بهائی‌ستیزی و اسلام‌گرایی

‫محمد تو ّکلی طرقی‬

‫ستیزی‌و‌اسالمگرایی‌در‌ایران‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بهائی‬

‫نقل از مجلءه ایران نامه (شمارءه مخصوص جوامع غیر مسلمان ایران)‪،‬‬ ‫سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪ 2-1‬زمستان ‪ ،1731‬بهار ‪1731‬‬ ‫‌‬ ‫دکتر‌محمد‌توکّلی‌طرقی‌استاد‌کرسی‌تاریخ‌دانشگاه‌تورنتو‌کانادا‌و‌سردبیر‌‌‬ ‫مجلءه‌ایران‌نامه‌است‬

‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫صفحهآرایی‌و‌طرح‌روی‌جلد‪‌:‬انتشارات‌یاران‪‌،‬سال‌‪‌۴۱۰۲‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫مقدمه‬ ‫ّ‬ ‫گفتمانهای سیاسی ایران در نیم سدهی گذشته کیش بهائی را آیینی بیگانه جلوه‬ ‫دادهاند‪ .‬این نگرش پیامد فراموشکاریهایی عامدانه برای غیرخودی بر نمایاندن آیینی‬ ‫است که از بطن حوزههای علمیهی شیعه و فرهنگ دینی ایران در نیمه دوم سده‬ ‫سیزدهم ﮬ‪ .‬ق‪ /.‬نوزدهم میالدی برآمده بود‪ .‬زمینهی غریبهسازی این جنبش شیعی‪-‬ایرانی‬ ‫با تبعید رهبران بابی و بهائی به بغداد‪ ،‬پس از قصد جان ناصرالدین شاه در ‪ 1223‬ﮬ‪.‬‬ ‫ق‪1382 /.‬م‪ ،.‬فراهم آمد‪ 1.‬در روایتهایی شبه تاریخی که در دههی ‪1721‬‬ ‫ش‪1191/‬م اشاعه یافت‪ ،‬رهبران این جنبش ایرانی به توالی کارگزاران دولتهای‬ ‫روسیه‪ ،‬عثمانی‪ ،‬انگلیس‪ ،‬و اسراییل قلمداد شدند و هدف غایی آنان‬ ‫فروشکستن ”وحدت دینی و ملّی“ شمرده شد‪ .‬ترویج این روایتها‪ ،‬که ایرانیان بهائی را‬ ‫غریبه جلوه میداد‪ ،‬متقارن با اوجگیری دگرزدایی در سیاستهای دولتی و کردارهای‬ ‫سیاسی بود‪ .‬آزار بهائیان و یهودیان‪ ،‬مبارزه با ”ما ّدیگرایان“‪ ،‬و اقداماتی نظیر ترورهای‬ ‫سیاسی دهه ‪ 1721‬ش‪ .‬همه را میتوان نشان روند نهادینه شدن دگرزدایی در فرهنگ‬ ‫سیاسی ایران دانست‪ .‬این دهه که اغلب دورهی شکوفایی جنبشهای مردمی شناخته‬ ‫میشود زمانهی پذیرش همگانی ”تئوریهای توطئه“ نیز بود‪ .‬این تئوریها‬ ‫که ”دستهای خارجی“ را کارگردان امور ایران میپنداشتند در واقع شگردی برای‬ ‫دگرسازی و پاکسازی دگردینان و دگراندیشان از گسترهی زندگی دینی و سیاسی ایران‬ ‫بود‪.‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫دگرستیزی و دگرزدایی در ایران با خودستایی و خودآفرینی همزمان بود‪ .‬اوجگیری‬ ‫بهائیستیزی‪ ،‬که در دورهی حکومت رضا شاه فروکش کرده بود‪ ،‬در دهه ‪ 1721‬ش‪ ،‬با‬ ‫پی افکندن جنبشی اسالمگرا متقارن بود‪ .‬این جنبش‪ ،‬که در پی ساختن آیندهیی‬ ‫اسالمی درایران بود‪ ،‬در مقابله با آیین بهائی شکل گرفت‪ .‬در این مقابله که به تبلیغ و‬ ‫ترویج اسالم در سراسر ایران انجامید‪ ،‬هیأتها و نشریههای اسالمی نقش بارزی در‬ ‫پیدایش تدریجی ”حوزه همگان شیعی“ داشتند‪ .‬این حوزه که از بهم پیوستنمساجد‪،‬‬ ‫تکایا‪ ،‬هیأتها و منازلیکه مراسم دینیدر آنها برگزار میشد سامان یافته بود‪” ،‬همگان‬ ‫بدیلی“ (‪ )counter public‬را در برابر ”حوزه همگان ملّی“ (‪ )national public sphere‬به‬ ‫وجود آورد که تا آن زمان گسترهی گفتگو و برخورد آرای عمومی و زایشفرهنگ و هویت‬ ‫جدید ایران بود‪ .‬در روند مبارزات تبلیغاتی برای پیشگیری از گسترش آیین بهائی‪،‬‬ ‫اینحوزهی شیعی به نیروی توانمندی تبدیل شد که توانست به رهبری آیتاهلل بروجردی‬ ‫در سال ‪ 1723‬ﮬ‪ .‬ش‪ .‬تعلیمات اسالمی را در برنامهی درسیدبستانها و دبیرستانها‬ ‫بگنجاند‪ .‬دولت و دربار که با حمایت از حوزهی همگان شیعه در دههی ‪ 1721‬و‬ ‫سالهای نخستین دهه ‪ 1771‬مشروعیّتی دینی کسب کرده بودند‪ ،‬در آغازه ‪ 1779‬ﮬ‪.‬‬ ‫محمد تقی‬ ‫حجةاالسالم‬ ‫ش‪ 1188 /.‬م‪ .‬با بحرانی رهبردی روبرو شدند‪ .‬در آن سال‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫فلسفی‪ ،‬در برنامهی رادیویی ماه رمضان حملهی پیگیری علیه بهائیان آغاز کرد‪ .‬در‬ ‫پی این حمالت‪ ،‬فرمانداری نظامی تهران حظیرةالقدس (مرکز اداری بهائیان در تهران) را‬ ‫اشغال و سقف آن را تخریب کرد‪ .‬تهاجم هماهنگ شده به بهائیان و سازمانهای بهائی‬ ‫در سراسر ایران‪ ،‬که دههیی پس از کشتار یهودیان در اروپای فاشیست اتفاق افتاد‪ ،‬افکار‬ ‫بهائیان جهان را نگران این شهروندان ایرانی کرد‪ .‬اعتراض محافل بینالمللی بهائی به‬ ‫سازمان ملل و واکنش بینالمللی در دفاع از حقوق شهروندی بهائیان‪ ،‬دولت ایران را‬ ‫متوجه ساخت که پس از قتل عام یهودیان در اروپا‪ ،‬دگرزدایی دینی با عرف سیاسی و‬ ‫ّ‬ ‫اخالق مدنی جدید ناسازگار است‪ 2.‬با رویگردانی دولت از سیاستهای بهائی‬

‫‪۴‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫ستیزانهی روحانیّت‪ ،‬همگامی روحانیّت و دولت از آن پس به تعارض و تخاصم گرایید‪.‬‬ ‫رویارویی مستقیم بین این دو در سالهای ‪ 1791-1792‬ش‪ .‬پیامد گسستی بود که پس‬ ‫از اشغال و تخریب حظیرةالقدس آغاز شد‪.‬‬ ‫در این نوشته به بررسی برخی از جوانب بهم پیوستهی بهائیستیزی و اسالمگرایی‬ ‫در بین سالهای ‪ 1721‬تا ‪ 1779‬ﮬ‪.‬ش‪ .‬میپردازم‪.‬‬ ‫دگرسازی‌بهائیان‬ ‫شیوهی برخورد با بابیان و بهائیان در یک قرن و نیم گذشته را میتوان به دو گونه و‬ ‫دو دوره کلّی تقسیم کرد‪ .‬در گونه و دورهی نخست که در دهه ‪ 1221‬ﮬ‪ .‬ق‪ 1391 /.‬م‬ ‫محمد باب و اهل باب و بهاء جدلهایی درونی در فرجامشناسی‬ ‫آغاز شد‪ ،‬جدل با علی ّ‬ ‫(‪ )eschatology‬شیعه بودند‪ .‬این جدلهای آغازین زمینهی دگرگونی مفهوم ”امام‬ ‫زمان“ و “انتظار” در فقه شیعه را فراهم آورد‪ .‬در گونه و دورهی د ّوم که کمابیش در‬ ‫دههی ‪ 1721‬ﮬ‪ .‬ق‪ 1191/.‬م‪ .‬انسجام یافت‪ ،‬جدلهای درونی جای به گفتمان‬ ‫ِ‬ ‫کل ساختهی‬ ‫بطن‬ ‫سیاسییی داد که کیشی برآمده از‬ ‫فرهنگ دینی ایران را به ّ‬ ‫ِ‬ ‫استعمارگران قلمداد کرد‪ .‬در این دوره که با افزایش ف ّعالیتهای تبلیغاتی بهائیان مقارن‬ ‫بود‪ ،‬هیأتهای اسالمی بسیاری در سراسر ایران برای مقابله با بهائیان تشکیل شد و به‬ ‫چاپ و نشر آراء خود پرداخت‪ .‬روحانیّت شیعه در این بسیج همگانی هم تشکیالت‬ ‫گستردهیی را پی انداخت‪ ،‬و هم گفتمان سیاسییی را بر ساخت که زمینهی کسب‬ ‫اقتدار سیاسی در آستانه ”انقالب اسالمی“ را فراهم آورد‪ .‬غریبهسازی بهائیان در گفتمان‬ ‫سیاسی نقش تعیین کنندهای در شکلگیری مفهوم ”ملّت مسلمان ایران“ داشت‪ .‬این‬ ‫گفتمان هرگونه دگر دینی را نقشهیی استعماری برای شکستن ”وحدت ملّت‬ ‫مسلمان“ شناساند و ایرانیانی را که با ”ملّت مسلمان“ همدین و همآرمان نبودند‬

‫‪3‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫غیرخودی و دست نشانده خارجیان بر نمود‪.‬‬ ‫محمد کریم کرمانی (‪1228-1233‬ﮬ‪.‬‬ ‫ر ّدیههای رییس و مرجع شیخیان‪ ،‬حاج‬ ‫ّ‬ ‫ق‪ ،).‬نمونهیی از گونهی نخستین تقابل با بابیان است‪ .‬کرمانی گمان داشت که علی‬ ‫محمد باب خالف ضرورت اسالم و شیعه و سیرت ایشان بدعتهایی‪ ...‬مرتکب شده‬ ‫ّ‬ ‫است‪ .‬کرمانی‪ ،‬در پایان رسالهی “تیر شهاب در راندن باب” (‪ 1222‬ﮬ‪ .‬ق‪ 1398/.‬م)‪،‬‬ ‫محمد باب‪ ،‬به شناسایی انگیزههای پیروانش پرداخت‪:‬‬ ‫پس از بر شمردن ”بدعت“ علی ّ‬ ‫جمعی به طبع ریاست اجابت او کردند و جمعی به محض مح ّبت تغییر دولتی و‬ ‫شدت ظلم و جور در‬ ‫اوضاعی و بعضی به عداوت دولتهای ظاهره و جمعی از راه ّ‬ ‫عالم و هکذا‪ .‬در این انگیزهشناسی هر کسی به خیالی به اهل باب پیوست و امر‬ ‫حق عاطل را شهرتی داد‪.‬‬ ‫این مرد باطل از ّ‬

‫‪7‬‬

‫در رساله سلطانیّه (‪ 1238‬ﮬ‪ .‬ق‪1381/.‬‬

‫م‪ ،).‬که به خواهش ناصرالدین شاه نوشته بود پس از شرح آنکه در زمان غیبت حرام‬ ‫است بر مردم‪ ...‬به شمشیر خروج کنند توضیح داد که‪ :‬ما از همین جهت باب ّیه را که‬ ‫خروج به شمشیر کردند و از مردم بیعت گرفتند جبت و طاغوت گفتیم و کتابها در ر ّد او‬ ‫السالم نوشتیم و به اطراف عالم منتشر‬ ‫و در حرمت خروج قبل از ظهور امام علیه ّ‬ ‫مضل و‬ ‫کردیم ‪ 9.‬در این ر ّدیه خروج بابیان و مقابلهی آنها با دولت اساس ضالّ و‬ ‫ّ‬ ‫کافر پنداشتن آنها بود‪ .‬حاج مح ّمد خان کرمانی (‪ 1227-1729‬ﮬ‪ .‬ق‪ ،).‬فرزند حاج‬ ‫محمد کریم خان نیز بر اساس همین معیارهای شیعی به ر ّد باب و بابیان پرداخت‪.‬‬ ‫ّ‬

‫‪8‬‬

‫همانند بسیاری از علمای دیگر‪ ،‬شیخ زین العابدین نوری شاهحسینی طهرانی نیز‬ ‫در ”ارغام الشیطان فی ر ّد اهل بیان“ (‪ 1792‬ﮬ‪ .‬ق‪ 1127/.‬م‪ ).‬به شرح اختالف شیعه و‬ ‫بابی بر اساس موازین شیعی پرداخت‪ .‬این کتاب که در ر ّد االیمان فی اظهار‬ ‫نقطة البیان نوشته شده بود‪ ،‬به ترتیب به نقل و ر ّد مطالب آن رساله پرداخت‪ .‬وی با‬ ‫اشاره به تغییر رویهای که در دوره میرزا حسینعلی بهاءاهلل (وفات ‪ 1711‬ﮬ‪ .‬ق‪1312 /.‬‬ ‫م‪ ).‬و عبّاس عبدالبهاء (وفات ‪ 1791‬ﮬ‪ .‬ق‪ 1121/ .‬م‪ ).‬پدید آمده بود نوشت‪:‬‬

‫‪۲‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫آنچه عجال ًة از طایفه بابیه دیده و شنیده میشود از حسن سلوک و مراعات‬ ‫نزاکت تمام برای این است که ملتفت شدند که مقاصد ا ّولیهی متبوع ایشان خطا‬ ‫و غالط بوده است‪ .‬لهذا تغییر سیر و سلوک داده کار بجایی رسید که عبدالبهآء‬ ‫ایشان به خیال افتاد که دول متف ّرق دنیا را به صلح عمومی دعوت نماید؛ غافل‬ ‫از اینکه مقارن با جنگ بینالملل خواهد شد و عکس مقصود نتیجه خواهد‬ ‫یافت‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫میرزا علی اکبر مجتهد اردبیلی حاجب االئمه نیز در رسالهی اصول دین و کشفالخطای‬ ‫تأسف از آنکه میبینیم بعضی عوامههای بیغیرت و بیناموس از‬ ‫مسلمین پس از ابراز ّ‬ ‫دین اسالم دست کشیده بابی میشوند به اختصار به تکرار ا ّدعاهای ”قبیح“ بابیان و‬ ‫بهائیان و ر ّد آنها پرداخت‪ .‬این ر ّدیهها اغلب به ذکر اشتباهات عربی درمتون بابی و‬ ‫گزارشهایی چون بیشرمی و بیحیایی طایفه بابی و بهائیه که زن و مرد در یک‬ ‫مجلس جمع شده چراغ از مجلس برداشته با زنهای همدیگر هم آغوش شده زنا‬ ‫میکنند میپرداخت‪ 3.‬در این ر ّدیهها نقش ف ّعال ق ّرةالعین در جنبش بابی نشانی از‬ ‫فساد اخالقی بابیان پنداشته شد‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫نوشتههای احمد کسروی (وفات ‪1729‬ﮬ‪ .‬ش‪ 1192/.‬م‪ ).‬دورهی پایانی بررسی مبانی‬ ‫اشتراک‪ ،‬و آغاز گونهی جدیدی انتقاد دینی بود‪ .‬برخالف گرایش دیگری که در همان‬ ‫سالها شکل گرفت و ”یادداشتهای کینیاز دالقورکی“ (‪ 1721‬ﮬ‪ .‬ش‪ ).‬نمونه بارز آن‬ ‫است‪ 1،‬کسروی باور داشت که بهائی به روی بابیگری‪ ،‬و آن به روی شیخیگری‪ ،‬و آن‬ ‫به روی شیعیگری و مهدیگری نهاده شده و همه اینها پایهای جز پندار نمیدارد‪ .‬کسروی‬ ‫مهدیگری را با آیین خدا (یا بهتر گویم‪ :‬با آیین گردش جهان) ناسازگار می دانست‪ .‬در‬ ‫این باره او توضیح داد که مهدیگرایان میپندارند که مهدی با یک نیرویی بیرون از‬ ‫آیین جهان خواهد آمد و به کارهایی که بیرون از توانایی دیگرانست خواهد برخاست‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫بر اساس این پیش فرض‪ ،‬مهدیگرایان میپندارند که مهدی جهان را به یکبار دیگر‬ ‫خواهد گردانید و ریشه بدیها از جهان خواهد برانداخت‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫کسروی گمان داشت که‬

‫مالیان را‬ ‫مالیانند و در گفتگو همان شیوه ّ‬ ‫سران بهائی و پیشروان آنان‪ ،‬بیشترشان همان ّ‬ ‫به کار می برند ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫در مقابله با بابیان و بهائیان‪ ،‬انتظار ظهور مهدی که امری قریب الوقوع پنداشته‬ ‫میشد به تدریج به آیندهیی دورتر ارجاع داده شد‪ .‬تأخیر ظهور مهدی زمانمندی آینده را‬ ‫در پی داشت و زمینهی فکری طرح ”والیت فقیه“ را فراهم آورد‪ .‬بدین سان بجای انتظار‬ ‫برای آیندهای پیشبینی نشدنی‪ ،‬شیعیان به ساختن آیندهیی اسالمی دعوت شدند‪.‬‬ ‫‌‬ ‫فراموش‌کاری‌و‌یاد‌آفرینی‬ ‫پس از این دورهی نخستین‪ ،‬جدالها و مباحث علیه بابیان و بهائیان از مبانی درونی‬ ‫و دینی به عوامل برونی و سیاسی تبدیلشد‪ .‬این گرایش نو که در دهه ‪ 1721‬ش‪ .‬رواج‬ ‫گرفت‪ ،‬آیین بهائی را ساختهی قدرتهای استعماری بر نمود‪ .‬این نگرش با چاپ‬ ‫یادداشتهای کینیاز دالگورکی‪” :‬اسرار پیدایش مذهب باب و بها در ایران“ که گویا‬ ‫برای نخستینبار در سال ‪ 1721‬در تهران به نشر رسیده بود آغاز شد‪.‬‬ ‫این ”یادداشتها“ که به نام شاهزادهی روسی کنیاز دالگورکی [‪]Kniaz Dolgorukov‬‬

‫جعل شده بود بار دیگر در سال ‪ 1722‬ﮬ‪ .‬ش‪ .‬در بخش تاریخی سالنامهی خراسان‬ ‫تحت عنوان ”اعترافات سیاسی یا یادداشتهای کینیاز دالقورکی“ منتشر شد‪ .‬پس از‬ ‫چندی چاپ دیگری از این اثر در ‪ 18‬شعبان ‪ 1727‬با اندکی تغییرات تاریخی با هشدار‬ ‫یک درس عبرت برای مسلمین‪ ،‬بخوانند و به هوش آیند در تهران به چاپ‬ ‫رسید‪” .‬یادداشتهای کینیاز دالقورکی“ که پیش و پس از اینها نیز به گونههای مختلف‬ ‫خطی‪ ،‬ژالتینی‪ ،‬و چاپی پخش شده بود‪ ،‬تأثیر بسزایی در دامنهدار شدن تئوریهای‬

‫‪6‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫توطئه داشت‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫نویسنده‪” ،‬یادداشتها“ را ترجمهیی از گزارشهای سفیر روس در ایران جلوه داده‪.‬‬ ‫ا ّما این ”یادداشتها“ شباهت چندانی به گزارش سفیر روس در ایران در سالهای‬ ‫‪ 1398-1389‬م‪ ،‬دیمیتری ایوانویچ دالگورکی (‪)Dimitri Ivanovich Dolgorukov‬‬ ‫نداشت‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫در ”یادداشتها“ وقایع تاریخی آغاز و انجامی دگر دارند‪ .‬بر‬

‫اساس ”یادداشتها“ پرنس دالقورکی در ژانویه ‪ 1371‬وارد تهران شد‪ .‬بدین روایت باز‬ ‫طالب مدرسهی‬ ‫پرداخته شده‪ ،‬پس از ورود به تهران‪ ،‬دالقورکی در نزد ”شیخ‬ ‫محمد از ّ‬ ‫ّ‬ ‫عمامه به‬ ‫پامنار و از تالمذهی حکیم احمد گیالنی“ عربی آموخت و با بر کردن عبا و ّ‬ ‫جاسوسی پرداخت‪ .‬در همان زمان او با میرزا حسین علی نوری (بهاءاهلل) و میرزا یحیی‬ ‫نوری (صبح ازل) آشنا شد و آنها را به خدمت گرفت‪ .‬دالقورکی چندی نیز با نام شیخ‬ ‫عیسی لنگرانی در مجلس درس س ّید کاظم رشتی در عتبات حضور یافت و در آنجا با‬ ‫محمد شیرازی که همدرس و همسایهاش بود دوست شد‪ .‬به‬ ‫س ّید علی‬ ‫ّ‬ ‫محمد شیرازی را روانه ایران‬ ‫روایت ”یادداشتها“‪ ،‬دالقورکی پس از چندی سیّد علی‬ ‫ّ‬ ‫کرد‪ .‬در سال ‪ 1221‬ﮬ‪ .‬ق‪ 1399/.‬م‪ .‬سیّد خود را نایب امام زمان و باب علم خواند‪.‬‬ ‫محمد به ایران رفت‬ ‫دالقورکی ”یادداشتها“ همچنین ا ّدعا کرد زمانی که س ّید علی‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫من در عتبات شهرت دادم که حضرت امام عصر ظهور کرده و همین س ّید شیرازی امام‬ ‫درس (کاظم رشتی) حاضر میشد و مردم او را‬ ‫عصر بوده و به حالت ناشناس سر‬ ‫ِ‬ ‫نمیشناختند ‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫محمد باب در ‪ 23‬شعبان ‪،1222‬‬ ‫پس از کشتن علی‬ ‫ّ‬

‫نویسنده ”یادداشتها“ ادعا کرد‪:‬‬ ‫به میرزا حسینعلی گفتم جنجال بر پا نماید و چند نفر که س ّید را ندیده و مرید‬ ‫تعصب دین پیدا کرده بودند در صدد برآمدند ناصرالدین شاه را به‬ ‫شده بودند و ّ‬ ‫قتل برسانند‪ .‬تیری به طرف ناصرالدین شاه انداخته شد‪ ،‬لذا یک صد نفر را‬

‫‪7‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫گرفتند به زجر زیاد کشتند و میرزا حسینعلی و میرزا یحیی و چند نفر از محارم مرا‬ ‫هم گرفته و من از آنها حمایت کرده با هزاران زحمت همه کارکنان سفارت‬ ‫ح ّتی خود من شهادت دادم که اینها بابی نیستند‪ ،‬لذا آنها را از مرگ نجات‬ ‫داده به بغداد روانهشان ساخته‪ ،‬من [به] میرزا حسینعلی گفتم تو میرزا یحیی را‬ ‫در پس پرده گذارده او را ”من یظهراهلل“ بخوان و مگذار با کسی طرف مکالمه‬ ‫شود‪ ،‬تو خود متولّی بشو‪ .‬مبلغ زیادی پول دادم که شاید بتوانند کاری صورت‬ ‫اطالعی نداشت‪ .‬چندین نفر مردم باسواد همراه او نمودم‪ .‬ولی‬ ‫بدهند‪ .‬علم و ّ‬ ‫بازی را نمیتوانستند خوب انجام دهند‪ .‬من که به شخصه نمیتوانستم علنًا وارد‬ ‫این بازی بشوم و هیچ کدام الیق نبودند ولی چه باید کرد‪ .‬کاری را که با این‬ ‫زحمت به جریان انداخته نمیتوانستم دست بردارم‪ .‬وانگهی مخارج زیادی از‬ ‫برای این کار از دولت روسیه گرفته بودم و خوب هم پول میدادم‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫نویسنده‬

‫”یادداشتها“‬

‫که‬

‫سعی‬

‫بر‬

‫استعماری‬

‫بر‬

‫نمودن‬

‫کیش‬

‫بهائی‬

‫داشت‪” ،‬اعتراف“ کرد که یک قسمت عمده سفارتخانه من منحصر به تهیّه لوایح و‬ ‫انتظامات دین تازه بهائی بود ‪ .‬با تحریکات پی در پی دولت ایران‪ ،‬نویسنده گزارش‬ ‫کا روانه نمودند و دولت روسیه هم به تقویت‬ ‫داد که رهبران آن کیش را از بغداد به ع ّ‬ ‫آنها پرداخت‪ ،‬خانه و مکان برای آنها ساخت ‪ .‬در این روایت که عامالن خارجی نقش‬ ‫تعیین کننده در تح ّوالت درونی در کیش بهائی داشتند‪ ،‬نویسنده گزارش داد که در این‬ ‫ال زیر بار میرزا حسین علی‬ ‫حیص و بیص‪ ،‬میرزا یحیی چون باسواد بود نمیخواست کام ً‬ ‫به نام ریاست برود‪ ،‬و چون زیر بار برادر خود نرفت‪ ،‬معلوم شد تحریک رقبای ما سبب‬ ‫اختالف آنها شده است‪ .‬در این گونه موارد ما هم بیمیل نبودیم و این خود کمکی به‬ ‫خاصه ایرانیها باشد میگردید‪ ،‬چنان چه‬ ‫اصل موضوع که اختالف بین مسلمانان‬ ‫ّ‬ ‫رقیب ما هم که در باطن با این فکر همراه بود به همین نظر بوده است ‪ .‬با باال گرفتن‬

‫‪8‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫این اختالفات که در این گزارش به تحریک انگلیسها صورت میگرفت‪ ،‬نویسندهی‬ ‫این یادداشتهای شبه تاریخی نوشت‪ :‬نزدیک بود کار و زحمات چندین سالهی مرا‬ ‫که با پولهای گزاف به این پایه رسیده بود از میان ببرند‪ ،‬لذا ما در ایران وسائلی فراهم‬ ‫نمودیم که هرکس دعوی بابیگری کند از میان برداشته شود ‪ .‬بدین روایت‪ ،‬به کوشش‬ ‫روسها اساس پیدایش بهائیگری فراهم آمد‪ :‬رقبای ما ساعی بودند همیشه الواح ضد‬ ‫و نقیض را که به وسیله نویسندگان ما تهیه میشود انشاء [افشاء] کنند و به واسطه‬ ‫شهرتهاییکه به اسم یحیی داده بودند البد شدیم اسم ”بابی“ را تبدیل به‬ ‫اسم ”بهائی“ کنیم ‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫بدین روایت‪ ،‬دالقورکی نه تنها باب‪ ،‬بهاء‪ ،‬و صبح ازل‪ ،‬بلکه‬

‫علمای شیعه را نیز به خدمت گرفته بود‪:‬‬ ‫کمک عمده را آخوندهای طهران و والیات به ما کردند‪ ،‬با هرکس که مخالفتی‬ ‫داشتند او را ”بابی“ قلمداد میکردند‪ ...‬بهترین ُمبلّغ ما همین آخوندها بودند که‬ ‫مردم را دسته دسته کافر و اگر دشمنی زیاد با آنها داشتند بابی خطابشان‬ ‫میکردند‪ ...‬هرکس را طالب بودیم من به وسائل محرمانهای که داشتم آخوندی‬ ‫را با او طرف میکردیم که او را بابی و کافر قلمداد کند‪ .‬آن وقت یک نفر را‬ ‫حدی این عمل سهل‬ ‫پیش او فرستاده از دسته خودمانیاش میکردیم چون به ّ‬ ‫توجه و در صف‬ ‫بود که حد نداشت‪ .‬فقط کافی بود که یکی از کسانی که مورد ّ‬ ‫نماز جماعت حاضر میشد بگوید که شنیدم فالنی بابی شده است‪ ،‬و اغلب از‬ ‫ترس و ظلم و جور بهائی میشدند‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫در این یادساختهها جنبشی بومی که از بطن حوزههای علمیه و فرهنگ شیعه برخاسته‬ ‫بود‪ ،‬حرکتی ساخته و پرداختهی یک دیپلمات روسی ناآشنا با دین اسالم و فرهنگ‬ ‫ایران بر نموده شد‪ .‬اگر چه این یادساخته معتقدان بسیار در میان علما و روشنفکران‬

‫‪9‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫ایرانی داشته است‪ ،‬پیش فرض ”یادداشت های دالقورکی“ زبون و ساده انگاشتن مردم‬ ‫و علمای دینی ایران بود‪ .‬با اشاعهی این نگرش تاریخی شبه متر ّقی‪ ،‬بسیار کسان‬ ‫دستهای خارجی را بانی هر اتفاقی در ایران میپنداشتند‪ .‬احمد کسروی از نخستین‬ ‫کسانی بود که به این ساده انگاری پی برده بود‪.‬‬ ‫کسروی که ”یادداشت های کینیاز دالقورکی“ را همراه با یادداشتی از جانب کسی‬ ‫که خود را مترجماش خوانده بود دریافت کرده بود پی برد که این یادداشتها دروغ‬ ‫است و آن را ساختهاند‪ .‬او که خود از منتقدان بهائیان بود‪ ،‬عقیده داشت که این گونه‬ ‫دروغ سازیها زیانش بیش از سودش تواند بود‪ .‬کسانی اگر میخواهند به کیش باب و‬ ‫بهاء ایراد گیرند راه ایراد دروغ سازی نیست‪ .‬اشکاالت عقالنییی که کسروی‬ ‫بر ”یادداشتها“ داشت بدین قرار بود‪:‬‬ ‫یک کسی چگونه میتوانسته هم کار کن سفارت روس باشد و هر روز به آنجا‬ ‫مالیی و با کفش زرد بگردد و زندگی کند؟!‬ ‫رود و هم در میان مردم با رخت ّ‬ ‫یک کسی چگونه میتوانسته به تنهایی در همه کارها دست داشته باشد‪.‬‬ ‫ظل السلطان را به دعوی پادشاهی وادارد‪ ،‬و سپس او را به زمین بزند‪ ،‬یک‬ ‫ّ‬ ‫دسته را به زندان اردبیل بفرستد‪ ،‬و یک دسته را از آنجا بگریزاند؟ این کارها از‬ ‫یک تن چگونه ساخته میشده؟! اینها دلیل دیگری به پستی اندیشهی سازندهی‬ ‫نوشته میباشد‪ .‬بدبخت شنیده بوده که برخی کارکنان سیاسی دولتهای‬ ‫اروپایی در کشورهای شرقی به کارهایی پردازند و نیرنگهایی انگیزند‪،‬‬ ‫میپنداشته که آن کارکنان نیروهایی بیرون از اندازه (خارق العاده) دارند و هر‬ ‫کاری را که خواستند توانند کرد‪ .‬بدبخت از یک دالقورکی حسین کرد شبستر‬ ‫درآورده‪.‬‬

‫‪۰۱‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫در ر ّد ”یادداشتهای دالقورکی“ کسروی به ارتباط تاریخی بهائی‪ ،‬بابی‪ ،‬شیخی و‬ ‫شیعی و وجه اشتراک مهدیگرایانه آنها تأکید کرد‪ .‬او توضیح داد که کیشهای بابی و‬ ‫بهائی بیریشه نبوده و به یکبار پدید نیامده‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫مهم ”یادداشتهای‬ ‫از تأثیرات‬ ‫ّ‬

‫دالقورکی“ فراموش کردن پیوستگی تاریخی بین مذهب شیعه و جنبش بابی و بهائی‬ ‫بود‪.‬‬ ‫”یادداشت های دالقورکی“ نقطه عطف احساس حقارت ایرانیان در قبال‬ ‫قدرتهای خارجی بود‪ .‬این یاد ساختهها نه تنها نیروهای خارجی را مح ّرک‬ ‫نفس خودآگاه و مشروطهخواه و‬ ‫دگرگونیهای درونی ایران فرض کرده بود‪ ،‬بلکه با نفی‬ ‫ِ‬ ‫انتخابگر‪ ،‬ایرانیان را اشخاصیساده لوح‪ ،‬خود فروش‪ ،‬و وطن فروش میپنداشت‪ .‬بر‬ ‫محمد باب‪ ،‬نیز که جوانی برخاسته از بطن فرهنگ ایران و پرورده‬ ‫این اساس‪ ،‬علی‬ ‫ّ‬ ‫پیشتازان فکری شیعه در سده سیزدهم بود‪ ،‬به آلت بیاختیار شاهزادهیی روسی که‬ ‫اندک زمانی در ایران زندگی کرده بود تبدیل شد‪ .‬بر همین منوال بهاءاهلل و صبح ازل و‬ ‫جانشینان و پیروان ایشان نیز آلت دست دولتهای روس‪ ،‬عثمانی‪ ،‬انگلیس‪ ،‬و اسراییل‬ ‫پنداشته شدند‪.‬‬ ‫این نگرش توطئهآمیز تنها کار افراد نا آگاه به فن تاریخنگاری نبود‪ .‬چندی پس از‬ ‫انتشار ”یادداشتهای دالقورکی“ فریدون آدمیت‪ ،‬روایت دیگری عرضه کرد که در آن‬ ‫محمد شده بود‪ .‬وی در امیرکبیر و ایران‪،‬‬ ‫مال حسین بشرویهای مأمور برانگیختن سیّد علی‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫مال حسین بشرویهای‬ ‫که نخستین بار در ‪ 1727‬ش‪ .‬منتشر شد‪ ،‬گزارش داد که ّ‬ ‫مالییبود تیزهوش‪ ،‬زباندار‪ ،‬و دلیر و از سال ‪[1298‬ﮬ‪ .‬ق‪ 1321/.‬م] که در مشهد‬ ‫ّ‬ ‫عمال انگلیس راه یافته نزدیک شد‪.‬‬ ‫اقامت داشت به صحنه سیاست وارد گردید و به ّ‬ ‫مهمی‬ ‫به قول آدمیت‪ ،‬آرتور کونولی (‪ )Arthur Conolly‬انگلیسی که به انجام مأموریت ّ‬ ‫در صفحات خراسان و افغانستان و ترکستان وارد مشهد گردید با بعضی از علمای آنجا‬ ‫مال احمد آخوندزاده دوستی و یگانگی ریخت و‬ ‫مال حسین و آخوند‬ ‫محمد جواد و ّ‬ ‫مثل ّ‬ ‫ّ‬

‫‪۰۰‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫با ایشان‪ ،‬که محرم اسرار و تنها کسانی بودند که از مأموریت او آگاهی داشتند‪ ،‬راه‬ ‫مدتی در‬ ‫مال حسین ”بازیگر“ که‬ ‫هرات پیش گرفت و به انجام کار خود پرداخت ‪ّ .‬‬ ‫ّ‬ ‫مالیی و روحانیگری را در آنجا گسترده بود برای انجام‬ ‫کوفه اقامت داشت و بساط ّ‬ ‫محمد طرح دوستی ریخت و پس از چند روز مباحثه و‬ ‫وظیفه به شیراز آمده با س ّید علی‬ ‫ّ‬ ‫مقدمات ظهور امام زمانی را چیدند ‪ .‬پس از ذکر اختالف بین بهاءاهلل و‬ ‫گفت و شنود ّ‬ ‫صبح ازل‪ ،‬آدم ّیت نوشت‪ :‬چنان که مالحظه میگردد‪ ،‬ازلیان (بابیان) به حمایت‬ ‫انگلیس پشت گرم و روسها نیز میرزا حسینعلی و بالنتیجه بهائیان را زیر حمایت گرفته‬ ‫بودند و به همین جهت است که ادوارد برون به طبع نقطة الکاف که جانشینیصبح ازل‬ ‫را ثابت کرده و مقام میرزا حسین علی را غصبی مینماید‪ ،‬دست یازیده‪ ...‬او دربارهی‬

‫ادوارد بروان که با برخی از ازلیان رفت و آمد داشت نوشت انسان وقتی که کتاب یک‬ ‫سال در میان ایرانیان تألیف ادوارد برون را مطالعه میکند‪ ...‬آن وقت میفهمد این ”افسر‬ ‫آزموده“ انگلیسی چه خدمت بزرگی به دولت خود کرده است ‪ .‬به پیروی از خبرنگاری‬ ‫انگلیسی که ”کاپیتان تومانسکی“ (‪ )Capitain Toumansky‬روسی را عامل انتشار آثار‬ ‫بهائیان پنداشته بود‪ ،‬آدمیت نیز میگوید ما هم با همین سنخ استدالل ادوارد برون‬ ‫انگلیسی را از کسانی میدانیم که مأموریتهای رسمی در اشاعه این مذهب سیاسی‬ ‫ال دین بابی و بهائی‪ ،‬اگر رنگ‬ ‫داشته است ‪ .‬در شرح این روایت‪ ،‬آدمیت نوشت‪ :‬اصو ً‬ ‫سیاسی نگرفته بود‪ ،‬و دست بیگانه ریشهی آن دو را تغذیه نمیکرد‪ ،‬مسلّمًا مثل هزاران‬ ‫فرقهی دیگر‪ ،‬که در گوشه و کنار ایران‪ ،‬هر چند یک بار میروید و میبالد و میخشکد‪،‬‬ ‫در زوایای تاریک و َق ْف ِر این پهندشت مدفون میشد و این آتشها‪ ،‬سر و صداها و‬ ‫جنجالها از آن بر نمیخاست‪ .‬در پایان این نوشته آدمیت دیدگاهی که گزارش‬ ‫تاریخی او و نویسنده ”یادداشتها“ را شکل داده بود‪ ،‬بدین سان بیان کرد‪ :‬تمام این‬ ‫فسادها از شاهکارهای پرآشوب سیاستبازان ماهری میباشد که از غفلت و سادگی‬ ‫ملّت ایران سوء استفاده نموده‪ ،‬و رگ خواب و نبض جامعه را در دست گرفته و آهنگ‬

‫‪۰۴‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫خوابآوری در گوش او ساز کرده‪ ،‬تخم نفاق و جدایی را میان ایشان پراکنده‪ ،‬امنیت و‬ ‫آرامش ایران را بر باد دادهاند ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫این پیش فرض زمینهساز تئوریهای توطئهآمیزی بود‬

‫که کیش بهائی را ”مذهب سیاسی“ و ساخته و پرداخته دشمنان ایران و اسالم قلمداد‬ ‫میکرد‪ .‬در این نگرش اراده و انتخاب آگاهانه مردم نقش تعیینکنندهای نداشت‪.‬‬ ‫چنین نگرشی شالودهی ساختههای بهائیت در صحنه دین و سیاست (‪ 1722‬ش‪).‬‬ ‫مقدمهیی از آیتاهلل ابوالقاسم‬ ‫تألیف انور ودود را فراهم ساخت‪ .‬این کتاب که با‬ ‫ّ‬ ‫کاشانی به چاپ رسیده بود‪ ،‬مبارزه با بهائیت را به عمدهترین هدف جامعهی روحانیت‬ ‫شیعه تبدیل کرد‪ .‬با واقعی پنداشتن ”یادداشتهای کینیاز دالقورکی“‪ ،‬انور ودود نتیجه‬ ‫محمد باب زاییده سیاست روسها بود‪ .‬بدین روایت‪ ،‬پس از‬ ‫گرفت که میرزا علی‬ ‫ّ‬ ‫کشته شدن باب و در دنباله نقشه قبلی ‪ ،‬روسها به میرزا حسین علی (بهاءاهلل) کمک‬ ‫کردند‪ .‬در این تاریخ پردازی رابطههای خیالینی رویدادهای برگزیده را به یکدیگر وصل‬ ‫میکرد و گزارشی شبه تاریخی ا ّما باور کردنی را بر میساخت که کارآیی بخصوصی در‬ ‫مبارزات سیاسی ایران داشت‪ .‬این روایت همچون دیگر روایتهای توطئهمحور‪ ،‬به‬ ‫سادگی دولتهای روسیه‪ ،‬عثمانی‪ ،‬و انگلیس را در کار پیافکندن آیین باب و بهاء‬ ‫همدست ساخت‪ .‬در این روایت‪ ،‬عثمانیها در اثر فشار و یا خواهش انگلیسها میرزا‬ ‫حسینعلی را در خاک خود نگاه داشتند و آن فشار و یا خواهش هنگامی آشکار شد که‬ ‫مدال را به عبّاس افندی دادند‪ .‬با چشم پوشی از زمینهی تاریخی و دینییی که به‬ ‫برآمدن اهل باب و بهاء انجامید‪ ،‬ودود ادعا کرد که بهائیت ساختههایی است که‬ ‫سیاست آن را به صورت دین درآورد‪ .‬نتیجه اخالقی این تاریخ پردازی آن بود که‬ ‫بهائیت ویران کنندهی اجتماع قلمداد شد و رجال مجلس و دولت برای مبارزه با‬ ‫ترویج دهندهی آن فرا خوانده شدند‪ .‬در پاسخ به این فراخوان‪ ،‬آیتاهلل کاشانی در‬ ‫مقدمه کتاب نوشت‪:‬‬ ‫ّ‬

‫‪۰3‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫دینی به نام بهائیت که زنا‪ ،‬قمار‪ ،‬رباء‪ ،‬خیانت‪ ،‬دروغ‪ ،‬تزویر و انواع منهیات و‬ ‫مفاسد اخالقی را که نتیجهاش بر هم ریختن نظامات بشری و بهم زدن مبانی‬ ‫نوامیس و اخالق و ترویج دروغ و خرافات و نازل نمودن انواع مزخرفات خندهآور‬ ‫به نام وحی بر اغناماهلل و به منظور سیاست بیگانگان که بدست سیاست بیگانه‬ ‫به وجود آمده بسیار خندهآور است و الزم نیست کسی در اطراف قوانینسخیفانه‬ ‫و سفیهانه آنکه ح ّتی عوام آن را تمسخر میکنند چیزی بگوید‪.‬‬ ‫از آن پس نیز مخالفان بهائیان‪ ،‬برخالف پیشینیان‪ ،‬کمتر به مبانی و قوانین آیین بهائی‬ ‫پرداختند و بیشتر به اشاعه این باور برخاستند که آیین باب و بهاء مرامی سیاسی است که‬ ‫یگانه منظور آن شیاطین سوق مردم به اسم دین به بیدینی و المذهبی میباشد ‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫مرتضی احمد آ‪ .‬نویسندهی (مستعار)‌“تاریخ و نقش سیاسی رهبران بهائی“ (‪1799‬‬

‫ﮬ‪ .‬ش‪ 1128/.‬م‪ ).‬نیز گمان داشت که ”آیین ساختگی“ بهائیت فقط برای گمراهی و‬ ‫تفرقه بین افراد این مملکت پی ریزی شده است‪ .‬به گمان وی‪ ،‬رهبران بابی و بهائی‬ ‫نخست سرسپرده دولت بهیه روس سپس به تأیید دولت عثمانی و پس از آن به‬ ‫نفع حکومت انگلستان مشغول به فعالیت جاسوسی گردیده بودند‪ .‬در ادامه این گزارش‬ ‫رمانوار که ایرانیان پیش از سلطنت ناصرالدین شاه را ملّتی یکدل و هم پیمان‬ ‫میشمرد‪ ،‬بابیان و بهائیان مسئول کشمکشهای داخلی شناخته شدند زیرا‪:‬‬ ‫از آنجا که آنها که ظلم میکنند با آنان که به ظلم راضی باشند و کسانی که بدان‬ ‫تن در دهند در پیشگاه خرد و وجدان یکسانند‪ ،‬میتوانیم ایشان را هم در زمره‬ ‫استعمارگران بدانیم و حقًا همچنین است‪ .‬عالوه برآنکه مزدور اجانب بودهاند و‬ ‫آلت دست جاسوسان بشمار رفتهاند گروه بسیاری را مستعمره خویش قرار داده و‬ ‫عقل آنها را استعمار کردهاند و بزرگترین سرمایه انسانیت را از آنها گرفتهاند و‬

‫‪۰۲‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫در پرتو این رفتار جان و مال و عِ رض و ناموس همگی را تحت فرمانروایی خود‬ ‫قرار دادهاند‪ .‬اگر استعمارگران دیگر برای چند صباحی از منابع درآمد کشورهای‬ ‫مدتها یوغ استعمار را به گردن پیروان خود‬ ‫ضعیف استفاده کردهاند ایشان برای ّ‬ ‫افکندهاند‪.‬‬ ‫پس از اشاره به تماسهای س ّری آنان [بهائیان] با استعمارگران نویسنده بدین نتیجه‬ ‫رسید که استعمارگران بوسیله این ایادی همواره نقشههای خود را اجرا داشته و‬ ‫حس دینی افراد را از بین میبرند تا بهتر بتوانند به آمال خود نایل‬ ‫میدارند و از طرفی ّ‬ ‫گردند ‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫این گونه تاریخپردازی و واقعیّت سازی بجای آنکه پدیدههای تاریخی را برآیند تأثیر‬ ‫متقابل عوامل درونی و برونی (محلّی و جهانی) داند‪ ،‬علّتها و انگیزههای خارجی را‬ ‫تعیین کننده میپنداشت‪ .‬بدین ترتیب نقشی را که پروردگار در چرخش ا ّیام در‬ ‫تاریخنگاری کهن ایران بر عهده داشت‪ ،‬در تاریخنگاری نو ”قدرتهای‬ ‫استعماری“ برعهده گرفتند‪ .‬آیتاهلل ناصر مکارم شیرازی‪ ،‬در یکی از نخستین‬ ‫نوشتههایش که در ‪ 1777‬ﮬ‪ .‬ش‪ 1189/.‬م‪ .‬به چاپ رسید‪ ،‬این پدیده فکری را این‬ ‫گونه شرح داد‪:‬‬ ‫به عقیده من‪ ،‬این روحیه عجیبی که در بسیاری از ما ایرانیان پیدا شده که حتی‬ ‫وزش باد و باریدن باران را از سیاست انگلیسها میدانیم‪ ،‬بعید نیست که خودش‬ ‫عمال آنها انتشار یافته و به وسیله آن هر‬ ‫از سیاست انگلیسها باشد؛ که به کمک ّ‬ ‫کهدار میسازند! چه سیاستی از این بهتر که امروز‬ ‫جنبش اصالح طلبانهای را نیز ل ّ‬ ‫در جامعهی ما در هیچ طبقهای کسی به کسیاعتماد ندارد‪ ،‬و همه به همه‬ ‫بدبیناند‪ .‬بدیهی است که این حس بدبینی و عدم اعتماد‪ ،‬روح یأس و نومیدی از‬

‫‪۰5‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫کر را از همه سلب میکند‪.‬‬ ‫اصالحاترا در افراد میدمد و بالنّتیجه قدرتاراده و تف ّ‬

‫م‌لّتی‌که‌اراده‌و‌تف ّ‬ ‫کر‌ندارد‌هرگز‌استقالل‌سیاسی‌و‌اقتصادی‌هم‌نخواهد‌داشت‬ ‫[تأکید در اصل]‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫این نگرش “عجیب” در تاریخنگاری‪ ،‬که با گفتمانهای سیاسی معاصر ایران عجین‬ ‫کل زاییدهی‬ ‫است پیامد روندی دگرستیز و دگرزدا بود که تح ّوالت داخلی در ایران را به ّ‬ ‫ِ‬ ‫معماران ایرانی این شگرد در پی آن‬ ‫نقشه و ارادهی خارجی قلمداد میکرد‪ .‬بدین سان‬ ‫بودند که حریفان ”وابسته“ خویش را از گسترهی همگان بزدایند‪ .‬این روش که نخستین‬ ‫بار علیه بابیان و بهائیان به کار گرفته شده بود‪ ،‬گفتمان و سامان سیاسی ایران را به سوی‬ ‫نفرت پروری‪ ،‬خشونتستایی‪ ،‬و خودکامگی گسیل داد‪.‬‬ ‫بهائیستیزی‌و‌حوزه‌همگان‌اسالمی‌‬ ‫‌‬ ‫کنارهگیری رضا شاه از سلطنت در شهریور سال ‪ 1721‬صحنه سیاسی را برای‬ ‫شکوفایی نیروهایی که در دورهی حکومت او سرکوب شده بودند گشود‪ .‬در دههی‬ ‫‪1721‬هیأتها و سازمانهای اسالمی بسیاری در سراسر ایران برای مقابله با بهائیان‪،‬‬ ‫مادیگرایان‪ ،‬و هواداران کسروی تشکیل شد‪ .‬در کنار احزاب سیاسی و هیأتهای‬ ‫کالتی همچون انجمن تبلیغات اسالمی‪ ،‬جمعیت مبارزه با بیدینی‪،‬‬ ‫محلّی‪ ،‬تش ّ‬ ‫اتّحادیه مسلمین‪،‬‬

‫‪27‬‬

‫جمعیت فداییان اسالم‪ ،‬جامعهی مسلمین‪ ،‬جامعهی تعلیمات‬

‫اسالمی‪ ،‬جمعیّت مر ّوجین مذهب جعفری‪ ،‬انجمن اسالمی دانشجویان‪ ،‬و کنگره‬ ‫جوانان اسالم‬

‫‪29‬‬

‫به سازماندهی تبلیغات و آموزش اسالمی پرداختند‪ .‬در کنار این‬

‫سازمانهای سراسری‪ ،‬نیروهایی همچون کانون انتشارات اسالمی رشت و بابل‪ ،‬انجمن‬ ‫پیروان قرآن و کانون نشر حقایق اسالمی مشهد‪،‬‬

‫‪28‬‬

‫‪۰6‬‬

‫جمعیت دعوت اسالم گیالن‪،‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫جمعیت برادران اسالمی کرمانشاهان‪ ،‬انجمن مبارزه با خرافات اصفهان‪ ،‬و کانون‬ ‫تبلیغات اسالمی شیراز تشکیالت گستردهای را در حوزهی ف ّعالیتهای خود فراهم‬ ‫کلها‪ ،‬مسجدها حسینیهها و محلّهها را به حوزهی بهمپیوستهای برای‬ ‫ساختند‪ .‬این تش ّ‬ ‫تبلیغات و تعلیمات اسالمی تبدیل کردند‪ .‬آنچه که این گردهماییهای تعلیماتی را از‬ ‫مجزا میکرد اهداف آیندهساز آنها بود که برای‬ ‫جلسات روضهخوانی و نمازگزاری‬ ‫ّ‬ ‫مقابله با ”لُجنههای [کمیتههای] بهائی“‪ ،‬احزاب سیاسی و کانونهای مدنی شکل گرفته‬ ‫بود‪ .‬این تشکیالت از طریق آموزش و نشر اسالمی در پی آن بودند که مانع از‬ ‫پیشرفت بهائیان و اندیشههای غیر دینی در آینده شوند‪ .‬بدینسان‪ ،‬با ائتالف و پیوستگی‬ ‫مساجد‪ ،‬منازل‪ ،‬و کانونهای اسالمی مبارزهی پیگیری برای ساختن آیندهای اسالمی‬ ‫آغاز شد‪ .‬در این چالشها نشریاتی چون آیین اسالم‪ ،‬پرچم اسالم‪ ،‬دنیای اسالم‪ ،‬و‬ ‫مهمی در اسالمی کردن حوزهی همگان داشتند‪.‬‬ ‫ندای حق نقش ّ‬ ‫”انجمن تبلیغات اسالمی“ از ف ّعالترین سازمانهای ضد بهائی بود که در آغاز دهه‬ ‫‪ 1721‬تأسیس شد‪ .‬عطاءاهلل شهابپور‪” ،‬بانی انجمن تبلیغات اسالمی“‪ ،‬در دههی‬ ‫‪ 1711‬از نویسندگان دایمی نشریه فاشیستی ایران باستان بود‪ .‬شهابپور با بازنگری به‬ ‫پیشینهی خویش‪ ،‬اعتراف کرد که‪ :‬من چند سال از درک حقیقت کور بودم‪ ...‬در عین‬ ‫حال که مغرور این همه ُعجب و کِ بر بیهوده بودم عامل سعادت به من روی آورد و در‬ ‫عرض چند ساعت آن همه کبر و ناز فرو ریخت‪ ...‬فهمیدم که خوشبختی در دین اسالم‬ ‫است و بس ‪ 22.‬پس از دیدن ”منظرهی حقیقت“‪ ،‬شهابپور در فروردین ‪ 1721‬به نشر‬ ‫جزوهای به نام ”آیین گشایش راه نو در عالم حقیقت“ پرداخت‪ .‬این جزوه نخستین اثر‬ ‫منتشره از سوی انجمن تبلیغات اسالمی بود‪ ،‬و در آن ”فهماندن اهمیت‬ ‫دینداری“ و ”فهماندن ح ّقانیت دین اسالم به دنیا“ از اهداف انجمن تبلیغات اسالمی‬ ‫معرفی شد‪ .‬انجمن در پی اثبات این باور بود که ادیان موجوده امروزه جز اسالم همگی‬ ‫کهنه و منسوخ و خرافی یا ساختگی هستند و دین حقیقی که باید پیروی کرد دین اسالم‬

‫‪۰7‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫است ‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫نامهی فردوسی)‪ ،‬علی اکبر‬ ‫جالل آل احمد‪ ،‬نعمت جهانبانویی (سردبیر هفته ‌‬

‫محمد حسن و عبدالرحیم و علی اکبر علمی (گردانندگان نشر‬ ‫محمد علی و‬ ‫شهابی‪ ،‬و‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬

‫علمی) از جمله ”یاران“ سرشناس انجمن تبلیغات اسالمی در سال ‪ 1722‬بودند‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫شهابپور به منظور پیشبرد اهداف انجمن‪ ،‬همکاری نزدیکی با علماء برقرار کرد و آنها‬ ‫را به نگارش کتابهایی ساده فهم‪” ،‬خود آموز فقه“‪ ،‬تشویق نمود‪ .‬مجتهد کمرهای‪،‬‬ ‫هبةاالسالم شهرستانی‪ ،‬و محمود طالقانی از جمله همکارانی بودند که انجمن تبلیغات‬ ‫اسالمی نوشتههایشان را به چاپ رساند‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫برای جلب همکاری علماء انجمن به بسیج‬

‫متمم قانون اساسی و ورود پنج نفر از علمای طراز ا ّول به‬ ‫نیرو برای اجرای اصل دوم ّ‬ ‫بسیج برادران‬ ‫مجلس شورا پرداخت‪ .‬انجمن تبلیغات اسالمی خواهان بود که در این‬ ‫ِ‬ ‫مهم را که نجات ایرانیان و‬ ‫اسالمی ‪ ...‬دولت و مجلس را وادار نمایید این اصل‬ ‫ّ‬ ‫مسلمانان بسته به آن است اجرا نمایند ‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫برای پیشبرد تبلیغات اسالمی‪ ،‬انجمن در‬

‫‪ 1722‬به تأسیس ”دارالعلوم دینی و عربی“‪،‬‬

‫‪71‬‬

‫انتشار مجله هفتگی نور دانش (مهر‬

‫‪ ،)1722‬و ایجاد ”آسایشگاهی برای ز ّوار در کربال“ اقدام کرد‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫در کنار جزوههای‬

‫تعلیماتی که از فروردین ‪ 1721‬تا آبان ‪ 1727‬در ‪ 123111‬نسخه چاپ شد‪ 77،‬انجمن‬ ‫به نشر ‌سالنامه نور دانش نیز پرداخت‪ .‬این سالنامه که از سال ‪ 1729‬منتشر شد اغلب‬ ‫شامل مع ّرفینامهی بهائیانی بود که در آن سال به اسالم گرویده بودند‪ .‬این مع ّرفی نامهها‬ ‫ال با ندامتنامهای همچون متن زیر که در ‪ 1122/1798‬به چاپ رسیده بود همراه‬ ‫معمو ً‬ ‫بود‪:‬‬ ‫محمد تقی دارای شناسنامه شماره ‪ 1‬متولّد‬ ‫اینجانب رهبر زمانی فرزند مرحوم‬ ‫ّ‬ ‫همتآباد آباده پس از تجربهی حقیقت واقعی و‬ ‫‪ 1713‬بهائیزاده اهل و ساکن ّ‬ ‫تماس با افراد روشنفکر مسلمان به بطالن و پوشالی بودن مرام ضالّه واقف‪ ،‬نفرت و‬ ‫انزجار شدید خود را نسبت به این مرام اعالم میدارم و دین مبین اسالم و شریعت‬

‫‪۰8‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫مقدس اثنی عشری را یگانه راه درست و آیین جاودانی دانسته به ختمیت رسالت‬ ‫ّ‬ ‫محمد بن عبداهلل ص‪ .‬واقف حضرت علی بن ابیطالب ع‪ .‬و یازده‬ ‫و نب ّوت حضرت‬ ‫ّ‬ ‫فرزندش را راهنمایان و پیشوایان و امامان بحق و اوصیاء پیغمبر اسالم میشناسم‪.‬‬ ‫این ندامتنامهی پیش نوشته شده‪ ،‬همانند ندامتنامهی شخص دیگری بود که خود را‬ ‫اهل و ساکن ده بیدآباد معرفی کرد‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫”انجمن تبلیغات اسالمی“ در دهههای ‪ 1771‬تا ‪1781‬ش‪ )1131/1181( .‬از‬ ‫ف ّعالترین سازمانهای ضد بهائی در ایران بود‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫بعد از کودتای ‪ 23‬مرداد ‪1772‬‬

‫سازمان دیگری به نام رسمی ”انجمن خیریّهی حجتیّهی مهدویّه“ به وجود آمد که بنا بر‬ ‫ضد بهائی“ معروف شد‪ ،‬و بسیاری از دستپروردگان آن‬ ‫ف ّعالیت اصلی آن به ”انجمن‬ ‫ّ‬ ‫بعدها از چهرههای با نفوذ جمهوری اسالمی شدند‪ .‬پس از انقالب اسالمی از این‬ ‫سازمان با نام “انجمن حجت ّیه” یاد شد‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫”جامعه تعلیمات اسالمی“ سازمان دیگری بود که با اشاعهی آموزش اسالمی در‬ ‫صدد پیشگیری از گسترش آیین بهائی بود‪ .‬این جامعه در اوایل ‪ 1722‬با پیشنهاد‬ ‫عباسعلی اسالمی واعظ و ”کمک شش نفر از فضال“ به وجود آمد و به این نتیجه رسید‬ ‫که بهترین وسیله اصالحات دینی و اجتماعی آموزش و پرورش دینی بدون دخالت در‬ ‫سیاست روز است‪ .‬در پایان سال ‪ 1727‬این جامعه هفت آموزشگاه شبانهی علوم دینی‬ ‫تأسیس کرد‪ .‬در خرداد ‪ 1728‬تعداد این آموزشگاهها در شهر تهران به ‪ 29‬و تعداد دانش‬ ‫آموزان آنها به ‪ 2773‬رسید‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫در پایان ‪ 1722‬تعداد مدارس شبانه به ‪ 98‬و مدارس‬

‫روزانه به ‪ 12‬شعبه افزایش یافت‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫بنا به گفتهی عباسعلی اسالمی در طی ‪ 28‬سال‬

‫مؤسسه فرهنگی توأم با تعلیمات‬ ‫فعالیت‪ ،‬جامعهی تعلیمات اسالمی ”بیش از ‪131‬‬ ‫ّ‬ ‫دینی و اخالقی“ بنیان نهاد‪ 71.‬در کنار شعبههای تهران‪ ،‬آموزشگاههای جامعه در شهرها‬ ‫و روستاهایی برپا شد که در آنها بهائیان فعالیتهای آموزشی داشتند‪.‬‬

‫‪۰9‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫جامعهی تعلیمات اسالمی‪” ،‬برای خدمت به میهن و فداکاری در راه دین مبین‬ ‫خاصی به خبرپراکنی داشت‪ .‬به عنوان نمونه‪ ،‬حسین عبداللّهی در‬ ‫اسالم“‪ ،‬توجه‬ ‫ّ‬ ‫نامهای به ”حجج اسالم و مراجع تقلید“ گزارش داد که در سفری به دهات اطراف‬ ‫اصفهان‪ ،‬واعظ تهرانی آقای غالمرضا فیروزیان شاهد آموزش بهائی در قهوهرخ اصفهان‬ ‫بود‪:‬‬ ‫بچههای مسلمان را بجای بسماهلل الرحمن‬ ‫یک نفر بهائی چندین سال است ّ‬ ‫الرحیم‪ ،‬بسماهلل االبهی و بجای تعلیمات و دستورات اسالمی تعلیمات بهائیت‬ ‫و حتّی قبله را به طرف دیگری‪ ...‬به این نونهاالن اسالمی نشان میداده است و‬ ‫ال از روی‬ ‫حتی چند نفر دختر مسلمان در این مکتب نیز بودهاند که کام ً‬ ‫کتابهای مخصوص تعلیمات پوشالی بهائیت را به آنها یاد میداده است‪ .‬آیا‬ ‫علت این خرابیها چیست؟! و مسئول کیست؟!‬ ‫در ادامه این گزارش عبداللّهی خاطر نشان ساخت که به عقیده ما تمام این مفاسد و‬ ‫خرابی ها در اثر نبودن مر ّبیان دینی در این محلهای مختلف است و هرگاه در راه چاره‬ ‫بیش از این غفلت شود طولی نخواهد کشید که این یک مشت مسلمان سادهلوح‬ ‫دهات که دسترس به وعظ و خطابههای دینی ندارند یک مرتبه تغییر ماهیّت خواهند‬ ‫داد!! این ”نماینده مطبوعات اسالمی[و] خبرنگار جراید دینی“ راه حل این مشکل را‬ ‫حجت و فیض کثّر اهلل‬ ‫آن دانست که آقایان مراجع مخصوصًا آیتاهلل بروجردی و آقایان ّ‬ ‫جدی را که بتوانند از عهده تبلیغات‬ ‫عده ّ‬ ‫طالب روشنفکر و ّ‬ ‫امثالهم هرچه زودتر یک ّ‬ ‫الزمه و تذکرات مفیده برآیند مأمور دهات اطراف شهرستانها نموده که بوسیلهی‬ ‫سد پیشرفت این افراد بیدین و بیبها شوند در ادامه‪ ،‬گزارشگر از حاج‬ ‫تبلیغات دینی ّ‬ ‫جدی و‬ ‫شیخ عباسعلی اسالمی مدیر و‬ ‫مؤسس جامعه تعلیمات اسالمی که مردی ّ‬ ‫ّ‬

‫‪۴۱‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫عدهای را مأمور نمایند که در تمام شهرستانها شعبات‬ ‫روشنفکر هستند خواست که‬ ‫ّ‬ ‫کل داده و مخصوصًا دهات و قراء دور از دست‬ ‫زیادی از کالسهای درسی جامعه را تش ّ‬ ‫ِ‬ ‫سدی‬ ‫را بیشتر تحت نظر داشته باشند؛ بلکه به خواست خدا و کوشش‬ ‫مسلمانان بیدار‪ّ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫پیشوایان‬ ‫راهزنان دین فراهم آید و یک مشت کشاورز بیسواد از چنگال این‬ ‫در مقابل‬ ‫فتنه و فساد محفوظ و مصون بمانند ‪.‬‬

‫‪91‬‬

‫در پی انتشار این نامه‪ ،‬مهدی صدیقی در‬

‫اطالعیهای مژده داد که بحمداهلل در اثر چند شب سخنرانی از طرف شیخ غالمرضا‬ ‫ّ‬ ‫فیروزیان آموزشگاه شماره ‪ 2‬شبانه جامعه تعلیمات اسالمی شعبه اصفهان در آن محل‬ ‫تشکیل و پس از یک سلسله مذاکرات دینی با معلّم بهائی مزبور مشارالیه در عقیده خود‬ ‫ال هم از آن ده خارج شده است ‪ 91.‬در این زنجیره‬ ‫متزلزل و مکتب خود را بهم زده و فع ً‬ ‫خبرهای تبلیغاتی که در روزنامه دنیای اسالم منتشر شد‪ ،‬غالمرضا فیروزیان هم منبع‬ ‫اصلی خب ِر تبلیغات بهائیان‪ ،‬و هم بانی تأسیس آموزشگاه تعلیمات دینی در قهوه رخ‬ ‫بود‪.‬‬ ‫در کنار تبلیغات خبری‪ ،‬جامعه در تدوین متون درسی نیز دست داشت‪ .‬همزمان با‬ ‫کوشش آیتاهلل بروجردی برای افزودن تعلیمات دینی به دروس دبستانها و دبیرستانها‪،‬‬ ‫کل مدارس جامعه تعلیمات اسالمی‪‌ ،‬اخالق گلشنی ‌را برای‬ ‫حسنعلی گلشن‪ ،‬مدیر ّ‬ ‫تدریس در مدارس شبانه و روزانه آن جامعه تألیف کرد و امیدوار بود که وزارت فرهنگ‬ ‫نیز تدریس این کتاب را در دبستانها و دبیرستانهای مربوطه تحت عنوان تعلیمات دینی‬ ‫مقرر دارند ‪ 92.‬در ماههای آخر حکومت دکتر مصدق این شایعه که دکتر مهدی آذر وزیر‬ ‫فرهنگ قصد دارد جامعهی تعلیمات اسالمی را تعطیل و مدارس بهائی را تقویت کند‬ ‫مهمی در بسیج احساسات دینی علیه دولت وی داشت‪.‬‬ ‫نقش ّ‬

‫‪97‬‬

‫”جمعیت مذهب جعفری“ از دیگر سازمانهای ضد بهائی دهه ‪ 1721‬بود‪ .‬در نامه‬

‫سرگشادهیی از طرف این جمعیت‪ ،‬سید مرتضی خلخالی و عبدالحسین معتضدی در‌‬ ‫پرچم اسالم (بهمن ‪ )1722‬خبر از نفوذ روزافزون بهائیان دادند‪ :‬امروزه در تمام‬

‫‪۴۰‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫مهم و مؤث ّری اشتغال و با مذهب پوشالی‬ ‫وزارتخانهها و ادارات بهائیها به شغلهای‬ ‫ّ‬ ‫خود در تمام شئونات دینی مدنی و ملّی ما وارد شده رفته رفته کار را بجایی رسانیدهاند‬ ‫نص صریح قوانین موضوعه کشوری اشخاصی که هم‬ ‫که در بعضی جاها بر خالف ّ‬ ‫مسلک آنان باشند توصیه استخدام کرده و بدینوسیله مشغول تبلیغات سوء خود‬ ‫مقدس و مبارک“ شاهنشاه‬ ‫میباشند‪ .‬در این نامه جمعیت مذهب جعفری از ”پیشگاه ّ‬ ‫تقاضا کردند که بهائیها را از ادارات و وزارتخانهها اخراج نموده و جلوگیری از‬ ‫تظاهرات آنان بنمایند ‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫دو ماه پس از نشر این نامه سرگشاده ”یک نفر مسلمان“ با‬

‫ذکر ”تبلیغات زهرآگین“ بهائیان از مجلس شورای ملّی درخواست کرد که با صدور‬ ‫اعالمیه[ای] به این گونه اشخاص که ممکن است با ادامه اعمال بیر ّویهی خود نظم و‬ ‫امنیت را مختل نمایند باید گفت هرچه زودتر از نقشهی خائنانهی خود دست بردارند؛‬ ‫واال روزی خواهد رسید که ملّت مسلمان ایران حساب خود را با دشمنان اسالم تصفیه‬ ‫ّ‬ ‫خواهد کرد ‪ .‬نویسنده سپس روی به ”آقایان روحانیون“ کرده هشدار داد که‪ :‬آقایان‬ ‫ِ‬ ‫تبلیغات زهرآگین بهائیها کوچکترین اثری در‬ ‫محترم هر شهرستان باید کوشا باشند که‬ ‫ِ‬ ‫روحیهی مردم‪ ،‬مردمی که در جهل و نادانی بسر میبرند‪ ،‬ننماید‪ .‬باید با ایجاد دستگاه‬ ‫تبلیغاتی که م ّتکی به مبادی عالیهی مذهبی بوده و ایمان افراد را در انجام وظایف‬ ‫اخالقی و رشد اجتماع و ترقیخواهی راسخ نماید مردم را روشن نموده تا هر فردی از‬ ‫افراد مسلمان قادر باشد که با منطق قوی و نشان دادن قدرت اسالم مشت محکم به‬ ‫دهان مخالفین اسالم بکوبد ‪ 98.‬هدف اصلی بسیاری از هیأتها و انجمنهای اسالمی‬ ‫که در این دههی پر تح ّول به وجود آمد کوبیدن همین مشت محکم به دهان مخالفین‬ ‫اسالم بود‪.‬‬ ‫”جمعیت هیأت مر ّوجین مذهب جعفری“ از سازمانهای اسالمی دیگری بود که از‬ ‫متوسلین‪ ،‬هیأت‬ ‫ائتالف ‪ 21‬الی ‪ 31‬هیأت دینیتهران‪ -‬از جمله هیأت مح ّمدی‪ ،‬هیأت‬ ‫ّ‬ ‫مرتضویون‪ ،‬هیأت انصار دینی‪ ،‬و هیأت پیر عطاء در سال ‪ 1722‬به وجود آمده بود‪.‬‬

‫‪92‬‬

‫‪۴۴‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫در مجمع هیأت مر ّوجین مذهب جعفری که در ‪ 21‬آذر ‪ 1722‬تشکیل شد شیخ مهدی‬ ‫شریعتمدار اثبات نمود که از وظایف حتمیهی ملّت و دولت ایران قیام بر علیه اقدامات‬ ‫ضد دین و مذهب جعفری است با تصریحی که قانون اساسی به این مطلب نموده‬ ‫است ‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫این جمعیّت که ف ّعالیتهای چشمگیری داشت در بیانیّهای در بهمن ‪1722‬‬

‫اعالم کرد‪ :‬بجز دین اسالم مخصوصًا مذهب ح ّقهی جعفری اگر اسمی از دین و‬ ‫مذهب در جهان میشنوید مطمئن باشید که صرف ایمان و عقیده نیست بلکه اصل و‬ ‫ریشه آن یک تشکیالت سیاسی و دستهبندیهای مرموزی است که برای اسکات‬ ‫شهوات و تأمین اغراض مشتی بازیگران سیاسی در لباس آیین جلوهگری می کند ‪ .‬این‬ ‫بیانیه از ”برادران عزیز“ خواست که در مقابل این سیلهای بیدینی و عقاید گوناگون ‪،‬‬ ‫همچون امام جعفر صادق‪ ،‬فرزندان خود را که مسلمانان آتیه و حافظ دین در این کشور‬ ‫مجهز سازند‪.‬‬ ‫اسالمی هستند به نیروی علم و دانش‬ ‫ّ‬

‫‪93‬‬

‫جمعیت هیأت مر ّوجین‬

‫همچون دیگر هیأتهای اسالمی‪ ،‬که در منازل و محلّههای سراسر ایران تشکیل میشد‪،‬‬ ‫آموزش اسالمی را برنامهای هدفمند و آیندهساز برای پیشگیری از پیشرفت بهائیان‬ ‫و ”عقاید گوناگون“ دانستند‪.‬‬ ‫محمد علی صدرایی‬ ‫کانون انتشارات اسالمی رشت را ”واعظ شهیر“ حاج س ّید‬ ‫ّ‬ ‫اشکوری در ‪ 1722‬برای مقابله با ”مذاهب مختلفه و پیروان آنها“ بنیان نهاد‪.‬‬

‫‪91‬‬

‫او‬

‫چندی بعد شعبهای نیز در بابل تأسیس کرد که بنا بر گزارشی در مهر ماه ‪ 1779‬تاکنون‬ ‫مقدس اسالم شده و‬ ‫‪ 21‬نفر بهائی که‪ ...‬در اثر تبلیغ سودمند معزیالیه مش ّرف به دیانت ّ‬ ‫از گذشته اظهار ندامت و پشیمانی و توبه کردهاند و در جزو مسلمانان به اعمال واجبهی‬ ‫عبادی خود مشغول و برادروار مورد احترام و مهربانی سایر مسلمانان شهرستان بابل قرار‬ ‫گرفتهاند ‪ .‬پس از ذکر نام این افراد ندای حق نوشت‪ :‬این است نتیجه تبلیغات دینی و‬ ‫کوشش مبلّغین مذهبی که بحمداهلل در همه جا گویندگان و واعظان و ُمبلّغین اسالمی‬ ‫مشغول بیداری مردم و هدایت آنها به راه راست بوده و جای نهایت شکرگزاری است که‬

‫‪۴3‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫توفیقات بسیاری شامل حال همه مردم شده و این هم از برکات وجود حسین بن علی ع‪.‬‬ ‫است ‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫کلهایی‬ ‫در مشهد نیز برای مقابله با بهائیان‪ ،‬مادیگرایان‪ ،‬و هواداران کسروی تش ّ‬ ‫چون انجمن تبلیغات اسالمی‪ ،‬انجمن پیروان قرآن‪ ،‬انجمن انصار فاطمی‪ ،‬کانون نشر‬ ‫حقایق اسالمی‪ ،‬و مبارزین اسالم تأسیس شد‪ .‬جلسات انجمن تبلیغات در مسجد حاج‬ ‫فرهاد‪ ،‬انجمن انصار در منازل اعضاء‪ ،‬و مبارزین اسالم که از فداییان اسالم پیروی‬ ‫میکردند نیز س ّیار بود‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫فخرالدین‬ ‫برنامههای تبلیغاتی انجمن تبلیعات اسالمی را‬ ‫ّ‬

‫حجازی به عهده داشت که با همکاری شیخ محمود ت ّوالیی ذاکرزاده (معروف به حلبی)‬ ‫مهمترین مراکز مبارزه با بهائیان تبدیل کرد‪.‬‬ ‫مشهد را به یکی از‬ ‫ّ‬

‫‪82‬‬

‫حاج علی اصغر‬

‫عابدزاده نیز انجمن پیروان قرآن را بنا نهاد که دارای چهارده مدرسه به نام چهارده‬ ‫معصوم بود‪.‬‬

‫‪87‬‬

‫همت محمد‬ ‫کانون نشر حقایق اسالمی از دیگر تشکیالت اسالمی مشهد بود که به ّ‬ ‫تقی شریعتی صدر تأسیس شد‪ .‬بنا بر گزارشی در تیر ‪ 1722‬هنگامی که تبلیغات شوم‬ ‫سد‬ ‫کسروی جوانهای اسالم را به پرتگاه بیدینی میکشاند‪ ،‬این مجاهد اسالمی چون ّ‬ ‫مستحکمی در صدد برآمد که از تنفیذ مسمومات مهلکش جلوگیری نماید‪ .‬دو سال را با‬ ‫تشکیل جلسات سخنرانی س ّیار برای تنویر افکار طبقه جوان گذرانیده تا اینکه در مح ّرم‬ ‫امسال به کمک عدهای از خیرخواهان مشهد انجمنی به نام کانون نشر حقایق اسالمی‬ ‫تأسیس نمودند‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫احساناهلل پرتوی از جمله سخنرانان کانون نشر حقایق اسالمی بود‬

‫که به کوشش شریعتی به اسالم گروید‪ .‬بنا بر گزارش پرچم اسالم‪ ،‬پرتوی امروز از مبلّغین‬ ‫معروف و خدمتگذاران صدیق به جامعهی تش ّیع میباشند و ذکر خیر ایشان در محافل و‬ ‫مجالس ورد زبان هاست و سخنرانیهای ایشان معروف خاص و عام در مشهد و سبزوار و‬ ‫ال‬ ‫قوچان است ‪ .‬در مصاحبهای با پرچم اسالم در شهریور ‪ 1723‬پرتوی گفت‪ :‬من اصو ً‬ ‫بهائیزادهام و تا چهار پشت من بهائی بوده‪ ،‬پدر بزرگ من غالمحسین حیران سنگسری‬

‫‪۴۲‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫و معروف به استاد غالمحسین بوده که از منحرفین معروف سنگسر بود‪ .‬پدرم هم در‬ ‫سنگسر فعالیت زیادی داشت‪ ،‬اکنون هم در سنگسر حیات دارد و مسلمان شده‬ ‫است ‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫بسیاری از رهبران آینده انقالب اسالمی در فعالیتهای تبلیغی و آموزش اسالمی‬ ‫که در نقاط دوره افتادهی ایران در دهه ‪ 1721‬در مقابله با بهائیان سازمان یافته بود‬ ‫ال آیتاهلل محمد حسینی بهشتی در گزارشی از دوران طلبگی خود‬ ‫شرکت داشتند‪ .‬مث ً‬ ‫نوشت‪ :‬در طول این سالها ف ّعالیتهای تبلیغی و اجتماعی داشتم‪ ،‬در سال ‪1722‬‬ ‫عدهای از برادران‬ ‫یعنی یک سال بعد از ورود به قم با مرحوم‬ ‫مطهری و آقای منتظری و ّ‬ ‫ّ‬ ‫حدود هجده نفر‪ ،‬برنامهای تنظیم کردیم که برویم به دورترین روستاها برای تبلیغ و دو‬ ‫سال این برنامه را انجام دادیم ‪ 82.‬آیتاهلل ربانی شیرازی نیز از فعالیتهای خود در آن‬ ‫دوره چنین یاد کرد‪:‬‬ ‫با بینشی که برای نجات ایران داشتم‪ ،‬اقلیّتهایی که به نام دین مشغول فعالیت‬ ‫بودند‪ ،‬اقلیتهای سیاسی که برای تضعیف اسالم به وجود آمده میدانستم لذا با‬ ‫آنها دائمًا در معارضه و مباحثه میبودم‪ .‬از جمله صوفیه‪ ،‬بابیه‪ ،‬بهائیه و شیخیه‪ .‬با‬ ‫فرقه صوفیه و بابیه و بهائیه زیاد بحث و گفتگو مینمودم به قسمی که از من گریزان‬ ‫بودند و حاضر به بحث نمیشدند‪ ،‬از همان ابتدای تحصیالت به تبلیغ پرداختم و‬ ‫در قری و قصبات و شهرستانهای شیراز منبر میرفتم و در سال ‪ 1722‬در اثر‬

‫تبلیغات در سروستان ‪ 32‬یا ‪ 32‬نفر از بهائیان مسلمان شدند که روزنامه های پرچم‬ ‫اسالم و غیر آن منعکس نمودند‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫این شایعه که بهائیان‪ ،‬مادیگرایان و کسروی و هوادارانش درصدد نابودی اسالم هستند‪،‬‬ ‫طالبی که در دهه ‪ 1721‬در حوزههای علمیه مشغول تحصیل بودند تأثیری‬ ‫در نگرش ّ‬

‫‪۴5‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫بسزا داشت‪ .‬آنها که اغلب با نوشتههایی همچون ”یادداشتهای دالقورکی“ سیاسی‬ ‫شده بودند و هرگونه باور دینی خارج از مدار اسالم و تش ّیع را ساختهی استعمار برای‬ ‫طالب‪ ،‬مبارزه در راه اسالم را‬ ‫تضعیف اسالم میپنداشتند‪ .‬بدین سان این نسل از ّ‬ ‫مبارزه با ”استعمار“ و مقابله با دِ گردینی میپنداشتند‪ .‬این نسل که از نزدیک شاهد‬ ‫ف ّعالیتهای تبلیغاتی و آموزشی بهائیان‪ ،‬حزب توده و کسروی و هوادارانش بود‪ ،‬نهادها‬ ‫و برنامههای تعلیماتی گستردهای را برای مقابله با آنها بنا کرد‪ .‬برای نیل به وحدت و‬ ‫یگانگی دینی‪ ،‬که از آموزههای احمد کسروی بود‪ ،‬آنها ایمان به مذهبی بجز تش ّیع را‬ ‫نقشهیی استعماری برای تجزیه ایران و تضعیف اسالم میپنداشتند‪ .‬در مقابلهی اخالقی‬ ‫طالب این نسل آیندهای را پی افکندند که مع ّرف حال‬ ‫با دگردینان و دگر اندیشان‪ّ ،‬‬ ‫ِ‬ ‫اکنون ایران است‪.‬‬ ‫نشر‌و‌تبلیغ‌اسالمی‬ ‫مهمی‬ ‫نشریاتی همچون آیین اسالم‪‌ ،‬پرچم اسالم‪ ،‬دنیای اسالم‪ ،‬و ندای حق نقش ّ‬ ‫در پیوند هیأتها و انجمنهای دینی و پیدایش حوزهی همگان اسالمی داشتند‪ .‬این‬ ‫حوزه که از بهم پیوستن نهادها و نشریات اسالمی سامان گرفت‪ ،‬با نقد اخالقی‬ ‫ارزشهای نوین که در جامعهی پر تح ّول ایران از طریق نهادهای فرهنگی جدید همچون‬ ‫رادیو‪ ،‬سینما‪ ،‬تآتر‪ ،‬مدرسه‪ ،‬دانشگاه‪ ،‬احزاب و روزنامهها و مجلّههای متن ّوع سازنده‬ ‫حوزه همگان ملّی رواج مییافت‪ ،‬بدیلی اسالمی را پیریخت‪ .‬نشریات اسالمی ایران‬ ‫را ”کشور شیعه“ و ایرانیان را ”ملّت مسلمان ایران“ قلمداد کردند و بدین سان حوزهی‬

‫ویژهیی را با راندن ایرانیان غیر مسلمان از حوزهی همگان ملّی پدید آوردند‪‌.‬آیین اسالم‬ ‫محمد‬ ‫از نخستین روزنامههای اسالمی بود که در دههی ‪ 1721‬منتشر شد‪ .‬به قول سیّد‬ ‫ّ‬ ‫علی تقوی این روزنامه‪ ،‬که به مدیری و سردبیری نصرتاهلل نوریانی از فروردین ‪1727‬‬

‫‪۴6‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫منتشر شد‪ ،‬در طریق تبلیغ از دیگران پیش قدم بوده است ‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫پرچم اسالم به سر دبیری‬

‫س ّید عبدالکریم فقیهی شیرازی در فروردین ‪ 1728‬آغاز به کار کرد و از روزنامههای‬ ‫هفتگی پرنفوذ بود‪ .‬در شمارههای نخستین پرچم اسالم به ندرت به بهائیان حمله‬ ‫میشد‪ .‬برخورد با بهائیان عمومًا غیرمستقیم بود و در نوشتههای کسانی همچون‬ ‫حجةاالسالم نجمآبادی‪ ،‬سید محمود طالقانی‪ ،‬حسن نیکو‪ ،‬و عبدالحسین آیتی و‬ ‫محمد علی شکاری دیده میشد‪ 81.‬ا ّما از ‪ 1‬مهر ‪ 1722‬به بعد پرچم اسالم مستقیمًا به‬ ‫ّ‬ ‫آیین بهائی و بهائیان حمله آغاز کرد‪ .‬پرچم اسالم اینتغییر روش را در یادداشتی چنین‬ ‫تشریح کرد‪:‬‬ ‫با اینکه از بدو انتشار روزنامه پرچم اسالم تا مدتی وارد این قبیل مذاکرات نشده‬ ‫عدهی زیادی از مردم منکر‬ ‫بودیم و مایل هم نبودیم زیرا در دنیایی که امروزه ّ‬ ‫وجود خدا هستند و اساسًا به مبداء و معاد معتقد نمیباشند مذاکره در اطراف‬ ‫بهائیان که مسلکی است ساختگی و سیاسی مورد نداشت‪ .‬معهذا چون اخیرًا‬ ‫شنیده میشود بر خالف رعایت ادب و نزاکت و احترام به قوانین مملکتی‬ ‫شرارتهایی هم نمودهاند از این هفته به بعد به درج حقایقی خوانندگان محترم‬ ‫را بشارت داده و امیدواریم شاید انشاءاهلل در گمراهان مؤثر واقع شود‪.‬‬ ‫این تغییر ر ّویه دقیقًا زمانی صورت گرفت که‌پرچم اسالم‌به علّت مشکل مالی برای یک‬ ‫هفته تعطیل شده بود‪ .‬سر مقاله همان شماره پرچم اسالم سبب یک هفته تعطیل‪:‬‬ ‫سستی مشترکین‪ -‬سیاست بیگانگان بیانگر آن است که مبارزه با بهائیان دستاویزی برای‬ ‫جلب حمایت علماء و تهییج خوانندگان مسلمان بود‪ .‬دراین سر مقاله فقیهی شیرازی به‬ ‫علماء هشدار داد‪ :‬فقط برای آخرین دفعه به آقایان حجج اسالم و علمای اعالم و‬ ‫آقایان و ّعاظی که خود را فداکار و مجاهد شرع و شریعت میدانند یادآور میشویم که‬

‫‪۴7‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫اگر ناچار از تعطیل این روزنامه دینی شویم همه دشمن شاد میشویم و روزی خواهد‬ ‫رسید که از این سهلانگاری و سستی و بیاعتنایی پشیمان خواهید شد ‪ .‬در ادامهی‬ ‫تخصصاش امراض مقاربتی بود به شرح‬ ‫نوشته‪ ،‬فقیهی که شغل اصلیاش پزشکی و‬ ‫ّ‬ ‫اشتیاق خویش به روزنامهنگاری پرداخت‪ :‬من به حکم وظیفهی دیانت‪ ...‬قدم در این‬ ‫راه پر خطر گذاردم و همانطور که بارها تذ ّکر داده و یادآور شدم من این خدمت را از‬ ‫اط ّبای مسیحی و اولیاء بیمارستانهای امریکایی تقلید نمودهام‪ .‬ف ّعالیت اط ّبای بهائی مرا‬ ‫مقدس نمایم ‪.‬‬ ‫وادار کرد که علی رغم تمام مشکالت قیام به این خدمت‬ ‫ّ‬

‫‪21‬‬

‫اگرچه‬

‫فقیهی شیرازی پیشتر نیز سبب اشتیاق خود به تبلیغ اسالم را باز گفته بود‪ ،‬ا ّما روایت‬ ‫قبلی او اندکی متفاوت بود‪:‬‬ ‫مدتی را که در بیمارستان‬ ‫مدت تحصیل علم طب و آموزش در بیمارستانها ّ‬ ‫در ّ‬ ‫ال فن پزشکی را می آموختم خوشبختانه طرز تبلیغ ُمبلّغین مسیحی‬ ‫امریکایی عم ً‬ ‫را مشاهده کردم و ناظر اعمال آنان بودم به خوبی به اسرار ف ّعالیت و پشتکار آنان‬ ‫واقف شدم و به خوبی دریافتم که با تمام مشکالت و موانع که در کشور اسالمی‬ ‫ایران دارند چگونه برای ترویج مذهب منسوخه مسیحیت رنج میکشند و کوشش‬ ‫میکنند‪ .‬در همان روزها سوگند یاد کردم که در اولین فرصت عالوه بر عهدهی‬ ‫ن طبابت‪ ،‬در راه خدمت به دیانت ح ّقهی اسالم از بذل مال و‬ ‫روحی ممتد ف ّ‬ ‫جان مضایقه نکنم‪...‬‬ ‫در این روایت که در مرداد ‪ 1722‬نوشته شده بود اشارهیی به ”فعالیت اط ّبای‬ ‫بهائی“ نبود‪ .‬در این نوشته فقیهی شیرازی تنها یادآور شد که با شش هزار خواننده چه‬ ‫بسیار جوانان معصومی که نزدیک پرتگاه ضاللت کسروی بهائی و مادیگری شده و‬ ‫بوسیله این نشریه دینی از بدبختی و گمراهی نجات پیدا کردند ‪ .‬با این کارنامه خدمت‪،‬‬

‫‪۴8‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫فقیهی انتظار داشت که خوانندگان با ایمان به یاری پرچم اسالم برآیند‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫شدت بیشتری‬ ‫با این تغییر روش محسوس‪ ،‬در زمانی که آزار بهائیان در سراسر ایران ّ‬ ‫یافته بود‪ ،‬در گزارشی وارونه پرچم اسالم (مهر ‪ )1722‬نوشت‪ :‬نامههای رسیده از بعضی‬ ‫از شهرستانها حاکی است که بهائیان به اشاره شوقی افندی شروع به شرارت و ضرب و‬ ‫شتم مسلمانها نمودهاند‪...‬‬

‫‪22‬‬

‫در شماره دیگری پرچم ‌اسالم (بهمن ‪ )1722‬عکس‬

‫عبدالبهآء را در مراسم دریافت لقب” ِسر“ (‪ )Sir‬چاپ کرد نوشت‪ :‬اختالفات مذهبیدر‬ ‫بین ملل شرق نتیجه سیاست خانمان برانداز دیگران است‪ .‬در این مجلس بیگانگان به‬ ‫عبدالبهآء لقب ِسر میدهند! ‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫در پی این شایعه که ماجراجویی در یکی از‬

‫شهرستانها مبادرت به سوزاندن این کتاب آسمانی نموده در سر مقالهای با عنوان‬ ‫فرقهی منحرف در اسفند ‪ 1723‬نوشت‪ :‬مزدوران بیگانه چون با تحریکات سیاسی و‬ ‫حزب سازی کاری از پیش نبردند اکنون بدست عدهای معدود و محدود در نظر دارند به‬ ‫نام دین سازی و مسلک ساختگی ایجاد فتنه و فساد نمایند ‪ .‬در ادامه این سرمقاله‬ ‫فقیهی شیرازی ابراز نگرانی کرد که چندی است از اطراف و اکناف کشور‪ ،‬تلگرافات‬ ‫اهالی مبنی بر اظهار نگرانی و شکایت از فرقه منحرفین‪ ،‬آقایان علماء اعالم را متأثّر و‬ ‫متأسف نموده به قسمی که نزدیک است منحرفین با قلّت عددی که دارند باعث فتنه و‬ ‫ّ‬ ‫فساد گردند ‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫برای پایان دادن به ”سستی“ خوانندگان مسلمان‪ ،‬پرچم اسالم آیین‬

‫بهائی را دین ساختگی‪ ...‬دول استعمارچی قلمداد و بهائیان را که درآن سال تحت‬ ‫فشار شدید بودند باعث فتنه و فساد معرفی کرد‪‌.‬‬ ‫مهمی در پیوستگی سازمانهای‬ ‫دنیای اسالم هفتهنامهی دیگری بود که نقش‬ ‫ّ‬ ‫اسالمی و سامان دادن مبارزات ضد بهائی داشت‪ .‬این روزنامهی اسالمی‪ ،‬که با مدیری‬ ‫خاصی را رواج داد‬ ‫و سردبیری سید محمدتقی تقوی انتشار مییافت‪ ،‬نگرش تاریخی‬ ‫ّ‬ ‫که آیندهسازی جنبشی اسالمگرا را به همراه داشت‪ .‬در سرمقالهی شمارهی نخستین‬ ‫(مهرماه ‪ ،)1728‬سردبیر روزنامه که از فارغ التحصیالن مدرسهی عالی سپهساالر بود‪،‬‬

‫‪۴9‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫این نگرش تاریخی را چنین شرح داد‪ :‬ملّت ایران بوسیله دین مقدس اسالم قرنها‬ ‫دارای مجد و عظمت بوده از تمدن حقیقی خود سرتاسر گیتی را کامیاب مینمود‪ .‬ا ّما‬ ‫امروز که دشمنان اسالم و ایران در اثر ف ّعالیتهای سیاسی چند قرن اخیر نفوذی در‬ ‫جامعه ما پیدا کردند توانستند که سنگ تفرقه میان ما انداخته و ما را بیچاره و ناتوان‬ ‫نمایند ‪ .‬در این نگرش تاریخی که تفاوت چشمگیری با تاریخنگاری ایرانمدار دهههای‬ ‫پیشتر داشت‪ ،‬سردبیر ‌دنیای ‌اسالم بر آن بود که در دورهی رضاشاه بهت و‬ ‫حیرت عجیبی جامعهی فرسودهی مسلمانان بقیة السیف را فرا گرفته بود و بعضی چنان‬ ‫ال آثار دیانت از کشور ایران محو و نابود خواهد شد و به هیچوجه‬ ‫خیال میکردند که اصو ً‬ ‫روزنهی امیدی هم پدیدار نبود تا اینکه حادثه شهریور ‪ 1721‬رخ داد و‪ ...‬ناگهان دیده‬ ‫شد که اباطیل بیست ساله محو و نابود گردید ‪‌ .‬آیین اسالم و پرچم اسالم ‌برای مقابله با‬ ‫قلمهایی منتشر شد که به نام آزادی هر روز به یک عنوان خاص بر ضد دیانت اسالم ّیه‬ ‫صفحات چندی را سیاه میکند ‪ .‬ا ّما تقوی باور داشت که برابر این همه انتشارات‬ ‫ال صدها‬ ‫مض ّره و سیل بیدینی تنها دو روزنامه تأثیر حقیقی نخواهد داشت‪ .‬بلکه باید اق ً‬ ‫روزنامه دینی از هر گوشه و کنار کشور انتشار یافته و به نشر حقایق پرداخته و با بیدینیها‬ ‫و فساد اخالق و بیماریهای روحی و اجتماعی سخت مبارزه نماید تا بتواند دست‬ ‫هیأت اجتماع را بگیرد ‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫سراج انصاری نیز که در آغاز همکاری نزدیکی با دنیای اسالم داشت در همان‬ ‫شمارهی نخستین نوشت‪ :‬اوضاع امروزی ایران به اندازهای نابسامان و پریشان گردیده‬ ‫که بیم تالشی آن میرود‪ .‬بیم آن میرود که هستی خود را از دست داده و نیست و نابود‬ ‫گردد‪ ...‬آثار مرگ هویدا گردیده‪ ،‬جان ما‪ ،‬ناموس ما‪ ،‬استقالل ما‪ ،‬باالخره هستی ما به‬ ‫خطر افتاده؛ آیا نباید بیدار شویم؟ نباید در اندیشه چاره باشیم؟! نباید خود را از خطر‬ ‫خالص کنیم؟! برای پایان دادن به این نابسامانی ها‪ ،‬سراج انصاری اعتقاد داشت‬ ‫که ”باید همه متّحد شویم“‪ .‬ا ّما این فراخوان ”اتّحاد و اتّفاق“‪ ،‬غیر مسلمانان را از ”ملّت‬

‫‪3۱‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫ایران“ طرد‪ ،‬و ایران را خانه ویژه مسلمانان قلمداد کرد‪ :‬چاره هم در وهلهی اول اتّحاد و‬ ‫ا ّتفاق است باید همه م ّتحد شویم و در وهلهی دوم زیر پرچم اسالم پا برجا بوده و با‬ ‫ایمان ثابت به آیین اسالم گراییم تا بتوانیم استقالل و هستی خود را نگه داشته و دنیای‬ ‫کفر و بیدینی و مادیگری و المذهبی را به دنیای اسالم مبدل نموده و در خانه خود‬ ‫(ایران) برادرانه زییم ‪ .‬در این نگرش ایرانیان غیر مسلمان همه بیگانه و غیرخودی فرض‬ ‫شدند‪ .‬سراج انصاری که یکی از نخستین استراتژیستهای جنبش آیندهسا ِز اسالمگرا‬ ‫بود باور داشت‪ :‬این است راه و جز این نیست عالج‪ .‬دیگران هر چه میگویند بگویند‪.‬‬ ‫هر نسبتی می دهند بدهند‪ ،‬مرد مسلمان غیور نباید از گفته این و آن بترسد‪ .‬نباید از واژه‬ ‫ارتجاع‪ ،‬کهنهپرست‪ ،‬و و ‪ ...‬بهراسد ‪ 22.‬برای ساختن آیندهای که ایران کشور ویژه ”ملّت‬ ‫مسلمان“ باشد‪ ،‬سراج انصاری و سید محمد تقوی که متأثّر از جنبش اسالمی هند بودند‬ ‫به تأسیس ”ا ّتحادیه مسلمین“ پرداختند‪ .‬همانند ”اتحادیه مسلمین“ (‪)Muslim League‬‬ ‫که دافع تن ّوع دینی و فرهنگی در هند بود و با هدف پاک سازی غیر مسلمانان کشور‬ ‫روح‬ ‫پاکستان را پی ریخت‪” ،‬اتّحادیه مسلمین“ ایران تنها دین‬ ‫صحیح اسالم را ” ِ‬ ‫ِ‬ ‫اجتماع“ دانست و در پی آن بود که با علل و اسبابی که مایه نابود ساختن روح اجتماع‬ ‫هستند با تمام قوا مبارزه کنند ‪ .‬محمد موسوی بهبهانی‪ ،‬محمد باقر رسولی‪ ،‬محمد‬ ‫حسن طالقانی‪ ،‬صدرالدین موسوی‪ ،‬نجفی قمی‪ ،‬هبةالدین شهرستانی‪ ،‬از جمله‬ ‫علمایی بودند که اهداف دگرستیز اتّحادیه مسلمین را تأیید کردند‪.‬‬ ‫پس از پایان محاکمهی قاتالن احمد کسروی و سرکوبی جنبش آذربایجان‪ ،‬در سال‬ ‫‪ ،1728‬آیتاهلل بروجردی طرحی برای گنجاندن تعلیمات دینی در درسهای دبستانها‬ ‫و دبیرستانها ارائه کرد‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫برای پیشبرد این طرح‪ ،‬دنیای اسالم به نشر اخبار دربارهی‬

‫ف ّعالیتهای تبلیغاتی آموزگاران بهائی پرداخت‪ .‬به عنوان نمونه‪ ،‬در مرداد ‪ 1722‬یوسف‬ ‫اطلسپرور در مقالهای پس از ذکر خبری درباره آموزگار بهائی در الهیجان که‬ ‫دوشیزگان را به مسلک بهائی تبلیغ میکند نوشت‪:‬‬

‫‪3۰‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫بنده میگویم باز جای شکرش باقی است که در شهری مثل الهیجان یک چنین‬ ‫آموزگار بهائی مشغول به خرابی است‪ ،‬اما بیچاره شهرستان تاریخی و اسالمی‬ ‫اصفهان که وقتی کانون علماء و مجتهدین سترگ و اساتید بزرگ دین بوده و‬ ‫ال شاید مدرسه دخترانه در آن نباشد که الاقل یکی دو آموزگار بهائی در آن‬ ‫فع ً‬ ‫مشغول به مقصود نباشند و اگر احیانًا دبستانی هم فاقد چنین آموزگارانی پیدا‬ ‫ال بدون شک دبستان دخترانهای هست‬ ‫شود در حکم النادر کالمعدوم است‪ .‬مث ً‬ ‫که مدیره آن بهائی گیسو سفید در این مسلک و ناظمه آن از جوانان این مرام و‬ ‫بعضی دیگر از آموزگاران آن یا از سابقهداران یا تازه واردین در این راه ضاللت‬ ‫و بنگاه فساد و بیناموسیاند که اگر دوشیزهای هم که از خاندان شریف و متدیّن‬ ‫باشد و بخواهد با چادر سفید یا روسری قدری بلند به مدرسه رود خدا میداند‪...‬‬ ‫که همین مدیره و ناظمه مذکوره ممانعت نمودند و بعدًا هم با آنها حضور دانش‬ ‫آموزان تنبیهات خطرناک جسمی خالف قانون و توهینات و تحقیرات مغرضانه‬ ‫مینمودند‪.‬‬ ‫اطلسپرور در ادامه این نامه که در اوج جنگ و جدل درباره حجاب در سال ‪1722‬‬ ‫نوشته شده بود متذ ّکر شد‪:‬‬ ‫اینک با این وصف چگونه انتظار ع ّفت و دیانت و کسب دانش از دوشیزگان‬ ‫چنین آموزشگاههایی میتوان داشت؟ باالخص اینکه چنین دوشیزههایی پس از‬ ‫فارغ التحصیل شدن از چنین دبستانی برای ادامهی تحصیل به دبیرستان بهشت‬ ‫آیین [وابسته به مسیحیان] (قویترین و مؤثرترین آموزشگاه بیغیرتی و بیناموسی و‬

‫بیعفتی و نانجیبی و فاحشهگی و عنقریب اگر جامعه ساکت باشد دزدی و جاسوسهگی)‬ ‫که مدیر آن یک نفر خارجی به نام میس ایدن و دست پروره سیاست استعماری‬

‫‪3۴‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫به منظور بیچارگی ایرانیان میباشد‪ ،‬هم وارد شود‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫یک هفته پس از چاپ این نوشته‪ ،‬در تلگرافی از شاهی امضاء کنندگان بار دیگر از‬ ‫معلمهای بهائی شکایت کردند‪ :‬اینجانبان اهالی شاهی که بچههای خود را برای تعلیم‬ ‫عده بهائی به نام آموزگار آنها را تبلیغ به‬ ‫و تربیت اسالمی به دبستان میفرستیم یک ّ‬ ‫دین خودشان مینمایند‪ .‬لذا تقاضای فوری داریم آنها را از کار برکنار نمایید‪ .‬چنانچه‬ ‫آنها باشند‪ ،‬ما مجبوریم برای حفظ دیانت اسالم بچههای خودمان را از فرستادن به‬ ‫مدرسه خودداری نماییم ‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫در پی این خبرها‪ ،‬در مهر ‪ 1722‬حسین شکوهی‪ ،‬پس از‬

‫ذکر مض ّرات تولید نفاق بین ملّت ایران به نام ترویج مرام بهائیگری ‪ ،‬اعالم کرد‬ ‫وزارت فرهنگ میبایستی‪ :‬با شناسایی و تشخیص آموزگارانی که این طریق باطل‬ ‫میسپرند از استخدام آنها در مدارس خودداری نماید که نتوانند اذهان نوباوگان را‬ ‫ضمن تعلیمات کالسی مغشوش نمایند ‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫در همین شمارهی ‌دنیای اسالم ‌اخبار‬

‫دیگری در مورد ف ّعالیّت تبلیغی بهائیان در بوستان آباد‪ ،‬شازند‪ ،‬و جهرم به چاپ رسید‪.‬‬ ‫گزارشهای دنیای اسالم دربارهی تبلیغات بهائی در دبستانها و دبیرستانها تبلیغات‬ ‫بدیلی برای نهادینه کردن آموزش اسالمی و اقامهی نماز در مدارس بود‪ .‬در دوران‬ ‫نخستوزیری عبدالحسین هژیر (خرداد ‪ – 1723‬آبان‪ )1723‬که به بهائی بودن معروف‬ ‫شده بود‪ ،‬سازمانهای اسالمی به رهبری آیتاهلل کاشانی قول گرفتند که به دست‬ ‫ایشان همانطوری که خودشان هم علنًا اظهار داشتند تعالیم عالیه اسالمی در مدارس‬ ‫فرهنگ اعم از دبستانها و دبیرستانها و دانشگاهها رخنه کند‪...‬‬

‫‪31‬‬

‫پس از تشکیل‬

‫دولت‪ ،‬هژیر به دکتر اقبال وزیر فرهنگ دستور داد‪ :‬بنا به مذاکراتی که در موقع طرح‬ ‫برنامه دولت در باب تعلیم مسائل شرعیه و احکام امور دینی و اصول اخالق در مدارس‬ ‫مملکت در مجلس شورای ملّی به عمل آمد‪ ،‬الزم است‪ ،‬به فوریت کمیسیونی مرکب از‬ ‫اشخاص بصیر و صالح دعوت شوند‪...‬‬

‫‪32‬‬

‫محمد علی تقوی‪ ،‬مدیر ‌دنیای اسالم‪ ،‬از‬

‫‪33‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫جمله کسانی بود که برای شرکت در ”کمیسیون تعلیمات دینی“ دعوت شد‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫بدین‬

‫سان‌دنیای اسالم‪ ،‬همچون‌پرچم اسالم‪ ،‬با هماهنگی ف ّعال ّیتهای خود با مراجع تقلید‬ ‫مهمی در شکل دادن سیاست های دولتی داشت‪.‬‬ ‫نقش ّ‬ ‫اشغال‌حظیرة‌القدس‬ ‫در اواخر دههی ‪ 1721‬و اوایل دهه ‪ 1771‬مبارزه با بهائیان شکل خشونتباری به خود‬ ‫گرفت‪ .‬کشتن مهندس شهیدزاده در تیر ‪ 1722‬در بابلسر و دکتر سلیمان برجیس در ‪19‬‬ ‫بهمن ‪ 1723‬در کاشان از پیامدهای این مبارزه بود‪ 39.‬آیتاهلل رضا گلسرخی که اکنون از‬ ‫اساتید برجسته حوزه علمیهی قم است‪ ،‬واقعهی کشتن دکتر برجیس را که خود در آن‬ ‫شرکت داشت چنین باز گفت‪ :‬دکتر برجیس‪ ،‬یک یهودی بود که بهائی شده بود‪ .‬شاید‬ ‫بوسیله این شخص‪ ،‬بیشتر از صد نفر مسلمان کشته شده بودند‪ .‬این دکتر برجیس‪ ،‬به‬ ‫ضد بهائی بودند‪ ،‬داروی اشتباهی میداد و آنان را میکشت ‪ .‬این‬ ‫مسلمانهایی که‬ ‫ّ‬ ‫شایعه شباهت بینظیری به شایعهی فروش داروهای عوضی به بیماران مسلمان توسط‬

‫داروسازهای یهودی داشت‪ .‬شایعهی فروش داروهای عوضی به مسلمانان که ‌ایران‬ ‫باستان آن را در تیر ماه ‪ 1717‬برای سازماندهی یهودیستیزی در ایران منتشر ساخت‪،‬‬

‫‪38‬‬

‫در دهه ‪ 1721‬واقعیّتی قلمداد شد و مح ّرک قاتالن دکتر برجیس گردید‪ .‬آیتاهلل‬ ‫گلسرخی در شرح کشته شدن دکتر برجیس که به بهانهی عیادت مریضی به خانهی‬ ‫خالییی کشانیده شده بود یادآور شد که هشت نفر‪ -‬از جمله آقای رسول زاده‪ -‬رفتند و‬ ‫ال اهلل گویان صحنه را ترک کردند‪ .‬البته مح ّرک‬ ‫دکتر برجیس را ُکشتند‪ .‬بعد هم‪ ،‬ال اله ا ّ‬ ‫اینها‪ ،‬بیشتر مرحوم تربتی واعظ بود‪ .‬اینها بعد از ُکشتن دکتر برجیس‪ ،‬به شهربانی رفتند و‬ ‫خودشان را معرفی کردند‪ .‬مأمورین هم‪ ،‬آنان را گرفتند و به تهران بردند‪ .‬بنده هم جزو‬ ‫متّهمین بودم‪ ،‬که به عنوان رضا گلسرخی‪ ،‬اسمم در پرونده بود ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫‪3۲‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫ُکشتن عبدالحسین هژیر‬

‫‪33‬‬

‫به دست سید حسین امامی‬

‫‪33‬‬

‫در ‪ 17‬آبان ‪ 1723‬در‬

‫مجلس عزاداری امام حسین در مسجد سپهساالر را نیز میتوان نشانی دیگر از آغاز‬ ‫مرحلهی خشونت علیه بهائیان دانست‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫بنا بر شواهدی‪ ،‬آنچه قتل هژیر را در صدر‬

‫برنامهی فداییان اسالم قرار داد شایعه بهائی بودن او بود که گویا توسط ابوالحسن‬ ‫حائریزاده شایع شده بود‪ 31.‬مأمور محرمانهی شهربانی در گزارشی در این باره در تاریخ‬ ‫‪ 28‬خرداد ‪ 1723‬نوشت‪:‬‬ ‫حائریزاده در تعقیب نطقی که پریشب در میان انبوه جمعیت در مسجد شاه‬ ‫ایراد کرد‪ ،‬روز گذشته نیز سید ابوالقاسم کاشانی و چند نفر از سران جمعیت‬ ‫فداییان اسالم را مالقات نموده و گفته است‪ :‬شما فداییان اسالم هستید‪،‬‬ ‫راضی نشوید که زمام امور مملکت به دست کسی سپرده شود که مر ّوج دین‬ ‫بهائی است‪ .‬این ا ّولین مبارزهای است که از طرف مسلمین شروع میشود و در‬ ‫این مبارزه شما باید به قدری سرسختی و استقامت به خرج بدهید که مصالح‬ ‫شما همیشه رعایت شود ‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫بدین روایت‪ ،‬مخالفت با هژیر ”بیش از پیش جنبه مذهبی پیدا کرده“ بود و طرفداران‬ ‫سید ابوالقاسم کاشانی مبارزه با او را ”حمایت دین و قرآن“ دانستند‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫تبلیغات گسترده علیه بهائیان در دورهی نخست وزیری رزم آرا (تیر ‪ -1721‬اسفند‬

‫‪ )1721‬به برکناری برخی از آنها از دوایر دولتی انجامید‪ .‬شمسالدین جزایری‪ ،‬وزیر‬ ‫فرهنگ کابینهی رزم آرا‪ ،‬در شرح این تصمیم یادآور شد که در مالقاتی با آیتاهلل‬ ‫بروجردی ایشان از او خواستند که این پیام را برای شاه ببرد که به فرمان شوقی افندی‬ ‫بهائیان تظاهر میکنند و این ”موجب ِشکوه مسلمانان است“‪ .‬شکایت آیتاهلل بروجردی‬ ‫بر این اساس بود که در آن سالها بهائیان به تدریج تقیه را کنار گذاشته و خود را در‬

‫‪35‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫برگههای استخدامی بهائی مع ّرفی میکردند‪ .‬پس از طرح این گفتگو در جلسهی هیأت‬ ‫دولت‪ ،‬جزایری گفت‪ :‬طی بخشنامهای عدم رسمیت مذهب بهائی را به کلّیه‬ ‫استانداران ابالغ نموده ولی من تصمیم گرفتم که در فرهنگ بهائیها را بر کنار کنم ‪.‬‬ ‫در چگونگی اجرای این تصمیم او خاطر نشان ساخت‪ :‬اول همهی آنها را خواستم و‬ ‫بدانها گفتم در تعرفه کارگزینی خود بنویسید ”مسلمان“ ما دیگر کاری به کارتان نداریم‬ ‫زیرا اسالم حکم به ظاهر میکند‪ ،‬مگر اینکه خالفش ثابت شود ‪ .‬ا ّما این پیشنهاد تقیه‬ ‫مورد پذیرش بهائیان که چندی بود هو ّیت دینی خود را آشکارا بیان میکردند قرار‬ ‫نگرفت‪ :‬ا ّما معلّمین بهائی قبول نکردند و در عوض دو نامه رسمی یکی به امضای‬ ‫فروتن منشی محفل بهائیها و دیگری به امضای فتحاعظم رییس محفل علیه من به‬ ‫نخست وزیری و بازرسی نخست وزیری نوشتند و در آنها اقدامات مرا مخالف آزادی‬ ‫مذهب و منشور ملل م ّتفق قلمداد کردند ‪ .‬در واکنش به این اعتراض دکتر جزایری خاطر‬ ‫نشان ساخت‪ :‬وقتی که این طور شد من تمام کارکنان بهائی که پیمانی بودند بر کنار‬ ‫ساختم و آنهایی را که رسمی بودند از کادر آموزشی بر کنار و به کارهای اداری‬ ‫مشغولشان ساختم ‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫در کنار تبعیضهایی از این گونه‪ ،‬سازمانها و نیروهای اسالمی نیز که ابراز هویّت‬ ‫بهائیان را اهانت و توهین به اسالم میپنداشتند به بهائیآزاری پرداختند‪ .‬از جمله برخی‬ ‫در صدد برآمدند که حظیرة القدس را که مرکز اداری و عبادی بهائیان در تهران بود‬ ‫خراب کنند‪ .‬اگرچه شایعهی تخریب حظیرة القدس از اردیبهشت ‪ 1723‬در جریان بود‪،‬‬ ‫حجةاالسالم محمدتقی فلسفی‪،‬‬ ‫ا ّما این نقشه در ‪ 12‬اردیبهشت ‪ 1779‬به کارگردانی‬ ‫ّ‬ ‫واعظ مشهور تهران‪ ،‬عملی شد‪ .‬وی که رابط آیتاهلل بروجردی و دربار بود‪ ،‬این ماجرا را‬ ‫به گونهای سازگار با شرایط پس از انقالب در خاطرات خود باز پرداخته است‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫در پی بسیج همگانی که از جانب و ّعاظ و سخنرانهای مذهبی در جریان بود‪ ،‬در‬ ‫ماه رمضان ‪ 1779‬محمد تقی فلسفی از رادیو تهران و آقای شکوهیده از رادیوی نیروی‬

‫‪36‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫هوایی در سخنرانیهای خود خاطر نشان ساختند که خطر بهائیها از تودهایها زیادتر‬ ‫است ‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫فلسفی در خاطرات خود یادآور شده است که سخنرانیهای او علیه بهائیان‬

‫با توافق قبلی آیتاهلل بروجردی و محمد رضا شاه صورت گرفت‪ .‬او در مصاحبهای با‬ ‫خبرنگار اتّحاد ملّی در ‪ 11‬اردیبهشت ‪ ،1779‬دربارهی مالقات خود با آیتاهلل‬ ‫بروجردی گفت‪ :‬قبل از اینکه ماه مبارک رمضان پیش آید من به قم مش ّرف شدم و در‬ ‫آنجا آیت اهلل بروجردی را بسیار ملول دیدم و گفتند حاال که قضیه نفت حل شده و کار‬ ‫تودهایها هم به اتمام رسیده باید برای بهائیها فکری کرد و قد علم نمود ‪ .‬پس از این‬ ‫جلسه بنا به پیشنهاد آیتاهلل بروجردی‪ ،‬فلسفی با محمد رضا شاه مالقات و در این دیدار‬ ‫به ایشان گفت‪ :‬آیتاهلل بروجردی نظر موافق دارند مسأله بهائیها که موجب نگرانی‬ ‫مسلمانان شده است‪ ،‬در سخنرانیهای ماه رمضان که از رادیو پخش میشود مورد‬ ‫بحث قرار گیرد‪ .‬آیا اعلیحضرت هم موافق هستند؟ به روایت فلسفی‪ ،‬او لحظهای‬ ‫سکوت کرد و بعد گفت‪” :‬بروید بگویید“ ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫به این ترتیب‪ ،‬در ماه رمضان ‪ ،1779‬فلسفی سخنرانی ساالنهی خود در مسجد‬ ‫شاه را‪ ،‬که از رمضان ‪ 1723‬برای مقابله با حزب توده مستقیمًا از رادیو پخش میشد‪،‬‬ ‫معطوف به مبارزه با بهائیان کرد‪ .‬حمالت پی در پی فلسفی به بهائیان آن هم در ماه‬ ‫رمضان به برانگیختن احساسات بهائیستیز انجامید‪ .‬در پی حرکت دستجات مذهبی به‬ ‫سوی خیابان یوسف آباد و کوشش آنها برای ورود به حریم حظیرة القدس و با تصویب‬ ‫شورای امنیت‪ ،‬فرمانداری نظامی تهران حظیرة القدس را در ‪ 12‬اردیبهشت اشغال کرد‪.‬‬ ‫سرتیپ تیمور بختیار‪ ،‬فرماندار نظامی‪ ،‬در اعالمیهای این کار را‪ ،‬که نقطه اوج همکاری‬ ‫دولت و روحانیت در دوره سلطنت محمد رضا شاه بود‪ ،‬چنین توجیه کرد‪ :‬چون‬ ‫تظاهرات و تبلیغات فرقه بهائی موجب تحریک احساسات عمومی شده است لذا به‬ ‫منظور حفظ نظم و انتظامات عمومی دستور داده شد قوای انتظامی‪ ،‬مرکز تبلیغات این‬ ‫ف ـرق ـه را ک ـه ح ـظ ـ ـیرة القـ ـ ـدس ن ـامیـ ـده م ـیش ـود اش ـغال نمای ـد ک ـه از ه ـرگون ـه پیـ ـش آم ـدهـای‬

‫‪37‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫محمد‌تقی‌فلسفی‌هنگام‌بازدید‌از‌تخریب‌گنبد‌مرکز‌بهائیان‌تهران‪‌۰955‌،‬‬

‫احتمالی سوء جلوگیری شود ‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫اطالعات پس از افطار در آن‬ ‫بنا به گزارش روزنامهی ّ‬

‫روز در مقابل حظیرة القدس بین مردم شیرینی تقسیم شد ‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫پس از اشغال حظیرة القدس‪ ،‬آیتاهلل سید محمد بهبهانی در تلگرافی به شاه از‬

‫‪38‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫بستن کانون فساد دینی و مملکتی‪ ...‬به وسیله ارتش اسالم تشکرات صمیمانه تقدیم و‬ ‫آن روز را عیدی از اعیاد مذهبی بر شمرد‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫شاه نیز در جواب خاطر نشان ساخت‪ :‬بطوری که مک ّرر از ما شنیدهاید همیشه خود‬ ‫موظف دانسته و ادامه این توفیق را از خداوند متّعال‬ ‫را در اجرای مق ّررات اسالم‬ ‫ّ‬ ‫خواهانیم ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫آیتاهلل بروجردی نیز ”مس ّرت“ خویش را از بسته شدن حظیرة القدس به‬

‫عز شأن ـه‪ ،‬دیانت مق ّدسه اسالم و سلطنت ایران‬ ‫بهبهانی اعالم و دعا کردند که خداوند ّ‬ ‫را از گـزند دشمنان و اخاللگران حـفظ فرموده و وجود مبارک را برای مسلمین مستدام‬ ‫بدارد ‪ 11.‬آیتاهلل بروجردی در نامهای به فلسفی از خدمات پر قیمت او نیز به دیانت‬ ‫مقدسه اسالم بلکه مطلق دیانات و نسبت به قرآن کریم قدردانی کرد و ابراز داشت که‬ ‫ّ‬ ‫اهم امور در این مقام‪ ،‬تسویه ادارات و‬ ‫بهائی در دستگاه دولت نفوذ کامل دارد و لذا ّ‬ ‫حساس مملکت است از این فرقه ‪.‬‬ ‫وزارتخانهها و پستهای‬ ‫ّ‬

‫‪12‬‬

‫در مصاحبهای با‬

‫روزنامهی کیهان‪ ،‬آیتاهلل بروجردی ویران کردن حظیرة القدس‪ ،‬طرد بهائیها از ادارات‬ ‫دولتی و بنگاههای دولتی ‪ ،‬و تصویب طرحی برای اخراج تمامی بهائیان از ایران را‬ ‫خواهان شد‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫این خواسته در روز ‪ 11‬اردیبهشت ‪ 1779‬از طرف سید احمد صفایی‬

‫معمم قزوین در ‪ 9‬ماده به ریاست مجلس تقدیم شد‪.‬‬ ‫نماینده ّ‬ ‫مقدمهی این طرح بهائیان اخاللگرانی معرفی شدند که در لباس مذهب علیه‬ ‫در ّ‬ ‫ملّت مسلمان ایران و تمامیّت ارضی کشور قیام نموده به وسائل گوناگون مردم را از طریق‬ ‫صالح و عفاف و از محور خداپرستی و دینداری منحرف ساخته و در پیشرفت مقاصد‬ ‫شوم خود از ارتکاب هر جنایت مضایقه ندارند ‪ .‬نویسندگان این طرح‪ ،‬درست در اوج‬ ‫بهائی آزاری‪ ،‬ادعا کردند که پروندههای زیادی از قتلها و فتنهجوییها و جنایات‬ ‫تاریخی افراد این جم ّیعت در مراجع قضایی موجود است‪...‬‬

‫‪19‬‬

‫پس از اشغال حظیرة القدس در شهرستانهای رشت‪ ،‬شیراز‪ ،‬اصفهان‪ ،‬کرمانشاه‪،‬‬ ‫یزد‪ ،‬کاشان‪ ،‬کرمان‪ ،‬و چند شهرستان دیگر معابد بهائیها از طرف مأمورین انتظامی‬

‫‪39‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫اشغال شد ‪ .‬در پی این حوادث اشخاصی که در برگه استخدامی خود را بهائی معرفی‬ ‫کرده بودند از ادارات اخراج شدند ‪ .‬به علّت تشدید آزار کسانی که به بهائی بودن‬ ‫معروف شده بودند‪ ،‬برخی از بهائیان مجبور به چاپ تکذیب نامه شدند‪ .‬متن تکذیب‬ ‫نامهها کمابیش یکسان بود‪ :‬با اینکه مسلمان بودن اینجانب بر همه روشن و الزم به‬ ‫عدهای از همکارانم مرا متّهم میکنند که بهائی هستم‪ .‬همانطور‬ ‫توضیح نیست‪ ،‬معهذا ّ‬ ‫که در سال ‪ 1771‬در روزنامه داد تکذیب نمودم مجددًا به اطالع عموم میرسانم که‬ ‫اینجانب عبداهلل بیات کارمند چیت سازی تهران دارای شناسنامه ‪ 7919‬صادره مالیر‬ ‫گذشته از اینکه مسلمان میباشم نسبت به شاه و میهن خود وفادار بوده و خواهم بود‪،‬‬ ‫‪. 79/2/7‬‬

‫‪18‬‬

‫بازنگری گفتار حجة االسالم فلسفی که به نمایندگی از آیتاهلل بروجردی مأمور به‬ ‫خشم آوردن مردم علیه بهائیان از رادیو بود حائز اهمیت است‪ .‬به روایت فلسفی در‬ ‫سخنرانیهای رمضان ‪ 1779‬شمسی از رادیو‪:‬‬ ‫در یکی دو روز ا ّول‪ ،‬من شرح حال انبیاء را بیان داشتم و بعدًا به سراغ بهائیان‬ ‫توجه زیادی نداشت‪ .‬ا ّما خورده خورده‬ ‫رفتم‪ .‬در سه جلسه سخنرانی ا ّولیه دولت ّ‬ ‫متوجه شد که‬ ‫گزارشهای مأمورین انتظامیاز تمام کشور به دولت رسید و دولت‬ ‫ّ‬ ‫این ریشهای عمیق دارد‪ .‬از طرف دیگر با پیامهای روحانیون و مرجع تقلید‬ ‫اعلیحضرت همایونی هم دستوراتی دادند؛ و ا ّول کاری که شد دستور اشغال‬ ‫حظیرة القدس صادر گردید‪ .‬به هر حال من از توجه مردم و آرتش که به‬ ‫موقعحظیرة القدس را اشغال نمود سپاسگزارم‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫برای هرچه بیشتر برانگیختن مردم به آزار دگردینان و دگراندیشان دینی‪ ،‬فلسفی به شایعه‬ ‫نزدیک شدن حزب توده به بهائیان پرداخت‪:‬‬

‫‪۲۱‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫یکی از افراد تودهای نزد خود من اقرار کرد و گفت چون طرق ف ّعالیت به روی ما‬ ‫بسته شده بود و در ابتدا مجالس ختنه سوران‪ ،‬عروسی و عزا تشکیل دادیم‪ .‬ا ّما‬ ‫قضیه روشن شد و چون شنیدیم بهائیها در سال آینده قصد کودتا دارند بدین‬ ‫لحاظ به سوی آنان گرویدیم تا بتوانیم در آن موقع عمل حا ّدی انجام دهیم و‬ ‫حتّی برای اینکه خود را خیلی عالقمند به مذهب بهائی نشان دهیم به آیین و‬ ‫روش آنان از آنها زن گرفتیم‪.‬‬ ‫فلسفی که متوجه انعکاس جهانی بهائیستیزی خود بود‪ ،‬در سخنرانیهایش به تجلیل‬ ‫حساسیت افکار جهانی‬ ‫از ”حضرت موسی و حضرت عیسی“ پرداخت‪ .‬با آگاهی به ّ‬ ‫نسبت به آزار اقلیّتهای مذهبی پس از کشتار یهودیان در آلمان هیتلری‪ ،‬فلسفی خود را‬ ‫ناگزیر می بیند که‪ :‬حقوق اقلیتها را از نظر قانون اساسی و کتب آسمانی بیان‬ ‫دارم‪...‬‬

‫‪13‬‬

‫در پی شکایت محافل بینالمللی بهائی به شاه‪ ،‬نخست وزیر‪ ،‬مجلس‪ ،‬و‬

‫کمیسیون حقوق بشر و کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل و دولتهای اروپا و‬ ‫امریکا‪ 13،‬فلسفی گفتمان جنگ سرد و واهمه از پیشرفت حزب توده را دستاویز قرار داد‪:‬‬ ‫ما درباره مذهب صحبت نکردهایم بلکه راجع به دستهای که نقاب مذهبی به صورت‬ ‫زده بحث نمودهایم‪ .‬در توضیح این امر او متذ ّکر شد که‪ :‬به آمریکاییها پیغام دادم که‬ ‫مسلمانان با تودهایها مبارزه کردهاند و حاال تودهایها وارد بهائیان شدهاند و شما اگر‬ ‫بخواهید از بهائیان حمایت نمایید مثل این است که تودهایها را که دشمن آمریکا‬ ‫هستند تقویت کردهاید ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫بدین سان‪ ،‬مبارزه با بهائیان نه تنها مبارزه برای حفظ‬

‫یکپارچگی ایران‪ ،‬بلکه جزیی از مبارزه علیه کمونیزم جهانی نیز بر نموده شد‪.‬‬ ‫با پایان ماه رمضان ‪ 1779‬شمسی علماء اعالم و ائمهی جماعت و همچنین از‬ ‫طرف کلّیهی آقایان و ّعاظ و ُمبلّغین اهل منبر جلساتی برای فیصله یافتن امر بهائیها‬ ‫تشکیل دادند‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫در یکی از این نشستها که با حضور آقای نجفی شهرستانی به‬

‫‪۲۰‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫نمایندگی آیتاهلل بروجردی در منزل آیتاهلل خوانساری برگزار شد‪ ،‬شرکتکنندگان‬ ‫نامهای ”به حضور اعلیحضرت همایونی“ نوشته و خواهان تسریع در انجام تقاضای‬ ‫ثالثه آقایان شدند‪ .‬در این گردهمایی قرار شد که تقاضای سه گانه که در طرح تقدیمی‬ ‫سید احمد صفایی به مجلس نیز آمده بود‪ ،‬توسط شیخ محمدعلی لواسانی‪ ،‬آقای‬ ‫نجفی شهرستانی‪ ،‬و حاج باقر آقا قمی حضورًا به شاه تقدیم شود‪ .‬در نامهی سرگشادهای‬

‫در خرداد ‪ 1779‬به سردار فاخر حکمت رییس مجلس شورای ملّی‪ ،‬روزنامهی ”ندای‬ ‫مهمی در سازماندهی هیأتهای اسالمی داشت‪ ،‬اخطار داد که فکر و‬ ‫حق“‪ ،‬که نقش ّ‬ ‫نقشهی بهائیان برهم زدن مشروطیت و سلطنت و از هم پاشیدن اساس دیانت مقدس‬ ‫اسالم است‪ .‬در ادامه این نوشته که علما را حامیان سلطنت معرفی کرد‪ ،‬ندای حق‬ ‫نوشت‪ :‬ملّت ایران خواهان است که حالیه صالح ملّت یک مرتبه یکسره شود و تکلیف‬ ‫مشخص و معلوم گردد‪ ،‬همانطور که تکلیف تودهایها مع ّین شد‪ .‬حال دیگر‬ ‫بهائیان‬ ‫ّ‬ ‫استخوانی الی زخم گذاشته نشود که زحمت آن بعد معلوم شود ‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫در تعیین ”تکلیف تودهایها“ که الگویی برای برخورد با بهائیان شده بود دولت‬ ‫بسیاری از سران حزب توده را به اعدام و زندان ابد محکوم کرده بود‪ .‬برای جلب تو ّجه‬ ‫نیروهای مذهبی‪ ،‬فرمانداری نظامی در آبان ‪ 1779‬جشن میالد حضرت رسول اکرم را‬ ‫در حظیرة القدس برگذار کرد‪ .‬ندای حق از این اقدام سرتیپ بختیار قدردانی کرد و‬ ‫مفصلتر برای روز مولود حضرت قائم‬ ‫تقاضا داشت که مجلس جشنی از این عظیمتر و‬ ‫ّ‬ ‫محمد صاحب االمر و الزمان امام غائب در ‪ 18‬شهر شعبان المعظم برپا و منعقد‬ ‫آل‬ ‫ّ‬ ‫سازند ‪ .‬ندای حق امیدوار بود که فرماندار نظامی تهران با تظاهرات بینظیر مسلمانان‬ ‫عدهی معدود ناکسان و گمراهان زنند ‪.‬‬ ‫در آن جشن خنجر بر قلب ّ‬

‫‪112‬‬

‫نقش فرمانداری‬

‫نظامی تهران در سرکوبی و انحالل حزب توده اگر چه نیروهای بهائیستیز را امیدوار کرده‬ ‫بود‪ ،‬برای ایرانیان بهائی نگران کننده بود‪.‬‬ ‫دوری گرفتن ناگهانی دولت و دربار از خواست علماء برای یکسره کردن کار‬

‫‪۲۴‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫محمد شاه و ناصرالدین‬ ‫بهائیها پیوند تاریخی دولت و روحانیت را گسست‪ .‬از دوران‬ ‫ّ‬ ‫شاه قاجار نهادهای سرکوب دولت در مبارزه با بابیان و بهائیان و پاسداری از اسالم و‬ ‫تش ّیع شکل گرفته بود‪ .‬با ساماندهی مبارزه علیه بابیان و بهائیان دولت از حمایت و‬ ‫پشتیبانی ف ّعال علماء برخوردار شد‪ .‬مجتهدان شیعه نیز که پس از پیروزی اصولیان بر‬ ‫اخباریان به مراجع قدرت دینی خودمختاری تبدیل شده بودند‪ ،‬در روند مبارزه با بابیان‬ ‫و بهائیان هماهنگ و منسجم شدند‪ .‬در دههی ‪ 1721‬و آغاز دهه ‪ 1771‬هنگام مبارزه‬ ‫با حزب توده که دشمن اسالم قلمداد شده بود‪ ،‬دولت و روحان ّیت که در دورهی رضا‬ ‫شاه در مقابل یکدیگر قرار گرفته بودند بار دیگر همرزم و هماهنگ شدند‪ .‬با اشغال‬ ‫حظیرة القدس در اردیبهشت ‪ 1779‬این هماهنگی به اوج خود رسید‪ .‬ا ّما تغییر روش‬ ‫دولت در اوج بحران حظیرة القدس‪ ،‬علمای شیعه‪ ،‬خصوصًا آیتاهلل بروجردی‪ ،‬را که‬ ‫نگران افزایش تعداد بهائیان در ”مملکت شیعه“ بودند رنجیده خاطر کرد‪ .‬بدین سان‬ ‫روحانیت که تا ‪ 1779‬مدافع سلطنت بود به تدریج به مخالفت با آن برخاست‪ .‬واقعهی‬ ‫‪ 18‬خرداد ‪ 1792‬ادامه روندی بود که با اشغال حظیرة القدس آغاز شده بود‪ .‬اشغال‬ ‫حظیرة القدس‪ ،‬هم اوج‪ ،‬و هم آغازهی گسست همکاریهای دربار و روحانیت بود‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫سخن‌پایانی‬ ‫غیرخودی شمردن بابیان و بهائیان که با انتشار ”یادداشتهای کینیاز‬ ‫دالگورکی“ آغاز شده بود با تأسیس کشور اسراییل در ‪ 1723‬ﮬ‪ .‬ش‪ 1193[.‬م‪ ].‬اوج‬ ‫بیشتری یافت‪ .‬آیین بهائی‪ ،‬که پیش از پیدایش جنبش صهیونیسم در ‪1311‬م‪1711/‬ﮬ‪.‬‬ ‫ق‪ .‬مرکز جهانی خود را در فلسطین بنا نهاده بود‪ ،‬پس از تأسیس آن کشور عامل‬ ‫صهیونیسم قلمداد شد‪ .‬بدین ترتیب احساسات سیاسی ضد صهیونیستی در دفاع از‬ ‫آوارگان فلسطینی با یهودیستیزی و بهائیستیزی در هم آمیخت‪ .‬با نزدیک شدن دولت‬

‫‪۲3‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫ایران به کشور اسراییل‪ ،‬که در تحلیلهای سیاسی دست نشاندهی دولت آمریکا شناخته‬ ‫ضد امریکایی نیز بر زنجیره بهائیستیزی افزوده شد و‬ ‫ضد دولتی و‬ ‫میشد‪ ،‬احساسات‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ال سیاسی داد‪ .‬در این زنجیرهی غریبه سازی‪ ،‬هو ّیت ایرانی بهائیان و‬ ‫آن را مفهومی کام ً‬ ‫علقهی آنان به فرهنگ و کشور ایران جایی نداشت‪ .‬بهائیان ایادی صهیونیسم‪ ،‬عامل‬ ‫استعمار‪ ،‬و دشمن ایران و اسالم شناسانده شدند‪.‬‬ ‫در روند تاریخ زدایی که بهائیان را ایادی صهیونیسم بر مینمود‪ ،‬از یاد برده شد که‬ ‫میرزا حبیب اهلل آل رضا (هویدا)‪ ،‬یکی از کارمندان بهائی وزارت امور خارجه‪ ،‬نخستین‬ ‫ایرانی بود که از کوشش صهیونیستها برای ازدیاد نفوسشان در فلسطین ‪ ،‬حتی بیشتر‬ ‫از سیاستمداران عرب‪ ،‬ابراز نگرانی کرده بود‪ .‬او در نامه ‪ 13‬صفر ‪ 1791‬ﮬ‪ .‬ق‪/ .‬‬ ‫‪ 1122‬م به وزارت امور خارجه گزارش داد که یهودیان ایرانی فوج فوج از ایران هجرت‬ ‫کرده به فلسطین آمدهاند‪ ...‬و هرگاه اقدام عاجلی برای این مسأله نشود‪ ،‬بالشبهه تمام‬ ‫یهود ایرانی قطرهوار در دریای صهیونیست مندمج میشوند ‪ 119.‬جالب است که علمای‬ ‫ایرانی تنها در طی بحرانهای دهه ‪ 1721‬که به تأسیس کشور اسراییل انجامید به‬ ‫اهمیت ”ازدیاد نفوس“ یهودیان در فلسطین پی بردند‪.‬‬ ‫با اوج بهائیستیزی در دههی ‪ ،1721‬فرض ّیات نژاد پرستانهیی که بر علیه یهودیان‬ ‫به کار گرفته میشد به بهائیان نیز نسبت داده شد‪ .‬برای مثال‪ ،‬عبدالحسین آیتی در‬ ‫شهریور ‪ 1728‬در پرچم‌اسالم نوشت‪:‬‬ ‫مدتی در شگفت بودم که چرا بابیها یهودیها را بیش از تمام مردم دوست دارند‬ ‫و سعی در تبلیغ ایشان دارند و پس از تصدیق‪ ،‬به اعلی درجه با هم یگانه‬ ‫میشوند‪ .‬تا آنکه دانستم که در روش و منش‪ ،‬ما به االشتراکی دارند که از طرفی‬ ‫امر مذهب را بینهایت ملعبه و بازیچه قرار داده و به تصنّع و سخن سازی میگرایند‬ ‫و از طرفی به بافتههای خود که میدانند تعبیرات مصنوعی و ناروایی است که خود‬

‫‪۲۲‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫تعصب بروز میدهند که میتوانم گفت هیچ طبقهای در‬ ‫ایجاد کردهاند بقدری‬ ‫ّ‬ ‫تعصب جاهالنه و حم ّیت ابلهانه م ّتصف نیست و از‬ ‫دنیای امروزی بقدر بهائی به‬ ‫ّ‬ ‫طرفی بابی و یهودی در هر کشوری باشد در خیانت بیاختیار است‪.‬‬

‫‪118‬‬

‫ِ‬ ‫خیانت یهودیان به جنبش یهودیزدایی در اروپا انجامید‪ ،‬کاربرد‬ ‫همانگونه که تهمت‬ ‫تهمتهایی اینگونه دربارهی بهائیان‪ ،‬جنبش ضد بهائی را بخش الینفک نهضت‬ ‫اسالمگرا برای پیانداختن آیندهای تک مذهبی در ایران ساخت‪ .‬تحریم اقتصادی‬ ‫مهمی از نهضت اسالمگرا بود که با تحریم ”نوشابه امپریالیستی“ پپسی‬ ‫بهائیان بخش‬ ‫ّ‬ ‫مهمی در شکلگیری گفتمان‬ ‫کوال در ‪ 1779‬آغاز شد‪ .‬این تحریم اقتصادی را که نقش ّ‬ ‫سیاسی اسالمی داشت در فرصت دیگری بررسی خواهم کرد‪.‬‬ ‫موقعیت اجتماعی و اقتصادی بال ّنسبه ممتاز بهائیان نیز بر نگرانی علما و مراجع‬ ‫تقلید نسبت به آینده اسالم در ایران میافزود‪ .‬الیحهی انجمنهای ایالتی و والیتی‪،‬‬ ‫خصوصًا قرار دادن ”کتاب آسمانی“ به جای ”قرآن مجید“ در سوگند رسمی که در ‪12‬‬ ‫مهر ‪ 1791‬در هیأت دولت به تصویب رسید‪ ،‬این نگرانیها را دو چندان کرد‪ .‬علمای‬ ‫شیعه این تصمیم و دیگر اصالحات مدنی را کوششهایی برای تغییر هو ّیت اسالمی‬ ‫ایران قلمداد کردند‪ .‬آنها که پس از واقعهی حظیرة القدس از شاه ناخشنود شده بودند‪،‬‬ ‫با تصویب این الیحه مستقیمًا به رویارویی با دربار کشیده شدند‪ .‬همچنان که نامه ‪21‬‬ ‫اردیبهشت ‪ 1792‬آیتاهلل شریعتمداری به علمای کرمان حاکی است‪ ،‬بسیاری از علماء‬ ‫بر این باور بودند که دولت با وسایل مختلف در تقویت بعضی از فرق ضالّه و منحرف و‬ ‫ضد اسالمی و دخالت دادن آنها در شئون مختلف مملکتی و سپردن بعضی از مقامات‬ ‫حساس به آنها میکوشد‪ 112 .‬پیرو این نامه‪ ،‬شریعتمداری متذ ّکر شد که ایران میدان‬ ‫ّ‬ ‫دالل اسراییل و عنوان مذهبی دروغی را دارد قرار‬ ‫ف ّعالیت حزبی که عامل استعمار و ّ‬ ‫گرفته است ‪.‬‬

‫‪113‬‬

‫آیتاهلل خمینی نیز در اعالمیهای خطاب به وعاظ و گویندگان و‬

‫‪۲5‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫هیأتهای دینی در خرداد ‪ 1792‬هشدار داد‪:‬‬ ‫آقایان بدانند که خطر امروز بر اسالم کمتر از خطر بنیام ّیه نیست‪ ،‬دستگاه ج ّبار با‬ ‫عمال آنها (فرقه ضالّه و مضلّه) همراهی میکند‪ ،‬دستگاه‬ ‫تمام قوا به اسراییل و ّ‬ ‫تبلیغات را بدست آنها سپرده و در دربار دست آنها باز است‪ ،‬در ارتش و فرهنگ‬ ‫حساس به آنها دادهاند‪.‬‬ ‫و سایر وزارتخانهها برای آنها جا باز نموده و شغلهای ّ‬ ‫عمال آنها را به مردم تذکر دهید‪ ،‬در نوحههای سینهزنی از‬ ‫خطر اسراییل و ّ‬ ‫مصیبتهای وارده بر اسالم و مراکز ح ّقه و دیانت و انصار شریعت یادآور شوید‪ ،‬از‬ ‫فرستادن و تجهیز دولت خائن‪ ،‬چند هزار نفر دشمن اسالم و ملّت و وطن را به لندن‬ ‫برای شرکت در محفل ضد اسالمی و ملّی اظهار تنفر کنید‪‌ .‬سکوت‌در‌این‌ایام‌تأیید‌‬

‫دستگاه‌جبار‌و‌کمک‌به‌دشمنان‌اسالم‌است [تأکید در اصل]‪.‬‬

‫‪113‬‬

‫”جامعهی روحانیت ایران“ نیز در خرداد ‪ 1792‬اسراییل را بزرگترین پایگاه دشمنان‬ ‫اسالم و عامل درجه اول استعمار در خاور میانه مع ّرفی و پیشبینی کرد‪ :‬بهائیان که‬ ‫دالالن اسراییل در مملکت ما هستند (فراموش نکنید حیفا و عکا مرکز بهائیان و از شهرهای‬ ‫ّ‬

‫حساس مملکت رخنه کرده و روز به روز بر نفوذ‬ ‫معروف اسراییلاست) در دستگاههای ّ‬ ‫آنها در تمام قسمتها مخصوصًا دستگاههای تبلیغاتی حتی گفته میشود در هیأت‬ ‫دولت زیادتر میگردد ‪ .‬در ادامهی این بیانیّه که هدف روحانیون از مبارزه اخیر را‬ ‫نشان میداد‪ ،‬تأکید شد که روحانیت هرگز نمیتواند این ننگ بزرگ را برای مسلمانان‬ ‫عمال صهیونیسم و دالالن آنها یعنی بهائیان را در مملکت خود‬ ‫ایران بپذیرد و نفوذ ّ‬ ‫تحمل کند ‪.‬‬ ‫ّ‬

‫‪111‬‬

‫آیتاهلل سید محمد صادق روحانی نیز در نامهای در تحریم انتخابات‬

‫دوره ‪ 21‬مجلس شورای ملّی در شهریور ‪ ،1792‬مجلس را مأمور سرپوش گذاردن بر‬ ‫کودتای سیاهی دانست که قصد دارد یکباره اساس دین و مشروطیت را دگرگون کند‪.‬‬

‫‪۲6‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫عمال اسراییل و سازمان امنیت و زنان و مردانی که‬ ‫فلذا با همکاری بهائیان و ّ‬ ‫عفت قلم مانع از شرح حال آنهاست‪ ،‬به نام مردم میتینگ راه میاندازند‪،‬‬ ‫کنگره تشکیل میدهند‪ ،‬کمیته درست میکنند که غالمان خانهزاد و جیره‬ ‫خواران استعمار را به کاندیداتوری از طرف مردم مع ّرفی کنند‪ .‬البته نه مردم این‬ ‫کشور بلکه مردم ماوراء بحار و مردم اسراییل‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫قطعنامه ‪ 21‬فروردین ‪” 1792‬حوزه علمیهی قم“ نیز از مراجع عالیقدر مخصوصًا‬ ‫حضرت آیتاهلل العظمی خمینی خواست که در تأمین مستدعیات ‪ 11‬گانهای که‬ ‫عمال صهیونیسم از مملکت بود بکوشند‪.‬‬ ‫بند ‪ 8‬آن خواهان قطع ایادی استعمار و ّ‬

‫‪111‬‬

‫همچون بسیاری از نوشتههای اسالمگرا بیوگرافی پیشوا‪ ،‬که در ‪ 1121‬تنظیم شده بود‪،‬‬ ‫بهائیان را عمال سازمان ضد بشری صهیونیسم و آژانس یهود معرفی کرد‪112 .‬بدین‬ ‫عمال صهیونیسم“ برابرهایی برگزیده برای‬ ‫سان‪ ،‬در گفتمان انقالبی ”ایادی استعمار و ّ‬ ‫بیگانهسازی ”بهائیان“ شد‪ .‬از آن جهت که دولت اسراییل دشمن سرسخت اسالم به‬ ‫شمار میآمد‪ ،‬پیشرفت بهائیان در گسترهی سیاست‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬و فرهنگ ایران دلیلی بر‬ ‫تضعیف اسالم فرض میشد‪ .‬بنا بر این بسیاری از سخنگویان و مبارزان اسالمی در دو‬ ‫دههی پیش از انقالب بیش از هر چیزی تکیه بر آن داشتند که اسالم در موقعیت‬ ‫خطرناکی قرار گرفته است‪ .‬به عنوان نمونه‪ ،‬محمد جواد باهنر در هیأت مکتب حسین‬ ‫در ‪ 13‬شهریور ‪ 1792‬هشدار داد که دین در معرض خطر قرار دارد‪ .‬تبلیغات بهائیان روز‬ ‫به روز بیشتر میشود‪ .‬کمی به خود آیید و در فکر دین باشید‪...‬‬

‫‪117‬‬

‫ِ‬ ‫پنداشت‬ ‫در این‬

‫فراگیر‪ ،‬تمامی برنامههای فرهنگی دولت از جشن هنر شیراز تا تغییر تقویم هجری‬ ‫کوششهای ”فرق ضالّه و منحرف“ و ”ایادی استعمار و اعدای اسالم“ ”برای تغییر‬ ‫شخصیّت اسالمیمملکت“ دانسته شدند‪.‬‬

‫‪119‬‬

‫در این نگرش ”انقالبی“ حتی مسئولیت‬

‫سرکوبیهای خشونتبار ساواک نیز به دوش بهائیان گذاشته میشد‪ 118.‬به دیگر سخن‪،‬‬

‫‪۲7‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫گفتمان انقالبی و اسالمگرا بهائیان را در تمامی سیاست های ناسنجیده رژیم شاه سهیم‬ ‫میدانست‪.‬‬ ‫مهمی در‬ ‫جنبش ضد بهائی که از دهه ‪ 1721‬با تبلیغات اسالمی درآمیخت نقش ّ‬ ‫تبدیل ”ایمان اسالمی“ به ”مبارزهی سیاسی“ داشت‪ .‬بجای بررسی مبانی ایمانی آیین‬ ‫بهائی‪ ،‬مبارزان اسالمی از آن پس تأکید داشتند که آیین بهائی ”مذهبیسیاسی“ است‬ ‫که دولتهای استعماری برای تضعیف اسالم برپا ساختهاند‪ .‬بنا بر این شرکت کنندگان‬ ‫ضد بهائیت بیش از پیش نگران آینده‬ ‫در جلسات هیأتهای اسالمی و انجمنهای‬ ‫ّ‬ ‫اسالم میبودند‪ .‬تشدید این نگرانی وسیلهای برای تبدیل زهد و ایمان به ”آگاهی‬ ‫سیاسی“ و تشویق به مبارزه برای حمایت از اسالم بود‪ .‬بدین دلیل جلسات هیأتها و‬ ‫ضد بهائی مکانهای مناسبی برای جلب افراد به سوی سازمانهایی‬ ‫انجمنهای‬ ‫ّ‬ ‫همچون مجاهدین خلق‪ ،‬ا ّمت واحده‪ ،‬حزب ملل اسالمی‪ ،‬و هیأت مؤتلفه بودند‪ 112.‬با‬ ‫ضد‬ ‫ضد استعماری‪ ،‬و ّ‬ ‫ضد صهیونیستی‪ّ ،‬‬ ‫درهم پیوستن جنبش ضد بهائی با جنبشهای ّ‬ ‫امپریالیستی‪ ،‬مبارزه برای پاکسازی بهائیان به مبارزه برای سرنگونی سلطنت پهلوی تبدیل‬ ‫گردید‪ .‬در جنبش ”آزادی خواهانه مردم ایران“ آزادی مدنی بهائیان اسارت ”ملّت‬ ‫مسلمان“ پنداشته شد و در نتیجه جامعهی مدنی ایران در نیمه دوم قرن بیستم دچار‬ ‫تناقضی شد که همچنان ادامه دارد‪*.‬‬ ‫کاک‪ ،‬و افسانه نجمآبادی‪،‬‬ ‫* ‌در ویرایش نهایی این نوشته‪ ،‬حشمت مؤیَّد‪ ،‬احمد کریمی ح ّ‬ ‫راهنمایم بودهاند‪ .‬از یکایک آنها سپاسگزارم‪ .‬ا ّما این دوستان مسئول نگرش و لغزشهایم‬ ‫نیستند‪ .‬برای تسهیل خواندن نقل قولها‪ ،‬در موارد ضروری‪ ،‬در رسم الخط متون اصلی‬ ‫تص ّرف کردهام‪.‬‬

‫‪۲8‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫ها‌و‌کتابنامه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نوشت‬ ‫‌‬ ‫پی‬ ‫‪1‬‬

‫برای پژوهشی جامع در باره پیدایش جنبش بابی ن‪ .‬ک‪ .‬به‪:‬‬ ‫‪Abbas Amanat, Resurrection and Renewal: The Making of the Babi‬‬

‫‪Movement in Iran, 1844-1850, (Ithaca: Cornell University Press, 1989).‬‬ ‫برای تحلیلی تاریخی از کیش بهائی ن‪ .‬ک‪ .‬به‪:‬‬ ‫‪Juan Cole, Modernity & the Millennium: The Genesis of the Baha'i Faith in‬‬

‫‪the Nineteenth-Century Middle East (New York: Columbia University Press,‬‬ ‫‪1998).‬‬ ‫‪2‬‬

‫در این باره ن‪ .‬ک‪ .‬به‪:‬‬ ‫‪Amat’ul-Baha Ruhiyyih Khanum, ‘The Guardian of the Baha'i Faith’, in The‬‬

‫‪Baha'i World, 1954-1963 (Haifa: The Universal House of Justice, 1970),‬‬ ‫‪particularly pp. 156-158; ‘The Baha'i International Community and the‬‬ ‫‪United Nations, 1954-1963’, in The Baha'i World, 1954-1963, pp. 788-794,‬‬ ‫‪particularly 789-791‬‬ ‫‪7‬‬

‫حاج محمد کریم خان کرمانی‪‌ ،‬رساله تیر شهاب در راندن باب خسران مآب‪ ،‬کرمان‪:‬‬ ‫چاپخانه سعادت‪ ،1733 ،‬به ترتیب بر صص ‪211-211‬و ‪.221‬‬

‫‪9‬‬

‫حاج محمد کریم کرمانی‪ ،‬کتاب مستطاب سلطانیه‪ ،‬بمبیی‪ :‬کارخانه عبدالغفور المشهور‬ ‫بداد و میان دهایلی‪ ،1233 ،‬به ترتیب صص ‪.211-221‬‬

‫‪8‬‬

‫حاج محمدخان کرمانی‪‌ ،‬رسالة فی ر ّد الباب المرتاب‪،‬‬

‫کرمان‪:‬‬

‫چاپخانه‬

‫سعادت‪1739،‬قمری‪ 1797/‬شمسی‪ .‬این کتاب بنا بر مندرجات آن در سال ‪1231‬‬ ‫قمری‪1281/‬شمسی نگاشته شده است‪‌.‬‬ ‫‪2‬‬

‫زین العابدین نوری شاه حسینی‪ ،‬ارغام الشیطان فی رد اهل البیان و االیقان‪ ،‬تهران‪ :‬مطبعه‬ ‫مروی‪ ،1792 ،‬به ترتیب از صص ‪ 712‬و ‪.712‬‬

‫‪3‬‬

‫میرزا علیاکبر مجتهد اردبیلی خوانساری حاجب االئمه‪ ،‬اصول دین و کشفالخطای‬ ‫‪۲9‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫مسلمین‪ .‬بی جا‪ ،‬بی ناشر‪ ،1779 ،‬صص ‪ 717‬و ‪.713‬‬ ‫‪3‬‬

‫در این باره ن‪ .‬ک‪ .‬به‪:‬‬ ‫‪Negar Mottahedah, ‘The Mutilated Body of the Modern Nation: Qurrat al‬‬‫‪Ayn Tahirah’s Unveiling and the Iranian Massacre of the Babis’,‬‬

‫‪Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, XVIII:2‬‬ ‫‪(1998), pp. 38-50.‌.‬‬ ‫فریدون آدمیت براین ادعاست که نویسنده این جزوه مجهول‪ ،‬علی جواهر کالم است‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ن‪ .‬ک‪ .‬به‪ :‬فریدون آدمیت‪ ،‬امیرکبیر و ایران‪ ،‬چاپ ‪2‬؛ تهران‪ :‬انتشارات خوارزمی‪،1721 ،‬‬ ‫ص ‪ .982‬اما وی شواهدی دراین باره ارائه نکرده است‪ .‬علی جواهر کالم که تحصیالتش‬ ‫را در تهران و بیروت به انجام رسانیده بود و عربی و روسی و انگلیسی نیز میدانست‪ ،‬مترجم‬ ‫چندین کتاب از جمله آثار الشیعة‪ ،‬ایران نو (الول ساتن)‪ ،‬تاریخ تمدن اسالم (جرجی زیدان)‬ ‫بود‪.‬‬ ‫‪ 11‬احمدکسروی‪ ،‬بهائیگری‪ ،‬تهران‪ :‬کتابفروشی پایدار‪ ،‬بی تاریخ‪ ،‬صص ‪.32-37 ،31‬‬ ‫‪ 11‬احمد کسروی‪‘ ،‬پاسخ بهائیان’‪ ،‬پرچم‪( 1:1 ،‬فروردین ‪ ،)1722‬صص ‪.21-71‬‬

‫‪ 12‬برای چاپ جدید این اثر ن‪ .‬ک‪ .‬به‪“ :‬یادداشت های کنیازدالفورکی [دراصل]” در خاطرات‬ ‫من یا تاریخ صدساله ایران‪ ،‬نوشته حسن اعظام قدسی اعظام الوزاره‪ ،‬تهران‪ :‬نشر کارنگ‪،‬‬ ‫‪ ،1731‬صص ‪ .111-121‬حسن اعظام در معرفی “یادداشتهای کنیاز دالقورکی” نوشت‪:‬‬ ‫اینک راجع به پیدایش باب از جزوه ای که خطی و در کتابخانهی مرحوم مخبرالدوله‬ ‫بزرگ برادر مرحوم حاج مخبرالسلطنه هدایت‪ ،‬به پسرش مرحوم فهیمالدوله که از رجال‬ ‫پاکدامن وطن خواه و با ایمان بودند رسیده بود‪ ،‬نظر با این که نویسنده با ایشان دوستی‬ ‫معظمله معاشر بودم‪ ،‬موقع پیش آمد قضیه انبار غله دولتی یک روز‬ ‫کامل داشته و غالبًا با ّ‬ ‫خطی” راجع به پیدایش بهائی که در کتابخانه پدرم بود و به من منتقل‬ ‫اظهار نمودند “جزوه ّ‬ ‫گردیده است در این موقع به شما میدهم که تا پس از استنساخ اصل جزوه را رد نمایید‪،‬‬ ‫نویسنده هم با تقدیم تشکر از روی آن ماشین نموده اصل آن را به مرحوم فهیمالدوله رد‬

‫‪5۱‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫نمودم‪ ...‬اینک موقع در آن دانستیم که برای روشن شدن تاریخ که یگانه هدف و آمال خود‬ ‫خاصه جوانان حاضر و نسل آینده عین جزوه را بدون‬ ‫میدانم برای خوانندگان عزیز‬ ‫ّ‬ ‫کوچکترین تصرفات به شرح ذیل درج نمایم‪ ،‬و ضمنًا متذکر میشوم که خواننده عزیز‬ ‫ال توجه نمایند که نفوذ خارجه تا چه اندازه در دربار قاجاریه و مملکت و حتی شاه وقت‬ ‫کام ً‬ ‫بوده است؟ ن‪ .‬ک‪ .‬به‪ :‬حسن اعظام قدسی‪ ،‬همان‪ ،‬ص ‪.111‬‬

‫‪ 17‬در این باره ن‪ .‬ک‪ .‬به‪ :‬محفل روحانی ملی بهائیان ایران‪“ ،‬جوابی به رساله اعترافات سیاسی‬ ‫کینیاز دالقورکی”‪ ،‬طهران‪ :‬محفل روحانی ملی بهائیان ایران‪ ،‬بهمن‪1729‬؛ نیز ن‪ .‬ک‪ .‬به‪:‬‬ ‫‪Amin Banani, ‘Religion or Foreign Intrigue: The Case of the Babi-Baha'i‬‬ ‫‪Movement in Iran,’ in Thirty First International Congress of Human Sciences‬‬

‫‪in Asia and North Africa in Tokyo (Tokyo: Institute of Eastern Culture,‬‬ ‫‪1983), pp. 279‬‬ ‫برای گزیده ای ازگزارشهای سفیر روسیه درایران ن‪ .‬ک‪ .‬به‪:‬‬ ‫‪M. S. Ivanov, Babidskie Vosstaniya V Irane, 1848-1852, Moscow, 1939, Appendix l, pp. 141-59‬‬

‫برای ترجمه فارسی و انگلیسی بخشی از این گزارشها‪ ،‬به ترتیب‪ ،‬ن‪ .‬ک‪ .‬به‪ :‬مرتضی‬ ‫مد ّرسی چهاردهی‪ ،‬شیخیگری و بابیگری از نظر فلسفه‪ ،‬تاریخ‪ ،‬اجتماع‪ ،‬چاپ ‪ ،2‬تهران‪،‬‬ ‫‪ ،1781‬صص ‪221-231‬؛ و نیز ن‪ .‬ک‪ .‬به‪:‬‬ ‫‪F. Kazimzadeh, ‘Excerpts from Dispatches Written during 25-8481 by Prince‬‬ ‫‪Dolgoroukov, Russian Minister to Persia,’ World Order (Fall 1966), pp.17‬‬‫‪24.‬‬ ‫‪“ 19‬یادداشت های دالقورکی” در‌خاطرات من‪ ،‬ص ‪.128‬‬ ‫‪ 18‬همان‪ ،‬ص ‪.123‬‬ ‫‪ 12‬همان‪ ،‬ص ‪.123‬‬ ‫‪ 13‬همان‪ ،‬ص ‪.121‬‬ ‫‪ 13‬احمد کسروی‪’ ،‬آفتاب حقایق یا دروغ رسوا‘‪‌ ،‬پرچم‪( 1:9 ،‬نیمه دوم اردیبهشت ‪،)1722‬‬

‫‪5۰‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫‪ .133-121‬نقل قول ها به ترتیب از صص ‪ .132-131‬دیگر نوشته های کسروی در باره‬ ‫کیش بهائی عبارتند از‪‘ :‬آفتاب حقایق یا دروغ رسوا ‪‌ ’2‬پرچم‪ ،1:8 ،‬خرداد ‪،1722‬‬ ‫صص‪217-213‬؛ ‘پاسخ بهائیان’‪ ،‬پرچم‪( 1:1 ،‬فروردین ‪ ،)1722‬صص ‪21-71‬؛‬ ‫‘پرسشهای ما از بهائیان’‪ ،‬پرچم‪( 1:8 ،‬خرداد‪ ،)1722‬صص ‪117-113‬؛ ‘باز چند‬ ‫سخنیاز بهائیان’‪ ،‬پرچم‪( 1:11 ،‬شهریور‪ ،)1722‬صص ‪.931-937‬‬ ‫‪ 11‬فریدون آدمیت‪ ،‬امیرکبیر و ایران یا ورقی از تاریخ سیاسی ایران‪ ،‬مقدمه محمود محمود‪،‬‬ ‫تهران‪ :‬بنگاه آذر‪ ،1727 ،‬نقل قولها به ترتیب از صص ‪ 299،282،283 ،297‬و ‪.281‬‬ ‫ارتباط ادوارد براون با ازلیان را پیش از آدمیّت‪ُ ،‬مبلّغ نامی بهائی ابوالفضل گلپایگانی به‬ ‫تفصیل در کشف الغطاء عن حیل االعداء (‪1777‬ﮬ‪ .‬ق‪1219/.‬ﮬ‪ .‬ش‪ ).‬گزارش داده بود‪.‬‬ ‫مقدمه آنکه به نام ادوارد‬ ‫این کتاب در واقع ر ّدیهای بر نقطةالکاف حاجی میرزا جانی و‬ ‫ّ‬ ‫مقدمه که گویا به یاری محمد قزوینی نوشته شده بود‪،‬‬ ‫برون انتشار یافته می باشد‪ .‬در این‬ ‫ّ‬ ‫نویسنده از ازلیان به نیکی یاد کرده بود‪ .‬گلپایگانی در “کشف اغراض پروفسور عالیجناب”‬ ‫نوشت‪ :‬باید دانست که حمایت و رعایت مستر براون از ازلیان و ضدیت و سعایت او نسبت‬ ‫به بهائیان بر یک سبب اساسی عمومی و بعضی اغراض شخصی خصوصی استناد دارد‪.‬‬ ‫ضدیت بر شمرد و برآن بود که‬ ‫او رقابت مذهبی و عصبیت دینی را مسبب عمومی این‬ ‫ّ‬ ‫ُمبلّغین نصرانیت در ایران مزاحم و رقیبی بزرگتر و قوی تر از ملت بهائیه نداشته و‬ ‫ندارد‪ .‬برای از پای درآوردن این حریف‪ ،‬به روایت گلپایگانی‪ ،‬امثال ادوارد براون به‬ ‫حمایت از ازلیان پرداختند‪ :‬لکن ازلیان چون از دعوت ناس به علت خوف و هراس عاجزند‬ ‫لذا محض پیدا کردن اشخاص همنفس در بیدین ساختن مردم سعی بلیغ مبذول میدارند‬ ‫و برای پاشیدن تخم نصرانیّت اراضی سخت ناهموار را به جهت پروتستانیان نرم و شیار می‬ ‫ضدیت با رقیب و مزاحم‪ ،‬و انس و الفت با مساعد و معاون‪،‬‬ ‫سازند و بالبدیهه نفرت و‬ ‫ّ‬

‫طبیعی هر قوم و ملت است‪ .‬ن‪.‬ک‪ .‬به‪ :‬میرزا ابوالفضل گلپایگانی‪ ،‬کشف الغطاء عن حیل‬ ‫االعداء‪ ،‬مرو شاهجهان‪ :‬مهدی بن ابوالقاسمالعلوی‪1779 ،‬ﮬ‪.‬ق‪ ،.‬صص ‪ 973‬و ‪ .978‬دکتر‬ ‫حشمت مؤیّد در یادداشتی یادآوری کردهاند که ‪ 127‬صفحه از کشفالغطاء را میرزا‬

‫‪5۴‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫ابوالفصل گلپایگانی نوشته و بقیه را پس از مرگ او خواهر زادهاش سید مهدی گلپایگانی‬ ‫تکمیل کرده است‪.‬‬ ‫توضیح ‌ویراستار‪‌ :‬برای دلیل جعلی بودن داستان کونولی و مالحسین بشرویی نک‪( :‬وهمن‪،‬‬ ‫فریدون‪ :‬یکصد و شصت سال مبارزه با آیین بهائی‪ ،‬انتشارات باران‪ ،2111‬ص‪.)222-32 .‬‬ ‫پس از فاش شدن این جعلیات‪ ،‬آدمیت این مطلب را از چاپهای بعدی کتابش حذف کرد‪.‬‬

‫‪ 21‬انور ودود‪ ،‬ساخته های بهائیت در صحنه دین و سیاست‪ ،‬با مقدمه سید ابوالقاسم کاشانی‪،‬‬ ‫تهران‪ :‬چاپخانه شرکت مطبوعات‪1722 ،‬ﮬ‪ .‬ش‪ .‬نقل قولها به ترتیب از صص ‪،2‬‬ ‫‪ .171،191،191 ،13،21‬انور ودود که پدر جدش‪ ،‬میرزا محمود کالنتری کاشی‪ ،‬و خاله‬ ‫زادهی پدرش‪ ،‬عین الملک هویدا از بهائیان سرشناس بودند‪ ،‬این کتاب را نخست به زبان‬ ‫عربی‪ ،‬محازل البهائیة علی مسرَح السیاسیه و الدین‪ )1193( ،‬نوشته بود‪.‬‬ ‫‪ 21‬مرتضی احمد آ‪ ،‬تاریخ و نقش سیاسی رهبران بهائی‪ ،‬چاپ ‪7‬؛ تهران‪ :‬دارالکتب‬ ‫االسالمیه‪ ،1792 ،‬نقل قول ها به ترتیب از صص ‪ 38،32 ،22-72،23‬و ‪ .31‬عنوان روی‬ ‫جلد چاپ سوم این کتاب که در ‪ 11111‬جلد به طبع رسیده بود “پرنس دالگورکی” است‪.‬‬ ‫‪ 22‬ناصر مکارم شیرازی‪ ،‬فیلسوف نماها‪ ،‬چاپ ‪ ،13‬تهران‪ :‬دارالکتاب االسالمیه‪ ،1783 ،‬ص‬ ‫‪.283‬‬ ‫‪“ 27‬برادران دینی متحد شوید” دنیای اسالم‪ 13( 1:8 ،‬آبان ‪ ،)1728‬ص ‪ .2‬پس از کشتن‬ ‫احمد کسروی‪“ ،‬جمعیت مبارزه با بی دینی” که به کوشش حاج سراج انصاری‪ ،‬شیخ قاسم‬ ‫اسالمی‪ ،‬و شیخ مهدی شریعتمداری و برخی دیگر از علما برای مبارزه با او تشکیل شده بود‬ ‫به “اتّحادیه مسلمین” مبدل شد‪ .‬یکی از اهداف اتحادیه “مبارزه منطقی با هرگونه بیدینی‬ ‫ها و نبرد قلمی با انتشاراتی که برضد اسالم و طریقهی ح ّقهی جعفری شده و می شود” بود‪.‬‬ ‫‪ 29‬سید محمد مهدی موسوی (آل طعمه) دبیرکل کنگره جوانان اسالم‪“ ،‬حقایق آشکار می‬ ‫شود”‌دنیای اسالم‪ 21( 1 ،‬مهر‪ ،)1728‬ص ‪‌.7‬‬ ‫‪ 28‬صدر السادات‪“ ،‬دو نمونه از فداکاری”‪ ،‬پرچم اسالم‪ 28( 27 ،‬تیر‪ ،)1722‬ص ‪.7‬‬

‫‪ 22‬عطاءاهلل شهاب پور‪ ،‬شهادت علم و فلسفه به اهمیت و خوبی نماز و روزه‪ :‬فوائد دینی‪،‬‬ ‫روحانی‪ ،‬جسمانی‪ ،‬اخالقی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬چاپ ‪7‬؛ تهران‪ :‬انجمن تبلیغات اسالمی‪،‬‬

‫‪53‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫‪ ،1727‬ص ‪‌.239‬‬ ‫‪ 23‬عطاءاهلل شهاب پور‪ ،‬آیین گشایش راه نو در عالم حقیقت‪ ،‬نشریه یکم انجمن تبلیغات‬ ‫اسالمی‪ ،‬چاپ ‪9‬؛ تهران‪ :‬انجمن تبلیغات اسالمی‪1727 ،‬‬ ‫‪ 23‬انجمن تبلیغات اسالمی‪‌،‬یاران ما‪ :‬شرح مختصری از آغاز یک کوشش بزرگ در راه اسالم‪،‬‬ ‫تهران‪ :‬انجمن تبلیغات اسالمی‪ ،1722 ،‬صص ‪ 17‬و‪.21‬‬ ‫‪ 21‬مجتهد کمره ای‪ ،‬روحانیت و اسالم وفقه اسالم بامدارک و نصوص احکام؛ هبةالدین‬ ‫شهرستان‪ ،‬راهنمای یهود و نصارا؛ محمود طالقانی (مترجم)‪ ،‬راهنمای مناسک حج‪.‬‬ ‫‪ ‌71‬رمضانعلی رحیمیان‪“ ،‬اعالم به کلیه مسلمانان ایران”‪‌ ،‬دنیای اسالم‪ 13( 71 ،‬مرداد‬ ‫‪ ،)1722‬ص ‪.7‬‬ ‫‪“ 71‬دارالعلوم دینی و عربی”‪‌،‬دنیای اسالم‪ 11( 2:83 ،‬دی ‪ ،)1722‬ص ‪.7‬‬

‫‪ 72‬عطاء اهلل شهاب پور‪‘ ،‬یک پیشنهاد مهم و سودمند‪ :‬آسایشگاه برای زوار حسینی’‪‌ ،‬دنیای‬ ‫اسالم‪ 21( 78 ،‬تیر ‪ ،)1722‬صص ‪.1-2‬‬ ‫‪ 77‬یازده جزوه تعلیماتی انجمن تبلیغات اسالمی از فروردین ‪ 1721‬تا آبان ‪1727‬‬

‫در‪123111‬نسخه چاپ شد‪ .‬ن‪.‬ک‪ .‬به‪ :‬عطاءاهلل شهاب پور‪‌ ،‬مجموعءه انتشارات انجمن‬ ‫تبلیغات اسالمی‪‌ ،‬تهران‪ :‬انجمن تبلیغات اسالمی‪ ،‬تهران‪ :‬انجمن تبلیغات اسالمی‪،‬‬ ‫‪ ،1727‬ص‪.7‬‬ ‫‪‘ 79‬اینها از راه گمراهی بازگشتهاند’‪ ،‬سالنامه نوردانش‪، ،)1798( 21 ،‬صص ‪ 271‬و ‪.271‬‬ ‫‪ 78‬سید حمید روحانی‪‘ ،‬ریشه اندیشه اسالم منهای روحانیت’‪ 18 ،‬خرداد‪9:19 ،‬‬ ‫(بهار‪ ،)1737‬صص ‪ ،13-23‬به ویژه ص ‪ ،22‬پس نوشت شماره ‪ .11‬برای گزارشی از‬ ‫فعالیت های انجمن تبلیغات اسالمی در انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی در‬ ‫مشهد ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬جمعیت های مؤتلف اسالمی مشهد و سرنوشت انتخابات دوره هفدهم‬ ‫مجلس شورای ملی در مشهد’‪ 18‌،‬خرداد‪( 19 :9 ،‬بهار‪ ،)1737‬صص‪.23-91‬‬ ‫‪ 72‬برای گزارشی از همکاری نزدیک این انجمن با ساواک ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬ساواک و انجمن‬ ‫حجتیه’‪ 18 ،‬خرداد‪( 13،‬زمستان ‪ ،)1737‬صص ‪ .127-128‬برخی از تاریخنگاران‬

‫‪5۲‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫جمهوری اسالمی انجمن تبلیغات اسالمی (انجمن ضد بهائیت) را ‘استعماری’ فرض‬ ‫کردهاند‪ :‬دلیل استعماری بودن این فرقه این است که در اوج خفقان پهلوی که ساواک به‬ ‫هیچ نیروی مذهبی اجازه فعالیت نمی داد این ها آزادانه (مانند بهائیت) با آرم و پرچم‬ ‫مشغول تبلیغ بودند‪ .‬این دو فرقه متضاد؛ درتحقیق اهداف شوم استعماری هماهنگ عمل‬ ‫می کردند‪ .‬بهائیت دخالت در سیاست را منع کرده بود‪ .‬انجمن ضد بهائیت نیز دخالت در‬ ‫سیاست را ممنوع اعالم کرده و از افراد انجمن تعهد می گیرد که در سیاست دخالت نکنند‪.‬‬ ‫بهائیت حکم جهاد را لغو شده اعالم می کند‪ .‬انجمن در پوشش یک شعار عوام فریبانه و‬ ‫به ظاهر مقدس یعنی اختصاص حکومت به امام عصر ع‪ .‬جهاد و مبارزه را متوقف میکند ‪،‬‬ ‫‘حربهتکفیر‪7 ،‬؛ استعمار و تکفیر’‪ ،‬حوزه‪(12 ،‬شهریور ‪ ،)1728‬صص‪17-121‬؛ نقل از‬ ‫ص‪.111‬‬ ‫‪‘ 73‬جامعه تعلیمات اسالمی’‪‌ ،‬پرچم اسالم‪ 1( 1:11 ،‬خرداد‪ ،)1728‬ص ‪9‬؛ ‘جامعه‬ ‫تعلیمات دینی’‪ ،‬پرچم اسالم‪ 1( 11 ،‬خرداد‪ ،)1728‬ص ‪9‬؛ ‘جامعه تعلیمات دینی’‪،‬‬ ‫پرچم اسالم‪ 12( 11 ،‬خرداد ‪ ،)1728‬صص‪ .7-9‬همچنین ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬بازهم دو‬ ‫شخصیت متضاد’‪ ،‬دنیای اسالم‪ 21( 87 ،‬آذر ‪ ،)1722‬صص ‪ 1‬و ‪.7‬‬ ‫‪‘ ‌73‬انجمن تعلیمات اسالمی’‪‌،‬پرچم اسالم‪ 21( 2:99 ،‬اسفند ‪ ،)1722‬ص ‪.7‬‬

‫‪ 71‬عباسعلی اسالمی‪‘ ،‬طرح نو’‪ ،‬در گفتار وعاظ‪ :‬مجموعه سخنرانی های جمعی از دانشمندان‬ ‫و وعاظ مشهور ایران‪ ،‬از تألیفات محمد مهدی تاج لنگرودی‪ ،‬چاپ ‪1‬؛ تهران ‪ :‬انتشارات‬ ‫خزر‪ ،1722 ،‬صص ‪ ،13-22‬نقل از ص ‪‌.29‬‬ ‫‪ 91‬حسین عبداللهی‪‘ ،‬قابل توجه آقایان حجج اسالم و مراجع تقلید مخصوصًا حضرت آیتاهلل‬ ‫مد ظلّه العالی’‪‌،‬دنیای اسالم‪ 22( 83 :2 ،‬دی ‪ ،)1722‬صص ‪ ،1-2‬نقل از ص‬ ‫بروجردی ّ‬ ‫‪.2‬‬ ‫‪‘ 91‬در خصوص قهوه رخ اصفهان’‪‌،‬دنیای اسالم‪ 11( 2:21 ،‬بهمن ‪ ،)1722‬ص ‪.2‬‬ ‫‪‘ ‌92‬کتاب اخالق گلشنی’‪ ،‬دنیای اسالم‪ 22( 83 ،‬دی ‪ ،)1722‬ص ‪.2‬‬ ‫‪ 97‬دربارهی دستور دکتر آذر وزیر فرهنگ دربارهی تعطیل کردن جامعهی تعلیمات دینی ن‪ .‬ک‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫به‪ :‬علی دوانی‪‘ ،‬شیرین کاری آقای دکتر آذر’‪ ،‬ندای حق‪ 71( 193 ،‬تیر‪ ،)1772‬صص ‪1‬‬ ‫و ‪9‬؛ ‘نقش وزیر فرهنگ در انحالل جامعه تعلیمات دینی’‪‌ ،‬ندای حق‪ 3( 191 ،‬مرداد‬ ‫‪ ،)1772‬صص ‪1-2‬؛ عباس غلّهزاری‪‘ ،‬آقای وزیر فرهنگ اینجا ایران و کشور اسالمی‬

‫است’‪‌ ،‬ندای حق‪ 19( 181 ،‬مرداد ‪ ،)1772‬صص ‪ 1‬و ‪9‬؛ ‘تقلیل دروس شریعت و‪‌،’ ...‬‬ ‫ندای حق‪ 23( 182 ،‬مرداد‪ ،)1772‬صص ‪ 1‬و‪9‬؛ ’دکتر آذر چه شد؟’‪ ،‬ندای حق‪188 ،‬‬ ‫(‪ 13‬شهریور ‪ ،)1772‬صص ‪ 1‬و ‪.9‬‬ ‫‪ 99‬مرتضی خلخالی و عبدالحسین معتضدی‪‘ ،‬ملت ایران بیدار شوید‪ :‬بهائیان دین‪ ،‬مذهب‪،‬‬ ‫تعصب‪ ،‬ملیت و ناموس شما را از بین می برند’‪‌،‬دنیای اسالم‪ 29( 2:22 ،‬بهمن ‪،)1772‬‬ ‫صص ‪ 1‬و‪7‬؛ نقل از ص ‪.7‬‬ ‫‪ 98‬یک نفر مسلمان‪‘ ،‬بهائی ها چه می گویند؟’‪ ،‬دنیای اسالم‪ 21( 23 :2 ،‬فروردین‬ ‫‪ ،)1723‬صص ‪ 1‬و ‪9‬؛ نقل از ص ‪.9‬‬ ‫‪‘ 92‬جمعیت هیأت مروجین مذهب جعفری’‪‌ ،‬پرچم اسالم‪ 12( 31 ،‬آذر ‪ ،)1722‬ص ‪2‬؛‬ ‫‘جمعیت مروجین مذهب جعفری’‪ ،‬پرچم اسالم‪ 11( 31 ،‬آذر ‪ ،)1722‬ص ‪.7‬‬ ‫‪‘ 93‬مجمع هیأت مر ّوجین مذهب جعفری’‪ ،‬پرچم اسالم‪ 7( 2:79 ،‬دی ‪ ،)1722‬ص ‪.1‬‬ ‫‪‘ 93‬بیانیه ای که در جلسه عمومی عصر ‪ 22/11/12‬هیأت مر ّوجین مذهب جعفری توسط‬ ‫آقای سید نصراهلل شجاعی تنظیم و قرائت شد’‪ ،‬دنیای اسالم‪ 1( 27 ،‬اسفند ‪،)1722‬‬ ‫صص ‪ 1‬و ‪ .7‬نقل از ص ‪.7‬‬ ‫‪‘ 91‬کانون انتشارات اسالمی’‪ ،‬پرچم اسالم‪ 11( 2:72 ،‬آذر‪ ،)1722‬ص ‪.9‬‬ ‫‪‘ 81‬نتیجه مبارزه ُمبلّغ اسالمی و بازگشت عدهای از منحرفین بهائی’‪ ،‬ندای حق‪ 12( 2:2 ،‬مهر‬ ‫‪ ،)1779‬صص ‪ 1‬و ‪2‬؛ نقل از ص ‪‌.2‬‬ ‫‪ 81‬عباس غلّهزاری‪‘ ،‬مجامع مذهبی مشهد مقدس’‪‌ ،‬ندای حق ‪ 229( 2:3‬آبان ‪،)1779‬‬ ‫صص ‪ 1‬و ‪9‬؛ نقل از ص ‪‌.9‬‬ ‫‪‘ 82‬ریشه اندیشه اسالم منهای روحانیت’‪ 18‌ ،‬خرداد‪( 9:19 ،‬بهار ‪ ،)1737‬صص ‪،12-23‬‬ ‫به ویژه صص ‪ ،23-22‬یادداشت ‪1‬؛ ‘جمعیت های مؤتلف اسالمی مشهد و سرنوشت‬

‫‪56‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی در مشهد’‪ 18 ،‬خرداد‪( 9:19 ،‬بهار‪،)1737‬‬ ‫صص ‪ ،23-91‬بخصوص ص ‪.71‬‬ ‫‪ 87‬صدرالسادات‪‘ ،‬دو نمونه از فداکاری’‪‌،‬پرچم اسالم‪ 28( 27 ،‬تیر ‪ ،)1722‬ص ‪.7‬‬ ‫‪ 89‬همانجا‪.‬‬ ‫‪‘ 88‬مصاحبه با آقای احسان اهلل پرتوی که سابقًا منحرف بوده اند’‪‌ ،‬پرچم اسالم‪71( 191 ،‬‬ ‫شهریور ‪ ،)1723‬صص ‪1-2‬؛ نقل از ص ‪.2‬‬ ‫‪ 82‬محمد حسینی بهشتی‪‘ ،‬و به اوست که سوگند می خورم که سازش نمیکنم’‪‌ ،‬شاهد‪3 ،‬‬ ‫(خرداد ‪ ،)1721‬صص ‪19،93-11‬؛ نقل از ص ‪‌.12‬‬ ‫‪‘ 83‬به مناسبت هفدهم اسفند ماه سالگرد درگذشت آیتاهلل ربانی شیرازی‪‌ ،’...‬پیام انقالب‪،‬‬ ‫‪ 28( 172‬اسفند ‪ ،)1727‬صص ‪ 13-21‬و ‪71‬؛ نقل بر ‪ .21‬این خبر در ‌پرچم اسالم در‬ ‫‘بخش مهم ترین اخبار کشور و جهان’ چنین گزارش داده شده بود‪ :‬کسانی که اخیرًا‬ ‫مسلمان شده اند‪ -‬شصت و دو نفر به شرح زیر بوسیله جناب آقای آقا شیخ عبدالرحیم‬ ‫شیرازی ُمبلّغ اعزامی از طرف آقایان علماء و روحانیون شیراز در سروستان شیراز مش ّرف به دین‬ ‫مبین اسالم گردیدند‪ .‬ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬مهم ترین اخبار کشور و جهان’‪‌ ،‬پرچم اسالم‪12( 19 ،‬‬ ‫فروردین ‪ ،)1723‬ص ‪.2‬‬ ‫توضیح ‌ویراستار‪ :‬اغلب اعالنات مربوط به مسلمان شدن بهائیان خالی از حقیقت بود از‬ ‫جمله مورد باال‪ .‬به دنبال انتشار خبر باال در روزنامهی پرچم اسالم‪ ،‬محفل ملّی بهائیان ایران‬ ‫م وضوع را از محفل روحانی بهائیان شیراز استفسار نمود‪ .‬پاسخ محفل شیراز چنین است‪:‬‬ ‫خبر مزبور کذب محض و انتشار آن از ناحیهی کسانی است که آتش فتنه و فساد را در‬ ‫سروستان مشتعل ساختهاند‪ .‬نفوسی که اسامیشان در آن جریده درج گردیده جمعی از‬ ‫عدهای هم کودکان خردسال بهائی از شش ماه تا‬ ‫منسوبان مسلمان بهائیان سروستانند و ّ‬ ‫چهارده سال میباشند ‪ .‬اخبار امری [نشریهی محفل ملی بهائیان ایران]‪ ،‬شمارهی ‪ ،7‬تیرماه‬ ‫‪ ،1723‬ص‪( 21 .‬نقل از امینی‪ ،‬تورج‪ ،‬اسناد بهائیان ایران‪ ،‬در دست انتشار‪،‬‬ ‫‪).1127‬‬

‫‪57‬‬

‫ص‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫‪‘ 83‬دنیای اسالم برای چه انتشار می یابد؟’‪‌ ،‬دنیای اسالم‪ 21( 1 ،‬مهر‪ ،)1728‬صص ‪1-2‬؛‬ ‫نقل از ‪.2‬‬ ‫حجة االسالم نجم آبادی‪‘ ،‬یک سؤال از شوقی افندی و پیروانش’‪‌،‬پرچم اسالم‪28( 27 ،‬‬ ‫‪81‬‬ ‫ّ‬ ‫تیر‪ ،)1722‬صص ‪ 1‬و ‪7‬؛ سید محمود طالقانی‪‘ ،‬مهدی موعود’‪‌،‬پرچم اسالم‪23(1:13 ،‬‬ ‫تیر ‪ ،)1728‬ص ‪9‬؛ محمدعلی شکاری‪‘ ،‬گفت و شنود با بهائیان’‪ ،‬پرچم اسالم ‪22( 31‬‬ ‫شهریور ‪ ،)1722‬ص ‪7‬؛ حسن نیکو‪‘ ،‬شجاعت مولود دیانت و امت است’‪ ،‬پرچم اسالم‪،‬‬ ‫‪ 3( 22‬شهریور ‪ ،)1728‬ص ‪2‬؛ عبدالحسین آیتی‪‘ ،‬بازیگری بنی اسراییل سبب خواری‬ ‫ایشان است’‪ ،‬پرچم اسالم‪ 19 (27 ،‬شهریور ‪ ،)1728‬ص ‪‌.1‬‬ ‫‪ 21‬عبدالکریم فقیهی شیرازی‪‘ ،‬سبب یک هفته تعطیل‪ :‬سستی مشترکین‪ -‬سیاست بیگانگان’‪‌،‬‬ ‫پرچم اسالم‪ 1( 32‬مهر ‪ ،)1722‬ص ‪.1‬‬ ‫‪ 21‬عبدالکریم فقیهی شیرازی‪‘ ،‬مبارزه ما مقدس و پیروزی نهایی با اسالم است’‪‌،‬پرچم اسالم‪،‬‬ ‫‪ 22(22‬مرداد ‪ ،)1722‬ص‪‌.1‬‬ ‫‪‘ 22‬شرارت بهائی ها’‪‌،‬پرچم اسالم‪ 1( 2:29 ،‬مهر ‪ ،)1722‬ص ‪.2‬‬ ‫‪‘ 27‬اختالفات مذهبی’‪‌،‬پرچم اسالم‪ 22( 33 ،‬بهمن ‪ ،)1722‬ص ‪‌.1‬‬ ‫‪‘ 29‬فرقهی منحرف’‪‌،‬پرچم اسالم‪ 9( 131 ،‬اسفند ‪ .)1723‬صص ‪.1-2‬‬ ‫‪‘ 28‬دنیایاسالم برایچه انتشار مییابد؟!’‌دنیای اسالم‪ 21( 1 ،‬مهر ‪ ،)1728‬صص ‪.1-2‬‬ ‫‪ 22‬سراج انصاری‪‘ ،‬از خواب غفلت بیدار شوید’‪‌ ،‬دنیای اسالم‪ 21( 1 ،‬مهر ‪ ،)1728‬صص‬ ‫‪.1-7‬‬ ‫‪ 23‬در این باره ن‪ .‬ک‪ .‬به نامه وزیر فرهنگ به محمدتقی فلسفی‪‌ ،‬دنیای اسالم‪1( 27-29 ،‬‬

‫فروردین ‪ ،)1722‬ص ‪ .1‬همچنین ن‪ .‬ک‪ .‬به‪ :‬محمدتقی فلسفی‪ ،‬خاطرات و مبارزات‬ ‫حجةاالسالم فلسفی‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات مرکز اسناد انقالب اسالمی‪ ،1732 ،‬صص ‪-137‬‬ ‫‪.131‬‬ ‫‪ 23‬یوسف اطلس پرور‪‘ ،‬مقاله وارده’‪‌،‬دنیای اسالم‪ 13( 71 ،‬مرداد ‪ ،)1722‬صص ‪.1-2‬‬ ‫‪‘ 21‬تلگرافات وارده’‪‌،‬دنیای اسالم‪ 29( 91 ،‬مرداد ‪ ،)1722‬ص ‪ .2‬در پی نشر این خبر دنیای‬

‫‪58‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫اسالم گزارش داد که‪ :‬چندی است حضرت آقای بیان الحق ُمبلّغ شهیر اسالمی به شاهی‬ ‫تشریف آورده و وسائل تشکیل جامعه مسلمین را فراهم و اهالی هم با حسن استقبال اطاعت‬ ‫نموده و تاکنون سه نفر از بهائی ها را توبه داده و به دین شریف اسالم وارد نمودهاند و‬

‫تبلیغات ایشان رونق بازار منافقین را شکسته است‪ ، .‬خالصه تلگرافهای وارده‪‌ ،‬دنیای‬ ‫اسالم‪ 8( 12 ،‬آبان ‪ ،)1722‬ص ‪.7‬‬

‫‪ 31‬حسین شکوهی‪‘ ،‬یک نفر وکیل مجلس نباید در ترویج مرام بهائی کمک کند’‪‌ ،‬دنیای‬ ‫اسالم‪ 11( 92 ،‬مهر‪ ،)1722‬ص ‪.2‬‬ ‫‪‘ 31‬مخالفین دولت آقای هژیر متأسفند’‪ ،‬دنیای اسالم‪ 17( 31 ،‬تیر ‪ ،)1723‬صص ‪ 1‬و ‪9‬؛‬ ‫نقل از ص ‪ .32 .9‬هژیر به دکتراقبال‪ ،‬سند شماره ‪ ،72‬محمدتقی فلسفی‪ ،‬همان‪ ،‬ص‬ ‫‪.931‬‬ ‫‪ 32‬هژیر به دکتراقبال‪ ،‬سند شماره ‪ ،72‬محمدتقی فلسفی‪ ،‬همان‪ ،‬ص ‪.931‬‬ ‫‪ 37‬براساس گزارش ‌دنیای اسالم ‌این کمیسیون در ‪ 3‬مرداد ‪ 1723‬در اطاق آقای وزیر‬ ‫فرهنگ با حضور معظمله و جناب آقای دکتر مهران معاون وزارت فرهنگ به عضویت‬ ‫جناب آموزگار مستشار محترم دیوان کشور و جنابان آقایان شهابی و مشکوة از اساتید محترم‬ ‫دانشگاه و جناب آقایرضوی نماینده محترم مجلس شورای ملی و جناب یعقوب انوار و‬ ‫جناب آقای سعیدی از اعضای عالیرتبه وزارتفرهنگ و آقای تقویمدیراینروزنامه‬ ‫تشکیل شد‪‘ .‬تشکیل کمیسیونتعلیمات دبستانها ودبیرستان ها’‪‌ ،‬دنیای اسالم‪12( 37 ،‬‬ ‫مرداد ‪ ،)1723‬صص ‪.1-2‬‬ ‫‪ 39‬درمورد دکتر برجیس ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬این پزشک را به عبادت دعوت کردند و سرانجام به طرز‬ ‫فجیعی او را به قتل رسانیدند’‪ ،‬فردوسی‪ 22( 22 ،‬فوریه ‪ ،)1171‬ص ‪ .3‬در مورد مهندس‬ ‫شهید زاده ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬آیا دزدان دست به ترور و کشتار زدهاند؟’‪ ،‬مرد امروز‪ 23( 112 ،‬تیر‬ ‫‪ ،)1722‬ص ‪.2‬‬ ‫‪ 38‬به مناسبت گشایش بیمارستان رازی‪ ،‬که داروخانه آنرا جماعت کلیمیان تهران به بیمارستان‬ ‫مجانًا هدیه کرده بودند‪ ،‬ایران باستان نوشت‪ :‬امروز قسمت اعظم تجارت دوا و داروخانه‬

‫‪59‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫های تهران در دست یهودیها است و از این راه یک عدم رضایت و نگرانی بین توده و‬ ‫ال و با‬ ‫مخصوصًا مردمان هوشمند و بصیر حکمفرما است زیرا عملیات آن ها را کام ً‬ ‫درنظرگرفتن حقیقت هویت یهود نمی توانند بخیر و صالح خود تشخیص دهند‪ ...‬دراین‬ ‫نوشته ‌ایران باستان ایرانیان یهودی را که از کهنترین ساکنان ایران بودهاند بیگانه محسوب‬ ‫مؤسسهای است ِ‬ ‫صرف ایرانی و همانطور که تمام کارکنان آن از زن و‬ ‫کرد‪ :‬بیمارستان رازی‬ ‫ّ‬ ‫مرد ایرانی هستند و باید هم ایرانی باشند قسمت حیاتی و مهم آن “دواخانه” نیز باید در زیر‬ ‫نظر رییس بادانش آن و در دست ایرانیان اداره شود یعنی دوایی را که یهودی مجانی یا در‬ ‫مقابل پول بدهد نباید مورد اعتماد و قبول واقع شود زیرا به قول معروف در زیر کاسه نیم‬ ‫کاسهای است‪ .‬ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬یادگاری از آیین گشایش بیمارستان رازی‪ -‬یک انجمن با‬ ‫شکوه’‪ ،‬ایران باستان‪ 1( 2:22 ،‬تیر‪ ،)1717‬ص ‪ 2‬و ‪.11‬‬ ‫‪‘ 32‬فداییان اسالم و حوزه علمیه قم’‪‌ ،‬تاریخ و فرهنگ معاصر‪( 1:2 ،‬زمستان ‪ ،)1731‬صص‬ ‫‪ ،137-131‬نقل از ص ‪.137‬‬ ‫‪ 33‬عبدالحسین هژیر پس از رسیدن به وزارت پیشه و هنر و سپس دارایی در ‪ 27‬خرداد ‪ 1723‬به‬

‫نخست وزیری رسید‪ .‬او به زبان فرانسه و روسی آشنا بود‪ .‬تألیفات او عبارتند از‪ :‬از پطرزبورغ تا‬ ‫قسطنطنیه (تهران ‪ ،)1722‬تاریخ قرون وسطی یا جنگ صد ساله‪ ،‬نوشته آلبرماله و ژول‬ ‫ایزاک (تهران‪‌ ،)1711 ،‬تاریخ ملل مشرق یونان‪ ،‬نوشته البرماله و ژول ایزاک (تهران‪،‬‬ ‫‪ ،)1711‬حافظ تشریح‪ :‬تبویب و تقسیم آن از روی مضامین (تهران‪.)1713 ،‬‬ ‫‪ 33‬سیدحسین امامی (‪ )1717-1723‬در ‪ 21‬اسفند ‪ 1729‬احمد کسروی را ترور کرد‪.‬‬ ‫‪‘ 31‬داستان کامل حادثه غم انگیز قتل هژیر وزیر دربار شاهنشاهی‪ ،’...‬کاویان‪ 11( 1 ،‬آبان‬ ‫‪ ،)1723‬صص ‪ 18 ،8‬و ‪.13‬‬ ‫‪ 31‬همزمان با نشر شایعه بهائی بودن هژیر‪ ،‬شایعات دیگری در بارهی مسیحی شدن او نیز در‬

‫تهران انتشار یافت‪ .‬ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬فوق العاده بهمن‪ :‬هژیر مسیحی شده و مرتد می باشد’‪ ،‬در‌‬ ‫گزارش های محرمانه شهربانی (‪ 23-1723‬شمسی)‪ ،‬به کوشش مجید تفرشی و محمود‬ ‫طاهر احمدی‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان اسناد ملی ایران‪ ،1731 ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪191‬؛ همچنین صص‬

‫‪6۱‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫‪‌.123-123‬‬ ‫‪ 28‘ 31‬خرداد ‪ ’1723‬در گزارش های محرمانه شهربانی‪ ،‬ج ‪ ،2‬صص ‪193.-193‬‬ ‫‪ 28‘ 32‬خرداد ‪ ’1723‬در گزارش های محرمانه شهربانی ج ‪ ،2‬ص ‪. 121‬‬ ‫‪‘ 37‬از کی و چگونه و با چه مقدماتی وارد مبارزه با بهائیان شدند؟’‪ ،‬اتّحاد ملی‪22(11:722 ،‬‬ ‫اردیبهشت ‪ ،)1779‬صص ‪ 1‬و ‪‌.9‬‬ ‫‪ 39‬خاطرات و مبارزات حجة االسالم محمد تقی فلسفی‪ ،‬مصاحبهها حمید روحانی (زیارتی)؛‬ ‫ویراستاران علی دوانی‪ ،‬محمد رجبی‪ ،‬محمدحسن رجبی‪ ،‬تهران‪ :‬مرکز اسناد انقالب‬ ‫اسالمی‪.1732 ،‬‬ ‫‪‘ 38‬کامل ترین جریان و ف ّعالیتهایی که منجر به اشغال حظیرةالقدس گردید’‪‌ ،‬اتّحاد ملی‪،‬‬ ‫‪ 11( 1:728‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬ص ‪.1‬‬ ‫‪ 32‬فلسفی‪ ،‬همان‪ ،‬صص ‪.111-111‬‬ ‫‪‘ 33‬اعالمیه شماره ‪ 17‬فرمانداری نظامی تهران مورخ ‪ 22‬اردیبهشت’ ‪ ،1779‬به نقل از محمد‬ ‫تقی فلسفی‪ ،‬همان‪ ،‬صص ‪117-119‬؛ نقل از ص ‪.117‬‬ ‫‪ 33‬اطالعات‪ 13( 3231 ،‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬به نقل از همان‪ ،‬ص ‪.119‬‬ ‫‪ 31‬اطالعات‪ 13( 3232 ،‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬به نقل از همان‪ ،‬ص ‪.119‬‬ ‫‪ 11‬اطالعات‪ 11( 3237 ،‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬به نقل از همان‪ ،‬ص ‪.119‬‬ ‫‪ 11‬اطالعات‪ 11( 3237 ،‬اردیبهشت ‪.)1779‬‬ ‫‪ 12‬اطالعات‪ 13( 3232 ،‬اردیبهشت ‪)1779‬؛ کیهان‪ 11( 7839 ،‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬به‬ ‫نقل از محمد تقی فلسفی‪ ،‬همان‪ ،‬صص ‪.119-118‬‬ ‫‪ 17‬کیهان‪ 21( 7838 ،‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬به نقل از همان‪ ،‬ص ‪.118‬‬ ‫‪ 19‬طرح تقدیمی بدین شرح بود‪:‬‬ ‫ماده‪ . 1‬جمعیت فاسد بابی ها و وابستگان به آنها از ازلی و بهائی‪ ،‬مخالف امنیت کشور‬ ‫بوده و غیر قانونی اعالم می شود‪.‬‬ ‫ماده‪ . 2‬از این پس عضویت در این جمعیت و تظاهر و بستگی به آن به هر نحوی که باشد‬

‫‪6۰‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫بزه بوده‪ ،‬مرتکب به حبس مجرد از دو سال و محرومیت از حقوق مدنی محکوم می‬ ‫شود‪.‬‬ ‫ماده ‪ . 7‬اموال غیر منقولی که مراکز اجتماع و سازمان های وابسته به این جمعیت می باشد‬ ‫یا عوائد آن صرف امور مربوطه این جمعیت می شود به وزارت فرهنگ منتقل میگردد‬ ‫که برای تأسیس سازمانهای تربیتی و اشاعه معارف دینی و اصول خداپرستی‬ ‫اختصاص یابد‪.‬‬ ‫ماده‪ .9‬افرادی که از این جمعیت در دوائر دولتی و وابسته به آنها مشغول خدمت میباشند از‬ ‫این تاریخ از خدمات دولتی اخراج و به هیچوجه مشمول قانون استخدام نخواهند بود‪.‬‬ ‫‘متن طرحی که برای تحریم بهائیت قرار است تقدیم جلسه علنی گردد’‪‌ ،‬روشنفکر‪،‬‬ ‫‪ 21( 17‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬ص ‪.7‬‬ ‫‪‘ 18‬مسأله بهائیها’‪‌،‬روشنفکر‪ 9( 18 ،‬خرداد ‪ ،)1779‬ص ‪.7‬‬ ‫‪ ‘ 12‬از کی و چگونه و با چه مقدماتی وارد مبارزه با بهائیان شدند؟’‪ ،‬اتحاد ملی‪11:722 ،‬‬ ‫(‪ 22‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬صص ‪ 1‬و ‪.9‬‬ ‫‪‘ 13‬کامل ترین جریان و فعالیت هایی که منجر به اشغال حظیرة القدس گردید’‪ ،‬اتحاد ملی‌‪:11‬‬ ‫‪ 11( 728‬اردیبهشت ‪ ،)1779‬ص ‪.9‬‬ ‫‪ 13‬ن‪ .‬ک‪ .‬به‪:‬‬ ‫‪‘The Baha'i Appeal to the United nations,’ in The Baha'i World, 1954-1963‬‬ ‫‪(Haifa: the Universal House of Justice,1970), 789-791‬‬ ‫‪11‬‬

‫‘ کامل ترین جریان‪ ،’ ...‬اتحاد ملی‪ ،‬ص ‪.9‬‬

‫‪111‬‬

‫‘اجماع آقایان علما و و ّعاظ’‪ ،‬ندای حق‪ 29( 73 :8 ،‬خرداد ‪ ،)1779‬صص ‪ 1‬و ‪.9‬‬

‫‪111‬‬

‫‘نامه سر باز به جناب آقای حکمت رییس مجلس شورای ملی’‪ ،‬ندای حق‪29( 298 ،‬‬ ‫خرداد ‪ ،)1779‬صص ‪ ،1-2‬نقل از ص ‪.2‬‬

‫‪112‬‬

‫‘جشن میالد حضرت رسول اکرم ص در فرمانداری نظامی تهران’‪‌ ،‬ندای حق‪2:3 ،‬‬ ‫(‪ 13‬آبان ‪ ،)1779‬صص ‪ 1‬و ‪.9‬‬

‫‪6۴‬‬

‫بهائی ستیزی و اسالم گرایی در ایران‬

‫‪117‬‬

‫در این باره ن‪ .‬ک‪ .‬به‪ :‬تحلیل محمدتقی فلسفی از ‘روحانیت و انتخاب الش ّرین’ در‬ ‫محمدتقی فلسفی‪ ،‬همان‪ ،‬صص ‪.112-113‬‬

‫‪119‬‬

‫علیاکبر والیتی‪‌ ،‬ایران و مسأله فلسطین بر اساس اسناد وزارت امورخارجه ‪-1313‬‬ ‫‪1173‬م‪ ،‬تهران‪ :‬دفتر نشر فرهنگ اسالمی‪ ،1732،13 ،‬سند ‪.13‬‬

‫‪118‬‬

‫آیتی‪‘ ،‬بازیگری بنی اسراییل سبب خواری ایشان است’‪‌ ،‬پرچم اسالم ‪23( 1:23‬‬ ‫شهریور ‪ ،)1728‬ص ‪‌.2‬‬

‫‪112‬‬

‫آیتاهلل شریعتمداری‪‘ ،‬حضرات آقایات علما و حجج اسالم (شهرستان کرمان) دامت‬ ‫برکاتهم’‪ ،‬اسناد انقالب اسالمی‪ :8 ،‬صص ‪89-83‬؛ نقل از ص ‪.88‬‬

‫‪113‬‬

‫آیتاهلل شریعتمداری‪‘ ،‬حضرات آقایان علمای اعالم و حجج اسالم و وعاظ کاشان‬ ‫دامت برکاتهم’‪ ،‬اسناد انقالب اسالمی‪ :8 ،‬صص ‪ ،83-81‬نقل از ص ‪.83‬‬

‫‪113‬‬

‫روح اهلل الموسوی الخمینی‪‘ ،‬اعالمیه حضرت آیةاهلل العظمی آقای حاج آقا روح اهلل دام‬ ‫ظلّه علی رئوسالمسلمین خطاب به وعاظ و گویندگان دینی و هیأت های مذهبی’‪،‬‬ ‫‪ 18‬خرداد‪( 28 ،‬بهار ‪ ،)1732‬ص ‪.129‬‬

‫‪111‬‬

‫جامعه روحانیت ایران‪‘ ،‬هدف روحانیون از مبارزه اخیر’‪ ،‬اسناد انقالب اسالمی‪:9‌ ،‬‬ ‫صص ‪32-31‬؛ نقل از ص ‪.38‬‬

‫‪111‬‬

‫محمدصادقالحسینیالروحانی‪‘ ،‬متناعالمیه آقای حاج سید محمد صادق روحانی‪،’...‬‬ ‫اسناد انقالب اسالمی‪ :5‌،‬صص ‪38-31‬؛ نقل بر ‪111 .33‬‬

‫‪111‬‬

‫حوزه علمیه قم‪‘ ،‬متن قطعنامه حوزه علمیه قم’‪‌،‬اسناد انقالب اسالمی‪ :9‌،‬ص ‪.113‬‬

‫‪112‬‬

‫بی نام‪‌،‬بیوگرافی پیشوا‪ ،‬بی مکان‪ :‬انتشارات پانزدهم خرداد‪ ،‬بی تاریخ‪ ،‬ص ‪.27‬‬

‫‪117‬‬

‫مهناز میزبانی‪‘ ،‬شهید باهنر الگوی مبارزه و آموزش’‪ 18 ،‬خرداد‪( 22/23 ،‬تابستان و‬ ‫پاییز ‪ ،)1732‬به نقل از گزارش ساواک در جلسه هفتگی هیأت مکتب حسین در ‪ 1‬تیر‬ ‫‪ ،1792‬نقل قول ها به ترتیب از صص ‪ 111‬و ‪.113‬‬

‫‪119‬‬

‫به عنوان نمونه‪ ،‬ن‪ .‬ک‪ .‬به‪ :‬نامه آیتاهلل محمد رضا گلپایگانی در ‪ 13‬خرداد و ‪ 23‬تیر‬ ‫‪ ،1783‬اسناد انقالب اسالمی‪ :1 ،‬صص ‪.931 ،931‬‬

‫‪63‬‬

‫به نقل از‪ :‬ایران‌نامه‪ ،‬سال نوزدهم‪ ،‬شماره ‪2-1‬‬

‫‪118‬‬

‫ن‪ .‬ک‪ .‬به‪‘ :‬متن اعالمیه حوزه علمیه قم در باره بسیج جوانان برای مبارزه مسلّحانه و‬ ‫شناسایی مزدوران رژیم شاه’‪ ،‬اسناد انقالب اسالمی ‪ :9‬ص ‪237‬؛ نقل از ص ‪.239‬‬

‫‪112‬‬

‫برای نمونه ن‪ .‬ک‪ .‬به‪ :‬شرح حال غالمحسین صفتی در تاریخچه گروههای تشکیل‬ ‫دهنده سازمان مجاهدین انقالب اسالمی‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان مجاهدین انقالب اسالمی‪،‬‬ ‫‪ ،1781‬ص ‪.132‬‬

‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬

‫‪6۲‬‬