ALTINCI NƏSİL MÜHARİBƏLƏR – yüksək dəqiqlikli silahların tətbiqi

?Əhəd Əzizov Hazırda gələcək müharibələrin mahiyyətini müəyyənləşdirəcək hərbi‑texniki inqilabın növbəti mərhələsi gedir. Söhbət son zamanlarda bir sıra aparıcı ölkələrdə yeni yüksək texnoloji, “intellektual” müharibə vasitələrinin ortaya çıxmasından gedir. Bu, bir daha tətbiqetmə formaları və metodlarının rolunu yenidən düşünməyi, yeni şəraitdə döyüş əməliyyatları aparmağı tələb edir. Eyni zamanda, hərbi sahədə əməliyyat‑strateji səviyyədə ortaya çıxan əsas məsələlərdən biri yüksək dəqiqlikli silahların nisbətinin, qar şılıq lı əlaqəsinin və rolunun müəy yənləşdirilməsidir. Bu, yaxın gələcəkdə bir sıra dövlətlərin ordularının ar senalında yüksək dəqiqlikli silahların külli miqdarda olacağı və onların hərbi‑siyasi və iqtisadi problemlərin həllində sıx istifadə ediləcəyi ilə əlaqədardır.

XX əsrin ortalarında peyda olmağa başlayan tamamilə yeni silah növləri bir çox ölkələrdə hərbi quruculuq işlərində dərin iz buraxmaqda davam edir. Bu isə öz növbəsində, onların döyüş istifadəsinin uyğun forma və metodlarının müəyyənləşdirilməsini, strategiya və taktikanın əsas müd dəa ‐la rına yenidən baxılmasını tələb edir. Təbii ki, burada silahın silahlanma sistemindəki yeri, hərbi quruculuğa, döyüşün aparılmasının əməliyyat‐strateji və taktiki qaydalarına, onların qarşısının alınmasına, qlobal və regional sabitliyə təsiri barədə suallar ortaya çıxır. Bundan sonra yeni silahın imkanlarının daha dəqiq tərifi və əsas funksional məqsədinin təyinatının müəyyənləşdirilməsi tələb olunur. Yüksək dəqiqlikli silahlar müasir döyüşün gedişatını, nəticə etibarı ilə müharibənin nəticələrini dəyişdirir. Yüksək dəqiqlikli silahlar, özünün hədəfə çatma hüdudlarında ən azı 0,5 ehtimal ilə ilk atışla (vuruşla) hədəfi məhv edə bilən idarə olunan silahlardır. Hədəfə dəymənin yüksək ehtimalı, məhvetmə vasitələrində və ya onların daşıyıcılarında xüsusi tuşlama vasitə ‐lərinin, o cümlədən raketlərin tra yek ‐toriyasını korrektə edən, radio tele idarəetmə, müxtəlif özütuşlama başlıqları və s. kimi avtonom idarəetmə sistemlərinin tətbiqi ilə əldə edilir. Xarici hərbi mütəxəssislər yüksək dəqiqlikli silahlara müxtəlif yerüstü, aviasiya və gəmi raket sistemlərini, idarəolunan silahların artilleriya komplekslərini, həmçinin kəşfiyyat‐zərbə komplekslərini ayırırlar. Belə silahlarda yüksək dəqiqlik ehtimalı çatdırılma vasitələrindən (topdan, buraxma qurğusundan, daşıyıcıdan) atılan (buraxılan) döyüş sursatının (mərminin, raketin, döyüş elementinin) hədəfə (məhv edilən obyektə) uçuş trayektoriyasının daimi və ya mütəmadi korreksiyası ilə əldə edilir. Döyüş sursatının hədəfə uçuş trayektoriyasının korreksiyası tuşlama sisteminin işi ilə təmin edilir.

Texnologiyaların inkişafı dövründə tranzistorların, inteqral mikrosxemlərin, radiotexnikanın, mikroelementlərin, televiziyanın, lazer texnikasının, ida ‐rəetmə və aerodinamika nəzəriyyələrinin yüksək inkişafı kiçik qabarit ölçülərinə sahib etibarlı idarəetmə vasitələrinin yaradılmasına imkan vermiş və idarə olunan silaha yüksək dəqiqlik kimi xüsusiyyələr təmin etmişdir. Yüksək döyüş effektivliyi nəzərə alınaraq, yüksək dəqiqlikli silahlar bütün silahlı münaqişələrdə əsas məhvetmə vasitəsi rolunu oynayır. Bu zaman belə silahlar adətən kiçik ölçülü və/və ya yüksək müdafiə xüsusiyyətli obyektlərin (hədəflərin) məhv edilməsi üçün geniş tətbiq edilir. Müasir yüksək dəqiqlikli silah sistemləri özlüyündə kəşfiyyat sistemləri, məlumat mübadiləsi kanalları, idarəetmə mərkəzləri, hesablama vasitələri, çatdırılma vasitələri və idarə olunan döyüş sursatları da daxil olmaqla, döyüş və dəstək sistemlərinin və vasitələrinin mürəkkəb komplekslərini tərənnüm edir. İdarəetmə sisteminin quruluşundan və döyüş sursatı növündən asılı olaraq yüksək dəqiqlikli silahlar taktiki, əməliyyat‐taktiki, əməliyyat və strateji vəzifələri həll edə bilər. Yüksək dəqiqlikli silah sistemlərinə aiddir: kəşfiyyat‐zərbə və kəşfiyyat‐atəş kompleksləri; hava və dəniz mənzilli qanadlı raketlər; bəzi əməliyyat‐taktiki raket növləri; zenit və tank əleyhinə raket kompleksləri; aviasiya idarə olunan raketləri, kassetlər və bombalar; artilleriya sistemlərinin fərdi nümunələri; sualtı qayıq əleyhinə müdafiə sistemlərinin fərdi nümunələri. Bir sıra hərbi mütəxəssislərin fikrincə, davam edən elmi və texnoloji inqilab nəticəsində, gələcək müharibənin – altıncı nəsil müharibənin xarakterini müəyyənləşdirəcək yüksək dəqiqlikli silahlar yaratmaq mümkün olmuşdur. Yüksək dəqiqlikli silahlar hücum edilən obyektlərə son dərəcə yüksək dəqiqlikdə nöqtə zərbələri endirməyə imkan verir. Müharibələr heç vaxt dayanmır, öz inkişafını edir: qədim dövrlərdən günümüzə qədər ən azı beş nəsil müharibələr və hərbi qarşıdurmalar dəyişmişdir. Bu cür nəsillərin dəyişməsinin əsas hüdudları əsasən insan cəmiyyətinin inkişafında tarixi əhəmiyyət kəsb edən sıçrayışlarla üst‐üstə düşür, bu da yeni müharibə formaları və metodlarının yaranmasına səbəb olan tamamilə yeni məhvetmə vasitələrinin meydana çıxmasına səbəb olur. XX əsrin sonlarında, ən yeni inqilabi növ silah və hərbi texnikanın yaradılmasına kömək edən elm və texnologiyanın müxtəlif sahələrində böyük irəliləyişlərə baxmayaraq, aparıcı ölkələrdəki hərbi uzaqgörənlik yeni nəsil müharibələrin mahiyyətini əsaslandıra bilməmişdir. Müasir hərbi praktika əski nəsil müharibələr səviyyəsində donub qalmış hərbi nəzəriyyəni xeyli üstələmişdir. Bir sıra ölkələrdə qazanılan iqtisadi nailiyyətlər nəticəsində XXI əsrdə müharibə aparmaq üçün yüksək elmi tutumlu texnologiyalara və informasiya sistemlərinə əsaslanan yeni maddi‐texniki baza yaratmağa imkan verən hərbi‐texnoloji inqilab artıq başlamışdır. Bu vəziyyətdə mikro ‐elektronika, opto‐elektronika, sensor texnologiyası, həmçinin yüksək keyfiyyətli materialların istehsalı və istifadəsi üçün yeni texnologiyalar mühüm rol oynayır. Yalnız köhnələrini əvəz edə biləcək deyil, eləcə də bütövlükdə silahlı mübarizə və müharibənin xarakterini tamamilə dəyişdirə biləcək misilsiz silah növləri yaradılır. Qabaqcıl texnologiyalar effektiv müharibə üçün yeni imkanlara yol açır. Fars körfəzi bölgəsindəki və Yuqoslaviyadakı münaqişələrdə ilk dəfə olaraq müharibənin xarakteri dəyişmişdir ki, bu da hərb işində əsl inqilabın baş verməsinin sübutudur. İraq, Yuqoslaviya, Əfqanıstan və Liviyadakı hərbi qarşıdurmalar zamanı ABŞ donanmasının aviasiya və gəmiləri tərəfindən müxtəlif sahil hədəflərinə qarşı həssas dəqiqliyə sahib raket zərbələri ilə yüksək dəqiqlikli silahların qabiliyyətləri açıq‐aydın nümayiş etdirilmiş, silahlı mübarizə forma və üsullarında əhəmiyyətli dəyişikliklərə və yeni bir müharibə nəslinin meydana gəlməsinə səbəb olan inkişafa güclü təkan verilmişdir. Bu hərbi qarşıdurmalar dövründə, döyüş şəraitində bir çox yüksək dəqiqlikli silahlar tam sınaqdan çıxarılmışdır. Qırıcı‐bombardmançı təyyarələr, hücum helikopterləri, suüstü raket gəmiləri və çoxməqsədli sualtı nüvə qayıqları kimi hava və dəniz bazalı qanadlı raketlərin daşıyıcılarından böyük sayda yüksək dəqiqlikli silahlardan istifadə olunmuşdur: •AGM‐84 SLAM‐ER – ABŞ istehsalı olan hava və dəniz bazalanmalı universal qanadlı raket; •AGM‐86C/D CALCM –bunkerlərə və dərinləşdirilmiş hədəflərə qarşı ABŞ istehsalı olan nüfuzedici döyüş başlıq hissəli hava bazalanmalı adi “hava‐yer” sinifli qanadlı raket; •AGM‐86D CALCM – bunkerlərə və dərinləşdirilmiş hədəflərə qarşı ABŞ istehsalı olan nüfuzedici döyüş başlıq hissəli hava bazalanmalı adi “hava‐yer” sinifli qanadlı raket;

•AGM‐114 Hellfire – zirehli və digər yüksək müdafiəli hədəflərə qarşı ABŞ istehsalı olan “atdın‐unutdun” prinsipli “hava‐yer” sinifli qanadlı raket; •AGM‐130 – ABŞ istehsalı olan hava və dəniz bazalanmalı özütuşlama başlıqlı universal qanadlı raket; •BGM‐71 Tomahawk – ABŞ istehsalı olan naqillər əsasında idarə olunan, yerüstü və hava bazalı tank əleyhinə raketdir; •BGM‐109 Tomahawk TLAM – ABŞ istehsalı olan hava və dəniz bazalanmalı universal qanadlı raket; •CBU‐105 WCMD SFW – ABŞ istehsalı olan, hava sapması üzrə korrektə olunan, sensor partladıcılı konteyner (kasset) aviasiya bombası; •CBU‐107 WCMD – ABŞ istehsalı olan, hava sapması üzrə korrektə olunan konteyner (kasset) aviasiya bombası; •“Storm Shadow” / SCALP –bunkerlərə və dərinləşdirilmiş hədəflərə qarşı Böyük Britaniya istehsalı olan nüfuzedici döyüş başlıq hissəli uzun mənzilli çoxməqsədli yüksək dəqiqlikli qanadlı raket; •JDAM – ABŞ istehsalı olan yüksək dəqiqlikli düzünə hücum aviasiya bombası; •MGM‐140 ATACMS – ABŞ istehsalı olan inersial tuşlamalı “yer‐yer” sinifli əməliyyat‐taktiki raket;

•155 mm‐lik M712 Copperhead CLGP – ABŞ istehsalı olan, lazer tuşlamalı tank əleyhinə idarə olunan atəş yığımı; •155 mm‐lik M898 mərmisi SADARM özütuşlanan döyüş elementi ilə – ABŞ istehsalı olan atəş yığımı. Fars körfə zin də ki müha ri bə də müttə fiq lə rin tex no lo ji üstünlüyü, İra ‐qa qar şı son də rə cə aşa ğı it ki lə rə yol ver mək lə hər bi əmə liy yat lar apar ma ğa im kan ver miş dir. Bə zi mütə xəs sis lər müha ri bə nin nə ti cə lə ri ni şi şir dil miş he ‐sab et sə lər də, “Səh ra da fır tı na əmə liy ‐ya tı” za ma nı avi a si ya va si tə lə ri nin is ti ‐fa də si nin ef fek tiv li yi çox yüksək olub. Yüksək də qiq lik li si lah la rın kütlə vi şə kil də is ti fa də olun ma sı NA TO‐ nun Yu ‐qos la vi ya da kı ic ra et di yi əmə liy yat lar za ma nı da ge niş nüma yiş olun muş dur. Qa nad lı ra ket lə rin və yüksək də ‐qiq lik li si lah la rın ge niş

tət bi qi NA TO‐ ya tap şı ‐rıq la rı nı ye ri nə ye tir mə yə im kan ver ‐miş – qo şun la rın bir ba şa gi ri şi və yerü ‐stü hər bi əmə liy yat lar apa rıl ma dan Yu ‐qos la vi ya höku mə ti nin təs lim ol ma sı ‐na sə bəb ol muş dur. Yu xa rı da qeyd edi lən hər iki qar şı ‐dur ma da ida rə olu nan si lah la rın ge niş tət bi qi zər bə lə rin ef fek tiv li yi ni əhə miy ‐yət li də rə cə də ar tır maq la ya na şı, mülki əha li ara sın da tə sadü fi it ki lər sə viy yə ‐si ni əhə miy yət li də rə cə də azalt ma ğa da kömək et miş dir. Nə Fars körfə zin də, nə də Yu qos la vi ya da, mülki bi na la rın əhə ‐miy yət li də rə cə də da ğı dıl ma sı na sə bəb olan, ida rə olun ma yan bom ba ilə yay ‐ma bom bard ma nın dan is ti fa də edil mə ‐miş dir. Çünki, ida rə olu nan si lah lar gi ‐rov it ki si ris ki ni mi ni mu ma en di rə rək hər bi hə dəf lə ri də qiq şə kil də vur ma ğı mümkün et miş dir. Müa sir dövrdə əv vəl ki dördüncü və be şin ci nə sil müha ri bə lər dən köklü şə ‐kil də fərq lə nən növbə ti al ‐tın cı nəs lin müha ri bə kon ‐sep si ya la rı nın hər bi nə zə ‐riy yə si iş lə nib ha zır la nır və araş dı rı lır. Hər bi prak ti ‐ka isə ye ni nə zə riy yə ni in ten ‐siv şə kil də sı naq dan ke çi rir. Al ‐tın cı nə sil müha ri bə lər də həl le di ci rol çox say lı qu ru qo şun la rı na de yil, yüksək də qiq li yə ma lik ənə nə vi zər bə və müda fiə si lah la rı na ve ri lir. Hücum edə nin bütün gücü, qlo bal və ya re gi o ‐nal in for ma si ya qar şı dur ma sı kon teks ‐tin də güclü ha va zər bə lə ri və müxtə lif ba za lı in san sız yüksək də qiq lik li si lah ‐la rın kütlə vi zər bə lə ri ni en di rə rək düşmən iq ti sa diy ya tı nın ob yekt lə ri nin qeyd ‐şərt siz məğ lu biy yə ti nə yönəl di lir. Yüksək də qiq lik li si lah lar – hə dəf ‐lər is tə ni lən şə ra it də, qi tə lə ra ra sı mə ‐sa fə lər də ol sa lar be lə, ilk atış dan ki çik hə dəf lə ri məh vet mə eh ti ma lı bi rə ya ‐xın ida rə olu nan ənə nə vi si lah növüdür. Yüksək də qiq lik li si lah la rın döyüş sis ‐tem lə ri, kos mik və ha va uçuş apa rat la rı tə rə fin dən ya ra dı lan, hə dəf haq qın da mə lu mat la rı re al vaxt re ji min də tə min edən qlo bal və ya re gi o nal mə lu mat sa hə si mövcud lu ğun da yüksək ef fek tiv lik li kəş fiy yat, ida rə et mə və çat dı rıl ma va si tə lə ri nin üzvi bir ləş mə si dir. Yüksək də qiq lik li si lah lar, hə dəf lə ri vur ‐ma ef fek tiv li yi ba xı mın dan ar tıq tak ti ki nüvə si lah la rı na ya xın laş mış dır. İq ti sa ‐di və hər bi ob yekt lə rə qar şı adi yüksək də qiq lik li si lah la rın kütlə vi is ti fa də si is ‐tə ni lən dövlə tin hə yat fə a liy yə ti ni if lic edə, po ten si al təhl ükə li ob yekt lər məhv edil dik də isə re gi o nal və qlo bal miq ‐yas da iq ti sa di fə la kət lə rə sə bəb ola bi ‐lər. İn di bir sı ra ölkə lər də yüksək də ‐qiq lik li si lah lar in ten siv şə kil də in ki şaf et di ri lir, sı naq dan ke çi ri lir və böyük miq dar da yı ğı lır. Al tın cı nə sil müha ri bə lər də, böyük yerü stü əmə liy yat la rın ke çi ril mə si və çox say da can lı qüvvə nin is ti fa də si gözlə ‐nil mə di yin dən, çox güman ki, be lə müha ‐ri bə lər uzunm üddət li bir xa rak ter da ‐şı ma ya caq dır. Bütün si lah lı müba ri zə pro se si kom pakt, qı sa müddət li, ra di o ‐e lekt ron müba ri zə va si tə lə ri nin ge niş is ti fa də si ilə hər bi ‐iq ti sa di hə dəf lə rə qar şı yüksək də qiq lik li si lah lar la kütlə ‐vi zər bə lər şək lin də da vam edə cək dir. An caq, bir sı ra ölkə lər də nüvə si lah la rı qal dıq ca, ye ni al tın cı nə sil müha ri bə lər və hət ta hər bi müna qi şə lər özündə nüvə müha ri bə si nə çev ril mə təhl ükə si ni da ‐şı maq iq ti da rın da dır. Gə lə cək müha ri bə lər də və qar şı ‐dur ma lar da adi yüksək də qiq lik li si lah ‐lar nüvə qüvvə lə ri nə və va si tə lə ri nə, həm çi nin mülki nüvə ob yekt lə ri nə zər ‐bə vu ra bi lər ki, bu da öz növbə sin də nü və müha ri bə si nin baş lan ma sı na və ya nüvə məh vi nə de to na tor tə si ri göstə ‐rər. Heç bir müa sir dövlə tin si lah lı qüvvə lə ri və on la rın dördüncü nə sil müha ri bə şərt lə ri üçün ya rat dı ğı müda ‐fi ə, heç bir nüvə qar şı sı nı al ma şərt lə ri al tın cı nə sil müha ri bə şə ra i tin də bu ölkə lə rin hə yat fə a liy yə ti ni tə min edə bil məz. Prak ti ki ola raq, yal nız müda fiə prob lem lə ri ni de yil, həm də ölkə nin

CBU‑105 Sensor Fuzed Weapon AGM‑114 Hellfire

bütün əra zi sin də iq ti sa diy ya tın va cib ob yekt lə ri nə yönəl miş yüksək də qiq lik li si lah la rın seç mə tə sir lə rin dən məq sədy ‐önlü qo run ma sı prob lem lə ri ni ye ni dən həll et mək la zım dır. İraqda və Yuqoslaviyada yüksək dəqiqlikli silahların istifadə olunduğu hərbi qarşıdurmaların təhlilinə əsasən, ABŞ hərbi rəhbərliyi altıncı nəsil müharibələri aparmağa hazırolma yolunu tutmuşdur. Bunu, silahlı mübarizənin bütün komponentlərini özündə birləşdirən və yeni nəsil müharibə aparmaq üçün açıq strateji konsepsiyasını əks etdirən ABŞ Baş Qərargah rəisləri Komitəsi tərəfindən 1998‐ci ildə hazırlanan “Vahid Perspektiv 2010” (“Joint Vision 2010”) direktivi də təsdiqləyir. Burada əsas güc artıq canlı qüvvə qruplaşmalarında deyil, kifayət qədər yüksək dəqiqlikli zərbə və müdafiə sistemlərini əhatə edən yeni növ strateji miqyaslı döyüş sisteminə verilir. Düş ‐mənin dövlət iqtisadiyyatı obyektlərinə, hərbi obyektlərinə və idarəetmə sistemlərinə kütləvi və davamlı olaraq təsir edən yüksək dəqiqlikli silahlar, onu mütəşəkkil bir şəkildə cavab zərbələri endirmək və müqavimət göstərmək qabiliyyətindən məhrum edəcəkdir. Müharibələr tarixində ilk dəfə olaraq yeni nəsil müharibə aparmağa hazırlaşan dövlətin hərbi‐siyasi rəhbərliyi, düş ‐mənin olduğu hər yerdə, onunla birbaşa təmasda olmadan, müharibənin strateji və siyasi hədəflərinə çatmaq maraqları naminə bütün strateji tapşırıqları həll etmək qabiliyyətinə malikdir. ABŞ‐ın sözügedən konsepsiyasında hərtərəfli müdafiə və qoruma bir‐biri ilə sıx əlaqəlidir. Bunlara dövlət iqtisadiyyatının bütün sistemlərinin, şəhərlərin və ölkənin hər yerindəki ayrı mülki və hərbi obyektlərin çoxeşelonlu hava‐kosmik (havadan hücum, kosmik hücum, raket əleyhinə) müdafiə sistemi daxildir. Konsepsiyanın vacib bir elementi, kosmik sistemlərin geniş istifadəsi ilə müəyyən bir müddət ərzində hərbi əməliyyatların hərtərəfli və davamlı döyüş məlumat təminatıdır. Bu konsepsiyanın əhəmiyyətli elementi isə radioelektron mübarizə şəraitində hərbi əməliyyatların və informasiya müharibələrinin bütün növləri və metodlarına nəzarət sistemidir. Kəşfiyyat məlumatlarının toplanması və təhlili daima təkmilləşdirilir, məlu ‐matların göstərilməsi və ötürülməsi, naviqasiya, idarəetmə və nəzarətin yeni üsulları tətbiq olunur. Bütövlükdə ABŞ hərbi rəhbərliyi, istənilən bir ölkə ilə istənilən döyüş fəaliyyətləri teatrında yeni nəsil müharibə aparmaq qabiliy ‐yə tini qazanma yollarını tam əks etdirən bu konsepsiyanı “hər şeyi əhatə edən hökmranlıq” adlandırır. Altıncı nəsil müharibənin əsas xüsu ‐siy yəti hava‐kosmos‐dəniz müha ribə ‐sinin yüksək dəqiqlikli silahların kütləvi istifadəsi ilə aparılmasından ibarətdir. ABŞ‐dan başqa, milli xüsusiy yət ‐lərinə uyğun olaraq Çin, Tayvan, İsrail, Yaponiya, Fransa kimi ölkələr və digər bir sıra NATO ölkələri yeni nəsil müharibələrə intensiv hazırlaşırlar. Bu arada Rusiya öz yolu ilə gedir və dövlətin hərbi gücü keçmiş müharibə nəslinə yönəldilib. Bu da, Rusiya silahlı qüvvələrini XXI əsrin əvvəllərində altıncı nəsil müharibələrin forma və üsullarında silahlı mübarizə apara bilmə inkanından məhrum edir. Baxmayaraq ki, Rusiya, altıncı nəsil müharibə üçün silah sistemləri yarada biləcək elmi və texniki potensiala sahibdir. Yeni, altıncı nəsil müharibə dör ‐düncü nəslə nisbətən tamamilə yeni bir məzmuna sahib olacaqdır. Dövlətlərin silahlı qüvvələrində gələcəyin geniş miqyaslı müharibəsi üçün kifayət qədər yüksək dəqiqlikli silahların meydana çıxması ilə keçmişdəki bütün müha ‐ribələrin ən vacib hədəflərindən biri olaraq düşməni məğlub etmək və məhv etmək, yalnız cavab zərbəsi vasitələrinə qarşı kütləvi zərbələr endirməklə əldə edilə biləcəkdir. Düşmənin canlı qüvvəsinə gəldikdə isə, qeyd olunduğu kimi, canlı qüvvə ümumiyyətlə zərbələrə məruz qalmaya bilər. Bunun əvəzinə, düşmən ölkənin bütün dərinliklərində ünvanlı hədəfə alınan iqtisadiyyat obyektlərinə və düşmənin digər dəyərlərinə (dövlət idarəetmə sistemi, enerji mərkəzləri) qarşı çoxsaylı yüksək dəqiqlikli atəş zərbələri endiriləcəkdir. Eyni zamanda quru qoşunları bazalarında strateji ehtiyatlarına zərbə vurmağa ehtiyac qalmayacaq, çünki bunlar, altıncı nəsil müharibəsinin planlarına uyğun olaraq fəaliyyət göstərən tərəf üçün gələcək müharibələrdə təhlükə yaratmayacaqlar. Əlbətdə ki, iqtisadiyyatı olmayan bir düşmənin ərazisini işğal etməyə də ehtiyac qalmayacaq və belə vəziyyətdə olan siyasi sistem, şübhəsiz ki, öz‐özünə çökəcək. Bir sıra ölkələrdə müasir yüksək dəqiqlikli silahlar tədricən silahlı mübarizə və müharibədə qələbəçalma amilinə çevrilir. Uzun müddət yüksək dəqiqlikli silahların qəfil və kütləvi istifadəsi silahlı qüvvələr üçün əvvəllər nüvə silahlarına, pilotlu aviasiyaya və quru qoşunlarına həvalə edilmiş vəzifələrin həllini təmin edə bilər. Müasir döyüş əməliyyatlarında müxtəlif növ qanadlı raketlər, hədəfə lazer şüası ilə tuşlanan artilleriya mərmiləri, süzən bombalar, müxtəlif sinif zenit raketləri aktiv şəkildə tətbiq olunur. Daşınan zenit‐raket kom pleks ‐lərinin və tank əleyhinə raket komplekslərinin yaradılması bölük və tabur səviyyəsinə idarəolunan silahların verilməsinə imkan yaratmışdır.

Harop

Qeyd edildiyi kimi, XX əsrin sonlarında və XXI əsrin əvvəllərində baş vermiş müna qi şələrin bütün səviyyəli döyüş fəaliyyətlərində idarə olunan silahların tətbiqi daha kütləvi xarakter alır. Bu faktor, konkret hədəflərin məhv edilməsi üçün tələb olunan döyüş əməliyyatlarının sayının azaldılması hesabına döyüş sursatı sərfiyyatına əhəmiyyətli dərəcədə qənaət olunmasına və mülki əhali arasında itkilərin olmamasına xidmət edir. Hal‐hazırda özünün hərbi sənayesi olan bütün inkişaf etmiş ölkələr idarəolunan silahların təkmilləşdiril ‐məsini hərbi gücün əsas hissələrindən biri kimi qəbul edirlər. Qarabağın və ətraf rayonların işğal altında olan ərazilərinin azad edilməsi üçün başlamış Vətən müharibəsində raket‐artilleriya silahlarının kəşfiyyat və zərbə pilotsuz uçuş aparatları (PUA) ilə qarşılıqlı əlaqədə istifadəsi əsasında Azərbaycan Ordusu XXI əsrdə yeni altıncı nəsil müharibə nümunəsi göstərmişdir. Hazırda, Azərbaycanın zəfərlə başa vurduğu 44 günlük Vətən müharibəsində müasir silahların – pilotsuz kəşfiyyat və zərbə uçuş aparatlarının, süzən döyüş sursatlarının, hədəflərin yüksək dəqiqliklə məhv edilməsi vasitələrinin (raketlərin) – tətbiqi ilə aparılan döyüş fəaliyyətlərinin miqyası, üsulları və taktikası dünyanın aparıcı ölkələrinin baş qərargahları tərəfindən çox diqqətlə öyrənilir. Dünya hərb sənəti, hələ ki, bir ordunun başqa bir ordu ilə müharibə edərkən bu qədər yüksək dəqiqlikli silah istifadə etməsi halını göstərən belə nümunə ilə tanış deyil. Zərbə PUA‐larının istifadəsinin miqyası və intensivliyi baxımından bu, dünya tarixində ilk belə haldır. Yaxın tarixə nəzər saldıqda görmək olur ki, nə ABŞ, nə Rusiya, nə də İsrail daxil olmaqla, dünya aparıcı gücləri bu günə qədər belə bir miqyasda zərbə PUA‐larından istifadə etməmişdir. Apardığımız ədalətli müharibə yüksək dəqiqlikli silah sistem lə ‐rinin bu tip münaqişələrdə müba ‐hisə siz üstünlüklərini tam sübuta yetirmişdir. Müzəffər Azərbaycan Ordusu zərbə PUA‐larından və idarə olunan digər silah sistemlərindən kütləvi istifadə etməklə əvvəlcə düşmənin hava hücumundan müdafiə qüvvələrini və vasitələrini, sonradan isə çoxsaylı zirehli texnikalarını, yüksək sə ‐viyyədə qorunan hədəflərini və canlı qüvvəsini məhv etmişdir. Ordumuz yüksək dəqiqlikli si ‐lahların istifadəsi ilə işğal olunmuş ərazilərdə yaşayan erməni əsilli mülki əhali arasında itkiləri minimuma endirmişdir. Son illər ərzində Azərbaycan kəş ‐fiyyat məlumatlarını qərargaha ötürən, döyüş sahəsindəki vəziyyətin real vaxt rejimində izlənilməsinə və qüvvələrinin hərəkətlərini korrektə etməyə imkan verən böyük miqdarda kəşfiyyat PUA‐sı, müasir yüksək dəqiqlikli silahlar, xüsusən süzən sursat və zərbə PUA‐ları əldə etmişdir. Az öncə qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Ordusu müxtəlif növ PUA‐ların istifadəsi də daxil olmaqla yüksək effektiv və yüksək texnoloji silahlı mübarizə nümunəsi göstərmişdir. Bunu xüsusi qeyd etmək vacibdir, çünki dünyada az ordu buna qadirdir. Ter ‐rorçulara qarşı müxtəlif əməliyyatlarda ilk növbədə əlbətdə İsrail, Türkiyə və Rusiya buna qadir olduğunu göstər ‐mişdir. Bu gün isə Azərbaycan XXI əsrin müharibə potensialını, ilk növbədə zərbə və kəşfiyyat təyinatlı PUA‐ların uzaq mənzilli raket‐artilleriya sistemləri ilə koordinasiyada effektiv istifadəsini nümayiş etdirmişdir. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin son illərdə silahlanmasına daxil edilmiş PUA‐lar sırasına əsas üç növ daxildir: kəşfiyyat PUA‐ları (“IAI Heron”, “Elbit Hermes”, “Aeronautics Orbiter”), “süzən sursat” və ya “dron‐kamikadze” (“IAI Harop” və ya “Elbit SkyStriker”) və yüksək də qiqlikli silahlanmalı PUA‐lar (“Bayraktar TB2”). Müasir texnologiyalara əsaslanan silahlarla silahlanmış Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 44 günlük Vətən müha ribə ‐sində bir çox müxtəlif növ kəşfiyyat vasitələrini və yüksək dəqiqlikli silah sistemlərini tətbiq etmişdir. Bunların sırasına aşağıdakı əsas nümunələr daxildir: Türkiyənin “Baykar Savunma” şir ‐kətinin istehsalı olan “Bayraktar TB‐2” orta uçuş yüksəklikli əməliyyat‐taktiki kəşfiyyat və zərbə pilotsuz uçuş aparatı. Silahlanmasına “Roketsan” şirkətinin istehsal etdiyi 4 ədəd 8 km uçuş mənzilli UMTAS tank əleyhinə idarə olunan raketi və ya tank əleyhinə idarə olunan MAM‐L və MAM‐C mini ağıllı sursatları daxildir. “Bayraktar TB2” PUA‐nın uzunluğu 6,5 metr, qanad açılması 12 metr, maksimal qalxma kütləsi 650 kq, faydalı yükü 55 kq‐dır. Maksimal uçuş sürəti saatda 220 km, müşahidəetmə sürəti saatda 130 km və fəaliyyət radiusu 150 km təşkil edir. Maksimal qalxma hündürlüyü 8200 metr və avtonom idarəetmə müddəti 24 saatdır; “Bayraktar TB2” PUA‐nın silah ‐lanmasına daxil olan UMTAS (Mızrak) uzun mənzilli tank əleyhinə raket “atdın‐unutdun” və “atdın‐idarəetdin” prinsipi ilə işləyir. Çapı 160 mm, uzunluğu 1800 mm və kütləsi 37,5 kq‐dır. Atəş məsafəsi 500 – 8000 metr arasında dəyişir. Hədəfə yandan və üstdən hücum edə bilir. Reaktiv müdafiəli zirehlərə qarşı tandem döyüş başlığına sahibdir. PUA‐larda, hücum təyya rə lərində və helikopterlərdə istifadə edilir; MAM‐L tank əleyhinə idarə olunan raket mini ağıllı sursat olmaqla, UMTAS raketinin əsasında yaradılmışdır. Çapı 160 mm və uzunluğu 1000 mm, kütləsi 22 kq‐dır. Zirehdələn, anti‐personal (qəlpəli) və termobarik kimi üç növ döyüş başlığına sahibdir. Döyüş başlığının kütləsi 10 kq‐dır. Atəş məsafəsi 500 –8000 metr təşkil edir, məsafə INS/GPS ida rəetmə sistemi ilə 14 km‐ə qədər ar tır. Lazer idarəetməli özütuşlama döyüş başlığına sahibdir, PUA‐larda, hücum təyyarələrində və helikopterlərdə istifadə edilir; MAM‐C tank əleyhinə idarə olunan raket mini ağıllı sursat olmaqla, “Cirit” raketinin əsasında yaradılmışdır. Çapı 70 mm və uzunluğu 800 mm, kütləsi 8,5 kq‐dır. Zirehdələn, anti‐personal (qəlpəli) və termobarik kimi üç növ döyüş başlığına sahibdir. Döyüş başlığının kütləsi 2,5 kq‐dır. Atəş məsafəsi 500 –8000 metr təşkil edir. Lazer idarəetməli özütuşlama döyüş başlığına sahibdir, PUA‐larda, hücum təyyarələrində və helikopterlərdə istifadə edilir; Türkiyənin “Roketsan” şirkətinin istehsalı olan TRG‐300 “Tiger” idarə

olunan raketi. KAMAZ şassisi üzərində yerləşən “Qasırğa” komplekslərindən buraxılan Tiger” idarə olunan raketlərin atış mənzili 120 km‐dir. “Tiger” raketləri gecə və gündüz, hər cür hava və ərazi şərtlərində kritik hədəfləri məhv etmək üçün hazırlanıb. GPS və İNS naviqasiyasına malik TRG‐300 “Tiger” raketinin dəqiqliyi maksimum məsafədə 30 metr təşkil edir. TRG‐300 raketinin uzunluğu 5.24 metr, ağırlığı 585 kiloqramdır; “Roketsan” istehsalı olan lazerlə hədəfə yönləndirilən TRLG‐230 raketi. 230 mm‐lik TRLG‐230 raketi 20‐70 kilometr mənzillidir. Hədəfi vurma dəqiqliyi ≤ 2 metrdir. Raketin kütləsi 210 kq, döyüş başlığının çəkisi 42 kq təşkil edir. Müharibə zamanı Azər ‐baycana çatdırılan TRLG‐230 raketləri “Bayraktar TB2” PUA‐larının təsbit etdiyi və lazerlə işarələdiyi hədəflərə dəqiq zərbə endirməyə imkan verib; İsrailin “Rafael” şirkətinin istehsalı olan “Spike LR” və ya “Spike LR I” uzun mənzilli, “atdın‐unutdun” işləmə prinsipi ilə fəaliyyət göstərən tank əleyhinə idarə olunan raket. Atəş məsafəsi 4 km (Spike LR I), yerüstü buraxılış qurğusundan 5,5 km və helikopterdən 10 km (Spike LR II), kütləsi 13 kq (Spike LR I) və 12,5 kq (Spike LR II), zirehdəlməsi 700 mm (Spike LR I) və 930 mm (Spike LR II) təşkil edir. “Spike LR II” raketi 2000 mm qalınlığında dəmir‐beton qurğunu dağıtmaq imkanına malikdir. Daşınan və zirehli avtomobil texnikası üzərində quraşdırılmış buraxılış qurğularından tətbiq edilir; “Spike ER” geniş diapazonlu “atdın‐unutdun” işləmə prinsipli tank əleyhinə idarə olunan raket. Atəş məsafəsi 8 km (Spike ER) və 10 km (Spike ER II), kütləsi 34 kq, zirehdəlməsi 1000 mm‐ə qədər təşkil edir. Daşınan, zirehli avtomobil texnikası, gəmilərdə və helikopterlərdə quraşdırılmış buraxılış qurğularından tətbiq edilir; “Spike” ailəsinin növbəti nü ‐mayəndəsi “atdın‐unutdun” işləmə prinsipli tank əleyhinə idarə olunan “Spike NLOS” bağlı atəş mövqelərindən atış raketi. Raketin atəş məsafəsi 25 km metr, kütləsi 71 kq, zirehdəlməsi 1000 mm‐ə qədər təşkil edir. Gəmilərdə və helikopterlərdə quraşdırılmış buraxılış qurğularından tətbiq edilir; İsrailin “Israel Aerospace Industries – IAI” şirkətinin istehsalı olan LAHAT lazer özütuşlama başlıqlı yüngül tank əleyhinə idarə olunan raket. Atəş məsafəsi yerüstü buraxılış qurğusundan 8 km, helikopterdən 13 km təşkil edir. Atəş yığımının kütləsi 19 kq, raketin kütləsi 12,5 kq‐dır. Zirehdəlməsi 800 mm‐ə qədər təşkil edir. “Merkava”, “Arcun”, M‐84D, M95 “Degman” və “Leopard 2” tanklarında, Mi‐17 heli kop ‐terlərində tətbiq edilmək üçün nəzərdə tutulub; LORA uzun mənzilli, bir pilləli bərk yanacaqlı ballistik raket. İsrail istehsalı olan raketin diametri 624 mm, atəş məsafəsi 90‐400 km (yerüstü buraxılış qurğusundan), ümumi kütləsi 1600 kq, döyüş başlığının kütləsi 240 kq/400 kq (fuqas/qəlpəli‐fuqas) və 600 kq (nüfuz ‐edici), uzunluğu 5200 mm‐dir. Maksimal atəş məsafəsində dairəvi sapma ehtimalı 10 metr təşkil edir. LORA raketi əməliyyat‐taktiki raket kompleksinin tərkibində həm gəmi bazalı dəniz, həm də “Volat 8x8” MZKT‐652720 avtomobili bazalı yerüstü buraxma qurğusundan istifadə olunur; IAI şirkətinin “Harop” kəşfiyyat‐zərbə pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş məsafəsi 1000 km, uçuş sürəti 185 km/saat, uzunluğu 2,5 metr, qanad açılması 3000 mm, kütləsi 135 kq və uçuş müddəti 6 saat təşkil edir. Hədəfi aşkaretmə sistemləri radiotezlikli və elektron‐optik sistemlərdir; IAI və IMI şirkətlərinin birgə istehsalı olan 306 mm‐lik “yer‐yer” sinfinə aid EXTRA artırılmış mənzilli artilleriya raketi. Atəş məsafəsi 150 km, ümumi kütləsi 450 kq, fuqas döyüş başlığının kütləsi 120 kq, dairəvi sapma ehtimalı 10 metr təşkil edir. Bərk yanacaqlı raketin uzunluğu 3970 mm‐dir. “Lynx” yaylım atəşli reaktiv sistemin tərkibinə daxil olan KamAZ‐63502 döyüş maşınından tətbiq edilir; IAI şirkətinin istehsalı olan “Heron” (“Heron‐1”) kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatı. Uzunluğu 8,5 m, hündürlüyü 2,3 m, qanad açılması 16,6 m‐dir. Fəaliyyət radiusu: real məlumat ötürmə zamanı 300 km‐ə qədər, avtonom uçuş zamanı 1000 km‐ə qədər. Boş vəziyyətdə kütləsi 450 kq, faydalı yükün kütləsi 250 kq, yanacağın kütləsi 450 kq, maksimal uçuş kütləsi 1150 kq‐dır. Maksimal uçuş hündürlüyü 9150 metr, maksimal uçuş sürəti saatda 240 km, kreyser sürəti saatda 130 km və uçuş müddəti 46 saatdır; İsrailin “Aeronautics Defense Systems – ADS” şirkətinin istehsalı olan “Orbiter 1K” (Kingfisher) zərbə pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş kütləsi 13 kq, döyüş başlığı 3 kq, faydalı yükü (partlayıcı maddə) 1,5‐2 kq, uçuş məsafəsi 100 km, hündürlüyü 2,5 km və müddəti 2,5 saatdır; “Orbiter 1KM” (“İti qovan”) zərbə pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş kütləsi 6,5 kq, faydalı yükü 1,5 kq, uzunluğu 1000 mm, qanad açılması 2200 mm‐dir. Maksimal uçuş hündürlüyü 5,5 km, maksimal uçuş sürəti saatda 140 km, fəaliyyət radiusu 50 km və uçuş müddəti 2‐3 saatdır. “İti qovan” PUA düşməni gecə və gündüz, istənilən hava şəraitində sərbəst şəkildə izləmək və ona zərbə endirmək imkanına malikdir. Partladıcı maddənin gücü qəlpəli‐fuqas effekti ilə canlı qüvvəyə və müxtəlif yüngül zirehli və zirehsiz texnikaya qarşı effektivdir. PUA əməliyyat baxımından xüsusi avadanlıqlarla təchiz edilmiş yüksək

TRLG‑230

keçidlik qabiliyyətinə malik “K1‐Zərbə” mobil xüsusi zirehli maşını üzərində quraşdırılıb və istənilən zaman düşmənə sarsıdıcı zərbə endirə bilər; “Orbiter 2B” təkmilləşdirilmiş kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatı. Uzunluğu 1000 mm, qanad açılması 3000 mm‐dir. Uçuş kütləsi 10,3 kq, faydalı yükün kütləsi 1,5 kq, maksimal uçuş sürəti saatda 130 km, kreyser sürəti saatda 50‐120 km, uçuş müddəti 3‐3,5 saat və uçuş hündürlüyü 5,5 km‐dir. Fəaliyyət radiusu 30 km təşkil edir; “Orbiter 3B” kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatıdır. Uçuş məsafəsi 150 km və maksimal uçuş sürəti saatda 130 km‐dir. Uçuş kütləsi 20 kq, faydalı yükün kütləsi 3 kq, uçuş müddəti 7 saat və uçuş hündürlüyü 5,85 km‐dir. PUA yalnız videokamera ilə deyil, eləcə də lazer hədəfgöstərici ilə də dəstləşdirilir; “Orbiter 4” kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatıdır. PUA‐nın uçuş məsafəsi 75 km, uçuş sürəti 210 km/saat, uçuş kütləsi 15 kq və uçuş hündürlüyü 5,1 km‐dir; “Aerostar BP” kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş aparatı rabitə və məlumat mübadiləsi imkanlarını əhatə edir, çıxarıla bilən yükə malikdir, hər cür hava şəraitində və gecə‐gündüz kəşfiyyata imkan verən infraqırmızı termal cihazla birləşdirilmiş standart olaraq rəqəmsal videokamera ilə təchiz edilmişdir. Qəbul edən antenaya sahib yerüstü idarəetmə stansiyası avto nom ‐dur və yük maşınına quraşdırıla bilər. Uzunluğu 4,5 m, hündürlüyü 1,3 m, qanad açılması 8,5 m‐dir. Fəaliyyət radiusu 250 km, faydalı yükün kütləsi 50 kq, maksimal uçuş kütləsi 220 kq‐dır. Maksimal uçuş hündürlüyü 5500 metr, maksimal uçuş sürəti saatda 206 km, kreyser sürəti saatda 102 km və uçuş müddəti 12 saatdır; “Elbit Systems” şirkətinin istehsalı olan “Hermes 450” çoxməqsədli kəşfiyyat pilotsuz uçuş aparatı. Maksimal uçuş sürəti saatda 176 km və kreyser sürəti saatda 130 km‐dir. Fəaliyyət raiusu 200 km təşkil edir. Uçuş müddəti 17 saat, uçuş hündürlüyü 6100 metrdir. Uzunluğu 6,1 metr, hündürlüyü 1,8 metr və qanad açılması 10,5 metrdir. Boş kütləsi 200 kq, faydalı yükün kütləsi 180 kq, maksimal uçuş kütləsi 550 kq‐dır; “Hermes 900” taktiki pilotsuz uçuş aparatı. Uçuş müddəti 36 saat, uçuş hündürlüyü 9150 metrdir. Faydalı yükün kütləsi 350 kq, maksimal uçuş kütləsi 1180 kq‐dır; “SkyStriker” zərbə pilotsuz uçuş aparatı (süzən sursat). Maksimal uçuş sürəti saatda 185‐190 km və şığıma saatda 500 km‐dir. Uçuş müddəti 5 kq‐lıq döyüş başlığı ilə 2 saat, 10 kq‐lıq döyüş başlığı ilə 1 saatdır. Kütləsi 30 kq, döyüş başlığının kütləsi 5‐10 kq, maksimal uçuş kütləsi 35‐40 kq‐dır; Belarus Respublikasının bir neçə müəssisəsinin birgə istehsalı olan 301 mm‐lik “Polonez” yaylım atəşli reaktiv sisteminin korrektə olunan reaktiv mərmiləri. Atəş məsafəsi: minimal 50 km, maksimal 300 km‐dir. Reaktiv mərmilərin idarə olunması kombi ‐nələşdirilmişdir, yəni GLONASS/GPS peyk korreksiyalı inersial idarəetmə sistemidir. Raketin uzunluğu 7260 mm və qanad açılması 620 mm‐dir. Maksimal atəş məsafəsində dairəvi sapma ehtimalı 30 metr təşkil edir ki, bu da YARS‐dan çox ƏTRK üçün daha yaxşı göstəricidir. Raketlər MZKT‐7930 şassisi üzərində yerləşdirilmiş buraxılış qurğusundan tətbiq edilir; Rusiyanın “Tula Cihazqayırma Konstruktor Bürosu”nun istehsalı olan “Kornet” tank əleyhinə idarə olunan raketi. Atəş məsafəsi 3500 (gecə) – 5500 (gündüz) metr, dinamik müdafiə arxasında zirehdəlməsi 1300 mm, raketin kütləsi 26 kq, döyüş başlığının kütləsi 7 kq təşkil edir. 9K135 “Kornet” TƏİR kompleksinin tərkibində tətbiq edilir; Rusiyanın “Kolomensk Maşın qa ‐yırma Konstruktor Bürosu”nun və “Saratov aqreqat zavodu”nun istehsalı olan 9М123 “Xrizantema‐S” tank əleyhinə idarə olunan raketi. Atəş məsafəsi 5000 (9M123) – 6000 (9M123‐2) metr, zirehdəlməsi 1250 mm, raketin kütləsi 46 kq, döyüş başlığının kütləsi 8 kq təşkil edir. 9К123 “Xrizantema‐S” özüyeriyən TƏİR kompleksinin tər ‐kibində tətbiq edilir. Beləliklə, yeni nəsil müharibənin əsas strateji və siyasi hədəfləri nüvə silahları ilə deyil, adi yüksək dəqiqlikli silah ları tətbiq etməklə bir sıra vəzifələrin həlli yolu ilə əldə edilir. Bu, nüvə silahlarının və onlarla birlikdə beşinci nəsil müharibələrin XXI əsrin ortalarına qədər tam tarixə qovuşacağını təsdiqləməyə imkan verir. Lakin, strateji qarşı alınmanın nüvə qüvvələri və ümumi təyinatlı qüvvələrin qalacağını da düşünmək lazımdır. Əlbəttə ki, bütün bunlar silahlı qüvvələrin quruluşuna və müharibə sənətinə təsir edəcəkdir. Hərbi‐siyasi vəziyyətin, dövlətlərin fərqli iqtisadi və hərbi səviyyələrinin mürəkkəb xarakterini nəzərə alaraq, XXI əsrin ortalarına qədər bütün ölkələrdə altıncı nəsil müharibələri üçün kifayət qədər silah olmayacağını gözləmək olar. Onlar əsasən, dördüncü, beşinci və altıncı nəsillər müharibələr üçün fərqli nisbətlərdə fərqli nəsillərin silah və texnikasına sahib olacaqlar. PQ

SkyStriker