NORTHERN CAPE ISSUE
the food & stories of our komvandaan
www.koesister.com
DIE NOORDKAAP IS NXA! Kuier by Lyntjie Jaars Join our epic road trip Maak weer huiskos: Suurdeegbrood, botterkluitjies, skaapstertpotjie & meer
WAIN!
BANHOEI K CHILL OIL HAMPER
9 781990 966637
21005
SUMMER 2021/2022 R75,00 (INCL. VAT)
s e n o J d i r Ing WHY I’M SEARCHING FOR THE PERFECT SLICE OF BREAD
NEW YEAR, NEW YOU
CHANGE JUST ONE THING
A CHRISTMAS FEAST
+ THE FOOD
FAIRIES’ FESTIVE PLAYLIST
Cele
brat
ing
S R U O V N W A L F N ITALIA SCAN TO ORDER
Summer LOVIN’
WITH YOU & COL'CACCHIO
CONTENTS
NORTHERN CAPE ISSUE
the food & stories of our komvandaan
Illustration:
5
www.koesister.com
DIE NOORDKAAP IS NXA!
From the editor
Kuier by Lyntjie Jaars Join our epic road trip Maak weer huiskos: Suurdeegbrood, botterkluitjies, skaapstertpotjie & meer
6
New year, new you Take it one step at a time
WIN!
A BANHOEK CHILLI OIL HAMPER
10
WHY I’M SEARCHING FOR THE PERFECT SLICE OF BREAD
NEW YEAR, NEW YOU
CHANGE JUST ONE THING
A CHRISTMAS FEAST
+
THE FOOD FAIRIES’ FESTIVE PLAYLIST
21005
SUMMER 2021/2022 R75,00 (INCL. VAT)
Ingrid Jones
9 781990 966637
Hydration station Non-alcoholic drinks for summer
COVER
14
what’s cooking inside
Cover story: The meaning of bread Ingrid Jones gives us a glimpse into her childhood
16
A Christmas feast Host a potluck for a communal feast
26
Oppiestoep & KLOP se Lyntjie Jaars Die N7 is die pad na my hart
30
’n Epic road trip Ons vat die pad Noord-Kaap toe, terug huis toe
42
Daar waar die son tieng sê … en die mense se harte warm klop
54
Vroedvroue van die Richtersveld ’n Wêreld se kennis en die program wat dit wil bewaar
68
The apple of my eye How many ways are there to cook with apples?
72
How to help Charities and NGOs to give to this Christmas
78
Story time A baker’s dozen of short stories for your holiday reading
96 WIN WITH BANHOEK CHILLI OIL
Column Parstyd in die Boland
This ultimate stocking filler is handmade in small batches from the finest Overberg canola oil and Thai chillies, grown and dried in the Banhoek valley. To enter: Sum up your year in one word. Email the word along with your name, surname and delivery address to leanne.feris@ mikatekomedia.co.za to stand a chance to win a Banhoek Chilli Oil hamper, including a restaurant voucher. Closing date: 31 January 2022.
EDITORIAL We thank our contributors for their recipes and stories that made this dream possible. Felicity Beukes, Yvonne Boer, André Boezak, Brenda Bontle da Silva, Anne Duiker-Mackay, Maureen Faith Burger-Kammies, Wendy Canterbury, Sydene Cloete, Nigel Combrink, Lieneke Dennis, Cathy Dobson Brophy, Leanne Feris, Loretta Feris, Vanessa Merlynn Fortuin Willemse, Kobus Frantz, Zahra Hendricks, Christina Human, Rafiekah Jardine, Rozette Jeptha, Anthea Jacobs, Ingrid Jones, Ingrid Josephs Vincent, Mynhardt Johannes Tobias Joubert V, Skye Julie, Wilma Koopman, Marguerite Kortjé, Angus Leendertz, Samantha M Liedeman, Beverly Loxton-Barry, Phumlani Malinga, Bronwyn Moses, Saretta Mouton, Wyomia Mouwers, Richard Noor, Wilma Paulse, Surita Riffel, Petrina Roberts, Ilza Roggeband, Fahiem Stellenboom, Verna Stuurman, Reinette Swartz, Sandra van de Rheede, Juanita van Sitters, Maritha van Wyk, Jeremy Vearey, Danelle Walters, Michael Weeder, Nastassja Wessels, Wendy Williams, Reginald Qere Witbooi and Chantell Witten
NOTE All recipes in this magazine were
tested and supplied by home cooks. They have not been tested by Koe’sister. All food photographs are stock images and serve as representations only. Editor-in-Chief: Ingrid Jones Editor: Leanne Feris Art Director & Designer: Hanri Gerischer Subeditor: Erla Rabe Recipe Checker: Surita Riffel Proofreader: Elmari Potgieter Images: Gallo Images/Getty Images and unsplash.com
PUBLISHING & ADVERTISING Production Manager: Roxanne Holman Print & Distribution Manager: Liam Marinus liam.marinus@mikatekomedia.co.za Commercial Manager: Merle Philander merle.philander@mikatekomedia.co.za 021 013 0429; 083 700 2700
KOE’SISTER IS PUBLISHED BY MIKATEKO MEDIA Executive Director/Managing Director: Desireé Johnson desiree.johnson@mikatekomedia.co.za Executive Director/Content Director: Ingrid Jones ingrid.jones@mikatekomedia.co.za MIKATEKO MEDIA 10 Freedom Way, Montague Gardens 7441 Tel: 021 013 0415 www.mikatekomedia.co.za
PRINTED by Novus Print Cape Town
DISCLAIMER The views expressed in this publication do not necessarily reflect those of the board and management of Mikateko Media (Pty) Ltd and Koe’sister, nor do we take responsibility for third-party advertising and prices supplied. While precautions have been taken to ensure the accuracy of information, neither the editor, publisher nor Mikateko Media can be held liable for any inaccuracies, injury or damages that may arise. All correspondence regarding this publication should be directed to Mikateko Media. COMPETITION RULES 1. Competitions aren’t open to the directors, partners, employees, consultants, publishing, advertising and promotion agencies and associated companies of Mikateko Media or Koe’sister or their immediate families and partners. 2. Participation constitutes acceptance of these terms and conditions of the competitions published in Koe’sister. 3. Prizes are not transferable and cannot be exchanged for cash. 4. The judges’ decision is final and no correspondence will be entered into. 5. Mikateko Media reserves the right to announce and/or publish winners’ names in the media. 6. If winners can’t be reached within three months, the prizes will be forfeited. 7. Prizes are available while stock lasts and are subject to availability. 8. Prizes will only be distributed in the Republic of South Africa. Should you live outside an easily accessible area, alternative arrangements will have to be made. Koe’sister and its associates will not necessarily carry the cost of such deliveries, but will assist where possible.
ADVERTORIAL
Smart cookie Adding fruit to a cookie recipe will up the fibre and nutrients ante – and make your guilty pleasure a teensyweensy bit less guilty.
PEAR COOKIES INGREDIENTS
Images: Supplied
2 Tru-Cape pears, diced 1¼ cup butter A dash of cinnamon 1½ cups flour ½ cup icing sugar
METHOD Preheat the oven to 180 °C. In a heated skillet, cook the pears with ¼ cup butter. Sprinkle with cinnamon and cook until soft. Drain and set aside. Mix the remaining butter, flour and icing sugar together Line a baking tray with parchment paper. Use a dessert spoon and drop spoonsful of batter onto the paper. Bake for 15 minutes or until cooked through and golden brown. Let it cool on the baking tray before serving.
ADVERTORIAL
GIFT THE PERFECT PAIRING THIS FESTIVE SEASON:
Cadbury Festive Range and a story The festive season has always been synonymous with sharing, giving, and connecting with loved ones. It’s these simple acts of generosity that have the biggest impact. And what better gift to share than chocolate? The Cadbury Festive Range has returned just in time to fill your festive stockings. Perfect for gifting, sharing or simply treating yourself, the Cadbury Festive Range includes three limited edition 150g slabs - delectable Festive Gingerbread, delicious Cinnamon Crunch, creamy Butterscotch & Crushed Almonds - as well as the popular classic, Cadbury Dream-coated Whispers Snowballs with their malted honeycomb centres.
DELICIOUS CHRISTMAS COOKIE ORNAMENTS • 250 g butter, at room temperature • 125 g castor sugar • 375 g flour • 150 g (1 bar) Cadbury Dream Cinnamon Crunch
1. In a large bowl, cream the butter and castor sugar. 2. Sift the flour, chop up a third of the Cadbury Dream Cinnamon Crunch bar and add to the flour. 3. Add the flour and chocolate mixture to the creamed butter and sugar, and gently combine to make a dough. Be careful not to over mix it, otherwise the cookies will be too hard. 4. Shape the dough into a ball, wrap in cling film and refrigerate for 30 minutes. 5. On a lightly floured surface, roll the dough out until it’s 1 cm thick. 6. Cut out cookie shapes and arrange on a baking tray lined with a baking sheet. Use a small piping nozzle to make holes in the centre of each cookie, for the string to hang them up. 7. Bake at 180 °C for 15 minutes until pale gold. 8. Melt the remaining chocolate and dip the cookies in it. 9. Decorate your cookies while the chocolate sets. 10. Thread a piece of string through the holes in the cookies and use them to decorate your Christmas tree.
FROM THE EDITOR
Illustration: Werner Viln
E
arlier this year I had the absolute privilege to do a road trip through the Northern Cape. My mission? To help record the traditional knowledge of the midwives of the Richtersveld for the University of Cape Town’s Khoi and San Centre. Besides being editor of Koe’sister, this was the highlight of my professional life. I’m at a loss for words to describe the incredible experience, so please turn to page 54 to read “Die skatkis van wysheid & kulturele tradisies op die platteland”. We – my aunt, Loretta, and I – added an extra layer to the road trip and went on a food adventure in Spoegrivier, Steinkopf and Keimoes (my home town). Turn to “’n Epic road trip” on page 32 to find out what went down. As usual, this magazine wouldn’t be possible without the generous contributions, in the form of recipes and komvandaan-stories, by the members of the Lockdown Recipe Storytelling Book (LRSB) Facebook group. For this issue, we sought out those hailing from the Northern Cape – and they did not disappoint. They regaled us with their anecdotes and recipes, which you will find on page 42 in “Daar waar die son tieng sê”. Storytelling is alive and well in that part of our country! Speaking of storytelling, don’t miss an exclusive peek into the indomitable Ingrid Jones’s childhood in her intimate essay, “Give us this day our daily bread” (page 14). With her recent health scare behind her, Ingrid opened up about one of her most vivid childhood recollections. When I read it, it felt like I was sitting right there with her and Aunt Spaas, and could almost smell the bread, fresh from the oven. Of course, it’s also time to start to prepare for Christmas. So, turn on the music (we put together the ultimate LRSB Christmas playlist for you on page 16) and get cooking! The Koe’sister team and I wish you a beautiful festive season filled with love, family and friends. Here’s to a better – and healthy – 2022.
Leanne Editor
ABOUT THIS MAGAZINE Our lives changed drastically in 2020 when South Africa’s Covid-19 lockdown began. Many people started cooking and baking to cope, and when someone asked when our stories and recipes will be told, Ingrid Jones, Mikateko Media’s Content Director, put her hand up. On 1 June 2020, she started the Lockdown Recipe Storytelling Book (LRSB) group on Facebook and asked for komvandaanstories and recipes. It opened the floodgates. She had planned to publish them all in a book, but there were too many for the book, which was published towards the end of 2020. Thus Koe’sister magazine was born. Join the Facebook group and become part of the community, visit www.koesister.com, or follow @koesistermagazine on Instagram. Summer 2021/2022 | Koe’sister | 5
NEW NEW YOU BY LEANNE FERIS
ONE THING
Making a change is a lot easier when you take one step at a time. This time, our goal is a healthier lifestyle.
CUT DOWN ON SALT WHY? Eating too much salt can lead to hypertension, which in turn can lead to heart attacks, strokes and kidney disease. In fact, the World Health Organization (WHO) attributes 4.1 million deaths each year to too much salt in the diet. Luckily, it’s not difficult to bring it under control.
HOW? The WHO recommends less than 5 g (about 1 teaspoon) salt per day for adults. While it may take some time for your taste buds to adjust, once you are used to it, you will enjoy food more and enjoy a wider range of flavours, as you will actually be able to taste the food and not only salt.
Here’s how:
I
nstead of cutting out all sugar and carbs and pushing yourself to exercise twice a day, do just one thing until you’re used to it. Then you can move on to the next thing.
EAT LESS SUGAR WHY? A diet containing too much sugar can lead to weight gain and diseases such as heart disease and type-2 diabetes.
HOW? It’s not only the sugar in your coffee that matters, but the hidden sugars in almost everything else that pose the real danger.
The State of Nutrition 2021 report commissioned by Tiger Brands offers these tips for reducing your sugar intake: Dilute fruit juice 50/50 with water or better yet, drink water (plain or flavoured with fresh fruit or mint, not the store-bought kind) or unsweetened herbal tea. Remember, fruit juice is not healthy – the fibre has been removed and it contains fructose (a fruit sugar), which floods the liver and increases triglyceride (a type of fat) production. Instead of fruit smoothies, rather eat whole fruit. That way you’ll eat less fruit than you would when blending several into one smoothie. Make desserts with fruit canned in their own juice or low-sugar syrup. Rather choose sugar-free or low-sugar foods, for instance, peanut butter and tomato sauce. Don’t be misled by labels that say ‘no added sugar’. Check the ingredients list, as the item could still be high in fructose, glucose or other sugars. If the label on the back lists sugar in any form among the first three ingredients, chances are the item is high in added sugar.
6 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Use herbs, spices and lemon juice to flavour food instead of salt. Remove the salt shaker from the table. Don’t eat salty snacks, such as chips, slangetjies and pretzels. Some tinned foods contain added sugar and/or salt as preservatives. Drain and rinse the contents before using it. Tinned food in water or low-sodium brine contains less salt than those in oil. The word ‘lite’ on labels also indicates a lower salt or sugar content. Avoid processed meats and condiments such as soy sauce and fish sauce, which are high in sodium, or salt. Monosodium glutamate (also known as MSG or E621) also contains sodium.
DID YOU KNOW? Sea salt is not better than manufactured salt simply because it is natural. Regardless of the source, all salt contains sodium, and it’s sodium that is bad for our health. – Source: WHO
Additional sources: www.health.harvard.edu; Image: unsplash.com
CHANGE JUST
NEW NEW YOU
GOOD IDEA Use the “per 100 g/ml” sodium listed in the ingredients list to compare the salt content of food items. To calculate how much a single serving of a food item will contribute to your daily recommended allowance of salt, which is 5 g, use the following equation: (sodium per serving x 2,5) ÷ 1 000. If it contains 130 mg per serving, the calculation will be as follows: (130 x 2,5) ÷ 1 000 = 0,325 g. – Source: The State of Nutrition 2021 Report
EAT MORE FIBRE WHY? A diet that includes lots of fibre reduces the risk of heart disease and stroke.
HOW? There are two types of fibre: insoluble fibre, which makes you feel full and encourages regular bowel movements, and soluble fibre, which lowers cholesterol and blood sugar levels. You can increase your fibre intake
REDUCE YOUR FAT INTAKE WHY? Too much fat, especially saturated fatty acids, in the diet has been linked to an increased risk of obesity, coronary heart disease, cardiovascular disease and certain types of cancer.
HOW? It’s all about lowering your cholesterol levels. Unfortunately, it’s not always as simple as choosing low-fat options, as they often contain added salt or sugar to improve the taste. That’s why it’s important to read the labels.
Be aware of the following: Unsaturated fats are the good kind. They reduce the risk of heart disease and stroke, lower bad cholesterol levels and provide the essential fatty acids and vitamins your body needs. Examples of unsaturated fats are olive oil, peanut oil, canola oil, sunflower oil, avocado, fatty fish such as salmon, mackerel, sardines, flaxseed and walnuts.
Trans fats and saturated fats are the ones to avoid. Trans fats reduce the good cholesterol in the body and raises the bad cholesterol. They have been banned in many countries, but in South Africa legislation allows for two gram per 100 gram. They are found, among others, in commercial cakes, cookies and pies; microwave popcorn; potato chips; frozen pizza; fried food; non-dairy coffee creamer; and some margarines. Saturated fats increase the total cholesterol and tip the balance towards the bad cholesterol. They can be found in butter, cream, full-cream milk, hard cheese and processed meats.
8 | Koe’sister | Summer 2021/2022
with the help of these foods: Insoluble: whole grains, wheat cereals and vegetables such as carrots, celery and tomatoes Soluble: oats, barley, beans, nuts, and fruit such as apples, berries, citrus and pears Replace processed snacks with fresh fruit and raw vegetables, or homemade popcorn – the old-school kind that you pop in a pot on the stove so that you can control the flavouring.
SIP SIP
FLAVOURED WATER Anthea Jacobs These drinks will not only help you to stay cool, they are healthy too.
The classic: lemon and cucumber Wash and thinly slice 1 cucumber and 1 lemon. Add to 10 cups of water with ¼ cup fresh basil leaves and 1/3 cup
Images: unsplash.com
fresh mint leaves, finely chopped. Refrigerate overnight.
HYDRATION
10 | Koe’sister | Summer 2021/2022
The granita: strawberry or raspberry Thinly slice 1 lime. Add to 10 cups of water. Add 6 whole strawberries or raspberries and 12 fresh mint leaves, finely chopped. Refrigerate overnight.
The digestive: fennel and citrus Infuse 1-2 t crushed dry fennel in 150 ml boiling water for 5-10 minutes. Allow to cool. Thinly slice 1 small orange. Add to 10 cups of water with the juice of 1 lemon and the leftover lemon, chopped; 12 fresh mint leaves, chopped;, and the fennel infusion. Refrigerate overnight.
The antioxidant: blackberry and sage
The traditional: apple and cinnamon
Mix 10 cups water, 1 cup lightly crushed blackberries and 3-4 fresh sage leaves.
Mix 10 cups water, 1 cup apple cubes, 2 sticks cinnamon and 2 t (10 ml) ground
Refrigerate overnight.
cinnamon. Refrigerate overnight.
The rose: watermelon and rosemary
The zingibir: ginger and tea
Mix 10 cups water, 1 cup watermelon cubes and 2 sprigs of rosemary.
Heat 1 t (5 ml) ground ginger in 2 cups tea and allow to cool. Mix 10 cups water, 2 cups ginger tea and a 5 cm knob of
Refrigerate overnight.
ginger, cubed. Refrigerate overnight.
The exotic: pineapple and mint Mix 10 cups water, 1 cup pineapple cubes and 12 fresh mint leaves, finely chopped. Refrigerate overnight.
STATION
These non-alcoholic drinks will slake your thirst on a hot summer’s day.
SIP SIP
SHIKANJI Richard Noor Shikanji is an Indian drink that is both sweet and salty. It’s similar to lemonade and I first encountered it during my travels to India. It is very popular on a scorching day. This is my version. In a glass, mix lemonade, the juice of half a lemon and salt to taste. Add crushed mint leaves.
Rooibos iced tea • Bunch of lemon balm • 1 large lemon • 3 organic vanilla rooibos tea bags • Elderflower syrup (1 t per 200 ml glass) • Ice cubes • Vanilla pods, as garnish (halved or split, whichever kind you have available)
masala, ground cumin and black pepper.
die volksmond), ’n absolute moet by ons begrafnisse. Deesdae verwys die jongklomp sommer na die na-begrafnisete as ‘after tears’ hier in ons kontrei! Toe ons hoor dat ons watertoevoer
nie. Ek kon dit nie oor my hart kry om die water net weg te giet nie. Toe maak ek gemmerbier. My skoonsusters en
Summer rhubarb iced tea • 2 kg rhubarb • 40 g (3 tbsp) fresh ginger • 100 g (½ cup) sugar, or less • 1 litre mineral water • 2 limes, washed in hot water and sliced
12 | Koe’sister | Summer 2021/2022
aartappel- en beetslaai is tuisgemaakte gemmerbier (sommer net gemmer in
staan die potte en emmers nog net so, want die opskorting het nooit gebeur
Wen Dee
Simply mix everything in a carafe and place in the refrigerator to steep for at least 15 minutes.
Naas gesmoorde kool, soetpampoen,
Sondagaand, het ek potte en emmers vol getap. Toe die Sondagaand aanbreek,
SPILL THE ICED TEA
Peach iced tea • 2 black tea bags • 1 lemon, sliced • 1 peach, sliced • 1 litre cold water
Anne Duiker-Mackay
opgeskort gaan word vir nodige herstelwerk tussen ’n Saterdag- en
TIP Experiment by adding a pinch of chaat
Remove the leafy parts of the rhubarb and cut the stalks into pieces. Peel the ginger and cut into small pieces. Cook the rhubarb, ginger, sugar and half the water in a saucepan over medium heat until soft. Simmer for 10 minutes. Remove from the heat and leave to stand for 30 minutes until the mixture has completely cooled down. Strain through a sieve and squeeze the rhubarb with a spoon to get all the juice out. Add the rest of the mineral water. Add the lime slices, refrigerate and serve cold.
GEMMERBIER
familie hou juis so baie van my gemmer en noem my sommer ‘die biervrou’. Ek maak sowat nege liter op ’n slag, want ek het baie vriende en ’n dors familie.
Prepare at least 8 hours in advance. Wash the lemon balm, shake dry and put a few twigs aside for decoration. Peel half the lemon and squeeze out the juice. Squeeze the lemon peel and lemon balm a few times with a mortar or spoon so that the aromas can unfold. Thinly slice the other half of the lemon, cover and place in the refrigerator. Bring 1 litre of water to the boil and add the tea bags. Add the lemon juice. Cover and allow to cool completely at room temperature before placing in the fridge to steep. To serve, add 1 teaspoon elderflower syrup and a few lemon balm leaves per 200 ml glass. Fill the glasses with ice cubes and pour the cold tea over them. Garnish with lemon wedges and vanilla pods.
• 50-100 g (3 - 7 e) gemmer (Dit hang af hoe sterk jy die gemmersmaak wil hê.) • 9-10 liter water • 400-600 g (2-3 k) suiker (Ek gebruik 2, want ek wil nie hê dit moet so soet wees dat my hare kroes van skok nie.) • Hand vol elk rosyne en sultanas (of sommer twee hande vol van wat ook al jy het) • 10 ml (2 t) brouersgis (Jy kan ’n klein bietjie minder gebruik as dit ’n baie warm dag is.) • 2,5 ml (½ t) elk kremetart, sitroensuur en wynsteensuur Roer alles goed deur in ’n vlekvryestaal- of erdehouer wat nie ge-chip is nie. Laat staan vir sowat 12 uur, of langer as die weer koud is. Die gemmerbier is reg wanneer die gis geskuim het en die rosyne en sultanas op die oppervlak dryf. Sif dit deur ’n skoon doek en bottelleer. Ek spoel gewoonlik van die rosyne en sultanas af en sit ’n paar in elke bottel. Ek is geleer dit moet altyd ’n onewe getal wees. (Ek gebruik ook altyd ’n onewe getal karmonk, naeltjies en ander spreserye – moenie vra hoekom nie.) Bêre in die yskas anders gis dit verder en verander in ’n alkoholiese drankie.
COVER STORY
GIVE US
d a e r b y dail “My entire childhood is wrapped in a freshly baked loaf of bread covered with a white muslin cloth.”
14 | Koe’sister | Summer 2021/2022
In this exclusive essay for Koe’sister, Ingrid Jones shares an intimate look at her childhood.
E
very day after school I presented myself at Aunt
chickens, water the vegetable garden and collect more wood. I’d
Spaas’ blue kitchen door, knocked, greeted nicely and went to sit on the chair next to the Dover in the
begin to wonder about my slice of bread that I had to finish before my mum came home at 4:30.
small kitchen. She would stand at the table, one leg
She would ask me to take the ironed linen to the room and put
resting on a chair, while ironing the linen she had just fetched from the specially stacked rocks behind the
it on her bed. When I came back, she’d slice the bread into thick, steaming slices. Pig fat and jam, but I
house on which it had been left to dry. Steam sizzled from the black iron and a
got a slice with butter and jam. She’d wink at me and hand me a yellow tin
whiff of bleach and Sunlight soap hung in the air. The leg resting on the chair
cup with fresh moerkoffie. At the end of the month, there were a few teaspoons
was heavily bandaged with kanna leaves and ointments to stave off the pain.
of condensed milk in the coffee. Aunt Spaas then went to stand at the door,
“Middagsê. Ek is amper klaar hier. Is jy honger?” Behind the door of the blue cupboard sat a silver bucket of water covered with a net, the second iron was warming up on the open hole of the Dover, getting ready to relieve the one she was using. My eyes roamed to the big muslin-covered bread next to the slowly growing pile of ironed linen. There was one every day, cooling off to be sliced when we came from school. Aunt Spaas was more than our neighbour. She was our mother while ours were at work. She was our nurse while our nurse-mothers nursed the community. She was our source
and shoo the kids to line up for their bread before commanding them to sit on the blue bench outside the blue kitchen door to eat it. No-one eats standing up unless you’re a horse, she always said. I’d remain inside on my chair next to the Dover, licking my jam-stained fingers. Do I like bread? I’m in love with bread. I have a personal connection with bread. I have never tasted anything as good as Aunt Spaas’ bread. The large, chunky slices with their brown crust and soft inside, and holes that are just the right size. Sometimes she’d use the crust to wipe up the last scrapings from the sausage pan for me. It’s the Monday
of gossip and village news, the one who fed us even though she had nine children of her own to feed. She was always there, every day, on the same spot in her kitchen. “Nee, ek is nie eintlik honger nie,” I’d say. “OK. Maar eet maar een stukkie, net in geval jou ma kwaad is as jy nie vanaand jou kos kan opeet nie.” More neighbourhood children would arrive at the door and greet her. She always smiled at each one as a few drops of sweat trickled from her brow. Then her own children would arrive and begin with their chores while she shouted the orders: refill the bucket at the rainwater tank, feed the pigs and
sandwich filled with Sunday’s leftover meat, complete with beetroot. It’s the Thursday night slice of bread with green bean stew on top. Do I like bread? My entire childhood is wrapped in a freshly baked loaf of bread covered with a white muslin cloth. Against all advice, I still eat bread. How can I not? I’m searching for that perfect slice. No shop-bought, glutensaturated piece of gobbled-chew will ever fill the hole she knew how to fill. I miss her, and I miss the platteland where the living is hard but where life was filled with love. And the perfect slice of bread.
Ingrid Jones
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 15
XMAS
Set the tone with a Christmas playlist, like this one put together by the Food Fairies.
‘It’s Beginning to look a lot like Christmas’ by Michael Bublé ‘O Holy Night’ by Mariah Carey ‘Mary’s Boy Child’ by Boney M. ‘I’ll be Home for Christmas’ by Bing Crosby, Michael Bublé or Kenny Rogers ‘Mary, Did You Know?’ by Pentatonix or The Braxtons ‘All I want for Christmas is you’ by Mariah Carey ‘Happy Christmas to all in the Land’ by Richard Jon Smith ‘White Christmas’ by Michael Bublé or Bing Crosby ‘Deck the Halls’ by Pentatonix ‘Have Yourself a Merry Little Christmas’ by John Legend ‘Last Christmas’ by Wham! ‘Santa Baby’ by Eartha Kitt ‘Here comes Santa Claus’ by Elvis Presley ‘It’s the most Wonderful Time of the Year’ by Andy Williams ‘It’s Christmas Time Pretty Baby’ by Elvis Presley ‘Mis Deseos/Feliz Navidad’ by Michael Bublé ft. Thalia ‘Happy Xmas’ by Céline Dion or John Lennon ‘Driving Home for Christmas’ by Chris Rea ‘Christmas without you’ by Kenny Rogers and Dolly Parton ‘Do They Know it’s Christmas?’ by Band Aid ‘When a Child is Born’ by Johnny Mathis or Boney M. ‘Silver Bells’ by Slim Whitman ‘Christmas is’ by Dolly Parton ft. Miley Cyrus ‘Let it Snow’ by Boyz II Men ft. Brian McKnight ‘Every Year, Every Christmas’ by Luther Vandross ‘Mistletoe’ by Justin Bieber ‘Silent Night’ by absolutely anyone ‘Jesus Born on this Day’ by Mariah Carey ‘Welkom, O Stille Nag van Vrede’ by Laurika Rauch ‘Have Yourself a Merry Little Christmas’ by Judith Sephuma ft. Somizi Mhlongo ‘The Christmas Song’ by Nat King Cole ‘Little Drummer Boy’ by Boney M. ‘Don’t Save it all for Christmas Day’ by Céline Dion ‘Clap Clap Sound’ by Bobby Hendricks ‘Grown-up Christmas List’ by Barbra Streisand ‘I saw Mommy Kissing Santa Claus’ by The Ronettes ‘Ave Maria’ by Céline Dion or Luciano Pavarotti ‘Winter Wonderland’ by Bing Crosby ‘Christmas Time is Here’ by Vince Guaraldi Trio ‘Give Love on Christmas Day’ by Johnny Gill ‘Fairytale of New York’ by The Pogues
Images: unsplash.com
ON REPEAT
A Christmas feast Instead of spending hours in a hot kitchen in the middle of the South African summer, why not host a potluck and let everyone contribute to a communal feast?
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 17
XMAS
GAMMON CROQUETTES WITH RED CHERRY AND PINEAPPLE STUFFING Ingrid Jones Last year I ordered Mynhardt Joubert’s Christmas Box. It came with several wonderful recipes and all the ingredients for each dish. You just have to make it. Here is one of them – a delicious new take on traditional gammon.
• • • • • • • • • • • • • •
1 large smoked gammon in netting 2 large onions, quartered 1 garlic bulb, halved 3 large cinnamon sticks 4 bay leaves 1 bottle good white wine 1 litre pork or chicken stock 15 ml (1 tbsp) sugar 6-8 whole red glacé cherries 1 x 440 g tin pineapple pieces, drained 500 ml (2 cups) cake flour 4 eggs, beaten with a splash of water 200 g (2 cups) breadcrumbs Oil, for deep frying
Preheat the oven to 180 °C. Place the gammon, onions, garlic, cinnamon, bay leaves, wine and stock in a large ovenproof dish and cover. Bake for 3-4 hours or until the gammon is cooked and tender. Allow to cool in the cooking liquid until you can handle the meat with your hands. Preserve the liquid and set aside. Shred the gammon with two forks or your fingers. In a saucepan, simmer 500 ml (2 cups) cooking liquid and the sugar to reduce. Mix the sauce with the gammon and form 6-8 balls. Place a cherry and 2 pieces of pineapple in the centre of each ball. Roll the balls in flour, then in egg and then in breadcrumbs. Deep-fry until golden brown and drain on kitchen towel.
SALMON BEURRE BLANC Sandra van de Rheede When you want to be a bit fancy, make salmon beurre blanc, a classic French sauce made with white wine, cream and lots of butter. Serve with pesto mash and garnish with rocket and edible flowers. I’m quite chuffed because my sauce turned out really well, smooth and silky. It was quite a delightful dish.
• 1 kg salmon fillet, sliced into 4 equal portions MASH • 900 g (± 3½ cups) potatoes, peeled • 200 ml (¾ cup + 2 t) milk • Salt and pepper
18 | Koe’sister | Summer 2021/2022
BEURRE BLANC • 200 ml (¾ cup + 2 t) white wine • ½ onion, finely chopped • 200 ml (¾ cup + 2 t) cream • 150 g (± 160 ml) butter, cubed • Salt and pepper SPINACH • ½ onion, finely chopped • Knob of butter • 500 g (5 cups) baby spinach Preheat the oven to 180 ˚C. Sear the salmon in a hot pan, place in the oven for 5 minutes and remove. Make the mash as usual. BEURRE BLANC Simmer the wine over medium heat with half the onion and reduce by half. Add the cream and reduce by half. Allow to cool for a minute, slowly whisk in the butter and add salt and pepper to taste. SPINACH Fry the onion in the butter until golden brown. Add the spinach and fry until al dente. Spoon the spinach in the centre of the plate and place the salmon on top. Spoon mash next to the spinach and drizzle the salmon with beurre blanc. TIP Add parsley and apple cider vinegar to the wine.
TONG MET MOSTERDSOUS Ilza Roggeband Hierdie is my vriendin Marietjie se ma se resep. Ek het dit meer as 20 jaar gelede vir die eerste keer gemaak. Dit bly ’n wenner.
• • • • • • • •
1 tong (Ek koop gaar tong en sny dit in skywe.) 30 ml (2 e) olie 30 ml (2 e) meel 30 ml (2 e) mosterdpoeier 125 ml (½ k) suiker 250 ml (1 k) kookwater 250 ml (1 k) mayonnaise 125 ml (½ k) asyn
Voorverhit die oond tot by 180 ˚C. Meng die olie, meel, mosterdpoeier en suiker met die kookwater. Voeg die mayonnaise en asyn by en klits tot glad. Gooi oor tong en bak vir 30 minute.
20 | Koe’sister | Summer 2021/2022
XMAS
with braised onions, chilli, roasted jeera (cumin) seeds with salt
LAMB POT ROAST
and pepper to taste. It’s really one of my favourites. Fry the jeera seed in the oil in your pot or pan – it makes all the difference.
Surita Riffel I am an early riser, and my leg of Karoo lamb goes into the pot very early in the morning. There is no hard and fast recipe, I just follow my heart, but here goes: Wipe the leg of lamb with a kitchen towel sprinkled with vinegar. Remove all visible excess fat. Make a few incisions in the meat and insert garlic cloves. Also place a rosemary sprig in a few. Rub with salt and pepper, and meat spice if preferred. Warm oil in a pot and brown the meat on all sides. Remove the meat from the pot, set aside and in the same pot, fry roughly chopped carrots, onions, celery (if you have, but not a necessity), cracked coriander, fresh herbs, a few cloves and one or two bay leaves. Place the leg of lamb on top of the vegetables. At this stage you can also add some hot water and cook slowly, turning the meat a few times in between. When the meat is done, strain the liquid, and put the vegetables in a blender, adding the reserved liquid from the pot to make a sauce. For a smooth thick gravy, add some butter or margarine and flour, and depending on your liking or taste, you can also add mustard, Worcestershire sauce or white wine to enhance the flavour.
ROAST CAULIFLOWER WITH PARSLEYAND-GARLIC SALSA Phumlani Malinga A whole roasted cauliflower makes a great main course. It’s the new roast chicken! Here’s how I prepare it: Preheat the oven to 180 ˚C. Bring salted water to a rolling boil and cook the cauliflower for 10 minutes. Remove, rub with olive oil and bake for 90 minutes while basting it as you would a chicken. FOR THE SALSA I like a coarse salsa and don’t chop the parsley too fine. Soak garlic cloves in lemon juice and salt, which “cooks” it a little. Mix the garlicky lemon juice, olive oil, celery salt and pepper. Let it stand for at least 10 minutes before serving.
HASSELBACK POTATOES Skye Julie Wash the potatoes and make incisions across the width. Boil in salted water until soft and drain. Season with BBQ spice and deep-fry until golden brown. Brush with butter and garlic.
ROASTED CUMIN CABBAGE Fahiem Stellenboom My dad and I started a vegetable garden this year. We planted cabbages in a tiny planter and the harvest was good! One of the dishes I made is this simple yet delicious side: chopped cabbage
BEETROOT-ANDSWEET-POTATO SALAD Felicity Beukes Dressing • 125 ml (½ cup) olive oil • 125 ml (½ cup) lemon juice • 5 ml (1 t) paprika • ¼ t cinnamon • 10 ml (2 t) garlic, minced • 5 ml (1 t) cumin • 1,5 ml (¼ t) cayenne pepper (or 2 small red chillies) • Salt and pepper, to taste Mix all the ingredients together. TO MAKE THE SALAD Preheat the oven to 200 °C. Cube 5 medium beetroots and 3 medium sweet potatoes. Slice half a red onion. Place the beetroot, sweet potato and the onion on a baking tray. Do not mix. Work half the dressing through the veggies with your hands. Bake until cooked and tender. Prepare greens like lettuce and chopped parsley in a bowl. Mix the baked veggies with the greens and add the rest of the dressing. Mix well. Sprinkle feta and pumpkin seeds over the salad just before serving.
SUMMER SALAD Angus Leendertz This is my summer salad which is basically a big platter with a mound of grains surrounded by delicious grilled veggies. It takes a little time, so save it for a holiday. I do it in stages and sometimes do the grilling and prepare the grains the night before, so that I only have to assemble it on the day. GRAINS Use brown rice, couscous, wild rice, black rice or any other grain like quinoa. Cook them separately, following the instructions on the packets. It’s important to cook them separately, otherwise you’ll end up with a soggy mess. Leave to cool and then mix the grains together. GRILLED VEGGIES Grill the vegetables in a ribbed griddle pan or roast them in a roasting dish in the oven. You can use mushrooms, asparagus, carrots, eggplant or anything you like. >>
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 21
XMAS
Fruit cake 1 for now, 1 to keep
Chef Mynhardt’s Free State fruit cake
Image: Donna Lewis
Some people start making their Christmas fruit cake in October to give it enough time to mature. If you’ve left it too late, make this quick three-ingredient cake to avoid having to celebrate Christmas without a cake, and save Chef Mynhardt’s recipe for a truly spectacular cake for the next special occasion.
Baste with a mixture of olive oil, garlic, dry herbs, salt and black pepper, and grill or roast until just tender. Don’t overcook
Allow the cake to cool in the tin, turn out and sprinkle brandy over. Store in an airtight container. Brush liberally with brandy
them or they will become soggy. To make sure that they’re crunchy, it’s best to grill them in batches because certain
once a week to keep it moist and deepen the flavours.
vegetables need less time to cook than others.
Mariam Peters: If I want to make this (and I really want to), what can I use instead of brandy?
TO SERVE
P.S. This is mos a drunken fruitcake!
On a large platter, create a bed of green leaves. Spoon a mound of mixed grains in the centre. Arrange the vegetables around
Zahra Hendricks: Cherry juice. Surita Riffel: You can use orange juice, or even orange
it. Garnish with avocado slices, cherry tomatoes or sun-dried tomatoes, olives, gherkins or any salad ingredients you like.
extract, which is available from Woolworths. Lenore Combrink: You can also use black coffee. You won’t
Sprinkle pine nuts and thinly sliced red onion over the top, and dress with a dressing made from garlic, olive oil, lemon juice
taste it.
and black pepper.
planning, I have to ask: Once the process is complete how long does it need to sit before being devoured?
Janet Bongekile Sithole: As I’m studying the recipe and
Mynhardt Johannes Tobias Joubert V: The beauty of this
CHEF MYNHARDT’S FREE STATE FRUIT CAKE Rozette Jeptha Last year my beautiful sister, Janine Kruger, and I had a Christmas cake baking date. We used chef Mynhardt Joubert’s recipe. It was the first time I baked a cake and it was wonderful. I became very emotional and I’m sure our grandmothers, Hannah and Rachel, were smiling in their heavenly home and celebrating our milestone. Thank you to my fellow Food Fairies. You give me the courage to do my very best at all times.
• • • • • • • • • • • • • • • •
250 ml (1 cup) water 310 ml (± 1¼ cup) soft brown sugar 1 kg fruit cake mix 250 g dates, chopped 250 g golden sultanas 250 g cashew and macadamia nuts, roughly chopped 7 ml (1½ t) baking soda 250 g butter 100 g whole red glacé cherries 100 g whole green glacé cherries 5 eggs, beaten 20 ml (1 tbsp + 1 t) vanilla extract 125 ml (½ cup) brandy 625 ml (2½ cups) self-raising flour 5 ml (1 t) salt 5 ml (1 t) cinnamon
Preheat the oven to 120 °C. Grease a 25cm high cake tin. Line with three layers of baking paper and butter the inside again. Slowly bring the first eight ingredients to the boil and then simmer for 5 minutes. Remove from the heat and let it cool. Add the cherries. Combine the eggs, vanilla and brandy, and add to the fruit mixture. Add the flour, salt and cinnamon and salt, and mix well. Spoon the batter into the cake tin and bake for 2 hours. Insert a skewer into the centre of the cake. If it comes out clean, the cake is done. It can be moist, but mustn’t be doughy.
cake is that it can be eaten straight away or aged with two tablespoons of brandy a week. It can last forever – a lot of people keep and mature it for up to a year.
THREE-INGREDIENT CHRISTMAS CAKE Maureen Faith Burger-Kammies I was gobsmacked when my sister told me that this fruit cake only has three ingredients. I was intrigued, to say the least. Here’s the recipe she found on Pinterest.
• 1 kg cake mix • 600 ml chocolate milk (She used Steri Stumpie.) • 500 ml (2 cups) self-raising flour Soak the cake mix in the chocolate milk overnight in the fridge. The next morning, preheat the oven to 160 °C. Mix the flour into the fruit and chocolate milk mixture, spoon into greased cake tins and bake for 2 hours. Turn off the oven and leave the cake inside for 30 minutes, remove and leave to cool completely.
A LITTLE GRANDER CAKE 1 kg cake mix 750 ml (3 cups) apple juice 125 ml (½ cup) white muscadel, or brandy (optional) 750 ml (3 cups) self-raising flour 5 ml (1 t) cinnamon 2 ml (½ t) mixed spice Combine the cake mix, apple juice and muscadel. Leave to soak overnight in the fridge. The following day, preheat the oven to 130 °C-140 °C if you have a fan oven and 150 °C-160 °C if you don’t. Stir the flour, cinnamon and mixed spice into the cake mixture. Line a baking pan with baking paper, spoon in the batter and bake for about 2 hours. Keep an eye on it so that it doesn’t become dry. When done, remove from the oven and leave to cool in the pan.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 23
NOORDKAAP
DIE NOORD-KAAP IS
Image: Alamy.com
nxa!
Ons vat die N7 en ry noord op soek na stories en resepte vir komvandaan-kos. Summer 2021/22 | Koe’sister | 25
PROFIEL
Die aanbieder van OppieStoep en KLOP, Lyntjie Jaars, is ’n boorling van Springbok. Sy gesels lékker, en vat
MY HART DEUR LEANNE FERIS
26 | Koe’sister | Summer 2021/2022
V
ir ons Zoom-onderhoud is Lyntjie (of Marilyn, soos haar ma haar
noem) treffend aangetrek in ’n rooi baadjie en ronde swart Iris Apfel-brille. Haar afro is fantasties en haar naels kort en
rooi. Haar maklike glimlag en warm persoonlikheid rond die prentjie netjies af. Lyntjie vertel met liefde van haar grootwordjare. “Jy was net ’n tjeend gewees, en jy het gespeel soos ’n tjeend. Jy was vuil soos ’n tjeend. Ek het nou nog ’n love-hate relationship met Sunlight-seep, want ’n mens was geskróp asof jy die heeltyd xhoe. Kyk, in Namakwaland praat ons mos as jy bietjie aanpaksels het, dan sê Mamma-goed: ‘Wat xhoe jy so? Julle sal moet rég was.’ En as mens nie reg was nie, word jy geskrop amper soos ’n klein afval,” vertel sy droog. Springbok is nog steeds huis, al woon sy deesdae in Bellville. “In die eenvoud van die lewe lê daar vir jou ’n skat.” Dié woorde het Lyntjie iewers in ’n restaurant gesien en dit het tot haar gespreek. “Dis hoe dit vir my voel as ek huis toe gaan,” verduidelik sy. “Die N7 is die pad van my hart. Hy vat my huis toe en hy bring my huis toe, so hy connect my twee liefdes, die Kaap en die huis.” Hierdie Namakwalander se ster skyn die laaste tyd omtrent helder en ek vra hoe die lewe nou eintlik met haar geloop het tot hier waar ons haar nou op TV, radio en in tydskrifte sien. >
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 27
PROFIEL
Sy het eintlik IT geswot, maar dis haar
maak en in 2019 wen sy ’n toekenning met
tamatiesous – daai blikkie pilchards het
verbintenis met die Back to the Bible Training College waar sy studente oor
haar insetsel oor tee op Hamba Khaya. “Kyk, jy weet hoe smaak die Noord-
stapelvoedsel geraak.” Dan was daar die Frisco. “Kyk, ek is
Afrika heen opgelei het wat in 2009 tot haar radioloopbaan gelei het. Dit
Kapenaars en die Namakwalanders ’n brou. Daai anties is verskriklik finicky oor hoe
verskriklik lief vir koffie. Ek is eintlik maar ’n koffiesnob. Ek is een van daai mense wat
het begin met twee kort geestelike
’n tee moet wees. En met daai tee-stories
sê ek kom spook jou as daar Ricoffy by my
insetsels, “Vroegoggendgedagte” en “Laataandgedagte”, op RSG, wat sy steeds
wen ek toe ’n ATKV Mediaveertjie. Vir teestories. Oor ’n gjeel tee. Kan jy nou meer.”
begrafnis bedien word. Stroenannies. Daar hoef nie blomme en wat te wees nie, maar
doen. Dit het Lyntjie die selfvertroue gegee om vir Brunhild Strauss, die stasiebestuurder van die Namakwalandse Radio NFM, te gaan sien en ’n voorlegging te doen vir ’n program genaamd Familiefokus. “Daarmee het ons vir Namakwaland bedien,” vertel Lyntjie. “Dit was een van die gewildste programme. Ons het divorce ge-cover, kinders, pornografie,
Danksy haar groeiende bekendheid, het KLOP haar eers genooi
“Ek moes keuses maak en ek moes vir myself sê: Nóú, suster, is dit maak of breek. Jy sal nou maar net moet aankap tot daai deurbrake kom.”
human trafficking – enigiets wat die familie raak, het ons aangeraak. Ek het selfs daai jaar ’n play oor human trafficking geskryf.” Hope Solutions was die tweede program wat Lyntjie op Radio NFM aangebied het in samewerking met ’n pastoor van Zambië. “Dit was weer om mense hoop te gee, maar ook praktiese oplossings.” Dit, sê Lyntjie, was ewe gewild. “Op daai stadium toe werk ek by ’n dokter se spreekkamers. Jong, en as die mense daarnatoe kom en hulle hoor net my stem, da’ sê hulle, ‘Etsê, is dit ga’ jy?’ Dan sal hulle nou vertel van wat die program vir hulle beteken.” Dis toe dat Brunhild haar in 2018 vra om Hamba Khaya, die huis-toe-ry-program, aan te bied. “Etsê, toe skop ek mos teen die karre en sê vir hom daar’s nie ’n manier nie! Wat weet ek van hedendaagse musiek? Ek ken net vir Oom Jimmy’s Grand Six en The Invaders en goeters! En die tjeeners soek hier vir Bruno goed en Ed Sheeran.” Maar Brunhild het haar uiteindelik oorreed. “Toe geniet ek da’m vir Hamba Khaya. En dit was ook ’n career launch vir my want ek het gesê dat ons nie net Namakwaland moet dek nie, maar dat ons breër moet begin kyk.” Met dié het sy die land platgereis om stories bymekaar te
28 | Koe’sister | Summer 2021/2022
vleis en regte koffie moet daar wees. As die mense aankom, moet hulle hom ruik.
as gas en toe aangestel as veldaanbieder. “Ek
Nou moet jy weet, dit het só sleg gegaan ek moes Frisco drink! Ek wat so oor koffie
dink dit was Julie 2019 wat ons die eerste
smaak! My een vriend het gesê só val die helde een vir een.”
KLOP-insetsel in Namakwaland geskiet het met die Garage Dans Ensemble. “KLOP is so ’n lekker plek om te werk, veral omdat ons stories uit die Noord-Kaap uit loop haal, en ons vertel hulle soos hy van sy mamma af kom. Hy word nie nog gedraai en geswaai nie.” Daarna doen Lyntjie twee seisoene van Stories wat saak maak op VIA saam met Coenie de Villiers en later slaan sy sommer haar hand aan agter-die-skerms-werk as deel van die produksiespan van Die lewe skuld jou niks, ook op VIA, “om vir ’n verandering logistiek te doen en die ander kant van die bedryf te leer ken”.
aankap tot daai deurbrake kom. Jy sal nou maar net moet dala wat jy moet, jy sal moet aankap, jy chise tot daai deurbrake kom. Tot vandag toe doen ek dit. Ek is bly ek het nie terug huis toe gegaan nie.” Gelukkig was haar KLOP-inkomste nog daar, genoeg om haar huur te dek. Verder het oorklankingswerk ook ’n geldjie ingebring. “Ek het ’n way gevind om ’n inkomste te maak. Ek het gedub tot ek lê, maar dit was lekker.”
TOE KOM COVID
UITKYK-MENSE
Nes die meeste Suid-Afrikaners, het Lyntjie se werk in 2020 opgedroog. Produksies is gestaak en opnames is gekanselleer. “Ons sou laas jaar ’n show doen by die Vrystaat Kunstefees. Dit sou die debut wees in die teater met ’n stuk uit Namakwaland uit – Ellie Cloete – gebaseer op die lewe van Ouma Ellie. Dis ’n amazing storie en gee jou insig oor die geskiedenis van Namakwaland. Ek sou die rol van Ellie vertolk het – sy was ’n voorslagvrou. Toe gebeur Covid en toe’s als af. Dit was dieselfde dié jaar – die feeste gaan nie aan soos ons dit sou wou hê nie. Dit het jou ’n groot knock gegee, nie net kreatief nie, maar ook in die sak, etsê.” Dit het swaar gegaan. “Ek sê vir jou, ek het maer geraak daai tyd. Vis in
“En jy het uitkyk-mense. Dan sal Marlene vir my sê: ‘Lynjie, kô iet vanaand by my man, moenie soe wiesie.’ Of my vriend Lybey kom sommer met ’n sak kos hier aan – en daai kind ken mos ook my kossmaak, dan kom hy met die regte goed hier aan. Ai, die Here is goed, man! Daar’s twee vriendinnetjies van my in Burgundy Estate, Shami en Tammy, en hulle was net so op die uitkyk vir my. Jy sien, daai tipe vriende. Ek is ’n mens wat maklik gee, maar ek kan nie vra nie. Uitkyk-mense maak daarom ’n groot verskil. Dis hoekom ek in my lewe ook ’n uitkyk-mens is.” Haar aanstelling as aanbieder by OppieStoep was dus baie welkom. “Pietman Geldenhuys het my gevra om in te kom vir ’n oudisie. Hy en sy vrou was
In ’n stadium het sy dit selfs oorweeg om terug huis toe te trek. “Maar dan dink jy vir jouself, my ma het vanjaar 74 geword en sy’t haar lewe lank agter my gekyk. Dis mos nou my beurt om na Mamma te kyk. Ek kan nie terug gaan huis toe en weer op my ma se nek loop lê nie. Ek moes keuses maak en ek moes vir myself sê: Nóú, suster, is dit maak of breek. Jy sal nou maar net moet
LYNTJIE SE SKAAPSTERTPOTJIE Maak dié potjie op die kole.
op die pad toe hulle ’n onderhoud hoor wat Haidee Muller vir RSG met my gedoen
maar sy maak ’n xabba-broodjie, en ’n roosterbroodjie. Moenie fout maak nie.
het. Hy vra toe vir sy vrou, Arné, wié praat
Etsê! Maar een van my groot gunstelinge is afval. Of hy vaal is en of hy kerrie is. Hy gee jou so ’n taai bek.”
daar? En sy sê, maar dis Lyntjie van wie my ma jou nog die heeltyd vertel. Toe’t ek lyk my die oudisie geslaag, want jy sien mos ek is nou by OppieStoep,” lag sy.
NIKS FIETERJASIES NIE
Kosmaak en langarmmusiek is vir Lyntjie onafskeidbaar. “Dan proe die kos lekkerder,” sê sy. “Jy sit daai gevoel in die kombuis en as jy vir jou kom kry, dan’s jy so losgelaat, daar’s nie terugdraai nie. Dis hoekom ek so lief is vir kosmaak, want dit is nie net die maak van kos nie. Dis die helese saak: die dans, die musiek en mense
Ek vra haar na haar aksent en of sy doelbewus besluit het om haarself te wees in ’n bedryf wat wemel van gemoduleerde aksente en melodieuse stemtone. “Ek kan nie loop aansit nie. Van die begin af was daai verhouding daar [met die vervaardigers van KLOP], toe hulle gesê het: ‘Ons soek vir Lyntjie Jaars van Namakwaland. Wees wie jy is. Praat soos jy praat’.”
om te voer. Ek is uit en uit ’n onthaalmens.” Dit klink behoorlik na ’n storie. Van ’n tema vir die aand tot ’n welkom-sê-drankie soos ’n margarita. “Ek sê ek is ’n NamaIndiër, so somehow is daar Indian. Ek hou van butter chicken en tikka chicken maak. Ek maak baie lekker lamskerrie. Nou brag ek da’m! Ek maak my eie naan-brode en roti’s ook. En ek hou van ’n tamatiebredie maak. Maar my een vriend soebat my nou nog vir my spicy creamy prawn pasta, want sy sê dit was een van die lekkerste goed wat sy nog geëet het.” Maar wanneer Lyntjie huis toe gaan, soek sy Mamma se vaalkos. “Als is vaal, maar dis lekker, want die hárt is daarin. Mamma kan nie rêrig kook nie,
Dinge was nie altyd so in die TV-bedryf nie. Lyntjie vertel van twee aanbieders wat lank reeds in die uitsaaiwese is: “Een is van Namakwaland en die ander van die Groen Kalahari. Laasgenoemde vertel dat, toe hy begin het, hulle vir hom gesê het hy moet sy aksent net so ’n bietjie demp. Moenie laat die Noord-Kaap so erg deurkom nie; vat hom so in die middel. Die ander meen dat ons bevoorreg is om te kan praat soos onse mense praat. Toe hulle begin het, is daar vir hulle gesê jy kan nie nou meer praat soos in Namakwaland nie.” “Ek is baie bly, want ek sou nee gesê het. You have to be authentic and you have to be your real self. Namakwalanders is baie beskeie en ek dink dis bitter
IETSIE TE ETE
Gebruik ’n bietjie olyfolie om die uiwe lekker bruin te braai. Gooi skaapstertjies by. Laat hulle saam prut in die pot sodat die skaapstertjies so bietjie gesels en sag word. Gooi water by en laat kook. Voeg aartappels by en laat lekker saam kook. Gooi sout by. Ek gebruik pienk Himalayan sout. Net dit. Laaste gooi ek butternut by en laat dit bo-op die aartappels sag kook. Dis omtrent ’n heerlikheid. Jy kan dit bedien met rys, roosterbrood of sommer net so.
belangrik dat mense weet my manier van praat is ook belangrik. Dit word gehoor en mense like dit.”
EN DIE PAD VORENTOE? Sy hoop om wel nog die kans te kry om Ouma Ellie se storie te vertel. “Dit is ’n powerful storie. Sy was een van die kragtigste vrouens wat geleef het in Namakwaland. ’n Sterk vrou, maar ook moederlik. Die teks is reg, die akteurs is reg.” Verder skerts sy dat sy graag eendag haar lyf sepie-aktrise sal wil hou. “Ek was altyd ’n groot fan van Paula in Sewende Laan en het gesê dat ek haar tjommie van Namakwaland in die reeks wil wees. Of in Suidooster wil ek net Mymoena se niggie wees wat uit Concordia uit kom en met so ’n groot geruite sak opdaag, daai wat jy by Pep Stores kry,” lag sy.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 29
NOORDKAAP
’N EPIC ROAD TRIP
DEUR LEANNE FERIS & LORETTA FERIS FOTO’S LORETTA FERIS 30 | Koe’sister | Summer 2021/2021
Main image: unsplash.com
Kom reis saam deur die Noord-Kaap en leer ken die land se ylbevolkste provinsie.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 31
NOORDKAAP
D
is vroegoggend op ’n koue Maandag toe ek en my antie, Loretta, die pad vat Noord-Kaap toe. N7 langs
Kaap uit. Ons is op pad om tradisionele vroedvroue te ontmoet en hulle kennis op te neem voor dit vir altyd verdwyn.
“I was struck by the barren beauty of this part of the world; the warm friendliness of complete strangers when we stopped to borrow a device to lower the car’s tire pressure for the gravel,
(Lees meer op bl. 54.)
potholed road; in fact, the warmth of every single person I talked to today; and the emptiness of the roads where one can travel for
Ons teug aan ons koffie soos ons tussen die verkeer deur ry. Springbok is ons eerste bestemming vir die week, maar
kilometres without another car in sight. “I am fascinated by the diamond mines. Some can be seen on
eers is daar ’n paar stoppe wat ons wil maak. Ons pak die Piekenierskloofpas en stop by De Tol Plaas Deli. Hulle verkoop
the Namibian side of the Orange River that lazily winds through this barren land. I am fascinated by stories of the illegal diggers,
onder meer regte koffie en rooibosgegeurde gin. Loretta het vooraf gesê dat sy graag by Strassbergers, die
those who still turn up with dreams of finding the big one and those who actually find the big one. Most leave with empty hands.
leerskoenwinkel in Clanwilliam, ’n draai wil maak en na ek hulle pragtige blommereeks aanlyn gesien het, was ek ewe gretig. Ons stap daar uit met ’n paar stewels vir haar en veterskoene vir my. Ons ry aan en besluit om middagete by The Red Ox-restaurant by Letsatsi Lodge in Vanrhynsdorp te eet waar Loretta deur ’n swart swaan met ’n rooi snawel oor ’n welige groen grasperk gejaag word.
DIE KNERSVLAKTE Daarna kry ons genadiglik nie met groot trokke of roekelose bestuurders te doen nie. Die pad vat ons deur die Knersvlakte, wat in 2014 tot natuurreservaat verklaar is. Ons hoor nie ’n geluid nie en dit voel verlate. Dié beskermde gebied word gereken as een van die streke met die rykste biodiversiteit ter wêreld. Daar is sowat 1 500 spesies waarvan 190 endemies en 155 op die rooilys is. Kyk fyn tussen die Knersvlakte se kenmerkende wit kwartsklippies en jy sal plantjies sien soos bababoudjies, krapogies, duim-en-vinger en skuite. Die gebied is ook kultureel belangrik en die historiese Griekwaplaas Ratelgat vorm deel van die reservaat. Die Griekwa-profeet Andries Abraham Stockenström le Fleur I is daar begrawe en Griekwas onderneem jaarliks ’n pelgrimstog soontoe. Ons ry verby dorpies soos Garies, Karkams en Kamieskroon voor ons Springbok binnery. Daar is die krag al heeldag af, maar ons gastehuis het gelukkig ’n kragopwekker. Later die aand gaan soek ons ’n plekkie om te eet in die stikdonker dorp en kry die oulike Herb Garden-restaurant, met ’n kaggel, kragopwekker, smaaklike kos én vriendelike diens.
“Jy sal plantjies sien soos bababoudjies, krapogies, duim-en-vinger en skuite.” SANDDRIFT Ons staan vroeg op en kies koers Sanddrift toe om vroedvroue se verhale vas te lê. Loretta verwoord die dag mooi vas in ’n Facebook-plasing: “We covered just over 500 km today: Springbok to Sanddrift in the Richtersveld via Port Nolloth and Alexanderbaai. My car is still in a foetal position after having travelled roads that have left it permanently traumatised.
32 | Koe’sister | Summer 2021/2022
“I took a picture of the hotel in Port Nolloth where I stayed in 1993 when I was doing voter education just before the first democratic elections. It had two sections, a regular one and one that rented rooms by the hour. It was mostly used by diamond divers.
“We listened to the wisdom of old women, of traditional knowledge and practices that are slowly dying out.” “In Sanddrift, we found the community reeling. A terrible incident had left a seven-year-old little girl dead and her killer drowned himself. He was high on tik. It’s a reminder that even in this remote part of the world poverty kills. “We worked for a few hours. We listened to the wisdom of old women, of traditional knowledge and practices that are slowly dying out. “I love this province. It will always have my heart.”
STEINKOPF Die derde dag is ons in Steinkopf, waar Loretta ’n inspirerende praatjie by Steinkopf Sekondêre Skool lewer. Die gedenksteen by die skool se ingang lees: Ter nagedagtenis aan Ouma/Gâ hais Rooi. Verwaarloosde boom … ’n Vrou, ’n Moeder, ’n maat … Gestroop, gestroop van menswaardigheid … In die afwesigheid van lewe, het sy ons geleer … Hierdie dag het sy vlees om die beendere gekry … Die beendere het familie gekry … Nooit sal hierdie onreg weer gebeur. Opgerig op 21 Maart 2017 ter ere van ’n stille heldin. Ouma/Gâ hais Rooi, ’n Nama-vrou, het met haar gesin gevlug uit die destydse Duits-Suidwes-Afrika tydens die volksmoord op die Namas en Herero’s deur die Duitsers (1904 – 1908). In 1925 het sy van die veepos Uitkyk na Steinkopf getrek en langs die pad verkluim en is daar in ’n vlak graf begrawe. Na haar gebeendere later opgegrawe is, is dit vir dekades in die hoërskool se biologieklas gebruik voor haar oorskot op Menseregtedag in 2017 herbegrawe is.
Loretta se Facebook-plasing na ons dag op Steinkopf Day three started with a visit to the high school in Steinkopf, where I tried to inspire the grade 12s to dream, to be driven by passion and to not be afraid of failure. We had a long chat with the principal, who talked about his days at UWC where the soon-to-be dominees often led anti-apartheid protests and would stage a protest the day before the exams. Thereafter came an interview with Radio Nama FM in which we talked about our research project and discovered that the owner is “verlangs familie”. Almost all conversations in this part of the world inevitably start or end with an analysis of family relations. This tiny community radio station located in Okiep has won awards for its amazing community work, but is understaffed and underfunded. (You can listen to their livestream on radionfm.co.za. Please consider supporting them.) Work continued today. In between, there again were lots of conversations and laughter with the women who shared their wisdom with us. I slipped away to take pictures of bread-making and was a fly on the wall as two ooms chatted about Nama choirs. I could have stayed for hours. The day ended with dinner prepared on an open fire and opened with a traditional Nama prayer in the house of a couple who have been married for 50 years.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 33
NOORDKAAP
Tyd vir lekker eet Na ’n lang dag gaan maak ons ’n draai by Antie Elia en Oom Bobby Balie – met dank aan Denise Owies wat alles vir ons gereël het. Antie Elia gaan vir ons kook. Vanaand eet ons Namakwalandse kos. Antie Elia maak tradisionele kos en verduidelik wat en hoe so tussen die gesels met die ander huismense deur in die kombuis. Ek kyk saam in die potte en vra vrae, want ek moet vir Koe’sister skryf hoe die kos gemaak word, maar Antie Elia kook soos die gees haar lei. Van mates is daar min spraak. Dis ’n hand vol hiervan en ’n bietjie daarvan.
PATAT Blokkies patat word met bruinsuiker, margarien en kaneel gekook. “Ek het eers bruinsuiker en die margarien gebraai, en dan die patat en die kaneel ingegooi en geroerbraai,” verduidelik sy. Dan word dit gestowe tot sag en goudbruin.
SOUSBOONTJIES Die sousboontjies het ’n soetsuur smaak en word met witspikkelboontjies gemaak. “Hulle week ek oornag, en dan dreineer ek dit. Dan sit ek hulle in kookwater en kook tot sag. Dan gooi ek my suiker, my asyn, my chutney, my sout en my margarientjies by. En as hy dan nog nie verdik het nie, maak ek ’n lepel vlapoeier aan en gooi hom in.” Antie Elia sê die sout kom eers by wanneer die boontjies klaar sag gekook het, anders word hulle nie sag nie.
Moenie jou vleispot op ’n oop vuur maak nie, waarsku sy. Dit moet op kole prut.
MALVAPOEDING Al die kos is klaar en Antie Elia maak gou malvapoeding. Dit verg baie konsentrasie om die resep te volg tussen die vrolike gesels in die agtergrond deur. Die enigste tyd wat sy maatlepels nader trek, is wanneer sy bak.
• • • • • • • •
45 ml (3 e) margarien 250 ml (1 k) suiker 1 eier 5 ml (1 t) suurlemoensap 5 ml (1 t) koeksoda 5 ml (1 t) appelkooskonfyt 250 ml (1 k) meel 250 ml (1 k) melk
Verroom die margarien en suiker. Voeg die eier by. Voeg die suurlemoensap, koeksoda en appelkooskonfyt by en klits. Roer die meel en melk om die beurt by. Skep die beslag in ’n gesmeerde glasbak en bak by 180 ˚C vir 1 uur tot dit soos karamel lyk en ruik.
BEETSLAAI
“Antie Elia gaan vir ons kook. Vanaand eet ons Namakwalandse kos.”
“Ek kook die rou beet tot hy sag is, dan skil ek hom af en rasper ek hom. Dan gooi ek maar net my suikertjies en asyn en my sout en my peper by,” verduidelik sy en klap haar hande soos sy elke bestandeel opnoem. Ek vra na die hoeveelhede, maar dit is “na smaak”. Ek het wel die resep vir die ingelegde beetstroop gekry wat in haar resepteboek neergeskryf is: Meng 3 koppies water, 2 koppies bruinasyn en 1 koppie suiker en kook tot die suiker opgelos het.
GEELRYS EN ROSYNTJIES Kook en dreineer rys. Meng dan borrie in en spoel die rys af om die borrie se rou smaak uit te kry. Volgende word die gewasde rosyntjies, suiker (twee hande vol) en margarien (een eetlepel) bygesit. Kook dan tot sag, dreineer en sit voor.
VLEIS Dis tyd vir die lamspot en ons skuif na die ingeboude braai waar ’n swart driebeenpot langs ’n hopie gloeiende kole staan. Antie Elia klim op ’n paar stene wat voor die braai gemaak staan is sodat sy kan sien wat in die potjie aangaan. “Vir die vleisie braai ek my uie en groenpeper nie met olie nie, maar met ’n klein bietjie margarien, tot hy liggies bruin is. Dan gooi ek my lamsvleisie in en dan my sout, peper, speserye en worcestersous en dan laat prut ek hom, met die deksel op, tot hy sag is. Gooi bietjie water by as dit nog nie sag is nie. Dan sit ek Jimmy’s braaisous en ’n bietjie chutney by.”
34 | Koe’sister | Summer 2021/2022
STROOP • 250 ml (1 k) Ideal Milk, of room • 125 ml (½ k) margarien • 250 ml (1 k) suiker • 125 ml (½ k) kookwater Roer al die bestandele vir 2 minute bymekaar en giet oor die poeding sodra dit uit die oond uit kom.
Bo: Lamsvleis in die potjie. Regs: Oom Bobby en Antie Elia op hulle troudag.
Bo: Antie Agnes Vries besig om deeg vir brood te knie. Links: Sousboontjies.
NOORDKAAP
’n Nama-gebed Voor ons aansit, verkyk ek my my aan die swart-en-wit foto van ’n bloedjong troupaartjie teen die muur. Antie Elia vertel dat sy 18 en Oom Bobby 28 was op hulle troudag en dat hulle inderhaas moes rondval vir ’n amptelike bewys van haar ouers se toestemming dat sy mag trou. Vyftig jaar later lyk sy nog net so ondeund soos op die foto. Die tafel is mooi gedek met ’n raffia-loper oor ’n wit tafeldoek, wit borde met ’n goue randjie en pienk en blou blommetjies. Op die gehekelde lappie in die middel staan ’n tafelversiering van riete en lint. Antie Elia spog dat haar seun, Henry Balie, dit gemaak het. Dit klink of hy vele talente het – ’n sjef, stileerder en masseur. “Hy’s baie begaafd, hierdie kjend van my,” sê sy.
Oom Abraham Kloppers sing vir ons “Kom tot die Heer” in Nama en sluit af met ’n Nama-gebed. Hy sê dat hy nie ’n Namaspreker is nie en sy uitspraak nie perfek is nie. Vir die geleentheid is hy netjies uitgevat in sy lappiesbroek-jeans. Dis ’n voorreg om die lied en die gebed in Nama te hoor, en ek hoop dat die taal, nes die rieldans, onder jongmense sal herleef. Na die heerlike ete is ons poegaai, maar daar is nog een draai om te loop – ons wil ’n foto van ’n varsgebakte brood neem. Kyk, hier bak die mense behoorlik brood. Dis gewoon wat jy doen in Namakwaland en ons loop op twee agtereenvolgende dae in twee verskillende dorpies twee bakkers raak waar hulle is besig met twee brode. Die eerste was toe ons vroeër die dag vir Antie Agnes Vries in haar kombuis aantref waar sy besig was om deeg te meng en knie. Wanneer dit reg is, word die deeg mooi in ’n bak toegemaak en knus tussen lae en lae komberse toegewikkel om te rys. Loretta het belowe om na ons aandete terug te gaan om ’n foto van die brood te neem. Die huismense was reeds in pajamas toe ons daar kom en dit was ’n vinnige in-en-uit-kuiertjie. Daarna is
Background image: unsplash.com
ons uiteindelik terug gastehuis toe vir die aand.
Ouma Toesie van Spoegriver
36 | Koe’sister | Summer 2021/2022
OUMA TOESIE SE SUURDEEG Die tweede brood was in Spoegrivier by die vroedvrou Ouma Sarah Fortuin, of soos almal haar ken, Ouma Toesie. Dit was ’n vreeslike koue, winderige, nat dag. Om dié dorpie te bereik, moes ons die Skurfhoogtepas
"Die tweede brood wat ons raakloop was by Ouma Toesie in Spoegrivier."
trotseer. Die bietjie wat ek kon sien deur die mis wat dik in die vallei gelê het, was ongelooflik mooi. Na ’n baie interessante onderhoud met Ouma oor haar dae as vroedvrou en smeerouma, sê sy dis tyd om suurdeeg te maak vir die volgende oggend vroeg se broodbak. Dit is ’n geleentheid wat mens nie wil misloop nie en ons stap saam kombuis toe terwyl sy verduidelik. Haar suurdeeg kry ’n onverwagte bestandeel – ’n dermpie. “Ek kook my water, dan gooi ek hom in my kastrolletjie in en ek gooi ’n eetlepel suiker daarin. Dan vat ek my aartappel en was hom af. Ek skil hom en ek gooi daai skille in die kastrol en ek vat van die binnekant en ek gooi hom ook daarin,” verduidelik sy. “Dan kyk ek daar in my hoendersak of daar nie ’n vlerkie is nie. En as daar nie ’n vlerkie is nie, dan saag ek so ’n stukkie van die boudjie af en ek sit hom in die kookwater laat hy oplos, en gooi dit daarin. Nou’s my suurdeeg klaar en ek trek my plastieksak oor en ek sit my komberse bo-op en ek maak hom vreeslik goed toe. Dis mos koud tyd nou. Dan bêre ek hom. Môreoggend staan ek op en dan het hy mos sulke skuimpies oor hom. Ek sal daardie goed als uithaal en dan sal ek my meel inklits. Dan gooi ek warm water in ’n kastrol – ook nie te sterk warm water nie, want hy kan gaar raak. Dan maak ek die deeg daarin. Hier, so 20 minute of so, dan loop my suurdeeg oor. Dan knie ek hom.”
Maar wat van die derm? Nee, sê Ouma Toesie, sy gooi die derm ook by as sy een het. “Jy spoel jou rou dermpie af en gooi hom in. Maar ek maak in die warm tyd nie met derms suurdeeg nie, want hy maak gewoonlik suur – hy’t mos mis in hom. Nou as hy in kookwater kom, dan ontdooi hy so hy raak gewoonlik suur.” Nou ja, nou weet ons ook hoe. Probeer gerus Verna Stuurman se soetsuurdeeg brood resep op bladsy 44 – sy gebruik dieselfde tegniek.
NOORDKAAP
38 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Loretta se Facebook-plasing oor ons besoek aan Spoegrivier Another long day on the road, this time with rain and cold to mix things up. We descended into the valley to the small village of Spoegrivier. Next time you are on the N7 between Garies and Kamieskroon, look out for the turn-off. Pictures do not do justice to the beauty of the valley. Most of our trip down was done in thick mist and it was only on our way back up that we could truly appreciate the beauty of this area. We spent a few hours with the village’s 93-year-old matriarch before she chased us away – tomorrow is bread-baking day and she had to prepare her sourdough starter for the seven to eight loaves she bakes for the week. Spoegrivier has electricity and running water, but the pit latrine system is still in use. Having to use the outhouse certainly took me back to my childhood and visits to my grandparents’ house in Kenhardt. Back in Springbok, dinner was a no-brainer as we returned to the little restaurant we had discovered on Monday evening where the server welcomed us back. Not only did she remember us, she also remembered what we had for dinner. We had a long chat with her about food, the art in the restaurant and als en nog wat. Did I mention that the people here are friendly? Sout van die aarde.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 39
NOORDKAAP
KEIMOES TOE Die volgende dag ry ons Keimoes toe, waar ons albei vandaan kom. Op pad, tussen Springbok en Pofadder, hoor ons Norma
SJOKOLADE-BOTTERKOEK (OUMA FERIS SE WENRESEP)
dit is absoluut perfek. Weke lank het ’n hunkering na daardie tipe sop met lekker sagte stukkies vleis my agtervolg. ’n Beter maaltyd
• • • • • • • • • • •
aan die einde van ’n reis is daar nie. Toe ek later self die resep by die huis probeer maak, kon ek huil van geluk – dit het presies
Voorverhit die oond tot 170 ˚C.
Mngoma op die radio wat vertel hoe haar vervreemde man, Malusi Gigaba, goed weet dat sy niks met R3 000 kan doen nie. Ons ry aan en sien die ekologiese skade wat ’n sinkmyn in die omgewing aanrig. ’n Ent verder sien ons ’n man met ’n groot kruis stap. Hy waai gemoedelik. Later vind ek uit dat sy naam Patrick Styles is en dat hy dit doen as ’n kruistog om vir plaasboere te bid – vir hulle veiligheid en teen die droogte. Ons gaan kuier vir my 93-jarige ouma (Loretta se ma) in die huis waar sy reeds 60 jaar woon. Ouma het ertjiesop gemaak en
125 ml (½ k) kakao 250 ml (1 k) melk 110 g (1 k) smeer, of botter 315 ml (1¼ k) suiker 3 eiers 5 ml (1 t) koffiepoeier 500 ml (2 k) meel 15 ml (1 e) bakpoeier 1 ml (¼ t) sout 5 ml (1 t) vanielje-ekstrak Knypie kaneel
gesmaak soos ek gehoop het.
Meng die kakao en ’n derde koppie melk tot glad. Verroom die botter en voeg die suiker bietjie vir bietjie. Klits baie goed.
OUMA FERIS SE ERTJIESOP
Voeg die kakaomengsel by die botter-en-suikermengsel en klits sodat die suiker oplos.
Kook 360 g (2 koppies) ertjies in 1-3 liter water (afhangende van hoe dik jy die sop wil hê) tot sag. Voeg vleis of sopbene na 10 minute by. Rasper 4 wortels en sny 2 aartappels en 1 ui in blokkies en voeg by die pot. Kook tot amper dik (sowat drie ure). Maak ’n pakkie wituiesoppoeier met koue water aan en roer by om die sop te verdik. Die volgende dag voer ek ’n onderhoud met Ouma terwyl Loretta ons op video opneem vir vir die nageslag. Sy vertel van haar grootworddae op die plaas en hoe sy en haar 15 sibbe om die beurt die skape moes oppas. Van haar ma, pa, ouma en oupa. Hoe sy haar man ontmoet het, hoe hy elke twee weke vir haar gaan kuier het, en van hulle troudag. Van haar tyd as onderwyser. Die onderhoud duur omtrent ’n uur, maar daar is baie wat sy nie vertel het nie – wat ’n lewe! Tydens ons besoek maak ons pampoenkoekies. Ek kry nou nog snaaks as ek daaraan dink. Dit was ’n spanpoging soos min. Ouma het die pampoen gekook, ek het dit dreineer, Loretta het die meel en ander bestandele ingeroer terwyl ek die resep vir haar voorlees. Toe bevind ek my voor die stoof, besig om die pampoenkoekies te braai en kaneelsuiker oor te sprinkel. Ek was nog nooit ’n fan nie, maar daai pampoenkoekies was lékker! Maak so: Meng 500 ml (2 koppies) fyngemaakte gaar pampoen, 250 ml (1 koppie) meel, 15 ml (1 eetlepel) suiker, 10 ml (2 teelepels) bakpoeier en 5 ml (1 teelepel) sout deeglik saam. Skep lepels vol beslag in warm olie in ’n braaipan en braai aan albei kante tot goudbruin. Dreineer en sit voor met kaneelsuiker. Later die dag kry ek Ouma se resepteboeke. Dis propvol handgeskrewe resepte en uitknipsels uit koerante en tydskrifte – party dateer uit die 1960’s! Ouma is bekend vir haar uitstekende gebak en haar sjokoladekoek het gereeld pryse by die kerkbasaar gewen. Daarom was ek baie opgewonde toe ek haar wenresep vir sjokoladekoek raaklees.
40 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Voeg die eiers een vir een by. Gooi die vanielje by. Sif die droë bestandele saam en roer dit en die res van die melk om die beurt by die eiermengsel in. Skep in twee 22 cmpanne en bak vir ongeveer 30 minute. Kort voor lank is ons oudergewoonte buite in wat eens op ’n tyd Ouma se lemoenboord was. Ek en my suster het altyd van die soetste lemoene daar gepluk en met smaak geëet. Die suurlemoene het ons met ’n bietjie sout geëet. Al wat nou oorbly, is een suurlemoenboom, maar dit dra ’n oorvloed geel vrugte. Ek en Loretta pluk en maak man-man ’n sak vol. Sy besluit om limoncello te maak van hare (en die sap te vries) en ek hou myne om later atjar te maak. Loretta deel haar indrukke van die kuiertjie só op Facebook: “There is no sky more beautiful. We spent the last two days with my almost-94-year-old mum in my home town in the house I grew up in. We used to have an orchard of orange and lemon trees. Only one lemon tree remains. “We cooked with her. She still cooks and bakes up a storm. “After spending a week recording women whose traditional knowledge we may soon lose, I realised that we needed to record her life story too and so we did. Leanne is a brilliant interviewer and my mum talked and talked. She loved it. I recorded sneak previews on my phone and shared it on the family WhatsApp. In one she remembered her wedding day. [My niece] Inge Feris wanted to see the dress. My mum still has it. “What a precious time the last few days have been.” Die kuier is hopeloos te kort, maar die werk wag en ons vat die lang pad terug oor Kenhardt, Brandvlei, Calvinia … Daar waar die berge blou lê.
Ouma Regina Feris
“We spent the last two days with my almost-94-year-old mum in my home town in the house I grew up in. We used to have an orchard of orange and lemon trees. Only one lemon tree remains.”
Lemon tree image: unsplash.com
– Loretta Feris
Images: Alamy.com; unsplash.com
42 | Koe’sister | Summer 2021/2022
NOORDKAAP
DAAR WAAR DIE SON
tieng SÊ
Kuier saam met ons Noord-Kaapse lede en verlustig jou in hulle stories en resepte. Die een is so eg Noord-Kaaps soos die ander, nes kokerbome, mathuisies en die Kalahari.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 43
NOORDKAAP
NAMAKWALANDSE SOETSUURDEEGBROOD
met nat goiingsakke om stoom in die oond te maak om die brood te help rys en ’n mooi kors te vorm. Vandag word ’n houer met water onder in die oond gesit of ’n bietjie water op die plate gespuit as die oond reeds warm. Dit is hierdie
Verna Stuurman Dís nou ’n lekkerny so reg uit my kinderjare! Die geur van
amper wetenskaplike kennis wat my groot respek gee vir ons voorouers wat feitlik ongeskoold was. Vivian Sybil Kleynhans: Ek ken dit ook. Ons het elke jaar Namakwaland toe gegaan vir vakansie. Ons ouma was blind
soetsuurdeegbrood, moerkoffie en Cobra-politoer op ’n Saterdagoggend is dié van my ouma se Edensingelkombuis. Dieselfde soetsuurdeegbrood-herinneringe vat my nog verder terug na my oumagrootjie se huis in Steinkopf, met die ronde
en het in ’n hut gewoon en die askoek in die as gesteek. Dit was wonderlike tye. Die drom is onder ’n hoop sand
kookhuis bedek met goiingsak. Ook die tannies met die voorskote en kappies to match wat die lekkerste vaalbredies en afvalpotte
toegemaak en die brood daarin gebak.
aan die gang gehou het vir al die groot geleenthede. Etsê, dan sal ’n orduntlike xhorro or hierdie dierbaarhede darem tog nxa wees, ek meen mar! In Namaqualand the cooking was done in the kookhuis, a round, tent-like structure in the yard. That’s where the magic happened. The outside oven, resembling a pizza oven, was used mostly to bake loaves upon loaves of bread. Soetsuurdeeg, the rising agent, was made with potato and/or potato peel, sugar and ’n derm (yep, sheep’s or goat’s intestines) and left to ferment before baking the best bread ever. It used to melt in your mouth. Askoek is made by literally placing the dough in the ash to bake. Ek dank die Vader vir my kinderjare. Wat ’n seëning!
• • • •
1 aartappel 30 ml (2 e) suiker 5 ml (1 t) sout 5 ertjies (of ’n stukkie rou vleis sonder vet of ’n gedroogde derm) • 2,5 kg meel, en ’n bietjie ekstra Sny aartappel op in ’n glas- of plastiekhouer wat kan seël. Voeg die suiker en sout by. Voeg die ertjies (of vleis of derm) by en bedek met kookwater. Maak dig toe en sit op ’n warm plek, snoesig in ’n kombers toegedraai. Laat staan oornag om ’n wolkerige wit skuim te vorm. Voeg die volgende dag ’n bietjie meel by en sit weer in ’n in warm plek of in ’n bak met warm water om verder te gis. Dreineer die gismengsel en meng met 2,5 kg koekmeel en warm water om ’n slap deeg te maak. Bak in gesmeerde broodpanne in ’n voorverhitte oond by 180 ˚C tot goudbruin, sowat 40 minute.
Reinette Swartz: Ons oumas en ma’s was die voorlopers van die hedendaagse sourdough loaves. Ons noem dit bakbrood. Dit is niks nuut vir ons wat grootgeword het met dié brode in die buitensoond nie. Die baksteenoond is toegegooi
44 | Koe’sister | Summer 2021/2022
KEIMOESE BOTTERKLUITJIES Beverly Loxton-Barry Ek is van Keimoes en my ma maak die heerlikste botterkluitjies gedurende die winter. Dit was altyd ’n hoogtepunt tydens vakansies wanneer ek en my broer huis toe gegaan het van die koshuis in Kaapstad af.
• • • • • • • • • •
45 ml (3 e) mielieblom (Maizena) 45 ml (3 e) meelblom 30 ml (2 e) suiker 2 ml (½ t) sout 250 ml (1 k) koue melk 1 liter (4 k) gekookte melk 15 ml (1 e) botter, hard 3 eiers, geskei 30 ml (2 e) gesmelte botter Kaneelsuiker
Meng die mielieblom, meelblom, suiker en sout met die koue melk om ’n pasta te maak. Giet die helfte van die kookmelk oor en roer goed. Skep by die res van die kookmelk en kook vir 5 minute, roer aanhoudend. Klits die eiergele tot lig en skuimerig. Voeg ’n bietjie van die kokende melkmengsel by en giet dan die eiermengsel by die kokende melkmengsel. Voeg die botter by en bring weer tot by kookpunt. Verwyder van hitte en laat afkoel. Klits die eierwit styf en voeg by. Skep eetlepels vol van die beslag in lae in ’n glasbak. Doop elke keer die lepel in die gesmelte botter voor jy die volgende kluitjie skep. Strooi kaneelsuiker tussen die lae. Giet die orige gesmelte botter bo-oor en besprinkel met kaneelsuiker. Sit warm voor.
A Griekwa-psalm by Hans du Plessis, submitted by Vanessa Merlynn Fortuin Willemse
NOORDKAAP
OUMA KINNA VAN UPINGTON My Ouma Kinna se stoof in Agste Laan, Upington, het altyd
heerlike reuk van grond in jou neus opgeslaan. Dan het ons soet waatlemoen en spanspek geëet. Sondae is ons huis toe met als:
iets op gehad. Haar brode, haar hele gebak eintlik, was ikonies. Ek onthou hoe groot daai snye was, Jy moes dit met albei
waatlemoen, spanspek, boontjies, skorsies, pampoen, tamaties en lemoene, afhangende van die seisoen. Ouma-hulle het een jaar
hande vashou. Sy het deurgesnyde petrolkannetjies as panne gebruik. Oupa Jan het hout verkoop, en vakansies het ons dit
met katoen geboer en ons moes in die warm son katoen pluk.
help opmaak in draggies. Kón daai houtsplinters sweer as jy dit klein stukkies gekook, perskes gebottel en droëperskes gemaak. Blink oranje bottels het op rye in haar koskaste gestaan en die
later jare ’n klipmyn gehad met halfedelgesteentes, waarvan ek nog baie het. Van altyd af het ons uitgery om klippies op tel. Bobbejaanspieël (mika) was as kind reeds vir my geweldig fassinerend. Toermalyn, beril, ametis, roos-, helder en rokerige
jam was ’n treat met haar varsgebakte brood – als perfek gebak in daai koolstoof.
kwarts; tieroog, akwamaryn, robyne, en nog meer. Dadels was altyd volop. En suring in die veld op
Saretta Mouton
nie betyds uithaal nie! Ouma het die heerlikste perskejêm met
Ouma se jêmtertjies was nooit net skrikgemaak met konfyt nie. Ek verlang sommer nou na Ouma Kinna. Sy was 89 toe sy in die winter van 1988 laatmiddag op haar rusbank gesterf het na sy al haar dagtakies afgehandel het.
MY OUMAS VAN EKSTEENFONTEIN EN STEINKOPF Sydene Cloete Ek het aan die weskus van Namakwaland grootgeword en seekos was volop by ons. Kreef, snoek en skulpies. Wanneer ons by Ouma in Eksteenfontein gaan kuier het, het ons die aand lekker gespeel met die skaap wat gebring is om geslag te word. Die volgende dag het ons gekyk hoe dit vroegmôre geslag word en hoe die vleis eers van die vel los geknie word en dan gehang word om te droog. Dit was ons werk om by die bakke die pens leeg te maak en wanneer ons dit uitgegooi het, het die stoom nog getrek, so warm was die mis. Ouma het vir ons heerlike boermeelpap gemaak en brood in 5-liter-GTL-petrolblikke in die buite-oond gebak. In die blik was dit klaar in twee gedeel, so met ’n vou in die middel. Daarna het ons heeldag buite gespeel en oral “gery” in die stilstaande blou motor agter die huis. Of ons het poppehuis gespeel agter by die bakke en vuur gemaak in rotsskeure of klein grotte met ’n nommereen- of -twee-swartpotjie met ’n paar goedjies of tameletjie in ’n koffieblik. Daar was een kraan in die middel van die dorp en almal het met ’n 25-liter-kan water aangedra. My ander ouma van Steinkopf het geboer teen die Oranjerivier met ons aan dié kant en Namibië aan die ander kant. As ons lekker hard geskree het, kon ons met mekaar praat. ’n Pont het mense en karre oor en weer vat. Ons is altyd geskel omdat ons so lekker op die hek ry. Op warm dae is die grond natgespuit en het die
Ek het my liefde vir al wat ’n klip is van Ouma geëerf. Sy het
Eksteenfontein. Soet wortels wat ons uit die grond gekrap het, was hemels. Op Oumagrootjie-hulle se plaas het ons diep in die kloof af geklim agter ’n ander tipe suring aan wat soos klawerblommetjies lyk en suur is. My ma-hulle het graag veldkos geëet. Dan was daar roosterbrood, kaiings, elke week se bakbrood, deeg oor die vleis, stamp-en-stoot. Die aandhemel in Namakwaland is die heel mooiste. Op Eksteenfontein het dit my altyd aan Bethlehem laat dink. Dan verbeel ek my dis hoe die hemel gelyk het met Jesus se geboorte. Met Kersfees het ek my sus ook by die Kersspel pakkies gekry. Kersaand, terwyl die kouse en kussingslope aan die lyn hang, het die snaarorkes en kerkmense die hele nag agterop ’n oop bakkie by elke huis om gery om Kersliedere te sing. Wanneer iemand op die dorp sterf, is die klok gelui. Op Eksteenfontein lui die klok ook vir nasate. My ouers was een naweek daar toe dit in die gesprek opkom dat die klok vir so-enso gelui het. Ma sê toe dat as ek nou oorgaan, gaan my klok ook daar lui. Dit is wonderlik om te weet dat jy vir baie jaar weg kan wees en dat jou tuisdorp jou steeds só sal vereer.
Juanita van Sitters: Jissou, hoe laat jy my nou dink aan Oumagrootjie van Dorpie. My gunsteling was kaiings en suurdeegbrood as ons gaan kuier het tydens vakansies. Ons het Oom Samie Meiring ondersteun en twee lammers by hom gekoop, een vir Oumagrootjie en een vir wanneer ons huis toe gaan. Ons het lekker in die gopse gespeel en ver weggehardloop vir die blou klipsalmanders. Lêlê moes saam, want vis was skaars. Kondensmelk en vars groente en vrugte moes saam in hulle zoere, want die dorp en winkels is ver en alles oormatig duur. Die oggendkoue in die lente wanneer ons blomme gaan kyk, sny deur murg en been en alles voel sommer nat. Ek wens ek was nog steeds ’n sorgvrye kind.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 47
NOORDKAAP
VAN BLINDEVINKIES EN VOËLBEKKIES Samantha M Liedeman Ek het in 1991/1992 ’n gap year gevat en in winkels gaan werk op Upington. Deur my ouers se huisvriende het ek Alida Drude, toe ’n jong onderwyser, ontmoet en sy het my in haar vriendekring verwelkom: Angela Isaks (Angie), Rene Winkelbauer (Snaar), David Pretorius (Petoors, Wilma Paulse se broer) en al die ander. Snaar en Lisby het loseer by Ant Milly Stevens. Antie Milly se dogter, Caroline Wardle (Stevens), het saam met hulle skoolgehou. Ant Milly het die slaghuis en winkel in Extension gehad, een van daai negosiewinkels wat iets van alles verkoop. Ant Milly het altyd gesorg dat die lot ordentlik eet. Wie kan dan nou drink en kuier op ’n nugter maag? Ek was die jongste, maar het oral saamgepiekel, gewoonlik na Rose Park en Reitz Park toe. Dan het Ant Milly ietsie ingepak om aan te knibbel. Ons gunsteling was voëlbekkies. Dis ’n soort handpastei; ’n vierkantige stukkie skilferkors met ’n bietjie vulsel in die middel wat oorlangs toegevou word om ’n driehoekie te maak. Die nate trek los tydens die bak sodat die vulsel uitsteek, vandaar die naam voëlbekkies. Die vulsel kan enigiets van maalvleis tot jêm wees. Sy het huiskos gemaak en blindevinkies was gereeld op die spyskaart vir aandete. Blindevinkies is dun stukkies steak met ’n vulsel daarin toegerol. Dit word stadig in ’n oondbak gebak tot die vleisie doeksag is. Ek maak gewoonlik ’n vulsel van uie, soetrissie en gherkins, en ’n lekker lang sous daarby.
• • • •
5 ml (1 t) soy sauce 125 ml (½ cup) lemon juice 5 ml (1 t) salt 125 ml (½ cup) apricot jam
Mix well to make a basting sauce. In a pan over the fire, baste the cooked sheep’s tails and cook in the sauce for 3 minutes. Remove the tails from the pan and braai over hot coals for 5-10 minutes.
DAAR VAN SOVERBY SE WÊRELD Felicity Nel February Ek het gisteraand hoenderkerrie gemaak soos ons dit op die plaas geëet het. Ons het op Soverby, die eerste afdraai soos jy uit Keimoes na Upington ry, gewoon en skoolgegaan van sub A tot standerd 5. Daar het jy meester of tieser (teacher) gesê. Soos jy uit Keimoes uit gery het Upington se kant toe, het jy Soverby, Curriescamp, Bloemsmond en McTaggarskamp gekry. Terug by die bietjie kerrie. Hoender, kokni en matajales, aartappels en bietjie ertjies. Ons het dit baie keer met brood geëet, uit ’n blikbord met regte swart moerkoffie in ’n blikbeker. Ons het messe en vurke gehad, maar ons het meestal met die lepel geëet. Die hoenderkerrie het my laat verlang na die 1960’s. Dit was die goeie dae.
SKAAPSTERTJIES
MAMMA SE MELKBROOD
Reginald Qere Witbooi
Brenda Bontle da Silva
I had a huge craving for sheep’s tails (skaapstertjies) and simply had to make them and indulge.
Eet dit met dik botter, gammon en rissiesous.
Maak 1 brood STEP 1 • 10 sheep’s tails • 5 ml (1 t) salt • 5 ml (1 t) black pepper • 5 ml (1 t) coriander • 2 star aniseed • 1 litre water
• • • • • • •
420 g (3½ k) koekmeel 5 ml (1 t) sout 15 ml (1 e) suiker 1 x 10 g-pakkie gis 50 g (3¼ e) margarien 1 groot eier, geklits 225 ml (bietjie minder as 1 k) louwarm melk
Simmer everything together for 1 hour on the fire until soft.
STEP 2 • 60 g (¼ cup) butter • 4 garlic cloves, sliced 48 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Meng die meel, sout en suiker saam. Voeg die gis by en meng. Vryf die margarien in die meelmengsel in met jou vingers. Voeg die geklitsde eier en genoeg louwarm melk by om ’n sagte deeg te vorm. >>
NOORDKAAP
Knie vir 10 minute tot sag en elasties. Besprinkel ’n werkoppervlak met meel, sit die deeg daarop en bedek met
Sy’t ons ook ’n paar Nama-woorde geleer en hoe om te tel. Die rassisme teenoor Nama-mense was hartverskeurend. Hulle is nie
gesmeerde plastiek. Laat rus vir 10 minute. Knie af en vorm ’n brood. Sit in ’n gesmeerde 1,5-liter-
toegelaat om Nama te praat nie, maar eerder Afrikaans. Mamma het ons voorgegestel aan eetbare plante soos suring
broodpan. Bedek met gesmeerde plastiek en laat staan op ’n warm plek om te verdubbel in grootte, sowat 40-45 minute.
– ’n baie suur plant, maar lekker! En kraaikos. Dis ’n bol met ’n neutagtige smaak. Wanneer ek en my susters gaan soek het
Bak in ’n voorverhitte oond by 200 ˚C vir 30-35 minute.
vir kraaikos, het hulle altyd die meeste gevind. Wanneer ek gesoek en gekrap in die rooi Namakwalandse grond en wel een
VAN KOEBOES TOT PORT NOLLOTH
gekry het, was dit uitgedroog en nie eetbaar nie. Maar ek het
Ingrid Josephs Vincent
aanhou soek terwyl my susters al pensdik aan kraaikos geëet was. Wanneer ek een gekry het en kon eet, was my dag gelukkig,
My oorlede mamma, Magrieta Joseph (nooiensvan Joseph), sou mal gewees oor hierdie groep. Sy was van Koeboes/Khubus, diep in die Richtersveld. My oorlede pa, Abraham (Okkie) Joseph, was ’n
want ek sal my nie laat onderkry nie. Ons is ook voorgestel aan bloedpap (pap gemaak met die vars bloed van ’n geslagte dier) wat ek nog nie geëet het nie.
Bolander van die Paarl. Pappa was skoolhoof in Koeboes voor hulle Eksteenfontein toe getrek het waar hy ’n pos by die plaaslike skool
As kinders was dit ’n avontuur om in die rondehuis bedek met goiingsakke te slaap. Dan het ons geluister na die nagdiere se
gekry het. Dit was lank voor my tyd. Ek was nog agter die berg! My oupa was nie beïndruk met die Bolander (inkommer) wat
geluide. Ons het ook wit klippe bymekaar gemaak en teen mekaar gekap om die vonke te sien spat.
belang gestel het in sy dogter nie. My ma het slegs standerd 5 agter haar naam gehad, want die kinders moes na laerskool help met die vee. Net ouers wat dit kon bekostig, het hulle kinders na die naaste hoërskool toe gestuur. Ons het in Port Nolloth grootgeword en kreef was volop. Op laerskool het ek en my ouer sus elke oggend voor skool ons mamma gevra of sy rooi spaghetti gaan maak met frikkadel, mixed veg en elke nou en dan mash. Lekker baie stysel as ’n kind
My mamma is my unsung hero. Sy het in 2011 weggeval en ek handhaaf steeds die morele waardes en standaarde wat sy in ons gekweek het en het dit aan my kroos oorgedra.
honger van die skool af kom. Sy het altyd gesê: “Kom ons kyk maar.” Wanneer ons dan instap en knoffel en uie ruik, was ons bitter bly. Rooi spaghetti! Dit bly my trooskos. Ons mamma het vaardighede gehad wat ek nie het nie. She was a wizard in the kitchen and at gardening, sewing and caring for her children as well as her grandchildren. What I know about cooking I learned from her. As a mother of eight she had to have patience to allow me to sit in the kitchen and ask questions, always wanting to taste and help. As the youngest I was very inquisitive, but wasn’t allowed close to the stove. “Jy gaan brand, my kind.” And “Kyk wat Mamma doen. Skil maar die uie, maar was eers jou hande. En jy gebruik nie ’n mes nie.” The smell of onions frying in a pan always reminds me of my mamma, every time. Sy was baie lief om te sing en het by die kerkkoor aangesluit en was baie betrokke by die kerk. Haar hande het vir niks verkeerd gestaan nie. ’n Gawe vrou met ’n groot hart. Maar sy het nie nonsens van kabouters gevat nie. Om ma van agt te wees was ’n voltydse, ondankbare werk. Dit herinner my aan die Nama-stap. Sy het ons die geskiedenis en betekenis van dié dans vertel, maar ek onthou net hier en daar. Ek weet ook van die rieldans, maar is meer bekend met die Nama-stap van die Richtersveld. Ek praat onder korreksie, maar ek dink die riel van die Upington/Namibië-area is ietwat anders.
Sydene Cloete: Ek las sommer by oor Nama-tradisies. Die jongmeisies was uitgedans as hulle vrou geword het, nadat hulle vir omtrent twee weke afgesonder is. Ek verbeel my hulle is saam met ’n volmaan uitgedans. Of anders het hulle weer in die volmaan gedans. Ek ken glad nie bloedpap nie, maar Danneline Ramsden het vertel dat hulle dit altyd geëet het.
YEARS AND YEARS AGO Angus Leendertz I was born in a farmhouse outside Kimberley, in the Leendertz house of my father’s family. My grandmother was Nama and my grandfather was a descendant of the original Leendertz, a wagon builder and blacksmith from Eindhoven in the Netherlands who came to the gold and diamond mines of Johannesburg and Kimberley. The fridge was a chicken wire cage with a coal lining. It stood in a cool spot under the vines and was splashed with water to keep it cool. The kitchen had a big cast-iron stove with a fire on the side. Bread was baked every morning and moerkoffie was put on early in the morning. In the early 1950s, when I was about four, we moved to Cape Town to live in Crawford where I grew up. We lost the house and most of the contents because of the Group Areas Act and one of the brothers who sold everything. I can still see the house and the barn filled with the blacksmith’s tools and moulds for making wagon wheels. I wish I had more photos of that time, I have so very few.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 51
NOORDKAAP
BESKUIT AL DIE PAD VAN GROOTDRINK AF Yvonne Boer Ek het in die Noord-Kaap grootgeword. My pa was skoolhoof op Grootdrink, ’n klein plekkie langs die Oranjerivier. Meeste van die leerders se ouers het as vrugteplukkers op vrugteplase aan die rivier gewerk. Hy het altyd vrugte of groente huis toe gebring. Tamaties, vye, makataan, appelkosies, kwepers. Bossies wortels van Oom Jan, lemoene van Oom Gert, perskes van Ant Pop of druiwe van Ant Griet. “Meester Boer, gee dit asseblief vir Miesies Boer.” Dis wat die gemeenskap my pa en ma genoem het. My ma het dan ingelegde vrugte en groente, blatjang en konfyt gemaak. Ek het haar gehelp in die kombuis en moes sorg dat almal wat iets gestuur het, hulle bottels konfyt of blatjang kry. Die bottels het in twee rye op die kombuiskas gestaan. Waneer iemand deur ons tuisdorp gereis of gekuier het en by ons huis kom groet het, is hulle nooit weg sonder ’n bottel konfyt nie. Daar was atyd genoeg om andere te seën. Ek mis jou baie, my liefste mamma. Toe ek onlangs beskuit gebak het, het dit my laat terugdink aan my studentejare. Mamma het altyd gesorg dat sy genoeg beskuit en koekies vir my bak sodat ek dit met my vriende in die koshuis kon deel. Hulle het my in die voorportaal ingewag en gehelp met my bagasie en selfs met die uitpak – en hulle self gehelp aan my kosblik. My ma het geglo dat jy altyd padkos moet hê vir ingeval iets langs die pad gebeur. So deur die geëet, gesels en gelag het ons die koekies en beskuit gedeel en was ons bly om mekaar weer te sien na die vakansie.
• • • • • • •
1 kg bruismeel, plus nog 250 ml (1 k) 15 ml (1 e) bakpoeier 5 ml (1 t) sout 500 g margarien, gesmelt 375 ml (1½ k) suiker 500 ml (2 k) karringmelk 3 eiers, nie te groot nie
52 | Koe’sister | Summer 2021/2022
• ’n Hele klompie geglaseerde kersies, gesny • 1 000 ml (4 k) all-bran flakes, fyngerol (Ek het nie genoeg genoeg all-bran flakes gehad nie, so toe gebruik ek 2 koppies all-bran en 2 koppies corn flakes.) • 250 ml (1 k) pekanneute, gekap Voorverhit die oond tot 180 ˚C. Meng alles goed en skep in plat, gesmeerde bakke. Bak vir 30-40 minute of totdat ’n toetspen skoon uitkom. Verlaag die temperatuur tot by 90-100 ˚C en bak tot die beskuit heeltemal droog is. Ek hou myne dop, want ek wil dit nie té droog hê nie.
BUT HAVE YOU TRIED THE WINE? Vanessa Merlynn Fortuin Willemse I just have to write something about the wine producers of the Green Kalahari. When I moved to Upington 30 odd years ago, I just could not get used to the arid region. It was a whole lot of niks! Now, I have learned that there is always beauty in less. Why? It makes you appreciate what there is more. When it comes to wine, there isn’t one in South Africa that tastes like the Orange River Cellar wines. Most South Africans are not even aware of the fine wines grown in the Northern Cape, because almost 90% of it is cultivated to be exported. I have tried ordering Orange River Cellar wines in other parts of the country but it is not stocked and nobody knows the name. The semi-sweet Nouveau Blanc (called Orange River Cellars Nouveau) was on the tables as part of my wedding reception souvenirs in Heidelberg 23 years ago. When Covid is over skedover, let all of us meet over a bottle of wine and great food. I am used to traveling with boxes of wine when we go on holiday, as many of my friends insist that I bring some once they have tasted it.
KOE’SISTER MERCHANDISE
Koe'sister goodies Order back issues of the magazine, as well as our Koe’sister cookbook stand and limited-edition aprons.
Handmade recipe stand Size 250 mm high 200 mm wide 55 mm deep Colours Black or natural wood
ORDER NOW!
Go to koesister.com and click on ‘Online store’.
Pinaforestyle apron Cotton and linen blend with heatpressed glitter logo.
Sequinned butcher’s apron Sequinned apron with Mini Matt fabric lining, neck strap and ties
Priced from R350 each, excluding postage
All items are made in South Africa and all raw materials are sourced locally.
OUR COMMUNITY, OUR HEART A percentage of all proceeds will be donated to charity.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 53
“E
k is deur ’n vroedvrou op ’n Saterdagoggend in my ma se kamer in die lewe gebring. Haar
“Mamma het altyd gepraat van Antie Karliena wat my smeerouma was. Sy’t gekom om wat ons vandag ’n baby massage noem
naam was Antie Karliena Ross. Daarna, soos die gebruik was, het sy elke namiddag gekom om my te kom
te doen. Toe my seun, Ethan, gebore is, kon jy ’n baby massage doen, maar die ma moes die tegniek self leer. Dit was nie iets
uitsmeer,” vertel Loretta Feris, ’n lid van die LRSB Facebook-groep. “Ek is nie seker hoe lank nie, maar dit hang van elke baba af
wat iemand anders kom doen nie, soos die vroedvroue destyds gemaak het.”
hoe lank na die geboorte die uitsmeer aanhou. Met my suster het Antie Karliena vir ’n langer tydperk gekom om haar uit te smeer,
Dis komvandaan-stories soos dié wat vertel word in die LRSB groep. Die vertellings is nostalgies, maar daar is ook hartseer wat
want sy was ’n koliekbaba. Met elke baba is daar ’n spesifieke rede
deurslaan oor die verlies aan ons tradisionele kennis wat verlore
waarom die smeer-ouma gekom het.” Loretta verduidelik dat Antie Karliena ’n bekende vroedvrou in die omgewing was en baie
gaan wanneer ons oumas en oupas sterf. Dit is juis dit wat aanleiding gegee het tot Loretta se
baba’s se smeer-ouma was.
navorsingsprojek, Archiving the Knowledge and Wisdom of the Midwives of the Nama Khoi, vir die Universiteit van Kaapstad (UK) se San and Khoi Centre. Terwyl sy gehelp het om Khoi- en
DIE
skatkis VAN WYSHEID
& KULTURELE TRADISIES
op die platteland
Ons gaan soek tradisionele kennis en komvandaan-stories by die vroedvroue van die Richtersveld. LEANNE FERIS vertel en LORETTA FERIS het die foto’s geneem. 54 | Koe’sister | Summer 2021/2022
NOORDKAAP
San-oorskot, wat oneties deur die UK bekom is, terug te besorg aan die families in Sutherland in die Noord-Kaap, het Loretta twee
kraam – wanneer die hospitaal 120 kilometer ver is en dit meestal grondpas is, was ’n vroedvrou noodsaaklik.
boorlinge van die Namakwaland-distrik, André en Denise Owies, ontmoet. Hulle was lede van die afvaardiging belanghebbendes.
Nou is van hulle oud – Ouma Toesie Fortuin is 93 – en ons is in die tweede jaar van Covid-19. Die waarnemende direkteur van
“Hulle is baie besorgd dat al die kennis, praktyke en wysheid van tradisionele vroedvroue gaan verdwyn, want hulle praktiseer
die San and Khoi Centre, June Bam, wou dus hê dat die projek so gou moontlik begin. Met behulp van André en Denise is sewe
nie juis meer met deesdae se moderne medisyne nie. Hulle vra toe of daar dalk ’n manier is hoe die universiteit die kennis kan
vroedvroue in Sanddrift, Spoegrivier en Steinkopf geïdentifiseer en onderhoude gereël. Toe val ek en Loretta in die pad Noord-
dokumenteer en argiveer,” vertel Loretta.
Kaap toe, videokamera en al. Die vroue se kennis kom duidelik in
André, wat nes Loretta deur ’n vroedvrou gevang is, wou erkenning gee aan die vroedvroue en dit wat hulle in die
die onderhoude deur. “Wat vir my uitgestaan het, is die tegniese, gesondheidswetenskaplike kennis wat hulle het. En dit sonder
gemeenskap beteken het. Op afgeleë dorpies is vroedvroue ’n waardevolle hulpbron. Presies hoe waardevol het baie jong
opleiding. Een het byvoorbeeld vertel hoe sy brugbabas gedraai het deur hulle te masseer. Jy moet jou storie ken om dit te kan
swanger vroue eers agtergekom in die middernagtelike ure van
doen,” vertel Loretta.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 55
NOORDKAAP
Ouma Katriena (Koekie) Majiedt SANDDRIFT
O
ns het eerste met Ouma Katriena gesels. Sy was ’n vang- en smeer-ouma. Dis juis sy wat brugbabas gevang het na sy hulle help draai het: “Kyk, jy maak
mos doodseker of die kind se kop onder is en die voete bo is. As die voete onder is en die kop bo is, dan’s dit mos ’n brugbaba. Dan kry die vrou swaar. Maar jy as vroedvrou voel en jy draai vir hom. As jy voel dis voetjies dié, dan draai jy die kind. Jy draai hom dat die kop onder is die voete bo. Jy smeer hom laat hy draai en laat hy reg is.” As smeer-ouma was Ouma Katriena net so bedrewe wanneer dit by huilende babatjies kom. Sy is baie duidelik dat ’n mens nie ’n pap babatjie moet smeer nie, maar eers van so ses maande af. “Jy moet hom net só smeer,” verduidelik sy en vryf liggies met haar wys- en middelvingers van al twee hande op die tafel en teen haar slape. “Laat jy daai wind kan uitkry, of enige ding. Nou hy’t miskien ’n x’ai, soos ons mos nou sê. Dis soos die blaaie vas is,” sê sy en vat aan haar skouers. “Dan vrywe jy hom ook net uit. Totdat hy wind breek. “Ek smeer hom gewoonlik met geel Vaseline. Dan’s dit nou uit die nekketjie uit en hier tussen die blaaie wat ek smeer, want daar kan mos rugstuipe ook wees,” verduidelik sy. Tydens die onderhoud onthou ek dat baba’s soms met die helm gebore is, en dat ’n mens die helmhuisie voor moet oopmaak al op die naat langs. Dié kinders is dan heldersiende. Ek vra toe vir Ouma Katriena wat sy daarvan kan vertel. “Dourie tyd se grootmense het dit mos weer drooggemaak en hom vir die kind gegee. Dit waarmee hy gebore is moet eintlik sy medisyne wees wat jy moet trek en ingee. Jy kook dit, en jy maak hom fyn en dan smeer jy hom so teen die verhemelte.”
56 | Koe’sister | Summer 2021/2022
NOORDKAAP
Antie Trooi Kaswari
A SANDDRIFT
ntie Trooi is net so ervare. Sy vertel van die verskillende maniere om nageboorte te laat afkom, onder meer met ’n aftreksel van gammagoe. “Die gammagoe is ’n soort plant
wat soos ’n patat lyk, maar hy’s baie bitter. Jy kry hom nie in onse wêreld, nie hier in die Richtersveld nie. Jy kry hom hier van Pellagoed, Postmasburg, daai wêreld langs kry jy die gammagoe. As jy hom nog kry, sal jy hom diep in die berge in kry. Daai het die mense mos nou gebruik in die vroeër jare. “Jy sny hom op snytjies en dan maak jy hom droog en dan gebruik jy hom mos nou vir die nageboorte, om die baarmoeder skoon te maak. Jy gooi dit in kookwater – dit moet mos nou lekker bitter raak – dan drink mens dit mos nou na die geboorte.” Klipsweet en dassiepis kon op dieselfde manier gebruik word, maar nie terwyl jy swanger is nie, waarsku Antie Trooi. Vir te min borsmelk het Antie Trooi ook raad: “Party mammas het die tweede dag eers melk, so dis nie elke mamma wat met geboorte melk in sy borste het nie. Dan kan jy anys kook en dan laat jy haar ’n outydse groot beker vol daarvan drink. Ná die anys wat jy vir haar gelaat drink het, kan jy so ’n sterk beker moerkoffie vir haar ook laat drink. So warm-warm. Dan skiet die borste mos nou melk. Deeskedae gebruik ons mos nou Stoney, maar dis wat ons in die ou tyd gebruik het.” Nes Ouma Katriena het Antie Trooi ook ’n storie oor baba’s wat met die helm gebore is. “Die grootmense het mos gesê jy moet die helm droogmaak en dan fynmaal. Dan, as die kind so een jaar is, moet jy dit in ’n bietjie kookwater oplos en vir die baba ingee. Maar dan sê hulle dat die helm maak dat die kind vooruit enigiets sien en dan vertel hy vir jou. En dan’s dit iets gevaarliks. So ons het dit nie sommer gedoen nie – my ma het dit nie gedoen nie.”
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 59
NOORDKAAP
Antie Dorothea Maritz STEINKOPF
D
ie volgende dag begin ek deur met Antie Dorothea te praat. Haar manier van werk was baie intuïtief en dit blyk ook dat sy ’n bietjie heldersiende is. Sy vertel
van ’n geval waar sy met die aankomslag geweet dat die ambulans onmiddellik ontbied moes word, eerder as om die baba tuis te vang. Gelukkig het Antie Dorothea saam met die ma in die ambulans geklim, want dis toe juis daar waar sy geboorte gegee het. “Ek het haar gehelp en die baba uitgehaal. Al wat ek die ambulans-driver gevra het, hoe gaan ek nou in dié geval maak. Toe sê hy vir my: suurstof. Onmiddelik het ek die baba suurstof aangesit. Hy het my ook nie gesê hóé ek moet te werke gaan nie,” vertel sy. Ma en baba is al twee by die hospitaal afgelaai en die baba in ’n broeikas gesit. Na omtrent 10 minute voel sy daar is fout. “Hier kom sê die suster vir my: Dorothea, die baba het nou net gesterwe.” “Ek kry aanvoelings wanneer ek besig is met so iets en dan sien ek maar die baba gaan nie deurkom nie. Ek kan nou nie spesifiek sê wat ek sien daarin nie. Ek kan nie verduidelik hoe ek kan sien nie. Ek voel net aan my iets is nie reg nie.” “Of ek kan iets baie gou aanvoel. ’’n Probleempie wat na my toe kom of in die huis kom. Maar die tyd wat ek destyds in die Kaap klas gegaan het, was die Here saam met my. Ek het op ’n aand gebid en ’n ouderling het saam met my kom bid en vir my gesê, jou geloof is baie sterk en al wat ek moet weet, is om niemand te waarsku nie. Ek moet niemand sê, pasop, dit gaan met jou gebeur nie. Moet niks van daai sê nie. Nou lyk dit vir my dat as ek iets sien om nie daaroor te praat nie. Ek moet dit maar hier binne hou. Maar ek kan ook nie iets gewaar en niks sê nie. Ek moet darem waarsku van dit wat sal gebeur.”
60 | Koe’sister | Summer 2021/2022
NOORDKAAP
Ouma Magrietha Vries
T STEINKOPF
oe ek vir Ouma Magrietha aanspreek as Antie, laat sy my baie vinnig weet dat ek na regte vir haar Ouma moet sê. Dit is soos dit hoort, siende dat sy al 85 is, en ek korrigeer myself. Hoewel sy nooit self ’n vroedvrou was nie, is Ouma Magrietha ’n skatkis van kennis wat sy opgedoen het deur te kyk wat haar
ouma, ma en suster doen. “Dit wat ek weet, het ek by my ouma geleer. My ouma – sy was ’n Nama-vrou – was ’n smeerder en ’n vroedvrou. Die mense het baie aan haar geglo. Wanneer hulle swanger is, moet sy vir hulle smeer. En as die kind nie reg lê nie, dan help sy met die smeer om die kind reg te bring. “Ek het nie notisie geneem van dit nie, want Nama kan ek vergeheel en al nie verstaan en praat nie. En dis waar ons die probleem gemaak het, want ons, die kind se kinders, het by haar gebly en skoolgegaan. My ma en my twee ooms het lekker Nama gepraat. “As die nageboorte nie wil kom nie, dan het my ouma die kaf van die koring wat klaar getrap is gevat en dan gooi sy hom in ’n blik in. Dan gooi sy kookwater daarin en dan moet die vrou daarop sit en na ’n tyd kom die nageboorte.” Amper al die vroedvroue met wie ons gepraat het, ken hierdie tegniek. Sommiges het net koerantpapier in plaas van kaf gebruik. Ouma Magrietha vertel van die keer wat ’n verpleegster nie ’n vrou kon help met die nageboorte nie: “Toe gebeur dit met een van die vrouens van wie [die verpleegster] die baba gevang het. Toe die nageboorte nie kom nie, toe gaan sy huis toe. Toe’t my ouma daardie tyd daai vrou gehelp en toe [die verpleegster] terug kom, toe wou sy weet wat my ouma gemaak het. Toe sê my ouma vir haar jy’t gaan leer en ek is met dit gebore.” Soos almal, vertel sy ook hoe goed Jantjie-bêrend, ’n kruiemedisyne, is. Ek en Loretta het nog nooit daarvan gehoor nie, maar agterna vind ons uit dat dit in die Richtersveld die streeksnaam vir kankerbossie is. “Jantjie-bêrend is mos eintlik die bitterbos wat ons het. Maar my kêrelkind sê hy glo mos nie in ’n bos wat hier in ’n tuin geplant raak nie. Hy moet in die veld wees. En daai dassiepis en klipsweet – jy kook hulle en dan gooi jy hulle af. En dan drink jy – soos as jy nou wil maandstonde kry, en jy’t baie pyn, daai dassiepis en daai klipsweet – jy kan hulle net drink dan’s als oor. Dit help vir die pyn. Dan voel jy soos dit moet wees en die pyn is ook weg. Só het ons aangegaan. En vieroulap – jy kan hom ’n salf maak ook. Daai is hier volop.” Sy was nou wel nie ’n smeer-ouma nie, maar Ouma Magrietha bid vir dié wat dit nodig het. Sy vertel hoe ’n familielid haar gevra het om haar kind in te smeer met ’n gebedsalf en vir hom te bid, want die kind kon nie slaap nie. “Toe’t sy die kind gebring en ek het hom hier van die kop af gesmeer. En soos ek daar smeer, so bid ek mos nou. En dan het hy stil geword – hy’t geskree, baie geskree – maar ek smeer en bid vir hom toe het hy stil geraak. Die anderdagoggend vra ek sy ma hoe’t die kind geslaap. Toe sê sy baie goed. En nog altyd.”
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 63
NOORDKAAP
Antie Veronika Roberts
A STEINKOPF
ntie Veronika was ’n smeer-ouma. Sy’t by haar ma, Ouma Magrietha, se suster geleer om mense te smeer. “Ek het eers nie daarvan gehou nie, maar later het ek gevoel aan die einde van die dag dan help jy iemand wat siek is. En dit het ’n talent geraak. Want as jy iemand smeer, en hy of sy kom sê vir jou sy voel beter, gee dit vir jou ’n bly gevoel
in jou binnekant. Want jy het iemand, met die hulp van die Here, weer gesond gemaak. Dit is nie enige mens se werk om dit te doen nie. Maar as jy leer en jy kom by die punt dat jy dit kan doen, dan doen jy dit. Maar dan moet jy met die hulp van die Here dit doen. So werk die smeer. “En dan baie male dan kom die klein kinders wat nog nie kan loop nie, maar dan’s hulle loopportuur. Dan smeer jy sy beentjies en sy heupetjies. In ’n dag of twee, dan loop hy.” Van veldkosse, plante en bossiemedisyne kan Antie Veronika ook baie van vertel. “Jy kry so ’n vaal bossietjie in die veld. Koorsbos. As jy maagpyn het, dan kan jy hom laat trek met warm water en dit drink. Maar as die pyn nou loop erg raak, dan eet jy hom net so, soos hy daar in die bos is. En dan sluk jy die sap. Einste tyd is jou pyn oor. Ek het dit self ondervind. Een aand het ek so ’n pyn gehad dat ek op my knieë was. Toe sê my man vir my ek moet daai bos vat en dan moet ek hom eet. Toe’t ek hom so geëet. Binne vyf minute toe’s die pyn oor.” “Toe ons kinders was, het ons in die veld geloop en as dit so gereën het en dan sien jy maar, hier staan mos ’n xabbê, soos hulle hom genoem het. Maar sy ander naam is bouroe – hy’s soos ’n aartappel. Dan het ons hom gegrawe, geskil, en die kos binnekant geëet. En dan het ons ook ’n gxwah en ’n ouroena gehad wat ons geëet het. Die ouroena gee so ’n vaal blom. Dan haal ons daai dingetjie wat binnekant is wat so gestink het uit en dan eet ons die blom. En die xharra het ons mos ook geëet. Dit was so ’n groen bos. ’n Fyn dingetjie. Dan vrywe ons hom in die hand en dan val daai blaartjies af en dan eet ons hom. En die uintjie se grou in die grond. Dan maak ons dit skoon, of ons het net vuur gemaak en in die as gebraai en die skille afgehaal en toe’t ons hulle geëet.” Sy laat val so terloops dat sy rondehuise bou – dis nou die tradisionele matjieshutte van die Nama. Dis ’n rare vaardigheid vandag se tyd en ek is baie bly om te hoor dat Antie Veronika dié kennis nog gereeld gebruik. Sy verduidelik: “Jy gaan veld toe, hier na die bome toe op die plaas. Dan moet jy daai pale ’n sekere manier saag, en dan moet jy hulle skoonmaak. Ons maak sommer ’n vuur en dan trek ons die paal deur die vuur en trek dan daai bas af. Want as jy hom net so in die grond plant, dan eet die vergaanmier mos nou daai bas en dan breek die paal gouer as wat hy sou gebreek het as hy nie skoon is nie.” Volgende word die pale gebuig om die kenmerkende koepel van die rondehuise te maak. “Dan maak die manne mos nou vir ons deure. ’n Onderdeur en ’n bodeur. En dan moet die pale so oor en weer gegrawe word in die grond in en dan vasgemaak word. Dourie tyd, toe’t die grootmense mos tou gedraai uit suikersakke. Dan moet die [geweefde draad] uitgetrek word en dan word dit om die bene gedraai. Die sakke wat jy koop, moet jy mos nou lostrek en dan moet jy hulle weer aanmekaar werk [met ’n seilnaald]. Jy gee hom ’n daksak – die grootmense het gesê ’n ‘gôdie’. By die voordeur moet jy hom ’n gôdie gee en by die sye en by die agterdeur. Dis ’n stuk of 12 sakke om, en ek dink vyf in die kante en hulle sê jy moet ’n rugsak in die middel oorwerk. En dan moet jy mos nou die vloer ook maak. “Doerie tyd het die grootmense mos die veemis gebruik. Dan het hulle die vloer mooigemaak en dan het hulle daai mis gevat en daai vloer gesmeer. En dan moet die deure nou oopstaan en dan moet daai vloer nou droog raak. As hy nou droog geraak het, dan is hy op die einde van die dag ’n baie mooi besigheid. So dis ’n verskriklike werk wat jy moet doen, maar as jy nou so terugstaan en die huis so kyk, dan sien jy jou hande het baie goeie werk gedoen. Ja. Dis ’n plesier om dit te doen.”
64 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 65
|
NOORDKAAP
Ouma Toesie (Sarah) Fortuin
A
SPOEGRIVIER
lmal ken hierdie matriarg van Spoegrivier as Ouma Toesie. Haar ma was ’n vroedvrou en dis waar sy geleer het, maar sy het wel later ’n sertifikaat bekom na sy ’n kort rukkie by ’n dokter studeer het. Dis duidelik aan Ouma Toesie se vertellings dat sy baie ervare is. Sy het
onder andere brugbabas gevang, sowel as babas met die naelstring om die nek. “Jy help ’n brugbaba, jy sien mos hier kom sy voete, nou sit jy jou hande in en draai die baba. Jy kan hom draai. Stoot die baba terug en so draai jy. Dan kom jy terug dat jy net die koppie kry. Jy sit jou hande agter die skouers in en dan bring jy hom. “[En as die naelstring om die babatjie se nek is] sit jou vingers agter die kind se nek. Probeer om dit tussen die naelstring en die nekkie in te sit laat hy nie styf trek nie. Hy trek mos styf soos die baba daar uitkom. Dit kan mos die baba se dood veroorsaak. Sit net jou vingers daarin en so soos die baba kom, kom julle uit.” Sy is ook gekonfyt met babatjies uitsmeer. Daarvoor gebruik sy olyfolie wat sy deur die priester laat seën het. “Partykeer sal die kind ’n wind hê laat sy oë so omkeer en kry hy nie wind gebreek nie. Dan smeer ek hom uit. Ek begin hier by sy oë,” sê sy en wys hoe sy met ’n vinger oor die wenkbroue vee. “Dan vat ek hom met my vinger,” vertel sy verder terwyl sy oor haar wangbene vryf, dan langs die mond en agter die ore. “Ek smeer hom ook nie met my hand nie. Die hand is mos te swaar, net met my vinger smeer ek hom. Dan sal ek hom uitsmeer by sy blaaie. Dan vat ek hom en ek smeer die armpies af en as ek hom nou klaar gesmeer het, vat ek sy blaadjies só en ek bring hulle so bymekaar. Die beentjies smeer ek afdraend. En die knietjies voel ek net laat ek voel hulle is reg. Die magie smeer ek ook so met my vinger net so van bo na onder en so die van middel na die sye.” Ouma Toesie smeer ook volwassenes, dan werk sy nie so sag soos met babas nie. “Ek gebruik my hande en ek smeer hom sommer sterk uit laat hy bars,” lag sy.
’N WAARDEVOLLE DIENS “Wat my getref het, is hoe waardevol die diens was wat dié tradisionele vroedvroue in hulle gemeenskappe gelewer het, veral in afgeleë dorpies ver van hospitale,” sê Loretta. “Deesdae skenk die meeste vroue in Suid Afrika, insluitend dies op die platteland, geboorte in ’n hospitaal. Op die platteland gee ongeveer 8% van vroue tuis geboorte. Gesondheidsdienste behoort dus plek te maak vir tradisionele vroedvroue soos Ouma Toesie. Hulle het die kennis en vaardighede om bystand te lewer gedurende tuisgeboortes.” “Hulle maak staat op inheemse kennis en vaardighede, en verskaf voorgeboorte- en nageboortesorg aan moeders en babas. In 2019 het die Wet op die Beskerming, Bevordering, Ontwikkeling en Bestuur van Inheemse Kennis die lig gesien. Dit maak voorsiening dat inheemse kennispraktisyns gesertifseer kan word om sulke dienste te lewer. Mens kan redeneer dat tradisionele vroedvroue in terme van dié wetgewing hulle dienste kan lewer. Dis egter nog nie in werking nie en daar is regulasies nodig wat uiteensit wie as inheemse-kennispraktisyns mag praktiseer. Ons hoop dat dit sal erkenning gee aan tradisionele vroedvroue.”
Die hoop is dat die vroedvrouprojek nog meer vroedvroue se kennis sal opneem en vir die publiek beskikbaar maak sodat dit nie verlore gaan nie. Indien die nodige befondsing gevind word, sal daar ook ’n dokumentêr gemaak word. Om die gratis video-opnames van dié onderhoude te sien, kontak die UK se San and Khoi Centre by admin.khoiandsanunit@uct.ac.za Summer 2021/2022 | Koe’sister | 67
FRUITY NOTES
THE APPLE OF MY EYE How many ways are there to cook with apples? Too many to count, as this collaboration between the LRSB group and Tru-Cape showed.
68 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Image: unsplash.com
F
ounder of the LRSB group and content director of Mikateko Media, Ingrid Jones, explains how the group’s collaboration with Tru-Cape came about: “When Tru-Cape offered to donate fruit to a charity nominated by the group in exchange for asking our most active members to promote Tru-Cape and Flash Gala apples, I was keen to see where this partnership could lead,” she says. Members proposed two organisations as recipients: the Bonteheuwel Development Forum and Philisa Abafazi Bethu. The many services they provide include feeding schemes and safe houses for women and children. These are just a few of the inventive recipes the Food Fairies came up with. For more inspiration, join the LRSB group on Facebook and search for “Flash Gala”.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 69
FRUITY NOTES
PORK-AND-APPLE SAUSAGE ROLL
APPLE-AND-RED-ONION PICKLE
Sandra van de Rheede
Fahiem Stellenboom
Brian Berkman of Tru-Cape came to our house yesterday bearing
I’m not a baker by any stretch of the imagination and did not
fruit. Two boxes full of gorgeous wine-red Flash Gala apples. This
want to embarrass myself, considering the perfectly crafted apple
variety is crispy, sweet and a perfect pairing for pork, so I made a delicious ask-for-more apple-and-pork sausage roll. Think diced
tarts Sandra van de Rheede and Samantha Liedeman made. So I made a yummy, deconstructed apple tart instead. Deconstructed,
apples sautéed in butter and chopped herbs with a good dash of brandy mixed with pork sausage meat – encased in crispy golden
because the shortcrust pastry sides were brittle and I needed a creative solution.
puff pastry. Last but not least, I topped it with sea salt and sesame seeds. Happy mouths all round!
With the one one apple I had left, I made apple-and-redonion pickle.
• • • • • • • • • •
• • • • • • • • •
50 g (3½ tbsp) butter 2 Flash Gala apples, peeled and chopped Small handful of sage and parsley, finely chopped 15 ml (1 tbsp) brandy 500 g pork sausage, meat squeezed out of the casing Cracked black pepper 10 ml (2 t) grainy mustard 400 g roll puff pastry, thawed Sea salt and sesame seeds, for seasoning 1 egg yolk, mixed with a little bit of water
5 ml (1 t) salt 1 red chilli 2-3 ml (½ t) chilli flakes 15 ml (1 tbsp) pickle spice (I get mine at Atlas.) 5 ml (1 t) sugar Vinegar 1 apple, sliced ½ large red onion, sliced 1 garlic clove, crushed
Combine all the spices and sugar in a jug and cover with vinegar. Preheat the oven to 200 ˚C. Melt the butter over medium heat, add the apple and half the herbs. Add the brandy and simmer for 20 minutes or so or until soft. Mash and allow to cool completely. Mix the sausage meat with a generous helping of black pepper. Add the rest of the herbs, mashed apple and mustard. Mix thoroughly with a fork. Roll out the dough on a sheet of baking paper. Work lengthwise and place the meat down the middle, leaving a clear edge of about 3 cm. Make diagonal incisions in the dough on both sides of the meat, about 2 cm apart, cutting away from the meat. Fold the bottom and top edges over the meat to close the top and bottom. Then fold the strips over the meat, alternating between the sides to create a plait. Brush with the egg wash. Sprinkle with sea salt and sesame seeds and bake for 25 minutes. Serve with fried Flash Gala apple rings Coat the bottom of a griddle pan with olive oil and heat until hot. Slice the apples into thick rounds and press down firmly in the pan. (I do it with the back of a spoon.) Turn the heat down a little and sear for 5 minutes on each side. Drizzle with honey.
PIZZA TOPPING Samantha M Liedeman For my pizza topping, I used cream cheese mixed with fresh thyme, parsley, rosemary, garlic, salt and pepper. I then added mozzarella, home-made tomato sauce, fried pork banger frikkadels, caramelised onion and gorgeous apples. As a finishing touch, I added fresh herbs from my garden.
70 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Stir until the sugar has dissolved. Spoon the apple, onion and garlic into a sterilised jar and add the vinegar mixture. If needed, add more vinegar to cover the apple and onion. Adjust the quantities if you prefer sweeter or spicier pickle.
RUSTIC APPLE-AND-PEAR TART WITH A FLAKY CRUST Petrina Roberts First, I made a rough puff pastry. (If you want a really rustic tart, you’ll have to use shortcrust pastry.) After rolling it out, I used it to line a greased ovenproof dish. Next, I lightly poached apples and a few pears in water with sugar – not too much, as I have diabetics at the table – and let it simmer without allowing the fruit to become too soft. Once it had cooled down, I added desiccated coconut and coconut flour to ensure that the mixture wouldn’t be too wet, as that would make the pastry soggy. After spooning the filling into the crust and brushing the edge with egg wash, I baked it at 200 ˚C until cooked through.
APPLE CIDER Lieneke Dennis I received two boxes of beautiful, fresh apples. I’m a gardener, not a baker, and have been wracking my brain for a creative alternative to my favourite indulgence: apple slices drizzled with honey and dusted with cinnamon. I live in South Africa, and that means having to be super resilient. What happens when hard lockdown, loadshedding and an alcohol ban intersect? Yes, you know it. Apple cider. This is my recipe. Unfortunately it is not sugar-free. However, you are welcome to use a sugar substitute.
• • • • •
20 litre water 2 kg brown sugar 20 rooibos tea bags 2 x 10 g packets yeast (or brewer’s yeast) 16 apples (quartered)
Boil the water in an urn, add the sugar and tea bags, and leave to seep and cool. Add the yeast and apples. Close the container and leave to ferment for seven days. Decant carefully into bottles so that the sediment remains in the container. Flavour with lemon slices. Enjoy with caution. The longer the cider is left to ferment, the stronger it will be.
Rustic apple-and-pear tart with a flaky crust
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 71
COMMUNITY
HOW TO HELP CHARITABLE ORGANISATIONS Thula Baba Project: I wash and sort new and used premature baby clothes for this project. It is a brilliant organisation that helps mums in Retreat, the Mowbray Maternity Hospital and other areas. They rely entirely on donations.
House of Grace: This is a place of safety in Macassar for abandoned, abused and destitute children. They are brought there by the police or are referred temporarily by the court until the children’s court
Website: thulababaproject.co.za
investigation is complete. E-mail: houseofgrace137@gmail.com
– Rafiekah Jardine
- Rozette Jeptha
Angel Wings Cape Town: This initiative
children and the elderly in the Hanover Park area from her own pocket, donations and her community garden. Facebook: Angel Wings Cape Town
– Wen Dee Food Relief Alliance of South Africa (FRASA): FRASA, led by Frank Julie, is a membership-based organisation that combats mass hunger through a network of feeding schemes. Their focus is to connect food relief projects to opportunities for support. E-mail: frasa.za@gmail.com
- Kobus Frantz Philisa Abafazi Bethu: This Lavender Hillbased organisation led by Lucinda Evans works with women and children suffering sexual and physical abuse. Website: philisaabafazi.org | Facebook: Philisa Abafazi Bethu SA
- Ingrid Jones and Wyomia Mouwers Bonteheuwel Development Forum: The forum establishes and runs community food gardens with youth from the area. Website: bonteheuwel.live | Facebook: Bonteheuwel Development Forum - BHDF
- Petrina Roberts 72 | Koe’sister | Summer 2021/2022
WHO TO GIVE TO When it’s time to declutter your home, and you have clean items in good condition that you want to get rid off without the hassle of a yard sale, why not donate them to charitable organisations? Here are some suggestions. Cathy Dobson Brophy and Vanessa Whyte Badroodien: Donate preloved items to Help the Rural Child’s charity shops. The proceeds are used to support the Goedgedacht Trust’s Path out of Poverty Rural Youth Centres. They will collect your items too. (Facebook: HelpTheRuralChild) Moerieda Holliday: St Francis Children’s Home (Thornton Road) and Margaret’s House (Wetton) Clive Newman: The Saartjie Baartman Centre for Women and Children will collect in Cape Town. (Tel: 021 633 5287) Corinne Cooper: The Karoo Animal Protection Society has a monthly sale to raise funds. (kaps.org.za) Ronelda Visser: Your local hospice or Badisa would always be interested. (badisa.org.za) Wendy Nefdt: Epilepsy SA will appreciate the items. Communities have many needs. (epilepsy.org.za) Ulene Van Neel: Die Tygerberg Children’s Trust verwelkom donasies. (tygerbergchildren.org.za)
Image: unsplash.com
was brought to life by one of our Food Fairies, Gladys-Joyce Dirks. She feeds
With so many who are in need, it can be overwhelming to know where and how to give to whom. We asked the LRSB group how they help their communities, and hope that their suggestions will spark an idea for how you too could help.
FUNDRAISING AND OTHER IDEAS FOR CHARITY PROJECTS TURN YOUR BIRTHDAY INTO A FUNDRAISER Two years ago, I hosted a seven-course Murder Mystery Dinner Party for my birthday as a fundraiser. I asked my friends to make a donation to MacMillan Cancer Care instead of giving me gifts. They donated generously and we had a fun evening set in the 1920s on a Caribbean cruise ship. I provided each guest with a short character brief with their invitation. With names such as Captain Crawley Bumble, Beryl Belter, Cyril Slick, the southern
belle Lady Lily Iceberg, Marvin Marigolds, Madame Who-de-Wotwot and Roger Righthand they were very eager and came dressed to the nines, ready to solve the whodunnit. I kept the menu simple so that I could join in on the fun and wouldn’t have to spend the night running up and down between the kitchen and the table. I used weeds and ivy from the roadside to dress the table and the scene was set. The first course was one of my favourites, roast veg and Parmesan soup, which I incidentally made again last night and it reminded me of that party. I continue to stand in awe of the amazing women in this group, in my family and among my friends who live with cancer and tell their stories candidly. Awareness saves lives.
- Reinette Swartz Summer 2021/2022 | Koe’sister | 73
COMMUNITY
FROM BLANKETS AND BIRYANI TO PLAKKIES AND BOERIES During the pandemic I became involved with Aurorah, a recently registered non-profit company (NPC), led by Latifah Jacobs. In 2020, Aurorah started the Kuils River Community Action Network (CAN) as a Facebook group
Visit Aurorah’s Backabuddy page or the Aurorah Kuils River CAN Facebook group for more information on how you can help us to reach 5 000 plakkies and boeries.
- Nastassja Wessels START KNITTING IN JANUARY
that pools resources from community members for food kitchens, unemployed
We are a group of ladies that’s been knitting for different projects for a number
youth, and families in the area
of years. We usually kick off the year by earmarking a school for caps or scarfs.
negatively affected by the pandemic. For Mandela Day this year, we held a
A MEAL IN A JAR I’m a recycler and my empty glass coffee jars always come in handy. I prepared Jars of Hope by filling empty, clean coffee jars with the ingredients below and tying a card with the instructions to it. One jar can feed four people. My jars went the aged in our parish. It goes far and brings hope and comfort during these times.
food drive, called Blankets and Biryani, in the interest of tackling food security
handed them out to the homeless and people coming to the soup kitchens.
issues in the community. The idea seemed simple, but the
- Wilma Koopman
• ½ cup rice • ½ cup soup mix • ½ cup lentils • 1 unwrapped stock cube • 1 packet soup powder
execution was complicated by the third wave of Covid-19. So we gave donors a
DONATE YARN
Instructions: Boil 2½ litre of water and
few ideas as to how they could spend their 67 minutes. They included: 1. Making a pot of biryani to donate 2. Buying biryani ingredients 3. Donating a blanket (preloved or new). PEP sells them for around R120. Financial contributions via online transfers were also welcome in the interests of social distancing. To raise awareness on social media, we created an online event on Facebook. We asked everyone who wanted to support us, to click on ‘going’ and shared the details and logistics on the event page. It also helped us to keep track of our numbers to plan the preparation of our pots of biryani, in case we received more ingredients rather than cooked biryani. With the help of the Facebook group and other social media, Aurorah fed 4 733 people on Mandela Day. We had aimed for 4 000! This success led us to launch a “Plakkies and Boeries” campaign, which is a festive season drive for ingredients, funds, or flipflops (plakkies) for 5 000 barefoot and needy elderly, adults, and children who are in the food kitchen lines daily. This idea stemmed from a desire to make a more lasting impact than just providing a meal. With limited resources and donor fatigue, we’ve opted to make use of the Backabuddy website this time around.
74 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Last year, we simply knitted caps and
I can’t knit but I donate wool to our BloemCares knitting club. This group of ladies turn out beautiful knitted items for prem babies and abandoned infants. It is
add the contents. Cook, stir and enjoy.
- Wendy Canterbury
love in action.
- Chantell Witten KNIT TOYS AND BABY CLOTHES Ons brei babatruitjies, klere vir vroeggebore babas en speelgoed wat ons by die Tygerberg-hospitaal aflaai.
- Danelle Walters DONATE TOILETRIES When you are homeless, a facecloth and soap are important. Add a toothbrush and toothpaste with a towel and you will help to restore someone’s dignity. Join hands with us. Venetia Orgill has been helping and feeding the homeless in the Company Gardens in Cape Town for ages, as well as the hungry in Beacon Valley and in Mitchells Plain, where she lives. WhatsApp Venetia on 084 413 6760 and share your bounty.
- Petrina Roberts TEACH YOUR SKILLS I was so impressed with Samantha Liedeman’s blanket which she knitted using the arm-knitting method. The workers at Stellenbosch Work Centre for Adult Persons with Disabilities would love to learn how to knit. If you can help, contact them on 021 887 8688.
- Bronwyn Moses
WHERE TO SPEND YOUR CASH Buy from charity shops. You can find real treasures there. Just Google “charity shops near me” to find one. I went to a good charity shop here in Knysna, KAWS. Lieflike bargains gekry. Ek het individuele Madeleine-pannetjies by ’n charity shop gekry vir next to nothing, soos Pappa sou sê. Aftreedorpe is ’n goudmyn. Bejaardes gaan na tehuise, hulle kinders woon oor die waters of het reeds alles, of ander smaak. Al die huisgoed, wat ook goeie linne ensovoorts insluit, word dan aan dié winkels geskenk.
– Marguerite Kortjé Help the Rural Child’s Mobile Bookshop has an online bookstore. Please support this worthy initiative at finderskeepersbookshop.co.za/shop/
– Cathy Dobson Brophy I buy veggies (all organic) from Those Who Harvest. They donate their surplus vegetables to soup kitchens. Visit thosewhoharvest.com
– Zahra Hendricks
Authentic Luxury is the Absence of Need and the Presence of Meaning According to the 2016 PIRLS Report, South Africa was placed last out of 50 countries. [The Progress in International Reading Literacy Study (PIRLS) is a research project designed to measure Reading for Meaning at the fourth-grade level.] little issue magazine is designed for Grade R-3 learners to help improve their learn-toread and read-to-learn literacy levels. little issue is distributed FREE to mainly primary schools in townships around the country. You can support little issue through personal giving, philanthropy, family trust, company foundation or CSI division. Or purchase the magazine at selected PicknPay and Spar stores nationwide. You can email us at info@littleissue.org.za and we will post a free sample copy of the magazine to you. Or download a free PDF at www.littleissue.org.za. Donors may contact Derek Carelse at derekcarelse@mweb.co.za and on 0827887098 / 021 4616690. www.bigissue.org.za www.littleissue.org.za little issue is owned by THE BIG ISSUE NGO.
KOE’SISTER ONLINE
www.koesister.com Discover even more delicious food and storytelling content on our Koe’sister digital platforms, and buy back issues, as well as the digital version. Visit koesister.com
Koe’sister available on zinio.com Koe’sister app available on Google play store and soon iStore
Share your food photos on social media with the hashtag #KoesisterForLife.
We love having conversations with our loyal readers on Facebook and Instagram. Join the conversation by following @koesistermagazine or tag us with #KoesisterForLife and let us know which articles you enjoyed reading the most – and whether any have inspired your cooking, baking, or storytelling!
Follow Koe'sister on social media @KoesisterMagazine
@KoesisterMagazine
cu tivatin excellence TUTORING CENTRE
REGISTRA TIONS OP EN FOR 20 www.cultiv 22 atingexcell ence.co.za
20 Burnham Road, Plumstead
To book an appointment, email: info@cultivatingexcellence.co.za Phone: 021 276 0970
Wendy Engel Fester
promo code: WEF 01
Brighten up your 2022 with Eaves Skylights
TIME OUT
78 | Koe’sister | Summer 2021/2022
STORY TIME
Good storytelling is an art and the LRSB group has no shortage of talent among our members. These stories by some of our members will get your summer reading off to a good start.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 79
TIME OUT
Author: Jeremy Vearey O.R. TAMBO INTERNATIONAL AIRPORT: ONE YEAR AFTER THE COVID APOCALYPSE Random elevator music echo in the domestic departures terminal peppered with nasal-twang announcements about flattening the curve. Airport security, police officers and the occasional passenger, a wide berth in passing. Downcast masked zombies, adrift from the usual horde. Flickering screens glow in the dark foreboding gloom with announcements of only three flights out for the day. Two to Cape Town and one to Port Elizabeth. I join a few Cape refugees at the Wimpy while PE zombies in designer labels sip lattés at Coffee & Cream. We eye one another for symptoms, ears like sonar for the slightest cough, noses sniffing for the whiff of sanitiser. Only then do we relax. The music changes. Jerusalema! What kind of sadomasochist plays a song like that at a time like this? I scan the herd. They can’t help it. Feet tap and shoulders jerk while fingers drum. Any moment now they’ll erupt into a barn dance routine. O wanitwa mos, O wanitwa mos Master Master KG Nwane t’amos, Nwane t’amos Jerusalema, ikhaya lami... Fuck the curve! Bring on the apocalypse!
80 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Skrywer: Maritha van Wyk 1. PAMPIER-GJELD Een hand vol en nog een vinger van die anner hand. Dis hoeveel jare Grietmeid vandag is. Met haar jersey se een mou vee Grietmeid sommer haar lastige loopneus af. Met die ander hand hou sy haar pampier-gjeld bewonderend in die lig in op. Laas jaar, toe sy nog net een hand vol se jare was, het sy 10 gjelde gekry vir haar vijaarsdag. Toe het sy gedink dit was baie. Maar jislaaikit, sy het nog nooit haar eie regte egte pampier-gjeld gehad nie. Grietmeid frommel die gjeld in ’n klein bonneltjie in haar hand want haar rok het nie sakke om dit in die sit nie. Nog ’n slag vee sy haar loopneus af met haar mou. Dapper durf sy die pad aan, Oom Berend se kafee toe. Wat is die use om pampier-gjeld te kry vir jou vijaarsdag, as jy dit nie kan gebruik nie, dink Grietmeid. Sy neem ’n langer pad kafee toe, onder by die plaasskool verby, deur die Groenbome, verby Ant Mieta-goed se huis, oor die kalkklippe. Sy kon die korter pad geneem het, maar dan moet sy alle grootmense groet wat op hul voorstoepe sit. Van maniere ken Grietmeid, en sy weet sy mag nie afkyk as sy grootmense sien nie, maar vandag, vandag is sy een volle hand vol plus een vinger van die ander hand en sy het pampier-gjeld en sy wil by die kafee uitkom. Sy sal môre weer vir almal groet. Grietmeid sien al die pienk winkel. Opgewonde druk sy die sweterige gjeld stywer vas in haar sweterige hand en vee haar loopneus af… weer met haar jersey se mou. Versigtig trap Grietmeid oor die duwweltjies toe sy deur die kafee se groot hek stap. Met elke tree haal sy nog ’n doring uit haar kaal voete, die gjeld veilig vasgeklem in haar hand. Uitasem trek sy haarself tot bo-op die hoë kafeestoep. ’n Paar ander kinders sit en wag reeds voor die deur. In een asem kondig hulle aan dat die winkel toe is tot twee-uur. Teleurgesteld vee Grietmeid haar neus af met haar jersey se mou en gaan sit langs die ander kinders om ’n doring uit haar voet uit te haal. Moeg gewag, begin die kinders op en af gly op die winkelstoep. Almal xhou-lag van lekker. Ant Lena, die winkelvrou, beduie bitsig om op te hou raas en sluit die deur oop. Die reuk van Springbok-twak, Sta-soft en lekkers speel wegkruipertjie in Grietmeid se neus. Lekkers, dis wat Grietmeid wil koop. Geduldig wag sy haar beurt af. “Ek soek lekkers en Chappies,” spoeg Grietmeid die woorde uit. Die winkelvrou beweeg nie en kyk vir Grietmeid stip aan. Diselfde kyk wat haar ma haar gereeld gee. “Assemblief,” korrigeer Grietmeid haarself. Grietmeid maak haar natgeswete hand oop Dis leeg. Soos in niks geld leeg. Geskok kyk Grietmeid om haar of sy nie haar pampier-gjeld laat val het nie. Intussen het die winkelvrou al die lekkers en Chappies uitgehaal. “Hoeveel se lekkers en Chappies soek jy?” vra sy. “Toemaar, los maar,” sê Grietmeid. Sy kan nie die snot en trane keer nie. Skrouend stap Grietmeid oor die duwweltjies. Geen doring in haar voet maak so seer soos die seer in haar hart nie. Sy vee haar loopneus af aan haar jersey se een mou en die trane met die ander mou. Verby Ant Mieta-goed se huis, deur die Groenbome, verby die skool. Trug huis toe. >>
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 81
TIME OUT
2. BOELIES MOET VAL! Die laaste periode, die dag is verby. Hoopvol het Grietmeid gewens Hanna sal dié klas dros want dié het hoeka nie ooghare vir die geskiedenis-klas nie. Maar nee, Hanna se oë brand van agter in die klas in Grietmeid se rug. Gister het Rachel vir Grietmeid ingelê by die skool se groot hek. Vandag is dit Hanna se beurt, weet Grietmeid sommer. Boelies het nie bestaan nie. Dit was net iemand wat jou inlê by die hek. Elke dag. Grietmeid het lankal haar lot aanvaar dat Hanna haar dan en wan slaan. Die eintlike ongelukkigheid vandag is omdat Hanna vandag van alle dae gekies het. Die ding is van dié, Grietmeid het ’n wetlook perm vandag. Wetlook se storie is dat jy dit nie kan versteur met bakleihande nie. Veral nie Hanna se hande wat altyd eerste vir Grietmeid se hare gaan nie. Telkemale het Grietmeid probeer om laaste by die klas uit te loop met die hoop dat Hanna haar maar sal los. Dit werk nie. Vandag probeer sy vinnig loop om voor Hanna by die hek uit te kom. Sy rammel “Ons dank U, liewe Vader, vir ’n lekker dag se werk” af en hol by die deur uit. Hanna is als, maar Hanna is nie stupid nie. Sy het klein Hannatjies wat haar werk ligter maak. Die klein Hannatjies hou vir Grietmeid by die hek terwyl almal vir hulle baas Hanna wag. Grietmeid gehoorsaam en staan en wag haar straf af soos ’n man-vrou. Dramaties ruk Hanna Grietmeid se skoolsak van haar rug, die skare skree “Fighting! Fighting!” Hanna begin klap en skop. Grietmeid weet haar panty is sigbaar onder haar skoolrok maar sy hou net haar hare vas. Hare bo panty want haar waardigheid lê in haar wetlook. Sy stap liewer met ’n bloedneus deur die strate as met ’n deurmekaar kop. Die skare lag en tjor vir Grietmeid want sy kon weer nie vir Hanna trugslaan nie. Hanna spoeg ’n laaste paar woorde wat Grietmeid nie kan onthou nie. Bewerig tel sy tel haar sak op en sien haar wit sokkie vol bloed. Sy worry nie waar die bloed vandaan kom nie. Sy probeer in haar skaduwee op die teerpad kyk hoe lyk haar wetlook.
3. TANNE TEL Die koel somersoggend bring lafenis oor die Kalahari-duine. Grootmense sit op Grietmeid-goed se kombuisstoep. Warm boeretroos uit erdebekers om hulle af te koel. Die brousel is vir die tweede keer getrek van die moer in die koffieketel op die stoof. Die grootmense gesels grootmensgoed. Grietmeid maak asof sy speel doer onder die boom, ’n entjie weg vanaf die stoep. Naby genoeg om die gesprekke te volg. Grietmeid se ma skree vir haar om met die ander tjinners te gaan speel en ophou met tanne tel. Onwillig verskuif Grietmeid haar speelplek tot in die rondawel. Die grootmense kan haar nie daar sien nie, maar sy kan steeds hoor wat almal sê, tanne tel. Elkeen vertel sy storie. Ander beaam. Vertel nog iets. Vra uit. Beaam met ’n knik van die kop. Stadige gesprekke. Geduldige ore. Geen haas. Grietmeid kan nie sin maak van party van die grootmenswoorde nie. Die weer, die pomp, pype trek, skape dous. Maar dit was ook orraait gewees. Ore gespits, wou Grietmeid net na die grootmense luister terwyl hulle gesels het. Agter die rondawel beplan Grietmeid waar sy môre ’n beter plek gaan vind om beter tanne te tel.
82 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Author: Dean Michael Weeder 1. DYPSY AND THE PRESIDENT Last night, Mr President, you lost me, figuratively speaking. I tried my utmost to be all wakey-wakey but by the fourth sentence, like a cupcake at boeka, I was gone. I woke up to a zol commercial and the muffled sound of our camel chortling in her sleep under the Deanery guava tree. Dystopia, our camel, is calming down these days. Since lockdown, she tried eating up our guava tree, the barren avocado tree and even the cocktail banana tree that Dr Barry Smith gifted Dean Ted King back in the day “when the church was still the church,” as Archbishop Njongo would say. Dystopia, I am so relieved to say, has stopped nibbling on the fig tree when the restriction on exercising in public was lifted. Since Dystopia, yes, our camel and Dypsy for short, heard President Andry Rajoelina of Madagascar’s claim of a herb-based cure for Covid-19, she has started smoking a wille als zol (yes as in wormwood, Artemisia absinthium). To build up her immune system. (Let me pause here to allow the Anglicans to sing the verse from ‘All Hail the Power of Jesus’ Name’: Sinners, whose love can ne’er forget / The wormwood and the gall, / The wormwood and the gall, / Go, spread your trophies at His feet.) We used to have two camels. Look, it’s not something I talk about, but actually, we had three. The one escaped up Platteklip Gorge just before lockdown took effect. I am trying to learn how to make camel milk butter but there’s no information on the internet. So now I have lots of mageu. The neighbours at first were intent on reporting me to the SPCA. Apparently they suspected that I was fattening my camels for a kind of Afro-coloured sacrifice to Krotoa. They calmed down when they heard me call the remaining two by name. “Oh, that so super-gosh,” one said to me. This was after eight years of remaining socially distant from me with maybe a nervous, quivering smile now and then when she saw me at Woolies. Now they hoist ladders against our boundary wall to reach out and pat Dypsie’s head. Gypsy, when she was still here, was not so rainbow-nation inclined. “Gwaan met julle,” she once shouted, “Moetie ve my ko objectify nie.” But, I hear you ask, how did I come to have three camels in my care? Well, they were used by cigarette smugglers to cargo contraband through the Karoo. My sense is that they felt sort of underappreciated as the receiving merchants – Die Mongrels, a Cape Flats Peaky Blinders type – were excitedly expecting a consignment of cigarettes of the type that featured bare-chested Caucasian dudes trekking a skyf in their ads. It was Dypsy who led a breakout from the blokke in the skurwe flêtse in Lotus River. Somehow these one-humped dromedaries found their way to the heights of Oranjezicht. Apparently they had never seen the sea and when they saw the view and – like Van Riebeeck and the harbingers of mercantile capital – they decided to stay. When we moved to lockdown Level 4 the three of us sauntered down to the Company Gardens on the first day of the exercising walk, Dypsy wobbling along on my stilettos. When we neared parliament she smiled, that mile-wide smile of hers, hoping that Nurse Patel would see her. Both Dypsy and Gypsy were wearing masks and people thought they were tall squirrels. Even the squirrels, who should have been able to spot the difference, thought so. Boere, one of two albino squirrels in the Gardens, said he was lonely and Gypsy stayed behind and moved in with him. On a protracted huisbesoek. I have a feeling that the animal welfare people will take Dypsy away from us before Pentecost Sunday. I was hoping she would be part of the Cathedral’s Saint Francis blessing of the animals service in October. In the meantime, I read her the liegstories of Dougie Oakes every night. “It calms me,” she once said as she hugged me, in a Dypsy, socially distant kind of way. But having said all this, I must say, Mr President, that it was nice seeing you. Yes, looking a bit worn and weary, but still so frisallah in spirit. Greetings to you and the missus, Michael of Camissa >>
TIME OUT
2. VADOEK SE KIND The secret school of motherhood – of a given time – focused on the making-do-withwhat-you-have pedagogy of discipline. This section of the syllabus was headed: “How to moer your child without getting into trouble with the social worker.” The vadoek featured as the preferred means of manifesting tough love. Dishcloths were bought with the end purpose in mind. Of course their use included taking a hot Pyrex dish out of the oven. You could also cover a bak of koesiestas or pumpkin fritters with one. But it was in the drying of the dishes that the vadoek acquired its optimal value. The ultimate rationale that guided the selection process was to ensure that it was fit for purpose. Mother would stand in the relevant section at Ackermans and ponderously test the strength of a dishcloth. Back home it became a vadoek. The fabric quality was nonnegotiable. It was to counter any attempt on the part of a desperate offender to diminish the impact of the vadoek in its quest of the delinquent body. If the distance between the Ninja Mama and the accused is that of an arm’s length – normally when the accused had been caught off-guard – an unthought-through response was to grab hold of the doek, unintentionally tearing it. Beloved, even that tentative act of self-defence was met with a most offended “Oe, my jitte, kyk die kind? Soe, djy slaan nou terug!” Please, at this point, do note the intuitive emotional distancing as you became “this” and not “my” child. The weight of the vadoek when wet was another feature to consider. This was because the quantity of water it retained helped to create the desired threatening “katwaak” sound as it met cringing flesh. The instructive nature of performance facilitated terror. Sometimes you didn’t even have to have done anything. A shell child (one who is just being miserable) would be grabbed by the arm and told, “Here, let me give you something to cry about!” Then the doek did its business. Many Camissians can relate to the experience of being slapped across skippinghopping legs and flailing arms. No part of one’s body was spared the onslaught of a wrathwielded vadoek. This is one of the reasons we black people have such massive rhythm. As you were being vadoeked, the accusation was verbally underscored: “Did-I-not-tell-younot-to [insert the nature of the crime]” with an accompanying double-tap and slap. We Camissa people’s love of jazzing, the Cape Flats’ nod to the samba, was influenced by the need to anticipate your mum’s move: If she steps left, you dip to the right. When she double-dips, you back step. Keep moving. Discern a counter-response and find a rhythm in the moment of attack, foreworded in the music of rebuke and retreat. That’s jazz. Dancing even as you feel the pain, always facing your adversary even as you retreat from the danger. I am not so kwaai at jazzing, a testament to how obedient and well-behaved I was as a child. Well, sort of.
84 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Skrywer: Wilma Paulse 1. SLAG: HUIS TOE Willemienoeeeee…hoor sy haar ma se stem oor die vlakte aangedryf kom. “As ek eendag man vat, dan moet daai man kan slag,” dink Willemientjie terwyl sy traag opstaan van die ronde klip waarop sy gesit het en stadig die stof van haar skoene en jean afskud. Sy weet presies hoekom haar ma haar roep; sy moet die vetkoek kom af bak. Dis slagtyd en daar’s ’n bedrywigheid by die huis. Haar suster Mieta moet die lewer soos gewoonlik gaarmaak want hulle dink sy’s die beste kosmaker en dis hulle aandete vir vanaand, vars lewer in uie gebraai en vetkoek daarby. Sy ken dit al so goed, dink Willemientjie terwyl sy huis toe loop. Sy wou eers ’n wye draai loop om die ander meisies in die lokasie se hokkies, want sy sien die ghoene is almal op hul plekke, maar besluit goedsmoeds om hulle sommer weg te skop. Sy skop hulle so ver weg dat die stof staan. Dis reeds hulle wat haar so tamteer oor haar rooi hare as hulle met hul groot oranje rollers in die son sit. “Bessie rooi hare… boermeid se tjint” sing-lag hulle as sy verby loop. Sy wat Willemeintjie is raak sommer van voor af kwaad. Hulle beter hoop sy kry hulle nie in die hande nie want sy sal nie skroom om enigeen ’n bloedneus te gee nie. Willemientjie self het lankal moed opgegee oor haar bos ongehoorsame rooi hare, sy dra dit kort en in ’n afro style. By die huis was sy net vinnig haar hande en begin die deeg werk om vetkoek af te maak. Deur die kombuisdeur sien sy Boeta se onsmaaklike gesig. Hy hou rerig niks van die slagtery nie. Sy verstaan nie hoekom meisietjeeners nie ook mag slag nie; dis ’n seunswerk, sê almal. Hulle sê meisies kan net die afval skraap, derms uitryg en die vleis versorg. Sy wens sy kan plekke ruil met Boeta, want hy kan nie eers die vleis oor sy lippe kry as hy dit moes slag nie. Hy sny ook plek-plek gate in die vel in, kla almal. Sy wat Willemientjie is skrik nie vir ’n bietjie bloed nie. “Meat is meat and a man must eat,” sê haar uncles altyd en klap mekaar agter die blad as hulle agter die huis sit en ’n bruinetjie knak as hulle klaar geslag het. Haar Engels is nie van die beste nie, maar sy stem saam met hulle. Daar moet darem ’n vleiserigheid op die bord wees. Mince en hoender is groente, sê Oupa Herrie altyd as hy die slagding by die huis kom aflaai. Hy koop direk van die vendusie af so hy kry goeie slaggoed. Sy verstaan nie vir Boeta en Mieta nie… hulle al twee wens net dat hulle kan wegkom van die huis af. Sy luister hulle af deur die kamervenster as hulle agter die huis suurlemoene met sout in die son sitte eet. Sy wat Willemientjie is weet wat sy gaan doen as sy eendag groot is. Sy gaan trou met ’n man wat kan slag sonder om te skroom en dan sal sy dit mettertyd oorneem. Vrouens neem in elk geval deesdae al die manne se werke af, het sy al haar Ma hoor sê en sy kry so stilletjies lekker in haar binneste as sy dit hoor. Want hoekom kan ’n man dan nie ook kosmaak nie, het sy al baie gewonder. As hulle maar weet dit is nie Mieta wat so lekker kos maak nie... sy betaal al hoeka vir Boeta om dit namens haar te doen. >>
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 85
TIME OUT
2. SLAG: TRONK TOE Boeta gooi die laaste bietjie sout oor die bolling miertjies wat om ’n suurlemoenskil saamdrom, voel liggies of sy halwe gwai nog in sy sak is en stap na die agterkant van die huis om dit klaar te gaan rook. Hy blaas die rook stadig uit in sirkeltjies en hy luister hoe sy ma en haar suster al weer van hulle mans gesels terwyl hulle staan en afval skraap. Sy ma kan ok maar lekker vals wees, dink Boeta terwyl hy hulle afluister. As sy susters van mans praat, jaag sy hulle vinnig stil en sê dis net “manne teks”, maar dis al waaroor sy en haar suster ook maar heeldag praat. Of van die ander mense innie straat. Boeta voel nog steeds bewerig na die die laaste slagtery, al behoort hy teen die tyd al gewoond daaraan te wees. Dis elke fortnite se ding. Oupa Herrie laai die slagding af en wanneer Papa-goed huis toe kom moet hulle slag. Dis sy wat Boeta is se job om als gereed te kry. Die messe skerp maak, die slagklip afspoel en die skaap water en voer gee. Dis wat Boeta veral haat – die skape wat met hartseer ogies na hom staar terwyl hy hulle laaste maaltyd voorberei. “Soos ’n lam ter slagting,” dink hy altyd in Oom Woekie se stem soos daai oom Sondagmôres in die groot kerk bid. Oom Woekie hou van bid en sommer hard bid ook. Die mense kan nog koortjies sing dan begin hy sommer al bid en die voorsingers het nie ’n keuse as om die koortjie onmiddellik te nip nie. Boeta sug van verligting as die slagtery verby is. Hy weet Pa en die ooms sien uit na die vars lewer vir aandete, maar hy sal nie weer sy mond aan vleis sit nie. Hy sien voortdurend die skape se oë voor hom. Sy susters weet hy eet lankal nie meer vleis nie, maar hulle hou dit stil. Dis die rede hoekom hy self ook deesdae kos maak en in die kombuis help sonder dat sy Ma-goed daarvan weet. Pa gaan horries kry as hy moet uitvind Boeta eet nie vleis nie. ’n Man moet ordentlik eet, sê hy altyd as hy met die grootste tjop op sy bord sit. Plaas hy liewer met sy broer praat wat sy vrou elke naweek timmer. Dinge gaan anners werk in sy huis eendag. Daarvan gaan hy seker maak. Hy kry skoon skaam as hy na Willemientjie kyk terwyl hulle slag. Sy maak of sy hom nie raaksien nie, maar vat sy hand styf vas as sy sien hy begin bewe as hulle die slagding keelaf moet sny, kamma om te help. Hy verstaan nie hoe sy dit regkry nie, maar hy’s dankbaar daarvoor. Sy klein sussie met die groot hart en rooi hare wat almal wil aanvat wat hulle gesinnetjie wil leed aandoen. Dis seker omdat sy weet dat hy te swak is om Ma te help as Pa sommige aande te rof met haar werk en Willemientjie voor haar moet inspring om van die houe te vat. Ma vertel nooit haar susters die regte waarheid nie. Van hoe haar kastige staatmaker-man haar elke naweek pimpel en pers bliksem nie en dat die merke op haar lyf nie net van kaste regskuif is nie. Boeta kyk op na die blou wolke. Hy gaan dit seker nog net vir die volgende fortnite kan sien, want hulle sê innie tronk is dit heeltyd donker innie selle, maar hy gee nie om nie. Hy weet presies wat gedoen moet word om sy pa te wys hoe ’n man nou eintlik kan slag. Pa het hom immers self geleer hoe om ’n mes skerp te maak… En wie anders om op te toets as hom. Hy sê mos altyd: “Meat is meat and a man must eat,” maar almal weet daar moet mos eers geslag word.
3. KOS VIR DIE ZOZO Trooi sukkel om die deur van die Zozo oop te kry; die ketting bly haak aan die spykers wat Willem in die paal gekap het, sommer om hulle waslappe op te hang. Die vrou van die huis, die kinders noem haar “Die Meddim”, eintlik Willem se neef se vrou, is baie vol nonsens en as dit nie hulle wasgoedbeurt is nie, smyt sy sommer hulle nat wasgoed oppie grond en kla dan later oor die water wat kwansuis gemors word. Wat verwag Die Meddim? Dis winter is hier en goed vat lank om droog te raak, veral die skool-jerseys en -baadjies. “Ons is arm, maar trots en skoon,” sê Trooi sommer vir haarself, so Die Meddim moet maar sterk wees, haar kinders en man sal skoon wees as hulle by daai Zozo se deur uitstap.
Sy trek die binnelussies van haar verweerde pienk gown bietjie stywer vas, want veral vemôre is sy bietjie dun ommie lyf. Sy’t maar bietjie warm water gedrink en die laaste bietjie koffie vir Willem ingegooi voor werk. Hy werk hard en moet ten minste met iets warms innie maag sy dag begin. Sy is orraait, sy kan nog plan maak deurie loop vannie môre vir ’n drinkding. Koekie, haar vriendin hier af innie straat verkoop ’n teesakkie en twee lepeltjies suiker vir R2,50. Sy sal rondkrap in Willem se broeksakke vir ’n sentjie, of so nie moet Koekie maar opskryf. Sy’s ’n verstaanbare vrou. Die kinders het vemôre die oorskietkos van gistraand geeet. Daai stampmielies het geloop en daai blokkie biefgeursel het rêrig sy ding gedoen. Dit het ’n lekker vleissmaak aan die kos gegee. Want vleis is mos maar ’n skaars ding deesdae. Sy’t die laaste pepertjies en die tamatiesous uit die bottels gespoel en dit was ’n goeie idee, want jy kon hulle se smaak kry in daai stamp-en-stoot. As gesin kon hulle ’n warm maaltyd geniet en daar was genoeg hout so sy kon die pot lank laat staan oppie warm kole. “Gister het die Jirre rêrig vir hulle deurgekom,” dink Trooi terwyl sy haar regskuiwe op die krat met die ou kussing op, mooi lekker om innie sontjie te sit en bak. Na sowat twee ure innie warm oggendsonnetjie is Trooi lekker warm en gereed om die dag aan te durf. Die vuur wat Willem gemaak het vir die môrekoffie is amper dood, let sy op, so sy sal vinnig iets moet doen om dit aan die gang te kry, want dit raak gou koud teen namarrag se kant. Wie weet wat kom huis toe vandag wat gaargemaak kan word. Liewer voorbereid wees, sou haar oorle Mame gesê het. “Môre sorg vir homself,” het Mame ôk altyd gesê, maar waar’s sy nou want môre is nou vandag en wie sal sorg? Onmiddellik na sy dit gedink het, tik Trooi haarself hard oppie hand vir haar ongelowigheid. Het die Jirre dan nie juis gisteraand so mooi uitgesteek nie? Nou’s sy alweer kleingelowig. “Dis omdat jy nie die Jirre se huis gereeld opsoek nie. Dis hoekom,” verwyt Willem gereeld as sy kla oor hulle swaarkry. Willem glo onwrikbaar aan die Man Daar Bo, die Oubaas wat selfs vir die mossies sorg. Terwyl Trooi so na haar karige kamertjie staar, worstel sy met die Jirre. Sy kan nie anners as om te dink dat die Oubaas party mense voortrek nie, maar sy sal dit nooit as te nimmer voor Willem noem nie. Kyk maar net hoe lewe Die Meddim-goet, groot huis, kar, man het goeie werk en sy’t ook ’n werk, en hier sit hulle in ’n eenvertrek-Zozo in Die Meddim se agterjaart en sy kan nie eers ’n skrop kry nie. Wat het hulle verkeerd gedoen? Daai Kaapse digter Adam Small het mos gese die Jirre het geskommel en die dice het verkeerd geval vir ons. Trooi weet vir seker sy’s deel van daai “ons”. Na ’n vinnige uitvee en met die paar bekers uitgespoel, klop Trooi aan Koekie se deur, maar dis doodstil. Sy klop ’n paar keer totdat sy hoor die buurvrou skree dat Koekie hof toe is, haar seun kom voor vandag. Ag, vader. Sy’t heeltemal daarvan vergeet. Sy’t vir Koekie belowe om saam te gaan. Dit ook nog, die stres oor wat om te maak om te eet vandag en dan nou nog Koekie se stres met daai rou kind van haar. Heimlik hoop Trooi dat hy liewer moet gaan sit innie vier hoeke. Ten minste kan haar vriendin dan naweke en saans rustig slaap sonder om oor hom te lê en worry. Elke huis het sy kruis, of hoe? Sy sal later weer oorstap om te hoor wat het in die hof gebeur. Trooi is nou eintlik bly sy’t nog nie haar gown uitgetrek nie, want dis net onnodige wasgoed maak en waspoeier is duur. Net toe Trooi haarself weer mismoedig op die krat neergooi om die lekker vroegmiddagsôn te vang, kom Willem ingehardloop by die hek. “Maak reg,” sê hy, “Lulle moet skrap. Loop roep vir Koekie.” Om te wadde vra sy nuuskierig. Blykbaar het die baas ’n bees gestamp met die lorrie en toe vir Willem en sy twee medewerkers aangesê om die bees vir hulleself te vat. Hulle moet dit net gou afslag. Met Willem weg met sy slagmesse begin Trooi onmiddellik om die slagskottels uit te spoel en die vuur te stook. Sy stuur ook sommer woord met die buurkinders dat as Koekie kom sy onmiddellik na haar Zozo toe moet kom. Vanaand werk hulle vleis tot ounag toe en daar sal genoeg vleis wees vir die hele winter, selfs om met Die Meddim te deel. Toe Koekie uiteindelik opdaag, kon Trooi die verligting op haar vriendin se gesig sien. Haar seun is gestraf. Hy moet vir drie jaar sit. “My maat,” sê Trooi met ’n oorwinnings-smile op haar gesig, “vertrou net oppie Jirre. Hy’s dalk partydig, maar Hy kom deur vir ons almal wanner Hy moet.” Trooi oorhandig een van die skottels aan Koekie en hulle spring aan die werk. En Willem dink seker sy sien nie hoe smile hy skelmpies terwyl hy wydsbeen daai bees sta’ en afslag nie!
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 87
TIME OUT
4. DIE ZAMZOER-KOMBERS Dis al wat sy begeer innie lewe, net een zamzoer-kombers virrie koue. Hulle sê ’n mens slaap dood onner ’n zamzoer-kombers en volgens Koekie se woord, broei jy behoorlik warm. Die matras waarop sy en Willem lê, is al deurgelê en die vaal donkies wat hulle paar jaar gelede se winters gekoop het, het ook al hul dae gesien. Hulle sal kan doen met een, nee, twee van daai zamzoer-komberse, want die kinders kort ook ’n warm ding. Die winters is erg hier naby die Kalahariwoestyn, amper net so erg soos die somers en die Zozo verskaf nie veel hitte nie. As hulle dalk vloer gegooi het, sal die klamte nie so deurslaat in die voormôres nie, maar die geld bly te kort daarvoor. Daar’s altyd ’n gaatjie wat eers toegestop moet word. Die laaste hoop is ’n RDP. Hulle wag nou al 14 jaar vir ’n huis, maar elke verkiesing is daar ’n ander storie. Sy’t al lankal hoop opgegee dat sy eendag ook haar eie sitkamer sal hê, ’n eie kombuis met ’n wasbak en lopende krane waar daar warm water uitkom. ’n Lewe waar jy nie elke dag na vuurrook ruik as jy kosgemaak het nie en jy vir jouself ’n haardroër kan koop. Dis alles opgeskryf in haar swart harde-cover boekie, haar droomboekie, waarin sy die begeertes van haar hart opskryf. Eerste op die lys van begeertes is een of twee zamzoer-komberse en genoeg hout virrie vuur om hulle die winter deur te dra. Maar God sorg mos vir die mossies, so wie’s hulle. Miskien word al haar drome ook nog eendag waar. Trooi neem weer plekkie in op die krat langs die Zozo waar sy en haar beste vriendin Koekie elke dag innie son sit, hopende om van ’n skrop iewers te hoor wat darem ’n ekstra geldjie kan inbring. Sy het nog nooit vir Koekie van haar droomboekie vol wense gesê nie, half skaam dat Koekie haar sal uitlag. Koekie het al ’n mikrogolfoond wat haar vorige baas vir haar gegee het, bietjie geroes binne maar dit werk nog goed, en haar man, Neels, trek krag van die hoofpaal in die straat af. Niemand het hom darem al gepiemp nie, julle weet hoe is die mense. Gun niks vir niemand’ie! Neels weet glo hoe werk die krag-goed want hy’t voorheen by ’n regte lektrieshen gewerk, so Koekie-goed het darem krag. Die Zozo het noggie krag nie en elke keer as Neels en Willem ’n bruinetjie knak, dan belowe Neels hand en mond hy sal vir hulle ook krag kom trek. Dit sal baie help, want dan kan die kinders saans ook tuiswerk doen by ’n lig. Sy en Willem het mos te minste na hulle se kant toe gekyk toe Willem daai geluk met die bees geslaat het. In sy origheid en eintlik omlat hulle nie ’n yskas hettie, het hulle maar die beesvleis gedeel met ander mense wat ook swaar trek. Wat help dit jy’t baie maar jou mense ly honger? Sy wat Trooi is het grootgeraak met die lering dat mens se hand moet oop wees vir jou naaste, want so sal jy ook die seëninge trug ontvang. Noudat sy meer gereeld kerk loop, verstaan sy ook bietjie beter hoe werk die Jirre se kop. Elke mens kry sy deel, dit wat vir hom of vir haar uitgesit is. Maar dis wat jy doen met daai seëninge, dis wat wat tel, sê Pastoor James. Is net dat sy wat Trooi is so baie die anner mense se seëninge oplet, maar nie haar eie nie. Daarmee sukkel sy hoe hard sy ook al perbeer. Koekie se seënings kan sy sien, haar suster Koewyn se seëninge kan sy ôk sien en selfs ou Miesies Fensie s’n hier voor innie groot huis kan sy sien, maar nie haar eie nie. Sy sal dat Pastoor moet hande oplê vir haar, want Willem en die Zozo is gotweet nie ’n seëning nie, al sê wie ook wat. Sy sal ’n slang oopbek soen as iemand vir haar kan beduie hoe ’n lewe sonner ’n zamzoer-kombers in die koue winters ’n seëning van die Jirre is. Nog nooitie! Die begeertes van die hart sal ook eendag waar word, sug en stem Koekie elke dag saam met haar, maar Koekie praat te los en vas heeldag en Trooi kan nie haar woord vat vir waarheid nie. Sy sal self ’n plan moet maak om ’n zamzoer-kombers innie hande te kry vir die kouete wat volgende maand kom. Niemand kom ooit binne haar Zozo nie, dis mos te arlaag. So wie sal sien? Sy moet net mooi kyk wie weer innie straat komberse was. En Willem hoef van niks te weet nie. Daar’s mense wat sommer drie of vier het, so geseënd is hulle. Pastoor sê gedurig die Jirre is ’n Jirre van vergifnis en sy loop mos darem deesdae kjerk.
88 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Author: Nigel Combrink JÊMBROOD My mum passed away when I was nine years old and I was shifted from pillar to post and ended up living with my grandparents while I was at school. They lived through the Depression years when there was no food to buy and they swore that it would not happen to them again. My grandmother had a cupboard with shelves that was stocked with tinned goods. A dozen of each kind. She also cooked her own jam and also in this cupboard were jars and jars of many different kinds. Every day for the whole of my school career I had jam on my bread to take to school. This week would be peach jam, next week would be strawberry, then quince, then grape... Maar jam sal dit wees. Mind you, it was not because they couldn’t afford better. The fridge and freezer were stocked with cold meat, liver polony, Viennas, and so on, but that was reserved for the adults and visitors. As the years went by, the stock of jam became less and less until one day I heard the words that were like music to my ears: “Daar is niks meer jam nie.” In my room I jumped for joy, because it meant that I would finally get something from the adult stock on my bread the next day. The next morning at school I was all excited to open my lunch at break time. Guess what I got? Neatly packed on my bread were slices of canned peaches. I kid you not. This is the gospel truth.
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 89
TIME OUT
Skrywer: André Boezak 1. EK HET JOU KOS WARM GEHOU (UIT STAANMAAKHUIS*) Min mense weet aldag wat ’n predikant agter die skerms deurmaak. Ja, die emosionele worstelinge, die innerlike wroeginge en binnenshuise vertwyfelinge, die soms eie gebrokenheid terwyl jy ’n mooi gesig moet opsit. Maar laat ek nie te ernstig raak nie. In ons kerk is daar mos ’n ding soos ’n konsilint. Dis nou ’n predikant wat ’n vakante gemeente bedien. In my jong dae in Lady Grey was ek die enigste predikant van ons ring in die noordelike gebiede van die Noordoos-Kaap. Ek het 400 kilometer van die naaste predikant gewoon. Ek moes al die gemeentes in die bo-ring doen. Een ding moet jy van die Oos-Kaap ter harte neem. Nooit, maar nooit, weier jy iets te ete nie. Dis onaanvaarbaar, onvergeef baar, beledigend. Jy sny jou keel af as jy iets te ete uit iemand se hand weier. Dit was vier gemeentes. Jonkgeid laat mens alles wil doen. Jy sien vir alles kans. En omdat die geldjie nie te waffers was nie, moes ek besparend dink. Het ek die gebruik gehad om al vier gemeentes op een dag te besoek. My roetine was uitgewerk. Vertrek sewe-uur uit Lady Grey, jaag die 180 kilometer teerpad langs na Dordrecht, hou kerk tien-uur. Dan mik ek vir eenuur op Indwe, drie-uur Elliot en dan sesuur, laaste stop op Barkly-Oos. Dit kon werk en het gewerk, behalwe vir… maar wag, laat ek by die stuk kom. Daai tyd was verkeerskonstabels op ’n Sondag iets soos Krismis. Een keer ’n jaar. Die afstande was gou opgeteer. Ek sou dan al so oor agt, half nege in Dordrecht aanland. My afklim was by Ninnie Smiles en sy vrou. Dan word daar gebrêkfis, want die muruti is vroeg van die huis af weg. Kyk, vir bykinineiers met ’n worsie by was ek darem nog nooit skaam nie. Dan die bakbrood en jêm, en koffie, want dominee is vroeg al op die pad. Dan is dit kerk en nagmaal. Na kerk moes ek gaan aansit. Ninnie het dan geslag. Die dominee het gekom. Die sappigste lamsboud, ’n ordentlike stuk sawwe bees, hoender was darem opsioneel eenkant, gebraaide aartappels, wortels, patat, pampoen, met ’n stywige fondasie rys! Dan die poeding. Nie net gewone jelliënkastird nie. Ek was ’n gekomde mens. So by twaalfuur se kant het ek die 70 kilometer steilte teen die plato uit aangepak Indwe toe. Mens moet die ding maar padlangs sê – dikgevreet. Gou kafgedraf en lank voor eenuur was ek daar. Voor kerk en nagmaal het Juf Johênna al klaar gekook. Die dominee is honger, want hy is al van voordag af op pad. Dan moet ek aansit. ’n Hele Sondagbord. Skaap, gebraaide aartappels, kleurryke groente en poeding. Weer! Sy het geglo dat ek dan eers reg was vir die pad. En op nee sê is daar ’n verbod geplaas. Gelukkig was die entjie Elliot toe maar effens en die rit meer na aan die wet. Maar die natuur was altyd “bekyklik”. Ek moes stadig ry, want na die twee Sondagmaaltye in die voormiddag was ek al lomerig. Drie-uur was dit weer middagdiens in Elliot en dan kom die gevreesde woorde. “Ons het vir dominee ’n teetjie.” Almal het geglo dat ek doodmoeg en oor honger is, want almal het geglo dat ek die hele ent pad nog net gery het. Maar die skok was altyd dit was nie ’n teetjie nie, maar ’n okkasie. Mens sou sweer dis ’n grootmens se verjaarsdagpartytjie. Tafels gedek met ’n verskeidenheid van soetgoed en koekgoed. Lyk my daar is afgespreek dat daar mense moet wees vir skink en skep. Afgevaardige skeppers en skinkers. My koppie se levels is gedurig dopgehou, want as dit lyk na amper leeg, het ’n tannie met groot eerbied en waardigheid die teekan nader gebring. En nee sê is taboe. Ek het ook opgelet dat daar meer as een bakker was, want hulle het gekyk van wie se gebak jy eet, en hoeveel. Dit was ’n kompetisie. Ek is dopgehou. Fyn dopgehou. Jy moes so eet dat alles lekker was. Waag dit om te sê iets is lekker, da’ kry jy nog. Ek het nie gewis wie het wat gebak nie en die beste was om te eet van alles in die dieselfde maat. Ek wou nie ’n gemeentelike twis laat ontaard nie, en dit oor koek. Dan werk ek maar die tafel so van ’n kant af.
90 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Jy moes ook versigtig wees van watter kant af. Jy mag dalk die idee skep jy trek voor. Aan die ander kant kan ook maklik gesê word die dominee het “myne gelos vir laaste want dis die lekkerste”. Dan gebruik ek maar dieselfde redes wat hulle gebruik om my te voer. “Ek moet nog ver ry.” Ek sal met my barakat daar weg gaan, want klokslag is daar ’n bordjie gemaak vir die lang pad. Nee word nie toegelaat nie. So by vyfuur se kant het ek altyd teen die aanskoulike Barkly-pas uitgekruie. Die helling was nogal skerp en ek was gelaai met ’n brêkfis, twee Sondagmaaltye en ’n vieruur-tee met padkos. Dit moes die kar swaarder maak. Ek het my altyd verkyk aan die Barkly-pas. Kranse en rotskurwes met die hand gemaak. Die 12 Apostels wat oor die landskap waak, die puur swart grond wat so vrugbaar lyk dat iets daar sal groei al kyk jy net. Vir ’n wyle kon ek vergeet van my oorlaaide binneste. Barkly-Oos is die hoogste dorp in die land. Meer as 1 400 meter bo seevlak. Altyd koel tot koud tot diep koud tot diep, bitter, vrek koud. Sesuur kerk en nagmaal. Na kerk moes ek by Ant Ot van der Merwe aandoen. Sy het reggemaak. Ek sien haar nou nog voor my geestesoog. Die forse, regop tannie. Na kerk het sy net haar hoed gaan afhaal en is reguit kombuis toe. Dis klaar gedek. Die kombuis het ’n koolstoof gehad. Dit het die atmosfeer warm gemaak. Die lig het bygedra tot die hartlike atmosfeer. Maar meer nog, Ant Ot se liefdevolle geaardheid, warme hartlikheid en onverdunde mensheid het alles intiem gemaak. Dan kom die spyskaart. Braaiboud, bees, ’n hoenderdy, gebraaide aartappels, frikkadelle, ’n mash van wortels en groenbone, slaaie en nog en nog. Ek moet darem bysê, die ou besie was lekker, want die beeste in die kontrei was organies gevoer. Nie die kitsgroei-dierasies nie. Agterna het die poeding gekom. Rhubarb-poeding. So ’n groenblaar-poeding. Ek het vir die eerste keer in my lewe dié lekkerte daar geëet. Koffie en beskuit om ’n laaste spyker in die doodkis te slaan. Teen halfagt het ek huiswaarts gery. Die laaste 74 kilometer. Die langste trek vir die dag. Die swaarste trek vir die dag. Dit was bitter diep lank. Afdraend of te not, dit het soos opdraend gevoel. Die maaltye het almal aangedring op plek en die een wou die ander uitsit. Dan het ek gewonder wie met wie ’n geveg aanhet. Was dit Dordrecht teen Indwe se skaap? Of wou die twee saam Barkly s’n weghou? Want Barkly se braaiboud het immers laaste gekom. Of was dit Juf Johênna se poeding teen Ninnie-hulle s’n? Maar daar het ek self besluit Ant Ot se rhubarbpoeding bly. Dit het gevoel asof die skaap en beeste van Dordrecht, Indwe en Barkly-Oos van my maag ’n vendusiekraal gemaak het en algar is op skou. Ek het soos Noag se ark gevoel. Elke knik in die pad het my laat voel hier kom groot moeilkheid. Dit het gevoel asof ek “skarebeheer” in my maag moes toepas. Ek het daar sommer ’n simpatie vir die polisie ontwikkel in gevalle van ’n oproerige skare, maar my maag het erger gevoel. Alles in die kar was moeite. Die koppelaar, die remme, die kragstuur wat gevoel het dit werk nie. Lady Grey was met elke konsulentsbesoek baie ver van Barkly af. As ek om Spioenkop kom, het die vaal vrou haar some gelig en die dorpsliggies flankerend geflikker. Ai, dit het soos die beloofde land gelyk. Maar die laaste laaste entjie was die ergste. Die paadjie na die woonbuurt was ongeteer en dit het knyp gekos. Daai tyd het ek gewens dat die liewe Heer sluitweer-remme vir my ingebou het, want ek moes my knyp ken. Ek kon nooit wag om by die huis te kom nie, want ek was moeg. Nie van die ryery nie, maar van die maaltye. Dan het die finale doodskoot gekom as Dawn sê: “Ek het jou kos warm gehou.” >>
TIME OUT
2. DIE SKAAPBOUD, WYN EN BAAS-MATIE Die storie is sowaar soos suiwer water. So tien of wat jaar gelede is ek in Johannesburg by my broer Echbert en daar besluit sy vroulief om die geleentheid spesiaal te maak en berei ’n maaltyd voor. Nuuskierig staan ek toe by om te kyk. Eloïse het ’n hele skaapboud in ’n kastrol geplaas. Langsaan, al rondom die boud, aartappels, allerhande groentetjies, varkspek en sulke lang groen waens wat soos groenbone lyk behalwe dit was nie. Ook sulke bonsai-pampoentjies – so het dit gelyk – maar dit was nie. Toe slaan my dommigheid deur. Die rooi-uie. Uie was vir my nog net wit en oë brand. Ek ken dit as ’n yf. Rooi is dit beslis nie. Maar toe besluit ek, moenie weer vrae vra nie. Sy vat toe ’n bottel tafelwyn. Nou kyk, van wyn weet ek darem so ’n ietsie. Het dan tussen die wingerde grootgeword in Simondium. En ek het darem ook aan ’n wynklub iewers behoort. Dit was ’n goeie tafelwyn. Ek dag toe ons gaan skink terwyl die boudjie en die groentetjies mekaar leer ken. Maar sy slaan my kis toe sy die hele bottel goeie wyn in die kastrol gooi. Toe sluk ek! Ek kon myself nie keer nie en vra toe maar in skamerige Engels: Die hele bottel? Mens maak mos nie so nie, het dit in my kop gemaal. Die die wyntjie is in die skottel ge-glug-glug. Ek was nogal spyt, want ek myself al gesien met ’n glasie op die balkon. Maar nou ja, die bottel was leeg. Kastrol is in die oond geplaas en toe kom die aankondiging: Ons moet mall toe gaan. In my wese het ek gesê dis seker net ’n vat en stap. Maar die twee het heel rustig kar toe geloop en ek ook, so half omkyk-omkyk want die boud is in die oond. Dit was die langste mall-drentel. Na ’n uur het ek Eloïse herinner aan die skaapboud in die oond. Echbert het nonchalant gesê: “Hey, jy, relax”. Maar ek kon nie. In my gemoed het ek al gesien hoe verbrand die skaapboud. En daar is ’n bottel wyn ook in. “Spytkry-wyn”. Alkohol is mos hoogs vlambaar. Dit het twee ure geword en nog steeds het die twee my nie die idee gegee dat ons aanstons gaan huis toe gaan nie. Drie ure, vier ure, en steeds is daar ’n gewandel. My senuwees was toiings. Amper vyf ure later hoor ek Eloïse sê dat ons moet teruggaan. Ek het lang, besliste treë kar toe gegee, maar die parkeerarea was te groot na my sin en die kar te ver. En die twee verliefdes stap rustig soos mense wat op ’n Sondaguitstappie is. My kop maal net om die skaapboud wat al houtskool is. Ons ry terug en ek wil half al wat stadige ryding voor ons is uit die pad wens. Echbert ry asof die wêreld hom nie pla nie. Ek sit links voor en toe ons naby die woonstel kom, begin ek kyk vir rook wat by vensters uitborrel. Ek sien al die brandweer voor die woonstel. Maar niks. Die rook sal ons seker by die deur kom haal. Half bang soos ek is, want ek gaan nie help skoonmaak nie – staan ek eers aan die onderpunt van die trap. Ek hoor geen gille toe hulle ingaan nie en stap ook maar in. My oog soek heel eerste die stoof. Daar moet rook wees. Hulle pak eers inkopies uit en ek kan myself nie keer nie: “En die skaapboud?” Nee, wat, word ek gerus gestel. Maar woorde het nie vir my gewerk nie. Ek het soos ’n bedelaar om die oond gedraai want ek wil sien. Na ’n halfuur word die stoof oopgemaak. Toe hang my mond wawyd oop. Daai skaapboud, met al die passasiers in die kastrol, het soos ’n model mooi gelyk. Niks gebrand nie, eerder ’n soort tan. Dit het gelyk asof dit met daai salf wat die body builders gebruik gesmeer is. Toe vir die volgende ontbloting van my onkunde. “Now just the rice.” Basmati-rys. Ek het hardop gevra: “Wat?” Ons is mos darem in ’n nuwe Suid-Afrika! Watse baas-matie-rys? Mens praat mos nie meer so nie! Rys is vir my Tastic of Spekko, g’n baas matie nie. Moes toe maar weer stilbly. Toe ons aansit, is die groot twyfelaar die grootste vraat. Daai onbekende groentetjies, die bonsai-pampoentjies, die ou bros bacontjie en die aartappels het my laat dink aan die storie van Aspoestertjie. Dit was alles deel van ’n koninklike dis. Toe is ek nie meer spyt oor die bottel wyn nie. Hy het sy job gedoen. En die basmati-rys het my vir die duur van die maal laat vergeet van my aversie jeens rys. Toe eet ek vir punte. My maag het ’n punt gemaak en my knope wou my Mannekrag toe vat. *Bestel André Boezak se boeke direk by aboezak@mweb.co.za
92 | Koe’sister | Summer 2021/2022
“The neighbours were intent on reporting me to the SPCA. Apparently they suspected that I was fattening my camels for a kind of Afro-coloured sacrifice to Krotoa.” From “Dypsy and the President”, by Michael Weeder
Summer 2021/2022 | Koe’sister | 93
“Family and cultural traditions shape us into the person we become. Traditions tell the stories of the communities we come from and the family in which we were raised. During family celebrations these traditions are passed from one generation to the next. It creates a sense of belonging. The coming together of families builds unity and creates a deep appreciation for family, our history and heritage. Immerse yourself in more food stories.” - Beverly Farmer
ORDER YOUR COPY FROM: annakem@mweb.co.za
COLUMN
The entire valley enjoys Christmas and New Year’s as best they can with their families, but they know – in January everyone slows down and starts to prepare for February. That’s when the work starts. But first, the last peaches are picked and pears are quickly dealt with. Come the first of February, it’s all hands on deck. Young and old. Day and night. Shifts start at three in the morning before the sun greets the valley and carry on long after the sun has said goodnight. Most people only clock out after ten in the evening. Some farms have several teams working in shifts, round the clock, 24/7. They enjoy this. The pay is good and everyone smiles tired smiles when you greet them, because it’s the one time of the year that their pockets are full. Overtime makes it even better. This money is used to pay off debt made in December or it is saved and spread out over the year. The bars empty and the main business
Parstyd in die Boland
Former city girl CHRISTINA HUMAN moved from Cape Town to Rawsonville with her family at the start of lockdown and discovered that country life suits them just fine.
he one fruit that signals the death of summer is the grape. In the city we always kept an eye on the grape prices and as soon as they dropped, we’d eat as many as we possibly could. If we were that way inclined, we took a drive to explore the Winelands and the many wine farms the Western Cape has to offer. Yet we rarely ventured beyond Stellenbosch and Franschhoek, as if the Huguenot Tunnel was a line beyond which there were dragons. Those who do venture beyond the Du Toits Kloof Pass into the Breede River Valley will discover an abundance of wine farms as well as grapes. Just once, do yourself a favour and drive over the pass at the crack of dawn. This should be done in February or March, no sooner and no later. Slowly wind down the pass into the valley as the first rays of the sun kiss the vineyards and the sweet smell of sun-ripened grapes hovers in the air. Don’t be fooled by this serenity that the early morning promises, though. February and March are parstyd in the valley. It is a magical time and now that we live here, it taught us to appreciate grapes even more.
96 | Koe’sister | Summer 2021/2022
Image: unsplash.com
T
is feeding the workers. It could be the odd takeaway delivered to a farm, or a tired face collecting food before heading back to the vineyard or to bed for what little sleep they can get this time of year. When doing the school run, I am greeted by the first chill of autumn in the air as the sun already sits lower on the horizon. Even though it’s not yet seven o’clock, I pass the tractors with their second load of grapes heading towards the cellars or refrigerated rooms. The only traffic jams in Rawsonville are caused by these tractors shuttling tons of grapes from the vineyards. The whole town comes together behind those working the vineyards. Everyone helps where they can. You do not want car trouble in January, because chances are the mechanics are booked up, servicing tractors. Tractors that have to be ready for parstyd when the grapes are harvested. February signals work for all in the valley. Those of us who work in hospitality have to hang on until the end of March. That’s when everything returns to normal and everyone relaxes and enjoys the fruit of their labour. They pick grapes for two months only, February and March, so that city folk can have grapes and wine all year round. It’s a beautiful time of the year in the valley. Yes, the flies increase threefold, but as you bite into the first sweet hanepoot of the year or sip on a crisp rosé with strawberry undertones, you know that it’s a small price to pay.
Why cook with anything else?
Signature Spice Blends Spicegro is a leading supplier of high-quality spices, herbs, seasonings and food ingredients.
spicegro.co.za | +27 (0)11 794-8096