w Płocku w latach 2012-2014 Marta Zochniak Małgorzata Mazowiecka, obrończyni brata i matka krzyżowca

aGnieSzka teterycz-puzio Akademia Pomorska w Słupsku Małgorzata Mazowiecka, obrończyni brata i matka krzyżowca. Burzliwe losy mazowieckiej księżniczki

Małgorzata (ur. ok. 1355) była córką księcia mazowieckiego Siemowita III i Eufemii (jej ojciec to książę opawski Mikołaj II). Pomorski kronikarz Tomasz Kantzow nazywał Małgorzatę „Salomeą”.1 Urodziła się około 1355 roku i została wydana za Kazimierza IV zwanego „Kaźkiem” (ur. ok. 13512) z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego. Do uroczystości doszło w święta wielkanocne (1-2 IV) 1369 roku. Książę mazowiecki Siemowit III po złożeniu hołdu lennego Kazimierzowi Wielkiemu w 1355 roku ściśle współpracował z królem polskim.3 Przejawem dobrze układającej się współpracy było właśnie wydanie za mąż w roku 1369 córki Siemowita, Małgorzaty, za wnuka Kazimierza Wielkiego, co stało się w rok po śmierci pierwszej żony pomorskiego księcia – Kenny Joanny, córki księcia litewskiego Olgierda i starszej siostry Władysława Jagiełły.4 Uroczystości weselne, prawdopodobnie w Płocku, stały się pretekstem do zjazdu, na którym obok Kazimierza Wielkiego, Siemowita III i licznych dostojników polskich z arcybiskupem gnieźnieńskim na czele obecni byli też książęta śląscy.5 Zapewne na zjeździe była mowa m.in. o sukcesji tronu i obronności Mazowsza.

Być może w tym czasie Kaźko został adoptowany przez Kazimierza Wielkiego, który w sytuacji nieposiadania legalnego syna miał do swojego wnuka (syna swojej córki Elżbiety) szczególny stosunek, niewykluczone, że określanie księcia jako „Kaźka”, a nie „Kazimierza”, wzięło się właśnie od pieszczotliwego nazywania go tak przez dziadka. Doprowadzając do tego małżeństwa, Kazimierz Wielki dążył do ścisłego związania zarówno Pomorza, jak i Mazowsza z Polską. Ten związek małżeński miał charakter antykrzyżacki, jego celem było też zwiększenie integracji Pomorza z Koroną. Jednak, nawet jeśli w momencie zawierania porozumienia król polski formalnie zaakceptował Kaźka jako następcę, była to adopcja nie gwarantująca praw do korony.6

Małgorzata została zatem drugą żoną księcia Kazimierza IV. Wychodząc za mąż za Kaźka, Małgorzata wchodziła do kręgu

1. T. Kantzow, Pomerania: kronika pomorska z XVI wieku, tłum. K. Gołda, wyd. T. Białecki, E. Rymar, t. 1, Szczecin 2005, s. 453. 2. E. Rymar, Rodowód książąt pomorskich, t. 2, Szczecin 1995, s. 34-37. 3. J. Grabowski, Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt, Kraków 2013, s. 75, 87. 4. J. Tęgowski, Małżeństwo Kaźka Bogusławica z Kenną Olgierdówną i jego rola w politycznych planach Kazimierza Wielkiego, [w:] Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów, red. J. Bieniak i in., Poznań 1997, s. 125-133. 5. K. Jasiński, Zjazd na Mazowszu w kwietniu 1369 r. i jego geneza. Ze studiów nad itinerarium Kazimierza Wielkiego, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, „Historia”, t. 9, Toruń 1973, s. 59-69. 6. D. Karczewski, Książę słupski Kazimierz IV (Kaźko) jako luksemburski kandydat do tronu polskiego, „Przegląd Zachodniopomorski”, t. 32, 2017, s. 115.

Domniemana podobizna Siemowita III, ojca Małgorzaty, z XV-wiecznego rękopisu, źródło: <http://www.poczet.com/siemowit.htm>.

rodziny cesarskiej, zostawała bowiem szwagierką cesarzowej – siostra Kazimierza, Elżbieta, 21 maja 1363 roku w Krakowie poślubiła cesarza Karola IV Luksemburskiego.7 Zapewne Małgorzata miała okazję poznać cesarza, który – zdaniem historyków – czujnie obserwował wszystkie plany czynione przez króla polskiego i jego posunięcia wobec Kaźka słupskiego.8 Niewątpliwie istotną kwestią była sprawa potomstwa. Jak wspominał współczesny wydarzeniom kronikarz, Jan z Czarnkowa, Kaźko nie miał z Małgorzatą potomstwa9 , podobnie jak z pierwszą żoną.

Z jakim człowiekiem przyszło żyć mazowieckiej księżniczce? Według relacji Jana z Czarnkowa, książę Kazimierz był tak hojny, że porozdawał nieopatrznie swym sługom i innym ludziom wszystkie swoje wsie stołowe, a sam prawie nie miał z czego opędzać podatków na swe książęce utrzymanie, póki po śmierci ojca, księcia Bogusława, ziem jego nie odziedziczył. Przyrodnia siostra jego Elżbieta, cesarzowa rzymska

7. J. Zdrenka, Elżbieta, córka Bogusława V księcia pomorskiego żoną cesarza Karola IV, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1977, nr 1, s. 6-8. 8. D. Karczewski, Książę słupski Kazimierz IV…, dz. cyt., s. 114. 9. Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, Kraków 1996, r. 35, s. 69.

i królowa czeska, niejednokrotnie zaspokajała jego potrzeby, przesyłając mu większą ilość upominków w srebrnych naczyniach i gotówce, książę wszakże niedługo te podarunki u siebie zachowywał, lecz, nie zważając na zakaz siostry, rychło je rozszafowywał, hojnie wszystkim rozdając [...]. Od dzieciństwa wychowywał go dziad jego Kazimierz, król polski, przebywał również kilka lat na dworach Karola, cesarza rzymskiego swego szwagra, i Ludwika, króla węgierskiego, swojego wuja. Był ciała wątłego, a chociaż gwałtowny i niestały, mimo to pełen życia i łatwo dający się do działania porywać. 10 Zatem książę miał okazję przebywać poza granicami, co niewątpliwie rozszerzyło jego horyzonty. Był zapewne osobą lubianą, skoro nie należał do ludzi skąpych i był pełen życia. Trudno stwierdzić, na ile uciążliwa dla samej Małgorzaty była hojność, a właściwie przypisywana jej mężowi rozrzutność, i czy martwiła ją ta cecha jego charakteru. Wydaje się, że pożycie młodej księżnej z pełnym życia mężem mogło układać się dość harmonijnie.

Pośrednio potwierdzają to informacje dotyczące interwencji Małgorzaty w sytuację rodzinną na Mazowszu, na którą musiała mieć zgodę męża. Jan z Czarnkowa przytoczył opowieść o tym, jak księżna Małgorzata zaopiekowała się swym przyrodnim bratem Henrykiem, synem drugiej żony Siemowita III, a córki Mikołaja Małego, księcia ziębickiego (ur. 1322/1327, zm. 1358)11, o niepewnym imieniu (Ludmiła, Anna bądź Elżbieta). Siemowit III, uważany za najwybitniejszego władcę mazowieckiego w XIV wieku12, miał też swoje wady, np. był chorobliwie zazdrosny o młodą żonę. Na mazowieckim dworze pojawiły się plotki, że księżna miała spotykać się z kochankiem. Według relacji współczesnego wydarzeniom kronikarza Jana z Czarnkowa, o romansie książę Siemowit III miał dowiedzieć się od swej siostry, księżnej cieszyńskiej Eufemii, i po powrocie z Cieszyna kazał przeprowadzić śledztwo. Żonę osadził w zamku rawskim. Panny dworskie, choć nękane torturami, nic obciążającego księżnę nie powiedziały. Po urodzeniu przez księżną w więzieniu syna (ok. 1368/1370) Siemowit III zwiedziony radą nikczemnych ludzi kazał udusić matkę swojego domniemanego syna, niewiastę nader pięknego oblicza i powabnego ciała, mimo że kochał ją bardzo gorąco i spełniał wszystkie jej zachcianki. Chłopca Siemowit nie uznał, zaś o cudzołóstwo oskarżonego, a w ziemi pruskiej schwytanego kazał końmi włóczyć, a potem

10. Tamże, r. 35, s. 69. 11. L. Korczak, Mikołaj Mały, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999, s. 597-598. 12. J. Grabowski, Dynastia…, dz. cyt., s. 94.

Wizerunek Siemowita III według Szymona Kobylińskiego, źródło: <http://najlepszahistoria.blogspot.com/2014/11/jak-mazowiecki-ksiaze-trafi-na-amy.html>.

powiesić. 13 Według niepotwierdzonych przez źródła opowieści, w okresie, kiedy księżna padła ofiarą prześladowań męża, jej domniemany kochanek Dobek wyruszył na wyprawę do Ziemi Świętej. Po powrocie miał zostać pochwycony z polecenia księcia i zabity osobiście przez niego poprzez uderzenie czekanem w głowę. Zdziwienie wszystkich miało wywołać odkrycie, że Dobek był kobietą ukrywającą się pod przebraniem chłopca.14

Siemowit nie cieszył się zbyt dobrą opinią Jana z Czarnkowa, bo – według tego kronikarza – choć z Litwinami stale zgodę zachowywał, tak iż za jego rządów zdaje się, żadnych szkód w granicach ziem jego nie czynili. Ale względem swych poddanych był wielce okrutny i często tak od szlachty, jak i od ludu wymagał niesłychanie wysokich, prawie niemożliwych podatków. Był bardzo rozrzutny i szczodry i rozdawał hojnie podarunki cudzoziemcom.15

Chłopcem o imieniu „Henryk” zajęła się uboga kobieta mieszkająca w pobliżu Rawy. Zapewne imię księcia, jedyny raz występujące u Piastów mazowieckich, było nadane mu przez matkę wywodzącą się ze Śląska, gdzie to imię występowało często.16 Córka Siemowita, Małgorzata, będąc już żoną Kaźka księcia dobrzyńskiego, rozkazała trzyletniego brata Henryka zabrać nocą z kolebki pomimo oporu mamki i wychowała go jak na księcia przystało […] ostatecznie oj-

13. Kronika Jana z Czarnkowa, dz. cyt., r. 49, s. 83-84. 14. A. Pobóg-Lenartowicz, Energiczne, władcze, pobożne. Księżniczek i księżnych opolskich portret (prawie) własny, Opole 2016, s. 21. 15. Kronika Jana z Czarnkowa…, dz. cyt., r. 49, s. 85. 16. Zob. K. Jasiński, Henryk Siemowitowic i jego żona Ryngałła. Studium historyczno-genealogiczne, [w:] tegoż, Prace wybrane z nauk pomocniczych historii, Toruń 1996, s. 117-124.

ciec, do którego chłopiec był bardzo podobny, pokochał go gorącą miłością i przykładał do nauk, a potem wyniósł go na prepozyturę płocką17. Zatem, jak podaje kronikarz, na dworze Kaźka i jego żony od około 1370 roku przebywał przyrodni brat Małgorzaty18, księżniczka zaś, nie bacząc na ewentualny gniew porywczego ojca, zabrała domniemanego brata na swój zamek. Jak z tego wynika, książę słupski Kaźko akceptował poczynania żony, bo to ludzie z otoczenia książęcej pary przywieźli małego księcia z Mazowsza na Pomorze. Zatem relacje między małżonkami były zapewne dobre.

Henryk otrzymał później od ojca dobra prepozytury płockiej, biskupstwo płockie miał dostać w 1490 roku, jednak zwlekał z jego objęciem. Ostatecznie Henryk, już jako wybrany i konfirmowany biskup, nie przyjął sakry biskupiej. W czasie poselstwa odbytego z ramienia króla do stryjecznego brata Władysława Jagiełły – Witolda, w celu ich pogodzenia, Henryk poznał w jednym z krzyżackich zamków w pobliżu granicy litewskiej córkę księcia litewskiego Kiejstuta, a siostrę Witolda – Ryngałłę. Miał zakochać się w niej od pierwszego wejrzenia, choć niektórzy historycy widzieli w tym związku małżeństwo dynastyczne, zawarte dla scementowania ugody Jagiełły i Witolda.19 W pierwszej połowie 1492 roku Henryk porzucił biskupstwo płockie w związku ze ślubem z Ryngałłą (o chrzestnym imieniu „Anna”), jednak wkrótce zmarł w Łucku na Rusi zimą 1392/1393, otruty, możliwe że przez własną żonę, która przeżyła męża o około 30 lat.20 O śmierć Henryka oskarżano też Krzyżaków.21 Umarł zatem przedwcześnie, zaś śmierć księcia – podobnie jak urodziny – miała miejsce w dramatycznych okolicznościach. Jego losy, szczególnie w kontekście sprawy jego matki i burzliwego dzieciństwa, były opowiadane na dworach europejskich, np. na angielskim dworze córki Elżbiety pomorskiej, siostry Kaźka, a żony cesarza Karola IV – Anny, która poślubiła króla angielskiego Ryszarda II Plantageneta. Zapewne ta historia stała się kanwą Opowieści zimowej Williama Szekspira.

Jak potoczyły się dalsze losy Małgorzaty mazowieckiej? W planach Kazimierza Wielkiego jego następcą miał być ukochany wnuk Kazimierz. Wprawdzie zgodnie z zawartymi wcześniej umowami polsko-węgierskimi oficjalnie następcą Kazimierza Wielkiego w przypadku jego bezdzietności miał zostać Ludwik Węgierski22, ale testament Kazimierza, zmarłego 5 listopada 1370, przyznawał Kaźkowi znaczne ziemie

17. Kronika Jana z Czarnkowa…, dz. cyt., r. 49, s. 83-84. Na przekazie Jana oparł się Jan Długosz, Roczniki, ks. 12, s. 102-104, pod rokiem 1381. 18. K. Jasiński, Małgorzata, Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 19, 1974, s. 442. 19. M. Wilamowski, Henryk, [w:] Piastowie. Leksykon…, dz. cyt., s. 306. 20. K. Jasiński, Henryk Siemowitowic i jego żona Ryngałła. Studium historyczno-genealogiczne, [w:] Słowianie w dziejach Europy, red. J. Ochmański, Poznań 1974, s. 164. 21. J. Grabowski, Dynastia…, dz. cyt., s. 297-298. 22. Zob. J. Wyrozumski, Geneza sukcesji andegaweńskiej w Polsce, „Studia Historyczne”, t. 25, 1982, s. 185-197; S. Szczur, W sprawie sukcesji andegaweńskiej w Polsce, „Roczniki Historyczne”, t. 75, 2009, s. 61-104.

Bogusław V i Elżbieta Piastówna – rodzice Kazimierza IV, źródło: <https:// histmag.org/Kazko-slupski-ksiaze-pomorski-ktory-mogl-zostac-krolemPolski-17525>.

Pieczęć piesza Kaźka słupskiego, źródło: <https://histmag.org/Kazkoslupski-ksiaze-pomorski-ktory-mogl-zostac-krolem-Polski-17525>.

w Królestwie Polskim: księstwo dobrzyńskie i kujawskie z zamkami w Kruszwicy i Bydgoszczy, księstwo łęczyckie i sieradzkie oraz Wałcz i Złotów. Realizację testamentu wstrzymał człowiek zaufany króla węgierskiego, książę Władysław Opolczyk, który przybył do Krakowa przed Ludwikiem. Wielkopolanie bronili testamentu licząc na to, że przy pomocy Karola IV Luksemburskiego i księcia pomorskiego Bogusława V Kaźko sięgnie po tron jeszcze za życia Ludwika Węgierskiego.23 Podkanclerzy koronny Jan z Czarnkowa, choć jak wspomniano wyżej, zauważał przywary pomorskiego księcia, widział w Kazimierzu IV, wnuku po kądzieli Kazimierza Wielkiego, prawowitego dziedzica i następcę tronu polskiego. Traktował go z sympatią i wyrozumiałością dla jego wad. Dla niego być może próbował wykraść grobowe insygnia króla, a następnie – skazany na banicję – udał się na teren Czech.24

23. J. Śliwiński, Władysław Biały, (1327/1333 – 20 luty 1388). Ostatni książę kujawski. Największy podróżnik spośród Piastów, Kraków 2011, s. 41, 59. 24. D. Karczewski, Książę słupski Kazimierz IV…, dz. cyt., s. 113-114.

Kazimierz IV słupski, źródło: <https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_IV_słupski>.

Insygnia „Rudenbandu”, rycerskiego stowarzyszenia założonego przez syna Małgorzaty mazowieckiej, księcia Ludwika II brzeskiego, źródło: <https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwik_II_brzeski#/ media/File:Rudenband.jpg>.

W momencie śmierci Kazimierza Wielkiego młoda para książęca przebywała na Pomorzu, Kazimierz IV został wspomniany w dokumencie Bogusława V z 28 października 1370 roku.25 Król Kazimierz Wielki został pośpiesznie pochowany już 7 listopada, przed przybyciem Ludwika Węgierskiego26 , zatem książę pomorski nie był na pogrzebie dziadka. Wbrew testamentowi króla Kazimierza, nie oddano Kaźkowi księstwa łęczycko-sieradzkiego, być może bojąc się oderwania Wielkopolski od Korony, w zamian za to zaproponowano mu księstwo gniewkowskie. Z przekazanych mu ziem Kaźko złożył hołd Ludwikowi Węgierskiemu.27 W kwietniu 1371 roku Kazimierz IV wystawił już dokument jako książę dobrzyński.28 Kazimierz Bogusławic starał się przebywać w obu

25. Tamże, s. 113, 119. 26. J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław 1982, s. 218. 27. J. Śliwiński, Władysław Biały…, dz. cyt., s. 63-64. 28. Kodeks Dyplomatyczny Polski, t. 2, cz. 2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, J. Bartoszewicz, Warszawa 1852, nr 524. częściach swego władztwa, choć większą władzę miał na terytorium dobrzyńsko-bydgoskim, gdzie był mniejszy wpływ rodów na władcę.29 Po śmierci ojca Bogusława w 1374 roku, przejął pełnię władzy w księstwie słupskim.30

Książę pomorski miał nie przyjąć z rąk Ludwika Węgierskiego księstwa głogowskiego, oddanego między 1363 a 1365 roku za 1000 florenów przez księcia Władysława Białego Kazimierzowi Wielkiemu. Jednak Kazimierz IV wmieszał się w spór między Władysławem Białym a Ludwikiem Węgierskim. We wrześniu 1373 roku Władysław Biały po podróży po Ziemi Świętej i Europie powrócił na ziemie polskie i zajął część Kujaw, ale starosta Sędziwoj z Szubina zmusił go do opuszczenia tych ziem. Książę schronił się w Drezdenku, należącym do Ulryka von Osten. W 1375 roku książę, który wcześniej zdążył wstąpić do zakonu, podstępem zdobył zamek w Złotoryi (podstawieni ludzie upili obrońcę Złotoryi Krystyna). W obronie zamku przed oddziałami Ludwika Węgierskiego wsparcia udzieliły Władysławowi wojska wysłane przez Filipa, księcia Burgundii. Możliwe, że księcia finansowo wspomagali też Krzyżacy. Władysław Biały miał poparcie niewielkiej grupy możnych, którzy widzieli w nim, jako blisko spokrewnionym z Kazimierzem Wielkim, jego następcę. W rozprawie z Władysławem Białym, jak wspomniano, brał udział Kazimierz słupski jako lennik Ludwika Węgierskiego. Obaj książęta zostali pod Złotoryją ranni: Władysław Biały w prawe ramię w czasie pojedynku rozegranego z Bartoszem z Wezemborga31, Kaźko zaś w głowę. Jednak rana Władysława była dużo mniej groźna niż rana Kaźka słupskiego, ugodzonego kamieniem, która stała się przyczyną jego śmierci. Kazimierz zmarł 2 styczna 1277 roku na zamku w Bydgoszczy, a pochowano go w klasztorze cystersów w Koronowie. W opinii Dariusza Karczewskiego: Być może, gdyby nie jego młodzieńcza brawura i jej tragiczny epilog, to po śmierci Ludwika Węgierskiego(w 1382 r.) ewentualna kandydatura Kaźka do tronu Królestwa Polskiego miałaby znacznie zwiększyć szanse powodzenia. 32

Jakie były losy Małgorzaty po śmierci męża? Małgorzata opuściła księstwo słupskie i osiadła w ziemi dobrzyńskiej, ty-

29. S. Szybkowski, Rządy Kazimierza (Kaźka) Bogusławica w ziemi bydgoskiej. Jeszcze o otoczeniu księcia słupsko-bydgosko-dobrzyńskiego, „Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza”, nr 6, Książęta, urzędnicy, złoczyńcy, red. B. Śliwiński, Gdańsk 1999, s. 257, 259. 30. D. Karczewski, Książę słupski Kazimierz IV…, dz. cyt., s. 120. Zob. J. Zdrenka, Dokumenty Kazimierza IV księcia słupskiego pana Dobrzynia i Bydgoszczy (1351–1377); D. Karczewski, Kujawskie dokumenty księcia słupskiego Kazimierza IV (Kaźka) z lat 1371-1375, cz. I, „Zapiski Historyczne”, t. 67, 2002, z. 1, s. 111-116. 31. J. Śliwiński, Władysław Biały…, dz. cyt., s. 95. 32. D. Karczewski, Książę słupski Kazimierz IV…, dz. cyt., s. 122.

tułując się księżną dobrzyńską. Ziemią dobrzyńską miała zarządzać ponad rok, bo do lipca 1379, czyli do czasu kolejnego zamążpójścia. Księżna zgodziła się ustąpić z ziemi dobrzyńskiej pod warunkiem, że najpierw wyjdzie za mąż i otrzyma 8000 grzywien zapisanych jej na Dobrzyniu.33 Wspomnianą ziemię Ludwik Węgierski przekazał szwagrowi księżnej, Władysławowi Opolczykowi (oprócz części Kujaw). Być może Władysław Opolczyk, zainteresowany jak najszybszym objęciem Dobrzynia, zaproponował jej kandydata na męża. Zapewne 28 lipca 1379 roku Małgorzata w Lipnie, w obecności ojca i obu braci, wyszła za mąż za księcia lubińskiego i brzeskiego Henryka VII z Blizną. Jako wiano otrzymała Lubiń z okolicą. Księżna urodziła Henrykowi dwoje dzieci34 – syna Ludwika i córkę Małgorzatę (1380/1384 – ok. 1408), przeznaczoną na żonę króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Do zawarcia małżeństwa Małgorzaty mazowieckiej z Henrykiem VII mogły przyczynić się dobre kontakty Siemowita III z książętami śląskimi.35 Małgorzata zapewne wiedziała o zabiegach swojego męża, czynionych po śmierci w 1395 roku Marii Andegaweńskiej, żony Zygmunta węgierskiego, a dotyczących wydania córki Małgorzaty za mąż za Zygmunta. Nie dożyła jednak zaręczyn, do których doszło 11 września 139636, zmarła bowiem prawdopodobnie przed 4 kwietnia 1396 roku (wtedy jej teść Ludwik I brzeski zabezpieczył w testamencie aniwersarz księżnej w kościele św. Jadwigi w Brzegu). Małgorzata została pochowana w kolegiacie św. Jadwigi w Brzegu, gdzie jej syn Ludwik II kazał odmawiać za nią nabożeństwo coroczne37, zatem być może był blisko związany ze swoją matką, która umarła w czasie, gdy dochodził lat sprawnych (mógł mieć w chwili jej śmierci 11-16 lat).

Ludwik II, syn Małgorzaty, książę brzesko-legnicki (1380/1385-1436), był barwną postacią. Był to zamiłowany podróżnik38, wiodący dość rozrzutny tryb życia (podobnie jak Kazimierz IV, pierwszy mąż Małgorzaty). W czasie swojego życia Ludwik zwiedził Budę, Pragę, Norymbergę, Konstancję, Wiedeń, Holandię, Paryż i Londyn. Pierwszą podróż, po podziale ojcowizny przeprowadzonym w 1400 roku między nim a jego przyrodnim bratem Henrykiem IX, odbył do Pragi w roku 1401. Następnie, w 1404 roku, podjął się podróży do Ziemi Świętej. Jej przebieg był dramatyczny. Ludwik II razem z towarzyszami, Mikołajem Stewiczem i Piotrem Jankiewiczem, został bowiem porwany przez muzułmanów i osadzony w więzieniu. Zażądano za nich okupu. Informacje o okupie

33. K. Jasiński, Małgorzata…, dz. cyt., s. 442. 34. M. Wilamowski, Małgorzata, [w:] Piastowie. Leksykon…, dz. cyt., s. 303-304. 35. J. Grabowski, Dynastia…, dz. cyt., s. 91. 36. P. Ksyk-Gąsiorowska, Małgorzata, [w:] Piastowie. Leksykon…, dz. cyt., s. 474-475. 37. K. Jasiński, Małgorzata…, dz. cyt., s. 442. 38. J. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, t. 1, Piastowie wrocławscy i legnicko-brzescy, Wrocław 1973, s. 204. zachowały się w śląskich księgach miejskich. Mieszczanie miast książęcych zatroszczyli się o losy księcia i wykupili go, zadłużając się nawet u Żydów praskich. Mieszczanie Chojnowa przekazali 403 grzywny, mieszczanie z Brzegu z dwóch srebrnych naczyń o wadze 6 grzywien srebra wybili monety przeznaczone na okup. Na wschód powieziono zatem 4 tysiące grzywien, czyli 6 tysięcy guldenów. W czasie niewoli Ludwika, w księstwie brzeskim rządy sprawował jego przyrodni brat Henryk IX, który także wsparł finansowo dążenia do uwolnienia brata. Ten szczęśliwie powrócił z początkiem 1405 roku. Po powrocie hojnie wynagrodził towarzyszy niedoli – Piotra Jankiewicza i Mikołaja Stewicza.39

Książę na początku 1407 roku udał się w następną podróż, do Holandii, na dwór krewnego, hrabiego Wilhelma VI. Zapewne z inspiracji Zygmunta Luksemburskiego w 1409 roku ożenił się z Jadwigą Zapolyą, córką żupana trenczyńskiego Jana, która jednak wkrótce zmarła. W tym czasie Zygmunt porzucił plany ożenku z siostrą Ludwika, Małgorzatą, ze względu na skomplikowaną sytuację w swoim władztwie. Nie wiadomo, czy Zygmunt zrekompensował niedoszłej żonie (ślub per procura miał miejsce w 1401 r.) i jej bratu niespełnione obietnice i poniesione już wydatki. Nic nie wiemy o losach córki Małgorzaty mazowieckiej, poza tym, że 14 sierpnia 1409 roku przebywała jeszcze na dworze brata. Może wstąpiła do klasztoru, choć bardziej prawdopodobne jest to, że wkrótce umarła, zapewne w związku z wiadomością o zawarciu małżeństwa przez Zygmunta z inną kobietą.40 Książę Ludwik pozostał jednak w dobrych relacjach z Zygmuntem Luksemburskim, dalej dużo czasu spędzał np. w Budzie, biorąc udział w wystawnych ucztach i turniejach. Nie oszczędzał finansowo swoich poddanych, po raz kolejny bowiem został uwięziony, tym razem w Lewinie Kłodzkim przez ród Panwitzów, słynący z grabieży. Stało się to w 1410 roku. Wykupiła go rada miejska Brzegu. Ten epizod miał uniemożliwić mu wzięcie udziału w wojnie polsko-krzyżackiej.41

Wkrótce doszło do sporu między Ludwikiem a jego bratem w związku z kwestią dziedziczenia po stryju Wacławie, biskupie wrocławskim. Spór zakończył się otwartą wojną, toczoną w latach 1411-1414, którą przerwał król Czech Wacław IV Luksemburski, mieszkańcy księstwa legnicko-złotoryjskiego złożyli zaś hołd obydwu książętom. W czasie trwającego konfliktu z bratem, w 1413 roku, Ludwik wyprawił się w orszaku Zygmunta Luksemburskiego i miał okazję zobaczyć Meran, Szwajcarię i Lodi.

Był zafascynowany obyczajami rycerskimi, przynale-

39. F. Szafrański, Ludwik II brzesko-legnicki. Feudał śląski z doby późnego średniowiecza, Wrocław 1972, s. 31, 48-49. Zob. A. Teterycz-Puzio, Polscy krzyżowcy. Fascynująca historia wędrówek Polaków do Ziemi Świętej, Poznań 2017, s. 243 i n. 40. P. Ksyk-Gąsiorowska, Małgorzata, [w:] Piastowie. Leksykon…, dz. cyt., s. 475. 41. F. Szafrański, Ludwik II brzesko-legnicki…, dz. cyt., s. 51.

Nagrobek prawdopodobnie Ludwika II brzesko-legnickiego, syna Małgorzaty mazowieckiej, źródło: <https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwik_II_brzeski#/media/File:Wenceslaus_I._of_Liegnitz_-_Louis_II._of_Liegnitz.jpg>.

żał zatem do różnych rycerskich stowarzyszeń, np. Zakonu Smoka, utworzonego przez króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. Założył też w 1413 roku własne rycerskie stowarzyszenie Rudenband (Związek Psów Gończych, Obroża Psa Gończego, od odznaki noszonej przez jego członków). Do tego stowarzyszenia należeli książęta: Wacław II legnicki, Jan żagański, Konrad Starszy oleśnicki, Konrad Młodszy oleśnicki i Przemysł opawski.

Ludwik nie był zbyt gospodarnym księciem, zastawiał bowiem swoje ziemie, np. księciu oleśnickiemu Konradowi VII Białemu i książętom opolskim. W 1414 roku pojawił się na zwołanym przez Zygmunta zjeździe elektorów w Norymberdze, gdzie wyprawił wystawną ucztę wbrew woli króla Zygmunta, który – starając się ograniczyć rozrzutność księcia – zakazał sprzedaży mu drewna. Ludwik ominął zakaz sprowadzając kilka wozów włoskich orzechów, zużytych następnie na opał przy przygotowaniu biesiady. Zatem książę niewątpliwie odznaczał się fantazją, niestety – jak już wspomniano – niespecjalnie był zapobiegliwy pod względem finansowym.

Książę podróżował też do Akwizgranu w orszaku Zygmunta Luksemburskiego i był gościem soboru w Konstancji w 1415 roku, przyglądając się być może egzekucji Jana Husa. Odwiedził to miasto także dwa lata później, zastępując nieobecnego księcia saskiego i otrzymując zaszczyt niesienia w czasie procesji przed Zygmuntem Luksemburskim miecza. Podróżował też z królem Zygmuntem do Londynu.

Książę Ludwik postanowił się wkrótce ustatkować i ponownie ożenił się – z Elżbietą, córką Fryderyka I Hohenzollerna. Rzeczywiście, po tym wydarzeniu częściej przebywał na Śląsku i zainteresował się sprawami wewnętrznymi księstwa, do czego zmusiło go powstanie husyckie w Czechach i sytuacja na Śląsku. Choć nadal zdarzały mu się wyjazdy, jak do Wiednia w 1426 roku i Norymbergii w 1430, to były one już rzadsze. Ludwik czynił też dość liczne nadania dla Kościoła, zajął się także przebudową legnickiego zamku. Ciekawym jest, że na jego dworze przeważali Polacy, mimo proniemieckiej polityki prowadzonej przez księcia. Podobnie jego żona otaczała się dworzanami słowiańskiego pochodzenia.42

Mimo że książę był wiernym stronnikiem Zygmunta Luksemburskiego, doszło między nimi do spięcia w 1430 roku, którego przyczyną stał się zarzut postawiony przez księcia królowi, nie interesującemu się losami poddanych na Śląsku i zniszczeniami dokonanymi tam przez husytów.

W ciągu 37 lat panowania książę doprowadził do licznych sprzedaży, zastawów, zaciągał długi, co prowadziło do systematycznego trwonienia majątku. Było to wynikiem zamiłowania do podróży oraz lubowania się w zabawach i turniejach. W pierwszych dwunastu latach rządów niemal cały czas przebywał za granicą, pojawiając się w Brzegu, gdy potrzebował środków do finansowania swoich wypraw.43

Zatem księżniczka mazowiecka Małgorzata miała wpływ na kilka osób z jej otoczenia. Z nielicznych przekazów źródłowych wynika, że była kobietą aktywną, zdecydowaną, umiejącą podejmować decyzję i próbującą kształtować swój los. Zadbała o wychowanie brata, w jej odczuciu niesprawiedliwie potraktowanego, zapewne wspierała swego męża, Kazimierza IV, po jego śmierci przez ponad rok sprawowała rządy w ziemi dobrzyńskiej. Niewiele wiemy o jej relacjach z drugim mężem, Henrykiem VII z Blizną, zapewne jednak miała wpływ na ukształtowanie charakteru syna, człowieka otwartego na świat, zamiłowanego w rycerskiej tradycji.

42. P. Ksyk-Gąsiorowska, Ludwik II, [w:] Piastowie. Leksykon…, dz. cyt., s. 470-474; F. Szafrański, Ludwik II brzesko-legnicki…, dz. cyt., s. 55, 63, 81, 100-101. 43. Tamże, s. 31, 34, 107-109.