KOLONIËN VAN WELDADIGHEID ZATERDAG 18 SEPTEMER 2021
Verborgen geschiedenis Wandelen langs Unesco Werelderfgoed
koloniën van weldadigheid Van baanbrekend experiment naar bijzonder verhaal
I
n 1818 startte het baanbrekende experiment van de binnenlandse landbouwkoloniën om de enorme armoede te bestrijden in het toenmalige Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Zeven koloniën (Veenhuizen, Frederiksoord, Wilhelminaoord, Willemsoord, Ommerschans, Wortel en Merksplas) werden gesticht op desolate heide- en veengebieden in het noorden van Nederland en de Kempen in Vlaanderen. Duizenden arme gezinnen, wezen en zwervers kregen werk en onderdak in een speciaal daarvoor gecreëerde landbouwkolonie met voor die tijd bijzondere voorzieningen zoals onderwijs en ziekenzorg. In deze strak geordende omgeving werden ze geacht om met noeste arbeid hun leven op de rails te krijgen en weer zelfredzame burgers te worden. Het ontworpen landschap was een instrument voor sociale verandering. De Koloniën van Weldadigheid waren het eerste voorbeeld van een binnenlandse landbouwkolonie met een sociaal doel en kregen veel internationale navolging. Het bijzondere verhaal over sociaal ondernemerschap en het ontworpen landschap dat eruit voortkwam, leidden onlangs tot de Unesco Werelderfgoedstatus (voor Veenhuizen, Frederiksoord, Wilhelminaoord en Wortel). Benieuwd wat er nu te ervaren is van deze verborgen geschiedenis? Stap dan de 19de eeuw binnen in één van de bezoekerscentra van de Koloniën van Weldadigheid en ontdek of je zelf misschien wel afstamt van een kolonist. Kom te weten hoe de landlopers, wezen en gezinnen in barre armoede in de landbouwkoloniën een nieuw bestaan probeerden op te bouwen. Laat al fietsend of wandelend het ritmische landschap op je inwerken dat duizenden arme mensen met eigen handen creëerden. Of combineer je trip met een bezoek aan een van de omringende natuurgebieden die ook tonen hoe het landschap eruitzag vóór de Koloniën van Weldadigheid werden aangelegd. Blijf overnachten in een van de authentieke monumenten, proef onbekende smaken bij een van de lokale ambachtelijke ondernemers en kom te weten hoe het sociale experiment van 200 jaar geleden ook vandaag de dag nog inspiratie biedt aan de ondernemers van nu. In deze bijlage helpen we u vast op weg.
INHOUD
4 Statig Frederiksoord en Wilhelminaoord 6 Weldadig Willemsoord 8 Op tijdreis door Veenhuizen 10 De bedelaars achterna in de Ommerschans 12 Koloniekid Suus neemt kinderen bij de hand 14 Merksplas in de steigers 15 Waar is Wortel?
Zie ook: www.kolonienvanweldadigheid.eu.
COLOFON Samenstelling en eindredactie Gerda Douma, Annique Oosting, Roel Snijder (chef), Theo Zandstra Vormgeving Simon Winter Telefoon redactie 0592-329521 E-mail drenthe@dvhn.nl Foto’s cover en pag. 3 Marcel Jurian de Jong
N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21 3
koloniën van weldadigheid
Logement Frederiksoord, hier vergaderde de leiding van de kolonie.
Het postkantoor, in 1901 gebouwd door Cornelis Peters uit Groningen
STATIG FREDERIKSOORD EN WILHELMINAOORD Monumenten, monumenten, monumenten. Frederiksoord en buurdorp Wilhelminaoord zijn ermee bezaaid, als eerste en tweede Kolonie van Weldadigheid. Ze liggen in of aan de rand van groene landgoederen. TEKST WILLEM DEKKER
H
et Postkantoor, Logement Frederiksoord, Huis Westerbeek, de Mandenmakerij en Rustoord l en Rustoord ll. Tijdens de Monumentenroute kom je ogen te kort. De wandelroute van 11 kilometer voert langs de geschiedenis van de eerste en tweede Kolonie van Weldadigheid. Langs statige herenhuizen, fraai vormgegeven werkgebouwen en natuurlijk langs de kolonistenwoningen. Geen wonder dat Frederiksoord en Wilhelminaoord deze zomer op de Unesco Werelderfgoedlijst zijn gezet.
Kolonistenwoning.
4 N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21
We starten de wandeling bij het jonge museum De Proefkolonie aan de Majoor van Swietenlaan in Frederiksoord. Maar niet voordat we een kop koffie met gebak hebben genomen in het restaurant van De Proefkolonie. Zie hier, gelijk is de band met strafkolonie Veenhuizen zichtbaar, ook onderdeel van de Koloniën van Weldadigheid. Achter de bar staan kisten Maallust opgesteld, het bier dat ze in Veenhuizen brouwen. En de koffie is, net als die bij Maallust, van TikTak uit Groningen. Toch maar even aan de gastdame vragen. ,,We doen de inkoop samen.”
Varkensschuur met moestuin.
De beukenlaan op landgoed Westerbeeks
GELE BORDJES Met de rug naar het museum staat de Monumentenroute met gele bordjes aan gegeven. We moeten linksaf, over het voetpad langs de Majoor van Swietenlaan. Direct vallen we met de neus in de boter. Daar staat het eerste kolonistenhuisje, waar generaal Johannes van den Bosch in 1818 zijn Maatschappij voor Weldadigheid begon om armen uit de steden, vooral uit Amsterdam, een beter bestaan te bieden. Met een boerderijtje, een schuurtje voor het varken, een moestuin en 3 hectare grond. Kijk nou, bij het koloniehuisje staat een oude boer in blauwe overall te kijken in zijn moestuin of de stokboontjes als klaar zijn. Net zoals Johannes van den Bosch het bedoeld had, zo vanuit de tuin op tafel. Er waren 430 van deze kolonistenwoningen in Frederiksoord en Wilhelminaoord. Er zijn nog vijftig uit die tijd over. De afgelopen jaren zijn ruim vijftig nieuwe gebouwd, de zogeheten koloniewoningen van de toekomst. Op plekken waar de oude verdwenen koloniehuisjes stonden, wil de Maatschappij van Weldadigheid in totaal zestig nieuwe neerzetten. En misschien nog wel meer, want ze gaan als warme broodjes over de toonbank. De Van Swietenlaan is het hart van koloniedorp Frederiksoord. We lopen langs de portierswoning en het fraaie postkantoor in 1901 gebouwd door Cornelis Peters uit Groningen, de rijksbouwmeester voor het Noorden. Hij bouwde in dezelfde stijl ook de postkantoren in Assen, Groningen en Leeuwarden. Postkantorengotiek, zeg eens dat het niet mooi is. Een klein eindje verderop vergaderde de leiding van de kolonie, in het witte Logement Frederiksoord. Het is nog steeds een hotel. Daar tegenover de voormalige Tuinbouwschool, gesticht door Majoor Van Swieten, en bekend om zijn 7 hectare grote
Oranjelaan in Wilhelminaoord.
De bosbouwschool.
Huis Westerbeek, de hoofdzetel van de Maatschappij van Weldadigheid.
tuin. Na de bakkerij waar vier generaties Spikman tot 1999 brood bakten voor het dorp bakten, slaan we een fraaie onverharde beukenlaan in, het landgoed Westerbeeksloot op. HUIS WESTERBEEK Een zijpaadje brengt ons bij Huis Westerbeek, een pareltje van een landhuis, verscholen tussen de bomen. Hier heeft Johannes van den Bosch nog gewoond en nog steeds is het de hoofdzetel van de Maatschappij van Weldadigheid. Het bos leidt ons naar de weilanden en we zien tussen Frederiksoord en Wilhelminaoord kolonistenwoningen keurig gerangschikt langs vier rechte bomenlanen evenwijdig aan elkaar staan. Sommige hebben nog steeds een moestuin, de boerenkool en de prei doen het goed. Op 3 hectare grote kolonieakker zaaiden de paupers onder leiding van de Maatschappij aanvankelijk vooral boekweit. Dat wilde op voedselarme grond groeien en het oude gewas wordt tegenwoordig opnieuw verbouwd naast de koloniehuisjes. Veeteelt was er niet, want koeien waren te duur. Maar vanwege vruchtwisseling op de akker werden later ook rogge, aardappelen, have en gerst verbouwd. Daarvoor was mest nodig. De Maatschappij liet ‘huisvuil’ uit Amsterdam komen: uit de beerputten van de stad. Schepen uit het Noorden vervoerden turf naar de hoofdstad en namen stront mee terug. Via de Westerbeeksloot voeren de strontschepen naar de kolonieakkers, waar de poep met de hand over het land werd gestrooid. SAMENKOMEN We naderen Wilhelminaoord, de tweede kolonie van Weldadigheid, gesticht in 1820. Het herbergt tal van gebouwen waar de paupers samenkwamen. Hun kinderen
één schuur overgebleven. Tijd voor een broodje en kop thee op het bankje bij de schuur. Het feest begint als we de teruglopen naar de kern van Wilhelminaoord. Rustoord II en Rustoord I, de bejaardenhuizen van de kolonisten. Rustoord II was bestemd voor 25 alleenstaande, bejaarde kolonisten, Rustoord I voor acht seniorenechtparen. Dan volgt het witte koloniekerkje, waar de bewoners verplicht naar toe moesten om ze enige zeden bij te brengen. De wijkmeester controleerde op zondagmorgen bij de ingang of ze wel naar de kerk gingen. Zo niet dan riskeerden ze een boete van 2 stuivers. Vandaag is er een trouwerij in het kerkje. Het bruidspaar betreedt net de ingang. De wandelroute loopt langs het godshuis en de kerktuin is met fraaie tentdoeken aangekleed voor de bruiloft. Achter de kerk is een bos dat uitkomt bij Dierenbegraafplaats Larixhof aan de Hooiweg. Hond Max ligt er begraven, maar wie zijn kat, konijn, fret of slang een mooie laatste rustplaats gunt kan er ook terecht.
Wilhelminaoord Kon .
Wil hel
Vle dd erw eg
sloot.
min ala an
N855
Route en looprichting
j. Ma
© DvhN/LC vhN/LC C 180921 | Bron: Maps4News
va
n
n laa en iet w S
Start
Frederiksoord
N855
Nijensleek
gingen vanaf hun zesde naar school, ‘s ochtends de jongens tot 13 jaar, ‘s middags de oudere meisjes en ‘s avonds de oudere jongens. Naast de school staat de statige mandenmakerij annex weverij. In het drie verdiepingen hoge gebouw, met eigen smederij, werkten kolonisten die niet in staat waren zwaar landarbeid te verrichten. Nu is het een woonvoorziening voor mensen met autisme.
De hooischuur van Hoeve Prinses Marianne.
De grote Hoeve Prinses Marianne lijkt een dissonant tussen de kleine kolonistenwoningen. Hier werden de kleine kavels van de kolonisten samengevoegd tot een grote landbouwkavel van 50 hectare, waardoor grootschaliger landbouw mogelijk werd. De Maatschappij van Weldadigheid kende zes van deze grote boerderijen met aan beide kanten twee hooischuren. Alleen bij Hoeve Prinses Marianne is nog
BOSCHOORD We naderen Frederiksoord weer. We passeren een koloniewoning van de toekomst in aanbouw. De nieuwe bewoners vertellen dat hun huis gasloos is en niet op het riool en de waterleiding is aangesloten. Ze hebben een eigen waterzuivering, watervoorraad en warmteopslag. Kortom: helemaal zelfvoorzienend. Van de kleine koloniewoning eindigt de wandeling bij de grote Boschbouwschool, waar paupers werden opgeleid tot bosbouwer. Behalve het bos van de landgoederen in Frederiksoord legden ze ook veel bos aan op de slechte grond ten noorden van de kolonie. Die streek kreeg de naam Boschoord.
Mandenmakerij Wilhelminaoord.
N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21 5
koloniën van weldadigheid
WELDADIG WILLEMSOORD De derde Kolonie van Weldadigheid in Willemsoord had volgens Johannes van den Bosch niet op betere grond kunnen liggen. Een mooie wandelroute leidt langs oude en nieuwe bezienswaardigheden én een prachtig landschap. TEKST STEF BEKHUIS
E
Begraafplaats Vredehof.
Het open landschap rondom Willemsoord.
De weg richting buurtschap Ronde Blesse.
6 N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21
en kaarsrecht kruispunt tussen de Koningin Wilhelminalaan en de Steenwijkerweg vormt het hart van Willemsoord. Al 145 jaar lang kunnen reizigers op dit kruispunt terecht voor een maaltijd of overnachting. Destijds in een eenvoudig logement en koffiehuis, nu is Eethuys de Steen vooral bekend door het winnen van de gehaktballentest van De Telegraaf in 2013. Het Eethuys vormt ook de start van een wandeling van 5 of 8 kilometer, langs de historische hoogtepunten van de voormalige kolonie. In 1820 kwamen hier de eerste armoedzaaiers en paupers in hun nieuwe koloniehuisjes terecht. Op de centrale kruising werd een school met onderwijzerswoning gebouwd, een spinzaal met washok en de woningen voor onder anderen de onderdirecteur van de Maatschappij en de adjunctdirecteur van het fabriekswezen. Dat laatste gebouw is nu dus De Steen, waar anno 2021 de derde generatie van de familie Stroeve de scepter zwaait.
gingen kolonistenkinderen verplicht naar school.
INFORMATIEPUNTEN Naast de kruising, tussen de bloemenpracht, staan twee grote informatieborden op wandelaars en fietsers te wachten. Eén ouderwetse, maar ook een volledig digitale versie met aanraakscherm. Maar hoe je ook zoekt en klikt, de route Wandelen in Weldadig Willemsoord van de Stichting Weldadig Oord staat er niet tussen. Dan moet ik de route zelf maar zien te vinden, via een door de stichting op de website geplaatste pdf. In totaal passeer ik deze ochtend pakweg twintig bijzondere plekken met informatiepunt. Ik steek de kruising schuin over naar de eerste twee: het kunstwerk De Munt, ter herinnering aan de eigen munt die voor de kolonisten in Willemsoord werd geslagen, en de voormalige woning van de adjunctdirecteur van de Maatschappij van Weldadigheid. Direct hiertegenover staat de basisschool. Het is de eerste schooldag na de zomervakantie, op het schoolplein is het een drukte van belang. Wat vast niet alle kinderen weten is dat de school in 1820 cadeau werd gedaan aan de inwoners van Willemsoord door niemand minder dan de prins van Oranje, de latere koning Willem II. De naamgever van het dorp was zeer begaan met de Maatschappij en betaalde uit eigen zak 1400 gulden voor het schoolgebouw en de onderwijzerswoning. In tegenstelling tot vrijwel alle andere arme kinderen in Nederland
SPINZAAL We lopen verder naar het zuiden langs de Steenwijkerweg. Hier passeren we enkele prachtige koloniehuisjes om bij de Hoeve Generaal Van den Bosch om te keren en langs de andere kant van de weg terug te lopen. De hoeve, genoemd naar de oprichter van de Maatschappij van Weldadigheid, gaat een beetje schuil achter de bomen. Het was een van de drie grote boerderijen die destijds in de kolonie werden gebouwd. Via de hervormde kerk kom ik terug bij de kruising – het startpunt – om daar rechtsaf de Koningin Wilhelminalaan in te slaan. Aan deze kant van de kruising staan de spinzaal en het verenigingsgebouw en zo heb je binnen een mum van tijd de eerste tien bezienswaardigheden alweer gehad. Ik verlaat de kern van Willemsoord naar het oosten en steek de spoorweg over. In 1865 verkocht de Maatschappij hier een strook grond aan het Rijk, voor de aanleg van een spoorlijn tussen Meppel en Heerenveen, zo valt te lezen. De eerste treinen reden er in 1868 langs, maar pas in 1894 werd Willemsoord een halteplaats. In de jaren 30 van de vorige eeuw werd de halte opgeheven. Nu is het een spoorwegovergang zoals vele andere. Via de Kerkhoflaan en de begraafplaats gaat het naar een vennetje. De zon schittert in het water, een groep eenden zit heerlijk met de snavel tussen de veren op een vis-
Via de Kerkhoflaan en de begraafplaats gaat de wandeling naar een vennetje. steiger. In deze omgeving is goed de historie in het landschap terug te vinden. Aan weerszijden van de kaarsrechte Koningin Wilhelminalaan vind je rechte lanen, groene en open landbouwgronden en hier en daar nog de kenmerkende lintbebouwing.
in
ing Kon
de Ron
aan
nal
lmi
he Wil
ss Ble e A32
Start
3
n flaa kho Ker
5
Willemsoord
4
De Pol
1 l ege slor Paa Sportterrein De Boschkamp
Keerpunt
De Pol
2
g rwe ijke enw Ste
JODENPOL Het Koloniepad, dat mij rondom het ven leidt, is lang. Ik stap hier stevig door, langs kuilen en plassen. Het boerenland is prachtig, jammer dat je hier de A32 zo goed kunt horen. Ondertussen begin ik mij af te vragen of ik De Pol en de Joodse begraafplaats misschien gemist heb. Die zou ik nu toch wel gepasseerd moeten zijn? Gelukkig brengt een wandelaar met hond redding. Bij de camping, vlak na het ven, heb ik een afslag gemist. Nou ja, gelukkig is het uitstekend wandelweer. Na een kwartier ben ik weer op de goede weg en passeer ik De Pol. De buurtschap heette in de kolonietijd de Jodenpol. Hier werden arme joodse gezinnen gehuisvest, los van de andere kolonisten. De Joodse begraafplaats is hier een herinnering aan, hoewel er behalve een algemene steen geen grafzerk meer overeind staat. Na de begraafplaats ga ik bij camping De Bosrand linksaf. Wil je de lange route van 8 kilometer wandelen, sla je daarna meteen weer rechtsaf, de Löhnislaan in. Zo kom je onder meer langs een mooi koloniehuisje en de Hoeve Amsterdam. Ik besluit na de omweg gewoon rechtdoor te lopen, naar de Koningin Wilhelminalaan. Die steek ik
schuin over, maar niet voordat ik de Hoeve Utrecht bewonder. Bij de voormalige landbouwschool staart een kudde koeien me schaapachtig aan. Je loopt hier vol in de zon, het is rond het middaguur en het einde van de wandelroute nadert. De hele weg ben ik niemand tegengekomen, op enkele hondenuitlaters na. Op maandagochtend wandelen is zo gek nog niet! Ik keer, nu voor het laatst, terug op de Wilhelminalaan, steek het spoor weer over en ben terug bij Eethuys de Steen. Zo’n gouden gehaktbal zou er wel ingaan. Jammer, het café is dicht. Wat zei ik over wandelen op maandagochtend?
Route en looprichting © DvhN/LC hN/L 18 180921 | Kaart: Maps4News
De hervormde kerk.
N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21 7
koloniën van weldadigheid
OP TIJDREIS DOOR VEENHUIZEN Veenhuizen is de zesde en laatste kolonie die in Nederland werd gesticht. Het was een onvrije kolonie, waar onder anderen weeskinderen, landlopers en bedelaars uit heel Nederland bivakkeerden. De historie komt tot leven tijdens een speciale luistertocht, gemaakt door schrijfster Suzanna Jansen. TEKST MARIEKE KWAK
O
meisje en zou hier kinderen krijgen, en verliezen. Je ziet haar bijna voor je als het wordt verteld, geholpen door geluidseffecten zoals klotsend water. Dat allereerste gesticht is er niet meer, zoals bijna alles uit de tijd van de Maatschappij van Weldadigheid is verdwenen. De huizen met hun typische leuzen – Werk en bid, Leering door voorbeeld, Arbeid is zegen – stammen uit de tijd daarna, toen hier geen arme gezinnen meer kwamen maar er landlopers en bedelaars werden opgesloten. Rijkswerkinrichtingen heetten de gestichten vanaf toen. Het enige gebouw dat nog uit de tijd van de oprichting stamt, is het gebouw waarin nu het Gevangenismuseum zit. Dit was het tweede gesticht.
f we er een lunch bij willen? De website van het Gevangenismuseum, waarop we de audiotour moeten reserveren, wil het weten. Het gevoel van armoede is ver te zoeken als we – welja, lekker, toch? – een lunch to go bestellen. Het zal er vast goed ingaan tijdens de luistertocht, die 16 kilometer lang is. Een audiotour waarbij wij op zestien luisterpunten het verhaal beleven van Veenhuizen, opgericht in 1823. En van de voorouders van auteur Suzanna Jansen, die hier verbleven. Jansen schreef er de bestseller Het pauperparadijs over. We durven het haast niet te bekennen, maar haar boek ligt nog altijd op de ‘nog te lezen-stapel’ in onze boekenkast. We hopen maar dat dit geen belemmering is voor het volgen van de luistertocht. Na wat gedoe met de reservering, die op spookachtige wijze telkens wordt geannuleerd door het computersysteem, gaan we op pad. Voorzien van een luisterapparaatje waar de fragmenten op staan, een informatieboekje, een routekaart en een koptelefoontje gaan we op pad.
CONTRAST Terwijl de toeristen om ons heen wandelen, vertelt het luisterapparaatje ons wat voor schrijnende toestanden zich op deze plek afspeelden. Gezinnen werden uit elkaar gerukt. De mannen werden gescheiden van de vrouwen en hun kinderen moesten naar aan aparte kinderzaal en soms zelfs naar een ander gesticht. Suzanna Jansen leest voor wat gewezen kolonist T.L. Hoff erover heeft opgeschreven. Met de hartverscheurende taferelen die hij aan het papier toevertrouwde, hoopte hij anderen op tijd te kunnen alarmeren. Zorg dat je hier weg blijft! Wat een contrast met nu, bedenken we, terwijl de tocht verder gaat. Soms moeten we terug over dezelfde weg als de heenweg. We komen langs gevangenissen die nog steeds dienst doen, langs gerestaureerde panden en gebouwen die nog een opknapbeurt kunnen gebruiken. We grinniken als we langs een rijtjeshuis komen met op de gevel het opschrift ‘Vrije vogels’. Zo is het maar net. Cato en haar familie belandden in het derde gesticht, aan de buitenkant, waar fatsoenlijke armen en bewakers een koloniewoning kregen toegewezen. Ze hadden het wat dat betreft beter dan de arme sloebers die op de grote slaapzalen terecht kwamen. Voor de rest was het derde gesticht een kindergesticht. Achter de achtermuur van het woninkje van de Braxhoof-
NIEUWE THUIS Het is even zoeken naar de luisterpunten die met een rondje op de grond worden aangegeven en naar de exacte route. Op de kaart staan geen straatnamen en af en toe nemen we een verkeerde afslag. Het eerste stuk voert langs de Kolonievaart, die ruim twee eeuwen geleden werd gegraven om het nieuwe oord bereikbaar te maken. We doorkruisen een deel van het bos erachter en keren terug naar de ‘Veenhuizen-kant’ van het kanaal. Daar lijken we op een onbeduidend stukje straat te staan. Helemaal mis! Dit is de weg waar de paupers in het begin van de 19de eeuw na hun lange reis per trekschuit, onder meer over de Zuiderzee, aan land kwamen. Hier zagen ze voor het eerst hun nieuwe thuis. Recht voor zich, het eerste gesticht in aanbouw. Gelegen in een grote woestenij; heel wat anders dan de steden waar zij vandaan kwamen. We hebben het over begin 19de eeuw. Ook Cato Braxhoofden uit Den Haag, de betovergrootmoeder van Suzanna Jansen, liep hier. Ze zette er voet aan wal als 13-jarig
Borden op de binnenplaats van het Gevangenismuseum, met portretten van voormalige bewoners. 8 N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21
De markering van een luisterpunt, de pijl wijst de kijkrichting aan.
Info De luistertour in en rond Veenhuizen speelt zich af in drie tijdlagen: dat van de Maatschappij van Weldadigheid, de Rijkswerkinrichtingen daarna en het nu. Reserveren kan via de website van het Gevangenismuseum voor de introductieprijs van 7,50 euro. Het museum vraagt 25 euro borg. Je kunt zelf oortjes meenemen, of oortjes dan wel een koptelefoon kopen bij het museum. De lunch to go kost 9,50 euro. Tijdens de ruim 16 kilometer lange route zijn er zestien luisterpunten, waar schrijfster Suzanna Jansen en acteur Paul R. Kooij iets vertellen. Regisseur van de audiotour is Inge Wannet. De luistertocht is wandelend, per fiets of in de auto te doen. Ga je met de auto, dan moet je die op sommige plekken wel even verlaten en te voet verder gaan om een luisterpunt te bereiken.
De Kolonievaart in Veenhuizen. FOTO MARCEL JURIAN DE JONG
Werken is leven.
den leefden duizend weeskinderen. Allemaal naar Drenthe getransporteerd nadat de overheid had besloten dat alle wezen uit het land land naar Veenhuizen moesten. Vaak midden in de nacht werden ze afgevoerd. De plek is nu een prachtig grasveld, omzoomd door bloemstroken die aangeven waar de muren van dit gesticht hebben gestaan. Door onze koptelefoon schallen kinderstemmetjes. We zijn er even stil van.
11
12
Veenhuizen V
9 14
Start
Hoo
1133
fdw
8
eg
7
gerw
eg
2
Nor
3 6
Blankenbos os Route en looprichting © DvhN/LC DvhN N/LC 180921 | Bron: Maps4News
4 5
Kolonievaart
DATABASE Dat Suzanna Jansen erover kan schrijven en vertellen, kwam niet als vanzelf. Binnen haar familie werd erover gezwegen, maar zij ging op onderzoek uit. Jansen bevindt zich in een gezelschap van naar schatting een miljoen Nederlanders, die allemaal afstammen van paupers. In een speciale database op internet (allekolonisten.nl) kun je je eigen naam opzoeken. Zullen wij dan ook maar even? Vooruit. En ja hoor: de naam Kwak geeft 36 hits; 36 Kwakken die in een kolonie zaten ... Best kans op verwantschap; zo vaak komt de naam niet voor. Maar goed, dat vergt meer uitzoekwerk. Onze tijdreis eindigt na enkele uren op de begraafplaats, waar niet Cato, maar wel een deel van haar familie ligt. Pijnlijk duidelijk wordt wat voor wrede geschiedenis zich hier heeft afgespeeld. Hoe er in Veenhuizen met twee maten werd gemeten. Grafzerken voor het personeel; massagraven voor de anonieme rest. Een verpletterend einde van een indrukwekkend verhaal. En dat is toch wel waar het bij deze tocht om draait: het verhaal. Want de route op zich is best lang en grote delen overlappen elkaar ook nog eens. Maar wat er wordt verteld, op de plek waar het zich heeft afgespeeld, voert je verder.
Werk en Bid.
Arbeid is zegen.
Leering door voorbeeld.
Aan het eind van de weg stond het eerste gesticht van de Maatschappij van Weldadigheid, nu gevangenis Norgerhaven. Links opgeknapte woningen, rechts verpauperde. N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21 9
koloniën van weldadigheid
DE BEDELAARS ACHTERNA ‘Lui levende armen’ werden tweehonderd jaar geleden naar bedelaarsgesticht de Ommerschans bij Balkbrug gestuurd om hun leven te beteren en te leren werken. Anno 2021 vallen in de omgeving hekken, prikkeldraad en camera’s op. TEKST JOEP VAN RUITEN
U
it vrije wil naar Balkbrug? Er is een tijd geweest dat mensen, jongeren vooral, ‘het niet konden wachten’. Decennialang was het in de weekends druk in het dorp aan de N377, de weg die Hasselt met Coevorden verbindt. Maar waar tot een paar jaar geleden de bekende Dancing Takens stond, staan tegenwoordig huizen. Wie nu naar Balkbrug gaat kan dat doen voor een aangename wandeling van zo’n 8 kilometer. Die gaat over onverharde paden die terugvoeren naar de 16de eeuw, toen de Ommerschans werd opgericht om Spanjaarden tegen te houden. Parkeer om te beginnen de auto bij chin. ind. rest. Princess Garden aan de Ommerweg 1. Loop dan de Molenweg in en volg vanaf molen De Star – bouwjaar 1848 – de paarse pijltjes. VERDEDIGINGSWERK De Ommerschans is voor een deel nog steeds in het landschap te zien. Het verdedigingswerk markeert onder meer de plek waar het gelijknamige gesticht heeft ge-
Veldzicht, waar eind jaren 30 de dichter Gerrit Achterberg na het doden van zijn hospita opgeborgen heeft gezeten, is uit de bedelaarskolonie voortgekomen. De erfenis van Veldzicht is duidelijker zichtbaar dan die van de Ommerschans. Zo bevinden zich vlakbij de hoofdingang aan de Ommerweg een aantal karakteristieke, inmiddels monumentale huizen die rond 1910 voor rijksambtenaren zijn gebouwd.
staan. De daarvoor benodigde grond werd in 1819 door de Maatschappij van Weldadigheid aangekocht om in een onvrije kolonie vagebonden, landlopers en bedelaars uit heel Nederland op te vangen en opnieuw op te voeden. Wie deed wat werd opgelegd, kon na enige tijd de vrijheid terugverdienen. Toen Jacob van Lennep en Dirk van Hogendorp tijdens hun voetreis door Nederland in 1823 het net geopende gesticht bezochten, troffen ze een situatie aan vol angst, honger, onderdrukking, ziekte en arbeidsongeschiktheid. Slechts een enkeling bleek in staat zijn leven te beteren. Veel ‘lui levende armen’ telde het gesticht destijds niet. Pas nadat een premie van 40 gulden werd uitgeloofd voor iedere bedelaar die naar Overijssel werd ‘opgezonden’ werd het druk. De Ommerschans is tot 1859 een kolonie geweest. Dat jaar deed de directie van de inmiddels armlastige maatschappij het beheer noodgedwongen over aan het Rijk. Dat zou zich nog dertig jaar over de landlopers en bedelaars ontfermen. Daarna werden de gebouwen afgebroken, stukken grond verkocht of later gevoegd bij een nieuw gesticht: Veldzicht. Hier werden vanaf 1890 aanvankelijk moeilijk opvoedbare jongens opgevangen. Later kwamen de ‘psychopaten’.
BEWUSTE KEUZE? Na het verdwijnen van de kolonie zijn in de omgeving van de schans bossen aangeplant. Bij gebrek aan bezienswaardigheden lenen die zich uitstekend voor gedachtewisselingen over hoe tegenwoordig in Nederland met daklozen, moeilijk opvoedbare jongeren en mensen psychische problemen wordt omgesprongen. Afgaand op de wachtlijsten en berichten over overlast door mensen in nood is dat niet best. Wandelend van de molen naar de schans en langs de hekken met het prikkeldraad van Veldzicht komt de vraag op of daaraan beleid ten grondslag ligt. Is het een bewuste keuze om mensen met problemen onder het mom van zelfredzaamheid en bescherming van privacy zo lang mogelijk aan hun lot over te laten? Of wordt de samenleving zo complex dat steeds meer mensen ervan in de war raken en het niet langer redden? Het mogelijke antwoord is interessanter dan wat de erkenning van de Koloniën van Weldadigheid door de Unesco economisch kan opleveren. Om Suzanna Jansen, schrijfster van Het pauperparadijs, te citeren: ‘Laten we de Koloniën massaal gaan bekijken, maar dan als symbool van de zoektocht naar een waardig bestaan voor iedereen. Om niet te vergeten hoe we daarbij keer op keer de mist in gaan. In de hoop dat we toch iets van de geschiedenis willen leren.’
KLEINE BEGRAAFPLAATS Anno 2021 is er weinig wat aan de kolonietijd herinnert: een paar boerderijen, een dokterswoning, een meesterswoning en – hoogtepunt van de wandeling – een kleine begraafplaats. Het verklaart waarom de Ommerschans geen status heeft gekregen als werelderfgoed. Veldzicht bestaat nog wel. Het is tegenwoordig een centrum waar onder anderen asielzoekers met complexe psychiatrische problemen worden behandeld.
Me
pp
ele
rw
eg
eg
Zwolsew
Ommerweg
Start
Balkbrug N48
Route en looprichting © DvhN/LC 180921 | Kaart: Maps4News
De paarse pijltjes wijzen de wandelaar de weg.
10 N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21
De ingang van de verdwenen bedelaarskolonie de Ommerschans.
N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21 11
koloniën van weldadigheid
KOLONIEKID SUUS NEEMT KINDEREN BIJ DE HAND Suus heet ze. Dochter van een pauper in Frederiksoord. Zij neemt haar hedendaagse leeftijdsgenootjes mee en laat aan hen het dorp zien. Aan de hand van een app. En kinderen steken ook nog iets op van Suus. TEKST JON VAN SCHILT
V
oor de niet meer zo piepjonge verslaggever, die speciaal voor dit kinderfeest is opgetrommeld, is het allemaal niet zo vanzelfsprekend. De speciaal voor kinderen van pakweg 6 tot 10 jaar (en hun ouders uiteraard) bedachte wandeling met een lengte van 2,5 kilometer langs 18 locaties is alleen met een smartphone te doen. Aha. Eerst dus even de app Spacetime Layers downloaden en dan de juiste wandeling zien te vinden. Koloniekids heet de route. Moet je even Frederiksoord intikken, luidt het advies. Wat ook de revue passeert, geen kinderwandeling. Pas als Ko-lo-nie-kids volledig is uitgeschreven, begrijpt de app de intenties. Let’s go! EERSTE VRAAG VERGETEN De parkeerplaats af, rechtsaf het voetpad langs de Vledderweg op en de app, Suus dus, wijst de weg. Kind kan de was doen. Of niet dan? Ik stap stevig door, maar dat kan niet van de app worden gezegd. Ook niet na het nodige getik (lees: aanmoedigingen) op het schermpje. Eigen schuld, in mijn enthousiasme de eerste vraag vergeten. En die gaat over de gereedschappen in de hal van Museum De Koloniehof. Teruglopen? Nee. Gokje. Fout. Maar ik kan wel door. Ook de tweede opdracht loop ik bijna ongemerkt voorbij. De app en ik zijn nog geen vrienden. Toch maar even kijken hoe het zit. Ik ben een blauw bolletje dat op het kaartje de route naar het volgende vraagteken volgt. Zodra ik, het blauwe bolletjes dus, de iets grotere blauwe cirkel rond het vraagteken binnenwandel, kan een venster worden geopend. Daarin staat de volgende vraag of opdracht. Pas nadat het antwoord is gegeven én verstuurd, kan het vizier worden gericht op het volgende punt. De vragen en opdrachten onderweg zijn zo samengesteld dat alle kinderen kunnen meedoen. Ook als je nog niet of nog niet zo goed kunt lezen en schrijven. Het gaat ook
De bedstee waarin volwassenen met opgetrokken benen moesten slapen.
12 N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21
om het zoeken naar verschillen tussen vroeger en nu. Goed opletten dus. Dat deed ondergetekende niet en liep de vrijboerhoeve pardoes voorbij. Toch maar even terug, want om de route te kunnen lopen, móét op alle punten een antwoord worden gegeven. Een rebus. Makkie! Zeker als je al wat ouder bent. MET SUUS MEE NAAR HUIS Het was al aangekondigd door de mensen van het museum: in het begin van de route neemt Suus je mee naar huis en mag je het huisje aan de zandweg, waar ze met haar familie woont, van binnen bekijken. Om de voordeur te openen, moet je een code intoetsen en die is voor 2,50 euro te koop (en later ook te gebruiken bij het kolonieschooltje). Bij Suus thuis hebben ze het niet breed, maar waarschijnlijk is het altijd beter dan in de armoedige omstandigheden in de stad, waar het gezin vandaan komt. In het piepkleine voorhuis, dat uit één ruimte bestaat, gebeurt bijna alles: wonen, koken, eten en slapen. Er zijn twee bedsteden. Groot genoeg voor Suus, nog wel, maar haar ouders moeten er zeker met opgetrokken benen slapen. In het iets ruimere achterhuis, de deel, wordt wat vee gehouden. Met een beetje fantasie zie je de levende voorraadkast voor je: een zeug met biggen voor vlees en spek en misschien een koe of geit voor een dagelijkse portie melk. En waar gaat al dat lekkers uiteindelijk heen? Los van het huisje staat een ander huisje, ’t huusie. Met in de deur het hartje. Het oogt nu schoon en fris, maar dat zal met een groot gezin ook weleens anders zijn geweest. De vraag die in de app over dit onderkomen wordt gesteld, behoeft nog enige aandacht of wordt gewoon niet begrepen. ZES GENERATIES VOORFAMILIE Het zijn deze (school)dag vooral mensen van middelbare leeftijd en hoger die op de
route zijn te vinden. Veel mensen schrijven iets in het gastenboek in het huisje van Suus. ‘Bijzonder dat dit bewaard is gebleven’. ‘Een apart verhaal, maar wel het begin van onze sociale staat’. En: ‘Zes generaties lang woonde mij voorfamilie hier’. En door! De hardwerkende dieren, waarover de app rept, laten zich niet zien. Die zijn waarschijnlijk aan het werk. Maar met een goede gok kom je een heel eind, zo blijkt. Ook de voorloper van het ziekenfonds passeert de revue. Wie een paar cent per maand betaalt kan een beroep doen op de dokter indien nodig. Ondanks dat woont de geneesheer in een knap optrekje, ook naar hedendaagse maatstaven. Aan de andere kant van de Vledderweg, de drukke weg die twee keer moet worden overgestoken, staan de ambtenarenhuizen. Iets groter en ruimer dan de koloniehuisjes. Verschil moet er kennelijk zijn. De Graaf van Limburg Stirumlaan is een plaatje, een door eeuwenoude beuken gevormde tunnel. OVER EN UIT Die mooie laan eindigt bij het kook- en spinhuis, de gaarkeuken van de vroegere kolonie. En daar is het ineens over en uit met de ontluikende vriendschap met de app. Hoezeer ik ook probeer in de blauwe cirkel met het vraagteken te geraken, het lukt niet. Ik probeer het vanuit alle windrichtingen, maar de vraag over het kookhuis kan niet worden geopend. Is het de app of hapert de belegen van bedrijfswege verstrekte iPhone? En dan ineens, ik sta op de plek waar ik al tien keer heb gestaan, kan dan toch de vraag worden aangeklikt. Toch niet, want pats boem, de app houdt het voor gezien. Opnieuw opstarten en in sneltreinvaart door de wandeling scrollen. Bij de voormalige gaarkeuken aangekomen, is het weer zoeken naar de juiste plek. Deze keer iets verderop. En weer floept de app eruit. En nog een keer. Wellicht speelt ook mee dat de bodem van de batterij in zicht komt en akelig rood kleurt. Ik houd het beantwoorden van vragen voor gezien. BULT ZAND De huidige bewoonster van de vroegere gaarkeuken wil best vertellen hoe ik, via het terrein van de voormalige tuinbouwschool, bij het kolonieschooltje kom. Maar ze vraagt wel een kleine wederdienst: ,,Tot voor kort kon je vanaf de M.E. van de Meulenweg zo naar het terrein van het museum lopen. Op een gegeven moment is die ingang tijdelijk afgesloten met een bult zand. Wanneer gaan ze die nu eindelijk eens weghalen, want dit is heel onhandig. Moeten we helemaal omlopen.’’ Bij deze. In het schooltje, het is overigens een replica, is het best donker. En ik kan me voorstellen dat het er in de zomer warm is en koud in de winter. Houten schoolbankjes, aap-noot-mies en de tafel van de meester op een kleine verhoging. Maar van sterallures kun je Jan Hessels van Wolda bepaald niet betichten. Hij was onderwijzer in het naburige Vledder. Omdat de koloniekinderen daar niet welkom waren, gaf hij hen in z’n vrije tijd les. Het was de generaal Johannes van den Bosch zelf die zag wat de onderwijzer voor de kinderen betekende en nam hem in dienst. En zo loop ik, in gedachten nog steeds met Suus, weer richting het museum. Een beetje mijmerend over het leven in de vroegere kolonie. En ik kom tot de slotsom dat kinderen, hoe jong ook, gelukkig een stuk handiger met apps en smartphones zijn.
De woonkamer van Suus.
De deel, het iets ruimere achterhuis. Hier werd onder andere de was gedaan, naast het vee.
Houten schoolbankjes, aap-noot-mies en de tafel van de meester op een kleine verhoging in de kolonieschool.
N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21 13
koloniën van weldadigheid
MERKSPLAS IN DE STEIGERS Het bezoekerscentrum en de brasserie van Merksplas.
Twee Koloniën van Weldadigheid liggen net over de grens in België. Wortel is kolonie 5 en Merksplas kolonie 7. Merksplas heeft het meest van Veenhuizen, want op het kolonieterrein staat een gevangenis. TEKST WILLEM DEKKER
ss Nijverheid
Merksplas
at
traat
Kapelstra
14 N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21
l
Wie de Belgische koloniën Wortel en Merksplas wil bezoeken kan overnachten in de voormalige melkveestal Colonie 7 op het kolonieterrein in Merksplas. Het pand is fraai verbouwd, het biedt plek aan zes hotelkamers. Dat aantal wordt uitgebreid naar zeventig in de oude kalverenstal. Het ontbijt en een prima diner worden geserveerd in de naastgelegen brasserie, waar ook op de sfeervolle hooizolder kan worden gegeten. Wie van uitslapen houdt kan in de voormalige landloperskolonie beter in het weekend bezoeken, want op werkdagen gaan de bouwvakkers om 6.30 uur aan de slag met de renovatie van de naastgelegen stallen. Kijk voor de prijzen en het menu op: www.colonie7.be.
op Worte
Colonie 7
Steenweg
D
e hoge hekken van de gevangenis vallen meteen op als je Kapelstraat oprijdt. Er is hier plaats voor vierhonderd gedetineerden en er is een ‘Centrum voor Illegalen’. Hier sliepen vroeger de paupers. De strafinrichting Merksplas werd in 1825 gebouwd als zevende Kolonie van Weldadigheid – de tweede in de Belgische Kempen – om bedelaars en landlopers op te vangen. Dus niet vrijwillig, maar gedwongen. Een andere blikvanger staat pal tegenover de gevangenis. Op een groot grasveld steekt een joekel van een kerk de lucht in: de kapel Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaart (uit 1899) ofwel de Landloperskapel. De omvang van de kerk heeft vast indruk gemaakt op de paupers, zodat ze zich bijna als vanzelf bekeerden tot het rooms-katholieke geloof. We stallen de auto op de gratis parkeerplaats bij het fraai gerestaureerde pand waarin het bezoekerscentrum en de brasserie zijn gehuisvest. Een achterkant van een groot varken steekt uit een deurtje in de muur. Het beest is nep, maar het geeft aan dat hier vroeger de varkenstallen zaten. Op het hoogtepunt van de kolonie werden er negentig vetgemest, elk zwijn in een eigen hokje. Opvallend: pal achter het bezoekerscentrum en de brasserie is het één en al steigers. Drie enorm grote en lange gebouwen worden aangepakt. Fase 5 Karkasrenovatie woonstalhuis Noord en koeienstallen meldt een bouwdoek. Het blijken niet de enige panden die worden gerenoveerd. Kortom:
Zoete Inval
Gevangenis
Start
el
vors iji ke op R weg teen
f
Rode Dree
S
N131 N13
Route en looprichting © DvhN/LC 180921 | Bron: Maps4News
kolonie Merksplas staat in de steigers. Dat zal ook de reden zijn dat deze kolonie (nog) niet de status van Werelderfgoed kreeg, in tegenstelling tot de 3 kilometer verderop gelegen kolonie Wortel. VARKENSSTAL ALS KLEEDKAMER Na een kort moment in het bezoekerscentrum gaan we aan de wandel. De Landloperskapel is het vertrekpunt van de Vagebondjespad (6,5 kilometer) over het voormalige kolonieterrein van 600 hectare. De gerestaureerde kerk is gesloten, maar we lezen in de wandelfolder dat de hele nok van het dak is voorzien van een lichtkoepel. De kapel is volledig onderkelderd, daarin werden vroeger de wintergroenten voor de landlopers bewaard. Nu is er een gevangenismuseum ondergebracht. We lopen langs de kerk en zien drie voetbalvelden. Zouden de gevangenen hier een
balletje trappen? Navraag leert dat leden van de plaatselijke voetbalclub hier spelen. De kleedkamers zitten in de voormalige stallen. Wat in Merksplas ontbreekt zijn informatieborden langs de wandelroute, zodat we het met een paar regels uit de folder moeten doen. Dan zijn Frederiksoord, Wilhelminaoord, Willemsoord en Veenhuizen op dit vlak een stuk verder. Daar kun je op infoborden bij alle bezienswaardigheden de geschiedenis lezen en een QR-code scannen voor extra informatie. We lopen naar de straat langs de cipierswoningen; rond de gevangenis werd een justitiedorp met 120 van deze huizen gebouwd. Het zijn bijna allemaal twee-ondereen-kapwoningen, maar wel volgens rang en stand: van twee of drie verdiepingen. Hoe hoger de rang, hoe ruimer het huis. De meeste woningen zijn vanaf 2003 verkocht in een erfpachtregeling en geheel gerestaureerd. Maar er resteren ook nog een paar dichtgetimmerde krotten. Hier is nog flink wat werk aan de winkel. BRIEVEN AAN GEVANGENISHEK De route voert ons langs de hekken van de gevangenis. De plaatselijke basisschool van Merksplas heeft een samenwerkingsverband met de gevangenis; kinderen leren hier ook wat zich binnen de gevangenismuren afspeelt. Het resultaat hangt aan de hekken. Leerlingen vanaf groep 5 hebben gedetineerden brieven met vragen geschreven en zij schrijven antwoorden terug. Zo wil Sophie weten of een gevangene kinderen heeft en of hij nog contact met ze heeft. Hij schrijft terug dat hij drie kinderen heeft en dagelijks met ze belt. Ook komen ze bij hem op bezoek. De papieren met vragen en antwoorden hangen aan het hek. Mooi om te lezen, alleen jammer dat ze in plastic mapjes zijn gestopt, want de inkt loopt door en de letters vervagen. Dat verdient beter materiaal. Van de gevangenis lopen we het bos in en komen uit bij de Vaart. De ringvaart van 10 meter breed en een lengte van 7 kilometer is in 1893 gegraven door de landlopers zelf, om te voorkomen dat ze ervandoor zouden gaan. Aan de rand bij de Vaartstraat ligt de vierkante ‘zwemkom’, waar het koloniepersoneel kon zwemmen en met bootjes varen. Nu dobberen er eenden en zijn restanten van een stenen steiger te zien. NAAMLOZE NUMMERS We volgen het pad lange tijd door het bos, langs de kleiputten waaruit het materiaal kwam voor de bakstenen van de koloniegebouwen. Het zijn nu visvijvers. Een eindje verderop liggen de drie begraafplaatsen van de kolonie. De tweede was als eerste (in 1824) en als laatste (2000) in gebruik. Er liggen hier zo’n 4500 mensen begraven, onder wie 227 naamlozen bij de witte grafkruizen. Als enige vorm van identificatie is een loden plaatje met cijfers op de zijarm van het kruis bevestigd. Het geeft aan dat deze mensen slechts bestonden als nummer, althans voor de Maatschappij van Weldadigheid. We naderen het einde van de wandeling en lopen over de dijk van de ringvaart terug naar het beginpunt. We zien drie open schuren met rode bakstenen vloeren die gerestaureerd zijn en de patattenkelders. We eindigen bij De Grote Hoeve waar de landlopers werden tewerkgesteld. De hoeve bestond uit grote stenen paarden-, koeien-, schapen- en varkensstallen, gebouwd in een rechthoek. Op het binnenplein staat een opgeknapt wachthuisje, het enige dat met succes de jaren heeft doorstaan.
schap, werkkleding en zaaigoed. De kosten noteerde de Maatschappij voor Weldadigheid als schuld, die de landlopers konden aflossen door te werken op de gemeenschappelijke grote hoeve en op het land rondom.
BELGISCHE TAK FAILLIET Een groot probleem was dat de arme landlopers kwamen uit steden als Antwerpen en geen verstand van landbouw hadden. Bovendien bleek de ontgonnen heidegrond te arm en was er te weinig mest voor handen. Daarbij hangt de schuld velen als een molensteen om de nek. Wanneer de Zuidelijke Nederlanden zich in 1830 als België afscheiden van Nederland belandt de Maatschappij in het slop. Ze leidt fors verlies en de nieuwe overheid wil niet langer bijspringen. In 1842 gaat de Maatschappij voor Weldadigheid in België failliet. Wortel en ook Merksplas raken in verval. In Wortel worden de meeste huisjes gesloopt, het materiaal gaat naar elders voor hergebruik. In 1870 koopt de Belgische staat de kolonieterreinen op, omdat er ruimtenood is voor de opvang van bedelaars. De nu nog bestaande gebouwen werden toen nieuw opgetrokken. Wortel wordt een onvrije kolonie waar landlopers verplicht naartoe moeten om landbouwarbeid te verrichten. Net als in Merksplas.
WAAR IS WORTEL? De oude ingang van de onvrije kolonie in Wortel.
De eerste Kolonie van Weldadigheid in België is Wortel. In 1822 komen de eerste arme gezinnen naar de vrije kolonie in de Zuidelijke Nederlanden. Het is de vijfde kolonie die Johannes van den Bosch sticht. TEKST WILLEM DEKKER
W
aar is die kolonie Wortel? Geen duidelijk bordje te zien en geen vlag van Werelderfgoed die wappert. Zijn we blind dan? We rijden toch op de Kolonieweg? Na een tweede keer verkeerd rijden vragen we een mevrouw die bij een kruispunt langs de weg staat. ,,U bent er al. Daar, 100 meter verderop, is de parkeerplaats.” Nou, dat valt tegen. Na Frederiksoord, Wilhelminaoord en Merksplas bezoeken we de vijfde Kolonie van Weldadigheid. De enige in België die het stempel Werelderfgoed mag dragen. Je vraagt je in eerste instantie af: waarom? Want de even verderop gelegen kolonie Merkplas heeft fraai opgeknapte koloniegebouwen, een mooie kerk, een gloednieuw bezoekerscentrum en oude boerenstallen die worden hersteld. In Wortel is geen kerk te bekennen, het bezoekerscentrum De Klapekster doet bij een eerste blik een beetje sjofel aan. De picknicktafels staan eenzaam op het betonnen terras, een groot doek met de drankenprijslijst hangt aan de muur, Ministerie van Justitie Rijkslandbouwbedrijf staat in roestige ijzeren letters op de buitenwand. Dit was vroeger de grote Landlopershoeve met koeien, varkens- en paardenstallen, schuren, een steenbakkerij en herstelbedrijven als een smederij, kleermakerij, weverij en meubelmakerij. Vandaag is er geen kip te zien. Het is maandag, De Klapekster is gesloten. Een deur is half open, binnen brandt licht en de uitbaatster komt op het ‘hallo’ af. Ze is aan
het schoonmaken. We krijgen voor een euro een folder van de Koloniewandeling mee. Ze geeft ook antwoord op de vraag waarom Merksplas niet tot Werelderfgoed is uitverkoren. ,,Daar hebben ze de structuur van vroeger veranderd. Bij de gevangenis van Merksplas is een nieuwe portiersloge van beton gebouwd. Midden in de zichtlijn. Wortel Die is nu doorbroken. Joohhh ... ze zijn druk aan het restaureren, maar ze denken dat ze het Erfgoedlabel wel kunnen vergeten.” In Wortel zijn de zichtlijnen dan wel niet verdwenen, maar de 129 kolonistenwoningen wel, lezen we in de folder. Heel jammer,N12 N1244 dan hadden we een vergelijking kunnen maken met de landloperskolonie in Frederiksoord en Wilhelminaoord, waar nog vijftig oude kolonistenwoningen bewaard zijn gebleven.
LE QUATRE BATIMENTS De wandelschoenen zitten aan de voeten, we hebben 5,5 kilometer te gaan. De kruising waar we net de weg vroegen, blijkt het middelpunt van de kolonie te zijn: Les Quatre Batiments, de vier gebouwen. Drie staan er nog. De landlopershoeve, de school waarin nu café Den Bayerd in zit en de directeurswoning. De spinnerij en het magazijn, die in één gebouw zaten, zijn verdwenen. Het eerste dat opvalt in Wortel zijn de witgeschilderde huizen met rode daken, allemaal in de dezelfde stijl gebouwd. De voormalige woningen van koloniepersoneel kregen na 1950 hun witte kleur. Waarom? Daar komen we niet achter. Ze zijn niet allemaal opgeknapt. Zoals de dichtgespijkerde
BELGIË ef
Torendre
Start f Molendree
Kolonie vard
le
Bou
Route en looprichting © DvhN/ DvhN/LC vhN/LC 180921 | Bron: Maps4News
aalmoezenierswoning. Die staat te koop voor 98.000 euro, waarbij de grond in erfpacht wordt gegeven voor 82 jaar. De huizen zijn gebouwd langs symmetrische aangelegde eikenlanen. De wegen zijn kaarsrecht en staan haaks op elkaar. Deze zogeheten drevenstructuur is kenmerkend voor alle vrije koloniën, zoals ook Frederiksoord, Wilhelminaoord en Willemsoord. Langs dit raster werden ook de kolonieboerderijtjes opgetrokken. We moeten ze er maar bij bedenken, met de voorbeelden in Drenthe voor ogen. De boerderijen waren 14 meter lang, 7,5 meter breed en hadden 3 slaapkamers, een kamer met haard en een ingebouwde stal en schuur. De inhoud van de mestput achter de stal werd over het land gestrooid. De boeren kregen een koe, een varken, gereed-
PESTHUIS VLAK BIJ BEGRAAFPLAATS De wandeling gaat langs akkers met hoog maïs en aardappelen. We slaan rechtsaf en lopen door het bos. Hier stond het pesthuis, waar kolonisten met een besmettelijke ziekte in quarantaine moesten. Het is geen toeval dat de begraafplaats een paar honderd meter verderop ligt. De dodenakker doet denken aan het kerkhof van Merksplas. De betonnen kruizen zijn hetzelfde, maar hier staan namen op het kruis en niet alleen nummers zoals in Merksplas. Het is de enige tastbare herinnering aan de landlopers die hier tot hun dood verbleven. We lopen lange tijd rechtuit, langs het bootjesven waar Wortelaren in de winter schaatsten en in de zomer zwommen. Ze gaven hun waardevolle spullen af aan de landloper van dienst en kregen die na het zwemmen keurig terug. De gevangenis van Wortel is het laatste oude pand dat we passeren. Hier overnachtten de bedelaars in de onvrije kolonie die overdag aan het werk waren op het land of in de werkhuizen. Na de afschaffing van de wet op de landloperij werd het in 1993 een ‘gewone’ gevangenis. De oude koloniegebouwen staan er nog, alleen is er nu rondom een 6 meter hoog hek opgetrokken. Er verblijven zo’n driehonderd gedetineerden. Een beeld van een landloper bij de oude hoofdingang herinnert aan de tijd van de kolonie. Zelfs deze betonnen vagebond zit achter de hoge hekken.
De voormalige aalmoezenierswoning.
N D C M E D I A G R O E P Z A T E R D A G 18 S E P T E M B E R 2 0 21 15
TOPMODELLEN ALL-INCLUSIVE
Kies je nu favoriete model. Helemaal zoals jij het wil inclusief de best mogelijk matras systemen verkrijgbaar. Dus helemaal compleet op het absolute topniveau. Deze luxueuze ambachtelijke boxspring bedden zullen de manier waarop je slaapt voor altijd veranderen. • Ruime keuze uit alleen het allerbeste topsegment matrassen en topdekken • Alles kan custom made (maatwerk) gemaakt worden • Ruime keuze uit de mooiste hoofdbord stijlen van strak tot zeer uitbundige vormgeving • Keuze uit exclusieve stofsoorten in vele kleuren • Eventueel keuze in elektrisch verstelbaar (spanningsvrij en draadloos) • Gratis vakkundig thuis geplaatst • Keuze uit eventueel ruim 300 mogelijke exclusieve bestaande sets uit voorraad leverbaar • Zie ook Instagram voor de vele mogelijkheden • Betaling kan ook in 2 delen. 50% bij plaatsing en 50% 6 maand later. WEGENS AMBACHTELIJKE PRODUCTIE IS ER EEN LANGERE LEVERTIJD TOT CA.8 TOT 10 WEEK.
Voor 3900,- een compleet droombed naar keuze. All inclusive ( PRIJS OP BASIS VAN DE MAAT 180X200 )
Biologische natuurlatex toppers en matrassen. • De allermooiste en beste kwaliteit wereldwijd verkrijgbaar • Biologisch gecertificeerde latex • 100% natuurlijke rubber • Alle mogelijke maten (ruim 26) uit voorraad leverbaar • Ook in split uitvoering • Gelijk mee te nemen, of gratis geleverd • Bekleding biologische katoen • Afwijkende maten of voor boot of caravan etc. binnen 3 werkdagen klaar Toppers : 1 pers. v.a. 336,- nu 193,- | 2 pers. v.a. 696,- nu 398,- | Litsj. v.a. 791,- nu 448,Matrassen in diverse uitvoeringen. Type A v.a. 390,- Type B v.a. 599,- Type C v.a. 989,Hybride matrassen topkwaliteit 21 tot 32 cm • De nieuwe drukverlagende trend • Door onze eigen invoer en distributie bespaar je 200,- tot 1000,- per matras • Perfect om als groot 2 persoons matras uit 1 stuk te gebruiken • Werelds meest verkochte en meest luxe hybride op 180x200 slechts 1089,Diverse uitvoeringen. Type A v.a. 99,Type B v.a. 318,- Type C v.a. 439,-
Topdek paardenhaar of pegasus • Vulling paardenhaar en kasjmier • Bekleding 100% Egyptische mako satijn • Ambachtelijk kwaliteit • Keuze uit zacht en medium Normaal v.a. 2.199,- tot 5879,Nu ca. 400 stuks in diverse litsj. maten uitzoeken voor 500,-
Exclusieve 100% donsdekbedden • Ambachtelijk Zwitsers topsegment • 100% pure dons • Kostbaar en beperkt verkrijgbaar • De echte Hongaarse dons (geen China) • 25 jaar garantie extra lengte 140x220 799,- Nu 199,200x220 918,- Nu 299,240x220 1.235,- Nu 399,-
GENEMUIDEN: Schering 23 • 088 90 05 150 • di. t/m vrij. 9:30-17:30 • zat. 9:30-17:00 • www.bodibeds.nl EMMEN: Marco Polostraat 2 • 0591 63 03 18 • ma. 13:00-17:30 • di. t/m vrij. 9:30-17:30 • do. koopavond tot 21:00 • zat. 9:30-17:00
