkryto wśród pochówków z najmłodszej, III fazy cmentarza. Ślady po drewnianych trumnach rysowały się głównie jako negatywy po wieku, dnie i bokach trumien (ryc. 9), a czasem nawet w postaci włókien mocno zmurszałego drewna. W dwóch przypadkach natrafiono na dobrze zachowane, większe fragmenty desek (ryc. 10). Znaleziono również kilka gwoździ od

3. Na temat metod eksploracji materiałów kostnych cmentarzysk wielopoziomowych oraz eksploracji i dokumentacji grobu szkieletowego: Piontek 1999, s. 37-46.

trumien, trumiennych okuć, zawiasów i ćwieków (ryc. 11). Z pewną dozą ostrożności możliwe jest ustalenie kształtu trumien – od prostokątnego, regularnego, po trapezowaty (z wariantem ściętych skośnie górnych narożników – patrz ryc. 9). W trakcie eksploracji jam grobowych i warstw niwelacyjnych dawnego cmentarza natrafiono także na kilka fragmentów tkanin (ryc. 18), które pierwotnie mogły wyściełać wnętrza drewnianych trumien bądź stanowić elementy ubrań zmarłych.

Wszystkie pochówki odkryte we wnętrzu dawnej kolegiaty św. Michała były grobami pojedynczymi. Groby pojedyncze stanowiły też zdecydowaną większość wszystkich pochówków trzech faz cmentarza funkcjonującego na terenie wokół świątyni na przestrzeni XIII-XVIII wieku (ryc. 13). W 18 grobach złożono jednocześnie szczątki dwóch (por. Bojarski 2003, s. 23) lub więcej osób (ryc. 12, 14, 15). Dodatkowo, odnaleziono jeden pochówek kobiety w ciąży, będącej w chwili zgonu na początku drugiego trymestru ciąży (Drozd-Lipińska 2014 a, s. 171; patrz Zochniak 2017, s. 114).

Większość zmarłych pogrzebanych wewnątrz kolegiaty i na terenie do niej przyległym umieszczono w grobach na plecach, na wznak, w pozycji wyprostowanej (por. Sulkowska-Tuszyńska, Cicha 2013, s. 239; Cymek, Rożnowski, Żurawski 2016, s. 48). W pięciu przypadkach zmarli ułożeni byli w grobach lekko na boku, w tym czterech zmarłych na prawym boku i jeden na lewym. W dwóch grobach zmarłych pochowano w pozycji odbiegającej znacznie od typowej dla cmentarza przy płockiej kolegiacie – tułowiem do góry, przodem klatki piersiowej do wnętrza jamy grobowej (ryc. 16). Literatura przedmiotu opisuje stosowanie tego typu praktyk grzebalnych jako „pochówki antywampiryczne” (Zoll-Adamikowa 1971, s. 21; Stanaszek 1998, s. 18). W trakcie analizy antropologicznej szczątków kostnych jednego z dorosłych mężczyzn, pochowanego w ten sposób (patrz szkielet nr 175, Zochniak 2017, s. 272, 273) ustalono, że doznał on za życia urazu lewego oczodołu (Drozd-Lipińska 2014 a, s. 87), co w konsekwencji, według antropolog A. Drozd-Lipińskiej, spowodować mogło zapadnięcie gałki ocznej, ograniczenie jej ruchomości, a nawet uszkodzenie i podwójne widzenie, przypuszczalnie także wylew krwi i uszkodzenie nerwu wzrokowego. Antropolog wskazała również, że domniemane cierpienia neurologiczne i uszkodzony narząd wzroku być może powodowały, że osobnika tego postrzegano jako „innego”, dlatego też pochowano go po śmierci zgodnie z praktyką zwaną „antywampiryczną” (Drozd-Lipińska 2014 a, s. 172). Analiza antropologiczna ludzkich szczątków kostnych z badań z wnętrza dawnej kolegiaty ujawniła ponadto dwa przypadki występowania u zmarłych za życia tzw. kolana zakonnicy (Kwiatkowska, Kuźniarska, Szymczak 2013 a, s. 12) – zwyrodnienia powstałego na skutek długotrwałego klęczenia przy modlitwie – i jeden przypadek syfilisu

Ryc. 8. Rycina przedstawiająca pochówek bpa Piotra Dunina Wolskiego z 1590 r. w krypcie katedralnej bazyliki płockiej: Grób biskupa Wolskiego, odkryty w r. 1902, według rysunku arch. Szyllera (Nowowiejski 1930, s. 288, 306).

Ryc. 9. Kształty trumien z pochówków cmentarza odkrytego w trakcie badań archeologicznych wewnątrz i przy budynku dawnej kolegiaty św. Michała; fot. a, b – M. Zochniak, c – M. Borkowska, oprac. M. Zochniak.

Ryc. 10. Fragmenty desek trumien z XVIII-wiecznych pochówków, odnalezione w trakcie prac archeologicznych wewnątrz (a) i przy budynku (b) dawnej kolegiaty; fot. i obróbka graficzna M. Borkowska, M. Zochniak, oprac. M. Zochniak.

Ryc. 11. Gwoździe od trumien (a, b), ćwieki od trumny (c), okucia trumny (d), uchwyt od trumny (e) z wypełnisk jam grobowych XVIII-wiecznych pochówków odnalezionych w trakcie prac archeologicznych wewnątrz i przy budynku dawnej kolegiaty; fot. M. Borkowska, obróbka graficzna M. Borkowska, M. Zochniak, oprac. M. Zochniak.

Ryc. 13. XIV-XV-wieczny pochówek (I faza) dorosłego mężczyzny (Drozd-Lipińska 2014 b, s. 38) odkryty w wykopie wzdłuż południowej ściany budynku dawnej kolegiaty, widok od południa; fot. M. Zochniak.

Ryc. 12. XVIII-wieczny pochówek dorosłej kobiety z niemowlęciem (Drozd-Lipińska 2014 a, s. 78) – pochówek matki z dzieckiem (?) (III faza), widok od wschodu; fot. D. Kołodziejski.

Ryc. 15. XIII-wieczny (I faza) pochówek dorosłej kobiety (od północy) z dorosłym mężczyzną (Drozd-Lipińska 2014 c, s. 83, 84), odkryty w wykopie po południowej stronie budynku dawnej kolegiaty św. Michała, widok od południa; fot. M. Zochniak.

Ryc. 14. Pochówek dorosłej kobiety z młodym osobnikiem w wieku ok. 15 lat (Drozd-Lipińska 2014 a, s. 72, 73) – pochówek matki z dzieckiem (?) odsłonięty we wschodniej części wykopu wzdłuż południowej ściany budynku dawnego kościoła jezuickiego (wcześniejszej kolegiaty św. Michała), k. XIII – pocz. XIV w., I faza, widok od wschodu; fot. D. Kołodziejski.

Ryc. 16. XIII-wieczny (I faza) pochówek dorosłego mężczyzny (Drozd-Lipińska 2014 a, s. 87), ułożonego klatką piersiową do wnętrza jamy grobowej, odsłonięty w wykopie wzdłuż południowej ściany budynku dawnej kolegiaty św. Michała przy ul. Małachowskiego 1 w Płocku, widok od południa; fot. D. Kołodziejski.

Ryc. 17. XIII-wieczny pochówek (I faza) dorosłego mężczyzny (Drozd-Lipińska 2014 a, s. 110) odsłonięty w wykopie po południowej stronie budynku dawnej kolegiaty św. Michała, widok od południa; fot. M. Borkowska.

(Drozd 2014 c, s. 103, 116-117; por. Gładykowska-Rzeczycka 1982, s. 39-55; taż 1994, s. 116-118; Gładykowska-Rzeczycka, Kwiatkowska, Nowakowski, Trnka 2003, s. 187-193).

Kończyny górne zmarłych z każdej z trzech faz cmentarza najczęściej zgięte były pod mniejszym lub większym kątem w łokciach, z różnymi wariantami miejsca ułożenia dłoni, np. dłonie mogły być splecione ze sobą jak do modlitwy i ułożone wysoko na klatce piersiowej, w okolicy mostka lub nisko pod żebrami, złożone pomiędzy talerzami miednicy (ryc. 14, 15). Mniej powszechnym było układanie kończyn górnych zmarłych wzdłuż ciała, z dłońmi na miednicy bądź też obok niej. Najrzadziej zaś stosowano układ kończyn, w którym jedną pozostawiano wzdłuż ciała, wyprostowaną lub lekko zgiętą w łokciu, a drugą mocno zgiętą w łokciu.

Kończyny dolne zmarłych zazwyczaj pozostawiano w trumnie w pozycji wyprostowanej (ryc. 12, 13, 14, 15, 17). W pochówkach 40 zmarłych zaobserwowano, że jedna lub obie kończyny dolne zgięte były w stawach kolanowych. Ułożenie kończyn dolnych pochówków niemowląt wskazywało na anatomiczną pozycję kończyn. W kilku przypadkach kończyny zmarłych skrzyżowane były w kostkach lub kolanach. Warto zaznaczyć, że odkryto jeden pochówek, w którym kończyny dolne zmarłego ustawiono ze złożonymi kolanami na płaskich stopach. Choć w wypełnisku jamy grobowej tego pochówku nie zachowały się relikty drewnianej trumny, to trudno jednoznacznie wnioskować, czy zmarłego pochowano w tak odmiennej pozycji bezpośrednio w ciasnej, krótkiej jamie grobowej czy w drewnianej skrzyni nietypowego formatu.

Wyposażenie grobowe zarejestrowano przy nielicznych pochówkach, a były to m.in. elementy ubioru zmarłego, np. metalowe sprzączki od pasków (ryc. 20), guzik, przęślik (ryc. 17), szpilka, haczyk czy haftka (ryc. 19 a-h), gliniany siwy garnek. W kilku przypadkach w wypełniskach jam grobowych odnaleziono monety (ryc. 21). Dodatkowo, w warstwie zasypiskowej krypty jezuickiej z południowej nawy kościoła, natrafiono na cynowo-ołowiany medalik (ryc. 19 a), który pierwotnie stanowić mógł element wyposażenia jednego ze zmarłych pochowanych we wnętrzu dawnego kościoła.4

Zapewne we wnętrzu kolegiaty św. Michała w Płocku, tak jak i w wielu innych świątyniach, grzebane były osoby duchowne o wysokiej randze społecznej za życia, fundatorzy itd. Księża bardzo często za miejsce pochówku wybierali sobie własne kościoły, a w testamentach wskazywali dokładnie miejsce złożenia ich ciał po śmierci, np. pod głównym ołtarzem. Tak wybrana lokalizacja grobu podkreślała prestiż zmarłego i uznawana była za najbardziej godną dla pasterza danej parafii (Główka 2012, s. 252). Pod wielkim ołtarzem gdziem najświętszy sakrament

4. Szerzej na temat zabytków ruchomych odnalezionych w trakcie badań archeologicznych przeprowadzonych w budynku i na zewnątrz dawnej kolegiaty św. Michała w Płocku: Borkowska 2017.

Ryc. 18. Fragmenty tkanin odnalezione w trakcie prac archeologicznych wewnątrz i przy budynku dawnej kolegiaty (a i c – w XVIII-wiecznej warstwie zasypiskowej krypty jezuickiej w południowej nawie dawnego kościoła; b – w XIV-wiecznej warstwie niwelacyjnej w wykopie po południowej stronie dawnego kościoła); fot. i obróbka graficzna M. Borkowska, oprac. M. Zochniak.

Ryc. 19. Zabytki odnalezione przy pochówkach i w warstwach niwelacyjnych XIII-XVIII-wiecznego cmentarza przy i we wnętrzu dawnej kolegiaty św. Michała w Płocku; fot. M. Borkowska, obróbka graficzna M. Borkowska, M. Zochniak, oprac. M. Zochniak.

używał i parafianom udzielał – pisał w swoim testamencie w 1749 roku Jakub Czacharowski, duchowny z Szyszek (Główka 2012, s. 252). Warto jednak zaznaczyć, że czasem duchowni w swoich testamentach, dla uwydatnienia skromności ich własnych pogrzebów, wskazywali miejsce inne niż główna część świątyni (Główka 2012, s. 253). Przykładem takiego stosunku do własnego pogrzebu była postawa duchownego z Grochowolska, Marcina Kaniowskiego, którego ostatnią wolą w 1732 roku było, ażeby pogrzebać jego doczesne szczątki w kościele przy zakrystii w samym progu jak największego grzesznika a jak najgłębiej w ziemi (Główka 2012, s. 253).

Ryc. 20. Sprzączka od pasa odnaleziona przy pochówku dorosłego mężczyzny (I faza), odkrytym w trakcie prac archeologicznych po południowej stronie budynku dawnej kolegiaty św. Michała w Płocku; fot. M. Borkowska, obróbka graficzna M. Zochniak.

Ryc. 21. Monety odnalezione przy pochówkach i w warstwach niwelacyjnych XIII-XVIII-wiecznego cmentarza, przy i we wnętrzu dawnej kolegiaty św. Michała w Płocku; fot. i obróbka graficzna: M. Borkowska, oprac. M. Zochniak.

Po zakończeniu badań archeologicznych zbiór zabytków archeologicznych udostępniono zwiedzającym w gablotach muzeum we wnętrzu budynku dawnej kolegiaty. Wszystkie szczątki ludzkie, odkryte na terenie wokół kolegiaty i w jej wnętrzu, pochodzące z funkcjonującego od XIII do XVIII wieku cmentarza, po wykonaniu analizy antropologicznej i innych niezbędnych badań i opracowań, złożono w przygotowanym uprzednio do tego celu ossuarium po północnej stronie budynku dawnego kościoła.

Bibliografia

Barański M. 2016, Nowe odkrycia w zabytkowej kolegiacie pw. św. Michała Archanioła w Płocku [w:] Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X-XIII w.), pod red. T. Janiaka, D. Stryniaka, Gniezno, s. 373-399. Bojarski J. 2003, Cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie na ziemi chełmińskiej (stanowisko 4), wstępne wyniki badań, [w:] XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2, pod red. H. Panera, M. Fudzińskiego, Gdańsk, s. 19-32. Borkowska M. 2017, Analiza materiału zabytkowego pozyskanego w trakcie badań archeologicznych w obrębie Kolegiaty św. Michała przy ul. Małachowskiego 1 w Płocku w latach 2012-2014, maszynopis, archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Płocku. Cymek L., Rożnowski F., Żurawski Z. 2016, Wstępne wyniki badań archeologiczno-antropologicznych przeprowadzonych na cmentarzysku przy katedrze w Gdańsku-Oliwie, [w:] I Pomorska Sesja Sprawozdawcza, pod red. M. Fudzińskiego,

Gdańsk, s. 47-55. Drozd-Lipińska A. 2014 a, Opracowanie antropologiczne ludzkich szczątków kostnych odkrytych w Płocku przy ul. Małachowskiego 1, w kolegiacie św. Michała, cz. 1, Toruń. Drozd-Lipińska A. 2014 b, Opracowanie antropologiczne ludzkich szczątków kostnych odkrytych w Płocku przy ul. Małachowskiego 1, w kolegiacie św. Michała, cz. 2, Toruń. Drozd-Lipińska A. 2014 c, Opracowanie antropologiczne ludzkich szczątków kostnych odkrytych w Płocku przy ul. Małachowskiego 1, w kolegiacie św. Michała, cz. 3, Toruń. Gładykowska-Rzeczycka J. 1982, Schorzenia swoiste ludności z dawnych cmentarzysk

Polski, „Przegląd Antropologiczny”, t. 48, z. 1-2, s. 39-55. Gładykowska-Rzeczycka J. 1994, Syphilis in ancient and medieval Poland?, [w:] The

Origin of Syphilis in Europe. Before or After 1493?, pod red. Dutour O., Pálfi G.,

Bérato J., Brun J. P., Paryż, s. 116-118. Gładykowska-Rzeczycka J., Kwiatkowska B., Nowakowski D., Trnka J. 2003,

Treponematosis in a 14th century skeleton from Wrocław, Poland, „Journal of Paleopathology”, 15 (3), s. 187-193. Główka D. 2012, Dyspozycje pogrzebowe duchowieństwa płockiego w XVII-XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 2, pod red. A. Klondera,

Warszawa, s. 249-245. Gołembnik A. (red.) 2000, Historia Płocka w ziemi zapisana, Płock. Gołembnik A. 2008, Wyniki ekspertyzy opartej na podstawie analizy dotychczasowych prac archeologicznych i wyników uzyskanych w trakcie badań przeprowadzonych w trzech sondażach weryfikacyjnych, usytuowanych w rejonie Kolegiaty Św. Michała w Płocku, czerwiec-lipiec 2008, Warszawa, maszynopis. Gołembnik A., Kołodziejski D., Trzeciecki D. 2000, PSM 88. Płock, Liceum im.

Stanisława Małachowskiego. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi przy budowie łącznika między budynkiem szkoły i salą gimnastyczną,

Płock – Warszawa, sygn. P-111, Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie, Delegatura w Płocku; maszynopis. Gołembnik A., Trzeciecki D. 2011, Stan badań nad aglomeracją płocką w okresie od

XI w. do czasu powstania miasta samorządowego, [w:] Płock wczesnośredniowieczny, pod red. A. Gołembnika, Warszawa, s. 27-36. Komorowski W. 2011, Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni miasta na przykładzie Krakowa Staropolskiego, Wratislavia Antiqua 13, pod red. S. Krabath, J. Piekalskiego, K. Wachowskiego, Wrocław, s. 31-41. Krąpiec M. 2015, Zestawienie wyników datowań radiowęglowych, Kraków. Krzywdziński R. 2010, Cmentarzysko na Placu Dominikańskim w Gdańsku (badania z 2002 i 2003 r.), Archeologia Gdańska, t. 4, Gdańsk, s. 9-56. Kunkel R. 2016, Leo vigilans – lew czuwający w portalu kolegiaty pw. św. Michała Archanioła w Płocku [w:] Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X-XIII w.), pod red. T. Janiaka, D. Stryniaka, Gniezno, s. 401-409. Kwiatkowska B., Kuźniarska K., Szymczak N. 2013 a, Analiza antropologiczna szczątków ludzkich wydobytych podczas prac archeologicznych z wnętrza Kolegiaty Św. Michała Archanioła przy ul. Małachowskiego 1 w Płocku, Wrocław. Kwiatkowska B., Kuźniarska K., Szymczak N. 2013 b, Analiza antropologiczna kości luźnych wydobytych podczas prac archeologicznych z wnętrza Kolegiaty Św. Michała

Archanioła przy ul. Małachowskiego 1 w Płocku, Wrocław. Makowski D. 1985 a, Sprawozdanie wstępne z badań Starego Miasta w Płocku w 1984 r.,

Warszawa, sygn. P-29, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie,

Delegatura w Płocku; maszynopis. Makowski D. 1985 b, Sprawozdanie z badań archeologicznych Starego Miasta Płocka prowadzonych w latach 1983 i 1984, Warszawa, sygn. P-30, Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie, Delegatura w Płocku; maszynopis. Nowowiejski A. J. 1930, Płock. Monografia historyczna, napisana podczas wojny wszechświatowej, poprawiona i uzupełniona w roku 1930, Płock. Piontek J. 1999, Biologia populacji pradziejowych, Poznań. Pytlak M. 2011, Cmentarze średniowiecznego Gorzowa Wielkopolskiego, Wratislavia

Antiqua 13, pod red. S. Krabath, J. Piekalskiego, K. Wachowskiego, Wrocław, s. 43-49. Stanaszek Ł. M. 1998, Praktyki antywampiryczne w XI wieku stosowane na terenie cmentarzyska szkieletowego na Wzgórzu Świętojakubskim w Sandomierzu, „Biuletyn

Antropologiczny”, t. 2, Warszawa, s. 18-31. Sulimierska-Laube M. 1971, D. Kolegiata Św. Michała, dokumentacja konserwatorska z prac budowlanych za rok 1971, Warszawa, maszynopis. Sulkowska-Tuszyńska K., Cicha A. 2013, Badania archeologiczno-architektoniczne przy

Kościele Św. Jakuba Apostoła w Toruniu (sezon 10), [w:] XVIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2, Malbork, s. 235-242. Szyma M. 2011, Architektura sakralna Płocka w XIII w. – kolegiata Św. Michała i kościół Św. Dominika, [w:] Płock wczesnośredniowieczny, pod red. A. Gołembnika,

Warszawa, s. 279-298. Tomaszewski A. 1968, Dawna Kolegiata Św. Michała w Płocku, studium konserwatorskie, t. 5/9, Archiwum Małachowianki, Warszawa; maszynopis. Tomaszewski A. 1998, Pradzieje architektoniczne płockiej „Małachowianki”, „Mazowsze”, t. 11-12 (1-2/98), Warszawa, s. 75-88. Trzeciecki M. 2011, Przestrzeń publiczna średniowiecznego Płocka jako przedmiot badań archeologa, Wratislavia Antiqua 13, pod red. S. Krabath, J. Piekalskiego, K. Wachowskiego, Wrocław, s. 63-75. Zochniak M. 2017, Autorskie opracowanie wyników badań archeologicznych przeprowadzonych wewnątrz i przy budynku dawnej Kolegiaty Św. Michała przy ul. Małachowskiego 1 w Płocku w latach 2012-2014, maszynopis, archiwum Miejskiego

Konserwatora Zabytków w Płocku. Zoll-Adamikowa H. 1971, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Małopolski, cz. 2, Analiza, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. Żebrowski T. 1995, Kolegiata Św. Michała w Płocku i szkoła kolegiacka (około 1150-1612), [w:] Małachowianka, pod red. W. Końskiego, Płock, s. 11-161. Strony internetowe: www.geoportal.pl.