Czym jest kultura przestrzeni?

Zastanówmy się nad przestrzenią, którą zamieszkujemy od dziecka, na co dzień: od pokoju, przez dom, aż po miasta i kraje. Jak opiszemy to, czego zwykle nie zauważamy, codzienne czynności w codziennej przestrzeni. Czy nasze życie i sposób korzystania z miejsc są związane z kulturą, w której się wychowujemy i w której uczestniczymy? Czy skoro wpływamy na przestrzeń i zmieniamy krajobraz wokół siebie, to odpowiadamy za tworzenie się kultury przestrzeni, czy też raczej to ona, wciąż kształtowana na nowo, wpływa na nas i na nasze doświadczenia?

Ilustracja na podstawie rysunku, znajdującego się na ścianie domu w mieście Dahab

Pamięć Aldo van Eyck, architekt, napisał: „Zadanie architektury polega na ni mniej, ni więcej jak na pomaganiu człowiekowi w powrocie do domu”1, czyli – do archetypicznego domu, przechowywanego w naszej pamięci. Od samego początku architektura była (jest) pośrednikiem między ludźmi a środowiskiem – służyła i służy budowaniu tożsamości i nadawaniu znaczeń w przestrzeni. Powstawanie miast jest procesem, który odbywa się na dwóch poziomach – materialnym i symbolicznym. Nadaje znaczeń wykraczających poza dosłowność

1 Aldo van Eyck: Hubertushuis, red. H. Hertzberger et al., tłum. K. Domagalska, Amsterdam 1982.

i utylitarność. Kiedy doświadczamy architektury, tworzymy nasze wspomnienia związane z danymi miejscami: miastami, budynkami, krajobrazami. Te wspomnienia i obrazy zachowane w naszej pamięci wpływają na wygląd architektury jaką tworzymy. Richard Buday – architekt, pisarz i edukator – stwierdza: „Przez tysiące lat architekci byli światowymi gawędziarzami, ponieważ czynili architekturę wspaniałą księgą ludzkości. Ludzie są zwierzętami poszukującymi znaczeń […]. I to architektura jest kodem semiotycznym, który pomaga im te znaczenia odczytywać w przestrzeni. Do późnego średniowiecza architektura była dominującym medium opowiadania historii, które dało architektom siłę przekonywania do zmiany, do kształtowania ludzkich zachowań i myśli”² .

Relacje Ludzie są czymś więcej niż jednostkami w ekosystemie. Żyjemy również w kulturowym świecie języka i sztuki, muzyki i estetyki, które łączą się w poczucie wspólnoty, nieograniczonej do jednej ulicy czy budynku mieszkalnego. Kultura przestrzeni – podobnie jak kultura jedzenia czy kultura języka – jednoczy ludzi zamieszkujących czy te same, czy też różne obszary geograficzne. Często w miastach bardzo odległych od siebie znajdujemy nagle podobieństwa w architekturze i w przestrzeni, wynikające ze wspólnej religii oraz bezpośrednio z języka. Architektura jest tym, co buduje relacje w przestrzeni między historią a współczesnością, krajobrazem, dziedzictwem i planowaniem przyszłości czy wreszcie tym, co buduje relacje międzyludzkie. Niezależnie, czy jesteśmy u siebie w domu, czy w odległym miejscu, odnajdujemy swoje własne „ja” dzięki wspólnym kodom symbolicznym archikultury.

2 Zob. Baukultur in a Cybernetic Age. A Conversation, www.theplanjournal.com/ article/baukultur-cybernetic-age-conversation [dostęp: 4.07.2022].

Wyzwania dla współczesnych miast Dziś bardzo istotne jest tworzenie architektury oporu³ opartej na uważnym i świadomym odczytywaniu miejsc. Wydaje się to ważniejsze niż kiedykolwiek, ponieważ ludzie spędzają obecnie większość czasu w budynkach, a na zewnątrz wielu z nich i tak wybiera przestrzenie wirtualne. Stajemy się oderwani od prawdziwych miejsc, a wspólnotowość czy plemienność odnajdujemy w mediach społecznościowych. Nowe technologie mają tendencję do oddalania nas od rzeczywistości fizycznej, mentalnej i społecznej. We współczesnym świecie wyzwaniem dla architektury jest nie tylko wzmacnianie

3 Zob. K. Frampton, Towards a Critical Regionalism. Six Points for an Architecture of Resistance (Ku regionalizmowi krytycznemu. Sześć punktów architektury oporu – przyp. K. Domagalska), w: idem, Anti-Aesthetic. Essays on Postmodern Culture, red. H. Foster, Seattle 1983.

naszego poczucia rzeczywistości, lecz także jednoczesna z tym obrona autentyczności ludzkiego doświadczenia przestrzeni. Archikultura, czyli kultura przestrzeni, jest teraz ważniejsza niż kiedykolwiek. Nie tylko wzmacnia pamięć historyczną miejsca, lecz także buduje zdrowe relacje we współczesnym życiu, z całą jego kulturową złożonością i różnorodnością. Każda kultura, w tym przestrzeni, rodzi się w kontekście społecznym, etnicznym, politycznym i religijnym. Wysoka jakość archikultury nie jest subiektywną kwestią gustu ani kwestią czysto formalną. Indywidualna ocena jakości miejsca różni się zależnie od kontekstu ekonomicznego, historycznego, stylu życia, czasu.

Deklaracja z Davos W styczniu 2018 roku ministrowie kultury krajów europejskich przyjęli tak zwaną Deklarację z Davos Ku wysokiej jakości Baukultur dla Europy, w której podkreślono centralną rolę architektury w budowaniu jakości środowiska zbudowanego i w kulturze współczesnego świata. Baukultur, w myśl opisu zawartego w deklaracji, obejmuje wszystkie działania mające wpływ na przestrzeń: od detali budynków aż po planowanie urbanistyczne i kształtowanie krajobrazu. To globalne wyzwanie dla świata podjęto w celu tworzenia dobrych, inkluzywnych przestrzeni do życia. Szczególnie ważne okazuje się to dla współczesnych miast, w których kultura staje się coraz bardziej zróżnicowana, podstawową kwestią jest nauczenie się rozumienia innych i różnych punktów widzenia, a potem – nauczenie się sposobów adaptacji i akceptacji. Architektura powinna odpowiadać na pytanie, jak żyjemy i jakiej jakości życia potrzebujemy. Baukultur, według Deklaracji z Davos, skutkuje dobrze zaprojektowanymi przestrzeniami, które zmieniają się zgodnie z potrzebami społecznymi i z zachowaniem własnych historycznych cech i wartości. Osiągnięcie wysokiej jakości Baukultur wykracza poza spełnienie określonych wymagań technicznych, zasad co do wysokości budynków czy wyboru materiałów. Jest to nie tylko pozbycie się wizualnych wad w przestrzeni, lecz także dyskutowanie i definiowanie wartości kulturowych ważnych dla danego społeczeństwa. Przestrzeń służy wielu celom: artystycznym, estetycznym, kulturowym i społecznym, a także ekologicznym, ekonomicznym i technicznym. Deklaracja z Davos podkreśla, że wysokiej jakości Baukultur ma na celu utrzymanie, rozwój i tworzenie miejsc zrównoważonych, bezpiecznych, funkcjonalnych i zdrowych do życia, mieszkania, pracy, wypoczynku.

Miejsce W kategoriach jakości Baukultur w Deklaracji z Davos istotnym terminem stało się słowo miejsce, oznaczające rodzaje obiektów i przestrzeni różniące się skalą, rozmiarem i układem przestrzennym, obejmujące całe spektrum koncepcji: od wnętrz i budynków, przez osiedla, wsie, miasta czy regiony, aż po miejsca publiczne, tereny zielone, krajobrazy kulturowe czy geograficzne. Pojęcie miejsca obejmuje wszystkie przestrzenie o wymiarze fizycznym – widoczne lub ukryte (na przykład wybudowane stanowiska archeologiczne), stworzone przez ludzkie działania – ale wykracza jednocześnie poza tą fizyczną obecność. Miejsce jest postrzegane jako dynamiczna relacja społeczna w danej przestrzeni. Wyzwala emocje, nadaje znaczenie, wpływa na to, jak ludzie postrzegają – poprzez doświadczanie – swoje zbudowane środowisko.

Dziedzictwo Miejsca określane jako te, które odznaczają się wysoką jakością Baukultur to nie obiekty uznane jako zabytki, ale cała przestrzeń, która buduje nasze dziedzictwo. To miejsca, które są autentyczne i odpowiadają na ludzką potrzebę piękna. Archikultura i dziedzictwo architektoniczne są równie ważne, wpływają na siebie, dbają o ład przestrzenny. Dziedzictwo architektoniczne koncentruje się na kulturowo-historycznej wartości środowiska. System jakości Baukultur i koncepcja wysokiej jakości Baukultur mają na celu tworzenie relacji przestrzennych.

Kryteria jakości przestrzeni Baukultur System jakości Baukultur proponuje – według Deklaracji z Davos – osiem kryteriów jakości miejsca oraz związane z nimi zasady ich stosowania. Wszystkie kryteria są równie ważne. W ocenie tak samo istotny staje się szczególny kontekst przestrzenny miejsca, z jego fizycznymi i czasowymi cechami.

Bibliografia

Aldo van Eyck:Hubertushuis,red. H. Hertzberger et al.,

Amsterdam 1982. Baukultur in a Cybernetic Age. A Conversation, www.theplanjournal.com/article/baukulturcybernetic-age-conversation [dostęp: 4.07.2022]. Frampton K., Towards a Critical Regionalism. Six Points for an Architecture of Resistance, w: idem, Anti-Aesthetic. Essays on Postmodern Culture, red. H. Foster,

Bay Press, Seattle 1983.

Osiem kryteriów wysokiej jakości Baukultur. Opracowano za The Davos Baukultur Quality System.