kemençe

demirden leblebi; üç telli klasik kemençe

Kemençe dediğimiz vakit zihnimizde beliren ilk çalgı her ne kadar Karadeniz Kemençesi olsa da ülkemizde çalınmakta olan üç farklı kemençe türü vardır. Bunlar; Üç Telli Klasik Kemençe (İstanbul Kemençesi), Kastamonu Kemençesi ve Karadeniz Kemençesidir. Bu üç kemençe de birbirinden gerek ses, icra, biçim ve gerekse kullanılan malzeme bakımından birbirlerinden oldukça farklıdır. Son zamanlarda İstanbul Kemençesi ismi ile anılan Üç Telli Klasik Kemençeyi inceleyecek olursak kendisi adı üstünde İstanbul sazıdır, İstanbul kültürüne ait bir sazdır. 1 Klasik Kemençe aynı zamanda Armudi Kemençe (biçimi sebebi ile) olarak da isimlendirilir. Yunanistan’da da bilinen bu saz orada “Politiki Lyra” adıyla anılmaktadır. Soldaki Tanburi Cemil Bey, Sağdaki İhsan Özgen

Bu saz Türk müziğinde icrası en zor olan sazların başında geliyor. Bunun sebebi tırnak teması ile çalınması, klavyesinin küçük ve perdesiz oluşudur. Tarihini incelediğimizde 19. yy ‘da “Kaba Saz” grubundayken; Tanburi Cemil Bey’in a hocası Vasil’in b çalışmaları sonucu 19. yy sonlarında saray musikisine geçip “İnce Saz” ailesine katılmış ve asıl tekniğini Vasil ile kazanmış. 2

Klasik Kemençe’nin icrasına, çalımına, tekniğine ve üslubuna bizi ulaştıran isim Tanburi Cemil Bey’dir. Klasik kemençenin ondan önceki icrası bilinmiyor. Cemil Bey ekolünü devam ettiren kemençevilerin başlıcaları; Ruşen Ferit Kam, Fahire Fersan, Haluk Recai ve İhsan Özgen’dir.

Klasik Kemençesi yapısı bakımından boyu yaklaşık 50 cm’dir. Üç adet tel, göğüs, kapak, üç adet burgu, klavye, eşik ve can direğinden oluşur. Lutiyelerin (saz yapımcıları) genellikle kullandıkları ağaçlar: göğüs için saray servisi; kapak için ceviz, saray servisi, kelebek, kiraz ağacı; klavye ve burguları için abanoz; yayı için ise gül ağacı, pelesenk ve fernanbukdur. 3 Ayrıca yayın kılları için atkuyruğundan elde edilen kıllar kullanılır. Günümüze kadar en iyi kemençe yapımcılarından başlıcaları ise 1843 doğumlu Baron, c İzmitli d ve İhsan Özgen’dir. 4 Üç telden oluşan bu saz; icrasındaki zorluk sebebi ile dört telli yapılması denenmiş fakat orijinal tınıyı vermediği için virtüözler tarafından kabul görülmemiştir. Üç telli klasik kemençenin sevilen tınısının elde edilmesinin en önemli sebebi tel boylarının eşit olmayışıdır. Rast telini uzunluğu 36 cm, yegâh ve neva tellerinin uzunluğu ise 32 cm’dir. Tellerin verdiği sesler sırasıyla yegâh (re), rast (sol) ve neva (re) notalarına akortludur. En ince tel olan nevanın frekansı batı müziğinin la’sı ile aynı olup 440 hz’dir. Sazın telleri için kullanılan malzemelere değindiğimizde; rast ve neva telleri için hayvan bağırsağı (kiriş); yegâh teli için ise metal kullanılır.

Çalgı; tek dizin üzerine ya da iki dizin arasına yerleştirilip, burgular göğse dayayarak çalınır. Kemençe icracılarına ise “Kemençevi” ya da “Kemençeci” denilir. Yaşayan en büyük Kemençevi İhsan Özgen’dir. Bu saza hayat veren ve kemençevilere ışık tutan isim ise şüphesiz Tanburi Cemil Beydir. Kendisi yaşamı boyunca pek çok enstrümanı çalmış ve Klasik Kemençe’de bundan nasibini almıştır. Cemil Bey, zamanında bu saz için “Demirden Leblebi” tabirini kullanmış. Kendisi bu tabir ile sazın ne denli zor olduğunu anlatmak istemiştir.

Elif Başlı’nın kişisel klasik kemençesi (Asude) © Kerimcan Ayaz

Kıymetli hocalarım Salih Bilgin, Yağmur Damla Bilgin’e ve Hezarfen San’at Okuluna sonsuz teşekkürlerim ile.

a Tanburi Cemil Bey (1873-1916), İstanbul’da dünyaya geldi. Tanburun yanı sıra klasik kemençe, lavta ve viyolonseli de icra etmiştir. Eserleriyle Türk müziği saz icrasına yeni ve modern bir tarz ile değişik bir yorum getirmiştir. b Vasilaki (1875-1915), asıl adı Vasil’dir. Klarnet çalarken; Fenerli Yorgi’den kemençe çalmayı öğrenince kemençe üzerine karar kılar. Vasilaki; kemençeye yeni bir üslûp kazandırarak onu Türk mûsikisinin vazgeçilmez bir sazı durumuna getirmiştir. c Baron (1843-1900), Türk müziği sazlarının yapımcıları arasında en tanınmış olanıdır (aslında Parunak veya Baronak). Ermeni asıllıdır. Samatya’da doğmuştur. Çalışma hayatına marangoz olarak başlamış, sonra saz yapmaya başlamıştır. Sultan Abdülaziz zamanında saraydan saz siparişleri almış ve saray için tanbur, ud, lavta yapmıştır. Ancak kalıcı şöhretinin nedeni, yaptığı kemençelerdir. d İzmitli (1870? - ? ), “Küçük İzmitli” diye anılan bu lutiye Rum asıllı olup asıl adı bilinmemektedir. Kemençeleri bağa ya da sedef kaplıdır. 1 “Derya Türkan Röportajı”. YouTube: Yedirenk Dergi. 6 Ocak 2015. 2 Zilciyan, Varujan. “Vasilaki Efendi”. İslamansiklopedisi.org.tr. Erişim tarihi 8 Mayıs 2019. 3 Erdal, Emre. “İstanbul Kemençesi”. Emreerdal.com. Erişim tarihi 19 Nisan 2019. 4 “Türk Müziği Çalgıcıları ve Yapımcıları”. Sazadair.com. Erişim tarihi 8 Mayıs 2019. Dipnotlar Kaynakça

Elif Başlı FSMVÜ Lisans Öğrencisi