“In blijvende herinnering aan de overlevenden van Auschwitz, die het Nederlands Auschwitz Comité hebben opgericht” — sinds 1956
J A A R G A N G 61
|
NUMMER 2
|
A P R I L 2 0 17
auschwitzbulletin K WA R TA A L B L A D VA N H E T N E D E R L A N D S AU S C H W I T Z C O M I T É
N I E U W S OV E R H E T N A M E N M O N U M E N T Veel nieuwe steunbetuigingen en donateurs
E E N CO N F RO N T E R E N D E R E I S 63 Politieagenten bezochten nazi-kampen in Polen
D E P O G RO M I N J E DWA B N E Opzienbarend boek van Anna Bikont geprezen en verguisd
TO E N E M E N D ‘ K A M P TO E R I S M E ’: G O E D O F N I E T Interview met Oekraïense filmmaker Sergei Loznitsa
V eron t s chul dig ing in het artikel van rosita steenbeek over haar grootmoeder in het vorige nummer van het Auschwitz Bulletin 2017-1 wordt deze op pagina 12 aangeduid als ‘dochter van een Joodse moeder en een Duitse vader, geboren in 1905 in Keulen’. Dit had natuurlijk moeten zijn ‘dochter van een Joodse moeder en een niet-Joodse vader’. Tot onze spijt is correctie er bij onze eindredactionele bewerking bij ingeschoten. Wij werden er nu door een lezer op gewezen en bieden hem en de auteur van het artikel onze verontschuldigingen aan. — Redactie
De reis die het Nederlands Auschwitz Comité jaarlijks organiseert naar de voormalige concen-
102.000 vermoorde Joden, Roma en Sinti... Zij mogen nooit vergeten worden!
Steun het Nederlands Auschwitz
Ga naar de website en adopteer een
Comité bij de realisatie van het
of meer namen. U kunt ook bijdragen
Nationaal Holocaust Namenmonu-
door alleen een bedrag over te maken.
ment. Duizenden gingen u al voor.
Wij zijn dankbaar voor elke euro!
Maar úw hulp is nog hard nodig. Hoe?
www.namenmonument.nl
H E T H O L O C A U S T N A M E N M O N U M E N T K O M T T E S TA A N I N A M S T E R D A M , A A N D E W E E S P E R S T R A AT
tratiekampen Auschwitz, Birkenau, Majdanek en Sobibor zal dit jaar plaatsvinden van maandag 6
Meer informatie kunt u vinden op onze website
november t/m zaterdag 11 november 2016.
www.auschwitz.nl/nac/activiteiten
6 - d a a g s e P O L E N R E I S 2 0 17 De reissom bedraagt € 985 per persoon op basis van een
Voor eventuele vragen kunt u contact opnemen
tweepersoonskamer. Een éénpersoons kamer is beperkt mo-
met Jacques Grishaver, 06 54 606 290
gelijk met bijbetaling van € 175. De prijs is inclusief vliegreis Amsterdam-Warschau v.v., luchthavenbelasting, vervoer per
Belangstellenden kunnen zich schriftelijk opgeven bij:
luxe touringcar (waarin roken NIET is toegestaan), verblijf in
Nederlands Auschwitz Comité
uitstekende hotels in Warschau, Krakow en Lublin, alle maal-
t.a.v. De heer J. Grishaver
tijden gedurende de reis en toegangsprijzen van musea.
Postbus 74131
N.B.: Deze prijsopgave is onder voorbehoud van gelijkblijven-
1070 BC Amsterdam
de hotel- en vliegtarieven.
e-mail: info@auschwitz.nl
Omslag: Sally de Wijs spreekt tijdens Nationale Holocaust Herdenking 2017 (foto Dirk Spits) Inzet: Politiecollega’s vinden steun bij elkaar tijdens reis in Polen
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
3
inhoud
HET NEDERLANDS AUSCHWITZ COMITÉ het nederlands auschwitz comité draait volledig op vrijwilligers. uw financiële steun is enorm belangrijk. Met uw bijdrage kunnen we de herinnering aan de Holocaust levend houden, ook bij nieuwe generaties. Doneren kan tegenwoordig op eenvoudige wijze via onze website www.auschwitz.nl. U kunt kiezen uit verschillende mogelijkheden — eenmalig, per maand of per jaar. Ook kunt aangeven of u daarbij het Auschwitz Bulletin thuis wenst te ontvangen. Het Bulletin verschijnt vier keer per jaar.
Column
Holocaust? Bewijs dat dan maar eens / 22 Awraham Meijers over de onverbeterlijke Holocaust-ontkenners
Cultureel
Pogrom uit 1941, splijtzwam in Polen / 6 Herbert Sarfatij bespreekt het opzienbarende boek van Anna Bikont ‘De misdaad en het zwijgen’ Prachtig familiedocument uit kruimels informatie / 19 Bertje Leuw bespreekt het boek ‘Het innerlijke toneel [feiten]’ Recent verschenen / 23 Marjon de Klijn Voor de inhoud van de artikelen die ondertekend zijn is alleen de auteur verantwoordelijk. Overname van artikelen is toegestaan, mits met toestemming van de auteur en de redactie.
Actueel Nieuws over Namenmonument/ 4 Steeds
meer steunbetuigingen en donaties Herdenken met lokale kracht / 12 Het project ‘Beverwijk Herdenkt’ voor het Namenmonument door Jacky de Vries, een van organisatoren
Herdenken
Juda en Hansje Swaab, na 70 jaar weer tastbaar dichtbij / 10 Hannah van den Ende Derde deel (slot) van een familiegeschiedenis De Nationale Holocaust Herdenking 2017 /14 Delen uit de toespraken gehouden tijdens de herdenking op 29 januari 2017 Herdenking, afscheid en wijze lessen / 16 Jacqueline Kroek en Pauline Kauffmann over de reis met politiecollega’s langs de concentratie- en vernietigingskampen in Polen
Opinie Concentratiekamp-toerisme, verval of
zege / 20 Walter van Rossum interviewt de Oekraïense filmmaker Sergei Loznitsa
4
|
auschwitz bulletin
|
j a a r g a n g 61 # 2
Nieuws over het Namenmonument In de afgelopen weken hebben we weer
‘Het realiseren van het monument zal een
Al íets langer geleden mochten wij een
van verschillende kanten steunbetuigin-
waardevolle culturele en historische
significante donatie ontvangen van de De
gen gekregen en veel donaties ontvan-
aanwinst zijn voor Nederland. Met dit Na-
Jong Groep uit Amsterdam, die daarmee
gen, van particulieren, bedrijven en
menmonument wordt de ruim 102.000
een groots gebaar heeft gemaakt, waar wij
overheden.
Nederlandse slachtoffers van de Holocaust
buitengewoon blij mee zijn.
die nooit een graf hebben gekregen op Allereerst was er natuurlijk het goede
waardige wijze herdacht. Het ontwerp van
Zeer onlangs werden wij verrast door me-
nieuws dat de Nederlandse overheid een
het Holocaust Namenmonument verdient
vrouw Jacqueline van Maarsen, schrijfster
bedrag van 2.300.000,- euro toegekend heeft
dan ook mijn verdere ondersteuning en
én vriendin van Anne Frank. Zij kreeg in
om de totstandkoming van dit nationaal
betrokkenheid.’ Dat aanbod hebben wij
Holocaust Namenmonument mogelijk te
natuurlijk in dankbaarheid aanvaard!
maken. Daarmee werd een echt financieel fundament onder ons initiatief gelegd.
Bijzonder om hier te vermelden is ook het feit dat steeds meer gemeenten in Nederland
Daarnaast zijn er al gedurende langere tijd
het Namenmonument ondersteunen. Soms
vele gesprekken gaande met (vertegenwoor-
met een donanatie, maar verschillende ge-
digers van) het Nederlands bedrijfsleven.
meenten vragen ons ook uit te zoeken welke Joodse, Roma of Sinti inwoners uit hun ge-
1970 van haar zus
Ook zijn wij zeer blij met de steun van Floris
meente slachtoffer zijn geworden van de Ho-
een klein gedicht-
Alkemade, de Rijksbouwmeester. In een
locaust. Dat is vervolgens aanleiding om die
handgeschre je, handgeschre-
brief aan het Nederlands Auschwitz Comité
namen te adopteren. Kort geleden maakten
ven door Anne.
schrijft hij: ‘Ik ben van mening dat dit bij-
Amstelveen, Beverwijk, Diemen, Uden,
Onlangs besloot
zondere monument zeer betekenisvol is voor
Uitgeest en Zeist die keuze.
het historisch besef van Nederland. Het ont-
Jacqueline het gedichtje te laten veilen. Van de opbrengst
werp is krachtig in zijn uitstraling. Het idee
Andere gemeenten die hierin ook geïnteres-
– veel hoger dan iedereen had verwacht –
om alle namen zichtbaar te maken en per
seerd zijn, kunnen altijd contact opnemen
doneerde zij maar liefst 50.000,- euro voor
steen te graveren, maakt het ontwerp tot een
met het Auschwitz Comité, telefonisch of
het Namenmonument. Om sprakeloos van
indrukwekkend visueel beeld.’
per email.
te worden...
auschwitz bulletin
CO LO FO N
A P R 2 017
|
5
H E R D E N K E N , L ATE N W E B LI J V E N H E R D E N K E N !
AUSCHWITZ BULLETIN
redactie Max Arian, Bertje Leuw, Awraham Meijers, Theo van Praag, Walter van Rossum, Herbert Sarfatij, Fedde Schouten, Zoni Weisz, Dirk Spits [beeldredactie] redactiesecretariaat Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam email redactie@auschwitz.nl NEDERL ANDS AUSCHWITZ COMITÉ
secretariaat Postbus 74131,
H
et is mooi in dit nummer
tot en met de laatste stap te bewaren. Welke
te lezen dat Beverwijk een
betekenis dit allemaal in een persoonlijk
herdenking kent met een
leven krijgen kan, maakte Sally de Wijs dui-
lokaal karakter en gedragen
delijk aan de hand van de geschiedenis van
door de hele Beverwijkse ge-
haar opa Sal Polak.
meenschap, vooral door de kinderen. Tijdens
1070 bc Amsterdam
die herdenking gingen tachtig beschilderde
Een bijzondere vorm van herdenken wordt
tel: 020 672 33 88
panelen, met daarop de namen van de ver-
beschreven in een verslag van de reis langs
email info@auschwitz.nl
moorde Joden uit Beverwijk, in een keten van
de concentratie- en vernietigingskampen in
www.auschwitz.nl
mensen van hand tot hand richting een hou-
Polen door 63 politieagenten, in april 2017.
financiële administratie
ten raamwerk op het podium. Elk paneel was
email financien@auschwitz.nl
beschilderd door een kind. Elk paneel weer
Hannah van der Ende herdenkt in een derde
bank iban: nl53 abna 0414646282
anders, zoals elk verhaal erachter anders is.
en laatste artikel Juda en Hansje Swaab, die als gevolg van de deportaties van 1942 in het
bic: abnanl2a abonnementenadministratie Postbus 74131, 1070 bc Amsterdam tel: 020 600 34 55 email abonnement@auschwitz.nl database beheer Akrav-automatisering & Consultancy vormgeving Fedde Schouten druk Drukkerij Peters Amsterdam bv
Tijdens de Nationale Holocaust Herdenking
niets verdwenen...
2017 vertelde Jacques Grishaver, de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité, dat er
Een groot artikel schenkt aandacht aan het
gelukkig goed nieuws is. Het Holocaust Na-
boek De misdaad en het zwijgen. Jedwabne 1941,
menmonument dat in Amsterdam zal komen
de levende herinnering aan een pogrom in Polen,
heeft zijn definitieve vorm en bestemming
van de Poolse journaliste Anna Bikont. Zij
gekregen.
deed onderzoek naar het door Polen uitge-
Dit staat tegenover de toenemende haat, zoals
voerde pogrom uit 1941, dat nog steeds een
de ongekend felle kritiek van de leider van
splijtzwam is in de Poolse gemeenschap.
het auschwitz bulletin is een uitgave van
de rechts-populistische partij Alternative für
het nederlands auschwitz comité
Deutschland op Holocaustherdenkingen. Wij
Ten slotte een interview met de Oekraïense
moeten de werkelijkheid van het heden onder
filmmaker Sergei Loznitsa. In zijn laatste do-
De activiteiten van het Nederlands
ogen blijven zien, is zijn boodschap. Ook
cumentaire over concentratiekamp-toerisme,
Auschwitz Comité worden mede mogelijk
minister-president Mark Rutte benadrukte
met de titel Austerlitz, heeft hij zijn camera
gemaakt door het vfonds
in zijn toespraak hoe belangrijk het is dat wij
in de voormalige kampen Sachsenhausen
herdenken, dat namen ertoe doen, dat wie
en Dachau op ooghoogte neergezet, veelal
in herinnering blijft, voortleeft. Eber-
midden in de mensenstroom.
hard van der Laan, de burgemeester van Amsterdam riep op het onrecht vanaf de eerste stap te bestrijden, de waardigheid
— Walter van Rossum
6
|
auschwitz bulletin
ac t u eel
Gereconstrueerde vogelvluchtkaart van Jedwabne in 1939 'waar nog Joodse kleermakers, laarzenmakers en kuipers wonen, waar kinderen zwoegen om de letters van het Hebreeuwse alfabet onder de knie te krijgen en waar vanuit de synagoge het geroezemoes van de gebeden klinkt.' (p. 571)
|
j a a r g a n g 61 # 2
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
7
POGROM UIT 1941 SPLIJTZWAM IN POLEN
DOOR HERBE RT SARFATIJ
In 2001 verscheen een opzienbarend boek, Neighbors, van de hand van de Pools-Amerikaanse historicus Jan Gross; het werd in 2002 in het Nederlands vertaald als Buren. Het gaat over een beruchte pogrom uit 1941 in noordoost Polen, in het stadje Jedwabne en omgeving, met destijds een grote Joodse gemeenschap. Minstens zo opzienbarend was de ontvangst van dit boek, omdat er naast grote waardering ook een heftige en steeds venijniger wordende kritiek op inhoud en auteur loskwam. Hierover wilde de Poolse onderzoeksjournalist Anna Bikont een verhaal schrijven in het befaamde Poolse blad Gazeta Wyborcza, maar zij kreeg daar geen toestemming voor. Zij startte daarop zelf een uitgebreid onderzoek, dat na enkele jaren leidde tot het boek De misdaad en het zwijgen. Jedwabne 1941, de levende herinnering aan een pogrom in Polen, dat je al even opzienbarend zou kunnen noemen. Weer werd het een boek dat uitbundig werd geprezen maar ook intens verguisd. >>
8
|
auschwitz bulletin
|
j a a r g a n g 61 # 2
V E R V O LG VA N PA G . 7
De dramatische geschiedenis van de pogrom die zich in en rond
Wel sprak de toenmalige Poolse president in een verklaring in 2001
Jedwabne op respectievelijk 10 juli 1941 en enkele dagen daarvoor –
zijn oprechte verontschuldiging uit en er werd in hetzelfde jaar een
dat is kort na de Duitse inval in de Sovjet-Unie - heeft voltrokken,
herdenkingsmonument ter plaatse opgericht. De tegenstanders
wordt in het boek verteld in veertien hoofdstukken, met een wisse-
roerden zich bijvoorbeeld met de oprichting, ook in 2001, van een
lende insteek. Ieder hoofdstuk wordt gevolgd door kortere of langere
plaatselijk ‘Comité voor de goede naam van Jedwabne’, en een jaar
notities, waarin Anna Bikont zelf aan het woord is over haar onder-
later met een onthutsende verklaring van de RK primaat van Polen,
zoek. Het geheel vormt een helder, indringend en veelzijdig verhaal
kardinaal Glemp, die het boek van Gross alleen maar als in opdracht
over de aanloop tot de pogrom, het verloop ervan, de achtergronden
geschreven antikatholieke laster zag.
en de langdurige nasleep. De geschiedenis start in de vooroorlogse jaren met een beeld van de traditionele Pools-Joodse verhoudingen
Dan is Anna Bikont al met haar onderzoek aan de gang en zij bezoekt
uit die tijd en loopt door tot de moeizame verhoudingen in het Polen
en ondervraagt vele personen, vooral ook hen die in het verhaal van
van vandaag. De pogrom blijkt in dat proces een kantelpunt te zijn
Gross worden genoemd. Daarmee vult zij de ‘Notities’ tussen de
geworden.
hoofdstukken in de vorm van een soort dagboek. Sfeertekeningen en gesprekken, actuele berichten, onverwachte documenten, telefoni-
Eerst enkele hoofdlijnen van het historische kader van de regio
sche informatie, dat alles vat zij samen in een groot panorama van
waarin Jedwabne ligt. Tot 1939 maakte dit gebied deel uit van de
een op den duur ontzagwekkende en voor haar persoonlijk bij vlagen
Poolse nationale staat, waarna het twee jaar lang een vreemde
ook beangstigende geschiedenis.
overheersing kreeg met een Russische bezetting veroorzaakt door
Ter plekke in Jedwabne, en ook in de nabijgelegen plaatsen waar al
het pact van Nazi-Duitsland met de Sovjet-Unie. Weer twee jaar
iets eerder in 1941 de moordpartijen hebben plaatsgevonden, stuit zij
later verandert deze situatie echter grondig met de bezetting door
meestal op keihard antisemitisme. Bij de daders, bijvoorbeeld, die
Nazi-Duitsland, die duurt van 1941 tot 1945. Wanneer daaropvolgend
destijds in de rechtszaak wel bekend hadden, maar nu alles glashard
het zelfstandige Polen is herrezen, komt er na enkele jaren weer een
ontkennen. Ze voelen zich alleen maar slachtoffer: van de Joden, van
ingrijpende politieke wijziging bij het ontstaan van de – communis-
de Duitsers, van de Sovjets. Zij vindt slechts steun bij een enkeling,
tische – Volksrepubliek Polen. Onder dit bewind wordt de misdaad
zoals een zoon van een dader die ‘de last der herinnering draagt’ en
van de pogrom onderzocht en in een proces in 1949 worden schul-
daarom volhoudt: ‘Polen hebben het gedaan, geen Duitsers’.
digen aangewezen en bestraft. Het einde van het communistische
Het is een moeizame strijd. Geschokt is zij wanneer een gerenom-
bewind in 1990 betekent echter het begin van een volgende ontwik-
meerd historicus zich ‘ongepast’ gedraagt. ‘Hij laat me beseffen,’
keling, waarin het herlevend Pools nationalisme, de behoudende
zegt zij getroffen, ‘wat een fatsoenlijke Pool over Joden weet te
Rooms-Katholieke kerk en oude antisemitische overtuigingen steeds
vertellen als dit onderwerp zijn beeld van zijn vaderland en landge-
meer terrein winnen en de visie op wat er destijds in Jedwabne
noten verpest.’
gebeurd was doen kantelen. Anna Bikont noemt dat in de ondertitel van haar boek kernachtig de levende herinnering aan een pogrom in
PASTOOR Een andere taaie tegenstander is de pastoor van Jedwab-
Polen.
ne, die met zijn permanente antisemitisme door het hele boek heen figureert als een kwade genius in deze traditionele Rooms-Katho-
ONTKENNING Het boek Buren van Jan Gross rustte op drie pijlers:
de naoorlogse getuigenis van een van de ontsnapte slachtoffers, verklaringen van getuigen afgelegd tijdens de naoorlogse rechtszaak en een gedenkboek in de VS van Joodse emigranten afkomstig uit Jedwabne. De conclusie van de auteur was, dat deze pogrom een ‘collectieve moord van Polen op Joden’ is geweest. Die conclusie werd ondanks overtuigend bewijsmateriaal niet door iedereen in Polen geaccepteerd. Door sommigen werd het zonder meer ontkend en gaandeweg steeds feller bestreden. Het gedenkteken in Jedwabne in 2001 met Krzysztof Godlewski, toen de burgemeester, op de voorgrond
lieke maatschappij. Gelukkig zijn er in de wereld van uiteenlopende
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
9
opvattingen ook weer andere voorbeelden te vinden. Zo is er de burgemeester van Jedwabne ten tijde van de herdenking in 2001, die intussen politiek het veld heeft moeten moet ruimen. Hij geeft toch niet toe aan de ontkenners en verhuist ten slotte naar de VS van waaruit hij het contact met haar blijft houden. In ieder geval lukt het haar de zoektocht voort te zetten, ook wanneer het erg moeilijk wordt. Dat geldt natuurlijk speciaal waar het de talrijke verhalen van en over de slachtoffers betreft. Meestal gruwelijke geschiedenissen zijn het, die in afzonderlijke hoofdstukken door enkele overlevenden en door veel meer getuigen aan haar worden verteld. Zij zoekt mensen op, niet alleen in Polen, maar ook in de VS, in Costa Rica, op Cuba en in Argentinië. Die verhalen worden aangevuld met een grote reeks documenten die al eerder uit tal van archieven waren verzameld. PL A ATSELIJKE ELITE In het laatste gedeelte van het boek De
misdaad en het zwijgen wordt de balans opgemaakt. Uit alles blijkt dat er werkelijk sprake is geweest van een pogrom in Jedwabne en de plaatsen eromheen in 1941. De organisatie lag in handen van de plaatselijke elite, die traditioneel reactionair, streng katholiek en anti-Joods was. De nazi-bezetters maakten hen tot burgerwacht en politie, om hen vanuit die positie de Duitse anti-Joodse maatregelen te laten uitvoeren. Eenmaal op het schild gehesen, wisten de handige opportunisten onder hen dan verder met alle wijzigingen in de politiek mee te draaien. Helpers vanuit allerlei maatschappelijke
De uit een naburig
groepen waren steeds gemakkelijk te vinden. ‘Fatsoenlijke Poolse
dorp geredde Joodse
jongemannen en gajes’ is de veelzeggende titel van het hoofdstuk dat
Rachela (later Ma-
over de herkomst van de moordenaars gaat. Het laatste hoofdstuk
rianna) Finkelsztejn
houdt zich puur met juridische zaken bezig naar aanleiding van
en haar niet-Joodse
het verschijnen van Gross’ boek. Anna Bikont voert een gesprek met
redder Stanislaw
de openbare aanklager die toen werd aangesteld om, met het oude
Ramotovski, die met
proces uit 1949 als uitgangspunt, een nieuw gerechtelijk vooronder-
haar trouwde, jaren
zoek te doen naar de misdaden die in 1941 zijn gepleegd. En ook diens
zestig (o) en 2001 (b)
conclusie is duidelijk: ‘De daders waren sensu stricto Polen’.
Anna Bikont, De misdaad en het zwijgen. Jedwabne 1941, de levende herinnering aan een pogrom in Polen, Nieuw Amsterdam Uitgevers, Amsterdam 2016, 640 blz., ISBN 978 90 468 2039 1, € 39,99, eBook € 23,99
10
|
auschwitz bulletin
|
j a a r g a n g 61 # 2
een geschiedenis IN DRIE DELEN D O O R H A N N A H VA N D E N E N D E | d e e l 3 , s lot
Juda en Hansje Swaab Na de vondst van het archief van tandarts Juda Swaab in het vroegere huis dat hij bewoonde in de Johannes Vermeerstaat in Amsterdam beschreven in deel 1, en de komst in 1939 van het Duitse vluchtelingetje Steffi Wittelshöfer (10) bij hem en zijn vrouw Hansje als pleegouders in deel 2, volgt nu het laatste deel waarin als gevolg van de deportaties van 1942 Juda en Hansje en Steffi in het niets verdwijnen…. Juda en Hansje waren door hun rechtstreekse
ƒ 3.324,-. Het belendende pand op nummer
vermogens moesten deponeren, zijn diverse
betrokkenheid bij het vluchtelingenwerk
135, in bezit van Juda's zwager F. de Lange,
brieven en formulieren in Juda’s verzameling
waarschijnlijk bovengemiddeld doordron-
was nog zwaarder beschadigd. Hier werden
terecht gekomen. Vanaf augustus 1941 moes-
gen van de dreiging vanuit Duitsland. In
de herstelkosten begroot op ƒ 11.095,-. Kenne-
ten Joden al hun banktegoeden van meer dan
1939 was echter ook de rest van Nederland
lijk gaf de gemeente nog een vergoeding van
duizend gulden naar deze bank overmaken.
zich - althans militair - aan het opmaken
ƒ 1.200,- als tegemoetkoming in de kosten
In december 1941 werd Hansje verplicht om
voor een oorlog, zij het dat velen rekenden op
van het herstel, waarmee blijkens correspon-
haar geërfde buitenlandse aandelen te depo-
neutraliteit, zoals Nederland die ook in de
dentie over de huur het pand in de zomer van
neren bij Lippmann, Rosenthal & Co. Joods
Eerste Wereldoorlog had gekend. Er kwam
1942 weer bewoonbaar was. Op dat moment
vermogen werd in deze bank zogenaamd
wel een mobilisatie op gang, en op 23 maart
gingen de huuropbrengsten echter niet meer
bewaard, maar men zag het vervolgens nooit
1939 haalde Juda dan ook twee gasmaskers
naar Juda, maar naar admi-
en twee opbergbussen voor voedselvoor-
nistratiekantoor Nic. Kip
raad op bij de vrijwillige burgerwacht van
in de Hartenstraat 15. Per
Amsterdam. Het bewijs van afgifte stopte hij
31 augustus 1942 nam ma-
keurig in zijn multomap. Daarin zit ook een
kelaarskantoor P. Everout
bereidverklaring tot hulpverlening op tand-
alle onroerende goederen in
heelkundig en kaakchirurgisch gebied aan
administratie, inclusief ook
gewonde militairen en burgers in oorlogs-
het pand aan de Cornelis
tijd, gedateerd op 4 november 1939 en gericht
Anthoniszstraat, eveneens
aan het Rode Kruis.
in bezit van de Swaabs. Dit
ONTRECHTING Bij mobilisatie zou het
bekend geworden als één
echter niet blijven. Op 10 mei 1940 vielen de
van de grote spelers in de
Duitsers Nederland binnen en vijf dagen la-
roof van Joods vastgoed.
ter was de strijd gestreden en Nederland be-
Op 11 augustus 1941 was de verordening van
meer terug. In het geval van Juda en Hansje
zet door Duitsland. Waar de eerste anti-Jood-
kracht gegaan die Joden verplichtte hun vast-
ging het om meer dan ƒ 50.000,-, een som
se maatregelen nog heel even op zich lieten
goedbezit aan te melden bij de zogenaamde
geld waarmee zij eigenlijk een emigratie naar
wachten, merkten Juda en Hansje wel al snel
Niederländische Grundstücksverwaltung.
Amerika hadden willen bekostigen. In juli
dat het oorlog was. Zij hadden sinds 1937 een
Deze ‘beheerde’ dan de panden, in feite ging
1940 hadden ze daartoe al een aanvraag inge-
pand aan de Vechtstraat nummer 137 in bezit
het om onteigening en uiteindelijk verkoop.
diend. Aangezien hierop verder geen andere
en dit huis werd geraakt bij een bominslag,
Juda en Hansje waren hier het slachtoffer
correspondentie volgt, zal deze aanvraag al
op 8 oktober 1940. Architect Ab.M. Wolff
van.
vrij snel op niets zijn uitgelopen. Ondertus-
Beffie zou de herstelwerkzaamheden leiden,
Van de beruchte roofbank Lippmann,
sen hadden zij in 1940 hun abonnementen op
waarvan de kosten werden geraamd op
Rosenthal & Co, waar Joden verplicht hun
het concertgebouw en de avro-radiobode al
notoire nsb-bedrijf is later
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
11
opgezegd, mogelijk met het vooruitzicht van
recht op wachtgeld, wat aanvankelijk 75%
HET EINDE Op 9 september 1942 meldden
een emigratie. In elk geval deden ze dit in een
van zijn laatste inkomsten inhield.
Juda en Hansje Swaab met Steffi Wittelshöfer
stadium dat het nog niet was verordonneerd
Opvallend feit in Juda's boekhouding is dat
zich bij de Hollandsche Schouwburg, waarna
door de bezettende macht.
de inkomsten uit zijn particuliere praktijk
zij naar doorgangskamp Westerbork werden
niet afnamen. Hij bleef hiermee zo’n f 4.000,-
gevoerd. Terwijl zij daar gevangen zaten
PROFESSIONELE INPERKING Op 5 febru-
per jaar verdienen, getuige het kasboek van
waren broer Leo en vader en moeder Swaab
ari 1941 ontving Juda de brief van het Depar-
1938 tot 1942. Kennelijk, en die veronderstel-
druk doende een verklaring van de Duitse
tement van Sociale Zaken, waarin melding
ling lijkt ook terecht als men de patiënten-
bevoegde Hans Calmeyer te krijgen dat zij
werd gemaakt van een ingrijpende inperking
kartotheek doorbladert, was het grootste
eigenlijk helemaal niet Joods waren. Deze
van zijn professionele vrijheid. Hem werd,
deel van zijn patiëntenpopulatie Joods. Zijn
beschermingspoging lukte wèl. Alleen bleek
evenals alle andere Joodse tandartsen, artsen
vestiging in Amsterdam-Zuid, in een straat
het voor Juda te laat. Hij was nu logischer-
en advocaten, medegedeeld dat hij Joodse
waar bijvoorbeeld ook de voorzitter van de
wijs in feite ook officieel niet-Joods verklaard
advocaten en artsen mogen geen niet-Joodse
Joodsche Raad Abraham Asscher woonde,
en de familie heeft het altijd moeilijk te
klanten en patiënten hebben. mocht zijn .
wiens zoon bij Juda patiënt was, had daar
verteren en moeilijk te verklaren gevonden
De brief werd vergezeld door een gedetail-
waarschijnlijk mee te maken. Datzelfde feit
dat hij toch gedeporteerd is. Had hij niet uit
leerde omschrijving van het begrip ‘Jood’.
speelde ongetwijfeld ook een rol bij Juda's
Westerbork vrijgelaten kunnen worden als
Hierna volgde een hele rits aan meldingen
poging, op 20 juli 1942, een baan als tandarts
hij er zijn best voor had gedaan? Mogelijk.
van soortgelijke aard. Allereerst bijvoorbeeld
voor de Joodsche Raad te bemachtigen. Zowel
Het familieverhaal gaat zelfs dat er ook voor
een melding van splitsing van werkzaam-
het kladbriefje in potlood als een doordruk
Hansje een niet-Jood verklaring was geregeld
heden in de poliklinieken in de stad, waar
van de getypte versie van zijn sollicitatie bij
en dat er een advocaat naar Westerbork
aparte spreekuren voor Joden en Christenen
Asscher zijn bewaard gebleven. De Joodsche
afreisde met de benodigde papieren, maar
Raad had al in
dat deze onverrichter zake weer huiswaarts
maart 1941 een
keerde, omdat hij vond dat Juda er te Joods
tandheelkun-
uitzag. Een historisch niet meer te verifiëren
de-commissie
verklaring. De volledige verklaring zal wel
voor Joodse
nooit meer ècht komen. Feit blijft dat zij als
tandartsen
gezin verder op reis zijn gegaan, hun dood
in het leven
tegemoet.
geroepen, waarvan Juda
Of Juda nog veel gedachten heeft gewijd aan
de naamlijst
zijn archief, daar onder de vloer in het huis
in bezit had.
aan de Johannes Vermeerstraat, valt te be-
Blijkens de
zien. Dát hij het daar heeft verstopt, is echter
stukken over
van enorme waarde gebleken. In de eerste
dit onderwerp
plaats voor zijn familie, maar ook omdat
speelde Juda
hierdoor ook andere mensen een gedachte
hierin zelf
aan hem en zijn gezin kunnen wijden. Zij zijn
moesten worden opgezet. Juda werd voor de
geen rol. Echter, na de eerste deportaties half
kindertandheelkunde ingeroosterd in Oost
juli 1942 zal hij toch hebben ingezien dat
en Centrum in plaats van op zijn oude stek
een baan bij de Joodsche Raad mogelijk een
Noord. Op 1 oktober 1941 volgde eervol ont-
beschermende werking zou kunnen hebben.
Foto links: Hansje en Juda. Foto rechts: Juda en zijn
slag bij Ziekenzorg Amsterdam. De slogan
De poging mislukte en nog geen drie maan-
broer Leo.
die de brief versierde: ‘Geen fonds zorgt zó
den later kregen Juda, Hansje en Steffi een
goed als Ziekenzorg doet’ komt wat cynisch
oproep om zich te melden voor zogenaamde
over in deze context. Juda had echter wel
‘tewerkstelling’.
weer even aan de vergetelheid onttrokken. —
12
|
auschwitz bulletin
|
j a a r g a n g 61 # 2
H ER DEN K EN jac k y de V r i e s
Z
H E R D E N K E N M E T LO K A LE K R AC HT
e hangen nog altijd in
bijeenkomst op 26 maart waarbij de Bever-
Het initiatief werd gedragen door de hele
dat oude kerkgebouw: tachtig
wijkers hun Joodse medebewoners herdach-
Beverwijkse gemeenschap. Ondernemers,
panelen met daarop de namen
ten én aandacht vroegen voor het Nationaal
muzikanten, kinderen droegen hun steentje
van de vermoorde Joden
Holocaust Namenmonument.
bij. Dat tijdens de herdenking de beschil-
uit Beverwijk. Elk paneel is
derde panelen in een keten van mensen van
beschilderd door een kind. Elk paneel is
‘Beverwijk Herdenkt’ was een herdenking
hand tot hand richting een houten raam-
weer anders, net als het verhaal erachter. Een
die anders was dan de meeste andere. Dat
werk gingen op het podium, kun je dan ook
ontroerend overblijfsel van een prachtige
komt vooral door het lokale karakter ervan.
symbolisch noemen.
We zullen ze nooit vergeten
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
13
Voor ons die dit organiseerden was het lo-
Net als op veel andere plekken in Nederland
totaal, 79 voor de Beverwijkse Joden en 1 voor
kale karakter belangrijk. Natuurlijk wilden
kregen de meeste Joodse Nederlanders geen
alle onderduikers die hier verborgen zaten.
wij een rabbijn (wat helaas niet lukte) en wij
hulp van de mensen om hen heen. Op enkele
De kids wilden alles weten over de persoon
nodigden we de ambassadeur van Israël uit
zeer moedige uitzonderingen na natuurlijk.
achter de naam die ze toebedeeld kregen en
(die tot onze blijde verrassing wel kwam),
Hoe mooi zou het zijn om nu de samenle-
zij bleven steeds vragen stellen.
maar medewerking van mensen uit alle
ving wel in beweging te krijgen, de namen te
geledingen van de plaatselijke samenleving
laten herleven en de Joden symbolisch naar
Muzikanten waren bereid mee te werken;
had voor ons prioriteit. Daarmee werd de
huis te laten terugkeren door middel van de
vrijwilligers en ondernemers waren bereid
herdenking niet georganiseerd, maar ze
panelen, gedragen door hun mede-Beverwij-
te helpen. Er werd wekenlang gerepeteerd,
ontstond eigenlijk, zonder subsidie en stap
kers.
schoongemaakt, gesjouwd, gefilmd en
voor stap van onderaf.
getimmerd. Zo hebben we zonder subsidie Deze herdenking
maar met lokale kracht iets prachtigs voor
moest groots wor-
elkaar gekregen. Het was niet makkelijk en
den. De moord op
verliep ook niet vlekkeloos. Het is was wel-
79 Joodse inwoners
licht eenvoudiger geweest om er een duur
is in Beverwijk
projectbureau op te zetten, maar ik had het
nauwelijks herdacht.
voor geen goud willen missen. Het was echt.
De meeste aandacht ging steeds uit naar
We hebben een waardig eerbetoon gebracht
de razzia in 1944
aan de Beverwijkse Joden en dit is nog maar
waarbij honderden
het begin. Het raamwerk met de panelen
Beverwijkse jongens
gaat rondreizen en van die mooie kunst-
naar Duitsland wer-
werkjes gaan we een boek maken. We zullen
den overgebracht.
ze nooit vergeten.
Achter die gewenste lokale betrokkenheid
Een wrede represaillemaatregel, net als in
ging ook een gedachte schuil. De aanleiding
Putten. Deze jongens kwamen terug of als
— Mede namens Alex van Luijn en Jan van
voor ‘Beverwijk Herdenkt’ was ons burger–
dat niet gebeurde hadden zij wel nabestaan-
der Linden.
initiatief waarmee we het college van B en W
den, de meeste Joden niet. Gelukkig was er
vroegen de namen van de Beverwijkse Joden
het onderzoek van Jan van der Linden.
te adopteren ten behoeve van het Namen
Een verslag van deze bijzondere bijeenkomst
Monument. Niet uit gemakzucht, maar juist
Uiteraard is het belangrijk om die razzia
kunt u ook via YouTube bekijken. Gebruik
omdat de gemeentelijke instanties destijds
te herdenken, maar voor ons was het een
daarvoor de link bit.ly/2o4PqNa
zo meewerkten aan de deportaties. Dat we-
statement ook de Holocaust op deze manier
ten we dankzij het voortreffelijke onderzoek
te herdenken. Niet ingebed in een grote
van Jan van der Linden, dat in 1997 leidde tot
herdenking, zoals nu vaak gebruikelijk is,
het boek Matses met Aardbeien.
maar op zichzelf staand. De onwerkelijke en onbeschrijfelijke massaliteit van de Shoah
Het college ging akkoord en vroeg ons
maakt dat wat ons betreft noodzakelijk.
draagvlak te creëren in de samenleving. Zo kregen we aandacht via mijn lokale platform
Het in beweging krijgen van de samenleving
‘De Vrijstaat Roetz’ op de sociale media, in
is gelukt en dat ontroert me. Wij zijn naar
een apart magazine, in kranten en uitein-
basisscholen gegaan waar Jan van der Linden
delijk de herdenking. Deze hielden we op 26
zijn verhaal vertelde. De kinderen stelden
maart, precies 75 jaar na de deportatie van
veel vragen en beschilderden, geraakt door
de Beverwijkse Joden.
het verhaal, de panelen. Tachtig panelen in
14
|
auschwitz bulletin
|
j a a r g a n g 61 # 2
H ER DEN K EN
foto's: dirk P.h. spits
De Nationale Holocaust Herdenking 2017 delen uit de toespraken gehouden tijdens de herdenking op 29 januari 2017 bij het spiegelmonument ‘nooit meer auschwitz’
‘D
insdag 17 januari
kun je helaas niet veranderen,
namen worden vereeuwigd van
joen keer gebeurd.’ ‘Dat besef
2017 - 75 jaar na de
maar je kunt – nee moet – er wel
102.000 mensen die verdwe-
dwingt tot herdenken. 6 miljoen
Wannsee-confe-
iets mee doen’.
nen zonder dat wij hun graf
keer. En nog een half miljoen
kennen. Binnenkort kunnen wij
keer voor de roma en sinti.’
rentie, de plek aan
de Wannsee waar de strategie
in zijn toespraak hield jacques
hun namen lezen, kunnen wij
‘Hoe anders kunnen wij het
werd uitgestippeld voor de
Grishaver de aanwezigen verder
hun namen noemen, kunnen
verleden bevatten? Hoe anders
'definitieve oplossing van het
voor, ‘72 jaar na de bevrijding
wij de letters aanraken die hun
kunnen wij de slachtoffers hun
Jodenvraagstuk' - uitte Björn
van Auschwitz - moeten wij de
naam vormen. Het Nederlands
menselijkheid teruggeven? Hoe
Höcke, leider van de rechts-po-
werkelijkheid, de werkelijkheid
auschwitz comité is trots dat nu
anders blijven wij waakzaam in
pulistische partij Alternative
van het heden onder ogen zien.
is bereikt waar wij ruim 10 jaar
het hier en nu? Want uitsluiting,
für Deutschland ongekend felle
Er is in ons deel van de wereld
voor hebben gestreden.’
antisemitisme en discriminatie
kritiek op Holocaustherdenkin-
toenemende haat tegen Joden,
gen’, zo memoreerde Jacques
haat tegen sinti en roma, haat
Minister-president Mark Rutte
Herdenken is noodzaak. Om
Grishaver, de voorzitter van het
tegen homoseksuelen, haat
benadrukte in zijn toespraak
recht te doen aan alle vrouwen,
zijn geen voltooid verleden.
nederlands auschwitz comité.
tegen zwarte mensen, haat
hoe belangrijk het is dat wij her-
mannen en kinderen die onder
‘Er volgde in Duitsland een
tegen moslims, haat tegen
denken. ‘Wij kennen de feiten,
barbaarse omstandigheden hun
storm van verontwaardiging.
andersdenkenden. Daar mogen
het onrecht, de wreedheid. En
leven verloren, gedoemd om
Vicekanselier sigmar gabriel re-
wij onze ogen niet voor sluiten’.
toch kan ons voorstellingsver-
voorgoed naamloos te blijven.
ageerde via zijn Facebookpagina
‘Maar gelukkig is er ook goed
mogen de gruwelijke waarheid
Laat ons zeggen: hun namen
als volgt, en ik citeer: “Höcke
nieuws, het Holocaust Namen-
nauwelijks aan. Bij zo’n groot
doen ertoe. Wie in herinnering
haat het Duitsland waar ik juist
monument dat in Amsterdam
en onzegbaar kwaad staat het
blijft, leeft voort.’
van houd. Hij vindt dat onze om-
zal komen heeft zijn definitieve
verstand, staat ons bevattings-
gang met het Naziverleden ons
vorm en bestemming gekregen.
vermogen bijna stil. Tot het
Eberhard van der Laan, de
kleineert. Het tegendeel is waar.
Niet ver van het Wertheimpark,
onzegbare zegbaar wordt. Tot
burgemeester van Amsterdam
Dat wij van onze geschiedenis
waar wij nu bijeen zijn, komt het
het leed een naam krijgt.’
beschrijft in zijn toespraak
geleerd hebben, is de reden
monument in de Weesperstraat
Met een verwijzing naar Abel
dat de zoektocht Onverdraag-
dat Duitsland wereldwijd wordt
- vlakbij het Joods Historisch
Herzberg, die enkele jaren na de
zaamheid bestrijden zonder zelf
gerespecteerd”, einde citaat.
Museum. Op de wanden van het
oorlog schreef: ‘Er zijn geen 6
onverdraagzaam te worden hem
ik sluit mij graag aan bij deze
door architect Daniel Libeskind
miljoen Joden vermoord, er is 1
niet loslaat.
woorden. Want het verleden
ontworpen monument zullen de
Jood vermoord en dat is 6 mil-
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
15
‘Gerhard Durlacher beschrijft
laatste maar bij de eerste stap.
kunnen overleven. Je kunt niet
Joden en honderdduizenden
een ervaring in Auschwitz
De beschaving van de slachtof-
beschrijven dat je op de grond
roma en sinti ging een proces
die toont hoe men daar in de
fers inspireert ons om in onze
loopt waar gaskamers ston-
van vernedering vooraf: de
waanzin vasthield aan gebeds-
dagen optimistisch te blijven en
den waar mijn eigen familie in
stapsgewijze uitsluiting uit het
rituelen: ‘Mannen staan tussen
het goede te doen.
geduwd werd en je vervolgens
openbare leven, de roof van
de bedden en tegen de muur.
Het onrecht vanaf de eerste
zelfs als warmte diende voor
bezittingen en de deportatie uit
Het hoofd gedekt, zelden met
stap bestrijden, de waardig-
het bad van de kampcomman-
Nederland. Het wekt groot ont-
een keppeltje, de ogen geslo-
heid tot en met de laatste stap
dant. Nee, het gevoel kan je
zag dat er slachtoffers waren
ten, buigend en schommelend:
bewaren. zo bestrijden wij on-
niet beschrijven, maar door
die hun menselijke waardigheid
Kaddisj.’
verdraagzaamheid zonder zelf
deze voorbeelden te noemen,
wilden en konden behouden.’
‘Juist omdat de bejegening
onverdraagzaam te worden.’
zullen toch weer heel wat ogen
‘Aan de moord op zes miljoen
geopend worden. Dit is precies Welke betekenis dit allemaal in
wat ik wil bereiken. ik denk en
een persoonlijk leven krijgen
mag hopen dat iedereen wel
kan, maakte Sally de Wijs
weet dat de oorlog verschrikke-
duidelijk aan de hand van de
lijk was, maar dat is niet genoeg.
geschiedenis van haar opa sal
ik wil namelijk dat ook weer mijn
Polak.
kleinkinderen hier net zoveel
‘Afgelopen jaar ben ik mee
over zullen weten als dat ik er
geweest met het Auschwitz
nu over weet.
comité naar de kampen aus-
Toen we de kampen bezocht
chwitz, Birkenau, Majdanek en
hadden en we weer terugliepen,
sobibor. ik stond daar op mijn
wist ik niet waar ik het eerst
19e, mijn opa was ook 19 jaar
over na moest denken, het eni-
Met enkele voorbeelden schetst
mensonterend was, maakt de
toen hij daar stond. ik reali-
ge wat op dat moment helder
Eberhard van der Laan wat hij
waardigheid zo’n indruk.
seerde mij op dat moment het
in mijn hoofd speelde, was dat
bedoelt: ‘Een Amsterdamse
het lijkt of de slachtoffers zich
meest dat ik hier sta omdat hij
ik hier nog wel uit kon lopen.
vrouw had tevergeefs op haar
verzetten tegen die ontmense-
zo heeft doorgezet. Vertellen
Helaas was dat de mensen die
vriend sie goudeket staan
lijking, door te ondernemen wat
hoe ik het ervaren heb, kan ik
wij hier vandaag herdenken niet
wachten. ze hoorde dat hij met
zij als mens - als Mensch - ge-
niet! Het feit dat dit niet kan,
gegund.’
zijn vader op straat had gelopen
woon waren om te doen: trots
zegt, denk ik, al genoeg. Je kunt
toen een auto naast hen stopte.
voelen, bidden, scheren, doce-
toch niet beschrijven dat je op
“sind sie jüde?”, werd gevraagd.
ren, zingen. Dat is beschaving.
de grond loopt waar miljoenen
Voor de volledige teksten van de
de vader van sie antwoordde:
De Holocaust sterkt ons in de
mensen vermoord zijn, dat je op
toespraken zie: www.auschwitz.
“Wij zijn mensen”. Daarop zijn ze
overtuiging om in onze dagen
de grond loopt waar mijn opa
nl/nederlands-auschwitz-comite/
opgepakt. De vrouw heeft hen
iedere vorm van haat direct de
de zaadjes uit de paardenpoep
onze-activiteiten/nationale-holo-
nooit meer teruggezien’.
kop in te drukken, dus niet bij de
haalde om te eten om zo te
caust-herdenking/herdenking-2017/
16
|
auschwitz bulletin
|
ja argang 62 # 2
H ER DEN K EN
Herdenking, afscheid en wijze lessen
D O O R J AC Q U E L I N E K R O E K E N PAU L I N E K AU F F M A N N
M e t P o l i t i ecol l eg a’ s oP r ei s l a n g s de co nc en t r at i e- en V er n i e t i g i ng s k a M Pen i n P o l en , a Pr i l 2017 ‘Als groep waren we allemaal bij elkaar. We kenden elkaar eigenlijk niet, we hadden elkaar ten slotte nog maar net ontmoet. Joodse collega’s, niet-Joodse collega’s, autochtone collega’s en collega’s met een homoseksuele geaardheid. Een verhaal, het noemen van namen om slachtoffers ter herdenken, het kaddish. Een moment van verbinding.’ —P A U L I N E
K AUFFMANN
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
17
Op maandag 10 april 2017 vertrokken 63 collega’s
menten van samenzijn centraal stonden,
groep. ‘Het zien van de concentratie- en
onder begeleiding van het Nederlands Auschwitz
maar waar ook de mogelijkheid was om
vernietigingskampen heeft me overweldigd.
Comité naar Polen voor een reis naar de voormali-
individueel te ervaren wat er gebeurde. Zo is
Het is zoveel groter dan ik dacht. Ik ben ver-
ge concentratie- en vernietigingskampen in Polen.
iedereen op zijn eigen manier diep geraakt
bijsterd over de enorme organisatiegraad en
De kampen Auschwitz, Auschwitz-Birkenau,
door de verschrikkingen van de kampen.
efficiëntie’, aldus een van de deelnemers.
Majdanek en Sobibor zijn bezocht en herdenkin-
Het was duidelijk dat iedereen een ander
gen zijn georganiseerd. Ook heeft de groep een
moment had waarin hij of zij bewust werd
Een belangrijk onderdeel van de avond was
rondleiding gehad in Warschau waar de randen
van de omvang van stelselmatige uitroeiing
de vraag wat je als politieman-vrouw mee
van een getto nog te zien zijn en is een bezoek
van groepen mensen en de heftigheid van
terugneemt naar Nederland. Wat kan ik /
gebracht aan het museum van Oskar Schindler.
de gruwelijkheden. Onderling is er veel ge-
kunnen wij doen in ons werk om aspecten
sproken over persoonlijke belevingen en dit
van uitsluiting en discriminatie te voorko-
Deze reis werd op initiatief van drie leden
maakte dat de onderlinge band in de groep
men? Herken ik de signalen op tijd? Deze
van het Joods Politie Netwerk georganiseerd
al snel heel hecht werd. Ervaringen werden
aspecten spelen zowel binnen de organisatie
in samenwerking met Jacques Grishaver van
gedeeld, persoonlijke verhalen werden
(schijnbaar kleine pesterijtjes) als buiten
het Nederlands Auschwitz Comité. De reis
verteld, elementen van uitsluiting, pesten,
op straat als er sprake is van discriminatie.
is aan politiecollega’s in heel Nederland aan-
discriminatie en polarisatie in onze huidige
Een duidelijk antwoord van Rabbijn Menno
geboden om als privépersoon in te tekenen.
samenleving werden besproken.
ten Brink was: ‘Als je onrecht ziet, of dit nu
De reis was op eigen kosten en in eigen tijd.
privé of tijdens het werk is, blijf dan niet
Het animo was groot en er moesten zelfs
Op de eerste dag is in het Nederlands
collega’s teleurgesteld worden, omdat de reis
Paviljoen, dat onder beheer staat van het
snel volgeboekt was.
Nederlands Auschwitz Comité, een herden-
Tijdens deze reis waren er ook collega’s mee
toekijken’.
king georganiseerd door Rabbijn Menno
van de Politieacademie, collega’s die aan
De redenen om de reis te gaan maken waren
ten Brink. Collega’s kregen de ruimte om
de start van hun politiecarrière staan. De
divers. Een twintigtal collega’s heeft een
tijdens de bezinningsbijeenkomst namen
jongste deelnemer aan de reis gaf aan ‘hoe
Joodse achtergrond en voor hen had de reis
te noemen om vermoorde familieleden en
bijzonder het eigenlijk is om vrij te zijn en
dan ook een andere emotionele lading dan
kennissen te herdenken. De bijeenkomst
zich nu te realiseren dat je als agent iemands
voor de collega’s die deze achtergrond en
was een moment van rust en saamhorigheid
vrijheid kunt ontnemen’. Zij gaf aan dat het
persoonlijke verhalen niet hebben. Veel
na een rondleiding met veel informatie over
woordje vrijheid voor haar meer zal gaan
collega’s hebben uit schoolboekjes kennis
de gruwelijkheden in Auschwitz.
betekenen. Rick, sinds 1 jaar studerend op de
opgedaan over de oorlog en verhalen van ou-
Politieacademie, gaf aan ‘het meer dan bizar
ders, opa’s en oma’s gehoord over de oorlog.
Halverwege de reis was ’s avonds een bij-
te vinden dat één man met zijn afschuwelij-
De interesse in de geschiedenis en die vanuit
eenkomst om de emoties te delen waarbij
ke ideeën en haat zo ontzettend veel mensen
eigen ervaring te aanschouwen, de behoefte
de nadruk lag op hoe wij als mens in ons
heeft kunnen beïnvloeden en dat zoveel
om deze reis te maken juist vanwege de fa-
politiewerk staan. Tijdens deze avond werd
mensen zijn mee gegaan in die afschuwelijke
milieverhalen én de combinatie van een mix
duidelijk dat de reis door iedereen als in-
wanhoop’.
aan collega’s die de moeite namen om met
drukwekkend werd ervaren het aanzien van
elkaar het persoonlijke gesprek aan te gaan;
de kampen met de bijbehorende verhalen
De reis was weliswaar een privéaangelegen-
allemaal redenen die deze reis een extra
inclusief het noemen van getallen, het zien
heid, maar gezien de sterke verbinding met
dimensie gaven.
van foto’s van Joodse families die in de bloei
ons (politie)werk is besloten om namens de
van hun leven stonden en daaruit zijn weg-
politie een officieel moment van herdenking
De mogelijkheid werd geboden om te zoeken
gerukt, het bezoek aan een gaskamer. Een
in het programma op te nemen.
en bezoeken, te herdenken en gedenken, de
ieder is op zijn eigen manier en moment tot
Namens de politie werd in Auschwitz-Bir-
plaats te bezoeken waar familie, kennissen
in het diepst van zijn ziel geraakt.
kenau bij het Monument to International
en/of geliefden hun laatste momenten in
De persoonlijke verhalen van collega’s van
Victims of Fascism een krans gelegd. Veertien
angst en onzekerheid hadden doorgebracht,
wie familieleden vermoord zijn, maakte
collega’s hebben zich aangemeld om namens
voordat zij werden vermoord. De reis kende
grote indruk. In de onderlinge gesprekken
de politie deze eer op zich te nemen.
een gezamenlijk programma waar mo-
zorgde dit voor saamhorigheid binnen de
Collega Petra had het gevoel ‘dit te moeten
18
|
auschwitz bulletin
|
j a a r g a n g 61 # 1
V E R V O LG VA N PA G . 17
In 2012 was zij aanwezig bij
elementen van discriminatie en uitsluiting
het leggen van een Stol-
die wij menen te zien in ons werk. Wij weten
perstein voor Fransman en
dat het onvermijdelijk is dat we in ons werk
zijn vrouw in de Jekerstraat
moeten omgaan met ethische dilemma’s,
te Amsterdam. Destijds
simpelweg omdat dit in de aard van ons
zei Jacqueline hierover het
werk zit. Wij beseffen maar al te goed dat
volgende: ‘In mijn functie
niet altijd een eenvoudig en eenduidig
als inspecteur van politie
antwoord kan worden gegeven op het goede
draag ik mijn naamplaatje
en juiste om te doen. De keuzes die we
waaronder specifiek het
maken zijn morele keuzes en dienen in onze
opschrift Waakzaam en
gezagsstructuur eigen keuzes te zijn. Deze
Dienstbaar. Waakzaam en
reis heeft ons allemaal in ons hart geraakt
Dienstbaar aan de waar-
en kent een doorwerking die verder gaat dan
doen en dat heeft te maken met het werk van
den van de rechtstaat. In de tijd dat collega
deze zesdaagse reis, zowel in ons privéleven
de politie’. Met het leggen van de krans kon
Andries Fransman een collega was binnen
als tijdens ons werk. —
zij aangeven ‘dit ben ik bij de politie, het gaf
het korps Amsterdam was dit voor poli-
me het gevoel mijzelf te distantiëren van
tiemensen in die tijd niet anders. Maar als
De deelnemers van de reis zijn begeleiders Jacques
het gedrag van een aantal collega’s tijdens
geen ander heeft hij moeten ervaren dat
Grishaver, Loes Grishaver, Linda Clewits en Rab-
oorlog. Het was een onwerkelijk moment om
waarden en normen zoals de maatschappij
bijn Menno ten Brink veel dank verschuldigd. We
met alle collega’s, deels in uniform, door de
ze hanteert plotseling van een hele andere
zijn blij met de manier waarop we begeleid zijn
poort van Auschwitz-Birkenau te marche-
orde kunnen zijn. Wie krijgt de macht in
in onze ervaringen, in het delen van emotionele
ren. Uit mijn ooghoeken zag ik hoe enorm
een democratisch bestel of door wie kan er
herinneringen maar ook in het toelichten hoe
groot dit kamp was. Het was gewoon even
plotseling sprake zijn van overheersing met
de opzet van de kampen is geweest en wat er
niet te bevatten voor me’.
daarbij heel andere normen en waarden die
plaatsvond. Fijn dat jullie geduld hebben kunnen
plotseling gelden? In ieder geval is hem dui-
en willen opbrengen voor deze mix van diverse en
De route van de groep leidde van Auschwitz,
delijk geworden dat hij als mens niet meer
zelfstandige politiemensen. Een speciaal woord
naar Auschwitz-Birkenau naar Majdanek om
mocht behoren tot hen die het recht dienden
van dank aan Rabbijn Menno ten Brink voor het
uiteindelijk de hele reis te maken naar Sobi-
te handhaven en waarborgen. Wij zullen
organiseren van herdenkings- en bezinningsmo-
bor, op een paar honderd meter afstand van
met politiemensen in het algemeen, en met
menten waarbij namen van slachtoffers konden
de grens met Oekraïne. Op weg naar Sobibor
politiemensen in opleiding in het bijzonder,
worden genoemd. Op de juiste momenten werden
vertelde Jacques Grishaver dat slachtoffers
blijven praten over wat het dienstbaar zijn
de juiste woorden gezegd, waardoor het geheel
na een reis van drie dagen in Sobibor binnen
aan de rechtstaat nu feitelijk inhoud. Maar
een sfeer had van respect.
drie uur werden vermoord.
vooral ook het aspect waakzaam zijn. Vooral als het gaat om waakzaamheid op het terrein
In Sobibor liep de groep in stilte door de
van vrijheid en veiligheid voor het individu.
Voor het radioproramma Open Huis op npo5
Himmelfahrtstrasse, langs alle stenen met
Ongeacht huidskleur, religie, seksuele voor-
sprak Tom Herlaar met Michel Theeboom,
namen van veel Nederlandse slachtoffers.
keur of geestelijke gesteldheid.’
teamchef en voorzitter van het Joods Politie
Na de kranslegging was er aandacht voor het
Netwerk, tijdens de reis in Polen. U kunt dit
herdenken van vermoorde slachtoffers door
In Sobibor kon Jacqueline uiting geven aan
radiofragment terugluisteren via internet.
het noemen van namen. Jacqueline noemde
haar gevoel. ‘Op het moment dat ik daar de
Gebruik daarvoor deze link: bit.ly/2p93Rii
de namen Andries Fransman en zijn vrouw
naam van collega Fransman kon uitspreken,
Regina Fransman-Brandon. Daarmee wilde
kon vertellen hoe hij daar beland was en wij
ze niet alleen deze collega en zijn vrouw
daar als politie bloemen neerlegden voelde
memoreren maar ook refereren aan de rol
dat buitengewoon verdrietig, maar goed’.
van de politie in de oorlog.
Vijf dagen hebben collega’s gesproken, nagedacht, gediscussieerd over alle ervaringen. Emoties, persoonlijke verhalen maar ook
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
19
BO EK EN
Prachtig familiedocument uit kruimels informatie
D O O R B E R TJ E L E U W
Hoe plaats je jezelf in
ders en een aantal ooms gedeporteerd en in
waarop haar naam en geboortedatum zijn
je ouderlijk gezin als dat
Auschwitz vermoord. Hijzelf is op het mo-
gegraveerd. Krap drie maanden oud, wordt
maar zo’n klein deel van
ment van de arrestatie met een dienstmeisje
Monique samen met haar moeder uit huis
je leven bijeen was, en in
in het park. Grootouders van moederskant
gehaald en de drie daaropvolgende maanden
je familie, waarvan een
overleven de oorlog. Aandringen op infor-
in een ziekenhuis geïnterneerd. Want baby’s
flink aantal leden dood
matie over zijn moeder stuit op verzet. Zijn
mochten van de Franse overheid pas vanaf
was voor je ze goed en wel
doorvragen wordt opgevat als gebrek aan
hun zesde maand gedeporteerd worden.
hebt leren kennen? De
respect voor hun verdriet. Het was, schrijft
Cohen herinnert zich zijn moeders zwan-
Franse schrijver Marcel
hij, alsof Marie de dochter van haar ouders
gerschap niet en ook niet het zusje dat hij
Cohen (1937) doet dat in zijn boek Het innerlijk
was gebleven zonder dat zij ooit de moeder
toch drie maanden heeft meegemaakt. Hij
toneel [feiten] door uit kruimels informatie
van haar zoon was geworden. Net zo gaat
herinnert zich geen wiegje, geen babykleer-
en een enkele eigen herinnering acht van zijn
het bij broers van zijn vader die de oorlog
tjes, geen gehuil. Er is alleen een vage notie
naaste familieleden tevoorschijn te toveren.
overleefden; ook hun mond zit op slot. Maar
van een blauwe kinderwagen waarvan hij de
Hij introduceert ieder van hen met naam,
Cohen wil zijn ouders en hun vooroorlogse
verchroomde stang vasthoudt om over te ste-
geboortedatum en datum en nummer van
geschiedenis leren kennen. Hij wil ze als het
ken. Of zijn moeder de wagen duwde weet hij
het konvooi waarmee ze werden afgevoerd.
ware kunnen herscheppen. Een mooi voor-
niet meer, en ook niet of er een baby in de wa-
De lezer weet waar hij aan toe is.
beeld daarvan begint met twee foto’s van zijn
gen lag. Hij mijmert daarover. Dat een kind
vader, afgebeeld in het boek, waarop deze
misschien wel alleen ziet wat het wíl zien. En
ZOALS ZIJN MOEDER Literair en precies
vioolspelend wordt weergegeven. Cohen laat
dat het ook wel erg kort was, dat samenzijn
beschrijft Cohen hoe hij als vijfjarige de
de foto’s bestuderen door een violist. Wat viel
van krap drie maanden. Toch haalt hij ook
bedwelmende geur opsnuift uit zijn moeders
er op te maken uit de positie van zijn vaders
het niet gekende zusje naar het heden, en wel
handtas: ‘een mengeling van poudre de riz,
handen? Wat uit de hantering van zijn strijk-
door met de ambtenarij in gevecht te gaan.
parfum en lipstick’. Hij vertelt hoe hij nog
stok? Je vader moet een goede, misschien
Hij wil de naam van Monique op de grafsteen
jarenlang op rommelmarkten zijn neus in
wel een uitstekende violist zijn geweest
van hun grootouders van moederszijde te
tasjes en oude poederdozen steekt, alsof hij
was de conclusie. Maar Marcel heeft geen
laten graveren, maar de ambtenaar stribbelt
op zoek is naar, zoals hij zegt, ‘een aanwezig-
enkele herinnering aan een vioolspelende
tegen. Er was geen overlijdensacte.
heid’. Een ander verhaal waarin geuren een
vader of aan een viool in het ouderlijk huis.
Zo, componerend met herinneringen, erva-
rol spelen is een anekdote die hem talloze
En dus maakt hij het gemankeerde verhaal
ringen, verhalen van anderen en met taal,
keren wordt verteld: zijn moeder – Marie
op zijn eigen wijze af: ‘De reden waarom ik
schept Cohen als het ware continuïteit in zijn
– pelde voor geen geld een ui of een teentje
Jacques nooit heb horen spelen lijkt me thans
familiegeschiedenis, continuïteit die er in
knoflook, omdat de lucht daarvan dagenlang
zonneklaar: als je een gele ster droeg was
zijn echte leven niet mocht zijn. Het inner-
aan haar handen bleef hangen. Er klonk,
het, tijdens de bezetting, nergens voor nodig
lijk toneel is een prachtig familiedocument
schrijft Cohen, altijd een wat scherpe toon in
de aandacht van je buren of de conciërge
geworden en daarnaast een heel bijzonder
de stem van de verteller. Alsof die wilde zeg-
te trekken. Ook als speelde je “goed” of zelf
literair kleinood. —
gen dat zijn moeder zich te goed voelde voor
“uitstekend”.’
zo’n klusje; dat ze te koket was. Maar, schrijft hij – en je hoort als het ware zijn juichstem –
BABYZUSJE Ook zijn babyzusje Monique
marcel cohen — Het innerlijk toneel
ik heb dat ook!
moet Cohen herscheppen, en wel uit een
[feiten]. Uitgeverij Athenaeum, Amsterdam
nog groter niets. Anders dan bij de andere
2016, 134 blz. € 17,50
IN HET PARK Marcel Cohen wordt geboren
familieleden is er van haar geen enkele foto
in oktober 1937. Najaar 1943 worden zijn
die Marcel kan helpen zich haar te herin-
ouders, samen met zijn babyzusje, grootou-
neren. Er is alleen een zilveren armbandje
20
|
auschwitz bulletin
|
j a a r g a n g 61 # 2
i n g e s P r e k M e t d e o e k r a ï e n s e f i l M M a k e r s e r g e i loz n i t s a
CONCENTRATIEKAMPTOERISME VerVal of zegen D O O R W A LT E R V A N R O S S U M
Sergei Loznitsa was de centrale festivalgast in het
toen de staatsgreep tegen Sovjetleider Gorbatsjov
Het slot van de documentaire laat zien hoe een
kader van IDFA 2016, het Internationale Docu-
werd gepleegd. In Maidan en The Event zag hij af
echtpaar met dochter een eindeloze reeks selfies
mentaire Festival Amsterdam. Ik sprak hem, op
van de gebruikelijke voice-overs en talking heads.
schiet voor de poort van Sachsenhausen, waarop
een rustig plekje in de lounge van hotel Carlton
Zo ook in Austerlitz.
de woorden ‘ARBEIT MACHT FREI’ prijken.
ONTHUTSENDE KIJKERVARING Met Aus-
Het onthutsende is gelegen in het feit dat men
terlitz heeft Loznitsa een documentaire gemaakt
geen rust en tijd neemt om de verschrikkingen
over concentratiekamp-toerisme. De voormalige
van dat verleden op zich in te laten werken. Een
kampen Sachsenhausen bij Berlijn en Dachau bij
commanderende gids leidt haar groep, in hoog
München zijn omgebouwd tot musea en vormen,
tempo, als makke schapen rond. Voor deze mensen
lijkt het, een toeristische attractie die leidt tot
lijken de rondleidingen niet het juiste moment om
massatoerisme. De documentairemaker heeft
de slachtoffers van de nazi’s te herdenken. Soms
zijn camera in de tot een decor samenvloeiende
lukt het. Het meisje, van wie we het gezicht in een
kampen op ooghoogte neergezet, veelal midden
minutenlange close-up te zien krijgen terwijl ze
in de mensenstroom. In sobere en minutenlange
roerloos voor zich uitstaart, is zichtbaar aange-
statische zwart-wit shots observeert hij nauwgezet
daan door de gruwelomgeving van het kamp.
het gedrag van de dagelijkse bezoekersstromen
Zeker, op sommige mensen heeft het blijkbaar wel
en hij registreert wat er gebeurt. Een ronduit
degelijk effect, vooral wanneer ze zich losmaken
onthutsende kijkervaring.
van de groep.
in Amsterdam, naar aanleiding van zijn nieuwe documentaire Austerlitz.
De voorbijtrekkende bezoekers lopen in en uit het beeld en vormen het middelpunt van de film. We
De regisseur heeft geen gesproken commentaar in
zien onder andere hoe tijdens een zomerse dag
de film verwerkt. Soms pikken we flarden op van
de massaal toegestroomde dagjesmensen in een
beschrijvingen die gidsen ten overstaan van de
chaotische rij samendrommen voor de ingang van
bezoekers geven met betrekking tot het uitroeien
De documentaires van Loznitsa, die erom bekend
het voormalige concentratiekamp Sachsenhausen
van gevangenen. De commentaarloze beelden
staat dat hij het de kijker niet gemakkelijk maakt,
en daarna, ietwat verloren, door het kamp dwalen.
lijken ons aan te sporen om na te denken over
bieden scherpe analyses van onze huidige tijd,
De bezoekers, waarvan sommigen in korte broek
geschiedenis, herinnering en de mediatisering
tegen de achtergrond van de recente geschiedenis
lopen en met vooral veel blote schouders, doen
van de Holocaust. Zelf de soms ongemakkelijke
van Europa. Bijvoorbeeld Maidan uit 2014, zijn
een poging te ervaren wat voor vreselijke zaken
waarheden te ontdekken. De beelden roepen de
in lange takes gecomponeerde, commentaarloze
zich meer dan zeventig jaar geleden hebben
vraag op of het voor individuen nog mogelijk is om
ooggetuigenverslag van de Oekraïense Maidan-re-
afgespeeld in de kampen. Onophoudelijk foto’s
de Holocaust passend te herdenken, als elke erva-
volutie en The Event uit 2015, één lange montage,
en selfies schietend verpozen ze er schijnbaar
ring collectief wordt en de kampen een toeristisch
waarin archiefmateriaal een belangrijke rol speel-
aangenaam. Want waarom laat een vrouw zichzelf
uitstapje worden. Is een concentratiekamp een
de, over de Sint-Petersburgse protesten in 1991
bevallig fotograferen voor een verbrandingsoven?
spektakel geworden? Een themapark?’
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
21
fi l M Was er een speciale reden om
van mensen kijken. Ik wil geen al te expliciet oor-
Bestaat er een gepaste manier om de voormalige
deze documentaire te maken?
deel over concentratiekampbezoekers uitspreken,
concentratiekampen te bezoeken?
‘Ik ben geïnteresseerd in onze samenleving en
los van wat ik zelf mag denken over het nut van
‘Het antwoord weet ik niet. Het moet vanuit de
de geschiedenis daarvan. Hoe onze herinnering
zo'n concentratiekampbezoek. Daarom is er geen
mensen zelf komen. Wel denk ik dat de museale
werkt, zeker als het gaat om onaangename dingen
becommentariërende voice-over, en daarom ook
functie het herdenken in de weg staat. Zonder de
waarover we niet willen praten. Ik ben al drie
die lange takes: zodat je als toeschouwer de kans
juiste herinnering gaat ook de waarschuwende
jaar bezig met het script over Babi Jar, over het
krijgt om zelf je weg te zoeken in de beelden.
functie van het gebeurde verloren. De bezoekers
gigantische bloedbad dat de nazi's in 1941 aan-
Om vergelijkbare redenen heb ik voor zwart-wit
zullen de concentratiekampen als iets uit een
richtten in een ravijn bij Kiev. Het is een deel van
gekozen. Kun je je voorstellen hoe de film in kleur
andere wereld zien en vergeten dat de omstan-
de geschiedenis van mijn land [Oekraïne, red.] en
zou zijn? Ik had totaal geen invloed op de kleren
digheden, die de Holocaust mogelijk maakten,
over dat deel is nog zo weinig bekend. We weten
van al die voorbijlopende mensen, en dan zou een
nog altijd in de wereld aanwezig zijn. Volgens
veel over de resultaten, maar niet over de opzet. Ik
schreeuwerig rood of lila shirt al snel alle aandacht
Plato hebben we twee types van herinnering. De
raakte steeds meer geïnteresseerd in het systeem
trekken. Terwijl ik juist wil dat je je blik min of
eerste is mijn persoonlijke herinnering, wat ik zelf
achter de nazi-gruweldaden. Hoe de Einsatzgrup-
meer vrij over de tableaus kunt laten dwalen.’
beleefd heb. De tweede is de indirecte herinnering
INTERVIEW
pen dit uitprobeerden. Ook om te kijken hoe de
via informatie, reacties van anderen.
wereld zou reageren. Er kwam geen reactie en dat
Is de film een aanklacht tegen (massa)toerisme?
In Austerlitz zie je toeristen voor het crematori-
maakt dat het weer kan gebeuren. Ik wil laten zien
‘Nee. Toen ik zelf de Duitse concentratiekampen
um staan en ze weten niet wat te doen. Hoe er mee
hoe de Holocaust op grote schaal in de door de
bezocht, vond ik mezelf in een verwarrende
om te gaan. De plaatsen zijn hetzelfde gebleven.
nazi’s bezette gebieden begon. De Holocaust door
positie: enerzijds was ik een toerist, anderzijds kon
Alleen de mensen die er nu komen zijn veranderd,
kogels, zoals die plaats vond in grote delen van
ik maar niet vatten wat ik op die plekken hoopte te
niet hetzelfde gebleven. Ze willen vermaakt
de Sovjet-Unie, bijvoorbeeld in de Oekraïne en de
ervaren. Los daarvan begrijp ik niet wat voor nut
worden. Ik vroeg mezelf af, weten de toeristen
Baltische staten.’
het heeft om zo'n barak, executieruimte of crema-
waar ze zijn? Weten ze wel wat ze zien? Ze kijken
torium tot in de details te conserveren en aan het
met een toeristische blik. Als persoon bekijken ze
Waarom heeft u voor de titel ‘Austerlitz’ gekozen?
publiek te tonen. Natuurlijk is de achterliggende
iets dat niet hun wereld is. Het is psychisch ver weg
‘De documentaire ontleent zijn naam aan de gelijk-
gedachte dat je je dan als bezoeker makkelijker
voor de persoon in kwestie. Ze kijken zoals we de
namige roman van de Duitse auteur W.G. Sebald,
kunt voorstellen wat er in zo'n kamp gebeurde.
wereld bekijken via TV. Ik ben veel bezig met de
over een man die als Joods vluchtelingenkind werd
Dat de geschiedenis weer tot leven komt. Maar ik
manier waarop mensen informatie verwerken en
beroofd van zijn eigen naam en geschiedenis. Jac-
geloof niet dat het zo werkt. Ik vrees dat de horror
hoe ze reageren op basis van die informatie, en die
ques Austerlitz is een jonge vluchteling die in 1939
van de plek pas echt tot je zou doordringen als je
fascinatie spreekt ook uit de films die ik maak.’
Engeland bereikt met een kindertransport. Op
daadwerkelijk de vernietiging zag plaatsvinden.
latere leeftijd gaat hij op zoek naar zijn wortels.
Nu bekijk je het allemaal van een afstand, alsof je
Is er ergens een in de documentaire een boodschap
Zijn ouders hebben de oorlog niet overleefd, maar
een expositie bezoekt.
voor de huidige, voor de volgende generatie?
echte sporen weet Austerlitz niet te vinden. Op
Ik had eenzelfde ervaring in China. Al dat goud,
‘Veel mensen die deze plaatsen bezoeken hebben
aanraden van een vriend heb ik het boek als script
keurig uitgestald in een vitrine, bracht de realiteit
over het algemeen geen familiaire, geen tradi-
gebruikt voor het maken van de film. Hoe gaan we
van vroeger niet dichterbij - integendeel. Als je
tionele achtergrond, geen wortels om daar te
op zoek naar de sporen van het verleden, van ons
zulke voorwerpen bijna respectvol gaat verzorgen
komen. Het is belangrijk dat ze weten waar ze zijn.
verleden, is het thema.’
en oppoetsen, transformeer je ze tot rekwisieten.
Dat ze de geschiedenis kennen. Dat ze respect en
Tot restanten van een verleden dat niets meer met
empathie op kunnen brengen voor iets wat niet
Waarom heeft u de documentaire in zwartwit
ons en onze tijd te maken heeft. Een gevaarlijke
eigen is. Ik denk dat educatie vanuit het gezin,
gefilmd en er een stille film van gemaakt?
ontwikkeling, als je het mij vraagt. Ik was ook ter
familie, school, van belang is. Niet alleen voor de
'Het is niet mijn methode om mijn camera en mi-
voorbereiding van Austerlitz in Bergen-Belsen.
huidige generatie, ook voor de volgende generatie
crofoon in iemands gezicht te duwen. Dan verstoor
Dat heeft een diepere indruk op mij gemaakt, om-
en bijvoorbeeld ook voor politici.’ —
ik de situatie te veel. Mensen interviewen heeft
dat daar niets tastbaars meer is. Niets, maar dan
geen zin, mensen zeggen vaak niet wat ze willen
ook niets kan ons voorstellingsvermogen bevatten
zeggen. Daarom kunnen we beter naar het gedrag
wat daar gebeurd is.‘
22
|
auschwitz bulletin
|
j a a r g a n g 61 # 2
co luM n aw r a h a M M ei j er s
H
H O LOC AU S T ? B E W I J S DAT DA N M A A R E E N S
OE CYNISCH HET OOK
Bovendien zijn er geen zes miljoen vermoord, want
kenner wel de beruchte Britse negationist (ontken-
klinkt; er is een wereldwijde
daarvoor lopen er nu nog veel te veel Joden rond.’
ner) David Irving. Deze onverbeterlijke smeerlap
ontwikkeling gaande die het
Nu zou je kunnen denken dat dit belachelijke fabels
heeft negen jaar geleden in Oostenrijk een celstraf
herdenken van de Joodse nazi–
zijn van ‘dom volk’. Was het maar waar, er zijn zelfs
uitgezeten vanwege Holocaustontkenning. Hierdoor
slachtoffers belachelijk probeert te maken. Hierbij
quasi wetenschappers die dergelijke lariekoek uitkra-
is de gemankeerde auteur binnen de wetenschap-
gaat het dus ook over onze familieleden die wij niet
men. Onderschat hun invloed niet. In sterke opkomst
pelijke wereld inmiddels een risee. Maar pas op; hij
mochten kennen, ouders, grootouders, broers, zus-
is de intelligentsia die de Holocaust ontkent. Zij
heeft ondanks zijn geruïneerde positie nog veel, heel
ters en anderen. Niet alleen het herdenken van al die
afficheren zich als ‘Vrije Historische Onderzoekers’
veel, aanhang. Over deze chronische antisemiet is
onschuldigen schijnt haat op te wekken; er worden
(VHO). Hun argumenten zijn subtieler en demago-
een speelfilm gemaakt, Denail, die momenteel in de
steeds vaker geluiden gehoord in de trant van ‘de
gischer dan die van de gemiddelde antisemitische
bioscoop draait. Frits Abrahams schrijft hier over in
Holocaust heeft nooit plaatsgevonden’.
schreeuwlelijk met de mentaliteit van een Bruinhemd
de NRC (samengevat) het volgende: ‘Een morbide
Een angstwekkend – groeiend! – aantal antisemieten
uit de jaren dertig/veertig. De platvloerse banaliteit
samenloop van omstandigheden: terwijl in Nederland
en zweverige lieden die in de meest bizarre samen-
van intelligente Jodenhaters springt minder in het
de film over Holocaustontkenning in première gaat,
zweringscomplotten (willen) geloven, gooien zich
oog; er wordt op geciviliseerde wijze gescholden.
doet Marine Le Pen haar uitlatingen over Frankrijk,
gretig in de strijd waarin zij aan de hand van ‘weten-
Antisemitisme, zigeuner- en vreemdelingenhaat
dat niet verantwoordelijk zou zijn voor een razzia in
schappelijke bewijzen’ zeker weten dat de nazi’s zich
komt – althans voor de buitenwereld – niet over hun
Parijs tegen Joden. Haar uitspraken bevestigen de
niet schuldig hebben gemaakt aan genocide. Maar er
beschaafde lippen.
hardnekkigheid van allerlei giftige beweringen over de Holocaust. Zal een film als Denial daaraan een
zijn toch talloze bewijzen? Nou, ooggetuigen en overlevenden van de ‘zogenaamde’ Holocaust zijn niet
De Zweedse Jehovagetuige Ditlieb Felderer beschrijft
einde maken?’
geloofwaardig: ‘Want’, zo luidt de redenering, ‘als er
de concentratiekampen als vakantieoorden en
Om Abrahams vraag hier te beantwoorden: Laten we
werkelijk miljoenen mensen zouden zijn vergast, dan
heeft de onvergeeflijke gotspe te beweren dat hij in
er maar van uitgaan dat deze film geen einde maakt
zouden er toch getuigen moeten zijn’. Een merkwaar-
Birkenau duidelijke sporen heeft gevonden van een
aan de Holocaustontkenning. Op de site van een
dige drogreden, aangezien
Olympisch zwembad (!) en evident bewijsmateriaal
(Amerikaanse?) neonazipartij stond: ‘Ach, een film
van ‘veel gezellige feestjes’ die gevangenen hielden.
over een de geëerde wetenschapper David Irving,
Holocaustontkenners voortdurend blijk geven van
Felderer: ‘Er was onder andere een danszaal in de
die door de Jodin Rachel Weisz zogenaamd de grond
hun pertinente ongeloof in getuigenissen van Joden,
buurt van de douches, waar zich ‘volgens zogenaam-
wordt ingeboord. Zij zal er wel veel geld aan hebben
Sinti en Roma, die de concentratiekampen hebben
de getuigen’ de gaskamers zouden bevinden’. Deze
verdiend’.
overleefd. Ze vegen ook bijvoorbeeld officiële docu-
gevaarlijke, maar invloedrijke gek, wordt door andere
menten en beeldmateriaal van het Neurenbergproces
malloten geciteerd als baanbrekend onderzoeker op
Laten we blijven herdenken, vrienden. Laten we mo-
van tafel als onacceptabel, want op leugens en inti-
het gebied van Holocaustleugens.
numenten oprichten opdat de geslachten na ons niet
midatie gebaseerd. Nee, zij klampen zich liever vast
Of neem de Franse schrijver Roger Garaudy (1913-
vergeten welk leed tijdens de Tweede Wereldoorlog is
aan hun rotsvaste overtuiging dat de geallieerden
2012). Zijn smaadschrift 'De basismythen van de
aangericht. —
met betrekking tot zogenaamde gruweldaden van de
Israëlische politiek' leverde hem negen maanden
nazi’s bewust alles sterk hebben overdreven om hun
voorwaardelijke gevangenisstraf op en een geldboete
eigen misdrijven weg te poetsen. Ook durven ze te
wegens ontkenning van misdaden tegen de menselijk-
beweren dat de (Joodse) gevangenen zich na hun be-
heid, raciale laster en het aanzetten tot rassenhaat.
vrijding te buiten zijn gegaan aan gruweldaden tegen
In zijn boek had Garaudy het bestaan van gaskamers
de Duitse burgerbevolking: ‘Die zogenaamde slacht-
ontkend en werd (daardoor) bestsellerauteur in
offers van de kampen hebben hun verdiende loon
de Arabische wereld. In 1986 ontving hij de Koning
gekregen. Hadden ze maar geen weerstand moeten
Feisalprijs voor ‘verdiensten voor de islam’.
bieden. Die lui stierven gewoon een natuurlijke dood.
Misschien is de meest invloedrijke Holocaust-ont-
email awraham.meijers@hetnet.nl
auschwitz bulletin
A P R 2 017
|
23
bo ek en en zo M a r j o n de k l i j n
R EC E NT V E R S C H E N E N
in de tweede wereldoorlog
een langgerekt, clandestien
hadden. Gewone mannen en
slaagden Joden, geallieerde
hulpnetwerk met een ont-
vrouwen waagden in oorlogs-
piloten, Engelandvaarders en
snappingsroute ontstond.
tijd hun leven voor meer dan
mannen die wilden ontsnappen
De lijn was meer dan alleen
duizend onbekenden. Voor hen
aan dwangarbeid erin, naar het
een transportdienst voor
was dergelijke hulp vanzelf-
buitenland te vluchten dankzij
vluchtelingen. Ook geld, valse
sprekend en die beweegreden
de ontsnappingslijnen. De be-
papieren en zelfs microfilms
gaf ze de moed om de vijand te
kendste en tevens de grootste
werden vervoerd. Het vluchte-
weerstaan.
lijn was de Dutch-Paris onder
lingenwerk werd verdeeld in
leiding van Jean Weidner.
het sociaal werk – daaronder
megan koreman, Gewone
Vanaf 1942 legden Nederland-
viel het laten onderduiken van
helden, de Dutch-Paris ontsnap-
se helpers in Brussel, Parijs en
Joden en het transportwerk –
pingslijn, Uitg. Boom, Amster-
langs de frans-zwitserse grens
dit behelsde vluchtelingen die
dam, 2016, isbn 978905875556,
contact met elkaar zodat er
slechts tijdelijk onderdak nodig
€ 24,90
Bij een razzia in mei 1934 is
vreemd, dat ze van haar pleeg-
Na een leven van ontkenning
tsiwja de swarte twee maan-
ouders niet met hem mocht
en er niet over willen praten
den oud. Haar ouders worden
omgaan. Tijdens haar jeugd is
ontmoet ze in 2015 de 97-jarige
verraden en het kind wordt bij
een verwoestende strijd gaan-
jeugdvriendin van haar moeder.
pleegouders ondergebracht.
de over de adoptie, ze blijft
ze krijgt voor het eerst foto’s
na de oorlog heet ze carla.
echter trouw aan haar pleegou-
van haar ouders.
Op haar elfde jaar raakt ze
ders. Tot haar achtenveertigste
bevriend met Ebbe Rost van
voelt ze zich figurant in haar
carla van dokkum, Eigenlijk
Tonningen, de zoon van de
eigen leven. Desondanks maakt
heet ik Tsiwa, leven met een
gevreesde ‘zwarte weduwe’.
ze een opmerkelijke carrière en
geleende naam , Uitg. Q , Am-
Omdat ze niet eens wist dat
zit ze bij ministers en andere
sterdam 2016, 200 blz., isbn
ze Joods was, vond ze het
regeringsleiders aan tafel.
9789021401829, € 17,50
in de willem arntsz hoeve in
gebeurd met onze verwanten?
klaring voor de bijzonder grote
Den Dolder stierven tijdens
is er verband tussen het feit
sterfte onder de patiënten,
wo-ii meer dan 1100 psychia-
dat de inrichting werd geleid
maar ook een unieke inkijk in
trische patiënten en mensen
door nationaalsocialisten en
het reilen en zeilen van een
met een verstandelijke be-
de dood van onze dierbaren?
psychiatrische inrichting die
perking. Het door de Duitsers
Op basis van archiefonderzoek,
door de Tweede Wereldoorlog
nieuw aangestelde bestuur en
unieke egodocumenten en
geheel ontwricht werd.
de nieuwe directeur, stelden
interviews met nabestaanden
politieke belangen boven die
bieden de auteurs een rijk geïl-
m. gietema, c, a/d stegge,
van kwaliteit van patiënten-
lustreerde reconstructie van de
Vergeten slachtoffers, Uitg.
zorg. Vele vragen leven nog
gebeurtenissen op de Hoeve
Boom, Amsterdam 2017, 270
steeds bij de nabestaanden
tijdens de bezetting. Daarmee
blz., isbn 9789089539465,
zoals, bijvoorbeeld: wat is er
geven zij niet alleen een ver-
€22,50
IN- EN VERKOOP VAN • • • •
inboedels boeken kunst, kitsch en curiosa partijgoederen
hoge service, persoonlijke aanpak Drukkerij Peters Amsterdam BV Tel. 020 - 696 34 34 info@drukkerijpeters.nl www.drukkerijpeters.nl
Tevens verzorgen wij voor u kelder- of zolderopruimingen In Amsterdam zijn wij te vinden op de volgende adressen:
020-6180256 / 06-26260528
g.italiaander@gmail.com
/mevius.amsterdam
gideonitaliaander.nl
Steun nu het
holocaust namenmonument nederland DUIZENDEN GINGEN U AL VOOR. GA NAAR ONZE WEBSITE EN DONEER. HELP ONS MET BOUWEN!
Schepenbergweg 33 1105 AS Amsterdam-Zuidoost
Discriminatie en vervolging bestaan nog steeds. Er is dus reden genoeg om het verleden actueel te houden. Daarom steun ik het werk van het Nederlands Auschwitz Comité.
WWW.NAMENMONUMENT.NL L. Tertaas gebro sales bv
