MASTACTVA Magazine 6/2021

6 /2021 чэрвень

• Школа філасофіі на граблях • Кветкі для герояў • Кракаўскі кінафестываль: у сэрцы цемры • Сімфанічны камп’ютар

16+

У рамках міжнароднага праекта «Гравюра без межаў» у Нацыянальным цэнтры сучасных мастацтваў адкрылася выстава графікі лаўрэата Нацыянальнай прэміі ў галіне выяўленчага мастацтва Фёдара Шурмялёва «Эйдас», дзе аўтар звяртаецца да міфалогіі, пераглядаючы яе ў тэхніцы афорту. У час, калі свет спасцігаецца наноў, бясконцы пошук адказаў лучыць міфалагічнае і сучаснае і робіць актуальным зварот да старых сюжэтаў, што распавядаюць пра вечныя чалавечыя каштоўнасці.

Фёдар Шурмялёў. Трыстан і Ізольда. Афорт. 2020.

Зм ест

мастацтва № 6 (459) Чэрвень 2021

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Слоў­нік 2 • Сло­вы чэрвеня Гутаркі на выставе 4 • Вольга Рыбчынская РЭВІЗІЯ «Унутраны назапашвальнік» Канстанціна Селіханава ў галерэі «Арт-Беларусь» Агляды, рэцэнзіі 8 • Любоў Гаўрылюк ВЫЙСЦІ З КВЕТКАМІ Мультымедыйны праект «Stalag 352. Кветкі для Сенькіна» 11 • Жанна Іванова ЧОРНА-БЕЛАЯ ПАНДЭМІЯ «Імунітэт» Сяргея Сотнікава у Віцебскім цэнтры сучаснага мастацтва 12 • Алеся Белявец НАСТАЎНІК — ВОБЛАКА «The Best» Аляксандра Забаўчыка ў «Б/Уржуазных ценностях»

За­сна­ва­ль­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая.

Агля­ды, рэ­цэн­зіі 26 • Вольга Брылон МУЗЫЧНЫ ПРАЕКТ ГОДА «Video Game Symphony» ў Доме афіцэраў 28 • Тац­ця­на Му­шын­ская ТЭРЫТОРЫЯ ТАЛЕНТУ Юбілейная вечарына Дзмітрыя Якубовіча 31 • Аса­біс­ты ка­бі­нет Дзміт­рыя Пад­бя­рэз­ска­га Харэаграфія

Вы­д а­вец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва» Першая намесніца дырэктара Людміла Аляксееўна Крушынская

Агляды, рэцэнзіі 32 • Таццяна Мушынская СІЛУЭТЫ. КЛАСІЧНЫЯ І СУЧАСНЫЯ Вясновыя харэаграфічныя імпрэзы 36 • Алена Балабановіч ПРАЗ ПОЛЫМЯ І ЛЁД Праект Сямейнага інклюзіў-тэатра «i» Тэ­атр Агля­ды, рэ­цэн­зіі 38 • НАДЗЁННАЯ ТЭМА ГВАЛТУ «Шкура» ў тэатральнай кампаніі «HomoCosmos»

36

8 47

20 Ку­ль­тур­ны пласт 14 • Надзея Усава «САМЫ КУЛЬТУРНЫ МАСТАК МЕНСКА» Арон Касцялянскі — мастак і крытык Згадалася...

20 • Уладзімір Сцяпан ФАНТАН Му­зы­ка У гры­мёр­цы 22 • Алена Балабановіч АЛЕНА ЗОЛАВА. У АРЭОЛЕ АГНЮ © «Мас­тац­тва», 2021.

40 • Кацярына Яроміна ЖЫЦЦЁ ЯК ШАНЕЦ «Калека з вострава Інішман» у РТБД Служ­бо­вы ўва­ход 43 • Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва Кі­но Агляд 44 • Антон Сі­да­рэн­ка КРАКАЎ-2021: ЧУЖОГА КІНО НЕ БЫВАЕ In Design 48 • Ала Пі­га­льс­кая ВАЙНА МІНУС ЗАБОЙСТВА Візуальны дызайн спартыўнай легенды

1

Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын­ская, Жа­на Лаш­ке­віч, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­нец, вёр­стка: акса­на кар­та­шо­ва. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 15.06.2021. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 466. Заказ 1330. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

SUMMARY

The sixth issue of the magazine and the first one in the summer of 2021, Mastactva of June, greets its readers with the VISUAL ARTS section. It opens with the Glossary rubric, which comprises all the words from the art sphere topical in this month (June Words, p. 2). Talks at the Exhibition with Volha Rybchynskaya this month concern Kanstantsin Sielikhanaw’s exhibition “Internal Storage” at the ArtBelarus Gallery (Inspection, p. 4). The June Reviews and Critiques present the following: Liubow Gawryliuk on the multimedia project “Stalag 352. Flowers for Senkin” (To Come Out with Flowers, p. 8), Zhana Ivanova about Siargiey Sotnikaw’s “Immunity” at the Vitsiebsk Centre for Contemporary Arts (Black and White Pandemic, p. 11) and Aliesia Bieliaviets about “The Best” by Aliaksander Zabawchyk at the Used Bourgeois Values (The Teacher Is a Cloud, p. 12). Then comes the fundamental Cultual Layer dedicated to Aron Kastsialianski — an artist and critic (Mensk’s Most Cultured Artist, p. 14). At the end of the section there is a new Uladzimir Stsiapan’s rubric (The Fountain, p. 20).

The MUSIC section in June begins in the Dressing-room: it is there that Alena Balabanovich had a talk with the singer Alena Zolava (Alena Zolava. In a Halo of Fire, p. 22), then it continues with Reviews and Critiques from Volha Brylon who prepared for Mastactva’s readers a review of “The Video Game Symphony” at the Officers’ House (The Music Project of the Year, p. 26) and Tattsiana Mushynskaya’s material about Dzmitry Yakubovich’s anniversary evening (The Territory of Talent, p. 28). At the end of the section is Dzmitry Padbiarezski’s Personal Study (p. 31).

CHOREOGRAPHY this month has something to say to its readers in Reviews and Critiques: Tattsiana Mushynskaya describes the spring music events (Silhouettes: Classical and Contemporary, p. 32) and Alena Balabanovich discusses the project of the Family Inclusive Theatre “i” (Through Fire and Ice, p. 36).

The THEATRE section, as usual, contains noteworthy materials. The Reviews and Critiques in the world of theatre art throughout the ungenerous and unpredictable June—2021 include the following: Katsiaryna Yaromina appraises The Skin at the HomoCosmos Theatre Company (The Unfailing Theme of Violence, p. 38) and The Cripple of Inishmaan at the Republican Theatre of Belarusian Drama (Life as a Chance, p. 40). At the end of the set, traditionally, we take a glimpse at Melpomene’s realm Through the Service Entrance (Viergunow’s Theatre Anecdotes, p. 43).

In the CINEMA section, Anton Sidarenka describes the Krakow Film Festival (p. 44).

The regular conclusion of the issue is the IN DESIGN rubric about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus from Ala Pigalskaya: this article focuses on the visual design of a sports legend (War Without Murder, p. 48).

На першай старонцы вокладкі: Канстанцін Селіханаў. Партрэт. Змешаная тэхніка. 2019.

2

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Слоў­н і к

Сло­вы чэрвеня Лю­боў Гаў­ры­люк

Пе­ра­пра­цоў­ка

Хайм Аха­ён. Аб’­ект. Ме­тал. 2020.

Эка­ла­гіч­ны трэнд, пад­обна, за­ста­нец­ца з на­мі над­оўга. Пры­чым у гіб­рыд­ным вы­ка­нан­ні, бо ў яго на­за­ па­ша­ны ве­лі­зар­ны на­ра­тыў: з на­ву­ко­вых ве­даў, са­цы­яль­ных фак­та­раў, эка­на­міч­най гіс­то­рыі, гу­ма­ні­ тар­ных тэ­орый. І ўсё гэ­та па­тра­буе до­сыць спе­цы­фіч­на­га, раз­на­стай­на­га інстру­мен­та­ру. Ка­лі гля­дзець з па­зі­цыі фор­мы, то і ілюс­тра­цый­ныя, і кан­цэп­ту­аль­ныя пра­екты пра­цу­юць з ад­ной мэ­тай: не­абход­насць у эка­ла­гіч­най свя­до­мас­ці, без­умоў­ная па­трэ­ба ў эка­сяб­роў­скім пры­няц­ці све­ту. На­ват у Ізра­ілі пад­час май­ска­га ва­енна­га кан­флік­ту пра­цяг­ва­ла­ся вы­ста­ва «Эра дру­гас­на­га вы­ка­рыс­ тан­ня» — парк Ле­умі ў Ра­мат-Га­не за­пра­шае гас­цей не то­ль­кі на луж­кі з птуш­ка­мі, у ру­жоў­нік і на спар­тыў­ныя пля­цоў­кі, але і ў Му­зей ча­ла­ве­ка і жы­вё­ль­на­га све­ту. Вы­ста­ва, тым не менш, ку­ра­тар­ская: Эсці Пер­кель і Мо­шэ Аш па­клі­ка­лі двух мас­та­коў Хай­ма Аха­ёна і Шло­му Ке­лаі-Ра­гат­ка (вы­ха­дзец з Поль­шчы) для інста­ля­цыі арт-аб’­ектаў га­раж­на­га па­хо­джан­ня. Арт і га­раж-як-пра­сто­ра не раз у гіс­то­рыі мас­тац­тва бы­лі не­па­дзе­ль­ныя, і га­вор­ка, як пра­ві­ла, ішла пра рэ­чы бру­та­ль­ныя, у сты­лі бры­тан­ска­га ро­ку. Ця­пер жа ку­ра­та­ры ўзя­лі за асно­ву да­сле­да­ван­не. Ура­зі­ла іх вы­сно­ва пра тое, што ў блі­жэй­шыя 25 га­доў бу­дзе вы­раб­ле­на бо­льш аўта­ма­бі­ляў, чым за ўсю гіс­то­рыю аўта­ма­бі­ле­бу­да­ван­ня. І акра­мя пе­ра­пра­цоў­кі ад­хо­даў га­лі­ны, што мож­на пра­па­на­ваць гра­мад­ству? Мас­та­кі ро­бяць з ме­та­лам усё, што то­ль­кі мож­на ўя­віць: коў­ка, па­йка, рэ­зка, плаў­лен­не... Ці не ўспа­мі­на­ецца вам наш Андрэй Ка­пус­ні­каў з ме­та­лап­лас­ты­кай? «Б/У. Фло­ра і фаў­на» (2007) у га­ле­рэі «Інсты­тут ку­ль­ту­ры», «Жа­ле­за скон­чы­ла­ся» (2010) у га­ле­рэі «Ў»? Пад­ыход з інша­га бо­ку — да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм Вік­та­ра Ка­са­коў­ска­га «Гун­да» (2020) з яго чор­на-бе­ лай гіс­то­ры­яй свін­ні ды іншых хат­ніх жы­вёл. Чыс­та ві­зу­аль­ная, без слоў і му­зы­кі стуж­ка... Ідэя там у тым, што ко­ла гвал­ту па­чы­на­ецца са зніш­чэн­ня жы­вёл і раз­рас­та­ецца ў цы­ві­лі­за­цый­ным маш­та­бе. Ко­ла аб’­ектаў усё шы­рыц­ца: услед за жы­вё­ла­мі і най­блі­жэй­шы­мі эка­сіс­тэ­ма­мі ахвя­ра­мі ста­но­вяц­ца лю­дзі, по­мні­кі архі­тэк­ту­ры і мас­тац­тва. У пры­род­най тэ­ме то­ль­кі гэ­та­га по­стко­від­на­га па­ўгод­дзя ад­кры­ваецца шмат пра­ектаў. Ці­ка­вая, на­ прык­лад, «Аран­жа­вая дзю­на» ў Ла­ма­но­са­ве (пры­га­рад Санкт-Пе­цяр­бур­га, РФ) на бе­ра­зе Бал­тый­ска­га мо­ра. Арт-аб’­ект і асвет­ніц­кія акцыі ва­кол яго, на пля­жы, упі­са­ныя ў эка­ла­гіч­ную пра­гра­му. Пра­ект па­зі­цы­яну­ецца як па­блік-арт у гра­мад­скай пра­сто­ры. Адзна­чым, што сам го­рад — бы­лы Ара­ні­енбаўм — ва­ло­дае ўні­ка­ль­най кла­січ­най спад­чы­най: адзі­ным сап­раў­дным, за­ха­ва­ным пра­ктыч­на без змен па­ла­ ца­ва-па­рка­вым ансам­блем XVIII ста­год­дзя. А «Сем ча­роў­ных па­гор­каў» Уга Ран­дзі­но­не ў пус­ты­ні Не­ва­да (ЗША) зу­сім іншыя. Вап­на­выя ка­мя­ні мясц­ова­га па­хо­джан­ня скла­дзе­ныя ў сем слу­поў. Кож­ны з ка­мя­нёў афар­ба­ва­ны яркі­мі, але бяс­печ­ ны­мі для пры­ро­ды флю­арыс­цэн­тны­мі піг­мен­та­мі. Уся інста­ля­цыя вы­трым­лі­вае інтэн­сіў­нае со­неч­нае свят­ло, ве­цер і пяс­ча­ныя бу­ры. Му­зей мас­тац­тва Не­ва­ды ўжо па­ві­нен быў раз­абраць кан­струк­цыю — яна пра­ста­яла пла­на­выя два га­ды і яшчэ пяць, — але тут вы­свет­лі­ла­ся, што ў яе «за­ка­хаў­ся» і су­сед­ні Лас-Ве­гас, і ту­рыс­ты. Вы­ра­шы­лі яшчэ раз рэ­стаў­ра­ваць. Ідэя там у ахо­ве ла­ка­ль­ных ге­ала­гіч­ных утва­ рэн­няў ху­ду — вос­тра­кан­цо­вых скал, асно­вы якіх скла­дзе­ны з ад­нос­на мяк­кіх па­род, а вер­хнія час­ткі руй­ну­юцца па­во­ль­ней. У гэ­тым шта­це не­звы­чай­ная ку­ль­тур­ніц­кая спад­чы­на: у пус­ты­ні Блэк-Рок з 1986 го­да пра­во­дзіц­ца што­га­до­вы фес­ты­валь мас­тац­тва Burning Man. Бо­льш за сем­дзе­сят ты­сяч ча­ла­век пры­язджа­юць сю­ды і бу­ду­юць го­рад лі­та­ра­ль­на на пяс­ку, у по­ўнай ад­сут­нас­ці цы­ві­лі­за­цыі. Ні­яка­га ган­длю, ні­якіх спон­са­раў, пуб­лі­кі, рэ­кла­мы. Праз ты­дзень гэ­ты ўта­піч­ны го­рад спа­ль­ва­юць. Усе бу­дын­кі, пры­ве­зе­нае аб­ста­ля­ван­не, тран­спар­тныя срод­кі, усе аб’­екты, кас­цю­мы і арт-пра­кты­кі гас­цей пры­све­ ча­ны тэ­ме вы­зва­лен­ня — гэ­та пер­ша­па­чат­ко­ва ве­ль­мі до­ра­га каш­туе, а по­тым зні­кае ў пол­ымі. А по­тым сля­ды Burning Man пры­бі­ра­юцца да апош­няй трэс­кі. Ні­чо­га пад­обна­га ў све­це ня­ма. Ча­му я акцэн­тую ўва­гу на кан­тэк­сце і ку­ль­тур­най спад­чы­не рэ­гі­ёнаў? Эка­ла­гіч­ны трэнд жы­ве па­ўсюль, ён моц­ны, гла­ба­ль­ны і не за­ле­жыць ад тра­ды­цый. Н я ­зм у ­ша­н ас ц ь Вя­сё­лыя, ра­ман­тыч­ныя, бру­та­ль­ныя, на­іўныя і ве­ль­мі май­стэр­скія пра­цы. Ідэя цал­кам дэ­мак­ра­тыч­ная: у да­чы­нен­ні да мас­та­коў, гле­да­чоў, ча­су і ге­агра­фіі. Та­кім чы­нам, га­вор­ка пра «Я Ма­нэ Я Шыш­кін Я Ма­ле­ віч», ма­дэль яко­га вя­до­мая ў све­це, але са­май устой­лі­вай яна ста­ла ў Бе­ла­ру­сі. Упер­шы­ню Уол­тар Хопс па­ка­заў «36 га­дзін» (1976) у Ва­шын­гто­не, пры­ма­ючы па ад­ной пра­цы ў кож­на­га ахво­ча­га. І вось ужо пяць га­доў за­пар мас­тац­тваз­наў­ца і ку­ра­тар­ка Во­ль­га Кліп раз­ві­вае пра­ект у Мін­ску. Ад­ра­зу ска­жу, што, як і ўсе інсты­ту­цыі, Во­ль­га вы­ка­рыс­та­ла пан­дэ­міч­ную па­ўзу для по­шу­ку но­вых фар­ма­таў прэ­зен­та­цыі:

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Сл оў н­ ік у 2020 го­дзе «ЯЯЯ» фі­зіч­на ад­крыў­ся ў НЦСМ, але на­вед­ван­ні і су­пра­ва­джа­ль­ная пра­гра­ма бы­лі згор­ ну­тыя, а анлайн-фар­мат да­да­дзе­ны. У 2021-м для бе­ла­ру­саў вы­ста­ва ад­бу­дзец­ца ў анлай­не, ад­нак за­тое з’я­ві­ла­ся ідэя пра­во­дзіць пра­ект на роз­ных пля­цоў­ках у роз­ных кра­інах. Блі­жэй­шым ча­сам у Ка­лі­нін­гра­ дзе і Гда­ньс­ку, з мясц­овы­мі мас­та­ка­мі. Ка­та­ло­гі з пра­ца­мі аўта­раў вы­да­юцца ўсе га­ды існа­ван­ня пра­екта, з 2019-га з кан­так­тны­мі да­дзе­ны­мі аўта­раў. Пад­обна, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы ідэю, Бе­ла­русь са­ма ста­но­віц­ца за­сна­ва­ль­ні­цай трэн­ду. Ча­му ідэя ака­за­ла­ся су­пер­па­пу­ляр­най, спрэч­най і пер­спек­тыў­най? Ад­каз, зда­ецца, про­сты: усе мас­та­кі ма­юць пра­ва вы­ста­віць свае пра­цы, не­за­леж­на ад пе­ра­ваг га­ле­рэй і ку­ра­та­раў; пра­фе­сій­ная су­по­ль­насць ацэ­ніць іх то­ль­кі та­ды, ка­лі гэ­тая маг­чы­масць бу­дзе рэ­алі­за­ва­ная. Во­ль­га на­зы­вае ўсіх удзе­ль­ні­каў пра­ екта мас­та­ка­мі: ся­род іх ёсць лю­дзі, для якіх мас­тац­тва — хо­бі, арт-тэ­ра­пія і са­ма­дзей­насць, але ёсць са­ праў­ды ве­ль­мі ці­ка­выя аўта­ры. Пад­ыход «ЯЯЯ» не вы­клю­чае ча­ла­ве­ка, які пі­ша з дзя­цін­ства або знай­шоў сваё пры­зван­не па­сля 40 ці 60. Бе­ла­ру­саў, рас­іян і па­ля­каў аб’­яднае агу­ль­ны ка­та­лог — істот­ная пад­трым­ ка ў пра­мо­цыі на рын­ку, сап­раў­дная ба­за да­дзе­ных. І яшчэ пра ры­нак і пе­ра­ва­гі: пра­ект пры­цяг­вае ўва­гу да мас­тац­тва зу­сім но­вай пуб­лі­кі, і яе рэ­аль­на шмат — рэ­кор­дныя для арт-пля­цо­вак ліч­бы на­вед­ван­няў, чым не мо­гуць па­хва­ліц­ца пра­фе­сі­яна­лы. Гэ­тая но­вая пуб­лі­ка зу­сім іх не ве­дае. На­прык­лад, ка­лі ў вы­ні­ку га­ла­са­ван­ня гле­да­чы вы­бра­лі пра­цу Сяр­гея Гры­не­ві­ча і ад­бы­ла­ся яго пер­са­на­ль­ная вы­ста­ва, ака­за­ла­ся, што су­час­ны, зна­ка­вы для Бе­ла­ру­сі май­стра ёй не­вя­до­мы. Вось та­кая сі­ту­ацыя, пад­аба­ецца нам гэ­та ці не. Та­му на­ват ка­лі ад­ны пры­зна­ныя аўта­ры­тэ­ты вы­ра­ша­юць, што «па­пу­ляр­ны» фар­мат не для іх, ні­чо­га не пе­ра­шка­джае іншым, не менш знач­ным і кам­пе­тэн­тным, да­лу­чыц­ца: ка­лі яны актыў­ныя, ка­лі ім ці­ка­ва но­ вае і не­звы­чай­нае. А не­звы­чай­на ў «ЯЯЯ» ўсё: та­та­ль­ная інста­ля­цыя з 600-700 ра­бот ства­рае аглу­ша­ль­нае ўра­жан­не! Так, ёсць бя­роз­кі, ко­ці­кі і свеч­кі, але кве­так і на пра­фе­сій­ным арт-поле да­стат­ко­ва. У ка­ка­фо­ніі фар­баў, сю­жэ­таў, фор­маў да­па­ма­гае экс­кур­са­вод-мас­тац­тваз­наў­ца, то­ль­кі гэ­та не кры­ты­ка па­чат­коў­цаў, а жа­дан­не зра­зу­мець, што ме­на­ві­та і ча­му ства­рае та­кі эфект. На тым жа по­лі і з ты­мі ж за­да­ча­мі «ЯЯЯ» пад­трым­лі­вае мас­та­коў у пад­рых­тоў­цы доб­ра­га парт­фо­ліа і CV, каб са­ма­стой­на прад­стаў­ляць ся­бе на ган­длё­вых пля­цоў­ках — з гэ­тым ёсць пы­тан­ні ва ўсіх.

3

З экс­па­зі­цыі вы­ста­вы 2019 го­да. Фо­та Дзі­ны Да­ні­ло­віч.

Ка­хан­н е/На­ву­ка Так па­зна­чыў ма­ты­ва­цыю пры­хо­ду ў Хар­каў­скую шко­лу фа­ таг­ра­фіі ка­лек­цы­янер і за­сна­ва­ль­нік Му­зея ХШФ Сяр­гей Ле­ бя­дзін­скі. Так, ка­ле­гі, Му­зей! Ад­кры­ецца блі­жэй­шым ча­сам, а ў 2022 го­дзе — вы­ста­ва ў Цэн­тры Жор­жа Па­мпі­ду. Ад­абра­ны ні мно­га ні ма­ла 131 аўтар. Ча­му для Бе­ла­ру­сі гэ­та важ­на? Та­му што ку­ль­тур­ная ма­па важ­ ней­шая за ге­агра­фіч­ную ды іншыя, — і ў ме­та­ма­дэр­ніс­цкім пра­екце, у які мы ця­пер за­лу­ча­ныя, гэ­та прад­уктыў­ны кан­цэпт. У нас так­са­ма ёсць Мін­ская шко­ла фа­таг­ра­фіі, у нас так­са­ма ёсць старт у яе да­сле­да­ван­нях, ёсць дыс­ку­сіі, ёсць між­на­род­нае пры­знан­не. Вы­ста­вы, пуб­лі­ка­цыі, вя­до­масць на ра­дзі­ме — пра­ цэс раз­ві­ва­ецца ве­ль­мі па­во­ль­на і з не­паз­беж­ны­мі стра­та­мі, але ён ідзе. Шмат ад­роз­нен­няў з гіс­то­­ рыяй ХШФ, але шмат і агу­ль­на­га. Та­му важ­ны пры­клад і ве­дан­не та­го, што ме­на­ві­та ад­бы­ва­ецца ў Хар­ ка­ве: з ад­на­го бо­ку, мы не апрап­ры­юем дос­вед і ку­ль­тур­ную спад­чы­ну іншай кра­іны, з інша­га — мо­жам аца­ніць іх, як лю­дзі з ужо на­яўным ку­ль­ту­ра­ла­гіч­ным бэк­граў­ндам. Гля­дзі­це, як гэ­та ці­ка­ва! У пад­ста­ве ХШФ — так­са­ма клуб, то­ль­кі аб­лас­ны (1971). За­тым пры­ход гру­пы «Час» з улас­най «тэ­оры­ яй уда­ру». Тры па­ка­лен­ні фа­тог­ра­фаў шко­лы ды яшчэ два аб’­яднан­ні — «Гру­па хут­ка­га рэ­ага­ван­ня» і «Шы­ла». У кож­ным па­ка­лен­ні бы­лі свае клю­ча­выя по­ста­ці: у пер­шым — Ба­рыс Мі­хай­лаў, які вы­стаў­ляў­ся і ўдас­то­ены прэ­міі Hasselblad, адзі­ны з укра­інскіх мас­та­коў зра­біў вы­ста­ву ў Мо­МА; у дру­гім — Сяр­гей Брат­коў, у трэ­цім — Да­ні­іл Рэ­ўкоў­скі і Андрэй Ра­чын­скі. Фа­таг­ра­фія, ка­ла­жы, ві­дэа-арт, пер­фор­ман­сы і бяс­кон­цыя экс­пе­ры­мен­ты. І бяс­кон­цы жах да­след­чы­каў стра­ціць да­ку­мен­та­цыю і архі­вы. Як час­та зда­ра­ла­ся ў по­стса­вец­кай пра­сто­ры на ру­бя­жы ста­год­дзяў, унут­ры кра­іны аўта­раў ве­да­лі ма­ла і ці­ка­вас­ці да іх не пра­яўля­лі: пра­блем і без та­го бы­ло да­стат­ко­ва. Вя­лі­кіх вы­стаў ад­бы­ло­ся ўся­го дзве: у Пін­чу­кАр­тЦэн­тры (2019) і «Аўтар у гу­ль­ні» ў Ярмі­лаў-цэн­тры (2021). Ве­ль­мі ці­ка­вая дыс­ку­сія: фе­но­мен ХШФ ёсць, але гіс­то­рыя яго за­вяр­шы­ла­ся — ад­но мер­ка­ван­не. Не, пе­ра­емнасць за­хоў­ва­ецца — іншае. Яшчэ сум­неў: не ўсе аўта­ры жы­лі ў Хар­ка­ве. А хто ёсць? Ад­ны прый­шлі са­мі (з лю­бо­ві), іншых за­ліч­ва­юць да ХШФ экс­пер­ты: па­вод­ле клю­ча­вых пад­ыхо­даў, ві­зу­аль­ ных ра­шэн­няў. Для па­чат­ку Сяр­гей Ле­бя­дзін­скі саб­раў гра­мад­скую арга­ні­за­цыю з кан­крэт­най на­звай «Му­зей ХШФ» — і вось ужо час­тка за­во­ду «Ма­но­метр» ра­ман­ту­ецца пад па­мяш­кан­ні му­зея. Бу­ды­нак з гіс­то­ры­яй, па­ ча­так XX ста­год­дзя. Па пла­не тут бу­дуць вы­ста­вач­ная за­ла, архіў, біб­лі­ятэ­ка, кан­фе­рэнц-за­ла, офі­сы для да­след­чай пра­цы. Су­пол­ка ўжо вы­да­ла не­ка­ль­кі фо­та­кніг і ма­наг­ра­фію Надзеі Бер­нар-Ка­ва­ль­чук. По­спе­хаў, сяб­ры!

Сяр­гей Брат­коў. Фа­таг­ра­фія. 2020.

чэрвень, 2021

4

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

Рэ­ві­зія « Унут­ра­ны на­за­паш­ва­ль­нік » Кан­стан­ці­на Се­лі­ха­на­ва ў га­ле­рэі « Арт- Бе­ла­русь » Во­ль­га Рыб­чын­ская

«Аб’екты, інста­ля­цыі, тэк­сты — главы і раз­дзе­лы аб’ёмнай дра­ма­тур­гіч­най па­ста­ноў­кі, ад на­ступ­стваў да пры­чын. Гэ­та ма­на­лог мас­та­ка, яго рэ­акцыя на тое, што ад­бы­ва­ецца. Гэ­та по­шук шля­ху да вы­то­каў, пра­ста­ты і на­ту­ра­ль­нас­ці, дзе ана­нім­ныя свед­кі зна­хо­дзяць маг­чы­масць вы­каз­ван­ня, да­бро і зло ад­роз­ныя, не­пад­па­ рад­ка­ван­не нор­мам і не­абход­насць ад­стой­ваць тое, у што ве­рыш, — не­сум­нен­нае і без­умоў­нае. Дзе “ўнут­ра­ ны на­за­паш­ва­ль­нік” — ме­та­фа­ра пе­ра­поў­не­нас­ці ча­шы цяр­пен­ня ахвя­ры, яго раз­бу­ра­ль­насць і стой­касць, рэ­зіс­тэн­цыя і ўсё яшчэ ана­нім­насць...» — пі­ша ку­ра­тар­ка пра­екта Во­ль­га Рыб­чын­ская. У раз­мо­ве з Кан­стан­ці­нам Се­лі­ха­на­вым яна спра­буе зра­біць рэ­ві­зію не то­ль­кі аб’­ектаў, тэк­стаў, пер­са­на­жаў і фраг­мен­таў экс­па­зі­цыі вы­ста­вы, але вы­явіць бо­льш глы­бо­кія сэн­са­выя кан­стан­ты, пра­явіць эта­пы пад­рых­ тоў­кі і рэ­алі­за­цыі пра­екта. Гіс­та­рыч­н ыя пер­спек­ты­вы Пер­ша­па­чат­ко­ва вы­ста­ва рых­та­ва­ла­ся ў рам­ках вя­лі­ка­га фес­ты­ва­лю «Арт-Мінск» у 2019 го­дзе для пра­сто­ры «ОК16» і пла­на­ва­ла­ся як вы­нік тва­ёй пра­цы апош­ніх пя­ці га­доў. Бы­ла ідэя па­ка­заць цэ­ль­ны блок тэм, уз­ае­маз­вя­за­ных на­ра­ты­ваў: сво­еа­саб­лі­вы рэ­трас­пек­тыў­ны по­гляд на гіс­ то­рыю ХХ ста­год­дзя і ад­на­ча­со­ва пер­спек­тыў­ны зрэз бу­ду­ча­га, раз­мет­ка су­час­нас­ці. Як пра­ект тран­сфар­ма­ваў­ся на пра­ця­гу гэ­тых двух га­доў, змя­ ня­ючы кан­фі­гу­ра­цыю та­паг­ра­фіч­ную/пра­сто­ра­вую і сэн­са­вую?

— Усе мае пра­екты не існу­юць ад­асоб­ле­на. Ад­но на­ніз­ва­ецца на дру­гое. Кры­ ні­ца-раз­драж­ня­ль­нік ні­ку­ды не падзе­ла­ся, га­лоў­ная ідэя за­ста­ла­ся: знай­сці ад­ка­зы на пы­тан­ні пра тое, што ад­бы­ва­ецца і што з на­мі ста­ла — у вы­ні­ку важ­ны бя­гу­чы мо­мант. Я ка­жу пра 2019 год, ка­лі мы па­чы­на­лі пла­на­ваць і аб­мяр­коў­ваць кан­цэп­цыю бу­ду­ча­га пра­екта. Та­ды ўсё ад­кла­ла­ся, і я па­чаў ад­маў­ляц­ца ад дум­кі пра яе рэ­алі­за­цыю, бо жыц­цё ста­ла бо­льш вос­трым або бо­льш бяз­лі­тас­ным. Але за­ста­ла­ся моц­ная інер­цыя. Гэ­та ж не вы­пад­ко­ вы пра­ект, усё на­ра­дзі­ла­ся да­ўным-да­ўно. У гэ­тай вы­ста­ве ёсць гіс­та­рыч­ны аспект, дзе я раз­ва­жаю пра тое, што не дае мне спа­кою. Упер­шы­ню да гэ­тых пы­тан­няў я звяр­нуў­ся ў вы­ста­ве 2014 го­да, та­ды ж і па­ўста­ла по­стаць Льва Тал­сто­га і цы­та­та з яго дзён­ні­ка. Ты га­во­рыш пра дзён­нік Тал­сто­га, пра той за­піс, які быў зроб­ле­ны ў ад­каз на падзеі мя­жы ХІХ—ХХ стст., і пра­ект «Адзін і мно­гія» 2014 го­да?

— Так. Але рэч у тым, што гэ­тая цы­та­та з дзён­ні­ка за­ста­ла­ся ў мі­ну­лым, я на­ўпрост яе не ўзнаў­ляю. Ха­ця са­ма ідэя та­го, што існуе не­абход­насць па­ста­ янна­га пе­ра­адо­лен­ня, на вы­ста­ве ёсць, яна па­зна­ча­ная за­га­лоў­най пра­цай, якую я па­кі­нуў без­на­зоў­най. Мо­жа, гэ­та і ёсць та­кі ўнут­ра­ны на­за­паш­­валь­­ нік, дзе я спра­бую лі­та­ра­ль­на прэ­па­ра­ваць мі­ну­лае. Ёсць яшчэ адзін аб’­ект, на­зва да яко­га доў­га не пры­хо­дзі­ла, — «Се­бас­ць­ян». Вя­до­мы міф пра тое, як свя­ты Се­бас­ць­ян ака­заў­ся не­па­ра­жа­ль­ным для стрэл. Так і мы, хай не да кан­ца сфар­ма­ва­ныя, з не­акрэс­ле­най ідэн­тыч­нас­цю (не­здар­ма гэ­тая фі­гу­ра ў мя­не без тва­ру, з ме­та­фа­рыч­ным ма­ла­ком, якім нас па­ілі і пра­цяг­ва­юць па­іць ця­пер і якое ў не­йкі мо­мант пе­ра­ста­ла на­мі ўспры­мац­ца), ста­но­вім­ся не­па­ра­жа­ль­ны­мі... Але ж у свя­то­га Се­бас­ць­яна ўсё ў па­ра­дку бы­ло і з па­зі­цы­яй, і з ідэн­тыч­нас­ цю, і з апаз­нан­нем мэ­ты. Я маю на ўва­зе біб­лей­скі пер­са­наж.

— Гэ­та мая ўлас­ная вер­сія. Ты па­зна­ча­еш у сва­ім тэк­сце гэ­тае сло­ва — зла­ма­ насць. Мы зла­ма­ныя і стой­кія ад­на­ча­со­ва. Гэ­та так­са­ма адзін з сэн­саў вы­ста­ вы, та­му што про­ста ра­біць гіс­та­рыч­ныя экс­кур­сы для мя­не ма­ла. Вя­до­ма, на вы­ста­ве ёсць цы­та­ты з мі­ну­лых пра­ектаў — мне важ­ныя гэ­тыя мас­ты. Вы­ста­ва экс­па­зі­цый­на за­цык­ле­ная: тут ня­ма па­чат­ку і кан­ца, ёсць умоў­ны пра­лог, які мо­жа стаць і па­сляс­лоў­ем. Да­вай про­йдзем­ся па вы­ста­ве. Мы па­ча­лі з клю­ча­вых, важ­ных аб’­ектаў, ад­нак у экс­па­зі­цыі пры­сут­ні­чае свая ло­гі­ка і чар­го­васць. Па­чы­на­ецца ўсё з «Парт­рэ­та» і ім жа скан­ча­ецца. «Мастацтва» № 6 (459)

— «Парт­рэт» — гэ­та прад­мо­ва, дзе пра­яўле­ная мая па­зі­цыя ад­маў­лен­ня і су­ пра­цьс­та­яння, дзе бач­ны пе­ра­ход у адзін свет з інша­га, там я до­сыць ві­да­воч­ на зра­біў гэ­тае вы­каз­ван­не. Пры­чым ні адзін, ні дру­гі са све­таў, сім­ва­ліч­на па­зна­ча­ных парт­рэ­там Ніц­ шэ і пу­дзі­лам за­бі­тай жы­вё­лы, не з’яў­ля­юцца аб­яцан­нем вы­зва­лен­ня аль­ бо зда­быц­ця ісці­ны...

— Так, бо я ду­маў, што пры­ро­да мац­ней­шая за жа­дан­не ўсё рас­тлу­ма­чыць. Але, ка­лі пра­ца ўжо бы­ла зроб­ле­ная, рап­там вы­свет­лі­ла­ся: пу­дзі­ла ка­зу­лі так­ са­ма не з’яў­ля­ецца, так бы мо­віць, фун­да­мен­та­ль­ным экві­ва­лен­там жыц­ця, што маг­ло б стаць ад­маў­лен­нем Ніц­шэ, на­прык­лад.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е А якраз на­адва­рот...

— Ме­на­ві­та, на­адва­рот. Та­ды па­ўста­ла фра­за-ка­мен­тар у тэк­сце да гэ­тай пра­ цы: тое, што ня­бач­на ў ча­ла­ве­ку, мац­ней­шае за са­му пры­ро­ду. Бо пры­ро­да — гэ­та так­са­ма час­тка не­йка­га... …час­тка не­йка­га за­ко­ну, унут­ра­най не­абход­нас­ці, пра­ві­ла... Не­йкай аб­а­ лон­кі, якая дзей­ні­чае па­вод­ле свай­го алга­рыт­му.

— Так. Але, тым не менш, пы­тан­не бы­ло за­да­дзе­нае. І гэ­ты ўнут­ра­ны на­за­паш­ ва­ль­нік — гэ­та пэў­нае пе­ра­адо­лен­не, якое мож­на ад­чуць. Ці гэ­та лі­та­ра­ль­ны вы­хад у іншую рэ­аль­насць у пра­цы «Уцё­кі». Там ёсць дум­ка і пра тое, што мы не­да­ацэ­нь­ва­ем про­ста­га ча­ла­ве­ка, яко­га лі­чым до­сыць ад­на­скла­до­вым. Не бы­вае ад­на­скла­до­вых, про­стых лю­дзей. За­ўсё­ды існуе ша­нец, што ў ча­ла­ве­ка не­шта ад­бу­дзец­ца ўнут­ры, пра што мы не зда­гад­ва­емся, але тое, што ўсё мо­ жа змя­ніць. Ка­лі па­мя­та­еш, у Ка­ба­ко­ва ёсць та­та­ль­ная інста­ля­цыя «Ча­ла­век, які па­ля­цеў у кос­мас са свай­го па­коя». Так. І ка­лі ў Ка­ба­ко­ва гэ­та вер­ты­ка­ль­ная тра­екто­рыя, то ў ця­бе га­ры­зан­ та­ль­ная. Там кос­мас як экві­ва­лент уні­вер­са­ль­на­га ад­ыхо­ду, у ця­бе — пры­ ро­да.

— Мы ад­ыхо­дзім у іншую рэ­аль­насць, ве­ль­мі пад­обную да на­шай. Там іншы па­зі­тыў­ны эле­мент — пры­ро­да як ёсць. Зноў жа цы­та­ты з па­пя­рэд­ніх пра­ ектаў. На­прык­лад, гля­дзець праз парт­рэт Ніц­шэ ў не­йкі іншы свет, то­ль­кі гэ­ тую ідэю я кры­ху раз­віў. Да­вай па­га­во­рым пра на­ступ­ны аб’­ект — «Каў­чэг». На вы­ста­ве ён за­ймеў но­вую на­зву: «План Б», яго гіс­то­рыя ве­ль­мі пры­кмет­ная.

— Для экс­па­зі­цыі не ха­па­ла лі­та­ра­ль­на ад­ной пра­цы, бо кож­ны сан­ты­метр пра­сто­ры быў раз­лі­ча­ны. Я вяр­нуў­ся тро­хі на­зад у мі­ну­лае, пра­цяг­ва­ючы тал­ стоў­скую тэ­му апраш­чэн­ня, вяр­тан­ня да не­йкіх вы­то­каў, да зда­ро­ва­га сэн­су, про­ста да ча­ла­ве­ча­га. Я за­ча­піў­ся за вы­раз «сес­ці ў га­лёш», то-бок пра­йграць з га­нь­бай. Але, пра­йграў­шы, ча­ла­век змя­ня­ецца і ў кан­чат­ко­вым вы­ні­ку ста­ но­віц­ца пе­ра­мож­цам. Гэ­ты га­лёш ста­но­віц­ца сво­еа­саб­лі­вым Каў­чэ­гам і аса­ цы­юец­ца ў мя­не з Львом Тал­стым. А што да са­мой пра­цы, то для ка­го­сь­ці та­кі ад­ыход, са­ма маг­чы­масць пад­обна­га вы­ра­та­ван­ня так­са­ма з’яў­ля­ецца сво­еа­саб­лі­вым вы­ха­дам. Сес­ці ў га­лёш, па­цяр­пеў­шы по­ўнае па­ра­жэн­не, але ў вы­ні­ку вы­йграць. У пра­цяг па­зна­ча­най та­бой тэ­мы су­пя­рэч­нас­ці ха­чу на­га­даць, што ў пра­ект «Унут­ра­ны на­за­паш­ва­ль­нік» змеш­ча­ны важ­ныя пер­са­на­жы, фун­да­мен­ та­ль­ныя асо­бы, у тым лі­ку і Георг Ві­ль­ге­льм Фрыд­рых Ге­гель. Ня­мец­кі

5

фі­ло­саф мя­жы ХVІІІ—ХІХ ста­год­дзяў ка­заў пра су­пя­рэч­нас­ці як пра ру­ ха­вік па­знан­ня і раз­віц­ця. То-бок раз­віц­цё ёсць су­тык­нен­не вось гэ­тых кан­флік­т­ных ідэй, па­ра­жэн­не ад­ной і пе­ра­мо­га іншай, але ўсё мо­жа быць і на­адва­рот. Вы­дзе­ле­ны Ге­ге­лем за­кон ды­ялек­ты­кі су­пра­ць­лег­лас­ці якраз пра­цуе на раз­віц­цё — пра­цэс, на­кі­ра­ва­ны ў бяс­кон­цасць. Бяс­кон­цы по­шук ісці­ны...

— Ве­да­еш, да­пус­цім, Тал­стой — ісці­на. Але мо­жа быць зу­сім не так. Для ка­го­ сь­ці гэ­тая вы­ста­ва — сво­еа­саб­лі­вы се­анс псі­ха­ана­лі­зу. Я, у сваю чар­гу, спра­ бую зра­зу­мець, што ад­бы­ва­ецца з ча­ла­ве­кам з дзя­цін­ства, не­здар­ма з’яў­ля­ ецца шмат ад­сы­лак: «Урок чыс­та­пі­сан­ня», «Гру­па пад­оўжа­на­га дня», не­йкія яшчэ рэ­чы, звя­за­ныя са шко­ль­ным мі­ну­лым. Вось парт­рэ­ты фі­ло­са­фаў, але гіп­са­вых, а я ў дзя­цін­стве іх ма­ля­ваў, яны для мя­не так­са­ма бы­лі ўро­кам. Ці ў мя­не на аб’­екце «Парта» з’яў­ля­ецца парт­рэт Ге­ге­ля. Ёсць яшчэ ад­на вер­сія та­го, што мо­жа быць, і та­го, што ад­бы­ло­ся. З’яў­ля­ецца та­кі бліс­ку­чы і ад­на­ ча­со­ва змроч­ны пра­лог. Та­кая на­гляд­ная ілюс­тра­цыя та­го, што ад­бы­ва­ецца. Мне зда­ва­ла­ся, што ўся гэ­тая цы­ві­лі­за­цыя, шко­ла, раз­мо­ва пра пры­га­жосць — яна ўся рап­там ака­за­ла­ся пад вя­лі­кім пы­тан­нем, пад­вер­гла­ся рэ­ві­зіі. Што яна існуе, але ўжо не на тых фун­да­мен­та­ль­ных асно­вах, і ня­ма сэн­су яе не­як ана­лі­за­ваць, я лі­та­ра­ль­на кан­ста­тую гэ­та. Ад­нак, пра­йшоў­шы ўвесь круг па экс­па­зі­цыі, у за­ка­ль­ца­ва­ным фі­на­ле мы раз­уме­ем: гэ­та не пад­ста­ва су­ма­ ваць... Гэ­та про­ста та­кая рэ­аль­насць, у якой мы жы­вём. Ёсць на вы­ста­ве пра­ца «Алім­пія»: хто­сь­ці ся­дзіць на ка­ле­нях з мас­кай — «пра­ект “ідэ­аль­на­га ча­ла­ ве­ка” за­знае крах». Ілю­зія та­го, што ўсё бу­дзе як ра­ней, бо­льш не пра­цуе. Ча­ла­век здо­ль­ны да зме­ны, да пе­ра­тва­рэн­ня. І гэ­тая мас­ка, антыч­ны ка­нон, па­сту­лат, пе­ра­тва­ра­ецца ў пус­ты знак. Пад мас­кай вы­яўля­ецца асо­ба, да гэ­

тай фі­гу­ры ў мя­не бы­лі ана­ні­мы без тва­ру. І вось ужо ёсць надзея, што гэ­тым раз­ам твар кан­чат­ко­ва сфар­му­ецца. Цы­та­тай мі­ну­ла­га пра­екта слу­жыць аб’­ект «Стол». Ана­нім­насць, воб­раз ма­ ла­ка, якое нам да­ва­лі ў маленстве на пад­вя­чо­рак, ста­но­віц­ца гру­зам, ціс­кам, уні­фі­ку­ючы ры­ту­ал з дзя­цін­ства. Гэ­та­му пер­са­на­жу знай­шло­ся мес­ца по­бач са «Свед­ка­мі». На іх фо­не ён стаў ме­та­фа­рай су­пра­цьс­та­яння гэ­та­му ўні­ка­ту, ча­ла­ве­кам, які сап­раў­ды стра­ціў ідэн­тыч­насць, свой твар... За­ўва­жу: са­мі свед­кі не ана­нім­ныя. Важ­на, што на вы­ста­ве з’я­ві­лі­ся тва­ры.

— Так. Па­пя­рэд­нія пер­са­на­жы ўсе бы­лі ана­нім­ныя, не сфар­ма­ва­ныя, ад­нак на гэ­тай вы­ста­ве яны рап­там пра­яві­лі­ся — вы­ска­чы­лі з роз­ных рэ­аль­нас­цей лю­дзі, як на не­га­ты­ве плён­кі. Яны па­за­ча­са­выя, то-бок маг­лі быць та­кі­мі ў лю­быя ча­сы. Для мя­не бы­ло важ­на, што ка­го­сь­ці з іх я ве­даю аса­біс­та, ка­го­сь­ці не, ёсць да­во­лі вя­до­мыя асо­бы, якіх я з не­йкіх пры­чын вы­лу­чыў. Усе рап­там ста­лі ад­ ным го­ла­сам, ад­ным по­зір­кам. Мне ду­ма­ецца, тут важ­на адзна­чыць, што яны з’яў­ля­юцца і тва­ім го­ла­ сам, свед­чан­нем. Праз твой ад­бор, аса­біс­тую ха­рак­та­рыс­ты­ку і тэк­ста­вую атры­бу­цыю гэ­тыя пер­са­на­жы агу­ча­ныя. чэрвень, 2021

6

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

— Так. Агу­чыў, ажы­віў, прад­ста­віў. Ве­ль­мі да­рэ­чы тут з’яв­ і­ла­ся тэ­ма пры­на­ леж­нас­ці, важ­ная па­сля доў­гай са­ма­іза­ля­цыі, та­кой лі­та­ра­ль­най адзі­но­ты. Дыс­тан­цыя ска­ра­ці­ла­ся. Да­лей — «Урок чыс­та­пі­сан­ня». У ім склад­ва­ецца архіў з ма­ле­нь­кіх за­пі­са­чак на аб­рыў­ках з вуч­нёў­ска­га сшыт­ка — цы­та­ты з су­час­ных га­зет, якія я куп­ляў у ша­пі­ку. Ні­чо­га не пры­ду­ма­на. Не­су­па­дзен­не тэк­стаў і ма­люн­каў пад­крэс­лі­ вае па­ра­докс. Яшчэ тро­хі — і ця­пе­раш­няе бу­дзе рас­тво­ра­на на­заў­жды. І за­мест па­сляс­лоў­я — інста­ля­цыя «Зда­рэн­не», так вы­гля­дае сён­ня вы­зва­ лен­не. У гэ­тым зда­рэн­ні мо­жа быць чыя за­ўгод­на во­ля, у рэ­шце рэшт, про­ ста ча­ла­век спа­тык­нуў­ся аб вяд­ро, не­шта пра­лі­ло­ся. Ці про­ста так скла­лі­ся аб­ста­ві­ны. Але вон­ка­ва гэ­та вы­гля­дае як не­йкі не­да­рэч­ны вы­па­дак. Рап­там у гэ­тым ня­ясным ма­ры­ве блі­ку­ючых сэн­саў, не­зра­зу­ме­лых для нас, у гэ­тым зда­рэн­ні мы ба­чым ад­каз, што з на­мі бу­дзе на­пе­ра­дзе. Гэ­та, на мой по­гляд, апты­міс­тыч­ная пра­ца. Тут ве­ль­мі важ­ны пры­ём, які ты ўжо вы­ка­рыс­тоў­ваў, але ў гэ­тым вы­пад­ку тваё па­слан­не ста­но­віц­ца не­адчу­ва­ль­най, ле­дзь­ве ўлоў­най суб­стан­цы­яй, што не­маг­чы­ма ўха­піць, бо над­піс мож­на пра­чы­таць, уба­чыў­шы яго ў ад­ люс­тра­ван­ні.

— Ме­на­ві­та. Гэ­та ад­люс­тра­ван­не, якое не ад­ра­зу за­ўва­жыш. Без гэ­тай пра­цы вы­ста­ва бы­ла б пе­ра­лі­кам па­кут, пры­чын, не­йкіх зда­га­дак. Кож­ны аб’­ект у гэ­тым пра­екце су­пра­ва­джа­ецца тэк­стам-ка­мен­та­ром мас­ та­ка. Ве­ль­мі ме­та­фа­рыч­ныя, дзе­сь­ці надзвы­чай воб­раз­ныя вы­каз­ван­ні.

— Мне гэ­та важ­на. Ты пра­ві­ль­на пра­па­на­ва­ла на­пі­саць ка­рот­кія фра­зы да кож­най пра­цы. Да­пыт­лі­вы гля­дач, я ве­ль­мі спа­дзя­юся, чы­таў, і яму гэ­та не­ шта па­тлу­ма­чы­ла. Тэкст для мя­не ве­ль­мі важ­ны. Там яго шмат, фак­тыч­на са­ма вы­ста­ва на­гад­вае сво­еа­саб­лі­вы тэкст. Ад за­ду­мы да рэ­алі­за­цыі За гэ­тыя два га­ды ідэя вы­ста­вы мя­ня­ла­ся. Ці­ка­ва пра­га­ва­рыць, як са­ма пра­сто­ра па­ўплы­ва­ла на фі­ на­ль­ны ва­ры­янт пра­екта.

— Пра­сто­ра пры­ўнес­ла свае зме­ны, бо пра­ект пер­ша­па­чат­ко­ва пла­на­ ваў­ся для «ОК16», бы­ло­га за­вод­ска­ га цэ­ха, і там ён быў бы аб­са­лют­на іншым. Тут мы тра­пі­лі ў бо­льш стэ­ры­ ль­ную аб­ста­ноў­ку, з якой да­вя­ло­ся зма­гац­ца, та­му ўзнік­ла сця­на, блок, што тро­хі зла­маў гэ­тую ге­амет­рыю, ло­гі­ку бе­ла­га ку­ба. Як па­ўстаў сэн­са­вы цэнтр пра­екта? «Мастацтва» № 6 (459)

І ці ёсць ён, на твой по­гляд?

— Так, ёсць агу­ль­ны сэнс. Мне ён ба­чыц­ца ў «сэр­цы» вы­ста­вы — за­ле ў за­ле. Там з’я­ві­ла­ся пра­ца «Гру­па пад­оўжа­на­га дня». Шко­ль­ная парта з да­клад­нас­ цю ўзноў­ле­ная, што ўво­дзіць мно­гіх у зман. І гэ­та ве­ль­мі доб­ра, гэ­та вось тая эмо­цыя, якую я ха­цеў атры­маць ад гле­да­ча. Эмо­цыя ад па­зна­ван­ня...

— Так. Ча­ла­век са­дзіц­ца за парту, ба­чыць на ёй не­йкія та­ямні­чыя над­пі­сы, ма­люн­кі. Ён вяр­та­ецца ў стан стра­ча­на­га мі­ну­ла­га, з яко­га мо­жа, як з пун­кту нуль, зір­нуць на свет. А свет дра­ма­тыч­ны... Тут жа па­каз­ва­ецца ві­дэа, сю­жэт яко­га я б акрэс­ліў як «шмат­сас­таў­ная біт­ва да­бра са злом», та­кая з іро­ні­яй пры­ду­ма­ная на­зва, але так яно і ёсць. Я ха­цеў, каб у гле­да­ча бы­ла маг­чы­масць склас­ці гэ­тую ма­за­іку, ад­на­ча­со­ва раз­уме­ючы, што час­тка яе ні­ко­лі не бу­дзе ад­ноў­ле­ная. Гэ­та ёсць час­тка су­ро­вай кар­ці­ны све­ту, бо там што важ­на? Сю­жэт дзі­ця­ча­га вер­шы­ ка, про­ста Чу­коў­скі не­йкі, і ўсё гэ­та бы­ло б ня­дрэн­на, ка­лі б не фон, на якім раз­гор­тва­юцца гэ­тыя падзеі. А там су­ро­вы по­зірк Льва Тал­сто­га, ад яко­га я не мог ад­мо­віц­ца і які для мя­не з’яў­ля­ецца экві­ва­лен­там ме­та­ фі­зіч­най кар­ці­ны све­ту. І вы­пад­ко­васць злоў­ле­най мі­зан­ сцэ­ны ста­ла клю­чом — у пэў­ным сэн­се — для ўся­го пра­екта.

— Ме­на­ві­та. Там яшчэ важ­ны гук. Мы на­зі­ра­ем за раз­гор­тван­нем падзей у гэ­тым ві­дэа, ка­лі ўсё ўжо зра­зу­ме­ ла і фі­нал бліз­кі, рап­там мы чу­ем крык, го­лас ахвя­ры... Гіс­та­рыч­н ыя пер­са­на­жы, рэ­аль­н ыя асо­бы: ра­та­цыя ге­ро­я ў Ха­чу вяр­нуц­ца да гіс­та­рыч­ных пер­са­на­жаў, якія згад­ва­юцца ў пра­ екце, слу­жаць для ця­бе ары­енці­ ра­мі або прад­ме­там пра­мой кан­ фран­та­цыі. Мы па­ча­лі ка­заць пра Тал­сто­га як пра экві­ва­лент кры­ні­цы не­йка­га сап­раў­дна­га ве­дан­ня...

— Я б ха­цеў, каб Тал­стой пры­сут­ні­чаў у пра­екце як экві­ва­лент ме­та­фі­зіч­на­ га фе­но­ме­ну. Я вы­хо­джу тут на сваю аса­біс­тую тэ­му: парта, урок чыс­та­пі­ сан­ня, ма­ла­ко, тут я ка­жу пра ся­бе. Тал­стой для мя­не па­слу­жыў пун­ктам апо­ры і ва­ры­янтам ад­ка­зу на пы­тан­ не, якое для мя­не за­ста­ло­ся акту­аль­ ным. Пры­ро­да ча­ла­ве­чая агрэ­сіў­ная па сва­ёй сут­нас­ці? Ча­му гэ­та ад­бы­ ва­ецца? На­ступ­ны ў тва­ім спі­се Ніц­шэ. З гэ­ тым пер­са­на­жам ты ўсту­па­еш ва ўза­ема­дзе­янне з пра­екта ў пра­ект, за­ста­ючы­ся вер­ным са­бе ў су­пра­цьс­та­ янні і на­стой­лі­вым у ад­маў­лен­ні, ацэ­нь­ва­ючы яго з пун­кту гле­джан­ня Льва Тал­сто­га. Та­кім чы­нам ты цал­кам са­лі­да­ры­зу­ешся з яго па­зі­цы­яй, зга­джа­ ешся з яго мер­ка­ван­нем, яко­му цал­кам да­вя­ра­еш.

— Гэ­та да­клад­на! Але, па­га­дзі­ся, Ніц­шэ — фі­ло­саф, які ка­ла­са­ль­на па­ўплы­ваў не то­ль­кі на за­ход­нюю фі­ла­со­фію, ку­ль­ту­ру і мас­тац­тва. Зра­зу­ме­ла, дыс­курс, што зна­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е

хо­дзіц­ца «па той бок да­бра і зла», — гэ­та надзвы­чай не­бяс­печ­ная тэ­ры­то­ рыя, дзе сці­ра­юцца межы, лік­ві­ду­юцца нор­мы, ад­бы­ва­ецца пе­ра­ацэн­ка каш­тоў­нас­цей. Тут і шу­ка­ная фі­гу­ра звыш­ча­ла­ве­ка, які вы­ціс­кае «істо­ту дры­гот­кую ў са­бе» і зна­хо­дзіць твор­цу ў са­бе ж...

— «Тое, што ў пры­ро­дзе ча­ла­ве­ка пя­рэ­чыць злу, ёсць ілжы­вае вы­ха­ван­не, па­ мыл­ка. Не ве­даю, ку­ды ісці да­лей...» — гэ­та цы­та­та Тал­сто­га. Доб­ра, у ад­каз я пры­вя­ду та­бе цы­та­ту прад­стаў­ні­ка рус­ка­га сім­ва­ліз­му і ма­дэр­ніз­му Андрэя Бе­ла­га пра Фрыд­ры­ха Ніц­шэ: «У ім, як у фо­ку­се, за­ся­ ро­джа­на ўсё пра­ро­чае, што ка­лі-не­будзь ува­хо­дзі­ла ў ду­шу ча­ла­ве­ка жа­ хам і за­хап­лен­нем, пяш­чо­тай і лю­тас­цю, бу­рай і ці­шы­нёй, ясным не­бам і душ­най хма­рай…»

— Я не ма­гу спра­чац­ца ні з ад­ным, ні з дру­гім. Ты ве­да­еш, я Ніц­шэ ўвесь час па­ста­янна пе­ра­гля­даю. Згод­ны, бя­ру на ся­бе за­над­та шмат... Гэ­та тваё пра­ва...

— Гэ­та мая мас­тац­кая ме­та­фа­ра, і яна лі­та­ра­ль­ная. Мне пад­ало­ся, што ў жа­ дан­ні ад­маў­ляць кан­крэт­ны пер­са­наж (Ніц­шэ) ёсць жа­дан­не ад­маў­ляць тое, што не спры­яе пра­соў­ван­ню свят­ла. У ця­бе з’яў­ля­ецца яшчэ і Бет­хо­вен, вы­яву яго ты змяс­ціў на парту. А пра Бет­хо­ве­на ве­ль­мі да­к лад­на, на мой по­гляд, на­пі­саў усё той жа Ніц­шэ: «…Бо ён быў то­ль­кі вод­гу­кам пе­ра­хо­ду і пе­ра­ло­му сты­лю, а не, пад­обна Мо­цар­ту, вод­гу­кам вя­лі­ка­га, шмат­вя­ко­ва­га еўра­пей­ска­га гус­ту. Бет­хо­вен уяў­ляе са­бой пра­меж­ка­вую з’я­ву па­між ста­рой, ля­даш­чай ду­шой, якая ўвесь час раз­бі­ва­ецца, і бу­ду­чай звы­шю­най ду­шой, якая ўвесь час на­ра­джа­ецца; яго му­зы­ку аза­рае гэ­тае змроч­нае свят­ло веч­най згу­бы і веч­най, не­ўтай­ма­ ва­най надзеі — тое са­мае свят­ло, у про­мнях яко­га ку­па­ла­ся Еўро­па, ка­лі яна мро­іла раз­ам з Ру­со, ска­ка­ла ва­кол дрэ­ва сва­бо­ды рэ­ва­лю­цыі...»

— Ну вось я пра­ма ў гэ­тую ва­рон­ку тра­піў! Так, трэ­ба не за­быць яшчэ ад­ну фра­зу, якую я на­пі­саў на па­рце, лі­та­ра­ль­на ў апош­ні мо­мант: «Па­лі­ча­на. Уз­ва­ жа­на. Падзе­ле­на (mene, tekel, upharsin)». На ба­лю Вал­та­са­ра та­ямні­чай ру­кой бы­ла на­пі­са­на гэ­тая фра­за. У тую ж ноч яго за­бі­лі, а імпе­рыя бы­ла падзе­ле­на. Гэ­ты як бы пра­к лён з’яв­ іў­ся по­тым у аку­па­ва­ным фа­шыс­та­мі Па­ры­жы, як ты на­гад­ваў. І ў ця­бе ёсць яшчэ «Шко­ла фі­ла­со­фіі»: Га­мер, Ва­ль­тэр, Сэ­нэ­ка. Грэк, фран­цуз­скі ра­ман­тык, які пры­знае за кож­ным не­ад’емныя пра­вы на сва­бо­ду, улас­насць, бяс­пе­ку, роў­насць, і рым­ля­нін. Антыч­ная фі­ла­со­фія — пад­му­рак еўра­пей­скай цы­ві­лі­за­цыі.

— А мы яе па­са­дзі­лі на граб­лі...

7

1. Парт­рэт. Ча­ла­ве­чае жыц­цё ёсць не­шта бо­ль­шае, чым Пры­ро­да.

2. Шко­ла фі­ла­со­фіі. Аргу­мент, яко­му цяж­ка за­пя­рэ­чыць.

3. Гру­па пад­оўжа­на­га дня. Шмат­скла­до­вае вы­каз­ван­не пра біт­ву да­бра са злом 4, 6. Свед­кі. Се­рыя за­ду­ма­ная ў 2018-м. Лю­дзі роз­на­га са­цы­яль­на­га ста­ту­су ўраў­ноў­ва­юцца стаў­лен­нем да іх аўта­ра. У якас­ці та­ко­га ўраў­ня­ль­ні­ка — ску­льп­тур­ны парт­рэт і гіс­то­рыя пра кож­на­га. Усе гэ­тыя лю­дзі аб­ра­ныя вы­пад­ко­ва. На маю дум­ку, яны мо­гуць быць свед­ка­мі ча­го­сь­ці важ­на­га. Як і ўсе мы.

5. Се­бас­ць­ян. Яшчэ ад­на вер­сія пра вы­ра­та­ван­не.

7. Стол. На­пру­жа­ная ілюс­тра­цыя з мі­ну­ла­га, якая ха­рак­та­ры­зуе сён­няш­ні дзень.

8. Алім­пія. Пра­ект «ідэ­аль­на­га ча­ла­ве­ка» дае збой.

9. Зда­рэн­не. ВЫ­ПА­ДАК, НЕ­ДА­РЭЧ­НА­ЯСЦЬ, НЕ­ЧА­КА­НАСЦЬ. Лю­бое сло­ва мо­жа стаць вы­дат­ным фі­на­лам.

Ма­на­лог мас­та­ка Гэ­тая вы­ста­ва не сто­ль­кі вы­каз­ван­не мас­та­ка, рэ­алі­за­цыя яго па­зі­цыі, коль­кі ад­бі­так ця­бе са­мо­га, тва­ёй гіс­то­рыі, сум­нен­ня, у рэ­шце рэшт — фі­ зіч­най аб­алон­кі. Усе аб’­екты інста­ля­цыі, тэк­сты-ка­мен­та­ры — гэ­та ста­рон­кі твай­го дзён­ні­ка, ві­зу­алі­за­ва­ныя і ўва­соб­ле­ныя ўспа­мі­ны, аса­біс­тая гіс­то­ рыя.

— Я рас­па­вя­даю пра ся­бе. Пра сваё дзя­цін­ства. Гэ­та ўсё, што я сам пе­ра­жыў. Я ду­маю, гэ­та вы­клі­ча вод­гук, бо тут ня­ма ні­чо­га аб­страк­тна­га. І прад­ме­ты — гэ­та ні­тач­кі, якія нас звяз­ва­юць. Мож­на ка­заць пра тое, што ты ска­ра­ча­еш дыс­тан­цыю па­між гле­да­чом і по­стац­цю мас­та­ка, да­пус­ка­еш та­кую бліз­касць. Гэ­та інту­іцыя аўта­ра...

— Тут ня­ма ні­яка­га раз­лі­ку! Усё бу­ду­ецца на ад­чу­ван­ні, інту­іцыі, на не­абход­ нас­ці свед­чыць. чэрвень, 2021

8

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

Вы­йсці з квет­ка­мі Му­ль­ты­ме­дый­ны пра­ект « Stalag 352. Квет­кі для Се­нь­кі­на » Лю­боў Гаў­ры­люк

Зва­рот да дос­ве­ду пра­жы­ван­ня па­мя­ці, пры­чым на важ­ную для гра­мад­ ства гіс­та­рыч­на-ку­ль­тур­ніц­кую тэ­му, ста­но­віц­ца ўсё бо­льш скла­да­най за­да­чай.

1—5. З пра­екта «Stalag 352. Квет­кі для Се­нь­кі­на».

«Мастацтва» № 6 (459)

Рэ­ц эн­з ія

9

Ка­ман­да-су­пол­ка ра­ект іні­цы­ява­ла су­по­ль­насць «За­ха­ва­ем Ма­сю­коў­шчы­ну», ка­ля 40 ча­ла­век, ся­род якіх шмат жы­ха­роў ра­ёна. Асноў­ны яе кас­ цяк — ка­ля 10 ча­ль­цоў — скла­да­юць спе­цы­яліс­ты са­ма­га роз­на­га про­фі­лю, і гэ­та вя­лі­кая ўда­ча: пра­фе­сій­ныя лю­дзі ро­бяць су­по­ль­насць бо­льш эфек­тыў­най. Асноў­ны аб’­ект да­сле­да­ван­ня — гіс­ то­рыя ла­ге­ра ва­енна­па­лон­ных Шта­лаг 352, які ў 1941—1944 га­дах існа­ваў на тэ­ры­то­рыі вёс­кі Ма­сю­коў­шчы­на, вя­лі­кая час­тка яго бу­дын­каў за­ха­ва­ла­ся. Са­мы па­ча­так пра­цы над му­ль­ты­ме­дыя-пра­ ектам ад­быў­ся на ха­ка­то­не (Мін­скі між­на­род­ны ад­ука­цый­ны цэнтр імя Ёха­нэ­са Раў): тут пра­хо­ дзі­ла ву­чо­ба для слу­ха­чоў з Бе­ла­ру­сі, Укра­іны, Гер­ма­ніі, Рас­іі, ішлі кан­су­ль­та­цыі, тут пры­ду­ма­лі і пра­па­на­ва­лі для аб­мер­ка­ван­ня тэ­му. У вы­ні­ку ў твор­чую гру­пу ўвай­шлі рэ­жы­сёр­ка Свят­ла­на Бень, ві­дэ­амас­тач­кі Ма­рыя Іва­но­ва і Ган­на Га­ра­вая, кан­су­ль­тан­тка Ма­ры­на Ся­мен­чан­ка.

П

Па­лон­ная пра­ўда лю­ча­выя цы­та­ты, якія ста­лі скраз­ны­мі ў пра­екце, на­ле­жаць бы­ло­му са­ні­та­ру ла­ге­ра Сця­па­ну Зло­бі­ну, які не то­ль­кі на­пі­саў па­сля вай­ны кні­гу «Про­пав­шие без вес­ти», але і не­ле­га­ль­на вы­да­ваў га­зе­ту «Па­лон­ная пра­ўда». Не­ка­ль­кі бло­каў інфар­ма­цыі ста­лі ба­за­вы­мі для сцэ­на­ра. Гэ­та архіў­ныя ма­тэ­ры­ялы з На­цы­яна­ль­ на­га архі­ва, Дзяр­жын­ска­га архі­ва кі­на­фо­та­фо­на­ да­ку­мен­таў, архі­ваў Рас­іі і Гер­ма­ніі. Іх да­поў­ ні­ла ме­му­арная лі­та­ра­ту­ра, асоб­ныя ўспа­мі­ны све­дак — бы­лых вяз­няў ла­ге­ра, у пры­ват­нас­ці 98-га­до­ва­га Ба­ры­са Па­по­ва. Да­па­мог і не­вя­лі­кі му­зей, раз­меш­ча­ны па­блі­зу ў цар­кве. Так­са­ма ў Ма­сю­коў­шчы­не пра­ца­ва­лі па­шу­ка­ві­кі — 52-гі асоб­ны спе­цы­ялі­за­ва­ны по­шу­ка­вы ба­та­ль­ён. Іх ад­мыс­ло­вая ўда­ча — зной­дзе­ныя мед­аль­ёны ва­ енна­па­лон­ных. Ад­нак і ўсю дзей­насць не­пас­рэд­ на на тэ­ры­то­рыі Шта­ла­гу, пра­вер­ку інфар­ма­цыі, по­шук сва­якоў цяж­ка пе­ра­аца­ніць. З уся­го ма­сі­ву «па­лон­най пра­ўды» аўта­ры аб­ра­лі ад­ну, але па­мят­ную гіс­то­рыю пра фе­ль­ча­ра Мі­ха­ ся Се­нь­кі­на — рас­по­ве­ды пра яго ёсць у не­ка­ль­ кіх кры­ні­цах. Се­нь­кін ля­чыў па­лон­ных і 18 лі­пе­ня 1943 го­да быў за­стрэ­ле­ны кан­во­ем, бо за­над­та бліз­ка пад­ышоў да ага­ро­джы, ка­лі да­па­ма­гаў па­ра­не­на­му. Усе вяз­ні ла­ге­ра не вы­йшлі на пра­цу і пры­му­сі­лі ад­мі­ніс­тра­цыю па­ха­ваць 27-га­до­ва­га мед­ыка ў тру­не, з му­зы­кай і квет­ка­мі. Гіс­то­рыя не­арды­нар­ная. І на 100% сап­раў­дная, па­збаў­ле­ ная су­пя­рэч­нас­цей і ска­жэн­няў, як гэ­та звы­чай­на бы­вае ў вы­пад­ку з успа­мі­на­мі. І вось тут ад­кры­ва­ецца асноў­ная за­да­ча «му­ль­ ты­ме­дый­най на­ве­лы»: якой мо­вай рас­па­вес­ці гіс­то­рыю Се­нь­кі­на? Якая ві­зу­аль­ная тка­ні­на па­він­на быць вы­тка­ная з афі­цый­ных да­ку­мен­ таў, які­мі інстру­мен­та­мі вы­ме­раць каш­тоў­насць артэ­фак­таў? Аца­ле­лых драў­ля­ных бэ­лек, на якіх вяз­ні над­ра­па­лі ка­лян­дар, на­прык­лад. Так, фар­ ма­ль­на гэ­та ўся­го то­ль­кі прад­мет, ма­тэ­ры­яль­нае

К

свед­чан­не. Як па­ка­заць па­лон­ную пра­ўду так, каб яе зра­зу­ме­лі праз 75 га­доў? За­бя­га­ючы на­пе­рад, адзна­чу, што ка­ман­да пла­нуе зняць яшчэ 6-7 та­ кіх гіс­то­рый. Адзі­ны за­ха­ва­ны па­сля вай­ны ла­гер ва­енна­па­лон­ных па­тра­буе год­на­га ўша­на­ван­ня па­мя­ці за­гі­ну­лых, у тым лі­ку і су­час­ны­мі му­ль­ты­ ме­дый­ны­мі срод­ка­мі. Па­шы­рэн­не ві­зу­аль­на­га я­прос­тыя эле­мен­ты скла­лі ка­лаж­ную тэх­ ні­ку пра­екта: ані­ма­цыя, ма­лю­нак, аэ­ра­фо­ таз­дым­ка (1944 го­да!), фа­таг­ра­фіі, тэкст, го­лас, архіў­ныя таб­лі­цы. Гэ­та яшчэ раз да тэ­мы сап­раў­днас­ці: за­ха­ва­лі­ся «Ды­на­мі­ка смя­рот­нас­ці і акры­яння ла­за­рэ­ту», «Улі­ко­вая кар­тка апе­ру­ юча­га хі­рур­га», «Спра­ваз­да­ча пра апе­ра­цыю», якую ра­біў док­тар, спра­бу­ючы вы­ра­та­ваць Се­нь­ кі­на. Да­ку­мен­ты і артэ­фак­ты. Чор­на-бе­лы шэ­раг да­паў­ня­юць не­ка­ль­кі сі­ніх і чыр­во­ных акцэн­таў. Ані­ма­цыя і ма­лю­нак па вы­зна­чэн­ні звя­за­ныя з ця­лес­нас­цю, з ру­хам ру­кі мас­та­ка — гэ­ты аспект не­ль­га не аца­ніць, гэ­та час­тка вы­яўлен­чай ку­ль­ту­ры. І на­ват пры­ём ко­мік­су апы­нуў­ся да­рэч­ным, ка­лі пер­са­на­жу пры­свой­ва­юць пэў­ныя рэ­плі­кі. У цэ­лым усе тэх­ні­кі зба­лан­са­ва­ныя, і вы­нік атры­маў­ся да­во­лі вы­тан­ча­ным. Па­сля доў­гіх раз­ва­жан­няў аўта­ры пры­йшлі да вы­зна­чэн­ня «му­ль­ты­ме­дый­ная на­ве­ ла», яе сты­ліс­тыч­ная на­віз­на ві­да­воч­ная. Най­перш уда­ло­ся асво­іць пра­сто­ру са­мой гіс­ то­рыі, без ча­го ўсё пе­ра­тва­ры­ла­ся б у дэк­ла­ра­ тыў­ны на­бор аб’­ектаў. Дра­ма­тур­гія гэ­тай пра­цы

Н

та­кая, што з фак­таў па­ўся­дзён­на­га жыц­ця ла­ге­ра раз­гор­тва­ецца па­ўна­вар­тас­ны, за­кон­ча­ны твор. І я б яшчэ да­да­ла, што зной­дзе­ная фор­ма зра­бі­ла з пра­екта па­ка­лен­чае вы­каз­ван­не пер­шай чвэр­ці XXI ста­год­дзя, ка­лі ня­ма без­да­кор­ных дэ­мі­ургаў і ніх­то не мо­жа пры­ва­ты­за­ваць па­мяць і яе пра­ жы­ван­не. Адзі­ная ага­вор­ка: пра па­мяць усё ж не пра­маў­ля­юць у па­ка­за­ль­на ра­ды­ка­ль­най фор­ме, яна мо­жа пе­ра­шко­дзіць успры­ман­ню. З раз­віц­цём ві­дэа-арту і но­вых мед­ыйных інстру­ мен­таў акты­ві­за­ва­лі­ся да­сле­да­ван­ні — на ба­зе леп­шых уз­ораў, вя­до­ма, і ве­ль­мі па­ка­за­ль­ная ў гэ­тым пла­не вы­ста­ва Бі­ла Ві­ёлы «Пад­арож­жа ду­ шы» ў Му­зеі вы­яўлен­чых мас­тац­тваў імя Пуш­кі­на (РФ). Ды і дзі­вос­ныя AES + F, якія звяр­ну­лі­ся да мод­на­га NFT-фар­ма­ту, на­га­да­лі пра свае ві­дэ­аін­ ста­ля­цыі. Як жа тут пра­цуе вы­ява, як гэ­та звя­за­на з су­час­ным мыс­лен­нем і мас­та­ка, і гле­да­ча? На­ват ка­лі не па­глыб­ляц­ца ў фі­ла­соф­скую час­тку пра­бле­мы, ві­да­воч­на, што ўсе апош­нія га­ды ад­бы­ва­ецца па­шы­рэн­не пан­яцця ві­зу­аль­на­га. Па­вяр­хоў­ны зрок, які пра­цуе рэ­флек­тор­на, ужо да­паў­ня­юць «апе­ра­цый­ным», які дзей­ні­чае на бо­льш глы­бо­кім уз­роў­ні. Ён апас­род­ка­ва­ны ча­ла­ве­кам і счыт­вае тое, што не да­ступ­на хут­ ка­му по­гля­ду па-за кан­тэк­стам, без па­пя­рэд­ніх ве­даў прад­ме­та. Для гле­да­ча гэ­та ад­бы­ва­ецца не ўсвя­дом­ле­на, ён не падзя­ляе гэ­тыя плас­ты. Але ці­ка­ва, што мас­так мо­жа вы­бі­раць роз­ныя мо­вы, спа­лу­чаць роз­ныя інстру­мен­ты, каб за­дзей­ні­чаць і во­чы, і каг­ні­тыў­ныя здо­ль­нас­ці аўды­то­рыі. Зра­ зу­ме­ла, падзя­ля­ючы гэ­тыя асаб­лі­вас­ці по­гля­ду і чэрвень, 2021

10

Рэ­ц эн­з ія юцца, па гэ­тым апо­ве­дзе гля­дач пра­соў­ва­ецца з да­па­мо­гай скро­лін­гу. Я вы­ка­рыс­тоў­ваю тэх­ні­ку ліч­ба­ва­га ка­ла­жы­ра­ван­ня з за­лі­ван­нем, фак­ ту­ра­мі, з не­адна­ра­зо­вым экс­па­на­ван­нем — усё гэ­та цяж­ка аб­азна­чыць ад­ным тэр­мі­нам. У гэ­тым на­прам­ку ці­ка­ва пра­цуе пі­цер­ская сту­дыя Gonzo Design. На­тхняе На­рдштэйн, на­піт­ва­ешся Ша­га­

ві­зу­аль­на­га ўра­жан­ня, мож­на знач­на спрас­ціць за­да­чу. Як і ўсклад­ніць яе. Тут жа, на ві­зу­аль­ным по­лі, мо­гуць ад­бы­вац­ца ма­ні­пу­ля­цыі, як і сці­ран­ не сля­доў па­мя­ці. Не­абход­нае ўяў­нае а­след­чык алга­рыт­маў мед­ыя Марк Хан­сэн зна­хо­дзіць ха­рак­тэр­ныя для ліч­ба­ва­га мас­тац­тва ры­сы, падзя­ля­ючы пра­цэ­сы ўяў­лен­ня, на­зі­ран­ня, рас­паз­на­ван­ня і інтэр­прэ­ та­цыі. Наш «Stalag 352» цал­кам счыт­ва­ецца ў гэ­тай сіс­тэ­ме ка­арды­нат. Пер­шы этап — уяў­лен­не, яно не­пас­рэд­на спа­да­рож­ні­чае ча­ла­ве­ку, з яго да­па­мо­гай мы ўва­хо­дзім у жыц­цё. У пэў­най сту­пе­ні ўяў­лен­не пад­обнае да па­эзіі, а ў на­шым вы­пад­ку ве­ль­мі ад­экват­на ані­ма­цыі як мед­ыу­му вы­каз­ван­ня. Яшчэ да мо­ман­ту ўва­хо­ду ў тэ­му (ва­енная гіс­то­ рыя Ма­сю­коў­шчы­ны, ла­ге­ра, фе­ль­ча­ра Се­нь­кі­на) уяў­лен­не гле­да­ча ўклю­ча­ецца ня­змен­на — гэ­та воб­ласць пе­ра­хо­ду, дзе ад­бы­ва­ецца кан­вер­сія, сва­бод­нае пе­ра­мяш­чэн­не інфар­ма­цыі. Яшчэ да ўспры­ман­ня аб’­ектыў­на­га, да та­го, як па­бу­да­ваць рам­ку гэ­та­га ўспры­ман­ня, уяў­лен­не ўжо пра­цуе. Яно па­пя­рэд­ні­чае по­гля­ду, а за­тым, у мо­мант па­між зро­кам і ве­дан­нем, ад­бы­ва­ецца пад­клю­ чэн­не роз­уму, во­пы­ту, па­чуц­цяў. «Во­ль­нае пе­ра­мяш­чэн­не» ў гэ­тым кан­тэк­сце азна­чае або лі­ней­ны шлях па­знан­ня, або кан­ цэп­ту­аль­ны. Дру­гі на­пра­мак мас­та­кі сён­ня вы­бі­

Д

«Мастацтва» № 6 (459)

ра­юць най­час­цей, як бо­льш акту­аль­ны: у якас­ці аб’­екта ён уклю­чае змен­лі­вае ася­род­дзе, у якім ад­бы­ва­юцца падзеі, са­мыя роз­ныя яго ака­ліч­ нас­ці. Ёміс­тая, па­ўна­вар­тас­ная пра­сто­ра слу­жыць леп­шым пра­ва­ды­ром для гле­да­ча, чым ды­дак­ тыч­ны пад­ыход і інта­на­цыя. Ці­ка­ва, што, ка­лі мы ўжо ў по­ўнай ме­ры пры­ма­ ем но­вы ві­зу­аль­ны во­пыт, уяў­лен­не не сы­хо­ дзіць, але ма­лю­нак яго лі­та­ра­ль­на за­хоп­лі­вае. У гле­да­ча ўжо ёсць дос­туп да інфар­ма­цыі, якую за­хоў­вае кан­тэкст, інтэр­прэ­та­цыя ідзе по­ўным хо­дам. У вы­пад­ку му­ль­ты­ме­дый­най на­ве­лы з жыц­ця Шта­ла­га 352 пры­клад­на тое ж ад­бы­ва­ецца, ка­лі ві­дэ­амас­тач­ка з да­па­мо­гай пан­арам­най здым­кі 360˚ па­каз­вае нам артэ­фак­ты: про­ста ча­ра­ві­кі, про­ста ка­шу­лю. У ад­но імгнен­не па­між кад­ра­мі мы па­глыб­ля­емся ў тра­ге­дыю лю­дзей, якія іх апра­на­лі... Доб­рую пад­трым­ку ў зва­ро­це да ўяў­на­га ўспа­ мі­ну дае го­лас: за­кад­ра­вы тэкст чы­тае акцёр, які да­сяг­нуў кан­трас­ту па­між эма­цый­нас­цю і стры­ма­най інта­на­цы­яй да­ку­мен­таў. Ма­рыя Іва­но­ва: «На пра­ўдзе мы ву­чым­ся» не скла­да­на да­клад­на на­зваць кі­ру­нак, у якім зроб­ле­ны пра­ект. У ім ёсць ры­сы digital-арту, ані­ма­цыі і ад­на­ча­со­ва digital-сто­ры­тэ­лін­гу. Усе пры­ёмы вы­ця­ка­юць адзін з ад­на­го, на­плас­тоў­ва­

—М

лам, яго ко­ле­рам, пра­ца­мі Лі­сіц­ка­га, Род­чан­кі. На­тхня­юць фі­ль­мы Тар­коў­ска­га. З су­час­на­га (у се­ці­ве) пад­аба­ецца «Boat», ён уні­ка­ль­ны, ве­ль­мі клас­на зроб­ле­ны. У пра­цы з гіс­та­рыч­ным ма­тэ­ры­ялам ве­ль­мі ці­ка­вы ня­даў­ні рас­ійскі вы­ ста­вач­ны пра­ект «За­су­ша­на­му ве­рыць» — дзіў­ на, на­ко­ль­кі не­стан­дар­тна мож­на пра­ца­ваць з архіў­ны­мі да­ку­мен­та­мі, пры­чым ве­ль­мі роз­ны­мі, злу­чаць роз­ныя воб­лас­ці на­ву­кі і мас­тац­тва. Не то­ль­кі я, але і ўся ка­ман­да бы­лі ве­ль­мі на­тх­ нё­ныя: шмат хто пры­йшоў у пра­ект кан­крэт­на на тэ­му Шта­ла­га 352. Гэ­та быў вод­гук сэр­ца. На­огул му­ль­ты­ме­дый­ныя пра­екты па­тра­бу­юць вя­лі­кіх рэ­сур­саў, у тым лі­ку ў ча­ла­ве­чым пла­не. Ка­лі лю­біш тое, што ро­біш, з’яў­ля­ецца па­трэб­ная тон­касць, па­чуц­цё сты­лю, і тэх­ніч­ныя ра­шэн­ні так­са­ма зна­хо­дзяц­ца. У мя­не ад­ука­цыя кла­січ­на­га фа­тог­ра­фа і амаль шэсць га­доў пра­кты­кі мас­та­ка-му­ль­тып­лі­ка­та­ра ў сту­дыі ані­ма­цыі на «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме». У не­йкі мо­мант я пе­ра­йшла ад пра­цэ­су не­пас­рэд­най фо­та­фік­са­цыі да пра­цы з ужо зроб­ле­ны­мі фа­таг­ра­фі­ямі, архіў­ны­мі, мне ста­ла ці­ка­ва асэн­са­ваць іх, сас­ты­ка­ваць з чым­сь­ці іншым. Ця­пер мне зда­ецца, што ад­бі­так на па­пе­ры не ства­рае вы­бу­да­ва­на­га апо­ве­ду, дый гле­да­чу ён да­ступ­ны то­ль­кі на вы­ста­ве. На­огул фа­таг­ра­фіі і ві­дэ­аздым­кі ва­енна­га ча­су на­сто­ль­кі моц­ныя па энер­гіі — ры­зы­кі, тра­ге­дыі або шчас­ця ў Дзень Пе­ра­мо­гі, — што за­бы­ва­еш пра ка­но­ны фа­таг­ра­фіі, пра стан­дар­тныя пад­ыхо­ды. І вя­до­ма, энер­гія фа­тог­ра­фаў, апе­ра­та­раў, лю­дзей у кад­ры. Яны не­йма­вер­ныя ўсе — у ла­ге­рах, у спа­ле­ных вёс­ках, у парт­ызан­скіх атра­дах. А па­сля­ва­енная здым­ка ўжо іншая. Фа­таг­ра­фія, вя­до­ма, вы­біт­нае мас­тац­тва, з фік­са­цы­яй ця­пер і пра­нік­нен­нем у бу­ду­чы­ню.

Рэ­ц­ ээн­ В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ н­з ія Жан­на Іва­но­ва

С

ён­ня здо­ль­насць за­ха­ваць інды­ві­ду­аль­насць і рас­паз­наць знеш­нія на­ па­ды для на­ша­га «ві­рус­на­га» ча­су — гэ­та пы­тан­не вы­жы­ван­ня ча­ла­ве­ка. На жаль, асаб­лі­ва шы­ро­ка рас­паў­сю­дзіў­ся ві­рус «не­лю­бо­ві». Агу­ль­ная аб­ыя­ка­васць, гон­ка за ма­тэ­ры­яль­ным, жа­дан­не сха­вац­ца ў анлайн-фу­та­рал і страх быць са­бой, як іржа, раз’яда­юць ду­шу і пад­ры­ва­юць фі­зіч­нае і ду­хоў­нае зда­роў­е ча­ла­ве­ка. Да­вяр­шы­ла ж не­дас­ка­на­лае жыц­цё пан­дэ­мія ко­ві­ду. Пра­ект «Іму­ні­тэт» якраз пра гэ­та: пра жыц­цё і мас­тац­тва, во­лю і ду­шэў­ны спа­кой. Ды­рэк­тар ві­цеб­ска­га Цэн­тра су­час­на­га мас­тац­тва Андрэй Ду­хоў­ні­каў па­тлу­ ма­чыў за­ду­му: «Наш пра­ект "Іму­ні­тэт" пра су­час­нае жыц­цё. 21 год ХХІ ста­ год­дзя — сво­еа­саб­лі­вы апа­фе­оз "не­сва­бо­ды". Ча­ла­век за­ціс­ну­ты рам­ка­мі гра­мад­скіх да­зво­лаў і агрэ­сіў­най шэ­рас­ці ў жыц­ці і мас­тац­тве. Як не стра­ціць ся­бе ў гэ­тых умо­вах? Дзе знай­сці тую пры­шчэп­ку гус­ту і сво­еа­саб­лі­вас­ці, якая збе­ра­жэ і па­мно­жыць іму­ні­тэт ду­шы? Мы за­пра­ша­ем ад­шу­каць ад­ка­зы на гэ­тыя пы­тан­ні раз­ам з на­мі». Та­кім чы­нам, у вы­ста­вач­най арт-пра­сто­ры «Тал­сто­га, 7» пла­ну­ецца шэ­раг ме­ рап­ры­емстваў, аб’­ядна­ных адзі­най кан­цэп­ту­аль­най тэ­май. Ку­ра­тар­ка «Іму­ні­ тэ­ту» — на­ву­ко­вая су­пра­цоў­ні­ца Іры­на Ні­ка­но­ра­ва. Пер­шая з за­пла­на­ва­ных вы­стаў — Сяр­гея Со­тні­ка­ва, які прад­ста­віў ску­льп­ту­ры, не пры­зна­ча­ныя для дэ­ман­стра­цыі, то-бок эцю­ды, эскі­зы і ня­скон­ча­ныя тво­ры. Пер­шае ўра­жан­не пры ўва­хо­дзе ў за­лу — не­адпа­вед­насць ча­кан­ня і рэ­ча­ існас­ці. Раз­бу­ра­ны штамп. Во­чы ад­ра­зу за­ча­пі­лі­ся за мед­ычны аксе­су­ар — пры­кме­ту сум­най пан­дэ­міч­най су­час­нас­ці. Уз­нік­ла на­ста­ль­гіч­нае ад­чу­ван­не «да­ко­від­ных» ча­соў, ка­лі мас­ка бы­ла атры­бу­там мед­ыцын­скай ці са­ні­тар­най уста­ноў. Аказ­ва­ецца, што гэ­ты не­вя­лі­кі ка­ва­лак тка­ні­ны на тва­ры арт-аб’екта спа­ра­джае суб’ектыў­ны ту­ман і аб­язліч­вае экс­па­на­ты, пе­ра­тва­рае бе­лыя по­ ста­ці ў ві­зу­аль­на ад­но­ль­ка­вы шэ­раг. Ад­чу­ва­еш пад­ман эмо­цый і па­чы­на­еш раз­умець, што на­ват не­жы­во­му іда­лу па­трэб­ная сво­еа­саб­лі­васць. Ад­ра­зу ста­но­віц­ца зра­зу­ме­лай кан­цэп­цыя вы­ стаў­кі ад­на­го ску­льп­та­ра і пра­екта «Іму­ні­тэт» уво­гу­ле. Сяр­гей Со­тні­каў рас­тлу­ма­чыў свой по­гляд на тэ­му вы­ста­вы: «Пра­па­но­ва прад­эман­стра­ваць мае тво­ры з "кла­доў­кі" бы­ла для мя­не не­ча­ка­най. Ску­льп­ та­ры лі­чаць гіпс пра­меж­ным ма­тэ­ры­ялам — не вы­ста­вач­ным. Звы­чай­на ка­лі та­кія пра­цы і дэ­ман­стру­юцца, то гіпс мас­кі­ру­юць пад брон­зу ці пад іншы ма­

11

тэ­ры­ял. Маё ж мер­ка­ван­не, што ён за­слу­гоў­вае ўва­гі. Гіп­са­вая плас­тыч­насць і пра­ста­та да­зва­ля­юць ства­раць вы­тан­ча­ныя воб­ра­зы і пе­рад­аваць асаб­лі­выя ры­сы ма­дэ­лі. З уся­го шэ­ра­гу ра­бот тут то­ль­кі дзве, якія ра­ней вы­стаў­ля­лі­ ся. Астат­нія — мая скар­бон­ка па­мя­ці і ву­чэб­ныя да­па­мож­ні­кі для сту­дэн­таў. Ску­льп­ту­ры на вы­ста­ве не пад­пі­са­ныя. Гэ­та так за­ду­ма­на. Экс­па­на­ты не ма­ юць аса­біс­тай на­звы, але ж кож­ны з іх мне да­ра­гі і па­мят­ны. Тут і мае сту­дэн­ цкія тво­ры 1994—1995 га­доў, ску­льп­ту­ры, зроб­ле­ныя пад кі­раў­ніц­твам май­ го на­стаў­ні­ка Іва­на Ка­ла­доў­ска­га. Ёсць ка­лек­тыў­ная пра­ца раз­ам з вуч­ня­мі, а ёсць час­ткі ма­ну­мен­та­ль­ных ску­льп­тур, якія я за­хоў­ваю для ся­бе. На­прык­ лад, бюст "Ня­вес­ты": гэ­тая ску­льп­ту­ра ў по­ўны па­мер ста­іць у го­ра­дзе Кур­ску, а тут то­ль­кі час­тка з ма­ёй май­стэр­ні». Па­сля не­вя­лі­ка­га вы­сту­пу аўтар зра­біў тое, ча­го ўсе ве­ль­мі жа­да­лі, — аса­біс­та зняў мас­кі са сва­іх тво­раў. Ра­ней бюс­ты злі­ва­лі­ся ў адзін шэ­раг, а ця­пер яны за­га­ма­ні­лі. Ста­ла зра­зу­ме­ла, што ад­ны ску­льп­ту­ры пе­рад­аюць ці­ка­вы знеш­ ні воб­лік ма­дэ­лі — усход­нія ску­лы ці не­звы­чай­ную фор­му тва­ру, іншыя ад­ мет­ныя сва­ёй воб­раз­нас­цю — тут і ле­ту­цен­ная ня­вес­та, і на­бож­ная ма­дон­на, і ста­лы мас­так, і здзіў­ле­ны пад­ле­так. Ску­льп­тар, на дум­ку Сяр­гея Со­тні­ка­ва, па­ві­нен умець ра­біць усе. Бы­вае, што па­трэб­на пе­рад­аць фа­таг­ра­фіч­нае пад­абен­ства, а ча­сам важ­на пад­крэс­ ліць ад­мет­ныя ры­сы. Ёсць га­вар­кія тва­ры, асаб­лі­ва ка­лі гэ­та ста­лы ча­ла­век. А дзя­цей ля­піць цяж­ка, тут мож­на не­заў­важ­на ска­ціц­ца да са­лод­кай «анё­льш­чы­ны». Ці­ка­вым штры­хом стаў бе­тон­ны бюст муж­чы­ны. Аказ­ва­ецца, што ў ата­чэн­ні гла­мур­най бліс­ку­час­ці гіп­су шэ­ры бе­тон вы­гля­дае мяк­кім і цёп­лым. Ха­це­ла­ся да­кра­нуц­ца, каб ад­чуць мяк­кую шур­па­тасць, але ж... зноў ілю­зія... Сяр­гей Со­тні­каў — аўтар за­ўсё­ды не­ча­ка­ны. Мі­ну­лая вы­стаў­ка «На ру­бя­жы сус­ве­ту» ў кан­цэр­тнай за­ле «Ві­цебск» па­каз­ва­ла маш­таб­ныя ме­та­ліч­ныя артаб’екты. Ця­пер — пра­мая су­пра­ць­лег­ласць: тон­кая і лі­рыч­ная кла­сі­ка. Пра сваю раз­на­стай­насць мас­так ска­заў на пры­кла­дзе сяб­ра-му­зы­кі: «Ха­чу — джаз вы­кон­ваю, ха­чу — фу­гі Ба­ха, ха­чу — фла­мен­ка. А ка­лі па­йшло — ма­гу і з цы­ган­скім хо­рам вы­сту­паць. Я ўсё ма­гу і ўсё люб­лю!» Блі­жэй да за­вяр­шэн­ня ўра­чыс­тых пра­моў у го­нар ад­крыц­ця пра­екта Андрэй Ду­хоў­ні­каў падзя­ліў­ся за­дум­кай ства­рыць май­стэр­ню ску­льп­та­ра ў Цэн­тры су­час­на­га мас­тац­тва: «Гэ­та бу­дзе па­ста­янная вы­ста­ва-май­стэр­ня для на­ву­ чан­ня і аб­ме­ну дос­ве­дам для сту­дэн­таў і ста­лых май­строў». Ідэя ці­ка­вая, і сту­дэн­там на­ша­га зна­ка­мі­та­га «Худ­гра­фа» яна пры­йшла­ся да­спа­до­бы. Экс­па­зі­цыя вы­ста­вы «Іму­ні­тэт».

Чор­на-бе­лая пан­дэ­мія « Іму­ні­тэт » Сяр­гея Со­тні­ка­ва ў Ві­цеб­скім Цэн­тры су­час­на­га мас­тац­тва

чэрвень, 2021

12

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

На­стаў­нік — воб­ла­ка « The Best » Аляк­сан­дра За­баў­чы­ка ў « Б/ур­жу­азных ценностях »

Але­ся Бе­ля­вец

«Б/Ур­жу­азные ценности» — вя­ліз­ная га­рад­ская ба­ра­хол­ка у цэн­тры Мін­ска, так на­зы­ва­юць яе гас­па­да­ры, а бо­льш афі­цый­на — кра­ма антык­вар­най мэб­лі асноў­ных еўра­пей­скіх сты­ляў. У гэ­тым на­стра­ёвым мес­цы Аляк­сан­дру За­баў­чы­ку пра­па­на­ва­ лі вы­ста­віць свае тво­ры, і яны цу­доў­на ўпі­са­лі­ся ў экза­тыч­нае ася­род­дзе, дзе шмат свят­ла і пра­сто­ры. А свят­ла для гэ­та­га мас­та­ка па­трэб­на шмат — для ад­экват­на­га пра­чы­тан­ня ра­бот.

С

вой па­зна­ва­ль­ны і не­паў­тор­ны аўтар­скі пры­ём Аляк­сандр За­баў­чык вы­ пра­цоў­ваў га­да­мі. За­чар­пнуць фар­бу і роў­ным кра­ем шпа­та­ля па­клас­ці яе на па­лат­но. Кры­ху бо­льш ці менш фар­ба­вай ма­сы — і фор­ма не пра­ явіць ся­бе. А яшчэ мо­жа быць ужы­ты гра­бе­нь­чык для рэ­ль­ефу і фак­ту­ры ды іншыя сак­рэт­ныя інгрэ­ды­енты. Ды­зай­нер­ская ад­ука­цыя За­баў­чы­ка пра­яўляе ся­бе ў по­шу­ках ідэ­аль­най фар­ма­ль­най кам­па­зі­цыі — твор па­ві­нен вы­раз­на гля­дзец­ца з усіх ба­коў, а мо­жа быць пе­ра­вер­ну­ты і да­га­ры на­га­мі, та­ды змя­ня­ ецца сю­жэт і на­строй. Бо, не зва­жа­ючы на на­яўнасць тра­ды­цый­ных пры­ёмаў аб­страк­тна­га жы­ва­пі­су, пра­цы Аляк­сан­дра За­баў­чы­ка ўтрым­лі­ва­юць вы­раз­ ныя ары­енці­ры для рас­паз­на­ван­ня — на­мё­кі на кра­явід, парт­рэт, прад­мет. Вы­ява фар­му­ецца і ўдак­лад­ня­ецца не­пас­рэд­на ў пра­цэ­се яе ства­рэн­ня. За­ баў­чык на­зы­вае тое, чым за­йма­ецца, ды­зай­нам жы­ва­пі­су. І тлу­ма­чыць га­лоў­ нае ад­роз­нен­не ад тра­ды­цый­най тэх­ні­кі ства­рэн­ня фі­гу­ра­тыў­най пра­цы: «Ка­ лі аўтар вы­яўляе аб’ёмны прад­мет на па­лат­не, ён ува­саб­ляе цень, па­ўцень і свят­ло, то-бок ад па­чат­ку ска­жае сап­раў­дны ко­лер прад­ме­та. А я пры­ду­маў, каб свят­ло ма­ля­ва­ла. Не мас­так ілю­зію ства­рае, а свят­ло. Сэнс лю­бо­га вы­ яўлен­ча­га мас­тац­тва — мі­ні­мум срод­каў, мак­сі­мум вы­раз­нас­ці. Ня­ма ні­чо­га бо­льш вы­раз­на­га, чым "Квад­рат" Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча, та­му што гэ­та стоп­ра­цэн­тна штуч­ная пра­ца. Гэ­та тое, што мас­так не мог пад­гле­дзець у Твор­цы». Хоць пад­гле­дзець у Твор­цы — гэ­та якраз пра Аляк­сан­дра За­баў­чы­ка. Ён лю­біць на­зі­раць за воб­ла­ка­мі ці раз­гля­даць па­вер­хню мар­му­ро­ва­га ка­ме­ня. Здзіў­ля­ ецца сас­но­вай ка­ры, па­едзе­най ка­ра­еда­мі, — а па­сля ўва­саб­ляе ана­ла­гіч­ны пра­ект у жы­ва­пі­се з да­па­мо­гай ад­мыс­ло­вай тэх­ні­кі. Спра­буе зра­зу­мець ло­гі­ку вы­пад­ку і ра­ду­ецца, ка­лі пе­ра­мог, здо­леў гэ­ты вы­па­дак са­бе хоць кры­ху пад­ на­ча­ліць, што, пра­ўда, ні­ко­лі не маг­чы­ма здзей­сніць цал­кам. Та­му што ма­са фар­бы, якая рас­ця­ка­ецца пад плос­кім інстру­мен­там, урэш­це мо­жа пра­клас­ ці свой улас­ны шлях. І та­ды атрым­лі­ва­ецца тое, што трэ­ба, — сут­вор­часць. «У пра­цэ­се, — тлу­ма­чыць мас­так, — важ­на пе­ра­клю­чыц­ца на сваю пад­свя­до­ масць, у гэ­тым ёсць та­ямні­ца, бо мас­тац­тва не­маг­чы­ма без та­ямні­цы, а сам аўтар не па­ві­нен пра­змер­на са­ма­сцвяр­джац­ца, тра­ціц­ца гэ­та ад­чу­ван­не, што ўсё атрым­лі­ва­ецца рап­там, са­мо са­бой». Ава­ло­даць вы­пад­ко­вас­цю не­маг­чы­ма, не­маг­чы­ма ўсё спраг­на­за­ваць. Ці­ка­ва, як Аляк­сандр За­баў­чык імкнуў­ся ўва­со­біць свае ча­кан­ні ад жы­ва­пі­ су ў тэх­ні­цы алей­на­га пі­сь­ма. Па-пер­шае, яму пе­ра­шка­джаў бляск алей­най па­вер­хні, і ён спра­ба­ваў яго ні­ве­ля­ваць прад­рап­ван­нем: «Дра­паў, каб за­біць гля­нец… Мне не пад­аба­ецца глян­ца­вы жы­ва­піс. За­ўсё­ды пад­аба­ла­ся ма­та­ васць. Я ха­цеў, каб пра­ца не ад­люс­троў­ва­ла свят­ло, каб свят­ло сы­хо­дзі­ла ў яе цал­кам. Мож­на ска­заць, што ўсе гэ­тыя га­ды я пры­дум­ляў тэх­ні­кі, каб свят­ло не ад­бі­ва­ла­ся ад па­вер­хні па­лат­на. У вы­ні­ку — ад­мо­віў­ся ад пэн­дзляў». Алей не да­ваў па­трэб­най лёг­кас­ці, хут­кас­ці і не­пас­рэд­нас­ці. Шу­ка­ны эфект знай­шоў

«Мастацтва» № 6 (459)

у но­вай тэх­ні­цы — акры­ле. Як то­ль­кі мас­так пачаў пра­ца­ваць з гэ­ты­мі фар­ба­мі, ад­ра­зу зра­зу­меў, што гэ­та яго. Ад­нак пра­йшлі га­ды, па­куль на­ву­чыў­ся вір­ту­оз­ най пра­цы з па­вер­хняй. Каб эфект са­ма­ства­рэн­ня ад­бы­ваў­ся лёг­ка, а вы­ява ні­бы са­ма кла­ла­ся на плос­касць па­лат­на. Ці­ка­ва на­зі­раць за пра­цэ­сам ства­рэн­ня гэ­тых вы­яў. Пра­цы мас­та­ка па­добныя да ка­ліг­ра­фіі. Аляк­сандр За­баў­чык пі­ша хут­ка, ад­нак спа­чат­ку трэ­ба па­тра­ піць у лад, на­стро­іцца, як у ма­літ­ве. Ру­хаў тут сап­раў­ды ня­шмат, але важ­на скан­цэн­тра­вац­ца, каб кож­ны до­тык да па­лат­на быў бес­па­мыл­ко­вы. Інту­іцыя і та­ямні­ца… Пры ўсёй прад­ума­нас­ці і пра­пра­ца­ва­нас­ці тэх­ні­кі яна за­ста­ецца мед­ыта­цы­яй, пра­кты­кай скла­да­най і не­апі­са­ль­най. Амаль чор­на-бе­лы кра­явід, ство­ра­ны не­ка­ль­кі­мі па­сля­доў­ны­мі на­ка­та­мі фар­ бы, за­хоў­вае сваю інды­ві­ду­аль­насць у рва­ных фак­ту­рах і вы­пад­ко­вых дэ­та­ лях, з’яўлен­не якіх вы­клі­ка­на ці то ледзь улоў­ным ру­хам ру­кі, ці то вы­чар­пан­ нем фар­бы. Сак­рэ­ты тэх­ні­кі тут бяс­кон­цыя, як і ко­ль­касць атры­ма­ных ню­ансаў. Важ­нае і пы­тан­не ад­бо­ру: ці за­да­во­ліць вы­нік мас­та­ка, ці ўба­чыць ён ідэю гэ­та­га кра­яві­ду або не­йка­га кан­крэт­на­га парт­рэ­та ў гэ­тых на­паў­праз­рыс­тых аль­бо, на­адва­рот, па­стоз­ных плос­кас­цях і це­нях? Ці твор, як спар­тан­скае не­ дас­ка­на­лае дзі­ця, бу­дзе «скі­ну­ты са ска­лы» (аўтар­скі вы­раз)? У гэ­тым так­са­ма май­стэр­ства — у час спы­ніц­ца, за­ўва­жыць мо­мант за­вер­ша­нас­ці. На вы­ста­ве ся­род жы­ва­піс­ных ра­бот пры­цяг­ваў ува­гу аўта­пар­трэт мас­та­ка ў два ко­ле­ры, па­бу­да­ва­ны на кан­трас­це свят­ла і це­ню. Пры­чым цень на­гад­ваў сі­лу­эт зве­ра з ашчэ­ра­най па­шчай. «Ці ад­мыс­ло­ва гэ­та атры­ма­ла­ся?» — пы­таю, бо мне пад­аба­ецца гэ­та вы­ра­шэн­не. «Вы­пад­ко­ва, — ад­каз­вае мас­так, а па­с­ ля ўдак­лад­няе: — З’яві­ла­ся ў пра­цэ­се». Ня­выз­на­ча­насць у па­бу­до­ве воб­ра­за і ад­на­ча­со­ва да­вер да яго, ве­ра­год­на, і з’яўля­юцца га­лоў­най пры­ця­га­ль­най сі­лай гэ­та­га твор­цы. Той сі­лай, якую ён свя­до­ма шу­кае, бо ся­род яго мэ­таў — ства­рыць улас­ную вы­яўлен­чую мо­ву, што б ха­рак­та­ры­за­ва­ла наш час. У гэ­тых тво­рах пры пер­шым на­блі­жэн­ні ба­чыш ры­сы ліч­ба­вай пра­сто­ры, пік­се­лі­за­ цыі, ад­нак аўтар ад­маў­ляе: гэ­та пры­род­нае, не ліч­ба­вае, камп’ютар на­поў­ні­цу ўво­гу­ле не за­сво­ены. Гэ­та спро­ба зла­віць на па­вер­хнях ад­біт­кі ча­су — праз ма­та­васць, праз глы­бі­ню, гэ­ты пра­цэс свя­до­мы і інту­ітыў­ны ад­на­ча­со­ва, праз веч­ныя ад­біт­кі ка­ме­ню і пры­род­ных форм. Ад­нак не то­ль­кі — тут шмат плас­тоў на­ка­пі­ла­ся: ад сім­ва­лаў цы­ві­лі­за­цыі, ад фа­таг­ра­фіі і кі­на­кад­раў, пра­чы­та­ных праз фраг­мен­ты і свет­ла­выя пля­мы. Ка­лі свят­ло трап­ляе ў кадр пад не­йкім вуг­лом і вы­яўляе ра­ней не бач­ныя дэ­та­лі, ка­лі фак­ту­ры па­чы­на­юць прэ­тэн­ да­ваць на асоб­ную гіс­то­рыю. Да­даць да ўся­го гэ­та­га яго за­хап­лен­не тым, як сме­ла ла­маў фор­му Пі­ка­са… Усё ўкла­да­ецца ў рух ру­кі, з асэн­са­ва­нас­цю і да­ ве­рам: «Пры­ро­да эга­ізму мас­та­ка — ве­ра ў сваю здо­ль­насць ства­раць не­йкую агу­ль­ную вы­яўлен­чую мо­ву, што ха­рак­та­ры­зуе яго час… Я ўсё ж ве­ру, што лю­ дзі на­ву­чац­ца раз­умець ад­но ад­на­го…»

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія

13

1. Торс. Фрагмент. Акрыл, алей. 2015.

2. Па­ляў­ні­чы. Акрыл, алей. 2010.

3. Аа­зіс. Акрыл. 2013.

4. Торс. Акрыл, алей. 2014.

5. Эдзі. Акрыл. 2010. чэрвень, 2021

14

Рэ­­зцуэн­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Культ ур н ы пласт Ві ­а лзь­

«Са­мы ку­ль­тур­ны мас­так Мен­ска» Арон Кас­ця­лян­скі (1891—1934) — мас­так і кры­тык Надзея Уса­ва

Сё­ле­та споў­ні­ла­ся 130 га­доў з дня на­ра­джэн­ня мас­та­ка Аро­на Кас­ця­лян­ска­га. Імя яго пра­ктыч­на не­вя­до­мае не тое што шы­ро­ка­му гле­да­чу, а на­ват да­след­чы­кам гіс­то­рыі ХХ ста­год­дзя. Ад­нак у свой час ён быў зна­ны не то­ль­кі як твор­ца і фун­кцы­янер ад мас­тац­тва, але і як мас­тац­кі кры­тык. Лёс яго з’яў­ля­ецца ілюс­тра­цы­яй ме­та­мар­фоз ча­ла­ ве­чай па­мя­ці...

У

На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі цу­дам за­ха­ва­лі­ся тры яго кар­ці­ ны («Сі­на­го­га ў На­роў­лі», 1923, «Пі­яне­ры», 1927, і «Швач­ка», 1931) і парт­рэт, на­пі­са­ны яго сяб­рам Ме­ерам Аксе­ль­ро­дам на пачатку 1930-х, а ў фон­дах му­зей­най біб­лі­ятэ­кі — кні­га пра са­вец­кае бе­ла­рус­кае мас­тац­тва «Изо­бра­зи­те­ль­ное ис­кус­ство БССР», вы­да­дзе­ная ў 1932 го­дзе. Яна ўяў­ляе знач­ную ці­ка­васць, асаб­лі­ва ў па­ра­ўнан­ні з па­пя­рэд­нім арты­ку­ лам у ча­со­пі­се «Уз­выш­ша». Сён­ня Аро­на Кас­ця­лян­ска­га час­цей за ўсё на­зы­ва­юць «яўрэй­скім мас­та­ком з Бе­ла­ру­сі», хоць пра­ві­ль­ней бы­ло б са­вец­кім бе­ла­рус­кім яўрэй­скім мас­та­ ком. Па­ра­дак­са­ль­ным чы­нам усе яго тры аца­ле­лыя кар­ці­ны ад­люс­троў­ва­ юць тры пе­ры­яды яго дзей­нас­ці — як на­цы­яна­ль­на­га яўрэй­ска­га, бе­ла­рус­ка­ га мас­та­ка-фар­ма­ліс­та 1920-х і арта­дак­са­ль­на­га мас­та­ка са­цы­яліс­тыч­на­га

«Мастацтва» № 6 (459)

рэ­аліз­му. Як твор­цу яму бы­ло ад­ве­дзе­на лё­сам уся­го 15 га­доў, та­му ча­са­вы раз­рыў па­між гэ­ты­мі кар­ці­на­мі мі­ні­ма­ль­ны... У ка­та­ло­гах вы­стаў згад­ва­юцца ка­ля 50 яго тво­раў. Усё гэ­та не­зва­рот­на стра­ча­на ў га­ды вай­ны. Яшчэ дзве кар­ці­ны да­йшлі да нас у рэ­пра­дук­цы­ях. Ад­нак дзя­ку­ючы ся­мей­на­му архі­ву і ўспа­мі­нам жон­кі і да­чкі, над­ру­ка­ва­ным Арка­дзем Шу­ль­ма­нам у ча­со­пі­се «Миш­по­ха» ў 1992 годзе, атры­ма­ла­ся ўдак­лад­ніць ве­хі яго бі­ягра­фіі і аб­ста­ ві­ны за­ўчас­най смер­ці. З ка­та­лож­ных да­дзе­ных 1920-х, прад­стаў­ле­ных са­мім Кас­ця­лян­скім, вя­до­ма, што ён на­ра­дзіў­ся ў Баб­руй­ску. Ён не ўдак­лад­няе, што на­ра­дзіў­ся ў шмат­дзет­ най (ся­мё­ра дзя­цей — ча­ты­ры сяс­тры і два бра­ты) за­мож­най ся­м’і ўла­да­ль­ні­ ка пі­ль­ні (на па­ях) на бе­ра­зе Бя­рэ­зі­ны Ге­шэ­ля Кас­ця­лян­ска­га, па­мер­ла­га ў эміг­ра­цыі ў Ві­ль­ні на па­чат­ку 1930-х. Юны Арон яшчэ да рэ­ва­лю­цыі ву­чыў­ся,

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт

15

як на­ле­жыць, у хе­дэ­ры (які ён на­вед­ваў ве­ль­мі не­ахвот­на, так што ба­ць­ка зму­ша­ны быў пры­ста­віць да сва­во­ль­ні­ка су­пра­ва­джа­ль­на­га), за­тым у гім­на­зіі і на­рэш­це — у мас­тац­кай ву­чэ­ль­ні ў Кі­еве, а гэ­та па­тра­ба­ва­ла пэў­ных срод­ каў (сам Арон Кас­ця­лян­скі з не­йкіх пры­чын пад­аў сваю ад­ука­цыю у ка­та­ло­гу 1929 го­да як «мас­тац­кія сту­дыі ў Мас­кве»). Ба­ць­ка ста­віў­ся да пра­фе­сіі мас­ та­ка з прад­узя­тас­цю, але з улі­кам та­го, што Арон з дзя­цін­ства за­хап­ляў­ся ма­ ля­ван­нем да та­кой сту­пе­ні, што раз­ма­ля­ваў у до­ме ўсе шпа­ле­ры, усё ж аплач­ ваў на­ву­чан­не сы­на ў Кі­еве. Яму ма­тэ­ры­яль­на да­па­ма­га­ла і ста­рэй­шая сяс­тра Ган­на, якая жы­ла ў Мас­кве. Арон Кас­ця­лян­скі быў пры­зва­ны ў армію ў 1914 го­дзе і слу­жыў у Ры­зе да 1918-га. Го­дам ра­ней быў аб­ра­ны ў ра­ду сал­дац­кіх дэ­пу­та­таў. Быў па­ра­не­ны і не­ка­ль­кі ме­ся­цаў пра­вёў у шпі­та­лі. Час­тка ся­м’і Аро­на Кас­ця­лян­ска­га, якая стра­ці­ла ўсё на­жы­тае, рэ­ва­лю­цыю не пры­ня­ла і на ча­ле з ба­ць­кам эміг­ра­ва­ла ў Поль­шчу, за вы­клю­чэн­нем ста­рэй­ша­га бра­та — сяб­ра парт­ыі ка­му­ніс­таў, які за­ймаў ад­каз­ную па­са­ду кі­раў­ні­ка парт­ыйнай шко­лы ва Укра­іне, і ста­рэй­шых сёс­траў, якія жы­лі ў Мас­кве. Зра­зу­ме­ла, Аро­ну да­во­дзі­ла­ся ха­ваць і сваё па­хо­джан­не, і на­яўнасць сва­якоў за мя­жой. Вяр­нуў­ шы­ся на ра­дзі­му ў Баб­руйск па­сля дэ­ма­бі­лі­за­цыі, у 1920-м ажа­ніў­ся з До­рай Штэйн, ма­ла­дзей­шай за яго на 7 га­доў. У ся­м’і за­ха­ва­лі­ся ўспа­мі­ны пра кра­ на­ль­ныя ста­сун­кі па­ры Кас­ця­лян­скіх, якія спя­ва­лі па ве­ча­рах, «пры­ту­ліў­шы­ся да пе­чы», пес­ні на ўкра­інскай, бе­ла­рус­кай мо­вах і на ідыш. Ня­вес­тка да­чкі Ра­хі­лі Ра­іса Кас­ця­лян­ская і яе муж Мі­ха­іл жы­вуць ця­пер у Фі­ла­дэ­ль­фіі і за­ хоў­ва­юць архіў твор­цы, надзвы­чай ці­ка­вы сва­ёй да­ку­мен­та­цы­яй мас­тац­ка­га жыц­ця Бе­ла­ру­сі 1920—1930-х. Кас­ця­лян­скі як мас­так-аван­гар­дыст упер­шы­ ню згад­ва­ецца ў 1919 го­дзе. Ён удзе­ль­нік пер­шай вы­ста­вы ў Баб­руй­ску, ку­ды ў су­вя­зі з поль­скай аку­па­цы­яй Мін­ска пе­ра­ехаў урад Бе­ла­ру­сі. У мяс­тэч­ку за­ві­ра­ва­ла твор­чае жыц­цё: у ад­кры­тым Баб­руй­скім мас­тац­ка-гіс­та­рыч­ным му­зеі 22 чэр­ве­ня 1919-га бы­ла арга­ні­за­ва­ная пер­шая дзяр­жаў­ная вы­ста­ ва мас­та­коў і ра­мес­ні­каў Літоўска-беларускай савецкай сацыялістычнай рэ­спуб­лікі (ЛітБел). У про­ці­ва­гу ёй у той жа час адкрылася вы­ста­ва «Рэ­ва­ лю­цый­нае мас­тац­тва», у якой пры­ня­лі ўдзел, акра­мя Аро­на Кас­ця­лян­ска­га,

Аляк­сандр Кі­та­еў, Мі­ха­іл Цэ­ха­ноў­скі і Ула­дзіс­лаў Стрэ­мін­скі. Вы­ста­ву на­ве­да­ ла амаль усё на­се­ль­ніц­тва го­ра­да, а так­са­ма ганаровы госць — Мі­ха­іл Ка­лі­ нін, які пры­ехаў у Баб­руйск з пра­мо­ва­мі на «Агіт­цяг­ні­ку», што кур­сі­ра­ваў па бе­ла­рус­кіх га­ра­дах. У 1919 го­дзе Кас­ця­лян­скі — інструк­тар ад­дзе­ла вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва Нар­ка­мас­ве­ты. Яму бы­ло да­ру­ча­на вы­ка­наць за­гад ўра­да ЛІТ­БЕЛ аб на­­цыя­­ на­лі­за­цыі мас­тац­кіх скар­баў у два­ран­скіх ся­дзі­бах і па­ла­цах і да­ста­віць са Слуц­ка ў Мінск ка­лек­цыю жы­ва­піс­ца Ві­ль­ге­ль­ма Ка­тар­бін­ска­га, які пра­жы­ ваў у Кі­еве. Ста­ры мас­так у 1918 го­дзе пе­ра­пра­віў сваю спад­чы­ну ў ма­ёнтак па­сын­ка ў Ка­льск пад Слуц­кам. Ён лі­чыў, што ў бе­ла­рус­кай глы­бін­цы яна за­ ха­ва­ецца ле­пей, чым у не­спа­кой­ным Кі­еве. Але мас­так па­мы­ліў­ся. Звес­ткі пра вя­лі­кі збор кар­цін па­сту­пі­лі ад мясц­овых са­вец­кіх ула­даў. Кас­ця­лян­скі ў кра­са­ві­ку 1919-га пе­ра­вёз 282 кар­ціны Ка­тар­бін­ска­га ў Аб­лас­ны му­зей, чэрвень, 2021

16

В і­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / К ультурны пласт

арга­ні­за­ва­ны ў Мін­ску. Кар­ці­ны бы­лі скла­дзі­ра­ва­ны ў бу­дын­ку бы­ло­га Два­ ран­ска­га схо­ду. Праз па­ўго­да ў Мінск увай­шлі поль­скія вой­скі, па­зней пры­ быў сам Юзаф Піл­суд­скі, які ад­ра­зу па­ехаў у гэ­ты са­мы прад­стаў­ні­чы бу­ды­ нак ў Мін­ску, дзе зна­хо­дзі­лі­ся фон­ды Аб­лас­но­га му­зея. Зра­зу­ме­ла, яны бы­лі вы­ве­зе­ны ў пер­шыя ж ме­ся­цы поль­скай аку­па­цыі ў Вар­ша­ву. Ха­дзі­лі чут­кі, што Піл­суд­скі ад­вёў для іх цэ­лы ва­гон. З уста­ля­ван­нем са­вец­кай ула­ды ў Мін­ску Кас­ця­лян­скі ў 1920 го­дзе ста­но­ віц­ца са­вец­кім фун­кцы­яне­рам і пед­аго­гам. У 1922-м ён кан­чат­ко­ва ася­дае ў Мін­ску з жон­кай, сы­нам Са­ла­мо­нам і свяк­роў­ю, якая вя­дзе хат­нюю гас­па­ дар­ку не­прак­тыч­ных ма­ла­дых. До­ра ўлад­коў­ва­ецца на пра­цу ў дзі­ця­чыя яслі, дзе вы­хоў­ва­юцца сын Са­ла­мон і да­чка Ра­хіль, што на­ра­дзі­ла­ся ў 1925 го­дзе.

У Мін­ску ўжо бы­ло ня­ма­ла мас­та­коў, бо­ль­шасць з якіх за­раб­ля­ла вы­кла­ дан­нем ма­ля­ван­ня ў гур­тках-сту­ды­ях пры клу­бах. Гэ­тыя сту­дыі — пры­кме­та 1920-х. Бра­зер кі­ра­ваў гур­тком ІЗА­РА­МА, Кру­гер вы­кла­даў на раб­фа­ку БДУ, у Кас­ця­лян­ска­га ў клубе імя КІМа ву­чы­ла­ся ча­ла­век 15 мо­ла­дзі, пе­ра­важ­на яўрэй­скай. На фа­таг­ра­фі­ях ся­род вуч­няў па­зна­ецца Лі­па Кроль, бу­ду­чы тэ­ атра­ль­ны мас­так Мін­ска. «Круг­ле­нь­кі ча­ла­ве­чак за­ўсё­ды ў чор­най су­кон­най гім­нас­цёр­цы, бо­тах і шы­ро­кім ра­мя­ні, які пад­трым­лі­вае яго бруш­ка... Тэм­ пе­ра­мен­тны, жы­вы, не­вы­мер­на бо­льш ку­ль­тур­ны, чым усе мін­скія мас­та­кі раз­ам уз­ятыя, ён аб’­яднаў ва­кол ся­бе па­чат­коў­цаў, мо­ладзь, па­лка пра­соў­ваў но­выя пан­яцці і ідэі ў мас­тац­тве», — успа­мі­наў мас­так Ме­ер Аксе­ль­род. Арон Кас­ця­лян­скі пра­цуе і ў яўрэй­скіх сек­та­рах Бел­дзяр­жму­зея і Інбел­ку­ль­ та. Яго аб­іра­юць на­мес­ні­кам стар­шы­ні пра­фса­юза ра­бот­ні­каў мас­тац­тваў — пра­воб­ра­за бу­ду­ча­га са­юза мас­та­коў. Ён раз­мяр­коў­вае за­ка­зы, арга­ні­зоў­вае вы­ста­вы і кан­фе­рэн­цыі. Як пра­фса­юзны лі­дар ён і ў да­лей­шым пра­во­дзіць шмат­лі­кія ўша­на­ван­ні мас­та­коў і дзея­чаў мас­тац­тваў — вы­сту­пае з пра­мо­ ва­мі на юбі­лей­най ве­ча­ры­не ў го­нар 30-га­до­вай дзей­нас­ці Яка­ва Кру­ге­ра ў 1927-м у До­ме пі­сь­мен­ні­каў у Мін­ску, пі­ша юбі­лей­ны арты­кул пра Юда­ ля Пэ­на ў мін­скім яўрэй­скім ча­со­пі­се «Штэрн», дзе хва­ліць яго за ўва­гу да яўрэй­скіх сю­жэ­таў, да­ма­га­ецца пер­са­на­ль­най пен­сіі для вы­клад­чы­ка БДУ Мак­сі­мі­лі­яна Сыр­кі­на ў го­нар яго 70-год­дзя і вы­ха­ду на пен­сію. Удзе­ль­ні­чае ў экс­пе­ды­цы­ях па Бе­ла­ру­сі для фар­ма­ван­ня экс­па­зі­цыі яўрэй­ска­га ад­дзе­ла Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га му­зея. Як сак­ра­тар яўрэй­скай сек­цыі Інбел­ку­ль­ту ў па­чат­ку 1920-х ездзіць кож­нае ле­та са сва­ім сяб­рам мас­та­ком Ме­ерам Ак­ сель­­ро­дам у экс­пе­ды­цыі для за­ма­лё­вак яўрэй­скіх сі­на­гог у на­ва­кол­лі Мін­ ска — у Слуцк, Смі­ла­ві­чы, Ла­гойск. Мас­та­кі жы­лі ў ха­тах мясц­овых жы­ха­роў, каб глы­бей увай­сці ў на­род­нае ася­род­дзе. Маг­чы­ма, па­зней, у ся­рэ­дзі­не 1920-х, па­еха­лі ў На­роў­лю — буй­ны яўрэй­скі цэнтр з мік­вай і біб­лі­ятэ­кай. Па на­раў­лян­скіх ура­жан­нях Кас­ця­лян­скі на­пі­саў кар­ці­ну «Сі­на­го­га ў На­роў­лі» «Мастацтва» № 6 (459)

1923 го­да — вы­яву ста­рой драў­ля­най па­бу­до­вы ХVІІІ ста­год­дзя, у 1936-м раз­бу­ра­най. Твор стаў ві­зі­тоў­кай Кас­ця­лян­ска­га. Ён за­хап­ля­ецца не то­ль­кі не­звы­чай­най, амаль ка­зач­най драў­ля­най архі­тэк­ту­рай з шат­ро­вы­мі стрэ­ха­мі і муд­ра­ге­ліс­ты­мі ве­жач­ка­мі, але і ла­дам жыц­ця да­лё­кай па­лес­кай пра­він­цыі. Ра­бо­та Кас­ця­лян­ска­га сён­ня ўспры­ма­ецца гіс­та­рыч­ным да­ку­мен­там, хоць та­ кім па сут­нас­ці не з’яў­ля­ецца, бо аўтар, хут­чэй за ўсё, пі­саў не з на­ту­ры, а з вя­ до­май фа­таг­ра­фіі або ма­люн­ка архі­тэк­та­ра Ста­ніс­ла­ва Бо­гу­ша-Шыш­кі 1910 го­да, бо ра­курс і дэ­та­лі ў кар­ці­не та­кія ж, як і на фа­таг­ра­фіі. Кас­ця­лян­скі ў 1920-я быў па­тры­ётам бе­ла­рус­ка­га яўрэй­ства, па­тра­ба­ваў ад сы­на-пад­лет­ка раз­маў­ляць вы­ключ­на на ідыш, пра­сіў кі­раў­ніц­тва Ві­цеб­ска­га тэх­ні­ку­ма арга­ ні­за­ваць асоб­нае ад­дзя­лен­не, бо бо­ль­шасць яго вуч­няў бы­лі яўрэ­ямі. Арон Кас­ця­лян­скі быў вы­дат­ным арга­ні­за­та­рам і пра­цаз­до­ль­ ным мас­та­ком. Ён удзе­ль­ні­ чаў пра­ктыч­на ва ўсіх Усе­бе­ ла­рус­кіх вы­ста­вах, ува­хо­дзіў у вы­ста­вач­ны ка­мі­тэт раз­ам з Гру­бэ, Зе­ві­ным, Бра­зе­ рам пры арга­ні­за­цыі пер­ шай Усе­­бе­ла­рус­кай вы­ста­вы 1925 го­да, фі­нан­са­ва­най Ін­ бел­­ку­ль­там. На пер­шай Усе­бе­ла­рус­кай мас­тац­кай вы­ста­ве экс­па­ на­ва­лі­ся жы­ва­піс­ныя па­лот­ ны Кас­ця­лян­ска­га, ты­по­выя для яўрэй­ска­га мас­та­ка: эцю­ды з цык­лу «Мяс­тэч­ ка» — «Яўрэй-зем­ля­роб», «Хлоп­чык з ка­зой», «Парт­ рэт артыс­та», «Субота», «Яўрэй». Але бы­лі ў яго і кар­ці­ны на гіс­та­рыч­ную тэ­ ма­ты­ку — парт­рэ­ты Кас­ту­ся Ка­лі­ноў­ска­га, Фран­цыс­ка Ска­ры­ны — ге­ро­яў дзе­ся­ці­год­дзя бе­ла­ру­сі­за­цыі 1920-х. У ка­та­ло­гах на­ступ­ных усе­бе­ла­рус­кіх вы­стаў згад­ва­юцца кар­ці­ны «Мес­тач­ко­вая ся­м’я», «Ад­па­чы­нак на се­на­жа­ці» (БДМ), «Алка­го­лік», пей­за­жы аква­рэл­лю і але­ем. У 1927 го­дзе па­ўста­ла пы­тан­не раз’­ядна­нас­ці мас­та­коў Мін­ска і Ві­цеб­ска, што па­тра­ба­ва­ла твор­ча­га са­юза для ства­рэн­ня мас­­тацт­ ва пра­ле­тар­ска­га па змес­це і на­цы­яна­ль­на­га па фор­ме. Гэ­тае Усе­бе­ла­рус­ кае аб’­яднан­не мас­та­коў не бы­ло вуз­ка­цэ­ха­вым, яно му­сі­ла аб’­яднаць усіх, не­за­леж­на ад шко­лы, ма­не­ры, твор­чых уста­но­вак. У хро­ні­цы ча­со­пі­са «Уз­ выш­ша» па­ве­дам­ля­ецца, што ў склад іні­цы­ятыў­най гру­пы ўвай­шлі 11 жы­ ва­піс­цаў і ску­льп­та­раў. З іх лі­ку бы­лі аб­ра­ны стар­шы­ня — Аляк­сандр Гру­бэ, на­мес­нік — Арон Кас­ця­лян­скі, сак­ра­тар — Мі­хась Ста­ню­та. Надзён­най за­ да­чай аб’­яднан­ня ста­ла пад­рых­тоў­ка дру­гой Усе­бе­ла­рус­кай вы­ста­вы. Та­кія бі­ена­ле бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва пра­во­дзі­лі­ся пяць раз­оў: з 1925 па 1932 год. Але ўжо праз тры га­ды, у 1930-м, Кас­ця­лян­ска­му ста­но­віц­ца цес­на ў рам­ ках Усе­бе­ла­рус­ка­га аб’­яднан­ня мас­та­коў. Ён вы­йшаў з яго раз­ам з «ле­вы­мі» мас­та­ка­мі — Гру­бэ, Аксе­ль­ро­дам, Ахрэм­чы­кам, Бра­зе­рам, Гор­шма­нам, Зе­ві­ ным, Фі­лі­по­ві­чам і За­бо­ра­вым і ўсту­піў РАМБ (Рэ­ва­лю­цый­ная арга­ні­за­цыя май­строў Бе­ла­ру­сі) — су­пол­ка ма­ла­дых мас­та­коў, якія ву­чы­лі­ся ў мас­тац­кіх шко­лах Мас­квы і Ле­нін­гра­да і ад­маў­ля­лі «сты­лі­за­цыю, веч­нае пе­ра­бі­ран­ не да­ўні­ны, эстэц­тва», шу­ка­лі но­вую фар­ма­ль­ную мо­ву мас­тац­тва. Ме­на­ві­та кі­раў­ніц­тва РАМБ на ча­ле з Па­ўлам Гаў­ры­лен­кам вы­сту­пі­ла арга­ні­за­та­рам 4 Усе­бе­ла­рус­кай вы­ста­вы. У 1930 го­дзе Бе­ла­рус­кі дзяр­жаў­ны му­зей за­маў­ляе да Усе­бе­ла­рус­кай сель­ ска­гас­па­дар­чай вы­ста­вы не­ка­ль­кім вя­ду­чым мас­та­кам — Вол­ка­ву, Эндэ, Гру­ бэ, Бра­зе­ру, Куд­рэ­ві­чу, Кас­ця­лян­ска­му, Кру­ге­ру, Га­луб­кі­най, Ста­ню­ту — тво­ры на тэ­му індус­тры­ялі­за­цыі, жыц­ця яўрэй­скіх кал­га­саў, гра­ма­дзян­скай вай­ны (Пра гэ­та па­ве­да­мі­ла га­зе­та «Со­вет­ская Бе­ла­русь» за 1930 год у руб­ры­цы «БССР у кар­ці­нах»). Так з’яў­ля­ецца кар­ці­на «Сцэн­ка з жыц­ця яўрэй­ска­га кал­

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт

га­са», ці, па­вод­ле ка­та­ло­га, «Ад­па­чы­нак на се­на­жа­ці» (за­ха­ва­ла­ся ў рэ­пра­ дук­цыі). У на­ступ­ным, 1931 го­дзе дзей­насць чле­наў РАМ­Ба кры­ты­ку­ецца за «скоч­ван­не на рэ­йкі бур­жу­азна­га мас­тац­тва» і «не­да­ацэн­ку рэ­аліс­тыч­ных тра­ды­цый рус­ка­га мас­тац­тва ХІХ ста­год­дзя». Аб’­яднан­не спы­ні­ла сваё існа­ ван­не ў 1932-м, па­сля ад­ме­ны ўся­ля­кіх мас­тац­кіх та­ва­рыс­тваў у су­вя­зі з па­ ста­но­вай ЦК ВКПБ ад 23 кра­са­ві­ка 1932 го­да. Арон Кас­ця­лян­скі ста­яў ля вы­то­каў ства­рэн­ня Бе­ла­рус­ка­га са­юза мас­та­коў. У па­чат­ку 1930-х ён пра­ца­ваў у Інсты­ту­це лі­та­ра­ту­ры і мас­тац­тва Ака­дэ­міі на­вук. Як сак­ра­тар РА­БІС Кас­ця­лян­скі быў у скла­дзе ка­мі­сіі па ства­рэн­ні Бе­ ла­рус­ка­га са­юза мас­та­коў, стар­шы­нёй яко­га быў аб­ра­ны І. Ру­бін­штэйн. Арон Кас­ця­лян­скі стаў сак­ра­та­ром Са­юза мас­та­коў БССР. Актыў Бе­ла­рус­ка­га са­юза мас­та­коў скла­лі мас­та­кі Бра­зер, Ахрэм­чык, Вол­каў, Гаў­ры­лен­ка, Кру­гер. Кас­ця­лян­скі прэ­тэн­да­ваў на ро­лю не то­ль­кі жы­ва­піс­ца, гра­мад­ска­га дзея­ ча, але і гіс­то­ры­ка мас­тац­тва са­вец­кай Бе­ла­ру­сі і мас­тац­ка­га кры­ты­ка. Ён актыў­на пуб­лі­ка­ваў­ся ў яўрэй­скай і бе­ла­рус­кай пе­ры­ёды­цы. Асаб­лі­вую ўва­гу вы­клі­кае яго арты­кул ў трэ­цім ну­ма­ры бе­ла­рус­ка­га ча­со­пі­са «Уз­выш­ша» за 1929 год, ку­ды яго за­пра­сіў, як вы­ні­кае з яго ліс­та, вес­ці руб­ры­ку пра мас­ тац­тва пі­сь­мен­нік Ула­дзі­мір Ду­боў­ка. Арты­кул по­ўны па­ле­міч­на­га за­па­лу ў ад­каз на вы­хад у тым жа го­дзе «Пра­ва­ды­ра па бе­ла­рус­ка­му мас­тац­тву БДМ» Мі­ко­лы Шча­ка­ці­хі­на і Вац­ла­ва Лас­тоў­ска­га. Гэ­та пер­шая спро­ба мас­та­ка пад­

17

вес­ці вы­ні­кі 10-га­до­ва­га раз­віц­ця з па­зі­цыі бе­ла­рус­ка­га аўта­ра — актыў­на­га ўдзель­­ні­ка пра­цэ­су. У арты­ку­ле «Шля­хі бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва» Арон Кас­ця­ лян­скі дае агляд трэ­цяй Усе­бе­ла­рус­кай вы­ста­вы, адзна­ча­ючы, што яна прай­ шла без па­пя­рэд­ня­га ад­бо­ру экс­па­на­таў, што да­ло маг­чы­масць пра­брац­ца эле­мен­там са­ма­дзей­на­га мас­тац­тва. Кас­ця­лян­скі — пе­ра­ка­на­ны пра­ле­тар­скі фар­ма­ліст — вы­сту­пае пра­ціў­ні­кам бе­ла­рус­ка­га сты­лі­за­тар­ства на­род­ных узо­раў як асно­вы для па­бу­до­вы «бе­ла­рус­ка­га сты­лю». Ён не ўспры­мае спад­ чы­ну ХІХ ста­год­дзя, сцвяр­джа­ючы, што бе­ла­рус­кае мас­тац­тва па­чы­на­ецца то­ль­кі па­сля Кас­трыч­ніц­кай рэ­ва­лю­цыі, як і твор­часць на­ро­джа­ных у Бе­ла­ ру­сі Бя­лы­ніц­ка­га-Бі­ру­лі і Баг­да­на­ва-Бе­льс­ка­га, мас­та­коў Ві­цеб­ска, якія ста­лі жы­ва­піс­ца­мі ў Па­ры­жы, Ша­га­ла, Цад­кі­на і Меш­ча­ні­на­ва, Юлія Кле­ве­ра, што не­ка­ль­кі га­доў жыў у Бе­ла­ру­сі пад Ві­цеб­скам. Бе­ла­рус­кі­мі мас­та­ка­мі Кас­ ця­лян­скі пры­знае Кру­ге­ра, Сля­пя­на, Аль­пя­ро­ві­ча і Пэ­на, адзначае фе­но­мен Ві­цеб­ска­й мас­тац­ка­й вучэльні пад кі­раў­ніц­твам Мар­ка Ша­га­ла, спра­ча­ючы­ ся са Шча­ка­ці­хі­ным, які лі­чыў, што «гэ­та ка­рот­ка­ча­со­вая з’я­ва ні­як не па­ў­ плы­ва­ла на мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі, яшчэ і та­му, што га­лоў­ны­мі яго ге­ро­ямі бы­лі пры­езджыя рус­кія мас­та­кі — Ма­ле­віч, Ерма­ла­ева, Да­бу­жын­скі і іншыя». Асаб­ лі­вую і лё­са­выз­на­ча­ль­ную ро­лю ён ад­во­дзіць пер­шай Усе­бе­ла­рус­кай вы­стаў­ цы 1925 го­да (су­арга­ні­за­та­рам якой ён быў), як і дзвюм на­ступ­ным, згад­вае важ­нае зна­чэн­не мас­коў­скай вы­ста­вы на­ро­даў СССР 1928 го­да. Кас­ця­лян­скі па­ле­міч­на адзна­чае не­ка­ль­кі тэн­дэн­цый су­час­на­га яму мас­тац­ ка­га жыц­ця, га­лоў­най з якіх ён лі­чыў ад­ста­ласць бе­ла­рус­кай мас­тац­кай інтэ­ лі­ген­цыі з-за не­пры­ман­ня імпрэ­сі­яніз­му, што ўжо стаў кла­січ­ным сты­лем. Ён кры­ты­куе арты­кул у «Са­вец­кай Бе­ла­ру­сі» 1927 го­да Зміт­ра Жы­лу­но­ві­ча, які па­сля па­ездкі ў Па­рыж ад­моў­на вы­ка­заў­ся пра імпрэ­сі­янізм. Арон Кас­ця­лян­ скі кры­ты­куе дзяр­жаў­ны му­зей і яго кі­раў­ні­коў за тое, што са сцен мас­тац­ ка­га ад­дзе­ла бы­лі зня­тыя Кан­ча­лоў­скі, Маш­коў і Бур­лю­кі, якія там экс­па­на­ ва­лі­ся не­ка­ль­кі га­доў і бы­лі за­ме­не­ныя на ака­дэ­міс­таў Нэ­фа і Штэ­рэн­бер­га. Ён аб­ві­на­вач­вае су­час­ных яму бе­ла­рус­кіх ку­ль­тур­ні­каў у кан­сер­ва­тыз­ме і ад­ста­лас­ці, у пра­він­цы­яліз­ме, які вы­яўля­ецца га­лоў­ным чы­нам у твор­час­ці чэрвень, 2021

18

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт

бы­лых ака­дэ­міс­таў Вол­ка­ва, Кру­ге­ра, Пэ­на, «ад якіх ні­чо­га ўжо не пры­хо­дзіц­ ца ча­каць з-за іх ста­рэ­ча­га ўзрос­ту». Кры­ты­ка тых га­доў не ад­роз­ні­ва­ла­ся ка­рэк­тнас­цю вы­ра­заў. Асаб­лі­вае аб­урэн­не вы­клі­каў у яго Вол­каў са сва­ёй су­хой пра­та­ко­ль­нас­цю і аб­ыя­ка­вас­цю да тэ­мы вы­ка­нан­ня, эфек­та­мі алег­ра­ фіч­на­га ха­рак­та­ру, жа­дан­нем «па­тра­фіць» ула­дам. Да імпрэ­сі­яніс­таў Кас­ця­ лян­скі ад­но­сіць Куд­рэ­ві­ча, Каў­роў­ска­га, Ру­сец­ка­га і інш. Да іх ён ста­віц­ца з сім­па­ты­яй, бо яны да­дуць «шмат па­трэб­на­га і сво­еа­саб­лі­ва­га для мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі». Адзна­чае ску­льп­та­раў — Бра­зе­ра, яко­га кры­ты­куе за рас­кі­да­насць і шмат­тэм­насць і ра­іць яму за­няц­ца лі­таг­ра­фі­яй, і Гру­бэ, яко­га ўхва­ляе за су­ час­ныя тэ­мы і ад­ыход ад сты­лі­за­тар­ства, а так­са­ма за пра­цу з тра­ды­цый­ным бе­ла­рус­кім ма­тэ­ры­ялам — дрэ­вам. Ве­рыць Кас­ця­лян­скі ў зу­сім не­вя­до­мых на­шчад­кам ску­льп­та­раў Шу­ль­ца і Шыф­ры­на, адзна­чае як вы­біт­ных гра­фі­каў Мі­ні­на і Юдо­ві­на, ха­рак­ты­ры­зуе як не пра­явіў­шых сваю інды­ві­ду­аль­насць мас­та­коў, цес­на звя­за­ных з БССР, — Ста­ню­ту і Га­луб­кі­ну. Арон Кас­ця­лян­скі кры­ты­куе Ві­цеб­скі мас­тац­кі тэх­ні­кум за ства­рэн­не «псеў­ да­бе­ла­рус­ка­га» сты­лю, так­са­ма за «тэ­ма­тыч­ныя рэ­ва­лю­цый­ныя кар­ці­ны, якія “яны пя­куць як блі­ны”, без ідэй і пе­ра­ка­на­нас­ці». Най­бо­ль­шыя надзеі Кас­ця­лян­скі звяз­вае з мо­лад­дзю, па­сла­най на ву­чо­бу ў цэн­тры са­вец­кай ку­ль­ту­ры ў Мас­кву і Ле­нін­град — як «све­жую кроў», сва­бод­ ную ад пра­він­цы­яліз­му і псеў­да­на­цы­яна­ль­най аб­ме­жа­ва­нас­ці. Адзна­ча­ючы, што на ча­ле ВХУ­ТЭ­ІНА ста­яць пра­фе­са­ры, вы­ха­ва­ныя на фран­цуз­скім мас­ тац­тве, ён лі­чыў, што трэ­ба «пры­ста­са­ваць мас­коў­скіх се­за­ніс­таў у са­вец­кую рэ­ча­існасць, у пры­ват­нас­ці ў са­вец­кую тэ­ма­ты­ку кар­цін». Сла­бы бок тво­раў бе­ла­рус­кай мо­ла­дзі на трох усе­бе­ла­рус­кіх вы­ста­вах Кас­ця­лян­скі ба­чыць у эцюд­нас­ці, ад­сут­нас­ці буй­ных тэ­ма­тыч­ных кар­цін, які­мі вы­зна­чы­лі­ся бе­ла­ рус­кія гра­фі­кі Ме­ер Аксе­ль­род, што ства­рыў се­рыю «Гра­ма­дзян­ская вай­на ў Бе­ла­ру­сі», і Гор­шман, што эма­цый­на апіс­вае бе­ла­рус­кае мяс­тэч­ка. Кар­ці­ны Фі­лі­по­ві­ча, які пер­ша­па­чат­ко­ва пі­саў на бе­ла­рус­кую тэ­ма­ты­ку, ён лі­чыць тэх­ ніч­на не­дас­ка­на­лы­мі ў ад­роз­нен­не ад энер­гіч­на­га і ад­важ­на­га Ахрэм­чы­ка і асаб­лі­ва Ру­цая, што сме­ла экс­пе­ры­мен­туе з фор­май. То­ль­кі вы­со­кая мас­тац­кая ку­ль­ту­ра і пе­ра­адо­лен­не пра­він­цы­яліз­му ў мас­ та­ках і гле­да­чах зро­біць бе­ла­рус­кае мас­тац­тва кан­ку­рэн­таз­до­ль­ным. Кас­ ця­лян­скі ўскла­даў надзеі на пра­грэ­сіў­ных мас­та­коў Мас­коў­ска­га ВХУ­ТЭ­ІНА Зе­ві­на, Фі­лі­по­ві­ча, Ахрэм­чы­ка як анты­по­даў ака­дэ­мі­ка Ва­лян­ці­на Вол­ка­ ва — апа­ла­ге­та рэ­аліз­му, твор­часць яко­га ён без­апе­ля­цый­на па­ра­ўноў­вае з але­агра­фі­яй. Та­ды Кас­ця­лян­скі яшчэ не ве­дае, што ВХУ­ТЭ­ІН да­жы­вае апош­нія ме­ся­цы і ўжо ў 1931 го­дзе бу­дзе рас­фар­ма­ва­ны, а яго пра­фе­су­ра, якая ста­іць на асно­ вах фар­ма­ль­ных по­шу­каў бу­дзе вы­да­ле­ная з вы­клад­чыц­ка­га скла­ду. Арон Кас­ця­лян­скі па­мы­ліў­ся: аван­гард імклі­ва сы­хо­дзіў, за­пат­ра­ба­ва­ны­мі ста­лі ме­на­ві­та рэ­аліс­ты ты­пу Вол­ка­ва, якія пан­ава­лі ў бе­ла­рус­кім мас­тац­тве на­ ступ­ныя 30 га­доў. З па­чат­ку 1930-х у БССР па­ча­лі­ся па­лі­тыч­ныя чыс­ткі: вы­ сла­ны га­лоў­ны ідэй­ны апа­нент Кас­ця­лян­ска­га — мас­тац­тваз­наў­ца Мі­ко­ла Шча­ка­ці­хін, апа­ла­гет на­цы­яна­ль­на­га бе­ла­рус­ка­га сты­лю ў мас­тац­тве, арыш­ та­ва­лі ды­рэк­та­ра БДМ Вац­ла­ва Лас­тоў­ска­га. Ра­ман­тыч­ны пе­ры­яд твор­час­ці Кас­ця­лян­ска­га і яго по­шу­кі яўрэй­скай сво­еа­саб­лі­вас­ці скон­чы­лі­ся ў 1931-м. У гэ­тым го­дзе ў Мін­ску пра­йшла кан­фе­рэн­цыя, на якой мас­та­кі пры­зна­лі свае па­мыл­кі і за­яві­лі пра га­тоў­насць пе­ра­бу­да­вац­ца ў бок акту­алі­за­цыі змес­ту і пе­ра­гля­ду фар­ма­ль­ных па­зі­цый. Парт­ыя ба­ль­ша­ві­коў па­тра­ба­ва­ла ад мас­ та­ка вы­яў ка­лек­ты­ві­за­цыі і індус­тры­ялі­за­цыі, ства­рэн­ня «Маг­ні­та­бу­ду мас­ тацт­ва», парт­рэ­таў удар­ні­каў, арга­ніч­най су­вя­зі з ра­бо­чым кла­сам і слу­жэн­ня ідэ­ям пра­ле­та­ры­яту, вы­ка­нан­ня сва­імі кар­ці­на­мі пя­ці­год­кі ў ча­ты­ры га­ды. З чац­вёр­тай вы­ста­вы 1931 го­да рэ­зка змя­ні­ла­ся тэ­ма­ты­ка тво­раў Кас­ця­лян­ ска­га — з’яві­лі­ся парт­рэ­ты ра­бо­чых, кар­ці­на «Па­се­джан­не акты­ву». Парт­рэт удар­ні­ка за­во­да «Кас­трыч­нік» та­ва­ры­ша Га­рэ­лі­ка ўраж­вае яркай дзіў­най экс­прэ­сіў­най і зу­сім не пра­цоў­най знеш­нас­цю, на­ват з не­йкай «ва­р’я­цін­кай». Не менш ці­ка­вае ад­сут­нас­цю ўся­ля­кай ідэ­алі­за­цыі і гру­бай эстэ­ты­кай па­лат­ но «Швач­ка», якое ад­на­ча­со­ва пры­цяг­вае і ад­штур­хоў­вае за­ліш­няй пра­ўдзі­ вас­цю, ка­ры­ка­тур­най бру­та­ль­нас­цю. Хут­чэй за ўсё, «Швач­ка», як зна­чыц­ца ў ка­та­ло­гу, парт­рэт кан­крэт­най удар­ні­цы швей­най фаб­ры­кі «Кас­трыч­нік» Чар­то­вай. Гэ­тыя парт­рэ­ты па­каз­ва­юць, што Арон Кас­ця­лян­скі быў ці­ка­вым і дзёр­зкім парт­рэ­тыс­там, які ўмеў пад­крэс­ліць вос­трыя ры­сы. На вы­ста­ве «Мастацтва» № 6 (459)

1932 го­да Кас­ця­лян­скі прад­ста­віў не­ка­ль­кі кар­цін, што па­каз­ва­юць удар­ную бры­га­ду за­во­да імя Ва­ра­шы­ла­ва, «Кал­гас­ны ба­зар», «Ме­ха­ніч­ны цэх», «На бу­даў­ніц­тв­ е», «Леп­шы пра­цаў­нік за­во­да імя Ва­ра­шы­ла­ва тав. Гляй­пен­га­уз». За­вод Ва­ра­шы­ла­ва (бы­лы «Энер­гія») вы­пус­каў ме­та­ла­апра­цоў­чыя стан­кі і зна­хо­дзіў­ся на Кас­трыч­ніц­кай, 16. Яго «Пі­яне­ры» 1927 го­да — сац­рэ­аліс­тыч­ная кар­ці­на з усі­мі атры­бу­та­мі за­ цвер­джа­на­га сты­лю, ад­нак з ад­чу­ва­ль­ным на­стро­ем смут­ку і ад­сут­нас­цю дзі­ ця­чай жыц­ця­ра­дас­нас­ці, якую па­тра­ба­ва­ла тэ­ма «са­вец­кай пі­яне­рыі». У 1932-м у мас­коў­скім вы­да­вец­тве на­кла­дам 5 ты­сяч асоб­ні­каў вы­йшла кні­га «Вы­яўлен­чае мас­тац­тва БССР» з прад­мо­вай Іллі Гур­ска­га, ра­бот­ні­ка Га­лоў­на­га ўпраў­лен­ня па спра­вах лі­та­ра­ту­ры і вы­да­вец­тва БССР, і ўступ­ным арты­ку­лам Аро­на Кас­ця­лян­ска­га. Яна ўяў­ля­ла з ся­бе па­спеш­ную спро­бу рэ­абі­лі­та­вац­ца пе­рад ула­дай, пры­знаць усе па­мыл­кі і стаць на но­выя рэ­й­кі са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му. Гэ­та кні­га-па­ка­янне, прад­ыкта­ва­ная стра­хам за сваё жыц­цё, за лёс сва­ёй ся­м’і і ка­р’е­ру. Кас­ця­лян­скі стаў ад­ным з не­шмат­лі­кіх аца­ле­лых бе­ла­ рус­кіх мас­тац­кіх кры­ты­каў бы­ло­га Інбел­ку­ль­ту. Ці вар­та ка­заць, што ад­кры­ ва­юць аль­бом гэ­тай кні­гі ме­на­ві­та тво­ры Ва­лян­ці­на Вол­ка­ва, яго парт­рэт Ле­ ні­на. Ня­дзіў­на, што мно­гія мас­та­кі, якіх Арон Ры­го­ра­віч хва­ліў тры га­ды та­му, у пры­ват­нас­ці го­ме­льс­кіх імпрэ­сі­яніс­таў, жор­стка рас­кры­ты­ка­ва­ныя. Ула­дзі­ мір Куд­рэ­віч па­сля гэ­тай кні­гі зніш­чыў усе свае імпрэ­сі­яніс­тыч­най пей­за­ жы, а не­ка­то­рыя па­клаў у дзвя­рах у якас­ці кі­лім­коў, Мі­хась Ста­ню­та на­огул пе­ра­стаў вы­стаў­ляц­ца, пе­ра­йшоў у пед­аго­гі­ку, Мі­хась Фі­лі­по­віч не вяр­нуў­ся на ра­дзі­му па­сля за­кан­чэн­ня ВХУ­ТЭ­ІНа, сы­шоў у гра­фіч­ную ілюс­тра­цыю. Да­ ста­ла­ся і ста­рэй­ша­му па­ка­лен­ню бы­лых ака­дэ­міс­таў. Кас­ця­лян­скі пі­саў, што ў твор­час­ці Пэ­на «ярка вы­яўля­ецца на­цы­яна­ліс­тыч­ная сут­насць дроб­на­бур­ жу­азна­га “гу­ма­ніз­му”, жаль да сы­хо­дзя­чых са­цы­яль­ных плас­тоў і пад­ыход да ўся­го яўрэй­ства як адзі­на­га цэ­ла­га». На­ват пе­ра­ход да «су­час­най тэ­ма­ты­кі» («Ша­вец-кам­са­мо­лец») рас­цэ­нь­ваў­ся ім як «па­сіў­нае вы­яўлен­ства», улас­ці­ вае ўсёй твор­час­ці Пэ­на. Але ад­да­мо аўта­ру на­леж­нае: Кас­ця­лян­скі не за­ быў­ся і пра ся­бе, са­ма­кры­тыч­на па­ка­заў­шы і на свае ідэ­ала­гіч­ныя пра­лі­кі, у пры­ват­нас­ці на кар­ці­ну пра Ка­лі­ноў­ска­га — пра­ва­ды­ра поль­скай шлях­ты, на па­сіў­насць парт­рэ­таў удар­ні­каў. Ён дае мнос­тва рэ­пра­дук­цый мас­та­коў — сва­іх су­час­ні­каў з за­ўва­га­мі вы­му­ша­на аб­ра­жа­ль­на­га ха­рак­та­ру. І тым не менш кні­га сён­ня не­ацэн­ная, бо да­зва­ляе атры­маць ура­жан­не па шмат­лі­кіх чор­на-бе­лых рэ­пра­дук­цы­ях пра бе­ла­рус­кае мас­тац­тва 1920-х, цал­кам стра­ ча­нае ў ві­ху­ры вай­ны. На­ступ­ныя да­сле­да­ван­ні пра бе­ла­рус­кае мас­тац­тва, пры­мер­ка­ва­ныя да дэ­ка­ды бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ў Мас­кве 1940 го­да, пі­са­лі ўжо мас­коў­скія да­след­чы­кі: Мі­ка­лай Маш­коў­цаў і ў 1960-м Ма­рыя Арло­ва. У 1933 годзе Арону Касцялянсаму як супрацоўніку Інстытута літаратуры і мастацтва дырэкцыя даручае аганізаваць персанальную выставу ў Мінску Юдэля Пэна ў гонар 50-годдзя яго творчай дзейнасці. Аднак гісторыя пайшла іншым шляхам... За­ха­ваў­ся парт­рэт Кас­ця­лян­ска­га па­чат­ку 1930-х, які на­пі­саў Ме­ер Аксе­ль­ род, яго сяб­ра. Кас­ця­лян­скі на ім з кій­ком, ра­ней ча­су сас­та­рэ­лы, з гар­ба­ва­тай

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Культурны пласт

по­стац­цю, у круг­лых пра­фе­сар­скіх аку­ля­рах. Га­ма парт­рэ­та — ма­нах­ром­ная, вох­рыс­тая, ма­на­тон­ная. Ад­чу­ва­ецца раз­губ­ле­насць, стом­ле­насць і хва­ра­ві­ тасць. Ужо з кан­ца 1920-х мас­та­ка ста­лі му­чыць моц­ныя га­лаў­ныя бо­лі, пра якія ён, каб не не­рва­ваць жон­ку, маў­чаў. Ка­лі яны ста­лі не­вы­нос­ныя, Кас­ця­ лян­ска­га па­вез­лі да вя­до­ма­га не­йра­хі­рур­га Бур­дэн­кі ў Мас­кву на кан­су­ль­та­ цыю. Ды­ягнас­та­ва­лі пух­лі­ну моз­гу. Па­сля пер­шай апе­ра­цыі Арон Кас­ця­лян­скі стра­ціў зрок на ад­но во­ка. Мас­так па­мёр 17 ве­рас­ня 1934 го­да ў Мас­кве. Яму бы­ло то­ль­кі 43. Па­ха­ва­ны ён на мо­гіл­ках Да­нско­га ма­нас­ты­ра, тэ­ры­та­ры­яль­ на блі­жэй­ша­га да шпі­та­ля. Па­мёр Арон Ры­го­ра­віч сва­ёй смер­цю, апла­ка­ны род­ны­мі. Не­вя­до­ма, як склаў­ся б яго лёс уся­го тры­ма га­да­мі па­зней, у 1937-м. Маг­чы­ма, як і лё­сы мно­гіх яўрэй­скіх пі­сь­мен­ні­каў, як яго сяб­ра, рас­стра­ля­на­ га па­эта Ізі Ха­ры­ка ці Зэ­лі­ка Аксе­ль­ро­да, вы­клад­чы­каў Ві­цеб­ска­га тэх­ні­ку­ма гра­фі­ка Мі­ні­на і бра­тоў Да­рке­ві­чаў або за­бі­та­га ся­ке­рай у 1937 го­дзе ста­ ро­га Пэ­на, юбі­лей­ная вы­ста­ва яко­га так і не ад­бы­ла­ся. Ся­м’я Кас­ця­лян­ска­га па яго смер­ці пе­ра­бра­ла­ся ў Ві­цебск, пе­ра­жы­ла Дру­гую сус­вет­ную вай­ну ў эва­ку­ацыі. У 1947 го­дзе пад­час ба­ра­ць­бы з кас­ма­па­лі­тыз­мам імя мас­та­ка, які сфар­му­ля­ваў га­лоў­ныя па­сту­ла­ты са­вец­кай бе­ла­рус­кай мас­тац­кай ідэ­ало­гіі, бы­ло за­ту­ша­ва­на. Ужо ў 1948-м на Дру­гім з’ездзе мас­та­коў у Мін­ску агу­чы­ лі мер­ка­ван­ні, што аспрэч­ва­лі тэ­орыю Кас­ця­лян­ска­га пра ад­сут­насць бе­ла­ рус­кай ку­ль­тур­най спад­чы­ны ХІХ ста­год­дзя: Бя­лы­ніц­кі-Бі­ру­ля, за­про­ша­ны з Мас­квы на з’езд, за­явіў пра сваю пры­на­леж­насць да бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, пра па­пя­рэд­ні­каў ХІХ ста­год­дзя — За­ран­ку, Га­раў­ска­га і іншых. Кру­ге­ра, Пэ­ на і Аль­пя­ро­ві­ча пе­ра­ста­лі лі­чыць (па­вод­ле Кас­ця­лян­ска­га) за­сна­ва­ль­ні­ка­мі мас­тац­тва БССР з 1960-га го­да, ка­лі з’яві­ла­ся ма­наг­ра­фія Ма­рыі Арло­вай з вя­лі­кім уступ­ным арты­ку­лам пра ХІХ ста­год­дзе. Як кры­тык Арон Кас­ця­лян­скі быў кан­чат­ко­ва дыс­крэ­ды­та­ва­ны, як мас­так — за­бы­ты. Але ў наш час, ка­лі

19

сыш­ла ў ня­быт па­ле­міч­ная вас­тры­ня мо­ман­ту мас­тац­кай ба­ра­ць­бы пер­шай па­ло­вы ХХ ста­год­дзя, твор­часць гэ­та­га мас­та­ка вы­клі­кае ці­ка­васць і ацэ­нь­ ва­ецца су­аднос­на: кар­ці­на «Сі­на­го­га ў На­роў­лі» ўвай­шла ў па­ста­янную экс­ па­зі­цыю На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея, а «Швач­ка» ўспры­ма­ецца як пры­ клад ха­рак­тэр­най атмас­фе­ры і фар­ма­ль­ных экс­пе­ры­мен­таў 1920-х. Шка­да, што да­во­дзіц­ца ацэ­нь­ваць на­ро­бак Аро­на Кас­ця­лян­ска­га то­ль­кі па не­ка­ль­кіх аца­ле­лых тво­рах, аскеп­ках яго спад­чы­ны.

1. Арон Касцялянскі ў студыі з вучнямі. Архіў сям’і (Філадэльфія, ЗША).

2. Арон Касцялянскі. Швачка. 1931. НММ РБ.

3. Арон Касцялянскі. Піянеры. 1927 (?). НММ РБ (да рэстаўрацыі).

4. Арон Касцялянскі. Сінагога ў Нароўлі. 1923. НММ РБ.

5. Сцэнка з жыцця яўрэйскага калгаса. 1929. (Не захавалася.) Ілюстрацыя з кнігі Арона Касцялянскага «Изобразительное искусство БССР». М.-Л.:1932.

6. Партрэт ударніка фабрыкі «Кастрычнік» тав. Гарэліка.1931. (Не захаваўся.) Ілюстрацыя з каталога 4-я Усебеларускай выстаўкі. Мінск. 1931.

7. Арон Касцялянскі з жонкай Дорай. 1920-я. Архіў сям’і (Філадэльфія, ЗША).

8. Меер Аксельрод. Партрэт мастака Арона Касцялянскага. Пачатак 1930-х. НММ РБ.

9. Арон Касцялянскі (справа) з мінскімі мастакамі Якавам Кругерам (сядзіць злева), Абрамам Бразерам (стаіць злева). У цэнтры — выкладчык БДУ Максіміліян Сыркін.

1928(?). Архіў сям’і (Філадэльфія, ЗША).

10. 3-я Усебеларуская канферэнцыя саюза РАБІС, Мінск. 15—17 красавіка 1923 года. Архіў сям’і (Філадэльфія, ЗША). Аўтарка шчыра дзякуе Раісе і Міхаілу Касцялянскім за звесткі і рэдкія фотаздымкі з сямейнага архіва. чэрвень, 2021

20

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / З га­д а­л а­с я…

Фантан Ула­д зі­м ір Сця­п ан

А

на­толь Ані­кей­чык быў асо­бай яркай і за­па­мі­на­ль­най. У па­ўцём­ных і вуз­кіх ка­лі­до­рах та­га­час­на­га тэ­атра­ль­на- мас­тац­ка­га інсты­ту­та (сён­ня гэ­та Ака­дэ­мія мас­тац­тваў) яго мож­на бы­ло па­знаць па аге­нь­чы­ку цы­га­ рэ­ты, упэў­не­ных і хут­кіх ру­хах, гуч­на­му го­ла­су і ры­пен­ню мод­на­га ску­ра­но­га пін­жа­ка. Да­во­дзі­ла­ся пры­ціс­кац­ца да сця­ны, зні­каць між пы­ль­ны­мі гіп­са­вы­мі ску­льп­ту­ра­мі. Бы­ло ў знеш­нас­ці і па­во­дзі­нах на­род­на­га мас­та­ка, пра­фе­са­ра і за­гад­чы­ка ка­фед­ры ску­льп­ту­ры не­шта цы­ган­скае і за­па­мі­на­ль­нае. Мо­жа, гус­ тая ба­ра­да з сі­віз­ной, пры­дзір­лі­вы і сме­лы по­зірк, чыр­во­ная ка­шу­ля, імклі­ васць ру­хаў. Але, хут­чэй за ўсё, ад­чу­ван­не ўлас­най мо­цы і на­ват сва­бо­ды. Ад­ной­чы, по­знім ве­ча­рам 1980-га, пе­рад пра­гля­дам ён за­йшоў у май­стэр­ню. Па­ві­таў­ся, рэ­зка спы­таў: «Дзе Да­нцыг?» Я ста­яў на та­бу­рэт­цы, а яна на ста­ле, і ве­шаў пад стол­лю па­лат­но на цяж­кім пад­рам­ні­ку. Пры­ла­дзіў, сас­ко­чыў і па­ ве­да­міў, што наш вы­клад­чык па­йшоў да­моў. Ані­кей­чык ха­цеў сы­хо­дзіць, але за­тры­маў­ся і па­чаў гля­дзець на маё па­лат­но. Цвік, на якім ві­се­ла па­лат­но, не вы­тры­маў яго пры­дзір­лі­вы по­зірк, і па­ста­ ноў­ка аб­ры­ну­ла­ся. «Ку­пяць! — на­смеш­лі­ва пра­мо­віў ску­льп­тар і ўздых­нуў. — Пай­шлі, не­ль­га сце­ны пса­ваць цві­ка­мі». З трэ­ця­га па­вер­ха мы сыш­лі на пер­шы. Ані­кей­чык ад­чы­ніў па­кой ка­фед­ры ску­льп­ту­ры, даў мне скру­так мед­на­га дро­ту і за­га­даў ве­шаць па­лот­ны, як у му­зеі, — на дрот. «Ма­гу плас­ты­лі­ну даць… І ча­му як што трэ­ба, то ўсе бя­гуць да ску­льп­та­раў… Ча­кай. Да­нцы­гу пе­рад­ай пры­ві­тан­не». На на­ступ­ны дзень, ка­лі быў пра­гляд, Ана­толь Ані­кей­чык і Май Да­нцыг за мя­не за­сту­пі­лі­ся, ба­ра­ні­лі і не да­лі па­ста­віць «трай­бан». Мо­жа, ён зга­даў той скру­так мед­на­га дро­ту, які даў мне ў па­ўцём­ным ка­лі­до­ры.

«Мастацтва» № 6 (459)

Ані­кей­чык па-сап­раў­дна­му за­хап­ляў­ся Фі­дэ­лем Кас­тра, Эрнэс­та Чэ Ге­ва­ра, Янкам Ку­па­лам, Мак­сі­мам Баг­да­но­ві­чам… З ра­дас­цю ля­піў іх парт­рэ­ты — вя­ лі­кія, ма­ну­мен­та­ль­ныя сва­імі па­ме­ра­мі. У не­чым, не знеш­нім, а хут­чэй пры­ ха­ва­ным, ён і сам на­гад­ваў сла­ву­тых ла­ці­на­аме­ры­кан­скіх рэ­ва­лю­цы­яне­раў і ту­тэй­шых ра­ман­тыч­ных твор­цаў. По­тым, праз ко­ль­кі га­доў, ка­лі я за­кі­нуў жы­ва­піс і пра­ца­ваў на бе­ла­рус­кім тэ­ле­ба­чан­ні, дзе ра­біў пра­гра­мы, звя­за­ныя з ку­ль­ту­рай, мне не­адной­чы да­ вя­ло­ся за­піс­ваць ску­льп­та­ра і браць інтэрв’ю. Ана­толь Ані­кей­чык ка­заў у мік­ ра­фон пра­ві­ль­ныя раз­важ­лі­выя сло­вы, а вось ка­лі вы­клю­ча­лі ка­ме­ру, то жар­ та­ваў, чы­таў вер­шы Ку­па­лы, Ба­ра­ду­лі­на, Ахма­та­вай… І кож­ны раз ка­заў мне кі­даць тэ­ле­ба­чан­не і вяр­тац­ца ў вы­яўлен­чае мас­тац­тва.

— Ты ж доб­ра ма­ля­ваў… Па­слу­хай, кар­ці­ны за­ста­нуц­ца, ску­льп­ту­ры за­ста­нуц­ ца… А гэ­та ўсё пра­па­дзе і за­бу­дзец­ца… — га­ва­рыў ён ці не пры кож­най сус­ трэ­чы: на ву­лі­цы, у Па­ла­цы мас­тац­тва, у му­зеі. Га­ва­рыў і зня­важ­лі­ва гля­дзеў на ка­ме­ру, мік­ра­фо­ны і шта­тыў. Ён свя­та ве­рыў у тое, што ка­мень, брон­за, жа­ле­за і на­ват дрэ­ва здо­ль­ныя пра­ жыць доў­гі век. На­шмат да­ўжэй­шы, чым жыц­цё та­го, хто ства­рыў тую скульп­ ту­ру. Ні­ко­лі я з ім не спра­чаў­ся, за­ста­ваў­ся пры сва­ёй дум­цы і пра­цяг­ваў ве­рыць, што бяз­важ­кае сло­ва здо­ль­нае пра­жыць не менш, а мо­жа і бо­льш, чым шмат­тон­ны брон­за­вы, ка­мен­ны ці жа­лез­ны по­мнік… Ад­ной­чы раз­мо­ва за­йшла пра по­мнік па­эту і зна­ка­мі­ты фан­тан у Ку­па­лаў­скім скве­ры. Ані­кей­чык па­чаў да­во­дзіць, што са­мыя знач­ныя тво­ры вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, і не то­ль­кі ў Бе­ла­ру­сі, а па ўсім све­це, зроб­ле­ны мас­та­ка­мі, ску­льп­ та­ра­мі і архі­тэк­та­ра­мі па за­мо­ве дзяр­жа­вы. Успом­ніў Грэ­цыю, Рым, Фран­цыю, Іта­лію… Фі­дзія, Пра­ксі­це­ля, Мі­ке­ль­анджэ­ла, Да­на­тэ­ла, Рэ­мбран­та і яго «На­ чную вар­ту», Ра­дэ­на з яго «Мыс­ля­ром» і «Гра­ма­дзя­на­мі Ка­ле», «Ла­ака­она» і шмат іншых зна­ка­мі­тых тво­раў. Ска­заў, што без дзяр­жа­вы ці цар­квы, а гэ­та дзяр­жа­ва ў дзяр­жа­ве, ні­чо­га гэ­та­га ча­ла­вец­тва б не ме­ла… Пад­умаў і да­даў, што і ў Мін­ску ўсё са­мае знач­нае зроб­ле­на ску­льп­та­ра­мі з да­па­мо­гай дзяр­ жа­вы. І рап­там тон раз­мо­вы змя­ніў­ся. Ана­толь Ані­кей­чык пад­ха­піў­ся з крэс­ла, зга­сіў цы­га­рэ­ту і па­чаў рас­каз­ваць, як ён зра­біў ма­кет фан­та­на і да яго ў май­стэр­ню пры­йшла ка­мі­сія той ма­кет пры­маць. Ён па­каз­ваў па­мер ма­ке­та, які за­ймаў ці не па­ло­ву май­стэр­ні. І па­каз­ваў, як та­ва­ры­шы з ка­мі­сіі, са­рам­лі­ва і спа­ло­ха­ на, пра­ціс­ка­лі­ся по­бач з аго­ле­ны­мі маж­ны­мі дзяў­ча­та­мі. «Дзеў­кі ў мя­не бы­лі дзя­бё­лыя — сап­раў­дныя, лад­ныя… Што сцёг­ны, што гру­дзі… Як у Бур­дэ­ля… — Ані­кей­чык ра­біў у па­вет­ры ру­хі, быц­цам ля­піў тых дзяў­чат. — Дзя­дзь­кі з Цэ­Ка і мі­ніс­тэр­ства аж успат­не­лі, ка­лі раз­гля­да­лі ма­іх пры­га­жунь!»

Рэ­ц эн­з ія

21

Тут я за­ўва­жыў, што ў па­рку брон­за­выя дзяў­ча­ты — ху­дыя, да­ўга­но­гія, як пад­лет­кі. Ані­кей­чык за­смя­яўся: «Не змог пе­ра­ка­наць тую ка­мі­сію, як ні ста­раў­ся… Хоць і не ха­це­ла­ся, а да­вя­ло­ся пе­ра­раб­ляць, ра­біць іх тон­кімі і звон­кі­мі — ма­ла­ды­мі… Та­кі быў час…» Ані­кей­чы­ку шан­ца­ва­ла. У яго атрым­лі­ва­ла­ся за­хоў­ваць доб­рыя ад­но­сі­ны з та­га­час­ны­мі парт­ыйны­мі кі­раў­ні­ка­мі. Ён пер­шым у цнат­лі­вым бе­ла­рус­кім, а мо­жа і ўсім са­вец­кім мас­тац­тве змог па­ста­віць у го­ра­дзе по­мнік, ге­ро­ямі яко­га бы­лі не кас­ма­наў­ты, парт­ыза­ны, рэ­ва­лю­цы­яне­ры, а да­ўга­но­гія ра­ман­ тыч­ныя дзяў­ча­ты з брон­за­вы­мі вян­ка­мі ў ру­ках. Але са­мае дзіў­нае — брон­ за­выя дзяў­ча­ты бы­лі аго­ле­ныя. Да Ані­кей­чы­ка та­кіх по­мні­каў у СССР не бы­ ло. За­йздрос­ні­кі і ня­доб­ра­зыч­ліў­цы сцвяр­джа­лі, што па­ста­віць той по­мнік да­па­маг­ла Ка­ця­ры­на Фур­ца­ва — та­га­час­ная мі­ністарка ку­ль­ту­ры Са­вец­ка­га Са­юза, з якой ску­льп­тар па­зна­ёміў­ся і па­сяб­ра­ваў на Ку­бе, дзе яны бы­лі ў ад­ной дэ­ле­га­цыі. Ня­ма Фур­ца­вай, ня­ма Ані­кей­чы­ка, а брон­за­выя аго­ле­ныя дзяў­ча­ты, як пад лет­нім да­жджом, зі­ха­цяць у шум­ным фан­та­не, пус­ка­юць ку­па­льс­кія вян­кі… Фан­тан зра­біў­ся ад­ным з сім­ва­лаў і зна­каў на­ша­га го­ра­да. Вяс­ной 1989-га, ка­лі Ана­то­ля Ані­кей­чы­ка ўжо не бы­ло, я зноў са зды­мач­най гру­пай тра­піў у яго май­стэр­ню. Дзіў­нае ад­чу­ван­не: эскі­зы, ма­ке­ты, фор­мы, стан­кі, ха­лат май­стра на цві­ку, за­сох­лая, як ка­мень, глі­на… Ахма­та­ва, Пуш­ кін, Ку­па­ла, ба­ле­ры­ны, апра­ну­тыя і аго­ле­ныя фі­гу­ры — усё спы­ні­ла­ся. Я пад­ няў з пад­ло­гі стэк (гэ­та та­кі інстру­мент для пра­цы з глі­най і плас­ты­лі­нам), па­тры­маў і па­клаў на ста­нок. Пад­умаў, што май­стэр­ня без май­стра — як пус­тая шпа­коў­ня, і ад­мо­віў­ся ад зды­мак…

1, 3, 4. Анатоль Анікейчык. Фантан «Купалле». 1972. Фота Сяргея Ждановіча.

2. Георгій Паплаўскі і Анатоль Анікейчык на даху тэатра імя Янкі Купалы. 1979. Фота Яўгена Коктыша.

чэрвень, 2021

22

М у з­ ы­к а / У г р ы­м ё р ­ц ы

Але­на Зо­ла­ва. У арэ­оле агню

Але­на Ба­ла­ба­но­віч

Яна ад­кры­ва­ла гэ­ты се­зон у Вя­лі­кім у ба­лет­най прэ­м’е­ры, па­ста­ноў­цы Сяр­гея Мі­ке­ля «Пер Гюнт» на му­зы­ку Эдвар­ да Гры­га, дзе вы­кон­ва­ла ва­ка­ль­ную парт­ыю Со­ль­вейг. Уз­імку 2020-га па­ўста­ла ў воб­ра­зе Мар­га­ры­ты ў опе­ры «Фаўст» Шар­ля Гу­но, прэ­м’ер­ным спек­так­лі рэ­жы­сёр­кі Ган­ны Ма­тор­най. Вяс­ной 2021 го­да дэ­бю­та­ва­ла ў ро­лі Мі­мі ў опе­ры Джа­ка­ма Пу­чы­ні «Ба­ге­ма», па­ста­ноў­цы, якую ства­рыў на на­шай сцэ­не Аляк­сандр Ці­тэль. І вось у лі­пе­ні спя­вач­ка вы­йдзе ў воб­ра­зе Надзеі Яноў­скай у опе­ры Ула­дзі­мі­ра Со­лта­на «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха». І гэ­та на фо­не актыў­най за­ня­тас­ці ў бя­гу­чым рэ­пер­ту­ары тэ­атра і су­р’ёз­ных ра­бот у Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі. На пы­тан­не, як яна са­ма ста­віц­ца да та­кой яркай і на­сы­ча­най па­ла­сы ў яе твор­чым жыц­ці, сціп­ла ад­каз­вае: «Пры­йшоў час». Сён­ня мы гу­та­рым з са­ліс­ткай опе­ры бе­ла­рус­ка­га Вя­лі­ка­га Але­най Зо­ла­вай.

Вя­до­ма, пер­шае пы­тан­не — на­конт прэ­м’е­ры. Вы рых­ту­еце­ся вы­йсці ў ро­лі Надзеі Яноў­скай у опе­ры Со­лта­на ўжо ў лі­пе­ні. Ці ўпер­шы­ню пра­цу­еце над па­ста­ноў­кай «Дзі­ка­га па­ля­ван­ня...»?

— Я спя­ва­ла арыю Яноў­скай то­ль­кі ў Ака­дэ­міі му­зы­кі. Але ў гэ­тай па­ста­ноў­цы нас ча­кае но­вая рэ­дак­цыя тво­ра. Ка­лі ра­ней арыя ад­но пад­крэс­лі­ва­ла лі­рыч­ ны воб­раз «бла­кіт­най» ге­ра­іні, то ця­пер у ёй бо­льш дра­ма­тыз­му. Гэ­тая арыя па­він­на рас­крыць унут­ра­ны стан Надзеі. Пад­крэс­ліць, як Яноў­ская ча­ка­ла Андрэя Бе­ла­рэц­ка­га, ча­ка­ла як вы­ра­та­ва­ль­ні­ка, які вы­рве яе з атмас­фе­ры та­ го на­ва­ко­ль­на­га жа­ху. Ме­на­ві­та ён пад­арыў ёй надзею, што ёсць іншае жыц­ цё, на­поў­не­нае ка­хан­нем... Му­зы­ка Ула­дзі­мі­ра Со­лта­на ці­ка­вая і скла­да­ная ад­на­ча­со­ва. Але ні­чо­га, аб­авяз­ко­ва спраў­лю­ся. Опе­ра «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха»— дру­гая су­мес­ная пра­ца рэ­жы­ сёр­кі Ган­ны Ма­тор­най і ды­ры­жо­ра Андрэя Іва­но­ва. Вы ўдзе­ль­ні­ча­лі і ў іх пер­шым пра­екце — опе­ры «Фаўст».

— Мне пад­аба­ецца пра­ца­ваць з імі, быць час­ткай гэ­тай ка­ман­ды. На ўро­ках з кан­цэр­тмай­страм, ка­лі мы то­ль­кі па­чы­на­лі раз­бі­раць ма­тэ­ры­ял, кож­ны да­ ваў свае каш­тоў­ныя па­ра­ды. Андрэй Мі­хай­ла­віч як му­зы­кант, а Ган­на Дзміт­ ры­еўна да­па­ма­га­ла ства­рыць воб­раз, на­поў­ніць яго дра­ма­тыч­на, надзя­ліць пэў­ны­мі ры­са­мі. І ка­лі ўзні­ка­лі пы­тан­ні або сум­нен­ні, мы тут жа іх вы­ра­ша­лі. Ад­бы­ва­ецца пэў­ная сут­вор­часць, і гэ­та мне ве­ль­мі імпа­нуе. Па­ўта­ру­ся: ве­ль­ «Мастацтва» № 6 (459)

мі доб­ра, што ёсць ад­чу­ван­не ад­ной ка­ман­ды, дзе ўсе скі­ра­ва­ныя на вы­нік і ніх­то ні­ко­му не за­мі­нае. Да­вай­це па­спра­бу­ем азір­нуц­ца, ад­шу­ка­ем вы­то­кі ва­ша­га за­хап­лен­ня ме­ на­ві­та му­зы­кай.

— Ва­кол мя­не бы­ла твор­чая атмас­фе­ра. Гэ­та­му спры­яла, без­умоў­на, зям­ля, на якой вы­рас­ла, — Усход­няя Укра­іна, ма­мі­на ра­дзі­ма. У па­сё­лак ка­ля Лу­ган­ ска, дзе мес­ціў­ся наш дом, па­ста­янна пры­язджа­лі цы­га­ны, а гэ­та — вог­ніш­чы, кі­біт­кі, пес­ні, тан­цы і... ба­бу­лі­ны стра­хі, што мя­не мо­гуць вы­крас­ці. Та­му мне бы­ло стро­га за­ба­ро­не­на на­блі­жац­ца да гэ­та­га све­ту, які мя­не ве­ль­мі ва­біў. Пры­цяг­ваў арэ­ол та­ямні­цы, што акру­жаў цы­ган. Ка­лі мя­не ў той час пы­та­лі­ся, кім я ха­чу быць, ка­лі вы­рас­ту, ад­каз­ва­ла: «Цы­ган­кай». Для мя­не гэ­та бы­ло сі­но­ні­мам сло­ва «артыст». З трох га­доў я ра­бі­ла прад­стаў­лен­ні для ба­бу­лі і ма­мы: ства­ра­ла з та­бу­рэ­так сцэ­ну, вы­хо­дзі­ла і спя­ва­ла. Пер­шую пес­ню — «Ка­цю­ша» — вы­ву­чы­ла ў два га­ды. Ве­ча­ра­мі, па­сля пра­цы ўсе на­шы су­се­дзі збі­ра­лі­ся ка­ля ад­на­го з да­моў — з гі­та­ра­мі і гар­мо­ні­ка­мі. Лу­за­лі сем­кі, спя­ва­лі і тан­ца­ва­лі. Ма­ім ка­рон­ным ну­ма­рам бы­ла пес­ня «Кру­тит­ся, вер­тит­ся шар го­лу­бой…». У дзі­ця­чым сад­ку так­са­ма свой акцёр­скі па­тэн­цы­ял не ўтой­ва­ла, усе Лі­січ­кі і Сня­жын­кі бы­лі ма­імі. А ўжо ў шко­лу я па­йшла ў Бе­ла­ру­сі, ка­лі вяр­ ну­лі­ся з ма­май на ра­дзі­му та­ты — у Гро­дзен­скую воб­ласць, го­рад Смар­гонь. Але му­зыч­ную шко­лу, як ні дзіў­на, не ўда­ло­ся скон­чыць?

М у­з ы­к а / У гры ­м ё р­ц ы — Я ха­це­ла іграць то­ль­кі на фар­тэ­пі­яна, але ў на­шай ся­м’і не бы­ло да­стат­ко­ва срод­каў, каб на­быць та­кі да­ра­гі інстру­мент. А флей­та або ба­ян мя­не не ве­ль­мі пры­цяг­ва­лі та­ды. Але я ву­чы­ла­ся ў шко­ле з му­зыч­ным ухі­лам, дзе мне па­ шчас­ці­ла сус­трэц­ца з чу­лай вы­клад­чы­цай, Лю­боў­ю Ло­бань. Мож­на ска­заць, яна і на­кі­ра­ва­ла мя­не ў му­зы­ку. Я са­лі­ра­ва­ла ў хо­ры і ў ва­ка­ль­ным ансам­блі, атрым­лі­ва­ла асно­вы са­ль­фе­джыа, а на пе­ра­пын­ках па­між уро­ка­мі бег­ла ў акта­вую за­лу, дзе ста­яў ра­яль. І я на слых пад­бі­ра­ла на ім са­мыя роз­ныя ме­ло­дыі. По­тым, ужо ў Мін­ску, у Ака­дэ­міі му­зы­кі, вы­дат­ны ды­ры­жор Леў Лях ка­заў: «Ву­шы — тваё шчас­це і твой та­лент». Так, у мя­не ме­лі­ся му­зыч­ныя

23

здо­ль­нас­ці, якія да­па­ма­га­ла раз­ві­ваць Лю­боў Пят­роў­на, яна ж на­стой­лі­ва раі­ ла па­сту­паць у муз­ву­чы­ліш­ча ў Ма­ла­дзеч­не. А я па­сля 9-га кла­са за­ха­пі­ла­ся эстрад­ны­мі спе­ва­мі, вы­кон­ва­ла рэ­пер­ту­ар Іры­ны Алег­ра­вай і Анжа­лі­кі Ва­рум на са­мых роз­ных кон­кур­сах, атрым­лі­ва­ла ўзна­га­ро­ды і гра­ма­ты. «Ты за­гу­біш го­лас!» — Лю­боў Пят­роў­ну агор­тваў жах. І пе­ра­ка­на­ла мя­не па­сля 11-га кла­са ехаць у Ма­ла­дзеч­на. Але ў му­зыч­нае ву­чы­ліш­ча я не па­сту­пі­ла. Мой га­рот­ны плач чуў у гэ­ты дзень не то­ль­кі ўвесь пад’­езд, але, зда­ецца, увесь двор. Каб не губ­ляць год і ўсё ж та­кі ха­дзіць на да­дат­ко­выя за­нят­кі да вы­клад­чы­каў у муз­ву­чы­ліш­ча, я па­ сту­пі­ла ў ПТВ на фрэ­зе­роў­шчы­ка. Хлоп­чы­кі вы­пі­лоў­ва­лі для мя­не ўсе не­ абход­ныя ма­тэ­ры­ялы, а я пры­бі­ра­ла габ­люш­ку. Так пра­хо­дзі­ла мая ву­чо­ба. А на на­ступ­ны год па­сту­пі­ла ў ву­чы­ліш­ча ад­ра­зу на дру­гі курс. І гэ­та бы­ло не­ве­ра­год­на скла­да­на. У пер­шым се­мес­тры па прад­ме­це «Му­зыч­ная лі­та­ра­ ту­ра» ў мя­не бы­ла «двой­ка». Вы не ўяў­ля­еце, як гэ­та ўда­ры­ла па са­ма­люб­ стве! А шос­тай ра­ні­цы я ся­дзе­ла ў ва­ка­ль­ным кла­се, а як то­ль­кі ад­кры­ва­ла­ ся біб­ліятэ­ка-фа­на­тэ­ка — бег­ла ту­ды. Чап­ля­ла на­вуш­ні­кі і слу­ха­ла му­зы­ку. За­ста­вац­ца ў хвас­це не да­зва­ляў ха­рак­тар. Я па­він­на бы­ла быць леп­шай і пер­шай. У кан­цы кур­са ў мя­не бы­ла «пя­цёр­ка». Ме­на­ві­та та­ды, ка­лі я бы­ла па­гру­жа­ная ў гу­кі му­зы­кі не­ве­ра­год­най пры­га­жос­ці, усвя­до­мі­ла: ха­чу за­й­ мац­ца опер­ны­мі спе­ва­мі. Раз­уме­ла, што гэ­та ня­прос­та, але цяж­кас­ці мя­не і пры­цяг­ва­лі. Кож­ны крок на­пе­рад ця­бе ні­бы акры­ляў. Жа­дан­не знай­сці ся­бе на эстра­дзе знік­ла са­мо са­бой. То­ль­кі опе­ра! Вы ха­це­лі пра­цяг­ваць на­ву­чан­не ў Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі.

— Так, ду­ма­ла, што на­ступ­ным ма­ім кро­кам бу­дзе Мас­ква. Вы­ра­шы­ла: бу­ду па­сту­паць у кан­сер­ва­то­рыю імя Чай­коў­ска­га. Се­ла на цяг­нік і па­еха­ла. Гэ­та быў мой пер­шы пры­езд у Мас­кву, да за­па­вет­най на­ву­ча­ль­най уста­но­вы я ішла праз увесь го­рад ад вак­за­ла пеш­шу. Пры­йшла і про­ста ска­за­ла на вах­ це: «Мне трэ­ба пра­слу­хац­ца. Да ка­го ісці?» Так тра­пі­ла да Кла­ры Ка­дзін­скай.

1. У партыі Маргарыты. «Фаўст».

2. У партыі Сенты. Вольга Кажгаліева (Мэры). «Лятучы галандзец».

3. У партыі Таццяны. «Яўгеній Анегін».

4. У партыі Іаланты з аднайменнай оперы.

5. У партыі Сольвейг. «Пер Гюнт».

6. У партыі Мімі. Аляксандр Міхнюк (Рудольф). «Багема».

7. У партыі Віялеты. Аляксей Мікуцель (Альфрэд). «Травіята». Фо­та Мі­ха­іла Не­сце­ра­ва і Па­ўла Суш­чон­ка.

чэрвень, 2021

24

М у з­ ы­к а / У г р ы­м ё р ­ц ы

Яна вы­нес­ла вер­дыкт: трэ­ба пры­ехаць з іншай пра­гра­май, і ўжо не да яе. «Я за­вя­ду ця­бе да вы­клад­чы­ка, у яко­га бу­дзеш ву­чыц­ца», — па­абя­ца­ла Кла­ра Ры­го­раў­на. І я, акры­ле­ная, па­еха­ла да­до­му. Але на­ступ­на­га разу не ад­бы­ло­ся: я да­ве­да­ла­ся, што ў мя­не бу­дзе дзі­ця, да­чуш­ка Да­ша. Свай­го му­жа вы на­зы­ва­еце «за­ла­ты». Як ад­бы­ла­ся ва­ша сус­трэ­ча?

— З му­жам мы па­зна­ёмі­лі­ся на вак­за­ле ў Ма­ла­дзеч­не, я еха­ла са Смар­го­ні, ён — з Лі­ды. Вак­зал стаў мес­цам на­шай сус­трэ­чы. Алег не звя­за­ны са све­там му­зы­кі, ён інжы­нер-эка­на­міст, але ве­ль­мі лю­біць опе­ру. Уво­гу­ле за­кан­чва­ла я ву­чы­ліш­ча, ка­лі да­чцэ бы­ло 3,5 ме­ся­цы, а па­сту­па­ла ў Ака­дэ­мію му­зы­кі ў Мін­ску, ка­лі Да­шы споў­ні­ла­ся 7 ме­ся­цаў. Я не маў­ча­ла ні дня, спя­ва­ла пад­ час ця­жар­нас­ці і ад­ра­зу па­сля ро­даў. Мой за­ла­ты муж пад­трым­лі­ваў мя­не ва ўсім. Да­па­ма­га­лі і свяк­роў, і ма­ма. Пры па­ступ­лен­нi на пад­рых­тоў­чае ад­дзя­лен­не Ака­дэ­міі му­зы­кі вас ча­ка­лі да­дат­ко­выя вы­пра­ба­ван­ні.

— Я пры­еха­ла да ба­бу­лі ў Мінск, жы­ла ў яе і ха­дзі­ла на кан­су­ль­та­цыі ў Ака­дэ­ мію. А ў дзень экза­ме­ну пад­вяр­ну­ла на­гу! Атры­ма­ла рас­ця­жэн­не звя­зак. Але гэ­та мя­не не маг­ло спы­ніць. У кан­цэр­тнай су­кен­цы, на аб­ца­сах, з пе­ра­вя­за­най бін­там на­гой я да­ку­ль­га­ла да кан­сер­ва­то­рыі. Та­ды зра­зу­ме­ла, што за­бы­ла па­шпарт. Вяр­ну­ла­ся да ба­бу­лі, за­бра­ла да­ку­мент і па­еха­ла на­зад. Зда­ва­ла экза­мен апош­няй. І... не пра­йшла. Бра­лі пяць дзяў­чы­нак. Я бы­ла шос­тай і ў гэ­ты за­па­вет­ны спіс не тра­пі­ла. Мне пра­па­на­ва­лі плат­нае ад­дзя­лен­не, на што я ска­за­ла: «Ні­ко­лі на плат­ным не ву­чы­ла­ся — і не бу­ду! Па­спра­бую ў на­ступ­ ны раз». З’е­ха­ла ў Лі­ду, ку­ды ў жніў­ні пры­йшла па­пе­ра, што мя­не ўсё ж та­кі за­лі­чы­лі на пад­рых­тоў­чае ад­дзя­лен­не. Хто­сь­ці ад­мо­віў­ся, з’е­хаў — і я, мож­на ска­заць, уско­чы­ла ў апош­ні ва­гон. Зна­чыць, так па­він­на бы­ло зда­рыц­ца. Так я тра­пі­ла да Іры­ны Шы­ку­но­вай, надзі­ва цёп­ла­га, шчод­ра­га, доб­ра­га, пра­фе­сій­на­га ча­ла­ве­ка. Яна за­ўсё­ды ў ма­ім сэр­цы. Хоць усім сва­ім ву­ча­ні­цам яна бы­ла ні­бы ма­ма, ад не­ка­то­рых дзяў­чы­нак час­та чу­ла: «Ця­бе яна лю­бі­ла бо­льш за ўсіх...» Іры­на Ся­мё­наў­на пры­зна­ва­ла­ся, што я на­гад­ваю ёй яе са­му. «Трэ­ба та­бе да ўся­го да­ка­пац­ца і зра­зу­мець сут­насць. Ты за­да­еш шмат пы­тан­няў і ўсім ці­ка­

«Мастацтва» № 6 (459)

Рэ­ц эн­з ія віш­ся», — ка­за­ла яна. І гэ­та пра­ўда. Спе­цы­яль­насць, пра­ца бы­лі сэн­сам май­го жыц­ця. Што са­мае га­лоў­нае да­ла вам Іры­на Ся­мё­наў­на ў пра­фе­сіі? Вы ж бы­лі адзі­най ву­ча­ні­цай Шы­ку­но­вай, ка­го яна за ру­ку пры­вя­ла на пра­слу­хоў­ ван­не ў Вя­лі­кі.

— Перш за ўсё — ве­ру ў ся­бе. Усе дзяў­ча­ты ў яе кла­се ме­лі сваю га­ла­са­вую інды­ві­ду­аль­насць. І гэ­та ве­лі­зар­ная за­слу­га Іры­ны Ся­мё­наў­ны. Яна не ства­ ра­ла пад­обных са­бе ва­ка­ліс­так. У кож­най за­хоў­ва­ла пры­ро­ду го­ла­су, пры­ слу­хоў­ва­ла­ся да тэм­бру. Маг­чы­ма, на той мо­мант, як я пры­йшла да яе, яна не бы­ла ве­ль­мі энер­гіч­най. Але з ёй за­ўсё­ды бы­ло кам­фор­тна і лёг­ка. Яна па­ўта­ра­ла: «Не­ль­га про­ста вы­хо­дзіць на сцэ­ну і спя­ваць. Ты па­він­на жыць рол­лю! Ты не Але­на, ты — Тац­ця­на Ла­ры­на! Ты іншая! Вось і шу­кай яе ў са­бе!» Да­рэ­чы, го­лас спадарыні Ірыны гу­чаў ма­гут­на да апош­ніх дзён. Мы ад­ной­чы ў яе за­пы­та­лі: «Ча­му вы так ра­на сыш­лі з тэ­атра?» На што Іры­на Ся­мё­наў­на ад­ка­за­ла: «Та­му што ніх­то яшчэ не чуў ма­іх пра­блем, а я іх ужо ад­чу­ва­ла. І не ха­це­ла, каб па­чу­лі іншыя». У якой сту­пе­ні моц­ны ча­ла­век! Артыс­ту так цяж­ка ад­мо­віц­ца ад сцэ­ны... І мы за­ўсё­ды гля­дзе­лі на Іры­ну Ся­мё­наў­ну як на цуд. Вы лаў­рэ­атка мно­гіх між­на­род­ных ва­ка­ль­ных кон­кур­саў. Удзел у іх быў важ­ным эта­пам для вас?

— Ве­ль­мі. Бо ўсё, што ты ро­біш, важ­на вы­ключ­на то­ль­кі для ця­бе. Кон­кур­сы — гэ­та тваё раз­віц­цё. Гэ­та ўкла­дан­не ў ся­бе і тваю бу­ду­чы­ню. Кож­ны ўдзел — гэ­ та пе­ра­адо­лен­не пэў­ных стра­хаў і ком­плек­саў. Гэ­та вы­ха­ван­не бай­цоў­ска­га ха­рак­та­ру і лі­дар­скіх якас­цей. Кон­курс — гэ­та твой мак­сі­ма­ль­ны вы­нік, які ты мо­жаш вы­даць на сён­ня. Акра­мя та­го, зна­ёміш­ся з іншы­мі артыс­та­мі, якія, маг­чы­ма, леп­шыя за ця­бе і ад якіх мо­жаш не­шта ўзяць. А бяс­цэн­ныя май­старкла­сы чле­наў жу­ры?! Гэ­та ве­лі­зар­ная шко­ла для ва­ка­ліс­та. У мя­не бы­ла свая пры­нцы­по­вая па­зі­цыя: я не ўдзе­ль­ні­ча­ла ні ў ад­ным бе­ла­рус­кім кон­кур­се. Не ха­це­ла, каб мя­не ацэ­нь­ва­лі зна­ёмыя вы­клад­чы­кі. Я ха­це­ла, каб мя­не аца­ні­лі бяс­страс­на: ка­лі так, то так, ка­лі не — да па­ба­чэн­ня. І пе­ра­мо­га ў кон­кур­ сах — тое, чым га­на­ру­ся. Гэ­та мае да­сяг­нен­ні. Тое, што мя­не вы­ха­ва­ла. Па­сля кон­кур­су вы­хо­дзі­ла на сцэ­ну кан­сер­ва­то­рыі і па­чу­ва­ла­ся як ры­ба ў ва­дзе. Сус­трэ­чу з Вік­та­рам Ска­ра­ба­га­та­вым мож­на на­зваць асаб­лі­вай?

— Я шмат чу­ла пра яго ад іншых сту­дэн­таў, вы­ра­шы­ла: так­са­ма ха­чу тра­піць на яго прад­мет «ка­мер­ны клас». На­пі­са­ла за­яву — і з кан­ца 1-га кур­са ста­ ла яго сту­дэн­ткай. Вік­тар Іва­на­віч — ча­ла­век-энцык­ла­пе­дыя, ад яко­га не­ль­га адарвац­ца. Мой муж яго го­ра­ча лю­біць, га­то­вы слу­хаць га­дзі­на­мі з ад­кры­тым ро­там. І за­ўсё­ды пе­рад­ае яму пры­ві­тан­не. (Усмі­ха­ецца.) Ска­ра­ба­га­таў — гэ­ та Асо­ба. На яго за­нят­ках ні­ко­лі не бы­ло ні­вод­на­га сва­бод­на­га крэс­ла. Мы слу­ха­лі кож­нае яго сло­ва. Як ён тон­ка пад­ыхо­дзіў да ка­мер­на­га тво­ра! Ні­бы пер­лін­ку, ён раз­гля­даў яго ў пад­ра­бяз­нас­цях, па­чы­на­ючы з гіс­то­рыі ўзнік­ нен­ня. Ве­лі­зар­нае шчас­це бы­ло ву­чыц­ца ў гэ­та­га ча­ла­ве­ка! Ка­мер­ная му­зы­ ка — гэ­та шлі­фоў­ка ўся­го та­го, што ты мо­жаш пры­нес­ці ў опер­ны рэ­пер­ту­ар,

25

гэ­та свя­до­мыя спе­вы з да­клад­най рас­ста­ноў­кай акцэн­таў. І Вік­тар Іва­на­віч у гэ­тым пла­не да­ваў ве­ль­мі моц­ную шко­лу сва­ім вуч­ ням. На­ват не ма­гу за­раз пры­вес­ ці іншы пры­клад, хто б так яшчэ пра­ца­ваў. Ме­на­ві­та Ска­ра­ба­га­таў пра­па­на­ваў мне па­сту­піць у ма­ гіс­тра­ту­ру. Хоць я не збі­ра­ла­ся. «Па­спра­буй, та­бе трэ­ба!» — на­ стой­ваў Вік­тар Іва­на­віч. «То­ль­кі ка­лі да вас», — ад­ка­за­ла я. «А я і не су­праць», — ска­заў на за­кан­ чэн­не Ска­ра­ба­га­таў. Ма­гіс­тра­ту­ру скон­чы­ла ўжо бу­ду­чы са­ліс­ткай тэ­атра. Ці па­мя­та­еце дэ­бют у Вя­лі­кім?

— Як за­быць! На сцэ­не Дома афі­ цэ­раў я спя­ва­ла Па­ка­ёўку ў «Цар­скай ня­вес­це» Рым­ска­га-Кор­са­ка­ва. Ды­ры­ жы­ра­ваў Вя­час­лаў Во­ліч. Зда­ва­ла­ся б, у гэ­тай парт­ыі ад­на фра­за, але на рэ­ пе­ты­цы­ях у мя­не не атрым­лі­ва­ла­ся яе пра­спя­ваць сво­еча­со­ва. А на спек­так­лі саб­ра­ла­ся і ўсё ж та­кі вы­йшла там, дзе трэ­ба! На­пэў­на, ад хва­ля­ван­ня. Вя­ час­лаў Іва­на­віч ажно па­він­ша­ваў. (Усмі­ха­ецца.) По­тым мне да­ве­ры­лі ўдзел у дзвюх «ча­роў­ных» па­ста­ноў­ках — спя­ва­ла Хлоп­чы­ка ў «Ча­роў­най флей­це» і дзяў­чын­ку Дзінь у «Ча­роў­най му­зы­цы». Ве­даю, вы за­хап­ля­еце­ся ну­ма­ра­ло­гі­яй і ве­ры­це ў сі­лу са­ма­ўну­шэн­ня.

— Дум­кі ма­тэ­ры­яль­ныя. Ка­лі я бы­ла сту­дэн­ткай Ака­дэ­міі му­зы­кі, то, кож­ны раз пра­хо­дзя­чы ка­ля тэ­атра, па­ўта­ра­ла пра ся­бе: бу­ду пра­ца­ваць у Вя­лі­кім. З пер­ша­га кур­са ад­праў­ля­ла гэ­тыя дум­кі ў кос­мас, а на 4-м яны да мя­не вяр­ ну­лі­ся. Да­рэ­чы, пры пер­шай сус­трэ­чы з му­жам на яго пы­тан­не пра тое, чым я за­йма­юся, ад­ка­за­ла: «Я — опер­ная спя­вач­ка». Так за­ўсё­ды прад­стаў­ля­ла­ся зна­ёмым і ў да­лей­шым. Так і атры­ма­ла­ся. Ну­ма­ра­ло­гія для мя­не не пус­ты гук. Хоць муж смя­ецца з мя­не, ка­жа, што ўсё гэ­та глуп­ства. Але ж мы не вы­пад­ко­ва на­ра­джа­емся ў пэў­ныя ме­сяц, дзень, год, хві­лі­ны. Та­му мы та­кія роз­ныя і ці­ ка­выя. На­прык­лад, мая ліч­ба — «адзін­ка», што азна­чае «со­нца». Та­кіх лю­дзей акру­жае ня­бач­ны арэ­ол агню, да яко­га, ні­бы ма­ты­ль­кі, цяг­нуц­ца на­ва­ко­ль­ ныя. Я про­ста ад­чу­ваю гэ­тае свят­ло. Час­та на ву­лі­цы ба­чыш ча­ла­ве­ка, які хо­ча не­шта спы­таць. Вось са ста мі­на­коў ён звер­нец­ца ме­на­ві­та да мя­не. Гэ­та ўжо пра­ве­ра­на, пры­тым не раз. Не ве­рыц­ца? Але гэ­та пра­цуе! Да­рэ­чы, для ча­ла­ве­ка-со­нца ве­ль­мі дрэн­на не быць рэ­алі­за­ва­ным. Мно­гае, што я ха­це­ла атры­маць ад жыц­ця, у мя­не ёсць. Га­лоў­нае — не спы­няц­ца, пра­цяг­ваць пра­ца­ ваць над са­бой, раз­ві­вац­ца. Бо мя­жы ў да­ска­на­лас­ці не існуе. Муж не раў­нуе да парт­нё­раў па сцэ­не?

— Спрыт­на гэ­та мас­кі­руе. (Усмі­ха­ецца.) Вя­до­ма, ён гля­дзеў усе спек­так­лі з ма­ім удзе­лам. Але для яго існуе ад­но та­бу: Алег ні­ко­лі не пры­хо­дзіць на прэ­ м’е­ру. Ка­жа, што ба­іцца: «Та­бе трэ­ба саб­рац­ца і скан­цэн­тра­вац­ца. Ты і так бу­дзеш хва­ля­вац­ца, а тут яшчэ я ся­джу ў за­ле». На­пэў­на, ба­іцца па­ру­шыць ма­гіч­ную аўру спек­так­ля... Да­рэ­чы, сяб­роў­ства па­між муж­чы­нам і жан­чы­най маг­чы­мае. Сто­адсот­ка­ва. Та­кія ад­но­сі­ны скла­лі­ся ў мя­не з Аляк­се­ем Мі­ку­це­ лем, са­ліс­там на­шай опе­ры. Цу­доў­ны ча­ла­век, по­бач з якім кам­фор­тна як у жыц­ці, так і на сцэ­не. Па­мя­таю, ад­ной­чы рэ­жы­сёр Андрэйс Жа­гарс ска­заў: «Лё­ша не ду­мае пра ся­бе на сцэ­не, ён ду­мае вы­ключ­на пра сваю парт­нёр­ку». І гэ­та сап­раў­ды так. Пра што ма­ры­це?

— Спя­ваць і пра­цяг­ваць раз­ві­вац­ца пра­фе­сій­на, не спы­няц­ца, ру­хац­ца на­пе­ рад. Ня­даў­на мне пра­па­на­ва­лі пра­спя­ваць парт­ыю Аі­ды ў опе­ры Вер­дзі. А гэ­ та не тая ро­ля, якая ро­біц­ца хут­ка. Я люб­лю па­глыб­ляц­ца ў ма­тэ­ры­ял, шу­каць свой гук. Для мя­не спе­вы — гэ­та раз­мо­ва, і ў гэ­тай гу­тар­цы з гле­да­чом ні­ко­му з нас не па­він­на быць ня­ёмка. Ча­му трэ­ба ісці ў опер­ны тэ­атр?

— Па эмо­цыі і на­строй. Му­зы­ка — гэ­та ба­ль­зам для сэр­ца і ду­шы. Гэ­та тое, што до­рыць кры­лы і на­паў­няе ця­бе сэн­сам. чэрвень, 2021

26

Рэ­уцз­ эн­ М ы­кзаія/ Рэц энз і я

Ч

Му­зыч­ны пра­ект го­да « Video Game Symphony » ў До­ме афі­цэ­раў Во­ль­га Бры­лон

Ме­на­ві­та на та­кую на­мі­на­цыю мо­ жа цал­кам прэ­тэн­да­ваць гэ­ты вы­ біт­ны кан­цэрт. Ён стаў сап­раў­дным пра­ры­вам у но­вую га­лі­ну му­зыч­най твор­час­ці, якую да­гэ­туль су­час­ныя айчын­ныя пра­фе­сій­ныя кам­па­зі­та­ ры яшчэ не за­кра­на­лі.

ар­га на ўва­ход у Дом афі­цэ­раў — пер­шае, яшчэ за­воч­нае ўра­жан­не ад гэ­та­га ўзру­ ша­ль­на­га кан­цэр­та. Чар­га, якая скла­да­ла­ся вы­ключ­на з мо­ла­дзі, што, як ру­ча­ёк, сця­ка­ла­ся на кан­цэрт… сім­фа­ніч­на­га аркес­тра! Злёг­ку аша­леў­шы ад уба­ча­на­га, пры­ла­дзіў­шы­ся ў ка­нец гэ­тай вя­лі­кай чар­гі, я пад­ума­ла: «Вау, як кру­та!» Гэ­тым ве­ча­рам у До­ме афі­цэ­раў упер­шы­ню ла­дзіў­ся не­звы­чай­ны для Бе­ла­ру­сі пра­ект «Video Game Symphony», на якім гу­ча­ла му­зы­ка камп’ютар­ных гу­ль­няў. І вы­кон­ваў яе сім­фа­ ніч­ны аркестр Бе­ла­рус­ка­га ра­дыё (га­лоў­ны ды­ры­жор — Аляк­сандр Сас­ноў­скі). Хто б мог пад­умаць, што элек­трон­нае му­зыч­нае су­пра­ ва­джэн­не да камп’ютар­ных гу­ль­няў мо­жа быць ува­соб­ле­на ў жы­вых гу­ках сім­фа­ніч­на­га аркес­ тра і гу­чаць па­ўна­вар­тас­ны­мі трэ­ка­мі, мно­гія з якіх — сап­раў­дныя хі­ты?! Ідэя пе­ра­вес­ці му­зы­ку камп’ютар­ных гу­ль­ няў у жанр сім­фа­ніч­на­га кан­цэр­та на­ле­жа­ла прадзю­са­ру Андрэю Сі­раш­та­ну. А ўва­со­біў яе ў жыц­цё та­ле­на­ві­ты кам­па­зі­тар і ды­ры­жор Андрэй Яку­шаў. Ме­на­ві­та ён зра­біў бо­льш за два дзя­сят­кі сім­фа­ніч­ных аран­жы­ро­вак, ажы­віў камп’ютар­ныя сэм­плы і над­аў ім скон­ча­ную фор­му. Вы­кон­ва­лі­ся кам­па­зі­цыі з ку­ль­та­вых гу­ль­няў «Dota 2», «Skyrim», «World of Tanks», «Mortal Kombat», «Witcher 3», «Super Mario», «Lineage 2», «Overwatch», «Killzone», «Heroes III», «Assasin`s Creed», «Metal Gear Solid 2», «Undertale — Megalovania» і іншых. Іх аўта­ры — спрак­ты­ка­ва­ныя кам­па­зі­та­ры з роз­ных кра­ін све­ту, якія спе­цы­ялі­зу­юцца на ства­рэн­ні му­зы­кі да кі­но і камп’ютар­ных гу­ль­няў. Ся­род іх — Га­ ры Грэг­сан-Уі­ль­ямс, Пол Ра­ме­ра і То­бі Фокс (ЗША), Мар­цін Пшы­бы­ло­віч (Поль­шча), Олі­вер Ад­амс і Мо­рыс Энге­лен (Бе­ль­гія), Ко­дзі Кон­да

1. Дырыжор Андрэй Якушаў.

2. Сімфанічны аркестр Беларускага радыё.

3. Хор «Polifonica». Фота Аляксея Бачылы і Яўгена Якубоўскага.

(Япо­нія), Андрусь Клім­ка (Бе­ла­русь), Джо­рыс дэ Ман (Ні­дэр­лан­ды), Ёспер Кюд (Да­нія), Лорн Балф (Шат­лан­дыя) і мно­гія іншыя. Кож­ны трэк лі­та­ра­ль­на з пер­шых так­таў пуб­лі­ка сус­тра­ка­ла бур­най ава­цы­яй, не­здар­ма мо­ладзь так за­ці­ка­ві­ла­ся гэ­тым пра­ектам (пры мі­ні­ма­ль­ най рэ­кла­ме, за­ўва­жу!). Су­час­ныя ма­ла­дыя лю­дзі ве­да­юць гэ­тую му­зы­ку і ве­ль­мі ча­ка­лі кан­цэрт, які двой­чы пе­ра­но­сіў­ся з-за пан­дэ­міі. Для пуб­лі­кі ён стаў сво­еа­саб­лі­вай гу­ль­нёй у па­зна­ван­не зна­ ёмых му­зыч­ных тэм. Пры гэ­тым бо­ль­шасць з тых, хто пры­йшоў у за­лу, упер­шы­ню ўба­чы­лі «жы­вы» сім­фа­ніч­ны аркестр. А кан­цэрт пра­йшоў на ва­ р’яц­кім драй­ве! Аркестр пад кі­раў­ніц­твам Андрэя Яку­ша­ва ўра­зіў сва­ім ура­ган­ным гу­чан­нем, якое ў асоб­ных трэ­ках бы­ло ўпры­го­жа­на ма­гут­ны­мі ха­ра­вы­мі эпі­зо­да­мі ў вы­ка­нан­ні хо­ру Polifonica «Мастацтва» № 6 (459)

Рэ­ц ээн­ з ія М у­з ы­к а / Рэц нзія

(ства­ра­ль­ні­ца і ды­рэк­тар­ка ка­лек­ты­ву — Во­ль­ га Іва­но­ва, хор­май­стар — Па­вел Шэ­пе­леў). За­ла бы­ла ў за­хап­лен­ні! Андрэй Яку­шаў пад­няў ка­ла­са­ль­ны і па­спя­хо­вы пра­ект, ад­на­ча­со­ва і ка­мер­цый­ны, і асвет­ніц­кі. Як пры­емна на­зі­раць за твор­чым рос­там гэ­та­га та­ле­на­ві­та­га ма­ла­до­га му­зы­кан­та! Роў­на дзе­вяць га­доў та­му, у кра­са­ві­ку 2012-га, Андрэй Яку­шаў браў удзел у па­ста­ноў­цы рок-опе­ры Ула­дзі­мі­ра Му­ля­ві­на «Пес­ня пра до­лю», якую на сцэ­не Бе­ла­ рус­кай дзяр­жаў­най фі­лар­мо­ніі ўва­со­біў аркес­тр імя Жы­но­ві­ча. Та­ды Андрэй спя­ваў ад­ну з парт­ый у квар­тэ­це са­ліс­таў і са спек­так­лем ездзіў ра­ зам з аркес­трам у гас­тро­ль­ны тур па Бе­ла­ру­сі і Поль­шчы. У той час ён яшчэ ву­чыў­ся на ха­ра­вым ад­дзя­лен­ні Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі. За гэ­тыя га­ды Андрэй Яку­шаў ў дру­гі раз скон­чыў Ака­дэ­

мію му­зы­кі па кла­се кам­па­зі­цыі і па­спеў усту­піць у Бе­ла­рус­кі са­юз кам­па­зі­та­раў, а ця­пер пра­цяг­вае ўдас­ка­на­ль­вац­ца як кам­па­зі­тар і ды­ры­жор у Вар­ шаў­скай кан­сер­ва­то­рыі. Не кож­ны ма­ла­ды му­зы­ кант мо­жа па­хва­ліц­ца та­кім па­служ­ным спі­сам. Але га­лоў­нае — не кож­ны змо­жа дэ­бю­та­ваць у якас­ці сім­фа­ніч­на­га ды­ры­жо­ра і аран­жоў­шчы­ка з най­ста­рэй­шым ты­ту­ла­ва­ным ка­лек­ты­вам на сцэ­ не прэс­тыж­най ста­ліч­най кан­цэр­тнай за­лы пры по­ўным аншла­гу, які скла­ла пе­ра­важ­на мо­ладзь! Андрэй Яку­шаў пра­ра­біў ве­лі­зар­ную пра­цу, перш чым стаў за пу­льт аркес­тра ў дзень прэм’еры кан­цэр­та. За кож­ным эфек­тным ну­ма­рам ста­іць ка­ла­са­ль­ная пра­ца па ад­бо­ры, кам­па­ноў­цы, ства­ рэн­ні фор­мы і на­рэш­це сім­фа­ніч­най аран­жы­роў­ цы му­зы­кі той ці іншай гу­ль­ні. І гэ­тая пра­ца ра­бі­ ла­ся шмат ме­ся­цаў амаль пры по­ўнай ад­сут­нас­ці

27

нот­ных кры­ніц, а да­клад­ней — про­ста на слых. Ад­ным энту­зі­язмам тут не аб­ыдзеш­ся! Трэ­ба без­да­кор­на ва­ло­даць кам­па­зі­тар­скім ра­мяс­твом і ве­даць ка­но­ны сім­фа­ніч­най аркес­троў­кі, каб ува­ со­біць ужы­вую элек­трон­ныя камп’ютар­ныя сэм­ плы. Андрэй Яку­шаў вы­дат­на спра­віў­ся з гэ­ты­мі скла­да­ны­мі і ад­каз­ны­мі за­да­ча­мі. Хто ве­дае, мо па­сля та­ко­га вя­ліз­на­га во­пы­ту ў якас­ці ды­ры­жо­ ра і аран­жы­роў­шчы­ка на­ступ­ным раз­ам ён сам вы­сту­піць у ро­лі кам­па­зі­та­ра но­вай камп’ютар­най гу­ль­ні, якая па па­пу­ляр­нас­ці пе­ра­ўзы­дзе бе­ла­ рус­кую «World of Tanks»? Пры­нам­сі про­звіш­чаў бе­ла­рус­кіх твор­цаў у спі­се аўта­раў, якія пі­шуць му­зы­ку да камп’ютар­ных гу­ль­няў, ві­да­воч­на ма­ла. А па­куль арга­ні­за­та­ры пра­екта анан­са­ва­лі яго пра­цяг 11 ліс­та­па­да 2021 го­да ў кан­цэр­тнай за­ле «Мінск». чэрвень, 2021

28

Рэ­уцз­ эн­ М ы­кзаія/ А гл яд

Тэ­ры­то­рыя та­лен­ту Юбі­лей­ная ве­ча­ры­на Дзміт­рыя Яку­бо­ві­ча

Тац­ця­на Му­шын­ская

Ка­лі му­зыч­ныя імпрэ­зы, спек­так­лі і кан­цэр­ты ты на­вед­ва­еш не вы­пад­ ко­ва, не сты­хій­на, а ма­еш улас­ны пра­фе­сій­ны інта­рэс, а ў да­да­так та­ бой кі­руе і інта­рэс ча­со­пі­са, та­ды па­сту­по­ва вы­бу­доў­ва­ецца іе­рар­хія. Яна пад­каз­вае, што ў му­зыч­ным жыц­ці важ­нае, што вы­пад­ко­вае. Што мож­на лёг­ка аб­мі­нуць, а мі­ма ча­го пра­йсці не­ль­га, бо там ча­ка­юць ад­ крыц­ці. І ёсць надзея ўба­чыць но­вае, све­жае, да­гэ­туль не па­ба­ча­нае і не па­чу­тае.

М

е­на­ві­та з гэт­кай мэ­тай я і ру­шы­ла на юбі­лей­ную ве­ча­ры­ну Дзміт­рыя Яку­бо­ві­ча, ко­ліш­ня­га вя­ду­ча­га са­ ліс­та Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га му­зыч­на­га тэ­атра, а па­зней ад­на­го са ства­ра­ль­ні­ каў ста­ліч­на­га тэ­атра­ль­на­га ка­лек­ты­ву «Тэ­ры­то­рыя мю­зік­ла». Як слуш­на бы­ло за­ўва­жа­на пра га­лоў­на­га ге­роя ў анон­се імпрэ­зы пад на­звай «Я — тое, што трэ­ба!», ён «ча­ла­век-аркестр. На яго энер­гіі і ўзру­ ша­ль­най пра­цаз­до­ль­нас­ці тры­ма­ецца наш тэ­атр. Ён і артыст, і ха­рэ­ограф, па­спя­вае і тэ­атрам кі­ра­ваць, і гас­тро­лі арга­ні­зоў­ ваць, і ства­раць но­выя ці­ка­выя пра­екты». Су­це­шу і су­па­кою фа­на­таў Дзміт­рыя: яму па­куль што не 50, а то­ль­кі 45! А гэ­та час рос­кві­ту і за­йздрос­най твор­чай фор­мы.

«Мастацтва» № 6 (459)

Мэ­шэм і То­ні Па­мя­таю мно­гія парт­ыі Яку­бо­ві­ча на сцэ­не Бе­ ла­рус­ка­га му­зыч­на­га тэ­атра. Ся­род іх асаб­лі­ва вы­лу­ча­лі­ся не­ка­ль­кі: на­прык­лад, Артур Мэ­шэм у «Шклян­цы ва­ды» Кан­дру­се­ві­ча і То­ні ў «Вес­т­ сай­дскай гіс­то­рыі» Бер­нстай­на. Па­га­дзі­це­ся, ге­рой, у яко­га та­емна за­ка­ха­ная ле­ту­цен­ная англій­ская ка­ра­ле­ва, яко­га ві­да­ воч­на хо­ча на­блі­зіць да ся­бе інфер­на­ль­ная лэ­дзі Ма­ль­ба­ра, а ў рэ­аль­нас­ці пры­бі­рае да рук на­іўная хіт­рун­ня Аб­ігайль, па­ві­нен мець не­ве­ ра­год­ную аб­ая­ль­насць і ха­рыз­му. Каб гля­дач па­ве­рыў, што ме­на­ві­та з-за гэ­та­га ге­роя пля­туц­ ца ўсе інтры­гі, а хто­сь­ці здо­ль­ны стра­ціць роз­ум і га­ла­ву. Як вы зда­гад­ва­еце­ся, Мэ­шэ­ма іграў і спя­ваў якраз Дзміт­рый Яку­бо­віч.

«Вес­тсай­дская гіс­то­рыя» — ле­ген­дар­ны спек­ такль, што з’явіў­ся на мін­скай сцэ­не дзя­ку­ючы су­пра­цоў­ніц­тву Му­зыч­на­га тэ­атра з па­со­льс­т­ вам ЗША, якое да­па­маг­ло вы­ра­шыць пы­тан­ не з на­быц­цём ня­тан­най лі­цэн­зіі. У гіс­то­рыі ка­лек­ты­ву і ў па­мя­ці гле­да­чоў за­стаў­ся гэ­ты спек­такль: у ім бы­лі і вос­тры кан­флікт, і не­су­ пын­ная ды­на­мі­ка спеў­на-тан­ца­ва­ль­ных сцэн, і кра­на­ль­ныя лі­рыч­ныя ду­эты То­ні і Ма­рыі (Дзміт­рыя Яку­бо­ві­ча і Іло­ны Ка­за­ке­віч). Твор­чы лёс артыс­та ў Му­зыч­ным тэ­атры склад­ваў­ся ве­ль­мі ўда­ла, пра­цяг­лы час ён быў ад­ным з вя­ду­чых са­ліс­таў і вы­кон­ваў ро­лі, бліз­кія да амплуа «са­цы­яль­ны ге­рой» (а та­ кіх артыс­таў у кож­най тру­пе ма­ла, іх мож­на пе­ра­лі­чыць на па­ль­цах ад­ной ру­кі). Тым не менш у пэў­ны мо­мант Яку­бо­віч сы­шоў з тэ­атра.

М у­з ы­к а / Агл яд

29

1. Фінал імпрэзы.

2. Ілона Казакевіч і Дзмітрый Якубовіч.

3. Дзмітрый Якубовіч.

4. Святлана Маціеўская.

5. Падчас праекта. Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

Раз­ам з рэ­жы­сёр­кай Анас­та­сі­яй Гры­нен­ка яны ства­ры­лі зу­сім но­вы ка­лек­тыў, які за­ймеў назву «Тэ­ры­то­рыя мю­зік­ла». Ду­маю, ад­чулі, што ў твор­чым пла­не аб­одвум зра­бі­ла­ся цес­на, пры­йшло ўсве­дам­лен­не: да­лей бу­дуць па­ўто­ры ўжо про­йдзе­на­га. Мно­гія яркія прэм’еры «Тэ­ры­то­рыі мю­зік­ла» мне па­шчас­ці­ла не то­ль­кі на­ве­даць, але і на­пі­ саць пра іх для «Мас­тац­тва». Гэ­та бы­лі «Са­ба­ка на се­не», «Два­нац­цаць крэс­лаў», «Страс­ці па Ты­лі». І зноў-та­кі Дзміт­рый ака­заў­ся за­ня­ты ў га­лоў­ных ро­лях. Ліх­та­ры­кі і тры з па­ло­вай га­дзі­ны Але, як ка­жуць, блі­жэй да тэ­мы. Пра са­му імпрэ­зу.

Спа­чат­ку пра за­лу і пуб­лі­ку. Як вя­до­ма, «Тэ­ры­то­ рыя мю­зік­ла» не мае ўлас­най сцэ­ніч­най пля­цоў­ кі і аран­дуе сцэ­ну Па­ла­ца ку­ль­ту­ры пра­фса­юзаў. Звы­чай­на па­каз­вае спек­так­лі па пан­ядзел­ках (ка­лі ў мно­гіх са­ліс­таў вы­ход­ны, бо ў тру­пе шмат за­про­ша­ных вы­ка­наў­цаў). Ця­пер сцэ­ну Па­ла­ца «Тэ­ры­то­рыя мю­зік­ла» дзе­ліць з гас­тра­лё­ра­мі і На­цы­яна­ль­ным дра­ма­тыч­ным тэ­атрам імя Гор­ ка­га, у яко­га га­да­мі не спы­ня­ецца кап­ра­монт. За­ла пад­час ве­ча­ры­ны не бы­ла пе­ра­поў­не­ная, хоць ча­сам аншлаг па-ра­ней­ша­му ўяў­ля­ецца нам ідэ­аль­ным ві­до­віш­чам. Але ў ад­лег­лас­ці па­між гле­да­ча­мі быў і свой плюс, ка­лі ўлі­чыць сі­ту­ацыю пан­дэ­міі. Маг­чы­ма, у імпрэ­зы бы­ло за­ма­ла рэ­кла­мы. Пра­ўда, ка­ля­ро­выя фо­та га­лоў­ на­га ге­роя ве­ча­ры­ны, якія прад­ава­лі­ся ў фае (з аўтог­ра­фа­мі і без іх, у жыц­ці і ў аб­ліч­чы сцэ­ніч­ чэрвень, 2021

30

М у з­ ы­к а / А гл яд

ных ге­ро­яў), ішлі на «ўра». Раз­ам з тым пуб­лі­ка ў за­ле саб­ра­ла­ся не вы­пад­ко­вая. Усе ве­да­лі, на ка­ го ідуць, з якой на­го­ды, што ўба­чаць і па­чу­юць. Пер­шыя так­ты асоб­ных ну­ма­роў су­пра­ва­джа­лі­ся ра­дас­ны­мі апла­дыс­мен­та­мі. А пры кан­цы за­ла ўзня­ла­ся. І зды­ма­лі ві­дэа на ма­бі­ль­ныя, і свя­ці­лі тэ­ле­фо­на­мі як ліх­та­ры­ка­мі — у ад­каз на ліх­та­ ры­кі-ма­бі­ль­ні­кі артыс­таў на сцэ­не. Ця­пер пра са­му пра­гра­му. На юбі­лей­ных ве­ча­ ры­нах са­мых роз­ных ка­лек­ты­ваў, ку­ды я час ад ча­су трап­ляю, да­ча­кац­ца ўлас­на му­зы­кі і пе­ра­ жыць він­ша­ва­ль­ную час­тку ча­сам не­маг­чы­ма. Тут, на­ту­ра­ль­на, аб­ышлі­ся без уся­ля­кіх пры­ві­та­ль­ных пра­моў і ўру­чэн­ня га­на­ро­вых гра­мат — не­ўмі­ру­чай са­вец­кай спад­чы­ны. І дзя­куй за гэ­та! Зда­ра­ецца, свя­точ­ныя імпрэ­зы скла­да­юцца з ну­ма­роў, якія і артыс­там, і гле­да­чам доб­ра вя­до­ мыя. Маў­ляў, «я те­бя сле­пи­ла из то­го, что бы­ло». І та­кі пад­ыход існуе, трэ­ба пры­знаць, пры хут­ кас­най пад­рых­тоў­цы. У 1-м ад­дзя­лен­ні гле­да­чу пра­па­ноў­ва­юць 7-8 ну­ма­роў, у 2-м сто­ль­кі ж — і як ка­жуць, да па­ба­чэн­ня. Вы здзі­ві­це­ся, але ў да­дзе­ным вы­пад­ку раз­мах ураж­ваў. Ве­ча­ры­на з антрак­там доў­жы­ла­ся тры з па­ло­вай га­дзі­ны. У кож­ным ад­дзя­лен­ні ме­ла­ся па 17 ча­сам ка­рот­кіх, а ча­сам раз­гор­ну­тых ну­ма­ роў. Але дзя­ку­ючы не­ве­ра­год­най энер­ге­ты­цы пра­гра­мы, ды­на­міч­нас­ці сва­ёй па­бу­до­вы яна не ўспры­ма­ла­ся гру­вас­ткай і доў­гай. Час пра­ля­цеў не­прык­мет­на, а на­пры­кан­цы ха­це­ла­ся, каб спя­ ва­лі і вы­хо­дзі­лі на сцэ­ну яшчэ і яшчэ! Ка­са ці по­шук? У чым пры­чы­на пад­обна­га эфек­ту? Па­чну з рэ­пер­ту­ару. Спа­чат­ку ўзнік «Тэ­атр мю­зік­лаў Ге­на­дзя Глад­ко­ва», вя­до­ма­га рас­ійска­га кам­па­ зі­та­ра, по­тым з’яв­ і­ла­ся бо­ль­шая раз­на­стай­насць аўта­раў, бо­ль­шая жан­ра­вая і сты­лё­вая ва­ры­ ятыў­насць. І тут са­мы час ска­заць, ча­му ў пэў­ны мо­мант рэ­жы­сёр­ка Анас­та­сія Гры­нен­ка і вя­ду­чы са­ліст Дзміт­рый Яку­бо­віч сыш­лі з Му­зыч­на­га тэ­атра. Ка­лек­ты­вы та­ко­га кштал­ту, вя­до­ма, аб­авя­за­ныя ста­віць кла­січ­ную апе­рэ­ту і са­вец­кую му­зыч­ную ка­ме­дыю. Ёсць спек­так­лі для дзя­цей і не­вя­лі­ кая ко­ль­касць ха­рэ­агра­фіч­ных па­ста­но­вак. Не ха­чу пе­ра­крэс­лі­ваць ні­чые на­ма­ган­ні, бо ў тру­пе пра­цу­юць роз­ныя рэ­жы­сё­ры. Але… Над афі­шай Му­зыч­на­га тэ­атра трэ­ба вя­лі­кім лі­та­ра­мі пі­саць: «Ка­са! Ка­са! Ка­са! Гро­шы! Гро­шы! Гро­шы!». Інакш ка­жу­чы, не­ма­ле­нь­кі ка­лек­тыў ары­ента­ ва­ны на тое, каб гле­да­чу даць маг­чы­масць вы­ключ­на ад­па­чыць, пры­емна пра­вес­ці час, каб най­перш за­раб­ляць, прад­аваць за­лу і, пра­бач­це, за­ма­нь­ваць гле­да­ча. Істот­ная час­тка рэ­пер­ту­ару грун­ту­ецца на тым, што экс­плу­атуе бяс­кон­цую, не­вы­ніш­ча­ль­ную на­ста­ль­гію па са­вец­кай му­ зыч­най ка­ме­дыі і сю­жэ­тах з са­вец­ка­га жыц­ця. За­зна­чу: СССР рас­паў­ся тры дзе­ся­ці­год­дзі та­му, але для мно­гіх гле­да­чоў гэ­ты мо­мант за­стаў­ся не­прык­ме­ча­ным і ні­як не асэн­са­ва­ным, бо для «Мастацтва» № 6 (459)

іх час спы­ніў­ся на­заў­жды. І та­кія спек­так­лі, як «Вя­сел­ле ў Ма­лі­наў­цы» ці «Баб­скі бунт», — кра­ са­моў­ная ілюс­тра­цыя май­го тэ­зі­са. «Тэ­ры­то­рыя мю­зік­ла» ўсё-та­кі ары­ента­ва­ная най­перш не на «ка­су, ка­су, ка­су!», а на твор­чы по­шук і раз­віц­цё. На вы­бар тых на­зваў, сю­жэ­таў і ге­ро­яў, на вы­бар та­го му­зыч­на­га ма­тэ­ры­ялу, які­мі за­хап­ля­юцца са­мі артыс­ты, а ўслед за імі бу­дуць за­хап­ляц­ца слу­ха­чы. Мю­зікл, які да­мі­нуе ў тэ­атры Гры­нен­ка і Яку­бо­ві­ ча, зра­зу­ме­ла, жанр бо­льш су­час­ны, акту­аль­ны, пра­грэ­сіў­ны. Вя­до­ма, у не­чым кас­ма­па­лі­тыч­ны. Ён ары­ента­ва­ны на пуб­лі­ку, якая хо­ча па­шы­раць улас­ныя му­зыч­ныя, мас­тац­кія, эстэ­тыч­ныя да­ляг­ ля­ды, а не ад­но на­ста­ль­гіч­на ўзды­хаць. Кі­раў­ні­кі тэ­атра і яго­ныя артыс­ты не то­ль­кі дэк­ ла­ру­юць лю­боў да но­вых тво­раў, ма­ла вя­до­мых аль­бо зу­сім не­вя­до­мых айчын­на­му гле­да­чу. Яны шмат ро­бяць, каб рас­су­нуць межы ве­даў і па­шы­ рыць на­шае ўяў­лен­не пра тое, што ад­бы­ва­ецца ў жан­ры ў іншых краінах. Пад­час ве­ча­ры­ны пра­гу­ча­лі ўрыў­кі з 14 мю­ зік­лаў. Ся­род іх бы­ло не­ка­ль­кі доб­ра вя­до­мых на­зваў. У Рус­кім тэ­атры не­ка­лі ішла «Трох­гра­ шо­вая опе­ра», у Му­зыч­ным — «Бу­ра­ці­на.by» і «Вес­тсай­дская гіс­то­рыя», у са­мой «Тэ­ры­то­рыі мю­зік­ла» — спек­такль «Не­да­лё­ка ад нор­мы». А ўсё астат­няе — но­вае для на­шай пуб­лі­кі. Све­ жае і не­ча­ка­нае. Урыў­кі з мю­зік­лаў «Яна ка­хае мя­не», «Па­ца­лу­нак жан­чы­ны-па­ву­ка», «Джэ­кіл і Хайд», «Рэ­нта», «Ка­ба­рэ», «Бур­леск» і інш. Па та­кія ну­ма­ры і пры­хо­дзяць. У іх услу­хоў­ва­юцца, шу­ка­юць по­тым у інтэр­нэ­це іншых вы­ка­наў­цаў. У два­нац­ца­ці ну­ма­рах рус­кі тэкст вя­до­мых мю­ зік­лаў на­ле­жыць Аляк­сею і Анас­та­сіі Гры­нен­кам. Той, хто ка­лі-не­будзь спра­ба­ваў, ма­ючы пе­рад ва­чы­ма но­ты, пе­ра­клас­ці спеў­ны тэкст з ад­ной мо­вы на іншую — а мне да­во­дзі­ла­ся, хоць з рус­ кай на бе­ла­рус­кую або з бе­ла­рус­кай на рус­кую ўсё-та­кі пра­сцей, чым з англій­скай, — ве­дае, што гэ­та за­хап­ля­ль­ная пра­ца, але і пя­ке­ль­ны пра­цэс. Бо кан­струк­цыя англій­ска­га ска­за і па­сля­доў­насць слоў іншая, чым ска­за рус­ка­га. А са­мае га­лоў­нае — склад з на­ціс­кам у кож­ным пе­ра­кла­дзе­ным сло­ве па­ві­нен су­па­даць з но­тай, са­май бо­ль­шай па сва­ёй пра­цяг­лас­ці. Іна­чай не за­спя­ва­еш або ў вы­ні­ку атры­ма­ецца глуп­ства. А ў да­да­так тэкст па­ві­нен пе­рад­аць атмас­фе­ ру тво­ра, агу­ль­ную інта­на­цыю, рытм. Так што зды­маю ка­пя­люш і апла­дзі­рую — і Аляк­сею, і Анас­та­сіі. І на­ват… «Пес­ня да­нтыс­та»! За­ўва­жу, рэ­жы­сёр­кай-па­ста­ноў­шчы­цай і аўтар­ кай сцэ­на­рыя юбі­лей­на­га кан­цэр­та вы­сту­пі­ла Анас­та­сія Гры­нен­ка. Ха­рэ­агра­фія ну­ма­роў на­ле­ жыць са­мо­му Яку­бо­ві­чу. Спя­ваць і ад­на­ча­со­ва тан­ца­ваць, спя­ваць і бег­чы, ня­стом­на ру­хац­ца — не са­мая лёг­кая за­дач­ка. Ад­но з тлу­ма­чэн­няў та­кой вы­ні­ко­вас­ ці тое, што дзе­сяць га­доў та­му артыст пра­й­

шоў ста­жы­роў­ку ў Broadway Dance Centre па кі­рун­ках «тэ­атра­ль­ны та­нец», «джаз» і «стэп». Як ха­рэ­ограф-па­ста­ноў­шчык Дзміт­рый пра­ ца­ваў у жан­ры мю­зік­ла, ба­ле­та, опе­ры, ста­віў ха­рэ­а­гра­фію да дра­ма­тыч­ных спек­так­ляў у тэ­атрах Бе­ла­ру­сі, Рас­іі і Літ­вы. Ся­род най­­больш знач­ных яго прэм’ер зга­да­ем экс­цэн­трыч­ ны ба­лет «12 крэс­лаў» у Дзяр­жаў­ным тэ­атры опе­ры і ба­ле­та Рэ­спуб­лі­кі Са­ха (Яку­ція), мю­зікл «Са­ба­ка на се­не» ў Му­зыч­ным тэ­атры Куз­ба­са, му­зыч­ную каз­ку «Ля­ту­чы ка­ра­бель» у Іркуц­кім аб­лас­ным му­зыч­ным тэ­атры. Яку­бо­віч пры­ду­маў і ха­рэ­агра­фію ва ўсіх спек­так­лях і кан­цэр­тных пра­гра­мах «Тэ­ры­то­рыі мю­зік­ла». Ад­на з ня­змен­ных пры­кмет тэ­атра­ль­най тру­пы, якая раз­ві­ва­ецца і твор­ча ру­ха­ецца, — на­ яўнасць ка­лек­ты­ву ад­на­дум­цаў. Ра­дас­ных, раз­ня­во­ле­ных, за­хоп­ле­ных сва­ёй спра­вай і жан­рам. Якой шы­коў­най і вір­ту­ознай успры­ма­ ла­ся Пес­ня ка­та Ба­зі­ліа і лі­сы Алі­сы з «Бу­ра­ці­на. by» у вы­ка­нан­ні Яку­бо­ві­ча і Юліі Шпі­леў­скай. Як эма­цый­на і сэн­са­ва на­сы­ча­на гу­чаў ду­эт га­лоў­ на­га ге­роя ве­ча­ры­ны і Свят­ла­ны Ма­ці­еўскай з мю­зік­ла «Не­да­лё­ка ад нор­мы». Якое пры­ваб­нае ча­ты­рох­га­лос­се атры­ма­ла­ся ў ну­ма­ры «Свет мой». Ня­спын­ны смех за­лы вы­клі­каў не­ча­ка­ны, са­ты­рыч­на-сар­кас­тыч­ны фраг­мент «Пес­ня да­ нтыс­та». Зда­ецца, ён аб­вяр­гае ўсе ка­но­ны, якім па­ві­нен быць эпі­зод з мю­зік­ла, пра што мож­на і пра што не­маг­чы­ма спя­ваць. (Да­рэ­чы, ка­лек­тыў збі­раў­ся па­ка­заць свой но­вы спек­такль «Ма­ле­ нь­кая кра­ма жа­хаў», ад­куль гэ­ты фраг­мент, але пе­ра­шко­дзіў ка­ра­на­ві­рус.) Ра­ду­ешся, ка­лі ба­чыш у не­ча­ка­ных ну­ма­рах са­ ліс­таў, якіх па­спеў па­ба­чыць у іншых спек­так­лях і да­ўно па­лю­біць, — Эду­арда Вай­ні­ло­ві­ча, Іло­ну Ка­за­ке­віч, Свят­ла­ну Ма­ці­еўскую, Але­ну Ба­бук. Да гэ­та­га пе­ра­лі­ку вар­та да­лу­чыць мно­гіх удзе­ль­ні­ каў ве­ча­ры­ны. Акра­мя ўся­го інша­га, пра­гра­ма ака­за­ла­ся ве­ль­мі раз­умна па­бу­да­ва­ная. На па­чат­ку кам­па­зі­цыі Юрыя Шаў­чу­ка, Аляк­сан­дра Раз­энбаў­ма, Вік­ та­ра Цоя. У ве­ча­ры­не пры­маў актыў­ны ўдзел (і лі­та­ра­ль­на не сы­хо­дзіў са сцэ­ны) рок-гурт. А па­між ну­ма­ра­мі — згад­кі га­лоў­на­га ге­роя пра дзя­цін­ства, за­хап­лен­не ВІА, ігру на ба­яне ў му­зыч­най шко­ле і на гі­та­ры ў Гро­дзен­скай ву­­ чэль­­ні мас­тац­тваў. Асноў­нае мес­ца на ве­ча­ры­не, на­ту­ра­ль­на, за­ня­лі кла­сі­кі мю­зік­ла — Бер­нстайн, Кан­дэ­р, Кіт, Со­ндхайм, Уэ­бер. А ў фі­на­ле — Га­рык Су­ка­чоў, Фрэ­дзі Мер­к’ю­ры (з яго «Ба­гем­скай рап­со­ды­яй»), Queen са зна­ка­мі­тым ну­ма­рам «The show must go on», які вы­кон­ва­лі ўсе ўдзель­­ні­кі ве­ча­ры­ны, а по­тым яго з энту­зі­язмам пад­ха­пі­ла за­ла. Што па­жа­даць артыс­ту на 45-год­дзе? І над­алей за­хоў­ваць та­кую ж за­йздрос­ную твор­чую фор­му. Ка­лек­ты­ву — но­вых прэм’ер. Зу­сім ня­кеп­ска бы­ло б ра­ней ці па­зней, але за­ймець на­рэш­це ўлас­ную сцэ­ну. Каб жан­рам пра­су­ну­та­га, ме­ на­ві­та су­час­на­га мю­зік­ла за­хап­ляць усё но­вых гле­да­чоў.

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

31

Бы­вай, май­стар!

С

Па-ра­ней­ша­му жы­вы

6

лі­пе­ня 1971 го­да па­йшоў з жыц­ця сла­ву­ты джа­за­вы тру­бач і спя­вак Луі Дэ­ні­ эл Армстранг. Му­зы­кант-ле­ген­да, му­зы­кант — сім­вал цэ­лай эпо­хі. Ён са­ма­стой­на ава­ло­даў май­стэр­ ствам вы­ка­нан­ня на тру­бе, ства­ рыў­шы не­паў­тор­ны стыль і ма­не­ру, зняў­ся бо­льш чым у 50 му­зыч­ных і мас­тац­кіх фі­ль­мах, на­пі­саў не­­каль­­ кі аўта­бі­ягра­фіч­ных кніг. Яго­ная кар’ера — гэ­та не­паў­тор­ны па­кру­ час­ты сю­жэт. Дзя­цін­ства пра­вёў у бед­ным ра­ёне Нью-Арле­ана, вы­хоў­ваў­ся у сям’і эміг­ран­таў з Рас­іі Кар­ноф­скіх, а з му­зы­кай упер­шы­ню па­зна­ёміў­ся ў па­праў­чай тур­ме-інтэр­на­це для ка­ля­ро­вых пад­лет­каў у 1913-м (тра­піў ту­ды за стра­ля­ні­ну з піс­та­ле­та), дзе на­ву­чыў­ся іграць на кар­не­це. Па вы­зва­лен­ні па­чаў вы­сту­паць у клу­бах. Дзі­віць тое, што Луі час­цей за ўсё згад­ва­юць як вы­ ка­наў­цу хі­та «What a Wonderfull World», у той час як яго вы­ступ­лен­ні з гур­та­мі Hot Five і Hot Seven у 1920-я да­лі джа­за­ва­му све­ту най­бо­льш важ­кі да­ро­бак у яго эва­лю­цыі. У кан­цы 1920-х Луі Армстранг пе­ра­браў­ся ў Нью-Ёрк, па­зней шмат гас­тра­ля­ваў. У дру­гой па­ло­ве 1930-х пе­ра­нёс не­ка­ль­кі апе­ра­цый з-за траў­мы вер­хняй гу­бы, а та­му чым да­лей, тым менш Армстранг іграў на тру­бе, пе­ра­клю­чыў­шы­ся на ва­кал. Але ж і га­ла­са­выя звяз­кі ён спра­ба­ваў «пад­ра­ ман­та­ваць», каб па­збыц­ца хры­па­ты, та­ды яшчэ не раз­уме­ючы, што ме­на­ві­та та­кі тэмбр зро­біць яго асо­бу імгнен­на па­зна­ва­ль­най. Быў у яго­ным жыц­ці ці­ка­вы эпі­зод. Дзяр­ждэ­пар­та­мент ЗША над­аў яму ты­тул «Амба­са­дар джа­зу» і па­ста­янна пад­трым­лі­ваў гра­шы­ма яго­ныя ту­ры па ўсім све­це. Ад­нак у ся­рэ­дзі­не 1950-х, ка­лі Армстран­гу пра­па­на­ва­лі вы­сту­піць з кан­цэр­та­мі ў СССР, му­зы­ка ад­мо­віў­ся, па­тлу­ма­чыў­шы гэ­та на­ступ­ным чы­нам: «Лю­дзі спы­та­лі б мя­не там, што ро­біц­ца ў мя­не ў кра­іне. Што я б мог ім ад­ка­заць? У мя­не вы­дат­нае жыц­цё ў му­зы­цы, але ад­чу­ваю я ся­бе, як лю­бы іншы негр…» Тым не менш Армстран­га вы­дат­на ве­да­лі і ша­на­ва­лі ў СССР. Свед­чан­нем та­му — не­ка­ль­кі вы­да­дзе­ных тут аль­бо­маў, а так­са­ма сур’ёзная ды змяс­тоў­ная ма­наг­ра­фія аме­ры­кан­ска­га да­след­чы­ка джа­зу Джэй­мса Лін­ ка­ль­на Ко­лі­эра. Да­рэ­чы, па­сля вы­дан­ня ў СССР яго­най пер­шай пра­цы, пры­ све­ча­най агу­ль­най гіс­то­рыі джа­зу, Ко­лі­эр на­ве­даў СССР і быў на­ват у Мін­ску, дзе меў сус­трэ­чу з акты­віс­та­мі Мін­ска­га клу­ба ама­та­раў джа­зу. На па­мяць аб гэ­тай сус­трэ­чы — яго­ная кні­га з аўтог­ра­фам. Што да Армстран­га, дык яго гас­тро­лі ў СССР пла­на­ва­лі­ся яшчэ не­ка­ль­кі раз­оў, але ў гэ­тую кра­іну вы­дат­ны артыст так і не пры­ехаў…

ум­ная на­ві­на: 14 мая ў Мас­кве па­йшоў з жыц­ця зна­ка­мі­ты джа­за­вы кры­ тык, жур­на­ліст, вя­ду­чы кан­цэр­таў і фес­ты­ва­ляў Аляк­сей Ба­та­шоў. Ён быў аўта­рам пер­шай ма­наг­ра­фіі «Со­вет­ский джаз» (1972), сяб­рам Са­юза пі­сь­мен­ні­каў Мас­квы, ад­ным з за­сна­ва­ль­ні­каў Між­на­род­най джа­за­вай фе­ дэ­ра­цыі пры ЮНЕС­КА, вы­клад­чы­кам, кан­ды­да­там тэх­ніч­ных на­вук, аўта­рам роз­ных тэх­ніч­ных вы­на­ход­стваў і ад­на­ча­со­ва — пуб­лі­ка­цый у прэ­се, ра­дыё­ пе­ра­дач, тэк­стаў для вок­ла­дак ві­ні­ла­вых плы­так. Тым не менш вы­шэй­шую ад­ука­цыю ён атры­маў у Мас­коў­скім фі­зі­ка-тэх­ніч­ным інсты­ту­це па спе­цы­ яль­нас­ці «Хі­міч­ная фі­зі­ка і ра­дыё­тэх­ні­ка». Пра­ўда, вы­кон­ваць джаз Ба­та­шоў па­чаў яшчэ у сту­дэн­цкія га­ды, са­ма­стой­на ава­ло­даў­шы ігрой на клар­не­це і сак­са­фо­не, га­доў з пяць вы­сту­паў у скла­дзе роз­ных мас­коў­скіх ка­лек­ты­ваў. У 1960-м зы­ні­цы­яваў ад­крыц­цё пер­ша­га Клу­ба ама­та­раў джа­за­вай му­зы­кі, па­чаў вес­ці кан­цэр­ты. Па­ру раз­оў быў і ў Мін­ску, дзе мы і па­зна­ёмі­лі­ся. За­ўсё­ды эле­ган­т­ ны, інтэ­лі­ген­тны, ён ад­ра­зу пры­цяг­ваў да ся­бе ўва­гу, вы­дат­на ве­да­ючы прад­мет свай­го за­хап­лен­ня. Але Ба­та­шо­ва джа­за­ вая гра­мад­скасць доб­ра ве­да­ла не то­ль­кі ў СССР. Пры­кла­дам, у Поль­шчы ён сяб­ра­ ваў з мно­гі­мі ка­ле­га­мі-жур­на­ліс­та­мі ды му­зы­кан­та­мі. Там яго лас­ка­ва на­зы­ ва­лі «Аль­оша». І не вы­пад­ко­ва ў той кра­іне ён быў адзна­ча­ны ордэ­нам «За за­слу­гі ў ку­ль­ту­ры» і мед­алём Кшыш­та­фа Ка­ме­ды. Вы­кла­даў ён ся­род інша­га і ў аме­ры­кан­скіх уні­вер­сі­тэ­тах, за што быў адзна­ча­ны мед­алём да 200-год­ дзя ЗША і га­на­ро­вай уз­на­га­ро­дай прэ­зі­дэн­та ка­ле­джа Ку­іні­пі­ак. Пер­шая са­вец­кая…

9

лі­пе­ня 1981 го­да на сцэ­не Мас­коў­ска­га тэ­атра імя Ле­нін­ска­га кам­ са­мо­ла грым­ну­ла (сап­раў­ды грым­ну­ла!) не­звы­чай­ная прэм’ера. Упер­ шы­ню ў са­вец­кім тэ­атры ад­бы­ла­ся па­ста­ноў­ка рок-опе­ры «Юно­на і Авось». Зрэш­ты, на афі­шы зна­чы­ла­ся та­кая «рас­шыф­роў­ка»: су­час­ная опе­ра, бо ў той час парт­ыйныя ўла­ды аб­са­лют­на не пры­ма­лі сло­ва «рок». Зна­чэн­ не гэ­тай па­ста­ноў­кі яшчэ ў тым, што спек­такль па­каз­ва­ецца й да гэ­та­га ча­су, ня­гле­дзя­чы на тое што склад тру­пы не­ка­ль­кі раз­оў мя­няў­ся. Ну а та­ды пад кі­раў­ніц­твам Мар­ка За­ха­ра­ва ў па­ста­ноў­цы з му­зы­кай Аляк­сея Рыб­ні­ка­ва на ліб­рэ­та Андрэя Ваз­ня­сен­ска­га га­лоў­ныя парт­ыі вы­кон­ва­лі Мі­ка­лай Ка­ра­чан­ цаў, Але­на Ша­ні­на, Аляк­сандр Аб­ду­лаў. Тан­цы і на­огул плас­ты­ку ста­віў Ула­дзі­ мір Ва­сі­ль­еў. За­меж­ная прэ­са ад­рэ­ага­ва­ла на прэм’еру ве­ль­мі хут­ка, ацэ­нь­ва­ ючы дзею як анты­са­вец­кую. Ну і па­ча­ло­ся! За­ха­раў тра­піў у не­га­лос­ную апа­лу, плыт­ка з за­пі­сам му­зы­кі доў­гі час не вы­да­ва­ла­ся, хоць спек­такль з афі­шы не пры­бі­ра­лі. Ды рап­там… Зна­ка­мі­ты ма­дэ­ль­ер П’ер Кар­дэн па­тэ­ле­фа­на­ваў Юрыю Андро­па­ву і та­кі атры­маў зго­ду на тое, каб «Юно­ну і Авось» па­ка­за­ лі ў Па­ры­жы. Там тру­па за­тры­ма­ла­ся на тры ме­ся­цы, по­тым быў ме­сяц па­ка­ заў у Нью-Ёрку. Ужо гэ­та га­во­рыць пра не­ве­ра­год­ную не­ша­ра­го­васць падзеі, якую мож­на на­зваць не то­ль­кі тэ­атра­ль­най. Гэ­ты твор уба­чыў свят­ло на сцэ­нах іншых тэ­атраў, а, пры­кла­дам, у Крас­на­ярскім дзяр­жаў­ным тэ­атры опе­ры і ба­ ле­та быў па­стаў­ле­ны як рок-ба­лет і па­каз­ва­ецца звыш 30 га­доў. І не вы­клі­кае сум­нен­няў тое, што сам факт з’яўлен­ня гэ­тай дзеі лі­та­ра­ль­на ўзва­ру­шыў усю са­вец­кую тэ­атра­ль­ную рэ­ча­існасць, даў штур­шок мно­гім сцэ­ніч­ным экс­пе­ры­ мен­там. Што да Мі­ка­лая Ка­ра­чан­ца­ва, дык у 2001-м з на­го­ды 20-год­дзя па­ ста­ноў­кі ён зноў вы­йшаў на сцэ­ну ў ро­лі гра­фа Раз­ана­ва. Гэ­та быў 779-ы па­каз рок-опе­ры і 20 га­доў жыц­ця артыс­та як га­лоў­на­га ге­роя прад­стаў­лен­ня.

1. Луі Армстранг. Фо­та sites.google.com.

2. Аляк­сей Ба­та­шоў. Фо­та jazz.ru.

3. Аўта­ры «Юно­ны і Авось». Фо­та strana-sssr.net.

32

Ха э­азг ія ра ­ф і я / Агляд Рэ­ц­рэн­

Сі­лу­эты. Кла­січ­ныя і су­час­ныя Вяс­но­выя ха­рэ­агра­фіч­ныя імпрэ­зы Тац­ця­на Му­шын­ская Звы­чай­на ў кра­са­ві­ку і маі за­пра­шэн­ні на роз­ныя плас­тыч­ныя імпрэ­зы сып­люц­ца на рэ­дак­цыю як з ро­га да­стат­ку. І гэ­та не­вы­пад­ко­ва! Бо ка­нец на­ву­ча­ль­на­га го­да — гэ­та час, ка­лі пад­во­дзяц­ца вы­ні­кі на­ву­чан­ня, ла­дзяц­ца дзяр­жаў­ныя экза­ме­ны, а пуб­лі­ка з ахво­тай на­вед­вае прэм’еры і кан­цэр­ты з но­вы­мі пра­гра­ма­мі.

П

ер­шым ад­мет­ным пра­ектам, які мя­не за­ці­ ка­віў, ака­за­ла­ся су­мес­ная імпрэ­за на­ву­чэн­ цаў Бе­ла­рус­ка­га ха­рэ­агра­фіч­на­га ка­ле­джа і сту­дэн­таў Ака­дэ­міі мас­тац­тваў. Яна ме­ла на­зву «Vivat, та­нец» і ла­дзі­ла­ся ў тэ­атра­ль­най за­ле ака­дэ­міі. За­ла — ме­на­ві­та тая, пра за­вяр­шэн­не ра­мон­ту якой не­адной­чы і до­сыць пе­ра­ка­наў­ча пі­са­ла га­зе­та «Ку­ль­ту­ра». На­рэш­це свет­ла­вая і гу­ка­вая апа­ра­ту­ра пад­клю­ча­ная, за­ла пры­дат­ная для рэ­пе­ты­цый і вы­ні­ко­вых па­ка­заў. Вы­гляд яе су­час­ны і надзвы­чай пры­ваб­ны. Ка­лі га­доў 10 та­му мне да­вя­ло­ся тра­піць ту­ды на дып­лом­ны спек­такль, ужо та­ды бы­ло зра­зу­ме­ла: тэ­ры­то­рыі па­тра­бу­ецца пры­нцы­по­вая ма­дэр­ні­за­цыя. Уво­гу­ле су­мес­ныя імпрэ­зы — рэч ве­ль­мі ка­рыс­ ная. Бо за­ла ака­за­ла­ся амаль по­ўная, на кан­цэрт пры­йшлі сту­дэн­ты Ака­дэ­міі мас­тац­тваў і тыя, хто на­ву­ча­ецца ха­рэ­агра­фіі ў БДУ ку­ль­ту­ры і мас­тац­ тваў. Ка­лі зга­даць, што ў амаль двух­мі­ль­ённым Мін­ску да­ўно не ха­пае раз­на­стай­ных тэ­атра­ль­ ных і кан­цэр­тных за­лаў, то на мес­цы кі­раў­ніц­тва ака­дэ­міі я б зра­бі­ла тут пля­цоў­ку, ку­ды прад­аюц­ ца квіт­кі і якая мае ўлас­ную афі­шу. І пры­ву­чы­ла б пуб­лі­ку са­чыць за той афі­шай. Зра­зу­ме­ла, на­ву­ча­ль­ныя мэ­ты і сту­дэн­цкія па­ка­зы ніх­то не ад­мя­няў, яны па-за кан­ку­рэн­цы­яй. Пра­гра­ма ка­ле­джа (гас­цей) ака­за­ла­ся амаль у два разы бо­льш раз­гор­ну­тай, чым пра­гра­ма са­мой ака­дэ­міі (гас­па­да­роў) — 15 кам­па­зі­цый су­праць 8. Гэ­та і не дзіў­на! Бо ў ка­ле­джы та­нец — асноў­ная спе­цы­яль­насць, а ў ака­дэ­міі — адзін з

«Мастацтва» № 6 (459)

прад­ме­таў на­ву­чан­ня артыс­таў тэ­атра і кі­но. Знач­ную час­тку пра­гра­мы ка­ле­джа скла­да­лі ўрыў­кі з кла­січ­ных ба­ле­таў, якія тан­цу­юцца на пу­антах, — «Дон Кі­хот», «Рай­мон­да», «Кар­сар», «Сі­ль­вія». Пра­ўда, пад­ло­га сцэ­ны — не па­трэб­ны для кла­сі­кі надзей­ны лі­но­ле­ум, а бліс­ку­чы па­р­ кет — вы­клі­ка­ла па­чуц­цё пад­свя­до­май тры­во­гі.

Дзя­куй бо­гу, аб­ышло­ся без траўм. Ся­род юных артыс­так ака­за­ла­ся шмат вы­ха­ва­нак вя­до­ма­га пед­аго­га Во­ль­гі Ла­по. Між імі асаб­лі­ва вы­лу­ча­ла­ся Да­ну­та Ма­зу­ра­ва, сту­дэн­тка 2 кур­са, лаў­рэ­атка між­на­род­на­га кон­кур­су. Яна вы­кон­ва­ ла зна­ка­мі­та­га «Ле­бе­дзя» на му­зы­ку Сен-Сан­са. Па шчы­рас­ці, та­кія ну­ма­ры пад сі­лу і не кож­най

Ха­р э­а гра­ф ія / Агл яд во­пыт­най ба­ле­ры­не. Але ў мі­ні­яцю­ры ўраж­ва­лі про­ста ідэ­аль­ная ад­па­вед­насць знеш­ніх да­дзе­ ных воб­ра­зу, плас­тыч­насць рук і вы­раз­насць тва­ ру, не­ве­ра­год­ная за­ся­ро­джа­насць на эма­цый­ным ста­не пер­са­на­жа. Та­кі шма­та­бя­ца­ль­ны па­ча­так пры­му­шае ўваж­лі­ва са­чыць за да­лей­шым лё­сам юнай артыс­ткі. Эфек­тны­мі вы­гля­да­лі ў пра­гра­ме ну­ма­ры эстрад­най скі­ра­ва­нас­ці кштал­ту ка­ме­дый­на­га «Са­ма­вар­чы­ка», так уда­ла па­стаў­ле­на­га не­ка­лі Жан­най Ле­бе­дзе­вай. Гэ­та ўзор та­го, як на сцэ­не пра­ца­ваць з прад­ме­там і кож­ны раз вы­на­ход­лі­ва аб­ыгры­ваць яго. Ві­до­віш­чнас­цю і тэм­пе­ра­мен­ там пры­ваб­лі­ва­лі ўсе ха­рак­тар­ныя кам­па­зі­ цыі — цы­ган­скі з «Дон Кі­хо­та», вог­нен­ны «Та­нец з шаб­ля­мі» з «Га­янэ». Ну, і вя­до­ма, не­вы­пад­ко­ва пры кан­цы пра­гра­мы ка­ледж па­ста­віў «Лез­гін­ку» ў вы­ка­нан­ні пя­ці­клас­ні­ка Ва­сі­ля Аста­ра­мец­ка­га. У юна­га і эма­цый­на­га тан­цо­ра, зда­ва­ла­ся, за­ка­ха­ лі­ся ўсе пры­сут­ныя.

У пра­гра­ме «Vivat, та­нец» бы­лі за­ня­тыя сту­дэн­ты кур­са Аляк­сан­дра Гар­цу­ева, пед­агог па сцэ­ніч­ным тан­цы — Вік­тар Сар­кі­сь­ян. За­сва­енне сцэ­ніч­на­га тан­ца ў бу­ду­чых артыс­таў тэ­атра і кі­но, зра­зу­ме­ ла, мае на мэ­це зра­біць іх плас­тыч­на раз­ня­во­ле­ ны­мі. Тым бо­льш на афі­шах тэ­атраў усё час­цей уз­ні­ка­юць ме­на­ві­та плас­тыч­ныя спек­так­лі. Дый па­тра­ба­ван­ні да фі­зіч­най фор­мы артыс­таў драм­ тэ­атра ўвесь час уз­рас­та­юць. Ка­ме­дый­нас­цю агу­ль­на­га на­строю пры­ваб­лі­ваў ну­мар «Как мо­ло­ды мы бы­ли». Дра­ма­тыз­мам уз­ае­ма­адно­сін ча­ла­ве­ка і яго­най це­ні, яго­на­га двай­ні­ка ўраж­ва­ла мі­ні­яцю­ра «Інсайд», вы­ка­на­

ная Ярас­ла­вам Шку­ра­та­вым і Іга­рам Ве­рак­сам. Раз­гор­ну­тая кам­па­зі­цыя «To be continued», якой за­кан­чваў­ся пра­ект, зда­ва­ла­ся ў не­чым ня­звык­ лай для сту­дэн­таў ме­на­ві­та ака­дэ­міі. Та­кую мож­на сме­ла па­каз­ваць на фес­ты­ва­лях су­час­на­га тан­ца кштал­ту IFMC у Ві­цеб­ску. Але бо­льш за ўсё ў пра­гра­ме кра­нуў і ўра­зіў ну­мар «Мя­жа», які вы­кон­ва­лі Ева Ані­кей і Гео­ргій Ра­кі­та. Па сут­нас­ці, гэ­та быў не­вя­лі­кі плас­тыч­ны спек­такль. Не­вы­пад­ко­вы, зроб­ле­ны не за дзень, не спе­хам, а дэ­та­лё­ва прад­ума­ны. Са сва­ім сю­жэ­там, раз­віц­ цём уз­ае­ма­адно­сін, не­рвам і ўнут­ра­най на­пру­жа­ нас­цю. Зра­зу­ме­ла, пад­час пад­рых­тоў­кі пад­обных ну­ма­роў пед­агог у не­чым да­па­ма­гае, пад­каз­вае, але здо­ль­насць ТАК па­бу­да­ваць ну­мар і ТАК яго вы­ка­наць шмат га­во­рыць пра ма­ла­дых артыс­таў.

••• е­ла­рус­кі ха­рэ­агра­фіч­ны ка­ледж фак­тыч­на ўста­ля­ваў тра­ды­цыю. Вяс­ной кож­на­га го­да ён ла­дзіць агляд су­час­най ха­рэ­агра­фіі, што мае на­зву «Па­ча­так». Сё­ле­та та­кі фэст ад­бы­ваў­ся ажно во­сь­мы раз. З ад­на­го бо­ку, ме­рап­ры­емства як быц­цам ка­мер­нае, ла­дзіц­ца ўнут­ры са­мой уста­но­вы, але, з дру­го­га бо­ку, спра­ва вы­са­ка­род­ ная, плён­ная і пер­спек­тыў­ная. Дзе­ці і пад­лет­кі па­чы­на­юць пры­дум­ваць (і ве­ль­мі ўда­ла!) ха­рэ­а­ гра­фію. Яны вы­бі­ра­юць му­зы­ку для па­ста­но­вак, ства­ра­юць сю­жэт. А вы­ка­наў­ца­мі вы­сту­па­юць са­мі ці за­пра­ша­юць ад­на­клас­ні­каў. Ста­вяць кам­па­ зі­цыі для на­ву­чэн­цаў іншых кла­саў і кур­саў. Як быц­цам ідэя про­стая. Але за вы­ні­кам ста­іць ка­ла­ са­ль­ная па сут­нас­ці пра­ца. І дзя­цей, і пед­аго­гаў. Уя­ві­це: агром­ніс­тая пра­гра­ма, па­ка­за­ная ў тэ­атра­ль­най за­ле гім­на­зіі-ка­ле­джа, уклю­ча­ла бо­льш за 30 ну­ма­роў! Вя­до­ма, у пе­ра­лі­ку ёсць мі­ні­яцю­ры, па­стаў­ле­ныя пед­аго­га­мі і вы­клад­чы­ ка­мі ка­ле­джа, а так­са­ма зна­ны­мі ха­рэ­огра­фа­мі. Моц­ны­мі акцэн­там і ўпры­го­жан­нем пра­гра­мы ўспры­ма­лі­ся, на­прык­лад, свет­лы і на­тхнё­ны ну­ мар Дзміт­рыя За­лес­ка­га «Вяс­но­вае аб­уджэн­не» (на му­зы­ку Ні­на Ро­та). Або мі­ні­яцю­ра «Па той бок ся­бе» Сяр­гея Мі­ке­ля. Істот­на і тое, што ну­ма­ры, па­стаў­ле­ныя пед­аго­га­мі ву­чэ­ль­ні, за­ўжды ўліч­ва­лі ўзрост і тэх­ніч­ ныя маг­чы­мас­ці пад­лет­каў. Най­ці­ка­вей­шы­мі ва ўсёй пра­ гра­ме ака­за­лі­ся плас­тыч­ныя кам­па­зі­цыі, якія пры­дум­ва­лі са­мі дзе­ці. Ска­жу шчы­ра: ад пра­гля­ду пра­гра­мы я атры­ма­ла ве­лі­зар­ нае за­да­ва­ль­нен­не! Ка­лі ця­бе пе­ра­паў­няе ад­чу­ван­не ра­дас­ці, ад­крыц­ця. Сап­раў­ды вяс­но­ва­га на­строю, ка­лі пра­сто­ру за­паў­няе зе­ля­ні­на дрэў, рас­пус­ка­юцца пер­шыя квет­кі. І па­вет­ра ды­хае ад­чу­ван­нем не­йка­га бліз­ка­га, але ня­ўлоў­на­га шчас­ця. І вось гэ­тае вяс­но­вае па­вет­ра, зда­ецца, увесь час да­ля­тае да ця­бе са сцэ­ны. Шмат дзя­цей з вы­дат­ны­мі тан­ ца­ва­ль­ны­мі да­ны­мі — тон­кія,

Б

33

стром­кія, артыс­тыч­ныя. І фан­та­зія ў іх ві­руе. І ёсць здо­ль­насць не про­ста пры­ду­маць ну­мар, але зра­біць яго асэн­са­ва­ным, дра­ма­тур­гіч­на цэ­ лас­ным і вы­раз­ным. Пры­ва­бі­ла і раз­на­стай­насць му­зыч­най асно­вы ну­ма­роў, і зва­рот да роз­ных форм і кі­рун­каў улас­на тан­ца. Бы­лі прад­стаў­ле­ ныя і ма­на­ло­гі, і ду­эты, і ма­са­выя кам­па­зі­цыі. Ся­род без­лі­чы ну­ма­роў я вы­лу­чы­ла б тыя, якія зра­бі­лі най­бо­ль­шае мас­тац­кае ўра­жан­не. Гэ­та «Ме­сяц май», пры­ду­ма­ны і ўва­соб­ле­ны шас­ці­ клас­ні­цай Ва­сі­лі­сай Ма­жут­ка. Гэ­та дра­ма­тыч­ная мі­ні­яцю­ра «Дзяў­чын­ка і мо­ра» — па­ста­ноў­ка і вы­ка­нан­не ву­ча­ніц 8 кла­са Ган­ны Бул­гак і Аліі Эйхман. Экс­прэ­сіў­най, ме­ха­ніч­на-жу­дас­най плас­ты­кай дзі­ві­ла мі­ні­яцю­ра «Істо­та» (па­ста­ноў­ка пед­аго­га Аляк­сан­дры Бу­яльс­кай, вы­ка­наў­ца Ары­ ядна Кі­ся­лё­ва). Ну­мар «Рэ­не­санс», які пры­ду­ма­ла і ўва­со­бі­ла Да­ну­та Ма­зу­ра­ва, свед­чыў пра яе бяс­спрэч­ныя ба­лет­май­стар­скія за­дат­кі. «Па­чуц­цё джа­зу» (па­ста­ноў­ка Мі­халь Ві­наг­ра­да­вай і Анге­ лі­ны Раз­анца­вай), ство­ра­нае сту­дэн­та­мі 1 кур­са, свед­чы­ла пра здо­ль­насць бу­да­ваць шмат­фі­гур­ ныя кам­па­зі­цыі, ва­ло­даць сты­ліс­ты­кай эстрад­на­ га тан­ца, эле­мен­та­мі джа­зу і мю­зік-хо­лу. Зра­зу­ме­ла, здо­ль­насць му­зыч­на-слы­ха­выя фор­мы пе­ра­тва­рыць у тан­ца­ва­ль­на-ві­зу­аль­ныя, мыс­ліць ру­хам — не ве­ль­мі рас­паў­сю­джа­ны та­лент. Але агляд «Па­чат­ку» пе­ра­кон­вае, што та­ ле­на­ві­тых дзя­цей не про­ста шмат, а та­ле­на­ві­тыя ледзь не ўсе! Важ­ны то­ль­кі пад­ыход, за­хоп­ле­ насць да­рос­лых, умен­не пра­ца­ваць з ад­ора­ны­мі пад­лет­ка­мі. І гэ­та спры­яе раз­віц­цю плас­тыч­най фан­та­зіі, воб­раз­нас­ці, аса­цы­ятыў­на­му мыс­лен­ ню. А за­вяр­шыў пра­гра­му ду­эт «Се­рэ­на­да» ў ха­рэ­агра­фіі іта­ль­янца Ма­ура Бі­ган­цэ­ці, ад­на­го з са­мых пра­су­ну­тых і вя­до­мых су­час­ных ба­лет­ май­страў. Да­сціп­нае ра­шэн­не, эфек­тны фі­на­ль­ны кліч­нік! Спа­дзя­юся, гім­на­зія-ка­ледж і да­лей бу­дзе пра­цяг­ваць тра­ды­цыю, ла­дзіць агля­ды ха­рэа­гра­фіч­ных прац. І тым са­мым шу­каць і га­да­ваць та­лен­ты, вы­хоў­ваць улас­ных па­ста­ноў­ шчы­каў і ха­рэ­огра­фаў.

чэрвень, 2021

34

Ха ­р э­а г ра ­ф і я / Агляд

••• яс­спрэч­на, «Ле­бя­дзі­нае воз­ера» — сім­вал ба­ле­та. Але ж і мем так­са­ма. Яго ве­да­юць усе. З яго звы­чай­на па­чы­на­ецца зна­ёмства дзя­цей і пад­лет­каў са све­там ха­рэ­агра­фіі. Пра гэ­ ты спек­такль на­пі­са­на мнос­тва кніг, да­сле­да­ван­ няў, вы­да­дзе­на без­ліч аль­бо­маў. Га­лоў­ныя парт­ыі ў тым спек­так­лі імкнуц­ца вы­ка­наць ма­ла­дыя ба­ле­ры­ны і тан­цоў­шчы­кі пад­час на­ву­чан­ня. Ка­лі ў рэ­пер­ту­ары артыс­ткі ёсць Ад­эта-Ад­ылія, гэ­та адзін уз­ро­вень тэх­ні­кі і артыс­тыз­му. Ка­лі гэ­тай парт­ыі ня­ма — гэ­та так­са­ма па­каз­чык і свед­чан­ не: уз­роў­ню, на­вы­каў, маш­та­бу. Ці­ка­ва, што да­лё­ка не кож­на­му ба­лет­на­му ка­лек­ ты­ву пад сі­лу мець у рэ­пер­ту­ары гэ­тую па­ста­ноў­ ку. Тут па­трэб­на і до­сыць вя­лі­кая тру­па, і кла­січ­ ная пад­рых­тоў­ка, і ва­ло­дан­не пэў­ным сты­лем. Тыя, хто спе­цы­ялі­зу­ецца на contemporary dance, ма­юць, як ні дзіў­на, ма­лы ша­нец пе­ра­ква­лі­фі­ка­ вац­ца ў сап­раў­дных ле­бе­дзяў. Мо­жа, то­ль­кі ў ка­ ме­дый­на-па­ра­дый­най вер­сіі. І яшчэ адзін аспект, ка­са­ва-гас­тро­ль­ны. Ды­рэк­тар кож­на­га му­зыч­на­га тэ­атра ска­жа, што яго са­мы лю­бі­мы ба­лет­ны спек­такль — ме­на­ві­та гэ­ты. Ча­му? Бо што­год у кра­іне на­ра­джа­юцца но­выя дзе­ці, якіх ра­ней ці па­зней ба­ць­кі пры­во­дзяць у тэ­атр. «Ле­бя­дзі­нае» мож­на з ад­но­ль­ка­вым по­спе­хам ста­віць у афі­шу і як ра­ніш­ні спек­такль, і як ве­ча­ро­вы. А так­са­ма ўда­ла па­каз­ваць у тых кра­інах і га­ра­дах, дзе не пра­цуе ба­лет­ная тру­па з кла­січ­ным рэ­пер­ту­арам. Гэ­ты доў­гі ўступ спат­рэ­біў­ся мне, каб рас­па­вес­ці пра но­вую рэ­дак­цыю «Ле­бя­дзі­на­га воз­ера», якую ў ся­рэ­дзі­не мая па­ка­заў Вя­лі­кі тэ­атр Бе­ла­ру­сі. Зда­ва­ла­ся, са­ма тэ­ма не зу­сім на­ша­га ча­со­пі­ са, які лю­біць аван­гар­днае і вос­тра­су­час­нае мас­тац­тва. І не зу­сім мая тэ­ма, бо ўжо ко­ль­кі я тых «Азёр» у свой час пе­ра­гле­дзе­ла, дык і па­лі­чыць не­маг­чы­ма! У на­шым тэ­атры — з Ні­най Да­вы­дзен­ка, Яўге­нам Па­ўло­ві­чам, Люд­мі­лай Бржа­зоў­скай, Юры­ем Тра­янам, Ні­най Па­ўла­вай, Люд­мі­лай Сі­не­ль­ні­ка­вай. А гэ­та 70-я і 80-я га­ды.

Б

«Мастацтва» № 6 (459)

У тэ­ле­фі­ль­мах і пе­рад­ачах мож­на бы­ло ўба­чыць у «Ле­бя­дзі­ным» Га­лі­ну Ула­на­ву, Маю Плі­сец­ кую, Ма­ры­ну Ся­мё­на­ву, На­тал­лю Ду­дзін­скую. І ба­ле­рын на­ступ­ных па­ка­лен­няў, кштал­ту Га­лі­ны Ме­зен­ца­вай. Або Свят­ла­ны За­ха­ра­вай, ка­лі Вя­лі­кі тэ­атр Рас­іі пры­во­зіў у Мінск тое «Воз­ера». Та­му, ка­лі ішла на па­каз, ме­ла кры­ху скеп­тыч­ ны на­строй: ну, да­пус­цім, кла­сі­ка, але сто раз­оў ба­ча­ная. Кож­ную ме­ло­дыю па­мя­та­еш, кож­нае па ў ду­этах 2-й дзеі і ў па-дэ-дэ 3-й так­са­ма. Усе ва­ры­яцыі па­мя­таю па шмат­лі­кіх між­на­род­ных кон­кур­сах артыс­таў ба­ле­та. І што но­вае я зма­гу тут уба­чыць? Па­ва­га да ра­ры­тэ­таў — ад­но, а жы­ вое за­хап­лен­не — іншае. Тым не менш но­вая вер­сія спек­так­ля па­кі­ну­ла шмат пры­емных і ра­дас­ных ура­жан­няў. Па­спра­ бую пра­ана­лі­за­ваць і аргу­мен­та­ваць. Бо вя­до­ма, мер­ка­ван­ні па­сля прэ­м’е­ры чу­лі­ся са­мыя роз­ ныя — ад спа­кой­ных да за­хоп­ле­ных і зноў-та­кі іра­ніч­ных. Су­час­ны гля­дач рэ­дка зга­джа­ецца гля­дзець пра­цяг­лыя па­ста­ноў­кі. Ча­ты­ры раз­гор­

ну­тыя кар­ці­ны, якія ра­ней утва­ра­лі 3 ці 4 дзеі, Ва­лян­цін Елі­за­р’еў арга­ні­за­ваў у дзве. Пер­шая дзея — сцэ­на ля за­мка, дзе мо­ладзь ве­се­ла ба­віць час і збі­ра­ецца на па­ля­ван­не — і по­бач ле­бя­дзі­ ныя сцэ­ны. Дру­гая дзея — баль у за­мку, з’яў­лен­не Ад­ыліі і Рот­бар­та, спа­ку­шэн­не пры­нца і зноў-та­кі бе­раг воз­ера. Зра­зу­ме­ла, атры­ма­ла­ся бо­льш ды­ на­міч­на. Пра­цяг­ласць ба­ле­та істот­на ска­ра­ці­ла­ся і за кошт антрак­таў. З мі­ну­лай вер­сі­яй існа­ва­ла і та­кая пра­бле­ма. На­ шчад­кі рас­ійска­га ба­лет­май­стра Аса­фа Ме­се­рэ­ра, які не­ка­лі ста­віў у Мін­ску 4-ю кар­ці­ну ця­пе­раш­ няй 2-й дзеі, не да­ва­лі зго­ды на вы­ка­рыс­тан­не яго ха­рэ­агра­фіі. Та­му плас­тыч­нае ра­шэн­не за­мя­ні­лі «сва­ім», але вы­нік атры­маў­ся не­пе­ ра­ка­наў­чым і вы­клі­каў на­ту­ра­ль­нае аб­урэн­не знаў­цаў. Ду­маю, аўта­ры­тэт Елі­за­р’е­ва да­па­мог яму да­мо­віц­ца з на­шчад­ка­мі Аса­фа Мі­хай­ла­ві­ ча і вы­ра­шыць пы­тан­не з аўтар­скі­мі пра­ва­мі. А во­пыт­ныя пед­аго­гі-рэ­пе­ты­та­ры здо­ле­лі вяр­нуць рэ­дак­цыю фі­на­ль­най кар­ці­ны, што не­ка­лі існа­ва­ ла ў Мін­ску. Све­жасць і пры­ваб­насць па­ста­ноў­цы, вя­до­ма, над­ае но­вая сцэ­наг­ра­фія Вя­час­ла­ва Оку­не­ва, які не ад­но дзе­ся­ці­год­дзе су­пра­цоў­ні­чае з на­шым тэ­атрам. Ві­зу­аль­нае ба­гац­це кож­най кар­ці­ны це­шыць во­ка. Дый ко­ле­ра­вае ра­шэн­не шмат­ лі­кіх сцэ­ніч­ных стро­яў, не­ча­ка­ныя спа­лу­чэн­ні ад­цен­няў, дэ­та­ляў кас­цю­маў, аздаб­лен­няў да­юць маг­чы­масць з за­да­ва­ль­нен­нем раз­гляд­ваць гэ­тае ба­гац­це. Зра­зу­ме­ла, у па­ста­ноў­цы спа­лу­ча­на ха­рэ­агра­фія мно­гіх сла­ву­тых ба­лет­май­страў — Льва Іва­на­ва, Ма­ры­уса Пе­ці­па, Аляк­сан­дра Гор­ска­га, зга­да­ на­га Ме­се­рэ­ра. Два но­выя ну­ма­ры са­чы­ніў і сам Елі­за­р’еў. Гэ­та та­нец Блаз­на і двух блаз­ніц, а так­са­ма рус­кі та­нец з яго ве­ль­мі скла­да­най ха­ рэ­агра­фі­яй (ну­мар вір­ту­озна вы­ка­на­ла Люд­мі­ла Хіт­ро­ва). Трэ­ба аб­авяз­ко­ва зга­даць ве­лі­зар­ную пра­цу, пра­роб­ле­ную рэ­пе­ты­та­ра­мі но­вай вер­сіі. Гэ­та сла­ву­тыя артыс­ты, якія ў свой час вы­кон­ва­лі вя­ду­чыя парт­ыі ў ба­ле­це, — Люд­мі­ла Бржа­зоў­ ская, Тац­ця­на Яршо­ва, Тац­ця­на Ша­ме­та­вец, Ігар Арта­мо­наў, Кан­стан­цін Куз­ня­цоў. Ура­жан­не, што

Ха­р э­а гра­ф ія / Агл яд з надзвы­чай каш­тоў­най кар­ці­ны зня­ты слой па­ зней­шых на­плас­та­ван­няў. Так што пра­ца зробленая агром­ніс­тая! І кар­дэ­ба­ле­там, які вы­тры­маў шмат­лі­кія пра­го­ны, аркес­тра­выя на сцэ­не, зда­чу мас­тац­кай ра­дзе, а по­тым яшчэ дзве прэ­м’е­ры за­пар. І вы­ка­наў­ца­мі со­ль­ных парт­ый, і вя­ду­чы­мі са­ліс­та­мі. Пра іх ко­ль­кі слоў асоб­на. Я па­ба­чы­ла той склад, у якім тан­ца­ва­лі Люд­мі­ла Улан­ца­ва (Ад­эта-Ад­ылія) і Арцём Ба­нь­коў­скі (Зіг­фрыд). У апош­нія не­ка­ль­кі се­зо­наў Люд­мі­ла за­ка­на­ мер­на вы­йшла ў шэ­ра­гі вя­ду­чых вы­ка­наў­цаў. У яе пры­го­жыя лі­ніі плас­ты­кі, яна эма­цый­ная. У яе гнут­кія, сап­раў­ды ле­бя­дзі­ныя ру­кі. Кра­са­моў­ны твар, на якім ад­бі­ва­юцца шмат­лі­кія ад­цен­ні эмо­ цый. У ле­бя­дзі­ных сцэ­нах яна тра­пят­кая, шчы­рая, пры­гне­ча­ная за­кляц­цем. Але ў гэ­тай Ад­эце так­са­ ма ад­чу­ва­ецца і га­тоў­насць ад­олець злыя ча­ры, рок, пры­суд лё­су. Ге­ні­яль­ная му­зы­ка Чай­коў­ска­га, дзі­вос­ная ха­рэ­агра­фія, сам сім­ва­ліч­ны сю­жэт пры­му­шае шмат пра што ду­маць у ле­бя­дзі­ных сцэ­нах, дзе кож­ны рух, з ад­на­го бо­ку, вя­до­мы і вы­ве­ра­ны па­ка­лен­ня­мі вы­ка­наў­цаў, а з дру­го­га — за­ўжды на­паў­ня­ецца све­жы­мі па­чуц­ця­мі но­вай ге­не­ра­цыі артыс­таў, якія пе­ра­жы­ва­юць гэ­тую веч­ную гіс­то­рыю тут і ця­пер. Ад­ылія Улан­ца­вай на­ўрад ці ўспры­ма­ецца як інфер­на­ль­ная асо­ба, але ўсё-та­кі кан­траст па­між дву­ма воб­ра­за­мі да­стат­ко­ва акрэс­ле­ны. Ён да­ся­га­ецца за кошт бо­ль­шай экс­прэ­сіі плас­ты­кі і пад­крэс­ле­най фра­ зі­роў­кі ру­хаў. І ха­рэ­агра­фія, і вы­ка­на­ль­ніц­кае май­стэр­ства са­ліс­таў, і свет­ла­выя эфек­ты — усё ства­рае ад­ чу­ван­не спа­ку­сы і пад­ма­ну, ахвя­рай мо­жа стаць кож­ны за­ка­ха­ны, на­ват ка­лі ён і прынц. Арцём Ба­нь­коў­скі — са­ліст, які апош­нія се­зо­ны ўпэў­не­на вы­сту­пае ў вя­ду­чых парт­ыях. Ён ве­ль­мі эфек­тна гля­дзіц­ца на сцэ­не — вы­со­кі, строй­ны, эле­ган­тны. Свае ва­ры­яцыі вы­кон­вае чыс­та. Маг­чы­ма, па­куль што гэ­та­му Зіг­фры­ду кры­ху не ха­пае эма­цый­най раз­ня­во­ле­нас­ці. Ве­ра­год­на, псі­ха­ла­гіч­на «ціс­не» ад­каз­насць. Бо­ль­шая сва­бо­да пры­йдзе, але па­ сту­по­ва. Ня­звык­лым па­ўста­ваў у спек­так­лі Эвен Ка­пі­тэн. Тан­цоў­шчы­ка пры­звы­ча­ілі­ся ба­чыць у ро­лях ка­хан­каў і ра­ман­тыч­ных ге­ро­яў, а тут парт­ыя Рот­бар­та, зло­га ге­нія, цал­кам па­бу­да­ва­ная на экс­прэ­сіў­най і ха­рак­тар­най плас­ты­цы. Не­ча­ка­на! Але ду­ма­ецца, для артыс­та гэ­та яшчэ і па­шы­рэн­ не яго­на­га плас­тыч­на­га ды­япа­зо­ну. Шмат ці­ка­вых і кра­са­моў­ных жэс­таў знай­шла Тац­ця­на Ша­ме­та­вец, во­пыт­ная і спрак­ты­ка­ва­ная артыс­тка, для сва­ёй Пры­нцэ­сы, ма­ці Зіг­фры­ да. У яе ге­ра­іні сап­раў­ды ка­ра­леў­ская па­ста­ва, эле­ган­тнасць і шарм. У сцэ­не ба­лю лі­та­ра­ль­на ад­чу­ва­еш яе на­сця­ро­жа­нае, а ча­сам і грэб­лі­вае стаў­лен­не да Рот­бар­та. Лю­бім­цам мін­скай пуб­лі­кі да­ўно з’яўля­ецца Кан­стан­цін Ге­ро­нік. Кож­нае з’яўлен­не яго Блаз­на ў «Ле­бя­дзі­ным» вы­клі­кае пазітыўныя эмо­цыі не то­ль­кі гас­цей Зіг­фры­да, але і гля­дзе­ль­най за­лы. Ста­ноў­чая энер­гія са­ліс­та не­зра­зу­ме­лым чы­нам змя­няе і сут­насць яго пер­са­на­жа. Бла­зан — ні­бы ра­дас­ны і га­рэз­лі­вы

пра­ме­нь­чык ся­род па­ла­ца­вых ка­мя­ніц. За­зна­чу: на пер­шай прэ­м’е­ры га­лоў­ныя парт­ыі вы­кон­ва­лі Іры­на Яром­кі­на (Ад­эта-Ад­ылія) і Алег Яром­кін (Зіг­фрыд). На дру­гой — Люд­мі­ла Хіт­ро­ва і Ігар Анош­ка. Рот­бар­та ў аб­одвух па­ка­зах ува­со­біў Юрый Ка­ва­лёў, а Блаз­на — Та­ка­то­шы Ма­чы­яма і Та­ра Ку­ра­чы. Пад­час аб­мер­ка­ван­ня «Ле­бя­дзі­на­га воз­ера» на мас­тац­кай ра­дзе да­вя­ло­ся па­чуць шмат ці­ка­вых за­ўваг. І ме­на­ві­та ад пед­аго­гаў-рэ­пе­ты­та­раў, якія рых­та­ва­лі спек­такль з кар­дэ­ба­ле­там і са­ліс­та­ мі. На­яўнасць шмат­лі­кіх пра­го­наў (ка­лі сцэ­на сва­бод­ная ад спек­так­ляў) да­зво­лі­ла як след ад­рэ­пе­ці­ра­ваць вя­ду­чыя парт­ыі мно­гім са­ліс­там, якія мо па­куль і не вы­хо­дзяць да гле­да­ча. Бо ка­лі існуе чар­га на парт­ыі, аказ­ва­ецца, што інтэр­вал па­між з’яўлен­нем на сцэ­ну ў га­лоў­ных ро­лях пэў­ на­га ба­ле­та вя­лі­кі (ча­сам адзін ці два вы­ха­ды за се­зон), дык гэ­та­га ве­ль­мі ма­ла для сур’ёзна­га па­глыб­лен­ня ў ро­лю. На­яўнасць мно­гіх скла­даў вы­ка­наў­цаў да­зва­ляе, акра­мя та­го, ад­шу­каць у са­мой тру­пе пер­спек­тыў­ных артыс­таў, якія да гэ­та­га ча­су пра вя­ду­чыя парт­ыі і не ма­ры­лі. Так што па­він­шу­ем тру­пу з аб­ноў­ле­ным «Ле­бя­дзі­ ным»! Эфект спек­так­ля пры­му­шае пад­умаць: пад­обныя аб­наў­лен­ні з ця­гам ча­су бу­дуць па­ трэб­ныя і для тых па­ста­но­вак кла­сі­кі, якія да­ўно ідуць на сцэ­не.

••• яшчэ ко­ль­кі слоў пра ад­ну ад­мет­ную падзею. Вя­лі­кі тэ­атр Бе­ла­ру­сі вы­пус­ціў чар­го­вы аль­ бом з се­рыі «Імгнен­ні Ва­лян­ці­на Елі­зар’ева». Гэ­тым раз­ам вы­дан­не, якое вы­йшла не­вя­лі­кім, фак­тыч­на пад­арун­ка­вым ты­ра­жом у 320 экзэм­ пля­раў, пры­све­ча­на ба­ле­ту «Шчаў­ку­нок» і яго ад­на­ўлен­ню на айчын­най сцэ­не. У аль­бо­ме саб­ра­ныя вы­дат­ныя фо­та Аляк­сея Каз­на­дзея з рэ­пе­ты­цый і пер­шых па­ка­заў спек­ так­ля, які доў­гі час ад­сут­ні­чаў (ме­на­ві­та ў гэ­тай вер­сіі) на на­шай ба­лет­най сцэ­не. Тэкст на трох мо­вах — рус­кая, бе­ла­рус­кая, англій­ская, шы­коў­ ныя фо­та­здым­кі — у вы­ні­ку атры­ма­ла­ся ве­ль­мі прэ­зен­та­бе­ль­нае вы­дан­не. Па сут­нас­ці, гэ­та чац­вёр­ты аль­бом се­рыі. Пер­шы быў пры­све­ча­ны «Спар­та­ку» (2017), дру­гі — ад­на­ўлен­ню ба­ле­та

І

35

«Ра­мэа і Джу­ль­ета» (2018), трэ­ці — ле­ген­дар­на­му «Ства­рэн­ню све­ту» (2020). Пад­обныя фо­та­аль­бо­мы ад­люс­троў­ва­юць не­ ве­ра­год­нае ві­зу­аль­нае ба­гац­це «Шчаў­кун­ка», фан­тас­тыч­ныя, аб­са­лют­на фе­ерыч­ныя дэ­ка­ра­ цыі Яўге­на Лы­сі­ка і на­ват іх фраг­мен­ты. Да­юць маг­чы­масць іх раз­гле­дзець ня­спеш­на, як кар­ці­ны ў экс­па­зі­цыі му­зея. Тое ж да­ты­чыць і кас­цю­маў шмат­лі­кіх ге­ро­яў па­ста­ноў­кі, зроб­ле­ных у свой час па эскі­зах мас­тач­кі Акса­ны Зін­чан­кі-Лы­сік. Сня­жын­кі, сал­да­ці­кі, мы­шы, ля­ль­кі, якія з’яў­ля­ юцца на вя­сел­лі Ма­шы і Пры­нца... Важ­нае і тое, што вос­трае і ўваж­лі­вае во­ка фа­ тог­ра­фа Аляк­сея Каз­на­дзея, сап­раў­ды за­ка­ха­на­га ў ба­лет, за­фік­са­ва­ла аб­ліч­ча но­ва­га па­ка­лен­ня са­ліс­таў. Ня­хай ад прэ­м’е­ры ў 1982-м мі­ну­ла амаль ча­ты­ры дзе­ся­ці­год­дзі, і там га­лоў­ныя парт­ ыі вы­кон­ва­лі іншыя артыс­ты, і агу­ль­ная кар­ці­на спек­так­ля склад­ва­ла­ся з іншых тва­раў і інды­ві­ ду­аль­нас­цей, а та­му ме­ла іншыя ад­цен­ні эмо­цый і сэн­су. Асаб­лі­ва эфек­тны­мі вы­гля­да­юць кад­ры пан­арам­ныя або зроб­ле­ныя з вы­со­кіх кро­пак гля­дзе­ль­най за­лы. Кож­ны зды­мак не­вы­пад­ко­вы, прад­ума­ны. Ві­да­воч­на, ад­абра­ны з вя­лі­кай ко­ль­ кас­ці. У кож­ным кад­ры і раз­ва­ро­це — за­хап­лен­не фан­та­зі­яй і та­лен­там ства­ра­ль­ні­каў спек­так­ля, май­стэр­ствам вя­ду­чых са­ліс­таў. І ў кож­ным да­ мі­ну­юць тэ­атра­ль­ная ві­до­віш­чнасць і ві­зу­аль­ная пры­га­жосць.

••• на­пры­кан­цы не­вя­лі­кі анонс. Сё­ле­та 11 лі­пе­ ня, на за­вяр­шэн­не се­зо­на, тэ­атр пла­нуе па­ка­ заць но­вую вер­сію опе­ры Ула­дзі­мі­ра Со­лта­ на «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха» (рэ­жы­сёр­ка Ган­на Ма­тор­ная, сцэ­ног­раф Андрэй Ме­ран­коў). Ве­ра­год­на, та­кой прэм’ерай ка­лек­тыў ад­крые і но­вы се­зон. Ся­род блі­жэй­шых падзей — ба­лет «Ка­нёк-гар­бу­нок» на му­зы­ку Ра­дзі­во­на Шчад­ры­ на (над ім пра­цуе ха­рэ­ограф Юрый Тра­ян раз­ам з мас­тач­кай Лю­боў­ю Сі­дзе­ль­ні­ка­вай). «Ка­нёк» ра­ней ні­ко­лі не ста­віў­ся на на­шай сцэ­не, гэ­так, як і опе­ра Ка­мі­ла Сен-Сан­са «Сам­сон і Да­лі­ла», рэ­жы­сёр­кай якой з’яўля­ецца Акса­на Вол­ка­ва. Яна пра­цуе над па­ста­ноў­кай раз­ам з мас­коў­скай мас­ тач­кай Этэль Іош­пай. Вы­нік іх плён­на­га су­пра­цоў­ ніц­тва мы ба­чы­лі пад­час прэм’еры опе­ры-ба­ле­та «Ві­лі­сы. Фа­тум» на му­зы­ку Пу­чы­ні, што не­ча­ка­на здзі­віў на­ват пра­фе­сі­яна­лаў. На­звы пры­ваб­ныя, па­ста­но­вач­ныя ідэі до­сыць су­час­ныя. А якім бу­ дзе мас­тац­кі вы­нік — па­ка­жа час.

І

1. Харэаграфічная мініяцюра «To be continued».

2. Ева Анікей і Георгій Ракіта ў нумары «Мяжа».

3. Васіль Атрамецкі ў нумары «Лезгінка».

4. Данута Мазурава ў мініяцюры «Рэнесанс».

5. Людміла Уланцава (Адэта), Арцём Банькоўскі (Зігфрыд).

6. «Лебядзінае возера». Сцэна са спектакля.

7. Эвен Капітэн (Ротбарт).

8. Вокладка альбома «Шчаўкунок». Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча і Па­ўла Суш­чон­ка. чэрвень, 2021

36

Ха э­азг ія ра ­ф і я / Рэ цэ н з і я Рэ­ц­рэн­

Праз полымя і лёд

1, 4. Марына Вежнавец і Юрый Кавалёў.

2. Кацярына Зіноўева-Правалінская.

3. Кацярына Зіноўева-Правалінская і Юрый Кавалёў.

Пра­ект Ся­мей­на­га інклю­зіў-тэ­атра « і »

Фо­та Іры­ны Ма­ла­ха­вай.

Але­на Ба­ла­ба­но­віч

Гэ­ты спек­такль стаў сво­еа­саб­лі­вым вы­пра­ба­ван­нем для артыс­таў, якія пры­ня­лі не­ча­ка­ны вы­клік — вы­ка­заць эмо­цыі, дум­кі, па­чуц­ці з да­па­мо­гай імпра­ві­за­цыі, у тым лі­ку му­зыч­най і тан­ца­ва­ль­най, а так­са­ма і для гле­да­ чоў — ад­чуць і па­спра­ба­ваць зра­зу­мець, што ста­іць за плас­ты­кай і му­зы­кай, якія на­ра­джа­юцца тут і ця­пер. У кан­цы кра­са­ві­ка Ся­мей­ны інклю­зіў-тэ­атр «і» прад­ста­віў гле­да­чам спек­такль «Агонь і лёд» (рэ­жы­сё­ры-па­ста­ноў­ шчы­кі Іры­на Пуш­ка­ро­ва і Ге­надзь Фа­мін). У пра­екце ўдзе­ль­ні­ча­лі артыс­ты Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі, з імі мы і па­гу­та­ры­лі па­сля прэ­м’е­ры.

Я не стрым­лі­ва­ла слёз — і ўся за­ла пла­ка­ла раз­ам са мной… Ма­ры­на Веж­на­вец, вя­ду­чая ба­ле­ры­на Вя­лі­ка­га тэ­атра, за­слу­жа­ная артыс­тка Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь, да­ве­ры­ла­ся па­ста­ноў­шчы­кам гэ­та­га не­звы­чай­на­ га спек­так­ля лёг­ка і ад­ра­зу: — Бо гэ­та пра­ект Іры­ны Пуш­ка­ро­вай, да­чкі май­го пед­аго­га, ле­ген­дар­най ба­ле­ры­ны Іры­ны Са­ве­ль­ евай. (На­род­ная артыс­тка Бе­ла­ру­сі па­йшла з жыц­ця ў жніў­ні 2020 го­да. — Заўв. аўт.) Так, пер­шым ча­сам бы­ло скла­да­на зра­зу­мець, што мы ро­бім, на­вош­та і ча­го ча­каць у вы­ні­ку. Але я про­ста спра­ба­ва­ла зра­біць усё, што яны пра­сі­лі. «Мастацтва» № 6 (459)

У гэ­тым пра­екце не маг­ло быць вы­пад­ко­вых лю­дзей. Спек­такль, пры­све­ча­ны Іры­не Са­ве­ль­ евай, ужо быў пад сво­еа­саб­лі­вай аб­аро­най гэ­тай надзі­ва моц­най асо­бы. І атры­маў­ся ён асаб­лі­вым, уні­ка­ль­ным, не­паў­тор­ным. Гэ­та аб­са­лют­на да­ клад­на. Мы ні­бы жы­лі на сцэ­не. І так не ха­це­ла­ся спы­няц­ца... Іры­на Мі­ка­ла­еўна за­ўсё­ды по­бач, за­ўсё­ды са мной, у ма­ім сэр­цы. Ка­жу пра яе — і між­во­лі з’яўля­юцца слё­зы. Я іх не маг­ла стры­маць і на сцэ­не. Пла­ка­ла я — і, ве­даю, уся за­ла пла­ка­ла ра­ з­ам са мной. Гэ­ты спек­такль для мя­не пра лю­боў і па­мяць. Бо ніх­то і ніш­то не зні­кае бяс­след­на. Сы­ хо­дзіць ча­ла­век, але за­ста­юцца яго дзе­ці, твор­

Ха­р э­а гра­ф ія / Рэц э нзія часць, дум­кі, ду­ша. Усё, што ён па­кі­нуў, пра­цяг­вае жыць. І гэ­та бяс­кон­цы пра­цэс. Нас, ву­ча­ніц Іры­ны Мі­ка­ла­еўны, на­зы­ва­юць «са­ве­ль­еўскі­мі». Але і мае вуч­ні так­са­ма «са­ве­ль­еўскія». На сто ад­сот­ каў. Бо ўсё, ча­му нас ву­чы­ла Іры­на Мі­ка­ла­еўна, як і што ра­бі­ла, жы­ве ўва мне. Я ча­сам дзіў­лю­ся, у якой сту­пе­ні глы­бо­кая гэ­тая па­мяць пра яе жэс­ты, ру­хі, кам­бі­на­цыі. І ця­пер гэ­ты во­пыт я пе­рад­аю сва­ім вы­ха­ван­цам. Нам, артыс­там ба­ле­та, це­ла якіх пры­звы­ча­іла­ся да кла­сі­кі, спа­чат­ку бы­ло ня­прос­та. Па­ста­ноў­ шчы­кі пра­екта «Агонь і лёд» ча­ка­лі ад час іншай плас­ты­кі. На­шы эмо­цыі тут і ця­пер ка­ман­да­ва­лі ру­ха­мі, мы ішлі за імі і са­мі не ве­да­лі, што бу­дзе да­лей. І так бы­ло важ­на, што парт­нё­рам стаў мой муж — Юрый Ка­ва­лёў. Ка­лі ты імпра­ві­зу­еш,

ве­ды, атрым­лі­ва­ючы пэў­ны во­пыт. Але па­сту­по­ ва, з уз­рос­там, на жаль ці на шчас­це, гля­дзіш на ча­ла­ве­ка, які збі­ра­ецца ця­бе ча­му­сь­ці на­ву­чыць, з до­ляй кры­ты­кі. Не­абход­ны та­лент пед­аго­га або май­стэр­ства рэ­пе­ты­та­ра, каб вы­клі­каць пры­хі­ль­ насць да ся­бе і чым­сь­ці за­ці­ка­віць. І на гэ­тым пра­екце мне бы­ло надзвы­чай пры­ емна да­ве­рыц­ца па­ста­ноў­шчы­кам. Я сап­раў­ды зве­даў шчас­це. Про­ста па­ве­рыць, вы­кон­ваць ука­зан­ні, спра­ба­ваць шу­каць у са­бе не­абход­ныя па­чуц­ці, эмо­цыі, фар­бы — і атры­маць вы­нік. Для мя­не гэ­ты спек­такль пра лю­боў і твор­часць. Іграў я са­мо­га ся­бе — Май­стра. Я жыў на сцэ­не, тва­рыў, ма­ля­ваў, вы­хо­дзіў за пэў­ныя межы, кі­ра­ваў све­ там воб­ра­заў, які ства­раў. Адзін мо­мант мя­не ве­ль­мі за­ха­піў. Уя­ві­це: ра­ма

дык бо­льш кам­фор­тна ад­чу­ва­еш ся­бе з род­ным ча­ла­ве­кам, так ляг­чэй раз­ня­во­ліц­ца і па­чу­вац­ца сва­бод­най. На сцэ­не я бы­ла па­гру­жа­ная ў му­зы­ку і ўваж­лі­ва «слу­ха­ла» свай­го парт­нё­ра, бо кож­ная се­кун­да — гэ­та аб­са­лют­ная імпра­ві­за­цыя.

кар­ці­ны, з ад­на­го яе бо­ку — гля­дач; з дру­го­га — свет, яшчэ не ство­ра­ны мас­та­ком, свет, яшчэ не бач­ны пуб­лі­цы, але ён існуе не­дзе там, у пус­та­це. І гэ­та сап­раў­ды так. Мы, лю­дзі, якія не­шта спра­бу­ юць ства­рыць, ня­важ­на, у якой сфе­ры мас­тац­тва, імкнём­ся з ха­осу прад­ста­віць свае тво­ры све­ту рэ­аль­на­му… А з імпра­ві­за­цы­яй я ні­ко­лі не су­ты­каў­ся. Ве­даў, што гэ­та ня­лёг­ка, але зра­зу­меў тое ад­но на пра­екце. Імпра­ві­за­цыі не­абход­на ву­чыц­ца. Мы вы­дат­ка­ва­лі не адзін ме­сяц, каб спас­ціг­нуць мас­тац­тва раз­ня­во­лен­ня. І атры­ма­ла­ся, што гэ­та для мя­не крок на­пе­рад у раз­умен­ні мас­тац­тва на­огул. Спра­ба­ваць но­вае за­ўсё­ды ці­ка­ва, бо гэ­та ад­кры­вае што­сь­ці іншае ў та­бе са­мім.

Крок на­пе­рад у раз­умен­н і мас­тац­тва Для Юрыя Ка­ва­лё­ва гэ­та пер­шае су­пра­цоў­ніц­тва з інклю­зіў-тэ­атрам і пер­шая сус­трэ­ча з імпра­ві­за­ цы­яй у тан­цы.

— На пер­шую сус­трэ­чу з па­ста­ноў­шчы­ка­мі я ішоў у кеп­скім на­строі, — пры­зна­ецца вя­ду­чы са­ліст ба­ле­та Вя­лі­ка­га тэ­атра, за­слу­жа­ны артыст Рэ­спуб­ лі­кі Бе­ла­русь. — Ад­сут­насць вы­раз­на па­стаў­ле­ных за­дач мя­не кры­ху раз­драж­ня­ла. Але ўсе пы­тан­ні і сум­не­вы ад­па­лі са­мі са­бой, ка­лі я па­зна­ёміў­ ся і па­чуў лю­дзей, з які­мі трэ­ба пра­ца­ваць. То­ль­кі ў ма­ла­дос­ці ты з ад­кры­тым сэр­цам ідзеш на­сус­трач лю­дзям, з ра­дас­цю ўбі­ра­ючы но­выя

На сцэ­н е ад­бы­ваў­с я сап­раў­д ны цуд Ка­ця­ры­на Зі­ноў­ева-Пра­ва­лін­ская, артыс­тка ба­ле­ та Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі, ка­жа, што гэ­та пра­ект, у якім так важ­на знай­сці ся­бе:

37

— У асно­ве спек­так­ля — по­ўная імпра­ві­за­цыя, а гэ­та — унут­ра­ная сва­бо­да як артыс­та, так і гле­да­ча: у якой сту­пе­ні ён мо­жа зра­зу­мець і пры­няць тое, што ад­бы­ва­ецца на сцэ­не. Ка­лі ў кла­січ­ным ба­ле­це істот­ныя фор­ма і аб­са­лют­ны кан­троль, у плас­тыч­най імпра­ві­за­цыі не­ве­ра­год­ на важ­на ад­пус­ціць ся­бе. Ка­ла­са­ль­ная роз­ні­ца! Гэ­та быў экс­пе­ры­мент: на кож­ную рэ­пе­ты­цыю мы пры­хо­дзі­лі з ра­дас­ным прад­чу­ван­нем, што сён­ня аб­авяз­ко­ва ад­кры­ем не­шта но­вае. Не бы­ло звык­ла­га: я гэ­та зра­біў, за­раз за­ма­цую, а по­тым гэ­тую фор­му вы­не­су на сцэ­ну... Не! Па­ста­ноў­ шчы­кі ад­ра­зу ка­за­лі, што рэ­пе­ты­цыі не пад­обныя ад­на на дру­гую і спек­такль не бу­дзе пад­обны. Па­сля прэ­м’е­ры яны смя­ялі­ся: «Мы не ве­да­лі, што на­сто­ль­кі бу­дзе не пад­обны!» Сап­раў­ды, пад­час са­мо­га дзей­ства ад­кры­ла­ ся на­огул не­шта іншае, і вось за гэ­ты­мі но­вы­мі фар­ба­мі, эмо­цы­ямі, па­чуц­ця­мі трэ­ба бы­ло ісці. Інакш атры­ма­ла­ся б ня­шчы­ра. З бо­ку му­зы­кан­таў так­са­ма па­ўста­ва­ла чыс­тай ва­ды імпра­ві­за­цыя. Так, кам­па­зі­тар­ка Аляк­сан­дра Сан­длер на­пі­са­ла не­ка­ль­кі тэм, але яны з’яўля­лі­ся то­ль­кі асно­вай. Мой пер­са­наж су­пра­ва­джа­ла флей­та. Я слу­ха­ла ме­на­ві­та яе. Ча­сам Антон Маш­ка­ла ішоў за ма­імі ру­ха­мі, а дзе­сь­ці я спра­ба­ва­ла ад­люс­тра­ваць це­ лам тое, што чу­ла. З та­кім я не сус­тра­ка­ла­ся яшчэ. Мне зда­ецца, ка­лі б на­шу энер­гію мож­на бы­ло пе­ра­вес­ці ў ко­лер, то сцэ­на па­ла­ла б агнём. Для мя­не гэ­та гіс­то­рыя пра мно­гае. Вя­до­ма, пра Май­стра, які ў кож­ным сва­ім тва­рэн­ні спра­буе ўзна­віць сваю Му­зу. Я якраз ігра­ла Тва­рэн­не. Як ні­які іншы пер­са­наж я, ні­бы дзі­ця, па­він­на бы­ла ўспры­маць усё ад­кры­та, тут і ця­пер. Пэў­ны ім­пульс мне да­ваў парт­нёр — і я па­він­на бы­ла на яго ад­гук­нуц­ца, не­йкім чы­нам ад­люс­тра­ваць. То­ль­кі пад­умай­це: мы ўсе ад­каз­ныя за тое, што ства­ра­ем. І ка­лі ўнут­ры ця­бе свят­ло, у све­це з’яў­ ля­ецца яшчэ ад­но пры­го­жае тва­рэн­не. Ты ні­бы за­ра­джа­еш ме­ха­нізм, які ўжо не­маг­чы­ма спы­ніць. Бо твая спад­чы­на ідзе да­лей, са­ма, але з за­да­ дзе­ным та­бой імпу­ль­сам. І шлях у кож­на­га свой. І межы ўмоў­нас­цей так­са­ма ства­ра­ем мы са­мі. (Межы існа­ва­лі ў спек­так­лі як асоб­ны пер­ са­наж. — Заўв. аўт.) Ка­лі ты зной­дзеш у са­бе сме­ласць іх пра­йсці — зной­дзеш не­шта бо­ль­шае. У інклю­зіў­ным тэ­атры за­ня­тыя дзет­кі з асаб­лі­вас­ ця­мі раз­віц­ця. І тое, як на­ша гра­мад­ства гля­дзіць на іх, так­са­ма сво­еа­саб­лі­выя межы, якія не­абход­ на па­сту­по­ва пе­ра­адо­ль­ваць. Ме­на­ві­та гра­мад­ ству трэ­ба ву­чыц­ца існа­ваць з гэ­ты­мі дзе­ць­мі, а не дзе­цям пры­ста­соў­вац­ца да не­йкіх умоў­нас­ цей. Раз­ві­тае гра­мад­ства гэ­тым і ад­роз­ні­ва­ецца. І Ся­мей­ны інклю­зіў-тэ­атр «i» ро­біць ка­ла­са­ль­ны крок у на­прам­ку пе­ра­адо­лен­ня гэ­тай пра­бле­мы. Гэ­та вя­лі­кая пра­ца, на­ша агу­ль­ная... У пэў­ныя дні ты ад­чу­ваў ся­бе спус­то­ша­ным з-за са­мых роз­ных падзей, ішоў на рэ­пе­ты­цыю і ду­маў: што я зма­гу даць парт­нё­рам?.. Бо ўнут­ры бы­ла пус­та­та. Але пры­хо­дзіў у за­лу, на­бры­нь­ваў агу­ль­най энер­гі­ яй — і гэ­та ця­бе акры­ля­ла. Ад­бы­ваў­ся сап­раў­дны цуд... чэрвень, 2021

38

Рэ­ц эн­з/іяРэ­ Тэатр ц эн­з ія

Надзён­ная тэ­ма гвал­ту « Шку­ра » Але­ны Іва­ню­шан­ка ў тэ­атра­ль­най кам­па­ніі HomoCosmos Ка­ця­ры­на Яро­мі­на

«Шку­ра». Сцэ­ны са спек­так­ля. Фо­та Ган­ны Шар­ко.

Г

ен­дар­ная пра­бле­ма­ты­ка, ад­кры­ты зва­рот да тэ­мы сэк­су­аль­на­га гвал­ту — па­сля пер­шай чыт­кі п’есы Але­ны Іва­ню­шан­ка «Шку­ра» на фес­ты­ва­лі су­час­най бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі WriteBox (2018) аб­мер­ка­ван­не бы­ло пра­цяг­лым і ве­ль­мі бур­ным. Аўтар­ка па­тра­пі­ла за­ча­піць аса­біс­тае ці не ў кож­ным з гле­да­чоў. Але бо­льш ура­зі­ла іншае: ад­чу­ван­не, што рэ­жы­сёр Ула­дзі­мір Піс­ку­но­віч, свя­до­ма ці не, на­су­пе­рак тэк­сту тран­ сля­ваў па­зі­цыю вік­цім­блэй­мін­гу (ка­лі ві­на­ва­тай у зла­чын­стве лі­чаць са­му ахвя­ру на­па­ду, пад­ма­ну

«Мастацтва» № 6 (459)

ці іншай не­пры­емнай сі­ту­ацыі), рас­паў­сю­джа­ную ў гра­мад­стве. Пад­ава­ла­ся, што гэ­так ад­бы­ло­ся праз не­жа­дан­не пры­зна­ваць: пер­са­на­жы «Шку­ ры» су­ты­ка­юцца з гвал­там не дзя­ку­ючы ўлас­ным па­во­дзі­нам, а з пры­чы­ны агу­ль­на­га стаў­лен­ня да жан­чы­ны. Ка­лі яна аб’екты­ва­ва­ная і му­сіць да­во­дзіць са­ма­дас­тат­ко­васць, пра­ва быць кім­сь­ці апроч жон­кі і ма­ці на­ват са­мой са­бе, не­бяс­печ­ ны­мі для яе мо­гуць зра­біц­ца лю­быя дзея­нні. Да 2021-га ген­дар­ная пра­бле­ма­ты­ка збо­ль­ша­га за­ма­ца­ва­ла­ся на айчы­най сцэ­не і ў гра­мад­скай

свя­до­мас­ці як акту­аль­ная па­трэ­ба, а не за­меж­ ная бзду­ра; уз­рас­ла і агу­ль­ная да­свед­ча­насць у тэ­ме. Та­му на­ві­на аб па­ста­ноў­цы «Шку­ры» тэ­атра­ль­най кам­па­ні­яй HomoCosmos вы­клі­ка­ла надзею на ад­экват­нае ўва­саб­лен­не п’есы. Тым бо­льш рэ­жы­сёр­кай спек­так­ля вы­сту­пі­ла Тац­ця­на Тра­яно­віч, доб­ра зна­ёмая з тэк­ста­мі Але­ны Іва­ню­шан­ка (спа­да­ры­ня Тра­яно­віч з’яўля­ла­ся ры­да­рам, чле­нам жу­ры WriteBox і ку­ры­ра­ва­ла чыт­ку п’есы аўтар­кі «Ты зной­дзеш Алі­су пад ста­ рым сне­гам» на фес­ты­ва­лі 2019 го­да). «Шку­ра» арга­ніч­на ўпі­са­ла­ся ў агу­ль­ную кан­цэп­ цыю пра­екта HomoCosmos, пра­цяг­нуў­шы да­сле­ да­ван­не ця­лес­нас­ці, сэк­су­аль­нас­ці, унут­ра­на­га све­ту жан­чы­ны, рас­па­ча­тае па­ста­ноў­ка­мі «Ка­ме­ ра, якую да­ла мне ма­ці» і «Рас­крыц­цё». Гіс­то­рыя га­лоў­ных ге­ра­інь п’есы, сту­дэн­так Май­і і Ані, што пры­дум­ва­юць сцэ­нар кі­нас­туж­кі, — гэ­та апо­вед пра агу­ль­насць жа­но­ча­га дос­ве­ду, у тым лі­ку су­тык­нен­ня з гвал­там. «Вы­ду­ма­ныя» дзяў­ча­та­мі пер­са­на­жы, праз якіх сту­дэн­ткі дзе­ляц­ца аса­біс­ та пе­ра­жы­тым, ма­юць ад­но імя — Яна. У спек­ так­лі гэ­тая то­еснасць да­дат­ко­ва акцэн­та­вая вы­ка­нан­нем ро­ляў Май­і, Ані ды іншых дзей­ных асоб то­ль­кі дзвю­ма актры­са­мі, Але­най Бар­су­ко­ вай і Ка­ры­най Ку­зь­міц­кай. Та­кім чы­нам дзея­нне раз­гор­тва­ецца і пад­аец­ца праз іх опты­ку, ад­ люс­троў­ва­ючы дос­вед дзяў­чат з роз­ных ся­мей, з роз­ны­мі жыц­цё­вы­мі ары­енці­ра­мі. І згвал­та­ва­ ная сяб­ра­мі шко­ль­ні­ца, і зня­ва­жа­ная ўлас­ным ма­ла­дым ча­ла­ве­кам вы­пус­кні­ца — па­цяр­пе­лыя ад на­сіл­ля, сут­насць яко­га не змя­ня­ецца ў за­леж­ нас­ці ад сю­жэ­ту і дэ­ка­ра­цый. Аўтар­ка п’есы не аб­мя­жоў­ва­ецца кан­ста­та­цы­ яй та­го, што лю­бая жан­чы­на мо­жа су­тык­нуц­ца з гвал­там, — пры­чы­ны тра­ге­дыі Яны так­са­ма вы­раз­на акрэс­ле­ныя пер­са­на­жа­мі-пад­лет­ка­мі, што пе­ра­жы­ва­юць ста­лен­не. Спаз­нан­не ўлас­най сэк­су­аль­нас­ці, спро­ба вы­бу­да­ваць но­выя ста­ сун­кі з на­ва­ко­ль­ным све­там і са­бой за­йма­юць у гэ­тым пра­цэ­се важ­нае мес­ца. Жа­дан­не быць ка­ ха­най і, са­мае га­лоў­нае, па­трэб­най рэ­алі­зу­ецца

Тэатр / Рэ­ц эн­з ія якой, як уво­гу­ле спек­так­лю, улас­ці­ва энер­ге­ты­ка раз­уха­біс­тай дзяў­чы­ны, што па­чы­нае да­рос­ лае жыц­цё і ад­чу­вае ся­бе «охре­ни­те­ль­ной». Атрым­лі­ва­ецца гэ­та па-доб­ра­му тэ­атра­ль­на, ярка, але ча­сам над­та за­баў­ля­ль­на. Так, у п’есе сцэ­на з гі­не­ко­ла­гам звяр­тае да кар­на­га ха­рак­ та­ру мед­ыцы­ны: жан­чы­на су­ты­ка­ецца з гвал­там, асу­джэн­нем, да­тыч­ны­мі яе сэк­су­аль­нас­ці, па-за меж­амі ра­ман­тыч­ных або інтым­ных ста­сун­каў. У спек­так­лі гэ­ты эпі­зод бо­льш на­гад­вае вя­сё­лы атрак­цы­ён. Тац­ця­на Тра­яно­віч уво­гу­ле імкнец­ца ад­ыгры­ваць тэкст і гэ­тым да­ся­гае знеш­ня­га ды­ на­міз­му дзея­ння, але аб­ра­ныя срод­кі не за­ўсё­ды пад­аюц­ца апты­ма­ль­ны­мі. До­сыць не­адназ­нач­нае і ра­шэн­не воб­ра­заў актрыс. Чор­ныя су­кен­кі з бе­лы­мі каў­не­ры­ка­ мі ды ка­рун­ка­мі, га­ль­фі­ны ства­ра­юць воб­раз сэк­су­аль­най шко­ль­ні­цы, рас­ты­ра­жы­ра­ва­ны ма­са­вай ку­ль­ту­рай. Скла­да­на ска­заць упэў­не­на:

39

ці рэ­жы­сёр­ка та­кім чы­нам на­ма­га­ла­ся ўзмац­ніць тэ­му пад­лет­ка­вай сэк­су­аль­нас­ці, ці прад’явіць гле­да­чам ува­саб­лен­не аб’екты­ва­ва­най жан­чы­ ны. Ду­ма­ецца, на ка­рысць апош­ня­га ва­ры­янту свед­чыць фі­на­ль­ны ма­на­лог пер­са­на­жа Ка­ры­ны Ку­зь­міц­кай. На ві­дэа актры­са ў звы­чай­ным адзен­ні, з на­ту­ра­ль­ны­мі інта­на­цы­ямі рас­па­вя­дае пра на­ступ­ствы «ня­страш­на­га» во­пы­ту Яны-Ані, яе псі­ха­ла­гіч­ныя пра­бле­мы, звя­за­ныя з імі за­хвор­ван­ні. У гэ­тай сцэ­не гу­чыць та­кая важ­ная тэ­ма, як ком­плекс ахвя­ры, і Тац­ця­на Тра­яно­віч ве­ль­мі ўда­ла акцэн­туе на ёй ува­гу праз зме­ну мед­ыу­ма. На жаль, мед­ыя­кан­тэнт, ве­ль­мі ба­га­та вы­ка­рыс­та­ны ў спек­так­лі, не за­ўсё­ды да­ся­гае та­ко­га эфек­ту. Зва­рот да срод­каў вы­раз­нас­ці су­меж­ных мас­тац­ тваў, без­умоў­на, уз­ба­га­чае ўлас­ную мо­ву тэ­атра, але вы­ка­рыс­тан­не ві­дэа сён­ня пе­ра­тва­ры­ла­ся ў агу­ль­нае мес­ца — пры­ём, ня­час­та па-мас­тац­ку аб­грун­та­ва­ны. У па­ста­ноў­цы Тац­ця­ны Тра­яно­віч пры­сут­насць мед­ыя­кан­тэн­ту зда­ецца на­ту­ра­ль­на аб­умоў­ле­най фор­май п’есы: га­вор­ка ж ідзе пра кі­но і ла­гіч­на, што ў асоб­ных сцэ­нах на экра­не мож­на ба­чыць фраг­мен­ты прэ­зен­та­цыі для піт­чын­гу фі­ль­ма Май­і і Ані або кад­ры бу­ду­чай стуж­кі. Ад­нак ві­дэ­ашэ­раг до­сыць эклек­тыч­ны і ча­сам ві­зу­аль­на пе­ра­гру­жае спек­такль. «Шку­ру», на­пэў­на, не­ль­га на­зваць бяс­спрэч­най па­ста­ноў­кай. Фор­ма п’есы, яе шмат­плас­та­васць і сур’ёзнасць пра­бле­ма­ты­кі ста­вяць пе­рад рэ­жы­ сё­рам не са­мыя про­стыя за­да­чы, якія Тац­ця­на Тра­яно­віч доб­ра­сум­лен­на вы­ра­шае. Шчы­расць яе ра­бо­ты, га­тоў­насць зна­хо­дзіць ад­ка­зы на вы­ клі­кі тэк­сту, як і ўво­гу­ле зва­рот HomoCosmos да яго, за­слу­гоў­ва­юць па­ва­гі. Бо спек­такль — крок на ня­прос­тым шля­ху асва­ення важ­кай і, як ні пры­кра, усё яшчэ ве­ль­мі надзён­най тэ­мы гвал­ту, сцвяр­джэн­ня са­ма­дас­тат­ко­вас­ці жан­чы­ны, якая мо­жа быць кім за­ўгод­на і не па­він­на быць то­ль­кі ад­ным — ахвя­рай.

пер­са­на­жа­мі «Шку­ры» праз дзве су­пра­ць­лег­лыя стра­тэ­гіі: «сяб­роў­скі пра­міс­ку­ітэт» ды «цнат­лі­ вую ма­на­га­мію». Вы­нік яны ма­юць ад­но­ль­ка­ва сум­ны, бо асаб­лі­вая да­тклі­васць пад­лет­ка, які не мае вы­зна­ча­ных ары­енці­раў, ро­біць дзяў­чат лёг­кі­мі ахвя­ра­мі для гвал­ту: фі­зіч­на­га, псі­ха­ла­ гіч­на­га, сэк­су­аль­на­га. Ка­лі не ве­да­еш, што та­кое нор­ма аса­біс­та для ця­бе, ка­лі не ўме­еш пры­слу­ хоў­вац­ца да ўлас­ных ад­чу­ван­няў, да­вя­раць ім ды не ма­еш пад­трым­кі, ве­ль­мі про­ста пе­ра­ тва­рыц­ца з жы­во­га ча­ла­ве­ка ў чу­жую ля­ль­ку, з асо­бы — у «шку­ру». У спекталі Тац­ця­ны Тра­яно­віч адзна­ча­ная шмат­ мер­насць тэк­сту крыху губляецца. Між тым свое­ а­саб­лі­вы, са сва­імі за­ко­на­мі, пад­лет­ка­вы свет, амаль ад­чу­ва­ль­ны на до­тык у п’есе, рэ­жы­сёр­ка не без по­спе­ху ад­на­ўляе на сцэ­не праз мед­ыя­ кан­тэнт (Аляк­сей Ку­зь­міц­кі і Тац­ця­на Тра­яно­віч) з кад­ра­мі шко­ль­ных ка­лі­до­раў, ка­бі­не­таў, два­роў, праз адзен­не актрыс і ма­не­ру іх вы­ка­нан­ня, чэрвень, 2021

40

Рэ­ц эн­з/іяРэ­ Тэатр ц эн­з ія

І

дзея­чы бе­ла­рус­ка­га тэ­атра, і гле­да­чы ві­да­воч­ на ўпа­да­ба­лі пра­цы ірлан­дска­га дра­ма­тур­га, бо сё­ле­та спек­так­ляў па­вод­ле Мак­До­на­ха па­бо­ле­ла: мас­тац­кі кі­раў­нік РТБД Аляк­сандр Гар­цу­еў ува­со­біў ад­ну з са­мых вя­до­мых п’ес дра­ ма­тур­га, «Ка­ле­ку з вос­тра­ва Ініш­ман». На­пі­са­ная на­пры­кан­цы 1990-х, яна не­адна­ра­зо­ва ста­ві­ла­ся як у англа­моў­най, так і ў рус­ка­моў­най пра­сто­ры, а ся­род акцё­раў, што вы­хо­дзі­лі на сцэ­ну ў ро­лі зня­ве­ча­на­га Бі­лі, адзна­чыў­ся сам Га­ры По­тэр, тобок Дэ­ні­эл Рэ­дкліф. Па­ра­ўноў­ваць за­меж­ныя сцэ­ ніч­ныя пра­чы­тан­ні п’есы са спек­так­лем РТБД я не бу­ду, ад­нак ад­ну агу­ль­ную ры­су (у па­ста­ноў­ках не то­ль­кі «Ка­ле­кі...», але і іншых тво­раў Мак­До­ на­ха ў Бе­ла­ру­сі) пры жа­дан­ні пра­са­чыць мож­на. Гэ­та бо­льш-менш стро­гае на­сле­да­ван­не тэк­сту, рэ­аліс­тыч­насць (а то і гі­пер­рэ­аліс­тыч­насць) дзе­ я­н­ня, за­ха­ван­не яго па­зна­ва­ль­ных ча­са­ва-пра­ сто­ра­вых асаб­лі­вас­цей. Вар­та па­гля­дзець хоць бы ўрыў­кі та­го са­ма­га «Ка­ле­кі...» Noel Coward Theatre з Дэ­ні­элам Рэ­дклі­фам або «Ка­ра­ле­вы пры­га­жос­ці» Ві­та­ля Краў­чан­кі ў Го­ме­льс­кім га­ рад­скім ма­ла­дзёж­ным тэ­атры, каб пе­ра­ка­нац­ца. Да­клад­на і ёміс­та гэ­та тлу­ма­чыць (асаб­лі­вас­ця­мі дра­ма­тур­гіі Мак­До­на­ха) тэ­атраз­наў­ца і кры­тык Па­вел Руд­неў: п’есы ірлан­дца цяж­ка інтэр­прэ­ та­ваць, та­му ба­ль­шы­ні па­ста­но­вак (га­вор­ка пра рас­ійскія) улас­ці­ва «мак­сі­ма­ль­нае на­сле­да­ван­не аўтар­ска­му све­ту, пад­па­рад­ка­ван­не аўта­ру». Спек­такль РТБД не вы­клю­чэн­не. Тэкст «Ка­ле­кі з вос­тра­ва Ініш­ман» ве­ль­мі моц­на пры­вя­за­ны да мес­ца і эпо­хі. Ад­па­вед­на, воб­раз ад­ной з Аран­

Жыц­цё як ша­нец « Ка­ле­ка з вос­тра­ва Ініш­ман » у Рэ­спуб­лі­кан­скім тэ­атры бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі Ка­ця­ры­на Яро­мі­на

З дра­ма­тур­гі­яй Мар­ці­на Мак­До­на­ха бе­ла­рус­кая сцэ­на спаз­на­ла­ся бо­льш за дзе­сяць га­доў та­му. Ад­кры­ва­ль­ні­кам тэк­стаў зна­ка­мі­та­га на ўвесь свет ірлан­дца стаў Но­вы дра­ма­тыч­ны тэ­атр: там у 2009 го­дзе Дзя­ніс Нуп­рэй­ чык па­ста­віў «Ка­ра­ле­ву пры­га­жос­ці», і для айчын­на­га тэ­атра яна зра­бі­ла­ ся ўлю­бё­ным тво­рам дра­ма­тур­га — па­зней да яе з по­спе­хам звяр­та­лі­ся ў Ві­цеб­ску і Го­ме­лі. Не аб­мі­ну­ла твор­часць Мак­До­на­ха і Ку­па­лаў­скі — у яго рэ­пер­ту­ары адзна­чы­лі­ся «Са­мот­ны За­хад» ды «Ве­ша­ль­ні­кі».

«Мастацтва» № 6 (459)

1. Арцём Курэнь (Білі), Людміла Сідаркевіч (Эйлін), Дзмітрый Давідовіч (Бартлі).

2. Таццяна Мархель (Мамаша) і Сяргей Шымко (Джоні Пустабрэх).

3. Максім Брагінец (Малыш Бобі).

4. Дзмітрый Давідовіч (Бартлі) і Ганна Семяняка (Хэлен Чума).

5. Людміла Сідаркевіч (Эйлін) і Вераніка Буслаева (Кейт).

6. Ганна Семяняка (Хэлен Чума).

7. Андрэй Дабравольскі (доктар) і Арцём Курэнь (Білі). Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

Тэатр / Рэ­ц эн­з ія скіх абтокаў уз­ору 1934 го­да (час акрэс­ле­ны ў кас­цю­мах Ма­ры­ны Алек­на) па­ўстае і ў спек­так­ лі. Ірлан­дыя на­скок­вае на гле­да­чоў ад па­чат­ку дзея­ння зу­ха­ва­тым тан­цам жы­ха­роў Ініш­ма­на, му­зы­кай (кам­па­зі­тар Дзміт­рый Фры­га), ру­дой ба­ра­дой Ма­лыша Бо­бі, — так, каб не за­ста­ло­ся і ка­лі­ва сум­не­ву ад­нос­на мес­ца дзея­ння. Вы­спа ўяў­ля­ецца пра­сто­рай, за­цяг­ну­тай шэ­ры­мі, як там­ тэй­шае жыц­цё, ры­ба­лоў­ны­мі не­ва­да­мі аўтар­ства Юрыя Са­ла­мо­на­ва; та­кім чы­нам мас­так аб­азна­ чае і асноў­ны за­ня­так мясц­ова­га на­се­ль­ніц­тва. Пры­ла­вак крам­кі, што тры­ма­юць цёт­кі Бі­лі, ды лод­ка, аста­ля­ва­ныя ў су­пра­ць­лег­лых час­тках сцэ­ны, да­паў­ня­юць сум­ную кар­ці­ну, за­мы­ка­ючы аб­ме­жа­ва­ны мо­рам свет ту­бы­ль­цаў. За­хоў­ва­ючы ка­арды­на­ты Мак­До­на­ха, Аляк­сандр Гар­цу­еў па­сля­доў­на вы­лу­чае на га­лоў­ную ро­лю спек­так­ля тэкст. П’еса, ка­лі не лі­чыць не­вя­лі­кіх ку­пюр, пра­ктыч­на не змя­ня­ецца, асаб­лі­вы­мі пры­ дум­ка­мі па­ста­ноў­шчык дзея­нне не рас­квеч­вае. Ско­кі на па­чат­ку спек­так­ля ці эфек­тнае з’яўлен­не Бі­лі па вяр­тан­ні з Аме­ры­кі ў воб­ра­зе гэт­ка­га ге­ роя вес­тэр­на — з не­штма­лі­кіх аздо­баў. Да­во­дзі­ла­ся чуць мер­ка­ван­ні, што Мак­До­нах — бліз­кі бе­ла­ру­сам аўтар. Сап­раў­ды, то­ль­кі ў без­у­ пын­ным жа­дан­ні жы­ха­роў Ініш­ма­на пе­ра­ка­наць ся­бе: Ірлан­дыя не та­кая ўжо глух­мень, — шмат зна­ёма­га гле­да­чам. На шчас­це, Аляк­сандр Гар­ цу­еў стрым­лі­ва­ецца і, за вы­клю­чэн­нем фі­на­лу, не на­паў­няе спек­такль на­цяг­ну­ты­мі па­ра­ле­ля­мі. Гля­дач му­сіць усё ад­чуць сам. Уво­гу­ле, ка­лі звяр­ тац­ца да іншых ра­бот па­ста­ноў­шчы­ка, рэ­жы­су­ру

«Ка­ле­кі...» мож­на на­зваць аске­тыч­най. У гэ­тым ма­ецца і пэў­ная ры­зы­ка, бо акцё­ры на тры га­ дзі­ны за­ста­юцца сам-на­сам з вы­дат­ным тэк­стам ды гле­да­ча­мі, ад якіх не сха­вац­ца за рэ­жы­сёр­ скі­мі пры­дум­ка­мі, і да­вер да тру­пы, доб­рае яе ве­дан­не. Для спек­так­ля саб­ра­ны цу­доў­ны акцёр­скі склад. Аляк­сандр Гар­цу­еў ве­ль­мі пра­фе­сій­на вы­ка­рыс­ тоў­вае моц­ныя ба­кі артыс­таў, на­пра­ца­ва­нае і на­за­па­ша­на­нае імі — пры­чым не то­ль­кі на род­ най сцэ­не. Хэ­лен Чу­ма Ган­ны Се­мя­ня­ка зму­шае пры­га­даць гоп­ні­цу Та­нь­ку (спек­такль «АртКар­ па­рэйшн» «С учи­ли­ща»), а вы­дат­ныя Джо­ні Пус­ таб­рэх Ва­лян­ці­на Са­лаў­ёва ці Ма­ма­ша Тац­ця­ны Мар­хель — без­умоў­на, но­выя (пра­ўда, не ска­заць, каб сут­нас­на) ро­лі ў спі­се скла­да­ных дра­ма­тыч­ ных і на­род­ных ка­міч­ных ха­рак­та­раў. «Ка­ле­ка...» уво­гу­ле спек­такль акцёр­скі. На­пэў­ на, іна­чай і быць не маг­ло, бо ве­ль­мі вы­раз­на ў яго­ным тэк­сце (і ў па­ста­ноў­цы) гу­чыць тэ­ма су­пя­рэч­лі­вас­ці ча­ла­ве­чай пры­ро­ды. Ма­лыш Бо­бі (Мак­сім Бра­гі­нец) здо­ль­ны да спа­га­ды, але жор­ стка по­мсціць за, зда­ва­ла­ся б, бяс­крыў­дны пад­ ман. Джо­ні Пус­таб­рэх фак­тыч­на зво­дзіць са све­ту

41

сваю ста­рую мат­ку, па­ту­ра­ючы яе алка­га­ліз­му, але вы­ра­тоў­вае жыц­цё. Хэ­лен луп­цуе свай­го бра­ та Бар­тлі (Дзміт­рый Да­ві­до­віч), а по­тым на­бы­вае яму каш­тоў­ны пад­ару­нак... На­ват Бі­лі да­ма­га­ецца жа­да­на­га праз ма­ну і, па­кі­нуў­шы дом, за­бы­ва­ ецца на бліз­кіх лю­дзей. Та­кое спа­лу­чэн­не бяз­лі­ тас­нас­ці і ча­ла­веч­нас­ці ў пер­са­на­жах Мак­До­на­ха па­ло­хае, але ад­на­ча­со­ва ро­біць іх па­зна­ва­ль­ны­мі для гле­да­чоў лю­бой кра­іны, бо не­выт­лу­ма­чаль­­ нае су­сед­ства гу­ма­ніз­му і жор­сткас­ці ў ад­ной асо­бе, ка­лі і не ўлас­ці­васць лю­бо­га homo sapiens, да­клад­на не са­мая рэ­дкая з’ява. Кры­ху не­ча­ка­ным і ці­ка­вым па атры­ма­ным эфек­ це ў спек­так­лі Аляк­сан­дра Гар­цу­ева аказ­ва­ецца пры­зна­чэн­не Люд­мі­лы Сі­дар­ке­віч і Ве­ра­ні­кі Бус­ ла­евай на ро­лі цё­так Бі­лі — Эйлін і Кейт. Актры­сы ма­ла­дзей­шыя за пер­са­на­жаў Мак­До­на­ха, якім у п’есе за шэс­ць­дзе­сят год, і праз гэ­та ў па­ста­ноў­цы ўзні­ка­юць но­выя акцэн­ты: не­ста­рым яшчэ жан­ чы­нам ня­ма ку­ды падзец­ца з Ініш­ма­на і ня­ма як улад­ка­ваць аса­біс­тае шчас­це. У гэ­тым кан­тэк­сце іх кла­пат­лі­вае стаў­лен­не да Бі­лі ро­біц­ца асаб­лі­ва на­ту­ра­ль­ным і зра­зу­ме­лым. Воб­раз Бі­лі вы­ма­гае асоб­най раз­мо­вы. Мак­До­нах не ста­віць да­клад­ны ды­ягназ свай­му пер­са­на­ жу, і ў не­ка­то­рых па­ста­ноў­ках яго пра­бле­мы са зда­роў­ем ві­зу­аль­на ад­люс­троў­ва­юцца ў ку­ль­га­вас­ці ды аб­ме­жа­ва­най ру­ха­вас­ці ад­ной з рук. Вы­дае на тое, што ў спек­так­лі РТБД Бі­лі Арцё­ма Ку­рэ­ня, хут­чэй за ўсё, па­ку­туе на ДЦП. Ён дэ­ман­струе ха­рак­тэр­ную ха­ду, мае ад­мет­ную моў­ную ха­рак­та­рыс­ты­ку. У пэў­ным сэн­се та­кое ра­шэн­не рэ­жы­сё­ра ла­гіч­на вы­ця­кае з п’есы, што ро­біць лю­дзей з асаб­лі­вы­мі па­трэ­ба­мі, іх жа­дан­ ні, па­чуц­ці і пе­ра­жы­ван­ні бач­ны­мі, сцвяр­джае іх каш­тоў­насць і роў­насць з гра­ма­дой. Ад­нак у та­кім акцэн­та­ван­ні зня­ве­ча­нас­ці ма­ецца не­бяс­печ­ны мо­мант — да­лі­кат­ная мя­жа, якую лёг­ка пе­ра­йсці і пе­ра­тва­рыць пер­са­наж у ка­ры­ка­ту­ру ды за­мест па­вы­шэн­ня эмпа­тыі атры­маць су­пра­ць­лег­лы вы­ нік. Па­куль Арцём Ку­рэнь дае ра­ды. Пры ўсёй стры­ма­нас­ці рэ­жы­сёр­скай інтэр­прэ­ та­цыі п’есы ў спек­так­лі ві­да­воч­ная і на­ступ­ная, маг­чы­ма не са­мая кід­кая, ад­нак важ­ная яго асаб­лі­васць. Дра­ма­тург бяз­лі­тас­ны ў па­ка­зе сва­іх пер­са­на­жаў і ста­сун­каў па­між імі, яго­ны тэкст з не­ча­ка­ны­мі па­ва­рот­ка­мі мо­жа хвас­та­нуць не сла­бей за штар­ма­вы ве­цер ў за­то­цы Га­лу­эй. І ад гэ­та­га на­ціс­ку і ня­ўмо­ль­най пра­ўдзі­вас­ці Аляк­ сандр Гар­цу­еў быц­цам бы аб­ара­няе гле­да­чоў. На­па­чат­ку — му­зы­кай ды ско­ка­мі, на­пры­кан­ цы — зме­най фі­на­лу (які, па шчы­рас­ці, вы­гля­дае не над­та на­ту­ра­ль­на). У спек­так­лі, вы­зна­ча­ным як тра­гі­ка­ме­дыя, па­ста­ноў­шчык уз­мац­няе ка­ме­ дый­ны склад­нік, да­дае ку­ра­жу і праз гэ­та тэкст

чэрвень, 2021

42

Тэатр / Рэ­ц эн­з ія

Мак­До­на­ха кры­ху вы­пус­тош­ва­ецца. Пры­кла­дам, сцэ­ны з док­та­рам (Андрэй Да­бра­во­льс­кі), Джо­ні Пус­таб­рэ­хам і Ма­ма­шай кош­там не­вя­лі­кіх змен тэк­сту і акцёр­ска­га вы­ка­нан­ня вы­клі­ка­юць пе­ рад­усім смех, за якім губ­ля­ецца ўсве­дам­лен­не жу­дас­нас­ці сі­ту­ацыі, ка­лі мат­ка і сын жа­да­юць ад­но ад­на­му смер­ці. Па на­строі, акцёр­скіх інта­ на­цы­ях па­ста­ноў­ка РТБД атрым­лі­ва­ецца ляг­ чэй­шай за п’есу і бо­льш жыц­цес­цвяр­джа­ль­най. Цём­ныя фар­бы чор­най ка­ме­дыі ро­бяц­ца ня­хай і не ру­жо­вы­мі, але менш змроч­ны­мі. Гэ­та ні­бы­та той са­мы Ініш­ман, але асвет­ле­ны со­нцам. Мар­цін Мак­До­нах не­як на­зваў «Ка­ле­ку з вос­тра­ва Ініш­ман» п’есай пра ча­ла­ве­ка, што не­спа­дзя­ва­на атры­маў ша­нец ажыц­ця­віць сваю ма­ру. Спек­такль Аляк­сан­дра Гар­цу­ева — пра жыц­цё як ша­нец. Ша­нец, які вар­та вы­ка­рыс­таць, на­ват ка­лі ча­су за­ста­ло­ся ўся­го на тры ме­ся­цы. На­ват жы­ву­чы ў Ірлан­дыі. Тым бо­льш гэ­та не та­кая ўжо глух­мень, ка­лі ка­ле­кі і тыя гу­ля­юць тут у ха­кей.

«Мастацтва» № 6 (459)

Тэатр / Сл ужбовы ў в а ход

43

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

Н

е­хта з вя­лі­кіх ска­заў: «Не­дас­тат­ко­ва ве­даць са­бе ца­ну, трэ­ба яшчэ ўмець ся­бе рэ­алі­за­ваць!» Ска­за­на моц­на і слуш­на. А рэ­алі­за­ваць ся­ бе ў мас­тац­тве — асаб­лі­вае май­стэр­ства. Ві­таю вас! І да­вай­це гэ­тым раз­ам па­га­во­рым пра кі­не­ма­тог­раф. Ад­ра­зу не­йкія кра­мо­ль­ныя дум­кі з’яўля­юцца… Ну на­прык­лад: а ча­му б кі­ нап­ра­ка­ту не браць пры­клад з вы­твор­цаў прад­уктаў хар­ча­ван­ня? У рэ­шце рэшт кі­но — так­са­ма прад­укт, ад­но што інтэ­лек­ту­аль­ны. Там хоць чэс­на пі­ шуць: «сыр­ны прад­укт», «ма­янэз­ны прад­укт». А вось ка­лі б бы­ло пан­яцце «кі­нап­ра­дукт», ад­ра­зу б ста­ла зра­зу­ме­ла, на што лю­дзі ад­да­юць гро­шы: на на­ту­ра­ль­нае кі­но ці на яго за­мен­нік. А як зра­біць сап­раў­ды якас­ны фі­льм? Пы­тан­не, без­умоў­на, за­ста­ецца ад­ кры­тым. Бо гэ­та — ча­ра­дзей­ства! Вось ні­бы­та ёсць рэ­жы­сёр, гро­шы, вя­до­мыя артыс­ты, год­ны сцэ­на­рый, а ў вы­ні­ку, як ка­жуць, кі­но «не па­йшло». Але зда­ ра­ецца і про­ці­лег­лае. Вось што ўспа­мі­наў Да­нэ­лія ў сва­ёй кні­зе «Без­бі­лет­ ны па­са­жыр»… «Пры­йшоў Ге­на Шпа­лі­каў, пры­нёс бу­тэ­ль­ку шам­пан­ска­га ў аво­сь­цы і па­ве­да­міў, што пры­ду­маў для мя­не клас­ны сцэ­на­рый. Ка­жа: «Уя­ві, ідзе дождж, па­ся­род ву­лі­цы кро­чыць ба­са­нож дзяў­чы­на, ча­ра­ві­кі ў ру­ках. З’яўля­ецца хло­пец на ро­ва­ры, па­во­ль­на едзе за дзяў­чы­най. Хло­пец тры­мае над ёй па­ра­сон, яна ўхі­ля­ецца, а ён едзе за ёй і едзе, усмі­ха­ецца… Пад­аба­ ецца?» — «І што да­лей»? — «А да­лей пры­ду­ма­ем!»» Яны ад­кар­ка­ва­лі бу­ тэ­ль­ку, за­лі­лі но­выя шпа­ле­ры, вы­клі­каў­шы не­за­да­ва­ль­нен­не ма­ці Гео­ргія… «Доб­рая пры­кме­та!» — уз­ра­да­ваў­ся Шпа­лі­каў. Так і ад­бы­ло­ся. Прэм’ера стуж­кі пра­йшла на «ўра», ма­ці Гео­ргія ска­за­ла, што га­то­вая вы­дзе­ліць яшчэ ад­ну сцен­ку, ка­лі і на­ступ­нае кі­но бу­дзе та­кое ж доб­рае. І да­лей Да­нэ­лія пі­ша: «Ле­тась мя­не па­зна­ёмі­лі з фран­цуз­скім прадзю­са­рам. Ён па­ці­ка­віў­ся, якія фі­ль­мы я зды­маў. Пе­ра­клад­чык пе­ра­лі­чыў. Ся­род іншых на­зваў і «Я кро­чу па Мас­кве». «Гэ­та не той фі­льм, дзе пад да­жджом кро­чыць дзяў­чы­на, а за ёй едзе ра­ва­рыст?» Со­рак га­доў мі­ну­ла з та­го ча­су, як фі­льм па­каз­ва­лі ў Фран­цыі, а ён за­пом­ніў ме­на­ві­та тое, з ча­го ўсё па­ча­ло­ся…» Да­рэ­чы, хло­пец, які ехаў на ро­ва­ры, — гэ­та ні­ко­му та­ды яшчэ не вя­до­мы дру­га­кур­снік Алег Ві­даў, а дзяў­чы­ну, якая кро­чы­ла пад да­жджом, сыг­ра­лі ажно тры актры­сы. І ніх­то ж на­ват не прад­ба­чыў та­кі по­спех! І рас­пі­са­ны сцэ­на­рый не прад­ста­ві­лі кі­раў­ніц­тву для ўхва­лен­ня… Але ж про­ста ве­ль­мі ха­це­ла­ся зняць кі­но, рас­па­вес­ці гэ­тую гіс­то­рыю. Не смеш­на, а не­як на­тхнё­ на.

А

ця­пер кры­ху пра смеш­нае… Па­мя­таю, за­пра­сі­лі мя­не сыг­раць мік­ ра­эпі­зод (ні­чо­га бо­ль­ша­га не да­вя­ра­юць да гэ­та­га ча­су!) у фі­ль­ме пра парт­ыза­наў. Фа­бу­ла эпі­зо­ду про­стая: парт­ыза­ны гру­пай уця­ка­ юць ад не­мцаў. Вы­бя­га­юць на поле і бя­гуць па ды­яга­на­лі. А тут кар­ні­кі на ма­та­цык­лах з аўта­ма­та­мі. Та­ды парт­ыза­ны кі­да­юцца ў іншы бок — там не­мцы. Яны ў бок ле­су, ды іх ад­ся­кае мі­на­мёт­ны агонь. Ка­ра­цей, парт­ыза­наў усіх па­за­бі­ва­лі. А спра­ва бы­ла по­зняй во­сен­ню, зды­ма­лі ран­кам. У мя­не ўве­ча­ры спек­такль. Гу­чыць ка­ман­да, мы па­бег­лі. Да­бя­га­ем да пер­ша­га брус­тве­ра, вы­ язджа­юць кар­ні­кі. А ў мя­не дум­ка: яшчэ ж ту­ды бег­чы, по­тым ту­ды… А па­мрука я ад­ра­зу! І як то­ль­кі з’яві­ла­ся ка­ло­на не­мцаў, я кар­цін­на ўзмах­нуў ру­ка­мі і пры­го­жа ўпаў на ха­лод­ную зям­лю. Хлоп­цы па­бег­лі да­лей, а ва ўнут­ра­най кі­шэ­ні ма­ёй це­лаг­рэй­кі ў гэ­ты мо­мант за­зва­ніў тэ­ле­фон. Ду­ма­ючы, што ка­ ме­ра со­чыць за асноў­най гру­пай, я спа­кой­на да­стаў тэ­ле­фон і, ле­жа­чы, па­чаў ад­каз­ваць. Рап­там пра­гу­ча­ла крык «Сто­оо­оп!» Як ака­за­ла­ся, рэ­жы­сё­ру спа­ да­ба­ла­ся, як я ўпаў, і ка­ме­ра за­тры­ма­ла­ся на ма­ім це­ле. Ды ня­бож­чы­кі, як

вя­до­ма, па со­та­вым тэ­ле­фо­не ды яшчэ ў час вай­ны не раз­маў­ля­юць!.. Усё, што трэ­ба, я пра­слу­хаў, схі­ліў­шы га­ла­ву. Усіх вяр­ну­лі на зы­ход­ныя па­зі­цыі. Да­ча­ка­ лі­ся ка­ман­ды, па­бег­лі. Па­еха­лі не­мцы, я пры­го­жа ўпаў, усё, зда­ва­ла­ся б, доб­ра. Ды тут па­ча­лі­ся вы­бу­хі мін. Ка­мя­кі цвёр­дай во­се­ньс­кай гле­бы з гру­ка­там раз­ ля­та­лі­ся на­ўкол. Я пад­умаў: а рап­там тра­піць у твар? Які я бу­ду на спек­так­лі? І па­чаў на­цяг­ваць на га­ла­ву це­лаг­рэй­ку, на ўся­ля­кі вы­па­дак. Ды ад­куль я мог ве­даць, што я ля­жаў на­сто­ль­кі пры­го­жа, што ка­ме­ра зноў на­еха­ла на мя­не? Та­ко­га лю­та­га «Сто­оо­оп!» я не чуў бо­лей ні­ко­лі ў жыц­ці. Мы шмат ча­су моў­ч­ кі ста­ялі адзін пе­рад ад­ным. По­тым рэ­жы­сёр кі­нуў: «Па­мры ад­ра­зу». Да­лей усё па­йшло як мае быць: як то­ль­кі мы па­бег­лі, я сха­піў­ся за сэр­ца з кры­кам «Хлоп­цы, бя­жы­це! І бы­вай­це», па­сля ча­го ці­ха і пры­го­жа «ска­наў» ад сар­дэч­ на­га пры­сту­пу. Ля­жаў, не ва­ру­шыў­ся, увесь эпі­зод, тра­піў у буй­ны план. По­тым рэ­жы­сёр падзя­ка­ваў і, па­вяр­нуў­шы­ся да пам­рэ­жа, да­даў, што ён спа­дзя­ецца бо­льш не па­ба­чыць мя­не ў сва­іх фі­ль­мах…

В

е­даў я ад­на­го надзвы­чай та­ле­на­ві­та­га ўкра­інска­га акцё­ра, на­род­на­га артыс­та, які шмат іграў і на сцэ­не, і ў кі­но. Але, як і мно­гія з нас, дэ­ ман­стра­ваў пэў­ную страсць да моц­ных на­по­яў… Не бу­ду на­зы­ваць яго з-за так­тоў­нас­ці і бяз­меж­най па­ва­гі, але, тым не менш, зда­ра­лі­ся праз гэ­тую звыч­ку з ім дра­ма­тыч­ныя пры­го­ды. Не­як тэ­атр, у якім ён слу­жыў, быў на гас­ тро­лях у Мас­кве. Ту­ды на яго­нае імя пры­йшоў вы­клік з Ад­эскай кі­нас­ту­дыі на про­бы. Мі­ко­ла Фё­да­ра­віч (так на­за­вём ге­роя) у гэ­тыя дні не быў за­ня­ты ў рэ­пер­ту­ары, а та­му да­слаў тэ­ле­гра­му са зго­дай пры­ехаць. Усю да­ро­гу ён ужы­ваў так, што асіс­тэн­ты да­ста­лі з ва­го­на то­ль­кі це­ла, ад­вез­лі ў гас­ці­ні­цу, дзе гэ­тае це­ла пра­цяг­ва­ла на­лі­вац­ца… Ка­ра­цей, па­кла­лі яго праз тры дні на па­лі­цу ва­го­на і ад­пра­ві­лі ў Мас­кву. А яшчэ праз тры дні ў Ад­эскую кі­нас­ту­ дыю пры­йшла тэ­ле­гра­ма: «У су­вя­зі з хва­ро­бай вы­ехаць на про­бы не ма­гу». Ён так і не зга­даў, як з’ездзіў у Ад­эсу…

П І

а­гля­дзеў учо­ра індый­скае кі­но. Вар­та пе­ра­няць дос­вед у ге­ра­іні. У яе про­ць­ма пра­блем, а ёй усё ад­но: яна тан­цуе!

на за­кан­чэн­не да­вай­це за­зір­нём на эстра­ду ды зга­да­ем сла­ву­та­га Мі­хаі­ ла Гар­ка­ві — рус­ка­га і са­вец­ка­га кан­фе­ран­сье, акцё­ра, гу­ма­рыс­та, аўта­ра не­вя­ліч­кіх ка­ме­дый­ных сцэ­нак. Ён быў пер­шым Дзе­дам Ма­ро­зам на пер­ шым усе­са­юзным дзі­ця­чым ра­ніш­ні­ку на­ва­год­няй ёлкі 1936 го­да, які ад­бы­ ваў­ся ў До­ме Са­юзаў. Дык вось, быў ён не­звы­чай­на тоў­стым. Пра­жыў амаль сем­дзе­сят га­доў, жон­ка бы­ла на двац­цаць га­доў ма­ла­дзей­шая. Рас­каз­ва­юць, як пад­час ад­на­го з кан­цэр­таў яна за­бег­ла да яго ў гры­мёр­ку і ра­дас­на па­ве­ да­мі­ла: «Мі­ша­нь­ка, я то­ль­кі што бы­ла ў гас­цях, і там ска­за­лі, што мне бо­льш за трыц­цаць пяць ні за што не даць!» Гар­ка­ві тут жа ад­ка­заў: «А па­куль ця­бе тут не бы­ло, за­зір­нуў не­йкі му­жык і спы­таў­ся: “Хлоп­чык, з да­рос­лых не­хта ёсць?”» Дык да­вай­це і мы ўсмі­хац­ца кож­на­му дню, ра­да­вац­ца год­на­му мас­тац­тву кі­но, тэ­атра, му­зы­кі, жы­ва­пі­су — ра­да­вац­ца мас­тац­тву жыц­ця! За­ўсё­ды ваш Шу­ра Вер­гу­ноў. чэрвень, 2021

44

Рэ­ц эн­з ія

Кра­каў-2021: Чу­жо­га кі­но не бы­вае Антон Сі­да­рэн­ка

«Мастацтва» № 6 (459)

К і­н о / Агл яд

Свет фес­ты­ва­ль­на­га ру­ху па­сту­по­ва, праз гіб­рыд­ныя — анлайн + кі­на­ зал — фор­мы вяр­та­ецца да звык­ла­га жыц­ця. Пра­ўда, усім ужо зра­зу­ме­ла: звык­ла­га жыц­ця бо­льш не бу­дзе. Ча­ла­вец­тва так доў­га і за­ця­та ча­ка­ла гла­ ба­ль­на­га кры­зі­су, так шмат раз­оў уяў­ля­ла і ўва­саб­ля­ла яго ў мас­тац­кіх тво­ рах і фі­ла­соф­скіх тэк­стах, што на­рэш­це да­ча­ка­ла­ся. І, як за­ўсё­ды, кры­зіс атры­маў­ся не зу­сім та­кім, якім яго ба­чы­лі мас­та­кі і фі­ло­са­фы. Ча­ла­вец­тва ні­бы пра­цяг­вае жыць са звык­лы­мі пра­бле­ма­мі ды на­ступ­ства­мі ста­рых ка­ тас­троф, але яны ця­пер не па­кі­да­юць мес­ца для інша­га, што яшчэ па­ру год та­му лі­чы­ла­ся «на­рма­ль­ным жыц­цём». Зрэш­ты, гэ­тае «на­рма­ль­нае» і так рэ­дка ста­на­ві­ла­ся асноў­най тэ­май для кі­на­да­ку­мен­та­ліс­таў. Аўта­ры за­ўсё­ ды шу­ка­лі не­йкія хі­бы, па­та­ло­гіі гра­мад­ства, па­каз­ва­лі кан­флік­ты, за­га­ны, пе­ра­лом­ныя мо­ман­ты. Вось і ў пра­гра­ме 61-га Кра­каў­ска­га між­на­род­на­га кі­на­фес­ты­ва­лю, які ад­бы­ваў­ся з 30 мая па 6 чэр­ве­ня, стуж­кі бы­лі спрэс ня­ прос­тыя, з важ­кі­мі сю­жэ­та­мі, пра скла­да­ных асоб. Сэр­ца цем­ры

С

у­час­ная да­ку­мен­та­ліс­ты­ка да­ўно па­вяр­ну­ ла­ся да ма­са­ва­га, ка­мер­цый­на­га гле­да­ча. Апош­нія га­ды ў між­на­род­най кі­нап­рас­то­ры ў фа­во­ры ўсё час­цей аказ­ва­лі­ся кар­ці­ны ві­да­выя, не ска­заць за­баў­ля­ль­ныя, хут­чэй па­зна­ва­ль­ ныя, што да­зва­ля­лі ад­ука­ва­на­му аб­ыва­це­лю з раз­ві­тых кра­ін атры­маць пэў­ныя эмо­цыі на мя­жы фо­лу, але не вы­йсці з гля­дзе­ль­най за­лы са шка­да­ван­нем аб стра­ча­ным ча­се і гро­шах за кві­ток. Вос­трыя, скла­да­ныя, су­пя­рэч­лі­выя тэ­мы, не­вы­ра­ша­ль­ныя кан­флік­ты, якія не ма­юць пэў­на­га ста­ноў­ча­га фі­на­лу, па­сту­по­ва вы­штур­хоў­ ва­лі­ся з кі­но. З гэ­та­га бо­ку па­ка­зы і вы­ні­кі 61-га Кра­каў­ска­га фэс­ту не мо­гуць не аб­на­дзей­ваць. Зра­зу­ме­ла, бо­ль­шасць сту­жак, што ўва­хо­дзі­лі ў яго пра­гра­му, ства­ра­лі­ся не адзін год. Але сім­ва­ ліч­на па­ба­чы­лі экран ме­на­ві­та ця­пер, у 2021-м. Як тая ж кар­ці­на-пе­ра­мож­ца ад­ной з трох кон­ кур­сных пра­грам, «Амур­ская Гал­го­фа» рас­іян­кі Юліі Сер­гі­най. Фі­льм, за які рэ­жы­сёр­ка атры­ма­ла ўзна­га­ро­ду «За­ла­ты горн» за леп­шую рэ­жы­су­ру ў по­ўна­мет­ раж­ным між­на­род­ным кон­кур­се Кра­ка­ва-2021, рас­па­вя­дае пра жыц­цё Вік­та­ра То­рап­ца­ва, бло­ге­ра з рас­ійска­га Ангар­ска. Не­ка­ль­кі год та­му той, быц­цам га­лоў­ны ге­рой зна­ка­мі­тай стуж­кі Андрэя Звя­гін­ца­ва, па­чаў сваю ба­ра­ць­бу су­праць Ле­ві­яфа­на ка­рум­па­ва­най сіс­тэ­мы. Вы­нік ака­заў­ся прад­ка­за­ль­ны — То­рап­цаў ледзь па­збег ту­рэм­на­ га зня­во­лен­ня. Юлія Сер­гі­на не­ка­ль­кі га­доў за­пар су­пра­ва­джа­ла свай­го ге­роя, на­зі­ра­ла за ім у роз­ных сі­ту­ацы­ях. «Амур­ская Гал­го­фа» — вы­біт­на ство­ра­ная дра­ма «про­ста­га ча­ла­ве­ка», ша­ра­го­ ва­га гра­ма­дзя­ні­на, які не мо­жа тры­ваць раз­ва­лу і дэг­ра­да­цыі свай­го род­на­га краю і па­чы­нае зма­гац­ца з мясц­овым чы­на­вен­ствам праз ві­дэ­аблог у сац­сет­ках. На гэ­тым шля­ху ён су­ты­ка­ецца з мнос­твам не­спа­дзя­ва­ных пе­ра­шкод. Ад­нак га­лоў­ная пе­ра­шко­да — ён сам, ня­ўрым­слі­вы, актыў­ны, але і з ты­по­вы­мі «рас­ійскі­мі» хі­ба­мі: не­дыс­цып­лі­на­ва­нас­цю ды алка­га­ліз­мам. «Амур­ ская Гал­го­фа» ва­біць ве­ль­мі ці­ка­вым, кі­на­ге­ніч­ ным ге­ро­ем. У ад­роз­нен­не ад ге­роя бліс­ку­ча­га Аляк­сея Се­раб­ра­ко­ва ў стуж­цы «Ле­ві­яфан», бло­гер То­рап­цаў аб­са­лют­на не­прад­ка­за­ль­ны,

«ня­пра­ві­ль­ны» ча­ла­век. Вік­тар То­рап­цаў у не­чым ты­по­вы прад­стаў­нік па­ка­лен­ня са­ра­ка­га­до­вых, у якіх аса­біс­ты кры­зіс су­паў з кры­зі­сам у кра­іне. Спа­чат­ку ён здзіў­ляе сва­імі ад­но­сі­на­мі да жыц­ця, якое ні­бы для яго не над­та й вар­тае. Праз ко­ль­кі хві­лін пра­гля­ду раз­уме­еш: ісці на край­нія ме­ры яго пры­му­шае жыц­цё, да­клад­ней, існа­ван­не, што вы­бі­ва­ецца за межы цы­ві­лі­за­ва­на­га. Зрэз не­ста­ліч­най рэ­ча­існас­ці, воб­ра­зу жыц­ця ся­рэд­ніх па­ме­раў пра­мыс­ло­ва­га го­ра­да да­лё­ка-да­лё­ка «за Ура­лам» ства­рае ве­ль­мі моц­нае ўра­жан­не, ча­сам фі­льм вы­гля­дае як за­ма­лёў­кі з сап­раў­дна­га па­ўноч­на­га Пек­ла. Зна­хо­дзя­чы­ся по­бач са сва­ім ге­ро­ем, яго род­ны­мі, Юлія Сер­гі­на зра­бі­ла бо­льш за кі­но — «Амур­ская Гал­го­фа» не про­ста аўтар­скае вы­каз­ван­не, але і гра­мад­скі ўчы­нак, тое, што па­сту­по­ва па­ча­ло зні­каць з кі­на­мас­тац­ тва апош­нім ча­сам. Надзвы­чай скла­да­ны­мі эмо­цы­ямі пра­сяк­ну­ты і фі­льм поль­ска­га рэ­жы­сё­ра То­ма­ша Вы­са­кі­ньс­ ка­га. Ён зняў сваю стуж­ку «Шпа­цыр з анё­ла­мі» ў Па­ўднё­вай Афры­цы, у не­бяс­печ­ных пры­га­ра­дах Яга­нэс­бур­га. Зда­ва­ла­ся, якая спра­ва поль­ска­му рэ­жы­сё­ру і дзяр­жаў­най поль­скай тэ­ле­ві­зіі, што фі­нан­са­ва­ла здым­кі, да дра­мы га­ле­чы ды крыў­ды жы­ха­роў да­лё­кай кра­іны? Тым не менш рэ­жы­ сё­ру ўда­ло­ся пра­пус­ціць праз ся­бе чу­жы боль як свой аса­біс­ты. «Шпа­цыр з анё­ла­мі» пры­све­ча­ны вос­трай пра­бле­ме — знік­нен­ню і вы­кра­дан­ню дзя­цей чар­нас­ку­рых бед­ня­коў. То­маш Вы­са­кі­ньс­ кі аб­раў для свай­го фі­ль­ма фор­му пад­арож­жа, якое мно­гія з гле­да­чоў ад­ра­зу воб­раз­на на­зва­лі «пад­арож­жам у сэр­ца цем­ры». Гі­дам у гэ­тым да­ку­мен­та­ль­ным роўд-му­ві вы­сту­пае Джэ­ры, мясц­овы жы­хар. На ва­чах аўды­то­рыі ён па­сту­по­ ва, крок за кро­кам, да­сле­дуе знік­нен­не ма­ле­нь­ кай дзяў­чын­кі, што ад­бы­ло­ся не­ка­ль­кі год та­му. Па­ра­ле­ль­на гля­дач да­вед­ва­ецца пра ад­ва­рот­ны бок ад­на­го з са­мых не­бяс­печ­ных ме­га­по­лі­саў све­ту, на свае во­чы ба­чыць мясц­овую га­ле­чу, ву­ліч­ны кры­мі­нал, мясц­овыя за­ба­бо­ны і рэ­лі­гій­ ныя ку­ль­ты. Маг­чы­ма, та­кія стуж­кі, як «Шпа­цыр з анё­ла­мі», і па­він­ны зды­маць чу­жа­зем­цы, чу­ла­му ды рах­ма­на­му ча­ла­ве­ку звон­ку ста­но­вяц­ца зра­ зу­ме­лыя пра­бле­мы і боль, да якіх мясц­овыя ўжо пры­звы­ча­ілі­ся і на­ву­чы­лі­ся жыць по­бач з імі. «Шпа­цыр з анё­ла­мі» атры­маў у Кра­ка­ве «За­ла­

45

то­га лай­ко­ні­ка» — най­вы­шэй­шую адзна­ку жу­ры на­цы­яна­ль­на­га кон­кур­су пад стар­шын­ствам рэ­жы­сё­ра Яна Ма­ту­шы­ньс­ка­га. А жу­ры між­на­ род­на­га кон­кур­су Кра­ка­ва-2021, якое сё­ле­та ўзна­ча­ль­ваў рэ­жы­сёр з Вя­лі­каб­ры­та­ніі Марк Ка­зінс, адзна­чы­ла То­ма­ша Вы­са­кі­ньс­ка­га і яго пра­цу праз рэ­ка­мен­да­цыю «Шпа­цы­ру з анё­ла­мі» на ўзна­га­ро­ду Еўра­пей­скай кі­на­ака­дэ­міі на най­ леп­шы да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм го­да, бо Кра­каў­скі фэст — адзін з тых, хто мае та­кія ква­лі­фі­ка­цый­ ныя па­ўна­моц­твы. Яшчэ ад­ным пад­арож­жам у сэр­ца цем­ры, у гэ­тым вы­пад­ку не то­ль­кі ге­агра­фіч­ным, але і ме­та­фі­зіч­ ным, ста­ла стуж­ка «Згуб­ле­ныя хлоп­цы» фін­ска­га аўта­ра Ёна­са Нёй­ва­не­на ды яго ка­ле­гі Сад­ры Ча­цін­кая. Гэ­ты фі­льм — так­са­ма по­шу­кі, роўд-му­ ві па цём­ных ста­рон­ках ту­рыс­тыч­на­га вы­раю Па­ўднё­ва-Усход­няй Азіі. Пад­час свай­го не менш экс­трэ­ма­ль­на­га пад­арож­жа Ёнас Нёй­ва­нен і Сад­ ры Ча­цін­кая спра­бу­юць раз­га­даць за­гад­ку смер­ці свай­го сяб­ра, які па­ехаў на не­ка­ль­кі ме­ся­цаў ад­па­чыць у Тай­ланд і Кам­бо­джу. Ры­зы­коў­ным і ве­ль­мі ня­прос­тым па эмо­цы­ях тры­пам аўта­ры не то­ль­кі па­ўта­ра­юць мар­шрут ня­бож­чы­ка і шу­ка­ юць све­дак, але і пра­хо­дзяць праз усё, праз што пра­йшоў іх сяб­ра: тан­ныя, бруд­ныя га­тэ­лі, су­та­ рэн­ні ме­га­по­лі­саў, пра­сты­тут­кі і на­рко­ты­кі. Бя­да і га­ле­ча трэ­ця­га све­ту тут на­ўпрост вы­ні­ка­юць з хі­баў све­ту пер­ша­га, ка­тас­тро­фы свя­до­мас­ці за­ ход­ня­га ча­ла­ве­ка. Праз не­бяс­печ­нае пад­арож­жа ў сэр­ца па­ро­ку і рас­пус­ты ге­роі фі­ль­ма з ад­ной з са­мых па­спя­хо­вых кра­ін Па­ўноч­най Еўро­пы спра­бу­юць вы­ра­шыць пра­бле­мы сва­ёй, знеш­не ве­ль­мі ўда­лай, цы­ві­лі­за­цыі. Збо­ль­ша­га «Згуб­ле­ ныя хлоп­цы» якраз пра ад­ва­рот­ны бок цы­ві­лі­за­ цый­на­га по­спе­ху — сы­тае гра­мад­ства па­ра­дак­ са­ль­на не па­кі­дае год­ных мэ­таў для да­лей­ша­га раз­віц­ця сва­ёй мо­ла­дзі і ад­на­ча­со­ва, праз сфе­ру спа­жы­ва­ль­на­га ту­рыз­му, экс­плу­атуе лю­дзей з бед­ных і ня­ўда­лых кра­ёў. Зрэш­ты, да пад­арож­жаў у сэр­ца цем­ры мож­на ад­нес­ці кароткаметражныя і поўнаметражныя ра­бо­ты бе­ла­рус­кіх удзе­ль­ні­каў Кра­ка­ва-2021. Пры­ват­ныя гіс­то­рыі

А

са­біс­тыя дра­мы і тра­ге­дыі — асно­ва су­час­ най да­ку­мен­та­ліс­ты­кі. У пра­гра­мах Кра­каў­ ска­га фэс­ту раз­на­пла­на­выя парт­рэ­ты ды пер­са­на­ль­ныя рас­по­ве­ды сус­тра­ка­юцца гэ­так жа час­та, як і на іншых кі­на­фо­ру­мах. Іншая спра­ва, што су­час­ны кі­на­пар­трэт — спра­ва ку­ды бо­льш скла­да­ная, чым мо­жа пад­ацца. Ча­сам лёс ад­ной асо­бы вы­гля­дае на экра­не бо­льш дра­ма­тыч­на за лёс цэ­лых кра­ін і на­ро­даў. Поль­ская стуж­ка «Анты­ге­рой» — якраз та­кі вы­па­ дак. Звы­чай­на май­стры ў кі­наш­ко­лах ра­яць сва­ім сту­дэн­там не аб­іраць лю­дзей з аб­ме­жа­ва­ны­мі маг­чы­мас­ця­мі ў якас­ці аб’­ектаў для зды­мак, бо ці не кож­ны дру­гі дэ­бю­тант спра­буе па­ка­заць дра­му на пры­кла­дзе асо­бы з не­йкі­мі ця­лес­ны­мі вы­клі­ка­мі. Але свай­го ге­роя рэ­жы­сёр Мі­хал Ка­ чэрвень, 2021

46

К і ­н о / А гл яд

вец­кі аб­раў не да­рма. Цёз­ка рэ­жы­сё­ра Міш­ка, як тое ка­жуць, «цяж­кі пад­ле­так», жы­ве без ма­ці, з ад­ной ба­бу­ляй, звя­за­ны з бан­дай, што кра­дзе ма­та­ро­ле­ры. Праз элек­трат­раў­му ў дзя­цін­стве

ён не мае рук і ног, ад­нак мае моц­ны ха­рак­ тар і доб­рае па­чуц­цё гу­ма­ру, што да­зва­ляе яму вы­хо­дзіць з цяж­кіх жыц­цё­вых аб­ста­він і на­ват за­ймац­ца гор­ны­мі лы­жа­мі, ува­хо­дзіць у па­ра­ алім­пій­скую збор­ную Поль­шчы. Міш­ка аб­са­лют­на не за­сму­ча­ны сва­імі асаб­лі­вас­ця­мі, у яго ёсць дзяў­чы­на, ад­нак, зра­зу­ме­ла, лёг­кім яго жыц­цё не на­за­веш, яму да­во­дзіц­ца лі­та­ра­ль­на вы­жы­ваць у жор­сткіх умо­вах, але, за­ся­ро­джа­ны на «тут і ця­пер», да­па­мо­гі ён не ча­кае і не про­сіць. Мі­ха­лу Ка­вец­ка­му ўда­ло­ся пад­абрац­ца да свай­го ге­роя на мі­ні­ма­ль­ную ад­лег­ласць. Ве­ль­мі шчы­ль­ ная пра­ца з ге­ро­ем — якраз ад­мет­насць поль­скай шко­лы да­ку­мен­та­ліс­ты­кі. У да­дзе­ным вы­пад­ку атры­ма­ла­ся ства­рыць на экра­не жы­вы воб­раз, су­пя­рэч­лі­вы і раз­ам з тым кра­на­ль­ны і бліз­кі. Па хо­дзе фі­ль­ма анты­ге­рой па­сту­по­ва пе­ра­тва­ра­ ецца ў ге­роя. Пры гэ­тым гля­дач ад­чу­вае мак­сі­мум эмо­цый, і спа­чу­ван­не тут на­ват не на пер­шым мес­цы, хут­чэй шчы­рае здзіў­лен­не і хва­ля­ван­не за лёс ча­ла­ве­ка. Яшчэ адзін фі­льм-парт­рэт, на гэ­ты раз су­мес­най вы­твор­час­ці Фран­цыі і Па­ўднё­вай Ка­рэі, атры­ маў у Кра­ка­ве-2021 «Срэб­ны горн» за вы­со­кую мас­тац­кую вар­тасць. Зрэш­ты, і ге­рой стуж­кі Уан Кі­ма і Бры­жыт Буё сва­ім жыц­цём і твор­час­цю ўва­саб­ляе вы­со­кі, а мо на­ват не­да­сяж­ны мас­тац­кі ўзро­вень. Стуж­ка «Ча­ла­век, які ма­люе кроп­ лі ва­ды» — твор­чы парт­рэт сус­вет­на вя­до­ма­га ка­рэй­ска­га мас­та­ка Кім Чан Юна. Ме­тад май­стра, які па­кі­нуў свет сё­ле­та ў сту­дзе­ні ва ўзрос­це 91 год, зна­хо­дзіц­ца на мя­жы тра­ды­цый­на­га жы­ва­пі­су і contemporary art. Па­во­ль­нае, ідэ­аль­на па­бу­да­ва­нае рыт­міч­на ві­до­віш­ча пе­ра­но­сіць нас у эма­цый­ны свет мас­та­ка. «Ча­ла­век, які ма­люе кроп­лі ва­ды» мі­ні­ма­ль­на зна­ёміць з жыц­цём твор­цы. Фі­льм па­глыб­ляе ме­на­ві­та ва ўнут­ра­ны свет май­стра, апе­люе да рыс яго ха­рак­та­ру і дае эма­цый­ны ключ да яго тво­раў. Фі­льм Уан Кі­ма і Бры­жыт Буё ве­ль­мі якас­на і так­тоў­на да­кра­ на­ецца да ўнут­ра­на­га све­ту мас­та­ка, звы­чай­на не­да­сяж­на­га аб’­екты­ву кі­на­ка­ме­ры. Яшчэ адзін парт­рэт, ка­лек­тыў­ны, зняў у Іслан­дыі з да­па­мо­гай лі­тоў­скіх кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў іспан­скі рэ­жы­сёр Пе­пе Эндру. Іслан­дыя — ад­на з са­мых «Мастацтва» № 6 (459)

за­бяс­пе­ча­ных ды за­мож­ных кра­ін све­ту, але і ў ёй ад­бы­ва­юцца свае дра­мы. Стуж­ка «Суп з лоб­ста­ра» рас­па­вя­дае пра ка­нец рэ­ста­ран­чы­ка ў ад­ным з іслан­дскіх ры­бац­кіх га­рад­коў. Ся­мей­ны рэ­ста­ран у га­рад­ку Грын­да­вік — не­вя­ лі­кі цэнтр мясц­ова­га сус­ве­ту. Ме­на­ві­та тут га­да­мі сус­тра­ка­юцца ста­рыя мар­скія ваў­кі і мясц­овыя плет­ка­ры. Гэ­та мес­ца спрэ­чак, якія доў­жац­ца га­дзі­на­мі, успа­мі­наў і джа­за­вых кан­цэр­таў. Тут штод­ня пад­аюць фір­мо­вы суп з мо­рап­ра­дук­таў. Але свет ру­ха­ецца на­пе­рад, і зме­ны ста­но­вяц­ца ўсё бо­льш ба­лю­чы­мі для па­ста­янных клі­ентаў

за­ку­сач­най. Ці­хі га­ра­док у це­ні зна­ка­мі­тых вул­ка­ наў пры­цяг­вае ту­рыс­таў і буй­ны біз­нэс. І вось ужо хут­ка гас­па­да­рам пры­хо­дзіц­ца раз­віт­вац­ца са сва­ім ма­ле­нь­кім біз­нэ­сам. А раз­ам з ім га­ра­док губ­ляе не­шта бо­ль­шае, чым про­ста суп з лоб­ста­ра. Так­тоў­на і ве­ль­мі шчы­ра Пе­пе Эндру па­каз­ вае жы­ха­роў Грын­да­ві­ка, про­стых ры­ба­коў ды фер­ме­раў, су­пра­цоў­ні­каў ры­ба­пе­рап­ра­цоў­чай фаб­ры­кі. А раз­ам з імі — дра­му ўні­ка­ль­на­га ку­ль­тур­на­га мік­ра­кос­му, які вы­му­ша­ны сас­ту­піць пе­рад на­сту­пам не­паз­беж­най гла­ба­лі­за­цыі. «Жыц­цё Іва­ны» пе­ра­но­сіць нас у яшчэ адзін па­ўноч­ны край — рас­ійскае За­па­ля­р’е. Рэ­жы­сёр Рэ­на­та Ба­раё Се­ра­на на­ра­дзіў­ся ў Гва­тэ­ма­ле, але з 2021 го­да жы­ве і пра­цуе ў Рас­іі. Раз­ам са сва­ёй су­аўтар­кай і спа­да­рож­ні­цай па жыц­ці Да­р’яй Сі­да­ра­вай ён зняў вы­біт­ны, жы­вы парт­рэт ма­ла­дой жан­чы­ны, прад­стаў­ні­цы не­нец­ка­га на­ро­да. Іва­на — сап­раў­дная моц­ная асо­ба. Гэ­тая ма­ла­дая ма­ці пя­ця­рых дзя­цей на­ле­жыць да ка­ча­ вой этніч­най гру­пы, якая пра­жы­вае ў ад­да­ле­ных ра­ёнах сі­бір­скай тун­дры. Не ма­ючы маг­чы­мас­ці раз­ліч­ваць на му­жа-алка­го­лі­ка, Іва­на ад­на­ча­со­ва вы­кон­вае тра­ды­цый­ныя муж­чын­скія і жа­но­ чыя ро­лі. Але яе ма­ра — ад­мо­віц­ца ад цяж­ка­га ван­дроў­на­га існа­ван­ня. Ад­нак пе­ра­езд у го­рад азна­чае не то­ль­кі кар­ды­на­ль­ныя зме­ны, але і па­ру­шэн­не мясц­овай тра­ды­цыі. Аўта­ры фік­су­юць ге­ра­ічныя на­ма­ган­ні га­лоў­най ге­ра­іні за­бяс­пе­

чыць не­шта бо­ль­шае, чым бі­яла­гіч­нае вы­жы­ван­ не для яе і яе дзя­цей. Пры ўсіх на­пру­жа­ных аб­ста­ві­нах, у якіх існуе ге­ра­іня, «Жыц­цё Іва­ны» ства­рае ве­ль­мі ста­ноў­чае ўра­жан­не. Стуж­ку мож­на на­зваць фе­мі­ніс­цкай, яна здзіў­ляе жыц­ця­пі­сам ча­ла­ве­ка, што на­ват у скла­да­ных умо­вах за­хоў­вае доб­ры на­строй ды апты­мізм. Да та­кіх са­мых ге­ро­яў трэ­ба ад­нес­ці і ге­роя фі­ль­ма бе­ла­ру­са Андрэя Ку­ці­лы «Над Нём­ нам», які па­каз­ваў­ся па-за кон­кур­сам. Стуж­ка рас­па­вя­дае пра жыц­цё вяс­ко­ва­га ле­ка­ра, што па­ра­ле­ль­на са сва­ёй пра­цай у вяс­ко­вым шпі­та­лі за­йма­ецца фер­мер­ствам. У са­ра­ках­ві­лін­най стуж­цы вы­біт­на прад­стаў­ле­ны сус­вет за­ход­ не­бе­ла­рус­ка­га мяс­тэч­ка і яго на­се­ль­ні­каў, якім на­ка­на­ва­на пра­цяг­ваць бяс­кон­цую лі­нію жыц­ця, не­ка­лі па­ча­тую іх про­дка­мі.

Рэ­ц эн­з ія

47

Гіс­та­рыч­н ыя па­ра­ле­л і

У

лю­бой пра­гра­ме вя­лі­ка­га да­ку­мен­та­ль­на­га кі­на­фэс­ту ця­пер аб­авяз­ко­ва ёсць фі­ль­мы на гіс­та­рыч­ную тэ­ма­ты­ку, ман­таж­ ныя, архіў­ныя кар­ці­ны, стуж­кі-ўспа­мі­ны і стуж­ кі-да­сле­да­ван­ні. Не быў вы­клю­чэн­нем і сё­лет­ні Кра­каў­скі фес­ты­валь. У па­пя­рэд­ніх ну­ма­рах «Мас­тац­тва» ўжо бы­лі на­тат­кі пра кар­ці­ны з кра­каў­скай пра­гра­мы — пе­ра­мож­цу IDFA-2020 у Амстэр­да­ме іран­скую «Radiograph of a Family» Фі­ру­зэ Хос­ра­ва­ні ды поль­скую пе­ра­мож­цу ня­даў­ня­га швей­цар­ска­га фэс­ту Visions du Réel «1970» То­ма­ша Во­льс­ка­ га. Апош­ні атры­маў «Срэб­на­га лай­ко­ні­ка» за най­леп­шую рэ­жы­су­ру ў на­цы­яна­ль­ным кон­кур­се Кра­ка­ва-2021. Ся­род іншых сту­жак, за­сна­ва­ных на гіс­та­рыч­ ным ма­тэ­ры­яле, мож­на вы­лу­чыць і кар­ці­ну «Мой ба­ць­ка за­стрэ­ліў яго» швед­ска­га рэ­жы­сё­ра Пэ­ра Андэр­са Ру­дэ­лі­уса. Фі­льм уз­ды­мае ба­лю­чую для

гра­мад­ства гіс­то­рыю з жыц­ця ад­на­го з швед­скіх га­ра­доў, ка­лі бан­да пад­лет­каў ата­ка­ва­ла пры­ват­ ны дом, гас­па­дар яко­га ў ад­каз смя­рот­на па­ра­ніў ад­на­го з хлоп­цаў. Для мясц­овай гра­ма­ды гэ­ты вы­па­дак стаў не то­ль­кі тра­ге­ды­яй, але і на­го­дай для вя­лі­кай дыс­ку­сіі. Рэч у тым, што ху­лі­га­ны па­спе­лі ўсім над­аку­чыць. І жы­ха­ры го­ра­да, дзе ад­быў­ся вы­па­дак, падзя­лі­лі­ся: ад­на па­ло­ва вы­ сту­пі­ла ў аб­аро­ну за­бой­цы, дру­гая аб­ві­на­вач­ва­ла та­го ў за­ліш­няй жор­сткас­ці. Фі­льм Пэ­ра Андэр­са Ру­дэ­лі­уса па­бу­да­ва­ны на ўспа­мі­нах сы­на за­бой­цы ды на архіў­ных кад­рах. Аўтар не пры­мае ні­вод­на­га бо­ку кан­флік­ту, ад­но да­зва­ляе ад­чуць тра­гізм сі­ту­ацыі ды дае яшчэ раз зра­зу­мець, на­ко­ль­кі крох­кае мо­жа быць ча­ ла­ве­чае жыц­цё. «Бла­кіт­ны код ці­шы­ні» на­рвеж­ска­га рэ­жы­сё­ра Маг­ну­са Ста­во­ль­да вяр­тае гле­да­ча ў Нью-Ёрк ся­ мі­дзя­ся­тых. Ці­ка­выя, але не са­мыя леп­шыя ча­сы для вя­лі­ка­га го­ра­да азна­чы­лі­ся не­ве­ра­год­ным раз­гу­лам зла­чын­нас­ці. Зма­гац­ца з бан­ды­та­мі, на­рка­ган­для­ра­мі ды ка­руп­цы­яне­ра­мі быў пры­ зна­ча­ны асоб­ны ад­дзел га­рад­ской па­лі­цыі. Але па­сту­по­ва надзе­ле­ныя асаб­лі­вы­мі па­ўна­моц­тва­мі па­лі­цэй­скія са­мі па­ча­лі па­ру­шаць за­кон, браць ха­бар ды ган­для­ваць на­рко­ты­ка­мі. Пры гэ­тым яны ве­ль­мі жор­стка аб­ыхо­дзі­лі­ся з за­тры­ма­ны­ мі і час­та ка­та­ва­лі бяз­він­ных. На­рэш­це адзін з

трап­ны­мі воб­ра­за­мі і шмат­лі­кі­мі дэ­та­ля­мі. Кар­ці­на Ка­ці Усці­на­вай «Мес­тач­коў­цы» па­каз­ва­ ла­ся ў Кра­ка­ве па-за кон­кур­сны­мі пра­гра­ма­мі, але ста­ла­ся ад­ной з са­мых ці­ка­вых, пры­нам­сі для аўта­ра гэ­тых рад­коў. Стуж­ка скла­да­ецца з шэ­ра­гу рас­по­ве­даў бы­лых жы­ха­роў яўрэй­скіх мяс­тэ­чак. Па­жы­лыя, а ча­сам ве­ль­мі па­жы­лыя лю­дзі рас­каз­ ва­юць у кад­ры пра ўні­ка­ль­ны свет штэт­лаў, якія мес­ці­лі­ся ва Укра­іне да Дру­гой сус­вет­най вай­ны. Ге­роі фі­ль­ма жы­вуць у роз­ных кра­інах, пе­ра­ важ­на ў ЗША і Ізра­ілі, ад­нак на­заў­сё­ды за­ха­ва­лі ўспа­мі­ны пра дзя­цін­ства і ма­ла­досць, за­ха­ва­лі звыч­кі і пры­хі­ль­нас­ці, ве­дан­не мо­вы ідыш. За­ ха­ва­лі яны і жу­дас­ныя пад­ра­бяз­нас­ці зніш­чэн­ня свай­го на­ро­ду на­цыс­та­мі. Апра­ча ўні­ка­ль­ных свед­чан­няў, фі­льм пра­па­ нуе на па­ўта­ры га­дзі­ны па­глы­біц­ца ў атлан­ты­ду знік­лай уні­ка­ль­най ку­ль­ту­ры, све­ту, у якім ча­сам цяж­ка, але ў ла­дзе ды зго­дзе жы­лі по­бач лю­дзі роз­ныя ве­ра­выз­нан­няў і на­цы­яна­ль­нас­цей. Тэ­ма Ха­ла­кос­ту гу­чыць і ў стуж­цы Ма­тэ­ву­ша Куд­лы і Ган­ны Ка­кош­ка-Ро­мер «Па­лан­скі, Го­ра­віц. Род­ны го­рад», што аб­са­лют­на слуш­на ста­ла сё­ ле­та фі­ль­мам ад­крыц­ця кра­каў­ска­га кі­на­фэс­ту — сус­вет­на вя­до­мы кі­на­рэ­жы­сёр і не менш зна­ка­мі­ ты фо­та­мас­так вы­рас­лі ме­на­ві­та ў па­ўднё­вай ста­лі­цы Поль­шчы. Кар­ці­на, якая атры­ма­ла яшчэ Спе­цы­яль­ную згад­ку жу­ры на­цы­яна­ль­на­га кон­кур­су фэс­ту, зня­тая пад­час пра­гул­кі Ра­ма­ на Па­лан­ска­га і Ры­шар­да Го­ра­ві­ца па ву­лі­цах род­на­га го­ра­да. Па­сту­по­ва іх раз­мо­ва ста­но­віц­ца ўсё бо­льш і бо­льш су­р’ёз­най, а шпа­цыр на­бы­вае тра­гіч­ныя ры­сы: іх се­м’і ста­лі ахвя­ра­мі на­цыз­му, ма­ці Ра­ма­на Па­лан­ска­га за­гі­ну­ла ў Аўшві­цы, сам Ры­шард Го­ра­віц быў вяз­нем гэ­та­га кан­цла­ге­ра і вы­ра­та­ваў­ся цу­дам. На ва­чах гле­да­ча ажы­вае па­ мяць і пра­но­сяц­ца дзе­ся­ці­год­дзі. Кі­но ро­біць цуд і пры­му­шае раз­маў­ляць ка­мя­ні ста­ро­га го­ра­да.

паліцэйскіх спец­аддзе­ла, Боб Леў­чы, па­га­дзіў­ся су­пра­цоў­ні­чаць з пра­ва­ахоў­чы­мі струк­ту­ра­мі і вы­веў сва­іх ка­лег на чыс­тую ва­ду, за што да кан­ ца жыц­ця атры­маў цэт­лік здрад­ні­ка. Праз со­рак год па­сля зва­ль­нен­ня з па­лі­цыі ён стаў га­лоў­ным ге­ро­ем стуж­кі і рас­па­вёў пра ака­ліч­нас­ці жор­ стка­га існа­ван­ня ў Нью-Ёрку ся­мі­дзя­ся­тых. Маг­нус Ста­во­льд ве­ль­мі ўме­ла вы­ка­рыс­тоў­вае як архіў­ную кі­нах­ро­ні­ку, так і інтэр­в’ю з са­мім Бо­ бам Леў­чы, зроб­ле­ным не­за­доў­га да яго смер­ці. Апра­ча гіс­та­рыч­най, «Бла­кіт­ны код ці­шы­ні» мае і знач­ную мас­тац­кую вар­тасць — стуж­ка атры­ма­ ла­ся надзвы­чай атмас­фер­най, яна на­сы­ча­ная

1. «Шпацыр з анёламі», рэж. Томаш Высакіньскі.

2. «Чалавек, які малюе кроплі вады», рэж. Уан Кім, Брыжыт Буё.

3. «Над Нёмнам», рэж. Андрэй Куціла.

4. «Мой бацька застрэліў яго», рэж. Пэр Андэрс Рудэліус.

5. «Антыгерой», рэж. Міхал Кавецкі.

6, 10. «Згубленыя хлопцы», рэж. Ёнас Нёйванен, Садры Чацінкая.

7. «Жыццё Іваны», рэж. Рэната Бараё Серана.

8. «Блакітны код цішыні», рэж. Магнус Ставольд.

9. «Суп з лобстара», рэж. Пепе Эндру.

11. «Амурская Галгофа», рэж. Юлія Сергіна.

12. «Паланскі, Горавіц. Родны горад», рэж. Матэвуш Кудла, Ганна Какошка-Ромер. Ілюстрацыі прадастаўленыя прэс-службай Кракаўскага МКФ. чэрвень, 2021

48

I n D es i g n

Вай­на мі­нус за­бой­ства Ві­зу­аль­ны ды­зайн спар­тыў­най ле­ген­ды Ала Пі­га­льс­кая

У

агі­та­цый­ных, са­цы­яль­ных і рэ­клам­ных пла­ка­тах тэ­ма спорту пад­ы­ ма­ецца з роз­най час­та­той у за­леж­нас­ці ад гіс­та­рыч­на­га кан­тэк­сту. Ці мо­гуць бе­ла­рус­кія, укра­інскія і поль­скія пла­ка­ты спар­то­вай тэ­ ма­ты­кі пра­ясніць ха­рак­тар да­чы­нен­ня спорту да па­лі­ты­кі? Пы­тан­не пра іх узаемаадносіны не то­ль­кі не страч­вае акту­аль­нас­ці, але і ро­біц­ца ўсё бо­льш ба­лю­чым. Як ка­заў Шэр­лак Холмс, ня­ма ні­чо­га бо­льш ня­ясна­га, чым ві­да­воч­ны факт. Спорт як ві­до­віш­ча і на­цы­яна­ль­ны фе­но­мен з’явіў­ся на хва­лі ма­дэр­ні­за­цыі ўсіх сфер жыц­ця пад­час дру­гой пра­мыс­ло­вай рэ­ва­лю­цыі (ка­нец ХІХ — па­ ча­так ХХ ста­год­дзяў), што су­па­ла з пра­цэ­са­мі фар­ма­ван­ня на­цы­яна­ль­ных дзяр­жаў. З тых ча­соў спорт зра­біў­ся на­быт­кам не то­ль­кі спар­тоў­цаў-ама­та­ раў і пра­фе­сі­яна­лаў, але і мас, пе­ра­тва­рыў­ся ў ві­до­віш­ча з вя­лі­кай ко­ль­кас­ цю звя­за­ных з ім індус­трый, а так­са­ма з на­цы­яна­ль­най па­лі­ты­кай. У пэў­ныя пе­ры­яды спорт аказ­ва­ецца бо­льш за­пат­ра­ба­ва­ным па­лі­тыч­ным інстру­мен­ там уплы­ву, у не­ка­то­рыя пе­ры­яды ён — то­ль­кі фон для іншых пра­цэ­саў. Мас­тац­тва вы­ка­рыс­тоў­ва­ла­ся для ўбу­доў­ван­ня спорту ў па­ўся­дзён­насць, ад­апта­цыі пад ма­са­выя гус­ты і па­трэ­бы. Ад­ной з пер­шых спроб афар­млен­ ня спар­то­вых актыў­нас­цей пры да­па­мо­зе мас­тац­тва быў кон­курс мас­тац­кіх тво­раў, які пра­хо­дзіў па­ра­ле­ль­на з Алім­пій­скі­мі гу­ль­ня­мі з 1912 па 1948 га­ды ў пя­ці кі­рун­ках: жы­ва­піс, ску­льп­ту­ра, лі­та­ра­ту­ра, му­зы­ка і архі­тэк­ту­ ра. З на­ша­га рэ­гі­ёна ме­на­ві­та поль­скія мас­та­кі актыў­на ўдзе­ль­ні­ча­лі ў вы­ ста­вах кон­кур­су, бо гэ­та бы­ла ўні­ка­ль­ная маг­чы­масць стаць за­ўваж­ны­мі на арт-кір­ма­шы і тра­піць у сус­вет­ную прэ­су. Ся­род пе­ра­мож­цаў Алім­пі­яд бы­лі тыя, хто атрым­лі­ваў уз­на­га­ро­ды ад­на­ча­со­ва за да­сяг­нен­ні і ў спор­це, і ў мас­тац­тве. Але ў рэ­шце рэшт пе­ра­маг­ла кан­цэп­цыя спа­да­рож­ных спар­ то­вым ме­рап­ры­емствам вы­стаў пра­фе­сій­ных мас­та­коў, без склад­ні­ка спа­ бор­ніц­тва. Як за­ўва­жыў адзін з кры­ты­каў, та­кія кон­кур­сы раз­драж­ня­лі тых, хто раз­бі­раў­ся ў спор­це, і не за­да­ва­ль­ня­лі тых, хто раз­бі­раў­ся ў мас­тац­тве. То­ль­кі ў 1952 го­дзе Са­вец­кі Са­юз да­лу­чыў­ся да Алім­пій­ска­га ру­ху — гэ­та бы­ло на­ступ­ствам пе­ра­хо­ду да пра­фе­сій­на­га спорту ад па­лі­ты­кі ўсе­агу­ль­ на­га ўцяг­нен­ня ў фіз­ку­ль­тур­ны рух, які ахоп­лі­ваў вы­твор­чую гім­нас­ты­ку, ту­рызм, спар­та­кі­яды, быў аль­тэр­на­ты­вай інды­ві­ду­аль­на­му во­ль­на­му ча­су і да­дат­кам да па­лі­тас­ве­ты. Фіз­ку­ль­тур­ны рух быў за­клі­ка­ны кан­са­лі­да­ваць са­вец­кае гра­мад­ства, вы­хоў­ваць і гар­та­ваць пе­ра­ка­нан­ні са­вец­кіх гра­ма­ дзян. Па ме­ры на­рош­чван­ня су­пра­цьс­та­яння ў ха­лод­най вай­не спорт пе­ра­ тва­рыў­ся не то­ль­кі ў пра­фе­сію, але і стаў інстру­мен­там знеш­няй па­лі­ты­кі. Інакш чым па­тлу­ма­чыць бай­кот Злу­ча­ны­мі Шта­та­мі Алім­пій­скіх гу­ль­няў у Мас­кве ў 1980 го­дзе і бай­кот у ад­каз гу­ль­няў у Лос-Анджэ­ле­се ў 1984-м? Ідэ­ала­гіч­ны па­тэн­цы­ял спорту быў рас­кры­ты ў ка­ла­жах кан­струк­ты­віс­таў, якія прад­стаў­ля­лі не сто­ль­кі спорт, ко­ль­кі ка­лек­тыў­нае баў­лен­не ча­су і лу­ нан­не ў пра­сто­ры, ні­бы­та пе­ра­адо­ль­ва­ючы за­ко­ны гра­ві­та­цыі. Спар­тыў­ная тэ­ма за­ймае вя­лі­кая мес­ца ў ка­ла­жах Гус­та­ва Клу­цы­са, фа­таг­ра­фі­ях Аляк­ сан­дра Род­чан­кі, але яе ня­ма (ці не за­ха­ва­ла­ся) у твор­час­ці ўкра­інска­га мас­та­ка Ва­сі­ля Ярмі­ла­ва і прад­стаў­ні­коў хар­каў­ска­га аван­гар­ду. Ся­род бе­ла­рус­кіх мас­та­коў, то-бок тых, хто пра­йшоў шко­лу УНО­ВІ­Су і пра­цяг­нуў на­ву­чан­не і пра­цу ў Мас­кве і Ле­нін­гра­дзе, тэ­ма спорту так­са­ма не сус­тра­ ка­ецца — за вы­клю­чэн­нем Эль Лі­сіц­ка­га. Су­па­стаў­лен­не рэ­прэ­зен­та­цыі спар­тыў­най тэ­ма­ты­кі ў тво­рах поль­скіх мас­та­коў 1920-30-х га­доў і са­вец­ кай на­гляд­най агі­та­цыі па­каз­вае роз­ні­цу па­між спорт­ам, што вы­кон­вае вы­ключ­на па­лі­тыч­ную фун­кцыю (вы­ха­ван­не ча­ла­ве­ка з са­цы­яліс­тыч­ны­мі пе­ра­ка­нан­ня­мі), і спорт­ам, які ўклю­ча­ны ў ку­ль­ту­ру спа­жы­ван­ня. У поль­ скім пла­ка­це рас­слаб­ле­ная і інды­ві­ду­алі­за­ва­ная плас­ты­ка цел, улас­ці­вая кар­пац­кім лыж­ні­кам, кан­трас­туе з на­пру­жа­ны­мі і сін­хра­ні­за­ва­ны­мі це­ла­мі на са­вец­кіх пла­ка­тах.

«Мастацтва» № 6 (459)

У бе­ла­рус­кай на­гляд­най агі­та­цыі спар­то­вай тэ­ма­ты­кі сус­тра­ка­юцца пла­ка­ ты, якія ілюс­тру­юць па­ста­но­вы КПСС ад­нос­на фун­кцыі фіз­ку­ль­ту­ры і спорту ў спра­ве вы­ха­ван­ня са­вец­ка­га ча­ла­ве­ка, пла­ка­ты, пры­мер­ка­ва­ныя да спар­ та­кі­яд. У 1979 го­дзе з’яві­лі­ся тво­ры, пры­све­ча­ныя Алім­пій­скім гу­ль­ням, якія ў 1980-м пра­во­дзі­лі­ся ў Мас­кве, Кі­еве, Мін­ску, Та­лі­не і Ле­нін­гра­дзе. Акра­мя ма­бі­лі­за­ва­ных для спар­то­вых спа­бор­ніц­тваў і на­пру­жа­ных цел, пры рэ­прэ­зен­та­цыі спар­тыў­най тэ­ма­ты­кі вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца сцяг БССР, але гэ­та не са­мы час­ты атры­бут. У сац­рэ­аліс­тыч­ных пла­ка­тах 1950-х да­во­лі ад­ кры­та пра­во­дзіц­ца па­ра­лель па­між доб­рай фі­зіч­най фор­май і аб­авяз­кам удзе­ль­ні­чаць у мі­лі­та­рыс­цкіх акцы­ях, пра што не­двух­сэн­соў­на га­во­раць вы­явы руж­жаў аль­бо це­няў во­інаў. У пла­ка­тах 1980-х усё бо­льш ма­ты­ваў, звя­за­ных з пра­грэ­сіў­ны­мі ві­да­мі спорту, кштал­ту мо­та- і аўта­го­нак, аві­я­ цый­ных шоу вы­шэй­ша­га пі­ла­та­жу. У гэ­тых пла­ка­тах ня­ма пра­мой ад­сыл­кі да мі­лі­та­рыс­цкіх за­дач спорту, але са­мі сна­ра­ды вы­гля­да­юць не­вы­пад­ко­ вы­мі ў кан­тэк­сце су­пра­цьс­та­яння ха­лод­най вай­ны. Пе­ра­мо­гі ў між­на­род­ных спа­бор­ніц­твах (Алім­пі­яды, чэм­пі­яна­ты све­ту) бы­ лі пра­па­ган­дыс­цкім інстру­мен­там до­ка­зу пе­ра­ваг са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­жы­ му. Спар­та­кі­яды ў са­вец­кім «кос­ма­се» бы­лі са­цы­яль­ным ліф­там, на­роў­ні з кар’ерай у струк­ту­рах ка­му­ніс­тыч­най парт­ыі, ла­дзі­лі­ся рэ­гу­ляр­на, ідэ­ала­гіч­ на су­пра­ць­пас­таў­ля­лі­ся між­на­род­ным спа­бор­ніц­твам. Ся­род са­ты­рыч­ных пла­ка­таў так­са­ма сус­тра­ка­юцца спар­тыў­ныя сю­жэ­ ты, ка­лі пра­цоў­ныя за­йма­юцца спар­тыў­ны­мі актыў­нас­ця­мі за­мест пра­цы. Гэ­тая са­ты­ра то­ль­кі на пер­шы по­гляд ува­хо­дзіць у су­пя­рэч­насць з ма­са­ вым (пры­му­со­вым) удзе­лам у вы­твор­чай гім­нас­ты­цы, якая пра­во­дзі­ла­ся на фаб­ры­ках і за­во­дах пад гу­кі спе­цы­яль­най ра­дыё­пе­ра­да­чы. Гім­нас­ты­ка вы­кон­ва­ла­ся ка­лек­тыў­на, пад ка­ман­ды дык­та­ра, а ў са­ты­ры вы­смей­ва­лі­ся інды­ві­ду­аль­ныя і са­ма­во­ль­ныя за­нят­кі спорт­ам. Тут яшчэ раз вы­яўля­ецца па­ра­докс са­вец­ка­га пла­ка­та: па­ру­ша­ль­ні­кі — аб’екты са­ты­ры — атрым­лі­ва­ юць за­да­ва­ль­нен­не ад сва­іх за­нят­каў і вы­гля­да­юць на­шмат бо­льш шчас­лі­ вы­мі і пры­ваб­ны­мі ў па­ра­ўнан­ні са «ста­ноў­чы­мі» пер­са­на­жа­мі. Пла­ка­ты, вы­пуш­ча­ныя па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны ва Укра­іне, па гра­фі­ цы, ры­то­ры­цы і сты­ліс­ты­цы ма­ла ад­роз­ні­ва­юцца ад бе­ла­рус­кіх. Пад­обна, у спар­тыў­най на­гляд­най агі­та­цыі ў най­бо­ль­шай сту­пе­ні рэ­алі­зу­ецца пры­н­ цып «на­цы­яна­ль­ны па фор­ме, са­вец­кі па змес­ту». Поль­скі пла­кат па гра­фі­цы і ві­зу­аль­най мо­ве моц­на ад­роз­ні­ва­ецца ад бе­ ла­рус­кіх і ўкра­інскіх. Але ка­лі па­ра­ўнаць поль­скі спар­тыў­ны пла­кат па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны з да­ва­енным, то кі­да­ецца ў во­чы, на­ко­ль­кі роз­ную фун­кцыю вы­кон­ваў спорт у Поль­шчы ча­соў інтэр­бе­лум і ў ча­сы ПНР. Пе­ра­бу­до­ва — адзін з ня­мно­гіх пе­ры­ядаў са­вец­кай гіс­то­рыі, ка­лі пла­ка­ты на спар­тыў­ную тэ­ма­ты­ку пра­ктыч­на зні­ка­юць. Ад­нак ме­на­ві­та ў гэ­ты пе­ ры­яд рас­квіт­не­лі пад­по­ль­ныя трэ­на­жор­ныя за­лы, а за­хап­лен­не спорт­ам атры­ма­ла сап­раў­ды ма­са­вы і шчы­ры ха­рак­тар. У са­цы­яліс­тыч­най ідэ­ало­гіі спорт як актыў­ны і ка­лек­тыў­ны від во­ль­на­га ча­су па­ві­нен быў за­мя­ніць му­зеі, бо мас­тац­тва рас­паў­сю­джвае бур­жу­азныя і кан­сер­ва­тыў­ныя каш­тоў­нас­ці, а спорт — са­цы­яліс­тыч­ныя. З ад­на­го бо­ку, спорт звяз­ваў­ся з лі­бе­ра­лі­за­цы­яй, з но­вы­мі ўяў­лен­ня­мі пра ку­ль­ту­ру і стан­ дар­ты це­ла, гі­гі­ену. З інша­га — спорт не­пас­рэд­на звя­за­ны з дыс­цып­лі­най і мі­лі­та­ры­за­цы­яй. Ха­лод­ная вай­на ўзмац­ня­ла гэ­ты аспект. У та­та­лі­тар­ных рэ­жы­мах спорт аку­му­люе ўла­ду і рэ­сур­сы, у дэ­мак­ра­тыч­ных кра­інах з лі­бе­ ра­ль­най эка­но­мі­кай — аказ­ва­ецца эле­мен­там ку­ль­ту­ры спа­жы­ван­ня, та­му ве­рыць, што спорт па-за па­лі­ты­кай, мож­на то­ль­кі ка­лі ві­да­воч­насць кан­ чат­ко­ва асля­пі­ла. Як адзна­чыў Ору­эл, «сур’ёзны спорт не мае ні­чо­га агу­ль­на­га з сум­лен­най гу­ль­нёй. Сур’ёзны спорт — гэ­та вай­на мі­нус за­бой­ства».

1. Поль­скі рэ­к лам­ны пла­кат «Зі­ма ў Поль­шчы». 1930-я.

2. Ісак Мас­лан. Чац­вёртая юбі­лейная спар­та­кі­яда. 1967.

3. А. Ако­паў. «Мо­ладзь, за­свой­вай мо­та-спорт…». УССР.

1940.

4. Поль­скі пла­кат да ве­ла­гон­кі. 1966.

5. Б. Крас­ноў , Л. Сан­коў , Б. Со­жнін. Ба­ра­вая. 1986.

6. Ёзэф Ка­ра­ль­ке­віч. «Пры­мі­це ўдзел у ма­са­вым спар­то­ вым мна­га­бор’і». 1953.

7. Лі­тоў­скі пла­кат да аві­яшоў вы­шэй­ша­га пі­ла­та­жу. 1979.

8. Мі­ка­лай Гур­ло. «Да спорта ён ахво­чы... Ды то­ль­кі ў час ра­бо­чы!». 1980.

чэрвень, 2021

50

Рэ­ц эн­з ія

Вы­ста­ва мас­тац­ка­га тэк­сты­лю і строяў «Ніт­кі і лічба», пры­ све­ча­ная 75-год­дзю за­сна­ван­ня Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі мас­тац­тваў, ад­бы­ла­ся ў мас­тац­кай га­ле­рэі «Вы­со­ кае мес­та». Гіс­то­рыя ака­дэ­міі па­чы­на­ецца ў па­сля­ва­енны час, ка­лі ў 1945 го­дзе быў за­сна­ва­ны Бе­ла­рус­кі дзяр­жаў­ны тэ­атра­ль­ны інсты­тут. У 1953-м ён быў пе­ра­йме­на­ва­ны ў Бе­ ла­рус­кі дзяр­жаў­ны тэ­атра­ль­на-мас­тац­кі інсты­тут. У 1991 го­ дзе інсты­тут рэ­арга­ні­за­ва­лі ў Бе­ла­рус­кую ака­дэ­мію мас­тац­ тваў, у 2001-м ёй бы­ла пры­сво­еная су­час­ная на­зва. Аляксанда Хаданёнак. Хмарка. Пластык, аўтарская тэхніка.

2020.

issn 0208-2551 падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці. «Мастацтва» № 6 (459)