MASTACTVA Magazine 12/2021

12 /2021

снежань

• Анатомія простых сюжэтаў • Жыццяпіс Яўгена Бушкова • Юбілейныя коласаўцы

16+

Галоўная выстава І Трыенале «Канцэпт», зладжанага Беларускім саюзам мастаком, адбывалася ў Палацы мастацтва. А ў дворыку Палаца размясцілася «Ціхаходка». Генетычны аналіз ціхаходак дапамог часткова зразумець, чаму гэтыя бесхрыбетныя так звышнатуральна жывучыя. Гэтыя мікраскапічныя стварэнні, якіх таксама называюць вадзянымі мядзведзямі, выжываюць пры высокай радыяцыі, моцных замаразках, празмерным абязводжванні і нават ва ўмовах касмічнага вакууму. Павел Куніцкі. Ціхаходка. Палімер. 2021.

мастацтва № 12 (465) Снежань 2021

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Слоў­нік 2 • Словы снежня Маналог аўтара 4 • Вольга Рыбчынская СВОЙ СВЕТ. Віктар Бутра Агляды, рэцэнзіі 8 • Ірына Варкулевіч ФАКУСІРОЎКА, АДЛЮСТРАВАННЕ, ПРАЛАМЛЕННЕ «Luminarium» Аляксандра Балдакова ў Зале #2 12 • Іван Арцімовіч УЗРОЎНІ СКУЛЬПТУРНАЙ ПРАСТОРЫ «Designatum» у галерэі Міхаіла Савіцкага 16 • Ганна Серабро ПРА ПАЛЁТЫ, МЕЖЫ ЦЕЛА І САМААБАРОНУ World Press Photo-2021 Культурны пласт 18 • Алесь Сімакоў ЗЯМЛЯ ЗАЧАРАВАННЯ Жывапісцы з Беларусі ў НьюМексіка 20 • Уладзя Прон КРОСНЫ МАТУЛІ

16

Зм ест 32 • Вераніка Русаковіч АРЦЁМ ШАПЛЫКА. ПРА КЛАСІКУ І ПІЯР Тэ­атр Культурны пласт 36 • Юрый Іваноўскі КОЛАСАЎЦЫ АДЗНАЧАЮЦЬ ЮБІЛЕЙ Частка І Служ­бо­вы ўва­ход 39 • Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва Кі­но Агляд 40 • Надзея Бунцэвіч ЗА НОВЫМ ЛІСЦЕМ XXVII Мінскі міжнародны кінафестываль «Лістапад» 44 • Антон Сідарэнка МЫ ПАЧЫНАЕМ «ЛІСТАПАД»…

46 • ГАДАВЫ ЗМЕСТ In Design 48 • Ала Пігальская АСНОЎНЫ ІНСТЫНКТ МАСТАКА І ПЕРАШКОДЫ НА ЯГОНЫМ ШЛЯХУ

40

Му­зы­ка 23 • Асабісты кабінет Дзмітрыя Падбярэзскага Рэцэнзія 24 • Алена Балабановіч НА МУЗЫЧНЫХ «РОСТАНЯХ» У РАКАВЕ У грымёрцы 26 • Вольга Ягорава ЯЎГЕН БУШКОЎ. МАГУТНАСЦЬ І ЭФЕМЕРНАСЦЬ МУЗЫКІ © «Мас­тац­тва», 2021.

За­с на­ва­л ь­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­д а­вец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва» Першая намесніца дырэктара Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын­ская, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­нец, вёр­стка: акса­на кар­та­шо­ва. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 15.12.2021. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 410. Заказ 2599. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

SUMMARY

4 26

1

The final twelfth issue of the magazine in 2021, the Mastactva of December, greets its readers with the traditional VISUAL ARTS section, which contains the Glossary rubric, where Liubow Gawryliuk collects and introduces topical terminology into everyday artistic life (December Words, p. 2).

The following new rubric Author’s Monologue is initiated by Viktar Butra with the help of Volha Rybchynskaya’a lucky pen (One’s Own World, p. 4).

Then come the regular Reviews and Critiques from Iryna Vakulievich on Aliaksander Baldakow’s «Luminarium» in Room 2 (Focusing, Reflection and Refraction, p. 8), from Ivan Artsimovich on «Designatum» at the Mikhail Savitski Gallery (Levels of Sculptural Space, p. 12) and from Hanna Sierabro on the World Press Photo—2021 (About Volitation, Body Boundaries and Self-defence, p. 16). The next two publications appear under the common headline Cultural Layer: Alies Simakow’s story about Belarusian painters from New Mexico (The Land of Enchantment, p. 18) and Uladz Pron’s about homespun textiles (Mother’s Loom, p. 20).

Dzmitry Padbiarezski’s Personal Study (p. 23) in the December MUSIC section is followed by Alena Balabanovich’s Review of the «Rostani / Crossroads» project from Tattsiana Gawrylava, Yury Garadzietski and Palina Zadreyka (At the Musical Crossroads in Rakaw, p. 24). The section is concluded with two visits to the Dressing-room: Volha Yagorava (Yawgen Bushkow. The Power and Ephemerality of Music, p. 26) and Veranika Rusakovich (Artsiom Shaplyka. About Classical Music and PR, p. 32).

The THEATRE section in December-2021 carries Yury Ivanowski’s Cultural Layer (The Kolas Theatre Marks Its Anniversary, p. 36), which is dedicated to the famous Vitsiebsk Kolas Theatre, and the traditional Service Entrance from Aliaksander Viergunow (Viergunow’s Theatre Anecdotes, p. 39).

In the Reviews of the December CINEMA section, talking about the 27th Minsk International Listapad Film Festival are Nadzieya Buntsevich (p.

40) and Anton Sidarenka (We Are Launching the Listapad…, p. 44).

This year’s contents of the magazine are on p. 46.

In conclusion is this year’s final issue of the IN DESIGN rubric about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus from Ala Pigalskaya (The Artist’s Basic Instinct and Obstacles on his Way, p. 48). На першай старонцы вокладкі: Аляксандр Балдакоў. З серыі «Quantography». Светлавая інсталяцыя. 2021.

2

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Слоў­н і к

Сло­вы снежня Лю­боў Гаў­ры­люк

До­тык Лі­та­ра­ль­на вось то­ль­кі што Но­бе­леў­скую прэ­мію ў га­лі­не мед­ыцы­ны атры­ма­лі аме­ры­кан­скія на­ву­ коў­цы за да­сле­да­ван­не рэ­акцыі ча­ла­ве­ка на да­кра­нан­не. Сен­са­цыя, хі­ба не? Усё, што ў су­час­ным мас­тац­тве звя­за­на з так­ты­ль­ным кан­так­там, тая фа­таг­ра­фія, якая атры­ма­ла вы­шэй­шую адзна­ку WPP2021 — «Пер­шыя аб­дым­кі» Мад­са Ні­се­на (Да­нія), — ня­ўжо не свед­чан­не важ­нас­ці пра­бле­мы? У гэ­тым жа шэ­ра­гу мно­гія пер­фар­ма­тыў­ныя пра­кты­кі, пры­кла­ды зва­ро­ту да на­іўна­га мас­тац­тва, да дэ­ка­ра­ тыў­на-пры­клад­ных тво­раў — у той час­тцы, дзе прад­угле­джва­ецца фі­зіч­ны кан­такт аўта­ра/гле­да­ча з прад­ме­там ці апас­род­ка­ва­ны ця­лес­ны дос­вед. Ці мож­на ка­заць у су­вя­зі з гэ­тым пра но­вую прад­мет­насць? Хут­чэй пра но­выя ўза­ема­су­вя­зі і рэ­прэ­ зен­та­цыі аб’­ектаў, што зноў пры­йшлі на арт-сцэ­ну як між­дыс­цып­лі­нар­ныя. Акту­аль­ныя кан­тэк­сты, якія пра­па­нуе рэ­ча­існасць, здо­ль­ныя пры­мно­жыць эфект успры­ман­ня гіс­та­рыч­ных артэ­фак­таў і раз­умен­ня но­вых. Пры­клад та­го, як мож­на да­сле­да­ваць уз­ае­ма­дзе­янне су­час­на­га і арха­ічна­га мас­тац­тва, — бя­гу­ чая вы­ста­ва ў Ве­не­цы­янскай ка­лек­цыі Пэ­гі Гу­ген­хайм пад на­звай «Migrating Objects». «Пе­ра­нос аб’­ ектаў» (або міг­ра­цыя аб’­ектаў) ад­кры­ла­ся ў лю­тым 2020 го­да, праз 3 тыд­ні за­кры­ла­ся з-за пан­дэ­міі, і ў кас­трыч­ні­ку 2021-га ад­кры­ла­ся зноў. Ма­ла хто змог уба­чыць сё­ле­та і архі­тэк­тур­нае бі­ена­ле, і за­ўсё­ды вы­дат­ныя пра­екты, якія яго су­пра­ва­джа­юць. Але ку­ра­тар­ка Але­на Пра­та­се­віч уба­чы­ла і падзя­лі­ла­ся ўра­жан­ня­мі: «Не­звы­чай­ная ку­ра­тар­ская пра­ца! Арха­іка і тво­ры XX ста­год­дзя злу­ча­ныя ў экс­па­зі­цыі не про­ста арга­ніч­на, але скла­да­юць адзі­нае цэ­лае і ро­бяць ура­жан­не акту­аль­на­га мас­тац­тва. Пэ­гі Гу­ген­хайм, вя­до­мая не­арды­нар­ны­мі по­гля­да­мі, у 1960-я не­ча­ка­на на­бы­ла ў сваю ка­лек­цыю пра­цы мас­та­коў, ство­ра­ныя ў Ла­цін­скай Аме­ры­цы, Афры­цы і Акі­яніі. Яна ўба­чы­ла ў іх бо­льш, чым інстру­мен­ та­ль­насць, што бы­ло ве­ль­мі сме­ла для та­го ча­су». Вы­ста­ва ўклю­чае 35 ары­гі­на­ль­ных тво­раў: фі­гу­ры лю­дзей і жы­вёл, та­тэ­мы, мас­кі. Не то­ль­кі ры­ту­аль­ нае пры­зна­чэн­не, але і ма­тэ­ры­ялы, фор­мы і пра­пор­цыі, ко­лер і гу­ка­вое су­пра­ва­джэн­не ства­ра­юць ансамбль, які вы­гля­дае ве­ль­мі су­час­на. Ма­ла та­го, яны су­гуч­ныя з тво­ра­мі еўра­пей­скіх і аме­ры­кан­скіх мас­та­коў ХХ ста­год­дзя. А ча­сам на­ват то­есныя, і ў экс­па­зі­цыі пад­крэс­ле­ныя гэ­тыя ды­яло­гі, рэ­плі­кі, мо­ман­ты рэ­за­нан­су. Су­час­ні­кі Пэ­гі Гу­ген­хайм не ха­ва­лі сва­ёй ці­ка­вас­ці і шу­ка­лі ў на­іўным мас­тац­тве кры­ні­цы на­тхнен­ня: ужо ця­пер но­выя ку­ра­та­ры на­зы­ва­юць у гэ­тай су­вя­зі імё­ны Пі­ка­са, Кол­дэ­ра, По­ ла­ка; вы­ву­ча­юць антра­па­мор­фныя аб’­екты ва ўсіх дэ­та­лях, да­сле­ду­юць ста­ра­жыт­ную тэ­ра­ко­ту, дрэ­ва і бам­бук. Зра­зу­ме­ла, не то­ль­кі «Пе­ра­нос аб’­ектаў» мож­на на­зваць у лі­ку падзей, пры­све­ча­ных са­мой ідэі до­ты­ку і пра­кты­цы не­пас­рэд­на­га кан­так­ту з тво­рам. Але ста­тус над­ае пра­екту асаб­лі­вае зна­чэн­не. А Но­бе­леў­ ская прэ­мія да­па­ма­гае змяс­ціць прад­мет і пра­бле­му ў фо­кус. Бру­та­л ізм

Не­вя­до­мы мас­так. Мек­сі­ка. Па­ча­так ХХ ста­год­дзя.

«Мастацтва» № 12 (465)

Яшчэ год та­му гэ­ты архі­тэк­тур­ны стыль быў на­зва­ны ся­род вя­ду­чых трэн­даў, і гэ­та так­са­ма сво­еа­ саб­лі­вае вяр­тан­не. Бру­та­лізм уз­нік у рэ­чыш­чы па­сля­ва­еннай га­рад­ской за­бу­до­вы, час­та на мес­цы раз­бу­ра­ных квар­та­лаў, ка­лі мі­ль­ёны лю­дзей стра­ці­лі дах над га­ла­вой. Тэр­мін з’я­віў­ся з фран­цуз­ска­га сло­ва­злу­чэн­ня «béton brut» (не­апра­ца­ва­ны бе­тон), што пра­ма па­каз­ва­ла на тры­ва­лы тан­ны ма­тэ­ры­ял. Вы­ка­рыс­тоў­ваць яго па­ча­лі ў Бры­та­ніі, а сам стыль — па­сля Ле Кар­бю­зье — па­спя­хо­ва ўва­саб­ля­лі ва ўсім све­це, у тым лі­ку і са­вец­кія архі­тэк­та­ры-бру­та­ліс­ты. У цэ­лым рэ­пу­та­цыя скла­ла­ся не­адназ­нач­ная, але до­сыць гіс­то­рыі. Урба­ніс­ты­ка XXI ста­год­дзя злу­чы­ла архі­тэк­ту­ру і ві­зу­аль­нае мас­тац­тва: вы­свет­лі­ла­ся, што цяж­ка­ва­ га­ва­му бе­то­ну асаб­лі­ва па­суе фа­таг­ра­фія. Вы­чыш­ча­ны, па­збаў­ле­ны мо­цы не­абру­та­лізм су­час­ных бу­ дын­каў час­та экс­плу­ату­юць фа­тог­ра­фы, якія ба­чаць у ім ад­сут­насць дэ­ко­ру, ідэ­аль­ную па­вер­хню для кан­трас­ту з да­лі­кат­ны­мі це­ла­мі, па­ўпраз­рыс­ты­мі рас­лі­на­мі і г.д. Уз­ораў та­ко­га пад­ыхо­ду вя­до­ма шмат, на­за­ву то­ль­кі се­рыю «Raw Hill» вен­гер­скай фа­тог­раф­кі Ма­ры­еты Вар­гі. Ад­нак на­ват па­штоў­кі з по­м­ ні­ка­мі са­вец­кай архі­тэк­ту­ры і про­ста по­мні­ка­мі да­юць знач­на бо­ль­шае ўяў­лен­не пра трэнд, то-бок імі­та­ваць яго, спраш­чаць ад­ра­зу ста­но­віц­ца не­ці­ка­ва. Па­штоў­кі, да­рэ­чы, саб­ра­ла бры­тан­скае вы­да­ вец­тва Fuel у аль­бо­ме «Brutal Bloc Postcards», пры­свя­ціў­шы яго са­вец­ка­му ма­дэр­ніз­му і бру­та­ліз­му 1960—1980-х га­доў. Зу­сім іншая эстэ­ты­ка ў гэ­тых фа­таг­ра­фі­ях, а са­цы­яль­ныя і архі­тэк­тур­ныя каш­ тоў­нас­ці ча­су з ёй не­па­дзе­ль­ныя. Бо­ну­сам мож­на лі­чыць жыц­цё ву­лі­цы на вы­явах: аўта­ма­бі­лі, лю­дзі, дрэ­вы, бо на­ват та­га­час­ная мо­да на квет­ка­выя клум­бы ця­пер ці­ка­вая. Кі­тай­ская фа­тог­раф­ка Сяа Ян, якая жы­ве ў Іспа­ніі, да­сле­дуе іншыя аб’­екты і су­ро­ва­му бе­то­ну не здра­ джвае. Яе ве­жы, ту­нэ­лі, па­мпез­ныя лес­ві­цы, пі­ра­мі­ды, аб­еліс­кі і стэ­лы, час­та ў за­кі­ну­тых мес­цах, зня­тыя ў роз­ных еўра­пей­скіх кра­інах. З 2012 го­да «Веч­ныя по­мні­кі ў цем­ры», з ад­на­го бо­ку, акцэн­ту­юць ува­гу на гіс­та­рыч­ным кан­тэк­сце, з інша­га — ма­юць яркі фу­ту­рыс­тыч­ны па­сыл. Сяа Ян да­ма­га­ецца гэ­тых, зда­ва­ла­ся б, су­пра­ць­лег­лых эфек­таў, пад­свят­ля­ючы аб’­екты. У не­йкім сэн­се гэ­та так­са­ма ад­апта­цыя да су­час­най ві­зу­аль­най ку­ль­ту­ры. Ці­ка­ва, што са­мі бу­дын­кі і кра­яві­ды ва­кол іх пус­тын­ныя — усё ж са­праў­ д­ныя бру­та­ль­ныя по­мні­кі не апрап­ры­ююц­ца но­вым ла­дам жыц­ця, ка­лі ў гэ­тым ня­ма не­абход­нас­ці. Най­шчы­ль­ней да ўлас­на архі­тэк­тур­най фі­ла­со­фіі з раз­умен­нем «сум­лен­на­га» не­апра­ца­ва­на­га ма­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Сл оў н­ ік

3

тэ­ры­ялу без фар­бы і тын­коў­кі, з буй­ны­мі ге­а­ мет­рыч­ны­мі фор­ма­мі, пад­ышоў, на мой по­гляд, ня­мец­кі фа­тог­раф Ры­кар­да Стэйн. Ён так­са­ма не аб­мі­нуў ува­гай бун­ке­ры на мя­жы Іспа­ніі і Фран­ цыі — а іх там ка­ля 15 000, — але ўба­чыў іх у сім­ бі­ёзе з лан­дшаф­там, час­та зды­ма­ючы з бо­ку мо­ра. У яго кад­рах ёсць амаль ман­стру­озныя струк­ту­ры, і ад­сыл­ка да іх на­цыс­цка­га мі­ну­ла­га не вы­гля­дае чу­жа­род­най. У Па­ры­жы фа­таг­ра­фіі Стэй­на вы­ стаў­ля­лі­ся раз­ам з архе­ала­гіч­ны­мі пра­ца­мі По­ла Ві­ры­ліё: да­ку­мен­та­цы­яй, ва­енны­мі свед­чан­ня­мі, ды­ягра­ма­мі. Але гру­быя дэ­та­лі, ужо па-за кан­тэк­ стам Дру­гой сус­вет­най вай­ны, пры­цяг­ва­юць мас­ та­ка да асоб­ных артэ­фак­таў і па­зней. На­прык­лад, у та­кім жа жор­сткім сты­лі Стэйн зды­маў у па­ўноч­ най Да­ніі ста­рыя ры­бац­кія суд­ны, па­ўраз­бу­ра­ныя, на апош­ніх ста­янках-мо­гіл­ках. Кры­ты­кі су­ты­ка­ юць іх з вы­ява­мі і мар­ской тэ­май у ра­ман­тыч­ным жы­ва­пі­се, і кан­траст сап­раў­ды ра­ды­ка­ль­ны. Ёсць у Стэй­на і бяз­лі­тас­ныя вы­явы рэ­шткаў жы­вёл, якія на­гад­ва­юць ра­бо­ты Су­ці­на, але ма­нах­ром­ныя. Улас­на, Стэйн і ўва­саб­ляе для мя­не су­час­ны бру­ та­лізм у мас­тац­тве — ёсць у ім і сме­ласць, і па­эзія, і скла­да­насць. Гіб­ры­д ы Змеш­ван­не сты­ляў і на­прам­каў па-за кан­тэк­стам і ча­сам, ка­лі яны ўзнік­лі, — су­пя­рэч­лі­вая з’ява, пра якую хо­чац­ца па­ра­зва­жаць на­пры­кан­цы го­да. З ад­на­го бо­ку, ку­ра­та­ры ста­лі прад­стаў­ляць усё мас­тац­тва як су­час­нае. Па­зі­цыя моц­ная, без­умоў­ на кам­пра­міс­ная, але ве­ль­мі прад­уктыў­ная: уз­яць ха­ця б ра­ды­ка­ль­ную зме­ну па­ста­яннай экс­па­зі­цыі кла­січ­на­га мас­тац­тва ў Му­зеі імя Пуш­кі­на (РФ; фран­цуз­скі сцэ­ног­раф і ку­ра­тар Па­трык Уркад). Услед за ёй тут жа ад­кры­ва­ецца кан­цэп­ту­аль­ны пра­ ект-пе­ра­асэн­са­ван­не гіс­то­рыі мас­тац­тва «Бы­ва­юць дзіў­ныя зблі­жэн­ні» (ле­ген­дар­ны не­за­леж­ны ку­ра­ тар Жан-Юбер Мар­тэн). Пра пра­екты шмат пі­са­лі, так што не бу­дзем па­ўта­рац­ца. Адзна­чым то­ль­кі, што між­на­род­ныя ку­ра­та­ры імкнуц­ца да но­вых на­прам­каў да­сле­да­ван­няў і но­вых вы­ста­вач­ных пра­ктык. У гэ­тыя ж тыд­ні Га­ле­рэя су­час­на­га мас­тац­тва ад­кры­ва­ецца ў Ва­ты­ка­не, і пер­шая ж на­зва вы­ста­вы акцэн­туе гла­ба­ль­ны аспект: «Усе: ча­ла­вец­тва на шля­ху». У Апос­та­льс­кай біб­лі­ятэ­цы XV ста­год­дзя су­ час­ны мас­так П’ет­ра Ру­фа прад­стаў­ляе сваё раз­умен­не кар­ты як ме­та­фа­ры, а Па­па Рым­скі ві­тае спа­ дар­ства сло­ва­мі: «Ку­ль­ту­ры за­хвор­ва­юць, ка­лі ста­но­вяц­ца са­ма­рэ­фе­рэн­тны­мі». І гэ­так да­лей, са зна­ ка­мі­тай ужо цы­та­тай: «Ло­гі­ка за­кры­тых бло­каў бяс­плод­ная і по­ўная не­па­ра­зу­мен­няў. Нам па­трэб­ная но­вая пры­га­жосць». Да­рэ­чы, аб ад­кры­тых для мас­тац­тва пра­сто­рах: за апош­ні ме­сяц я аса­біс­та да­да­ла да шмат­лі­кіх вак­за­лаў ве­лад­ром і цэнтр вяс­ляр­на­га спорту. Іншы тып ма­дэр­ні­за­цыі ад­но­сіц­ца не­пас­рэд­на да вы­ста­вач­ных пра­ектаў: рэ­кан­стру­юец­ца вы­ста­вапа­пя­рэд­нік, на­прык­лад, 100-га­до­вай да­ўні­ны. На­ко­ль­кі гэ­та маг­чы­ма, вя­до­ма. У Му­зеі рус­ка­га экс­прэ­ сі­яніз­му звяр­ну­лі­ся да зна­ка­мі­тай нью-ёркскай «Вы­ста­вы рус­ка­га мас­тац­тва» 1924 го­да. Па­ўта­рыць та­кі пра­ект не­рэ­аль­на, а да­сле­да­ван­не за­пат­ра­ба­ва­ла не­ка­ль­кіх га­доў кар­пат­лі­вай пра­цы, у тым лі­ку дып­ла­ма­тыч­най. Па­ўта­ры ты­ся­чы тво­раў жы­ва­пі­су, гра­фі­кі, ску­льп­ту­ры ка­ля со­тні аўта­раў, якія тры га­ ды пад­арож­ні­ча­лі па аме­ры­кан­скіх шта­тах і Ка­на­дзе, — прэ­цэ­дэн­таў, пад­обна, не бы­ло. Але ў вы­ні­ку з’я­ві­лі­ся «Іншыя бе­ра­гі. Рус­кае мас­тац­тва ў Нью-Ёрку. 1924», не менш гран­ды­ёзныя па ўкла­дзе ку­ра­ та­раў у гіс­то­рыю мас­тац­тва. Я за­вяр­шы­ла б год не­вя­лі­кім ве­не­цы­янскім пра­ектам «Гіб­ры­ды» ма­ла­дой іта­ль­янскай мас­тач­кі Эль­хам М. Агі­лі. Яна так­са­ма аб­апі­ра­ецца на ўспа­мін пра кла­сі­ку, але цал­кам у рам­ках ідэі «па­ка­заць усё мас­ тац­тва як су­час­нае». «Гіб­ры­ды» рас­туць з «Orto dei Semplici» Улі­са Альд­ра­ван­дзі, ле­ка­ра і гу­ма­ніс­та, за­сна­ва­ль­ні­ка ба­та­ніч­на­га са­ду ў Ба­ло­ньі (XVI ста­год­дзе), ад­на­го з пер­шых у Еўро­пе. Але Эль­хам мае пер­сід­скія ка­ра­ні, і яе кан­цэп­цыя звяз­вае ўсход­нюю тра­ды­цыю з за­ход­няй, штуч­нае і дзі­кае. Па­вод­ле ма­тэ­ры­ялаў гэ­та тэк­стыль і жы­ва­піс, а кан­цэп­ту­аль­на — сад, які «ў пер­сід­скім све­та­пог­ля­дзе на пра­ця­гу ста­год­дзяў лі­чыў­ся ўзо­рам ўнут­ра­на­га ба­чан­ня». На­тхняе!

Ры­кар­да Стэйн. Без на­звы. Фа­таг­ра­фія. 1980.

Эль­хам М. Агі­лі. Пра­ект «Гіб­ры­ды». 2021. снежань, 2021

4

Ві ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ма­н а­л ог аў т а­р а

Свой свет. Віктар Бутра

Вы­ста­ва Вік­та­ра Бут­ры ад­кры­ла­ся ў рам­ках пра­екта «Архе­ало­гія бе­ла­рус­кай фа­таг­ра­фіі» ў Музеі-майстэрні Заіра Азгура. Гэ­ты пра­цяг пер­шай час­ткі экс­па­зі­цыі «Про­стыя сю­жэ­ты» дэ­ман­струе рэ­дкія і він­таж­ныя ад­біт­кі чор­набе­лых здым­каў 1960—1990-х. У сва­ім ма­на­ло­гу аўтар пра­маў­ляе пра Ры­гу — го­рад, у якім фа­тог­раф вы­рас і які стаў ад­ным з кан­сты­ту­ючых фак­ та­раў не то­ль­кі ві­зу­аль­най опты­кі аўта­ра, але пад­мур­кам яго ку­ль­ту­ры све­таў­спры­ман­ня, — пра ба­ць­коў і сяб­роў, пра фа­таг­ра­фію і міс­тыч­ную гіс­то­рыю, якая іх звяз­вае ўжо бо­льш за 60 га­доў…

Пры­гад­ван­не… Я на­ра­дзіў­ся ў го­ра­дзе Са­ра­пул, гэ­та Удмур­тыя. Та­ды там бы­лі вай­ско­выя за­ во­ды, на якіх ба­ць­ка, скон­чыў­шы ў 1941 го­дзе фiз­мат Мо­ла­таў­ска­га (ця­пер Пер­мска­га) уні­вер­сі­тэ­та, пад­час вай­ны пра­ца­ваў інжы­не­рам. Ма­ма за­кан­чва­ ла гео­ла­га-ге­агра­фіч­ны фа­ку­ль­тэт та­го ж уні­вер­сі­тэ­та і ў 1941 го­дзе бы­ла на пра­кты­цы ў скла­дзе ге­ала­гіч­най гру­пы на Ура­ле. Ка­лі вы­зва­лі­лі Ры­гу, ба­ць­ку на­кі­ра­ва­лі на­ча­ль­ні­кам ла­ба­ра­то­рыі ў ад­дзел га­лоў­на­га кан­струк­та­ра за­во­ да ВЭФ. Са сту­дзе­ня 1945-га — мы ў Ры­зе. А па­мя­таю я ся­бе з го­да 1947-га, асоб­ныя падзеі: мы ідзём у кра­му ца­цак, фа­таг­ра­фу­емся ў ад­ным і тым жа фо­та­атэ­лье, да вай­ны яно бы­ло пры­ват­ным, па­сля вай­ны яго пе­ра­вя­лі ў ста­ тус арце­лі. У Лат­віі тое, што бы­ло пры­ват­ным ма­ле­нь­кім прад­пры­емствам, по­тым пе­ра­тва­ры­ла­ся ў арце­лі, іх да­пус­ка­ла­ся мець. А да­пус­ка­ла­ся мно­гае. Ма­ма ля­чы­ла­ся ў ста­ма­то­ла­га, у яко­га быў па­тэнт і за са­вец­кім ча­сам. Па­ мя­таю таб­ліч­ку з яго імем, што ві­се­ла на сця­не, каб дзве­ры не пса­ваць. Як пра­ві­ла, яны бы­лі ма­сіў­ныя, разь­бя­ныя. Та­га­час­ная Ры­га — гэ­та свой свет. Я па­мя­таю, як мы з ба­бу­ляй ха­дзі­лі на ры­ нак, гэ­та быў 1948 год. Як яна вы­бі­ра­ла дзі­чы­ну, мя­са, ры­бу, зе­ля­ні­ну... Я па­мя­ таю, як ла­зіў унут­ры разь­бя­на­га ду­бо­ва­га бу­фе­та. Там дзі­ця маг­ло змяш­чац­ца цал­кам. Мы жы­лі ўпя­цёх у вя­лі­кай сто­мет­ро­вай ча­ты­рох­па­ка­ёвай ква­тэ­ры. Вось ёсць рэ­чы, дэ­та­лі, якія на­заў­жды ўра­за­юцца ў па­мяць. Мінск я не пры­маю да гэ­та­га ча­су, ня­хай м­не да­ру­юць на­се­ль­ні­кі гэ­та­га мес­та, але гэ­та не мой го­рад. Ужо і Ры­га ця­пе­раш­няя не мой го­рад. Я за­ўсё­ды па­зі­ цы­яна­ваў ся­бе як рус­кі, які вы­рас у Лат­віі і сфар­ма­ваў­ся там, а ця­пер жы­ве ў Бе­ла­ру­сі. У два­ры ў нас бы­ла май­стэр­ня, дзе ра­ман­та­ва­лі аўта­ма­бі­лі, ма­та­цык­лы. З лі­ цей­най у пад­ва­ле. А праз не­ка­ль­кі га­доў па­сля за­кан­чэн­ня вай­ны па­ча­лі вы­ пус­каць дзі­ця­чыя цац­кі. Ла­тыш, лі­цей­шчык у пад­ва­ле, увесь час пус­каў нас ту­ды, па два ча­ла­ве­кі. У мя­не да гэ­та­га ча­су за­ста­лі­ся алю­мі­ні­евыя са­ма­лё­ці­ кі, якія ён ад­лі­ваў. Мы яму цац­кі, гар­ма­ты, сал­да­ці­каў на­сі­лі. У мя­не бы­ла раз­ ма­ля­ва­ная цыр­кач­ка на ка­ні, ня­мец­кі сал­дат ча­соў Пер­шай сус­вет­най вай­ны. Яшчэ па­мя­таю, як пры­еха­лі на двор не­йкія май­стры, вы­свет­лі­ла­ся, што яны збі­ра­лі аква­ры­умы для рыж­ска­га за­апар­ка. А мы, хлап­чу­кі, кру­ці­лі­ся ва­кол «Мастацтва» № 12 (465)

уся­го, што ні ра­бі­ла­ся: ра­ман­та­ва­лі аўта­ма­бі­лі — мы по­бач, ра­бі­лі аква­ры­ умы — мы зноў тут. За ўсім на­зі­ра­лі, пы­та­лі­ся, а нам усё тлу­ма­чы­лі. Са­мае ці­ка­вае, нас ніх­то не га­няў. З на­мі раз­маў­ля­лі, нас ву­чы­лі, не­за­леж­на ад та­го, ла­ты­шы, па­ля­кі ці не­мцы гэ­та бы­лі. Так, гэ­та дух парт­ова­га го­ра­да. Як ма­ма рас­каз­ва­ла, над на­мі, пра­ктыч­на пад да­хам, яшчэ па­верх быў — там жы­лі па­лон­ныя не­мцы, якія ад­на­ўля­лі Ры­гу. Мя­не гэ­тыя не­мцы лю­бі­лі. Ахвот­на са мной важ­да­лі­ся, час­та­ва­лі цу­кер­ка­мі. Ста­сун­кі бы­лі та­кія, што ка­за­лі, ні­бы­та я ня­мец­кія сло­вы ве­даў ра­ней за рус­кіх. Яшчэ па­мя­таю, мя­не ку­па­лі ў ван­нач­ цы, якая ста­яла ка­ля каф­ля­най печ­кі. Па­сля кож­на­га ку­пан­ня мя­не ўзна­га­ро­ джва­лі ма­ле­нь­кай квад­рат­най ша­ка­лад­кай з ка­ля­ро­вай кар­цін­кай. Там бы­лі роз­ныя кар­цін­кі, за­ла­тое ціс­нен­не — ве­ль­мі пры­го­жае, яны да­паў­ня­лі ад­но ад­на­го, мож­на бы­ло скла­даць гіс­то­рыі, і я збі­раў іх. Па­мя­таю цырк з гон­ка­мі ма­та­цык­ліс­таў на вер­ты­ка­ль­най сця­не, мар­скія львы і дрэ­сі­ра­ва­ныя сла­ны. Я, як ні дзіў­на, зва­жаў на тое, як ро­біц­ца бяс­пе­ка акра­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / М а­н а­л ог а ў т а р­ а

ба­таў. Ка­пі­яваў іх пры­зям­лен­не па­сля вы­со­кіх скач­коў з тра­пе­цыі. На­огул цырк не лю­біў і не люб­лю да гэ­та­га ча­су — лю­дзі там вы­му­ша­ныя ры­зы­ка­ ваць жыц­цём на па­це­ху іншым. Я ні­бы­та ця­пер там, у гэ­тым до­ме... У нас бы­лі пад­ва­лы-ла­бі­рын­ты, па якіх мож­на бы­ло вы­йсці на іншыя ву­лі­цы. Не­як, на па­чат­ку пя­ці­дзяся­тых, пры­ехаў «ва­ра­нок», яны і ра­ней пры­язджа­лі… У дзён­ны час пры­ехаў, жы­ха­рам ска­за­лі не вы­хо­дзіць. Я на­зі­раў у акно са свай­го па­вер­ха. З пад­ва­ла вы­ве­лі не­ка­ль­кі ча­ла­век у су­пра­ва­джэн­ні лю­дзей са збро­яй у ста­не га­тоў­нас­ці. Ад­ной­чы мы, хлап­чу­кі, на­па­ро­лі­ся ў пад­ва­лах на ўто­еныя па­мяш­кан­ні, пры­ клад­на 2-2,5 на 3 мет­ры. Гэ­та бы­ло ад­но з лю­бі­мых мес­цаў для гу­ль­ні ў хо­ ван­кі і ка­за­кі-раз­бой­ні­кі. Пры­чым ага­вор­ва­ла­ся за­га­дзя: з пад­ва­лам або без, з ліх­та­ры­ка­мі ці без. І вось за­лез­лі ў гэ­тую дзір­ку, а там ака­за­ла­ся, што ў пад­ ло­зе яшчэ ад­на ад­ту­лі­на ні­жэй — і яшчэ ад­на. А ў са­мым ні­зе бы­лі мат­ра­цы, пад­абен­ства сто­лі­каў — ві­даць бы­ло, што там жы­вуць. Бо­льш мы ту­ды не вяр­ та­лі­ся. А праз не­ка­то­ры час гэ­тыя скля­пы і ха­ды ў іх за­му­ра­ва­лі, за­бу­да­ва­лі ад­рын­ка­мі, пе­ра­пы­ні­ла­ся гэ­тае злу­чэн­не. У шко­лу ха­дзіў №1 ад Пры­бал­тый­скай чы­гун­кі. Ба­ць­кам ад­ра­зу ска­за­лі, што тут рых­ту­юць не аб­іту­ры­ентаў, а па­паў­нен­не пра­цоў­на­га кла­са. Так, за час шко­лы я пра­йшоў ста­ляр­ны цэх, сля­сар­ны цэх, вай­ско­вы аўта­ра­мон­тны за­ вод, у мя­не раз­рад то­ка­ра, і гэ­та ў па­заў­роч­ныя га­дзі­ны. Мы пра­ца­ва­лі на тым жа аб­ста­ля­ван­ні, на якім і да­рос­лыя. А яшчэ быў гур­ток ра­дыё­тэх­ні­кі на стан­цыі юных тэх­ні­каў. У 1957 го­дзе на на­шай ка­рат­ках­ва­ле­вай ра­дыё­стан­цыі (яе па­зыў­ныя бы­лі, ка­лі не па­мы­ля­ юся, УК2АЦ) мы ла­ві­лі сіг­на­лы пер­ша­га са­вец­ка­га спа­да­рож­ні­ка. Фо­та­апа­рат быў до­ма да­ўно, плас­ці­нач­ны, яшчэ ма­мі­на­га айчы­ма. Ён зды­ маў і ў Ся­рэд­няй Азіі, і ў Ма­ньч­жу­рыі, мя­не зды­маў, але я гэ­та­га не па­мя­таю. Па­мя­таю, ба­ць­ка спра­ба­ваў: зды­маў на шкля­ныя плас­ці­ны па­ме­рам 9х12см. Я ве­даў, што гэ­та та­кое, ба­чыў скры­нач­ку з лін­зай і мі­гат­лі­вым за­тво­рам. Ад­на­му з ма­іх та­ва­ры­шаў пад­ары­лі «Зме­ну». Мы та­ды з ім увесь час ра­зам бы­лі: на ра­дыё­гур­ток, на ка­ток і на Уз­мо­р’е. Ён зды­мае, я гля­джу, што ён ро­ біць. Па­сля ён па­чаў да­ваць мне гэ­тым апа­ра­там па­зды­маць. А на дзень на­ра­ джэн­ня і ў мя­не з’я­ві­ла­ся свая «Зме­на 2», гэ­та быў 1958 год. Ра­дыё­элек­тро­ні­ка, фа­таг­ра­фія, ла­тыш­ская, англій­ская, ня­мец­кая мо­вы (мне пад­аба­ла­ся сяс­тра май­го парт­нё­ра па тэ­ні­се, а яны па-поль­ску га­ва­ры­лі) і поль­ская — ча­су во­ль­на­га не бы­ло. А зі­мой быў ка­ток. Шмат чы­та­ла­ся. Я не лю­біў шко­ль­ную лі­та­ра­ту­ру. Ад­да­ваў пе­ра­ва­гу «За­йма­ль­най фі­зі­цы» і «За­й­ ма­ль­най ге­амет­рыі» Пе­рэ­ль­ма­на, «Со­нцу і яго ся­м’і» Іва­ноў­ска­га.

5

Ідзе 1961 год, у ба­ць­кі ад­кры­тая фор­ма ту­бер­ку­лё­зу гар­та­ні, яго ад­хі­ля­юць ад вы­кла­дан­ня. Та­му ні аб якім МФТІ, МІ­ФІ і гэ­так да­лей і га­вор­кі быць не маг­ло. Пры­нам­сі я для ся­бе так вы­ра­шыў. У Ры­зе та­ды вы­шэй за ўсё ка­ці­ра­ ваў­ся мед­інсты­тут. Кон­курс ту­ды быў 8 ча­ла­век на мес­ца, ну і я вы­ра­шыў, што па­йду ў мед­інсты­тут на ле­кар­скі фа­ку­ль­тэт. Я спа­чат­ку быў за­лі­ча­ны кан­ды­да­ там, а па вы­ні­ках лет­няй се­сіі стаў сту­дэн­там. Ад­ра­зу ж па­сяб­ра­ва­лі: адзін — ста­рас­та на­шай гру­пы, Ва­лян­цін Шо­ла­хаў (Але­ват), ён ці­ка­віў­ся фі­ла­со­фі­яй, су­час­най за­ход­няй лі­та­ра­ту­рай, дру­гі — Ва­ло­дзя Куз­ня­цоў (Ку­зя), пе­ра­піс­ ваў­ся з га­ле­рэ­ямі і му­зе­ямі Еўро­пы і джаз доб­ра ве­даў, яшчэ адзін — Жэ­ня Літ­ві­наў (Джэк), цу­доў­на ве­даў фі­зі­ку, хі­мію, опты­ку і ра­дыё­тэх­ні­ку, пе­рад інсты­ту­там пра­ца­ваў інка­са­та­рам. Так нас саб­ра­ла­ся кам­па­нія. Усё дзя­лі­ла­ся на не­ка­ль­кі роў­ных час­так: фа­таг­ра­фія, спорт, ра­дыё­тэх­ні­ка, мед­ыцы­на, чы­ тан­не за­меж­най лі­та­ра­ту­ры, англа­моў­ная кла­сі­ка, ня­мец­кія і поль­скія ча­со­пі­ сы па ды­зай­не. Па­мя­таю, у 1961 го­дзе ў біб­лі­ятэ­цы Рыж­ска­га по­лі­тэх­ніч­на­га інсты­ту­та адзін з ма­іх сяб­роў па шко­ле, той, хто да­ваў мне для «важ­ных» зды­ мак свой Зор­кі-3С са свят­ла­моц­ным аб’­екты­вам, На­вум Кор­цін, та­ды про­ста Нё­ма, ку­ды­сь­ці вы­ска­чыў, а мя­не па­кі­нуў па­гар­таць не­йкі ча­со­піс. Гэ­та ака­

Шан­ца­ва­ла на ці­ка­вых і доб­рых лю­дзей Я не мер­ка­ваў, што бу­ду мед­ыкам, і ўсе лі­чы­лі, што я па­йду ў МФТІ, ці МІ­ФІ, ці ў Ле­нін­град­скі по­лі­тэх­ніч­ны, на пры­бо­ра­бу­да­ван­не або па­ўпра­вад­ні­кі. Але ча­ла­век за­ўсё­ды мя­не ці­ка­віў... снежань, 2021

6

Ві ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ма­н а­л ог аў т а­р а

заў­ся чэш­скі Revue (Revue Fotografie), між­на­род­ны ча­со­піс. Да гэ­та­га я ба­чыў шы­коў­ныя фа­таг­ра­фіі ў віт­ры­нах атэ­лье, там бы­лі і пей­за­жы, але там не бы­ло та­го, што на­зы­ва­лі жан­ра­вай здым­кай ці, за­раз бы ска­за­лі, стрыт-фа­таг­ра­фія. Та­ды я ўпер­шы­ню гэ­та ўба­чыў. Мя­не ўра­зі­ла там тое, што фа­таг­ра­фія мо­жа так уз­дзей­ні­чаць. Што праз зды­мак мож­на пе­рад­аць сваё све­таў­спры­ман­ не — гэ­та быў штур­шок! Фа­таг­ра­фія, якая зда­ры­ла­ся Фа­таг­ра­фія аказа­ла­ся не су­хой фік­са­цы­яй, а стаў­лен­нем… Ка­лі ад­ра­зу ўзні­ кае эма­цый­ны вод­гук — вось што ўраж­ва­ла. Ка­лі ра­ней дзі­ві­ла якасць, то тут ме­на­ві­та ўздзе­янне. Усе кам­па­нен­ты: сам сю­жэт, кам­па­зі­цый­нае ра­шэн­не, свят­ло. Да мо­ман­ту гэ­тай сус­трэ­чы я ўжо зды­маў і зды­маў не так, як пуб­лі­ ка­ва­ла­ся ў га­зе­тах і ча­со­пі­сах. Ха­це­ла­ся фа­таг­ра­фа­ваць па-інша­му. Та­ды я па­чаў свой по­шук, і гэ­ты ча­со­піс за­цвер­дзіў мя­не ў дум­цы, што я на пра­ві­ль­ ным шля­ху. Атры­ма­ла­ся так, што ў Рыж­скім мед­інсты­ту­це за­кры­ла­ся ва­енная ка­фед­ра і нас па­ча­лі браць у вой­ска. Так не ха­це­ла­ся 3-4 га­ды ад­да­ваць на вой­ска. Пер­ шым мне ад­ка­заў Ві­цеб­скі мед­інсты­тут, ха­ця та­ды я пан­яцця не меў, дзе гэ­та, што гэ­та. Я за­браў да­ку­мен­ты з Рыж­ска­га мед­інсты­ту­та і апы­нуў­ся ў Ві­цеб­ску. Там та­ды ся­род пра­фе­су­ры бы­лі тыя, ка­го вы­сла­лі: псі­хі­ятр ака­дэ­мік Ві­на­гра­ даў, ве­лі­чы­ні бы­лі. Спа­чат­ку бы­ло цяж­ка аб­вы­каць, ды і па-рус­ку я гаварыў ня­ўпэў­не­на, збі­ваў­ся. Усе вы­ход­ныя з’яз­джаў у Ры­гу, без мо­ра і бліз­кіх не мог жыць. По­тым па­сту­по­ва ўсё ра­дзей і ра­дзей. Тут жа, лі­та­ра­ль­на ад­ра­зу, я су­тык­нуў­ся з фа­таг­ра­фі­яй. У вес­ты­бю­лі інсты­ту­та бы­ла раз­меш­ча­на аб’­ява фа­ку­ль­тэ­та гра­мад­скіх пра­фе­сій ВДМІ, ся­род якіх кі­на-фо­та­спра­ва і пры­піс­ка, што ка­лі ў ка­го­сь­ці ёсць не­шта га­то­вае, то трэ­ба пры­нес­ці на арга­ні­за­цый­ны сход. Я ўзяў ад­біт­кі, якія ў мя­не бы­лі, пры­йшоў у пры­зна­ча­ны час у пры­зна­ча­ную аўды­то­рыю, вы­клаў на стол і пра­йшоў агле­ дзец­ца. І тут ба­чу — ці­ка­ва! Гэ­та ака­за­лі­ся здым­кі Вік­та­ра Ган­ча­рэн­кі.

— Ты ад­куль?

— З Хар­ка­ва!

— Я з Ры­гі. У яго фар­мфак, у мя­не лек­фак. Пры­хо­дзяць кі­раў­ні­кі, па­гля­дзе­лі і ка­жуць нам: «Вось вы двое і бу­дзе­це вес­ці фо­та­гур­ток, а вы­клад­чы­кі — кі­но». Але мне ха­це­ла­ся і кі­но асво­іць, у вы­ні­ку да кан­ца на­ву­ча­ль­на­га го­да ўсё ж та­кі мой сю­жэт пра на­ву­ко­ва-да­след­чую ла­ба­ра­то­рыю тра­піў у юбі­лей­ны фі­льм пра Ві­цеб­скі інсты­тут. Дзе­сь­ці праз год Вік­тар сы­шоў з інсты­ту­та, ска­заў: «Ты, ста­ры, як хо­чаш, я не ма­гу ся­дзець на двух крэс­лах». І ён па­йшоў у пра­фтэх­ ву­чы­ліш­ча па фа­таг­ра­фіі. Я за­стаў­ся і фо­та­гур­ток ужо быў на мне. Пра­гра­му я склаў сам, час­тко­ва па кніж­цы Мі­ку­лі­на «25 уро­каў фа­таг­ра­фіі», па якой я ву­ чыў­ся фа­таг­ра­фа­ваць, тэх­ніч­ны бок асвой­ваў, а астат­няе — зна­ёмства з ча­со­ пі­са­мі, пуб­лі­ка­цы­ямі. Па­чаў вы­піс­ваць роз­ныя фо­та­ча­со­пі­сы з сац­кра­ін. У Ры­ зе скла­да­на бы­ло іх да­стаць, там бы­лі клу­бы, фо­та­сту­дыі, вя­лі­кая ко­ль­касць ахво­чых. А ў Ві­цеб­ску ніх­то гэ­тым не ці­ка­віў­ся, та­му на­ват лі­міт­ныя вы­дан­ні знай­сці бы­ло без пра­блем. «Рэ­вю», на­прык­лад, пуб­лі­ка­ва­лі шмат фа­таг­ра­фій з між­на­род­ных кон­кур­саў, у тым лі­ку ў кап­кра­інах. Там у асноў­ным ішла ва­ енная тэ­ма­ты­ка і дра­ма­тур­гія спорту. Да вы­пус­ку я кі­ра­ваў гэ­тым гурт­ком. Так атры­ма­ла­ся, што ся­род ма­іх вуч­няў бы­ла Тац­ця­на Ру­дзіч. Ця­пер не зга­даю, ка­лі ж мы па­збі­ва­лі на­шу бан­ду: Вік­тар Ган­ча­рэн­ка, Тац­ця­на Ру­дзіч, Мі­ха­іл Шмер­лінг і я… Гэ­та так­са­ма бы­лі не­звы­чай­ныя для ві­цеб­ска­га ася­род­дзя лю­ дзі: Тац­ця­на маг­ла сар­вац­ца і па­ехаць, на­прык­лад, на спек­такль тэ­атра «На Та­ган­цы». Ка­лі ў Ві­цеб­ску пра­хо­дзі­ла аб­лас­ная вы­ста­ва, па­гля­дзеў­шы яе пер­ шую са­ма­стой­ную плён­ку, я па­ра­іў адзін кадр над­ру­ка­ваць у па­ме­ры. Гэ­та быў парт­рэт яе сяб­роў­кі. На вы­ста­ве яна атры­ма­ла трэ­цюю прэ­мію гэ­тым кад­рам. А по­тым я ўжо пра­ца­ваў у Глы­бо­кім па­сля за­кан­чэн­ня, яна яшчэ пра­цяг­ва­ла ву­чо­бу. Мне тра­піў­ся лі­тоў­скі ка­та­лог усе­са­юзнай сту­дэн­цкай вы­ста­вы фо­та, і там бы­лі апуб­лі­ка­ва­ны ад­на ці дзве яе пра­цы. З Глы­бо­ка­га мя­не за­бра­лі ў Ві­цеб­скую аб­лас­ную ба­ль­ні­цу. Тут мы сус­трэ­лі­ся з Ган­ча­рэн­кам, ён па­сля за­кан­чэн­ня ву­чы­ліш­ча па­спеў па­пра­ца­ваць у на­ва­по­ лац­кай га­зе­це «Хі­мік». Яго пе­ра­во­дзяць у аб­лас­ную га­зе­ту «Ві­цеб­скі ра­бо­чы» фо­та­ко­рам. З ві­цеб­скім фо­та­клу­бам у нас не скла­ла­ся: не тое зды­ма­лі, не так зды­ма­лі. Мы бы­лі іншыя. Але ў Ві­цеб­ску быў ве­ль­мі ці­ка­вы май­стар Ге­надзь «Мастацтва» № 12 (465)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / М а­н а­л ог а ў т а р­ а Бе­ліц­кі, з доб­рым ба­чан­нем, сво­еа­саб­лі­вым, ве­ль­мі вы­лу­чаў­ся. Ён вёў у Па­ ла­цы пі­яне­раў фо­та­гур­ток. По­тым лёс за­нёс у Львоў. Па кон­кур­се я з’е­хаў на ка­фед­ру па­та­ла­гіч­най ана­ то­міі Львоў­ска­га мед­інсты­ту­та. Па­ка­заў там свае здым­кі мясц­овым фо­та­клу­ баў­цам, у пры­ват­нас­ці Ра­ма­ну Льво­ві­чу Ба­ра­ну. Па­вод­ле вод­гу­каў, гэ­та быў леп­шы парт­рэ­тыст тых ча­соў! Мед­аліст на не­злі­чо­най ко­ль­кас­ці кон­кур­саў, са­ло­наў, вы­ста­ў. Я ры­зык­нуў па­ка­заць пра­цы яму. Да гэ­та­га ча­су па­мя­таю, ён ска­заў: «Ма­ла­ды ча­ла­век, а жан­чын вы ідэ­алі­зу­еце». Не­ка­ль­кі раз­оў я на­вед­ ваў львоў­скі фо­та­клуб. Па­сля Льво­ва, арды­на­ту­ры, я апы­нуў­ся ў Мін­ску, у Рэ­спуб­лі­кан­скай клі­ніч­най ба­ль­ні­цы ў па­сёл­ку Ляс­ное. Ка­лі я па­гля­дзеў, што та­кое Ба­раў­ля­ны — сем да­ моў, лес і па­лі, — то зра­зу­меў: гэ­та мне пад­аба­ецца, і го­рад не­да­лё­ка... А ў го­ ра­дзе я сус­трэў Ган­ча­рэн­ку. Тут бы­лі лю­дзі, якія мне ці­ка­выя: Юрый Ва­сі­ль­еў, Ана­толь Дуд­кін, Мі­ша Жы­лін­скі, Яўген Ка­зю­ля, Ула­дзі­мір Ня­хай­чык. Ад­нак ча­

7

Ёсць здым­кі на мя­жы: успры­маць — не ўспры­маць, зга­джац­ца — не зга­джац­ ца з па­зі­цы­яй аўта­ра. Ёсць вы­явы, якія сы­хо­дзяць у пад­свя­до­масць, вя­рэ­ дзяць ме­на­ві­та там. Пры гэ­тым вон­ка­выя фі­зіч­ныя зме­ны, яны не та­кія істот­ ныя, і яны ко­рат­ка жы­вуць. А тое, што ты­чыц­ца псі­хі­кі, эмо­цый, — гэ­та ўсё ж бо­льш скла­да­нае, за­хо­дзіць глы­бей і жы­ве там да­ўжэй. Зда­ра­ла­ся, што дзе­сь­ці ва ўяў­лен­ні, у свя­до­мас­ці ўзні­кае — пра­ктыч­на адзін у адзін — вось гэ­тая фа­таг­ра­фія. Уста­еш, бя­рэш фо­та­апа­рат і ідзеш зды­маць. Мне да­лі га­то­вую вы­яву, укла­лі ў га­ла­ву. Ад­куль яна уз­яла­ся? Раз­умен­не та­го, што я зды­маю тое, што я сам ні­ко­лі не ба­чыў і што бо­ль­шасць лю­дзей не ўба­ чыць... Фа­таг­ра­фія як імпу­льс, які не­маг­чы­ма па­тлу­ма­чыць. Я не фо­та­мас­так. У бі­ягра­фіч­ным пла­не фа­таг­ра­фія — гэ­та адзін з на­прам­каў дзей­нас­ці. Усім ру­хае ці­ка­васць, якой бы сфе­рай ні за­ймац­ца, у све­це ве­ль­ мі шмат ці­ка­ва­га. Хо­чац­ца да­ка­пац­ца да ча­го­сь­ці та­ко­га, што по­тым лю­дзям спат­рэ­біц­ца. І праз фа­таг­ра­фію я збі­раю, даю ма­тэ­ры­ял тым, хто мо­жа да­сле­ да­ваць. Сам я не бя­ру­ся, але па ўлас­ных ад­чу­ван­нях вы­бі­раю гэ­ты ма­тэ­ры­ял, якім не­ка­лі хто­сь­ці мо­жа за­ці­ка­віц­ца, апіс­ва­ючы дэ­та­лі та­го, што за­да­ку­мен­ та­ва­на ў ча­се. Тое, што ба­чыш, ад­клі­ка­ецца ўнут­ры і пры­му­шае на­ціс­нуць на спуск апа­ра­та…

P.S. Рых­ту­ючы гэ­ты ма­тэ­ры­ял, раз­маў­ля­ючы з аўта­рам, з Вік­та­рам Бутрoй, пра­гля­да­ючы бяс­кон­цую ко­ль­касць раз­оў яго апуб­лі­ка­ва­ныя фа­таг­ра­фіі на роз­ных рэ­сур­сах, я не маг­ла па­зба­віц­ца ад сло­ва «пры­го­да». Сап­раў­ды, здым­кі гэ­та­га фа­тог­ра­фа ўва мне «пры­клю­ча­юцца», ад­клі­ка­юцца, арэ­чаў­ля­ юць ура­жан­ні, пры­му­ша­ючы аль­бо ад­вяр­нуц­ца, за­спе­тай зня­нац­ку ўлас­ны­мі эмо­цы­ямі, аль­бо «пра­жыць» гэ­ты воб­раз да кан­ца. Бо як цу­доў­на і да­клад­на ка­лі­сь­ці ска­заў Ра­лан Барт пра тое, што фо­та­здым­кі, якія «пры­клю­ча­юцца», на­бы­ва­юць маг­чы­масць існа­ваць для нас і «…рап­там у гэ­тай змроч­най пус­ ты­ні не­йкая фа­таг­ра­фія кра­нае мя­не: яна ажыў­ляе мя­не, я ажыў­ляю яе». Ма­тэ­ры­ял пад­рых­та­ва­ла Во­ль­га Рыб­чын­ская.

сам іскры ля­та­лі. Клуб да ма­іх фа­таг­ра­фій га­доў пяць пры­вы­каў. Па­сля май­го з’яў­лен­ня ў клу­бе то­ль­кі праз год пра­па­на­ва­лі ў яго ўсту­піць. Ха­ця ўжо бы­лі і «На­тхнен­не да­нтыс­та», і «Аўта­пар­трэт у па­бі­тым люс­тэр­ку», і «Бу­ка­вы лес», се­рыя пра па­жар «Бя­да», «Ад­на­год­кі», се­рыя «Вер­бная ня­дзе­ля ў Глы­бо­кім» і цыкл «Ся­ло ва­чы­ма га­ра­джа­ні­на», і тым не менш. Ця­пер пра мя­не ідзе га­вор­ка як пра фа­тог­ра­фа, але я ўсё ж ле­кар-пра­ктык з ця­гай да да­след­чай пра­цы. І вось, у кан­цы 1990-х зна­хо­дзяц­ца ці­ка­выя лю­дзі ў Інсты­ту­це атам­най і ма­ле­ку­ляр­най фі­зі­кі Ака­дэ­міі на­вук: Вес­лаў Ко­мар, Іван Куш­ня­роў, Гео­ргій Тал­ста­ро­жаў. Мы з імі ста­лі за­ймац­ца ды­фе­рэн­цы­яль­най ды­ягнос­ты­кай пух­лі­на­па­доб­ных па­ра­жэн­няў, да­бра­якас­ных і зла­якас­ных пух­лін у ча­ла­ве­ка. А ўжо ў 2000-я пры­хо­дзяць па­тэн­ты на на­шы вы­на­ход­кі ў ды­ягнос­ты­цы зла­якас­ных но­ва­ўтва­рэн­няў. Не вы­клю­ча­на, што гэ­та тое, да ча­го я ішоў з пер­ша­га кур­са інсты­ту­та. Па­мя­таю, та­ды ў Ры­гу пры­ехаў элек­ тра­фі­зі­ёлаг з Рас­тоў­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та, пра­фе­сар Аляк­сандр Ба­ры­са­віч Ко­ган. Ка­лі мы з ім па­сля лек­цыі па­гу­та­ры­лі, ён ад­ра­зу пра­па­на­ваў: «Вам ня­ма ча­го тут ра­біць, пе­ра­во­дзі­це­ся ў Рас­тоў­скі ўні­вер­сі­тэт да мя­не ў ла­ба­ра­то­рыю»…

1. Рыга (панарама). Каля 1958 года. Скан з негатыва.

2. Піянерважатая ў Мэжапарку. 1959. Скан з негатыва.

3. Мастак у Старой Рызе. Пачатак 1960-х. Скан з негатыва.

4. Верманскі парк. 1964. Скан з негатыва.

5. Алеват і Джэк на купале Анатомікума. 1962. Скан з негатыва.

6. Рыга. Пячное атапленне. 1988. Скан з негатыва.

7. Вядро бульбы. 1963. Скан з негатыва.

8. Без назвы. 1970. Скан з негатыва. Фота з архіва аўтара.

«Я фа­таг­ра­фа­ваў, пад­па­рад­коў­ва­ючы­ся ўнут­ра­ным імпу­ль­сам, і так ад­бы­ва­ецца да­сюль» Бы­лі зга­да­ныя тры «міс­тыч­ныя пры­чы­ны», праз якія ўзні­кае «ўнут­ра­ная не­ абход­насць», па вер­сіі Ва­сі­ля Кан­дзін­ска­га, які пі­ша: «Кож­ны мас­так, як твор­ ца, па­ві­нен вы­ка­заць тое, што яму ўлас­ці­ва…; кож­ны мас­так, як дзі­ця сва­ёй эпо­хі, па­ві­нен вы­ка­заць тое, што ўлас­ці­ва гэ­тай эпо­се…; кож­ны мас­так, як слу­жы­цель мас­тац­тва, па­ві­нен да­ваць тое, што ўлас­ці­ва мас­тац­тву ўво­гу­ле (эле­мент чыс­та і веч­на мас­тац­ка­га, які пра­хо­дзіць праз усіх лю­дзей, праз усе на­цы­яна­ль­нас­ці і праз усе ча­сы)». Спя­ша­юся па­га­дзіц­ца… Ду­маю, што ў мно­гіх здым­ках гэ­та ёсць, то­ль­кі су­адно­сі­ны змя­ня­юцца. Ад­на­го ста­но­віц­ца больш, інша­га менш. То­ль­кі ў пра­пор­цыі зме­на. Але да пы­тан­ня пра кры­ні­цу, што пад­штур­хоў­вае, я ад­чу­ваю, што мной зды­ма­юць, не я — гэ­та мая фа­та­ г­ра­фія. снежань, 2021

8

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­р а­т ар ­с кая р э ­ц э н ­з і я

1, 5. Luminarium. Свет­ла­вая інста­ля­цыя. 2021.

2,3. Cinemascope. Свет­ла­вая інста­ля­цыя. 2021.

4, 6. Фрагмент экспазіцыі.

7. Нетэ­ле­фон­ная раз­мо­ва. Свет­ла­вая інста­ля­цыя. 2021. «Мастацтва» № 12 (465)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­р а­т ар­с к ая рэ­ц э н­з ія

9

Фа­ку­сі­роў­ка, ад­люс­тра­ван­не, пе­ра­лам­лен­не… « Luminarium » Аляк­сан­дра Бал­да­к о­ва ў За­ле #2 Па­ла­ца мас­тац­тва Іры­на Вар­ку­ле­віч

Па­ка­за­ныя на вы­ста­ве арт-аб’­екты, гра­фіч­ныя кам­па­зі­цыі і пра­сто­ра­выя струк­ ту­ры ство­ра­ныя ў роз­ны час, але га­лоў­най ідэ­яй і аб’ядна­ль­ным эле­мен­там усіх ра­бот з’яў­ля­ецца свят­ло, яго аптыч­ныя ўлас­ці­вас­ці і мас­тац­кая тран­сфар­ма­цыя. снежань, 2021

10

Рэ­ц эн­з ія

А

ляк­сандр Бал­да­коў — мас­так, што ад­экват­на ад­гу­ка­ецца на пра­бле­мы су­час­нас­ці, у тым лі­ку і праз фор­му сва­іх прац. За­ду­мы рэ­алі­ зуе праз пра­екты, у якіх вы­ка­рыс­тоў­вае роз­ныя пад­ыхо­ды, фар­ма­ты і ма­тэ­ры­ялы, а так­са­ма — роз­ныя мед­ыя: гра­фі­ку, жы­ва­піс, фо­та, аб’­екты, інста­ля­цыі… Су­час­нае мас­тац­тва, лі­чыць аўтар, дае мас­та­ку бо­ль­шую сва­бо­ду, але па­тра­буе та­кіх жа шы­ро­кіх ве­даў, умен­няў і раз­умен­ня пра­цэ­саў. За­хап­лен­не свет­ла­вы­мі аб’екта­мі па­ча­ло­ся ў Аляк­сан­дра Бал­да­ко­ва з фа­таг­ра­фіч­ных экс­ пе­ры­мен­таў: «Пад­час ву­чо­бы на ад­дзя­лен­ні вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва Гро­дзен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та час­та ўся сты­пен­дыя ішла на стуж­кі і друк фо­та. Увесь пра­цэс быў фі­зіч­ным, ма­ну­аль­ным. Мы ха­ дзі­лі на кі­на­па­ка­зы (у Грод­не ёсць най­ста­рэй­шы кі­на­тэ­атр, дзе па пэў­ных днях ста­ві­лі кі­но, на­ прык­лад, з се­рыі арт-хаўс), мно­гія фі­ль­мы бы­лі на кі­нас­туж­цы. Гэ­та ства­ра­ла дзіў­ную і за­гад­ка­вую атмас­фе­ру. Цём­ная, ча­роў­ная мі­гат­лі­вая пра­сто­ра, гу­ль­ня свят­ла на экра­не, воб­ра­зы і гіс­то­рыі». Па­сля за­кан­чэн­ня Гро­дзен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та Аляк­сандр па­сту­піў у Бе­ла­рус­кую ака­дэ­мію мас­тац­тваў на ад­дзя­лен­не сцэ­наг­ра­фіі. Яна пры­ва­бі­ла маг­чы­мас­ця­мі сін­тэ­зу роз­ных ві­даў мас­тац­тваў: «У гэ­тай сфе­ры дзей­нас­ці ад мас­та­ ка, акра­мя ва­ло­дан­ня тра­ды­цый­ны­мі вы­яўлен­ чы­мі срод­ка­мі і тэх­ніч­ны­мі ве­да­мі, па­тра­бу­ецца

«Мастацтва» № 12 (465)

яшчэ і кан­цэп­ту­аль­нае ба­чан­не. Умен­не ўні­каць у ма­тэ­ры­ял, зна­хо­дзіць не­стан­дар­тныя вы­ра­шэн­ні. Мой пра­ект "Luminarium", па сут­нас­ці, бліз­кі да тэ­атра, да сцэ­наг­ра­фіі. Мно­гае з прад­стаў­ле­на­га на вы­ста­ве мо­жа цал­кам стаць час­ткай яко­ганебудзь спек­так­ля. Да­рэ­чы, мы пла­ну­ем плас­тыч­ ную па­ста­ноў­ку з ад­ной з інста­ля­цый. Так­са­ма пра­цу­ем над фо­та­пра­ектам з вы­ка­рыс­тан­нем пэў­ных свет­ла­вых аб’­ектаў. Та­му "Luminarium" зна­хо­дзіц­ца ў раз­віц­ці і мае маг­чы­мас­ці тран­с­ фар­ма­цыі».

Свят­ло як фі­зіч­ная з’я­ва, мас­тац­кі сро­дак і воб­ раз­нае пан­яцце. Тое, без ча­го не мо­жа існа­ваць бач­ны свет. Штуч­нае або на­ту­ра­ль­нае, ад­люс­тра­ ва­нае, пе­ра­лом­ле­нае і сфа­ку­са­ва­нае, за­фік­са­ва­ нае на фо­та­стуж­цы ці яго вы­пра­ме­нь­вае су­час­ны элек­трон­ны дэ­вайс… Гэ­та эфе­мер­ная і ня­ўлоў­ная сут­насць, якая пра­ніз­вае ўсё і прад­стаў­ляе нам рэ­аль­насць якой яна ёсць. Яно з’яў­ля­ецца асно­ вай вы­яўлен­ча­га све­ту, без яго не­маг­чы­ма ўя­віць са­мо пан­яцце «мас­тац­тва». Су­час­нае жыц­цё не­маг­чы­мае без свет­ла­вых пры­бо­раў. Мі­ль­ёны агнёў су­пра­ва­джа­юць нас па­ўсюль, ства­ра­юць сво­еа­саб­лі­вую свет­ла­вую кар­ці­ну, бяс­кон­цую пу­ль­са­цыю, рытм: «дзень-ноч», «укл.-выкл.». Але чым ёсць свят­ло? Ад­куль яно з’яў­ля­ецца і ку­ды зні­кае? З ча­го скла­да­ецца? Ча­му мы ба­чым і як мы ба­чым? Мас­так мо­жа ад­ка­заць на пы­тан­ не: «Як мы ба­чым?» — бо ён скі­роў­вае і на­ват фа­ку­суе свят­ло, каб сфа­ку­са­ваць наш по­гляд. На­прык­лад, ло­віць ад­рэ­зак свет­ла­во­га про­ме­ня і за­пя­чат­вае яго ў ла­ба­ра­тор­ную кол­бу (пра­ца «Etalon»). Ён за­хоў­ва­ецца ў ёй як эта­лон мяк­ка­га і цёп­ла­га свят­ла. Ці­ка­вы той факт, што гэ­тая кол­ба з’яў­ля­ецца бы­лым тэх­ніч­ным эле­мен­там пры­ла­ды, дзе на­ра­джа­ецца ла­зер. У се­рыі з пя­ці свят­лог­ра­фіч­ных аб’­ектаў «Quantography» аўтар да­сле­дуе пэў­ныя мо­ман­ты зро­ка­ва­га ўспры­ман­ня і зро­ку ўво­гу­ле. Гэ­та драб­

Рэ­ц эн­з ія

11

нют­кая час­ці­ца, якая ня­се свет­ла­вую энер­гію; ад­люс­тра­ван­не і ўспры­ман­не рэ­аль­нас­ці ў пе­ра­ вер­ну­тым вы­гля­дзе; аптыч­нае свет­ла­вое поле і г.д. Важ­ным мо­ман­там з’яў­ля­ецца тое, што вы­явы вы­ка­на­ны з да­па­мо­гай ла­зе­ра, скан­цэн­тра­ва­на­га свет­ла­во­га па­то­ку. Трып­ціх «Тэ­ле­фон­ная раз­мо­ва», ён жа «Кол­бач­ кі і па­лач­кі», уяў­ляе са­бой пэў­ную гра­фіч­ную гу­ль­ню-чар­га­ван­не лі­ній і кро­пак. Вы­пад­ко­вае, на пер­шы по­гляд, раз­мяш­чэн­не эле­мен­таў кам­ па­зі­цыі ста­но­віц­ца за­ка­на­мер­ным — з пры­чы­ны яго трох­ра­зо­ва­га па­ўта­рэн­ня. Ма­лю­нак на­бы­вае пэў­ны па­ра­дак, сіс­тэ­му. Тут ад­бы­ва­ецца дзея­нне, якое не пад­да­ецца слоў­на­му тлу­ма­чэн­ню. Гэ­та зро­ка­вы во­пыт, схе­ма­тыч­нае ад­люс­тра­ван­не пра­ цэ­саў, што пра­хо­дзяць у во­ку та­го, хто гля­дзіць,

за­фік­са­ва­ны рух вер­шні­ка. Свет­ла­вы па­ток, ад­бі­ ва­ючы­ся ад фі­зіч­ных аб’­ектаў, трап­ляе на стуж­ку і фік­су­ецца ў вы­гля­дзе не­га­ты­ву аль­бо па­зі­ты­ву. Гэ­та але­го­рыя не­йкай ба­ра­ць­бы і ўза­ема­дзе­яння свят­ла і це­ні, іх пе­ра­ўва­саб­лен­ня і па­ста­янна­ га ру­ху. Пра­ца да­паў­няе аб’­ект «Chronograph», які ўяў­ляе з ся­бе скру­так ч/б сту­жак. Уні­ка­ль­ны ма­ляў­ні­чы эфект аб­умоў­ле­ны хі­міч­ным скла­дам эму­ль­сіі. Тар­цо­вая за­свет­ка вы­яўляе ці­ка­вы ма­лю­нак, ён на­гад­вае ці то га­да­выя ко­ль­цы дрэ­ва, ці то ра­ды­яль­нае зру­шэн­не зо­рак пры фа­таг­ра­фа­ван­ні. Аб’­ект ці­ка­вы яшчэ тым, што ма­ тэ­ры­ял, з яко­га ён вы­раб­ле­ны, пер­ша­па­чат­ко­ва раз­лі­ча­ны на ўза­ема­дзе­янне са свят­лом. Эму­ль­сія на стуж­цы атрым­лі­вае сфа­ку­са­ва­нае свят­ло, ад­ люс­троў­вае пэў­ны ві­зу­аль­ны і ча­са­вы фраг­мент

Тых, для ка­го свет існуе то­ль­кі на­воб­ма­цак. Цэн­тра­ль­ная інста­ля­цыя «Luminarium» скла­ да­ецца з трох час­так: бе­ла­га кру­га з ад­во­ль­ ным, але ў той жа час струк­тур­ным ма­люн­кам з рэ­ль­ефных ры­сак, якія падзя­ля­юць свят­ло на то­ны; свет­ла­вых цы­лін­драў-про­мняў, што бе­лы­мі лі­ні­ямі пра­ніз­ва­юць пра­сто­ру; экра­на, сво­е­ асаб­­лі­вай мат­ры­цы, поля, дзе свет­ла­выя кроп­кі раз­ыгры­ва­юць рыт­міч­ную дзею. Усе гэ­тыя эле­ мен­ты скла­да­юцца ў ад­ну «агу­ль­ную кар­ці­ну»: на­ра­джэн­ня свет­ла­вых імпу­ль­саў, па­то­ку час­ціц, іх ру­ху і ўспры­ман­ня. За­ла #2 не пер­шае мес­ца, дзе ад­быў­ся па­каз пра­екта «Luminarium». Аляк­сандр Бал­да­коў лю­біць экс­пе­ры­мен­та­ваць з роз­ны­мі пра­сто­ра­мі, ства­раць атмас­фе­ру, да­сле­да­ваць і «ўжы­вац­

дзе драб­нют­кія клет­кі — «кол­бач­кі» і «па­лач­кі» — фар­му­юць бач­ную кар­ці­ну рэ­аль­нас­ці.

«0-point» фік­суе пункт ад­лі­ку, па­чат­ко­вую фа­зу ўзбу­джэн­ня спа­кою, з якой уз­ні­кае ўсё бач­нае. Аб’­ект рэ­ль­ефны, мае ра­ды­яль­ную, хва­ле­па­доб­ ную струк­ту­ру, скан­цэн­тра­ва­ную ва­кол цэн­тра, што ўяў­ляе са­бой вы­пук­лую лін­зу з ла­тун­ным люс­тэр­кам. Аб’­ект рэ­тран­слюе на­ва­ко­ль­ную пра­ сто­ру ў ад­люс­тра­ва­ным і пе­ра­вер­ну­тым вы­гля­дзе.

«Cinemascope» па­каз­вае ад­рэ­зак кі­нас­туж­кі, дзе

рэ­аль­нас­ці, што за­ста­ецца ў ня­змен­ным вы­гля­дзе і стро­гім хра­на­ла­гіч­ным па­ра­дку. «Поле зро­ку» — інста­ля­цыя-але­го­рыя — та­ямні­ цы, по­шу­ку, усве­дам­лен­ня. Яна мае вы­раз­на за­да­дзе­ную струк­ту­ру, якая, тым не менш, мо­жа пры­хо­дзіць у рух, але ўсё роў­на вяр­та­ецца да пер­ша­па­чат­ко­ва­га ста­ну. Стро­гія вер­ты­ка­лі раз­ бі­ва­юцца рыт­ма­мі свет­ла­вых кро­пак, пад­обных па на­пі­сан­ні на шрыфт Брай­ля, гра­фіч­най сіс­тэ­мы для не­ві­душ­чых аль­бо лю­дзей са сла­бым зро­кам.

ца» ў но­выя, не­звы­чай­ныя мес­цы: «Уз­мац­няць іх пра­сто­ра­вы эфект, усту­паць у ды­ялог аль­бо кан­трас­та­ваць, да­ма­га­ючы­ся но­вых сэн­саў і гу­ чан­няў. За­ла #2, у якой вы­стаў­ле­ны пра­ект, якраз з’яў­ля­ецца той пра­сто­рай, як мне пад­ало­ся, дзе пра­ект мо­жа "сес­ці". Тут ёсць пе­ра­па­ды ўзроў­няў пад­ло­гі, за­круг­лен­не сцен, што дае но­выя ра­кур­ сы і змя­няе ву­гал гле­джан­ня. Гэ­тае па­мяш­кан­не ў мя­не ча­му­сь­ці аса­цы­юец­ца з "ка­раб­лём". Бы­ло б вы­дат­на зра­біць пра­ект на рэ­аль­ным ка­раб­лі». снежань, 2021

12

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­р а­т ар ­с кая р э ­ц э н ­з і я

Уз­роў­ні ску­льп­тур­най пра­сто­ры « Designatum » у га­ле­рэі Мі­ха­і ла Са­віц­ка­га Іван Арці­мо­віч

Вы­ста­ва ста­ла час­ткай І Тры­ена­ле кан­цэп­ту­аль­на­га мас­тац­тва, арга­ні­за­ва­на­га Са­юзам мас­та­коў, і саб­ра­ла ў адзі­ най экс­па­зі­цый­най пра­сто­ры аўта­раў, па­сля­доў­ных у по­шу­ку спо­са­баў но­ва­га твор­ча­га вы­каз­ван­ня праз ары­гі­ на­ль­ную фор­му. Асно­вай для экс­па­зі­цыі ста­лі цык­лы ра­бот, звя­за­ныя ад­ной тэ­май або плас­тыч­ным пры­ёмам, з аўтар­скім тэк­ста­вым па­слан­нем, якое фар­му­люе сут­насць за­ду­мы аль­бо дае ары­енцір для яе раз­умен­ня.

А

сно­вай для экс­па­зі­цыі ста­лі се­рыі гра­фіч­ ных арку­шаў Андрэя Ба­са­лы­гі («Чор­ная Быль», «TimeTrap», «Тэк­сты па­слан­няў» і інш.), што спа­лу­ча­юць мі­ні­ма­лізм вы­яўлен­чых срод­каў і ма­гут­ную экс­прэ­сію. Моц і ды­на­мі­ка пля­мы, якая ня­се асноў­ную сэн­са­вую, сім­ва­ліч­ ную на­груз­ку ў кам­па­зі­цы­ях мас­та­ка, арга­ніч­на да­паў­ня­ецца ка­рун­ка­мі лі­ній і дроб­ных дэ­та­ лей — усё гэ­та ства­рае ад­мыс­ло­вую пра­сто­ру кож­най пра­цы. Гра­фі­ка Андрэя Ба­са­лы­гі ата­чае асноў­ную ску­льп­тур­ную экс­па­зі­цыю, ства­ра­ючы не­ча­ка­ныя су­вя­зі са зна­ка­вы­мі тво­ра­мі іншых аўта­раў. Ад­ным з такіх пра­ектаў ску­льп­тур­най экс­па­зі­ цыі з’яў­ля­ецца пра­ект Аляк­сан­дра Ша­по «Ло­ гін», што ўяў­ляе са­бой маш­таб­ную кам­па­зі­цыю з ме­та­лу — ува­саб­лен­не ве­ль­мі аса­біс­тых і эма­цый­ных раз­ваг ску­льп­та­ра на тэ­му гіс­то­рыі

«Мастацтва» № 12 (465)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­р а­т ар­с к ая рэ­ц э н­з ія

13

1, 6. Фрагмент экспазіцыі.

2. Павел Куніцкі. Анёл І. Палімер. 2019.

3. Андрэй Басалыга. Чорная быль №1. З серыі «Чорная быль». Афорт, аквацінта, інтагліа.

2020.

4. Кірыл Крахалёў. Цела ахвяры. Дрэва, камень, метал. 2017—2021.

5. Аляксандр Сакалоў. Праект «Маска».

7. Аляксандр Сакалоў. Элегія. Граніт. 2021.

8. Максім Пятруль. Серыя «Сезоны». Пенаполіўрытан, сілікон. 2008—2020.

9. Аляксандр Шапо. Логін. Сілумін, метал.

2016—2021.

10. Марына Баранчык. Крок у цішы. Бронза.

2021.

11. Дзяніс Кандрацьеў. Архітэктар. ПВХ танаваны. 201 .

сва­ёй ся­м’і, ча­ла­ве­ча­га лё­су і су­вя­зі па­ка­лен­няў. Крэс­ла з ка­лю­чым дро­там за­мест ся­дзен­ня — гэ­та ме­та­фа­рыч­ны парт­рэт прадзе­да мас­та­ка, Ло­гі­на, ідэй­на­га ка­му­ніс­та, рэ­прэ­са­ва­на­га ў 1937 го­дзе і за­гі­ну­ла­га ў тур­ме. «Звык­лы прад­ мет хат­ня­га ўжыт­ку на­сам­рэч з’яў­ля­ецца пры­ла­ дай ка­та­ван­ня. Гэ­тае крэс­ла — жор­сткасць, якая ста­ла бы­та­вой з’я­вай, па­ку­ты, што ўспры­ма­юцца як нор­ма», — тлу­ма­чыць аўтар. Асоб­ную за­лу экс­па­зі­цыі за­ймае пра­ект Дзя­ні­са Кан­дра­ць­ева. Яго ску­льп­ту­ры «Твор­ца», «Ды­ ялог», «Існасць» і «Архі­тэк­тар» пры­цяг­ва­юць ува­гу скла­да­ным сі­лу­этам у спа­лу­чэн­ні з вы­раз­ най архі­тэк­то­ні­кай кам­па­зі­цый­ных эле­мен­таў. Пра­сто­ра­выя ге­амет­рыч­ныя струк­ту­ры ства­ ра­юць ура­жан­не імклі­ва­га і на пер­шы по­гляд ха­атыч­на­га ру­ху, які аўтар імкнец­ца пад­па­рад­ ка­ваць. Гэ­ты спа­рад­ка­ва­ны рух ску­льп­тур­ных

час­ціц у тво­рах Дзя­ні­са Кан­дра­ць­ева на­ра­джае мнос­тва аса­цы­яцый, а яны мо­гуць і не ка­рэ­ля­ ваць з аўтар­скай кан­цэп­цы­яй. У пра­екце Аляк­сан­дра Са­ка­ло­ва «Мас­ка» шмат­ гран­ная і су­пя­рэч­лі­вая сім­во­лі­ка гэ­та­га аб’екта як крос-ку­ль­тур­на­га фе­но­ме­на аб­умоў­ле­ная яе міс­тыч­най, рэ­лі­гій­най пры­ро­дай і антыч­ ным пе­ра­асэн­са­ван­нем, глы­бо­ка пра­ні­кае ў су­час­нае мас­тац­тва, пра­цяг­ва­ючы рэ­за­на­ваць з мно­гі­мі су­час­ны­мі з’я­ва­мі. У сва­ёй се­рыі ра­бот аўтар звяр­тае ўва­гу на га­лоў­ную су­пя­рэч­насць: «... Мо­жа быць, мас­ка ага­ляе па­та­емнае і рас­па­ вя­дае пра ўнут­ра­нае, ня­бач­нае?» Ста­ра­жыт­ныя ла­ці­ня­не на­зы­ва­лі тэ­атра­ль­ную мас­ку сло­вам «пер­со­на». Мас­ка ха­вае сап­раў­днае аб­ліч­ча, але дзе той мо­мант, ка­лі яна ста­но­віц­ца час­ткай свай­го но­сь­бі­та? Гэ­тыя пы­тан­ні хва­лю­юць мас­ та­ка і пе­рад­аюц­ца нам пад­спуд­на, як код, які

злу­чае шэ­раг плас­тыч­ных тво­раў у се­рыю. Пры гэ­тым кож­ная ску­льп­тур­ная мас­ка Аляк­сан­дра Са­ка­ло­ва мае са­ма­стой­нае зна­чэн­не, у кож­най ён да­ма­га­ецца сін­тэ­зу фор­мы, сэн­су і ма­тэ­ ры­ялу, мак­сі­ма­ль­на рас­кры­ва­ючы ўнут­ра­ныя ўлас­ці­вас­ці апош­ня­га. Так­са­ма ку­ра­тар­скай за­да­чай бы­ло прад­эман­ стра­ваць роз­ныя пад­ыхо­ды да фор­маў­тва­рэн­ня ў су­час­най бе­ла­рус­кай ску­льп­ту­ры. На сён­няш­ні дзень аб­страк­тная фор­ма ста­но­віц­ца ад­ным з асноў­ных склад­ні­каў арсе­на­лу бе­ла­рус­кай шко­ лы, яна мо­жа з’яўляц­ца но­сь­бі­там са­мых роз­ных пан­яццяў. Мас­так у пэў­най сту­пе­ні — вы­на­ход­ нік пры­нцы­паў і су­вя­зей, якія пад­штур­хоў­ва­юць нас да тых ці іншых аса­цы­яцый. Ме­на­ві­та та­кая асацы­ятыў­на-воб­раз­ная ску­льп­ту­ра Мак­сі­ма Пет­ру­ля ў пра­екце «Се­зо­ны». Аўтар пра­па­нуе кан­цэп­ту­аль­на су­аднес­ці ча­ты­ры эле­мен­ты снежань, 2021

14

Рэ­ц эн­з ія

з ка­тэ­го­ры­ямі ча­су і пра­сто­ры, вы­зна­ча­ючы кож­ны кан­крэт­ны як вяс­на, ле­та, во­сень, зі­ма; дзя­цін­ства, юнац­тва, ста­ласць, ста­расць і г.д. У ад­нос­на ра­фі­на­ва­най пра­сто­ры экс­па­зі­цыі «Designatum» пра­ект «Доў­гая брон­за» та­го ж аўта­ра па­каз­ваў у ня­гег­лым, але пра­ўдзі­вым вы­гля­дзе «суб­стан­цыі», што пры­мя­ня­юцца ў пра­цэ­се вы­ра­бу брон­за­вай ску­льп­ту­ры. У му­зеі, на под­ыу­ме гля­дач успры­мае ску­льп­тур­ны твор ад­арва­ным ад скла­да­на­га, пра­ца­ёмка­га і да­ра­го­га пра­цэ­су, якім з’яў­ля­ецца ства­рэн­не ску­льп­ту­ры. Мак­сім Пят­руль пра­па­нуе су­пра­ва­ джа­ль­ны тэкст, які да­зва­ляе па­гру­зіц­ца ў гэ­тыя тон­кас­ці і з вы­шы­ні но­вых ве­даў па­гля­дзець на «про­стую» брон­за­вую ску­льп­ту­ру. Ад­ным з са­мых буй­ных стаў пра­ект Кі­ры­ла Кра­ ха­лё­ва «Це­ла ахвя­ры». У плас­ты­цы ску­льп­та­ра пра­соч­ва­ецца пра­цяг ідэй бі­ямар­фіз­му ў спа­лу­ чэн­ні з ге­амет­ры­за­цы­яй фор­маў, ха­рак­тэр­най «Мастацтва» № 12 (465)

для на­прам­каў ку­біз­му. Ство­ра­ныя Кі­ры­лам Кра­ха­лё­вым спрош­ча­ныя ску­льп­тур­ныя вы­явы ад­на­ча­со­ва пры­мі­тыў­ныя і звыш­су­час­ныя. У кож­най з іх па­асоб­ку ня­ма апа­вя­да­ль­на­га па­чат­ку, гэ­та пра­ца-знак, якая ад­ра­зу ўспры­ ма­ецца ў свя­до­мас­ці. Пры­тым у пра­екце аўтар фар­му­люе пэў­ную ідэю, аб’­ядноў­ва­ючы ску­льп­ ту­ры ў сво­еа­саб­лі­вую кам­па­зі­цыю-апа­вя­дан­не: «Тыя ж са­цы­яль­ныя і псі­хіч­ныя ме­ха­ніз­мы, што кі­ра­ва­лі лю­дзь­мі ў арха­ічныя ча­сы, у той ці іншай фор­ме існу­юць у су­час­ным, цы­ві­лі­за­ва­ ным ча­ла­ве­ку. Гра­мад­ства мае па­трэ­бу ў по­ста­ці ахвя­ры. Яе гіс­то­рыя ўзбу­джае і пры­цяг­вае на­шу свя­до­масць, мы пе­ра­жы­ва­ем ча­сам па­ляр­ныя па­чуц­ці — жа­лю да ахвяр (вой­наў, ка­тас­троф, гвал­ту і да т.п.) і дра­пеж­ную ці­ка­васць да іх лё­су. Са­ма ахвя­ра — са свет­ла­га пяс­ча­ні­ку з ча­ша­па­доб­най вы­емкай, за­поў­не­най не­вя­лі­кай ко­ль­кас­цю чыр­во­най вад­кас­ці. Яе без­аба­рон­

Рэ­ц эн­з ія

ная, круг­ля­вая жа­но­чая ця­лес­насць вы­стаў­ле­ная на­па­каз. На­ва­ко­ль­ныя фі­гу­ры ма­юць агу­ль­ны ма­тыў лі­ніі, якая вы­хо­дзіць з кроп­кі-во­ка — сім­ вал пла­чу. Фа­ліч­насць іх форм свед­чыць пра ўзбу­джа­нае вос­трае жа­дан­не пры­час­ціц­ца да сак­ра­ль­най тэ­мы па­ку­ты і смер­ці — тэ­мы та­бу­ ява­най у су­час­ным гра­мад­стве, вы­ціс­ну­тай на пе­ры­фе­рыю ўва­гі». Тон­кая грань між рэ­аль­нас­цю і фан­тас­ты­кай пры­сут­ні­чае ў пра­цах Ма­ры­ны Ба­ран­чык: вы­ явы вы­ду­ма­ных ёю істот ва­ло­да­юць асаб­лі­вай унут­ра­най пры­род­най сі­лай і гра­цы­яй, што пры­му­шае гле­да­ча на хві­лі­ну па­ве­рыць у іх са­праў­днасць. На вы­ста­ве прад­стаў­ле­ны дзве брон­за­выя ску­льп­ту­ры з аўтар­скай се­рыі. У гэ­тых пра­цах Ма­ры­на Ба­ран­чык ства­рае цэ­лы сус­вет са сва­ імі ўнут­ра­ны­мі за­ко­на­мі і асаб­лі­вай мі­фа­ло­гі­яй: «Кож­ны жы­вы арга­нізм у гэ­тай шма­туз­роў­не­вай пра­сто­ры ўяў­ляе са­бой сім­бі­ёз жы­вё­ль­на­га і рас­лін­на­га, пад­трым­лі­ва­ючы тым са­мым да­лі­ кат­ны ба­ланс. Гэ­та эка­сіс­тэ­ма са сва­імі не­бяс­пе­ ка­мі ў са­май глы­бі­ні і сап­раў­ды сва­бод­ная над аб­ло­ка­мі...» «Алфа­віт» Па­ўла Ку­ніц­ка­га — се­рыя плас­ тыч­ных эцю­даў, якія ад­люс­троў­ва­юць пра­цэс тран­сфар­ма­цыі ча­ла­ве­чай фі­гу­ры ў аб­страк­тны аб’ект. Аўта­ра хва­люе по­шук но­вых уні­вер­са­ль­ ных фор­маў-архе­ты­паў як срод­каў вы­ра­жэн­ня гла­ба­ль­ных фі­ла­соф­скіх кан­цэп­цый і пан­яццяў. Ску­льп­тар да­ся­гае воб­раз­нас­ці за кошт свое­ а­саб­лі­ва­га ба­лан­су рэ­аль­най і аб­страк­тнай фор­мы; гэ­та мо­ва, якой аўтар імкнец­ца ска­заць бо­льш, чым здо­ль­ны з да­па­мо­гай про­стых слоў: «Ску­льп­ту­ра для мя­не так­са­ма мо­ва. Як мне зда­ецца, ве­ль­мі арха­ічная, якая за­кра­нае са­мыя та­ямні­чыя глы­бі­ні на­ша­га ка­лек­тыў­на­га "я". Ана­лі­зу­ючы ўлас­ныя ста­ны і ма­дэ­лі па­во­ дзін, што па­ўта­ра­юцца цык­ліч­на, на­тхня­ючы­ся ідэ­ямі фі­ло­са­фаў-гу­ма­ніс­таў, я спра­бую ўзна­ віць "лі­та­ры" гэ­тай мо­вы, ма­тэ­ры­ялі­за­ваць ла­ ка­ніч­ныя за­ко­ны, ства­рыць асоб­ныя за­сты­лыя ў пра­сто­ры "фор­му­лы быц­ця". У ма­іх пра­цах за­ўсё­ды пры­сут­ні­чае ча­ла­век і... не­шта іншае.

Ча­ла­век і до­тык да не­йкіх ідэ­аль­ных сфер». Не­абход­на адзна­чыць гар­мо­нію, плас­тыч­ нае і сэн­са­вае ўза­емап­ра­нік­нен­не ску­льп­тур пра­екта Па­ўла Ку­ніц­ка­га і гра­фіч­ных арку­шаў Андрэя Ба­са­лы­гі з се­рыі «TimeTrap», што ата­ ча­юць пра­сто­ру за­лы. Ад­ным з най­бо­льш знач­ных па мас­тац­кай вар­тас­ці і тэх­на­ла­гіч­най скла­да­нас­ці з’яўля­ ецца пра­ект Аляк­сан­дра Са­ка­ло­ва «Эле­гія». Кам­па­зі­цыя бы­ла вы­ка­на­на ў ве­рас­ні ў рам­ках між­на­род­на­га фес­ты­ва­лю ка­мен­най ску­льп­ ту­ры StoneArtFestival, які ад­быў­ся дзя­ку­ючы на­ма­ган­ням Ака­дэ­міі твор­час­ці — цэн­тра твор­ ча­га раз­віц­ця ў Астра­шыц­кім га­рад­ку. По­стаць юна­ка і чэ­рап ка­ня, вы­ка­на­ныя з чор­на­га гра­ ні­ту, — два асоб­ныя аб’­ёмы, на асоб­ных па­ста­ мен­тах, звя­за­ныя агу­ль­ным змес­там — Жыц­цё і Смерць, Эрас і Та­на­тас. Ску­льп­тар ураў­ноў­вае жыц­цё і смерць пе­рад тва­рам веч­нас­ці, да

15

якой звер­ну­тыя аб­одва по­гля­ды — пус­тых вач­ ніц і жы­вых ва­чэй. Мас­та­кі-ўдзе­ль­ні­кі вы­ста­вы па-роз­на­му вы­ра­ ша­юць сваю за­да­чу: ад­ны праз не­фі­гу­ра­тыў­ную плас­ты­ку, іншыя ідуць шля­хам тран­сфар­ма­цыі рэ­аль­най по­ста­ці аль­бо прад­ме­та ў аб­страк­тны воб­раз. Ства­ра­юць улас­ныя, не пад­обныя ні на што пры­род­ныя ці ге­амет­рыч­ныя струк­ту­ры, якія мо­гуць вы­к лі­каць роз­ныя аса­цы­яцыі, так­са­ ма сты­лі­зу­юць і аб­агу­ль­ня­юць рэ­аль­ныя аб’­екты да пе­ра­тва­рэн­ня іх у воб­раз-сім­вал. Фор­ма як асноў­ны кам­па­нент се­ман­тыч­най струк­ту­ры тво­раў ста­но­віц­ца асноў­ным но­сь­бі­там змес­ту. Ад­нак фор­ма не ста­но­віц­ца са­ма­мэ­тай — пер­ шас­най за­да­чай з’яўля­ецца та­кі сін­тэз сэн­су, фор­мы і ма­тэ­ры­ялу, што на­ра­джае кан­цэн­тра­ ва­ны суб’­ектыў­ны воб­раз, на­поў­не­ны пэў­най ідэ­яй.

снежань, 2021

16

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

Пра па­лё­ты, межы це­ла і са­ма­аба­ро­ну World Press Photo пад­вёў вы­ні­к і 2021 го­да

Ган­на Се­раб­ро Па­чаў­ся па­каз пры­зё­раў і фі­на­ліс­таў кон­кур­су ў 100 га­ра­дах 45 кра­ін све­ту. Шу­каю жыц­цес­цвяр­джэн­ня Пры­зна­юся, я хва­ля­ва­ла­ся пе­рад ад­крыц­цём: та­ко­га хут­ка­га, дзіў­на­га, тры­вож­на­га го­да яшчэ не зда­ра­ла­ся ў ня­даў­няй гіс­то­рыі. Бы­ла надзея, што фа­тог­ра­фы зной­дуць і жыц­це­лю­бі­выя падзеі так­са­ма... Ві­зу­аль­ны шэ­раг за­ўсё­ды дэ­ман­струе

вы­со­кі ўзро­вень — гэ­та фа­таг­ра­фіі-сім­ва­лы, кад­ ры, якія мож­на на­зваць іко­на­мі го­да. Ака­за­ла­ся, у све­це шмат муж­нас­ці, але за­мно­га вай­ны. Лі­та­ра­ль­на фі­зіч­на ад­чу­ва­еш, як агрэ­сія хва­ля­мі за­хліс­твае экс­па­зі­цыю: Індыя, Ірак, На­ гор­ны Ка­ра­бах, Бліз­кі Усход. Важ­на ўсвя­до­міць, што WPP — гэ­та кан­цэн­трат най­важ­ней­ша­га, бо вы­чар­паць тэ­му го­да ў пры­нцы­пе не­маг­чы­ма. Вы­зна­ча­ныя ска­жэн­ні, вя­до­ма, ёсць: му­сіць, та­му вы­ста­вы да­паў­ня­юць су­пра­ва­джа­ль­ныя пра­гра­ мы, а кож­ны го­рад, дзе яны пра­хо­дзяць, рых­туе ў ды­яло­гу з асноў­най экс­па­зі­цы­яй сваю, ла­ка­ль­ную. Фо­кус ад­ра­зу па­шы­ра­ецца. На 64-й WPP бы­ло 74470 за­явак ад 4315 фа­то­ г­ра­фаў з 130 кра­ін. На­мі­на­цыі вя­до­мыя: Фа­та­ гра­фія го­да, Га­лоў­ныя на­ві­ны, Тэр­мі­но­выя на­ві­ны, Доў­га­тэр­мі­но­выя пра­екты, Пра­бле­мы су­час­нас­ці, На­ва­ко­ль­нае ася­род­дзе, Пры­ро­да, Парт­рэ­ты, Гіс­ то­рыі го­да, Спорт. Пе­ра­мож­цы так­са­ма вя­до­мыя. Та­му, «ка­лі ку­ра­та­рам бу­ду я», спы­ню­ся на ад­ной скраз­ной лі­ніі. У той час як аўта­ры пі­шуць пра «Мастацтва» № 12 (465)

ка­хан­не і сяб­роў­ства, якія ўсіх вы­ра­ту­юць, мне зда­ецца важ­ным уба­чыць у фо­та­рэ­кан­струк­цыі мі­ну­ла­га го­да ба­ра­ць­бу за жыц­цё і стой­касць. Тра­екто­рыі па­лё­таў Як ні прад­ка­за­ль­ная пра­бле­ма­ты­ка інклю­зіў­нас­ці ці хоць бы імкнен­не да яе — пад­обна, гэ­та доў­гі і па­во­ль­ны трэнд гра­мад­ска­га жыц­ця. У Па­бла Тос­ка (1 мес­ца, Пра­бле­мы су­час­нас­ці; Арген­ці­ на) атры­ма­ла­ся пры­цяг­нуць гля­дац­кія сім­па­тыі. Жа­но­чы воб­раз, усход­ні, але актыў­ны, пры­чым у му­жыц­кім ры­бац­кім ра­мяс­тве, у чым­сь­ці тра­ды­ цый­ны, ся­мей­ны — чым не знак і скры­жа­ван­не вя­до­мых пун­ктаў по­звы. Гэ­та Емен: за меж­амі кад­ра доў­гі ва­енны кан­флікт і гу­ма­ні­тар­ны кры­ зіс, бес­прэ­цэ­дэн­тныя ліў­ні і раз­бу­ра­ныя да­мы со­тняў ты­сяч лю­дзей плюс ко­від. Але Фа­ці­ма зма­га­ецца, ву­чыць сы­на рыб­най лоў­лі. Так, ве­ль­мі кан­тэк­сная фа­таг­ра­фія, ад­на­ча­со­ва ві­зу­аль­на дра­ма­тыч­ная. Не зда­ецца і Пэт Нор­тан на фо­та­здым­ку Сты­ве­на Мак­Кар­ці (2 мес­ца, Спорт; Ірлан­дыя): ка­лі­сь­ ці да­ўно ён пе­ра­ма­гаў у дэ­кат­ло­не, у яго 330 мед­алёў па дзе­ся­ці­бор­стве. Але сён­ня, у 87 га­доў, у лак­даўн-2020 ве­тэ­ран трэ­ні­ру­ецца до­ма. А ўзрос­та­вы рэ­корд удзе­лу ў спа­бор­ніц­твах па­ста­віў 107-га­до­вы атлет, так што ў Нор­та­на ўсё яшчэ на­пе­ра­дзе.

Не­ль­га не адзна­чыць у ма­ёй на­мі­на­цыі «жыц­ цес­цвяр­джэн­не» яшчэ дзве пра­цы. Тац­ця­на Ні­кі­ці­на (3 мес­ца, Парт­рэ­ты; РФ) і Фе­рэш­тэх Эсла­хі (3 мес­ца, Спорт/се­рыі; Іран) на­зва­лі свае фо­та­здым­кі пра­ктыч­на ад­но­ль­ка­ва: «У па­лё­це» і «З ма­рай пра па­лёт». Пер­шы — пра дзяў­чын­ку з за­хвор­ван­нем аўтыч­на­га спек­тра, якую ба­ць­ка ву­чыць за­пус­каць ма­дэль аэ­рап­ла­на. Дру­гі — пра рэ­абі­лі­та­цыю пра­фе­сій­на­га па­ркур­шчы­ка Са­іда Ра­мі­на па­сля траў­мы. У ад­роз­нен­не ад Тос­ка, Мак­Кар­ці, Ні­кі­ці­на і Эсла­хі па­ка­за­лі сва­іх ге­ро­яў на­ўмыс­на бу­дзён­на,

што пад­крэс­лі­вае іх ве­лі­зар­ную во­лю і імкнен­ не жыць па­ўна­вар­тас­на, але пры­бі­рае па­фас. Зда­ва­ла­ся б, на­ступ­ствы траў­мы раз­бу­ра­ль­ныя, хва­ро­ба дзі­ця­ці цяж­кая, дый падзеі ад­бы­ва­юцца ў роз­ных кра­інах све­ту. Але фа­тог­ра­фы мі­ма­ во­лі аб’­ядна­лі фак­ты ў пад­обных на­звах. І гэ­та дае надзею — на маг­чы­масць па­ра­зу­мен­ня як мі­ні­мум. По­шук ра­шэн­няў Усё, што звя­за­на з пры­ро­дай і эка­ло­гі­яй, у гла­ баль­­ных пра­ектах за­ўжды на пер­шым пла­не. Ляс­ ныя па­жа­ры, не­да­хоп піт­ной ва­ды, рэ­кі, по­ўныя плас­ты­ка­ва­га смец­ця, жу­дас­ныя. Але не­ча­ка­на ба­чу гіс­то­рыю пра індый­ска­га інжы­не­ра-на­ва­ та­ра з па­ўноч­на­га рэ­гі­ёна Ла­дакх. Аса­біс­та мне бы­ло ве­ль­мі ці­ка­ва! Со­нам Ван­гчук пры­ду­маў, як зра­біць у Гі­ма­ла­ях штуч­ныя лед­ні­кі, то-бок ру­ка­ т­вор­ныя ле­дзя­ныя кан­тэй­не­ры ў фор­ме ко­ну­саў для збо­ру ва­ды. Маг­чы­масць ра­шэн­ня за­мест (і па­сля) кан­ста­та­цыі ка­тас­тро­фы з рас­та­ван­нем лед­ні­коў за­ці­ка­ві­ла фа­тог­ра­фа Цы­ры­ла Язбе­ка (2 мес­ца, На­ва­ко­ль­нае ася­род­дзе/се­рыя; Сла­ве­ нія). Се­рыя і пры­го­жая, і на­ра­тыў­ная, і за­ста­ецца ў па­мя­ці як гімн сус­ве­ту: фа­тог­раф ве­ль­мі ўме­ла ро­біць ча­ла­ве­ка час­ткай снеж­на­га пей­за­жу і кад­ ры вы­гля­да­юць кас­міч­ны­мі. …І яшчэ про­стае дзі­ця­чае пы­тан­не: як вы­вез­ці жы­ра­фа? Вы­ра­та­ваць, вя­до­ма, за­браць з вы­спы,

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія

якую пла­ну­юць за­та­піць. Амі Ві­та­не за­фік­са­ваў ад­каз­ную апе­ра­цыю ў Ке­ніі (1 мес­ца, Пры­ро­да; ЗША), і гэ­та зноў не­спас­ціж­ная пры­ро­да, пі­етэт і раз­умен­не ча­ла­ве­кам сва­ёй ро­лі, свай­го мес­ца ў све­це. Бо­ега­тоў­насць Зброі па­куль не га­во­раць «бы­вай» як мі­ні­мум у Злу­ча­ных Шта­тах і Поль­шчы. У Аме­ры­цы да­зво­ле­ на ва­ло­даць збро­яй пры­ват­ным асо­бам, і гэ­та асоб­ная вя­лі­кая гіс­то­рыя. А ў Поль­шчы, як і ў мно­ гіх кра­інах све­ту, мож­на на­ву­чыц­ца са­ма­аба­ро­не ў лет­ніх ла­ге­рах. Тэ­мы вя­до­мыя, але фа­тог­ра­фы зна­хо­дзяць усё но­выя ра­кур­сы, удас­ка­на­ль­ва­юць мо­ву вы­каз­ван­ня — гэ­та і ёсць пры­чы­на, з якой я бя­ру ў свой агляд «Аме­ры­кан­скія гар­ма­ты» Габ­ ры­эля Га­лім­бер­ці (1 мес­ца, Парт­рэ­ты / се­рыі; Іта­ лія) і «Сна­рад, які не раз­арваў­ся» На­тал­лі Ке­пеж (3 мес­ца, Парт­рэ­ты / се­рыі; Поль­шча). Уз­ае­ма­ адно­сі­ны з ба­явой збро­яй вы­гля­да­юць на фа­та­ гра­фі­ях зу­сім асаб­лі­вым чы­нам, ка­лі пра­ва на яго ва­ло­дан­не га­ран­та­ва­на Кан­сты­ту­цы­яй кра­іны аж у 1791 го­дзе. А ма­ла­дзёж­ны на­ву­ча­ль­ны ла­гер вы­клі­кае іншыя эмо­цыі, хоць і гэ­тая гіс­то­рыя па­ча­ла­ся яшчэ ў 20-я га­ды мі­ну­ла­га ста­год­дзя. Са­ма­аба­ро­на, вы­жы­ван­не ў цяж­кіх умо­вах. Тва­ры і мас­кі У лі­ку зна­ка­вых парт­рэ­таў я б на­зва­ла пра­цу «Пер­­шы ад­каз­нік — covid-19» Іва­на Ма­сі­яса (2 мес­ца, Парт­рэ­ты; Мек­сі­ка). Мед­ыцын­ская сяс­­ тра па­сля зме­ны, ран­кі ад шмат­га­дзін­на­га на­шэн­ ня мас­кі… Вы­ява амаль звык­лая, з не­вя­лі­кі­мі ню­ анса­мі для кож­най кра­іны, але ідэя тут у тым, што Мек­сі­ка (па апы­тан­ні Forbes у ліс­та­па­дзе 2020 га­да) за­ймае мар­кот­нае пер­шын­ства ў све­це па лі­ку за­хва­рэ­лых на ко­від мед­ра­бот­ні­каў (78200

ча­ла­век). І ка­лі гэ­ты кадр не на­за­веш эпіч­ным, то ўнут­ра­ную яго экс­прэ­сію ад­маў­ляць не­маг­чы­ма. Пра тое, што ёсць асо­ба і сут­насць, то-бок сап­раў­дныя на­ме­ры і дзея­нні, а ў чым гу­ль­ня і мас­ка, пры­му­шае за­ду­мац­ца да­след­чая се­рыя «Ад­ро­джа­ныя». Вы­гля­дае, што пе­рад на­мі на­ступ­ ны крок на шля­ху child free: Ка­ра­лі­на Ёндэр­ка (2 мес­ца, Доў­га­тэр­мі­но­выя пра­екты; Поль­шча) па­глы­бі­ла­ся ў ся­мей­ную пра­кты­ку, ка­лі дзі­ця за­ мя­ня­юць ля­ль­кай. Цац­ка вы­раб­ле­на гі­пер­рэ­аліс­ тыч­на, і ма­быць, гэ­та не цац­ка. Мас­так ства­рае яе ўні­ка­ль­най, з інды­ві­ду­аль­ны­мі ры­са­мі асо­бы, ва­ла­са­мі, ра­дзім­ка­мі і г.д. Інжы­нер­ную час­тку за­бяс­печ­вае элек­тро­ні­ка: сэр­ца­біц­це, ды­хан­не, слё­зы. У вы­ні­ку лю­дзі, якія не мо­гуць ці не хо­чуць мець дзі­ця, атрым­лі­ва­юць ве­ль­мі пра­ўда­па­доб­ ную імі­та­цыю, ад­чу­ва­юць ма­су эмо­цый. Пры­чым не штуч­ных, у ад­роз­нен­не ад свай­го не­маў­ля. Вы­ яўля­ецца, гэ­тая пра­кты­ка з’я­ві­ла­ся яшчэ ў 1990-я. Псі­ха­ла­гіч­ныя пра­бле­мы, экзіс­тэн­цый­ныя, пы­тан­ ні эты­кі — па­ра­зва­жаць і па­спра­чац­ца тут ёсць пра што. Маг­чы­ма, та­му ля­ль­кі мож­на на­быць то­ль­кі ў анлай­не, а звы­чай­ныя кра­мы ад про­да­жу ад­маў­ля­юцца. Але фа­тог­ра­фа гэ­та не мо­жа спы­ ніць у пад­ра­бяз­ным, уваж­лі­вым да­сле­да­ван­ні.

Ба­р’ер­ныя стуж­кі: пра­ва і ад­каз­насць Ужо не мас­кі, не штуч­ных дзя­цей, а рэ­аль­ныя, але мёр­твыя це­лы «Ахвяр covid-19» зды­маў Джо­шуа Ірван­дзі (2 мес­ца, Га­лоў­ныя на­ві­ны; Інда­нэ­зія). Сва­які за­бі­ра­лі па­мер­лых са шпі­та­ляў — і іх на­ кры­ваў шок пры вы­гля­дзе дэ­зін­фі­ка­ва­най плас­ ты­ка­вай упа­коў­кі ча­ла­ве­ка. Гэ­ты зды­мак вы­клі­каў вя­лі­кі рэ­за­нанс: у та­кой сі­ту­ацыі му­су­ль­ма­не не маг­лі ха­ваць бліз­кіх па­вод­ле тра­ды­цыі. Кадр увай­шоў у гіс­то­рыю дзя­ку­ючы не то­ль­кі пра­ніз­ лі­вас­ці, але і мі­ні­ма­ліз­му вы­яўлен­чай мо­вы: гэ­та адзін­ка­вая фа­таг­ра­фія, але ёй і не па­трэб­ная гіс­то­рыя, яна рас­па­вя­дае ўсё без слоў. Межы це­ла, пра­ва на це­ла на пер­шы по­гляд вы­ не­се­ныя за рам­кі эстэ­ты­кі, але ня­бач­на і моц­на пры­сут­ні­ча­юць, і гля­дач аказ­ва­ецца ўцяг­ну­тым у па­ле­мі­ку. «Тран­спа­меж­нае ка­хан­не» Ро­лан­да Шмі­да (2 мес­ца, Га­лоў­ныя на­ві­ны; Швей­ца­рыя) у не­йкім сэн­се мяк­чэй­шае, ха­ця хто ве­дае… Гэ­та се­рыя на­зі­ра­ль­ні­ка: у двух мяс­тэч­ках на мя­жы Гер­ма­ніі і Швей­ца­рыі асаб­лі­ва не ад­чу­ва­лі­ся скла­да­нас­ці, па­куль у су­вя­зі з пан­дэ­мі­яй тут не бы­лі ўста­ ноў­ле­ны рэ­аль­ныя ага­ро­джы. Не­ка­ль­кі ме­ся­цаў

17

жы­ха­ры бы­лі па­збаў­ле­ны пра­мых кан­так­таў, але шу­ка­лі вы­йсце: сус­тра­ка­лі­ся ля ба­р’е­раў, ра­шо­так, пла­тоў. Па­ўна­вар­тас­ны­мі та­кія зно­сі­ны на­зваць цяж­ка, тым не менш што­дзён­насць не­як уваб­ра­ла

ў ся­бе не­абход­ны дос­вед, ад­каз­насць бы­ла пры­ ня­тая гра­мад­ствам. Яшчэ ад­на гіс­то­рыя са што­дзён­нас­ці ў Джас­пе­ ра Дэс­та, яна так­са­ма пра «Гіс­то­рыю ка­хан­ня» (1 мес­ца, Пры­ро­да/се­рыі; Ні­дэр­лан­ды). Пра два бі­яла­гіч­ныя ві­ды: лю­дзей і пту­шак. Лю­дзі ака­за­ лі­ся іза­ля­ва­ны­мі ў га­рад­ской ква­тэ­ры, а птуш­кі за­ста­лі­ся сва­бод­ны­мі на пры­ро­дзе. Ад­нак два га­лу­бы пры­ля­та­юць у ся­м’ю, про­ста ў дом, і цяж­ка ска­заць, хто тут бра­ты мен­шыя, хто вя­нок тва­рэн­ ня... Гэ­та яшчэ ад­на з глы­бо­кіх ідэй, якую мож­на аб­мяр­коў­ваць не то­ль­кі ў са­цы­яль­ным, але і ў фі­ла­соф­скім клю­чы. А на­конт ві­зу­аль­на­га ці­ка­ва, што фа­тог­раф не ад­маў­ляе са­бе ў за­да­ва­ль­нен­ні па­ка­заць мнос­тва бы­та­вых пад­ра­бяз­нас­цей: дзя­ цей і да­рос­лых, кух­ню і бал­кон, гу­ль­ні і за­нят­кі ма­ля­ван­нем. Гля­дач ні­бы ўва­хо­дзіць у хат­ні свет раз­ам з птуш­ка­мі. І лю­дзі не ад­ны ў гэ­тым жыц­ці, і жы­вё­лы... Усё ў пра­цэ­се.

1. Мадс Ні­сэн. Да­нія. Пер­шыя аб­дым­кі. Фа­таг­ра­фія го­да.

2. Па­бла Тос­ка. Арген­ці­на. Пра­бле­мы су­час­нас­ці. 1 мес­ ца.

3. Зы­ша­ан А Ла­ціф. Індыя. Пра­бле­мы су­час­нас­ці / се­рыі.

3 мес­ца.

4. Ка­ра­лі­на Ёндэр­ка. Поль­шча. Ад­ро­джа­ныя. Доў­га­тэр­мі­ но­выя пра­екты. 2 мес­ца.

5. Лу­іс Та­то. Іспа­нія. Пры­ро­да/се­рыі. 3 мес­ца.

6. Джэ­ра­мі Лэм­пін. Фран­цыя. Пра­бле­мы су­час­нас­ці.

2 мес­ца.

7. Габ­ры­эль Га­лім­бер­ці. Іта­лія. Аме­ры­кан­скія гар­ма­ты. Парт­рэ­ты / се­рыі. 1 мес­ца.

8. Джо­шуа Ірван­дзі. Інда­нэ­зія. Ахвя­ры Сovid-19. Га­лоў­ ныя на­ві­ны. 2 мес­ца.

9. Наталля Кепеж. Польшча. Снарад, які не разарваўся. Партрэты / серыі. 3 месца. снежань, 2021

18

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур н­ ы пласт

Зям­ля за­ча­ра­ван­ня Жы­ва­піс­цы з Бе­ла­ру­сі ў Нью - Мек­сі­к а Алесь Сі­ма­коў

«Welcome to the Land of Enchantment» і яго іспан­скі ана­лаг з «Bienvenido» — так гу­чыць вя­до­мае за­пра­шэн­не для на­вед­ва­ль­ні­каў гэ­та­га су­ро­ва­га ма­ ляў­ні­ча­га аме­ры­кан­ска­га шта­та.

І

гэ­тым за­пра­шэн­нем у Нью-Мек­сі­ка ска­ рыс­таў­ся не адзін бе­ла­рус, яўрэй ці па­ляк з на­шай кра­іны. Ле­он Гас­пар (1882—1964), чыё фран­цуз­скае про­ звіш­ча ні­бы­та па­хо­дзі­ла ад прадзе­да, гу­ге­но­та, што эміг­ры­ра­ваў у Рас­ію, на­ра­дзіў­ся ў Ві­цеб­ску. Ад­нак вы­свет­лі­ла­ся, што гэ­та про­звіш­ча жон­кі, а яго ўлас­нае бы­ло Шу­ль­ман, яўрэй­скае, і мас­так да кан­ца жыц­ця пад­трым­лі­ваў чут­кі пра сваё па­хо­джан­не. Па­вод­ле ле­ген­ды і фак­таў, пе­рад тым як па­чаць ву­чыц­ца на мас­та­ка ў Юда­ля Пэ­на, ён жыў у Сма­лен­ску, а пад­час трох­га­до­ва­га пад­арож­жа па­зна­ёміў­ся з ку­ль­ту­ра­мі ка­рэн­ных жы­ха­роў Сі­бі­ры, Кір­гі­зіі, дзе яго ба­ць­ка за­ймаў­ся ган­длем футрам. У ка­та­ло­гу рэ­трас­пек­тыў­най вы­ ста­вы Гас­па­ра, якая пра­хо­дзі­ла ў Сан-Фран­цыс­ка ў лі­пе­ні-жніў­ні 1967 го­да, на ад­ным раз­ва­ро­це прад­стаў­ле­ны га­рад­скія і вяс­ко­выя кра­яві­ды з

«Мастацтва» № 12 (465)

Дзві­ны і кар­ці­на «Апа­чы» (на ад­ной ста­рон­цы сус­трэ­лі­ся тры кон­ныя апа­чы і ві­цеб­скі ваз­ні­ца). На­ва­ха і апа­чы на­гад­ва­лі яму ман­го­лаў. Лу­іс Ры­бак (1902—1979) на­ра­дзіў­ся ў За­ход­ няй Бе­ла­ру­сі (у роз­ных кры­ні­цах на­зы­ва­юцца: Кан­стан­ці­на­ва — яўрэй­ская вёс­ка ў Пру­жан­скім ра­ёне, зніш­ча­ная фа­шыс­та­мі, «Ру­жа­ны, СССР», Літ­ва, «Літ­вак, Рас­ія», гу­бер­ня «Гра­дзі­на» ў Літ­ве і іншае). На­быў вя­до­масць у Нью-Ёрку ўдзе­лам у вы­ста­вах, у тым лі­ку Клу­ба Джо­на Ры­да, на­кі­ра­ ва­ных «су­праць імпе­ры­яліз­му, кла­са­вай ня­роў­ нас­ці і кла­са­ва­га пры­гнё­ту», але по­тым ад­ышоў са «сцэ­ны кан­флік­ту», пе­ра­ехаў у 1943 го­дзе ў Та­ос, дзе не­ўза­ба­ве ад­крыў мас­тац­кую шко­лу да­лі­ны Та­ос, якая дзей­ні­ча­ла да 1953 го­да. Яго ран­няя твор­часць нью-ёркска­га пе­ры­яду фі­гу­ра­ тыў­ная, але ку­ль­ту­ра і асаб­лі­ва пей­заж Па­ўднё­ ва­га За­ха­ду зра­бі­лі з яго аб­страк­цы­яніс­та. Пры

гэ­тым ён ад­чу­ваў, што адзі­ны спо­саб ад­экват­на зра­зу­мець індзей­ца — су­по­ль­нае пе­ра­жы­ван­не, і Ры­бак ра­біў эцю­ды жыц­ця ў індзей­скіх па­се­ ліш­чах пад­час цы­ры­мо­ній, тан­цаў, якія ўва­саб­ляў асаб­лі­ва час­та. Знач­ную час­тку з бо­льш чым 800 яго жы­ва­піс­ных ра­бот за­йма­юць воб­ра­зы індзей­цаў, жы­вё­ль­ны і рас­лін­ны свет рэ­гі­ёна. New York Times пі­са­ла пра яго пер­са­на­ль­ную вы­ста­ву ў Нью-Ёрку 1946 го­да: «Ся­род мно­гіх прад­ме­таў, якія ён па­каз­ вае, ёсць не­ка­ль­кі ўва­саб­лен­няў індзей­цаў, што ўдзе­ль­ні­ча­юць у пры­мі­тыў­ных цы­ры­мо­ні­ях, з вы­шы­ні пту­шы­на­га па­лё­ту». З апош­ніх кніг, у якіх згад­ва­ецца Ры­бак, — «Indians in Color: Native Art, Identity, and Performance in the New West» (2016) Нор­ма­на Дэн­зі­на. У тэк­сце па­зна­ча­ецца ўплыў Ры­ба­ка на мясц­овых твор­цаў — у пры­ват­нас­ці, на мас­та­ка-та­осца Ху­ана Мі­ра­ба­ля, вя­до­ма­га так­са­ ма як Та­паю, або Чыр­во­на­га Тан­цо­ра, які ву­чыў­ся ў яго шко­ле. Як і Гас­пар, Лу­іс Ры­бак шмат пад­арож­ні­чаў па све­це і, на­вед­ва­ючы Мек­сі­ку, ці­ка­віў­ся рэ­штка­мі да­ка­лум­ба­вых збу­да­ван­няў. Мы не ве­да­ем, ці зблі­зі­лі­ся гэ­тыя мас­та­кі з індзей­ца­мі ў рэ­аль­ным жыц­ці гэ­так моц­на, як сла­ву­тая аўтар­ка кніг пра індзей­цаў, на­ша зям­ляч­ка Со­ня Блі­кер (па му­жу Зім або Цым) — яўрэй­ка і ква­кер­ка, ба­ць­ка якой меў не ве­ль­мі ты­по­вае для яўрэя імя Іван (ве­ра­год­на, гэ­та мог быць між­на­цы­яна­ль­ны шлюб, да та­го ж Со­ня пі­са­ла, па­ра­ўноў­ва­ючы вяс­коў­цаў Бе­ла­ру­сі і Нью-Мек­сі­ка, што ў яе ся­м’і га­да­ва­лі сві­ней, а гэ­та так­са­ма не ве­ль­мі ха­рак­тэр­на для да­рэ­ва­ лю­цый­ных яўрэ­яў). Лад жыц­ця ў пу­эбла на­гад­ваў Со­ні Блі­кер яе ра­дзі­му. Трэ­ці мас­так у на­шым агля­дзе — Та­ма­ра Ста­га­но­ віч. Ня­даў­на вы­йшла яе аўта­бі­ягра­фія «Аб­рэз­кі з мі­ну­лых га­доў». Яе зна­ёмства з Па­ўднё­вым За­ха­дам і вы­ву­чэн­не індзей­цаў ад­люс­тра­ва­ныя

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

ў двух атры­ма­ных мной ліс­тах (арфаг­ра­фія, не лі­ча­чы яўна вы­пад­ко­вых дэ­фек­таў, і пун­кту­ацыя ары­гі­на­лаў за­ха­ва­ныя).

«5/12/90 Ве­ль­мі Па­ва­жа­ны Сп. Сі­ма­коў! Ве­ль­мі пры­емнай не­спа­дзя­ван­кай бы­ло па­ве­ дам­ле­нь­не Др. Кі­пе­ля пра Ва­шае за­ці­каў­ле­нь­ не ды пра­цу над Амэ­ры­кан­скі­мі інды­яна­мі. Так­са­ма, што Вы за­ці­каў­ле­ны ма­імі кар­ці­на­ мі з амэ­ры­кан­скіх інды­янаў рэ­зэр­ва­цыі. Я так­са­ма ці­каў­лю­ся імі, асаб­лі­ва іхнім мас­ тац­твам ды архі­тэк­ту­рай. Не­ка­ль­кі раз­оў на­вед­ва­ла іхнія рэ­зэр­ва­цыі, ста­рын­ныя па­сёл­кі, іхнія мас­тац­кія фэс­ ты­ва­лі. Пры­га­жо­сьць іх да­моў (зроб­ле­ныя з adobe — "цэг­ла" з ба­ло­та ды са­ло­мы), іхніх ка­сь­цю­маў, тан­цаў, а асаб­лі­ва іхняй ке­ра­мі­кі ды срэб­ных вы­ра­баў — гэ­та не­шта надзвы­ чай­нае. Най­бо­льш пры­го­жыя з іх гэ­та рэ­зэр­ва­цыі ў шта­це Но­вае Мэк­сы­ко й Ары­зо­не. Стыль ке­ра­мі­кі ад­ро­зь­ні­вае пля­мё­ны, бо іх тут, як Вы ве­да­еце, до­сыць шмат. Пе­ра­сы­лаю Вам 7 зды­мак з ма­іх алей­ных кар­цін, з рэ­зэр­ва­цыі Та­ос Пу­эбло ў Но­вай Мэк­сі­ко... З Па­ша­най — Ст. Та­ма­ра».

«23-III-1992 г. Ве­ль­мі Па­ва­жа­ны Сп. Сі­ма­коў! ...вы­сы­лаю Вам кні­гу The Norh American Indians in Early Photographs, by Paula

R. Fleming and Judith L. Luskey, 1988, пра іхняе тра­гіч­нае жы­ць­цё спры­чы­не­нае бе­ лы­мі лю­дзь­мі. Гэ­тая час­тка амэ­ры­кан­скае гіс­то­рыі не ёсьць ве­ль­мі пры­емная. На­тхня­юся Ва­шым за­ці­каў­ле­нь­нем пра іх. Але му­шу за­зна­чыць, што яны ня ве­ль­мі ве­раць бе­лым лю­дзям, не­за­леж­на ад­куль яны па­хо­дзяць. По­мню як адзін раз я ся­дзе­ла з ад­ной ма­ла­дой індый­кай у ча­се ад­на­го з іхніх тра­ды­цый­ных тан­цаў, ды мы га­ва­ры­лі пра на­кі­да­нь­не хры­сь­ці­янства на інды­янаў. Яны-ж бы­лі ве­ль­мі про­ці чу­жое рэ­лі­гіі. Я пла­ка­ла, уз­ва­ру­ша­ная іхнім лё­сам, па­ра­ўноў­ ва­ючы ды рас­каз­ва­ючы ёй пра лёс Бе­ла­ру­сі. Ха­ця яна скон­чы­ла ка­ледж, але індый­скі тра­ ды­цый­ны лёс вя­заў яе да іх, дык яна ня ве­ль­мі ці­ка­ві­ла­ся ма­ёй гіс­то­ры­яй. Я падзіў­ляю іхнюю рэ­лі­гію — гэ­та жы­ць­цё ча­ла­ве­ка зу­сім звя­за­нае з зям­лёю — пры­ро­ даю, што ро­біць шмат сэн­су, асаб­лі­ва ця­пер як ніш­чыц­ца ўсё. Яны бы­лі і ёсьць пер­шы­мі эко­ла­га­мі, ахоў­ні­ка­мі пры­ро­ды, ды дзя­ка­ва­ лі ёй за яе да­бра­чын­на­сьць. Згод­на з іхні­мі тра­ды­цы­ямі (гэ­та бы­ло на Го­пі (Hopi) рэ­зэр­ ва­цыі яна за­пра­сі­ла нас як га­сь­цей на па­рог свае ха­ты, ад­куль мы гля­дзе­лі на іхнія тан­ цы ды сьпе­вы. Тра­ды­цый­на яна час­та­ва­ла га­ро­ха­вай зу­пай а мы пры­не­сь­лі ёй пад­арак торт. Яны да­лей ве­раць, што ка­лі-б хто ра­ біў з іх фо­та­гра­фію дык та­ды за­бі­ра­ецца ад це­ла ду­ша (але не ў зна­чэ­нь­ні за­бі­ра­нь­не ду­ шы гэ­та смерць так як мы гэ­та раз­уме­ем). На той-жа са­май рэ­зэр­ва­цыі я па­зна­ёмі­ла­ся

19

з ад­ным мас­та­ком-юве­лі­рам у яко­га я ку­пі­ла не­ка­ль­кі ся­рэб­ра­ных рэ­чаў. Мы да­га­ва­ры­лі­ ся, што ў на­ступ­ны дзень я пры­йду ў яго­ную кра­му па­ка­заць яму свае медзя­ры­ты, за­браць срэб­ныя рэ­чы ды зра­біць раз­ам зьнім­ку. Ён ня ве­ль­мі быў ра­ды ка­лі я яго пра­сі­ла раз­ам сфа­таг­ра­фа­вац­ца. А ка­лі я пры­шла — яго не бы­ло ўдо­ма, за­сту­пі­ла яго да­чка. Ба­чы­це, як і да­лей яны тры­ма­юцца сва­іх тра­ды­цы­яў! Маж­лі­ва іхняя ва­ро­жа­сьць да бе­лых і ёсьць та­му, што ве­ль­мі вя­лі­кая ко­ль­косць ту­рыс­ тоў пры­яжзджае на іхнія рэ­зэр­ва­цыі, хоць з гэ­та­га яны ма­юць доб­ры за­ро­бак, але ма­ла­ дым гэ­та не пад­аба­ецца. Мне ад­на ма­ла­дая дзяў­чы­на злос­на ка­за­ла: за­бі­рай­ся да­до­му! Гэ­та бы­ло ў Та­ос, ма­ёй улюб­ле­най рэ­зэр­ва­ цыі. Там-жа ў го­ра­дзе ў іхнім ма­лым му­зэі я ды­рэк­та­ру раз’­ясь­ня­ла, што Ві­цебск не ёсьць Рас­ея — а Бе­ла­русь. Аб­яца­лі, што зьме­няць, але дру­гі раз трэ­ба бу­дзе да­пі­ль­на­ваць. Так, та­осская шко­ла зу­сім на­тхнё­ная індэй­ скі­мі ма­ты­ва­мі і жы­ць­цём, але-ж як яно іна­чай маг­ло быць, ка­лі Та­ос рэ­зэр­ва­цыя тут-жа пад бо­кам, а ў кра­мах пе­ра­важ­на інды­янскія вы­ра­бы? У шта­це Но­вае Мэк­сы­ко мы ад­ве­да­лі амаль усе рэ­зэр­ва­цыі. Дзь­ве з іх ве­ль­мі зна­ныя вы­ра­ба­мі чор­нае ке­ра­мі­ кі — цу­доў­ныя! Ад­на з рэ­зер­ва­цы­яў ля­жыць вы­со­ка, вы­со­ка на ска­ле — як стол, гдзе так­ са­ма вы­раб­ля­юць свае спэ­цы­фіч­ныя гар­шкі. Яшчэ ў ад­нэй мы тра­пі­лі якраз на ба­зар гдзе прад­аўцы зя­лё­на­га ка­ме­ня — turquoise — пры­ве­зь­лі ў той-то­ль­кі дзень, раз на ме­сяц прад­аваць іх, ды то­ль­кі інды­янам [два апош­ нія сло­вы пад­крэс­ле­ны]. Бы­ло ці­ка­ва гля­дзець на ма­су зя­лё­ных ка­ме­няў раз­кла­дзе­ных і на ста­лох і на зям­лі, пад на­ве­сам, ды гля­дзець як індый­скія юве­лі­ры іх вы­бі­ра­юць. Мне па­ шан­ца­ва­ла там-жа ку­піць ад ад­нае інды­янкі ве­ль­мі пры­го­жыя па­цер­кі з гэт­ка­га-ж ка­ме­ ня. Спа­лу­чэ­нь­не се­раб­ра гэ­тым зя­лё­на-сі­ нім ка­ме­нем ве­ль­мі пры­го­жае. Не­ка­то­рыя май­стры вы­ра­бі­лі са­бе доб­рую апі­нію ся­род бе­лых амэ­ры­кан­цаў, ды і ка­лек­та­ры та­кіх рэ­чаў пла­цяць вя­лі­чэз­ныя за іх гро­шы. На­пі­шэ­це мне за мас­тац­кія гур­ткі ў Го­ме­лі? Маг­чы­ма­сь­ці вы­ста­вы? Бу­ду ча­каць ад Вас ад­ка­зу. Це­шу­ся, што ма­ем шмат су­по­ль­на­га-ці­ка­ва­га. Ёсць не­ка­ль­кі ма­ля­роў ды ску­льп­та­раў інды­янаў ве­ль­мі ве­ да­мых на амэ­ры­кан­скім мас­тац­кім рын­ку. З Па­ша­най да Вас Ст. Та­ма­ра».

P.S. Ра­бо­ты Ст. Та­ма­ры вы­стаў­ля­лі­ся і на яе ра­дзі­ме. З на­го­ды вы­ста­вы 1994 го­да быў вы­да­дзе­ны 32-ста­рон­ка­вы ка­та­лог «Амэ­ры­ка — мая Амэ­ ры­ка».

1. Та­ма­ра Ста­га­но­віч. Доў­гія це­ні. Алей. 1994.

2. Лу­іс Ры­бак. Без на­звы. Алей. 1960.

3. Ле­он Гас­пар. На та­нец (Апа­чы). Алей. 1919. снежань, 2021

20

Рэ­ц эн­з ія

1. Фрагмент двуспальнага сенніка. 1950.

2. Ган­на Ва­сі­леў­на Па­ўло­віч з дзе­ць­мі Ці­ні­яй (зле­ва) і Ма­ры­яй. 1940.

3. По­сціл­ка Ган­ны Ва­сі­леў­ны Па­ўло­віч.

4. Фраг­мент аб­ру­са. 1948.

5. Фраг­мент хрэ­сь­бін­най по­сціл­кі. 1949. «Мастацтва» № 12 (465)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

Крос­ны ма­ту­лі Ула­дзя Прон Па­мя­ці ма­ту­лі і та­ты

Мая ма­ту­ля, Ган­на Ва­сі­леў­на Пра­но­віч, на­ра­дзі­ла­ся по­зняй во­сен­ню 1911 го­да пад­час ка­на­ніч­на­га свя­та Ган­ны. Тут, у вёс­цы Ба­бы Пу­ха­віц­ка­га ра­ёна Мін­скай воб­лас­ці, сус­трэ­ла сваё ка­хан­не, вы­йшла за­муж за ад­на­вяс­коў­ ца Па­ўло­ві­ча Сві­ры­да Сі­да­ра­ва. Та­ды, як і ад­ра­зу па­сля Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны, імё­ны па ба­ць­ку пі­са­лі­ся без -іч.

Н

я­мец­кія фа­шыс­ты спа­лі­лі Ба­бы ў траў­ні 1943-га. З 78 два­роў за­ста­ло­ся сем. Спа­ лі­лі не­мцы, не ма­дзя­ры (як гэ­та бы­ло пры тра­ге­дыі спа­ле­ных за­жы­ва жы­ха­роў су­сед­няй вёс­кі Бе­ра­зян­ка), не іта­ль­янцы, а ме­на­ві­та не­мцы. Стра­ля­лі за­па­ль­ны­мі ку­ля­мі. Па­лі­лі без раз­бо­ру — бы­ла сям’я ў парт­ыза­нах ці не. Не аца­ле­лі і ба­бу­ лі­на ха­та, і не­вя­ліч­кая та­та­ва хат­ка — на па­гор­ку, ля мо­гі­лак. На ра­дасць сям’і і рад­ні, за­стаў­ся зруб без вок­наў, што ста­яў пад гон­та­вым да­хам праз да­ро­гу. Но­вая гон­та не па­спе­ла вы­сах­нуць, і ку­лі па­кі­ну­лі на да­ху ад­но рва­ныя ад­ме­ці­ны. На зі­му ба­бу­лі і ба­ць­кам з дву­ма дзе­ць­мі — Ці­най і Ма­ няй — да­вя­ло­ся пе­ра­брац­ца да да­ль­няй рад­ні ў су­сед­нюю вёс­ку Пліт­ні­ца. На­ступ­най вяс­ною ў зру­бе ўста­ві­лі вок­ны — у ха­це па­ся­лі­ла­ся ся­мё­ра ся­мей. Ніх­то не змог па­пя­рэ­дзіць жы­ха­роў вёс­кі пра на­езд кар­ні­каў і іх вар’яцкія пла­ны. Лю­дзі раз­бя­ га­лі­ся, ра­ту­ючы жы­вё­лу — ко­ней і ка­роў. Вы­нес­ці з хат ні­чо­га не па­спе­лі. Жы­ха­роў вёс­кі, а з імі і ма­ту­лю з дзе­ць­мі, па­стро­ілі на по­лі Стру­біш­чы, ад­ра­зу за мо­гіл­ка­мі. Па ба­ках уста­на­ві­лі ку­ля­ мё­ты. Ба­боў­цаў вы­ра­та­ва­ла ад смер­ці шчас­лі­вая вы­пад­ко­васць… Ле­там 1944 го­да пры ад­ыхо­дзе пад уда­ра­мі Чыр­во­най арміі не­мцы ў аго­ніі спа­пя­лі­лі вёс­ку Пліт­ні­ца — 33 два­ры… Ма­ты­ва­цыя кар­ні­каў гу­ча­ла так: «За пад­трым­ку парт­ыза­наў». Ба­бы бы­лі ка­лыс­кай парт­ызан­ска­га ру­ху, што склаў­ся ў на­ва­кол­лі — па­між Пу­ха­ві­ча­мі і Та­ль­кай і ў за­рэч­чы, па той бок Свіс­ла­чы, з цэн­трам у Пад­ кос­сі і Ду­каў­цы. Ад­сюль, з Ба­боў, па­чаў­ся ге­ра­ічны шлях ле­ген­ дар­на­га ка­ман­дзі­ра бры­га­ды «Пол­ымя», Ге­роя Са­вец­ка­га Са­юза па­лкоў­ні­ка Яўге­на Фі­ліп­скіх. Пры ад­ступ­лен­ні стар­ша­га па­літ­ру­ка Фі­ліп­скіх пры­ту­лі­лі як «пры­піс­ні­ка» сем’і Па­ўлі­ны Кур­га­ но­віч і Ва­сі­ля Ба­ешкі. 17 вы­хад­цаў з Ба­боў ме­лі ба­явыя ўзна­га­ро­ды вы­со­кай про­бы, зда­бы­тыя ў парт­ызан­скіх атра­дах. Для па­ра­ўнан­ня ска­жу, што ў Блу­жы, цэн­тры сель­ска­га са­ве­та — тры вяр­сты ад Ба­боў, дзе мясц­іўся ня­мец­кі гар­ні­зон, — не бы­ ло ані­вод­на­га ча­ла­ве­ка з парт­ызан­скі­мі ўзна­га­ ро­да­мі. Не здзіў­ляй­це­ся, ка­лі ў на­шай мясц­овас­ці ў гу­тар­цы з ва­мі хто­сь­ці ска­жа: «Мая ба­бу­ля (ці пра­ба­бу­ля) пяк­ла хлеб для Фі­ліп­скіх». Мне вя­до­

мыя ча­ты­ры та­кія сям’і — а іх бы­ло знач­на бо­льш. За­ха­ваў­ся па­шпарт та­ты. У ле­вым ку­це да­ку­мен­та ёсць адзна­ка — «19/8-44 го­да». Яна зроб­ле­на на­ча­ль­ні­кам пе­рад­аво­га атра­да ВК Чыр­во­най арміі (на­ча­ль­ні­кам ру­хо­ма­га ва­енка­ма­та). Яе мож­на лі­чыць да­тай вы­зва­лен­ня вёс­кі. У гэ­ты ж дзень усіх вяс­ко­вых муж­чын пры­зва­лі ў вой­ска. Як ра­бот­ні­ка ма­шы­на-трак­тар­най стан­цыі (МТС) та­ту ад­дзя­лі­лі ад астат­ніх і на­кі­ра­ва­лі ў тан­ка­вы ра­мон­тны ба­та­ль­ён, што зна­хо­дзіў­ся ў Кі­еве. Для ад­на­ўлен­ня пра­ктыч­на по­ўнас­цю спа­ле­най вёс­кі па­кі­ну­лі ад­дзя­лен­не сал­дат. Бла­кіт­нае зо­л а­та Та­та спа­чат­ку слу­жыў на чы­гун­цы. У 1946-м вяр­нуў­ся пра­ца­ваць ма­ла­тар­шчы­кам у МТС у вёс­цы Вя­лень. Ха­дзіў на пра­цу за 7 вёрст. Ка­лі па­чы­на­ла­ся ма­ла­ць­ба збож­жа, ван­дра­ваў раз­ам з трак­та­рыс­там па акру­зе, тыд­ня­мі не быў до­ма. Ру­ха­лі­ся ад вёс­кі да вёс­кі, жы­лі як па­ста­яль­цы. Спя­ша­лі­ся за­вяр­шыць ма­ла­ць­бу да пер­шых за­ ма­раз­каў, ка­лі трак­тар бо­льш не здо­ль­ны ця­гаць

21

ма­ла­тар­ню, а ма­ла­ціл­ка ідзе юзам, ня­гле­дзя­чы на шы­ро­кія ста­лё­выя ко­лы. За­зім­кам тэх­ні­ку ста­ві­лі на «пры­кол» у МТС. Сям’ю трэ­ба не то­ль­кі кар­міць, але і апра­наць, укры­ваць ад хо­ла­ду. Сям’і па­трэб­ныя коў­дры, по­сціл­кі, руч­ні­кі і звы­чай­нае па­лат­но на сян­ні­кі і ану­чы, усё спа­лі­лі фа­шыс­ты раз­ам са ста­рой ха­тай. Ні­чо­га не па­ро­біш — бя­ры­ся ды май­струй па на­чах крос­ны. У та­ты бы­лі за­ла­тыя ру­кі: увес­ну 1947 го­да крос­ны пра­ца­ва­лі. Кло­пат аб крос­нах цал­кам лёг на пле­чы ма­ту­лі. Зрэш­ты, кло­пат не то­ль­кі аб крос­нах як пры­ла­ дзе — тут і за­га­тоў­ка лё­ну, і суш­ка, і апра­цоў­ка і без­ліч іншых пра­блем, з які­мі су­ты­ка­юцца тка­чы­ хі. Ба­ла­зе ў чым­сь­ці да­па­ма­га­ла ста­рэй­шая да­чка, 14-га­до­вая Ці­на. Ма­лод­шай Ма­ні бы­ло 9 год. Пра­ла ку­жаль ба­бу­ля Ган­на, та­та­ва ма­ці. Лён — гэ­та бла­кіт­нае зо­ла­та. Вар­та па­быць ў по­лі, ка­лі цві­це лён, каб ад­чуць бяз­меж­ную кра­на­ль­ насць яго ня­бес­на­га бла­кі­ту. Ірваць лён уруч­ную — ня­лёг­кая пра­ца, і, ка­лі пад­ ыхо­дзі­ла па­ра пры­бі­раць бла­кіт­нае зо­ла­та, лю­дзі вы­хо­дзі­лі ў поле сем’ямі. Ма­ла­ці­лі лён ме­ха­ніч­ ны­мі пры­ла­да­мі. Лён вы­сці­ла­лі, каб на­та­ліў­ся на­чною ві­ль­гац­цю і ра­ніш­няй рас­ою... Сна­пы, ад­абра­ныя для ся­бе, ба­боў­цы су­шы­лі агу­лам у лаз­ні-зям­лян­цы, але кож­ная гас­па­ды­ня ве­да­ла, дзе чый лён. Па­сля суш­кі ля зям­лян­кі збі­ра­ла­ся ня­сла­ба жан­чын з цер­ні­ца­мі. Ча­го тут то­ль­кі не па­чу­еш! Жар­та­ва­лі, шке­лі­лі, смя­ялі­ся дый за­ві­ха­лі­ся — цер­лі й ча­са­лі на ку­жаль лёнда­ўгу­нец… Ад пад­бор­кі да суш­кі, ад цер­ні­цы да ча­сан­ня, ад ні­та­ван­ня да ад­бе­ль­ван­ня і фар­ба­ван­ня, ад су­ка­ ла да чаў­на­ка за крос­на­мі — лён пра­хо­дзіў праз ру­кі і сэр­ца ма­ёй ма­ту­лі, Ган­ны Ва­сі­леў­ны Па­ў­ ло­віч. Не ўсё за­ха­ва­ла­ся. Са­ма­туж­на ра­бі­лі ўсё, па­чы­на­ючы ад аб­ру­саў, хрэ­сь­бін­ных і звы­чай­ных по­сці­лак, па­лат­на на руч­ні­кі, па­лат­на на сян­ні­кі і кан­ча­ючы меш­ка­ві­най. Най­перш га­вор­ка по­йдзе пра аб­рус і по­сціл­кі, які­мі звы­чай­на ўкры­ва­юцца ці за­сці­ла­юць па­сцель па­сля сну. Аб­рус сшы­ты з дзвюх па­ла­ві­нак, мае па­мер 124 на 212 см, шляк ад­сут­ні­чае (Іл. 3). Ма­лю­нак тка­ні­ны про­сты і сціп­лы, стро­га вы­тры­ма­ны, з эле­мен­та­мі рэ­ль­ефна­га дэ­ко­ру, на­ве­яна­га фан­ та­зі­яй твор­цы. Цяж­ка ўя­віць, што аб­рус ткаў­ся пры га­зоў­цы, бо дзён­ным ча­сам да­во­дзі­ла­ся пра­ца­ваць у кал­га­се на па­ля­вых ра­бо­тах, ся­род іх і кок-са­гыз, які по­зняй во­сен­ню пры­во­зі­лі фур­ман­ка­мі з тар­фя­ні­каў і зва­ль­ва­лі пад акном, каб у цяп­ле ха­ты да­вес­ці да ла­ду. Твор­часць пад га­зоў­ку бы­ла звы­чай­най спра­вай у на­шай ха­це — яна па­чы­на­ла­ся з пры­хо­дам зі­мы. Дзі­цят­ка — гэ­та свя­тасць, да­д зе­н ая Бо­гам Па­чы­на­ючы з да­хрыс­ці­янскіх ча­соў на­ра­джэн­не дзі­ця­ці аса­цы­юец­ца ў сла­вян з воб­ра­зам Со­нца — сім­ва­лам жыц­ця і веч­нас­ці. За­звы­чай Со­нца снежань, 2021

22

Рэ­ц эн­з ія пад­аец­ца ў вы­гля­дзе ва­сь­мі­кут­най зор­кі, якая на­гад­вае крыж. Та­кі ма­тыў да­хрыс­ці­янскай сім­ во­лі­кі ха­рак­тэр­ны для цэн­тра­ль­на­га Па­лес­ся. Ён за­ха­ваў­ся на Ігу­мен­шчы­не яшчэ ў пя­ці­дзе­ ся­тых га­дах ХХ ста­год­дзя і не мог не знай­сці ад­люс­тра­ван­ня на ўзо­ры хрэ­сь­бін­най по­сціл­кі ма­ту­лі. Па­ра­днасць падзеі на­ра­джэн­ня дзі­ця пе­рад­аец­ца і ма­люн­кам шля­ка, дзе бач­на сім­ ва­ліч­ная вы­ява квет­кі (зле­ва). Па­сля вай­ны кра­іна хут­ка ста­на­ві­ла­ся на но­гі. Пра­мыс­ло­васць вы­пус­ка­ла шмат роз­ных га­тун­ каў фар­бы. Мно­гае за­ле­жа­ла ад гас­па­ды­ні, ад та­го, як кі­пя­ціць пра­жу і ка­лі да­баў­ляць піг­мент. Два ўзо­ры по­сці­лак ма­юць бліз­кую афар­боў­

ку — жоў­тую і за­ла­тую, хоць ска­рыс­та­ная ад­на фар­ба. Ча­ты­ры ўзо­ры по­сці­лак па­ка­за­ны на вы­ яве 3. Іх па­мер 126 на 188 см — да­стат­ко­ва, каб на­крыц­ца ча­ла­ве­ку ся­рэд­ня­га рос­ту. Мас­тац­кая кам­па­зі­цыя сім­ва­лі­зуе ча­ла­ве­ка, сям’ю, ура­джай, за­мож­насць, да­бра­быт. Для зруч­нас­ці по­сціл­ка бар­во­ва-чыр­во­на­га ко­ле­ру раз­гор­ну­тая шля­кам уніз, каб раз­гле­дзець сім­во­лі­ку і пра­чы­таць акрэс­ле­ныя тэ­мы. Ва­сь­мі­кут­нік у цэн­тры азна­чае гас­па­да­ра сям’і — ба­ць­ку (вер­хняя цэн­тра­ль­ная час­тка ма­люн­ка; у ёй дзе­вяць кро­пак: тры на тры). Ча­ты­ры квад­ ра­ты по­бач — гэ­та сы­ны. З ле­вай і пра­вай ру­кі ад гас­па­да­ра па­ка­за­ныя ма­ці і да­чка. Да­лей за імі — дзе­ці. Звер­ху і зні­зу ад дзя­цей пры­ве­дзе­ны вы­явы ся­мі ка­ла­соў. Квад­ра­та­мі (5 на 5 кро­пак) аб­азна­ча­ны жнеў­нік. На га­лоў­ным пла­не по­сціл­ кі бач­ны вы­явы за­се­каў, за­поў­не­ных зба­жы­ной. На ўзо­ры ад­мет­ная ло­гі­ка і пра­зрыс­тае мыс­лен­ не, уме­ла па­кла­дзе­нае ма­ту­ляй на мо­ву крос­наў! Гэ­тыя тво­ры глы­бо­ка аўтэн­тыч­ныя, па-свой­му пер­шас­ныя. Іх ма­ты­вы на­ве­яныя надзён­ны­мі дум­ка­мі і раз­ва­га­мі жан­чы­ны пра сэнс жыц­ця. У гэ­тым за­клю­ча­ецца іх каш­тоў­насць. Сім­ва­ліч­на, што на­ша сям’я і па сён­ня пра­цяг­вае ка­рыс­тац­ца спад­чы­най, па­кі­ну­тай ма­ту­ляй, — яна саг­ра­вае… і пра­ктыч­ная. Шка­да, бо бо­ль­шасць рэ­чаў з роз­ных пры­чын стра­ча­ная ці за­ха­ва­ла­ся ў па­шко­джа­ным ста­не.

«Мастацтва» № 12 (465)

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

Без « Ві­д зь­мо - не­ві­д зь­мо »

К

ож­ная стра­та да­ўня­га доб­ра­га зна­ ёма­га — быц­цам стрэл у спі­ну. Рап­ тоў­ны ды не­ча­ка­ны, які над­оўга вы­бі­вае з раў­на­ва­гі. Так і з Сяр­ге­ем Фі­лі­ мо­на­вым, з якім мы не тое каб сяб­ра­ва­ лі, але па­ста­янна сус­тра­ка­лі­ся на роз­ным імпрэ­зах і гу­та­ры­лі на шмат­лі­кія тэ­мы. Зна­ёмства на­ша на­ліч­ва­ла шмат га­доў і па­ча­ло­ся яшчэ, ба­дай, у дру­гую па­ло­ву 1980-х з агу­ль­на­га для нас за­хап­лен­ня му­зы­кай. Та­ды ў пе­ра­хо­дзе мет­ро «Ака­дэ­мія на­вук» па­ча­лі збі­рац­ца ама­та­ры му­зы­кі, а па­зней — і ві­дэа. Ме­ на­ві­та з тых ча­соў, як я ду­маю, у Сяр­гея Фі­лі­мо­на­ва і яго­на­га сяб­ра Ге­на­дзя Раб­ца­ва і на­ра­дзі­ла­ся ідэя ства­рэн­ня тэ­ле­праг­ра­мы, пры­све­ча­най му­зыч­ным на­він­кам. Атры­маў­шы маг­чы­масць на са­мым па­чат­ку 1990-х з да­па­мо­гай спа­да­рож­ні­ка­вай антэ­ны за­піс­ваць па­трэб­ныя яму сю­жэ­ты, Сяр­гей вы­су­нуў ідэю ства­рэн­ня на бе­ла­рус­кім ТБ ад­мыс­ло­вай пра­гра­мы «Ві­дзь­мо-не­ві­дзь­ мо», ад­ра­са­ва­най ама­та­рам му­зы­кі і кі­но. Па­ча­так 1990-х быў сап­раў­дным за­ла­тым ча­сам бе­ла­рус­ка­га тэ­ле­ба­чан­ня: но­выя пра­гра­мы, но­выя тва­ры ў эфі­ры. І ад­ным з іх быў Сяр­гей, які зна­ёміў гле­да­чоў з экс­клю­зіў­най інфар­ма­ цы­яй са све­ту му­зы­кі і кі­но. Упер­шы­ню яго пра­гра­ма па­ба­чы­ла свет уво­сень 1992-га і ад­ра­зу на­бы­ла мнос­тва ад­ра­са­таў. Ці­ка­ва, што Сяр­гей, атры­маў­шы ад­ука­цыю на гіс­тфа­ку па спе­цы­яль­нас­ці кры­ты­кі бур­жу­азнай ку­ль­ту­ры і пра­ па­ган­дыс­та на­ву­ко­ва­га ка­му­ніз­му, якраз і пра­па­ган­да­ваў у сва­ёй пра­гра­ме гэ­тыя «чу­жыя нам» каш­тоў­нас­ці. Ад­мет­най пры­кме­тай пра­гра­мы бы­ло тое, што рас­по­ве­ды пра тыя каш­тоў­нас­ці ад­бы­ва­лі­ся на бе­ла­рус­кай мо­ве. І гэ­ та, ві­даць, не над­та за­да­ва­ль­ня­ла па­зней­шае кі­раў­ніц­тва БТ, бо ў 2002-м пра­гра­ма пе­ра­бра­ла­ся на ка­нал СТБ, а ўжо з во­се­ні 2012-га «Ві­дзь­мо-не­ві­ дзь­мо» ў чар­го­вы раз па­мя­ня­ла ка­нал. Му­шу за­ўва­жыць, што хро­на­мет­раж пра­гра­мы ся­гаў 70 хві­лін, і гэ­та ні на імгнен­не не ад­цяг­ва­ла ад яе ўва­гі. Ця­пер ва ўмо­вах шы­ро­ка­га рас­паў­сю­ду інтэр­нэ­ту «Ві­дзь­мо-не­ві­дзь­мо», маг­ чы­ма, і не ме­ла та­ко­га вя­лі­ка­га ко­ла гле­да­чоў, але ў ча­сы 90-х і, ба­дай, па­зней пра­гра­ма атры­ма­ла ста­лае ко­ла аўды­то­рыі. І най­перш пры­ваб­лі­ва­ла на­ту­ раль­­ная, арга­ніч­ная асо­ба аўта­ра і вя­ду­ча­га з тых, ка­го ця­пер ве­ль­мі бра­куе на на­шых бла­кіт­ных экра­нах... Ге­н ій і тра­ге­д ыя

70

га­доў та­му на свет пры­йшоў Джон Фрэн­сіс Энта­ні Па­сто­ры­ус трэ­ці — зна­ка­мі­ты Джа­ко Па­сто­ры­ус, аме­ры­кан­скі бас-гі­та­рыст і кам­па­зі­тар. Яго ро­лю ў раз­віц­ці су­час­на­га джа­зу цяж­ка пе­ра­

23

аца­ніць. Ён вы­пра­ца­ваў ары­гі­на­ль­ ны, не­паў­тор­ны стыль ігры на сва­ім інстру­мен­це, зда­быў­шы надзвы­чай­ны аўта­ры­тэт пра­цай у сла­ву­тай джазро­ка­вай ка­ман­дзе Weather Report, а так­са­ма за­пі­са­мі ў скла­дзе ансам­бля Джо­ні Міт­чэл і со­ль­ны­мі пра­екта­мі. Шлях у му­зы­цы ён па­чаў з уро­каў на ба­ра­ба­нах, але траў­ма ру­кі зму­сі­ла яго змя­ніць інстру­мент. Па­чы­наў жа ён твор­чы шлях, гра­ючы з яшчэ ад­ным ге­ні­ем су­час­на­га джа­зу — гі­та­рыс­там Пэ­там Мэ­ці­ні, па­сля ча­го лёс звёў яго з пі­яніс­там Джо За­ві­ну­лам, лі­да­рам та­го са­ма­га бэн­да Weather Report. Пад­час пер­шай з ім сус­трэ­чы Джа­ко на­браў­ся на­хаб­ства і прад­ста­віў­ся як леп­шы бас-гі­та­рыст све­ту. Гэ­та надзвы­чай за­сму­ці­ла За­ві­ну­ла, ча­ла­ве­ка з кан­сер­ва­ тор­скай ад­ука­цы­яй, але, ка­лі ён пра­слу­хаў па­кі­ну­тыя яму дэ­ма­за­пі­сы Джа­ко, усе яго сум­нен­ні ад­нос­на не­ве­ра­год­на­га вы­ка­на­ль­ніц­ка­га кла­су Па­сто­ры­уса знік­лі. Так, гэ­ты му­зы­кант меў ве­ль­мі скла­да­ны ха­рак­тар, але доб­ра ве­даў сваю твор­чую ца­ну. І не­здар­ма, бо ён на­сам­рэч зра­біў ці не рэ­ва­лю­цыю ў спра­ве ро­лі бас-гі­та­ры як інстру­мен­та джа­за­ва­га бэн­да. Вось што ска­заў пра Джа­ко бас-гі­та­рыст і кам­па­зі­тар, лі­дар айчын­най ка­ман­ды Apple Tea Ігар Са­ цэ­віч: «Ён — бог! Я шмат уз­яў ад яго і ў пла­не тэх­ні­кі, зды­ма­ючы ў свой час яго кам­па­зі­цыі, і ў пла­не ме­на­ві­та арга­ні­за­цыі му­зы­кі». У ся­рэ­дзі­не 1980-х у Джа­ко па­ча­лі­ся пра­бле­мы з-за за­хап­лен­ня роз­ны­мі шкод­ны­мі рэ­ча­мі. У вы­ні­ку ён з су­пер­зор­кі му­зы­кі пе­ра­тва­рыў­ся ў ву­ліч­на­га ба­дзя­гу, ажно да та­го, як у 1987-м па­цяр­пеў у бой­цы з ад­ным з су­пра­цоў­ні­каў Midnight Club у Форт-Ло­дар­дэй­ле. Ко­ма і — смерць. Але ж 1 снеж­ня гэ­та­га го­да ён мог бы адзна­чыць 70-год­дзе. Тым не менш ён за­стаў­ся ў гіс­то­рыі му­зы­кі як на­ва­тар у га­лі­не па­шы­рэн­ня меж­аў тра­ды­цый­ных уяў­лен­няў пра маг­чы­мас­ці бас-гі­та­ры. Да­стат­ко­ва па­слу­хаць п’есу «Teen Town» са зна­ка­мі­ та­га аль­бо­ма Weather Report пад на­звай «Heawy Weather»...

30 га­д оў та­му…

С

ё­лет­няе за­кан­чэн­не го­да з тых, што по­ўняц­ца роз­ны­мі не ве­ль­мі доб­ры­ мі да­та­мі. І вось чар­го­вая: 24 ліс­та­па­да. Трыц­цаць га­доў та­му па­йшоў з жыц­ця адзін з най­бо­льш яскра­вых рок-ва­ка­ліс­таў, кам­па­зі­тар і надзвы­ чай пры­ця­га­ль­ная по­стаць Фрэ­дзі Мерк’юры, ён жа Фа­рух Бул­са­ра, ура­джэ­ нец За­нзі­ба­ра, які зра­біў аша­лам­ля­ль­ную му­зыч­ную кар’еру, на­пі­саў­шы шмат пе­сень, што, упэў­не­ны, на­заў­сё­ды за­ста­нуц­ца ў гіс­то­рыі ро­ку. Імя Фа­рух у пе­ ра­кла­дзе з пер­сід­скай зна­чыць «вы­дат­ны», «шчас­лі­вы». Ма­быць, гэ­та бы­ла пры­ваб­ная ўсмеш­ка лё­су, та­му што Фрэ­дзі і быў вы­дат­ным ды шчас­лі­вым. Яшчэ ў шко­ль­ныя га­ды ён за­ха­піў­ся рок-н-ро­лам, па­чаў вы­сту­паць у скла­дзе шко­ль­на­га бэн­да, браў уро­кі ігры на фар­тэ­пі­яна. У ся­рэ­дзі­не 1960-х сям’я Бул­са­ра бы­ла вы­му­ша­на пе­ра­брац­ца ў Вя­лі­каб­ры­та­нію, дзе Фрэ­дзі скон­чыў мас­тац­кі ка­ледж у Лон­да­не, а ўжо ў лю­тым 1971 го­да саб­раў склад гру­пы Queen, на­ма­ля­ваў­шы пры гэ­тым яе герб. Да­лей­шая гіс­то­рыя ка­лек­ты­ву, яго да­сяг­нен­ні — асоб­ная тэ­ма. А вось вы­дат­на­му ды шчас­лі­ва­му Фрэ­дзі па­шан­ ца­ва­ла па­зна­ёміц­ца са сла­ву­тай опер­най спя­вач­кай Ман­се­рат Ка­ба­лье. Яны двой­чы вы­сту­пі­лі раз­ам, пры­чым пес­ня «Бар­се­ло­на», ад­ра­са­ва­ная род­на­му го­ра­ду Ман­се­рат, ста­ла ад­ным з двух гім­наў Алім­пій­скіх гу­ль­няў 1992 го­да ў гэ­тым го­ра­дзе. Па­мя­таю, што ад­на­ймен­ны аль­бом, за­пі­са­ны гэ­ты­мі дву­ма спе­ва­ка­мі, зра­біў на мя­не ані­як не мен­шае ўра­жан­не, чым пер­шыя па­чу­тыя мной пра­гра­мы са­міх Queen. За дзень да смер­ці Фрэ­дзі рас­па­ра­дзіў­ся пе­рад­аць усе пра­вы на сваю ба­ дай най­бо­льш сла­ву­тую пес­ню «Ба­гем­ская рап­со­дыя» фон­ду Тэ­ран­са Хі­гін­са, ство­ра­на­му дзе­ля зма­ган­ня са СНІ­Дам — хва­ро­бай, якая за­бра­ла спе­ва­ка. Сім­ва­ліч­на, што пад­час раз­ві­тан­ня з ім пра­гу­чаў за­піс арыі «D’Amor Sull’ Ali Rosee» з опе­ры «Тру­ба­дур» у вы­ка­нан­ні Ман­се­рат Ка­ба­лье. А мне і да­гэ­туль не ве­рыц­ца, што ад та­го дня мі­ну­ла ажно 30 га­доў…

1. Сяр­гей Фі­лі­мо­наў. Фо­та vk.com.

2. Джа­ко Па­сто­ры­ус. Фо­та kontrabass.ru. снежань, 2021

24

На му­зыч­ных «Рос­та­нях» у Ра­ка­ве Але­на Ба­ла­ба­но­віч 5 снеж­ня ў Janushkevich Concert Hall — уту­ль­най арт-га­ле­рэі та­ле­на­ві­тай ся­м’і Януш­ ке­ві­чаў у Ра­ка­ве — ад­быў­ся пра­ект «Рос­та­ні». Да­клад­ней, спе­ва­кі Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі Тац­ця­на Гаў­ры­ла­ва, Юрый Га­ра­дзец­кі і пі­яніс­тка Па­лі­на За­дрэй­ка прад­ ста­ві­лі ў адзін дзень два кан­цэр­ты. З ад­ной і той жа пра­гра­май, якая атры­ма­ла­ся на­поў­не­най роз­ны­мі эмо­цы­ямі. Ва ўся­ля­кім разе, так лі­чаць му­зы­кан­ты.

«Мастацтва» № 12 (465)

М у­з ы­к а / Рэ­ц э н­з ія

25

Г

э­ты кан­цэрт бе­ла­рус­кай му­зы­кі рых­та­ваў­ся доў­га. Як пра­ві­ла, спа­чат­ку ўзні­кае ідэя пра­ екта — і ўжо по­тым ага­вор­ва­юцца дэ­та­лі. Тут жа, як за­пэў­ні­ва­юць са­мі ўдзе­ль­ні­кі, спа­чат­ку з’яў­ля­лі­ся фраг­мен­ты: вер­шы, но­ты, му­зыч­ныя са­чы­нен­ні, фа­таг­ра­фіі — і то­ль­кі праз пэў­ны час усё скла­ла­ся ў пра­гра­му «Рос­та­ні». 5 снеж­ня ў Ра­ка­ве, у арт-га­ле­рэі Януш­ке­ві­чаў, гле­да­чы па­ чу­лі кан­ты XVII ста­год­дзя са зна­ка­мі­та­га збор­ ні­ка ба­роч­най му­зы­кі — «По­ла­цка­га сшыт­ка», ці Астра­ме­чаў­ска­га ру­ка­пі­су, як на­стой­ваў пра­фе­ сар Ад­ам Ма­ль­дзіс; арыі і ду­эты з опер «Чу­жое ба­гац­це ні­ко­му не слу­жыць» Яна Да­ві­да Го­лан­ да, «Фаўст» Анто­ні Ген­ры­ка Ра­дзі­ві­ла, «Га­ль­ка» Ста­ніс­ла­ва Ма­нюш­кі; бе­ла­рус­кія на­род­ныя пес­ні «Ку­па­лін­ка», «Ля­во­ні­ха», «Ой, ка­лі­нуш­ка», а так­са­ма ра­ман­сы са­вец­кіх бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­ та­раў на сло­вы Янкі Ку­па­лы, Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ ча, Пет­ру­ся Броў­кі, Ад­ама Ру­са­ка. Пры­го­жае бе­ла­рус­кае сло­ва так­са­ма ста­ла­ся не­ад’ем­най час­ткай дзей­ства — артыс­ты чы­та­лі сва­іх лю­бі­мых па­этаў. Пры­тым што кож­ны верш ад­кры­ваў но­вы му­зыч­ны блок — ча­са­вы і тэ­ ма­тыч­ны, на якія раз­бі­ва­ла­ся пра­гра­ма, і быў пад­абра­ны надзі­ва да­клад­на. Ні­бы­та гэ­та­га раз­на­стай­на­га і ба­га­та­га ма­тэ­ры­ялу артыс­там пад­ало­ся ма­ла — у кан­цэр­це ўпер­шы­ню пра­гу­ ча­лі тры ра­ман­сы Гео­ргія Сас­ноў­ска­га на вер­шы Во­ль­гі Да­дзі­ёма­вай. Атры­маў­ся сап­раў­дны спек­такль, уліч­ва­ючы акцёр­скі та­лент спе­ва­коў. Зда­ва­ла­ся, кож­ны твор яны пра­жы­ва­юць тут і ця­пер, ні­бы апош­ні раз.

— Не зда­ва­ла­ся, — упэў­не­ны бе­ла­рус­кі тэ­нар Юрый Га­ра­дзец­кі. — Кож­ны з нас па­ка­заў, маг­ чы­ма, свой най­леп­шы ўзро­вень у гэ­ты дзень. Пры­тым што гэ­тыя два кан­цэр­ты — у га­дзі­ну дня і пяць ве­ча­ра — бы­лі аб­са­лют­на роз­ны­мі па эма­цый­ным на­паў­нен­ні. Пер­шы — све­жы і не­прад­ка­за­ль­ны. Па­сля па­кло­наў унут­ры ця­бе ні­чо­га не бы­ло, бо ты ўся­го ся­бе ўжо ад­даў. І ўсё ж у дру­гі кан­цэрт мы так­са­ма ўвар­ва­лі­ся на эма­цый­ным уз­ды­ме, мо­жа, яшчэ бо­ль­шым, бо раз­уме­лі: вось ён, фі­нал. Та­му бы­ло ад­чу­ван­не не­йка­га ўнут­ра­на­га агню, хоць, не вы­клю­ча­на, про­ста ў му­зыч­най гас­цёў­ні ўклю­чы­лі да­дат­ко­ вае аб­агра­ван­не. (Усмі­ха­ецца.)

— На­пэў­на, гэ­та і ёсць шчас­це! — ка­жа пі­яніс­тка Па­лі­на За­дрэй­ка. — Так ха­це­ла­ся вы­йсці на сцэ­ ну і па­гу­та­рыць з пуб­лі­кай, я про­ста ад­чу­ва­ла, што лю­дзі пры­йшлі па­слу­хаць і па­чуць… Ад­на спра­ва — рэ­пе­ты­цыі, зу­сім іншая — ка­лі за­ла на­ паў­ня­ецца гле­да­ча­мі, ка­лі да пуб­лі­кі вы­хо­дзяць спе­ва­кі — зда­ецца, у іх са­міх вось тут і за­раз на­ра­джа­юцца но­выя ідэі, дум­кі, воб­ра­зы… Мы зра­бі­лі гэ­ты кан­цэрт, бо гэ­та бы­ло не­абход­на ўсім нам.

— З Па­лі­най мы рых­та­ва­лі роз­ныя пра­гра­мы — ня­мец­кай, фран­цуз­скай му­зы­кі. І вось ця­пер бе­ ла­рус­кай, — пра­цяг­вае Га­ра­дзец­кі. — Ма­тэ­ры­ялу бы­ло ве­ль­мі шмат. Ка­неш­не, не­шта спя­ва­ла­ся ўжо не раз, а не­шта на­сто­ль­кі да­ўно, што ўжо і за­бы­ла­ся. На­прык­лад, «Во­се­ньс­кая пес­ня»

Яна Та­ра­се­ві­ча на сло­вы Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ ча — тра­пят­кая, кра­на­ль­ная, знеш­не про­стая, а на­сам­рэч да­во­лі скла­да­ная для вы­ка­нан­ня. Да­рэ­чы, Поля яе ні­ко­лі не гра­ла.

— Як і ра­ман­сы Сас­ноў­ска­га. Гэ­та бы­ла аб­са­лют­ ная прэ­м’е­ра, да якой мы ўсе ака­за­лі­ся да­тыч­ ныя, — ка­жа Па­лі­на За­дрэй­ка. — Ве­ль­мі ча­ка­ла, хва­ля­ва­ла­ся, ці атры­ма­ецца. А які пры­го­жы ўступ «Ка­лі­нуш­кі»! Зда­ецца, Юра мог бы да­лей і не спя­ваць. (Смя­ецца.) Ну і вя­до­ма — Ма­нюш­ка. Дзве арыі — Га­ль­кі і Ёнта­ка — та­кія роз­ныя па сэн­се і на­паў­нен­ні, іх ня­прос­та вы­кон­ваць за­ пар, кры­ху ба­яла­ся, та­му што ха­це­ла­ся сыг­раць так, як яны па­він­ны гу­чаць…

— Гео­ргій Сас­ноў­скі спе­цы­яль­на для мя­не на­ пі­саў тры ра­ман­сы, — да­да­ла сап­ра­на Тац­ця­на Гаў­ры­ла­ва. — І ве­ль­мі пра­сіў пры пер­шай жа маг­чы­мас­ці прэ­зен­та­ваць тво­ры. Спра­ва ў тым, што яны на­пі­са­ны на вер­шы Во­ль­гі Да­дзіё­ма­ вай, сла­ву­та­га гіс­то­ры­ка бе­ла­рус­кай му­зы­кі. Яна ця­пер ве­ль­мі цяж­ка хво­рая. А кам­па­зі­тар да­ўно сяб­руе з ёй. Ха­це­ла­ся б, каб та­кая прэм’ера ста­ла для яе ду­хоў­най пад­трым­кай. Для нас для ўсіх гэ­ты пра­ект успры­маў­ся асаб­лі­вым. Зда­ ецца, усё вы­бу­да­ва­ла­ся і атры­ма­ла­ся да­стат­ко­ ва гар­ма­ніч­ным. Му­сіць, та­му што ўсё ства­ра­ла­ ся па люб­ві.

— І гэ­та цу­доў­ная за­ла, у якой так доб­ра тва­ рыць! — пра­цяг­нуў Юрый Га­ра­дзец­кі. — У Ра­ка­ ве, у му­зеі Януш­ке­ві­чаў, я быў, ма­быць, га­доў 10 та­му, у мі­ну­лым жыц­ці. Але цёп­лыя ад­чу­ван­ні — ад гэ­та­га до­ма, экс­кур­сіі, гас­па­да­ра — жы­вуць ува мне да гэ­та­га ча­су. Па­мя­таю, кот тут ха­дзіў, ву­чо­ны, бо ў Януш­ке­ві­чаў іншых про­ста не мо­жа быць...

Да­дам ад ся­бе, што Му­зыч­ная гас­цёў­ня ў арт-га­ ле­рэі ся­м’і Януш­ке­ві­чаў з’я­ві­ла­ся ме­ся­цаў сем та­му — і ад­ра­зу ж у гас­па­да­роў уз­нік­ла ідэя арга­ні­зоў­ваць пад­обныя ве­ча­ры пры­го­жай му­ зы­кі. Фе­лікс Януш­ке­віч, зна­ка­мі­ты мас­так, і яго бра­ты Ва­ля­р’ян і Язэп, не менш вя­до­мыя ску­льп­ тар і лі­та­ра­ту­раз­на­вец. Сын Фе­лік­са — так­са­ма Ва­ля­р’ян, му­зы­ка і ка­лек­цы­янер — на­ра­дзіў­ся ў адзін дзень са сва­ім дзя­дзь­кам Ва­ля­р’я­нам. І гэ­ та не­вы­пад­ко­ва, лі­чыць сам мас­так. Зрэш­ты, пра вы­пад­ко­вас­ці і за­ка­на­мер­нас­ці, пра род­ны Ра­ каў, сваю ра­дзі­му і ра­дзі­му фран­цуз­ска­га па­эта Гі­ёма Апа­лі­нэ­ра (чы­тай Ві­ль­ге­ль­ма Кас­тра­віц­ка­ га) Фе­лікс Язэ­па­віч мо­жа ка­заць бяс­кон­ца. Тых, хто не змог да­брац­ца да Ра­ка­ва і стаць час­ткай гэ­та­га свя­та бе­ла­рус­кай му­зы­кі, арга­ні­ за­та­ры аб­на­дзей­ва­юць: пра­гра­ма бу­дзе па­ўта­ рац­ца, ня­хай і ў кры­ху зме­не­ным вы­гля­дзе. «Мы за­ра­дзі­лі­ся та­кі­мі эмо­цы­ямі, што хо­чац­ца яшчэ і яшчэ раз іх ад­чуць», — усмі­ха­юцца артыс­ты. У са­вец­кія ча­сы ад­ной­чы ве­ча­рам дык­тар у пра­мым эфі­ры пра­мо­ві­ла та­кую фра­зу: «Вы пра­слу­ха­лі тво­ры бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­та­раў. А ця­пер па­слу­ха­ем му­зы­ку». Пра­ўда гэ­та ці бай­ка — не­вя­до­ма. То­ль­кі хо­чац­ца, каб гэ­та са­ п­раў­ды за­ста­ло­ся ў мі­ну­лым і на ўзроў­ні жар­ту. Бе­ла­рус­кая му­зы­ка, як і ўся­ля­кая іншая, роз­ная. Але як цу­доў­на, што ся­род гэ­тых тво­раў ёсць сап­раў­дныя шэ­дэў­ры. Ме­на­ві­та яны і гу­чаць у та­кіх пра­ектах, як «Рос­та­ні».

1. Фо­та артыс­таў для афі­шы пра­екта.

2. Па­лі­на За­дрэй­ка, Юрый Га­ра­дзец­кі, Тац­ця­на Гаў­ры­ ла­ва. Фо­та Ула­дзіс­лава Ра­ху­бы, Мак­сіма Ка­рас­ця­лёва. снежань, 2021

26

М ы­кзаія/ У г р ы­м ё р ­ц ы Рэ­уцз­ эн­

Яўген Буш­коў. Ма­гут­насць і эфе­мер­насць му­зы­кі Раз­мо­ва з мас­тац­кім кі­раў­ні­к ом Дзяр­жаў­на­га ка­мер­на­га аркес­тра Рэ­спуб­лі­к і Бе­ла­русь Во­ль­га Яго­ра­ва

Мой су­раз­моў­ца — за­слу­жа­ны артыст Рас­іі, зна­ка­мі­ты скры­пач і ды­ры­ жор. Ён на­ра­дзіў­ся ў сям’і сла­ву­тых скры­па­чоў. Ма­ці — вы­дат­ная вы­ка­ наў­ца і пед­агог, за­слу­жа­ная артыс­тка Та­тар­ста­на, пра­фе­сар Зо­ра Шых­ мур­за­ева, ба­ць­ка — Ро­берт Буш­коў, артыст і му­зыч­ны дзеяч, шмат­га­до­вы ды­рэк­тар аркес­траў «Вір­ту­озы Мас­квы», Вя­лі­ка­га сім­фа­ніч­на­га аркес­тра імя Чай­коў­ска­га, Мас­коў­ска­га дзяр­жаў­на­га сім­фа­ніч­на­га аркес­тра, Дзяр­ жаў­на­га аркес­тра «Но­вая Рас­ія». Сам Яўген, па ўлас­ным пры­знан­ні, не ўяў­ляў жыц­ця без му­зы­кі. Ва ўзрос­ це 5 га­доў па­чаў ву­чыц­ца граць на скрып­цы і ўжо ў 8 упер­шы­ню вы­сту­піў з сім­фа­ніч­ным аркес­трам. Скон­чыў Цэн­тра­ль­ную му­зыч­ную шко­лу і Мас­ коў­скую дзяр­жаў­ную кан­сер­ва­то­рыю імя Чай­коў­ска­га. Ся­род яго пед­аго­ гаў — Зі­на­іда Гі­ле­льс, Ле­анід Ко­ган, Аляк­сандр Він­ніц­кі, Дзміт­рый Ша­ба­ лін. Буш­коў стаў лаў­рэ­атам най­буй­ней­шых між­на­род­ных кон­кур­саў — імя Г. Вя­няў­ска­га ў По­зна­ні (1986, I прэ­мія), імя Ка­ра­ле­вы Лі­за­ве­ты ў Бру­се­лі (1989, III прэ­мія), імя Чай­коў­ска­га ў Мас­кве (1990, II прэ­мія) і Сус­вет­на­га кон­кур­су імя Шэ­рын­га ў Мон­тэ-Кар­ла (1992, I прэ­мія). У 1990-я вёў інтэн­ сіў­ную кан­цэр­тную дзей­насць як са­ліст, вы­сту­па­ючы ў най­леп­шых кан­ цэр­тных за­лах све­ту, а з 1999-га цал­кам пры­свя­ціў ся­бе ды­ры­жы­ра­ван­ ню. Яго на­стаў­ні­ка­мі ста­лі Дзміт­рый Кі­та­енка і Вік­тар Ямпо­льс­кі. З 2002 па 2009 па за­пра­шэн­ні Юрыя Баш­ме­та стаў ды­ры­жо­рам Дзяр­жаў­на­га сім­фа­ ніч­на­га аркес­тра «Но­вая Рас­ія», з якім зра­біў шмат зна­ка­вых пра­ектаў. У 2009-м уз­на­ча­ліў Дзяр­жаў­ны ка­мер­ны аркестр Бе­ла­ру­сі. Пад кі­раў­ніцт­ вам Яўге­на Буш­ко­ва ка­лек­тыў прэ­зен­та­ваў дзя­сят­кі не про­ста но­вых, а сап­раў­ды экс­клю­зіў­ных пра­грам, вы­сту­піў з та­кі­мі вы­біт­ны­мі му­зы­кан­ та­мі, як Па­уль Ба­ду­ра-Шко­да, Элі­со Вір­са­ла­дзэ, Аляк­сей Лю­бі­маў, Фрыд­ рых Ліпс, Лю­ка Дэ­барг, На­тал­ля Труль, Кі­рыл Ро­дзін, Аляк­сандр Буз­лоў, Ва­дзім Ха­ла­дэн­ка і шмат іншых. Гас­тро­лі ка­лек­ты­ву ў Іта­ліі, На­рве­гіі, Ра­ сіі, Літ­ве, Сла­ве­ніі, Азер­бай­джа­не, Аўстрыі, Тур­цыі, ЗША за­ўсё­ды пры­но­ сі­лі шмат ста­ноў­чых вод­гу­каў.

«Мастацтва» № 12 (465)

М у­з ы­к а / У гры ­м ё р­ц ы

27

Вы ўзна­ча­ль­ва­еце Дзяр­жаў­ны ка­мер­ны аркестр ужо 12 га­доў, і са­ма сім­во­лі­ка ліч­бы пад­ахвоч­вае па­спра­ба­ваць не тое каб за­мкнуць круг ці пад­вес­ці вы­ні­кі, але ха­ця б зра­біць не­йкія пра­меж­ка­выя вы­сно­вы. Да­вай­це па­га­во­рым пра мі­ну­лае, пра са­мы па­ча­так. У 2009-м вы пры­йшлі ў ка­лек­тыў, які на той мо­мант меў ужо ўну­ша­ль­ную гіс­то­рыю, улас­ныя тра­ды­цыі і мас­тац­кі дос­вед. Якім вы ўба­чы­лі аркестр на той мо­мант і ці быў у вас не­йкі план яго раз­віц­ця?

— Кан­цэп­цыя раз­віц­ця, без­умоў­на, існа­ва­ла, але ў да­дзе­ным вы­пад­ку — у ад­роз­нен­не, ска­жам, ад му­зыч­най пед­аго­гі­кі, дзе ты па­ві­нен па­бу­да­ваць да­клад­ны план рэ­пер­ту­арна­га і тэх­на­ла­гіч­на­га раз­віц­ця, — пан­яцце раз­віц­ця на­бы­вае іншую фор­му. Ка­лі я атры­маў пра­па­но­ву ўзна­ча­ліць гэ­ты аркестр, то ўжо, вя­до­ма, быў з ім зна­ёмы, упер­ шы­ню па­чуў­шы яго пят­нац­ца­ці­га­до­вым у Мас­кве; та­ды Свя­тас­лаў Рых­тэр за­пра­сіў Юрыя Цы­ру­ка з ка­лек­ты­вам у Мас­кву для су­мес­на­га вы­сту­пу, і гэ­та з’яві­ла­ся вя­лі­кай падзе­яй. Апроч та­го, у нас ме­лі­ся агу­ль­ныя зна­ёмыя, агу­ль­ныя су­вя­зі — праз На­тал­лю Гут­ман, Але­га Ка­га­на. Вя­до­ма, ка­лі ад­бы­ лі­ся на­шы пер­шыя сус­трэ­чы з му­зы­кан­та­мі — да­ свед­ча­ны­мі аркес­тран­та­мі, якія ба­чы­лі на сва­ім шля­ху шмат ды­ры­жо­раў і га­лоў­ных ды­ры­жо­раў у тым лі­ку, — з іх бо­ку так­са­ма чы­та­ла­ся цал­кам ра­ цы­яна­ль­ная ці­ка­васць, што ж я пры­вёз з са­бой у якас­ці пра­па­ноў. Гэ­та на­кшталт шлю­бу па раз­лі­ку: «Мы, вя­до­ма, пад­аба­емся ад­но ад­на­му, але што вы ха­це­лі б нам пра­па­на­ваць?» Да та­го мо­ман­ту я ўжо меў устой­лі­вае ўяў­лен­не, як пра­цуе ста­лы ака­дэ­міч­ны ка­лек­тыў, і, на­ту­ раль­­на, мер­ка­ваў, што ў пер­шы год нам, на­пэў­на, бу­дзе скла­да­на да­маг­чы­ся не­йка­га аль­янсу, бо мае ўлас­ныя вы­сту­пы бы­лі рас­пі­са­ныя на блі­ жэй­шы час, і рых­та­ваў­ся да та­го, што кан­цэр­ты аркес­тра так­са­ма рас­пі­са­ныя на ўвесь се­зон. Яшчэ пад­час пе­ра­моў па­чаў за­да­ваць пы­тан­ ні, якія, як ця­пер мне зра­зу­ме­ла, ста­ві­лі ў ту­пік мясц­овую ад­мі­ніс­тра­цыю: ці ёсць у вас да­ты кан­цэр­таў? Ка­лі я ўжо пры­ехаў, каб па­чаць пра­цу, мне ста­ла ві­да­воч­на, што тут усё пра­цуе зу­сім інакш. Бы­ло зра­зу­ме­ла: най­перш мы па­він­ны на­ма­гац­ца бо­льш асэн­са­ва­на і за­га­дзя пла­на­ваць кан­цэр­тныя се­зо­ны і, ад­па­вед­на, пра­во­дзіць пе­ ра­мо­вы з за­про­ша­ны­мі артыс­та­мі. Гэ­та не­абход­ на для та­го, каб за­ма­ца­ваць год­ны ўзро­вень са­мой дзей­нас­ці; та­кая пра­кты­ка за­бяс­печ­вае не то­ль­кі пры­сут­насць за­пат­ра­ба­ва­на­га са­ліс­та, але і ства­рае не­йкую псі­ха­ла­гіч­ную пад­рых­та­ва­насць му­зы­кан­таў, якія на па­чат­ку се­зо­на ўжо ве­да­юць, што бу­дуць вы­кон­ваць на за­ключ­ным кан­цэр­це. Што да­ты­чыць гу­чан­ня аркес­тра, яно ве­ль­мі пад­аба­ла­ся, бы­ло бач­на: ансам­бле­вая пра­кты­ка тут за­сна­ва­ная на грун­тоў­ных тра­ды­цы­ях. Ча­го не ха­па­ла аса­біс­та мне — гу­ка­вой энер­ге­ты­кі, звя­за­най з пэў­ны­мі пры­ёма­мі, якія тут аказ­ва­ лі­ся, так бы мо­віць, не ў па­ша­не. На­шы пер­шыя за­нят­кі, пер­шыя ме­ся­цы пра­цы бы­лі на­кі­ра­ва­ныя снежань, 2021

28

М у з­ ы­к а / У г р ы­м ё р ­ц ы

на тое, каб пры­ўнес­ці но­вую энер­гію ў па­сыл гу­ку. Не ды­на­мі­ку, а ме­на­ві­та актыў­насць па­сы­лу, та­го, што за­вец­ца ата­кай. Му­зы­кан­там да­вя­ло­ся «з чыс­та­га арку­ша» за­няц­ца і ты­мі са­чы­нен­ня­ мі, якія яны ве­да­лі да­ўно. Гэ­тая тэ­ма і сён­ня для нас акту­аль­ная, бо пры­хо­дзяць но­выя лю­дзі і ві­да­воч­на, што ўсіх да­во­дзіц­ца на­ву­чаць та­кім пры­ёмам. Най­важ­ней­шы на­пра­мак раз­віц­ця аркес­тра — па­шы­рэн­не рэ­пер­ту­ару і пра­ца з за­про­ша­ны­мі му­зы­кан­та­мі. Пе­ра­ка­на­ны: для аркес­тра пра­ца з іншы­мі ды­ры­жо­ра­мі надзвы­чай ка­рыс­ная. За мі­ну­лыя га­ды аркестр вы­сту­піў з Саў­лю­сам Сан­дэц­кі­сам, Ва­лян­ці­нам Жу­ком, Інга Эрнстам Рай­лем, Ама­якам Дур­га­ра­нам і іншы­мі, у тым лі­ку айчын­ны­мі, ды­ры­жо­ра­мі.

— Ідэ­аль­ны пры­клад — аркестр Вен­скай фі­ лар­мо­ніі, ка­лек­тыў, які пра­цуе без га­лоў­на­га ды­ры­жо­ра: на пра­ця­гу мно­гіх дзе­ся­ці­год­дзяў яны аб­іра­юць твор­чую ра­ду, што за­пра­шае вы­біт­ных ды­ры­жо­раў для су­мес­най пра­цы. І гэ­та аркестр, здо­ль­ны рэ­алі­за­ваць на­мер ча­ла­ве­ка, які ста­іць на ча­ле пра­гра­мы, у са­мых тон­кіх дэ­та­лях. Ад­ роз­нен­не гэ­тых му­зы­кан­таў ад шмат­лі­кіх іншых ка­лек­ты­ваў у тым, што яны ў ста­не ажыц­ця­віць на­ме­ры ды­ры­жо­ра лі­та­ра­ль­на на пад­свя­до­мым уз­роў­ні. Та­му, ка­лі чую, што артыс­ты на­ша­га аркес­тра, пра­цу­ючы з за­про­ша­ным ды­ры­жо­рам, мо­гуць не про­ста ад­ка­заць на за­ўва­гі, зроб­ле­ныя на рэ­пе­ты­цыі, а ад­гук­нуц­ца на тое, што за­кла­ дзе­на ў дум­ках і ад­чу­ван­нях та­го, хто ста­іць за пу­ль­там, мя­не гэ­та ве­ль­мі ра­дуе. Гэ­та і ёсць най­ важ­ней­шы кры­тэ­рый. Та­му ад­ной з ма­іх га­лоў­ных мэт я ба­чыў ма­бі­лі­за­цыю ка­ман­ды, якая б ва­ло­ да­ла здо­ль­нас­цю вы­ка­наць са­мы раз­на­стай­ны рэ­пер­ту­ар, ву­чы­ла са­чы­нен­ні хут­ка і бы­ла ў ста­не ад­каз­ваць на тон­кі «за­каз». Як вы скла­да­еце свае кан­цэр­тныя пра­гра­мы?

— Рэ­дка раб­лю пра­гра­мы вуз­ка-тэ­ма­тыч­ныя. Імкну­ся, каб амаль у кож­ным кан­цэр­це бы­ла му­зы­ка на ве­ль­мі роз­ныя гус­ты — сты­ліс­тыч­ на роз­ная, з роз­ных эпох. Ня­гле­дзя­чы на маё імкнен­не іграць шмат су­час­най му­зы­кі — Соф’і Гу­бай­ду­лі­най, Яфрэ­ма Пад­гай­ца, Мі­ха­іла Бро­не­ра і іншых, — усё ж імкну­ся да­сяг­нуць сты­ля­во­га «Мастацтва» № 12 (465)

ба­лан­су, каб у бо­ль­шай час­тцы аўды­то­рыі па­шы­ ра­ла­ся ўяў­лен­не пра му­зыч­ны свет. Пры­кла­дам мо­жа слу­жыць се­рыя кан­цэр­таў пад на­звай «Мо­царт і…». Я да­лё­кі ад та­го, каб да­ваць пуб­лі­цы то­ль­кі тое, што яна лю­біць. Лі­чу, што зна­хо­джу­ся на сва­ім мес­цы не для та­го, каб ісці ўслед за гус­та­мі пуб­лі­кі, я тут дзе­ля та­го, каб тыя гус­ты раз­ві­ваць. Ад­каз­насць тых, хто ўплы­вае на вы­бар тво­раў для вы­ка­нан­ня, ве­ль­мі вы­со­кая, бо за кошт гэ­ та­га ад­бы­ва­ецца рух му­зыч­най ку­ль­ту­ры. Ча­сам на­ват да­ка­раю ся­бе за тое, што ў мя­не ні­як не атрым­лі­ва­ецца ісці ўслед за пуб­лі­кай. Му­сіць, пра­бле­ма ў тым, што я да­во­лі кан­сер­ва­тыў­ ны — не ў пра­гра­мах, а ў сва­іх по­гля­дах на тое, як гэ­та па­він­на быць. Бо вы­хоў­ваў­ся ў ася­род­дзі, дзе пры­шчап­ля­ла­ся ад­чу­ван­не му­зыч­на­га гус­ту, і гэ­та аб­умо­ві­ла маё стаў­лен­не да спра­вы, та­му над не­йкі­мі мо­ман­та­мі да­вя­ло­ся да­дат­ко­ва пра­ ца­ваць. На­прык­лад, над тым, каб пад­рых­та­ваць бо­льш раз­на­стай­ных бі­соў, та­му што пуб­лі­ка гэ­та лю­біць. Што да на­паў­нен­ня пра­грам, то ад­на з кі­ру­ючых ідэй — не па­ўта­рац­ца. За мі­ну­лыя га­ды, за вы­клю­чэн­нем лі­та­ра­ль­на не­ка­ль­кіх вы­пад­каў, мы ні­ко­лі не па­ўта­ра­лі тво­ры не то­ль­кі ў ад­ным, але на­ват у су­сед­ніх се­зо­нах. Зда­ра­юцца, вя­до­ма, гас­тро­ль­ныя па­ездкі, у якіх про­сяць вы­ка­наць пэў­ныя ка­мер­ныя шля­ге­ры (на­прык­лад, Се­рэ­на­ду Чай­коў­ска­га) — і мы, вя­до­ма, гэ­та ро­бім, але ўсё ж мы ўвесь час скі­ра­ва­ныя вы­кон­ваць но­вае. З ва­шым з’яў­лен­нем у якас­ці мас­тац­ка­га кі­раў­ ні­ка не то­ль­кі змя­ніў­ся рэ­пер­ту­ар аркес­тра — за­гу­ча­лі но­выя імё­ны і ся­род за­про­ша­ных вы­ка­наў­цаў. Вя­лі­кая час­тка бе­ла­рус­кай пуб­лі­кі бы­ла на­ту­ра­ль­на ўзру­ша­ная, з за­хап­лен­нем пры­ма­ла кож­нае імя ў афі­шы і з прад­чу­ван­ нем ча­ка­ла на­ступ­нае. Які­мі з тых імён, што вы прад­ста­ві­лі са сцэ­ны Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі, асаб­лі­ва га­на­ры­це­ся?

— Ду­маю, у пер­шыя ж га­ды ўда­ло­ся вы­ка­наць шэ­раг пра­грам, што па­ка­за­лі мае му­зыч­ныя сім­ па­тыі. Мы ад­ра­зу ўдых­ну­лі но­вае па­вет­ра су­твор­ час­ці з вы­біт­ны­мі му­зы­кан­та­мі. На­огул по­спех пра­цы ка­мер­на­га аркес­тра шмат у чым за­ле­жыць і ад удзе­лу ў пра­гра­мах ці­ка­вых са­ліс­таў. Вы­дат­ным по­спе­хам бы­ло тое, што ў пер­шыя га­ды сва­ёй пра­цы ў мя­не атры­ма­ла­ся пры­вез­ці сю­ды пі­яніс­та Па­ўля Ба­ду­ру-Шко­ду. З ім мы ады­ гра­лі не­за­быў­ны кан­цэрт 10 кас­трыч­ні­ка 2010 го­да (10.10.10). Та­ды Паўль, зна­ёмы з ка­лек­ты­вам яшчэ з ча­соў гас­тро­ляў у Іспа­ніі, але які ў Мін­ску ні­ко­лі не вы­сту­паў, змог «дэ­бю­та­ваць» на гэ­тай сцэ­не. Гэ­та шчас­це, што ўда­ло­ся за­спець яго ў вы­дат­най фор­ме, што атры­ма­ла­ся арга­ні­за­ваць яго твор­чую сус­трэ­чу ў Ака­дэ­міі му­зы­кі, дзе ён даў не­зап­ла­на­ва­ны кан­цэрт пад­час сус­трэ­чы са сту­дэн­та­мі. Гэ­та надзвы­чай свет­лая асо­ба ў му­зыч­ным све­це. У тыя ж га­ды пры­язджа­ла Элі­со Вір­са­ла­дзэ, так­са­ма да­ўняя парт­нёр­ка аркес­тра і так­са­ма па­сля вя­лі­ка­га пе­ра­пын­ку. Ад гэ­тай сус­трэ­чы за­ста­лі­ся і цу­доў­ныя ўра­жан­ні, і за­піс кан­цэр­та Шу­ма­на.

Азі­ра­ючы­ся на­зад, ма­гу ска­заць: вя­до­ма, не ўсіх уда­ло­ся пры­вез­ці, не з усі­мі му­зы­кан­та­мі, з які­мі ха­це­ла­ся, змаг­лі па­пра­ца­ваць, але, тым не менш, з за­ду­ма­на­га ажыц­ця­ві­ла­ся шмат. За гэ­тыя га­ды ў нас атры­ма­ла­ся да­во­лі зба­лан­са­ва­на граць і з май­стра­мі та­ко­га ка­ліб­ру, як я на­зваў, і з мно­гі­мі ма­ла­ды­мі са­ліс­та­мі, што праз па­ру-трой­ку га­доў па­сля вы­сту­пу з на­мі «вы­стрэ­ль­ва­лі» на ўвесь свет. У пры­ват­нас­ці, згад­ваю пі­яніс­та Дзя­ні­са Ка­жу­хі­ на, вуч­ня Дзміт­рыя Баш­кі­ра­ва, ён пры­язджаў да нас у якас­ці са­ліс­та за тры ме­ся­цы да зна­ка­мі­та­га Кон­кур­су Ка­ра­ле­вы Лі­за­ве­ты, які ён вы­йграў. Вя­до­ма, па­сля гэ­та­га маш­таб яго­най кан­цэр­тнай дзей­нас­ці ўзрос не­ве­ра­год­на. Пад­обная гіс­то­рыя ад­бы­ла­ся з Лю­кой Дэ­бар­гам. Бо свой пер­шы пуб­ ліч­ны анга­жэ­мент ён атры­маў ме­на­ві­та ў Мін­ску, так што гэ­та бы­ло па­мят­на і для нас, і аўды­то­рыі, і са­ліс­та. А ўся­му ві­ной «Сен­ты­мен­та­ль­ны ва­льс» Чай­коў­ска­га, які я вы­пад­ко­ва па­слу­хаў пад­час інтэр­нэт-тран­сля­цыі ІІ ту­ру кон­кур­су Чай­коў­ска­га, і вы­ка­нан­не п’е­сы ні­ко­му не­вя­до­мым хлоп­чы­кам мя­не цал­кам за­ха­пі­ла. Апроч та­го, мы рэ­гу­ляр­на вы­сту­па­лі з бе­ла­рус­кі­мі му­зы­кан­та­мі — пра­ктыч­на з усі­мі знач­ны­мі ма­ ла­ды­мі са­ліс­та­мі. Вы­клю­чэн­не скла­дае, маг­чы­ма, то­ль­кі Іван Ка­рыз­на, які па­сля кон­кур­су ака­заў­ся так да­лё­ка, што не па­спе­лі з ім па­суп­ра­цоў­ні­чаць. Але за­тое ў нас у аркес­тры ця­пер іграе яго сяс­тра Анас­та­сія, та­му «я на то смот­рю без уко­риз­ны». З пры­хо­дам но­ва­га мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка ня­ рэд­ка мя­ня­ецца не то­ль­кі афі­ша, але і склад ка­лек­ты­ву. У не­йкай ме­ры не па­збег гэ­та­га і ка­мер­ны аркестр, склад яго не во­кам­гнен­на, але па­сту­по­ва аб­на­віў­ся. Ці час­та ўзні­ка­лі роз­ на­га­лос­сі на па­чат­ко­вым эта­пе пра­цы?

— Пры­хо­дзіць но­вы кі­раў­нік, у яго ёсць улас­нае ўяў­лен­не, ма­дэль гу­чан­ня не то­ль­кі ансам­бля, але і тво­ра, — не­шта сус­тра­кае раз­умен­не му­зы­кан­ таў, не­шта не сус­тра­кае… Трэ­ба ска­заць, што пра­цэс «пры­ці­ран­ня», рас­крыц­ця ад­но ад­на­го ад­бы­ва­ецца не за адзін ме­сяц і, мо­жа, на­ват не за адзін год. Але ўсё ж ця­гам не­ка­то­ра­га ча­су тыя лю­дзі, якім ідэі но­ва­га мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка не бліз­кія, па­сту­по­ва вы­хо­дзяць з ка­лек­ты­ву. У нас не бы­ло ні­якіх уль­ты­ма­тыў­ных умоў, мне зда­ецца, што мо­мант на­ша­га ста­наў­лен­ня як ансам­бля, адзі­на­га з ды­ры­жо­рам, мі­нуў да­во­лі глад­ка. Вы надзвы­чай пед­антыч­на пад­ыхо­дзі­це да вы­ ба­ру но­вых артыс­таў аркес­тра. Рас­ка­жы­це, ка­лі лас­ка, пад­ра­бяз­ней пра свае па­тра­ба­ван­ні.

— Па­тра­ба­ван­ні да му­зы­кан­таў ве­ль­мі спе­цы­ фіч­ныя. Не ма­гу не ўспом­ніць пры­клад: вя­лі­кі ды­ры­жор Сер­джыу Чэ­лі­бі­да­ке ад­ной­чы ад­мо­ віў­ся ўзяць да ся­бе кан­цэр­тмай­страм бліс­ку­ча­га вы­ка­наў­цу, вы­біт­на­га інстру­мен­та­ліс­та, па­лі­чыў­ шы, што той з’яў­ля­ецца не­дас­тат­ко­ва твор­чай асо­бай. Пры­знаў­шы пры гэ­тым, што скры­пач ён фан­тас­тыч­ны. Та­ды ён ска­заў: «Мне не па­трэб­ныя аркес­тран­ты, мне па­трэб­ны аркестр з Му­зы­кан­ таў!» Гу­чыць хо­ра­ша, але рэ­аль­нае ўжы­ван­не та­ко­га кры­тэ­рыю ве­ль­мі скла­да­нае. Бо раз­уме­ем:

М у­з ы­к а / У гры ­м ё р­ц ы чым бо­ль­шая інды­ві­ду­аль­насць ча­ла­ве­ка, чым яна бо­льш яскра­ва вы­яўле­ная, тым скла­да­ней яму граць з-пад ру­кі іншай інды­ві­ду­аль­нас­ці, ды і про­ста пра­ца­ваць у ка­лек­ты­ве. Дзе гэ­ты ба­ланс, каб ча­ла­век ва­ло­даў улас­ным ба­чан­нем му­зы­кі і ў той жа час быў га­то­вы сас­ту­піць ро­лю вя­ду­ ча­га інша­му, — гэ­та пы­тан­не, якое мя­не за­ўсё­ды ве­ль­мі за­хап­ляе. Адзі­ны мне вя­до­мы пры­клад та­ко­га ідэ­аль­на­га су­пра­цоў­ніц­тва — Лю­цэр­нскі фес­ты­ва­ль­ны аркестр і Клаў­дыа Аб­ада… Са­мае скла­да­нае пры пры­ёме ў ка­мер­ны аркестр — ад­га­даць, што сха­ва­нае за чыс­тым ра­ мяс­твом. Бы­вае ча­сам, на кон­кур­се лю­дзі мо­гуць пад­ацца ні­бы не ве­ль­мі ад­па­вед­ны­мі па ўзроў­ні, але лі­та­ра­ль­на праз лі­ча­ныя ме­ся­цы ста­но­вяц­ца год­ны­мі му­зы­кан­та­мі ў ка­лек­ты­ве, яны гра­юць со­ла, гра­юць у ансам­блях — іх про­ста не­маг­чы­ма па­знаць. Та­му за­ўжды імкну­ся даць прэ­тэн­дэн­ту маг­чы­масць па­пра­ца­ваць у аркес­тры для та­го, каб зра­зу­мець, на­ко­ль­кі мы па­су­ем ад­но ад­на­му. Як вы лі­чы­це, ці існу­юць ця­пер да­стат­ко­выя ўмо­вы для фар­ма­ван­ня твор­чай інды­ві­ду­аль­ нас­ці, для вы­ха­ван­ня му­зыч­на­га та­лен­ту?

— Вя­до­ма, не­ль­га не ска­заць пра тое, што ў на­ шай струн­най спра­ве ў апош­нія га­ды ад­бы­ва­ецца не­ка­то­ры рэ­грэс. Ха­це­ла­ся б, каб струн­ная шко­ла за­ста­ва­ла­ся та­кой жа не­йма­вер­най, якой бы­ла ў са­вец­кія ча­сы, — ве­ль­мі моц­най, бо гэ­та бы­ла ўні­ка­ль­ная шко­ла. Ця­пер мы, на жаль, ба­чым, што з му­зыч­най ад­ука­цы­яй ёсць скла­да­нас­ці... Папер­шае, стра­ці­ла прэс­тыж пра­фе­сія. Па-дру­гое, знік­ла сіс­тэ­ма, якая фун­кцы­яна­ва­ла шмат га­доў, на­кі­ра­ва­ная на вы­ха­ван­не і пад­трым­ку ма­ла­дых му­зы­кан­таў. Ка­лі­сь­ці лю­дзі, што пры­язджа­лі з

прэ­мі­ямі прэс­тыж­ных кон­кур­саў, успры­ма­лі­ся як на­цы­яна­ль­ныя ге­роі, ця­пер гэ­та­га ня­ма. На жаль, за­раз кож­ны сам за ся­бе. На­прык­лад, аб­одва мае ба­ць­кі ўяў­ля­юць вы­дат­ ны пры­клад вы­ключ­ных маг­чы­мас­цей, якія да­ ва­ла са­вец­кая сіс­тэ­ма та­ле­на­ві­тым і мэ­та­на­кі­ра­ ва­ным ма­ла­дым лю­дзям з роз­ных час­так кра­іны. Аб­одва бы­лі пер­шы­мі му­зы­кан­та­мі ў сва­іх се­м’ях, кож­ны не­ве­ра­год­на лю­біў му­зы­ку і быў ад­да­ны ёй на ўсё жыц­цё… Вы, як вя­до­ма, з му­зыч­най ся­м’і, прад­аўжа­ль­ нік фа­мі­ль­най тра­ды­цыі, які пе­рад­аў эста­фе­ту сва­ім дзе­цям. Рас­ка­жы­це, ка­лі лас­ка, пра сваю ся­м’ю.

— Мае ба­ць­кі сус­трэ­лі­ся дзя­ку­ючы му­зы­цы, гэ­та ад­бы­ло­ся ў га­ды ву­чо­бы ў Мас­коў­скай кан­сер­ва­ то­рыі. Та­та, Ро­берт Буш­коў, пры­ехаў з Куй­бы­ша­ва, ма­ці, Зо­ра Шых­мур­за­ева, на­ра­дзі­ла­ся ў Ка­за­ні, але ў Мас­кве апы­ну­ла­ся ў ран­нім уз­рос­це і ўжо ў 7 га­доў па­сту­пі­ла ў ЦМШ. Яе та­лент быў са­ма­быт­ны, пры­род­ны, у яе бы­лі надзвы­чай­ныя му­зыч­ныя ру­кі, якія не па­тра­ба­ва­лі доў­гіх га­дзін за­нят­каў. Яна бы­ла сап­раў­дная со­ль­ная птуш­ка, зу­сім не маг­ла пад­па­рад­коў­вац­ца чу­жой во­лі і та­му пра­ктыч­на ні­ко­лі не ігра­ла ў аркес­тры. У ад­ роз­нен­не ад ба­ць­кі, які зра­біў­ся ве­ль­мі моц­ным аркес­тра­вым скры­па­чом. Пра­пра­ца­ваў бо­льш за 20 га­доў у Дзяр­жар­кес­тры, по­тым 12 га­доў быў скры­па­чом «Вір­ту­озаў Мас­квы», які ён, да­рэ­чы, ства­раў раз­ам з Ула­дзі­мі­рам Спі­ва­ко­вым і ўсе тыя га­ды быў ды­рэк­та­рам — па­ра­ле­ль­на з ігрой у гру­пе дру­гіх скры­пак. Яны бы­лі зу­сім роз­ны­мі, ба­ць­кі мае, але ра­ зам пе­рад­алі мне дзі­вос­ны сплаў лю­бо­ві да

29

скрып­кі, да му­зы­кі ў яе са­мых раз­на­стай­ных фор­мах. На­сто­ль­кі, што за ўсё сваё жыц­цё я ні разу, ні­вод­най се­кун­ды не сум­ня­ваў­ся ў сва­ім пры­зна­чэн­ні, і з га­да­мі ста­ла ві­да­воч­ным, што я па­ві­нен пе­рад­аваць гэ­тую лю­боў і сва­ім дзе­цям. Ця­пер, ка­лі ба­ць­коў ужо ня­ма, усё роў­на ад­чу­ваю, што я — свай­го ро­ду мост, ад­каз­ны за пе­рад­ачу му­зыч­ных ге­наў і ча­ла­ве­чых та­лен­таў улас­ных

ба­ць­коў да­лей. Па­ба­чыў­шы по­спе­хі сы­на Мар­ка і да­чкі Мі­шэ­лі, ад­чуў­шы, што яны па-сап­раў­дна­му за­йма­юцца сва­ёй спра­вай, ду­маю пра тое, з якой ра­дас­цю і го­на­рам гля­дзе­лі б на іх ба­ць­кі ма­іх ба­ць­коў, якія па­кла­лі свае жыц­ці на тое, каб у ро­дзе з’я­ві­лі­ся пер­шыя му­зы­кан­ты! У на­шай ды­нас­тыі сап­раў­ды ёсць не­ве­ра­год­ныя да­сяг­нен­ні: дзя­ку­ючы кон­кур­сным по­спе­хам Мар­ка тры па­ка­лен­ні ад­ной ся­м’і адзна­чы­лі­ ся прэ­мі­ямі та­кіх най­буй­ней­шых скры­піч­ных кон­кур­саў, як Кон­курс імя Ка­ра­ле­вы Лі­за­ве­ты ў Бру­се­лі і імя Чай­коў­ска­га ў Мас­кве. Мі­шэль пер­шая ў ро­дзе пры­ўнес­ла ў жыц­цё скры­піч­на­га до­му па­ўна­цэн­ныя гу­кі фар­тэ­пі­яна (чым, да­рэ­чы, апраў­да­ла з’яў­лен­не ў до­ме 40 га­доў та­му гіс­та­ рыч­на­га ра­яля «Бех­штэйн», які ка­лі­сь­ці ста­яў у Мі­ка­лая Мет­не­ра і на якім за­ймаў­ся Свя­тас­лаў Рых­тэр у пер­шыя га­ды жыц­ця ў Мас­кве). На­ват мая ста­рэй­шая да­чка Аляк­сан­дра, якая па­йшла па шля­ху док­та­ра Фрэй­да і пра­цуе псі­ха­тэ­ра­пеў­там у Ве­не, пры­свя­ці­ла не­ка­ль­кі га­доў свай­го жыц­ця фар­тэ­пі­яна і флей­це. Мне па­шан­ца­ва­ла, што мая жон­ка Ля­ля Буш­ко­ва па­шы­ры­ла мае ку­ль­тур­ныя да­ляг­ля­ды ў сфе­ры архі­тэк­ту­ры, жы­ва­пі­су і гіс­то­рыі ку­ль­ту­ры. Ця­пер мы раз­ам хва­лю­емся за на­шу ма­лод­шую да­чку Мі­шэль, якая ад­пра­ві­ла­ся пра­цяг­ваць свае скры­піч­на-фар­тэ­пі­янныя за­нят­кі ў Кліў­лен­дскі інсты­тут му­зы­кі, дзе ву­чыц­ца ў вы­дат­ных пед­аго­ гаў: іта­ль­янска­га пі­яніс­та Анто­ніа По­мпа-Ба­ль­дзі і вы­біт­на­га скры­па­ча Іллі Ка­ле­ра, з які­мі раз­ам снежань, 2021

30

М у з­ ы­к а / У г р ы­м ё р ­ц ы

мы ву­чы­лі­ся на ад­ной спе­цы­яль­нас­ці ў Мас­кве. І, ма­быць, ад­ны­мі з са­мых шчас­лі­вых дзён жыц­ця бы­ло су­мес­нае зна­хо­джан­не ма­іх дзя­цей у Мін­ ску, ка­лі мы з аркес­трам ра­бі­лі мі­ні-фес­ты­валь «Ігра­юць на­шы дзе­ці» ў 2019-м. На па­чат­ку гу­тар­кі вы зга­да­лі: ад­ным з арга­ ні­за­цый­ных пры­яры­тэ­таў бы­ло пла­на­ван­не кан­цэр­тнай дзей­нас­ці. І сап­раў­ды, пад ва­шым кі­раў­ніц­твам ка­лек­тыў на пра­ця­гу шэ­ра­гу се­зо­наў пла­на­мер­на пры­трым­лі­ваў­ся аб’­яднан­ ня кан­цэр­таў у аб­ане­мен­тныя цык­лы. Хоць у на­шай фі­лар­мо­ніі тра­ды­цый­ны­мі з’яў­ля­юцца то­ль­кі дзён­ныя аб­ане­мен­ты для на­ву­чэн­цаў му­зыч­ных школ і ка­ле­джаў, а пра­кты­ка вя­ чэр­ніх аб­ане­мен­таў, якая існа­ва­ла за са­вец­кім ча­сам, да­ўно знік­ла. З чым бы­ла звя­за­на ва­ша на­стой­лі­васць і ці апраў­да­ла яна ся­бе?

— Арга­ні­зоў­ваць кан­цэр­ты ў аб­ане­мен­тныя цык­ лы — агу­ль­на­сус­вет­ная пра­кты­ка. Зна­хо­дзя­чы­ся пра­ктыч­на ў са­мым цэн­тры Еўро­пы, вы­на­хо­дзіць кож­ны раз сваё ко­ла не­як ня­пра­ві­ль­на. Гэ­та на­ту­ра­ль­на, ка­лі му­зы­кант аб­авя­зу­ецца не­ка­ль­кі раз­оў вы­сту­піць, а пуб­лі­ка, у сваю чар­гу, так­са­ма аб­авяз­ва­ецца пры­йсці на яго­ныя кан­цэр­ты. Уз­ні­ кае іншая фор­ма ўза­емных ад­но­сін, ка­лі аб­авя­за­ це­льс­твы вы­хо­дзяць на пер­шы план. Па­чаў­шы ў пер­шыя га­ды вы­бу­доў­ваць бо­льшменш доў­га­тэр­мі­но­вае пла­на­ван­не кан­цэр­тных пра­грам, упер­шы­ню ў сва­ім жыц­ці су­тык­нуў­ся з тым, што тут шмат у чым мен­та­лі­тэт му­зы­кан­ таў быў «на­стро­ены» на па­ездкі за мя­жу. Для мя­не гэ­та ака­за­ла­ся не­ча­ка­ным пад­ыхо­дам, ка­лі аб­са­лют­на лю­бы тур ці тэр­мі­но­вы кан­тракт з па­ездкай за мя­жу ра­біў­ся важ­ней­шым за тое, што за­пла­на­ва­на на хат­няй сцэ­не. З ма­тэ­ры­яль­на­га «Мастацтва» № 12 (465)

пун­кту гле­джан­ня ма­гу гэ­та апраў­даць, з ма­ра­ль­ на­га — не ма­гу. Лі­чу, гэ­та по­ўная дыс­крэ­ды­та­цыя ўлас­най ад­каз­нас­ці пе­рад аўды­то­ры­яй. Па­сту­по­ва мы пры­йшлі да та­го, каб ад­ме­ны кан­цэр­таў ра­бі­лі­ся ўсё ра­дзей і ра­дзей, але кан­цэр­ты ўсё роў­на за­ста­ва­лі­ся адзі­ноч­ны­мі, як спе­цы­яль­нае ме­рап­ры­емства, якое мо­жа ад­быц­ ца ці не ад­быц­ца. А вось ка­лі мы ўсё ж па­ста­ра­лі­ ся да­лу­чыц­ца да сус­вет­най пра­кты­кі і аб’­яднаць кан­цэр­ты ў аб­ане­мен­ты, пры­трым­лі­вац­ца пла­ на­ван­ня ака­за­ла­ся пра­сцей. І ка­лі схе­ма па­ча­ла фун­кцы­яна­ваць, за­ўва­жы­лі, што чэм­пі­ёнам па про­да­жах стаў ме­на­ві­та дзі­ця­чы аб­ане­мент «Кла­ сі­ка — гэ­та клас­на». Так, кан­цэр­ты «Кла­сі­кі» ад­ра­зу ста­лі па­пу­ляр­ ны­мі ў ба­ць­коў­скім ася­род­дзі. І ця­пер мно­гія, як я ве­даю, ці­ка­вяц­ца пра­ця­гам цык­лу. Як вы знай­шлі для ся­бе гэ­тую тэ­му?

— Пра­йшло амаль 20 га­доў з та­го ча­су, як я па­чаў за­ймац­ца кан­цэр­та­мі для дзя­цей. Ні­ко­лі не ха­ваў, што ўзо­рам для пе­ра­йман­ня для мя­не за­ўсё­ды з’яўля­лі­ся кан­цэр­ты Ле­анарда Бер­нстай­на для мо­ ла­дзі ў Нью-Ёркскай фі­лар­мо­ніі. Спа­чат­ку ла­дзіў кан­цэр­ты з сім­фа­ніч­ным аркес­трам; ка­лі пры­ехаў сю­ды, мне за­ха­це­ла­ся пра­цяг­нуць гэ­та з ка­мер­ ным аркес­трам. Ідэя бы­ла ў тым, каб пра­па­на­ваць раз­на­стай­ныя пра­гра­мы, на якіх дзет­кі не су­ма­ва­ лі. У пэў­ны мо­мант зла­віў ся­бе на дум­цы: мне пад­аба­ецца пры­дум­ляць но­выя тэ­мы для дзя­цей. Па-пер­шае, тая шум­ная пуб­лі­ка — бу­ду­чыя слу­ха­ чы на­шых да­рос­лых кан­цэр­таў. Па-дру­гое, гэ­та ў пры­нцы­пе па­шы­рае свет дзя­цей і, да­рэ­чы, баць­­ коў: мно­гія з іх жа­да­юць най­леп­ша­га для сва­іх дзя­цей, але не ве­да­юць, у які бок ру­хац­ца. Шчас­ лі­вы, ка­лі атры­моў­ва­ецца змя­ніць по­гляд ба­ць­коў на ака­дэ­міч­ную му­зы­ку! Гэ­та ўзба­га­чае і нас.

Ад­ной­чы ігра­лі спе­цы­яль­ны кан­цэрт для дзя­цей з асаб­лі­вас­ця­мі раз­віц­ця — з ДЦП, аўтыз­мам, — для дзя­цей, чый мозг не вы­стаў­ляе тых меж­аў для ўспры­ман­ня і рэ­акцый, у якіх зна­хо­дзіц­ца бо­ль­ шасць. І вось гэ­тая не­пас­рэд­насць у вы­каз­ван­ні шчас­ця і за­да­ва­ль­нен­ня ад та­го, што яны пры­ня­лі ў гэ­тым удзел, — не­йма­вер­нае ўра­жан­не. Ця­пер, на жаль, усё аб­ры­ну­ла­ся. І ці змо­жам мы вяр­нуць ха­ця б на ра­ней­шы ўзро­вень стаў­лен­ня да на­шых пра­грам — вя­лі­кае пы­тан­не. Ця­пер пра­ктыч­на не­маг­чы­ма бу­да­ваць аб­ане­мен­ты. Ад­ной з форм дзей­нас­ці Ка­мер­на­га аркес­тра ў апош­нія га­ды з’яў­ля­ецца пра­кты­ка «composerin-residence» — су­пра­цоў­ніц­тва з кам­па­зі­та­рам, у вы­ні­ку яко­га на­ра­джа­ецца зу­сім но­вы твор, на­пі­са­ны спе­цы­яль­на для ка­лек­ты­ву. І гэ­тая пра­кты­ка ўяў­ля­ецца пры­нцы­по­ва важ­най не то­ль­кі для аркес­тра, але і для на­шай ку­ль­ту­ры ўво­гу­ле.

— Для мя­не гэ­та ве­ль­мі ці­ка­вая фор­ма су­пра­ цоў­ніц­тва. Па-пер­шае, яна ве­ль­мі ўзба­га­чае маё ўлас­нае ўяў­лен­не, гэ­та фор­ма актыў­най сут­вор­ час­ці для мя­не аса­біс­та. Па-дру­гое, гэ­та ўнё­сак у раз­віц­цё ку­ль­ту­ры. Мне зда­ецца, у той ці іншай сту­пе­ні наш аркестр ця­пер ру­хае і бе­ла­рус­кую му­зы­ку на­пе­рад. Тое, з якой ці­ка­вас­цю ад­гу­ка­ юцца кам­па­зі­та­ры на на­шы пра­па­но­вы (а мы не мо­жам іх за­ці­ка­віць з фі­нан­са­ва­га пун­кту гле­джан­ня так, як гэ­та ро­бяць за­ход­нія аркес­тры), свед­чыць, што гэ­та па­трэб­на, гэ­та і ім дае но­вы імпу­льс для твор­час­ці. Вы­бар пер­со­ны кам­па­зі­ та­ра інту­ітыў­ны, бы­ва­юць не­йкія драб­нют­кія пе­ рад­умо­вы, ню­ансы. Для па­чат­ку ўжо маю не­йкую ідэю, якую ха­чу рэ­алі­за­ваць, і та­ды па­чы­наю ўзваж­ваць, на­ко­ль­кі гэ­тая ідэя, ня­хай у раз­мы­тай фор­ме, мо­жа быць пры­кла­дзе­ная да кан­крэт­на­га аўта­ра. Пры та­кой фор­ме пра­цы кам­па­зі­тар мае мен­шую пер­ша­па­чат­ко­вую іні­цы­яты­ву, тут ме­на­ ві­та я па­ві­нен пра­па­на­ваць ідэю, за­даць кі­ру­нак. Га­на­ру­ся тым укла­дам, які мы ро­бім. Уя­ві­це, аркес­тру 53 га­ды, за гэ­ты час праз яго пра­йшло шмат му­зы­кан­таў, кож­ны з іх ад­даў час­тку сва­ёй ду­шы пра­цы ў ка­лек­ты­ве, але, па вя­лі­кім ра­хун­ку, усё гэ­та за­ста­ло­ся з лю­дзь­мі, хто тыя са­чы­нен­ні не­ка­лі слу­хаў. Гэ­та не пе­рад­аец­ца да­лей у ча­се, ня­гле­дзя­чы на­ват на за­пі­сы. Адзі­нае, што за­ста­ ецца, — на­пі­са­ныя но­ты. Кам­па­зі­та­ры ня­рэд­ка ка­жуць: «Без вас мы не мо­жам існа­ваць, без вас но­ты — то­ль­кі зна­кі на па­пе­ры», — гэ­та пра­ўда. Але нас не бу­дзе — а яны за­ста­нуц­ца. Усё ж гэ­та мы ім слу­жым, а не яны нам. Вы­хад на сцэ­ну — гэ­та то­ль­кі вер­ха­ві­на айсбер­га. Ды­ры­жор­ская пра­ца па­тра­буе шмат энер­гіі, роз­ду­му, пра­цы, якая раз­гор­тва­ецца ме­на­ві­та ў ці­шы­ні. І раз­ам з тым гэ­тая пра­ца «ка­пе­ль­май­ стар­ская», і пра гэ­та вар­та па­мя­таць за­ўсё­ды. Ты про­ста ўва­саб­ля­еш му­зыч­ны твор — у ме­ру свай­ го та­лен­ту, у тым ці іншым пра­чы­тан­ні, — і та­кім чы­нам пад­трым­лі­ва­еш жыц­цё му­зы­кі. Бо на­ша вы­ка­на­ль­ніц­кая дзей­насць эфе­мер­ная. Вы­йшлі, ад­ыгра­лі — і ні­чо­га не за­ста­ло­ся. За­ста­нуц­ца то­ль­кі но­ты.

М у­з ы­к а / У гры ­м ё р­ц ы

31

1. Яўген Буш­коў.

2. Ба­ць­кі ды­ры­жо­ра, Зо­ра Шых­мур­за­ева і Ро­берт Буш­коў ка­ля по­мні­ка Чай­коў­ска­му ў Мас­кве. Ка­нец 1950-х.

3. З ма­ці Зо­рай Шых­мур­за­евай і сяс­трой Юлі­яй Буш­ко­вай (ця­пер пра­фе­сар­кай скрып­кі ва Уні­вер­сі­тэ­це Па­ўноч­на­га Тэ­ха­са, ЗША). 1976.

4. Ро­берт Буш­коў і Яўген Свят­ла­наў на фес­ты­ва­лі Ула­дзі­мі­ра Спі­ва­ко­ва ў Ко­ль­ма­ры, 1987 год.

5. На рэ­пе­ты­цыі з аркес­трам «Но­вая Рас­ія» ў Кан­цэр­тнай за­ле імя Чай­коў­ска­га ў Мас­кве.

6. Рэ­пе­ты­цыя з Дзяр­жаў­ным ка­мер­ным аркес­трам пад­час па­ездкі ў Іта­лію.

7. З да­чкой Мі­шэл­лю і жон­кай Ля­ляй Буш­ко­вай.

8. Рэ­пе­ты­цыя з Па­ўлем Ба­ду­рам-Шко­дам.

9. З кан­цэр­та па­мя­ці Зо­ры Шых­мур­за­евай у Вя­лі­кай за­ле кан­сер­ва­то­рыі ў Мас­кве: Марк, Юлія, Мі­шэль, Яўген Буш­ко­вы і Дзяр­жаў­ны ка­мер­ны аркестр Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь.

10. Ля­ля, Яўген, Марк, Мі­шэль і Ро­берт Буш­ко­вы. Фота з асабістага архіва дырыжора.

снежань, 2021

32

Му ­з ы­к а / У г р ы­м ё р ­ц ы

Арцём Шап­лы­ка. Пра кла­сі­ку і пі­яр Гу­тар­ка з вя­до­мым бе­ла­рус­кім пі­яніс­там Ве­ра­ні­ка Ру­са­ко­віч

Пі­яніст, вы­клад­чык, біз­нэс­мэн... Між­на­род­нае пры­знан­не Арцём Шап­лы­ка па­чаў за­ва­ёўваць з ран­ніх га­доў: з 6-га­до­ва­га ўзрос­ту яго та­лент не­адна­ра­зо­ва пры­зна­ва­лі на дзя­сят­ках між­на­род­ных кон­кур­саў і фес­ты­ва­ляў, му­ зы­кант пра­цяг­вае за­слу­гоў­ваць лю­боў пуб­лі­кі на шмат­лі­кіх кан­цэр­тах і гас­тро­лях у Бе­ла­ру­сі і за мя­жой… У 25 га­доў пі­яніст ад­кры­вае ўлас­ную му­зыч­ную шко­лу — адзі­ную ў кра­іне ўста­но­ву да­дат­ко­вай ад­ука­цыі пры­ват­на­га ха­рак­та­ру, у якой рас­пра­цоў­ва­ецца но­вая сіс­тэ­ма шко­ль­най і ся­рэд­няй му­зыч­най ад­ука­цыі, а ко­ль­касць фі­лі­ялаў і вуч­няў па­вя­ліч­ва­ецца з кож­ным го­дам. На­пе­ра­дзе — но­выя пе­ра­мо­гі і да­сяг­нен­ні, а па­куль для чы­та­чоў ча­со­пі­ са — раз­ва­жан­ні Арцё­ма Шап­лы­кі пра тое, ча­му су­час­ная пуб­лі­ка не хо­дзіць на кан­цэр­ты кла­січ­най му­зы­кі і што з гэ­тым ра­біць, ці сап­раў­ды ву­чыц­ца му­зы­цы ні­ко­лі не по­зна і мно­гае іншае.

Арцём, кім вы ма­ры­лі стаць у дзя­цін­стве, ча­му вы­бра­лі пра­фе­сію му­зы­ кан­та?

— Стаць пі­яніс­там ма­рыў з 3-х га­доў. Пры­тым кла­січ­ная му­зы­ка па­ча­ла гу­чаць у на­шым до­ме то­ль­кі па­сля та­го, як я па­йшоў у му­зыч­ную шко­лу. У на­шым ро­дзе му­зы­кан­таў ні­ко­лі не бы­ло: мой ба­ць­ка — элек­трык, ён пра­ца­ваў 30 га­доў у шах­це, ма­ці — мед­ра­бот­нік, пра­ца­ва­ла на «хут­кай да­па­мо­зе», па­зней фе­ль­ча­рам на «Бе­ла­ру­сь­ка­ліі». Маг­чы­ма, лю­боў да му­зы­кі пе­рад­ала­ся ад ма­ ці, якая ве­ль­мі лю­бі­ла спя­ваць і ма­ры­ла іграць на фар­тэ­пі­яна, але му­зыч­ную шко­лу скон­чы­ла па кла­се ба­яна. Яна ха­це­ла, каб дзе­ці ажыц­ця­ві­лі яе да­ўнюю ма­ру. Па­мя­таю, яна ўга­вор­ва­ла ста­рэй­ша­га бра­та па­чаць за­ймац­ца ў му­зыч­ най шко­ле, але ён не зга­джаў­ся. За­тое там ма­рыў ву­чыц­ца я і ўжо ў 5 га­доў упер­шы­ню па­йшоў на пад­рых­тоў­чае ад­дзя­лен­не. «Мастацтва» № 12 (465)

Ка­лі ўпер­шы­ню ўба­чы­лі фар­тэ­пі­яна, якія бы­лі ад­чу­ван­ні?

— Ве­ль­мі доў­га ча­каў, каб у нас до­ма з’я­віў­ся інстру­мент. Пер­шыя па­ўта­ра-два га­ды ў мя­не не бы­ло до­ма фар­тэ­пі­яна, бо яно каш­та­ва­ла ве­ль­мі до­ра­га. Та­му пе­рад уро­ка­мі рэ­пе­ці­ра­ваў у му­зыч­най шко­ле ці ў су­се­дзяў, у якіх до­ма меў­ся інстру­мент. Пер­шае фар­тэ­пі­яна з’я­ві­ла­ся то­ль­кі ў 6 га­доў, ка­лі я за­ва­яваў 1-ю прэ­мію на ра­ённым кон­кур­се пі­яніс­таў. Да­рэ­чы, та­ды з’я­ві­ла­ся пер­шая на­тат­ ка ў га­зе­це пра тое, што 6-га­до­ва­му дзі­ця­ці з Са­лі­гор­ска пры­су­дзі­лі пер­шую прэ­мію на прэс­тыж­ным кон­кур­се. Гэ­тая пе­ра­мо­га вы­клі­ка­ла ве­лі­зар­ны роз­га­ лас і фу­рор, і ба­ць­кі ўсё ж ку­пі­лі пі­яні­на. Я быў бяз­меж­на шчас­лі­вы! Пер­шыя 14 га­доў вы жы­лі ў Са­лі­гор­ску. А як апы­ну­лі­ся ў Мін­ску?

— У Са­лі­гор­ску я сап­раў­ды жыў да 7-га кла­са. У 5-м удзе­ль­ні­чаў у 3-м Між­на­ род­ным кон­кур­се юных пі­яніс­таў імя Іры­ны Цвя­та­евай, які пра­хо­дзіў у Рэс­

М у­з ы­к а / У гры ­м ё р­ц ы пуб­лі­кан­скім му­зыч­ным ка­ле­джы пры кан­сер­ва­то­рыі. У скла­дзе жу­ры бы­лі кам­па­зі­тар Ула­дзі­мір Алоў­ні­каў, ды­рэк­тар лі­цэя Ула­дзі­мір Ку­зь­мен­ка, пра­фе­са­ры з Літ­вы ды іншых кра­ін. Ад воб­лас­ці маг­лі пры­няць удзел то­ль­кі два ча­ла­ве­кі, і мы, дзе­ці з ра­ёнаў і аб­ лас­цей, на­роў­ні з лі­цэй­скі­мі вуч­ня­мі, удзе­ль­ні­ча­лі ў кон­кур­се. Па­мя­таю, ка­лі па­чуў вы­ступ­лен­ні юна­ коў з лі­цэя, пад­умаў, што ні­ко­лі ў жыц­ці не на­ву­чу­ ся гэ­так жа доб­ра іграць. Та­ды ў мя­не бы­ла да­во­лі скла­да­ная для свай­го ўзрос­ту му­зыч­ная пра­гра­ма, але я вы­ка­наў яе да­стат­ко­ва доб­ра. Мне споў­ні­ла­ся на той час 11 га­доў, я і іншыя лі­цэ­істы апы­ну­лі­ся ў ма­лод­шай уз­рос­та­вай гру­пе. Усе яны так­са­ма вы­бра­лі тэх­ніч­на ве­ль­мі скла­да­ныя тво­ры, але не ва ўсіх усё ўда­ла атрым­лі­ва­ла­ся. І ка­лі пер­шую прэ­мію пры­су­дзі­лі мне — гэ­та быў фу­рор, усе ака­за­лі­ся ў шо­ку — ма­ ма, я, пед­агог. Па­мя­таю, гля­дзе­ль­ная за­ла ад­рэ­ага­ва­ла бур­ны­мі ава­цы­ямі. Гэ­та бы­ло ве­ль­мі не­ча­ка­на. Па­сля гэ­та­га мя­не за­ўва­жыў пра­фе­сар Юрый Гі­ль­дзюк і за­пра­сіў па­сту­паць у лі­цэй, дзе я ву­чыў­ся да па­ступ­лен­ня ў кан­сер­ва­то­рыю. А як бы­ло з па­спя­хо­вас­цю ў агу­ль­на­аду­ка­цый­най шко­ле?

— У са­лі­гор­скай шко­ле быў круг­лым вы­дат­ні­кам і то­ль­кі ў апош­ніх кла­сах, па­ сля по­спе­ху на цвя­та­еўскім кон­кур­се, а по­тым яшчэ і па­сля Гран-пры на між­ на­род­ным кон­кур­се ў Літ­ве, вы­ра­шыў, што за­над­та скла­да­ныя ма­тэ­ма­тыч­ныя фор­му­лы ў жыц­ці мне не спат­рэ­бяц­ца. Тым не менш гэ­та не пе­ра­шко­дзі­ла мне скон­чыць год на «вы­дат­на» і па­сту­піць у лі­цэй, дзе я змог бо­льш ува­гі над­аваць за­нят­кам му­зы­кай. Па­зней, ка­лі скон­чыў кан­сер­ва­то­рыю і быў пры­ ня­ты на пра­цу ў фі­лар­мо­нію, ажыц­ця­ві­ла­ся ма­ра май­го дзя­цін­ства і я за­крыў свой 20-га­до­вы геш­та­льт працаваць музыкантам. Арцём, у ва­шай твор­чай бі­ягра­фіі шмат вы­ступ­лен­няў на роз­ных кон­ кур­сах і кан­цэр­тных пля­цоў­ках. Якое з гэ­тых вы­ступ­лен­няў за­пом­ні­ла­ся больш за усё?

— Са­мыя яркія ўра­жан­ні — з дзя­цін­ства. Па­мя­таю, мне бы­ло 6 га­доў, я пры­ маў удзел у пер­шым кон­кур­се, і мой пед­агог Тац­ця­на Чар­на­мо­рац ска­за­ла: «Ідзі, па­йграй, у ця­бе ўсё доб­ра атрым­лі­ва­ецца!» І я з за­да­ва­ль­нен­нем па­бег на сцэ­ну, не ўзнік­ла ні се­кун­ды хва­ля­ван­ня. Але по­тым у мя­не з’я­віў­ся іншы пед­агог і пры­йшоў час, ка­лі я вы­хо­дзіў на сцэ­ну, як на эша­фот. Дру­гое ўра­ жан­не — гэ­та кон­курс Цвя­та­евай, хва­ля­ван­не і ве­ль­мі вя­лі­кая ад­каз­насць. По­тым быў кон­курс у Літ­ве, пад­час яко­га я ве­ль­мі су­р’ёз­на за­хва­рэў, уз­ня­ла­ся вы­со­кая тэм­пе­ра­ту­ра, але ўсё ж за­ва­яваў пер­шую прэ­мію і Гран-пры. Па­мя­таю кан­цэр­ты з кла­сам Гі­ль­дзю­ка ў вя­лі­кай за­ле фі­лар­мо­ніі, за­пом­ні­ла­ ся маё пер­шае вы­ступ­лен­не з аркес­трам, дзе я граў 3-ці кан­цэрт Бет­хо­ве­на, мне та­ды споў­ні­ла­ся 17 га­доў. За­пом­ні­лі­ся май­стар-клас Дзміт­рыя Баш­кі­ра­ ва ў Пі­це­ры і вя­лі­кі фес­ты­валь у Іспа­ніі, дзе я ўпер­шы­ню граў для мі­на­коў пад ад­кры­тым не­бам на сцэ­не ў цэн­тры го­ра­да. Вы­ступ­лен­ні на роз­ных кан­ цэр­тных пля­цоў­ках, кон­кур­сах, фес­ты­ва­лях для му­зы­кан­та — гэ­та за­ўсё­ды пра­фе­сій­ны рост і во­пыт, на­быц­цё ўпэў­не­нас­ці на сцэ­не. Па­сля сам па­чаў пра­во­дзіць май­стар-кла­сы, адзін з іх, у 2019 го­дзе, пра­вёў для пед­аго­гаў у рас­ійскай Цар­ска­се­льс­кай гім­на­зіі мас­тац­тваў, па­сля яко­га атры­маў пра­па­ но­ву аб пра­цы, але ад­мо­віў­ся — у мя­не та­ды ўжо бы­ла ўлас­ная му­зыч­ная шко­ла. Ці існу­юць пры­кла­ды ў кла­січ­най му­зы­цы, на якія вы ары­енту­еце­ся ў пра­ фе­сіі?

— Вы­ка­наў­цы, якія мя­не на­тхня­юць, — гэ­та Мі­ка­лай Лу­ган­скі, рас­ійскі пі­яніст, пе­ра­мож­ца кон­кур­су Чай­коў­ска­га, ча­ла­век і вы­ка­наў­ца, на яко­га мож­на раў­ няц­ца. Мне ўда­ло­ся па­слу­хаць два кан­цэр­ты Дзміт­рыя Баш­кі­ра­ва, ка­лі ён пры­язджаў у Мінск з май­стар-кла­са­мі. Ве­ль­мі эма­цый­ны ча­ла­век з ве­лі­зар­ най, уз­ру­ша­ль­най энер­ге­ты­кай. У вас вя­ліз­ны рэ­пер­ту­ар. Ці ёсць тво­ры, якія вы ха­це­лі б да­даць да яго?

— Мно­гія на­зы­ва­юць мя­не лі­рыч­ным вы­ка­наў­цам, у ма­ім рэ­пер­ту­ары шмат тво­раў ра­ман­тыч­на­га пе­ры­яду. Тым не менш у мя­не ёсць тво­ры кла­січ­на­га пе­ры­яду, люб­лю вы­кон­ваць му­зы­ку Ба­ха, Ша­пэ­на. Пла­ную па­шы­рыць свой рэ­пер­ту­ар, уклю­чыць бо­льш са­чы­нен­няў Рах­ма­ні­на­ва, Брам­са, Шу­бер­та, ансам­бле­выя, ка­мер­ныя тво­ры. Ма­ру з аркес­трам сыг­раць кан­цэрт №1 Чай­

33

коў­ска­га, ві­зіт­ную кар­тку кож­на­га пі­яніс­та. На­огул вы­ ка­нан­не му­зы­кі — гэ­та ве­ль­мі шмат­сла­ёвы пра­цэс, бо трэ­ба тры­маць у па­мя­ці вя­ліз­ны аб’­ём інфар­ма­цыі. Пад­час вы­ка­нан­ня я час­та сы­хо­джу ў воб­раз­ную сфе­ру, імкну­ся ўя­віць, што ха­цеў бы ска­заць аўтар у да­дзе­ным кан­крэт­ным тво­ры, па­гру­зіц­ца ў эпо­ху кам­па­зі­та­ра, які жыў бо­льш за 200 га­доў та­му, і да­ нес­ці воб­раз, эмо­цыю да кож­на­га слу­ха­ча. Уво­гу­ле вы­ка­на­ль­ніц­тва — ве­ль­мі скла­да­ны, пра­ца­ёмкі, ня­ прос­ты пра­цэс. І ве­ль­мі пра­цяг­лы, ён па­тра­буе шмат ча­су, каб уся­му гэ­та­му на­ву­чыц­ца. Як з ча­сам мя­ня­ла­ся ва­ша ўспры­ман­не пра­фе­сіі і са­мо­ га ся­бе? Ці зда­ра­лі­ся пра­ва­лы?

— Так, вя­до­ма, бы­лі ўзлё­ты і падзен­ні, гэ­та на­рма­ль­на. Ужо са­ ліс­там фі­лар­мо­ніі, па­сля не­адна­ра­зо­вых гас­тро­ляў па га­ра­дах Бе­ла­ру­сі, я цал­кам пе­ра­адо­леў хва­ля­ван­не, страх пе­рад сцэ­най. Бо, каб пе­ра­маг­чы хва­ ля­ван­не на сцэ­не, існуе то­ль­кі адзін спо­саб — трэ­ба шмат вы­сту­паць, паінша­му ні­як. Не­маг­чы­ма на­ву­чыц­ца кі­ра­ваць ма­шы­най у тэ­орыі, а по­тым сес­ці і па­ехаць. Та­му мець па­спя­хо­выя і пра­ва­ль­ныя кан­цэр­ты, за­бы­вац­ца, са­ро­мец­ца — гэ­та на­рма­ль­на, не трэ­ба гэ­та­га ба­яцца. На­ву­чыц­ца вы­сту­паць мож­на то­ль­кі на сцэ­не. У якой сту­пе­ні для вас важ­нае пры­знан­не?

— Як і для кож­на­га артыс­та, важ­нае. Мы ўкла­да­ем у пра­фе­сію шмат ча­су і сіл, каб да­сяг­нуць пэў­на­га ўзроў­ню ігры і вы­ка­на­ль­ніц­тва. На­ша пра­ца — гэ­та слу­жэн­не му­зы­цы, мас­тац­тву, і, вядома, ка­лі ёсць ста­ноў­чыя вод­гу­кі — за­ўсё­ ды пры­емна. Як вам зда­ецца, ча­го не ха­пае су­час­на­му му­зыч­на­му све­ту?

— Кла­січ­на­му му­зыч­на­му све­ту не ха­пае пі­яру, ме­не­джмен­ту і мар­ке­тын­гу. Кла­січ­нае мас­тац­тва су­р’ёз­на пра­йграе све­ту поп-ку­ль­ту­ры. Не­хта ска­жа: так і па­він­на быць, бо кла­січ­ная му­зы­ка — элі­тар­нае мас­тац­тва. Але мне зда­ецца, гэ­та не зу­сім да­клад­на. Су­час­ная мо­ладзь менш на­вед­вае кан­цэр­ты, му­зеі, і ка­лі мы жа­да­ем та­кую сі­ту­ацыю змя­ніць, дык па­він­ны пры­слу­хоў­вац­ца да па­жа­дан­няў слу­ха­ча. Ка­лі пуб­лі­ка імкнец­ца слу­хаць па­пу­ляр­ную кла­сі­ку — ня­хай пры­хо­дзіць у фі­лар­мо­нію і слу­хае яе там. Та­му што су­час­на­га слу­ха­ча трэ­ба га­да­ваць, вы­хоў­ваць, вы­кон­ва­ючы для яго са­чы­нен­ні, да­ступ­ныя для ўспры­ман­ня. Па­пу­ляр­ныя ця­пер ме­рап­ры­емствы, на­прык­лад рок-кан­цэрт у сім­фа­ніч­най апра­цоў­цы, мож­на (і трэ­ба) спа­лу­чаць з бо­льш скла­да­ны­мі кла­ січ­ны­мі тво­ра­мі. Маг­чы­ма, ча­сам спат­рэ­біц­ца ства­раць да­дат­ко­вы анту­раж, бо звы­чай­на­му слу­ха­чу скла­да­на ўспры­маць му­зы­ку, ска­жам, Шас­та­ко­ві­ча ці Пра­ко­ф’е­ва. Якія пер­спек­ты­вы мае кла­січ­ная му­зы­ка?

— Мар­ке­тын­га­вую вай­ну кла­січ­ная му­зы­ка пра­йгра­ла. Та­му ка­лі ёсць жа­ дан­не змя­ніць сі­ту­ацыю, каб лю­дзі ме­лі інта­рэс да мас­тац­тва, да кла­січ­най му­зы­кі і бо­льш яе раз­уме­лі, — па­трэб­ныя рэ­фор­мы: іншае стаў­лен­не вы­ка­ наў­цаў, ме­не­джа­раў, ды­рэк­та­раў. Пры­чым я ця­пер не ка­жу пра біз­нэс, а ка­жу пра кан­цэп­цыю і прад­ума­насць уся­го кан­цэр­та, па­чы­на­ючы ад яго афі­шы і анон­са. Бо мож­на на­пі­саць, маў­ляў, у пра­гра­ме пра­гу­чыць сім­фо­нія Шас­та­ко­ ві­ча — і кроп­ка. А мож­на на­пі­саць «Сім­фо­нія № 7 "Ле­нін­град­ская"» — і по­бач не­вя­лі­кая гіс­то­рыя пра гэ­ты шэ­дэўр, які кам­па­зі­тар на­пі­саў у бла­кад­ным Ле­ нін­гра­дзе. Маг­чы­ма, пе­рад кан­цэр­там трэ­ба зра­біць не­йкую прэ­зен­та­цыю, рас­ка­заць, пра што му­зы­ка і ча­му яна та­кая страш­ная, ня­зруч­ная, не­зра­зу­ ме­лая. І та­ды, хут­чэй за ўсё, слу­хач ад­чуе і зра­зу­мее, пра што ж гэ­ты твор. У чым, на ваш по­гляд, за­ру­ка по­спе­ху вы­ка­нан­ня?

— У све­це існуе ты­ся­чы ге­ні­яль­ных вы­ка­наў­цаў, не­ве­ра­год­ных му­зы­кан­таў, але ў іх ня­ма маг­чы­мас­ці ся­бе пра­соў­ваць. На­ват Па­га­ні­ні ў свой час ла­дзіў не­вя­лі­кае шоу — аб­ра­заў на скрып­цы ад­ну стру­ну і г.д. Му­зыч­ныя экс­пе­ры­ мен­ты Ліс­та так­са­ма пад­аба­лі­ся лю­дзям. Усім вя­до­мы вы­нік экс­пе­ры­мен­ту, ка­лі ге­ні­яль­ны аме­ры­кан­скі скры­пач Джо­шуа Бэл, квіт­кі на кан­цэрт яко­га рас­куп­ля­юцца на год на­пе­рад, вы­дат­на граў у шмат­люд­ным пе­ра­хо­дзе, але ўсе пра­хо­дзі­лі мі­ма і пра­ктыч­на ніх­то не спы­няў­ся, каб па­слу­хаць вы­дат­на­га му­зы­кан­та. Сён­ня мож­на лёг­ка сфар­ма­ваць у гра­мад­ства тую ці іншую звыч­ ку, ці­ка­васць да падзеі ці з’я­вы. Але ў гэ­тым ёсць ве­ль­мі та­кая тон­кая мя­жа: снежань, 2021

34

М у з­ ы­к а / У г р ы­м ё р ­ц ы

не­ль­га ра­біць чыс­та ка­мер­цый­нае шоу. Трэ­ба не за­бы­ваць, што му­зы­кан­ты, ка­мер­цый­ныя ды­рэк­та­ры, мар­ке­то­ла­гі па­він­ны вы­хоў­ваць гле­да­ча і тлу­ма­ чыць, дзе ге­ні­яль­насць, а дзе пра­фе­сі­яна­лізм. Ка­лі пэў­ная ко­ль­касць лю­дзей гэ­тым за­га­рыц­ца, усё ста­не на свае мес­цы. У 2017 го­дзе вы ад­кры­лі ўлас­ную му­зыч­ную шко­лу «АртГранд». Чым яна ад­роз­ні­ва­ецца ад іншых школ і сту­дый?

— Гэ­та пер­шая пры­ват­ная му­зыч­ная шко­ла ў ста­ту­се ўста­но­вы ад­ука­цыі. Га­ лоў­ная мэ­та шко­лы — гэ­та не атры­ман­не пры­быт­ку, а якас­ная ад­ука­цыя. Мы пра­па­ну­ем дзве сіс­тэ­мы на­ву­чан­ня — інды­ві­ду­аль­ную і на­шу аўтар­скую, якая мае 5 сту­пе­няў, роў­ных 5 га­дам на­ву­чан­ня. Сту­пе­ні ад­роз­ні­ва­юцца рэ­пер­ ту­арам і скла­да­нас­цю пра­гра­мы ву­чэб­на­га ма­тэ­ры­ялу і дзе­ляц­ца на пяць мо­ду­ляў, дзе адзін мо­дуль роў­ны двум ме­ся­цам на­ву­чан­ня. Ка­лі ву­чань пры­ хо­дзіць, ён за­ліч­ва­ецца на пер­шую сту­пень на­ву­чан­ня, а ка­лі ў яго ёсць ужо пэў­ная ба­за ве­даў, ён мо­жа быць за­лі­ча­ны ад­ра­зу на дру­гую ці трэ­цюю сту­ пе­ні. У нас рас­пра­ца­ва­ныя свае пра­гра­мы, сё­ле­та з’я­ві­лі­ся пер­шыя на­ву­ча­ль­ ныя да­па­мож­ні­кі. Вуч­ням вы­да­ём сер­ты­фі­кат улас­на­га ўзо­ру, з якім мож­на па­сту­паць у лю­бую ся­рэд­нюю або вы­шэй­шую на­ву­ча­ль­ную ўста­но­ву. На­шы вы­ха­ван­цы ўжо ву­чац­ца ў Му­зыч­ным ка­ле­джы імя Глін­кі і інш. Шко­ла існуе бо­льш за 4 га­ды, але ў нас па-ра­ней­ша­му ня­ма не­пас­рэд­ных кан­ку­рэн­таў, бо, акра­мя фі­нан­са­вых пы­тан­няў, мы за­йма­емся пра­соў­ван­нем ку­ль­ту­ры і мас­тац­тва ўво­гу­ле. Тое, чым мы за­йма­емся, архіс­кла­да­на, гэ­та ты­та­ніч­ная пра­ца. Мы бя­ром на ся­бе ве­ль­мі вя­лі­кую ад­каз­насць, і гэ­та цяж­ка. Бо, акра­мя на­ву­чан­ня, мы імкнём­ся вы­хоў­ваць но­вае па­ка­лен­не слу­ха­чоў, якое бу­дзе свя­до­ма і за­ці­каў­ле­на слу­хаць кла­січ­ную му­зы­ку. Хто вы­кла­дае ў ва­шай шко­ле?

— У нас моц­ны пед­ага­гіч­ны склад. Апроч са­міх ве­даў па прад­ме­це, ву­чань мае ўні­ка­ль­ную маг­чы­масць пе­ра­няць у свай­го вы­клад­чы­ка во­пыт сцэ­ніч­на­га май­стэр­ства, бо ўсе на­шы пед­аго­гі — гэ­та дзей­ныя му­зы­кан­ты, мно­гія — са­ ліс­ты фі­лар­мо­ніі, якія ма­юць па 30 со­ль­ных кан­цэр­таў на год. Спра­ваз­дач­ныя «Мастацтва» № 12 (465)

кан­цэр­ты мы пра­во­дзім двой­чы за год у фі­лар­мо­ніі, на­шы вуч­ні ўжо праз паў­ го­да на­ву­чан­ня вы­хо­дзяць на пра­фе­сій­ную сцэ­ну. Пра­кты­ка свед­чыць, што па­ўго­да — са­мы пры­дат­ны тэр­мін для пад­рых­тоў­кі, за гэ­ты час мож­на вы­ву­ чыць не­ка­ль­кі са­чы­нен­няў і з на­пра­ца­ва­на­га рэ­пер­ту­ару ада­браць твор для вы­ступ­лен­ня. Пры­емна, што апош­нія га­ды нам уда­ецца збі­раць по­ўныя за­лы, на вы­сту­пы пры­язджа­юць з іншых га­ра­доў. З ча­сам ідэя ла­дзіць кан­цэр­ты для вуч­няў пе­ра­рас­ла ў ідэю паралельна арга­ні­зоў­ваць ме­рап­ры­емствы, на якіх вы­сту­па­юць і на­шы пед­аго­гі. У ся­рэд­нім атрым­лі­ва­ла­ся пра­вес­ці па 5-6 вя­лі­ кіх кан­цэр­таў на год, і ў ве­рас­ні 2021-га пры­йшлі да раз­умен­ня, што на­стаў час ад­кры­ваць улас­нае кан­цэр­тнае агенцт­ва. Ця­пер, акра­мя не­пас­рэд­на на­ ву­чан­ня, за­йма­емся яшчэ арга­ні­за­цы­яй і пра­вя­дзен­нем свя­точ­ных кан­цэр­таў кла­січ­най му­зы­кі «пад ключ» — ад пад­бо­ру рэ­пер­ту­ару і артыс­таў да фо­та­ спра­ваз­да­чы і ві­дэ­аздым­кі. Гэ­тай во­сен­ню ўжо трой­чы вы­сту­пі­лі ў Ня­свіж­скім за­мку, пра­вя­лі вя­лі­кі кан­цэрт у Ві­цеб­скай фі­лар­мо­ніі, а ў снеж­ні ад­бу­дзец­ца на­ва­год­ні кан­цэрт у Вя­лі­кай за­ле Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі. Якія ў вас пла­ны, да­тыч­ныя раз­віц­ця му­зыч­най шко­лы?

— Сён­ня на­ша шко­ла мо­жа пра­па­на­ваць да­стат­ко­ва вы­со­кі ўзро­вень му­зыч­ най ад­ука­цыі. Гэ­тай во­сен­ню ад­кры­лі но­вы фі­лі­ял эстрад­на­га ад­дзя­лен­ня, улас­ную сту­дыю гу­ка­за­пі­су, па­ча­ла пра­ца­ваць му­зыч­ная ака­дэ­мія «АртГранд». У кас­трыч­ні­ку на сцэ­не фі­лар­мо­ніі ад­быў­ся пер­шы со­ль­ны кан­цэрт ву­ча­ніц ака­дэ­міі. Ігра­лі вя­лі­кі кан­цэрт, пры­све­ча­ны Аста­ру П’я­цо­лу, і гле­да­чы да апош­ ня­га не ве­ры­лі, што на сцэ­не вы­сту­па­лі не пра­фе­сій­ныя му­зы­кан­ты, а цы­ ру­ль­ні­ца і ле­кар­ка, на­сто­ль­кі вы­со­кім ака­заў­ся іх вы­ка­на­ль­ніц­кі ўзро­вень. Та­му ў най­блі­жэй­шых пла­нах — раз­віц­цё кі­рун­ку му­зыч­най ака­дэ­міі, дзе мы да­па­мо­жам па­вы­сіць май­стэр­ства, ве­ды і вы­ка­на­ль­ніц­кі ўзро­вень му­зы­кан­ таў-ама­та­раў, ад­крыць для іх пра­фе­сій­ную сцэ­ну. Ве­даю, мно­гія вы­ка­наў­цы шу­ка­юць та­ко­га пед­аго­га, які іх на­кі­руе, уз­ды­ме іх уз­ро­вень і ве­ды. Ме­на­ві­та та­кія пед­аго­гі пра­цу­юць у «АртГранд», і на­шы дзве­ры ад­чы­не­ныя для ўсіх. У якім уз­рос­це рэ­ка­мен­ду­еце па­чаць за­ймац­ца му­зы­кай?

М у­з ы­к а / У гры ­м ё р­ц ы

— Пры­дат­ны ўзрост, каб па­чаць за­ймац­ца му­зы­кай, — 4-5 га­доў, але ідэ­аль­ на — 5-6. Тым не менш вя­до­мыя вы­пад­кі, ка­лі му­зы­кай па­чы­на­юць упер­шы­ ню за­ймац­ца ў 11 га­доў, як, на­прык­лад, лаў­рэ­ат 4-й прэ­міі кон­кур­су Чай­ коў­ска­га Лю­ка Дэ­барг. На­ву­чыц­ца граць на му­зыч­ным інстру­мен­це мож­на аб­са­лют­на ў лю­бым уз­рос­це, га­лоў­нае ве­рыць у ся­бе і пры­кла­даць на­ма­ган­ні. У на­шай шко­ле пра­ктыч­на па­ло­ва вуч­няў ма­юць уз­рост ад 30-40 га­доў, а са­ май да­рос­лай ву­ча­ні­цы 85 га­доў. За­ймац­ца му­зы­кай мо­жа кож­ны: у на­шай шко­ле на­ву­ча­юцца не­ві­душ­чыя і са сла­бым зро­кам, дзе­ці з асаб­лі­вас­ця­мі маў­лен­ня і з аўтыз­мам, мы ста­ра­емся да­па­маг­чы ўсім. Для дзя­цей 2-6 га­доў у нас рас­пра­ца­ва­ны ўні­ка­ль­ны курс «Ран­няе му­зыч­нае раз­віц­цё», які ўклю­ чае ў ся­бе му­зыч­ную ла­га­рыт­мі­ку, раз­віц­цё тан­ца­ва­ль­ных на­вы­каў і агу­ль­нае му­зыч­нае раз­віц­цё. У вас шмат вуч­няў як у Бе­ла­ру­сі, так і за мя­жой, не­ка­то­рыя з іх вы­сту­па­юць на пра­фе­сій­най сцэ­не. Ці за­да­во­ле­ны вы іх по­спе­ха­мі, ці ўсё атры­моў­ва­ ецца да­сяг­нуць?

— За­ўсё­ды за­да­во­ле­ны ўсі­мі сва­імі вуч­ня­мі, асаб­лі­ва ка­лі яны вы­сту­па­юць на сцэ­не. Ня­гле­дзя­чы на тое, што яны то­ль­кі му­зы­кан­ты-ама­та­ры. Мно­гія вуч­ні сап­раў­ды гра­юць на вы­со­кім вы­ка­на­ль­ніц­кім уз­роў­ні, ча­сам на­ват не ве­рыц­ ца, што яны ама­та­ры. Гэ­та сап­раў­ды вя­лі­кае да­сяг­нен­не і пэў­ны ўзро­вень, але за­ўсё­ды мож­на імкнуц­ца да бо­ль­ша­га, ісці да­лей. На жаль, у су­час­ным гра­ мад­стве час­та не раз­уме­юць і не пры­ма­юць лю­дзей, якія за­мест на­вед­ван­ня ба­ра вы­бі­ра­юць му­зі­цы­ра­ван­не. Але та­кіх лю­дзей, што ўсім сэр­цам лю­бяць му­зы­ку, ста­но­віц­ца бо­льш. У той жа час пер­спек­тыў­ныя ма­ла­дыя лю­дзі, якія маг­лі б зра­біць ка­р’е­ру ў вы­ка­на­ль­ніц­тве, раз­уме­юць: на за­рпла­ту му­зы­кан­та яны не змо­гуць за­бяс­пе­чыць ся­м’ю. Ня­гле­дзя­чы на гэ­та, у шко­ле ёсць не­­каль­­ кі за­хоп­ле­ных му­зы­кай вуч­няў 14-15 га­доў, яны му­зі­цы­ру­юць па 6 га­дзін у дзень і ма­раць стаць пі­яніс­та­мі, а не айціш­ні­ка­мі, на­прык­лад. Та­кіх лю­дзей адзін­кі, але яны ёсць. Што ты­чыц­ца пед­ага­гіч­най дзей­нас­ці, ця­пер я час­цей за­йма­юся арга­ні­за­цый­ны­мі і кі­раў­ні­чы­мі спра­ва­мі.

35

Пра што ма­рыць Арцём Шап­лы­ка? Якія твор­чыя пла­ны?

— Ідэ­алі­за­ва­ная ма­ра — ха­цеў бы, каб лю­дзі бо­льш раз­уме­лі і пры­слу­хоў­ ва­лі­ся ад­но да ад­на­го. Бо­льш уз­ае­ма­па­ва­гі, пры­няц­ця, раз­умен­ня і менш кан­флік­таў. У твор­чых пла­нах — вы­ступ­лен­не ў Кар­нэ­гі-хол, ад­ной з са­мых прэс­тыж­ных пля­цо­вак у све­це, гэ­та мая вя­лі­кая ма­ра. Апроч вы­ступ­лен­ня ў Кар­нэ­гі, я б ха­цеў бо­льш зна­хо­дзіць час на вы­ка­на­ль­ніц­тва, у цэ­лым ха­це­ ла­ся б бо­льш між­на­род­ных пра­ектаў і вы­ступ­лен­няў. Ёсць пэў­ныя пла­ны па раз­віц­ці ў ад­ука­цыі і пед­аго­гі­цы. Ну а ка­лі ка­заць пра бо­льш ма­тэ­ры­яль­ныя рэ­чы — ма­ру мець до­ма ўлас­ны ра­яль «Стэй­нвэй». Як, на ва­шу дум­ку, збе­раг­чы лю­боў да мас­тац­тва, жа­дан­ня тва­рыць?

— Му­зы­ка, як і спорт, — ка­лі вы­бра­лі, то трэ­ба пры­свя­ціць гэ­та­му ўвесь свой час, вы­дат­ка­ваць шмат сіл і срод­каў. Ад­на­му да­сяг­нуць по­спе­ху ве­ль­мі скла­ да­на, та­му важ­на зна­хо­дзіць лю­дзей, якія ця­бе бу­дуць пад­трым­лі­ваць, важ­ на на­вед­ваць ме­рап­ры­емствы, кан­цэр­ты, дзе збі­ра­юцца та­кія ж за­хоп­ле­ныя лю­дзі, як ты, і ру­хац­ца на­пе­рад. Мя­не са­мо­га ты­ся­чу раз­оў на­вед­ва­ла дум­ка змя­ніць пра­фе­сію, на­прык­лад сыс­ці ў пра­гра­ма­ван­не, пра­ца­ваць 5 дзён на ты­дзень, атрым­лі­ваць фік­са­ва­ную за­рпла­ту і ні аб чым не за­дум­вац­ца. Але ў гэ­тыя хві­лі­ны я ўспа­мі­наю га­лоў­ную ма­ру шко­лы — пра­цяг­ваць тое, што мы па­ча­лі, і ні­ку­ды не збоч­ваць. У та­кія мо­ман­ты ве­ль­мі важ­на мець пад­трым­ку, бо я ве­ру: мы ро­бім сап­раў­ды не­шта знач­нае.

1. Марына і Арцём Шаплыкі падчас канцэрта «Гранд-эвент».

2. Піяніст і стваральнік школы «АртГранд».

3. Педагогі школы на канцэрце «Гранд-эвент».

4. Музыкант і педагог Дар’ян Шахаб.

5. Педагогі школы Дар’я Елісеева (флейта), Аліка Духноўская (раяль).

6. Віялета Катаева і Зоя Шурак на канцэрце, прысвечаным Астару П’яцолу.

7– 10. Юныя музыканты на справаздачным канцэрце школы «АртГранд». Фота Дзмітрыя Горбача. снежань, 2021

36

Рэ­цл эн­ Ку­ ь­т уз рія­н ы п л а ст / Тэ а­ т р

ко­ла­саў­цы адзна­ча­юць юбі­лей Час­тка І

Юрый Іва­ноў­скі

21 ліс­та­па­да На­цы­яна­ль­ны ака­дэ­міч­ны дра­ма­тыч­ны тэ­атр імя Яку­ба Ко­ла­са адзна­чыў юбі­лей — 95-год­дзе свай­го на­ра­джэн­ня. Днём ра­ней ад­бы­ло­ся ад­крыц­цё вы­ста­вы тэ­атра­ль­ных афіш «Ах, які па­саж!» у Ві­цеб­скім аб­лас­ным кра­язнаў­чым му­зеі, а ў свя­точ­ны ве­чар у са­мім тэ­атры — він­ша­ва­ль­ная час­тка і прэм’ера спек­так­ля. А ця­пер зга­ да­ем най­бо­льш ці­ка­выя і не шы­ро­ка­вя­до­мыя фак­ты з твор­чай бі­ягра­фіі тэ­атра, успом­нім зна­ка­мі­тых артыс­таў, рэ­жы­сё­раў, мас­та­коў, якія ста­лі зна­ка­вы­мі по­ста­ця­мі бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва.

«Мастацтва» № 12 (465)

Ку­л ь­т ур­н ы п л аст / Тэ а­ т р СТУ­ДЫЯ Тэ­атр па­чаў­ся з Бе­ла­рус­кай дра­ма­тыч­най сту­дыі ў Мас­кве, якая ад­кры­ла­ся ў 1921 го­дзе. Ці­ка­ва, што з 1924-га яна існа­ва­ла як вы­шэй­шая на­ву­ча­ль­ная ўста­но­ва. Пра­ўда, та­ды яшчэ ніх­то не ве­даў, што вы­пус­кні­кі сту­дыі ўтво­раць на­цы­яна­ль­ ны тэ­атр у Ві­цеб­ску, бо ў тыя ча­сы там пра­ца­ваў свой гу­бер­нскі рус­ка­моў­ны тэ­атр. Мер­ка­ва­ла­ся, што сту­дыя бу­дзе рых­та­ваць артыс­таў для Пер­ша­ га на­цы­яна­ль­на­га тэ­атра ў Мін­ску. Пед­аго­гі імкну­лі­ся вы­ха­ваць са сту­ дый­цаў но­вы тып акцё­ра з да­ска­на­лай сцэ­ніч­най тэх­ні­кай. Вя­лі­кае зна­чэн­не над­ава­ла­ся ва­ло­дан­ню го­ла­сам, плас­ты­кай це­ла, імпра­ві­за­ цыі. Твор­чым ма­ні­фес­там сту­дыі стаў дып­лом­ ны спек­такль «Цар Мак­сі­мі­лі­ян» — на­род­ная дра­ма ў апра­цоў­цы Аляк­сея Рэ­мі­за­ва і Мі­ка­лая Міц­ке­ві­ча. Па­ста­ноў­шчы­кі Ва­лян­цін Смыш­ля­еў і Ба­рыс Афо­нін вы­ка­рыс­та­лі тра­ды­цыі іта­ль­янскай ка­ме­дыі дэль артэ і бе­ла­рус­ка­га на­род­на­га тэ­ атра. Га­лоў­ную ро­лю ца­ра Мак­сі­мі­лі­яна вы­кон­ваў Кан­стан­цін Сан­ні­каў, яго сы­на Ад­оль­фа ўва­саб­ ляў Мі­ка­лай Міц­ке­віч, не­па­раў­на­ль­най Ве­не­рай бы­ла ма­ла­дая Стэ­фа­нія Ста­ню­та. На­ступ­най ра­ бо­тай сту­дыі стаў спек­такль «Сон у лет­нюю ноч» Уі­ль­яма Шэк­спі­ра. Артыс­ты дэ­ман­стра­ва­лі бліс­ку­ чыя здо­ль­нас­ці да імпра­ві­за­цыі. Ме­на­ві­та гэ­тыя

скла­лі ядро БДТ-2, бу­ду­ча­га Ко­ла­саў­ска­га тэ­атра. Ся­род іх та­кія зна­ка­мі­тыя по­ста­ці, як бу­ду­чыя на­род­ныя артыс­ты СССР Аляк­сандр Іль­інскі, Ці­мох Сяр­гей­чык, Па­вел Мал­ча­наў, Стэ­фа­нія Ста­ню­та, акцё­ры і рэ­жы­сё­ры, за­слу­жа­ныя дзея­чы мас­тац­тваў Бе­ла­ру­сі Мі­ка­лай Міц­ке­віч і Лю­боў Ма­за­леў­ская, на­род­ныя артыс­ткі Бе­ла­ру­сі Ма­рыя Бя­лін­ская, Але­на Ра­дзя­лоў­ская, Яні­на Гле­баў­ская. Пра­ўда, не ўсе вы­пус­кні­кі за­ста­лі­ся вер­ны­мі свай­му акцёр­ска­му пры­зван­ню. Ся­род іх — Во­ль­ га Ба­ры­се­віч, якая по­тым ста­ла рэ­жы­сё­рам Вя­ лі­ка­га тэ­атра опе­ры і ба­ле­та Бе­ла­ру­сі, Ста­ніс­лаў На­віц­кі, бу­ду­чы вы­дат­ны цым­ба­ліст. Хто­сь­ці з вы­ пус­кні­коў быў па­зней бес­пад­стаў­на рэ­прэ­са­ва­ны, хто­сь­ці, як Язэп Чай­коў­скі аль­бо Іо­сіф Ка­то­віч, за­гі­нуў пад­час Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны. Стэ­фа­нія Ста­ню­та, Па­вел Мал­ча­наў, Кан­стан­цін Сан­ні­каў, Лі­дзія Шын­ко, Ма­рыя Бя­лін­ская, Лю­боў Ма­за­леў­ ская (ства­ра­ль­ні­ца і пер­шая мас­тац­кая кі­раў­ні­ца Рэ­спуб­лі­кан­ска­га тэ­атра юна­га гле­да­ча) з ця­гам ча­су па­поў­ні­лі тру­пу Ку­па­лаў­ска­га тэ­атра.

і іншыя ву­чэб­ныя ра­бо­ты сту­дыі — «Вак­хан­кі» Еўры­пі­да, «Эрас і Псі­хея» Жу­лаў­ска­га, су­час­ная п’еса «Астап» Гло­бы — ста­лі асно­вай рэ­пер­ту­ару но­ва­га тэ­атра ў пер­шыя га­ды яго існа­ван­ня. Сту­дый­цы ад­бі­ра­лі­ся ў Мас­кве з най­бо­льш та­ле­ на­ві­тай мо­ла­дзі з усёй Бе­ла­ру­сі. Спа­чат­ку іх бы­ло 14 ча­ла­век. Па­зней да­лу­ча­лі­ся ўсё но­выя лю­дзі, і на мо­мант вы­пус­ку іх ста­ла 35 — гэ­тыя артыс­ты і

З Лат­віі пры­ехаў Яніс Рай­ніс — сла­ву­ты ла­тыш­скі па­эт. Для пры­сут­ных быў па­ка­за­ны спек­такль «У мі­ну­лы час» па п’есе Іллі Бэ­на. Сту­дый­цы пры­ вез­лі ў Ві­цебск увесь свой рэ­пер­ту­ар, раз­лі­ча­ны най­перш на тэ­атра­ль­на вы­тан­ча­на­га гле­да­ча. Ві­цебск быў вя­до­мым ку­ль­тур­ным цэн­трам, але яго­ны рос­квіт пры­йшоў­ся хут­чэй на па­ча­так 1920-х, ка­лі тут ад­кры­ла­ся на­род­ная кан­сер­ва­

АД­КРЫЦ­ЦЁ ТЭ­АТРА. ПЕР­ШЫЯ ГА­ДЫ Ура­чыс­тае ад­крыц­цё ад­бы­ло­ся ў Ві­цеб­ску ў па­ мяш­кан­ні бы­ло­га Гу­бер­нска­га тэ­атра 21 ліс­та­па­ да 1926 го­да. На ім пры­сут­ні­ча­лі вы­біт­ныя дзея­ чы бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры — Янка Ку­па­ла, Ціш­ка Гар­тны, Ку­зь­ма Чор­ны, Мі­ка­лай Шча­ка­ці­хін, Язэп Ды­ла, Фран­ці­шак Алях­но­віч, Мі­ха­іл Ра­фа­льс­кі.

37

то­рыя, дзе вы­кла­да­лі сла­ву­тыя Іван Са­ляр­цін­скі і Мі­ка­лай Ма­ль­ко, тва­ры­лі і рых­та­ва­лі сва­іх вуч­няў у Ві­цеб­скім на­род­ным мас­тац­кім ву­чы­ліш­чы Марк Ша­гал, Мсціс­лаў Да­бу­жын­скі, Ка­зі­мір Ма­ле­ віч, вы­сту­паў з лек­цы­ямі Мі­ха­іл Бах­цін. Гэ­та быў цэнтр мас­тац­ка­га аван­гар­ду. На час ства­рэн­ня тэ­атра гэ­тае ася­род­дзе па­ча­ло бляк­нуць, бо­ль­ шасць вы­дат­ных асоб з’еха­ла — хто ў Рас­ію, хто ў бо­льш да­лё­кае за­меж­жа. Ві­цебск стаў пе­ра­тва­ рац­ца ў звы­чай­ны пра­він­цый­ны го­рад. Пер­шым ды­рэк­та­рам сту­дыі, а по­тым і БДТ-2 (лі­та­ра­ль­на не­ка­ль­кі ме­ся­цаў) быў Алесь Ляж­не­віч, вя­до­мы і як лі­та­ра­тар, дра­ма­тург, пуб­лі­цыст. По­тым яго за­мя­ніў Мі­ка­лай Кра­сін­скі, па­зней аб’яўле­ны на­ цы­яна­ліс­там, на­цдэ­мам. Аб­одва бы­лі рэ­прэ­са­ва­ ныя і рас­стра­ля­ныя ў 1930-х. Пер­шым мас­тац­кім кі­раў­ні­ком стаў рэ­жы­сёр Мас­коў­ска­га мас­тац­ка­га тэ­атра Су­рэн Ха­ча­ту­раў, брат вя­до­ма­га армян­ ска­га кам­па­зі­та­ра Ара­ма Ха­ча­ту­ра­на. Ні­вод­на­га спек­так­ля ён так і не па­ста­віў, хоць пла­ны і за­ду­мы ў яго бы­лі гран­ды­ёзныя. Так, ён ду­маў ува­со­біць на ві­цеб­скай сцэ­не «Спеў аб Га­ява­це» Лан­гфе­ла і яшчэ 15 тво­раў сус­вет­най кла­січ­най лі­та­ра­ту­ры. На жаль, Ха­ча­ту­раў зу­сім не ўліч­ваў маг­чы­мас­ці тэ­атра і па­трэ­бы гле­да­ча. Сур’ёзныя су­тык­нен­ні ў яго на­зі­ра­лі­ся з ды­рэк­та­рам Мі­ ка­ла­ем Кра­сін­скім. Той, бу­ду­чы ад­ра­джэн­цам, жа­даў пра­соў­ваць бе­ла­рус­кую дра­ма­тур­гію, ства­ раць сап­раў­ды на­цы­яна­ль­ны ка­лек­тыў на­кшталт БДТ-1. Ха­ча­ту­раў жа імкнуў­ся да эстэц­ка­га тэ­атра на ўзор МХА­Та. Не­ка­то­ры час тэ­атр існа­ваў без мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка, а ў са­мы раз­гар се­зо­на 1927/28 га­доў ім стаў Сяр­гей Роз­анаў, так­са­ма за­про­ша­ны з ра­ с­ійскай ста­лі­цы. Раз­ам са сва­ёй жон­кай На­тал­ляй Сац ён быў арга­ні­за­та­рам Мас­коў­ска­га дзі­ця­ча­га му­зыч­на­га тэ­атра. Не ве­ль­мі ары­гі­на­ль­ны рэ­жы­ сёр, ён пад­аваў­ся та­ле­на­ві­тым пе­ра­йма­ль­ні­кам, ад­чу­ваў, што ра­бі­ла­ся ў Мас­кве, быў у кур­се ўсіх но­вых тэ­атра­ль­ных по­шу­каў. Роз­анаў імкнуў­ся ары­ента­вац­ца на ма­дэль сін­тэ­тыч­на­га спек­так­ ля, у якім акцё­ры маг­лі доб­ра ру­хац­ца, спя­ваць і тан­чыць. Ён ста­віў дра­ма­тур­гію рэ­ва­лю­цый­на-ра­ ман­тыч­ную, кштал­ту «Раз­ло­му» Лаў­ра­нё­ва аль­бо «Рэ­йкі гу­дуць» Кір­шо­на, і ўпер­шы­ню на бе­ла­рус­ кай сцэ­не па­спра­ба­ваў звяр­нуц­ца да жан­ру мю­ зік­ла — маю на ўва­зе спек­такль «Про­стыя сэр­цы» снежань, 2021

38

Ку­л ь­т у р ­н ы п л а ст / Тэ а­ т р

па п’есе За­яіц­ка­га. На жаль, і гэ­ты рэ­жы­сёр не змог над­оўга ўтры­мац­ца ў тэ­атры. У 1931—1934 га­дах тэ­атр уз­на­ча­ль­ваў мас­тац­кі кі­раў­нік «са сва­іх». Гэ­та Мі­ка­лай Міц­ке­віч, вы­пус­ к­нік бе­ла­рус­кай сту­дыі, адзін з аўта­раў апра­цоў­кі «Ца­ра Мак­сі­мі­лі­яна». Яго­ным па­ста­ноў­кам бы­ла ўлас­ці­вая моц­ная ідэ­ала­гіч­ная афар­боў­ка — зрэш­ты, та­кая сі­ту­ацыя скла­ла­ся і ў мно­гіх іншых са­вец­кіх тэ­атрах. По­руч з яскра­вы­мі спек­так­ля­мі на сцэ­ну трап­ля­лі схе­ма­тыч­ныя, якія на­гад­ва­лі звы­чай­ныя агі­та­цый­ныя прад­стаў­лен­ні (на­прык­ лад, «Ка­ча­га­ры» Гур­ска­га ў па­ста­ноў­цы Міц­ке­ві­ ча). Ня­гле­дзя­чы на ідэ­ала­гіч­ны дык­тат, артыс­ты БДТ-2 у сва­іх леп­шых воб­ра­зах да­ся­га­лі твор­чых вяр­шынь, а тэ­атр быў флаг­ма­нам сцэ­ніч­на­га мас­тац­тва рэ­спуб­лі­кі, спры­яў ку­ль­тур­на­му асвет­ ніц­тву. У 1937 го­дзе па­чы­на­ецца су­пра­цоў­ніц­тва тэ­атра з на­род­ным па­этам Бе­ла­ру­сі Яку­бам Ко­ла­сам. У рэ­пер­ту­ар трап­ля­юць дзве п’есы кла­сі­ка — «У пуш­чах Па­лес­ся» і «Вай­на — вай­не». Пі­сь­ мен­нік пры­язджаў на рэ­пе­ты­цыі і на прэм’еры. Вя­до­ма, што рэ­жы­сёр аб­одвух спек­так­ляў Вік­тар Да­рві­шаў, які стаў мас­тац­кім кі­раў­ні­ком па­сля вы­ гнан­ня Мі­ка­лая Міц­ке­ві­ча, на­ват аб­мяр­коў­ваў з ім мас­тац­кае афар­млен­не па­ста­но­вак. У 1944 го­дзе тэ­атру бы­ло пры­сво­ена імя на­род­на­га пес­ня­ра. Тэ­атр і над­алей ня­змен­на ўклю­чаў у рэ­пер­ту­ар спек­так­лі з тво­раў кла­сі­ка: «На­ва­ль­ні­ца бу­дзе» па­вод­ле тры­ло­гіі «На рос­та­нях» (1958, рэ­жы­ сёр Гео­ргій Шчар­ба­коў), «Сы­мон-му­зы­ка» (1976, рэ­жы­сёр Ва­ле­рый Ма­зын­скі), «На да­ро­зе жыц­ця» (1982, рэ­жы­сёр Ва­ле­рый Ма­зын­скі), «Зям­ля» (2001, рэ­жы­сёр Ві­таль Бар­коў­скі). У 2018 го­дзе па­эму «Сы­мон-му­зы­ка» пе­ра­нёс на сцэ­ніч­ныя пад­мос­ткі мас­тац­кі кі­раў­нік тэ­атра Мі­хась Крас­на­ба­еў (ён і аўтар інсцэ­ні­роў­кі, і рэ­жы­сёр-па­ста­ноў­шчык). На­тхнен­нем і штур­шком да на­ра­джэн­ня за­ду­мы ста­ла пер­шая рэ­дак­цыя па­эмы, ство­ра­ная Яку­бам Ко­ла­сам у 1918 го­дзе. Спек­такль на­быў не то­ль­кі моц­ны фі­ла­соф­скі змест, але і тра­гіч­ную афар­боў­ку, Мі­хась Крас­ на­ба­еў ад­чуў пе­ра­зо­вы па­чат­ку ХХ ста­год­дзя з на­шым пра­гма­тыч­ным ча­сам. Зда­ецца, рэ­жы­сё­ра хва­люе не то­ль­кі лёс мас­та­ка, які зма­га­ецца за сваё пра­ва быць во­ль­ным і не­за­леж­ным там, дзе

пра­вяць баль гро­шы і ўла­да, але і бу­ду­чае бе­ла­ ру­саў як на­цыі. «НЕ­СЦЕР­КА» — ВІ­ЗІ­ТОЎ­КА ТЭ­АТРА Пер­шы па­каз «Не­сцер­кі» (для вуз­ка­га ко­ла ці, як ра­ней ка­за­лі, для гра­мад­скас­ці го­ра­да) ад­ быў­ся ў Ві­цеб­ску 18 мая 1941 го­да. Прэм’ера на шы­ро­ка­га гле­да­ча бы­ла па­ка­за­на кры­ху па­зней, на гас­тро­лях тэ­атра ў Пет­ра­за­вод­ску (Ка­рэ­лаФін­ская ССР). Спек­такль быў за­хоп­ле­на пры­ня­ты гле­да­чом. Рэ­жы­сё­рам-па­ста­ноў­шчы­кам вы­сту­піў На­вум Лой­тар, ву­чань і па­плеч­нік Усе­ва­ла­да Ме­ерхо­ль­да (пра што ў той час ма­ла хто ве­даў), у 1941—1944 га­дах мас­тац­кі кі­раў­нік БДТ-2. Мас­тац­кае афар­млен­не ства­ры­ў Лі­па Кроль. Му­зы­ку на­пі­саў бе­ла­рус­кі кам­па­зі­тар Ісак Лю­бан, аўтар вя­до­май пес­ні «Бы­вай­це зда­ро­вы». У га­ лоў­ных ро­лях бы­лі за­ня­ты ка­ры­феі Ко­ла­саў­скай сцэ­ны: Аляк­сандр Іль­інскі (Не­сцер­ка), Ці­мох Сяр­ гей­чык (Шка­ляр Са­ма­хва­льс­кі), Яні­на Гле­баў­ская (Ма­ль­ві­на), Зі­на­іда Ка­на­пе­ль­ка (На­ста), Ана­толь Шэ­лег (Юрась), Іо­сіф Ма­ту­се­віч (Суд­дзя), Сця­пан Ска­льс­кі (пан Ба­ра­ноў­скі), Ана­толь Трус (Ма­цей). Фак­тыч­на ў гэ­тым скла­дзе спек­такль ішоў да ся­ рэ­дзі­ны 60-х га­доў, ка­лі ад­бы­ла­ся пер­шая зме­на акцёр­ска­га скла­ду. Па­чы­на­ючы з 1962 го­да ро­лю Не­сцер­кі стаў вы­кон­ваць на­род­ны артыст СССР Фё­дар Шма­каў і вы­хо­дзіў у гэ­тым воб­ра­зе амаль да кан­ца свай­го жыц­ця. Сён­ня ў гэ­тым воб­ра­зе вы­сту­пае вя­ду­чы май­стар сцэ­ны Пят­ро Ла­ман. Спек­такль па-ра­ней­ша­му ка­рыс­та­ецца пры­хі­ль­ нас­цю ў са­мых роз­ных па­ка­лен­няў гле­да­чоў. ВАЙ­НА У лі­ха­ман­ка­выя са­ра­ка­выя тэ­атр зна­хо­дзіў­ ся ў эва­ку­ацыі ва Ура­льс­ку Ка­зах­скай ССР. Так атры­ма­ла­ся, што ві­цеб­скія артыс­ты вы­му­ша­ны бы­лі вы­ехаць улег­цы. Уся гас­па­дар­ка — кас­цю­мы, дэ­ка­ра­цыі — за­ста­ла­ся на Ра­дзі­ме. Да­па­маг­лі пет­ра­за­вод­скія чы­гу­нач­ні­кі (у гэ­тым го­ра­дзе тэ­атр на­пя­рэ­дад­ні вай­ны быў на гас­тро­лях), якія вы­пра­ві­лі ва Ура­льск ва­гон з дэ­ка­ра­цы­ямі «Не­ сцер­кі». Гэ­тым спек­так­лем ві­цяб­ча­не і ад­кры­лі се­зон 1941/42. У да­лей­шым уся ўва­га бы­ла скан­цэн­тра­ва­на на п’есах пра падзеі Вя­лі­кай Айчын­най. У Арэ­ха­ва-Зу­еве, дзе тэ­атр зна­хо­

дзіў­ся ў эва­ку­ацыі з 1943-га, ад­бы­ла­ся прэм’ера спек­так­ля «Про­ба агнём» Кан­дра­та Кра­пі­вы, у якім вы­дат­ныя воб­ра­зы су­час­ні­каў бы­лі ство­ ра­ны Па­ўлам Мал­ча­на­вым (ма­ёр Ка­ра­не­віч), Але­най Ра­дзя­лоў­скай (На­тал­ля Мі­ка­ла­еўна) і Ана­ то­лем Шэ­ле­гам (лей­тэ­нант Пе­ра­гуд). Лі­рыч­ная тэ­ма пе­ра­пля­та­ла­ся ў тво­ры з тэ­май ге­ра­ічнай ба­ра­ць­бы. За да­па­мо­гу фрон­ту Арэ­ха­ва-Зу­еўскі тэк­сты­ль­ны кам­бі­нат быў уз­на­га­ро­джа­ны ордэ­ нам Ле­ні­на. Уру­чаць уз­на­га­ро­ду пры­ехаў Мі­ха­іл Ка­лі­нін. Па­сля ўра­чыс­тай час­ткі артыс­ты па­ка­за­лі «Не­сцер­ку». Ды­рэк­тар тэ­атра Ула­дзі­мір Стэ­ль­мах спра­ба­ваў пе­ра­кла­даць Мі­ха­ілу Ка­лі­ні­ну, але той ад­мо­віў­ся ад па­слуг ды­рэк­та­ра і ска­заў, што ўсё раз­умее. Па­сля спек­так­ля ўсе­са­юзны ста­рас­та быў у ба­дзё­рым на­строі і на­ват па­ўта­раў асоб­ныя рэ­плі­кі і сло­вы Не­сцер­кі. Праз ме­сяц у Крам­лі Мі­ха­іл Ка­лі­нін уру­чаў ордэ­ны артыс­там і гру­пе бе­ла­рус­кіх парт­ызан. Уз­на­га­ро­джва­ючы Аляк­ сан­дра Іль­інска­га «Зна­кам Па­ша­ны», з усмеш­кай ска­заў: «Вось дзе мы зноў сус­трэ­лі­ся, Не­сцер­ка». Апроч тэ­атра акцё­ры вы­сту­па­лі з па­ста­ноў­ка­мі і кан­цэр­та­мі на фаб­ры­ках, за­во­дах, у шко­лах і шпі­та­лях. Вы­язная бры­га­да на­вед­ва­ла дзей­ ныя час­ці на пя­рэд­няй лі­ніі фрон­ту. У яе склад ува­хо­дзі­лі бу­ду­чыя на­род­ныя артыс­ты СССР Па­вел Мал­ча­наў і Фё­дар Шма­каў. Раз­ам з во­іна­мі Са­вец­кай Арміі твор­чая бры­га­да тэ­атра ўсту­пі­ла на бе­ла­рус­кую зям­лю. У ве­рас­ні 1944-га БДТ-2 вяр­нуў­ся на ра­дзі­му. У Ві­цебск акцё­ры пры­еха­лі над­вя­чор­кам, цяг­нік пад­ышоў да гру­ды ру­ін, дзе на слу­пе бы­ло на­пі­ са­на: «Стан­цыя Ві­цебск». Па­чу­лі­ся гу­кі ва­енна­га аркес­тра, ра­дас­ныя га­ла­сы род­ных, сяб­роў, зна­ёмых... Па­сля мі­тын­гу па­ча­лі раз’язджац­ца па «ква­тэ­рах». Пры­ту­лі­ла артыс­таў амаль адзі­нае па­мяш­кан­не ў го­ра­дзе, дзе за­стаў­ся дах над га­ ла­вой, — ве­тэ­ры­нар­ны інсты­тут. Лю­дзі рас­ся­лі­лі­ся ў ча­ты­рох аўды­то­ры­ях, па­куль не ад­ра­ман­та­ва­лі ква­тэ­ры ў До­ме спе­цы­яліс­таў. На да­па­мо­гу тэ­атру па ра­мон­це жыл­ля пры­йшлі пра­цоў­ныя го­ра­да, ра­бо­чыя за­во­да імя Кі­ра­ва, чы­гу­нач­ні­кі. Мно­гія акцё­ры ўспом­ні­лі свае ста­рыя пра­фе­сіі і па­ча­лі пра­ца­ваць цес­ля­ра­мі, тын­коў­шчы­ка­мі. Тым ча­сам ад­на­ўлен­не Клу­ба ме­та­ліс­таў ішло днём і ноч­чу. На­рэш­це па­ча­лі­ся рэ­пе­ты­цыі. Усе ра­бот­ні­кі тэ­атра пра­ца­ва­лі з дзе­вя­ці га­дзін да по­зня­га ве­ча­ра. Рэ­пе­та­ва­лі ста­рыя спек­так­лі і но­вую п’есу «Так і бу­дзе» Кан­стан­ці­на Сі­ма­на­ва, ад­ра­джа­ла­ся па­ста­ноў­ка «Крам­лёў­скіх ку­ран­таў» Мі­ка­лая Па­го­дзі­на. На ўра­чыс­тым ад­крыц­ці се­зо­на ў пе­рад­на­ва­год­ні ве­чар быў па­ка­за­ны спек­такль «За­лож­ні­кі», на якім пры­сут­ні­чаў сам Ба­ць­ка Мі­най.

1. Бе­ла­рус­кая дра­ма­тыч­ная сту­дыя ў Мас­кве (1924).

2. Бу­ды­нак гу­бер­нска­га тэ­атра ў Ві­цеб­ску, дзе ад­крыў­ся БДТ-2.

3. Тру­па БДТ-2 (1928).

4. Аляк­сандр Іль­інскі — Не­сцер­ка.

5. Сцэ­на са спек­так­ля «У пуш­чах Па­лес­ся» (1937). Фо­та з архі­ва тэ­атра.

«Мастацтва» № 12 (465)

Тэатр / Сл ужбовы ў в а ход

39

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

А

д­ной­чы сла­ву­тая актры­са Ала Дзя­мі­да­ва ля­це­ла ад­ным рэ­йсам з не менш сла­ву­ты­мі фі­гу­рыс­та­мі Люд­мі­лай Бе­ла­ву­са­вай і Але­гам Пра­та­ по­па­вым. Яны па­зна­лі ад­но ад­на­го, раз­га­ва­ры­лі­ся. І Дзя­мі­да­ва не вы­ тры­ма­ла і спы­та­ла: «Як у вас атрым­лі­ва­ецца сто­ль­кі га­доў тры­маць па­ль­му пер­шын­ства?» Бе­ла­ву­са­ва ад­ка­за­ла: «Мы за­ўсё­ды трэ­ні­ру­емся ў цяж­кіх чы­ гун­ных па­ясах. І зды­ма­ем іх то­ль­кі на спа­бор­ніц­твах, вось та­ды і з’яўля­ецца гэ­тая лёг­касць, якая ўсіх так здзіў­ляе». Ад­каз ура­зіў Алу, яна яго за­пом­ні­ла на ўсё жыц­цё і зра­бі­ла сва­ім пры­кла­дам.

Ві­таю вас, сяб­ры! На­сам­рэч гэ­ты ўспа­мін Дзя­мі­да­ вай на­тхняе, бо без пе­ра­адо­лен­ня не­ча­га цу­ду не ад­бу­дзец­ца, асаб­лі­ва ў на­шай пра­фе­сіі. Але як пе­ра­ адо­лець ся­бе, як не па­крыў­дзіц­ца на жарт парт­нё­ра, як «уклю­чыць» гу­мар?

Р

ас­ціс­лаў Плят быў вя­лі­кіх акцё­рам і та­кім жа вя­лі­кім жар­таў­ні­ком. У тэ­ атра­ль­ным і не то­ль­кі ася­род­дзі гэ­та на­зы­ва­лі «Пляц­кія жар­тач­кі». Пры­ кла­дам, у спек­так­лі «Мі­лы лгун» парт­нёр­кай артыс­та бы­ла ве­ль­мі сла­ву­ тая Лю­боў Арло­ва. Яна бы­ла вы­ключ­на сур’ёзным ча­ла­ве­кам, не лю­бі­ла і не раз­уме­ла тэ­атра­ль­ныя жар­ты. Ад­ной­чы Арло­ва за­йшла ў гры­мёр­ку да Пля­та за га­дзі­ну да па­чат­ку спек­так­ля, жа­да­ючы пра­га­ва­рыць сцэн­ку. Але там яе ча­каў не інтэ­лі­ген­тны ка­ва­лер, а ў ду­пель п’яны Рас­ціс­лаў. На пад­ло­зе ва­ля­ лі­ся пус­тыя бу­тэ­ль­кі. Арло­ва тут жа па­зва­ні­ла ад­мі­ніс­тра­та­ру. Той ска­заў, што ве­дае пра гэ­та, што яны пра­цу­юць над зда­рэн­нем, што ад­шу­ка­лі вы­йсце: «Мы ўсё ве­да­ем і знай­шлі за­ме­ну. Вось за­раз за­гры­мі­ру­ем пад Пля­та і на­кі­ру­ем да вас рэ­пе­ці­ра­ваць». Лі­та­ра­ль­на праз па­ру хві­лін да Арло­вай за­хо­дзіць аб­ са­лют­на цвя­ро­зы Плят і ка­жа не сва­ім го­ла­сам: «Дзень доб­ры, мя­не за­вуць Се­ня. Сён­ня за­мя­няю Рас­ціс­ла­ва Яна­ві­ча». Ка­жуць, што Арло­ва ве­ль­мі ўваж­ лі­ва раз­гля­да­ла «Се­ню» і та­кі па­ве­ры­ла, але тут ужо сам Плят не вы­тры­маў, пра­ка­лоў­ся і за­ра­га­таў, рас­па­вёў­шы пра роз­ыгрыш. Яна з ме­сяц з ім не раз­ маў­ля­ла. За­тое ў тэ­атры пра гэ­та гу­та­ры­лі ку­ды бо­льш!

Н

е ве­даю, маг­чы­ма, ска­жу не­шта кра­мо­ль­нае, шкод­нае, але мне зда­ецца, што акцё­ры без па­чуц­ця гу­ма­ру надзвы­чай пра­йгра­юць са­мім са­бе, як у жыц­ці, так і на сцэ­не. Пы­тан­не, як і са спір­тным: у ко­ль­кас­ці да­пуш­ ча­ль­на­га. Ня­даў­на сту­дэн­тка, з якой я рэ­пе­ці­ра­ваў на ад­ной сцэ­не, на па­тра­ ба­ван­не рэ­жы­сё­ра рап­там ад­ка­за­ла: «А мне так ня­зруч­на! Мой пед­агог ка­жа, што пер­шая за­да­ча рэ­жы­сё­ра — за­бяс­пе­чыць зруч­нае існа­ван­не акцё­ра...» Я не бу­ду па­ве­дам­ляць імё­ны з пры­чы­ны дня сён­няш­ня­га. Ад­нак пры­га­да­лі­ся мне сло­вы кі­на­рэ­жы­сё­ра Пят­ра Та­да­роў­ска­га: «Ця­пер скла­да­на саб­раць доб­ рую зды­мач­ную гру­пу. Усе ў по­зе. Усім па­трэб­ная леп­шая апа­ра­ту­ра. А я зняў "Ва­енна-па­ля­вы ра­ман" на дзве руч­ныя ка­ме­ры».

А

ме­ры­кан­скі апе­ра­тар пры­ехаў на «Мас­фі­льм», дзе яму па­ка­за­лі не­ве­ ра­год­на зня­тую сцэ­ну мар­ско­га штор­му. Да­ве­даў­шы­ся, што шторм зды­ ма­лі са­мы сап­раў­дны, аме­ры­ка­нец ска­заў: «У ся­бе ў Шта­тах я та­кую сцэ­ну спа­кой­на зняў бы ў шклян­цы ва­ды». На што рус­кі апе­ра­тар ад­ка­заў: «Я так­са­ма эле­мен­тар­на зняў бы яе ў шклян­цы ва­ды, але ў нас на сту­дыі ўвесь час не­ку­ды пра­па­да­юць шклян­кі».

А

што гле­да­чы? Яны ж так­са­ма ча­ка­юць ад нас, артыс­таў, не­йкі цуд, не­шта не­звы­чай­нае. І не­як па-дзі­ця­ча­му на­іўна рэ­агу­юць, ка­лі іх ча­ кан­ні не спраў­джва­юцца. У ча­се СССР кож­ны тэ­атр меў нор­мы на аб­ слу­гоў­ван­не вяс­ко­вых гле­да­чоў. І вось ТЮГ на вы­ездзе. Звы­чай­на ў аўто­бу­се

спе­ра­ду ся­дзяць лю­дзі бо­льш ста­ла­га ўзрос­ту. Як і му­сіць быць для актрыс ТЮ­Га, яны бы­лі не­вы­со­ка­га рос­ту, а та­му ха­дзі­лі на вы­со­кіх аб­ца­сах. Гэ­та ў го­ра­дзе, але ж хто возь­ме тыя аб­ца­сы на вы­езд? І вось ка­лі раз­дры­га­ны ПА­Зік, гры­мо­чу­чы, шы­коў­на пад­ка­ціў да клу­ба, на­род, які ўжо саб­раў­ся ка­ ля яго, уба­чыў, як з аўто­бу­са па­ча­лі вы­хо­дзіць тыя са­мыя актры­сы. Гу­тар­кі змоў­клі, на­ста­ла ці­шы­ня, а по­тым не­хта гуч­на ска­заў: «Во! Гля­дзі, лі­лі­пу­таў пры­вез­лі! Зна­чыць, бу­дзе цырк, а ка­за­лі, што тэ­атр». І жан­чы­на, якая ста­яла блі­жэй за ўсіх, спы­та­ла ад­ну актры­су: «Дзе­тач­ка, а да­ўжэй­шыя бу­дуць?» Але ж чу­лі б вы тыя апла­дыс­мен­ты, якія грым­ну­лі па­сля спек­так­ля! Шквал, гры­ мо­ты! А ка­лі б актры­сы па­крыў­дзі­лі­ся, ста­лі ў по­зу? Не, у іх вы­дат­нае па­чуц­цё гу­ма­ру. Мо­жа­це ў тым пе­ра­ка­нац­ца са­мі. Про­ста сха­дзі­це ў тэ­атр, яны ўсё яшчэ гра­юць на гэ­тай сцэ­не.

А

кцё­ры! З тра­пят­лі­вай ду­шой! Дзі­вос­ныя і та­кія роз­ныя! Не­як Гео­ргій Да­не­лія рас­па­вя­даў пра Бран­ду­ко­ва, пра яго не­ве­ра­год­ную арга­ніч­ насць. Сцэ­ну ў рэ­ста­ра­не для фі­ль­ма «Афо­ня» зды­ма­лі ноч­чу ў Мас­кве. Ба­рыс вы­йшаў на ву­лі­цу па­па­ліць. А на­зад яго не пус­ціў швей­цар. Знеш­не, ка­лі па­мя­та­еце, Бран­ду­коў вы­гля­даў да­во­лі за­тра­пез­на. Ён спра­ба­ваў па­тлу­ ма­чыць, што ён акцёр. «Шмат вас тут та­кіх, артыс­таў! Ідзі, ідзі ад­сюль!» — ка­заў швей­цар. Але тут на ву­лі­цу вы­йшла па­мрэж і па­вя­ла Бран­ду­ко­ва на здым­ку. А швей­цар яшчэ доў­га па­сля гэ­та­га бе­да­ваў і ка­заў кож­на­му: «Ня­ўжо ён на­сам­рэч артыст? Гэ­та ж трэ­ба...» А не­як у гас­ці­ні­цы Рас­то­ва на здым­ках «Слё­зы ка­па­лі» Да­не­лія рап­там па­чуў апла­дыс­мен­ты з рэ­ста­ра­на. Ён сы­шоў до­лу і ўба­чыў, што на сцэ­не Бран­ду­коў спя­вае ў мік­ра­фон пес­ні з рэ­пер­ту­ ару Іва Ман­та­на. І гэ­та быў ужо не мас­коў­скі да­ха­дзя­га Фя­дул, а вы­тан­ча­ны фран­цуз­скі шан­са­нье...

А

д­ной­чы Яўген Еўсціг­не­еў па­ві­нен быў па­явіц­ца на сцэ­не ў клю­ча­вы, па­ва­рот­ны мо­мант спек­так­ля, і яго рэ­плі­ка бы­ла на­сто­ль­кі важ­ная, што без яе да­лей­шае дзей­ства не маг­ло раз­ві­вац­ца. Яўген Аляк­сан­дра­віч вы­йшаў і рап­там за­маў­чаў, пры­гад­ва­ючы сло­вы. Сло­вы ў га­ла­ву не пры­хо­ дзі­лі. Але ж — ані­яка­га сту­па­ру! Еўсціг­не­еў па­вяр­нуў­ся да акцё­раў, што ста­ялі на за­днім пла­не, і з усёй сваё не­паў­тор­най інта­на­цы­яй пра­мо­віў: «Што ж вы маў­чы­це? Вы што ж, так і бу­дзе­це маў­чаць?» Парт­нё­ры па спек­так­лю, ледзь стры­маў­шы­ся, каб не за­ра­га­таць, не пры­ду­ма­лі ні­чо­га інша­га, як па­кі­нуць Еўсціг­не­ева ад­на­го. Ён яшчэ раз за­ду­мен­на пра­йшоў­ся па сцэ­не, а по­тым пра­мо­віў: «Ну, ка­лі ўсе па­йшлі, дык па­йду і я!» І знік за ку­лі­са­мі.

Н

е­як пад­час гас­тро­ляў у за­ві­ру­ху актры­са Ізо­ль­да Ізвіц­кая вы­пад­ко­ва апы­ну­ла­ся ў глу­хім па­се­ліш­чы. Па­ба­чыў­шы адзі­нае свет­лае акно, яна па­пра­сі­ла­ся пе­ра­на­ча­ваць. Ра­ні­цай, з’язджа­ючы, яна пад­ары­ла дзе­ся­ ці­га­до­ва­му хлоп­чы­ку па­штоў­ку са сва­ім фо­та­здым­кам і пад­пі­са­ла: «Усё, пра што ма­рыш, збу­дзец­ца». А хлоп­чык ма­рыў стаць акцё­рам і рэ­жы­сё­рам. І ўсё сап­раў­ды збы­ло­ся. Хлоп­чы­ка зва­лі Са­шам, а про­звіш­ча ў яго бы­ло Пан­кра­ таў... Так што смя­лей, сяб­ры, раз­га­няй­це свае ма­ры — і ня­хай яны збы­ва­юцца! За­ўсё­ды ваш Шу­ра Вер­гу­ноў! снежань, 2021

40

Рэ­ц эн­з ія

За но­вым ліс­цем XXVII Мін­скі між­на­род­ны кі­на­фес­ты­валь « Ліс­та­пад » Надзея Бун­цэ­віч

1. «Каралеўская гульня», рэж. Філіп Шцёцль.

2. «Нават мышы трапляюць у рай», рэж. Ян ­Бу­бе­ні­чы­к, ­Дэ­ні­за Гры­ма­ва.

3. «Герой», рэж. Асгар Фархадзі.

4. «Новенькі», рэж. Аляксандр Кулямін.

5. «Унутранае ззянне», рэж. Андрэс Эдуарда Радрыгес, Луіс Радрыгес.

6. «Агонь», рэж. Айжан Касымбек.

7. «Дзень мёртвых», рэж. Віктар Рыжанкоў.

8. «Рака», рэж. Гасан Салаб.

К

і­на­фес­ты­валь «Ліс­та­пад» пра­йшоў у 27-ы раз. А на­пя­рэ­дад­ні тра­піў у сі­ту­ацыю рэ­брэн­дын­гу, бо ў яго бы­лі зме­не­ныя арга­ні­за­та­ры. Саб­раць ад­мет­ную пра­гра­му ста­ла скла­да­ней. На­цы­яна­ль­ная кі­нас­ту­дыя «Бе­ ла­ру­сь­фі­льм», на якую бы­лі ўскла­дзе­ны арга­ні­за­цый­ныя кло­па­ты, ра­бі­ла ўсё, што маг­ла. Я так­са­ма імкну­ла­ся аха­піць як ма­га бо­льш фес­ты­ва­ль­ных сту­жак. Але гэ­ та бы­ло не­маг­чы­ма. Рэч не ў тым, што афі­ша ўтрым­лі­ва­ла ча­ты­ры кон­ кур­сныя сек­цыі (ігра­во­га кі­но, да­ку­мен­та­ль­на­га, ма­ла­дзёж­на­га, дзі­ця­ча­га), па­за­кон­кур­сную, а так­са­ма кі­нак­ла­сі­ку, «Кі­но сяб­роў», дні на­цы­яна­ль­на­га кі­но не­ка­ль­кіх кра­ін і шмат ча­го інша­га. Ня­зруч­на бы­ло тое, што па­ка­зы ла­дзі­лі­ся ад­на­ча­со­ва ў не­ка­ль­кіх кі­на­тэ­атрах, якія зна­хо­дзяц­ца ў роз­ных кут­ках го­ра­да. Ня­прос­та бы­ло і за­ся­ро­дзіц­ца на па­тэн­цый­ных пе­ра­мож­ цах ці на тым, што ўяў­ля­ла­ся б бо­льш ці­ка­вым, бо фес­ты­ва­ль­ны ка­та­лог са звес­тка­мі пра кі­нас­туж­кі і іх ства­ра­ль­ні­каў з’явіў­ся то­ль­кі на ўра­чыс­ тым за­крыц­ці. Вя­до­ма, пра­цы з гэ­тай кні­жы­цай на бо­льш як 250 ста­ро­нак дроб­ным шрыф­там ха­па­ла. Усе тэк­сты ў ім — на трох мо­вах: бе­ла­рус­кай, рус­кай, англій­скай. Інфар­ма­цыя бы­ла да­поў­не­ная алфа­віт­ным да­вед­ні­кам па стуж­ках і рэ­жы­сё­рах (пра­ўда, ка­рыс­тац­ца ім мож­на хі­ба з да­па­мо­гай лу­пы). І ў апош­ні мо­мант, як гэ­та звы­чай­на зда­ра­ецца, уз­ні­ка­лі, пэў­на, тыя ці іншыя змя­нен­ні. Ды то­ль­кі ўсе гэ­тыя скла­да­нас­ці і іх шчы­рае раз­умен­не не зды­ма­юць, на жаль, пра­бле­мы. Апош­нія не­ка­ль­кі га­доў я не са­чы­ла шчы­ль­на за «Ліс­та­па­дам», але на­вед­ ва­ла ўсе тэ­атра­ль­ныя фес­ты­ва­лі кра­іны. І мно­гае на ця­пе­раш­нім кі­на­фо­ру­ ме мя­не моц­на ша­кі­ра­ва­ла. Най­перш — пус­тыя за­лы. Кі­на­тэ­атр «Пі­янер», дзе ішла дзі­ця­чая пра­гра­ма, спраў­на за­паў­няў­ся ку­льт­па­хо­да­мі шко­ль­ні­ каў. З гу­ль­ня­вым кі­но бы­ло бо­льш скла­да­на. На ад­ной са сту­жак я ўба­чы­ла ў за­ле, без улі­ку жу­ры, се­мя­рых гле­да­чоў. З іх пя­цё­ра бы­лі з акрэ­ды­та­цый­ ны­мі бэй­джа­мі. Ды што ка­заць, ка­лі пер­шае не­пры­емнае здзіў­лен­не я ад­чу­ла на ўра­чыс­ тым ад­крыц­ці. Квіт­кі на яго ў мя­не за­пыт­ва­лі яшчэ на под­сту­пах да кі­на­тэ­

«Мастацтва» № 12 (465)

атра «Мас­ква». У за­ле і сап­раў­ды яблы­ку не бы­ло дзе ўпас­ці. А як вя­ду­чыя аб­вяс­ці­лі, на­рэш­це, пра­гляд пер­шай стуж­кі, пуб­лі­ка друж­на ўста­ла і цвёр­ ды­мі кро­ка­мі ру­шы­ла ў бок вы­ха­ду. Ма­быць, і тут бы­ло не­ка­ль­кі ме­рап­ры­ емстваў ад­на­ча­со­ва? На­сця­рож­ваў сё­лет­ні сло­ган-дэ­віз: «Кі­но — сім­фо­нія адзін­ства». Яго му­ зыч­ны ўхіл па­зней быў пад­тры­ма­ны не­ка­то­ры­мі на­зва­мі сту­жак і фар­му­ лёў­ка­мі пры­зоў, дзе так­са­ма фі­гу­ра­ва­лі му­зыч­ныя тэр­мі­ны і на­ват са­мо сло­ва «сім­фо­нія». Але ж гэ­ты му­зыч­ны жанр не мо­жа сім­ва­лі­за­ваць про­ста адзін­ства! Усё аку­рат на­адва­рот: сім­фо­нія з яе ад­кры­тай ці пры­ха­ва­най на­яўнас­цю са­нат­най фор­мы дэ­ман­струе адзін­ства і ба­ра­ць­бу су­пра­ць­лег­ лас­цей, тэ­зу і аб­авяз­ко­вую анты­тэ­зу, па­сля «аб­мер­ка­ван­ня» якіх у рас­пра­ цоў­цы вы­зна­ча­ецца ісці­на — рэ­пры­за, дзе за­яўле­ныя тэ­мы і воб­раз­ныя сфе­ры час­ця­ком змя­ня­юць сваё аб­ліч­ча. Але не бу­дзем пры­дзі­рац­ца: зра­зу­ме­ла, што ця­пе­раш­няя «сім­фа­ніч­насць» бы­ла вы­ка­рыс­та­на для пры­га­жос­ці і па­этыч­нас­ці, вы­явіў­шы сваю сут­насць хі­ба ў азна­чэн­ні не­ка­то­рых прэ­мій. Ві­да­воч­най асаб­лі­вас­цю сё­лет­ня­га фес­ты­ва­лю ста­ла іншае — яго­ны пе­ра­ важ­на ўсход­ні кі­ру­нак. Гэ­та бы­ло пад­крэс­ле­на яшчэ на ад­крыц­ці ў па­лы­ мя­най пра­мо­ве на­род­на­га артыс­та Рас­іі Мі­ка­лая Бур­ля­ева, які быў сё­ле­та ледзь не адзі­най усім вя­до­май за­меж­най кі­на­зор­кай фес­ты­ва­лю. Як звы­ чай­на ў сва­іх шмат­лі­кіх вы­ступ­лен­нях (а ён час­ця­ком за­віт­вае ў Бе­ла­русь, у тым лі­ку на Між­на­род­ны фес­ты­валь мас­тац­тваў «Сла­вян­скі ба­зар у Ві­цеб­ ску»), ён за­клі­каў не агля­дац­ца на за­ход­няе мас­тац­тва, а аб­іраць пра­ві­ль­ны шлях ду­хоў­нас­ці. «Па­цвер­джан­нем» яго не­га­тыў­най ацэн­кі за­ход­няй ку­ль­ ту­ры ста­ла му­зыч­нае пры­ві­тан­не фес­ты­ва­лю ад арт-гру­пы «Бе­ла­ру­сы» на ча­ле з Ва­ле­ры­ем Шма­там: хлоп­цы спя­ва­лі па­ра­фраз на тэ­мы Мо­цар­та. А іх вы­хад па­пя­рэ­джваў­ся на­ступ­ны­мі сло­ва­мі вя­ду­чых: «Хай гу­чыць сім­фо­нія кі­но, як му­зы­ка вя­лі­ка­га Мо­цар­та». І ха­ця да­лей дэ­ман­стра­ва­ла­ся стуж­ка «Ка­ра­леў­ская гу­ль­ня» вы­твор­час­ці Гер­ма­ніі і Аўстрыі, цал­кам «за­ход­нія» стуж­кі на фес­ты­ва­лі бы­лі не та­кі­

Кі­н о / А гл яд мі час­ты­мі. За­тое як ні­ко­лі мно­га бы­ло фі­ль­маў з іншых рэ­гі­ёнаў. І гэ­та не то­ль­кі кра­іны по­стса­вец­кай пра­сто­ры (Азер­бай­джан, Арме­нія, Гру­зія, Ка­зах­стан, Та­джы­кіс­тан, Уз­бе­кіс­тан), але і Аўстра­лія, Афга­ніс­тан, Ве­не­су­ эла, В’етнам, Інда­не­зія, Індыя, Іран, Кам­бо­джа, Ка­тар, Кі­тай, Ку­ба, Лі­ван, Ні­ге­рыя, Сін­га­пур, Тур­цыя, Уруг­вай. Яшчэ адзін рас­паў­сю­джа­ны ва­ры­янт — усход­ні рэ­жы­сёр зды­мае сваё на­цы­яна­ль­нае кі­но дзе­сь­ці ў Еўро­пе. Па­шы­рэн­не ге­агра­фіі за­ўжды мож­на то­ль­кі ві­таць. Але ў фес­ты­ва­ль­на-кон­ кур­снай пра­гра­ме на пер­шы план усё ж па­він­ны вы­хо­дзіць і пе­ра­ва­жаць мас­тац­касць, по­шук но­вых тэм і вы­раз­ных срод­каў — усё тое, што ру­хае пэў­ны від мас­тац­тва на­пе­рад, да но­вых да­ляг­ля­даў. На жаль, «Ліс­та­па­ду» гэ­та­га бра­ка­ва­ла: не ўсе стуж­кі мож­на бы­ло ў по­ўнай ме­ры ад­нес­ці да фес­ ты­ва­ль­ных, ха­па­ла фі­ль­маў над­та тра­ды­цый­ных, вы­ра­ша­ных у эстэ­ты­цы мі­ну­лых дзе­ся­ці­год­дзяў.

Кі­ру­нак ме­на­ві­та на та­кое кі­но як пра­мое ад­люс­тра­ван­не рэ­ча­існас­ці быў за­ма­ца­ва­ны і га­лоў­най уз­на­га­ро­дай уся­го фес­ты­ва­лю: Гран-пры «Зо­ла­та Ліс­та­па­да» за леп­шы фі­льм бы­ло пры­су­джа­на ігра­вой стуж­цы «Ілхак» (Уз­ бе­кіс­тан). Рэ­жы­сёр гэ­та­га фі­ль­ма Джа­хан­гір Ахме­даў атры­маў Спе­цы­яль­ны прыз Прэ­зі­дэн­та Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь «За гу­ма­нізм і ду­хоў­насць у кі­но». Ва­енная тэ­ма, апо­вед пра ма­ці, якая стра­ці­ла на вай­не ўсіх сва­іх сы­ноў, пе­ ра­гу­ка­ецца з ко­ліш­нім ба­ле­там Ула­дзі­мі­ра Кан­дру­се­ві­ча «Кры­лы па­мя­ці», які ў на­шым Вя­лі­кім тэ­атры ста­віў Юрый Тра­ян. То­ль­кі ў бе­ла­рус­кай ге­ра­іні бы­ло чац­вё­ра сы­ноў, ва ўзбек­скай — пя­цё­ра. Мож­на зга­даць і бо­льш фі­ла­ соф­скую «Ма­тух­ну Ку­раж» Бер­то­ль­да Брэх­та, па­вод­ле якой бы­ла на­пі­са­на ад­на­ймен­ная опе­ра Сяр­гея Кар­тэ­са, у 1980-я амаль ад­на­ча­со­ва ўва­соб­ле­ ная ў Якуц­ку, Кі­шы­нё­ве і Каў­на­се. Не­абход­насць да­нес­ці да мо­ла­дзі гіс­та­рыч­ную пра­ўду, па­мяць пра ва­ енныя ахвя­ры і ге­ра­ізм, вы­ха­ваць не­пры­няц­це вай­ны як анты­ча­ла­ве­чай на­ва­лы — усё гэ­та не вы­клі­кае ні­яка­га сум­не­ву. Але ж ці то­ль­кі тэ­ма вы­ зна­чае каш­тоў­насць мас­тац­кай з’явы? Пэў­на, сваю ро­лю ад­ыгра­ла і тое, што фі­льм ства­раў­ся з іні­цы­яты­вы прэ­зі­дэн­та Уз­бе­кіс­та­на, што час­тка сцэн зды­ма­ла­ся ў нас на «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме» і што та­кая су­мес­ная пра­ца ў чар­ го­вы раз сцвяр­джа­ла сяб­роў­ства дзвюх кра­ін. З Уз­бе­кіс­та­на на фес­ты­валь пры­еха­ла са­мая, ба­дай, вя­лі­кая дэ­ле­га­цыя, якая па­ра­ле­ль­на зды­ма­ла но­ вую стуж­ку — пра пе­ра­мо­гу «Ілха­ка» і яго тры­умфа­ль­нае пры­няц­це пуб­лі­ кай «Ліс­та­па­да». Аса­біс­та мя­не бо­льш за ўсё за­ча­пі­ла ў фі­ль­ме іншае. На­ват не та­та­ль­ны тра­ды­цы­яна­лізм, які быў бы бо­льш пры­дат­ны ў па­за­кон­кур­снай пра­гра­ме, а скраз­ная пры­сут­насць гвал­ту. З бо­ку фа­шыс­таў — і з бо­ку мір­на­га ўзбек­ ска­га на­се­ль­ніц­тва, якое ўсе пра­бле­мы між са­бой вы­ра­шае сі­лай. Ба­ць­ка б’е сы­на, муж — жон­ку: дзе бі­зу­ном, дзе ку­ла­ком — кроў не па­спя­вае за­ сох­нуць. Жан­чы­ны па­лка­мі збі­ва­юць да па­ўсмер­ці інва­лі­да-па­шта­ль­ёна, бо той но­сіць па­ха­ван­кі. Ска­жа­це, пра­ўда жыц­ця? Але ў фі­ль­ме яна пры­пад­но­ сіц­ца як нор­ма. Ці ж гэ­та не страш­на?

41

На су­пра­ць­лег­лым пол­юсе — зга­да­ная «Ка­ра­леў­ская гу­ль­ня» па­вод­ле «Шах­мат­най на­вэ­лы» Стэ­фа­на Цвей­га. За­няў­шы Ве­ну, на­цыс­ты арыш­тоў­ва­ юць на­та­ры­уса і змяш­ча­юць на ме­сяц у адзі­ноч­ны ну­мар фе­шэ­нэ­бе­ль­на­га га­тэ­ля. Яго­ныя па­ку­ты — чыс­ты рай у па­ра­ўнан­ні з ты­мі не­ча­ла­ве­чы­мі ўмо­ ва­мі, у якіх зна­хо­дзі­лі­ся вяз­ні ста­лін­скіх ла­ге­раў. І на­ват з ты­мі, у якіх жыў у да­ва­енны час увесь про­сты са­вец­кі на­род. Але фі­льм лі­та­ра­ль­на кры­чыць: так быць не па­він­на, гэ­та здзе­кі з ча­ла­ве­чай асо­бы. Яшчэ ад­на асаб­лі­васць — стуж­ка лі­та­ра­ль­на ды­хае мас­тац­кас­цю. Пры ўсёй жор­сткас­ці і тра­гіз­ме ўзня­тай тэ­мы, фі­льм атры­маў­ся надзвы­чай эстэ­тыч­ ным, пры­го­жым, ён за­ва­рож­вае ўзя­ты­мі ра­кур­са­мі і апе­ра­тар­скі­мі «га­лю­ цы­на­цы­ямі»: То­мас Кі­наст цал­кам спра­вяд­лі­ва атры­маў прыз за леп­шую апе­ра­тар­скую пра­цу. Апо­вед вя­дзец­ца ва­чы­ма га­лоў­на­га ге­роя, мы ба­чым тое, што ад­бы­ва­ецца ў яго свя­до­мас­ці (Алі­вер Ма­зу­чы быў уга­на­ра­ва­ны пры­зам за леп­шую муж­чын­скую ро­лю). І гэ­так жа, як ён, страч­ва­ем мя­жу між рэ­аль­нас­цю і пры­від­ны­мі ўя­ва­мі, ча­сам бо­льш яркі­мі за на­ва­кол­ле і прад­ыкта­ва­ны­мі на­рма­ль­ным жа­дан­нем ча­ла­ве­ка звяр­таць ува­гу на тое доб­рае, што за­ста­ецца ў жыц­ці пры лю­бых аб­ста­ві­нах. Та­му фі­льм ака­заў­ся не то­ль­кі пра ад­рэф­лек­са­ва­ныя гіс­та­рыч­ныя падзеі, ба­лю­чыя для не­мцаў і ўся­го све­ту, але і пра лю­боў да жыц­ця. І яшчэ — пра інтэ­лект, раз­віц­цё яко­га мо­жа стаць вы­ра­та­ва­ль­най апо­рай (за­ха­ваць ча­ла­ве­чае аб­ліч­ча ге­рою да­ па­ма­гае гу­ль­ня ў шах­ма­ты). Адзна­ча­ная пры­зам гля­дац­кіх сім­па­тый, стуж­ка па­кі­ну­ла надзею на вы­ха­ва­ны доб­ры густ кі­на­пуб­лі­кі. Вод­гу­кі бы­лой вай­ны бы­лі за­кра­ну­тыя і ў кі­тай­скім фі­ль­ме «Іду­чы за яе це­нем» — праз ба­лю­чую тэ­му япон­скіх дзя­цей-сі­рот, вы­ха­ва­ных пры­ёмны­ мі кі­тай­скі­мі ба­ць­ка­мі і па­ехаў­шых па­сля на ра­дзі­му. Дзе з гу­ма­рам, а дзе і ўсур’ёз, з дра­ма­тыч­на-тра­гіч­ным ад­цен­нем, праз усю стуж­ку пра­хо­дзі­ла тэ­ма пяр­шын­ства кі­тай­цаў над япон­ца­мі — і ў гра­мад­скім жыц­ці, і ў ма­ ра­ль­ных якас­цях. Яншу Ву, што сыг­ра­ла ста­рую, якая шу­кае ў Япо­ніі сваю пры­ёмную да­чку, бы­ла ўга­на­ра­ва­ная пры­зам за леп­шую жа­но­чую ро­лю. На гэ­ты прыз, да­рэ­чы, маг­ла б прэ­тэн­да­ваць Хе­ры­ка Ман­ты­лья. Яна не сыг­ра­ ла, а па­праў­дзе пра­жы­ла сваю ро­лю смя­рот­на хво­рай ма­ці-адзі­ноч­кі, што хва­лю­ецца за бу­ду­чы­ню ма­ле­нь­кай да­чкі («Унут­ра­нае ззян­не» з Ве­не­су­ элы, і гэ­та бы­ло адзна­ча­на Спе­цы­яль­най згад­кай жу­ры). Два пры­зы па­ля­це­лі ў Іран за ігра­вую стуж­ку «Ге­рой» — ад жу­ры прэ­сы і ад асноў­на­га жу­ры за леп­шы сцэ­на­рый, аўта­рам яко­га вы­сту­піў рэ­жы­сёр Асгар Фар­ха­дзі. Фі­льм уз­ні­мае і на­но­ва пе­ра­асэн­соў­вае шэ­раг важ­ных ма­ ра­ль­на-этыч­ных пы­тан­няў, да­сле­дуе не­прад­ка­за­ль­насць (а на­сам­рэч за­ка­ на­мер­насць) па­во­дзін гра­мад­ства, якое ў ранг подзві­гу ўзво­дзіць нор­мы жыц­ця, а по­тым звяр­гае свай­го ку­мі­ра. Гле­да­ча за­пра­ша­юць да аб­мер­ка­ ван­ня гэ­тай і іншай пра­бле­ма­ты­кі, схі­ля­юць да са­ма­стой­на­га вы­ня­сен­ня вер­дык­ту. Але ўсё гэ­та маг­ло быць вы­кла­дзе­на ў лі­та­ра­тур­ным тво­ры, на­ ват у раз­гор­ну­тым пуб­лі­цыс­тыч­ным арты­ку­ле — і важ­ная тэ­ма ад та­ко­га вы­кла­дан­ня ні­чо­га не стра­ці­ла б: аса­біс­та мне тут ві­да­воч­на бра­ка­ва­ла ад­мет­най кі­на­мо­вы. Да­да­дзім: пад­обная этыч­ная пра­бле­ма­ты­ка, па­мно­жа­ ная на ста­наў­лен­не мо­ла­дзі ў аб­ра­най пра­фе­сіі, бы­ла за­кра­ну­та і ў стуж­цы «Ры­ба і лу­жы­на» (да­рэ­чы, так­са­ма з Іра­на), што па­тра­пі­ла ў пра­гра­му «Ліс­ та­па­дзі­ка». Тэ­ма­ты­ка ігра­во­га кі­но сё­ле­та бы­ла бо­льш як на­па­ло­ву юна­чай, скі­ра­ва­ най на пра­бле­мы мо­ла­дзі: «Мая ноч» з Фран­цыі, Бе­ль­гіі (Спе­цы­яль­ны прыз жу­ры за жа­но­чую ро­лю — Лу Лам­прос), «Ра­ка» з Лі­ва­на, Фран­цыі, Гер­ма­ніі, Ка­та­ра, «Юні» з Інда­не­зіі, Сін­га­пу­ра, Фран­цыі, Аўстра­ліі, «Сяс­трын­ства» з Ма­ке­до­ніі, Ко­са­ва, Чар­на­го­рыі, «Ву­лі­ца» з Кі­тая. Пы­тан­ні пе­ра­емнас­ці па­ ка­лен­няў, гіс­та­рыч­най па­мя­ці, што асэн­соў­ва­ецца ма­ла­ды­мі, апы­ну­лі­ся ў цэн­тры «Дня мёр­твых» (Рас­ія), надзвы­чай па-мас­тац­ку, з ці­ка­вы­мі зна­ход­ ка­мі ў га­лі­не кі­на­мо­вы зня­ты Вік­та­рам Ры­жан­ко­вым, рэ­жы­сё­рам пе­ра­важ­ на тэ­атра­ль­ным, па­вод­ле п’есы Аляк­сея Ень­шы­на «Ба­ць­коў­скі дзень». А яшчэ ў гэ­тай сек­цыі сё­ле­та бы­ло так мно­га дэ­бю­таў, што ча­сам уз­ні­ка­ ла пы­тан­не, у чым пры­нцы­по­вае ад­роз­нен­не ігра­во­га кі­но ад «Кі­но ма­ла­ дых»: маў­ляў, там яшчэ ма­ла­дзей­шыя? Ці тут пра­цы, бо­льш ста­лыя па сва­ім уз­роў­ні — на­кшталт «Агню» з Ка­зах­ста­на, адзна­ча­на­га пры­зам за леп­шую рэ­жы­су­ру ў ігра­вым кі­но? Між тым, гэ­та быў дэ­бют Айжан Ка­сым­бек у поў­на­мет­раж­ным кі­но (да­гэ­туль ма­ла­дая рэ­жы­сёр­ка зня­ла дзве ка­рот­ка­ снежань, 2021

42

К і ­н о / А гл я д

мет­раж­кі — «Ва­да» і «Па­вет­ра», ёсць у яе і да­ку­мен­та­ліс­ты­ка). Ка­зах­стан апош­нім ча­сам аса­цы­юец­ца ў нас з го­ла­сам Дзі­ма­ша Ку­дай­бер­ге­на, які па­сля бліс­ку­чай пе­ра­мо­гі на «Сла­вян­скім ба­за­ры ў Ві­цеб­ску» стаў час­тым гос­цем Бе­ла­ру­сі, ды іншы­мі свя­точ­на-па­ра­дны­мі дзея­мі. «Агонь» за­кра­нае іншы бок су­час­на­га Ка­зах­ста­на: рэ­зкае са­цы­яль­нае рас­сла­енне, ня­ўстой­лі­ вае ста­но­віш­ча жан­чы­ны, шмат­лі­кія цяж­кас­ці, з які­мі су­ты­ка­юцца жы­ха­ры, што ў по­шу­ках пра­цы і леп­шай бу­ду­чы­ні для сва­іх дзя­цей кі­да­юць аул і скі­роў­ва­юцца ў го­рад. Сі­ту­ацыя, у якой апы­нуў­ся пры­клад­ны сем’янін То­лік, на­гад­вае рас­ійскую «чар­ну­ху» 1990-х: што б ні ра­біў ге­рой, гэ­та то­ль­кі па­гар­шае яго жыц­цё. Але нам пра­па­ну­юць змя­ніць чор­ныя аку­ля­ры на роз­ на­ка­ля­ро­выя: у са­мых жу­дас­ных аб­ста­ві­нах нас па­він­ны вы­ра­та­ваць гу­мар, са­ма­іро­нія і... ба­ль­ныя тан­цы як сім­вал інша­га жыц­ця — спа­чат­ку «па-за шклом», а по­тым і ў рэ­аль­нас­ці. Стуж­ка атры­ма­ла яшчэ адзін прыз — за леп­шае гу­ка­вое (му­зыч­нае) ра­ шэн­не. Кам­па­зі­тар Джонг Хо-Чой сап­раў­ды за­даў фі­ль­му той эма­цый­ны агонь, што саг­ра­вае ду­шу і да­зва­ляе ўба­чыць свят­ло ў кан­цы ту­нэ­ля. А са­ма на­яўнасць та­кой прэ­міі — свед­чан­не важ­нас­ці ў кі­на­мас­тац­тве не то­ль­кі кар­цін­кі, але і вы­біт­най фо­нас­фе­ры. Ці­ка­ва, што му­зыч­ная тэ­ма бы­ла за­кра­ну­та і на­ўпрост — у вен­гер­скай стуж­ цы «Сем ма­ле­нь­кіх су­па­дзен­няў». Фі­льм па­чы­на­ецца з му­зей­най экс­кур­сіі, якую ла­дзяць для 9-га­до­вых шко­ль­ні­каў і ў час якой яны гля­дзяць тран­ сля­цый­ны за­піс кан­цэр­тна­га вы­ка­нан­ня ад­на­го са скла­да­ных аван­гар­дных тво­раў па­чат­ку ХХ ста­год­дзя — Му­зы­кі для струн­ных, удар­ных і ча­лес­ты Бэ­лы Бар­та­ка, тым са­мым да­лу­ча­ючы­ся да сва­ёй на­цы­яна­ль­най спад­чы­ ны. Рап­там уз­га­да­ла­ся, што ў нас дзя­цей та­ко­га ўзрос­ту час­ту­юць ад­мыс­ло­ ва «дзі­ця­чай» му­зы­кай — час­цей пе­се­нь­ка­мі ці, у леп­шым вы­пад­ку, да­ўно апра­ба­ва­най кла­сі­кай па­за­мі­ну­ла­га ста­год­дзя. Мо­жа, та­му і ўзрас­та­юць на­шы дзе­ці, раз­уме­ючы пад су­час­най му­зы­кай ад­но эстра­ду або што­сь­ці цал­кам тра­ды­цый­нае. У сё­лет­нім «Ліс­та­па­дзе» акцэнт уво­гу­ле пры­паў на «Ліс­та­па­дзік», з яко­га па­чаў­ся ўвесь фес­ты­валь: пер­шыя па­ка­зы сту­жак для дзя­цей і юнац­тва ла­ дзі­лі­ся за не­ка­ль­кі га­дзін да ўра­чыс­та­га ад­крыц­ця. У та­кой па­сля­доў­нас­ці бы­ла не то­ль­кі свая ло­гі­ка, праз якую бо­ль­шасць дзі­ця­чых фі­ль­маў пры­па­ ла на вы­ход­ныя, але і сім­во­лі­ка: усё па­чы­на­ецца з дзя­цін­ства. Лю­боў да доб­ра­га кі­но — так­са­ма. «Ліс­та­па­дзік» не рас­ча­ра­ваў. У фес­ты­ва­ль­ную афі­шу не па­тра­пі­ла ні­вод­най вы­пад­ко­вай стуж­кі, а раз­мер­ка­ван­не ўзна­га­род ша­ноў­ным жу­ры на ча­ле з рас­ійскай і ўкра­інскай актры­сай Іры­най Шаў­чук аб­ышло­ся без не­зра­зу­ме­ лых сюр­пры­заў. Га­лоў­ны прыз гэ­тай сек­цыі цал­кам спра­вяд­лі­ва атры­маў ля­леч­ны му­льт­­ фільм «На­ват мы­шы трап­ля­юць у рай» су­мес­най вы­твор­час­ці Чэ­хіі, Фран­ цыі, Сла­ва­кіі, Поль­шчы, зня­ты чэш­скі­мі рэ­жы­сё­ра­мі Янам Бу­бе­ні­ча­кам і Дэ­ні­зай Гры­ма­вай. Чэш­скія (а ў ра­ней­шыя ча­сы — чэ­хас­ла­вац­кія) дзі­ця­ чыя стуж­кі да­ўно ста­лі агу­ль­нап­рыз­на­ным брэн­дам, на які раў­ня­лі­ся мно­ гія кра­іны. Яркія, ве­ль­мі пры­го­жыя па­вод­ле сцэ­ніч­ных стро­яў, па­ла­ца­вых інтэр’ераў і пры­род­ных за­ма­лё­вак, яны вы­лу­ча­лі­ся за­йма­ль­нас­цю сю­жэт­ ных лі­ній, не­прад­ка­за­ль­нас­цю іх па­ва­ро­таў, ка­лі на­ват хрэс­та­ма­тый­на вя­до­мыя каз­кі на­бы­ва­лі да­дат­ко­выя псі­ха­ла­гіч­ныя дэ­та­лі, што тлу­ма­чы­лі па­во­дзі­ны ге­ро­яў. «Мы­шы…» па­поў­ні­лі той шэ­раг, які прэ­тэн­дуе на­зы­вац­ца жы­вой кла­сі­кай. Гэ­та сап­раў­ды ся­мей­ны му­льт­фі­льм — муд­ры, але не па­кру­час­ты. І та­му ад­ но­ль­ка­ва ці­ка­вы і зра­зу­ме­лы для роз­ных уз­рос­таў — ад зу­сім ма­ле­нь­кіх, якіх пры­ва­біць най­перш вы­ява, да ста­рых, што зной­дуць тут фі­ла­соф­скія і ад­на­ча­со­ва эма­цый­на су­ця­ша­ль­ныя раз­ва­гі пра не­мі­ну­часць смер­ці і да­ лей­шае існа­ван­не свят­ло­па­бу­до­вы. Гэ­ту стуж­ку хо­чац­ца пе­ра­гля­даць яшчэ ды яшчэ, на­сто­ль­кі яна глы­бо­кая па змес­це і вы­со­ка­эстэ­тыч­ная па яго вы­ кла­дан­ні. Ці мож­на га­ва­рыць з дзе­ць­мі пра смерць? Як уво­гу­ле пад­рых­ та­ваць іх да сы­хо­ду ўся­го жы­во­га ў іншы свет? Не то­ль­кі да­лё­кай ба­бу­лі, якую, маг­чы­ма, яны ба­чы­лі ўся­го не­ка­ль­кі раз­оў у жыц­ці, але і ку­ды бо­льш бліз­ка­га для іх хат­ня­га вы­ха­ван­ца — та­го ж ха­мяч­ка ці бе­лай мыш­кі, тэр­ мін якіх аб­ме­жа­ва­ны? Ска­заць, што ўлю­бё­нец збег? Сха­ваў­ся? Згу­біў­ся, ды зной­дзец­ца? І ху­це­нь­ка пры­дбаць но­ва­га, імі­ту­ючы не­смя­рот­насць? «Мастацтва» № 12 (465)

Му­льт­фі­льм пра­па­нуе іншае — сум­лен­на рас­па­вес­ці пра­ўду на зра­зу­ме­лай ка­зач­най мо­ве, што мя­жуе з пры­па­вес­цю. Ён ушчэнт раз­бу­рае дзі­ця­ча-пад­ лет­ка­выя ўяў­лен­ні пра не­ўмі­ру­часць ге­роя, з якім ата­ясам­лі­ва­юць ся­бе, лю­ба­га. Кры­ху жа­лоб­на, але ве­ль­мі спа­кой­на, без ані­яка­га ўціс­ку кар­ці­на сцвяр­джае не­маг­чы­масць пе­ра­йграць што­сь­ці ў жыц­ці, па­чаць усё з па­чат­ ку, як гэ­та бы­вае ў камп’ютар­ных гу­ль­нях. І пры гэ­тым не імкнец­ца спу­жаць, на­па­ло­хаць, тым са­мым да­во­дзя­чы, што бо­язь на­сам­рэч зу­сім не ру­ха­вік раз­віц­ця ча­ла­ве­ка, ку­ль­ту­ры і цы­ві­лі­за­цыі. Што ўсё аку­рат на­адва­рот: трэ­ ба па­збаў­ляц­ца ўнут­ра­ных жа­хаў, ча­сам спра­ва­ка­ва­ных у дзя­цін­стве, бо яны ў лю­бы мо­мант мо­гуць зніш­чыць так цяж­ка да­сяг­ну­тае і стаць пры­чы­ най тра­ге­дыі. Ве­ль­мі важ­на і тое, што гэ­ты ані­ма­цый­ны фі­льм дэ­ман­струе сі­ту­ацыю, у якой ня­ма (і, да­да­мо, апры­ёры не бы­вае) пе­ра­мож­цаў, ёсць то­ль­кі прай­ граў­шыя. Гэ­та сі­ту­ацыя ва­ро­жас­ці, бо­язі «іншых». Ліс не пад­ман­вае мы­ша­ ня, што мо­жа хар­ча­вац­ца ад­но зе­ля­ні­най ды аўсян­кай, але пе­ра­кон­вае, што ні­ко­лі не па­люе дзе­ля за­ба­вы, без жыц­цё­вай не­абход­нас­ці. І раз­ам (пад­крэс­лім гэ­та сло­ва) яны шу­ка­юць і зна­хо­дзяць вы­йсце, з за­кля­тых во­ ра­гаў ста­но­вяц­ца сяб­ра­мі. А ў фі­на­ле кож­ны з іх апы­на­ецца ў ску­ры інша­га. Ці ж гэ­та не пад­каз­ка, як пры­йсці да па­ра­зу­мен­ня? Про­ста па­ста­віць ся­бе на мес­ца «пра­ціў­ні­ка». Му­льт­фі­ль­маў на «Ліс­та­па­дзі­ку» сё­ле­та ўво­гу­ле бы­ло шмат, і гэ­та ста­ла ад­ной з асаб­лі­вас­цей уся­го фес­ты­ва­лю. У дзі­ця­чай пра­гра­ме апы­нуў­ся і адзін да­во­лі да­рос­лы, аўта­бі­ягра­фіч­на кра­на­ль­ны, пра дзя­цін­ства ў СССР — «Прэ­лю­дыя і фу­га», адзна­ча­ны пры­зам жу­ры «За сім­фо­нію па­чуц­цяў». Яго рэ­жы­сёр, зна­ны Ігар Вол­чак, яшчэ на ад­крыц­ці «Ліс­та­па­да» быў уга­на­ра­ва­ ны спе­цы­яль­ным пры­зам Прэ­зі­дэн­та Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь «За за­ха­ван­не і раз­віц­цё тра­ды­цый ду­хоў­нас­ці ў кі­на­мас­тац­тве». Але­на Пят­ке­віч, рэ­жы­сёр 13-хві­лін­най стуж­кі «Я тай­ну ў глы­бі­ні ду­шы ха­ ваю», зра­бі­ла не­маг­чы­мае: пе­ра­кла­ла на мо­ву му­ль­тып­лі­ка­цыі па­эзію Мак­ сі­ма Баг­да­но­ві­ча (дып­лом «За аква­рэ­ль­ную по­лі­фа­нію ду­шы па­эта»). Пры гэ­тым стуж­ка не да­во­дзіць тыя ці іншыя сю­жэт­ныя спля­цен­ні, за­кра­ну­тыя ў яго вер­шах, а праз аса­цы­яцыі, на­паў­на­мё­кі ад­люс­троў­вае асоб­ных ге­ро­яў і, га­лоў­нае, са­му па­эты­ку, воб­раз­ны строй, сты­ліс­ты­ку, увесь «смак і во­дар» Баг­да­но­ві­ча­вай твор­час­ці — у не­па­рыў­най по­вя­зі з аб­ры­са­мі яго бі­ягра­фіі. Ся­род трох дзі­ця­чых ігра­вых сту­жак «Ліс­та­па­дзі­ка» вы­лу­чаў­ся «Но­ве­нь­ кі» (Рас­ія). Па ко­ль­кас­ці саб­ра­ных уз­на­га­род ён стаў лі­да­рам не то­ль­кі дзі­ця­чай сек­цыі, але і ўся­го фес­ты­ва­лю: прыз гля­дац­кіх сім­па­тый, леп­шы фільм па вер­сіі юных кры­ты­каў, прыз за леп­шую дзі­ця­чую ро­лю (Ве­ра­ ні­ка Усці­ма­ва) і за леп­шую ра­бо­ту да­рос­ла­га акцё­ра ў дзі­ця­чым фі­ль­ме (Архіп Ле­бе­дзеў). Па­чаў­шы­ся з жор­стка­га кан­флік­ту, стуж­ка за­яўляе ад­ра­зу не­ка­ль­кі су­пра­цьс­таў­лен­няў: па­між дзвю­ма пад­лет­ка­вы­мі тэ­ры­та­ры­яль­ны­ мі гру­поў­ка­мі — і па­між дву­ма леп­шы­мі вуч­ня­мі кла­са. Але ж фі­нал аказ­ ва­ецца цал­кам шчас­лі­вым, на­ват з вод­гу­ка­мі «тэ­орыі бес­кан­флік­тнас­ці», на­сто­ль­кі хут­ка ўсе пе­ра­вы­хоў­ва­юцца і па­чы­на­юць сле­да­ваць за­па­ве­там ка­та Ле­апо­ль­да — жыць друж­на. У ад­роз­нен­не ад мно­гіх шко­ль­ных філь­­ маў, за­сна­ва­ных на не­пе­ра­адо­ль­най без­да­ні між дрэн­ны­мі і доб­ры­мі, да­ рос­лы­мі і пад­лет­ка­мі, тут ёсць спро­ба знай­сці па­ра­зу­мен­не між роз­ны­ мі па­ка­лен­ня­мі: між ды­рэк­та­рам шко­лы і асоб­ным вуч­нем, між юна­ком і яго па­тэн­цый­ным айчы­мам. Пры­чым крок на­сус­трач ро­біць да­рос­лы — як больш муд­ры і спрак­ты­ка­ва­ны жыц­цё­вым во­пы­там. І ха­ця ў тым, як імгнен­ на раз­ру­ль­ва­юцца не­ка­то­рыя кан­флік­ты, ёсць на­лёт ка­зач­нас­ці і пэў­най на­іўнас­ці, стуж­ка дэ­ман­струе па­праў­дзе маг­чы­мыя спо­са­бы вы­йсця з зо­ны кан­флік­ту — і ў гэ­тым яе не­аспрэч­ная пе­ра­ва­га пе­рад іншы­мі шко­ль­ны­мі фі­ль­ма­мі, што падзя­ля­юцца на «чар­нуш­ныя» і ўзнёс­ла-ра­ман­ты­за­ва­ныя. На­пры­кан­цы — ад­на за­ма­лёў­ка з на­ту­ры. «Ліс­та­па­дзік» меў вы­дат­на афор­мле­ную фо­та­зо­ну, гус­та на­се­ле­ную ге­ро­ямі бе­ла­рус­кіх му­льт­фі­ль­маў. Але дзе­ці не так час­та ра­бі­лі там сэл­фі. Мно­гія за­пыт­ва­лі ў ба­ць­коў ці сяб­роў: «А хто гэ­та?» І ме­лі ра­цыю: на­ша му­ль­тып­лі­ка­цыя, адзна­ча­ная між­на­род­ ным пры­знан­нем, дзе­цям амаль не вя­до­мая. Бо дзе і як яе мож­на па­гля­ дзець? Ці кру­цяц­ца тыя му­ль­ці­кі «з ран­ку да но­чы» па тэ­ле­ба­чан­ні? І гэ­та — ад­на з тых па­куль ня­вы­ра­ша­ных пра­блем, якую не за­ўва­жыць не­маг­чы­ма. Мо­жа, фес­ты­валь па­спры­яе яе вы­ра­шэн­ню?

Кі­н о / А гл яд

43

снежань, 2021

44

Рэ­ц эн­з ія Антон Сі­да­рэн­ка

З

ра­зу­ме­ла, на­па­чат­ку бы­лі фі­ль­мы. Тыя са­мыя, якія пер­шы ды­рэк­тар «Ліс­та­па­да», та­ды яшчэ ма­ла­ды кі­на­рэ­жы­сёр, Сяр­гей Арці­мо­віч пры­во­ зіў з Мас­квы. Но­вае кі­но на не­ка­ль­кі га­доў знік­ла з рэ­пер­ту­араў ста­ліч­ных кі­на­тэ­атраў, сфе­ра кі­нап­ра­ка­ту пе­ра­жы­ва­ла кры­зіс. Кі­на­за­лы за­паў­ня­лі­ся то­ль­кі ў фес­ты­ва­ль­ны ліс­та­па­даў­скі ты­дзень. І ня­дзіў­на. Гле­да­чы маг­лі ўба­чыць на вя­лі­кім экра­не но­выя стуж­кі, пра якія то­ль­кі чу­лі па тэ­ле­ві­за­ры і чы­та­лі ў га­зе­тах, а ка­лі па­шан­цуе, маг­лі сус­трэц­ца з іх аўта­ра­мі. Аўта­ры бы­лі збо­ль­ша­га з ра­ней­шых, са­вец­кіх ча­соў, доб­ра вя­до­мыя та­га­час­ най мін­скай пуб­лі­цы. Бе­ла­рус­кая ста­лі­ца за­ўсё­ды ад­роз­ні­ва­ла­ся ад­ука­ва­най і ці­ка­вай аўды­то­ры­яй. Су­му­ючы па кі­но на вя­лі­кім экра­не і сва­іх ра­ней­шых ку­мі­рах, яна лі­та­ра­ль­на ата­ка­ва­ла дзве­ры гля­дзе­ль­ных за­лаў. На «Ліс­та­па­дзе-2000» гле­да­чы, а ў асноў­ным гля­дач­кі, так імкну­лі­ся ўба­ чыць но­вы фі­льм Ула­дзі­мі­ра Мя­нь­шо­ва «За­йздрасць ба­гоў» з ку­мі­рам сва­ёй ма­ла­дос­ці Ве­рай Ален­та­вай, што ўціс­ну­лі мя­не ў дзве­ры гля­дзе­ль­най за­лы ста­ліч­на­га «Кас­трыч­ні­ка». І трэ­ба бы­ло ба­чыць тва­ры тых жа са­мых гля­да­чак праз дзве га­дзі­ны — за­вы­ша­ныя ча­кан­ні ў кі­но, ба­дай, са­мая не­ бяс­печ­ная рэч. Хоць «За­йздрасць ба­гоў» — стуж­ка са­ма па са­бе цу­доў­ная, ад тан­дэ­му Мя­нь­шоў—Ален­та­ва ча­ка­лі ўба­чыць «Мас­ква сля­зам не ве­рыць 2», і ні на што бо­льш дроб­нае раз­ме­нь­вац­ца мін­скія гля­дач­кі не па­жа­да­лі. Фі­ль­мы час­та прад­стаў­ля­лі са­мі ства­ра­ль­ні­кі, і сус­трэ­ча з імі бы­ла да­дат­ко­ вым атрак­цы­ёнам. Пер­шы госць «Ліс­та­па­да», яко­га я ўба­чыў ужы­вую, быў не х­то іншы, як Ула­ дзі­мір Ма­тыль, аўтар ку­ль­та­ва­га фі­ль­ма «Бе­лае со­нца пус­ты­ні». На «Ліс­та­ па­дзе-1996» ён прад­стаў­ляў свой апош­ні, як ака­за­ла­ся, фі­льм «Ня­суць мя­не ко­ні» і пры­йшоў на сус­трэ­чу са сту­дэн­та­мі жур­фа­ка БДУ. Ця­пер мне вя­до­ма, што «сус­трэ­ча з гле­да­ча­ мі» ў жыц­ці кі­на­се­леб­ры­ці — мо­мант амаль ру­цін­ны, і кож­ны з іх но­сіць з са­бой шэ­раг на­рых­та­ва­ных апа­вя­дан­няў-ба­ек аб сва­ёй бліс­ку­чай кі­на­ка­р’е­ры. Ула­дзі­мір Ма­тыль, зра­зу­ме­ла, рас­па­вя­даў пра здым­кі «Со­нца», та­му доб­ра за­пом­ніў­ся анек­дот з та­ямні­чым вы­кра­дан­нем, а па­сля не менш та­ямні­чым вяр­тан­нем га­дзін­ні­ка та­ва­ры­ша Су­ха­ва ў сейф зды­мач­най гру­пы. Ахво­чыя мо­гуць лёг­ка знай­сці пад­ра­бяз­ нас­ці гэ­тай па­цеш­най кры­мі­на­ль­най гіс­то­рыі ў се­ці­ве. У акта­вай за­ле ста­ро­га кор­пу­са жур­фа­ка на ву­лі­цы Мас­коў­скай у Мін­ску ад­ бы­ла­ся і пер­шая сус­трэ­ча з Ва­дзі­мам Аб­дра­шы­та­вым, аўта­рам ле­ген­дар­ных фі­ль­маў «Плюм­бум», «Сло­ва для аб­аро­ны», «Спы­ніў­ся цяг­нік». У 1997 го­дзе ён па­каз­ваў мін­ска­му гле­да­чу свой но­вы і, як ака­за­ла­ся, апош­ні шэ­дэўр, эпа­ха­ль­ную кар­ці­ну «Час тан­цо­ра» з та­ды па­куль яшчэ ні­ко­му не­вя­до­май Чул­пан Ха­ма­та­вай у га­лоў­най жа­но­чай ро­лі. На жур­фа­ку мэтр вы­сту­піў з вя­ліз­ным ма­на­ло­гам аб падзен­ні ўзроў­ню ад­ука­цыі і ку­ль­ту­ры на­огул, і ў не­йкі мо­мант спы­таў пры­сут­ных, хто з іх ба­чыў шэ­дэўр Чар­лі Чап­лі­на «Агні вя­лі­ка­га го­ра­да». З па­ры со­тняў сту­дэн­таў ру­кі пад­няў ці дзя­ся­так ча­ла­век, і мэтр амаль за­да­во­ле­на-га­рот­на кіў­нуў га­ла­вой. Праз не­йкі час у ко­лах кі­не­ма­таг­ра­фіч­най гра­мад­скас­ці па­йшлі чут­кі, што Аб­дра­шы­таў на сус­трэ­чах з гле­да­ча­мі ня­змен­на ўспа­мі­нае гэ­ты вы­па­дак на мін­скім жур­фа­ку. А яшчэ праз шмат га­доў, ка­лі ў 2015-м Ва­дзім Юсу­па­віч чар­го­вым раз­ам пры­ехаў у Мінск і ўжо ўзна­ча­ль­ваў жу­ры асноў­на­га кон­кур­ су «Ліс­та­па­да», я пры­знаў­ся яму, што ад­ным з тых, хто ўзняў та­ды ру­ку, быў сту­дэнт дру­го­га кур­са, а ця­пер пра­фе­сій­ны кі­нак­ры­тык. «Мо­жа быць, дзя­ку­ ючы вам я і па­тра­піў у кі­но». Ду­ма­ецца, та­кім за­да­во­ле­ным твар звы­чай­на стры­ма­на­га рэ­жы­сё­ра Аб­дра­шы­та­ва да­ўно не быў. Жар­ты жар­та­мі, але ў ся­рэ­дзі­не дзе­вя­нос­тых гос­ці пры­язджа­лі на «Ліс­ та­пад» з жа­дан­ня па­гу­та­рыць з гле­да­ча­мі, хо­дзяць чут­кі, што на­ват без га­на­ра­ру, — у га­ды хат­ня­га пі­рац­ка­га ві­дэа та­кіх кан­так­таў ві­да­воч­на бра­ка­ ва­ла. У 1998-м мне да­вя­ло­ся пер­шы і апош­ні раз быць на «Ліс­та­па­дзе» ва­ лан­цё­рам — та­му і пра­хо­дзіў ён на мак­сі­ма­ль­на бліз­кай ад­лег­лас­ці, мож­на бы­ло раз­гле­дзець па­блі­зу тых, ка­го ра­ней ба­чыў то­ль­кі на экра­не, — Але­га

Мы па­чы­на­ем «Лістапад»... Што за­ста­ецца па­с ля кі­на­фес­ты­ва­лю? Па­с ля та­го, як чыр­во­ны кі­лім скру­ча­ны на­зад у ру­ло­ны, гос­ці раз’­еха­лі­ся і апош­нія куф­лі на фур­шэ­ це па цы­ры­мо­ніі ўзна­га­ро­джан­ня да­пі­тыя? Пра­ві­ль­на, па­с ля кі­на­фес­ ты­ва­лю за­ста­юцца ка­та­ло­гі. Вось яны, ля­жаць пе­рад аўта­рам гэ­тых рад­коў аку­рат­ны­мі стоп­ка­мі. Ся­род іх вы­лу­ча­юцца сва­ёй таў­шчы­нёй і сты­ль­ным ды­зай­нам Кан­скі і Ве­не­цы­янскі, са­лід­на вы­гля­дае Мас­ коў­скі, ціс­нуц­ца гор­кай бра­шур­кі Анап­ска­га «Кі­на­шо­ку». Але асоб­нае мес­ца, вя­до­ма, за­йма­юць ка­та­ло­гі мін­ска­га «Ліс­та­па­да». Ка­та­ло­гі на «Ліс­та­па­дзе» з’я­ві­лі­ся не ад­ра­зу. Як не ад­ра­зу той стаў Мін­скім між­на­род­ным і на­огул фес­ты­ва­лем у агу­ль­нап­ры­ня­тым сэн­се гэ­та­га сло­ва. Пер­шыя кро­кі на­ша­га фэс­ту да­ку­мен­та­ва­ла прэ­са, і ка­лі ўваж­лі­ва пра­гар­таць пад­шыў­кі, то мож­на знай­сці і інтэр­в’ю з гас­ця­мі, і пе­ра­лік фі­ль­маў-удзе­ль­ні­каў. Але за па­жоў­клы­мі га­зет­ны­мі і ча­со­ піс­ны­мі рад­ка­мі ха­ва­ецца не­шта бо­ль­шае. Кож­ны фес­ты­валь — гэ­та жы­выя эмо­цыі і лю­дзі, якія з імі звя­за­ныя. Гу­тар­ка з імі — са­мае ці­ка­ вае, што мо­жа пад­арыць фо­рум.

«Мастацтва» № 12 (465)

Кі­н о / А гл яд Янкоў­ска­га, Да­на­та­са Ба­ні­ёні­са, Ста­ніс­ла­ва Га­ва­ру­хі­на, Усе­ва­ла­да Шы­лоў­ска­га, Яўге­на Мац­ве­ева, Лі­дзію Фе­да­се­еву-Шук­шы­ну, Юрыя На­за­ра­ва. Гас­цей у тыя га­ды пры­маў ста­ліч­ны «Кас­трыч­нік», прэс-кан­фе­рэн­цыі пра­хо­дзі­лі або ў ка­бі­не­це ды­рэк­та­ ра, або, па­зней, у не­вя­лі­кім па­мяш­ кан­ні ля ўва­хо­ду. З зор­ка­мі кі­но мож­на бы­ло сес­ці по­бач за ад­ным ста­лом і за­да­ваць пы­тан­ні ў амаль хат­нім рэ­жы­ме. Улас­на, гэ­тай да­ступ­нас­ цю гас­цей «Ліс­та­пад» ад­роз­ні­ва­ецца пра­ктыч­на ад усіх іншых фес­ты­ва­ляў, дзе се­леб­ры­ці ад­дзе­ле­ныя ад гле­да­чоў і прэ­сы шчы­ль­ным ко­лам се­к’ю­ры­ці. Мно­гія гос­ці лю­бі­лі Мін­скі кі­на­фес­ты­валь з гэ­тай жа пры­чы­ны. Пра­ктыч­на ўсе свае но­выя фі­ль­мы ў Мінск пры­язджа­ла прад­стаў­ляць Кі­ра Му­ра­та­ва. Яе «За­хап­лен­ні» бы­лі ў пра­гра­ме са­ма­га пер­ша­га «Ліс­та­па­да» ў 1995 го­дзе. По­тым бы­лі «Тры гіс­то­рыі», «Чэ­хаў­скія ма­ты­вы», а ў 2005-м, ка­лі яна прад­ стаў­ля­ла ў Мін­ску «На­лад­чы­ка», дзя­ку­ючы на­вод­цы та­га­час­най ды­рэк­тар­кі кі­на­тэ­атра «Цэн­тра­ль­ны» мне ўда­ло­ся на­ват вы­піць гар­ба­ты сам-на­сам з Кі­рай Гео­ргі­еўнай і вы­пра­ба­ваць яе цяр­пен­не сва­імі пы­тан­ня­мі.

За­пом­ніў­ся яшчэ вы­дат­ны ве­чар па­сля апош­ня­га ві­зі­ту Кі­ры Му­ра­та­ вай на «Ліс­та­пад-2012» і прэ­м’е­ры «Веч­на­га вяр­тан­ня», яе апош­няй кар­ці­ны. Му­ра­та­ва та­ды саб­ра­ла ў ад­ной стуж­цы ўсіх сва­іх лю­бі­мых акцё­раў і з за­да­ва­ль­нен­нем ха­дзі­ла па ву­лі­цах Мін­ска, які ве­ль­мі лю­бі­ла. Сус­трэ­ча з яшчэ ад­ным май­страм аўтар­ска­га кі­но скон­чы­ла­ся для аўта­ра «Мас­тац­тва» не так бяс­­­ крыўд­на. Сяр­гей Са­лаў­ёў пры­ехаў у Мінск раз­ам са сва­ім ка­ле­гам па твор­чай май­стэр­ні ў ВГІ­Ку Ва­ле­ ры­ем Ру­бін­чы­кам (і без фі­ль­ма). І, ня­гле­дзя­чы на тое што Ва­ле­рый Да­ві­да­віч — ку­ль­та­вая фі­гу­ра ме­на­ві­та для бе­ла­рус­ка­га кі­но, тон на прэс-кан­фе­рэн­цыі аб­одвух мэт­раў за­да­ваў вы­ключ­на Сяр­гей Са­лаў­ёў. Гэ­та бы­ла пер­шая і па­куль адзі­ная прэс-кан­ фе­рэн­цыя, дзе я пры­сут­ні­чаў, якая скла­да­ла­ся з ад­ка­зу на ад­но-адзі­нае пы­тан­не. Пы­тан­не за­даў так­са­ма я, і вы­гля­да­ла яно цал­кам ня­він­на і на­ват кам­плі­мен­тар­на: «Як ся­бе ад­чу­ва­юць май­стры аўтар­ска­га кі­но ў эпо­ху кі­но ка­мер­цый­на­га, жан­ра­ва­га?» У май­стра аўтар­ска­га кі­но Са­лаў­ёва пы­тан­ не вы­клі­ка­ла бур­ную і на­ват агрэ­сіў­ную рэ­акцыю. Ві­да­воч­на ўспры­няў­шы пы­тан­не як на­мёк на свой уз­рост, Сяр­гей Аляк­сан­дра­віч вы­ліў­ся гнеў­най вод­па­вед­дзю на ўсе со­рак пяць хві­лін, у якой бы­ло ўсё: і актыў­ная ня­зго­да на падзел кі­но на «аўтар­скае» ды «жан­ра­вае» (тут з Са­лаў­ёвым да­во­дзіц­ца

45

шмат у чым па­га­дзіц­ца), і аса­біс­тае стаў­лен­не: «Рас­стрэ­ль­ваць трэ­ба та­кіх, якія за­да­юць пад­обныя пы­тан­ні!» Уво­гу­ле бы­ло ве­се­ла. Яркі ўспа­мін і пра «Ліс­та­пад-2007» і зна­ёмства з Сяр­ге­ем Лаз­ні­цам, якое ад­бы­ло­ся ў яго ку­лу­арах. У той год на «Ліс­та­па­дзе» ўпер­шы­ню з’яв­ і­ла­ся да­ ку­мен­та­ль­ная пра­гра­ма. У яе кон­кур­се па­каз­ва­лі но­вы фі­льм пры­зна­на­га на той мо­мант ва ўсім све­це да­ку­мен­та­ліс­та Сяр­гея Лаз­ні­цы «Арцель», а па-за кон­кур­сам — по­ўна­мет­раж­ную «Бла­ка­ду», адзін з ман­таж­ных шэ­дэў­раў рэ­ жы­сё­ра. Свой пер­шы ігра­вы фі­льм «Шчас­це маё» рэ­жы­сёр вы­пус­ціць то­ль­кі ў 2010 го­дзе і ад­ра­зу па­тра­піць з ім у Ка­ны. Ве­ра­год­на, та­му Сяр­гей Лаз­ні­ца не ка­рыс­таў­ся ні­якай ува­гай на фес­ты­ва­лі і аб­са­лют­на спа­кой­на ў кам­па­ніі бу­ду­ча­га рэ­дак­та­ра ад­дзе­ла кі­но на­ша­га ча­со­пі­са, грэ­ючы­ся на шля­ху ка­нь­яком з бу­фе­та «Кас­трыч­ні­ка», ха­дзіў на ўсе кон­кур­сныя фі­ль­мы, з якіх ста­ноў­ча аца­ніў то­ль­кі «Аляк­сан­дру» Аляк­сан­дра Са­ку­ра­ва. Зрэш­ты, гле­да­чы «Ліс­та­па­да» за­ўсё­ды так­тоў­на ста­ві­лі­ся да зор­ных гас­цей і моц­на ім не да­ку­ча­лі. Хоць вы­клю­чэн­ні, вя­до­ма, бы­ва­лі. У 2011 го­дзе на ад­крыц­ці фес­ты­ва­ лю ў ма­лой за­ле Па­ла­ца Рэ­спуб­лі­кі па­каз­ва­лі «Але­ну» Андрэя Звя­гін­ ца­ва. На фі­на­ль­ных ціт­рах на сцэ­ну пе­рад экра­нам вы­йшаў сам аўтар. Па тра­ды­цыі фэс­ту, па­сля фі­ль­ма мож­на бы­ло за­да­ваць пы­тан­ні з гля­дзе­ль­най за­лы. Мік­ра­фон уз­яла да­ма, ві­да­воч­на з па­ста­янных на­вед­ва­ль­ніц «Ліс­та­па­да» з яго

яшчэ са­ма­га пер­ша­га вы­пус­ку, і ўпэў­не­ным го­ла­сам ска­за­ла: «Наш «Ліс­та­па­дзік» за­ўсё­ды быў фес­ты­ ва­лем, на якім па­каз­ва­лі доб­рае, свет­лае, па­зі­тыў­нае кі­но. Ка­лі лас­ка, мая вам па­ра­да, бо­льш ні­ко­лі не зды­май­це фі­ль­мы!» На шчас­це, Звя­гін­цаў не па­слу­ хаў­ся.

1. Першы прэзідэнт «Лістапада» Народны артыст СССР Расціслаў Янкоўскі адкрывае фестываль.

2. Народны артыст Беларусі Міхаіл Пташук.

3. «Клан» Янкоўскіх на «Лістападзе»: Уладзімір Расціслававіч, Ігар Расціслававіч, Расціслаў Іванавіч, Алег Іванавіч.

4. Станіслаў Гаварухін.

5. Кшыштаф Занусі.

6. Вадзім Абдрашытаў.

7. Данатас Баніёніс.

8. Кіра Муратава. Фота Віктара Зайкоўскага. снежань, 2021

46

Г а д а вы змест 2021

ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы, ды­зайн АНЭЙКА Святлана. Сучаснасць, актуальнасць, развіццё. Размова з Уладзімірам Пракапцовым. ХІ – 2. АМЯЛЬКОВІЧ Дар’я. Мы мусім згубіцца, каб знайсці сябе. VІІ – 13. АРЦІМОВІЧ Іван. Узроўні скульптурнай прасторы. «Designatum» у галерэі Міхаіла Савіцкага. ХІІ – 12. АТРАШКЕВІЧ Алена. Моц распаўленага шкла. Выстава Уладзіміра Мурахвера ў Нацыянальным мастацкім музеі. VІІІ – 14. БЕЛЯВЕЦ Алеся. Барыс Забораў. Непапраўная адзінота. ІІ – 6; Раман Трацюк. Бергамот і іншыя субстанцыі. ІІ – 8; Карціна вырашыць сама… «Blend of times» Генадзя Козела ў галерэі «DK». ІІ – 14; Форма ў сучаснасці. Sculptfest.

IV – 8; Усё было недарэмна. Праект «Чаму ты мяне пакінуў» у Нацыянальным мастацкім музеі.

V – 8; Настаўнік – воблака. «The Best» Аляксандра Забаўчыка ў «Б/ Уржуазных ценностях». VІ – 12; Зайсці за нуль формы. «Амаж Захару Кудзіну». VІІ – 4; Ідэя, маштаб, структура… Фэст «Манумент».

VІІ – 10; Супрэматызм і праца для мільёнаў. Выстава Алены Кітаевай у Віцебскім ЦСМ. VІІІ – 24. ВАЙНІЦКІ Павел. Не ўяўная супольнасць. #Нашамастацтва.

IV – 24; Памятаць нельга забыць. Памяці Крысціяна Балтанскі. VІІІ – 18. ВАЙЦЭХОЎСКАЯ Валянціна. Міхась Філіповіч. Лёс мастака (1896 – 1947). ІІІ – 20. ВАРКУЛЕВІЧ Ірына. Факусіроўка, адлюстраванне, праламленне.

«Luminarium» Аляксандра Балдакова ў Зале #2. ХІІ – 8. ВАСІЛЕЎСКІ Пётра. Леанід Шчамялёў. Жыць сённяшнім днём, дбаць пра заўтрашні. ІІ – 4. ГАЎРЫЛЮК Любоў. Словы студзеня. І – 2; Пачуццё колеру. «Шлях да колеру» ў Zal # 2 у Палацы мастацтва. І – 4; Словы лютага. ІІ – 2; Антыміфы. Выстава «ФатаМаргана» Аляксандра Некрашэвіча ў галерэі «Арт-Беларусь». ІІ – 12; Словы сакавіка. ІІІ – 2; Пераўтварыць у колер. «Памежны стан» Сумаравай у Палацы мастацтва. ІІІ – 14; Словы красавіка.

IV – 2; Васіль Маталянец. Запусцім сваю хвалю. IV – 4; Словы мая. V – «Мастацтва» № 12 (465)

2; Сяржук Мядзведзеў. Беларуская мара. V – 4; Словы чэрвеня. VІ – 2; Выйсці з кветкамі. Мультымедыйны праект «Stalag 352. Кветкі для Сенькіна». VІ – 8; Словы ліпеня.

VІІ – 2; Быць роўнай сабе. Выстава Вольгі Кірылавай «Сакрэтная тэчка» ў Музеі-майстэрні Заіра Азгура. VІІ – 16; Словы жніўня. VІІІ – 2; Рака і майстэрня. «Няміга-17» у Палацы мастацтва. VІІІ – 10; Словы верасня. ІХ – 2; Іншы спосаб убачыць любоў. Выставы Ізраіля. ІХ – 6; Словы кастрычніка. Х – 2; Міжземнамор’е . Шлях услед за чалавекам. Міжнародны фатаграфічны праект «Фотамента». Х – 12; Словы лістапада. ХІ – 26; Словы снежня. ХІІ – 2. ІВАНОВА Жанна. «А чалавек грае на трубе». «Лучоскія экзерсісы» Валянціны Ляховіч у Віцебскім арт-цэнтры Марка Шагала. V – 16; Чорна-белая пандэмія. «Імунітэт» Сяргея Сотнікава ў Віцебскім цэнтры сучанага мастацтва. VІ – 11. КАРПЕНКА Алена, ПРАКОП’ЕВА Святлана. Выратаваныя каштоўнасці. ХІ – 21. КАТОВІЧ Таццяна. Супрэматычны шторм Малевіча і Лісіцкага. Афармленне Белых казармаў у Віцебску. Х – 17. КРАСОЎСКАЯ Вераніка. Фотаздымкі Мірскага замка.

V – 18. ЛАГУНОВІЧ-ЧАРАПКО Аляксандр. Рэстаўрацыя сёння. ХІ – 18. МУШЫНСКАЯ Таццяна. Памяці Галіны Багданавай. VІІІ – 1. НЯФЁДАВА Галіна. Код агню. Дзесяць супынкаў на выставе «"Вог­ непадобныя і агняпальныя…" ікона Веткі» ў Нацыянальным мастацкім музеі. ІХ – 16. ПАГРАНОЎСКІ МІКАЛАЙ. Выразнасць мінімалізму. Максімалізм Максіма Петруля ў НЦСМ. IV – 22. ПІГАЛЬСКАЯ Ала. Стаць падобным да сябе. Што можна даведацца пра беларускі дызайн, калі параноўваць яго з суседнімі краінамі? І – 48; Авангард і спроба адстойваць свае абмежаванні. Ці варта разглядаць беларускі авангард у кантэксце польскага і ўкраінскага? ІІ – 48; Чаму «літары размаўляюць з намі, перш чым мы пачнём іх чытаць», альбо Як звязаныя візуальная пісьменнасць і ідэнтычнасць. ІІІ – 48; Жанчына ў мастацтве авангарду. Пашы-

рэнне магчымасцей ва ўмовах катаклізмаў. IV – 48; Графічныя знакі савецкага мінулага. Ці варта прыхарошваць успаміны альбо Лепш навучыцца жыць з імі?

V – 48; Вайна мінус забойства. Візуальны дызайн спартыўнай легенды. VІ – 48; Найлепшыя словы – нашы інтанацыі. «Літарт-2021».

VІІ – 46; Колы даверу: у чым нясціплае абаянне перабудовачнага плаката? ІХ – 48; Літары і гарады. Візуальная камунікацыя ў гарадах і эмпатыя. Х – 48; Думаць пра будучыню. Конкурсы плаката да 100-годдзя Станіслава Лема. ХІ – 48; Асноўны інстынкт мастака і перашкоды на ягоным шляху. ХІІ – 48. ПРАКОП’ЕВА Святлана. «Ёсць дзівосны край…» Італьянскія шэдэўры з калекцыі НММ. Х – 14. ПРОН Уладзя. Кросны матулі. ХІІ – 20. РЫБЧЫНСКАЯ Вольга. Рэвізія. «Унутраны назапашвальнік» Канстанціна Селіханава ў галерэі «Арт-Беларусь». VІ – 4; Духі і пустэчы памежнай лакацыі.

VІІ – 14; Сем сустрэч з Валерыем Лабко. З гісторыі аднаго праекта.

VІІІ – 4; Вырываючыся з туману нявызначанасці. Х – 4; Манатоннасць свету ці рух назад. Выстава Уладзіміра Акулава ў галерэі DК. Х – 8; Куратар у музеі. НММ РБ CASE. ХІ – 8; Свой свет. Віктар Бутра. ХІІ – 4. САМАРСКАЯ Ганна. Антаніна Сцебур: «Крытыкаваць, зазямляць – таксама праца куратара». ІІІ – 4. СЕРАБРО Ганна. Пул лепшых. Прэмія «Прафота». ІІІ – 10; Сон розуму. «Чарнобыль. Эфект спячага» ў НЦСМ. IV – 24; Усе, каго я не ведаю. «Людзі, якіх я бачыў, але ніколі не сустракаў» у Мастацкім музеі Тэль-Авіва. VІІ – 18; Непрадказальнае. «Чалавек К.» у Музеімайстэрні Заіра Азгура. Х – 10; Пра палёты, межы цела і самаабарону.

World Press Photo-2021. ХІІ – 16. СІМАКОЎ Алесь. Зямля зачаравання. Жывапісцы з Беларусі ў Нью-Мексіка. ХІІ – 18. СЦЯПАН Уладзімір. Фантан.

VІ – 20; Сцяганосец. Словы пра настаўніка Алега Хадыку (1942 – 2021). VІІ – 22; «З любоўю! Ваша Святлана Каткова». VІІІ – 20; «Мастацтва – спроба зрабіць немагчымае!» ІХ – 20; Алег Луцэвіч.

Бой з ценямі. Х – 20. СЯМЁНАВА Алена. Сонца на талерцы. Кераміка Уладзіміра Кандрусевіча ў мемарыяльным музеі-майстэрні Заіра Азгура. І – 6. УСАВА Надзея. Вучні Фердынанда Рушчыца з Беларусі. І – 12; Вучні Фердынанда Рушчыца з Беларусі. ІІ – 16; «Самы культурны мастак Менска». Арон Касцялянскі (1891 – 1934) – мастак і крытык. VІ – 14; Уз’яднанне вачыма творцы.

17 верасня ў мастацтве. ІХ – 4; Міхаіл Станюта – мастак, педагог, функцыянер. ІХ – 10. ФІКС Яўген. Ідышскае сучаснае мастацтва. І – 8. ХАРЫТОНАВА Вікторыя. Свабодны марыць… «Міфы» Усевалада Швайбы ў Нацыянальнай бібліятэцы. VІІ – 20. ЦЫБУЛЬСКІ Міхась. «Тут мой дом». Выстава Алега Прусава «Надпіс на адвароце» ў Нацыянальным мастацкім музеі. ІІІ – 16. ЭРЭНБУРГ Марына. Дарогамі творчасці. «Летапіс маіх дарог» Леаніда Марчанкі ў Нацыянальным мастацкім музеі. IV – 20. тэ­атр АВЕРЫНА Ірына, СТУПІНСКІ Уладзімір. Як гэта знята? IV – 42. БУНЦЭВІЧ Надзея. Наперад пой­дзеш – у прэмію не трапіш? Вынікі VI Нацыянальнай тэатральнай прэміі. ХІ – 28. ВЕРГУНОЎ Аляксандр. Тэатральныя байкі ад Вергунова. І, ІІ, ІІІ – 43, IV – 45, V, VІ – 43, VIІ – 39, VIІІ – 43, ІХ – 40, Х – 43, ХІІ – 39. ДРАЗДОВІЧ Паўліна. Пра шкоду выхавання. «Выкраданне правадыра» паводле «Правадыра чырванаскурых» О.Генры ў ТЮГу. ІХ – 34. ЕРМАЛОВІЧ-ДАШЧЫНСКІ Дзмітрый. Абласны тэатр як інтэртэймент. З досведу Херсонскага акадэмічнага музычнадраматычнага тэатра імя Міколы Куляша (Украіна). І – 38. ІВАНОВА Жанна. Як зрабіцца тым, кім мусіш? «Мастак, вяртанне ў Віцебск» паводле Марка Шагала на сцэне Беларускага тэатра «Лялька». VIІ – 38. ІВАНОЎСКІ Юрый. Метафара жыцця. «Гульня ў Джын» Дональда Коўбэрна на сцэне Нацыянальнага

Г а д а вы змест 2021

тэатра імя Якуба Коласа. VIІ – 36; Коласаўцы адзначаюць юбілей. Частка І. ХІІ – 36. ІОФЕ Эмануіл. «Выходзячы з патрэб жыцця…» Да 125-годдзя Мікалая Красінскага. VІIІ – 40; Асоба шматграннага таленту. Да 120-годдзя Віталя Вольскага. ІХ – 38. ЛАШКЕВІЧ Жана. Іспыт на альтэрнатыўнасць. Да 30-годдзя з часу ўтварэння альтэрнатыўнага тэатра. ІІ – 40; Непрамоўлены абавязак. «Зацемкі юнага лекара» паводле Міхаіла Булгакава ў Дзяржаўным тэатры лялек. V – 34; Канфлікт чалавечага цела і свету. «Х-традыцыя – да дня нараджэння» Вячаслава Іназемцава ў Палацы культуры чыгуначнікаў. V – 40; Народ ля крыніцы. Дзмітрый Хвцісіяшвілі, мастацкі кіраўнік Тбіліскага ТЮГа. ІХ – 32. ЛАШКЕВІЧ Жана, СМІРНОВА Дар’я, ЯРОМІНА Кацярына. Выклік паэтычнага тэксту. «Сустрэчы з класікамі і сучаснікамі» ў ТЮГу. ІІІ – 40. ПАНКРАТАВА Настасся. На адлегласці трамвайнага прыпынку. «Трамвай жаданне» ў Нацыянальным тэатры імя Максіма Горкага. ІІ – 38; Праз церні з зоркамі. «Баладына» Юльюша Славацкага ў аматарскім тэатры БДУ «На балконе». ІІІ – 38; Вожыкі ў туманах. «Застацца нельга з’ехаць» у праекце Homocosmos. IV – 41; Гульня «ў каленкі» з альтэр-эга. «На маёй планеце» ў Беларускім дзяржаўным тэатры лялек. Х – 38. РАГАТКА Дана. Слухайма Ліску. «Сцяпан – вялікі пан» у Беларускім дзяржаўным тэатры юнага гледача. ІХ – 36. СТУПІНСКІ Уладзімір. Космас забойцаў і прасветленых. Спектаклі рэжысёркі Марыі Матох. Х – 40. ЯРОМІНА Кацярына. Невыносная пошласць жыцця. «Мікалаша» паводле Антона Чэхава ў Дзяржаўным тэатры лялек. І – 40; Не абмежавацца першай спробай. «У віры» Нацыянальнага тэатра імя М.Горкага. V – 38; Надзённая тэма гвалту. «Шкура» Алены Іванюшанка ў тэатральнай кампаніі «Homocosmos»/ VІ – 38; Жыццё як шанец. «Калека з вострава Інішман» у Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі.

VІ – 40. му­зы­ка, ха­рэ­агра­фія БАЛАБАНОВІЧ Алена. Дзмітрый Шабеця: «Адчуваю сябе закаханым…» IV – 26; Кацярына Семянчук: «Прапускаць кожную ноту праз сябе…» V – 24; Алена Золава. У арэоле агню. VІ – 22; Праз полымя і лёд. Праект Сямейнага інклюзіў-тэатра «і». VІ – 36; Дзяніс Клімук. Голад да творчасці. VІІІ – 36; «Ад партый нягоднікаў ужо атрымліваю кайф». Саліст оперы Андрэй Сялюцін. ІХ – 25; Грандыёзнае дзейства. Х – 24; На музычных «Ростанях» у Ракаве. ХІІ – 24. БРЫЛОН Вольга. Анатоль Дудкін. Насуперак законам фізікі. ІІ – 27; Музычны праект горада. «Video game symphony» ў Доме афіцэраў.

VІ – 26; Легендарны дырыжор.

VІІ – 26; Балерына і разведчык. Ваенная гісторыя Басі Карпілавай і Анатоля Каландзёнка. Х – 28. БУНЦЭВІЧ Надзея. Паўночны вецер музычнай спякоты. «Трамантана-5»: новая камерная музыка. І – 20; Памяць, музыка, зоркі. Праект «Жоўтыя зоркі» ў Беларускай дзяржаўнай філармоніі. ІІ – 22; Хто пазначаны ў «Цітрах»? Памяці піаністкі Алены Цагалка. ІІІ – 22; Будучыня не прымусіла сябе доўга чакаць. «Класік-авангард» і Вечар прэм’ер. IV – 30; Пра «Ліру». Маналогі з лірычным адступленнем.

V – 20; Паэтычнасць ці паэтыка? Юбілейны вечар кампазітаркі Галіны Гарэлавай. VІІ – 24; Фестываль як ураўненне з іксамі. Юбілейны «Славянскі базар у Віцебску». VІІІ – 22; Усё па-новаму!

VІІІ – 31. БЯЗЗУБЕНКА Дзмітрый. Дайвінг разам з гледачом. Х – 36. ГУТКОЎСКАЯ Святлана. Юрый Піскун. Рух у чатырох кірунках. ІІІ – 34; На мове цела. Х – 32. МУШЫНСКАЯ Таццяна. Прыгоды драўлянай лялькі. Прэм’ера опера «Пінокіа» ў Вялікім тэатры Беларусі. І – 24; Чатыры зоркі і акіян музыкі. Праект «Recordare» ў Вялікім тэатры Беларусі. І – 26; Як зрабіцца шчаслівым? Прэм’еры двух балетаў для дзяцей. ІV – 37; Вытанчаны гукапіс. «Чаромхавы адвячорак» Ірыны Пяткевіч. V – 23; Тэрыторыя таленту. Юбілейная вечарына Дзмітрыя Якубовіча. VІ –

28; Сілуэты. Класічныя і сучасныя. Вясновыя харэаграфічныя імпрэзы. VІ – 32; Згадваючы Інэсу Адзінцову... VII – 28; Прыгожае і страшнае паданне. Прэм’ера оперы «Дзікае паляванне караля Стаха». VIІI – 26; Постаць. Памяці кампазітара Андрэя Мдывані. VIІI – 34; Магія Тарывердзіева. Праект да 90-годдзя славутага кампазітара. Х – 26; Ці то печка, ці то трон… ХІ – 36. ПАДБЯРЭЗСКІ Дзмітрый. Асабісты кабінет. І, ІІ – 29, ІV, V – 33, VI – 31, VIІI – 33, ІХ, Х – 31, ХІ – 35, ХІІ – 23; Праслуханае Дзмітрыем Падбярэзскім. VІІ – 31. ПАНКРАТАВА Настасся. Драйв і пустэча экалагічнай катастрофы. Прэм’ера «Фігара» ў тэатры «Тэрыторыя мюзікла». ІХ – 22; Каранцін пачуццяў і псіхалагічны ціск. Львоўскае прачытанне опер Бартнянскага. ХІ – 32. РАТАБЫЛЬСКАЯ Таццяна. Улада, кроў і бяссонне. «Макбэт» у Тэатры танца Піны Баўш. ІІ – 34. РУСАКОВІЧ Вераніка. Арцём Шаплыка. Пра класіку і піяр. ХІІ – 32. САВІЦКАЯ Вольга. Не ілюзія, а выратавальная прыгажосць. Балерына Кацярына Алейнік. ІІ – 30; «Марта, усміхайся заўсёды!» Спявачка Марта Данусевіч. ІІІ – 26; Яраслаў Вашчак. Залатая эпоха. Да 100-годдзя славутага дырыжора.

V – 28; Думка – рух – кантроль. Саліст балета Іван Савенкаў. VІІ – 32; Аляксандра Чыжык. Сталёвая балерына. ХІ – 40. СЯМАШКА Віктар. Беларускі андэграўнд 1960-70-х. Біт-фэст. (Частка ІІІ). І – 30, Пасля біт-фэсту. (Частка ІV). ІІІ – 30, Танцы на цагельнях. (Частка V). ІХ – 28. УЛАНОЎСКАЯ Святлана. Адкрытасць і дыялог. «Міжнародныя сустрэчы тэатраў танца» (МSТТ) у Любліне. ІV – 34. ЧУРКО Юлія. З узаемнай цеплынёй. Ансамблю кафедры харэаграфіі ўніверсітэта культуры – 25 гадоў. І – 34. ЯГОРАВА Вольга. Яўген Бушкоў. Магутнасць і эфемернасць музыкі. ХІІ – 26. ЯРОМІНА Кацярына. Містэрыя для аркестра, голасу і душы. Х – 22; A la russe. ХІ – 38.

47

кі­но БУНЦЭВІЧ Надзея. За новым лісцем. ХХVІІ Мінскі міжнародны кінафестываль «Лістапад». ХІІ – 40. ГРЫКІН Канстанцін. Поўнае вяртанне памяці. «263 ночы Ірыны Тарасавай». VІІІ – 44; Анімацыя + музыка: ідэальны дуэт. ІХ – 41. СІДАРЭНКА Антон. Плённы час на шляху да ўздыму. 2010-я ў беларускім кіно: ад «Масакры» да «Купалы» – адкрыцці, імёны, тэндэнцы. І – 44; Ратэрдам-2021: Жыве Эксперымент!.. 50-ы міжнародны кінафестываль у Нідэрландах. ІІ – 44; У кіно жаночы твар. Алфавіт беларускага кінафемінізму. ІІІ – 44; Спрадвечная песня, або Вывучаная бездапаможнасць. Беларуская вёска і яе жыхары вачыма новага пакалення беларускіх дакументалістаў. ІV – 46; Шчыры сусвет. Міжнародны кінафестываль дакументальнага кіно Visions du Réel 2021. V – 44; Кракаў-2021: Чужога кіно не бывае. VІ – 44; Стужка даўжынёю ў жыццё. Беларускія серыялы – гісторыя, сучаснасць, будучыня?..

VІІ – 40; Мне трыццаць год.

1961: беларускі дэбют Валянціна Вінаградава. VІІІ – 46; «Ззянне» як прадчуванне. Міжнародная праграма VII фестывалю кіно Паўночных і Балтыйскіх краін. ІХ – 44; Мама выйшла замуж. 1977: Ціхія дні, сумныя абставіны. Х – 46; 1929: Часы змяняюцца. Стужка Юрыя Тарыча «Да заўтра». ХІ – 46; Мы пачынаем «Лістапад». ХІІ – 44. СТРАХАВА Алена. Паглядзі… і застанься. «Забі і пакінь гэты горад» Марыюша Вільчыньскага.

VІІ – 44; Казка, смеласць і пясок. Анімацыя Алены Пяткевіч. Х – 44; Пад купалам зорных нябёс. ІІІ Мінскі міжнародны фестываль паўнакупальнай анімацыі. ХІ – 44.

снежань, 2021

48

I n D es i g n

Асноў­ны інстынкт мас­та­ка і пе­ра­шко­ды на яго­ным шля­ху Ды­зай­нер­ская спад­чы­на Ба­ры­са За­бо­ра­ва Ала Пі­га­льс­кая

У

фі­ль­ме Але­га Лу­ка­шэ­ві­ча «Ба­рыс За­бо­ раў. Доў­гая да­ро­га да­до­му» мас­так рас­ па­вя­дае пра пе­ры­пе­тыі вы­дан­ня «Каз­кі пра ца­ра Сал­та­на, пра слаў­на­га ма­гут­на­га асіл­ка кня­зя Гві­до­на Сал­та­на­ві­ча і пра пры­го­жую ца­рэў­ ну Ле­бедзь» Аляк­сан­дра Пуш­кі­на (у 1975 го­дзе гэ­ты твор на бе­ла­рус­кай мо­ве з ілюс­тра­цы­ямі За­бо­ра­ва быў вы­да­дзе­ны ў «Мас­тац­кай лі­та­ра­ ту­ры»). Ба­рыс За­бо­раў аб­раў для каз­кі сты­ліс­ ты­ку, бліз­кую іка­на­піс­най: плос­кас­ная трак­тоў­ка фор­мы, зва­рот­ная пер­спек­ты­ва, па­сля­доў­нае вы­кла­дан­не гіс­то­рыі ў вы­гля­дзе асоб­ных сцэ­нак на ад­ным фо­не (пад­обна на тое, як гэ­та ра­бі­ла­ся ў жы­цій­най іко­не). Ка­лі з’я­ві­лі­ся пер­шыя ад­біт­кі ілюс­тра­цый, чы­ноў­ні­кі, ад­каз­ныя за ідэ­ала­гіч­ную пра­цу, угле­дзе­лі ў іх спро­бу рэ­лі­гій­най пра­па­ган­

ды. Мас­так зра­біў дру­гі ва­ры­янт вы­яў, да­пра­ца­ваў ма­кет, і кні­га ўсё ж та­кі вы­йшла вя­лі­кім на­кла­дам. Але За­бо­раў за­ха­ваў пер­шыя ад­біт­кі і зра­біў адзі­ны экзэм­пляр кні­гі з ары­гі­на­ль­ным ра­шэн­ нем, які стаў час­ткай яго­най пры­ват­най ка­лек­цыі. Ілюс­тра­цыі кні­гі, што вы­йшла ма­са­вым ты­ра­жом, ці­ка­выя тэх­ні­кай вы­ка­нан­ня і плас­тыч­най трак­ тоў­кай пер­са­на­жаў, у якой за­ха­ва­лі­ся іка­на­піс­ныя ад­сыл­кі, ад­нак пры ўсім гэ­тым пер­са­на­жы пад­ крэс­ле­на гра­тэс­кныя, што істот­на змя­няе на­строй і та­на­ль­насць успры­ман­ня кні­гі. На­яўнасць двух ва­ры­янтаў афар­млен­ня ства­рае поле да­дат­ко­вай сэн­са­вай на­пру­гі і на­во­дзіць на дум­ку: са­ты­ра і іро­нія для са­вец­кай ку­ль­тур­най пра­сто­ры бы­лі бо­льш бяс­печ­ны­мі, чым ад­сыл­кі да пра­вас­лаў­я, «Мастацтва» № 12 (465)

а са­ты­рыч­нае вы­кры­ван­не — бо­льш па­жа­да­нае за по­шу­кі тран­сцэн­дэн­тных сэн­саў. Са­ты­ра ў лі­та­ра­ ту­ры і агі­та­цыі за­йма­ла вя­лі­кае мес­ца ў са­вец­кай ку­ль­ту­ры. Кніж­ная спад­чы­на Ба­ры­са За­бо­ра­ва ад­люс­троў­вае гэ­тую тэн­дэн­цыю на­поў­ні­цу. Амаль двац­цаць га­доў За­бо­раў афар­мляў кні­гі ў са­мых роз­ных жан­рах: дзі­ця­чыя і на­ву­ко­ ва-па­пу­ляр­ныя вы­дан­ні з лёг­кі­мі іра­ніч­ны­мі ілюс­тра­цы­ямі, кла­сі­ку бе­ла­рус­кай і за­меж­най лі­та­ра­ту­ры. Мас­так су­пра­цоў­ні­чаў з аб’­яднан­нем «Агіт­пла­кат»: да нас да­йшлі яго­ныя ра­бо­ты на тэ­му ба­ра­ць­бы з п’ян­ствам, так­са­ма вы­ра­ша­ныя ў са­ты­рыч­ным клю­чы. Актыў­нае пра­фе­сій­нае жыц­цё ў га­лі­не кніж­на­га ды­зай­ну, прэ­міі на між­на­род­ных кон­кур­сах і фес­ты­ва­лях кніж­на­га мас­тац­тва — увесь гэ­ты по­спех ста­віць пы­тан­не пра пры­чы­ны эміг­ра­цыі За­бо­ра­ва ў Фран­цыю ў 1980 го­дзе.

Ка­лі ўспом­ніць, што вя­до­мы па­спя­хо­вы поль­скі гра­фіч­ны ды­зай­нер Ра­ман Чыс­ле­віч так­са­ма без ві­да­воч­ных пры­чын аб­раў па­чаць ка­р’е­ру на­ноў у 1963 го­дзе ў іншай кра­іне ў аб­са­лют­ на іншых са­цы­яль­ных і па­лі­тыч­ных умо­вах, то мо­гуць уз­нік­нуць інту­ітыў­ныя да­гад­кі, што на­ват

р’ёз­ны вы­клік для мас­та­ка, бо істот­на зву­жа­ецца ды­япа­зон вы­яўлен­чых срод­каў, але ў той жа час гэ­та ства­рае пра­сто­ру для вы­на­ход­ніц­тва. За­бо­раў пра­ца­ваў над каз­ка­мі на­ро­даў Югас­ла­віі, ла­тыш­скі­мі і ўзбек­скі­мі каз­ка­мі — гэ­тыя тво­ры вы­лу­ча­юцца вы­раз­ны­мі сі­лу­этны­мі ра­шэн­ня­мі, якія да­во­дзі­лі на­пру­гу па­між чор­ным і бе­лым ко­ ле­ра­мі да мак­сі­му­му. Кні­гі для дзя­цей, афор­мле­ ныя За­бо­ра­вым, ад­мет­ныя ад­сыл­ка­мі да гіс­то­рыі і мас­тац­кай спад­чы­ны Бе­ла­ру­сі. У ілюс­тра­цы­ях да па­эмы Яку­ба Ко­ла­са «Сы­мон-му­зы­ка» лёг­ка чы­та­юцца алю­зіі на жы­ва­піс Мар­ка Ша­га­ла, твор­часць яко­га ў са­вец­кія ча­сы мож­на бы­ло сме­ла ад­нес­ці да вы­ціс­ну­тай ві­зу­аль­най спад­ чы­ны. Ары­гі­на­ль­нае афар­млен­не кні­гі Ры­го­ра Ба­ра­ду­лі­на «Рас­кі­дач» вы­лу­ча­ецца ты­па­гра­фі­ кай, у якой сло­вы, што імі­ту­юць гу­кі жы­вых істот, за­да­юць плас­тыч­нае ра­шэн­не лі­та­рам і рад­кам. У ды­зай­нер­скім ра­шэн­ні ад­чу­ва­ецца су­вязь з ты­па­гра­фіч­ны­мі экс­пе­ры­мен­та­мі фу­ту­рыс­таў, але пра­фе­сій­ны по­спех у та­та­лі­тар­ным ася­род­ку не дае ад­чу­ван­ня твор­чай са­ма­рэ­алі­за­цыі і за­да­ва­ль­нен­ня. Ад­нак вар­та пры­няць да ўва­гі, што Ра­ман Чыс­ле­віч пра­цяг­нуў кар’еру гра­фіч­ на­га ды­зай­не­ра і пра­ца­ваў у жан­ры пла­ка­та, а Ба­рыс За­бо­раў па­лі­чыў за леп­шае змя­ніць амплуа і па­чаў пра­ца­ваць як жы­ва­пі­сец. У ад­ным з інтэр­в’ю ён пад­крэс­лі­вае, на­ко­ль­кі знач­нае для яго ад­роз­нен­не па­між artiste peintre (стан­ка­віст) і graphiste (гра­фіч­ны ды­зай­нер), якое так да­клад­ на пра­во­дзіц­ца ў фран­цуз­скай мо­ве. І сап­раў­ды, у стан­ко­вых тво­рах За­бо­ра­ва ўжо ня­ма і це­ню іро­ніі, моц­ныя экзіс­тэн­цый­ныя ка­на­та­цыі ўзні­ ка­юць пры раз­гляд­ван­ні ста­тыч­най сі­мет­рыч­най кам­па­зі­цыі, ка­лі по­зірк гле­да­ча не про­ста блу­кае па па­вер­хні па­лат­на, а ны­рае ў глы­бі­ню кар­ ці­ны. Рух углыб мо­жа быць ме­та­фа­рай ру­ху ў глы­бі­ню ча­соў, ру­ху па лі­ніі сва­ёй гіс­то­рыі, да ўсве­дам­лен­ня ўлас­ных ка­ра­нёў і вы­то­каў. Жы­ва­піс­ная спад­чы­ на Ба­ры­са За­бо­ра­ва не­па­раў­на­ль­на час­цей ро­біц­ца прад­ме­там ці­ка­вас­ці пуб­лі­кі і мас­ тац­тваз­наў­цаў, і гэ­та аб­са­лют­на за­слу­жа­на. Але кніж­ная спад­чы­на 1960—1980-х — важ­ны этап ста­наў­лен­ня мас­та­ка ў ася­род­ку, дзе пра­ сто­ра са­ма­рэ­алі­за­цыі бы­ла да­во­лі спе­цы­фіч­най. Гэ­та ты­чы­ла­ся як аб­ме­жа­ван­няў у вы­ба­ры жан­ру і плас­ты­кі, у якіх пра­ца­ваў мас­так, так і тэх­на­ла­гіч­ ных і ма­тэ­ры­яль­ных умоў. У кніж­най спад­чы­не Ба­ры­са За­бо­ра­ва вы­лу­ча­ юцца ілюс­тра­цыі ка­зак роз­ных на­ро­даў. Ма­люн­кі ў та­кіх кні­гах ня­рэд­ка над­ру­ка­ва­ныя ў адзін ко­лер на да­во­лі тон­кай па­пе­ры — сап­раў­ды су­

ілюс­тра­цыі са сты­лі­за­ва­ны­мі пер­са­на­жа­мі вы­ка­ на­ныя ўсё ж у рэ­аліс­тыч­ным рэ­чыш­чы. Для кла­січ­ных тво­раў Ба­рыс За­бо­раў вы­бі­рае гра­тэс­кную сты­ліс­ты­ку з вы­со­кай сту­пен­ню дэ­ та­лі­за­цыі. Ілюс­тра­цыі да тра­ге­дыі «Ка­роль Лір» Уі­ль­яма Шэк­спі­ра на­поў­не­ныя тра­гіз­мам і бяз­вы­ хад­нас­цю. Кан­трас­ныя гра­фіч­ныя ілюс­тра­цыі да томіка вер­шаў Янкі Ку­па­лы, які быў вы­да­дзе­ны ў фар­ма­це кні­гі-мі­ні­яцю­ры, і да збор­ні­ка «Сас­на і бя­ро­за» Арка­дзя Ку­ля­шо­ва так­са­ма пра­сяк­ну­тыя дра­ма­тыз­мам.

Да­во­лі вя­лі­кую се­рыю гу­ма­рыс­тыч­ных апо­ве­ даў і фе­ль­ето­наў За­бо­раў ілюс­тра­ваў лі­ней­най вы­тан­ча­най гра­фі­кай. Ры­са­ва­ная ты­па­гра­фіч­ ная акцы­дэн­цыя да­паў­ня­ла ары­гі­на­ль­насць ілюс­тра­цый і кам­пен­са­ва­ла не­да­хоп на­бор­най акцы­дэн­цыі ў са­вец­кіх ты­па­гра­фі­ях. Кні­гі, афор­ мле­ныя За­бо­ра­вым, ад­роз­ні­ва­юцца і тым, што яму ўда­ва­ла­ся пе­ра­адо­лець рас­паў­сю­джа­ны ў са­вец­кіх вы­да­вец­твах падзел пра­цы для ілюс­тра­ та­ра (спе­цы­яліс­та, ад­каз­на­га за «кар­цін­ку») і для на­бор­шчы­каў тэк­стаў. Та­му па­этыч­ныя збор­ні­кі, дзі­ця­чыя кні­гі і про­за ў афар­млен­ні За­бо­ра­ва ма­юць цэ­лас­нае ра­шэн­не, ка­лі ты­тул і шмуц­ты­ту­ лы, за­га­лоў­кі згар­ма­ні­за­ва­ныя з ілюс­тра­цый­ным шэ­ра­гам, што ня­час­та сус­тра­ка­ецца ў кні­гах, вы­да­дзе­ных за са­вец­кім ча­сам. На пра­ця­гу двух дзе­ся­ці­год­дзяў у Ба­ры­са За­бо­ ра­ва скла­ла­ся па­сля­доў­нае і ўза­емаў­вя­за­нае ві­зу­аль­нае ра­шэн­не для кож­на­га з кніж­ных жан­раў. Але раз­на­стай­насць плас­тыч­ных ра­шэн­ няў кніг, афор­мле­ных мас­та­ком у 1960—1980-я, кан­трас­туе з ве­ль­мі цэ­лас­ным і ары­гі­на­ль­ным, але адзі­ным сты­лем, які мас­так вы­пра­ца­ваў у Фран­цыі для стан­ко­ва­га жы­ва­пі­су. Гэ­тая плас­ты­ка надзвы­чай шмас­тлой­най, амаль не­пра­ні­ка­ль­най і скла­да­най па тэк­сту­ры па­вер­хні рыф­му­ецца з плас­ты­кай іка­на­пі­су і сты­ліс­тыч­ным вы­ра­шэн­нем пер­ша­га, ары­гі­на­ль­на­га, але ад­хі­ле­на­га ва­ры­янта афар­млен­ня каз­кі «Пра ца­ра Сал­та­на». Та­кім жа чы­нам і ві­зу­аль­ная мо­ва Ра­ма­на Чыс­ ле­ві­ча, по­ўная алю­зій і іншас­ка­зан­няў у пе­ры­яд пра­цы пры ка­му­ніс­тыч­ным рэ­жы­ме ў Поль­шчы, ро­біц­ца рэ­зкай і пра­ма­лі­ней­най ва ўмо­вах рын­ ка­вай эка­но­мі­кі Фран­цыі.

1. Ілюс­тра­цыі да каз­кі Аляк­сан­дра Пуш­кі­на «Пра ца­ра Сал­та­на», вы­да­вец­тва «Мас­тац­кая лі­та­ра­ту­ра», 1975.

2. Пер­шая вер­сія ілюс­тра­цый да каз­кі Аляк­сан­дра Пуш­ кі­на «Пра ца­ра Сал­та­на», 1975. Кад­ры з фі­ль­ма Але­га Лу­ка­шэ­ві­ча «Ба­рыс За­бо­раў. Доў­гая да­ро­га да­до­му».

3. Ры­гор Ба­ра­ду­лін. Рас­кі­дач. Вы­да­вец­тва «Бе­ла­русь», 1969.

4. Кір­гіз­скія на­род­ныя каз­кі. Вы­да­вец­тва «Бе­ла­русь», 1970.

5. Уі­ль­ям Шэк­спір. Ка­роль Лір. Вы­да­вец­тва «Мас­тац­кая лі­та­ра­ту­ра», 1974.

5. Якуб Ко­лас. Сы­мон-му­зы­ка. Вы­да­вец­тва «Бе­ла­русь», 1972.

6. Аркадзь Ку­ля­шоў. Сас­на і бя­ро­за. Вы­да­вец­тва «Бе­ла­ русь», 1970.

7. Мі­ко­ла Вяр­шы­нін. Не сыш­лі­ся ха­рак­та­ра­мі. Вы­да­ вецт­ва «Мас­тац­кая лі­та­ра­ту­ра», 1977.

Рас­по­вед пра кніж­ную спад­чы­ну Ба­ры­са За­бо­ра­ва за­вяр­шае цыкл пуб­лі­к а­ цый руб­ры­кі In Design’2021 пра па­ра­ле­ль­ныя пра­цэ­сы і су­па­стаў­ныя з’я­вы ў ды­зай­не Бе­ла­ру­сі і су­сед­ніх кра­і н — Поль­шчы, Укра­і ны, Літ­вы. У не­чым па­доб ­ ная, а ў не­ка­то­рых аспек­тах ра­ды­ка­ль­на ад­роз­ная гіс­то­рыя ХХ і ХХІ ста­год ­ дзяў у кра­і нах- су­сед­ках ства­ры­ла ўмо­вы для з’яўлен­ня ды­зай­нер­скіх тво ­ раў, якія мы па­ра­ўноў­ва­лі ў арты­ку­лах руб­ры­кі. снежань, 2021

50

Рэ­ц эн­з ія

Знач­ная ку­ль­тур­ная падзея — Мін­скі між­на­род­ны Ка­ляд­ны опер­ны фо­ рум — пра­йшоў у Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі з 14 па 22 снеж­ня. На па­чат­ку фо­ру­му бы­ла двой­чы па­ка­за­ная прэ­ме­ра опе­ры «Сам­сон і Да­лі­ла» сла­ву­ та­га фран­цуз­ска­га кам­па­зі­та­ра Ка­мі­ля Сен-Сан­са. Рэ­жы­сёр­ка-па­ста­ноў­ шчы­ца — Акса­на Вол­ка­ва, вя­до­мая опер­ная спя­вач­ка. У якас­ці сцэ­ног­ раф­кі вы­сту­пі­ла рас­ійская мас­тач­ка Этэль Іош­па. Хор­май­стар­ка — Ні­на Ла­ма­но­віч, ба­лет­май­стар — Сяр­гей Мі­кель, ды­ры­жор — Алег Ля­сун. Акса­на Яку­шэ­віч (Да­лі­ла). Фо­та зроб­ле­на Мі­ха­ілам Не­сце­ра­вым на пе­рад­прэ­мер­ным па­ка­зе спек­так­ля.

issn 0208-2551

падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці.

«Мастацтва» № 12 (465)