MASTACTVA Magazine 7/2021

7 /2021 ліпень

• Нулявая форма Захара Кудзіна • Усе сакрэты — у тэчцы • Мастак вярнуўся ў Віцебск

16+

Галіна Гаравая. З серыі «Егіпецкая тэма». Алюміній, нітраэмаль, дрэва. 2002.

35 гадоў творчай суполцы «Няміга-17». Адрас гэтай майстэрні ўспрымаецца як сімвал вольнасці творчага пошуку мастакоў, што насуперак застойнаму мэйнстрыму рушылі ў стыхію колеру і формы, каб аднавіць мадэрнісцкія традыцыі ды спалучыць іх з нацыянальнай архаікай. Выстава ў Палацы мастацтва дае ўражальную прэзентацыю паслядоўнай і выразнай мастацкай пазіцыі.

Зм ест

мастацтва № 7 (460) Ліпень 2021

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Слоў­нік 2 • Сло­вы лі­пе­ня Гу­тар­кі на вы­ста­ве 4 • ЗА­ЙСЦІ ЗА НУЛЬ ФОР­МЫ «Амаж За­ха­ру Ку­дзі­ну» 10 • ІДЭЯ, МАШ­ТАБ, СТРУК­ТУ­РА Фэст «Ма­ну­мент» Агля­ды, рэ­цэн­зіі «GENIUS LOCI. GENIUS LOST» у НЦСМ 13 • Дар’я Амя­ль­ко­віч МЫ МУ­СІМ ЗГУ­БІЦ­ЦА, КАБ ЗНАЙ­СЦІ СЯ­БЕ 14 • Во­ль­га Рыб­чын­ская ДУ­ХІ І ПУС­ТЭ­ЧЫ ПА­МЕЖ­НАЙ ЛА­КА­ЦЫІ 16 • Лю­боў Гаў­ры­люк БЫЦЬ РОЎ­НАЙ СА­БЕ «Сак­рэт­ная тэч­ка» Во­ль­гі Кі­ры­ла­вай у Му­зеі-май­стэр­ні За­іра Азгу­ра 18 • Ган­на Се­раб­ро УСЕ, КА­ГО Я НЕ ВЕ­ДАЮ «Лю­дзі, якіх я ба­чыў, але ні­ко­лі не сус­тра­каў» у Мас­тац­кім му­зеі Тэль-Аві­ва 20 • Вік­то­рыя Ха­ры­то­на­ва СВА­БОД­НЫ МА­РЫЦЬ… «Мі­фы» Усе­ва­ла­да Швай­бы ў На­цы­яна­ль­най біб­лі­ятэ­цы

Ку­ль­тур­ны пласт 26 • Во­ль­га Бры­лон ЛЕ­ГЕН­ДАР­НЫ ДЫ­РЫ­ЖОР У гры­мёр­цы 28 • Тац­ця­на Му­шын­ская ЗГАД­ВА­ЮЧЫ ІНЭ­СУ АДЗІН­ЦО­ВУ 31 • Пра­слу­ха­нае Дзміт­ры­ем Пад­бя­рэз­скім Ха­рэ­агра­фія У гры­мёр­цы 32 • Во­ль­га Са­віц­кая ДУМ­КА — РУХ — КАН­ТРОЛЬ Саліст ба­ле­та Іван Са­вен­каў Тэ­атр Агля­ды, рэ­цэн­зіі 36 • Юрый Іва­ноў­скі МЕ­ТА­ФА­РА ЖЫЦ­ЦЯ «Гу­ль­ня ў джын» у На­цы­яна­ль­ным тэ­атры імя Яку­ба Ко­ла­са 38 • Жа­на Іва­но­ва ЯК ЗРА­БІЦ­ЦА ТЫМ, КІМ МУ­СІШ? «Мас­так. Вяр­тан­не ў Ві­цебск» у Бе­ла­рус­кім тэ­атры «Ля­ль­ка»

Рэ­цэн­зія 24 • Надзея Бун­цэ­віч ПА­ЭТЫЧ­НАСЦЬ ЦІ ПА­ЭТЫ­КА? Юбі­лей­ны ве­чар кам­па­зі­тар­кі Га­лі­ны Га­рэ­ла­вай © «Мас­тац­тва», 2021.

Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын­ская, Жа­на Лаш­ке­віч, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­нец, вёр­стка: акса­на кар­та­шо­ва. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 15.07.2021. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 448. Заказ 1344. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

In Design 46 • Ала Пі­га­льс­кая НАЙ­ЛЕП­ШЫЯ СЛО­ВЫ — НА­ШЫ ІНТА­НА­ЦЫІ

На першай старонцы вокладкі: Таццяна Савік. Без назвы. Аўтарская тэхніка. 2020.

Служ­бо­вы ўва­ход 39 • Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

Му­зы­ка

Вы­д а­вец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва» Першая намесніца дырэктара Людміла Аляксееўна Крушынская

The seventh issue of the magazine in 2021, the Mastactva of July, greets its readers with the VISUAL ARTS section. It opens with the Glossary rubric, which comprises all the words from the art sphere topical in this month (July Words, p. 2). Talks at the Exhibition this month concern the exhibition «Homage to Zakhar Kudzin» (To Get to Shape Zero. p. 4). There is also a discussion of the festival of monumental art «Monument-21» (p.10).

The July Reviews and Critiques present the following: «GENIUS LOCI. GENIUS LOST» at the National Centre for Contemporary Art (p. 13), Liubow Gawryliuk about Volha Kirylava’s «Secret File» at the Zair Azgur Museum Workshop (To Be Equal to Oneself, p. 16). Ganna Sierabro comes up with a review of Israeli exhibitions(p. 18), and Viktorya Kharytonava describes Usievalad Shvaiba’s «Myths» at the National Library (Free to Dream, p. 20). At the end of the section there comes a new rubric Memories Revived: Uladzimir Stsiapan recalls Teacher Aleg Khadyka (Standard Bearer, p. 22).

The MUSIC section in July begins with Nadzieya Buntsevich’s Review of the anniversary recital of the composer Galina Garelava (Poetry or Poetics?, p. 24) to be followed by the Cultural Layer from Volha Brylon (p. 26) — and In the Dressing-room: Tattsiana Mushynskaya had a talk with Ksieniya Adzintsova about her mother — a remarkable singer Inesa Adzintsova (p. 28). At the end of the section is Dzmitry Padbiarezski’s Listening Experience (p. 31).

CHOREOGRAPHY this month has something to say to its readers in the Dressing-room rubric: Volha Savitskaya had an interview with the ballet dancer Ivan Savenkaw (Thought — Movement — Control, p. 32).

The THEATRE section, as usual, contains noteworthy materials. The Reviews and Critiques in the world of theatre art throughout the ungenerous and unpredictable July—2021 include the following: Yury Ivanowski considers The Gin Game at the Yakub Kolas National Theatre (p. 36) and Zhanna Ivanova appraises The Artist. Return to Vitebsk at the Belarus Theatre «Lialka» (p. 38).

At the end of the set, traditionally, we take a glimpse at Melpomene’s realm Through the Service Entrance (Viergunow’s Theatre Anecdotes, p. 39).

In the CINEMA section, Uladzimir Sablinski offers an overview of Belarusian TV series in the Theme rubric (p, 40). Alena Strakhava discusses Mariusz Wilczynski’s animation Kill It and Leave This Town (See … and Stay, p. 44).

The regular conclusion of the issue is the IN DESIGN rubric about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus from Ala Pigalskaya: this article focuses on type design — «Litart—2021» (The Best Words Are Our Intonations, p. 46).

13

Зга­да­ла­ся 22 • Ула­дзі­мір Сця­пан СЦЯ­ГА­НО­СЕЦ Сло­вы пра На­стаў­ні­ка Але­га Ха­ды­ку

За­сна­ва­ль­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая.

SUMMARY

2

18

1

Кі­но Тэма 40 • Уладзімір Саблінскі Стуж­ка да­ўжы­нёю ў жыц­цё Рэ­цэн­зія 44 • Але­на Стра­ха­ва ПА­ГЛЯ­ДЗІ… І ЗА­СТА­НЬ­СЯ «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад» Ма­ры­юша Ві­ль­чы­ньс­ка­га

2

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Слоў­н і к

Сло­вы ліпеня Лю­боў Гаў­ры­люк

Кас­та­мі­за­цыя

Да Він­чы. Мо­на Лі­за. Нір­ва­на Ка­ма­ла. 2019.

Сме­шыць, за­сму­чае, уры­ва­ецца ў мас­тац­тва без ані­якай па­ва­гі. Па-спа­жы­вец­ку ў леп­шым вы­пад­ку, пахам­ску — у гор­шым. Пра­бле­ма ў тым, што ў кас­та­мі­за­цыі рэ­алі­зу­ецца не апты­міс­тыч­ны тэ­зіс «зра­біць жыц­цё мас­тац­твам», а на­адва­рот — мас­тац­тва зра­біць што­дзён­нас­цю, а на пра­кты­цы гэ­та за­над­та час­та азна­чае апус­ціць яго да ўзроў­ню кі­чу. У ды­зай­не кас­та­мі­за­цыя дзе­іць бо­льш сум­лен­на, за­йма­ючы мес­ца на мя­жы з ра­мяс­твом: рас­пі­саць уруч­ную кур­тку ці су­кен­ку, каб пад­крэс­ліць інды­ві­ду­аль­насць ула­да­ль­ні­ка, па­ві­нен май­стар з пэў­ны­мі на­вы­ка­мі. Дый пэў­нае па­ве­дам­лен­не ча­ла­век у гэ­тай кур­тцы го­ра­ду і сус­ве­ту зро­біць: так па­сту­пі­ла ў 2017 го­дзе Віў­ен Вэс­твуд з аген­дар­най ка­лек­цы­яй. На­сам­рэч жа тут мно­гае ўза­емаз­вя­за­на. Аген­дар­ныя адзен­не і аб­утак блі­жэй­шай бу­ду­чы­ні ўсё бо­льш раз­мы­ва­юць воб­ра­зы муж­чын­ска­га і жа­но­ча­га — і гэ­та моц­ны трэнд, пры­чым не апош­ніх га­доў. Пры­й­ шла чар­га су­мак: для мно­гіх ужо ця­пер не­ль­га ска­заць, чые яны, то-бок па­су­юць усім. Агу­ль­нап­рыз­на­ны і лю­бі­мы мі­ні­ма­лізм ідзе тут цал­кам у на­гу з ча­сам, як шы­ро­кая па сва­іх пра­па­но­вах ідэ­ало­гія, пра­кты­ка і дос­вед індус­трыі. Мы ўжо пры­йшлі да та­го, што са спа­жыў­цом пра­цуе вір­ту­аль­ны сты­ліст, па­куль яшчэ ўмоў­ны, з ні­кам або ана­нім­на, ці ён на­огул бот. Што не за­мі­нае яму пад­бі­раць анлайн-клі­енту гар­дэ­роб, інтэ­р’ер і лан­дшаф­тнае аб­ста­ля­ван­не, да­вя­ра­ючы стыль сэр­віс­ным да­дат­кам. Са­мыя леп­шыя брэн­ды, тыя, ка­го на­зы­ва­юць кла­сам А, «пер­шай лі­ні­яй» і г.д., ука­ра­ня­юць на сва­іх сай­тах гэ­тыя па­слу­гі. І вось ужо іншыя кам­па­ніі пра­па­ну­юць вам рэ­чы-кан­струк­та­ры, а саб­раць, як ма­дэль з ле­га, мож­на ўсё — штуч­ ны інтэ­лект збо­ль­ша­га асво­іў мар­ке­тын­га­выя за­да­чы. Ця­пер без кас­та­мі­за­цыі не аб­ысці­ся, бо ча­ла­ве­чы фак­тар па-ра­ней­ша­му пра­цуе, а каш­туе з ча­сам усё бо­льш. У рам­ках за­да­дзе­на­га алга­рыт­му са­мо­му вы­браць ко­лер, за­мо­віць рос­піс руч­ной пра­цы, вы­ шыў­ку, да­даць дэ­віз, іні­цы­ялы аўта­ра, ула­да­ль­ні­ка і яшчэ тро­хі фан­та­зіі — бу­ду­чы­ня пры­хо­дзіць хут­чэй, чым мы ду­ма­лі. І ўні­ка­ль­ная рэч, ство­ра­ная эка­на­міч­ным ліч­ба­вым чы­нам, цал­кам упіс­ва­ецца ў трэнд усвя­дом­ле­на­га эка­ла­гіч­на­га спа­жы­ван­ня. У мас­тац­тве ўсё бо­льш скла­да­на. Мас­так па­ві­нен знай­сці агу­ль­нае сім­ва­ліч­нае поле з пра­цай, ство­ра­най да яго, з іншы­мі, най­час­цей не­прад­ка­за­ль­ны­мі мэ­та­мі — ці ад­мо­віц­ца ад гэ­та­га. Трэ­ба знай­сці да­ступ­ ную мо­ву і ка­му­ні­ка­цыю, агу­ль­на­га гле­да­ча ў но­вай сі­ту­ацыі, з но­вай по­звай або дэ­ман­стра­тыў­на без яе, што са­мо па са­бе бу­дзе пры­нцы­пам. Мас­та­ку па­трэб­ны пэў­ны ўзро­вень аб­страк­цыі, ме­та­фа­ра, а не то­ль­кі гу­мар або аса­біс­ты ла­га­тып. Кас­та­мі­за­цыя ў зна­чэн­ні «пры­сва­енне інша­га» ад­ра­зу ста­но­віц­ца ад­ каз­нас­цю, у тым лі­ку за спо­саб уз­ае­ма­дзе­яння двух аўта­раў, спо­саб рас­паз­нан­ня дзвюх ідэн­тыч­нас­цей. Пра­Архіў Пра жа­дан­не не вы­раб­ляць усё но­выя і но­выя вы­явы, а па­пра­ца­ваць з ужо зроб­ле­ны­мі, я чую ад бе­ла­ рус­кіх фа­тог­ра­фаў не пер­шы раз. Пра тое, што су­час­ная фа­таг­ра­фія пе­ра­ста­ла быць да­ку­мен­там, яко­ му мож­на да­вя­раць, ка­жуць гіс­то­ры­кі мас­тац­тва. А вось архіў­ная, з ку­ды бо­ль­шай до­ляй сап­раў­дна­га, шчы­ра­га, з ся­мей­най гіс­то­ры­яй, як, улас­на, і з жа­но­чай, ку­ль­тур­най, пра­фе­сій­най, ла­ка­ль­най, ва­еннай і г.д., — гэ­та ці­ка­ва. Што ад­бы­ва­ецца на пра­кты­цы, на­ват ка­лі аўтар не па­глыб­ля­ецца ў тэ­арэ­тыч­ныя аб­грун­та­ван­ні? Архі­ вы пе­ра­зды­ма­юць, кан­цэп­ту­алі­зу­ючы іх з но­вы­мі ідэ­ямі. У фа­таг­ра­фіч­ныя вы­явы ўмеш­ва­юцца фі­зіч­на, руй­ну­ючы іх, да­паў­ня­ючы чым­сь­ці іншым. Ка­лаж, кам­бі­на­цыя з су­час­най здым­кай, з ад­ва­рот­ным бо­кам ад­біт­ку, тэк­стам, іншы­мі ўклю­чэн­ня­мі і на­ват тэк­сты­лем ства­ра­юць но­выя сю­жэ­ты. І га­лоў­нае — кан­тэк­ сты. Вя­до­ма, гэ­та прад­угле­джвае пра­цу мас­та­ка: ця­пер ён фар­муе ўлас­нае вы­каз­ван­не, і яно цал­кам на­ле­жыць но­ва­му аўта­ру. Тра­ды­цый­ны ана­ла­га­вы зды­мак, асаб­лі­ва ама­тар­скі, зра­зу­ме­ла, не губ­ляе сва­ёй каш­тоў­нас­ці, але пра­ца мас­та­ка з архі­вам пе­ра­но­сіць яго зу­сім у іншую плос­касць. Архіў гэ­ты мо­жа быць чу­жым, зной­дзе­ным на смет­ні­ку, мо­жа быць збе­ра­жо­ным ся­мей­ным. У лю­бым вы­пад­ку яго на­ра­тыў не про­ста на­бы­вае но­выя акцэн­ты, ён мо­жа цал­кам сыс­ці ад сва­іх пер­ша­па­чат­ко­вых за­дач, знай­сці іншае зна­чэн­не. Між­на­род­ны ку­ра­тар і ве­ль­мі ўплы­во­вы ў мас­тац­тве ча­ла­век (24 мес­ца ў рэ­йтын­гу ArtReview 2014) Оквуі Энвэ­зар пра­вёў вя­лі­кае да­сле­да­ван­не і па­ка­заў ве­лі­зар­ны вы­ста­вач­ны пра­ект пад на­звай «Архіў­ ная лі­ха­ман­ка: вы­ка­рыс­тан­не да­ку­мен­та ў су­час­ным мас­тац­тве» (2007). Па­сля Між­на­род­на­га цэн­тра фа­таг­ра­фіі, дзе ад­бы­ла­ся гэ­тая падзея, пан­яцце «архіў­ная лі­ха­ман­ка» (упер­шы­ню вы­ка­рыс­таў фі­ло­саф Жак Дэ­ры­да) ста­ла па­зна­чаць са­му тэн­дэн­цыю пе­ра­гля­дзець з па­зі­цыі мас­тац­тва, знай­сці но­выя рэ­сур­ сы і маг­чы­масць іх пе­ра­пра­ца­ваць. І атры­маць на архіў­най асно­ве зу­сім іншы вы­нік.

«Мастацтва» № 7 (460)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Сл оў н­ ік Яшчэ адзін тэр­мін — вер­на­ку­ляр­ная — мае да­чы­нен­не да пы­тан­ня. Ама­тар­ская, «на­род­ная», што­дзён­ ная фа­таг­ра­фія, скла­да­ючы­ся ў архіў, ста­но­віц­ца звыш­каш­тоў­най для мас­та­ка. Лі­та­ра­ль­на ў лю­тым 2021 го­да ў Сан-Фран­цыс­ка ў «Pier 24 Photography» ад­кры­ла­ся вы­ста­ва «Secondhand», і яна якраз пра гэ­та. У Бе­ла­ру­сі ва­чы­ма мас­та­ка ўба­чы­лі архіў­ныя ма­тэ­ры­ялы Ігар Саў­чан­ка і Сяр­гей Ка­жа­мя­кін, Іван Пят­ ро­віч, Ва­дзім Ка­чан і Ма­ры­на Ба­цю­ко­ва ды іншыя аўта­ры. Ужо Мін­ская шко­ла фа­таг­ра­фіі, звяр­та­ючы­ся да зу­сім ня­даў­ня­га са­вец­ка­га мі­ну­ла­га, змаг­ла вы­вес­ці яго ў кан­тэкст по­стпе­ра­бу­до­вач­ных га­доў. Ку­ра­тар­ка Але­на Пра­та­се­віч (Му­зей-май­стэр­ня За­іра Азгу­ра), якая не­адна­ра­зо­ва ра­бі­ла агля­ды ў га­ лі­не мас­тац­кай тран­сфар­ма­цыі фа­таг­ра­фіч­ных архі­ваў, перш за ўсё ад­дзя­ляе гэ­тую дзей­насць ад да­ след­чай (Аль­берт Це­ха­но­віч, Ле­ся Пчол­ка). Гэ­та зу­сім іншы кі­ру­нак пра­цы з архі­ва­мі і ка­лек­цы­ямі. Як са­ма­стой­ная мас­тач­ка Але­на так­са­ма мае дос­вед. Яе пра­ект «Perfect body» (2017 — 2019), упер­шы­ню па­ка­за­ны ў НЦСМ у цык­ле «Ана­то­мія» (ку­ра­тар­ка Дзі­на Да­ні­ло­віч), быў адзна­ча­ны для пер­са­на­ль­най вы­ста­вы на фес­ты­ва­лі ў Бра­ціс­ла­ве, у кон­кур­се «Пра­Фо­та», не­адна­ра­зо­ва прэ­зен­та­ваў­ся за мя­жой, прад­стаў­ля­ючы ма­ла­дую бе­ла­рус­кую фа­таг­ра­фію (ку­ра­тар­ка Ган­на Шпа­ка­ва, РФ). У лі­ку но­вых пра­ектаў, за­сна­ва­ных на вер­на­ку­ляр­ных архі­вах, у рам­ках пра­екта аб’яднан­ня фа­тог­ра­ фаў Бе­ла­ру­сі «2 х 2» Але­на ку­ры­ра­ва­ла «На раз­ло­ме ча­су» Ма­рыі Кар­ні­енка і «Ма­наг­ра­му» Андрэя Но­ві­ка­ва. Аб­одва разы ма­ла­дыя фа­тог­ра­фы звяр­та­лі­ся да ся­мей­ных гіс­то­рый, упіс­ва­ючы іх ва ўлас­ны дос­вед праз шмат га­доў. Аб­одва разы ў хат­няй фо­та­да­ку­мен­та­цыі пры­клад­на двац­ца­ці­га­до­вай да­ўні­ ны аўта­ры чэр­па­лі на­тхнен­не і ўспры­ма­лі воб­ра­зы, надзе­ле­ныя акту­аль­ным раз­умен­нем ся­бе сён­ня. На дум­ку Але­ны, ве­ль­мі мно­гія фа­тог­ра­фы сён­ня за­ці­ка­ві­лі­ся архі­ва­мі і ка­лек­цы­ямі, ства­ра­ючы на іх асно­ве ўлас­ныя мас­тац­кія вы­каз­ван­ні. Зра­зу­ме­ла, гэ­та вы­во­дзіць да­ку­мент у іншую плос­касць: «Ня­ бач­ная ма­ма» Ган­ны Бун­дзе­ле­вай, «Алек­сі­яда» Аляк­сан­дра Ве­ле­дзі­мо­ві­ча, «Алфа­віт вай­ны» Во­ль­гі Са­ віч, Ма­ша Ма­роз, Ма­рыя Бо­нэ вы­со­ка ўзды­ма­юць план­ку.

3

Ма­ша Ма­роз. Дрыг­ва. Цы­яна­ты­пія на па­лат­не. 2015.

Ван­д а­лізм У мас­тац­тве ван­да­лізм вя­до­мы так да­ўно, што і азна­чэн­няў яму пры­ду­ма­на дзя­сят­кі. Фран­цуз­скі энцык­ла­пе­дыч­ны слоў­нік «Ла­рус» пад­крэс­лі­вае, што гэ­та «стан ду­ху, які пры­му­шае раз­бу­раць пры­го­ жыя рэ­чы, у пры­ват­нас­ці, тво­ры мас­тац­тва». То-бок Ге­рас­трат цал­кам упіс­ва­ецца. Але і па­сля яго скла­дзе­ны пе­ра­ка­наў­чы топ-5 сап­са­ва­ных шэ­ дэў­раў: «Чор­нае на ка­рыч­не­вым» Мар­ка Рот­кі, «Да­ная» Рэ­мбран­дта, «Сон» Пі­ка­са, «Бе­лы суп­рэ­ма­ тыч­ны крыж» Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча і «Мо­на Лі­за» Да Він­чы. Вя­до­ма, гэ­та надзвы­чай­ныя зда­рэн­ні і най­ вя­лік­шыя тво­ры мас­та­коў. Ван­да­лізм на ву­лі­цах, у па­блік-арце — з’яв­ а ку­ды бо­льш пра­за­ічная. Хоць са­мыя рас­паў­сю­джа­ныя пры­чы­ны ўсё тыя ж: гра­мад­скія аль­бо антыг­ра­мад­скія вы­каз­ван­ні, уяў­нае па­ляп­шэн­не пра­цы, аб­урэн­не ма­ра­лі­за­та­раў і жа­дан­не па­ста­віць свой под­піс на тым, што ўжо ёсць. На­ват ка­лі пра­ца не зніш­ча­ная, ад­на­ўлен­не — пра­цяг­лы і пра­ца­ёмкі пра­цэс. Сля­ды па­ма­ды на па­лат­ не Сая Твом­блі не ўда­ло­ся вы­да­ліць, і той факт, што іх аўтар­кай бы­ла пры­хі­ль­ні­ца твор­час­ці мас­та­ка (у Му­зеі су­час­на­га мас­тац­тва ў Аві­нь­ёне), ні­чо­га не мя­няе. Са­мы вя­до­мы кейс ван­да­ліз­му ў па­блік-арт — гра­фі­ці Бэн­ксі, якія ад не­вя­до­мас­ці і па­лі­цэй­скіх пе­ра­ сле­даў да­йшлі да шас­ціз­нач­ных ліч­баў кош­ту і го­на­ру су­се­дзяў па квар­та­ле. Да­след­чы­кі гра­фі­ці адзна­ча­юць вя­ду­чыя ры­сы гэ­та­га спо­са­бу пры­ўнес­ці мас­тац­тва ў атмас­фе­ру го­ ра­да. Са­ма­сцвяр­джэн­не, кан­ку­рэн­цыя, жа­дан­не вы­ка­зац­ца так, каб змя­ніць га­рад­скі лан­дшафт, ну і ад­веч­нае пы­тан­не да ўсіх ад­мі­ніс­тра­цый: хто вы­ра­шае, як бу­дзе вы­гля­даць ву­лі­ца? Аса­цы­яль­ныя з’я­вы мы не аб­мяр­коў­ва­ем. Але пы­тан­не, ці ёсць у мас­тац­тва спе­цы­яль­на ад­ве­дзе­нае мес­ца са сва­ імі пра­ві­ла­мі гу­ль­ні — а гра­фі­ці ў гэ­тыя нор­мы не ўпіс­ва­ецца, — усё яшчэ акту­аль­нае. Ле­га­ль­ныя гра­фі­ціс­ты цал­кам ува­хо­дзяць у рэ­клам­ную індус­трыю, а ка­лі ў ку­ра­та­раў ёсць жа­дан­не вы­ву­чыць акту­аль­нае мас­тац­тва, дэ­ман­стру­юцца ў га­ле­рэ­ях («By.de», 2010, ку­ра­тар Дзя­ніс Бар­су­коў. Га­ле­рэя «Інсты­тут ку­ль­ту­ры»). Мож­на пры­гля­дзец­ца да та­го, што ёсць сап­раў­дны нерв га­рад­ско­га жыц­ця з усі­мі яго ра­дас­ця­мі і пра­бле­ма­мі. Тон­кая, але тры­ва­лая грань, якая ад­дзя­ляе ван­да­ль­ную акцыю ад кан­цэп­ту­аль­на­га пер­фор­ман­су і арт-інтэр­вен­цыі, — ха­рак­тар пуб­ліч­на­га ўза­ема­дзе­яння мас­та­ка (ці не мас­та­ка) з тво­рам арт-пра­кты­ кі. Роз­ні­ца ў тым, што пер­фор­манс ад­бы­ва­ецца з ве­да­ма ўла­да­ль­ні­каў пля­цо­вак, і не сан­кцы­яна­ва­нае дзея­нне так­са­ма мож­на аб­мяр­коў­ваць. Інтэр­вен­цыі час­та раз­гор­тва­юцца ў му­зе­ях і з кры­тыч­най скі­ ра­ва­нас­цю: жа­дан­нем пад­крэс­ліць кан­сер­ва­тызм аўта­ры­тэ­таў у ку­ль­тур­ным ася­род­дзі. Вер­нем­ся, ад­нак, да ван­да­ліз­му. У Бе­ла­ру­сі бы­лі раз­бу­ра­ныя аб’­екты мас­та­ка Ба­зі­на­та: «Вя­лі­кая істо­ та» (фес­ты­валь Vulica Brazil, 2017), «Пні» (2018 — 2019). Не­ка­ль­кі сан­кцы­яна­ва­ных му­ра­лаў іншых аўта­раў па про­сь­бах жы­ха­роў вы­да­лі­лі з га­рад­скіх сцен, і гэ­та ад­бы­ва­ецца не то­ль­кі ў нас. Са­мае ці­ка­вае, на мой по­гляд, тут пы­тан­не: ча­му гра­мад­ства не га­то­вае да па­блік-арту, ча­му аб’­екты ло­мяць бес­сэн­соў­на, з раз­драж­нен­нем? На­ват у вы­пад­ку, ка­лі па­вод­ле ўмоў пра­екта арга­ні­за­та­ры за­бяс­печ­ ва­юць мас­та­ку ад­па­вед­нае мес­ца, аб­ста­ля­ван­не і ма­тэ­ры­ялы, а по­тым аб’­ект хоць бы не­ка­то­ры час аб­аро­не­ны. Так, гэ­та не дэ­кор, гэ­та вы­каз­ван­не, але ча­му аб­ыва­цель ад­маў­ляе эпа­та­жу ці са­ты­ры ў пра­ве на жыц­цё?

OSGEMEOS. Вул. Энге­ль­са, 34А.

ліпень, 2021

4

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

За­йсці за нуль фор­мы « Амаж За­ха­ру Ку­дзі­ну » 27 са­ка­ві­ка на пля­цоў­цы ZAL#2 у Па­ла­цы мас­тац­тва ад­кры­ла­ся вы­ста­ва — амаж За­ха­ру Ку­дзі­ну. Да­ту ад­ крыц­ця пры­мер­ка­ва­лі да дня на­ра­джэн­ня твор­цы. У гэ­ты дзень мас­та­ку маг­ло б споў­ніц­ца 35 га­доў. Па­сля пра­ект пе­ра­ехаў у Грод­на. Ку­ра­тар­кі гэ­тай вы­ста­вы Во­ль­га Мжэ­льс­кая, Іло­на Дзяр­гач, Іры­на Кан­дра­цен­ка і На­тал­ля Ку­дзін (мас­тац­тваз­наў­ца і за­ха­ва­ль­ні­ца ка­лек­цыі) саб­ра­лі­ся па­сля яе за­крыц­ця, каб па­ра­зва­жаць пра твор­часць, лёс і спад­чы­ну За­ха­ра, які рап­тоў­на сы­шоў ад нас на­пры­кан­цы 2019-га. За­хар Ку­дзін (1986—2019) пра­ца­ваў у жы­ва­пі­се, ску­льп­ту­ры і ліч­ба­вым мас­тац­тве. Свой кі­ру­нак вы­зна­чаў як не­йра-арт ці аб’­ектыў­ны рэ­алізм. На­ра­дзіў­ся За­хар Ку­дзін у Мін­ску, у 2007-м скон­чыў Мін­скую дзяр­жаў­ную мас­тац­кую ву­чэ­ль­ню імя A.K. Гле­ ба­ва. У 2011—2013 жыў і пра­ца­ваў у ЗША. Па вяр­тан­ні арга­ні­за­ваў не­ка­ль­кі пер­са­на­ль­ных вы­стаў. «Жывапіс левым вокам» і «Жыц­цё на­во­кал» у га­ле­реі «Ў» (2016), «Не­йрас­трук­ту­ры» ў Ме­ма­ры­яль­ным му­зеі-май­стэр­ ні За­іра Азгу­ра і «Ад­кры­тае па­лат­но» ў OK16 (2017).

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е

5

Твор­часць як дос­л ед На­тал­ля Ку­дзін: Га­лоў­ная твор­чая ідэя За­ха­ра вы­спя­ва­ла з 2016 го­да: ён імкнуў­ся да­сяг­нуць мак­сі­ма­ль­на­га ўздзе­яння жы­ва­пі­су, рас­крыць яго здо­ль­ насць па­ўплы­ваць на ча­ла­ве­ка асаб­лі­вым чы­нам, на яго све­та­пог­ляд, ха­цеў змя­ніць успры­ман­не га­рад­ской пра­сто­ры. Го­ра­ду быў пры­све­ча­ны яго пра­ект «Не­йрас­трук­ту­ры». За­хар ве­ль­мі ха­цеў, каб у Мін­ску па­вод­ле яго эскі­заў з’я­ ві­лі­ся ве­лі­зар­ныя ску­льп­ту­ры, якія б знач­на пе­ра­вы­ша­лі ча­ла­ве­чы рост. На дум­ку За­ха­ра, не­йрас­трук­ту­ры тран­сфар­ма­ва­лі б га­рад­скую пра­сто­ру. Му­рал, ство­ра­ны ім у 2019 пад­час арт-фес­ты­ва­лю Vulica Brasil, так­са­ма змя­няе пра­ сто­ру. Ён лі­чыў, што яго апош­нія пра­цы ад­люс­троў­ва­юць на­шу рэ­ча­існасць, і акрэс­лі­ваў іх як аб’­ектыў­ны рэ­алізм. Асаб­лі­вы по­гляд на рэ­аль­насць, маг­чы­ма, быў вы­клі­ка­ны і пра­бле­ма­мі са зро­кам. Раз­ві­ла­ся юнац­кая глаў­ко­ма на ле­вым во­ку, па­сля апе­ра­цыі зрок ад­ на­віў­ся то­ль­кі час­тко­ва — ба­ка­во­га зро­ку не бы­ло. Ба­чыў з за­трым­кай, гэ­та не ка­рэк­та­ва­ла­ся аку­ля­ра­мі. Та­кім чы­нам па­ўстаў сво­еа­саб­лі­вы софт, праз які За­хар успры­маў рэ­аль­ны свет. Гэ­та да­ло штур­шок но­ва­му ўспры­ман­ню: ён стаў па-інша­му дэ­фар­ма­ваць і пе­ра­стаў­ляць эле­мен­ты рэ­аль­нас­ці. Дэ­фект ба­чан­ня стаў штур­шком для но­ва­га эта­пу твор­час­ці, але ён не быў вы­зна­ча­ль­ным. Яшчэ ў мас­тац­кай ву­чэ­ль­ні (ця­пер ка­ледж) За­ха­ра за­пра­ша­лі ўдзе­ль­ні­чаць у вы­ста­вах Са­юза мас­та­коў. А зна­чыць ён ужо та­ды вы­лу­чаў­ся

ліпень, 2021

6

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

сва­ёй ма­не­рай, твор­чым па­тэн­цы­ялам. Шу­каў плас­тыч­ныя ра­шэн­ні ў жы­ва­пі­ се, вы­ву­ча­ючы гіс­то­рыю сус­вет­на­га мас­тац­тва. Іло­на Дзяр­гач: Ча­му мы сён­ня над­аем так шмат ува­гі гэ­та­му твор­цу? Я па­ зна­ёмі­ла­ся з За­ха­рам дзя­ку­ючы Сяр­гею Кі­руш­чан­ку, які па­сля на­вед­ван­ня яго май­стэр­ні ска­заў: «Гэ­та­га мас­та­ка трэ­ба па­каз­ваць сту­дэн­там, каб яны зра­зу­ме­лі, што та­кое жы­ва­піс». Ня­гле­дзя­чы на тое, што жы­ва­піс — гэ­та тра­ ды­цый­ны кла­січ­ны мед­ыя і для су­час­на­га мас­тац­тва ў не­йкай сту­пе­ні алд­ ску­ль­­ны, За­хар пра­ца­ваў з ім як су­час­ны аўтар: за­ймаў­ся не то­ль­кі да­сле­да­ ван­нем ко­ле­ру і фор­мы, але і іх ро­лі ў фар­ма­ван­ні ўспры­ман­ня рэ­аль­нас­ці, ці да­клад­ней — га­рад­ской пра­сто­ры. Лю­бы ко­лер — гэ­та пра­лам­лен­не свят­ла на па­вер­хні. На па­чат­ку свай­го шля­ху Ку­дзін вы­ву­чаў ко­лер, вы­ка­рыс­тоў­

ва­ючы тэх­ні­ку ка­ла­жу. На­прык­лад, браў кар­ці­ну Дэ­га з ба­ле­ры­на­мі і збі­раў ка­ля­ро­выя ка­ва­лач­кі па­пе­ры ў вы­точ­ны ма­лю­нак. Та­кім чы­нам ён у тым лі­ ку спаз­на­ваў эва­лю­цыю ко­ле­ру з пун­кту гле­джан­ня вы­твор­час­ці фар­баў, бо не ўсе фар­бы з’я­ві­лі­ся ў адзін мо­мант. Ад охры да ульт­ра­ма­ры­ну — усё гэ­та звя­за­на з раз­віц­цём гра­мад­ства і тэх­на­ла­гіч­ным пра­грэ­сам. За­хар пра­хо­дзіў тую са­мую эва­лю­цыю стаў­лен­ня да ко­ле­ру — як ідэі пра­лам­лен­ня свят­ла, што спры­яла раз­віц­цю жы­ва­пі­су, і як прад­укту індус­тры­яль­най рэ­ва­лю­цыі. Па­зней, вяр­нуў­шы­ся з ЗША, па­поў­ніў­шы ад­чу­ван­ні жы­ва­пі­су, уба­чыў­шы вы­ ні­кі па­сля­ва­енна­га бу­му аб­страк­тна­га мас­тац­тва і атры­маў­шы іншы дос­вед успры­ман­ня, За­хар пе­ра­асэн­са­ваў на плос­кас­ці тую ко­ле­ра­вую па­літ­ру, якая ёсць у на­шай рэ­аль­нас­ці — як мас­тац­кай, так і са­цы­яль­най. Па­сля пе­ра­во­дзіў гэ­ты ко­лер у аб’­ём, у ску­льп­ту­ру, і по­тым зноў­ку змяш­чаў яго ў га­рад­скую пра­сто­ру. На­прык­лад, у пра­екце «Жы­ва­піс ле­вым во­кам», што ад­быў­ся ў га­ ле­рэі су­час­на­га мас­тац­тва «Ў» у 2016 го­дзе, Ку­дзін з да­па­мо­гай да­сле­да­ ван­ня та­го, як ко­лер ува­саб­ля­ецца ў Мін­ску, пад­ымаў пы­тан­не пра існа­ван­ не ко­ле­ра­ва­га ко­да го­ра­да, пра тое, на­ко­ль­кі ён счыт­ва­ецца не­за­леж­на ад фор­мы, з акцэн­там на роз­насць маг­чы­мас­цей гля­дзе­ль­на­га апа­ра­та кож­на­га ча­ла­ве­ка. Зной­дзе­ны ў го­ра­дзе ко­лер, пе­ра­асэн­са­ва­ны ў жы­ва­пі­се, ён пе­ ра­тва­раў у ску­льп­ту­ру — так з’яв­ іў­ся пра­ект «Не­йрас­трук­ту­ры». Ску­льп­ту­ра тут уры­ва­ла­ся ў га­рад­скую пра­сто­ру і тран­сфар­ма­ва­ла яе. По­тым быў пра­ект «Ад­кры­тае па­лат­но» (ОК16, 2017), у якім фуп­рэ­ма­тызм го­ра­да стаў са­ма­ стой­ным жы­ва­піс­ным сю­жэ­там. І апош­ні пра­ект — му­рал на Кас­трыч­ніц­кай (у рам­ках пра­екта Vulica Brazil), у якім ужо фа­сад бу­дын­ка вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца як па­лат­но, ку­ды За­хар пры­ўнёс лю­бі­мы ру­жо­вы ко­лер. І гэ­ты мо­мант, ка­лі свят­ло пра­лам­ля­ецца, вы­яўля­ецца ко­лер, і гэ­ты ко­лер на плос­кас­ці на­бы­вае но­выя гу­чан­ні, а за­тым з да­па­мо­гай ску­льп­ту­ры або му­ра­ла вяр­та­ецца ў рэ­ аль­ны свет — гэ­та ўні­ка­ль­ны цыкл пра­цы з гля­дац­кім успры­ман­нем; уні­­каль­­ ная ме­та­да­ло­гія мас­та­ка па ўза­ема­дзе­янні па­між мас­тац­кім, кан­цэп­ту­аль­ ным і рэ­аль­ным аб’­екта­мі праз опты­ку ко­ле­ра­вых ра­шэн­няў. Ка­лі ка­заць пра «Мастацтва» № 7 (460)

інтэ­лек­ту­аль­ныя за­да­чы, За­ха­ра не сто­ль­кі ці­ка­ві­ла ўздзе­янне жы­ва­пі­су на ча­ла­ве­ка, але існа­ван­не маг­чы­мас­ці пра­па­на­ваць гле­да­чу па­ўзу па­між тым, што бач­на, і тым, як гэ­та ацэ­нь­ва­ецца. Час для фар­ма­ван­ня пэў­най рэ­акцыі. За­ха­ру бы­ло важ­на ўла­віць гэ­ты мо­мант, ка­лі мозг ужо атры­маў гля­дзе­ль­ную інфар­ма­цыю, але яшчэ ні­чо­га не вы­дае. За­хар сам ка­заў, што ў гэ­тым і ёсць са­мая чыс­тая аб­страк­цыя. І са­мая актыў­ная пра­ца моз­гу. І гэ­та ад­па­чы­нак ад та­го рэ­аль­на­га све­ту, у які мы ўсе па­гру­жа­ныя. Гэ­та до­сыць тон­кі і скла­да­ны пра­цэс, але мы гэ­та лёг­ка раз­уме­ем, ка­лі су­ты­ка­емся з чым­сь­ці не­звы­чай­ным і ад нас па­тра­бу­ецца зва­рот­ная су­вязь. На­тал­ля Ку­дзін: За­хар ка­заў, што ча­ла­ве­ка за­ўсё­ды па­ло­хае не­вя­до­масць, не­зра­зу­ме­лае пры­му­шае на­пруж­вац­ца. Яго кар­ці­ны не да­юць га­то­вых ад­ка­ заў, яны пры­му­ша­юць ча­ла­ве­ка ўклю­чац­ца ў пра­цэс, перш за ўсё раз­умо­вы, а не ў пра­цэс успры­ман­ня, ка­лі ты па­зна­еш зна­ёмыя фор­мы — кве­тач­ка, лі­нія, квад­рат... Кар­ці­ны як пад­ахвоч­ван­не да та­го, каб знай­сці ад­ка­зы, якія зна­ хо­дзяц­ца ўнут­ры ця­бе. Ты пад­свя­до­ма іх ад­чу­ва­еш, але не да кан­ца мо­жаш сфар­му­ля­ваць. Гэ­та За­хар лі­чыў сва­ёй звыш­за­да­чай. Так і ка­заў: «Гэ­та мая звыш­за­да­ча». Ён успры­маў жы­ва­піс як вы­со­ка­інтэ­лек­ту­аль­ны за­ня­так і ба­чыў за ім вя­лі­кую бу­ду­чы­ню. Іло­на Дзяр­гач: Гэ­та з на­го­ды та­го, як мозг апра­цоў­вае інфар­ма­цыю і што ў вы­ні­ку з ёй ро­біць. Су­вязь ба­чан­ня з ру­кой праз мозг. Бу­дый­скія ма­на­хі над гэ­тым раз­ва­жа­юць не ад­но ты­ся­ча­год­дзе: як на­ша свя­до­масць вы­зна­ чае на­шу рэ­аль­насць. На мой по­гляд, звыш­за­да­ча За­ха­ра — гэ­та пе­ра­вод інстын­ктаў у ства­ра­ль­ную фор­му. Та­му што рэ­акцыі «бі, бя­жы або за­мры» рэ­пты­ль­на­га моз­гу мо­гуць быць ужы­тыя з раз­бу­ра­ль­ны­мі мэ­та­мі. За­хар сва­ім аб­страк­тным жы­ва­пі­сам, які якраз і вы­кон­вае гэ­тую фун­кцыю не­вя­до­ма­га, пад­ахвоч­вае гле­да­ча за­мер­ці і ад­чуць чыс­ці­ню аб­страк­цыі, што дае пра­сто­ру для ад­па­чын­ку, аб­аро­ну ад уз­дзе­яння рэ­аль­на­га све­ту і ўсве­дам­лен­не ўба­ ча­нае.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е Іры­на Кан­дра­цен­ка: У ад­ну з апош­ніх сус­трэч я спы­та­ла За­ха­ра, ці ду­мае ён пра ўздзе­янне, якое аказ­вае яго жы­ва­піс на гле­да­ча. І ён ад­ка­заў, што ста­віць за­да­чу, каб жы­ва­піс пра­ца­ваў на пе­ра­заг­руз­ку ўспры­ман­ня, да­па­ма­гаў «атрэс­ ці» мозг ад ру­ці­ны і што­дзён­нас­ці. Гэ­та пад­обна да дзэн­скіх за­дач, нак­шталт воп­лес­каў ад­ной да­лон­ню або не­ча­ка­на­га ўда­ру па­лкай з мэ­тай стра­ся­нуць свя­до­масць і зру­шыць пункт успры­ман­ня. У не­йра-арце За­ха­ра ад­нім са спо­ са­баў «стра­ся­нуць свя­до­масць» з’яў­ля­ецца псеў­да­паз­на­ва­ль­насць выявы. Тут вар­та ўспом­ніць арыс­то­це­леў­скую «ра­дасць па­зна­ван­ня», якая шмат у чым аб­умоў­лі­вае пры­ро­ду мас­тац­ка­га за­да­ва­ль­нен­ня і пры­му­шае на­ша ўспры­ ман­не шу­каць зна­ёмае ўсю­ды. Ка­лі раз­гля­да­еш жы­ва­піс За­ха­ра, мо­жа пад­ ацца, што дзе­сь­ці мы гэ­та ўжо ба­чы­лі — у на­ва­ко­ль­най пра­сто­ры, ва ўспа­мі­ нах, у гіс­то­рыі мас­тац­тва ў рэ­шце рэшт. Мозг спра­буе па­знаць, але пры гэ­тым не па­знае: за­блыт­ван­не рас­паз­на­ван­ня, на якое раз­ліч­ваў мас­так, ста­но­віц­ца ад­ным са срод­каў пе­ра­заг­руз­кі ўспры­ман­ня. На­ступ­ным кро­кам ста­ла зме­на звык­ла­га фар­ма­ту кар­ці­ны. Аб­апі­ра­ючы­ся на аб­страк­тнае ўтры­ман­не, ка­лі во­ ка не схоп­лі­вае вя­до­мае, За­хар стаў мя­няць фор­му пад­рам­ні­ка для та­го, каб тран­сфар­ма­ваць успры­ман­не на­ва­ко­ль­най пра­сто­ры. У жы­ ва­пі­се на ме­та­ле або на ДСП (ней­ра-арт 2018—2019 га­ доў) кар­ці­ны губ­ля­юць звык­ лыя гле­да­чу пра­ста­кут­ныя фор­мы — ста­но­віц­ца незвычайным не толь­­кі змест, але і са­ма фор­ма. З’яў­ля­юцца ўні­ ка­ль­ныя аб­ры­сы кар­цін, якія не па­ўта­ра­юцца ад пра­цы да пра­цы, па сут­нас­ці гэ­тыя кар­ ці­ны ўжо ёсць аб’­екта­мі, дзе фор­ма аб­умоў­ле­ная змес­там і ста­но­віц­ца яго аб’­ёмным злеп­кам. За­хар ка­заў: «Жы­ ва­піс да­зва­ляе ўлез­ці ў во­ка мас­та­ка і ўба­чыць пра­сто­ру іншай». У Бе­ла­ру­сі я час­та су­ты­ка­ юся з па­зі­цы­яй, ка­лі мас­так га­во­рыць: «Я на­ма­ля­ваў бы, ды хто гэ­та ку­піць?» Іншы бок мед­аля — мас­та­кі, якія «пі­шуць для Луў­ра», гэ­та зна­

7

чыць па сут­нас­ці ў стол. Яны ні­дзе не па­каз­ва­юць свае пра­цы ў надзеі, што, мо­жа быць, іх ка­лі-не­будзь ацэ­няць бу­ду­чыя па­ка­лен­ні. У За­ха­ра ж імкнен­ не не­па­хіс­на пры­трым­лі­вац­ца свай­го па­клі­кан­ня бы­ло за­ўсё­ды. Яго па­трэ­ ба тва­рыць мас­тац­тва ўраж­ва­ла, ён цал­кам ад­да­ваў­ся пра­цы, не ха­це­ла­ся б ка­заць па­фас­на, але так і бы­ло. Та­му яго ад­ыход успры­няў­ся як гла­ба­ль­ная не­спра­вяд­лі­васць: та­кіх мас­та­коў сап­раў­ды ма­ла. Інтэр­вен­ц ыі ў го­рад і пра­сто­ру Іло­на Дзяр­гач: Пра­ект «Не­йрас­трук­ту­ры» — гэ­та пра аль­тэр­на­ты­ву ўза­ема­ дзе­яння з той га­рад­ской рэ­аль­нас­цю, да­стат­ко­ва ўпа­рад­ка­ва­най і аўта­ры­тар­ най, якая пры­му­шае ча­ла­ве­ка існа­ваць у пэў­ных рам­ках. Га­рад­ская пра­сто­ра зроб­ле­ная па пры­ня­тых стан­дар­тах, па за­ко­нах го­ра­да­бу­даў­ніц­тва — падзе­лу на жы­лыя і пра­мыс­ло­выя ра­ёны. Гэ­та пра­сто­ра пра зруч­насць эка­на­міч­най і эка­ла­гіч­най струк­ту­ры, але яна не пры­зна­ча­ная для інды­ві­да. Ба­чыш свят­ла­ фор — па­ві­нен спы­ніц­ца. З ад­на­го бо­ку, гэ­та пра бяс­пе­ку, але чым бо­льш у пра­сто­ры пра­ві­лаў, тым бо­льш з’яў­ля­ецца зон для ўмоў­ных рэ­флек­саў пад­па­ рад­ка­ван­ня, якія ду­шаць ці­каў­насць, імкнен­не да па­знан­ня, да кам­па­ра­тыў­ на­га і кры­тыч­на­га мыс­лен­ня. Ука­ра­нен­не не­йрас­трук­тур у га­рад­скую пра­сто­ ру — гэ­та на­ўмыс­нае ства­рэн­не ўмоў для ад­па­чын­ку ад пра­ві­лаў у стро­гай пра­сто­ры го­ра­да. З мэ­тай, каб мі­нак уба­чыў, здзі­віў­ся ці на­ват спы­ніў­ся і вы­ ра­шыў пад­ысці па­кра­таць, раз­гле­дзець скла­да­ную для ўспры­ман­ня і ана­лі­зу фор­му. Так­са­ма гэ­та пра ўзро­вень ко­даў да­ве­ру, ад­кры­тас­ці, інклю­зіў­нас­ці і ўза­ема­дзе­яння, якія за­кла­дзе­ныя і счыт­ва­юцца (ці не) у га­рад­скім ася­род­дзі: у на­шым кан­тэк­сце га­рад­ская ску­льп­ту­ра на­огул ні­як не су­ты­ка­ецца з людзь­­ мі: гэ­та за­ўсё­ды по­мні­кі пер­са­на­лі­ям — рэ­аль­ным ці вы­ду­ма­ным, ча­сам спрэч­ным. У гэ­тым пра­екце да­дат­ко­вай мэ­тай бы­ло па­ка­заць, якая га­рад­ская ску­льп­ту­ра на­огул мо­жа быць і якія за­да­чы, акра­мя «па­мят­ных», яна мо­жа вы­ра­шаць: во­ль­на­га ўза­ема­дзе­яння з лю­дзь­мі, па­шы­рэн­ня іх эма­цый­на­га, эстэ­тыч­на­га і ку­ль­тур­на­га дос­ве­ду. Гэ­ты пра­ект быў па­ка­за­ны ў Ме­ма­ры­яль­ ным му­зеі-май­стэр­ні Азгу­ра ў 2017 го­дзе дзя­ку­ючы пад­трым­цы ды­рэк­тар­кі Акса­ны Баг­да­на­вай, ка­ман­дзе га­ле­рэі вір­ту­аль­най рэ­аль­нас­ці Мі­цю Со­ркі­ну і Па­ўлу Лу­ка­шэ­ві­чу і ся­м’і мас­та­ка. Для мя­не За­хар не жы­ва­пі­сец, а кан­цэп­ту­аль­ны мас­так, які пра­ца­ваў з мно­ гі­мі мед­ыя — з жы­ва­пі­сам і ску­льп­ту­рай, з вір­ту­аль­най рэ­аль­нас­цю. Ён вы­ ка­рыс­тоў­ваў шы­ро­кі спектр інстру­мен­таў і дзя­ку­ючы ім пе­ра­асэн­соў­ваў кан­цэп­ту­аль­ныя за­да­чы, якія пе­рад са­бой ста­віў, — гэ­та пра­ца з ко­ле­рам, з фор­май і іх уз­ае­ма­дзе­янне з рэ­аль­нас­цю і, бо­льш за тое, су­до­тык з не­вя­до­ мым аб­страк­тным як шлях для ад­па­чын­ку ад рэ­аль­нас­ці. На­тал­ля Ку­дзін: Сва­ім мас­тац­твам За­хар імкнуў­ся за­ахво­ціць да дзея­ння. У ад­ным з інтэр­в’ю ска­заў, што з’яў­ля­ецца рэ­інкар­на­цы­яй Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча:

ліпень, 2021

8

Рэ­ц эн­з ія

«Ка­лі ён вы­йшаў у нуль фор­маў, то я ця­пер за­йшоў за нуль фор­маў». Ка­лі За­хар вяр­нуў­ся з Аме­ры­кі, то ўба­чыў, што тут, у Бе­ла­ру­сі, ня­ма ру­ху, усё як бы за­мёр­ла. Ён і ха­цеў даць штур­шок сва­ёй твор­час­цю, за­ахво­ціць да дзея­ння. Ска­заць но­вае сло­ва ў мас­тац­тве. У яго быў дар прад­ба­чан­ня: не тое што ён на­зы­ваў не­йкія кан­крэт­ныя бу­ду­чыя падзеі, але ён жыў у прад­чу­ван­ні ча­го­ сь­ці не­зра­зу­ме­ла­га, у яго пра­цах на­рас­та­ла на­пру­жан­не. Ча­му гэ­та ўсё зда­ ры­ла­ся? Раз­вяз­ка па­він­на бы­ла ад­быц­ца. Мас­тац­тва як прэ­кар­ная пра­ца На­тал­ля Ку­дзін: За­хар пры­нцы­по­ва за­ймаў­ся то­ль­кі мас­тац­твам. Гэ­та бы­ ла яго жыц­цё­вая па­зі­цыя, яго фі­ла­со­фія. Яго пы­та­лі­ся: «Ты хто?» — «Я мас­ так». — «Зра­зу­ме­ла, ну а кім пра­цу­еш?» Ён не мог па­йсці пра­ца­ваць груз­чы­ кам. Яго твор­часць па­тра­ба­ва­ла по­ўна­га па­гру­жэн­ня ў мас­тац­тва, ён гэ­тым жыў і інакш не мог. Усё, што ён зна­хо­дзіў у пры­ро­дзе, у га­рад­скім ася­род­дзі, на­бы­ва­ла фор­му тво­ра. Усё за­паў­ня­ла­ся мас­тац­твам, гэ­та быў стыль жыц­ця і ўнут­ра­ны стан. Яго зла­ва­ла тое, што ён не мог сва­ёй пра­цай за­раб­ляць і быць па­спя­хо­вым. Па­спя­хо­вым не зна­чыць быць ба­га­тым, а зна­чыць мець маг­чы­масць рэ­алі­за­ваць ся­бе як мас­так, пра­йсці гэ­ты шлях да кан­ца, не здра­ дзіць ма­ры. Ён лі­чыў, што з гэ­тай пры­чы­ны і ўзні­ка­юць шмат­лі­кія пра­бле­мы ў на­шым жыц­ці. На­прык­лад, я вы­му­ша­ная дзе­сь­ці пра­ца­ваць, каб за­ймац­ца тым, што мне пад­аба­ецца. Мно­гія яго ад­на­груп­ні­кі «сас­ко­чы­лі» — сыш­лі ў ІТ, у іншыя сфе­ры. Каб за­ймац­ца жы­ва­пі­сам у су­час­ным све­це, трэ­ба быць вель­­ мі мэ­та­на­кі­ра­ва­ным і моц­ным ча­ла­ве­кам, гэ­та ве­ль­мі ня­прос­та — фі­зіч­на і ма­тэ­ры­яль­на. Гэ­ты за­ня­так па­тра­буе ве­ль­мі вы­со­ка­га гра­ду­су эма­цый­на­га на­па­лу. Існа­ван­ня на мя­жы. Іло­на Дзяр­гач: Пры­клад За­ха­ра — гэ­та пра ста­но­віш­ча мас­та­ка, пра прэ­кар­ насць пра­цы, пра пы­тан­ні пад­трым­кі і ўдзяч­на­га гле­да­ча; пра тое, як усё па­ чы­на­ецца ад ад­на­го пра­фе­сі­яна­ла, а за­тым па­шы­ра­ецца, як кру­гі на ва­дзе — да гле­да­ча, у ад­ука­цыю, у ку­ль­ту­ру — і ў рэ­шце рэшт да пы­тан­няў на­ша­га стаў­лен­ня да спад­чы­ны, гіс­то­рыі і ў вы­ні­ку да­хо­дзіць да афі­цый­най ры­то­ры­кі, умоў і па­лі­ты­кі па гэ­тых пы­тан­нях. Пра тыя доў­га­тэр­мі­но­выя пер­спек­ты­вы, на якія пра­цуе ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва: яны ства­ра­юць уні­ка­ль­ны прад­укт, ці­ка­вы для сус­вет­на­га гле­да­ча. Спры­яюць раз­віц­цю ту­рыз­му і ці­ка­вас­ці да ўсёй кра­ іны. За­хар — яскра­вы пры­клад ма­ла­до­га мас­та­ка, і пры гэ­тым пра­фе­сі­яна­ла, і ад­на­ча­со­ва ўва­саб­лен­не зрэ­зу сі­ту­ацыі 2010—2020-х, у якой зна­хо­дзіц­ца ра­бот­нік ку­ль­ту­ры і са­ма ку­ль­ту­ра Бе­ла­ру­сі яшчэ з 1980-х. Спад­ч ы­н а На­тал­ля Ку­дзін: Сяр­гей Кі­руш­чан­ка на ад­крыц­ці вы­ста­вы-ама­жа ска­заў, што бы­вае, аўтар сы­хо­дзіць, і пра­ктыч­на ні­чо­га па­сля яго не за­ста­ецца. Па­сля За­ ха­ра за­ста­ло­ся ве­ль­мі шмат прац, якія трэ­ба асэн­са­ваць, атры­маць глы­бо­кую «Мастацтва» № 7 (460)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е

9

каб пра­вес­ці вы­ста­ву-амаж, хоць гэ­та не та­кая час­тая з’яв­ а апош­нім ча­сам і пе­рад­усім у да­чы­нен­ні да ма­ла­до­га мас­та­ка. Але За­хар быў ча­ла­ве­кам, не за­мкнё­ным унут­ры ся­бе, ён ве­ль­мі шмат меў кан­так­таў з гле­да­ча­мі і ка­ле­га­мі. Так атры­ма­ла­ся, што за сваё жыц­цё ён па­ўплы­ваў на мно­гіх твор­чых лю­дзей. А на­ві­на аб яго ад­ыхо­дзе з жыц­ця па­ўплы­ва­ла не менш за яго твор­часць. У пра­фе­сій­най су­по­ль­нас­ці бо­ль­шасць моц­на пе­ра­жы­ва­ла гэ­ту тра­гіч­ную падзею, та­му важ­на бы­ло даць маг­чы­масць усім ахво­чым вы­ка­зац­ца сва­імі пра­ца­мі, каб мас­та­коў — іх дум­кі, пе­ра­жы­ван­ні і ўспа­мі­ны — па­чу­лі. Так на­ра­ дзі­ла­ся ідэя ама­жу, у вы­ста­ве пры­ня­ла ўдзел вя­лі­кая ко­ль­касць ве­ль­мі роз­ ных аўта­раў. І за кож­най пра­цай вы­ста­вы ста­іць аса­біс­тая гіс­то­рыя. Ко­ль­касць удзе­ль­ні­каў і ко­ль­касць гле­да­чоў, якія пры­йшлі на вы­ста­ву ў Мін­ску і Грод­на, вя­до­ма, свед­чыць пра тое, што мы ўсё зра­бі­лі пра­ві­ль­на.

мас­тац­тваз­наў­чую ацэн­ку яго твор­час­ці. На­шай ся­м’і пры­емна ба­чыць ці­ка­ васць да спадчыны За­ха­ра. Вя­лі­кая падзя­ка ку­ра­тар­кам пра­екта, усім, хто ўклю­ча­ны ў пра­цэс пад­рых­тоў­кі бу­ду­чых вы­ста­вач­ных пра­ектаў, мас­та­кам, хто ад­гук­нуў­ся для ўдзе­лу ў вы­ста­ве. Ка­лі За­хар сы­шоў, то­ль­кі та­ды сяб­ры і зна­ёмыя ўсвя­до­мі­лі моц яго асо­бы і... пус­тэ­чу. Ён быў энер­ге­тыч­ным згус­ткам, у не­йкай сту­пе­ні ня­зруч­ным. Мог га­ва­рыць пра­ма і не­за­леж­на ў сва­ёй твор­час­ці, ішоў да кан­ца, не збоч­ва­ючы. Маг­чы­ма, ён вы­ра­шыў, што зра­біў усё, што мог, вы­ка­наў сваю мі­сію. Пра гэ­та я да­ве­да­юся па­сля. А ця­пер я зна­хо­джу­ся ў ра­дас­ным ча­кан­ні сус­трэ­чы з сы­нам, пра­цу­ючы над яго спад­чы­най, з мас­та­ком, што ства­раў но­выя фор­мы, якія рас­ся­ка­юць пра­сто­ру. Іры­на Кан­дра­цен­ка: Я бы­ла ў май­стэр­ні За­ха­ра яшчэ пры яго жыц­ці і ба­ чы­ла вя­ліз­ную ко­ль­касць ра­бот. Ві­да­воч­на, адзін ча­ла­век не спра­віў­ся б з тым, каб апі­саць, сіс­тэ­ма­ты­за­ваць і экс­па­на­ваць гэ­тую маш­таб­ную спад­чы­ну. На­ша ку­ра­тар­ская гру­па «пры­цяг­ну­ла­ся», ма­быць, пад­обны­мі каш­тоў­нас­ця­мі, ча­ла­ве­чы­мі і пра­фе­сій­ны­мі. Мне зда­ецца, наш аб­авя­зак — як ка­лег За­ха­ра, як яго су­час­ні­каў — зра­біць усё не­абход­нае ця­пер, каб по­тым не бы­ло бяз­ мер­на шка­да не­прап­ра­ца­ва­най і, маг­чы­ма, стра­ча­най для кра­іны спад­чы­ны. Хо­чац­ца адзна­чыць, што мы сус­тра­ка­ем пад­трым­ку ўсю­ды, ку­ды звяр­та­емся па да­па­мо­гу для рэ­алі­за­цыі вы­ста­вач­на­га пра­екта па­мя­ці За­ха­ра Ку­дзі­на: і ў На­цы­яна­ль­ным му­зеі, і ў пры­ват­ных га­ле­рэ­ях. Во­ль­га Мжэ­льс­кая: За­хар быў ня­прос­тым ча­ла­ве­кам з ты­мі асаб­лі­вас­ця­мі ха­рак­та­ру, якія кі­да­лі­ся ў во­чы з пер­шых хві­лін зна­ёмства: кі­пу­чая энер­гія, бяз­мер­ны юнац­кі мак­сі­ма­лізм і та­кі, ве­да­еце, па­зі­тыў, што мог быць вос­трым і ня­зруч­ным ці з’ед­лі­вым, але за­ўсё­ды ён быў у пры­пад­ня­тым ду­ху. Усё гэ­та маг­ло зда­вац­ца ліш­кам і па­ло­хаць. Ка­го­сь­ці, ды не ўсіх. Пры гэ­тым ён за­ў­ сё­ды ўмеў слу­хаць. Мне зда­ецца, ме­на­ві­та гэ­та ўсё раз­ам фар­ма­ва­ла яго і ру­ха­ла. Але гэ­та ж і спа­ль­вае ў та­кой рэ­ча­існас­ці, у якой да­во­дзіц­ца жыць у Бе­ла­ру­сі. Пра­ект па за­ха­ван­ні спад­чы­ны За­ха­ра ў не­йкай сту­пе­ні асаб­лі­вы, як і ён сам. Бо час­цей за ўсё за­бы­ва­юць пра мас­та­ка і то­ль­кі праз час «зноў ад­кры­ва­юць». Ця­пер важ­на па­ка­заць іншы ва­ры­янт раз­віц­ця падзей: ка­лі мас­так па­мі­рае, а яго твор­часць бес­пе­ра­пын­на пра­цяг­вае жыць. У кож­най удзе­ль­ні­цы ку­ра­тар­скай гру­пы свае пры­чы­ны да­лу­чыц­ца да пра­екта, ад­нак, ду­маю, са­мае важ­нае — гэ­та за­ха­ваць, каб пе­рад са­мім жа са­бой па­зней не бы­ло со­рам­на, што ты ні­чо­га не зра­біў сво­еча­со­ва, пра­цы стра­ча­ныя, а бе­ ла­рус­кая ку­ль­тур­ная спад­чы­на асі­ра­це­ла на яшчэ ад­но важ­нае імя ў сва­ёй гіс­то­рыі. След Во­ль­га Мжэ­льс­кая: Ка­лі я па­ча­ла пра­ца­ваць над вя­лі­кім пра­ектам па за­ха­ ван­ні спад­чы­ны За­ха­ра, у мя­не па­ўста­ла на­ту­ра­ль­ная ла­гіч­ная дум­ка пра тое,

Іры­на Кан­дра­цен­ка: Жыц­цё За­ха­ра — гэ­та гла­ба­ль­ны мас­тац­кі жэст, ве­ль­мі ма­гут­ны па ўздзе­янні на на­шу мас­тац­кую су­по­ль­насць. Ка­лі мы рых­та­ва­лі вы­ста­ву-амаж За­ха­ру Ку­дзі­ну, ака­за­ла­ся, што пра­цы-пры­свя­чэн­ні для вы­ста­ вы ўжо ёсць, лю­дзі быц­цам ча­ка­лі. Гэ­та зна­чыць, мы тра­пі­лі ў сі­ту­ацыю, ка­лі ўнут­ры твор­чай су­по­ль­нас­ці та­кая за­пат­ра­ба­ва­насць ужо вы­спя­ва­ла, і вы­ става-амаж ста­ла пун­ктам збо­ру ка­лек­тыў­най па­мя­ці. Ба­лю­чы во­пыт пра­цяг­ вае пра­жы­вац­ца ты­мі, хто быў зна­ёмы з За­ха­рам, і ты­мі, хто не быў зна­ёмы з ім аса­біс­та, але быў ура­жа­ны яго пра­ца­мі і лё­сам. Мно­гія мас­та­кі рас­па­вя­да­лі пра тое, як ад­ыход За­ха­ра па­ўплы­ваў на іх твор­часць і ўсве­дам­лен­не шля­ху ў мас­тац­тве. Я спа­дзя­юся, што гэ­та тра­гіч­ная падзея змо­жа зру­шыць на­шу пра­фе­сій­ную су­по­ль­насць з той мёр­твай кроп­кі, у якой яна зна­хо­дзі­ла­ся, — стаг­на­цыі, раз’­ядна­нас­ці, ку­лу­арнас­ці і «ку­ль­тур­на­га ге­та»... Нас так ма­ла, мы па­він­ны ша­на­ваць ад­но ад­на­го пры жыц­ці, а ў сён­няш­няй сі­ту­ацыі нам не за­ста­ецца ні­чо­га інша­га, як ад­но ад­на­го пад­трым­лі­ваць. Пад­рых­та­ва­ла Але­ся Бе­ля­вец.

1, 2. Пра­ект «Не­йра­-арт». Алей, алю­мі­ній. «Арт-Ві­ль­нюс». 2019. Фо­та Вік­то­рыі Ха­ры­то­на­вай.

3—6. Пер­са­на­ль­ны вы­ста­вач­ны пра­ект «Жы­ва­піс ле­вым во­кам», га­ле­рэя «Ў». 2016. Ку­ра­тар­ка Іло­на Дзяр­гач. Фо­та Вік­то­рыі Ха­ры­то­на­вай.

7. Му­рал «Ле­дзя­ны па­лёт. Га­ра­чы кос­мас». Мінск. Ву­лі­ца Кас­трыч­ніц­кая, 16/1.

8—10. Пра­ект «Не­йрас­трук­ту­ры». Ме­ма­ры­яль­ны му­зей-май­стэр­ня За­іра Азгу­ра. 2017. Ку­ра­тар­ка Іло­на Дзяр­гач. Фо­та Вік­то­рыі Ха­ры­то­на­вай, Сяр­гея Жда­но­ві­ча. ліпень, 2021

10

Рэ­ц эн­з ія

Фраг­мент экс­па­зі­цыі «Ма­ну­мент-21» у Па­ла­цы мас­тац­тва. Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

Ідэя, маш­таб, струк­ту­ра… Фэст « Ма­ну­мент »

«Мастацтва» № 7 (460)

Рэ­ц эн­з ія

11

Але­ся Бе­ля­вец

Сек­цыя ма­ну­мен­та­ль­на-дэ­ка­ра­тыў­на­га мас­тац­тва Са­юза мас­та­коў пад­рых­та­ва­ла вя­лі­кі пра­ект з га­лоў­най вы­ста­ вай у Па­ла­цы мас­тац­тва, пер­са­на­ль­ны­мі і тэ­ма­тыч­ны­мі экс­па­зі­цы­ямі на роз­ных мін­скіх пля­цоў­ках. Фес­ты­валь рас­па­чаў­ся ў На­цы­яна­ль­ным гіс­та­рыч­ным му­зеі экс­па­зі­цы­яй «За­нда­жы і мі­ра­жы рэ­стаў­ра­цыі» твор­ ча­га аб’­яднан­ня рэ­стаў­ра­та­раў «Бас­та­лія», якія рас­кры­лі гле­да­чу асноў­ныя склад­ні­кі бе­ла­рус­ка­га мяс­тэч­ка — цар­кву, кас­цёл, сі­на­го­гу і ся­дзі­бу, па­ка­за­лі ма­тэ­ры­ялы да­сле­да­ван­няў рос­пі­саў Вя­лі­кай сі­на­го­гі ў Сло­ні­ме, ся­дзі­бы ў Ло­шы­цы, мін­ска­га Свя­та-Пет­ра-Па­ўлаў­ска­га са­бо­ра, ка­пэ­лы Успен­ня Най­свя­цей­шай Пан­ны Ма­рыі Па­ла­ца­ваза­мка­ва­га ком­плек­су ў Ня­сві­жы. Да­лі сло­ва пад­час фэс­ту і ма­ла­дым аўта­рам-ма­ну­мен­та­ліс­там — як сяб­рам ма­ла­дзёж­най сек­цыі Са­юза мас­та­коў, так і сту­дэн­там ка­фед­ры ма­ну­мен­та­ль­на-дэ­ка­ра­тыў­на­га мас­тац­тва ака­дэ­міі. У га­ле­рэі «Мас­тац­тва» па­ка­за­лі гра­ фіч­ныя арку­шы ма­ну­мен­та­ліс­таў, што з’яві­лі­ся дзя­ку­ючы пра­цы гра­фіч­най май­стэр­ні пры мас­тац­кім кам­бі­на­це. Па за­вяр­шэн­ні фес­ты­ва­лю я сус­трэ­ла­ся са стар­шы­нёй сек­цыі ма­ну­мен­та­ль­на-дэ­ка­ра­тыў­на­га мас­тац­тва Ва­сі­лём Зя­нь­ко, каб пад­агу­ліць плён пра­цы маш­таб­на­га вы­ста­вач­на­га пра­екта. ліпень, 2021

12

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

Як вы пры­йшлі да ідэі зра­біць фес­ты­валь ма­ну­мен­та­ль­на­га мас­тац­тва?

— Ка­лі я яшчэ быў у бю­ро сек­цыі, а па­зней вы­кон­ваў аб­авяз­кі стар­шы­ні, то за­ймаў­ся вы­ста­вач­най дзей­нас­цю і ста­раў­ся раз на па­ру год пра­во­дзіць вы­ ста­вы — пер­са­на­ль­ныя ці гру­па­выя. Па­зней я вы­ра­шыў ад­ысці ад та­ко­га тэм­пу, бо скла­да­на мас­та­коў рас­штур­хаць. Та­му пе­рад тым, як зла­дзіць но­вую па­ дзею, па­пы­таў­ся ў мас­та­коў сек­цыі, бо­ль­шасць па­га­дзі­ла­ся, і я на­пі­саў за­яву на вы­ста­ву. Фес­ты­ва­лі якраз ста­лі амаль тра­ды­цы­яй, і На­тал­ля Ша­ран­го­віч пра­па­на­ва­ла та­кі фар­мат, які вы­явіў­ся да­во­лі ўда­лым па­сля маш­таб­на­га па­ка­ зу ску­льп­ту­ры. Акра­мя Па­ла­ца мас­тац­тва, мы ўлу­чы­лі іншыя мін­скія пля­цоў­кі, за­пра­сі­лі твор­цаў з рэ­гі­ёнаў. Асаб­лі­ва ці­ка­вая экс­па­зі­цыя атры­ма­ла­ся ў Гіс­та­рыч­ным му­зеі…

— З ня­даў­ня­га ча­су да на­шай сек­цыі да­лу­чы­лі рэ­стаў­ра­та­раў, амаль усе яны ў твор­чай су­пол­цы «Бас­та­лія». На­зва выставы бы­ла «За­нда­жы і мі­ра­жы», пад за­н­да­жа­мі ма­юцца на ўва­зе на­ву­ко­выя да­сле­да­ван­ні, а мі­ра­жы — гіс­та­рыч­ны і ку­ль­тур­ны кан­тэкст. Я б вы­лу­чыў ма­ла­дзёж­ную вы­ста­ву. Не так да­ўно сам на­ле­жаў да мо­ла­дзі, і я раз­умею, што для іх важ­на атры­маць асоб­ную пля­цоў­ку, гэ­та маг­чы­масць за­явіць пра ся­бе, зра­біць улас­ны пра­ект. За­йма­лі­ся вы­ста­вай Тац­ця­на Са­вік і Лі­за Бут­рыс, да іх да­лу­чы­ла­ся мас­тац­тваз­наў­ца Вік­то­рыя Бе­льс­кая, якая рэ­алі­ за­ва­ла свой пер­шы ку­ра­тар­скі пра­ект. Пра­ца ма­ну­мен­та­ліс­таў — гэ­та най­перш маш­таб­ныя аб’­екты, а тут, у Па­ла­цы мас­тац­тва, вы вы­ста­ві­лі­ся як жы­ва­піс­цы. Мер­ка­ва­лі та­кім чы­нам па­ка­заць твор­чую роз­нас­кі­ра­ва­насць?

— Сап­раў­ды, каб уба­чыць на­шы тво­ры, трэ­ба спус­кац­ца ў мет­ро, пад­ымац­ца на ве­жы за­мкаў, за­хо­дзіць у гра­мад­скія і пры­ват­ныя бу­дын­кі. Ад­нак да­ўно вя­ до­ма, што ма­ну­мен­та­ліс­ты пра­цу­юць яшчэ і для ся­бе — як жы­ва­піс­цы. Але не ўсе: на­прык­лад, Ва­ле­рый Чай­ка вы­ста­віў план­шэ­ты з эскі­за­мі віт­ра­жоў, май­ стэр­ня Дзя­ні­са Чу­бу­ко­ва па­ка­за­ла эскі­зы ма­за­ік. Мы не ста­ві­лі ні­якіх меж­аў, да­лі аўта­рам по­ўную сва­бо­ду. У вы­ні­ку ўда­ло­ся вы­свет­ліць, што ма­ну­мен­та­ліс­ты шмат пра­цу­юць у жы­ва­пі­се, для іх за шчас­це вы­ста­віць свае па­лот­ны. На якіх пры­нцы­пах грун­та­ва­ла­ся ва­ша ад­ука­цыя ў Ака­дэ­міі мас­тац­тваў? На што ра­біў­ся акцэнт — кам­па­зі­цыя, кан­цэп­цыя, ма­тэ­ры­ялы?

— Я ву­чыў­ся ў ака­дэ­міі, ка­лі за­гад­чы­кам ужо быў Ула­дзі­мір Зін­ке­віч. Ён шмат гу­та­рыў са сва­імі вуч­ня­мі, па­каз­ваў, як ста­віц­ца да жы­ва­пі­су, пры­но­сіў аль­бо­ мы, рас­каз­ваў пра сус­вет­нае мас­тац­тва. Бы­лі і тэ­арэ­тыч­ныя прад­ме­ты — фі­ ла­со­фія, эстэ­ты­ка, але гэ­тыя цу­доў­ныя дыс­цып­лі­ны звы­чай­на пра­гу­ль­ва­лі­ся. Мас­та­коў фар­муе са­ма атмас­фе­ра ака­дэ­міі, хоць і пра­ца­ва­лі мы шмат. Па­ ста­ноў­кі, за­дан­ні па кам­па­зі­цыі бы­лі да­во­лі раз­на­стай­ны­мі. На­прык­лад, на пер­шым кур­се нам па­ста­ві­лі свя­точ­ны на­цюр­морт, які трэ­ба бы­ло вы­ра­шыць як кар­ці­ну ў інтэр’еры, дру­гое за­дан­не — парт­рэт у кру­зе, мы вы­бі­ра­лі дзея­ча і ства­ра­лі парт­рэт з улі­кам та­го, як ён бу­дзе гля­дзец­ца ў інтэр’еры. На дру­гім кур­се на пад­ста­ве ўра­жан­няў ад пра­кты­кі ў Сла­бод­цы, што на Брас­лаў­шчы­не, ра­бі­лі кам­па­зі­цыю «Са­нет род­на­му краю». З да­па­мо­гай гэ­тых кам­па­зі­цый вы­ ву­ча­лі­ся роз­ныя ма­тэ­ры­ялы — ма­за­іка ці ляў­кас, віт­раж ці энкаў­сты­ка. Вы аб­ара­ня­лі дып­лом рэ­алі­за­цы­яй кан­крэт­на­га аб’екта?

— Не­хта свой дып­лом прад­стаў­ляў на план­шэ­тах, а не­хта ад­ра­зу ўва­саб­ляў на аб’екце. У мя­не гэ­та быў рос­піс шко­лы №222 у Ло­шы­цы. Да­рэ­чы, зра­біў яго ў той тэх­ні­цы, у якой сён­ня пра­цую. Яе і вы­най­шаў пад­час дып­ло­му, што на­зы­ ваў­ся «Гіс­то­рыя ра­кі». Якія га­лоў­ныя пра­бле­мы сён­ня ста­яць пе­рад ма­ну­мен­та­ліс­та­мі? Знай­сці за­моў­цу? Уз­гад­ніць пра­ект?

— Ка­лі ра­ней, у са­вец­кія ча­сы, за­моў­цам бы­ла дзяр­жа­ва, ма­ну­мен­та­ліс­ты пра­ ца­ва­лі ў шы­ро­кім ды­япа­зо­не, гэ­та ты­чы­ла­ся і ма­тэ­ры­ялаў, і жан­раў: тэ­ма­тыч­ ныя кам­па­зі­цыі, парт­рэ­ты гра­мад­скіх дзея­чаў… Сён­ня дзяр­жа­ва пра­па­нуе ня­ шмат за­моў, мы пе­ра­йшлі на ма­лыя архі­тэк­тур­ныя фор­мы: у леп­шыя вы­пад­ку рэ­ста­ра­ны, а звы­чай­на не­йкія пры­ват­ныя аб’екты. Ча­сам з да­па­мо­гай Са­юза мас­та­коў ці мас­тац­ка­га кам­бі­на­та атрым­лі­ва­ем дзяр­жаў­ныя за­мо­вы. Вось ня­ даў­на за­вяр­шы­лі вя­лі­кі пра­ект: у тэх­ні­цы згра­фі­та ра­бі­лі вы­явы на фа­са­дах Гро­дзен­ска­га за­мка — ка­ля 300 квад­рат­ных мет­раў. Ці­ка­ва, як ад­бы­ва­ла­ся рэ­алі­за­цыя гэ­тай за­мо­вы? Бы­лі за­да­дзе­ныя сты­ліс­ тыч­ныя і тэ­ма­тыч­ныя рам­кі? «Мастацтва» № 7 (460)

— Быў пра­ект, пад­рых­та­ва­ны архі­тэк­та­ра­мі, яны ку­ры­ра­ва­лі ўсю пра­цу, а мы атры­ма­лі тэх­ніч­нае за­дан­не па­вод­ле сты­ліс­ты­кі ХVІ ста­год­дзя. Нам пад­абра­лі ві­зу­аль­ны ма­тэ­ры­ял. Ра­бо­ты бы­ло шмат, не­хта пра­ца­ваў над эскі­за­мі, не­хта над кар­до­на­мі, астат­нія не­пас­рэд­на на аб’екце. Пры­маў усё ды­рэк­тар му­зея, архі­тэк­та­ры і не­пас­рэд­ны за­моў­ца — Грод­на­жыл­буд. Ці ёсць у ма­ну­мен­та­ліс­та ма­ра? Для вас ідэ­аль­ная сі­ту­ацыя — гэ­та на­ кшталт пла­на ма­ну­мен­та­ль­най пра­па­ган­ды?

— Ідэ­аль­на атрым­лі­ваць за­мо­вы з му­зе­яў, пра­ца­ваць на архі­тэк­тур­ных гіс­та­ рыч­ных аб’ектах, ад­нак ад мас­та­ка тут ма­ла што за­ле­жыць… Аса­біс­та я ха­цеў бы за­ймац­ца жы­ва­пі­сам і за­раб­ляць ім. Мы жы­ва­піс­цы ў ду­ шы. Не­хта з ма­ну­мен­та­ліс­таў пі­ша кар­ці­ны, каб за­раб­ляць гро­шы. У мя­не гэ­та па­клі­кан­не, твор­чая са­ма­рэ­алі­за­цыя. Жы­ва­піс­ныя тво­ры ма­ну­мен­та­ліс­таў за­ўсё­ды ад­роз­ні­валі­ся ад па­лот­наў «чыс­тых» жы­ва­піс­цаў.

— Мас­та­кі-ма­ну­мен­та­ліс­ты ў бо­ль­шас­ці пра­цу­юць пра­екта­мі, яны ба­чаць твор у ася­род­дзі інтэр’ера. Да­па­ма­гае ве­дан­не роз­ных тэх­на­ло­гій, што спры­яе экс­ пе­ры­мен­там. Ка­лі да­ваць вы­зна­чэн­не мас­та­ка-ма­ну­мен­та­ліс­та, гэ­та кан­цэн­ трат уся­го леп­ша­га, што ёсць у жы­ва­пі­се, ску­льп­ту­ры, архі­тэк­ту­ры, гра­фі­цы… Ана­лі­тыч­ны пад­ыход да мас­тац­тва, з яко­га мож­на вы­ру­ліць у лю­бы бок.

— На­прык­лад, Ка­міль Га­джы­еў — і ску­льп­тар, і гра­фік. З-за та­го, што мы пра­ цу­ем з інтэр’ерам, з вя­лі­кай фор­май, з пра­сто­рай, мы па-інша­му мыс­лім у іншых ві­дах мас­тац­тва, гэ­та фар­муе на­шу ўнут­ра­ную сва­бо­ду. Экс­пе­ры­мен­ты ў інтэр’еры, да якіх мы пры­вык­лі, уплы­ва­юць на нашу пра­цу. Ка­лі, на­прык­лад, жы­ва­піс­цу і ма­ну­мен­та­ліс­ту пра­па­на­ваць пра­сто­ру для вы­ста­вы, то пад­ыход ма­ну­мен­та­ліс­та бу­дзе ад­роз­ні­вац­ца?

— На гэ­тай вы­ста­ве я жы­ва­піс не вы­стаў­ляў, хоць усе ве­да­юць, што я актыў­ны ў гэ­тым ві­дзе мас­тац­тва. Зра­біў інста­ля­цыю — па­ста­віў рыш­та­ван­ні, на якія пры­ма­цоў­ва­лі­ся фо­та­здым­кі. Я ства­рыў сво­еа­саб­лі­вы ма­ну­мент. Што для вас вяр­шы­ня по­спе­ху? Да ча­го імкня­це­ся?

— Мне не важ­ны ма­тэ­ры­яль­ны вы­нік, на­кшталт «я зра­біў аб’ект ўся­го свай­го жыц­ця», най­перш каш­тоў­ны ўнут­ра­ны стан. Хоць на­ват эта­пы твор­ча­га шля­ху я падзя­ляю ад ад­на­го аб’екта да інша­га. Ад­на глава на­зы­ва­ецца «Грод­зен­скі за­мак», дру­гая — Ня­свіж, трэ­цяя — Па­лац Не­за­леж­нас­ці (у мя­не там да­во­лі скла­да­ны рос­піс). Ма­ну­мен­та­ліс­ты жы­вуць та­кі­мі глав­амі. Ад­нак я не ма­гу ска­ заць, што ў мя­не быў са­мы га­лоў­ны аб’ект, бо не­йка­га ад­па­вед­на­га ўнут­ра­на­га ста­ну я яшчэ не да­сяг­нуў. Зра­зу­меў гэ­та, ка­лі, рых­ту­ючы вы­ста­ву, па­тра­піў у май­стэр­ні Кіш­чан­кі і Ваш­ чан­кі — гэ­та ода май­стэр­ству. Яны ге­ніі і вя­лі­кія май­стры, і ёсць тая шко­ла, з якой мно­гае па­ча­ло­ся. Так, вя­лі­кае май­стэр­ства, але ў асно­ве іх твор­час­ці ля­жаць і вя­лі­кія ідэі. Ма­ну­мен­та­ль­ныя кам­па­зі­цыі Кіш­чан­кі грун­ту­юцца на све­та­пог­ля­дзе ма­ дэр­ніз­му, у Ваш­чан­кі — род­ная зям­ля, гіс­то­рыя, то-бок на­цы­яна­ль­ная ідэя. Пра­цы астат­ніх мас­та­коў у Па­ла­цы мас­тац­тва кан­трас­та­ва­лі з гэ­ты­мі шэ­ дэў­ра­мі, ска­жу шчы­ра, і не па­вод­ле май­стэр­ства. Я, без­умоў­на, жар­та­ва­ ла на­конт пла­на ма­ну­мен­та­ль­най пра­па­ган­ды, ад­нак дэ­ка­ра­ты­візм і ад­ сут­насць сэн­са­ва­га кар­ка­су, які б вы­к лі­каў моц­ную фор­му, у мно­гіх тво­рах бян­тэ­жаць. Та­кое ўра­жан­не, што мас­та­кі дэ­за­ры­ента­ва­ныя.

— Ёсць моц­ная па­трэ­ба вы­жы­ван­ня, не ве­да­еш, чым дзень скон­чыц­ца, як ця­бе кру­та­не і пад­амне. Па­трэ­ба пад­ла­джвац­ца пад рэ­аліі су­час­на­га све­ту. Ра­ней ты ве­даў, як ад­каз­ваць на за­да­чы, і быў упэў­не­ны ў за­ўтраш­нім дні. Ад­нак я ду­маю, што цяж­кас­ці за­гар­тоў­ва­юць, яны фар­му­юць тваю твор­часць. Бы­вае, пры­хо­дзіш у май­стэр­ню — ру­кі апус­ка­юцца, па­сля пра­цу­еш, бо ча­ка­ юць твор­чыя пра­екты. Я ад­крыў но­вую тэ­му ў жы­ва­пі­се: пі­шу кар­ці­ны для не­ві­душ­чых. Ужо зра­біў два пра­екты, дзве се­рыі кар­цін — па­вод­ле Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча і Але­ся Раз­ана­ва. Тэк­сты іх тво­раў пе­рад­адзе­ныя шрыф­там Брай­ ля, і вы­явы зроб­ле­ныя аб’ёмным кон­ту­рам. Атрым­лі­ва­ецца, што кож­ны пра­цуе сам па са­бе… Дзе сён­ня мо­ла­дзі знай­ сці хоць не­йкія апо­ры?

— Яны ня­даў­на атры­ма­лі ад­ука­цыю, і ака­дэ­мія іх яшчэ тры­мае. Аб­едзве ма­ ла­дзёж­ныя вы­ста­вы ве­ль­мі пад­обныя экс­пе­ры­мен­та­мі з ма­тэ­ры­яла­мі, ад­чу­ ва­ецца агу­ль­ная шко­ла. А па­сля кож­ны аўтар ру­шыць у свой бок. Гэ­та важ­на — па­йсці сва­ёй да­ро­гай.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з іі

13

«Genius loci.

Genius lost / Ге­ній мес­ца. Ге­ній згуб­ле­нас­ці» ў НЦСМ

Мы му­с ім згу­біц­ц а, каб знай­с ці ся­бе Да­р’я Амя­ль­ко­віч

П

ун­ктам ад­лі­ку гэ­та­га пра­екта стаў пле­нэр у арт-вёс­цы Кап­та­ру­ны, на­тхня­ль­ным і міс­тыч­ным мес­цы на мя­жы Бе­ла­ру­сі і Літ­вы. Шу­ка­ючы ці вы­дум­ля­ючы свае «мес­цы сі­лы» ў «бе­ла­рус­кай Шам­ба­ле», як яшчэ на­зы­ва­юць той край, фа­тог­ра­фы на­ма­га­лі­ся згу­біц­ца ў не­зна­ ёмым лан­дшаф­це, і ад­крыць яго і ся­бе на­ноў.

Але «ге­ній мес­ца» ака­заў­ся пад­ступ­ным. Лан­д­ шафт па­чаў за­цяг­ваць, ад­кры­вац­ца і ад­на­ча­со­ва ад­штур­хоў­ваць. Ён пры­му­шаў уз­ірац­ца ў да­ляг­ ляд і шу­каць но­выя пун­кты ўва­хо­ду. Не ад­пус­каў. Кап­та­ру­ны як мес­ца збян­тэ­жа­нас­ці, стра­ты ся­бе і спас­ці­жэн­ня па­ча­лі раз­рас­тац­ца і ўзні­каць у но­вых мясц­інах, кра­яві­дах, га­ра­дах — не то­ль­кі бе­ла­рус­кіх. Кап­та­ру­ны пе­ра­ўтва­ры­лі­ся ў пер­са­ на­ль­ны вы­клік, на які му­сіш ад­ка­заць у пэў­ны мо­мант ча­су. Ад­люс­тра­ваць ся­бе на сят­чат­цы во­ка све­ту. А ўсё па­чы­на­ла­ся кры­ху інакш.

Genius loci. Genius lost.

Кож­нае но­вае мес­ца дае нам маг­чы­масць пе­ ра­ства­рыць ся­бе. Ці гэ­та но­выя га­ра­ды аль­бо пры­род­ныя лан­дшаф­ты, якіх мы ра­ней не ба­чы­лі, але зна­хо­джан­не ў но­вым ата­чэн­ні да­зва­ляе нам хоць на пэў­ны мо­мант стаць ана­нім­ны­мі. За­быць сваё імя як ад­ну са звык­лых ідэн­тыч­нас­цей, і зра­біць гэ­та з аса­ло­дай. Мы рас­пуш­ча­емся ў мес­цы, зні­ка­ем у ім, каб по­тым — на­ла­джва­ючы з ім жа кан­такт, шу­ка­ючы яго дух (genius loci) — даць са­бе но­вае імя, якое, як ні дзіў­на, мо­жа мець тыя ж лі­та­ры. Мы му­сім згу­біц­ца ў гэ­тым но­вым мес­цы, каб знай­сці ся­бе ў но­вай якас­ці. ліпень, 2021

14

Рэ­ц эн­з ія

Ці пра­сцей гэ­та зра­біць фа­тог­ра­фу, чым, ска­жам, звы­чай­на­му ван­дроў­ні­ку? І так, і не. Фа­тог­раф тут зна­хо­дзіц­ца па­між дву­ма мо­ду­са­мі. З ад­на­го бо­ку, ён пра­гне но­вых све­таў, каб сха­піць іх у «сіл­кі свай­го сва­во­ль­на­га зро­ку». Ды да­лей, па­тра­бу­ючы бо­льш ад свай­го во­ка, яму час­та скла­да­на кан­чат­ко­ва ад­пус­ціць ся­бе. З інша­га — бу­ду­чы і бо­льш ураз­лі­вым да бач­на­га, фа­тог­раф па­ра­дак­са­ль­ным чы­нам здо­ль­ны вы­ бу­да­ваць сюр­рэ­аль­ную дыс­тан­цыю па­між са­бой і све­там, да­зво­ліў­шы апош­ня­му на­быць но­выя аб­ліч­чы. Іншы­мі сло­ва­мі, мес­ца так­са­ма пра­гне быць уба­ча­ным, каб па­цвер­дзіць свой ге­ній. Яно мае па­трэ­бу ў тым, каб яго знай­шоў мас­так. Дык чый жа по­зірк мац­ней­шы пры гэ­тай сус­трэ­ чы — фа­тог­ра­фа ці мес­ца? Яны за­ле­жаць ад­но ад ад­на­го. Фа­тог­ра­фу па­трэб­ны мо­мант згуб­ле­нас­ці (на­за­вём яго genius lost), каб вы­бу­да­ваць на­ноў свае ста­сун­кі са све­там. А све­ту (мес­цу) важ­на быць ад­кры­тым, каб вы­явіць свой дух.

Genius lost. Genius loci. І на­адва­рот.

Ду­хі і пус­тэ­ч ы па­меж­най ла­ка­цыі Во­ль­га Рыб­чын­ская

Н

о­вы вы­ста­вач­ны пра­ект бе­ла­рус­кіх аўта­раў (ку­ра­тар­ка Дзі­на Да­ні­ло­віч) пра стра­ту і зна­хо­джан­не ся­бе ў но­вых мес­цы, кан­ тэк­сце, ча­се і рэ­аль­нас­ці. Пра ўцё­кі і маг­чы­мыя тра­екто­рыі ад­ыхо­ду аль­бо вы­ха­ду. Пра­ект фік­суе стаў­лен­не і ўплыў кан­крэт­най ла­ка­цыі — арт-вёс­

«Мастацтва» № 7 (460)

кі на мя­жы з Літ­вой, ад­на­ча­со­ва вы­хо­дзіць за рам­кі як ге­агра­фіі, так і ча­су. Тут у кож­ным пра­екце пры­сут­ні­чае аўтар­скае вы­зна­чэн­не і прад­стаў­лен­не ся­бе, сва­ёй па­зі­цыі, во­пы­ту. Пер­ша­па­чат­ко­ва пра­цуе рэ­жым «ад­кры­ та­га тво­ра» — сво­еа­саб­лі­вая на­го­да для раз­мо­вы, пра­па­но­ва інтэр­прэ­та­цыі ўба­ча­на­га.

У кан­тэк­сце прад’­яўле­ных пра­сто­раў, ня­хай гэ­та бу­дзе ба­ло­та Андрэя Ду­бі­ні­на, вод­ная роў­нядзь Жан­ны Глад­ко, пры­род­ны лан­дшафт Дзі­ны Да­ ні­ло­віч, фраг­мен­та­ва­ныя пра­сто­ры Во­ль­гі Кі­ры­ ла­вай, ад­біт­кі «Рап­тоў­ных рэ­аль­нас­цяў» Акса­ны Ве­ні­ямі­на­вай, што ру­ха­юцца па­ра­ле­ль­на, гля­дач уцяг­ва­ецца ў зрэ­жы­са­ва­ныя мас­та­ка­мі пе­ра­жы­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з іі

15

Вы­ста­ва «Genius loci. Genius lost / Ге­ній мес­ца. Ге­ній згуб­ле­нас­ці» з’яў­ля­ецца вы­ні­кам да­сле­да­ ван­ня не­ма­тэ­ры­яль­ных якас­цей ма­тэ­ры­яль­ных пра­сто­раў, што ўспры­ма­юцца і вы­зна­ча­юцца фі­зіч­на, сім­ва­ліч­на, праз бач­ныя і ад­чу­ва­ль­ныя інту­ітыў­на пра­явы. Гэ­та ад­на­ча­со­ва і па­ся­рэд­нік, і сро­дак, умо­ва за­ ха­ван­ня і пе­рад­ачы не­ацэн­на­га дос­ве­ду стра­ты і зна­хо­джан­ня ся­бе — праз пра­жы­ван­не і ўза­ема­дзе­янне з genius loci.

1. Андрэй Ду­бі­нін. «Тут не­йкае ба­ло­та». 2020—2021.

2. Во­ль­га Хах­ло­ва. Ex profundis. Аб’екты, эпак­сід­ная сма­ ла, фа­таг­ра­фія. 2020—2021.

3, 8. Сяр­гей Лес­кець. Lumen print. Со­нца, да­ж джа­вая ва­да, со­кі раслін. 2018—2021.

4. Жан­на Глад­ко. «Вяр­тан­не Лі­літ. Зі­мо­вае Со­нцас­та­ янне». Ві­дэа. 2020.

5. Сяр­жук Мя­дзве­дзеў. Аб пры­ро­дзе рэ­чаў. Фа­таг­ра­фія, ліч­ба­вы друк.

6. Дзі­на Да­ні­ло­віч. Жы­вое (уяў­нае) жы­вое. 2021.

7. Акса­на Ве­ні­ямі­на­ва. Рап­тоў­ныя рэ­аль­нас­ці. Фа­таг­ра­ фія, ліч­ба­вы друк. 2018—2021.

ван­ні, ад­чу­вае праз прад­стаў­ле­ныя ві­зу­аль­ныя кан­струк­цыі, вы­хоп­лі­вае і тлу­ма­чыць сэн­сы. Сяр­жук Мя­дзве­дзеў у сва­ёй пра­цы «Аб пры­ро­дзе рэ­чаў» ата­ясам­лі­вае прад­ме­ты і іх гас­па­да­роў, раз­мяш­ча­ючы і па­сту­по­ва рас­тва­ра­ючы іх у пры­ род­ным ася­род­дзі, якое ста­но­віц­ца ме­та­фа­рай жыц­ця, кры­ні­цай і кан­чат­ко­вым пун­ктам цык­лу. Во­ль­га Хах­ло­ва да­сле­дуе «ру­кат­вор­ныя зна­кі пры­сут­нас­ці» ў змен­лі­вых ка­арды­на­тах ча­су і лан­дшаф­ту, гэ­та гіс­то­рыя пра мо­мант мі­ну­ла­га, які сы­шоў, але па­кі­нуў па­сля ся­бе след. Жан­на Глад­ко па­сля­доў­на вы­бу­доў­вае дзей­ ства — шлях ад смер­ці да жыц­ця, ад ста­ро­га да но­ва­га. Дзе на­ра­джэн­не но­ва­га со­нца сім­ва­лі­зуе пе­ра­мо­гу над цем­рай — праз пе­ра­адо­лен­не

стра­ху, рас­ча­ра­ван­няў, без­на­дзей­нас­ці. Ві­дэа «Вяр­тан­не Лі­літ. Зі­мо­вае Со­нцас­та­янне» бы­ло зроб­ле­на ў рам­ках рэ­зі­дэн­цыі мас­тач­кі ў NAC (Nida Art Colony) / Ні­да, Літ­ва 2020/12/21. Андрэй Ду­бі­нін ро­біць сваю спро­бу га­ва­рыць пра ася­род­дзе як маг­чы­мы ба­зіс, што сфар­ма­ваў на­ цы­яна­ль­ны ха­рак­тар, бе­ла­рус­кую мен­та­ль­насць. У пра­екце «Тут не­йкае ба­ло­та» аўтар на­плас­ тоў­вае сэн­сы, звяр­та­ецца так­са­ма да «стэ­рэ­а­ тып­ных эпі­тэ­таў, які­мі ка­рыс­та­юцца бе­ла­ру­сы ў вы­зна­чэн­ні сва­ёй на­цы­яна­ль­най ідэн­тыч­нас­ці», змяш­ча­ючы іх на вы­яву як на фа­сад. Дзі­на Да­ні­ло­віч так­са­ма вы­ка­рыс­тоў­вае лан­д­ шафт як фон, дзе не ча­ла­век вы­зна­чае ся­бе ў стаў­лен­ні да пры­ро­ды, але на­адва­рот, лан­дшафт вы­зна­ча­ецца пры­сут­нас­цю суб’­екта. Ён аказ­ва­ ецца тым са­мым зна­кам, сім­ва­лам, які на­паў­няе і па­зна­чае на­ва­ко­ль­ную «пус­тэ­чу». Во­ль­га Кі­ры­ла­ва ў сва­ёй «Так­ты­цы ўхі­лен­ня» да­сле­дуе мя­жу, шэ­рую зо­ну па­між пры­ват­ным і пуб­ліч­ным, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы пей­за­жы як поле для раз­гор­тван­ня сю­жэ­та. Су­мяш­чэн­не архіў­на­га англа­моў­на­га да­ку­мен­та­ль­на­га ро­лі­ка 1944 го­да ста­но­віц­ца час­ткай мі­зан­сцэ­ны, ста­фаж­ным эле­ мен­там кам­па­зі­цыі. Ігар Саў­чан­ка вы­зна­чае ду­хаў мес­ца, «бо ня­ма мес­ца без ду­ху» (лац. Nullus enim locus sine genio est, рым­скі гра­ма­тык 4 ст. н.э.), чым бы ні бы­ло гэ­тае мес­ца — па­зна­ча­ным ка­арды­на­ та­мі пун­ктам пры­зна­чэн­ня аль­бо ла­бі­рын­та­мі свя­до­мас­ці. «Уцё­кі» Яўге­на Атцец­ка­га з’яў­ля­юцца апо­ве­дам пра бяс­печ­нае, «на­тхня­ль­нае і міс­тыч­нае мес­ца на мя­жы Бе­ла­ру­сі і Літ­вы — арт-вёс­ку Кап­та­ру­ны». Сім­ва­ліч­ны «гер­ба­рый» Сяр­гея Лес­ке­ця рас­па­вя­дае пра genius loci, а ды­ялог з ту­тэй­шы­мі, жы­ха­ра­мі мяс­тэч­ка, да­зва­ляе пра­нік­нуц­ца яго ўнут­ра­ным ці­хім жыц­цём. ліпень, 2021

16

Быць роў­най са­бе Вы­ста­ва Во­ль­гі Кі­ры­ла­вай « Сак­рэт­ная тэч­ка » ў Му­зеі - май­стэр­ні За­іра Азгу­ра

Лю­боў Гаў­ры­люк

Архіў інтым­ных фа­таг­ра­фій сяб­роў­кі на­тхніў Во­ль­гу Кі­ ры­ла­ву на но­вы пра­ект, бо эма­цый­ная па­мяць пра­цуе не то­ль­кі як да­ні­на мі­ну­ла­му, але і як аб­наў­лен­не су­ час­на­га. Экс­па­зі­цый­нае Ча­сам, ка­лі вы­ста­вач­ны пра­ект рэ­алі­зу­ецца ў тра­ды­цый­ным клю­чы, мож­на мер­ка­ваць пра фа­ва­ры­таў гле­да­чоў. Ад­нак не гэ­тым раз­ам. Бо гэ­тым раз­ам «сак­рэт­ная тэч­ка» ў лі­та­ра­ль­ным сэн­се тэч­ка, то­ль­кі ўпры­го­жа­ная — аб­цяг­ ну­тая чыр­во­най за­мшай. Яе так­ты­ль­насць і ама­тар­скі гля­нец фо­та­здым­каў так­са­ма важ­ныя. Гля­дзець ад­біт­кі з хва­лю­ючы­мі сю­жэ­та­мі да­вя­дзец­ца самна­сам — ві­зу­аль­ны кан­такт цал­кам за­ле­жыць ад аса­біс­та­га вы­ба­ру. У гэ­тым пра­гля­дзе, як і ў на­бо­ры воб­ра­заў, ня­ма па­сля­доў­нас­ці, усё ве­ль­мі інды­ ві­ду­аль­на. У рэ­шце рэшт, рам­ка 18+ мяр­куе асэн­са­ва­ны вы­бар да­рос­ла­га ча­ла­ве­ка. Так, ра­шэн­не ня­звык­лае (ку­ра­тар­ка вы­ста­вы Дзі­на Да­ні­ло­віч), ад­нак за­да­ча мас­та­ка не про­ста па­ка­заць не­шта кан­крэт­нае — на вы­ста­ве ў пры­нцы­пе, а ўжо за­да­чу аб­ме­жа­вац­ца прэ­зен­та­цы­яй у ад­ной плос­кас­ці са­праў­ды ніх­то не ста­віць. У тэч­цы 78 ад­біт­каў. У Брэс­це, дзе пра­ект па­каз­ва­лі год та­му на­зад у рам­ках МФМ, іх бы­ло 25. Над­ру­ка­ва­ныя яны ў фар­ма­це А4 звы­чай­ным фо­та­ла­ба­ра­ тор­ным спо­са­бам, бо архіў, які па­слу­жыў стар­там пра­екту, ства­раў­ся ліч­ба­ вым чы­нам. Тэк­стаў на сце­нах — 18. Ця­лес­насць як са­цы­яку­ль­тур­ны кан­цэпт Скла­да­ная вы­ста­ва і скла­да­ная кан­цэп­цыя. Я б па­ча­ла з ця­лес­на­га, з уні­вер­ са­ль­най якас­ці, якая так моц­на тры­мае нас у меж­ах аб­умоў­ле­най кан­вен­цыі. Рэ­абі­лі­та­цыя кан­цэп­ту ця­лес­на­га ў са­цы­яку­ль­тур­ным кан­тэк­сце ад­бы­ла­ся так да­ўно, што не ад­ра­зу ўжо і пры­га­да­еш — пры­клад­на ў па­чат­ку мі­ну­ла­ га ста­год­дзя, ка­лі яе пе­ра­ста­лі вы­цяс­няць на пе­ры­фе­рыю рэ­флек­сіі. Ві­ток па­чаў рас­круч­вац­ца як бы ў іншы бок: фі­зіч­нае існае ста­лі надзя­ляць усё «Мастацтва» № 7 (460)

бо­ль­шы­мі са­цы­яль­ны­мі, ку­ль­тур­ны­мі і ме­та­фі­зіч­ны­мі зна­чэн­ня­мі. У да­лё­ кай прад­гіс­то­рыі гэ­тая су­вязь існа­ва­ла — у антыч­най тра­ды­цыі, на­прык­лад. Та­му лі­чыц­ца, што но­вае, бо­льш шы­ро­кае раз­умен­не ця­лес­на­га ад­люс­троў­ вае імкнен­не су­час­на­га ча­ла­ве­ка да стра­ча­на­га па­чуц­ця гар­мо­ніі, адзін­ства све­ту. Ты­ся­чы да­сле­да­ван­няў пры­све­ча­ныя ад­лі­ко­ва­му сло­ва­злу­чэн­ню «фі­зіч­нае це­ла», усіх яго ба­коў і пра­яў у са­мых раз­на­стай­ных пра­кты­ках. І вя­до­ма, іх інтэр­прэ­та­цы­ям. Дзя­сят­кі аб­лас­цей на­ву­ко­вых ве­даў — ад мед­ыцы­ны да фі­ ла­со­фіі, антра­па­ло­гіі і рэ­лі­гі­язнаў­ства — ста­ра­лі­ся асэн­са­ваць ця­лес­нае не то­ль­кі як фе­но­мен, але і як па­ўна­вар­тас­ны кан­цэпт. Ка­лі звяр­нуц­ца да імё­ наў, пры­чым са­мых важ­кіх ву­чо­ных сус­ве­ту, у гэ­тым фо­ку­се мож­на вы­ву­чаць усю гіс­то­рыю на­ту­ра­ль­ных і гу­ма­ні­тар­ных на­вук. Спы­ню­ся ве­ль­мі ко­рат­ка і ў пер­шым на­блі­жэн­ні то­ль­кі на ад­ной трак­тоў­цы. Гэ­та два­якае раз­умен­не ця­лес­на­га: у ста­ты­цы і ў ру­ху (грэц­кае physis — тое, што рас­це без вон­ка­ва­га ўздзе­яння). Ка­лі пер­шае аса­цы­юец­ца з пэў­най «цяж­кас­цю быц­ця», то дру­гое азна­чае жа­дан­не тран­сцэн­дэн­тна­га, пры­чым і яго інстру­мент, і вы­нік. З ад­на­го бо­ку, ма­тэ­ры­яль­нае як пе­ра­шко­да, з дру­го­ га — кры­ні­ца і па­трэ­ба ў «па­ры­ве», у тым, каб над са­бой пад­няц­ца. І вось тут усту­пае ў сваю гла­ба­ль­ную ро­лю ку­ль­ту­ра: па­рыў мо­жа быць спан­тан­ным і вы­пад­ко­вым (як ва ўся­кай жы­вё­лы), а мо­жа — да­за­ва­ным, аб­ме­жа­ва­ным рам­ка­мі ку­ль­тур­ных на­вы­каў. Гэ­та ўсвя­дом­ле­насць, на­прык­лад, то-бок са­ ма­кан­троль у жа­дан­ні «раз­гар­нуц­ца» або кан­троль з бо­ку знеш­ніх аб­ста­він. Ве­ль­мі маг­чы­ма, што аб­одва шля­хі вя­дуць да ад­ной і той жа мэ­ты, але яны роз­ныя пры агу­ль­най уста­ноў­цы: ця­лес­нае існа­ван­не ча­ла­ве­ка пер­ша­па­ чат­ко­ва мяр­куе аб­ме­жа­ван­ні ку­ль­тур­ных ме­ха­ніз­маў, і ў гэ­тым сэн­се ця­ лес­нае — не на­бор фі­зі­яла­гіч­ных фун­кцый, а кан­цэпт, які сін­тэ­зуе мнос­тва сэн­саў, вы­пра­ца­ва­ных гіс­то­ры­яй і ку­ль­ту­рай. Мі­шэнь для та­бу­яван­ня За­раз пра сэк­су­аль­насць. Ча­му яна за­ста­ецца та­бу­ява­най і што ў гэ­тай сфе­ры змя­ня­ецца? На­сам­рэч усё, ну ці ве­ль­мі мно­гае. Не мя­ня­ецца то­ль­кі са­ма на­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія яўнасць та­бу. Тут так­са­ма два­істасць, як і ў пан­яцці ця­лес­на­га. З ад­на­го бо­ку, пры­сут­ні­чае со­рам (як бы яго ні раз­уме­лі) і не­бяс­пе­ка моц­ных па­чуц­цяў: страс­ці, ула­ды, рэ­ўнас­ці. З інша­га бо­ку, сэк­су­аль­насць — гэ­та ўсё ж пра акт ства­рэн­ня но­ва­га жыц­ця, пра­цэс свя­ты і на­ват аб­авя­зак. Ду­алізм стаў асно­ вай для та­бу, якія з ця­гам ча­су мя­ня­лі­ся, але не зні­ка­лі цал­кам. Інцэст, сэкс з жы­вё­ла­мі, што слу­жы­лі та­тэм­ны­мі, з чу­жы­мі жон­ка­мі, з мёр­твы­мі і псі­хіч­на хво­ры­мі лю­дзь­мі — ад ста­ра­жыт­ных ча­соў да XVIII ста­год­дзя та­бу бы­лі на­ поў­не­ныя ад­на­ча­со­ва міс­тыч­ны­мі ад­чу­ван­ня­мі і пан­яцця­мі пра гра­хоў­нае. Ве­ль­мі не­ўза­ба­ве па­сля клю­ча­вых ад­крыц­цяў у на­ту­ра­ль­ных на­ву­ках па­ўста­ ла су­вязь та­бу з воб­лас­цю ву­ль­гар­на­га. Та­бу­ява­лі­ся ста­сун­кі па­між лю­дзь­мі ад­на­го по­лу, фе­мі­ніс­цкія тэ­орыі, з’яў­лен­не кан­тра­цэп­цыі і про­шу­кі сэк­су­аль­ ных рэ­ва­лю­цый.

17

«Га­ле­рэй­ная за­ла му­зея Азгу­ра ідэ­аль­на пад­ышла «Сак­рэт­най тэч­цы»: ця­пер пра­ект на­быў фор­му, экс­па­зі­цыя цал­кам ад­па­вя­дае тэ­ме, усё ака­ за­ла­ся ве­ль­мі да­клад­ным. Я пра­ца­ва­ла над ім два га­ды, і не то­ль­кі над архі­вам. На­прык­лад, у мя­не з’яв­ іў­ся дос­вед са­ма­іза­ля­цыі, ка­лі я шмат зды­ма­ла ся­бе. І по­тым уба­чы­ ла, як шмат лю­дзей так­са­ма гэ­та ро­бяць, пры­чым пад­обным жа чы­нам. Гэ­тыя здым­кі на­поў­не­ныя та­кой шчы­рас­цю, та­кой пра­ўдай! Пры гэ­ тым усе лі­чаць свае тэч­кі та­емны­мі і за­кры­ты­мі, а фа­таг­ра­фіі — за­ ліш­не па­чуц­цё­вы­мі. Як і тэк­сты: мо­ва ка­хан­ня за­ўсё­ды за­шыф­ра­ва­ная, ча­сам смеш­ная, на­іўная і, вя­до­ма, так­са­ма інтым­ная. У архі­ве яе трэ­ба бы­ло рас­шыф­ра­ваць, але ка­лі па­глыб­ля­ешся ў гэ­тыя ска­жэн­ні, у ла­цін­ку, у па­ра­дак лі­тар і пра­бе­лаў, па­чы­на­еш раз­умець, што мо­ва ка­хан­ня ўсёта­кі існуе, яна рэ­аль­ная і па­він­на існа­ваць! Каб па­ка­заць гэ­ты слоў­нік, я вы­бра­ла не­ка­ль­кі ўрыў­каў — гэ­та эсэ­мэс­кі з пе­ра­піс­кі ў ста­рым яшчэ тэ­ле­фо­не. Усе сап­раў­днае, ні­чо­га не пры­ду­ма­на, як і ў ма­ёй пе­ра­піс­цы. Я ха­це­ла па­цвер­дзіць пра­ва гэ­та­га слоў­ні­ка на жыц­цё і аб­ара­ніць гэ­тае пра­ва. Як у лю­бым экс­пе­ры­мен­це: ка­лі саб­ра­ны вя­лі­кі аб’­ём ма­тэ­ры­ялу, да­след­чык га­во­рыць: «Па­цвяр­джаю, гэ­та да­ка­за­на». А што ты­чыц­ца фа­таг­ра­фій, я б на­ват ха­це­ла, каб тэч­ка бы­ла не сак­рэт­най, а ад­кры­ тай. Усё тут зня­та без уся­ля­кіх тру­каў, без эстэ­ты­за­цыі — ве­ль­мі сум­ лен­на. Хай чы­таць яе не за­ўсё­ды ёмка, бо гэ­та як чу­жыя ліс­ты. Але вы ж з ёй сам-на­сам, мож­на за­крыць, не па­гру­жа­ючы­ся ў жыц­цё ста­рон­ня­га ча­ла­ве­ка. Ёсць, да­рэ­чы, яшчэ ўзрос­та­вы мо­мант, які ніх­то не ха­вае, бо ка­хан­не не прэ­ра­га­ты­ва юнац­тва, тут ня­ма стан­дар­таў. Так што архіў стаў пад­ста­вай для пра­цы, а ў вы­ні­ку ўсё гэ­та пе­ра­пля­ ло­ся. Атры­ма­ла­ся агу­ль­ная кра­на­ль­ная гіс­то­рыя, з па­чат­кам і шмат­ кро­п’ем у кан­цы. Га­лоў­нае тут не эро­ты­ка, а час, які лю­дзі пра­жы­ва­юць раз­ам, у сва­іх па­чуц­цях. Мне бліз­кі воб­раз ка­хан­ня як воб­ла­ка, ён з юнац­ тва і ён ве­ль­мі па­этыч­ны. Ка­лі на­шы лю­боў­ныя гіс­то­рыі за­вяр­ша­юцца, воб­ла­ка не зні­кае, яно то­ль­кі адля­тае да­лё­ка-да­лё­ка».

Але эро­ты­ка — бо­льш ці менш у рам­ках эстэ­ты­кі — у чыс­тым вы­гля­дзе лу­на­ла ка­тэ­га­рыч­на вы­со­ка! Яе па­чуц­цё­ва-ця­лес­ная за­мож­насць і на­ват не­абход­ насць не ме­лі па­трэ­бы ў ма­ра­ль­най пра­бле­ма­ты­за­цыі. На­рэш­це каш­тоў­нас­цю ста­лі аса­біс­тыя межы. Мас­тац­тва як не­да­хоп рэ­аль­нас­ці Не за­ўсё­ды зра­зу­ме­ла, дзе спы­ня­ецца жыц­цё і па­чы­на­ецца мас­тац­тва, са­ бра­ная інста­ля­цыя ці яшчэ за­па­ка­ва­ная... Не­да­хоп або ад­да­лен­не сэн­саў аб’­ ектыў­на­га, фак­тыч­на­га вы­клі­ка­юць да жыц­ця но­выя нор­мы і эты­ку, а diversity ўпэў­не­на ста­но­віц­ца сло­вам го­да. У мас­тац­тве, на мой по­гляд, мар­гі­на­ль­нас­ці і на­ват вы­цяс­нен­ня ўся­го дыс­кур­су ця­лес­на­га не бы­ло. Не па­глыб­ля­ючы­ся ў гіс­то­рыю пы­тан­ня, не ад­маў­ля­ючы стан­дар­ты ма­са­вай свя­до­мас­ці і мі­фа­ло­гію роз­ных ча­соў і на­ро­даў, ха­чу пры­ вес­ці ў пры­клад бліс­ку­чую Лу­із Бур­жуа. Бяс­кон­ца пра­слаў­ле­ную, да 90 га­доў за­пат­ра­ба­ва­ную, шмат раз­оў уша­на­ва­ную. Аме­ры­кан­скую мас­тач­ку фран­цуз­ ска­га па­хо­джан­ня, якая ўсё жыц­цё пра­ца­ва­ла з кан­цэп­та­мі ця­лес­нас­ці і сэк­су­ аль­нас­ці, упіс­ва­ючы свае пра­цы ў рас­пра­цоў­ку ўлас­най ідэн­тыч­нас­ці. Траў­мы ся­мей­на­га, дзі­ця­ча­га мі­ну­ла­га яе не пе­ра­сле­да­ва­лі, ску­льп­тар­ка жы­ла ў спры­ яль­ным шлю­бе і па­спя­хо­ва за­йма­ла­ся мас­тац­твам. Але энер­гія по­шу­каў ся­бе, улас­най то­еснас­ці лі­та­ра­ль­на раз­ры­ва­ла шаб­ло­ны спа­чат­ку арт-Нью-Ёрку, а по­тым і све­ту. Яе эма­цый­ная па­мяць і фан­та­зія вы­ка­рыс­тоў­ва­лі інстру­мен­ты яскра­ва­га по­стсюр­рэ­аліз­му, яшчэ ў Па­ры­жы яна бы­ла ву­ча­ні­цай Кан­стан­ці­на Бран­ку­зі і бра­ла ўро­кі ў Фер­на­на Ле­жэ, і гэ­та шмат што тлу­ма­чыць. Я ба­чы­ла яе інста­ля­цыі ў Рас­іі і Іспа­ніі: яны гран­ды­ёзныя. Спа­чат­ку дзі­вяць па-гля­дац­ ку, як ма­ну­мен­та­ль­ныя плас­тыч­ныя аб’­екты, по­тым пра­ні­ка­ешся кан­цэп­цы­яй, пра­бле­ма­ты­за­цы­яй. Ідэя там за­ўсё­ды пан­уе. Да­к лад­насць у ма­тэ­ры­яле З Во­ль­гай Кі­ры­ла­вай мы га­во­рым пра сум­лен­насць — пе­рад са­бой, па­мяц­цю і сва­ім мас­тац­твам. Пра тое, як важ­на, каб усё злу­чы­ла­ся ў твор­чым пра­екце, ка­лі рэ­аль­ныя ра­ман­тыч­ныя гіс­то­рыі шмат­кроць на­ра­джа­юцца і ад­плы­ва­юць. ліпень, 2021

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

18

Усе, ка­го я не ве­даю « Лю­дзі, якіх я ба­чыў, але ні­ко­лі не сус­тра­каў » у Мас­тац­кім му­зеі Тэль -Аві­ва Ганна Серабро

Гэ­тая вы­ста­ва не са­мая звы­чай­ная, ад­нак ве­ль­мі па­пу­ляр­ная. Для та­го каб раз­гле­дзець яе экс­па­ на­ты, трэ­ба сес­ці на пад­ло­гу, а яшчэ лепш лег­чы. Інста­ля­цыя з бо­льш чым 6 ты­сяч мі­ні­яцюр з не­ржа­ ве­ючай ста­лі і 110 ску­льп­тур з алю­мі­нію раз­мяс­ці­ ла­ся на плат­фор­ме, за­няў­шы вя­лі­кую за­лу шмат­ фун­кцый­най га­ле­рэі ў мас­тац­кім му­зеі. Сю­ды яна да­бра­ла­ся па­сля не­ка­ль­кіх экс­па­зі­цый — у Сі­бі­ры (РФ) і Ка­рэі, Парт­уга­ліі і Фран­цыі. Па­ча­так быў іншым

С

а­док Бэн Да­від — ізра­ільс­кі мас­так з Еме­на, які пра­цуе ў Лон­да­не. Атры­ маў­шы ака­дэ­міч­ную ад­ука­цыю ў Ізра­ілі і Лон­да­не, ён за­ха­піў­ся па­блікартам: яго пра­екты мож­на ўба­чыць у роз­ных кра­інах, у му­зей­ных і ад­ кры­тых гра­мад­скіх пра­сто­рах. Бэн Да­від сап­раў­ды стаў гра­ма­дзя­ні­нам све­ту, а Ізра­іль прад­стаў­ляў у 1988 го­дзе на арт-бі­ена­ле ў Ве­не­цыі (у су­аўтар­стве з Мо­ці Міз­ра­хі; ку­ра­тар Ад­ам Ба­рух). Са­мы вя­до­мы пла­кат з та­го пра­екта «Art as identity as art» («Мас­тац­тва як ідэн­тыч­насць як мас­тац­тва») мож­на і ця­пер ад­шу­каць на між­на­род­ных арт-аўкцы­ёнах. Агу­ль­ную тэ­му бі­ена­ле — «Мес­ца мас­та­ка» — сфар­му­ля­ваў ле­ген­дар­ны ку­ра­тар і гіс­то­рык мас­тац­тва Джа­ва­ні Ка­ра­дэн­тэ. За­бя­га­ючы на­пе­рад, мож­на ска­заць, што антра­па­мор­фныя аб’­

«Мастацтва» № 7 (460)

Фраг­мен­ты інста­ля­цыі «Лю­дзі, якіх я ба­чыў, але ні­ко­лі не сус­тра­каў». Сталь, алю­мі­ній. 2021.

екты, з якіх па­чы­наў і якія па­ка­заў на бі­ена­ле Бэн Да­від, па­сля падзя­лі­лі­ся на два свае склад­ні­кі — пры­род­ныя і ча­ла­ве­чыя. Эле­мен­ты мо­вы мас­та­ка — ма­ну­мен­та­ль­ныя і мі­ні­яцюр­ныя ску­льп­ту­ры, але ад­на­ча­со­ва гэ­та і свай­го ро­ду па­эзія. Ён умее да­маг­чы­ся асаб­лі­вай да­лі­кат­ нас­ці, су­ты­ка­ючы яе з бру­та­ль­нас­цю — га­лоў­ным чы­нам та­му, што так ён ад­чу­вае і ўсве­дам­ляе ме­тал. Тэ­мы мас­та­ка гла­ба­ль­ныя: пры­ро­да ча­ла­ве­ка, эва­лю­цый­ны пра­цэс, але ў на­шым вы­пад­ку гэ­та злу­чы­ла­ся яшчэ і ў ча­се. Усё па­ча­ло­ся з мі­ма­лёт­ных фо­та­здым­каў, ад якіх не­маг­чы­ма ад­мо­віц­ца на­ ват са­мым вы­со­кім пра­фе­сі­яна­лам. Звы­чай­ныя кад­ры з па­ездак у Ка­зах­стан, То­кіа, Антар­кты­ду, з жыц­ця ў Лон­да­не. Як пра­ві­ла, гэ­та стрыт-фа­таг­ра­фія, ама­ тар­ская, але па­стфак­тум ба­чыш, што дзе­сь­ці на рын­ку, пля­жы або спар­тыў­най пля­цоў­цы чым­сь­ці мясц­овыя жы­ха­ры ўсё ж та­кі за­ці­ка­ві­лі мас­та­ка. Праз не­й­

19

кі час ён пе­ра­вёў фа­таг­ра­фіі ў гра­фі­ку, па­сля ў ме­тал і саб­раў з мно­гіх со­тняў пер­са­на­жаў пра­зрыс­тае, ве­ль­мі пра­ўдзі­вае ў сва­ёй на­ту­ра­ль­нас­ці і ад­на­ча­ со­ва штуч­нае ася­род­дзе. Скру­пу­лёз­на зроб­ле­нае, з аўтар­скім вы­каз­ван­нем. Се­рыя, ство­ра­ная з та­го, што звы­чай­на за­ста­ецца ў аса­біс­тых тэч­ках, ста­ла раз­ві­вац­ца як пра­ект: час па­ска­раў­ся, дра­ма­тыч­ныя падзеі ра­бі­лі агу­ль­ную за­ду­му яшчэ бо­льш акту­аль­най. Па­сля 2015 го­да, ка­лі «Лю­дзей» ужо па­ка­за­лі ў Сід­нэі, Се­уле і Па­ры­жы, уз­моц­не­ныя кры­зі­сы і пан­дэ­мія да­зво­лі­лі саб­раць да­дат­ко­вы ма­тэ­ры­ял. Але апош­няя вай­на ў Ізра­ілі, вя­до­ма, па­шы­ры­ла кан­ цэп­цыю і да­да­ла ёй сэн­са­вай на­груз­кі. Так спра­ца­ва­ла тэм­па­ра­ль­насць, яшчэ ад­на ха­рак­тэр­ная для су­час­ных артпадзей ры­са: ка­лі мас­так ад­чу­ва­ль­ны да ду­ху ча­су і яго ідэя сап­раў­ды моц­ ная, на­яўныя пе­ра­ме­ны пра­цу­юць на пра­ект, змяс­тоў­ная час­тка пры­рас­тае ў аб’­ёме. У ві­дэ­афі­ль­ме Са­док Бэн Да­від рас­па­вя­дае пра тое, як важ­ныя яму бы­лі па­ездкі апош­ніх га­доў, атмас­фе­ра роз­ных га­ра­доў, ста­сун­кі з не­зна­ёмца­мі, спус­та­шэн­не ў пан­дэ­мію і хро­ні­ка breaking news. Без аб­дым­каў

«Я

шчэ ў мір­ным жыц­ці ...» — так ка­жуць пра свет, які быў іншым. Усе му­зей­на-га­ле­рэй­ныя падзеі ця­пер ма­юць ад­ну агу­ль­ную якасць: яны ад­кры­лі­ся ў пе­ры­яд, які хо­чац­ца на­зваць по­стпан­дэ­мій­ным. Са­цы­яль­ная дыс­тан­цыя, пра­ктыч­на ад­сут­насць ту­рыс­таў, ма­са но­вых аб­ме­ жа­ван­няў на­ўпрост раз­бу­ры­лі «мір­ныя» пла­ны арт-інсты­ту­цый. І вось ця­пер пер­шыя вы­ста­вач­ныя пра­екты ў но­вых умо­вах усё ж па­ча­лі­ся. Та­кі агу­ль­ны кан­тэкст. Аб­авяз­ко­выя мас­кі ў па­мяш­кан­нях, лі­мі­та­ва­ная ко­ль­касць на­вед­ ван­няў, бо­льш анлай­ну, менш бук­ле­таў на англій­скай мо­ве і твор­чых су­ стрэч — гэ­так на пра­кты­цы. Вы­ха­ду ка­та­ло­гаў са­ма­га роз­на­га аб’­ёму і про­ да­жам мер­чу так­са­ма ў вя­лі­кай ко­ль­кас­ці і раз­на­стай­нас­ці па­куль ні­чо­га не пе­ра­шко­дзі­ла. Ужо ця­пер ві­даць, што 2020 год стаў раз­дзя­ля­ль­най мя­жой, якая ўвой­дзе ў хро­ні­ку гіс­то­рыі мас­тац­тва як важ­ны ру­беж. Дыс­тан­цы­яван­не, ад­чу­ван­не па­гро­зы рэ­аль­ных кан­так­таў ма­юць пра­мое да­чы­нен­не да ўспры­ман­ня мас­ тац­тва і яго клю­ча­вых за­дач. Раз­бу­раць іза­ля­цыю, ку­ль­ты­ва­ваць на­вы­кі ста­ сун­каў і су­пра­цоў­ніц­тва — за­раз мас­тац­тва па­він­на бу­дзе пра­ца­ваць з гэ­ты­мі рэ­алі­ямі не­як па-но­ва­му. Ад­чу­ван­не бліз­кас­ці, на­тхнен­ня і адзі­на­га арга­ніз­му з цэ­лай за­лай на­ўрад ці ўжо вер­нуц­ца. Ці не за­ста­нец­ца мас­тац­тва на­огул у бес­па­вет­ра­най пра­сто­ры пры са­ма­ўхі­лен­ні гле­да­чоў? Ма­ла­ве­ра­год­на, бо на­пра­ца­ва­ны цэ­лы арсе­нал тэх­на­ло­гій, і «тра­ды­цыю но­ва­га» (Га­ра­льд Ро­ зен­бэрг, кла­сік мас­тац­кай кры­ты­кі XX ста­год­дзя) ніх­то не ад­мя­няе. Не ве­ль­мі зра­зу­ме­ла, як ме­на­ві­та мас­тац­тва бу­дзе пра­ца­ваць у но­вым ча­се, і ад гэ­та­га ад­соч­ваць пра­цэ­сы яшчэ бо­льш ці­ка­ва.

Пан­яцці, якія па­сля 1980-х вы­ка­рыс­тоў­ва­лі­ся ў арт-кры­ты­цы для аб­азна­чэн­ ня стра­тэ­гій, — па­ўтор­нае ад­крыц­цё, пры­сва­енне, рэ/прад­укцыя, рэ/прэ­ зен­та­цыя, г.д. — на на­шых ва­чах мя­ня­юць фо­кус. Та­ды экс­пер­ты адзна­чы­лі вяр­тан­не да ма­люн­ка, умоў­нае, ад­нак усё ж. Па­сля 2020 го­да ска­рэк­ту­ецца ўжо diversity (раз­на­стай­насць), уве­дзе­ная ў кры­тыч­ны лек­сі­кон у апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе. І «Лю­дзі, якіх я ба­чыў, але ні­ко­лі не сус­тра­каў» (ку­ра­та­ры Мі­ра Ла­пі­дот і Тал Ла­нір) ві­да­воч­ным чы­нам ад­дзя­ля­юць мі­ну­лае двац­ца­ці­ год­дзе ад бу­ду­чых. Но­вая ру­ці­на ад­хі­лен­ня — пер­шы пры­кмет­ны кан­тэк­сту­ аль­ны пласт, які счыт­вае пуб­лі­ка, за­трым­лі­ва­ючы­ся ў экс­па­зі­цыі. Рас­ч а­ла­веч­ван­н е

М

ы іх не ба­чым. Бо­льш за шэсць ты­сяч аб’­ектаў, але мы не за­ўва­жа­ ем асоб, фі­гу­ры бяс­плот­ныя. Пра­фе­сіі і расы, ген­дар і ўзрост, знеш­ні вы­гляд і жэс­ты, з дзе­ць­мі або са­ба­ка­мі, на ро­ва­ры, з фо­та­апа­ра­там — ні­чо­га не мае зна­чэн­ня. Бо­льш за тое, мы іх і не чу­ем: інста­ля­цыя па­збаў­ ле­ная тэк­сту, ён не гу­чыць і ні­дзе не на­пі­са­на ні рад­ка. Маў­чан­не ў по­ўнай за­ле ча­ла­ве­чых воб­ра­заў. Да­дат­ко­ва­га свят­ла або экс­па­зі­цый­ных под­ыу­маў так­са­ма ня­ма. І вя­до­ма, ня­ма ко­ле­ру: ме­тал чор­ны, плат­фор­ма на пад­ло­зе бе­лая. Адзна­чым, што ад­мо­ва ад вер­ба­ль­най, ка­ла­рыс­тыч­най і свет­ла­вой моў ты­па­ла­гіч­на ці­ка­вая для кан­цэп­ту­аль­на­га пра­екта, які — спе­цы­фіч­ны пад­ыход мас­та­ка — тра­ды­цый­на прад­угле­джвае як мі­ні­мум сло­вы, у тым лі­ку ўклю­ча­ныя ў ма­лю­нак. Не­хта ў гэ­тым люд­скім лан­дшаф­це кры­ху вы­шэй­шы за іншых і вы­гля­дае амаль ужо гу­лі­ве­рам, але і тыя, і іншыя — звы­чай­ныя лю­дзі з ву­лі­цы. Не ма­ дэ­лі на фо­та­се­сіі, не акцё­ры, не ге­роі. Ча­ла­ве­ка­па­доб­ныя, лю­дзі-не­ві­дзім­кі. Усе на роў­най ад­лег­лас­ці. Су­час­ная псі­ха­антра­па­ла­гіч­ная тэ­орыя, ана­лі­зу­ючы ча­ты­ры ты­ся­ча­год­дзі сус­вет­най гіс­то­рыі, лі­чыць рас­ча­ла­веч­ван­не кры­ні­цай агрэ­сіі. У па­ўся­дзён­ ным жыц­ці лю­дзі пе­ра­ста­юць ба­чыць ад­но ад­на­го, па­збаў­ля­юць пэў­ныя гру­ пы інды­ві­ду­аль­ных якас­цей, пе­ра­ста­юць ад­чу­ваць эмпа­тыю. Ад­маў­ля­юць у суб’­ектнас­ці. Зне­ва­жа­юць, лі­чаць не­да­ча­ла­ве­ка­мі, не­паў­на­вар­тас­ны­мі. Стра­ тэ­гіч­на дэ­фар­му­юцца су­вя­зі ка­лек­тыў­на­га не­свя­до­ма­га і аса­біс­та­га, фар­му­ юцца пра­гра­мы раз­бу­рэн­ня і ў вы­ні­ку са­ма­раз­бу­рэн­ня. Док­тар фі­ла­со­фіі Ула­ дзіс­лаў Бук­рэ­еў (РФ) на асно­ве ана­лі­зу шы­ро­ка­га поля дэ­гу­ма­ні­за­цыі ро­біць вы­сно­вы пра дэг­ра­да­цыю ча­ла­ве­ча­га ге­на­фон­ду, пра кры­ні­цы між­на­род­на­га тэ­ра­рыз­му і г.д. А па­чы­на­ецца ж быц­цам про­ста. Лю­дзі ўся­го то­ль­кі пе­ра­ста­ юць ад­но ад­на­го ба­чыць. Па­ва­жаць асо­бу, ша­на­ваць іншасць ... Каб зра­зу­мець гэ­та, вар­та сес­ці на пад­ло­гу пе­рад по­ўнай за­лай ма­ле­нь­кіх ча­ла­веч­каў. ліпень, 2021

20

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

Сва­бод­ны ма­рыць... « Мі­фы » Усе­ва­ла­да Швай­бы ў На­цы­яна­ль­най біб­лі­ятэ­цы Вік­то­рыя Ха­ры­то­на­ва

Вы­ста­ва «Мі­фы» рас­кры­вае свет сла­вян­скай мі­фа­ло­гіі, антыч­най ідэ­алі­за­ва­нас­ці, та­ямні­час­ці Рэ­не­сан­су, глы­ бо­кіх фі­ла­соф­скіх воб­ра­заў і шмат­знач­ных лі­ній, зна­ ёміць са сво­еа­саб­лі­вас­цю тэх­ніч­ных і фі­ла­соф­скіх вы­ на­хо­дак мас­та­ка, якія скла­да­юць не­паў­тор­ную ма­за­іку змес­ту, сім­ва­лаў, асоб і форм.

1. Armaturamater. Алей. 2018.

2. Дры­яда гнёз­даў. Лі­таг­ра­фія. 2021.

3. Ма­каш і доч­кі. Алей. 2020.

«Мастацтва» № 7 (460)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія

Н

а вы­ста­ве аўтар па­ка­заў жы­ва­піс і гра­фі­ку. Гра­фіч­ныя ра­бо­ты вы­ка­на­ ны ў роз­ных тэх­ні­ках: туш, пя­ро, лі­таг­ра­фія, афорт, лі­на­рыт, дрэ­ва­рыт. Усе­ва­лад Швай­ба пра­цуе ў рэ­дкай сён­ня тэх­ні­цы дрэ­ва­ры­ту, над­аю­чы ста­рой гра­фіч­най ма­не­ры акту­аль­ны змест. Ва ўні­сон гра­фіч­ным арку­шам гу­чаць жы­ва­піс­ныя ра­бо­ты. Жы­ва­піс і гра­фі­ка ўва­саб­ля­юць адзі­ную кан­цэп­ цыю роз­ны­мі мас­тац­кі­мі срод­ка­мі. Скла­да­ны ко­лер над­ае гра­фіч­най плы­ні лі­ній фі­ла­соф­скую глы­бі­ню. Ра­бо­ты аўта­ра — ува­саб­лен­не за­гад­кі арга­ніч­на­га су­існа­ван­ня мі­фіч­ных пад­анняў, фі­ла­соф­скіх па­сту­ла­таў, ма­тэ­ма­тыч­на арга­ні­за­ва­на­га сус­ве­ту, гар­

21

ма­ніч­най ме­ха­ні­кі ўза­ема­дзе­яння лі­ній і воб­ра­заў, якія ста­яць за па­ўся­дзён­ нас­цю. Мас­так вы­на­хо­дзіць у по­ста­цях, сю­жэ­тах, тва­рах сім­ва­ліч­насць і глы­ бо­кую муд­расць, рас­па­вя­дае пра пад­тэкст і глы­бі­ню сэн­саў. Ма­тэ­ма­тыч­ная вы­ве­ра­насць на­бы­вае ві­зу­аль­нае вы­яўлен­не. Шмат­знач­насць ме­ха­ніз­маў рас­кры­вае та­ямні­цу твор­чай асо­бы. Ход ду­мак пе­ра­тва­ра­ецца ў ві­да­воч­ны ла­бі­рынт, под­ых і крок — у шлях і воб­раз. У ра­бо­тах за­шыф­ра­ва­ныя за­ла­ тое ся­чэн­не, спі­раль, пра­пор­цыі, пі­ра­мі­ды, армі­ляр­ная сфе­ра (астра­на­міч­ны інстру­мент для вы­зна­чэн­ня ка­арды­нат ня­бес­ных свя­ціл). Час­тыя воб­ра­зы — плаў­ныя лі­ніі рук, шмат­лі­кія цур­ба­ны, вы­тан­ча­ныя тва­ры ба­гінь.

Кан­цэп­цыя аўта­ра глы­бо­ка прад­ума­ная з фі­ла­соф­ска­га пун­кту гле­джан­ня. На­прык­лад, га­лаў­ныя ўпры­гож­ван­ні з тка­ні­ны з’яўля­юцца ўва­саб­лен­нем ду­мак. Не­дзе па-за ча­ла­ве­кам існуе плынь ідэй, час ад ча­су яны асэн­соў­ва­ юцца ім са­мім, уз­ні­ка­юць у склад­ках яго свя­до­мас­ці. Ба­гі­ня Ма­каш, дры­яды, клуб­кі лё­саў, та­нец атлан­таў, ша­ман і іншыя — сю­ жэ­ты ра­бот на­поў­не­ны ме­та­фі­зіч­нас­цю, плас­ты­кай, струк­тур­нас­цю, пры­ га­жос­цю. Яркія фан­тас­тыч­ныя воб­ра­зы ў жы­ва­піс­ных ра­бо­тах Усе­ва­ла­да Швай­бы ўраж­ва­юць і па­шы­ра­юць межы маг­чы­ма­га. Да­рэ­чы ва ўні­сон лі­ні­ям і ко­ле­ру гу­чаць ме­ло­дыі фолк-гур­та спа­да­ра Швай­бы «Гу­рь­ба». Кам­па­зі­цыі пра­сяк­ну­тыя ся­рэд­ня­веч­ным ка­ла­ры­там, ня­суць сен­ты­мен­та­ль­на-ры­цар­скі на­строй мо­вай бе­ла­рус­кай воб­раз­нас­ці. Мас­так арга­ніч­на спа­лу­чае чор­ную і ка­ля­ро­вую туш і алей­ныя фар­бы, спя­ вак — удзел у фолк-гур­це і ка­мер­ным хо­ры Salutaris. Пад уяў­нае шмат­га­ лос­се ка­мер­на­га хо­ру аль­бо мед­ывал-рок ме­ло­дыі з вы­ка­рыс­тан­нем тра­ ды­цый­ных інстру­мен­таў ісці ў на­прам­ку за­ла­то­га ся­чэн­ня да армі­ляр­най сфе­ры, што пад­ка­жа, ку­ды да­лей. Па­ста­яць по­бач з ба­гі­ня­мі і мі­фіч­ны­мі істо­та­мі, по­бач з ты­мі, хто шу­кае вы­йсце, і ты­мі, хто знай­шоў ся­бе і пі­ль­на со­чыць з гра­фіч­ных арку­шаў мас­та­ка за на­вед­ва­ль­ні­ка­мі. І атры­маць ша­ нец ныр­нуць праз ста­год­дзі. Пра­са­чыць за тра­екто­ры­яй цыр­ку­ля і пэн­дзля Ле­анар­да Да Він­чы, па­лё­там яго ме­ха­ніч­най птуш­кі і пры­чы­най усмеш­кі «Мо­ны Лі­зы», каб вяр­нуц­ца і з упэў­не­нас­цю ад­ка­заць: так і ёсць, рас­па­ ча­ло­ся су­час­нае бе­ла­рус­кае Ад­ра­джэн­не, і вось ён — ме­на­ві­та та­кі мас­так, «сва­бод­ны ма­рыць, ду­маць і тва­рыць».

ліпень, 2021

22

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / З га­д а­л а­с я…

Сця­га­но­сец Сло­вы пра На­стаў­ні­ка Але­га Ха­ды­ку (1942—2021) Ула­дзі­мір Сця­пан

11

чэр­ве­ня ў 21:30 па­тэ­ле­фа­на­ваў мас­так-рэ­стаў­ра­тар Хве­дар Са­ро­ка і ска­заў дры­гот­кім го­ла­сам, што ў ба­ль­ ні­цы па­мёр наш На­стаў­нік — Алег Ула­дзі­мі­ра­віч Ха­ды­ка… Быў цёп­лы лет­ні ве­чар. У мін­скім два­ры, дзе мя­не за­спе­ла сум­ная на­ві­на, у за­ла­тым ве­ча­ро­вым свят­ле лё­таў та­па­лё­вы пух, смя­ялі­ся дзе­ці, за­язджа­лі і вы­язджа­лі лег­ка­ві­кі... Але свет ска­ла­нуў­ся, на­хі­ліў­ся, мне пад­ало­ся, што зям­ ля сы­хо­дзіць з-пад ног. Я спы­ніў­ся і па­чаў гля­дзець на тэ­ле­фон. Не ха­це­ла­ся ве­рыць, што На­стаў­ні­ка (свя­до­ма пі­шу з вя­лі­кай лі­та­ры) ня­ма. Па­спра­ба­ваў су­па­ко­іць ся­бе ба­на­ль­най дум­кай, што на­рэш­це скон­чы­лі­ся яго зям­ныя па­ку­ты, скон­чы­ла­ся не­вы­леч­ная хва­ро­ба. Што не трэ­ба бу­дзе яго вуч­ ням штод­ня ездзіць і да­гля­даць На­стаў­ні­ка… Мож­на ўздых­нуць з па­лёг­кай. Па­сту­по­ва, ка­рот­кі­мі штур­шка­мі, з хут­кас­цю ўда­раў сэр­ца, свет па­чаў вы­ прос­твац­ца… Да­мы, дрэ­вы, тра­ва, це­ні за­йма­лі свае звык­лыя мес­цы. Ліс­це на дрэ­вах аджы­ло, за­ва­ру­шы­ла­ся… Пад­обнае са мной бы­ло, ка­лі па­тэ­ле­фа­на­ ва­лі і па­ве­да­мі­лі, што па­мёр ба­ць­ка.

1977 год. Пер­шы курс. Тэ­атра­ль­на-мас­тац­кі інсты­тут. Не­вя­лі­кі ка­бі­нет і ма­ла­ды ру­ха­вы вы­клад­чык у аку­ля­рах, свет­лая ка­шу­ля, за­шпі­ле­ная на ўсе гу­зі­кі, сі­нія джын­сы-клёш, у ру­цэ крэй­да. Та­ды яму бы­ло ўся­го трыц­цаць шэсць. Чы­таў Алег Ула­дзі­мі­ра­віч Ха­ды­ка за­гад­ка­вую дыс­ цып­лі­ну — «асно­вы архі­тэк­тур­най кам­па­зі­цыі». Спя­ваў, ма­ля­ваў на дош­цы крэй­дай, тан­ца­ваў, за­піс­ваў ня­мец­кія і бе­ла­рус­кія сло­вы, жар­та­ваў, цы­та­ваў пры­каз­кі… Пры­му­шаў ду­маць і тут, пе­рад усі­мі, услых шу­каць ад­ка­зы. Пра­ сіў да­клад­на фар­му­ля­ваць дум­кі, ста­рац­ца зна­хо­дзіць па­трэб­ныя сло­вы. Тыя пер­шыя лек­цыі моц­на здзі­ві­лі і ўра­зі­лі. У га­ла­ве па­ча­ла­ся лёг­кая блы­ та­ні­на, і вы­яўлен­чае мас­тац­тва пе­ра­ста­ла зда­вац­ца за­нят­кам ясным і про­ стым (бя­ры па­трэб­ную фар­бу і кла­дзі ў па­трэб­нае мес­ца). Ра­ней­шая ма­дэль сус­ве­ту па­ча­ла рас­сы­пац­ца на аскеп­кі, раз­ва­ль­вац­ца і руй­на­вац­ца. По­тым з гэ­тых аскеп­каў яна па­чне скла­дац­ца на­ноў. І доў­жыц­ца гэ­ты пра­цэс бу­дзе бяс­кон­ца. Па­мя­та­еце, як хлоп­чык Кай, тра­піў­шы ў па­лон Снеж­най Ка­ра­ «Мастацтва» № 7 (460)

левы, скла­даў з пра­зрыс­тых іль­дзі­нак сло­ва «веч­насць». Не ве­даю, ці лю­біў На­стаў­нік гэ­тую каз­ку Андэр­сэ­на, а вось звяр­таў­ся да яе не адзін раз.… Не­ка­то­рыя з ма­іх ад­на­кур­сні­каў па­сля тых, на­сы­ча­ных но­вай інфар­ма­цы­яй, пер­шых лек­цый кру­ці­лі па­ль­цам ка­ля скро­ні, скеп­тыч­на ўсмі­ха­лі­ся і аб­зы­ ва­лі ўсё па­чу­тае і ўба­ча­нае «ма­раз­мам і трыз­нен­нем». На на­ступ­ныя за­нят­кі яны не ха­дзі­лі, за­дан­ні не вы­кон­ва­лі… Ха­ды­ка ім не по­мсціў, бо раз­умеў, што ду­маць цяж­ка, а не­ка­то­рым і зу­сім не трэ­ба. Па­сту­по­ва ва­кол На­стаў­ні­ка збі­ра­лі­ся тыя, ка­му пад­аба­ла­ся ду­маць, хто не ба­яўся па­мы­ляц­ца, хто спра­ба­ваў зра­зу­мець, як ся­бе па­во­дзіць не то­ль­кі ў мас­тац­тве, але і ў жыц­ці. За­нят­кі ра­бі­лі­ся ўсё бо­льш ці­ка­вы­мі і скла­да­ны­мі, а вы­ні­кі — не­прад­ка­за­ль­ны­мі. Звы­чай­ных лек­цый не ха­па­ла, і да іх да­да­лі­ся се­мі­на­ры, на якія пры­хо­дзі­лі тыя, хто да­ўно скон­чыў інсты­тут, а ця­пер пра­ цу­юць. Сён­ня, ка­лі мі­ну­ла бо­льш за со­рак га­доў, раз­умею, што Ха­ды­ка раз­ам з на­мі шу­каў ад­ка­зы, фар­му­ля­ваў дум­кі, пры­слу­хоў­ваў­ся да нас, спра­ба­ваў за­зір­ нуць у бу­ду­чы­ню і ўба­чыць мес­ца кож­на­га. Маг­чы­ма, што і прад­выз­на­чыць лёс, але гэ­та ня­пэў­на. Та­ды, на пер­шым кур­се, ён рас­ка­заў тэ­орыю ліф­та. Сут­насць яе ў тым, што роз­ныя ві­ды мас­тац­тва ма­юць свой час най­бо­ль­ша­га ўзды­му і ўплы­ву на гра­ мад­ства. Сён­ня кі­но ўла­да­рыць дум­ка­мі, а праз не­ка­ль­кі год яго мо­жа за­мя­ ніць му­зы­ка (па­мя­та­еце, як рок-му­зы­кан­ты збі­ра­лі по­ўныя ста­ды­ёны слу­ха­ чоў)… Мож­на ад­чуць той мо­мант, ка­лі ліфт то­ль­кі-то­ль­кі па­чы­нае апус­кац­ца,

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Зга­д а­л а ­с я…

23

вы­йсці, па­ча­каць і пе­ра­йсці ў той, які ру­ха­ецца ўга­ру. Зра­зу­ме­ла, гэ­тае па­раў­ нан­не — ме­та­фа­ра, не над­та скла­да­ная, але да­клад­ная. (Вар­та за­ўва­жыць, што пры ўсіх зме­нах за­ко­ны мас­тац­тва бу­дуць за­ста­вац­ца ўні­вер­са­ль­ны­мі.) Ха­ды­ка ву­чыў пра­ца­ваць са сло­вам, з роз­ны­мі мо­ва­мі, са слоў­ні­ка­мі, пес­ня­мі, вер­ша­мі і пры­каз­ка­мі. Гэ­та ад яго мы па­чу­лі про­звіш­чы Ма­цуа Ба­сё, Ісі­ка­ва Та­ку­бо­ку… Гэ­та ён пра­чы­таў і моц­на здзі­віў ка­рот­кі­мі япон­скі­мі вер­ша­мі. Атры­ма­ла­ся дзі­ва: мы па­чу­лі, ад­чу­лі і зра­зу­ме­лі, што па­эзія мо­жа быць без рыф­маў — ла­ка­ніч­ная і не­ве­ра­год­на вы­раз­ная. Пад яго ўплы­вам вуч­ні па­ча­лі спра­ба­ваць пі­саць па-бе­ла­рус­ку хо­ку і тан­ка: ця­пер гэ­тая з’ява ні­ко­га ў бе­ла­ рус­кай лі­та­ра­ту­ры не здзіў­ляе, але гэ­та ця­пер. Ён рас­тлу­ма­чыў, як ка­рыс­тац­ца фор­май, як ства­ра­ецца ка­нон і як ён па­ру­ ша­ецца. Пра ўсё, што мы да­ве­да­лі­ся ад На­стаў­ні­ка і з яго да­па­мо­гай, рас­ка­заць не­маг­ чы­ма. Тыя ве­ды ўвай­шлі ў жыц­цё яго­ных вуч­няў, пе­рад­алі­ся на­ступ­ным, раз­ ля­це­лі­ся па све­це… Сён­ня ўплыў Але­га Ха­ды­кі мож­на ўба­чыць у бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры, у ску­льп­ту­ры, архі­тэк­ту­ры і жы­ва­пі­се. Без яго не­маг­чы­ма ўя­віць су­час­ную бе­ла­рус­кую рэ­стаў­ра­цыю.

8 чэр­ве­ня 2021 го­да ў На­цы­яна­ль­ным гіс­та­рыч­ным му­зеі ад­бы­ло­ся ад­крыц­ цё вы­ста­вы «За­нда­жы і мі­ра­жы рэ­стаў­ра­цыі», дзе бы­ла прад­стаў­ле­ная твор­ часць мас­та­коў аб’яднан­ня «Bastalia», якія яшчэ ў сту­дэн­цкія га­ды, за­ха­піў­ шы­ся ідэ­ямі і асо­бай свай­го на­стаў­ні­ка Але­га Ула­дзі­мі­ра­ві­ча Ха­ды­кі, звя­за­лі свой мас­тац­кі лёс з рэ­стаў­ра­цый. Сцяг. «У жыц­ці ўся­ля­кае зда­ра­ецца — не­шта зло­міц­ца, па­рвец­ца і на­ват мо­жа зга­рэць… У гас­па­ды­ні вы­пад­ко­ва пра­па­лі­ла­ся пра­сам по­сціл­ка, на якой яна пра­са­ва­ла, яе лю­бі­мая і зруч­ная рэч. Гас­па­ды­ня па­спра­ба­ва­ла яе ад­на­віць, пры­клаў­шы за­плат­ку, і яе по­сціл­ка зноў ста­ла зруч­най у вы­ка­рыс­тан­ні. Па­куль сын гэ­тай раз­умнай гас­па­ды­ні Ула­дзі­мер Ра­ кіц­кі не за­ўва­жыў, як па-рэ­стаў­ра­цый­на­му пра­ві­ль­на яго ма­ці Ма­рыя Анто­наў­на пры­ла­ дзі­ла за­плат­ку. Яна ад­на­ві­ла стра­ча­ны фраг­ мент по­сціл­кі та­кой жа тка­ні­най, але не спа­ лу­ча­ла яго з аўтар­скім ма­люн­кам. Вось гэ­ты про­сты пры­ём і з’яўля­ецца кла­січ­ным уз­орам ад­на­ўлен­ня стра­ча­на­га фраг­мен­та. Уся­ля­кае дзея­нне з гіс­та­рыч­ным аб’ектам па­він­на быць ад­роз­ным ад аўта­ра, каб яго не зніш­чыць на­ ва­дзе­ла­мі. Для нас гэ­тая ад­ноў­ле­ная рэч ста­ ла сця­гам, які па­бы­ваў на рэ­стаў­ра­цый­ных кан­фе­рэн­цы­ях і сім­по­зі­умах ў Ры­ме, Па­ры­жы, Вар­ша­ве, Мас­кве…» — так на­пі­са­лі рэ­стаў­ра­ та­ры і вы­нес­лі вы­яву свай­го сця­га на афі­шу вы­ста­вы. У дзень раз­ві­тан­ня з На­стаў­ні­кам не­ ба бы­ло па­хмур­нае, вось-вось па­чнец­ца дождж. Мы сум­на тап­та­лі­ся пад сце­на­мі крэ­ма­то­рыя. Та­ды я і па­чуў дзіў­ны ўспа­ мін архі­тэк­та­ра Ва­лян­ці­на Кал­ні­на пра яго ад­на­кур­сні­ка, пра іх агу­ль­ную ма­ла­ досць. Быц­цам Алег Ха­ды­ка па­скар­дзіў­ся, што не мо­жа знай­сці сця­га­нос­ца, за якім вар­та ісці. На што Кал­нін ад­ка­заў: «Бя­ ры сцяг у свае ру­кі і ня­сі! З та­го ча­су так у яго і па­йшло…»

1. Алег Ха­ды­ка. 1969.

2. «За­нда­жы і мі­ра­жы рэ­стаў­ра­цыі» ў На­цы­яна­ль­ ным гіс­та­рыч­ным му­зеі. Фраг­мент экс­па­зі­цыі. Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

3. Сцяг мастакоў аб'яднання «Басталія». ліпень, 2021

24

Рэ­ц эн­з ія/ Рэ­ц эн­з ія Музыка

Па­этыч­насць ці па­эты­ка? Надзея Бун­цэ­віч Юбі­лей Га­лі­ны Га­рэ­ла­вай, лаў­рэ­аткі Дзяр­жаў­най прэ­міі Бе­ла­ру­сі, за­слу­жа­най дзя­ячкі мас­тац­тваў кра­іны, пра­фе­сар­кі, якая ўзна­ча­ль­вае ка­фед­ру кам­па­зі­цыі на­шай Ака­дэ­міі му­зы­кі, быў адзна­ча­ны фі­лар­ма­ніч­най ве­ча­ры­най «Кам­па­зі­тар — гэ­та не пра­фе­сія, гэ­та лёс». Кра­са­моў­ная на­зва кан­цэр­та — сап­раў­днае крэ­ да юбі­ляр­кі, што па­цвер­дзі­лі тво­ры, вы­ка­на­ныя Ка­мер­ным аркес­трам «Прэ­лю­дыя», Ансам­блем са­ліс­таў «Кла­сік-Аван­гард» і за­про­ша­ны­мі лаў­рэ­ата­мі між­на­род­ных кон­кур­саў.

1. Га­лі­на Га­рэ­ла­ва.

2—8. Злева направа 1-шы шэраг: Людміла Каліноўская (дырыжорка), Кірыл Целяпнёў (кларнет), Таццяна Кармазінава (флейта), Яўген Бінькевіч (габой); 2-гі шэраг: Юрый Каліноўскі (скрыпка), Алена Сердзюкова (альт), Аляксандра Іванова (альт) Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча. «Мастацтва» № 7 (460)

Музыка / Рэ­ц эн­з ія

25

рас­па­вя­ла пра гэ­та Га­лі­не Кан­стан­ ці­наў­не, тая па­ча­ла ад­маў­ляц­ца: «Не-не-не, я за­ба­ра­ні­ла ўша­на­ван­ ні!» Су­па­ко­іла­ся яна, ба­дай, то­ль­кі та­ды, ка­лі пры­йшла да нас на рэ­пе­ты­цыю. І па­пра­сі­ла ўклю­чыць у кан­цэрт яшчэ 12-ю сім­фо­нію ў пя­ці час­тках Дзміт­рыя Смо­льс­ка­га — яе вы­клад­чы­ка і ста­рэй­ша­га ка­ле­гі, які не­ка­ль­кі га­доў та­му па­йшоў з жыц­ця. Зга­да­ная сім­фо­нія — дра­

га­на­рыц­ца, але для гэ­та­га яе трэ­ба спа­чат­ку спас­ціг­нуць! Каб шы­ро­кая пуб­лі­ка яе ве­да­ла, му­зы­ка па­він­на вы­кон­вац­ца — у са­мых роз­ных вер­сі­ях, у тым лі­ку ў пе­ра­ла­жэн­нях, па­шы­ра­ючы ко­ла пры­хі­ль­ні­каў. Па­сля фі­лар­ма­ніч­най ве­ча­ры­ны ко­ла пры­хі­ль­ні­каў не маг­ло не па­шы­рыц­ца яшчэ бо­льш. Гэ­та­му спры­яла ўзнёс­лая, доб­ра­зыч­лі­вая атмас­фе­ра, ство­ра­ная Люд­мі­лай

Га­бой­на­га кан­цэр­та (Яўген Бі­нь­ке­ віч), не па­тра­ба­ва­ла пе­ра­ла­жэн­ня.

— Ка­лі па­ча­лі раз­вуч­ваць, — зга­да­ ла Люд­мі­ла Ка­лі­ноў­ская, — бы­ло скла­да­на: шмат са­ма­стой­ных га­ла­ соў, не­тры­ві­яль­нае мыс­лен­не. Ка­лі ж ава­ло­да­лі нот­ным тэк­стам, та­кія глы­бі­ні ад­кры­лі­ся пе­рад на­мі! Гэ­та надзвы­чай пра­ніз­лі­вы, пра­нік­нё­ны твор, што да­хо­дзіць да са­мой сут­ нас­ці ча­ла­ве­чай свя­до­мас­ці.

ма­тыч­на-псі­ха­ла­гіч­ны твор, яна ад­люс­троў­вае стан ча­ла­ве­ка ў скла­да­ных сі­ту­ацы­ях і да­лё­ка не та­кая про­стая для вы­ка­нан­ня. Але аркестр з па­ва­гай па­ста­віў­ся да гэ­ тай про­сь­бы, дый пе­ра­ла­жэн­не не па­тра­ба­ва­ла­ся: сім­фо­нія пры­зна­ча­ ная для струн­на­га аркес­тра і гу­ча­ла ў ары­гі­на­ле. Раз­уме­еце, кож­нае са­мае леп­шае пе­ра­ла­жэн­не — гэ­та ўсё роў­на кам­пра­міс: аўтар жа не про­ста пі­ша твор для пэў­на­га скла­ду, але і ўліч­вае ў сва­ім тэк­сце тыя дэ­та­лі, якія бы­вае не­маг­чы­ма зра­біць на іншых інстру­мен­тах. Та­му я бы­ла ска­ро­ная вы­са­ка­род­ствам аўтар­кі, ка­лі тая яшчэ па­сля пер­шых ма­іх пе­ра­ла­жэн­няў ска­за­ла: «Гэ­та гу­чыць не горш, чым я на­пі­са­ла». Ле­пей за Га­рэ­ла­ву ніх­то не на­пі­ша. Ад­нак пе­ра­ла­жэн­ні па­шы­ра­юць ко­ла вы­ка­наў­цаў, да­па­ма­га­юць уба­чыць у тво­ры не­йкія но­выя ры­сы. Бе­ ла­рус­кай му­зы­кай мож­на і трэ­ба

Ка­лі­ноў­скай яшчэ і ў якас­ці вя­ ду­чай, вы­кштал­цо­нае вы­ка­нан­не па­праў­дзе зор­на­га скла­ду му­зы­ кан­таў, а най­перш — са­ма му­зы­ка Га­лі­ны Га­рэ­ла­вай. Ся­род тво­раў, што пра­гу­ча­лі ў но­вым «струн­ным адзен­ні» за­мест фар­тэ­пі­яна ці сім­ фа­ніч­на­га скла­ду, — дру­гая час­тка Скры­піч­на­га кан­цэр­та, на­пі­са­ная ў фор­ме па­са­ка­ліі (са­ліст — Юрый Ка­лі­ноў­скі), дру­гая час­тка флей­та­ вых «Трох парт­рэ­таў Ра­дас­ла­вы» — «Яна гу­ляе ка­ме­нь­чы­ка­мі пад апе­ль­сі­на­вым дрэ­вам», Perpetuo moto (Тац­ця­на Кар­ма­зі­на­ва), аль­ то­вы «Рэ­гтайм», Alba, дзе за­мест ві­ялан­чэ­лі так­са­ма са­лі­ра­ваў альт (Аляк­сан­дра Іва­но­ва). Ад­ной з ку­ль­мі­на­цый ве­ча­ры­ ны ста­ла Кан­цэр­тная фан­та­зія Ingemisco — «Уз­ды­хаю» («Ві­на­ва­ты, уз­ды­хаю і ка­юся…»). На­пі­са­ная для струн­на­га аркес­тра і са­лі­ру­юча­га аль­та (Але­на Сер­дзю­ко­ва), гэ­тая парт­ыту­ра, як і фі­нал «Пры­га­вор­ка»

Ад­крыц­цём для мно­гіх стаў­ся і пад­рых­та­ва­ны на біс Ва­льс з му­зы­ кі да «Чай­кі» Анто­на Чэ­ха­ва, бо ў пры­клад­ным жан­ры, як на­зы­ва­юць му­зы­ку да драм­спек­так­ляў, Га­лі­на Га­рэ­ла­ва за­ста­ла­ся са­ма са­бой, за­ мя­ніў­шы по­бы­та­вую да­нсан­тнасць на ду­шэў­ны і ду­хоў­ны па­лёт. Да ўся­го ве­ча­ры­на да­па­маг­ла пра­са­чыць ко­лаз­ва­рот кам­па­зі­ тар­скай дум­кі. У юнац­тве — по­шу­ кі інды­ві­ду­аль­нас­ці, звя­за­ныя з ад­асаб­лен­нем ад чу­жых уплы­ваў. У ста­лыя га­ды, ка­лі на­за­па­ша­ны са­ ма­стой­ны во­пыт, зной­дзе­ны ўлас­ны стыль, па­чы­на­ецца су­пра­ць­лег­лы рух, вы­клі­ка­ны жа­дан­нем ад­даць да­ні­ну па­мя­ці зна­ным май­страм, не губ­ля­ючы твор­чай ад­мет­нас­ ці. Га­лі­на Га­рэ­ла­ва за­хоў­вае свае не­ара­ман­тыч­ныя па­сы­лы, але эма­цый­ная па­этыч­насць яе му­зы­кі вы­хо­дзіць на но­вы ўзро­вень і ста­ но­віц­ца па­эты­кай ду­шы і фі­ла­соф­ скіх ду­мак.

—Г

э­тую ве­ча­ры­ну я пла­ на­ва­ла да­ўно, — рас­ ка­за­ла па­сля кан­цэр­та аўтар­ка і іні­цы­ятар­ка твор­ча­га пра­екта, ды­ры­жор­ка Люд­мі­ла Ка­лі­ноў­ская, — бо доб­ра ве­даю і твор­часць Га­лі­ны Кан­стан­ці­наў­ны, і яе са­му. Яе му­зы­ка ве­ль­мі яркая, вы­раз­ная, воб­раз­ная — і ад­на­ча­со­ ва ла­гіч­ная. Лі­та­ра­ль­на кож­ная но­ та ў ёй успры­ма­ецца, бы ма­ле­нь­кае ад­крыц­цё. Я зра­зу­ме­ла гэ­та, яшчэ ка­лі гра­ла на скрып­цы ў Дзяр­жаў­ ным ка­мер­ным аркес­тры Бе­ла­ру­сі. Дый ка­лі пра­ца­ва­ла ў На­цы­яналь­­ ным ака­дэ­міч­ным кан­цэр­тным аркес­тры Бе­ла­ру­сі, зра­бі­ла пе­ра­ ла­жэн­ні дзвюх п’ес Га­рэ­ла­вай для струн­на­га скла­ду, а ў ары­гі­на­ле яны пры­зна­ча­ны для двух фар­тэ­пі­яна і аль­та з фар­тэ­пі­яна. На­рэш­це, ка­лі з сяб­роў і сту­дэн­таў арга­ні­за­ва­ла Ка­мер­ны аркестр «Прэ­лю­дыя», дык пра­вя­ла з ім кан­цэрт «У люс­тэр­ ку ча­соў», дзе ад­но ад­дзя­лен­не бы­ло ад­да­дзе­на му­зы­цы Ві­ва­ль­дзі, а дру­гое — Га­рэ­ла­вай. Спа­да­ры­ня Га­лі­на ўпа­да­ба­ла та­кое су­сед­ства, і я ад­ра­зу «за­кі­ну­ла ву­ды» на­конт яе бу­ду­ча­га кан­цэр­та — так бы мо­віць, «со­ль­ні­ка». Яна ўсміх­ну­ ла­ся, маў­ляў, хі­ба як пад­ару­нак да юбі­лею. Ска­за­ла так і за­бы­ла­ся, бо раз­мо­ва ад­бы­ла­ся два га­ды та­му, у 2019-м. А я па­мя­та­ла і аку­рат да ця­пе­раш­ня­га юбі­лею пад­рых­та­ва­ла но­вую пра­гра­му з яе тво­раў. Ка­лі

ліпень, 2021

26

М у з­ ы­к а / Ку­л ь­т у р ­н ы пласт

К

а­ме­ры за­ўсё­ды вы­хоп­лі­ва­лі яго стро­гую по­стаць у ва­енным кі­це­лі, на­тхнё­ны твар і ўпэў­не­ныя ру­кі ў бе­лых па­ль­чат­ках. Які ён быў пры­го­жы, ад­мет­ны! Па­мя­таю яго вя­ліз­ны парт­рэт з ордэ­на­мі і мед­аля­мі ва ўсе гру­дзі ў акне фо­та­май­стэр­ні на ву­лі­цы Кар­ла Мар­кса. Зда­ецца, той парт­рэт быў не­йкім та­ліс­ма­нам гэ­тай май­стэр­ні, бо ві­сеў на сва­ім мес­цы ве­ль­мі доў­гі час. Па­зней да­ве­да­ла­ся, што Ба­рыс Мі­ хай­ла­віч жыў ледзь не ў су­сед­нім до­ме ад та­го са­ма­га фо­та­атэ­лье. Маг­чы­ма, яго гас­па­да­ры та­кім чы­нам ад­да­ва­лі на­леж­нае свай­му зна­ка­мі­та­му су­се­ду… Мне да­вя­ло­ся па­зна­ёміц­ца з ім вяс­ной 1995 го­да, ка­лі я рых­та­ва­ла пе­рад­ачу з цык­ла «Бе­ла­ рус­кія му­зы­кан­ты на шля­хах вай­ны», пры­све­ ча­на­га 50-год­дзю Вя­лі­кай Пе­ра­мо­гі. Ме­на­ві­та та­ды мы сус­трэ­лі­ся ўпер­шы­ню, і я да­ве­да­ла­ся, што яго юнац­тва пры­па­ла на да­лё­кія 1930-я. Ужо та­ды ён вы­зна­чыў для ся­бе пра­фе­сію ва­енна­га му­зы­кан­та. У 1936-м Ба­рыс Пян­чук быў за­лі­ча­ны са­ліс­там ду­ха­во­га аркес­тра страл­ко­ва­га па­лка і ад­на­ча­со­ва ву­чыў­ся ў Ле­нін­град­скім му­зыч­ным ву­чы­ліш­чы. Чар­го­вай і са­май знач­най пры­ступ­ кай у ава­ло­дан­ні спе­цы­яль­нас­цю ста­ла для яго Мас­коў­ская кан­сер­ва­то­рыя, ку­ды ён па­сту­піў на ва­енна-ды­ры­жор­скі фа­ку­ль­тэт. Там, у Мас­кве, і за­ста­ла яго вай­на... Шмат ва­ды ўцяк­ло з тае па­ры. Ба­ры­са Мі­хай­ла­ ві­ча да­ўно ўжо ня­ма на све­це, але ў ма­ім архі­ве за­хоў­ва­ецца тэкст та­го са­ма­га ра­дыё­інтэрв’ю, якое ра­ней ні­ко­лі не дру­ка­ва­ла­ся. Пра­па­ную ўва­зе чы­та­чоў «Мас­тац­тва» ці­ка­вы і за­хап­ля­ль­ны ма­на­лог ле­ген­дар­на­га ды­ры­жо­ра.

— Я скон­чыў ва­енна-ды­ры­жор­скі фа­ку­ль­тэт Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі ў 1942 го­дзе. Да та­го ча­су яна ўжо бы­ла эва­ку­ява­ная ў Са­ра­таў. І вось я, ста­рэй­шы, па­вёз ва Ура­льс­кую ва­енную акру­гу 15 ча­ла­век ды­ры­жо­раў. Мы бы­лі раз­мер­ка­ва­ныя ва Ура­льс­кую ды­ві­зію, і я тра­піў ту­ды ка­пе­ль­май­ страм. Ну, пры­бы­лі… Ні­якіх інстру­мен­таў ня­ма, му­зы­кан­таў ня­ма. Але бы­ло ка­ла­са­ль­нае жа­дан­не зра­біць аркестр. Дый ка­ман­дзір ды­ві­зіі за­га­даў не­адклад­на яго арга­ні­за­ваць. Лю­дзей ад­бі­ра­лі па ба­та­ль­ёнах. Па­стро­яць со­тні, ты­ся­чы лю­дзей, і гу­чыць ка­ман­да: «Хто ўмее граць на му­зыч­ных інстру­мен­тах ці му­зы­кан­ты — тры кро­кі на­пе­ рад!» І вось з со­цень ча­ла­век вы­хо­дзяць 2-3. І ў вы­ні­ку не ду­ха­ві­кі. Пы­та­еш, там, не­йка­га ста­ла­га ча­ла­ве­ка (уся­ля­кія ж бы­ва­лі ўзрос­ты): «На чым вы ігра­еце?» — «На ба­ла­лай­цы». Інша­га пы­таю: «А ты?» — «А я на гі­та­ры брэ­нь­каў». — «А ці ёсць ду­ха­ві­кі?!» — «Ды не, ад­куль…» Тра­пі­лі да мя­не ўся­го два ча­ла­ве­кі — тру­бач і тэ­на­рыст з Укра­іны, доб­рыя хлоп­цы. А да­лей што? Інстру­мен­таў жа ня­ма. Але мы да­ве­да­лі­ся, што не­дзе за Кур­га­нам (гэ­та та­кі го­рад на Ура­ле) бы­ла да вай­ны ня­мец­кая ка­ло­нія, і ў іх за­ста­лі­ся ду­ха­выя інстру­мен­ты. І я на трой­цы па­ехаў па іх і пры­вёз цэ­лы кам­плект. Вяр­нуў­ся, аб­ве­ша­ ны гэ­ты­мі інстру­мен­та­мі. Усе му­зы­кан­ты бы­лі

«Мастацтва» № 7 (460)

На­род­ны артыст Бе­ла­ру­сі, па­лкоў­нік у ад­стаў­цы, пра­фе­ сар Ба­рыс Мі­хай­ла­віч Пян­чук (2018—2009). Фо­та Юрыя Іва­но­ва.

Ле­ген­дар­ны ды­ры­жор Во­ль­га Бры­лон

Воб­раз ва­енна­га ды­ры­жо­ра Ба­ры­са Пен­чу­ка за­паў мне ў ду­шу з ран­ня­га дзя­цін­ства. Мае пер­шыя ўра­жан­ні пра яго — гэ­та кад­ры ва­енных па­ра­ даў у Мін­ску, ка­лі ён артыс­тыч­на ды­ры­жы­ра­ваў звод­ны­мі аркес­тра­мі на Кас­трыч­ніц­кай плош­чы пе­рад ура­да­вы­мі тры­бу­на­мі на ча­ле з Пят­ром Ма­ шэ­ра­вым.

М у­з ы­к а / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст ўзра­да­ва­ныя! Але ніх­то ж не ўмее іграць! І вось да­вя­ло­ся па­чы­наць з азоў. Я пі­саў га­му і па­зна­чаў, як бя­рэц­ца аплі­ка­ту­ра. І ву­чыў іх па 8 так­таў. Трэ­ба бы­ло аб­авяз­ко­ва іграць «Інтэр­на­цы­янал», та­ды гэ­та быў гімн, і «Сус­трэч­ны марш». І вось я пі­саў ім но­ты ў меж­ах іх маг­чы­мас­цей. На­прык­ лад, яны ўме­лі іграць 2-3 но­ты. Ну, я на­пі­шу яшчэ ко­ль­кі, і пры­му­шаў іх ву­чыць з ран­ку да ве­ча­ра. Яны мне: «Ча­го ты нас ка­ту­еш? Мы раз­бя­жым­ся!» Я ка­жу: «Ні­ку­ды не раз­бя­жы­це­ся, раз вы мя­не так пад­вя­лі! Вы ж ска­за­лі, што вы му­зы­кан­ты! Не ўме­еце, дык ву­чы­це­ся!» І вось так па­кры­се, па гэ­тых 8 так­таў «Інтэр­на­цы­яна­ла» і «Сус­трэч­на­га мар­шу» мы вы­ву­чы­лі на­рэш­це гэ­тыя тво­ры і ўжо праз ме­сяц пра­во­дзі­лі сал­дат Ура­льс­кай ды­ві­зіі на фронт. Мы гра­лі, а яны пад марш ішлі та­кія ба­дзё­рыя, вя­сё­лыя — ішлі на вай­ну біць во­ра­га. А ва­кол іх ідуць жан­чы­ны з дзе­ць­мі, і ўсе раз­ам пра­во­дзяць сва­іх. Кра­на­ль­на бы­ло ве­ль­мі! Я тра­піў на Вол­хаў­скі фронт. Бы­ло ве­ль­мі цяж­ка. Ба­ло­ты. Інстру­мен­ты по­тым зда­лі і ста­лі тра­фей­ най ка­ман­дай — па ўбор­цы па­ра­не­ных. І ў ад­ным з ба­ёў у Мяс­ным ба­ры я быў цяж­ка па­ра­не­ны. Да­лей — шпі­таль, які мес­ціў­ся про­ста ў тай­зе. Там, пра­ўда, бы­ла цу­доў­ная сус­трэ­ча з Клаў­дзі­яй Шуль­­жэн­ка, якая пры­еха­ла ў шпі­таль. Мы з ёй сус­тра­ка­лі­ся да вай­ны, ка­лі я хлап­чу­ком пра­ца­ ваў сле­са­рам-ля­ка­льш­чы­кам на кі­раў­скім за­во­ дзе ў Ле­нін­гра­дзе, а яна вы­сту­па­ла ў клу­бе Га­за. Мы там па­зна­ёмі­лі­ся з ёй, і рап­там яна ў глу­хой тай­зе са сва­імі артыс­та­мі — пры­еха­ла спя­ваць для па­ра­не­ных. Бы­ла ве­ль­мі цёп­лая сус­трэ­ча. Я ні­ко­лі не за­бу­ду гэ­тую вы­біт­ную спя­вач­ку! На­пэў­на, не грэх успом­ніць пра вы­дат­ных ура­ чоў, якія на фрон­це вы­ра­тоў­ва­лі мно­гім жыц­ці, а ча­сам, як у вы­пад­ку са мной, і пра­фе­сію. Ні­ко­лі не за­бу­ду хі­рур­га, які вы­ра­та­ваў мне ру­ку. Я ўжо ля­жаў на апе­ра­цый­ным ста­ле, пла­на­ва­ла­ся ампу­та­цыя ле­вай ру­кі. Рых­та­ваў­ся да та­го, што праз не­ка­ль­кі хві­лін мне яе ад­рэ­жуць. І рап­там увай­шоў ве­ль­мі сім­па­тыч­ны ўрач. Для та­го ча­су яго знеш­насць бы­ла ве­ль­мі не­звы­чай­ная. Ча­му? Бы­лі ў яго та­кія не­вя­лі­кія ву­сі­кі і ба­род­ка-бланш. Вель­­мі пры­го­жы муж­чы­на, да­гэ­туль не ма­гу за­быць яго! Ён ма­шы­на­ль­на пра­гле­дзеў маю гіс­ то­рыю хва­ро­бы і ба­чыць сло­ва «ка­пе­ль­май­стар». І звяр­та­ецца да пер­са­на­лу: «Што, вось гэ­та му­зы­ кант ля­жыць? Што ж вы ро­бі­це?! Вы ж па­збаў­ ля­еце ча­ла­ве­ка пра­фе­сіі! Ад­ста­віць! Не смей­це гэ­та­га ра­біць!» Яму ка­жуць: «Не­ль­га, у нас на чар­ зе ля­жаць лю­дзі, не­ль­га!» — «Я пра­шу, па­ча­кай­це, не ра­бі­це гэ­та­га! Не­ль­га гэ­та­га ра­біць!» Ну, апе­ра­цыю ад­кла­лі, ён па­бег да на­чме­да і ўпра­сіў яго не ра­біць мне ампу­та­цыю. І ён уз­яў мя­не да ся­бе. А ён быў хі­рур­гам-уро­ла­гам. Па­чаў гэ­тую рва­ную ра­ну апра­цоў­ваць не­йкі­мі чор­ны­мі мед­ыцын­скі­мі ма­зя­мі. За­ма­заў усё і за­ка­таў у гіпс. І па­зней ка­заў, што ўвесь час са­чыў за мной. Ча­му ён так па­ста­віў­ся да мя­не? Бо ў яго жон­ка бы­ла са­ліс­ткай Кі­еўскай опе­ры. І яны пе­ра­жы­лі аса­біс­ тую тра­ге­дыю. Я пра гэ­та вы­пад­ко­ва да­ве­даў­ся. Яны еха­лі з Кі­ева на Вол­хаў­скі фронт у цяг­ні­ку

раз­ам з дву­ма дзе­ць­мі. Ад­на­му бы­ло 7 з ліш­кам га­доў, дру­го­му — 10. І па­ча­ла­ся бам­бёж­ка. Яны вы­ска­чы­лі, і ў гэ­ты час ва­кол эша­ло­на ўзар­ва­ла­ ся бом­ба, і гэ­тыя два хлоп­чы­кі бы­лі раз­арва­ныя вы­бу­хам. Я на­зі­раў за ім по­тым. Ён увесь час быў у апе­ра­цый­най, га­дзі­на­мі. Вы­йдзе на ко­ль­кі хві­ лін — і зноў вяр­та­ецца. На­пэў­на, пра­цай за­глу­шаў боль. І ка­лі ён ба­чыў дзя­цей, то лі­та­ра­ль­на бег да іх і пла­каў. Вось та­кі ча­ла­век быў. І вось гэ­ты цу­доў­ны, ду­шэў­ны ча­ла­век вы­ра­та­ваў мне ру­ку. Праз не­йкі час раз­рэ­заў гэ­ты гіпс і так уз­ра­да­ ваў­ся! Ка­жа: «Ну, ка­пе­ль­дуд­ка, ле­вай ру­кой ты вал­тор­нам па­ка­жаш! У тыл яго не­адклад­на!» Я бу­ду яму ўдзяч­ны да апош­ніх дзён. Не ма­гу са­бе да­ра­ваць, што не да­ве­даў­ся ні про­звіш­ча, ні імя гэ­та­га цу­доў­на­га ча­ла­ве­ка, бо мя­не ве­ль­мі хут­ка ад­пра­ві­лі да­леч­вац­ца ў тыл. Дзя­куй та­бе, да­ра­гі не­зна­ёмы хі­рург! Па­рад Пе­ра­мо­гі… У гэ­ты час я ўжо быў стар­шым ды­ры­жо­рам у 2-й Гвар­дзей­скай Та­ман­скай ордэ­ наў Су­во­ра­ва, Ку­ту­за­ва і Аляк­сан­дра Не­ўска­га ды­ві­зіі. І вось у яе скла­дзе раз­ам з іншы­мі му­зы­ кан­та­мі мне да­вя­ло­ся ўдзе­ль­ні­чаць у звод­ным ты­ся­чат­руб­ным ду­ха­вым аркес­тры пад кі­раў­ніц­т­ вам ге­не­ра­ла Чар­нец­ка­га на па­ра­дзе Пе­ра­мо­гі. Рых­та­ва­лі­ся ці­ка­ва. Там жа раз­ам з про­сты­мі сал­ да­та­мі па­він­ны бы­лі ісці пра­слаў­ле­ныя ге­не­ра­лы, мар­ша­лы. Усе, як мы на­зы­ва­лі, з «парт­ыту­ра­мі» вя­лі­кі­мі — з уз­на­га­ро­да­мі ва ўсе гру­дзі. Ім бы­ло скла­да­на ісці стра­явой ха­дой. І вось яны Чар­нец­ ка­му ка­жуць: «Іграй­це то­ль­кі "Егер­скі марш", так нам ляг­чэй бу­дзе ісці». Ну, ім ка­жуць: «Рых­туй­це­ ся лепш…» — «Ды не, мы і так уме­ем!» Ну і ці­ка­вы та­кі мо­мант, не ма­гу не рас­ка­заць. Стра­явая пад­рых­тоў­ка — гэ­та ня­прос­тая спра­ва. Яшчэ Біс­марк ска­заў, што са­мае цяж­кае для афі­цэр­ска­га скла­ду і сал­дат — гэ­та па­ра­ды, плацпа­ра­ды і стра­явыя агля­ды. І вось Чар­нец­ка­му за­га­да­лі граць то­ль­кі «Егер­скі марш». Ён ка­жа:

27

«Ну, я ж не ма­гу ўвесь па­рад іграць адзін і той жа марш, та­кі вя­лі­кі па­рад на ад­ной ме­ло­дыі!» І Чар­нец­кі нам па­ка­заў адзін знак, а мы ве­да­лі, што гэ­та за знак і што трэ­ба нам іграць. І вось ідзе гвар­дзей­скі крам­лёў­скі полк — пры­го­жыя хлоп­цы. Вы­стра­ілі­ся ўсе. Да­юць ка­ман­ду: «Ша­гам марш!..» І мы ўру­бі­лі кра­ка­вяк! Яны па­йшлі пад гэ­ты кра­ка­вяк! Усе гля­дзяць адзін на ад­на­го, а Чар­нец­кі з за­да­ва­ль­нен­нем ка­жа: «Ну вось, ба­ чы­це, лю­дзі хо­дзяць на­ват пад кра­ка­вяк!» Ка­лі ішоў па­рад Пе­ра­мо­гі… Фран­ты ідуць — Пер­ шы, Дру­гі, Трэ­ці Бе­ла­рус­кі, Дру­гі Укра­інскі і гэ­так да­лей. І ў ся­рэ­дзі­не па­ра­да Чар­нец­кі спы­няе гу­ чан­не свя­точ­на­га мар­ша пе­ра­мо­гі, і яго змя­ня­юць стро­гія, су­ро­выя рыт­мы ма­лых ба­ра­ба­наў. Пад гэ­ты ба­ра­бан­ны по­шчак крам­лёў­скія кур­сан­ты не­слі флаг­што­кі са сця­га­мі фа­шыс­цкай арміі і кі­да­лі да пад­нож­жа Маў­за­лея. Вы ве­да­еце, у гэ­ты мо­мант плош­ча лі­та­ра­ль­на за­мёр­ла. Пры­зна­юся, у мя­не ў гэ­ты мо­мант па спі­не па­йшлі му­раш­ кі. І по­шчак — рра-рра, рра-та-та, рра-да-да-да, рра-та-та… Апош­нія сця­гі кі­ну­тыя, пры­го­жы па­ва­рот — і за­гу­чаў свя­точ­ны марш, пры­го­жы пе­ра­мож­ны марш… *** Ба­рыс Пян­чук на­зы­ваў армію пер­шай лю­боў­ю, якой ён пры­свя­ціў свае най­леп­шыя га­ды. І за­ў­ сё­ды раз­ам з ім бы­ла му­зы­ка. Ва­енны аркестр Шта­ба Чыр­во­нас­цяж­най ва­еннай акру­гі, якім ма­эстра кі­ра­ваў доў­гія га­ды, дзя­ку­ючы яму пе­ра­ тва­рыў­ся ў ка­лек­тыў з вя­лі­кім твор­чым па­тэн­цы­ ялам і ба­га­ты­мі тра­ды­цы­ямі. На ра­хун­ку Пен­чу­ка ка­ля па­ўсот­ні па­ра­даў, тэ­атра­лі­за­ва­на-му­зыч­ных прад­стаў­лен­няў і фес­ты­ва­ляў ва­еннай му­зы­кі, у якіх ён не то­ль­кі ўдзе­ль­ні­чаў, але і аса­біс­та арга­ні­зоў­ваў. Ён пра­жыў доў­гае жыц­цё і па­кі­нуў не­за­быў­ны след у му­зыч­най ку­ль­ту­ры і гіс­то­рыі Бе­ла­ру­сі.

ліпень, 2021

28

Рэ­ц эн­з ія

Згад­ва­ючы Інэ­су Адзін­цо­ву... Тац­ця­на Му­шын­ская

1. У партыі Таццяны. «Яўгеній Анегін».

2. Ксенія Адзінцова, дачка спявачкі і таксама спявачка.

3. У партыі Наташы. «Русалка».

4. У партыі Донны Эльвіры. «Дон Жуан».

5. У партыі Лізы. «Пікавая дама». Фота з архіва Вялікага тэатра Беларусі і архіва Ксеніі Адзінцовай (2). «Мастацтва» № 7 (460)

До­сыць рэ­дка з’яў­ля­юцца ў айчын­най ку­ль­тур­най пра­сто­ры кні­гі, ма­наг­ра­ фіі, аль­бо­мы, пры­све­ча­ныя тым му­зы­кан­там і артыс­там, якія, на жаль, па­й­ шлі ўжо ад нас. Ча­му рэ­дка? Ві­даць, та­му што спра­ва гэ­та не над­та лёг­кая, па­тра­буе не­ма­лых кло­па­таў і на­ма­ган­няў. І тут хто­сь­ці па­ві­нен быць іні­цы­ ята­рам, ру­ха­ві­ком. Час­цей гэ­та мас­тац­тваз­наў­ца, які шмат га­доў вы­ву­чае твор­часць пэў­на­га артыс­та, або сва­які ці на­шчад­кі.

М у­з ы­к а / У гры ­м ё р­ц ы

І

ўсё ж час ад ча­су пад­обныя вы­дан­ні з’яў­ля­ юцца. Та­му не­пад­роб­ную ці­ка­васць вы­клі­ка­ла ў мя­не кні­га ўспа­мі­наў, пры­све­ча­ная вя­до­май спя­вач­цы Інэ­се Адзін­цо­вай, ад­ной з вя­ду­чых са­ліс­ так Бе­ла­рус­кай опе­ры ў 1970—1990-я. Вы­дан­не мае на­зву «Інэ­са Адзін­цо­ва. Пуб­лі­ка­цыі, успа­мі­ны су­час­ні­каў, ка­лег і сяб­роў», вы­йшла на рус­кай мо­ ве ў Мас­кве. А скла­да­ль­ні­цай і іні­цы­ятар­кай вы­ сту­пі­ла да­чка спя­вач­кі, Ксе­нія Адзін­цо­ва, так­са­ма ва­ка­ліс­тка, лаў­рэ­атка ўсе­ра­сій­скіх і між­на­род­ных кон­кур­саў. Сво­еа­саб­лі­вай прэ­зен­та­цы­яй кні­гі стаў­ся кан­цэрт, які ад­быў­ся на па­чат­ку чэр­ве­ня ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі, у ка­мер­най за­ле імя Алек­сан­дроў­скай. Ся­род вы­сту­поў­цаў шмат вя­до­мых са­ліс­таў — Анас­ та­сія Мас­кві­на і Але­на Шве­да­ва, Тац­ця­на Трац­цяк і Акса­на Яку­шэ­віч, Ган­на Гур’ева і Свят­ла­на Ма­ру­ се­віч, Ма­ры­на Лі­ха­шэрст і Аляк­сандр Крас­на­дуб­ скі, Аляк­сандр Міх­нюк, Дзміт­рый Тра­фі­мук, Янаш Ня­ле­па. Ад­кры­ва­ла і за­кры­ва­ла пра­гра­му са­ма Ксе­нія, вы­ка­наў­шы не са­мыя про­стыя і лёг­кія ва­ ка­ль­ныя ну­ма­ры — сцэ­ну і ба­ла­ду Нэ­ды з «Па­яцаў» Ле­анка­ва­ла і рах­ма­ні­наў­скі «Фан­тан». А по­тым за­ ха­це­ла­ся рас­пы­таць Ксе­нію. Пра яе ма­ці, жыц­цё­вы і твор­чы шлях, вы­ступ­лен­ні на сцэ­не на пра­ця­гу бо­льш як чвэр­ці ста­год­дзя, а так­са­ма пра тое, што з’яві­ла­ся імпу­ль­сам да ства­рэн­ня кні­гі.

Па­мя­таю Інэ­су Адзін­цо­ву ў парт­ыях Тац­ця­ны ў «Яўге­не Ане­гі­не» і На­та­шы ў «Ру­сал­цы». Акра­мя пры­го­жа­га го­ла­су, артыс­тка за­па­мі­на­ла­ся ра­ман­ тыч­ным аб­ліч­чам і гар­мо­ні­яй унут­ра­на­га све­ту. Бы­лі ў ёй не­йкая за­гад­ка­васць і вы­тан­ча­насць. Якія з вя­ду­чых парт­ый яна вы­кон­ва­ла, акра­мя зга­да­ных?

— У яе рэ­пер­ту­ары бы­лі Дон­на Эль­ві­ра ў «Дон Жу­ ане», Лі­за ў «Пі­ка­вай да­ме», Мар­га­ры­та ў «Фаўс­ це», Сан­ту­ца ў «Сель­скім го­на­ры». Ці­ка­ва, што ма­ме да­ру­ча­лі ме­на­ві­та прэ­м’ер­ныя па­ка­зы. У «Вя­ сел­лі Фі­га­ра» яна, ма­ла­дая ва­ка­ліс­тка, уво­дзі­ла­ся на ро­лю Ке­ру­бі­на, а ў 1995-м спя­ва­ла Гра­фі­ню ў

бе­не­фіс­ным спек­так­лі (гэ­тай парт­ыяй адзна­ча­ла 25-год­дзе твор­чай дзей­нас­ці). У опе­рах Вер­дзі вы­ кон­ва­ла Эба­лі ў «Дон Кар­ла­се» і Ле­ано­ру ў «Тру­ ба­ду­ры». Ся­род на­зва­ных ва­мі парт­ый ёсць тыя, якія спя­ ва­юць і лі­ры­ка-дра­ма­тыч­ныя сап­ра­на, і на­ват мец­ца...

— Яе го­лас быў роў­ным на ўсім ды­япа­зо­не. Ці­ка­ва, што Раз­іну ў «Се­ві­льс­кім цы­ру­ль­ні­ку» ма­ма рых­ та­ва­ла з ды­ры­жо­рам Ярас­ла­вам Ваш­ча­ком. Пры­ чым вы­кон­ва­ла яе ме­на­ві­та ў мец­ца-сап­ра­на­вым ва­ры­янце. Ве­даю, ва­ша ма­ці на­ра­дзі­ла­ся ў Бу­ра­ціі, а ву­чы­ ла­ся ў му­зыч­най ву­чэ­ль­ні да­лё­ка­га Улан-Удэ. А як яна ў рэ­шце рэшт тра­пі­ла ў Мінск?

— Інэ­са за­йма­ла­ся ў Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі ў пед­аго­га Вік­то­рыі Раж­дзес­твен­скай. На пра­ця­гу ча­ты­рох кур­саў. Яе вя­лі ме­на­ві­та як лі­ры­ка-дра­ ма­тыч­нае сап­ра­на. Па­ра­ле­ль­на ў кан­сер­ва­то­рыі ву­чы­лі­ся зна­ка­мі­тыя ў бу­ду­чы­ні спе­ва­кі — Га­лі­ на Ба­ры­са­ва, Зу­раб Сат­кі­ла­ва, Яўген Не­сця­рэн­ка. Блі­жэй да кан­ца на­ву­чан­ня ста­ла зра­зу­ме­ла: у са­ мыя знач­ныя ка­лек­ты­вы, Вя­лі­кі тэ­атр ці Му­зыч­ны тэ­атр Ста­ніс­лаў­ска­га і Не­мі­ро­ві­ча-Да­нчан­кі, яна на­ўрад ці тра­піць. У той жа час у Мін­ску пра­ца­ваў моц­ны ста­ліч­ны тэ­атр. Та­му апош­ні курс кан­сер­ва­ то­рыі Інэ­са пра­ву­чы­ла­ся ў Мін­ску. Яе пед­аго­гам ста­ла Мар­га­ры­та Люд­віг, дып­лом­ным спек­так­ лем — «Яўген Ане­гін», дзе Адзін­цо­ва пра­спя­ва­ла Тац­ця­ну. По­тым не­ка­ль­кі се­зо­наў ма­ма пра­ца­ва­ла вя­ду­чай са­ліс­ткай у дзяр­жаў­ным аркес­тры на­род­ ных інстру­мен­таў імя Жы­но­ві­ча. А з 1970-га ста­ла са­ліс­ткай Бе­ла­рус­ка­га опер­на­га. Ці доб­ра па­мя­та­еце парт­ыі Інэ­сы Адзін­цо­вай, ці за­спе­лі яе як опер­ную спя­вач­ку?

— Вя­до­ма! Я ж тэ­атра­ль­ны ча­ла­век. Фак­тыч­на рас­ла за ку­лі­са­мі, час­та бы­ва­ла на опер­ных і ба­ лет­ных спек­так­лях, мно­гія па­ста­ноў­кі гля­дзе­ла з за­лы. Доб­ра па­мя­таю: у 1995—1996-х, ка­лі я ву­чы­ ла­ся ў Мін­скім му­зыч­ным ву­чы­ліш­чы, ма­ма спя­ва­ ла Ра­зіну. І яе гра­фі­ню ў «Вя­сел­лі Фі­га­ра» я ба­чы­ла ў 90-я. У 1993-м Інэ­са спя­ва­ла Тац­ця­ну — ма­быць, ка­го­сь­ці вы­ру­ча­ла. Да­рэ­чы, яе двой­чы за­пра­шаў Вя­лі­кі тэ­атр Рас­іі вы­ка­наць парт­ыю Сан­ту­цы ў «Сель­скім го­на­ры». Та­ды за­хва­рэ­ла Але­на Аб­раз­ цо­ва, і ма­ма яе за­мя­ня­ла. Знай­шла яе апош­нюю пра­грам­ку — за 10 ліс­та­па­да 1996 го­да, та­ды ў тэ­ атры пра­хо­дзіў ве­чар ста­ра­даў­ня­га ра­ман­са. Гэ­та быў кан­цэрт у двух ад­дзя­лен­нях. Ка­лі я ўспа­мі­наю Інэ­су Адзін­цо­ву ў яе ро­лях, а яна ўва­саб­ля­ла не­йкую ўзвы­ша­ную пры­га­жосць, то ства­ра­ецца ўра­жан­не, што яна вы­рас­ла ня­йна­ чай як у атмас­фе­ры арыс­так­ра­тыч­най сям’і.

— Мая ба­бу­ля, род­ная ма­ці Інэ­сы, Ган­на Ся­мё­наў­на са­ма два га­ды за­йма­ла­ся ў му­зыч­най ву­чэ­ль­ні. Але быў ва­енны час, та­му яна не скон­чы­ла на­ву­чан­не. Трэ­ба бы­ло гро­шы за­раб­ляць, каб не­як вы­жы­ваць. Ба­бу­ля ва­ло­да­ла яркім тэм­брыс­тым мец­ца. Яе ніз­ кі го­лас быў пры­род­ны, зыч­ны і моц­ны. А ву­чы­ла­ся яна якраз у Агнэ­сы Бур­лак, якая по­тым ака­за­ла­ся пед­аго­гам ма­мы. Ба­бу­ля не ста­ла спя­вач­кай, па­ зней пра­ца­ва­ла ў мас­тац­кай са­ма­дзей­нас­ці, увесь

29

час ад­чу­ва­ла па­мкнен­не да мас­тац­тва. Як ба­чы­це, мы спя­ва­ем ўжо ў трэ­цім па­ка­лен­ні. А вы са­мі ма­ры­лі стаць спя­вач­кай?

— Не. Мне шмат хто ка­заў: «У ця­бе ж та­кая вя­до­ мая цу­доў­ная ма­ма! Ча­му яна та­бе не да­па­ма­га­ ла, не ву­чы­ла?» Я і не пла­на­ва­ла быць спя­вач­кай, скон­чы­ла му­зыч­ную шко­лу па фар­тэ­пі­яна, збі­ра­ ла­ся зра­біц­ца пі­яніс­ткай. Двой­чы па­сту­па­ла ў Мін­ скае му­зыч­нае ву­чы­ліш­ча, ды не ха­пі­ла ба­лаў па са­ль­фе­джыа. І не­як вы­ра­шы­ла па­спра­ба­ваць ся­бе ў спе­вах. Пер­шыя кан­су­ль­та­цыі і за­нят­кі зда­ры­лі­ся ў Мар­га­ры­ты Люд­віг, та­го са­ма­га пед­аго­га, у якой ву­чы­ла­ся ма­ма. Мар­га­ры­це Го­тар­даў­не ў той час споў­ні­ла­ся бо­льш за 90, тым не менш як кан­цэр­т­ май­стар яна ігра­ла шы­коў­на. Пе­рад па­ступ­лен­нем у ву­чэ­ль­ню, ме­на­ві­та на ва­ка­ль­нае ад­дзя­лен­не, я з ёй за­йма­ла­ся. Го­лас у мя­не на той час быў зу­сім ка­мер­ны, не­вя­лі­кі. Але ў пра­цэ­се за­нят­каў стаў раз­ ві­вац­ца. У ву­чы­ліш­чы два га­ды за­йма­ла­ся на ды­ ры­жор­скім ад­дзя­лен­ні, а на 3-м кур­се пе­ра­вя­ла­ся на ва­ка­ль­нае. Ха­це­ла­ся раз­ві­ваць свае да­дзе­ныя, тэх­ні­ку. Мой тып го­ла­су іншы, чым у ма­мы. Ка­лі я пра­ца­ва­ла ў Мас­коў­скім ка­мер­ным тэ­атры Па­ кроў­ска­га, то вы­кон­ва­ла іншы рэ­пер­ту­ар і спя­ва­ла іншых ге­ра­інь. Інэ­са Адзін­цо­ва пра­жы­ла ка­рот­кае жыц­цё, 57 га­доў — гэ­та ве­ль­мі ма­ла. Ці па­спе­ла яна па­чуць вы­ні­кі ва­шай му­зыч­най ад­ука­цыі?

— Мы з ма­май увесь час жы­лі ў Мін­ску. У 1996-м яна яшчэ пра­ца­ва­ла ў тэ­атры, але ўзім­ку за­хва­рэ­ ла. У са­мым кан­цы го­да яе зда­роў­е па­гор­шы­ла­ ся. У гэ­ты час я за­йма­ла­ся ў ву­чы­ліш­ча імя Глін­кі. Скон­чы­ла яго ў 1997-м, і на ма­ім дып­ло­ме ў маі ліпень, 2021

30

Рэ­ц эн­з ія

ма­ма ся­дзе­ла ў за­ле і мя­не слу­ха­ла. Ма­ра­ль­на пад­ трым­лі­ва­ла. Яна па­мер­ла ў Мін­ску, у кас­трыч­ні­ку 1997 го­да. Я ўдзяч­ная ма­ме, што яна да­ла мне ў ру­кі пра­фе­сію. Вя­до­ма, яна ве­ль­мі ха­це­ла, каб я па­сту­пі­ла ў кан­сер­ва­то­рыю. Але гэ­та­га мо­ман­ту яна не за­спе­ла. Ад­ука­цыю я за­вяр­шы­ла ў Мас­кве. Спа­чат­ку тра­пі­ла ў Мас­коў­скі інсты­тут му­зы­кі імя Альф­рэ­да Шніт­ке. Там ву­чы­ла­ся тры га­ды, атры­ма­ ла зван­не ба­ка­лаў­ра мас­тац­тваў. А ма­ючы чыр­во­ ны дып­лом, пе­ра­вя­ла­ся ў Ака­дэ­мію Гне­сі­ных у ма­ гіс­тра­ту­ру. Там за­йма­ла­ся на 4 і 5 кур­сах, пры­чым бяс­плат­на. Скон­чы­ла ака­дэ­мію і там жа ў 2005-м асіс­тэн­ту­ру-ста­жы­роў­ку. По­тым мя­не пры­ня­лі ў Мас­коў­скі ака­дэ­міч­ны ка­ мер­ны тэ­атр пад кі­раў­ніц­твам Ба­ры­са Па­кроў­ска­ га. Ра­ней там бы­ло уся­го 230-250 мес­цаў. Тэ­атр па­зней спра­ба­ва­лі па­шы­раць, ма­дэр­ні­за­ваць, але сцэ­на ўсё роў­на за­ста­ецца не­вя­лі­кай. Бу­ды­нак зна­хо­дзіц­ца ў са­мым цэн­тры Мас­квы. Ця­пер гэ­та Ка­мер­ная сцэ­на, фі­лі­ял Вя­лі­ка­га тэ­атра імя Па­ кроў­ска­га. Ці да­вя­ло­ся вам па­пра­ца­ваць з са­мім Па­кроў­ скім-рэ­жы­сё­рам?

— Ба­рыс Аляк­сан­дра­віч пры­язджаў у тэ­атр, да­ваў май­стар-кла­сы. З’яў­ляў­ся на но­вых спек­так­лях. Мне па­шчас­ці­ла па­чуць яго па­ра­ды пад­час рэ­ пе­ты­цый «Та­емна­га шлю­бу» Да­мі­ні­ка Чы­ма­ро­за (рэ­жы­сёр­кай вы­сту­па­ла Во­ль­га Іва­но­ва). Гэ­та быў се­зон 2006—2007. Я вы­кон­ва­ла парт­ыю Ка­ра­лі­ны. Па­кроў­скі ся­дзеў у за­ле, уваж­лі­ва слу­хаў ма­ла­ды склад вы­ка­наў­цаў. Ён ужо дрэн­на ба­чыў, але доб­ра чуў і ад­чу­ваў спе­ва­коў. Гэ­та ўні­ка­ль­ная асо­ба! Ра­да, што та­кія сус­трэ­чы зда­ры­лі­ся ў ма­ім жыц­ці. На­огул у тэ­атры Па­кроў­ска­га ра­ней і ця­пер ідзе шмат тво­раў Мо­цар­та. Існа­ваў на­ват фес­ты­валь «Мо­царт на Ні­ко­льс­кай». Па­чы­на­ла я з Бар­ба­ры­ ны ў «Вя­сел­лі Фі­га­ра», вы­кон­ва­ла Цэр­лі­ну ў «Дон Жу­ане». Спя­ва­ла Дру­гую да­му ў «Ча­роў­най флей­ це» — як і ма­ма, бы­ло пры­емна, што я за­сво­іла «Мастацтва» № 7 (460)

яе парт­ыю. Пад­рых­та­ва­ла Па­мі­ну, ды не па­спе­ла вы­ка­наць. На афі­шы ха­па­ла кла­січ­ных спек­так­ляў, але не­звы­чай­на ўва­соб­ле­ных. Ад­ной з ма­іх лю­бі­ мых бы­ла парт­ыя пані Флют у опе­ры Ота Ні­ка­лаі «Він­дзор­скія га­рэз­ні­цы». Атры­маў­ся цу­доў­ны спек­ такль у дзвюх дзеях, опе­ра-зін­гшпіль. Мая парт­ыя вя­лі­кая, на ня­мец­кай мо­ве. Не­ка­то­рыя фраг­мен­ ты опе­ры вы­кла­дзе­ныя на YouTube. Ка­мер­ны тэ­ атр ча­сам на­зы­ва­лі ла­ба­ра­то­ры­яй Па­кроў­ска­га. У рэ­пер­ту­ары ха­па­ла су­час­ных опер. На­прык­лад, я ўдзе­ль­ні­ча­ла ў «Рэ­ві­зо­ры» Ула­дзі­мі­ра Да­шке­ві­ ча. У 2009-м да нас пры­язджаў вя­до­мы бе­ла­рус­кі кам­па­зі­тар Сяр­гей Кар­тэс. У тэ­атры ста­ві­лі­ся дзве яго опе­ры — «Юбі­лей» і «Мя­дзведзь». Бы­ла за­ ня­тая ў «Юбі­леі». Да­вя­ло­ся так­са­ма па­гу­та­рыць з кам­па­зі­та­рам. Су­пра­цоў­ніц­тва з тэ­атрам Па­кроў­ска­га скон­чы­ ла­ся ў 2010-м. Што ака­за­ла­ся штур­шком да пе­ ра­мен?

— У не­йкі мо­мант ад­чу­ла: ста­ла цес­на ў сце­нах тэ­ атра. Сён­ня пра­цую са сва­ім ка­лек­ты­вам, Мас­коў­ скім ка­мер­ным ансам­блем «На­вэль». З’яў­ля­юся яго са­ліс­ткай і мас­тац­кай кі­раў­ні­цай. Склад у нас та­кі: арфа, ві­ялан­чэль, го­лас, ра­яль. Кан­цэр­тмай­стры з Ака­дэ­міі Гне­сі­ных. Інстру­мен­та­ліс­ты — му­зы­кан­ты з Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі. Ча­сам ду­маю: мо­жа, гэ­та ма­мі­ны ге­ны? Бо яна кож­ны се­зон ла­дзі­ла со­ль­ныя кан­цэр­ты ў кас­цё­ле Свя­то­га Ро­ха. Ча­сам кан­цэр­ ты зда­ра­лі­ся два-тры разы на год. Атрым­лі­ва­лі­ся ары­гі­на­ль­ныя, сап­раў­ды ўні­ка­ль­ныя пра­гра­мы. Кан­цэр­ты ў два ад­дзя­лен­ні, ня­змен­ным кан­цэр­т­ май­страм вы­сту­паў Мі­ка­лай Сяр­до­баў. Інэ­са ра­бі­ла і ве­ча­ры ста­ра­даў­ня­га ра­ман­са, вы­сту­па­ла з пра­ гра­ма­мі ста­ра­даў­няй му­зы­кі (Бах, Ка­чы­ні, Пер­га­ ле­зі) у той жа за­ле. Наш ка­лек­тыў пра­цуе ў Мас­кве, на пля­цоў­ках Пад­ мас­коў­я, у кан­цэр­тных за­лах, ся­дзі­бах, га­ле­рэ­ях. Пра­гра­ма вы­ступ­лен­няў пра­піс­ва­ецца на год на­ пе­рад. Нас ужо ве­да­юць усе кан­цэр­тныя пля­цоў­кі, пра­па­ну­юць да­ты. Ка­лек­тыў мае шы­ро­кі рэ­пер­ту­ ар, ад кла­сі­кі і ста­ра­жыт­най му­зы­кі да аван­гар­ду ХХ ста­год­дзя. Ёсць пра­гра­мы фран­цуз­скія, ба­роч­

ныя, тво­ры рус­кіх кам­па­зі­та­раў, му­зы­ка з кі­на­­філь­ маў. На­паў­нен­не кан­цэр­таў час­та за­ле­жыць і ад та­го, у якой аб­ста­ноў­цы і якой за­ле вы­сту­па­ем. Ка­лі кар­цін­ная га­ле­рэя, то вы­бар тво­раў за­ле­жыць ад сты­лё­вай скі­ра­ва­нас­ці ра­бот. А я са­ма кан­цэр­тную дзей­насць су­мяш­чаю з пед­аго­гі­кай. Пра­цую ў Між­ на­род­ным сла­вян­скім інсты­ту­це, з’яў­ля­юся да­цэн­ там на ва­ка­ль­най ка­фед­ры. Вы­кла­даю ака­дэ­міч­ны ва­кал і іта­ль­янскую мо­ву. Сту­дэн­ты з за­да­ва­ль­нен­ нем хо­дзяць на мае кан­цэр­ты. Ксе­нія, рас­па­вя­дзі­це бо­льш пад­ра­бяз­на пра кні­ гу ўспа­мі­наў...

— Яна пры­мер­ка­ва­ная да 80-год­дзя Інэ­сы Адзін­ цо­вай. Свой юбі­лей ма­ці адзна­чы­ла б у 2020-м. Ме­на­ві­та та­ды і ўзнік­ла ідэя кні­гі. Пра­ектам я за­йма­ла­ся са­ма. Кні­га скла­да­ецца з успа­мі­наў і інтэр­в’ю ка­лег — тых, хто су­пра­цоў­ні­чаў з ма­май, хто раз­ам з ёй вы­сту­паў. У збор­ні­ку бо­льш за 20 пад­обных гу­та­рак. Ад­на з пер­шых, з кім я па­гу­та­ры­ла, бы­ла Мар­га­ры­ та Ізвор­ска, рэ­жы­сёр­ка, а ця­пер пра­фе­сарка Ака­дэ­ міі му­зы­кі. Яна шмат пра­ца­ва­ла з Інэ­сай, ка­лі ста­ ві­ла ў Мін­ску «Ча­роў­ную флей­ту» і «Дон Кар­лас». Раз­маў­ля­лі мы і з шэ­ра­гам ды­ры­жо­раў, ся­род іх Аляк­сандр Ані­сі­маў, Мі­ка­лай Ка­ляд­ка, Вік­тар Соба­ леў, Вя­час­лаў Во­ліч. Ма­ма сяб­ра­ва­ла з ба­ле­ры­най Свят­ла­най Ці­то­віч, яна так­са­ма прад­стаў­ле­на ў кні­зе. Ці­ка­вай атры­ма­ла­ся гу­тар­ка з кан­цэр­тмайс­ тар­кай Ла­ры­сай Мак­сі­ма­вай, якая мно­гія га­ды пра­ца­ва­ла на Бе­ла­рус­кім ра­дыё, а Інэ­са Адзін­цо­ва за­піс­ва­ла пра­гра­мы ў фон­ды ра­дыё. Ад­гук­ну­лі­ся са­ліс­ты — Іры­на Атлы­гі­на, На­гі­ма Га­ле­ева, Люд­мі­ ла Шчар­ба­ко­ва, Мі­ха­іл Жы­люк, Тац­ця­на Трац­цяк, Але­на Шве­да­ва, Янаш Ня­ле­па. У мно­гіх інтэр­в’ю зга­да­юцца не то­ль­кі твор­чыя, але і жы­выя жыц­цё­ выя мо­ман­ты. Бы­лыя ка­ле­гі ўспа­мі­на­юць су­мес­ныя кан­цэр­ты, дэ­та­лі за­меж­ных па­ездак. На­прык­лад, у 1994-м ма­ма раз­ам з тэ­атрам вы­сту­па­ла ў Іспа­ніі, у «Аі­дзе» спя­ва­ла парт­ыю Вяр­хоў­най жры­цы. Да­дам да зга­да­ных про­звіш­чаў тых, хто рас­па­ вя­дае пра спя­вач­ку, кам­па­зі­тар­ку Ва­лян­ці­ну Ся­ рых, тэ­на­ра Іва­на Шу­пе­ні­ча (ра­ней бе­ла­рус­ка­га, а ця­пер чэш­ска­га), рэ­жы­сё­ра Ва­ле­рыя Ані­сен­ку, му­зыч­на­га кры­ты­ка Свят­ла­ну Бе­рас­цень. Гэ­та так­са­ма свед­чыць пра маш­таб та­лен­ту артыс­ткі.

— Ка­лі я рых­та­ва­ла кні­гу пра Інэ­су Адзін­цо­ву, то мне ве­ль­мі па­трэб­ныя бы­лі да­ку­мен­ты, афі­шы, пра­грам­кі спек­так­ляў і кан­цэр­таў. Мно­гае за­ха­ва­ ла­ся ў хат­нім архі­ве. Але ве­ль­мі ўдзяч­ная і Вя­лі­ ка­му тэ­атру Бе­ла­ру­сі. Мне вы­сла­лі 144 да­ку­мен­ты, ся­род іх фі­гу­ру­юць пра­грам­кі 15 (!) прэ­м’ер­ных спек­так­ляў спя­вач­кі. Інэ­са сап­раў­ды бы­ла вя­ду­чай, вя­до­май артыс­ткай. Існа­ва­ла ка­тэ­го­рыя гле­да­чоў, якія ха­дзі­лі ме­на­ві­та на яе спек­так­лі. Акра­мя вы­ка­нан­ня вя­ду­чых пар­ т­ый у Бе­ла­рус­кай опе­ры, яна да­ва­ла ве­лі­зар­ную ко­ль­касць со­ль­ных кан­цэр­таў, вы­хо­дзі­ла на сцэ­ну ў Ры­зе, Каў­на­се, Ві­ль­ні, Ва­ро­не­жы, Ярас­лаў­лі, Ніж­ нім Ноў­га­ра­дзе. А што да­ты­чыць кні­гі ўво­гу­ле, дык ве­ль­мі важ­на па­мя­таць сва­іх бліз­кіх. І па­ста­янна ад­чу­ваць з імі ду­хоў­ную су­вязь...

Пра­с л у­х а­н ае Дзміт­р ы­е м Пад­б я ­р э з­с кім

Ця­пе­раш­нім ча­сам па­ба­чыць ды па­тры­маць у ру­ках но­вы аль­бом яко­га айчын­на­га гур­та скла­да­на. Збо­ль­ша­га му­зы­ку вы­клад­ва­юць на­ўпрост у інтэр­нэт. Да та­го ж у кра­іне ня­ма не­йка­га агу­ль­на­га сай­та, дзе мож­на бы­ло б да­ве­дац­ца пра на­він­кі, а та­му звес­ткі пра іх амаль вы­пад­ко­выя і не­рэ­гу­ляр­ныя. Тым не менш ні­жэй пра тыя пра­гра­мы, якія атры­ма­ла­ся і па­ба­чыць, і па­слу­хаць. цэр­та ў Го­ме­лі 1983 го­да. Вы­ка­на­ныя там трэ­кі, якія па­зней увай­шлі і ў маг­ні­та­аль­бом, вы­дат­на дэ­ман­стру­юць эма­цый­насць му­зы­кан­таў, іх умен­ не пра­ца­ваць жыў­цом і тым са­мым «за­во­дзіць» аўды­то­рыю. Каш­тоў­ны гіс­та­рыч­ны да­ку­мент! За­ста­ецца да­даць, што пе­ра­вы­дан­не, ба­га­та аздоб­ле­нае фо­та­здым­ка­мі, ко­пі­ямі фі­лар­ма­ ніч­ных за­га­даў, а так­са­ма тэк­ста­мі пе­сень, бы­ло ажыц­цёў­ле­на з іні­цы­яты­вы Мак­сі­ма Са­му­сен­кі і ўба­чы­ла свет дзя­ку­ючы пры­ват­ным ахвя­ра­ван­ ням.

«Рок-те­ра­пия». Гру­па «Су­зор’е». (р) «Ков­чег», «Sprava», 2021.

змя­ні­ла­ся ў агу­ль­ным гу­чан­ні і ро­ля гі­та­ры. Не, яе не ста­ла менш, ад­нак гі­та­ра ўжо не так ад­чу­ валь­­на, як ка­жуць, цяг­не на ся­бе коў­дру. У цэ­лым жа гэ­тым вы­дан­нем «Кра­ма» ў чар­го­вы раз за­ свед­чы­ла свой за­слу­жа­ны вы­со­кі вы­ка­на­ль­ніц­кі ўзро­вень, здо­ль­насць ства­раць якас­ны рэ­пер­ту­ар, не ста­вя­чы мэ­тай за­ігры­ваць са слу­ха­ча­мі і ісці сле­дам за мод­ны­мі па­ве­ва­мі. «Кра­ма» за­ста­ецца са­ма са­бой, і гэ­та без­умоў­ны плюс ка­ман­ды.

«Вда­ры­ло». «Бан-Жвір­ба». (р) 2021.

Г

Д

оў­га­ча­ка­нае і надзвы­чай ба­га­тае на інфар­ ма­цыю пе­ра­вы­дан­не пер­ша­га ў гіс­то­рыі бе­ла­рус­кай рок-му­зы­кі маг­ні­та­аль­бо­ ма, які ў свой час слу­ха­лі па ўсім СССР, ча­сам на­ват не ве­да­ючы на­зву гур­та. Аль­бом той быў за­пі­са­ны ў 1984 го­дзе па­сля та­го, як фі­лар­ма­ніч­ на­му рок-гур­ту за­ба­ра­ні­лі вы­сту­паць пад на­звай «Су­зор’е». За­піс быў зроб­ле­ны ця­гам двух дзён у пад­ва­лах тэ­атра­ль­на-мас­тац­ка­га інсты­ту­та, дзе рэ­пе­та­ваў гурт «Сту­дия 7», на два (!) стуж­ка­выя маг­ні­та­фо­ны «Тембр». Для за­пі­су пра­гра­мы з Мас­квы вы­клі­ка­лі спе­ва­ка Аляк­сан­дра Брын­ца­ва, які ра­ней ужо пра­ца­ваў з мін­скі­мі му­зы­ка­мі, але яко­га кі­раў­ніц­тва фі­лар­мо­ніі ў вы­ні­ку так і не па­га­дзі­ла­ся за­лі­чыць у штат. Асно­ву за­пі­су, у цэ­ лым вы­тры­ма­на­га ў акту­аль­най та­ды хард-ро­ка­ вай сты­ліс­ты­цы, скла­лі пес­ні, якія ка­лек­тыў ужо па­каз­ваў на кан­цэр­тах, хоць, ска­жам, «Сло­но­вий рок» да ча­су ля­жаў, як ка­жуць, у шуф­ляд­цы. І ў цэ­ лых атры­ма­ла­ся та­кая сап­раў­дная «Рок-те­ра­пия», дзе што ні пес­ня, то сап­раў­дны шля­гер. «Фор­ту­ на», «Ка­пи­тан», «Ве­сен­ний день», «Ста­рый мост», «Зна­ко­мый бе­рег». Для су­час­на­га пе­ра­вы­дан­ня ста­рыя за­пі­сы бы­лі ад­рэс­таў­ра­ва­ныя, а сам аль­ бом у па­ра­ўнан­ні з ары­гі­на­лам быў да­поў­не­ны дву­ма бо­ну­са­мі — пес­ня­мі «Где мы бы­ли вче­ра» і «Ве­сен­ний день», у якіх у якас­ці спе­ва­ка-са­ліс­ та вы­сту­піў штат­ны кам­па­зі­тар гур­та Ва­лян­цін Пу­чын­скі. Але і гэ­та яшчэ да­лё­ка не ўсё. Су­час­ная «Рок-те­ ра­пия» ўтрым­лі­вае два CD. Дру­гі — за­піс кан­

31

«За­ць­мен­ны блюз». «Кра­ма». (р) 2021.

Д

оў­га­ча­ка­ны аль­бом ве­тэ­ра­наў бе­ла­рус­кай блюз-ро­ка­вай сцэ­ны ўтрым­лі­вае дзе­вяць пе­сень і ад­мет­ны тым, што гэ­тым раз­ам да твор­ча­га пра­цэ­су пад­клю­чыў­ся па­эт Фе­лікс Аксён­цаў, у свой час — аўтар тэк­стаў для гур­тоў «Бон­да» і «Уліс». Ён да­ўно жы­ве ў Ка­на­дзе, але гэ­тым раз­ам пад­тры­маў «Кра­му» сва­імі вер­ша­мі. І ў вы­ні­ку на­ра­дзі­ла­ся ве­ль­мі роў­ная, шчы­рая пра­гра­ма, хоць, не­абход­на за­ўва­жыць, без не­йкіх вы­ключ­на шля­гер­ных ну­ма­роў. Што ў пэў­ным сэн­се і доб­ра, бо та­кі пад­ыход вы­му­шае не ска­ каць пад за­вад­ныя ме­ло­дыі, а спа­кой­на, удум­лі­ва ўслу­хоў­вац­ца ў тое, што пра­па­ну­юць Ігар Ва­раш­ ке­віч і яго­ныя ка­ле­гі. А слу­хаць тут, пры­знац­ца, ёсць што. Най­перш ува­гу пры­цяг­вае пра­нік­нё­ная, шчы­рая за­га­лоў­ная пес­ня, якую Ва­раш­ке­віч пры­свя­ціў ма­ці. Аль­бом утрым­лі­вае яшчэ ад­но пры­свя­чэн­не: пес­ня «Там, дзе ты» на­пі­са­на ў па­ мяць аб Мі­ха­ле Анем­па­дыс­та­ве. Звяр­тае на ся­бе ўва­гу і «Пра­ва на блюз» — сво­еа­саб­лі­вы сты­лё­вы ма­ні­фест гур­та. Вар­та адзна­чыць і тое, што з ад­ы­ хо­дам Сяр­гея Тру­ха­но­ві­ча і пры­хо­дам на яго­нае мес­ца гі­та­рыс­та Андрэя Краў­цэ­ві­ча за­ўваж­на

о­ме­льс­кая ка­ман­да з да­во­лі не­звы­чай­най на­звай — так­са­ма не на­ві­чок на бе­ла­рус­кай му­зыч­най сцэ­не. Утва­ры­ла­ся яна ў 1999-м і спа­чат­ку яшчэ пад на­звай The Dazers тры­ма­ла­ся хард-ро­ку. Ка­лек­тыў ад­мет­ны тым, што ця­гам га­ доў яго­ны склад амаль не змя­няў­ся. А яшчэ і тым, што свой дэ­бют­ны аль­бом у CD-фар­ма­це яны вы­да­лі ў 2007-м у Мас­кве. Асно­ва рэ­пер­ту­ару, як і ра­ней, — апра­цоў­кі на­род­ных пе­сень, у пе­ра­важ­ най бо­ль­шас­ці не ве­ль­мі шы­ро­ка вя­до­мых. Вось і тут з 13 ну­ма­роў то­ль­кі два ці тры да гэ­та­га ча­су вы­кон­ва­лі­ся іншы­мі ка­лек­ты­ва­мі. Пры гэ­тым не­ абход­на адзна­чыць, што аран­жа­ван­ні ўдзе­ль­ні­ка­ мі ка­лек­ты­ву ро­бяц­ца ве­ль­мі па-свой­му (пры­кла­ дам, «Я ска­ка­ла, пля­са­ла»), хоць у гэ­тым не­ль­га ўба­чыць імкнен­не гэт­кім чы­нам вы­дзе­ліц­ца на фо­не ка­лег. «Бан-Жвір­ба» здаў­на тры­ма­ецца аб­ра­на­га воб­ра­зу. Істот­ная ры­са гур­та — гэ­та ад­ чу­ва­ль­ная пры­сут­насць у аран­жа­ван­нях ро­ка­ва­га эле­мен­та, сво­еа­саб­лі­вай спад­чы­ны The Dazers. Асаб­лі­ва гэ­та за­ўва­жа­ль­на ў та­кіх тво­рах, як «Ой ра­на ра­не­нь­ка», «Чу­вір», дзе рыт­міч­ную асно­ву скла­да­юць амаль кла­січ­ныя ро­ка­выя ры­фы. Раз­ам з тым агу­ль­ны фол­ка­вы на­строй ані­як не ад­ыхо­дзіць на за­дні план, а з’яўля­ецца да­мі­ну­ ючым сты­лё­вым кам­па­нен­там. Пе­ра­ка­нац­ца ў гэ­тым лёг­ка, да­стат­ко­ва па­слу­хаць хоць бы ве­ль­ мі ўда­ла аран­жа­ва­ную пес­ню «За­пра­гу ж я во­лы». Зрэш­ты, і іншыя ну­ма­ры не да­юць пад­ста­ву для да­ко­раў у ад­рас «Бан-Жвір­бы» ў ад­на­стай­нас­ці ці са­ма­паў­то­рах. Аль­бом гэ­ты — жы­вы, на­ту­ра­ль­ны, пры­ця­га­ль­ны. ліпень, 2021

32

Рэ­цр эн­ Ха­ э­а гра­ з ія ф ія / У гры­м ёр­ц ы

Дум­ка — рух — кан­троль Во­ль­га Са­віц­кая

Іва­на Са­вен­ка­ва, ула­да­ль­ні­ка мед­аля Фран­цыс­ка Ска­ры­ны, вя­ду­ча­га май­стра сцэ­ны Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі з 2006 да 2021 го­да, лю­бяць бе­ ла­рус­кія гле­да­чы. За вы­дат­нае вы­ка­нан­не парт­ый у ба­ле­тах «Ле­бя­дзі­ нае воз­ера», «Ле­ген­да пра Улен­шпі­ге­ля», «Ства­рэн­не све­ту», «Кар­мі­на Бу­ра­на», «Шчаў­ку­нок», «Кар­сар», «Пят­руш­ка», «Ма­ле­нь­кі прынц», «Ві­ таўт» і іншых — іх бо­льш за ча­ты­ры дзя­сят­кі. У мі­ну­лым тэ­атра­ль­ным се­ зо­не артыст за­вяр­шыў тан­ца­ва­ль­ную ка­р’е­ру і па­чаў но­вую пра­фе­сій­ную дзей­насць на ка­рысць пры­го­жа­га мас­тац­тва ба­ле­та.

Іван, ка­лі і ча­му вы пры­ня­лі ра­шэн­не сыс­ці са сцэ­ны?

— Вя­лі­кі тэ­атр — важ­ная час­тка май­го жыц­ця, цэ­лая аса­біс­тая эпо­ха — 15 га­доў на сцэ­не. Але на сён­ня я за­вяр­шыў твор­чую дзей­насць у вя­лі­ кім ба­ле­це. Вя­до­ма, мож­на бы­ло б дзя­ку­ючы ўзрос­ту яшчэ тан­ца­ваць, але вы­чар­паў­ся рэ­сурс і фі­зіч­ны, і ўнут­ра­ны. Я кан­чат­ко­ва зра­зу­меў гэ­та, ка­лі з’я­ві­ла­ся маг­чы­масць вы­рвац­ца з ва­р’яц­ка­га за­мкнё­на­га ко­ла, у якім кру­ціў­ся, як ва­вёр­ка. Замкнё­на­га, та­му што ба­лет — гэ­та лад жыц­ця, які па­тра­буе по­ўнай ад­да­чы, яго ве­ль­мі скла­да­ на з чым­сь­ці су­мяш­чаць. У пра­фе­сій­ным пла­не — як тан­цоў­шчык — я ля­піў ся­бе сам. Ка­лі ёсць да­дзе­ныя, ча­ла­век вы­дат­коў­вае знач­на менш рэ­сур­саў, каб ад­рэ­ «Мастацтва» № 7 (460)

пе­ці­ра­ваць і пад­рых­та­ваць парт­ыю, стан­ца­ваць спек­такль. А ў мя­не пер­ша­па­чат­ко­ва быў то­ль­кі ска­чок. Усё астат­няе раз­ві­ваў і на­пра­цоў­ваў. Ка­лі ў мя­не яшчэ зда­ры­ла­ся траў­ма (ступ­ня ака­ за­ла­ся са­мым сла­бым звя­ном), не­су­мяш­ча­ль­ная з пра­фе­сі­яй, я зра­зу­меў, што доб­ра тан­ца­ваць не зма­гу, а дрэн­на не ха­чу, та­му пра­цяг­ваць сэн­су не ба­чу. Ня­гле­дзя­чы на тое, што знай­шлі­ся лю­дзі, спон­са­ры, га­то­выя апла­ціць за­меж­ную апе­ра­цыю, я пры­няў ра­шэн­не і ад­мо­віў­ся ад да­лей­шай дзей­нас­ці ў якас­ці артыс­та ба­ле­та. Ва ўсім трэ­ба ба­чыць сэнс. Ка­лі ча­ла­век яго бо­льш не зна­хо­дзіць, трэ­ба не­шта мя­няць. Тым не менш вы за­ста­лі­ся ў бе­ла­рус­кім Вя­ лі­кім тэ­атры ў но­вай якас­ці. Рас­ка­жы­це пра ва­шу но­вую пра­фе­сію, як яна звя­за­на з ба­ле­ там, тэ­атрам?

— Лі­чу, мне ве­ль­мі па­шан­ца­ва­ла, што не да­ вя­ло­ся сы­хо­дзіць у зу­сім іншую пра­фе­сій­ную сфе­ру. Я за­стаў­ся до­ма, про­ста кры­ху па­мя­няў век­тар сва­ёй дзей­нас­ці. У мя­не бы­ла раз­мо­ва з Ва­лян­ці­нам Мі­ка­ла­еві­чам Елі­за­р’е­вым, мя­не зра­зу­ме­лі і па­чу­лі. Мая но­вая па­са­да ў тэ­атры на­зы­ва­ецца «вя­ду­чы спе­цы­яліст па спе­цы­яль­най фі­зіч­най пад­рых­тоў­цы артыс­таў ба­ле­та». І ця­пер пе­рада мной ста­іць скла­да­ная за­да­ча — пры­ў­ нес­ці ў пра­цу на­шых артыс­таў фун­кцы­яна­ль­ную пі­сь­мен­насць. Ана­то­мія, фі­зі­яло­гія, бі­яме­ха­ні­ка і іншыя прад­ ме­ты пер­шай не­абход­нас­ці для артыс­таў ба­ле­та не з’яўля­юцца ве­ль­мі важ­ны­мі яшчэ ў пе­ры­ яд ву­чо­бы, дзе­цям не тлу­ма­чаць, як па­він­ны пра­ца­ваць мыш­цы, не тлу­ма­чаць бі­яме­ха­ні­ку ба­лет­ных ру­хаў. А чым лепш артыст ве­дае сваё

Ха­р э­а гра­ф ія / У гры­м ёр­ц ы

33

1. У партыі Юнака. «Балеро».

2. Харэграфічны нумар «Гапак». Падчас фестывалю ў Нясвіжы.

3. У партыі Нуралі. «Бахчысарайскі фантан».

4. У партыі Д’ябла. «Стварэнне свету».

5. У грымёрцы перад выхадам на сцэну.

6. Іван Савенкаў. Фота Аляксея Казнадзея і з асабістага архіва артыста.

це­ла, кан­тра­люе яго, тым мен­шая ве­ра­год­насць атры­маць траў­му. Ад­на з асноў­ных пры­чын траў­ма­тыз­му ў артыс­таў ба­ле­та на сён­няш­ні дзень — гэ­та ад­сут­насць фун­кцы­яна­ль­най пі­сь­мен­нас­ці, ня­ве­дан­не свай­го це­ла, якое з’яў­ля­ецца яго інстру­мен­там. Пі­яніст, скры­пач, ві­ялан­чэ­ліст ве­да­юць свой інстру­мент, артыст ба­ле­та так­са­ма па­ві­нен яго ве­даць. Кож­ ная фі­зіч­ная дзей­насць прад­угле­джвае раз­умны пад­ыход, бо дум­ка пер­шас­ная, рух дру­гас­ны. Алга­рытм та­кі: дум­ка — рух — кан­троль. Эпо­ха дык­туе свае пра­ві­лы. Як бы мы ні бе­раг­лі шко­лу рус­ка­га тра­ды­цый­на­га кла­січ­на­га ба­ле­та, усё роў­на сус­вет­ныя тэн­дэн­цыі пад­га­ня­юць і пад­га­ня­юць. Тэх­ні­ка ба­ле­та вы­йшла на зу­сім на но­вы ўзро­вень, а пад­ыход да фі­зіч­ных на­гру­зак, трэ­ні­ро­вак за­стаў­ся ра­ней­шым. У артыс­таў ба­ле­ ліпень, 2021

34

Рэ­ц эн­з ія

та ёсць квін­тэ­сен­цыя трэ­нін­гу — кла­січ­ны ўрок, экзер­сіс, які за­ўсё­ды лі­чыў­ся ўні­вер­са­ль­ным, ідэ­аль­ным інстру­мен­там для да­сяг­нен­ня фун­кцы­ яна­ль­най фі­зіч­най фор­мы. Але, на жаль, на сён­ня гэ­та­га не­дас­тат­ко­ва. У кла­січ­ным ўро­ку-экзер­сі­се ад­сут­ні­чае пра­грэ­ сіў­на-ўзрас­та­ль­ная на­груз­ка — пры­нцып пра­цы ў спар­тыў­най за­ле, ка­лі ёсць пра­грэ­сія скла­да­ нас­ці для та­го, каб спар­тсмэн або тан­цоў­шчык на трэ­ні­роў­цы вы­хо­дзіў на вер­хні па­рог на­груз­кі. На жаль, сён­ня вер­хні па­рог на­груз­кі ў артыс­та ба­ле­та пры­па­дае на спек­такль. Але як то­ль­кі яна пе­ра­вы­шае ўзро­вень фі­зіч­най фор­мы артыс­та ба­ле­та, ад­ра­зу спра­цоў­ва­юць кам­пен­са­тар­ныя ме­ха­ніз­мы, аж да та­го, што ўклю­ча­юцца за­па­лен­ ні і траў­мы. Яшчэ ў кан­цы 1980-х на За­ха­дзе ў тэ­атрах з’яві­ла­ся па­са­да, якая на­зы­ва­ла­ся «інструк­тар па спе­цы­яль­най фі­зіч­най пад­рых­тоў­цы артыс­таў ба­ле­та». Та­кі спе­цы­яліст за­ймаў­ся да­дат­ко­вай сіс­тэ­май трэ­нін­гу — вуз­кас­пе­цы­ялі­за­ва­ных за­нят­ каў, на­кі­ра­ва­ных на раз­віц­цё не агу­ль­ных, а спе­ цы­яль­ных фі­зіч­ных якас­цей, ру­ха­ль­ных актаў для вы­ка­нан­ня асаб­лі­вых ру­ха­ль­ных за­дач, што ста­яць пе­рад артыс­та­мі ба­ле­та, для пра­пра­цоў­кі пэў­ных ана­та­міч­ных струк­тур. Зра­зу­меў: у ця­пе­раш­няй сва­ёй якас­цi, ка­лі на сён­ня ў бе­ла­рус­кім тэ­атры я з’яў­ля­юся пер­ша­ пра­ход­цам, ма­гу зра­біць знач­на бо­ль­шы ўклад у на­шу пра­фе­сію. Для мя­не гэ­та ве­ль­мі важ­на. «Мастацтва» № 7 (460)

Ка­му, як не вам, ча­ла­ве­ку, які ве­дае ўсё пра ба­лет­ную тэх­ні­ку, гэ­тым за­ймац­ца... Але, тым не менш, ад­куль чэр­па­еце інфар­ма­цыю?

— Я ці­ка­віў­ся тэ­май за­доў­га да та­го, як траў­ма­ ваў­ся сам, але для вы­ву­чэн­ня пы­тан­ня не бы­ло да­стат­ко­ва ча­су. Сё­ле­та па­гру­зіў­ся з га­ла­вой. Атрым­лі­ваю інфар­ма­цыю з роз­ных кры­ніц: воч­ныя і элек­трон­ныя се­мі­на­ры, вэ­бі­на­ры, на­ву­ ко­вая, спар­тыў­ная лі­та­ра­ту­ра, кні­гі па ана­то­міі, бі­яме­ха­ні­цы, фі­зі­яло­гіі, спар­тыў­най фар­ма­ ка­ло­гіі. Чэр­паю ад­усюль. Інфар­ма­цыі сён­ня ве­ль­мі шмат. Вя­до­ма, я пра­йшоў і праз траў­мы, і бі­яме­ха­ні­ку ве­даю знут­ры — у гэ­тым мая вя­лі­ кая пе­ра­ва­га. Ка­лі за­ймаў­ся на кур­сах па­вы­шэн­ня ква­лі­фі­ка­цыі на ка­фед­ры бі­яме­ха­ні­кі ў Бе­ла­рус­кім уні­вер­сі­тэ­ це фі­зіч­най ку­ль­ту­ры, мя­не за­пра­сі­лі па­сту­паць да іх у ма­гіс­тра­ту­ру — як ча­ла­ве­ка, пра­фе­сій­на да­свед­ча­на­га ў ба­лет­най тэх­ні­цы, які ва­ло­дае ба­ за­вы­мі ве­да­мі па мед­ыцы­не. Мы вы­зна­чы­лі на­ват тэ­му ма­гіс­тар­скай ды­сер­та­цыі. Сён­ня я рых­ту­юся, пра­пус­каю праз ся­бе на­ву­ко­вую інфар­ма­цыю, сін­тэ­зу­ючы са спе­цы­фі­кай ба­лет­най бі­яме­ха­ні­кі, ад­аптую, ана­лі­зую. Ва­ша ця­пе­раш­няя дзей­насць аб­ме­жа­ва­ная то­ль­кі ба­ле­там? Ці пра­цу­еце і з лю­дзь­мі іншых пра­фе­сій?

— У мя­не ёсць дзве сіс­тэ­мы трэ­нін­гу, якія я рас­пра­ца­ваў. Пра­цую так­са­ма і з не-ба­лет­ны­мі лю­дзь­мі і ха­чу адзна­чыць, што вы­ка­рыс­тан­не

ба­лет­най ме­то­ды­кі, вы­зна­ча­ных за­дач ру­ху, ад­апта­ва­ных для «звы­чай­на­га» ча­ла­ве­ка, дае ве­ль­мі доб­рыя вы­ні­кі. Ці мож­на вы­пра­ца­ваць та­кую ж пры­го­жую па­ ста­ву, як у артыс­таў ба­ле­та?

— Пры­го­жая па­ста­ва ў ба­ле­це — гэ­та ідэ­аль­на пра­мая спі­на, але з ана­та­міч­на­га пун­кту гле­ джан­ня та­ко­га быць не па­він­на. Бо ў ча­ла­ве­ка ў са­гі­та­ль­най плос­кас­ці ёсць во­сем на­ту­ра­ль­ных вы­гі­наў: па­ты­лі­ца, шыя, ла­пат­кі, па­ясні­ца, яга­ дзіч­ны вы­гін, ка­ле­ні, ахі­лы і пя­ты. Яны ство­ра­ны пры­ро­дай для та­го, каб зні­зіць во­се­вую на­груз­ку на па­зва­ноч­нік, і пра­цу­юць як не­вя­лі­кая спру­жы­ на, амар­ты­зу­юць на­груз­ку. Ка­лі што­сь­ці мя­ня­ецца ў ад­дзе­лах, якія па­він­ны чар­га­вац­ца, то мо­жа

Ха­р э­а гра­ф ія / У гры­м ёр­ц ы ад­быц­ца зрух у вы­гля­дзе па­вы­ша­ных на­гру­зак на спі­ну, сус­та­вы. Ка­лі­сь­ці арыс­так­ра­ты з дзя­цін­ства мэ­та­на­кі­ра­ ва­на вы­пра­цоў­ва­лі ідэ­аль­ную па­ста­ву…

— Ад­на спра­ва, ка­лі ёсць свя­до­мы пад­ыход да ка­рэк­цыі па­ста­вы ў звы­чай­ным жыц­ці — ча­ла­ век про­ста «збі­рае» ла­пат­кі і ад­кры­вае груд­ную клет­ку. А іншая спра­ва, ка­лі ў та­кім ста­но­віш­чы пры­хо­дзіц­ца ска­каць на сцэ­не і атрым­лі­ваць во­се­вую на­груз­ку. Яна ў вя­лі­кім муж­чын­скім скач­ку пры пры­зям­лен­ні на ад­ну на­гу ў 12 раз­оў па­вя­ліч­вае ва­гу це­ла. Та­му арга­нізм па­ві­нен быць мак­сі­ма­ль­на зба­лан­са­ва­ны, каб усе ана­та­міч­ ныя струк­ту­ры ў роў­най сту­пе­ні бра­лі на­груз­ку на ся­бе.

Вы­дат­ная ба­лет­ная фі­гу­ра, ідэ­аль­ная спі­на, на­скі ног па пер­шай па­зі­цыі — гэ­та так­са­ма дыс­ба­ланс?

— Гэ­та на­зы­ва­ецца пра­фе­сій­ны па­тэрн ру­ху, і так­са­ма пра­бле­ма. Бо ў бу­ду­чы­ні ў пра­фе­ сій­ных ба­лет­ных тан­цоў­шчы­каў уз­ні­ка­юць су­р’ёз­ныя пра­бле­мы з сус­та­ва­мі. Та­кая ха­да, вя­до­ма, вы­гля­дае эстэ­тыч­на, але яна вя­дзе за са­бой шэ­раг змя­нен­няў: пе­ра­ра­заг­ну­тыя ка­ле­ні, ма­ле­нь­кі ды­япа­зон ру­хаў у га­лён­кас­туп­не­вым сус­та­ве, ка­рот­кая пят­ка, ска­ро­ча­ныя мыш­цы за­дняй па­вер­хні сцяг­на — усё па лан­цуж­ку. Гэ­ты не­на­ту­ра­ль­ны для ча­ла­ве­ка стан це­ла ро­біц­ца ў да­лей­шым пры­чы­най роз­ных дыс­ба­лан­саў у арга­ніз­ме. І каб не­як гэ­та кан­тра­ля­ваць, трэ­ба ве­даць, як усё пра­цуе. Ха­рэ­огра­фам ся­бе не ба­чы­це?

— Лі­чу, што ха­рэ­огра­фа­мі не ста­но­вяц­ца, імі на­ ра­джа­юцца. У мя­не ёсць дып­лом ба­лет­май­страпе­д­аго­га, я атры­маў яго ў Бе­ла­рус­кім уні­вер­сі­тэ­це ку­ль­ту­ры і мас­тац­тваў. Але ву­чо­ба там зра­бі­ла­ся для мя­не про­ста жыц­цё­вым і інтэ­лек­ту­аль­ным во­пы­там і не бо­льш за тое, гэ­тая дзей­насць мя­не не на­тхняе. Мне зда­ецца, ча­ла­век па­ві­нен мець сме­ласць спра­ба­ваць брац­ца за тое, да ча­го ў яго ёсць па­мкнен­не. У кож­на­га ў ду­шы ёсць маг­чы­мас­ці, не рэ­алі­за­ва­ныя ў сі­лу, мо­жа быць, хві­лін­най сла­бас­ці, не­йка­га стра­ху ці з-за пэў­ных жыц­цё­ вых аб­ста­він. Тым не менш трэ­ба спра­ба­ваць і

рэ­алі­зоў­ваць свой па­тэн­цы­ял. Ча­ла­век па­ві­нен быць шчас­лі­вы ў кож­най пра­фе­сіі, за­ймац­ца тым, у чым ба­чыць сэнс. Ці пра­ўда, што вы гра­еце на гі­та­ры, спя­ва­еце, а так­са­ма пі­ша­це вер­шы і про­зу?

— Спя­ваць люб­лю, але не ўмею. Спя­ваю для ся­бе, ка­лі хо­чац­ца вы­плюх­нуць эмо­цыі. У ха­рэ­агра­ фіч­ным ка­ле­джы ўсіх сту­дэн­таў ву­чаць ігры на фар­тэ­пі­яна — па му­зы­цы на­ват ёсць спе­цы­яль­ны экза­мен, але я не ска­заў бы, што ўсе ў за­хап­лен­ні ад гэ­та­га. Ад­нак, як то­ль­кі я за­вяр­шыў на­ву­чан­не на фар­тэ­пі­яна, уз­яўся вы­ву­чаць гі­та­ру. Для ду­шы. Та­ды інтэр­нэ­там мы асаб­лі­ва не ка­рыс­та­лі­ся, та­му спас­ці­гаў ігру на гі­та­ры з да­па­мо­гай кніг і да­па­мож­ні­каў. Перш за ўсё вы­ву­чыў не­ка­ль­кі акор­даў, на якіх мож­на граць рус­кі рок: ДДТ, «Кі­ но», «Сплін», «Чайф» — кла­ сі­ка жан­ру. Ня­даў­на быў на ву­чо­бе ў Мас­кве, еха­лі па Пад­ мас­коў­і — уба­чыў афі­шу «Арыі». Кі­пе­лаў... Гэ­та так­ са­ма ўспа­мі­ны з дзя­цін­ства. Ле­тась яны пры­язджа­лі ў Мінск, кан­цэрт быў з сім­фа­ ніч­ным аркес­трам. Ця­пер «алды» за­ста­лі­ся, але аль­ бо­мы вы­хо­дзяць усё ра­дзей і ра­дзей — да­ро­гу ма­ла­дым. Але ў ма­ла­дых вы­ка­наў­цах не ве­ль­мі доб­ра ары­енту­ юся: шмат уся­го, у вы­ні­ку — лі­шак, пра­змер­насць, аб­ясцэ­нь­ван­не. Што ты­чыц­ца тэк­стаў, я пі­шу ве­ль­мі рэ­дка, для мя­не гэ­та кла­пан, каб вы­пус­ціць па­ру, за­ліш­няе на­пру­жан­не. Ра­ней бы­лі вер­шы. Сён­ня про­за — не­вя­лі­кія гіс­то­рыі, ма­на­ло­гі, эпі­зо­ды, сі­ту­ацыі. Пры­дум­ляю іх ча­сам на асно­ве не­йкіх аса­біс­тых пе­ра­жы­ван­няў, про­ста пра­ектую сі­ту­ацыю і да­ даю ўлас­ныя эмо­цыі. Ці пра­цяг­ва­еце вы за­ймац­ца пра­соў­ван­нем улас­на­га брэн­да — Brutal Bros.? Ці па-ра­ней­ ша­му ства­ра­еце не­звы­чай­ныя ды­зай­нер­скія ўпры­гож­ван­ні і аксэ­су­ары са ску­ры?

— Ця­пер, на жаль, на гэ­та не ха­пае ча­су, але жа­дан­не пра­цяг­ваць і за­ймац­ца та­кой твор­час­ цю ве­ль­мі вя­лі­кае. У мя­не ідзе скла­да­ны пе­ры­яд ста­наў­лен­ня ў но­вай пра­фе­сіі, ад­нак, ка­лі ўсё ста­ бі­лі­зу­ецца, спа­дзя­юся, бу­ду за­ймац­ца брэн­дам, а так­са­ма ды­зай­нам. Гэ­та, вя­до­ма, не пра­фе­сія, я на­зваў бы гэ­та не­рэ­алі­за­ва­ным твор­чым па­тэн­ цы­ялам. У ад­ным з інтэр­в’ю вы рас­каз­ва­лі, што не­вы­чэр­ пны­мі кры­ні­ца­мі на­тхнен­ня для ва­шай твор­ час­ці з’яў­ля­ецца мо­ра, пі­рац­кая тэ­ма­ты­ка.

— Гэ­та тэ­атр чыс­тай ва­ды, гу­ль­ня, яна мае не­пас­ рэд­ную су­вязь з ма­імі спек­так­ля­мі, та­кі­мі як, на­ прык­лад «Кар­сар», з пры­год­ніц­кай лі­та­ра­ту­рай, якую люб­лю з дзя­цін­ства, — Ро­берт Сты­вен­сан, Джэк Лон­дан, Эрнэст Хэ­мін­гу­эй, Джэк Ке­ру­ак. Ра­ман­тыч­ны ге­рой Іван Са­вен­каў?

35

— Не ска­заў бы, што ра­ман­тыч­ны. На­огул чым ты ста­рэй­шы, тым мяк­чэй­шым ро­біш­ся ўнут­ры і тры­ва­лей­шым звон­ку. Артыс­там на­сіць та­кую мас­ку, на­пэў­на, не­скла­ да­на?

— Гэ­та не мас­ка, а, хут­чэй за ўсё, сро­дак аб­аро­ны. Але граць яшчэ і ў што­дзён­ным жыц­ці эма­цый­ ных рэ­сур­саў не ха­пае. Як ка­жуць, га­лоў­нае не ўвай­сці ў воб­раз, а вы­йсці з яго. Мно­гія спек­так­лі не ад­ра­зу ад­пус­ка­юць, і гэ­ты пра­цэс моц­на ад­бі­ва­ецца на звы­чай­ным жыц­ці. Доб­ра, ка­лі по­бач ёсць ча­ла­век, які раз­умее і пры­мае твой стан, ве­дае, што ты ця­пер не та­кі, як звы­чай­на, бо то­ль­кі што на сцэ­не быў іншым ча­ла­ве­кам, не про­ста ма­ля­ваў свай­го ге­роя, а пра­пус­ціў яго эмо­цыі праз ся­бе. Што чы­та­еце сён­ня?

— На жаль, ма­ла ча­су за­ста­ецца для чы­тан­ня мас­тац­кай лі­та­ра­ту­ры, у асноў­ным вы­ву­чаю лі­та­ра­ту­ру на­ву­ко­вую. Але ўсё-ткі ма­гу ска­заць, што ўжо да­рос да Да­ста­еўска­га. Люб­лю тво­ры Да­ўла­та­ва, Па­ла­ні­ка, Лу­к’я­нен­кі. Сты­ве­на Кін­га ўся­го пра­чы­таў. Якія ро­лі, парт­ыі ака­за­лі­ся са­мы­мі скла­да­ны­мі ў інтэ­лек­ту­аль­ным пла­не?

— Глы­бо­кія ха­рак­тар­ныя ро­лі ў ба­ле­тах Ва­лян­ ці­на Елі­за­р’е­ва «Ра­мэа і Джу­ль­ета», «Ства­рэн­не све­ту». Су­час­ныя спек­так­лі Іржы Кі­лі­яна. Ства­ рэн­не парт­ый, я б ска­заў, гэ­та бяс­кон­цы пра­цэс. Не­маг­чы­ма ад­пра­ца­ваць парт­ыю, па­ста­віць яе на па­ліч­ку за шкло і ска­заць: «Вось, я яе зра­біў». Гэ­та пра­ца на пра­ця­гу ўся­го твор­ча­га жыц­ця на сцэ­не, па­ста­янна не­шта мя­ня­ецца, да­паў­ня­ецца як у фі­зіч­ным і тэх­ніч­ным пла­нах, так і ўнут­ра­на. Па­ста­янна мож­на шу­каць но­выя фар­бы, но­выя спо­са­бы са­ма­вы­яўлен­ня. У ба­ле­це ў пер­шую чар­гу не­абход­ны інтэ­лект, роз­ум. Час­та ма­ла­дыя ха­рэ­огра­фы ў рух укла­ да­юць не сэнс, а ста­вяць пе­рад са­бой за­да­чу пры­ду­маць та­кі рух, які да іх яшчэ ніх­то не вы­ на­хо­дзіў. На гэ­тую тэ­му доб­ра вы­ка­заў­ся Фа­рух Ру­зі­ма­таў, ён ка­заў, што хо­ча ба­чыць не не­йкі ру­ ха­ль­ны фо­кус, які мо­жа ажыц­ця­віць тан­цоў­шчык, а раз­умен­не, на­вош­та артыст та­кі трук ро­біць. Інтэ­лект, а не рух дзе­ля ру­ху. Ка­лі ма­ла­ды ча­ла­век пры­хо­дзіць у тэ­атр, у яго ёсць тэх­ні­ка, але ня­ма дос­ве­ду. Ка­лі ж у яго з’яў­ля­ецца во­пыт, ужо ня­ма ра­ней­шай сі­лы і экс­прэ­сіі. То­ль­кі на пра­ця­гу ве­ль­мі ка­рот­ка­га пра­меж­ку ча­су два гэ­тыя фак­та­ры су­існу­юць. І чым раз­умней ча­ла­век пра­цуе, тым да­ўжэй ён пра­тры­ма­ецца. Ча­го не здо­леў зра­біць я. Ця­пер гэ­та раз­умею і ха­чу да­нес­ці свой во­пыт да як ма­га бо­ль­шай ко­ль­кас­ці лю­дзей. А ба­лет­нае мас­тац­тва сён­ня, на ваш по­гляд, ру­ха­ецца па ўзы­ход­най ці на­адва­рот?

— Я б ска­заў, што ба­лет­нае мас­тац­тва ру­ха­ецца ку­ды­сь­ці ўбок. Ба­лет не па­ві­нен пе­ра­тва­рац­ца ў спорт. Та­нец — гэ­та перш за ўсё ду­хоў­насць. І ка­лі вы­со­кая ду­хоў­насць па­ядна­ецца з са­мы­мі су­час­ ным тэх­ніч­ны­мі тэн­дэн­цы­ямі вы­ка­нан­ня, вось та­ды, на­пэў­на, у ба­ле­це на­сту­піць но­вая эпо­ха. ліпень, 2021

36

Тэ­а тр / Рэ­ц эн­з і я

Ме­та­фа­ра жыц­ця « Гу­ль­ня ў джын » До­на­ль­да Коў­бэр­на на сцэ ­ не На­цы­яна­ль­на­га тэ­атра імя Яку­ба Ко­ла­са Юрый Іва­ноў­скі

«Гу­ль­ня ў джын» — гіс­то­рыя пра тое, як двое са­мот­ ных і ве­ль­мі не­па­доб­ных ад­но да ад­на­го лю­дзей ба­ вяць час за кар­тач­най гу­ль­нёй у до­ме для лю­дзей ша­ноў­на­га ве­ку. У 1978 го­дзе праз гэ­тую гу­ль­ню дра­ ма­тур­га До­на­ль­да Лі Коў­бэр­на ўга­на­ра­ва­лі Пу­літ­цэ­ раў­скай прэ­мі­яй: жу­ры прэс­тыж­най уз­на­га­ро­ды па­ ста­на­ві­ла, што Коў­бэрн пе­ра­мог Уі­ль­яма Гіб­са­на і Тэ­нэ­сі Уі­ль­ямса.

«Гу­ль­ня ў джын». Сцэ­ны са спек­так­ля. Фо­та з архі­ва тэ­атра.

У

1977-м п’есу ўва­со­бі­лі ў не­вя­лі­кім тэ­атры Га­лі­ву­ду; на­ле­та — на Брад­ веі з Х’юмам Кро­ні­нам і Джэ­сі­кай Тэн­дзі ў рэ­жы­су­ры Май­ка Ні­кал­са. Твор зда­быў вя­лі­кую па­пу­ляр­насць у СССР і Рас­іі (най­бо­льш вя­до­ мыя па­ста­ноў­кі — у БДТ з Яўге­нам Ле­бе­дзе­вым і Эмай Па­по­вай, Мас­коў­скім тэ­атры імя Ма­якоў­ска­га з Ула­дзі­мі­рам Са­мой­ла­вым і Тац­ця­най Кар­па­вай, з апош­ніх — у тэ­атры «Со­вре­мен­ник» з Лі­яй Ахе­джа­ка­вай і Ва­лян­ці­нам Гаф­ там, яко­га па­зней за­мя­ніў Ва­сіль Бач­ка­роў). На па­чат­ку 1990-х рэ­жы­сёр Ге­ надзь Да­вы­дзь­ка пад­ахво­ціў згу­ляць у джын улю­бён­цаў бе­ла­рус­кай пуб­лі­кі Зі­на­іду Бра­вар­скую і Вік­та­ра Ле­бе­дзе­ва на ма­лой сцэ­не Ку­па­лаў­ска­га тэ­а­тра. Для аб­аіх артыс­таў гэ­та бы­ла ад­на з апош­ніх ра­бот. Яны ўраж­ва­лі вір­ту­оз­ нас­цю ігры, гра­ніч­ным пе­ра­ўва­саб­лен­нем, да­лі­кат­ны­мі ню­анса­мі эмо­цый і пе­ра­жы­ван­няў. Не­ўза­ба­ве на пад­ста­ве п’есы ў На­цы­яна­ль­ным тэ­атры імя Мак­сі­ма Гор­ка­га вы­пус­ці­лі спек­такль «Ён і яна» з удзе­лам Ба­ры­са Лу­цэн­кі (ён вы­сту­піў не то­ль­кі ў якас­ці рэ­жы­сё­ра, але і акцё­ра) і Бэ­лы Ма­су­мян. У сё­лет­нім се­зо­не ма­ла­ды рэ­жы­сёр Андрэй Жы­гур (ён так­са­ма з’яўля­ецца аўта­рам сцэ­наг­ра­фіі і кас­цю­маў) спа­ку­сіў гу­ль­нёй у джын вя­ду­чых май­ строў ко­ла­саў­скай сцэ­ны Пят­ро Ла­ма­на і Анжа­лі­ку Бар­коў­скую, вы­ка­наў­цаў вель­­мі роз­ных па маг­чы­мас­цях, ды­япа­зо­не, акцёр­скім дос­ве­дзе. Іншым ра­ з­ам — дзе­ля пе­ра­ка­наў­час­ці — рэ­жы­сёр на­ват раз­бу­рае сла­ву­тую «чац­вёр­ тую сця­ну», хоць, зда­ецца, дра­ма­тур­гіч­ны ма­тэ­ры­ял ані­як не прад­угле­джвае, каб вы­ка­наў­ца рап­там па­чаў уцяг­ваць у дзею пуб­лі­ку. У не­йкі мо­мант Уэ­лер (Пят­ро Ла­ман) звяр­та­ецца да гле­да­ча з пы­тан­нем, про­сь­бай па­ра­дзіць аль­бо пра­па­нуе вы­цяг­нуць з ка­ло­ды кар­ту, пе­рад­ае Фон­сіі (Анжа­лі­ка Бар­коў­ская), а праз ко­ль­кі хві­лін сам не ця­міць, ад­куль што ўзя­ло­ся... Аса­біс­тыя пра­бле­ мы, скру­ха, са­мо­та, аб­умоў­ле­ная скла­да­ны­мі ха­рак­та­ра­мі, і, як на­ступ­ства, ад­сут­насць ста­сун­каў і бліз­кіх лю­дзей вы­свят­ля­юцца праз кар­тач­ную гу­ль­ню. Яна са­мым дзі­вос­ным чы­нам над­ае энер­ге­ты­ку, імпу­льс, аб­уджае ў ге­ро­ях ці­ка­васць да жыц­ця.

«Мастацтва» № 7 (460)

І ха­рак­та­ры, і гіс­то­рыя, якую ства­рыў аўтар, за­звы­чай пра­чыт­ва­юцца, інтэр­ прэ­ту­юцца рэ­жы­сё­ра­мі па-роз­на­му. Ча­сам мож­на ўба­чыць, як у гу­ль­цах ад­ кры­ва­ецца ўсё ня­вар­тае і агід­нае, у іншых вы­пад­ках артыс­ты ства­ра­юць бо­льш скла­да­ныя (і су­пя­рэч­лі­выя) воб­ра­зы, вы­клі­ка­юць спа­чу­ван­не і на­ ват шка­да­ван­не. У спек­так­лі ко­ла­саў­ска­га тэ­атра вы­ка­наў­цы хут­чэй за ўсё вы­сту­па­юць ад­ва­ка­та­мі сва­іх ге­ро­яў. Апра­ча цэн­тра­ль­най сю­жэт­най лі­ніі, асноў­най інтры­гі, кан­флік­ту за пер­шын­ства ў гу­ль­ні, спак­ва­ля вы­яўля­ецца і лі­рыч­ная лі­нія — ад­но­сі­ны муж­чы­ны і жан­чы­ны ў час ду­шэў­ных кры­зі­ саў, буй­ных унут­ра­ных раз­ла­даў, пе­ра­асэн­са­ван­ня не­да­рэч­ных, бяз­глуз­дых жыц­цяў. Ку­ль­мі­на­цый­ны мо­мант спек­так­ля — згад­ван­не «Эле­гіі» Пуш­кі­на (Пят­ро Ла­ман дэк­ла­муе яе ва ўлас­ным пе­ра­кла­дзе — як эпіг­раф, пра­па­на­ва­ны Коў­бэр­нам да сва­ёй п’есы): І бу­дзе зноў гар­мо­нія п’яніць, Над вы­мыс­лам зноў бу­ду слё­зы ліць, І пе­рад сум­ным ско­нам про­ста ў сэр­ца Ка­хан­не раз­ві­та­ль­на ўсміх­нец­ца. Та­кое кры­ху дзіў­нае да­па­соў­ван­не пер­са­на­жа да асо­бы артыс­та. Свай­го ро­ду аса­біс­ты ка­мен­тар, су­існа­ван­не з воб­ра­зам. Што гэ­та, ка­лі не раз­бу­ рэн­не пры­нцы­пу чац­вёр­тай сця­ны? На па­чат­ку і ў фі­на­ле спек­так­ля не­шта пад­обнае ад­бы­ва­ецца і з вы­ка­наў­цай ро­лі Дор­сі. Актры­са Анжа­лі­ка Бар­ коў­ская, угля­да­ючы­ся ў сі­не­чу ра­кі, якая быц­цам па­глы­нае яе дум­кі, успа­мі­ ны, аль­бо ў «рэ­нтге­наў­скае» свят­ло па­вер­хні ста­ла, спя­вае туж­лі­вую пес­ню на мал­даў­скай (род­най для актры­сы) мо­ве. Та­кім чы­нам рэ­жы­сёр спра­буе зняць з кож­на­га вы­ка­наў­цы не­йкі глы­бо­кі псі­ха­ла­гіч­ны, унут­ра­ны слой, каб мац­ней злу­чыць яго з пер­са­на­жам.

Тэ­а тр / Рэ ­ц э н­з ія

37

Ге­роі спек­так­ля здо­ль­ныя не то­ль­кі кан­флік­та­ваць, зма­гац­ца за сваё пер­ шын­ства ў гу­ль­ні, якая з’яўля­ецца ме­та­фа­рай жыц­ця, але і спра­бу­юць па-ча­ ла­ве­чы па­ра­зу­мец­ца, вы­слу­хаць, па­спа­чу­ваць. Хоць аса­біс­тае «я» (той са­мы про­йгрыш, крыў­ды, амбі­цыі) пра­ва­куе эга­істыч­ныя па­мкнен­ні, жа­дан­не як ма­га бо­льш ба­лю­ча пад­цяць ад­но ад­на­го. У Пят­ра Ла­ма­на мяк­кая, да­лі­кат­ная ма­не­ра ігры, ніш­то не вы­дае ў ім ня­год­ні­ка аль­бо бру­та­ль­на­га ха­ма. На­ват у тых сцэ­нах, дзе яго пер­са­наж вы­бу­хо­ва сва­рыц­ца з парт­нёр­кай, гэ­та ад­бы­ ва­ецца не­як па-дзі­ця­чы не­пас­рэд­на: ён хут­ка страч­вае раў­на­ва­гу і гэ­так жа ско­ра жа­дае пры­мі­рэн­ня, ад­нак не па­трап­ляе сха­ваць, на чым грун­ту­юцца вы­бры­кі, — ён не мо­жа да­пус­ціць жа­но­чай пе­ра­ва­гі, бо гэ­та ўціс­кае яго­нае

па­чуц­цё муж­чын­скай год­нас­ці. Вы­йгрыш у гу­ль­ні, які так і не ад­быў­ся, — гэ­та пэў­ны, хоць і нік­чэм­ны спо­саб апраў­даць сваё жыц­цё, ужо да­шчэн­ту пра­йгра­нае. Ад­сюль та­кая за­ўзя­тасць, та­кая апан­та­насць. За­слу­гоў­вае ўва­гі эпі­зод, ка­лі ге­рой пры­гад­вае на­вед­ва­ль­ні­цу до­ма для лю­дзей ша­ноў­на­га ве­ку — тая вы­лу­чы­ла яго як доб­ра­га гу­ль­ца. Уся­го то­ль­кі! Ні­бы­та за меж­амі пры­тул­ку і не бы­ло жыц­ця. Во­ляю рэ­жы­сё­ра парт­нёр­ка па гу­ль­ні знач­на ма­ла­дзей­шая за Уэ­ле­ра — уз­ рост пад­крэс­лі­вае сво­еа­саб­лі­васць іх да­чы­нен­няў. Дзе­сь­ці ўзні­кае лёг­кі

флірт, дзе­сь­ці — аб­мен ад­па­вед­ны­мі жар­та­мі, але важ­на тое, што ге­роі зна­хо­ дзяць ду­шэў­ны кан­такт. Ня­гле­дзя­чы на па­ста­янныя су­тык­нен­ні ця­гам гу­ль­ні, ім доб­ра раз­ам і яны здат­ныя гэ­та аца­ніць. Ужо ў дру­гім эпі­зо­дзе (у на­ступ­ ную сус­трэ­чу) Уэ­лер са­рам­лі­ва-збян­тэ­жа­на пры­шпі­ль­вае пад каў­нер мят­лік, а парт­нёр­ка па­вяз­вае шый­ную хус­тку. Вы­ка­наў­ца ро­лі Фон­сіі Дор­сі арга­ніч­ная, жы­вая, аб­ая­ль­ная ў кож­ным эпі­зо­ дзе па­ста­ноў­кі, актыў­на аб­жы­вае яе ўнут­ра­ную пра­сто­ру, спра­бу­ючы па­збыц­ ца свай­го ўнут­ра­на­га бо­лю. Але ў спек­так­лі ёсць раў­на­ва­га, акцёр­скі ба­ланс, ансамбль, акцё­ры да­лі­кат­на ад­чу­ва­юць ад­но ад­на­го. Кож­ны зна­хо­дзіць свае фар­бы, свае пры­ста­са­ван­ні, свае вы­яўлен­чыя срод­кі. Вя­до­ма, бо­ль­шая час­тка па­ста­ноў­кі ад­бы­ва­ецца за кар­тач­ным ста­лом (я ўжо адзна­чаў яго ўлас­ці­васць вы­пра­ме­нь­ваць свят­ло ў мо­ман­ты мро­яў ды ўспа­мі­ наў Фон­сіі: гэ­та рэ­нтген, які пра­свеч­вае яе ду­шу). Ка­лі ж ге­роі хо­чуць сха­ваць (быц­цам кар­ту ад парт­нё­ра) не­йкія свае па­та­емныя па­чуц­ці, збян­тэ­жа­насць, яны на­блі­жа­юцца да гле­да­чоў аль­бо пе­ра­хо­дзяць на ле­вую па­ло­ву сцэ­ны. Ме­на­ві­та там мес­ца для бо­льш лі­рыч­ных, спа­вя­да­ль­ных мо­ман­таў спек­так­ля. Пры за­дні­ку ўзні­кае ві­дэ­ашэ­раг: ка­лы­шуц­ца рач­ныя хва­лі, іншы раз у іх ні­ бы па­та­нае ста­ры бу­ды­нак пры­тул­ку. Гэ­ты ві­зу­аль­ны шэ­раг — свай­го ро­ду тло спек­так­ля і яго сім­ва­ліс­тыч­ны код. У ра­ку бу­дзе час ад ча­су са­мот­на ўзі­ рац­ца Фон­сія, на­пя­ва­ючы пес­ню, быц­цам па­глыб­ля­ючы­ся ў мі­ну­лае, ва ўспа­мі­ны. Жы­вы, ды­на­міч­ны ві­ дэ­ашэ­раг і му­зыч­ны фон (кам­па­ зі­тар — Аляк­сандр Крыш­та­фо­віч) з’яўля­юцца ад­мет­ны­мі чын­ні­ка­мі па­ста­ноў­кі. У фі­на­ль­най сцэ­не ге­роі да­хо­ дзяць да най­вы­шэй­ша­га пун­кту раз­ла­ду, і рап­там іх ахоп­лі­вае істэ­рыч­ны смех. Яны кпяць і з ся­ бе, і з гу­ль­ні. То­ль­кі жыц­цё, як і смерць, не да­руе грэб­лі­ва­га стаў­ лен­ня. Уэ­ле­ру ро­біц­ца дрэн­на, ён за­ды­ха­ецца, Фон­сія клі­ча да­па­мо­ гу. Але рэ­жы­сёр быц­цам пе­ра­ку­ль­ вае, ад­маў­ляе сум­ны фі­нал п’есы. Спек­такль за­вяр­ша­ецца на апты­ міс­тыч­най, шчас­лі­вай но­це. Уэ­лер вяр­та­ецца. Маг­чы­ма, гэ­та быў та­кі ход у гу­ль­ні? ліпень, 2021

38

Тэ­ Рэ­ацтр эн­з/іяРэ­ ц эн­з і я рэ­пра­дук­цы­ямі зна­ка­мі­тых тво­раў. За пра­ва вы­ка­рыс­тан­ня іме­ні мас­та­ка ў на­зве па­ста­ноў­кі і рэ­пра­дук­цый яго кар­цін у мас­тац­кай час­тцы спек­так­ля Ша­га­лаў­скі цэнтр за­пат­ра­ба­ваў на­ сто­ль­кі знач­ную су­му, што рэ­жы­сё­ру да­вя­ло­ся пе­ра­гля­даць сваё ба­чан­не і мя­няць агу­ль­нае мас­тац­кае вы­ра­шэн­не. Мас­тач­ка Со­ф’я Шах­ноў­ская пра­па­на­ва­ла ўлас­ ныя ма­люн­кі ў сты­лі май­стра — яны не па­ру­ша­лі аўтар­ска­га пра­ва. Рэ­трас­пек­тыў­ную пра­сто­ру ства­ры­ла му­ль­ты­ме­дый­ная пра­екцыя Вя­час­ла­ «Мас­так. Вяр­тан­не ў Ві­цебск». Сцэ­ны са спек­так­ля. Фо­та з архі­ва тэ­атра.

Як зра­біц­ца тым, кім му­сіш? « Мас­так. Вяр­тан­не ў Ві­цебск » па­вод­ле Мар­ка Ша­га­ла на сцэ­не Бе­ла­рус­ка­га тэ­атра « Ля­ль­ка » Жан­на Іва­но­ва

К

ож­ны ві­цяб­ля­нін ве­дае, хто та­кі Ша­гал. У го­ра­дзе ёсць Арт-цэнтр мас­та­ка, дом-му­ зей, ву­лі­ца, Мас­тац­кая ву­чэ­ль­ня, але ня­ма ані­вод­на­га па­ўна­вар­тас­на­га ары­гі­на­лу яго­ных тво­раў. Ці ж аца­ле­ла ў су­час­ным гра­мад­стве тры­вож­ная кас­міч­ная сі­ла, здо­ль­ная пры­няць і зра­зу­мець ша­га­лаў­скі па­лёт ду­шы? Ві­зу­алі­за­ваць гэ­ты па­лёт на сцэ­не па­ста­на­віў рэ­жы­сёр Вік­тар Клім­чук, мас­тац­кі кі­раў­нік тэ­атра «Ля­ль­ка». Пад­ста­вай для ля­леч­на­га спек­так­ля ста­ла аўта­ бі­ягра­фіч­ная апо­весць Мар­ка Ша­га­ла «Маё жыц­ цё», на­пі­са­ная ў 1916 го­дзе ў Па­ры­жы, а так­са­ма вер­шы і ма­тэ­ры­ялы да­след­чы­каў. Ці­ка­ва, што гэ­тыя ме­му­ары ма­юць не­ка­ль­кі вер­сій. Сам Марк Ша­гал (Мо­шэ Се­гал) і яго жон­ка Бэ­ла (Бер­та) зра­бі­лі ўсё, каб за­інтры­га­ваць на­шчад­каў. Та­му Вік­тар Клім­чук не імкнец­ца апа­вес­ці гіс­то­рыю іх жыц­ця. Ён ад­дае пе­ра­ва­гу аса­біс­тым па­чуц­цям і ўра­жан­ням ад твор­час­ці зна­ка­мі­та­га ві­цяб­ля­ні­на, на­ма­га­ецца пе­рад­аць дум­кі, жа­дан­ні і ад­на­віць жыц­цё­выя ка­лі­зіі хлоп­ца, яко­му ад­на­ча­со­ва па­шчас­ці­ла і не па­шчас­ці­ла на­ра­дзіц­ца ге­ні­ем у бед­най яўрэй­скай сям’і і ма­ле­нь­кім пра­він­ цый­ным го­ра­дзе. Рэ­жы­сёр вя­дзе га­вор­ку пра ду­шэў­ныя на­быт­кі і стра­ты, па­чуц­ці, не­за­да­ва­ль­ нен­не і ня­змен­ныя па­ку­ты кож­най твор­чай асо­бы (са­мо­га па­ста­ноў­шчы­ка ў тым лі­ку). Вар­та­му тэ­атру ля­лек за­ўсё­ды ру­піць глы­бо­кая ме­та­фа­рыч­насць спек­так­ля; тэкст (пер­са­на­жаў, тлу­ма­ча­ль­ны, су­пра­ва­джа­ль­ны) не пе­ра­ва­жае; ля­ль­ка і акцёр — з’ядна­ныя час­ткі кож­на­га сцэ­ ніч­на­га воб­ра­за; му­зыч­нае, мас­тац­кае, ха­рэ­агра­

«Мастацтва» № 7 (460)

фіч­нае ата­чэн­не, кас­цю­мы і дэ­ка­ра­цыі ства­ра­юць асаб­лі­вы свет, дзе ча­ла­век ажыў­ляе ля­ль­ку і ахвя­руе ёй час­тку сва­ёй ро­лі. У спек­так­лі «Мас­так. Вяр­тан­не ў Ві­цебск» дзей­ ні­ча­юць план­шэт­ныя ля­ль­кі і ма­ры­янет­кі. Рэй вя­дзе акцёр, а ля­ль­ка аль­бо рас­квеч­вае і да­дае ха­рак­тар­ныя ры­сы іх агу­ль­на­му воб­ра­зу, аль­бо вы­зна­чае па­чуц­ці. «Ка­лі я рых­тую лі­та­ра­тур­ ны ма­тэ­ры­ял для сцэ­ны, — удак­лад­няе Вік­тар Клім­чук, — то раз­умею, у які мо­мант па­трэб­ная то­ль­кі ля­ль­ка, а якая сцэ­на ці дум­ка вы­ма­га­юць ду­эту ля­ль­кі і артыс­та. У вы­пад­ку дэ­ман­стра­цыі су­пя­рэч­лі­вас­ці і зме­ша­ных па­чуц­цяў я аб’ядноў­ ваю ці раз­дзя­ляю дзве істо­ты. Пры­кла­дам, Ша­гал раз­віт­ва­ецца з ка­ха­най: артыст па­кі­дае сцэ­ну, а ў ру­ках Бэ­лы за­ста­ецца ля­ль­ка — воб­раз ка­ха­на­га; Мой­ша з’ехаў у Фран­цыю, але ж ду­ша яго за­ста­ ла­ся ў Ві­цеб­ску. З’яўля­ецца ля­ль­ка — з’яўля­ецца фі­ла­со­фія. Ча­сам ка­жуць, што ля­леч­ны тэ­атр — гэ­та па­эзія, а дра­ма­тыч­ны — про­за. Тэ­атр ля­лек, на мой по­гляд, — са­мы скла­да­ны тэ­атр. На­ша ля­ль­ка — ад­на­ча­со­ва і інстру­мент (пры­ла­да, пры­ста­со­ва), і га­лоў­ная ры­са воб­ра­за. Яна жы­ве, раз­маў­ляе, па­ку­туе. Яднан­не жы­вой ду­шы артыс­ та і ля­леч­най ду­шы ства­рае не­паў­тор­ную жы­вую ме­та­фа­рыч­ную раз­мо­ву з гле­да­чом». Для ба­ль­шы­ні па­ста­но­вак «Ля­ль­кі» та­лен­ту рэ­жы­сё­ра Клім­чу­ка і ма­тэ­ры­яль­най пад­трым­кі дзяр­жа­вы бы­ло да­стат­ко­ва. Ад­нак для спек­так­ля «Мас­так. Вяр­тан­не ў Ві­цебск» спат­рэ­біў­ся да­звол ад Ша­га­лаў­ска­га цэн­тра ў Фран­цыі: па­вод­ле за­ду­мы па­ста­ноў­шчы­ка, дэ­ка­ра­цыі му­сі­лі быць

ва Шай­ну­ра­ва. У ро­лі Ша­га­ла вы­лу­чыў­ся адзін з па­чы­на­ль­ні­каў і ства­ра­ль­ні­каў тэ­атра «Ля­ль­ка» Юрый Фран­коў, чый акцёр­скі та­лент спа­лу­ча­ны з за­ўваж­най глы­бі­нёй і фі­ла­соф­скі­мі по­гля­да­мі; на­ват яго­ная знеш­насць па­спры­яла пе­ра­ка­наў­ час­ці воб­ра­зу сла­ву­та­га мас­та­ка. З сар­дэч­най цеп­лы­нёй ён ад­гу­каў­ся пра сваю ма­ці: ро­лю Фей­гі-Іты Чэр­ні­най-Ша­гал па-май­стэр­ску ўва­со­ бі­ла Во­ль­га Ма­ха­нь­ко­ва. Ма­ці ад­чу­ла, а по­тым і зра­зу­ме­ла не­звы­чай­насць сы­на. Ме­на­ві­та яна на­ста­яла, каб Мой­ша ву­чыў­ся ў мас­тац­кай шко­ле Юда­ля Пэ­на, чыю па­тра­ба­ва­ль­насць за­свед­чыў для за­лы артыст Сяр­гей Таў­кач (гэ­так­са­ма як і га­рэз­лі­васць дзя­дзь­кі Зю­сі, жар­таў­ні­ка і тан­цо­ра). Трэ­ба адзна­чыць ад­мет­нас­ці воб­ра­заў, ство­ра­ных Але­гам Рых­та­рам: акра­мя ро­лі ба­ць­кі мас­та­ка, Хац­ке­ля Ша­га­ла (той хоць і не ўхва­ляў вы­бар сы­на, але ж пад­тры­маў жон­ку і ма­тэ­ры­яль­на за­бяс­пе­чыў на­ву­ку хлоп­чы­ка ў Ві­цеб­ску), артыст вы­ка­наў ро­лі кры­во­га з тва­ру дзя­дзь­кі Нэ­хамяс­ні­ка, «які граў на скры­пач­цы, як мя­дзведзь», і па­спя­хо­ва­га гро­дзен­ска­га мас­та­ка Бак­ста, які да­па­мог ма­ла­до­му Май­сею апы­нуц­ца ў Фран­цыі. Па-вяс­ко­ва­му шчы­рыя воб­ра­зы лёз­нен­скай ра­дзі­ны, цё­тух­ны Шаі (Во­ль­га Ла­зеб­ная) і Гу­ці (На­тал­ля Гай­дук) да­да­лі на­цы­яна­ль­на­га ка­ла­ры­ту і ха­рак­тар­нас­ці. Свет­лы лі­рыч­ны воб­раз Му­зы, ка­ха­най жон­кі Бэ­лы, ства­ры­лі дзве актры­сы — Ма­ры­на Ма­ро­за­ва і Ка­ця­ры­на Аб­ра­мо­віч. Ду­эты Мой­шы і Бэ­лы — най­леп­шыя лі­рыч­ныя і ра­ман­ тыч­ныя мо­ман­ты спек­так­ля. Ко­ль­кі па­трэб­на муд­рас­ці, упар­тас­ці і су­пра­ці­ ву, каб вы­жыць? Як вы­тры­ваць вы­пра­ба­ван­ні і жор­сткасць жыц­ця? Як зра­біц­ца тым, кім му­сіш? Як утры­мац­ца і не збо­чыць з аб­ра­на­га шля­ху, не здра­дзіць сва­ёй ма­ры? ...Амаль дзве га­дзі­ны ў тэ­атры гэ­тыя пы­тан­ні да­чу­ва­юцца праз жыц­цё ге­ні­яль­на­га мас­та­ка, ад­ноў­ле­нае на сцэ­не.

Тэатр / Сл ужбовы ў в а ход

39

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

А

д­ной­чы тэ­атра­ль­ны антрэп­рэ­нёр Са­він па­пра­каў акцё­ра Са­ма­ры­на: «Учо­ра вы ў ро­лі Атэ­ла па­мі­ра­лі не­як не­на­ту­ра­ль­на…» — «Я сам гэ­ та­му дзіў­лю­ся, — ад­ка­заў Са­ма­рын. — Зда­ва­ла­ся б, пры та­кой пла­це, якую я ў вас атрым­лі­ваю, ня­цяж­ка па­мер­ці на­ту­ра­ль­най смер­цю…» Дык ці ў пла­це спра­ва? Сап­раў­дныя акцё­ры за­ўсё­ды бы­лі, ёсць і бу­дуць бяс­ срэб­ра­ні­ка­мі. Хоць бы та­му, што мас­тац­тва ку­ды бо­льш ці­ка­вае, чым гро­шы, бо ў ім сто­ль­кі не­ча­ка­на­га! Ві­таю вас, ша­ноў­ныя ама­та­ры не­ча­ка­нас­цей і дзі­вос­ных раз­вя­зак і на сцэ­не, і ў жыц­ці! Лет­ні час — гэ­та за­ўсё­ды час пе­ра­ездаў, гас­тро­лей, но­вых мес­цаў… Гэ­та най­ бо­льш лю­бі­мы акцё­ра­мі пе­ры­яд. Та­му што ме­на­ві­та пад­час гас­тро­ляў зда­ра­ ецца мнос­тва ці­ка­вых ага­во­рак, зна­хо­дак, сю­жэт­ных не­ча­ка­нас­цей. Ста­ліч­ны тэ­атр пад­час гас­тро­ляў, ка­неш­не ж, не быў вы­клю­чэн­нем. У тыя да­лё­кія ўжо са­вец­кія га­ды па роз­ных «тыр­лаў­ках», як мы на­зы­ва­лі глу­хую пра­він­цыю, мы ва­зі­лі «ідэ­ала­гіч­на вы­тры­ма­ныя» спек­так­лі. У тым лі­ку і «Ста­ ля­ва­ры» — па­ста­ноў­ку па­вод­ле на­пі­са­най у 1972 го­дзе Ге­на­дзем Бо­ка­ра­вым з іні­цы­яты­вы Але­га Яфрэ­ма­ва п’есе. Там бы­ла сцэ­на, ка­лі ра­бо­чы — ура­льс­кі ста­ля­вар — кі­дае рыд­лёў­ка за рыд­лёў­кай бу­та­фор­скі ву­галь у вя­ліз­ную печ, за­слан­ка якой уз­ды­ма­ецца і апус­ка­ецца. Ві­до­віш­ча бы­ло ўра­жа­ль­нае! Але, на­гад­ваю, спра­ва бы­ла пад­час гас­тро­ляў. А па­ко­ль­кі тэк­сту ў гэ­та­га ра­бо­ча­ га не бы­ло, дык акцёр — зра­зу­ме­лая спра­ва — да­зво­ліў са­бе. І на­сто­ль­кі ён «над­азва­ляў­ся», што ў час спек­так­ля, кі­да­ючы «ву­галь» у печ, па­ля­цеў у яе ўслед за рыд­лёў­кай, за­слан­ка за­чы­ні­ла­ся, і знут­ры раз­даў­ся гру­кат, пра­гу­ча­лі най­адбор­ней­шыя іды­ёма­тыч­ныя вы­каз­ван­ні. Сцэ­на атры­ма­ла­ся надзвы­чай тра­гіч­най, рэ­шта акцё­раў з цяж­кас­цю вы­круч­ва­лі­ся з сі­ту­ацыі праз смех, які іх лі­та­ра­ль­на ду­шыў. Зран­ку на дош­цы за­га­даў — вы­мо­ва, а ка­ле­гі яшчэ доў­га жар­та­ва­лі: «Зга­рэў на пра­цы!»

Д П

ва акцё­ры гу­та­раць па­сля спек­так­ля. «О, ві­таю! Ты што, спек­такль гля­ дзеў?» — «Ну так, гля­дзеў…» — «І як я іграў?» — «Ка­лі шчы­ра, дык про­ ста агід­на…» — «Ха-ха-ха-ха!.. А ка­лі сур’ёзна?»

а­мя­таю, бы­лі мы з гас­тро­ля­мі ў Бе­лай Цар­кве. Тэ­атр «Хрыс­та­фор» на­ огул шмат ездзіў, што не маг­ло не пад­абац­ца. Але ж і пуб­лі­ка так­са­ма за­ўсё­ды роз­ная, у кож­ным рэ­гі­ёне на ад­но і тое ж рэ­агуе па-свой­му. Ча­сам і акцё­раў ста­віць у ту­пік. Быў у нас ну­мар, якім мы за­вяр­ша­лі кан­цэрт: хор ка­за­каў. У гэ­тым ну­ма­ры мы ад­чай­на тан­ца­ва­лі, пад­раб­ля­ючы ка­за­каў на ко­нях, і спя­ва­лі за­ліх­вац­кую пес­ню пра ка­лі­ну-яга­ду. Гэ­так жа бы­ло і тым раз­ам. Мы спя­ва­ем і ска­чам, пуб­лі­ка ў за­поў­не­най па бе­ра­гі за­ле смя­ецца і ў такт апла­дзі­руе, як рап­там ба­чым, што з глы­бі­ні за­лы ў бок сцэ­ны, шы­ро­ка рас­кі­нуў­шы ру­кі, кро­чыць ся­рэд­ніх га­доў жан­чы­на. Пуб­лі­ка, па­ба­чыў­шы гэ­та, па­ча­ла сці­хаць. Мы так­са­ма не ве­да­лі, што да­лей ра­біць, і ста­лі не­як ня­ёмка тап­тац­ца на сцэ­не. А жан­чы­на тым ча­сам на­блі­зі­ла­ся да мік­ра­фо­на… За­ла на­пру­жы­ла­ся, мы — так­са­ма. «Якія ма­лай­цы, гэ­тыя слаў­ныя хлоп­цы з Бе­ла­ру­ сі! — звон­ка па­ча­ла яна. — З якім яны імпэ­там, з якой энер­гі­яй! І як яны ўзня­ лі нам на­строй. Хо­чац­ца ска­заць ім дзя­куй, хо­чац­ца па­хі­ліц­ца ім у но­жач­кі, хо­чац­ца ска­заць: дай, Бо­жа, вам зда­роў­я! Дай, Бо­жа, уся­го са­ма леп­ша­га! І на­огул, усіх, хто ве­рыць у Бо­га, за­пра­сіць на ад­крыц­цё на­шай но­вай цар­квы на ву­лі­цы…» Да­га­ва­рыць у яе не атры­ма­ла­ся: за­ла за­ра­га­та­ла і за­апла­дзі­ра­ ва­ла. На­ват не ве­даю, ка­му бо­льш: ёй ці на­шым фі­зі­яно­мі­ям.

В

ы­сту­па­лі мы ў Кур­ску ў звод­ным кан­цэр­це, а кан­фе­ран­сье ака­заў­ся зу­ сім ма­ла­дзе­нь­кі юнак, ве­ра­год­на, ня­даў­ні вы­пус­кнік. Яму бы­ло ве­ль­мі ня­ўту­ль­на ў та­ва­рыс­тве та­кіх «мон­страў» эстра­ды, як Баб­кі­на, Шыф­рын, Леш­чан­ка, шмат­лі­кіх вы­ка­наў­цаў кла­січ­най му­зы­кі. Ад­ным сло­вам, юнак моц­на хва­ля­ваў­ся. І вось кан­цэрт па­чаў­ся, ма­ла­ды кан­фе­ран­сье вы­йшаў на сцэ­ну, за­ву­ча­на пры­ві­таў­ся, пра­та­ра­ба­ніў жар­цік пра по­ўную за­лу і на­рэш­це аб’явіў: «А ця­пер пе­рад ва­мі вы­сту­піць артыс­тка На­тал­ля Арло­ва і вы­ка­ нае па­жа­дан­не Ша­пэ­на…» Ко­ль­кі імгнен­няў па­маў­чаў, па­сля ча­го ўпэў­не­на скон­чыў: «Му­зы­ка так­са­ма Ша­пэ­на!» Той артыс­тцы мож­на бы­ло ўжо і не вы­сту­паць, за­ла сус­трэ­ла яе гуч­ны­мі апла­дыс­мен­та­мі і сме­хам!

М З

уж з жон­кай па­йшлі ў опе­ру. Па­сля пер­шых так­таў увер­цю­ры муж пы­ та­ецца: «Да­ра­гая, рас­тлу­мач мне, ка­лі лас­ка, ча­му ў опе­ры ў пер­шых трох ра­дах ся­дзяць гле­да­чы з му­зыч­ны­мі інстру­мен­та­мі?»

а­слу­жа­ны артыст Андрэй Ду­шач­кін пры­га­даў, як ад­ной­чы Рус­кі тэ­атр па­ехаў на гас­тро­лі ў Ад­эсу. Гэ­та бы­ло да­ўно, яшчэ ў эпо­ху зма­ган­ня са спір­тным. Быў, быў та­кі час. Дык вось, пры­еха­лі ў го­рад, раз­мяс­ці­лі­ся ў гас­ці­ні­цы, а рэ­ста­ран ужо за­чы­не­ны. Але ж ду­ша па­тра­буе свай­го: дзень пры­езду — дзень ад’езду ніх­то не ад­мя­няў. І па­сла­лі Андрэя Андрэ­еві­ча як най­бо­льш ма­ла­до­га і кем­лі­ва­га знай­сці бу­тэ­леч­ку-дру­гую. Час по­зні, ку­ды кро­чыць у не­зна­ёмым го­ра­дзе? І ба­чыць Андрэй, што пад гас­ці­ні­цай ста­іць не­йкі муж­чы­на, знеш­не быц­цам пры­стой­ны. Вы­ра­шыў у яго рас­пы­таць, дзе тут у та­кі час мож­на зда­быць бу­тэ­леч­ку га­рэ­лач­кі? Чуе ў ад­каз: «Ка­лі вы, ма­ла­ды ча­ла­век, по­йдзе­це па гэ­тай ву­лі­цы, дык праз два квар­та­лы на ра­гу па­ба­чы­це ла­вач­ку і дзвюх жан­чын на ёй, та­кі сме­ла мож­на ў іх пы­тац­ца, але гэ­та бу­дзе до­ра­га». — «А дзе блі­жэй і тан­ней?» — «Ка­лі вы, ма­ла­ды ча­ла­век, по­йдзе­це па гэ­тай жа ву­лі­цы, але ў ад­ва­рот­ны бок, праз квар­тал вы ўба­чы­це плош­чу, а зле­ва ад яе ла­вач­ку, дык на гэ­тай ла­вач­цы па­він­на ся­дзець жан­ чы­на з та­кім не­абход­ным для вас та­ва­рам». — «А ці ёсць што-не­будзь яшчэ блі­жэй і яшчэ тан­ней?» — «Ма­ла­ды ча­ла­век, ка­лі вы кры­шач­ку па­ра­скі­не­це маз­га­мі, дык за­ду­ма­еце­ся: а на­вош­та я тут стаю?» Гэ­та — Ад­эса!

А

вось Ле­ані­да Бра­ня­во­га па­сля фі­ль­ма «Сям­нац­цаць імгнен­няў вяс­ ны» да­пя­ка­лі пры­хі­ль­ні­кі, а та­му ён вы­хо­дзіў на ву­лі­цу ў вя­лі­кіх чор­ных аку­ля­рах. Пад­час гас­тро­ляў Тэ­атра па Ма­лой Брон­най у той жа Ад­эсе Ле­анід Сяр­ге­евіч у сва­іх чор­ных аку­ля­рах вы­ра­шыў пра­йсці па го­ ра­дзе. Ка­лі ён па­ра­ўняў­ся з чар­гой ка­ля аб­утко­вай кра­мы, ад­на з па­куп­ніц рап­там кі­ну­ла вя­лі­кую кар­дон­ную скры­ню і па­тра­пі­ла аку­рат у га­ла­ву Бра­ ня­во­га. Той зне­ру­хо­меў. А мя­та­ль­ні­ца, пра­бя­га­ючы паўз кі­на­зор­ку ўслед за крыў­дзі­це­ль­кай, крык­ну­ла: «Пра­бач­це, Мю­лер, я цэ­лі­ла не ў вас!»

Сяб­ры! Ад­шук­вай­це ўлас­ную цэль, пры­хо­дзь­це ў тэ­атры, ад­кры­вай­це для ся­бе но­выя ка­лек­ты­вы, но­выя па­ста­ноў­кі, жы­ві­це з твор­час­цю! За­ўсё­ды ваш Шу­ра Вер­гу­ноў.

40

КРэ­ і ­нцоэн­/з ія Тэ­ м а

Стуж­ка да­ўжы­нёю ў жыц­цё Бе­ла­рус­кія се­ры­ялы — гіс­то­рыя, су­час­насць. Бу­ду­чы­ня?.. Уладзімір Саблінскі

Чар­го­вая на­ві­на з «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма» — па­ча­так зды­мак но­ва­га тэ­ле­се­ры­яла рэ­жы­сё­ра Іва­на Па­ўла­ва «Пол­ымя пад по­пе­лам». Во­сем се­рый, су­час­ны, на дзі­ва акту­аль­ны для сён­няш­ніх дзён сю­жэт пра айчын­ных са­пё­раў, якія ад­шук­ва­юць ды аб­ясшко­джва­юць бо­епры­па­сы ча­соў Дру­гой сус­вет­най вай­ны. На­ві­на, без­умоў­на, ці­ка­вая, але не сен­са­цый­ная. Бе­ла­рус­кае кі­но се­ры­яла­мі не здзі­віць. Той са­мы Іван Па­ўлаў па­ўта­ра го­да та­му скон­чыў пра­цу над се­ры­ялам для мо­ла­дзі «Ілю­зіі» ажно з шас­нац­ца­ці се­рый. Спа­дзя­ёмся, ка­лі-не­будзь гэ­ты се­ры­ял з’я­віц­ца ў эфі­ры айчын­ных тэ­ле­ка­на­лаў. Яшчэ ра­ней свет па­ба­чы­лі «Вой, ма-ма-чкі!..», два се­зо­ны па во­сем се­рый, «Тры­май­ся за аб­ло­кі», во­сем се­рый. Для па­трэб тэ­ле­ка­на­лаў і пры ўдзе­ле На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі быў ство­ра­ны ка­ме­дый­ны се­ры­ял «Аўташ­ко­ла». Да гэ­та­га вы­хо­дзі­ла не­ка­ль­кі вы­пус­каў дэ­тэк­тыў­ных пры­год про­ста­га ўчас­тко­ва­га інспек­та­ ра лей­тэ­нан­та Ка­чу­ры. Пры­ват­ныя вы­твор­цы з вя­лі­кім імпэ­там удзе­ль­ні­ча­юць у здым­ках рас­ійскіх ды ўкра­інскіх се­ры­ялаў, што зды­ма­ юцца ў Бе­ла­ру­сі. Се­ры­яль­ны прад­укт на­шы кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты, та­кім чы­нам, доб­ра ве­да­юць і асво­ілі. Але ці га­то­ выя бе­ла­рус­кія рэ­жы­сё­ры, аўта­ры-шо­ура­не­ры да кан­ку­рэн­цыі ка­лі не з «Нэт­флік­сам» ды HBO, дык з іх рас­ійскі­мі ана­ла­га­мі? Канкурыраваць з бюджэтамі інтэрнэт-гігантаў — справа, пагадзіцеся, безнадзейная. Іншая справа — прапанаваць нешта ары­гі­на­ль­нае, вы­со­кай мас­тац­кай вар­тас­ці, што да­зво­ліць звяр­нуць ува­гу айчын­на­му гле­да­чу і на на­ша тэ­ле­кі­но. «Мастацтва» № 7 (460)

К і­н о / Тэ м ­ а Што та­кое се­ры­ял Як від су­час­на­га ма­са­ва­га мас­тац­тва се­ры­ялы на­бы­лі до­сыць вя­лі­кую па­пу­ ляр­насць. Псі­хо­ла­гі і кры­ты­кі ба­чаць не­ка­ль­кі пры­чын гэ­та­му. Псі­ха­ла­гіч­ны склад­нік — гле­да­чы ў бо­ль­шас­ці сва­ёй ад­да­юць пе­ра­ва­гу пра­гля­ду но­вых гіс­то­рый з жыц­ця доб­ра вя­до­мых лю­бі­мых ге­ро­яў, а по­тым па­чы­на­юць ча­ каць но­вых се­рый у сі­лу звыч­кі. Тэх­ніч­ны склад­нік — з гэ­та­га пун­кту гле­джан­ ня зды­маць кож­ную асоб­ную се­рыю час­цей за ўсё знач­на пра­сцей і хут­чэй, чым по­ўна­мет­раж­ны фі­льм, гэ­та так­са­ма ты­чыц­ца і сцэ­на­рыя, па­ко­ль­кі сцэ­на­рыс­там не трэ­ба ўжо прад­умваць воб­ра­зы цэн­тра­ль­ных ге­ро­яў — то­ль­кі сю­жэт. Эка­на­міч­ны склад­нік — як ужо бы­ло па­ка­за­на, се­ры­ял менш пра­ца­ёмкі, а та­кім чы­нам і менш за­трат­ны, да та­го ж вы­дат­кі бо­льш раз­ не­се­ныя ў ча­се, чым у вы­пад­ку з по­ўна­мет­раж­ным кі­на­фі­ль­мам, а за кошт шы­ро­кай аўды­то­рыі за­бяс­печ­ва­ецца па­ста­янны да­ход. У кі­на­тэ­атрах пер­шыя фі­ль­мы з пра­ця­гам па­ча­лі з’яў­ляц­ца ў ЗША на па­чат­ ку 1910-х як фе­но­мен ма­са­вай ку­ль­ту­ры: па­вод­ле да­вед­ні­каў, пі­яне­рам тут бы­ла се­рыя сту­жак, дзе зма­га­лі­ся два па­пу­ляр­ныя ге­роі та­га­час­най аўды­ то­рыі — сыш­чы­кі Арсэн Лю­пэн і Шэр­лак Холмс. З’яў­лен­не і рос­квіт кла­січ­ най га­лі­вуд­скай сту­дый­най сіс­тэ­мы се­ры­ялы так­са­ма не аб­мі­ну­лі — ба­дай, са­мым па­спя­хо­вым се­ры­ялам у кі­на­за­лах ста­лі зна­ка­мі­тыя «The Little Rascals», «Пад­шы­ван­цы». Пер­шыя се­ры­ялы ме­на­ві­та для тэ­ле­экра­на ста­лі зды­маць так­са­ма ў ЗША ў пя­ці­дзя­ся­тых га­дах мі­ну­ла­га ста­год­дзя. Іх пра­та­ ты­пам бы­лі ра­дыё­на­вэ­лы, што ўзнік­лі як жанр у 1930-я, — ка­рот­кія ме­лад­рам­кі, якія за­чыт­ва­лі­ся ў дзён­ным эфі­ры, а раз­вяз­ка гіс­то­рыі за­ўсё­ды ад­ кла­да­ла­ся да на­ступ­на­га разу. З-за та­го, што спон­са­ра­мі гэ­тых ра­дыё­на­вэл звы­чай­на вы­сту­па­лі кам­па­ніі, якія вы­раб­ля­лі мы­ла і срод­кі для мыц­ця, іх ста­лі на­зы­ваць «мы­ль­ная опе­ра». З раз­віц­цём кі­не­ма­тог­ра­фа гэ­тыя гіс­то­рыі па­ча­лі экра­ні­за­ваць. Пер­ша­па­чат­ко­ва асноў­най аўды­то­ры­яй тэ­ле­се­ры­ялаў

бы­лі хат­нія гас­па­ды­ні. Але па­сля гэ­тая з’я­ва рас­паў­сю­дзі­ла­ся і на іншыя са­ цы­яль­ныя і ўзрос­та­выя гру­пы. Ад­па­вед­на, па­шы­ра­ла­ся іх жан­ра­вая па­літ­ра. Са­мым пер­шым у све­це тэ­ле­се­ры­ялам лі­чыц­ца «Са­мот­ны рэ­йнджар». Ён быў па­ка­за­ны ў ЗША ў пе­ры­яд з 1949 па 1957 га­ды. Се­ры­ял па­чы­на­ецца з та­го, што шэсць рэ­йнджа­раў трап­ля­юць у бан­дыц­кую за­са­ду. Пя­цё­ра з іх гі­нуць, шос­та­га, цяж­ка па­ра­не­на­га, зна­хо­дзіць і вы­хо­джвае індзе­ец на імя Тон­та. Раз­ам яны па­чы­на­юць зма­гац­ца са зла­чын­нас­цю на Дзі­кім За­ха­дзе. Як ба­чым, тэ­ле­ві­зій­ныя се­ры­ялы ад са­ма­га па­чат­ку ме­лі ярка пад­крэс­ле­ную жан­ра­вую пры­ро­ду і бы­лі час­ткай ма­са­вай ку­ль­ту­ры. Яшчэ ад­на ры­са — іх лі­та­ра­тур­ная асно­ва. По­ўна­мет­раж­нае кі­но, як мы ве­да­ем, у су­час­ным вы­ гля­дзе ўзнік­ла ў ся­рэ­дзі­не 1910-х у вы­ні­ку пры­хо­ду ў сцэ­на­рыі ра­ман­най, або на­вэ­ль­най, струк­ту­ры. Се­ры­ялы «з пра­ця­гам» ад­па­вя­да­юць гэ­тай струк­ ту­ры яшчэ бо­льш. Бо рэ­дкі ра­ман не падзя­ля­ецца на асоб­ныя главы і чы­та­ ецца за адзін пры­ём, час­цей мы гля­дзім се­ры­ялы, як і чы­та­ем кні­гі, па час­тках. Зрэш­ты, уз­ро­вень якас­ці прад­укцыі вы­твор­час­ці бры­тан­скай кам­па­ніі

41

ВВС якраз за­сна­ва­ны на экра­ні­за­цыі зна­ка­мі­тых лі­та­ра­тур­ных пер­шак­ры­ ніц, кла­сі­кі англій­скай лі­та­ра­ту­ры. Сап­раў­дную рэ­ва­лю­цыю ў вы­твор­час­ці тэ­ле­се­ры­ялаў зра­бі­ла аме­ры­кан­ская кам­па­нія НВО. Іх стуж­кі дзе­вя­нос­тых — двух­ты­сяч­ных («Хут­кая да­па­мо­га», «Клан Сап­ра­на», «Пра­слу­хоў­ка») уз­ня­лі мас­тац­тва се­ры­яла на но­вы ўзро­ вень. Яшчэ адзін крок на­пе­рад вы­твор­часць тэ­ле­ві­зій­на­га кі­но зра­бі­ла ў апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе з пры­хо­дам стры­мін­га­вых сэр­ві­саў кштал­ту Netflix, Amazon ды іншых. Як і з’яў­лен­не ў свой час плат­ных ка­бе­ль­ных тэ­ле­ка­на­лаў, стры­мін­га­выя сэр­ві­сы над­алі но­вы эка­на­міч­ны штур­шок для зды­мак вы­со­ ка­бю­джэт­на­га кі­но для хат­ня­га пра­гля­ду. Бо­льш за тое, на гэ­ты раз кі­но для ма­ло­га экра­на па ўзроў­ні ці­каў­нас­ці аўды­то­рыі на­рэш­це вы­йшла на пер­шае мес­ца. Якас­ная дра­ма­тур­гія, ві­до­віш­чныя здым­кі, ліч­ба­вая якасць тран­сля­ цыі — усё гэ­та да­зва­ляе су­час­ным ства­ра­ль­ні­кам се­ры­ялаў пра­ца­ваць на вы­со­кім мас­тац­кім уз­роў­ні і зна­хо­дзіць сваю аўды­то­рыю. Пер­шыя вы­пра­ба­ван­ні Бе­ла­рус­кі кі­не­ма­тог­раф звяр­нуў­ся да се­рый­ных зды­мак яшчэ да шы­ро­ка­ га рас­паў­сю­джван­ня тэ­ле­ві­зій­ных пры­ёмні­каў у айчын­ных гле­да­чоў. Па­ка­ за­ль­на, што асно­вай для пер­шых во­пы­таў у гэ­тай сфе­ры ста­ла айчын­ная лі­та­ра­тур­ная кла­сі­ка. У 1960—1961 га­дах на экра­ны вы­хо­дзіць пра­воб­раз на­цы­яна­ль­на­га кі­на­се­ры­яла — ды­ло­гія Ула­дзі­мі­ра Корш-Саб­лі­на «Пер­шыя вы­пра­ба­ван­ні» па­вод­ле хрэс­та­ма­тый­най эпа­пеі Яку­ба Ко­ла­са «На рос­та­ нях». Па­ка­за­ль­на, што аўта­ра­мі сцэ­на­рыя стуж­кі бы­лі лі­та­ра­та­ры Аркадзь Ку­ля­шоў і Мак­сім Лу­жа­нін. Пер­шая ме­на­ві­та тэ­ле­ві­зій­ная і, па­вод­ле шмат­лі­кіх мер­ка­ван­няў, ве­ль­мі ўда­лая спро­ба ства­рэн­ня се­ры­яла бы­ла так­са­ма за­сна­ва­ная на лі­та­ра­тур­ ным тво­ры — но­вай на той мо­мант эпа­пеі Іва­на Ме­ле­жа. Трох­се­рый­ныя

«Лю­дзі на ба­ло­це» Аляк­сан­дра Гут­ко­ві­ча па­вод­ле сцэ­на­рыя Эду­арда Ге­ра­сі­ мо­ві­ча 1965 го­да па сут­нас­ці сва­ёй з’яў­ля­лі­ся тэ­ле­спек­так­лем. Але гэ­та быў ужо крок на­сус­трач тэ­ле­ві­зій­на­му кі­но. Ці­ка­ва, што гля­дач да­сюль па­мя­тае воб­ра­зы і вы­ка­наў­цаў га­лоў­ных ге­ро­яў з гэ­тай вер­сіі экра­ні­за­цыі тво­ра Іва­ на Ме­ле­жа — Ге­на­дзя Гар­бу­ка і Лі­лію Да­ві­до­віч. Праз тры га­ды, у 1968-м, Аляк­сандр Гут­ко­віч вы­пус­кае но­вую экра­ні­за­цыю — «Тры­вож­нае шчас­це» па кні­зе Іва­на Ша­мя­кі­на. А ў 1971 го­дзе вы­хо­дзіць яго шэ­дэўр — трох­се­рый­ная стуж­ка «Усё ка­ра­леў­скае вой­ска». Ад­на­ймен­ны ра­ ман аме­ры­кан­ска­га пі­сь­мен­ні­ка Ро­бер­та Пэ­на Уо­рэ­на (1946) на той мо­мант быў фа­ва­ры­там са­вец­кіх чы­та­чоў, і вы­хад се­ры­яла, які зды­маў­ся Бе­ла­рус­кім тэ­ле­ба­чан­нем у Мас­кве ў асноў­ным з удзе­лам рас­ійскіх артыс­таў, вы­клі­каў не­ве­ра­год­ны інта­рэс. «Ка­лі ішлі се­рыі "Уся­го ка­ра­леў­ска­га вой­ска", пус­це­ лі ву­лі­цы га­ра­доў ад Брэс­та да Ула­дзі­вас­то­ка», — пі­са­ла ад­на з та­га­час­ных га­зет. Чым жа так пры­ваб­лі­ваў фі­льм Аляк­сан­дра Гут­ко­ві­ча? Апра­ча экза­ тыч­на­га інша­зем­на­га сю­жэ­та, які асаб­лі­ва ца­ніў­ся за­мкнё­ны­мі ў пра­сто­рах ліпень, 2021

42

К і ­н о / Тэ­м а

сва­ёй кра­іны са­вец­кі­мі гле­да­ча­мі, «Усё ка­ра­леў­скае вой­ска» ва­бі­ла ме­на­ ві­та ра­ман­най струк­ту­рай, на­пру­жа­най па­лі­тыч­най інтры­гай і ра­ман­тыч­най, ме­лад­ра­ма­тыч­най лі­ні­яй, та­кой ха­рак­тэр­най для за­ход­ніх се­ры­ялаў. Трох­ се­рый­ная струк­ту­ра так­са­ма са­дзей­ні­ча­ла та­му, што «пус­це­лі ву­лі­цы». Ро­лі ў стуж­цы вы­кон­ва­лі ў асноў­ным па­пу­ляр­ныя тэ­атра­ль­ныя і кі­на­акцё­ры — Алег Яфрэ­маў, Мі­ха­іл Ка­за­коў, Тац­ця­на Лаў­ро­ва, Рас­ціс­лаў Плят, Ала Дзя­мі­да­ва, Леў Ду­раў, пры­ма мін­ска­га тэ­атра імя Гор­ка­га Аляк­сан­дра Клі­ма­ва. Аляк­сандр Гут­ко­віч сам на­пі­саў сцэ­на­рый па кні­зе Ро­бер­та Пэ­на Уо­рэ­на, та­ му, ня­гле­дзя­чы на тое што ман­таж стуж­кі па ра­шэн­ні са­юзна­га кі­раў­ніц­тва Дзяр­жтэ­ле­ра­дыё ра­біў апе­ра­тар, мас­квіч На­вум Ардаш­ні­каў, гэ­та да­зва­ляе ад­но­сіць яе да ка­тэ­го­рыі аўтар­скіх тво­раў. «Усё ка­ра­леў­скае вой­ска» ня­се ві­да­воч­ны ад­бі­так тэ­ле­ві­зій­най сты­ліс­ты­кі. У ад­роз­нен­не ад па­пя­рэд­ніх тэ­ле­спек­так­ляў, зня­тых ужы­вую ў па­ві­ль­ёнах, гэ­ты фі­льм ства­раў­ся ўжо па пра­ві­лах вя­лі­ка­га кі­но, са здым­ка­мі на на­ту­ры і ма­са­вы­мі сцэ­на­мі. Але тэ­атра­ль­ная па­бу­до­ва мі­зан­сцэн, ад­мыс­ло­ва зня­тыя ды­яло­гі ды ма­на­ло­гі пер­са­на­жаў яўна пры­зна­ча­ныя для пра­гля­ду на ма­лым экра­не, які на той мо­мант, на­га­да­ем, быў яшчэ чор­на-бе­лы і ве­ль­мі не­дас­ ка­на­лай якас­ці. Вя­лі­кі інта­рэс быў і да на­ступ­най вя­лі­кай ра­бо­ты Аляк­сан­дра Гут­ко­ві­ча — экра­ні­за­цыі ра­ма­на Іва­на Ша­мя­кі­на «Атлан­ты і ка­ры­яты­ды» (1980). Гэ­ты фі­льм быў ужо блі­жэй да су­час­най се­ры­яль­най фор­мы, бо меў бо­льш па­ во­ль­ны тэмп раз­гор­тван­ня сю­жэ­та і скла­даў­ся з ва­сь­мі час­так. Ён так­са­ ма быў зня­ты па сцэ­на­рыі Аляк­сан­дра Гут­ко­ві­ча і, ня­гле­дзя­чы на гіс­то­рыю, што раз­гор­тва­ла­ся ў Бе­ла­ру­сі, меў пе­ра­важ­на мас­коў­скі склад вы­ка­наў­цаў. Фар­ма­ль­на «Атлан­ты і ка­ры­яты­ды» бы­лі тэ­ле­спек­так­лем — роз­ні­ца па­між тэ­ле­спек­так­лем і кі­на­фі­ль­мам у тыя ча­сы вы­зна­ча­ла­ся праз тэх­ні­ку, якая вы­ка­рыс­тоў­ва­ла­ся на здым­ках. Тэ­ле­спек­так­лі зды­ма­лі­ся з да­па­мо­гай ана­ла­ га­вай тэ­ле­ві­зій­най тэх­ні­кі, гук на пля­цоў­цы за­піс­ваў­ся сін­хрон­на. Ад­сюль і

тэ­атра­ль­ныя інта­на­цыі акцё­раў, вы­му­ша­ных пра­ца­ваць з не­дас­ка­на­лы­мі на той час мік­ра­фо­на­мі, пра­цяг­лыя кад­ры без ман­таж­ных скле­ек, ста­тыч­ныя мі­зан­сцэ­ны з агу­ль­ны­мі пла­на­мі без шы­ро­ка­га вы­ка­рыс­тан­ня звык­лых для кі­на­апе­ра­та­раў пры­ёмаў. «Атлан­ты і ка­ры­яты­ды» ме­лі ку­ды мен­шы, але ўсё-та­кі по­спех у гле­да­ча — па­кла­дзе­ны ў асно­ву ша­мя­кін­ска­га сю­жэ­та сац­рэ­алізм у 1980 го­дзе па­пу­ ляр­нас­цю да­ўно не ка­рыс­таў­ся. Сён­ня, ад­нак, мас­тац­кая вар­тасць стуж­кі ві­ да­воч­ная. Тэ­ле­спек­так­лі як від мас­тац­тва сыш­лі ў ня­быт на па­чат­ку 1990-х, сас­ту­піў­шы шмат­се­рый­ным тэ­ле­на­вэ­лам. Але якасць акцёр­ска­га вы­ка­нан­ня, доб­ры лі­та­ра­тур­ны ма­тэ­ры­ял у асно­ве і пра­пра­цоў­ка сцэ­на­рыя да­зва­ля­ юць сён­ня гля­дзець «Атлан­ты і ка­ры­яты­ды» з не мен­шай, ка­лі не бо­ль­шай ці­каў­нас­цю, чым пад­час прэ­м’е­ры, як пры­клад твор­чых ме­та­даў ды ўзроў­ ню ві­зу­аль­на­га мас­тац­тва са­ра­ка­га­до­вай да­ўні­ны. Трэ­ба адзна­чыць і асо­бу Аляк­сан­дра Гут­ко­ві­ча — да­сюль не­да­ацэ­не­на­га пі­яне­ра се­ры­ялаў на айчын­ ным тэ­ле­экра­не. «Мастацтва» № 7 (460)

Шлях да тэ­ле­ві­за­ра Па­ча­так 1970-х адзна­чыў­ся буй­ным рос­там тэ­ле­ві­зій­най вы­твор­час­ці ва ўсім све­це — бо­ль­шасць хат­ніх гас­па­да­рак да гэ­та­га ча­су аб­за­вя­ла­ся ад­па­вед­ны­ мі пры­ёмні­ка­мі, і та­га­час­ная БССР не бы­ла вы­клю­чэн­нем. Ства­ра­ла­ся асоб­ ная індус­трыя кі­но для тэ­ле­экра­на. На «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме» бы­ло ад­па­вед­нае Аб’­яднан­не тэ­ле­ві­зій­ных фі­ль­маў, якое пра­ца­ва­ла па за­мо­вах Дзяр­жтэ­ле­ ра­дыё СССР і яко­му гля­дач аб­авя­за­ны мно­гі­мі хі­та­мі На­цы­яна­ль­най сту­дыі, уклю­ча­ючы зна­ка­мі­тыя двух­се­рый­ныя стуж­кі Ле­ані­да Ня­ча­ева. Па­ча­лі зды­ мац­ца і се­ры­ялы. Ад­ным з пер­шых ці­ка­вых пры­кла­даў трэ­ба лі­чыць шас­ці­се­рый­ную экра­ні­за­ цыю да­ку­мен­та­ль­най эпа­пеі Іва­на Но­ві­ка­ва «Ру­іны стра­ля­юць ва ўпор», «Да­ ро­гі пе­ра­кры­жа­ва­лі­ся ў Мін­ску». Фі­льм «Ру­іны стра­ля­юць...» у 1970—1973 га­дах ства­раў рэ­жы­сёр Ві­таль Чац­ве­ры­коў. Ён пе­ра­нёс на экран сты­ліс­ты­ку сва­іх па­пя­рэд­ніх да­ку­мен­та­ль­ных прац. Яна доб­ра па­са­ва­ла да сты­лю ра­ма­ на-хро­ні­кі Іва­на Но­ві­ка­ва. Ві­таль Чац­ве­ры­коў шы­ро­ка вы­ка­рыс­таў для сва­ёй чор­на-бе­лай стуж­кі кі­нах­ро­ні­ку. «Ру­іны стра­ля­юць...», та­кім чы­нам, на­бы­лі не­абход­ны рэ­аліс­тыч­ны эфект. Яшчэ адзін эфект быў па­сля вы­ха­ду стуж­кі на экра­ны ў 1974 го­дзе — Мін­ску на­рэш­це бы­ло пры­сво­ена доў­га­ча­ка­нае зван­ не го­ра­да-ге­роя. Па свед­чан­нях су­час­ні­каў, на гэ­та раз­ліч­ва­ла і кі­раў­ніц­тва БССР, ка­лі пла­на­ва­ла здым­кі кар­ці­ны. Зра­зу­ме­ла, у рэ­спуб­лі­цы-«парт­ызан­цы» се­ры­ялы на тэ­мы Дру­гой сус­вет­най вай­ны зды­ма­лі час­цей за ўсё. Па ары­гі­на­ль­ным сцэ­на­рыі Але­ся Пет­раш­ке­ві­ ча і Ула­дзі­мі­ра Ха­лі­па ў 1979 го­дзе быў зня­ты пя­ці­се­рый­ны фі­льм «Час аб­раў нас». Рэ­жы­сёр Мі­ха­іл Пта­шук, для яко­га гэ­та бы­ла пер­шая і, як ака­за­ла­ся, адзі­ная ў фі­ль­маг­ра­фіі шмат­се­рый­ная ра­бо­та, так­са­ма за­дзей­ні­чаў у стуж­цы пры­ёмы да­ку­мен­та­ліс­ты­кі. Пры­хі­ль­нік ві­до­віш­чна­га кі­но, Мі­ха­іл Пта­шук, як пі­са­лі та­га­час­ныя кры­ты­кі, вы­ка­рыс­тоў­ваў у «Час аб­раў нас» жан­ра­выя ры­сы

«пры­год­ніц­ка­га кі­нат­во­ра». У цэ­лым гэ­ты ўжо зня­ты на ка­ля­ро­вую стуж­ку фі­льм быў ство­ра­ны па ка­но­нах кі­но для вя­лі­ка­га экра­на. Ад кла­сі­кі да мя­жы У ва­сь­мі­дзя­ся­тыя роз­ні­ца па­між кі­но для вя­лі­ка­га і ма­ло­га экра­наў па­сту­ по­ва зні­кае. Адзін з са­мых гуч­ных фі­ль­маў па­чат­ку дзе­ся­ці­год­дзя — но­вая экра­ні­за­цыя эпа­пеі Іва­на Ме­ле­жа «Па­лес­кая хро­ні­ка» Вік­та­рам Ту­ра­вым. Апра­ча асоб­ных час­так, для кі­на­тэ­атра­ль­на­га па­ка­зу бы­ла ство­ра­ная ад­мыс­ ло­вая ва­сь­мі­се­рый­ная вер­сія для тэ­ле­ба­чан­ня. Зрэш­ты, ме­на­ві­та та­кі шлях экра­ні­за­цыі лі­та­ра­тур­ных тво­раў, пад­ра­бяз­ны, з пе­ра­но­сам у кі­но пра­ктыч­ на ўсіх падзей і сю­жэт­ных лі­ній, і пры­ня­ты ў све­це. Яшчэ ад­ным яскра­вым пры­кла­дам ува­саб­лен­ня тво­ра бе­ла­рус­кай кла­сі­кі на экра­не ста­ла дзе­вя­ці­ се­рый­ная стуж­ка Іга­ра Да­бра­лю­ба­ва «Плач пе­ра­пёл­кі» (1990) па ра­ма­нах Іва­на Чыг­ры­на­ва.

К і­н о / Тэ м ­ а Але са­мым га­лоў­ным тэ­ле­ві­зій­ным пра­ектам «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма» 1980-х, а гэ­ так­са­ма яго брэн­дам, ста­ла эпа­пея «Дзяр­жаў­ная мя­жа». Гэ­ты па­пу­ляр­ны се­ ры­ял, рэ­йтын­гі пра­гля­ду яко­га і ця­пер знач­ныя, ства­раў­ся з іні­цы­яты­вы двух мас­коў­скіх аўта­раў, Аляк­сея На­гор­на­га і Ге­лія Ра­ба­ва, — іх, згод­на з су­час­най тэр­мі­на­ло­гі­яй тэ­ле­ві­зій­най вы­твор­час­ці, трэ­ба лі­чыць не то­ль­кі сцэ­на­рыс­та­ мі, але і шо­ура­не­ра­мі, крэ­атыў­ны­мі прадзю­са­ра­мі цык­ла. Цыкл, як вя­до­ма, скла­да­ецца з ся­мі двух­се­рый­ных час­так, кож­ная з іх ад­бы­ва­ецца ў ад­па­ вед­ныя ча­сы і ілюс­труе най­важ­ней­шыя эта­пы існа­ван­ня са­вец­кай па­меж­най служ­бы. Пры гэ­тым не ўсе час­ткі зва­яза­ныя ад­ны­мі і ты­мі ж пер­са­на­жа­мі. У па­ра­ўнан­ні са шмат­лі­кі­мі іншы­мі стуж­ка­мі На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі, што ства­ра­лі­ся па­ра­ле­ль­на, эпа­пея «Дзяр­жаў­ная мя­жа», асоб­ныя час­ткі якой зды­ма­лі рэ­жы­сё­ры Ба­рыс Сця­па­наў, Вя­час­лаў Ні­кі­фа­раў, Ге­надзь Іва­ноў, вы­ гля­дае бо­льш ві­до­віш­чна, на яе вы­твор­часць вы­дат­ка­ва­на бо­льш рэ­сур­саў. По­спех се­ры­яла спра­ба­ва­лі па­ўта­рыць ужо ў 2013—2015: па сцэ­на­рыі Ва­ лян­ці­на За­луж­на­га рэ­жы­сё­ры Ігар Чац­ве­ры­коў і Сяр­гей Та­лы­баў зня­лі ча­ты­ ры но­выя час­ткі, усе падзеі ад­бы­ва­юцца ў су­час­най Бе­ла­ру­сі. Але, ві­да­воч­на, маш­таб і аб­ме­жа­ва­насць са­мой за­ду­мы не са­дзей­ні­ча­лі вы­со­кай ці­каў­нас­ці аўды­то­рыі да пра­ця­гу кла­січ­на­га цык­лу. Мы на­шы, мы но­выя Но­выя для бе­ла­рус­кай се­ры­яль­най вы­твор­час­ці ча­сы па­ча­лі­ся так­са­ма з бе­ла­рус­ка­га тэ­ле­ба­чан­ня. Яшчэ ў 1993 го­дзе рэ­жы­сёр Ула­дзі­мір Арлоў, які, да сло­ва, быў дру­гім рэ­жы­сё­рам на стуж­цы Аляк­сан­дра Гут­ко­ві­ча «Усё ка­ ра­леў­скае войска», вы­ра­шыў зра­біць кан­ку­рэн­цыю па­пу­ляр­ным на той час інша­зем­ным се­ры­ялам. Для экра­ні­за­цыі ён аб­раў ра­ман поль­ска­га бе­лет­ рыс­та па­чат­ку ХХ ста­год­дзя Стэ­фа­на Жэ­ром­ска­га «Вер­ная ра­ка». 33-се­рый­ны фі­льм па сцэ­на­рыі Ула­дзі­мі­ра Ха­лі­па зды­маў­ся на вы­твор­чай ба­зе На­цы­я-

на­ль­най тэ­ле­ра­ды­ёкам­па­ніі з удзе­лам не то­ль­кі бе­ла­рус­кіх артыс­таў і быў па­ка­за­ны ў 1999 го­дзе. Са­мы­мі па­пу­ляр­ны­мі ся­род се­ры­ялаў у 1990-я бы­лі ся­мей­ныя ме­лад­ра­мы, і па­ка­за­ль­на, што пер­ша­па­чат­ко­ва Стэ­фан Жэ­ром­скі прад­ста­віў свой ра­ман з падза­га­лоў­кам «пад­анне», а па­зней змя­ніў падза­га­ло­вак на «ся­мей­нае пад­анне», пад­крэс­ліў­шы тым са­мым, што сю­жэт­ныя лі­ніі тво­ра цес­на звя­за­ ны з гіс­то­ры­яй яго ўлас­най ся­м’і, «хат­нім во­пы­там» і тра­ды­цы­ямі. У цэн­тры апа­вя­дан­ня — чыс­тая, пяш­чот­ная лю­боў па­між шлях­цян­кай Са­ла­ме­яй і ма­ ла­дым па­ўстан­цам, кня­зем Юзэ­фам. Лю­боў­ныя ка­лі­зіі раз­ві­ва­юцца на фо­не падзей па­ўстан­ня 1863—1864 га­доў у спус­то­ша­най, не­ка­лі ўту­ль­най ся­дзі­бе. Тра­ге­дыя па­ўстан­ня рас­кры­тая пі­сь­мен­ні­кам у лё­се ге­ро­яў. Ужо лі­та­ра­тур­най пер­шак­ры­ні­цай бы­ла за­яўле­на пэў­ная се­ры­яль­насць. Жэ­ром­скі за­ду­маў вы­ явіць ду­хоў­нае жыц­цё Поль­шчы ў XIX ста­год­дзі, гіс­то­рыю ба­ра­ць­бы за сва­бо­ ду, пе­ра­ме­ны, якія ад­бы­ва­лі­ся ў гра­мад­стве, у пры­ват­нас­ці, шлях­ты, у цык­ле сва­іх тво­раў, і «Вер­ная ра­ка» па­він­на бы­ла стаць апош­нім звя­ном у та­кой

43

гіс­та­рыч­най пан­ара­ме. Ра­ман і се­ры­ял на­ле­жаць да роз­ных жан­раў, ад­сюль і зру­шэн­не акцэн­таў. У ад­роз­нен­не ад ра­ма­на, у се­ры­яле гіс­то­рыі не­ка­то­рых ге­ро­яў да­поў­не­ны і па­шы­ра­ны. З’яў­ля­юцца і но­выя ге­роі, якіх ня­ма ў кні­зе. На жаль, фі­нан­са­выя і тэх­ніч­ныя маг­чы­мас­ці та­га­час­на­га айчын­на­га тэ­ле­ ба­чан­ня не да­зво­лі­лі зра­біць ве­ль­мі за­хап­ля­ль­ную гіс­то­рыю на на­леж­ным уз­роў­ні — стуж­ка зды­ма­ла­ся на тэ­ле­ві­зій­ныя ка­ме­ры ана­ла­га­ва­га фар­ма­ту, та­му «Пра­кля­ты ўту­ль­ны дом» ві­да­воч­на пра­йгра­ваў інша­зем­ным шмат­се­ рый­ным фі­ль­мам, якія на­пры­кан­цы дзе­вя­нос­тых ва­ла­да­ры­лі ў тэ­ле­эфі­ры. Між тым на­ват на сён­няш­ні дзень ён за­ста­ецца ве­ль­мі доб­рым пры­кла­дам се­ры­яль­най вы­твор­час­ці, ана­ла­гаў яко­му ў Бе­ла­ру­сі так і не з’яв­ і­ла­ся. З па­чат­ку двух­ты­сяч­ных у на­шай кра­іне, у тым лі­ку на ба­зе На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі, па­чы­на­юцца здым­кі се­ры­ялаў рас­ійскіх кі­на­кам­па­ній, у якіх бе­ ла­рус­кія кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты час­ця­ком вы­сту­па­юць у якас­ці ад­на­го з ба­коў вы­твор­час­ці. Ства­ра­ль­ні­кі бе­ла­рус­кіх се­ры­ялаў, а іх ко­ль­касць увесь час па­вя­ліч­ва­ецца, па­чы­на­юць ары­ента­вац­ца на за­пы­ты рас­ійска­га гле­да­ча, за­ пра­шаць на га­лоў­ныя ро­лі рас­ійскіх вы­ка­наў­цаў. Ад­па­вед­на вы­гля­дае жан­ ра­вая па­літ­ра — ме­лад­ра­мы, кры­мі­на­ль­ныя (па­лі­цэй­скія) гіс­то­рыі, асоб­ны паджанр — зна­ка­мі­ты «Парт­ызан­фі­льм», падзеі стуж­кі раз­гор­тва­юцца пад­час Дру­гой сус­вет­най вай­ны не­аба­вяз­ко­ва на тэ­ры­то­рыі Бе­ла­ру­сі. Што ты­чыц­ца най­блі­жэй­шай бу­ду­чы­ні айчын­най се­ры­яль­най вы­твор­час­ці, то ба­чыць яе ў ад­но ру­жо­вых ко­ле­рах не вы­па­дае. Пры­ход на рын­кі су­сед­ніх кра­ін стры­мін­га­вых сэр­ві­саў, па­ве­лі­чэн­не кан­ку­рэн­цыі і ад­па­вед­ны ўздым мас­тац­ка­га ўзроў­ню се­ры­ялаў азна­чы­лі з’яў­лен­не но­вых вы­клі­каў для тых, хто хо­ча зды­маць се­ры­ялы бе­ла­рус­кія. Спа­дзя­ван­ні, як за­ўсё­ды, на айчын­ ную лі­та­ра­ту­ру, якая не­адной­чы вы­ру­ча­ла на­шых аўта­раў. Пры­нам­сі, но­вае па­ка­лен­не бе­ла­рус­кіх пі­сь­мен­ні­каў, шэ­раг бэс­тсэ­ле­раў ужо вя­до­мых аўта­раў пра­па­ну­юць па­тэн­цый­ным ства­ра­ль­ні­кам но­вых се­ры­ялаў ці­ка­выя сю­жэ­ты на на­цы­яна­ль­най гле­бе. Уз­яць іх ця­пер — вось та­кая за­да­ча.

1. «Плач перапёлкі», рэж. Ігар Дабралюбаў.

2. «Руіны страляюць...», рэж. Віталь Чацверыкоў.

3.«Усё каралеўскае войска», рэж. Аляксандр Гутковіч, Навум Ардашнікаў.

4. «Па­лес­кая хро­ні­ка», рэж. Вік­та­р Ту­ра­ваў.

5. «Першыя выпрабаванні», рэж. Уладзімір Корш-Саблін.

6, 7. «Дзяржаўная мяжа», рэж. Барыс Сцяпанаў, Вячаслаў Нікіфараў.

8. «Час аб­раў нас», рэж. Мі­ха­іл Пта­шук.

9. Будынак, у якім здымалася стужка «Пракляты ўтульны дом» Уладзіміра Арлова.

10. «Пракляты ўтульны дом», рэж. Уладзімір Арлоў.

11. «Дзяржаўная мяжа», рэж. Ігар Чацверыкоў.

12, 13. «Вой, ма-мач-кі!..», рэж. Іван Паўлаў.

ліпень, 2021

44

Рэ­ц эн­/з Рэ­ Кіно ія ц эн­з ія

Па­гля­дзі... і за­ста­нь­ся Але­на Стра­ха­ва

Упер­шы­ню за ўсю гіс­то­рыю існа­ван­ня поль­скай кі­на­ака­дэ­міі най­леп­шым фі­ль­мам, згод­на з раз­да­дзе­ны­мі на­пры­кан­цы чэр­ве­ня ўзна­га­ро­да­мі, ста­ ла по­ўна­мет­раж­ная ані­ма­цыя, якая атры­ма­ла ча­ты­ры за­ла­тыя «Арлы» ў ка­тэ­го­ры­ях «Най­леп­шы по­ўна­мет­раж­ны фі­льм», «Най­леп­шы сцэ­на­рый», «Най­леп­шая му­зы­ка» і «Най­леп­шая ра­бо­та з гу­кам». На та­кое ра­шэн­не чле­наў ака­дэ­міі пад­штур­хнуў не­йма­вер­ны фес­ты­ва­ль­ны по­спех фі­ль­ма Ма­ры­юша Ві­ль­чы­ньс­ка­га «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад».

П

а­сля прэ­м’е­ры на Бер­лі­на­ле-2020 фі­льм стаў збі­раць ад­ну за ад­ной уз­на­га­ро­ды са­мых прэс­тыж­ных між­на­род­ных фес­ты­ва­ ляў ані­ма­цыі — Ансі, Ата­ва, Са­па­ра, Ве­на, Та­рон­та. Зда­ры­ла­ся не­ве­ра­год­нае: дзіў­ная аўтар­ская ані­ ма­цыя, па бо­ль­шай час­тцы зроб­ле­ная са­ма­ву­кам, ста­ла бо­льш па­пу­ляр­най за гіс­то­рыі, над які­мі пра­ца­ва­лі со­тні пра­фе­сі­яна­лаў.

«Мастацтва» № 7 (460)

На­зва «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад» па­пя­рэ­джвае: ві­до­віш­ча не бу­дзе лёг­кім для ўспры­ман­ня. Гэ­та той вы­па­дак, ка­лі не гіс­то­рыя пад­ла­джва­ецца пад гле­да­ча, а гля­дач па­ві­нен пад­ла­дзіц­ца пад гіс­то­рыю. Трэ­ба быць га­то­вым да ня­звык­лых, на­ ват агід­ных пер­са­на­жаў і жор­сткіх сцэн. Да та­го, што пра­сто­ра ў кад­ры не мае звычайнай мас­ тац­кай пер­спек­ты­вы, а вы­явы ге­ро­яў і на­ва­ко­ль­ на­га ася­род­дзя на­гад­ва­юць ня­ўме­лыя дзі­ця­чыя ма­люн­кі. Дзея­нне ў не­ка­то­рых сцэ­нах мо­жа пры­ му­сіць ад­чу­ваць ся­бе ня­ўту­ль­на на­ват да­рос­ла­га. Ма­ты­вы ста­рэн­ня, стра­ты і смер­ці пра­ніз­ва­юць гіс­то­рыю, а сю­жэт з цяж­кас­цю пад­да­ецца апі­ сан­ню. Апош­няе доб­ра ві­даць па ана­та­цы­ях, дзе спро­бы даць ка­рот­кі пе­ра­лік падзей пе­ра­тва­ ра­юцца то ў гіс­то­рыю ста­лен­ня ў са­вец­кі час, то ў сюр­рэ­аліс­тыч­ную фан­та­зію для да­рос­лых, то ў пад­арож­жа па све­це па­мя­ці, эмо­цый і ўспа­мі­ наў. Сам Ві­ль­чы­ньс­кі га­во­рыць пра фі­льм як пра спо­саб раз­ві­тан­ня з ма­ці. І на­сам­рэч, ка­лі ўмоў­на пры­браць усе сцэ­ны-ўспа­мі­ны і мроі ге­роя, сю­жэт бу­дзе про­сты: ма­ці Ма­ры­юша па­мі­рае па­сля яго

ві­зі­ту да яе ў шпі­таль, і той ад­праў­ля­ецца на цяг­ ні­ку да мо­ра, дзе зна­хо­дзіць ду­шэў­ны спа­кой. У ідэ­але для пра­гля­ду фі­ль­ма не­абход­на пад­ рых­та­вац­ца не то­ль­кі ма­ра­ль­на. Каб зра­зу­мець усе ад­сыл­кі, вар­та ве­даць ха­ця б асноў­ныя фак­ты з жыц­ця рэ­жы­сё­ра, агу­ль­ную кан­ву гіс­то­рыі са­вец­кай Поль­шчы кан­ца 1980-х — па­чат­ку 1990-х. А яшчэ за­зір­нуць у Лодзь — род­ны го­рад рэ­жы­сё­ра. Ме­на­ві­та ў Ло­дзі ў вы­шэй­зга­да­ныя ча­сы раз­гор­тва­юцца асноў­ныя падзеі стуж­кі. Ча­ каць ад фі­ль­ма якіх-не­будзь тлу­ма­чэн­няў на тэ­му «што, дзе і ка­лі» бес­сэн­соў­на. У та­кой сі­ту­ацыі ідэ­аль­ны­мі гле­да­ча­мі ўяў­ля­юцца якраз жы­ха­ры Ло­дзі, свя­до­мы ўзрост якіх пры­йшоў­ся на 80-я га­ды мі­ну­ла­га ста­год­дзя. Да­лей па па­мян­ша­ль­ най: жы­ха­ры Поль­шчы, жы­ха­ры кра­ін бы­ло­га Са­вец­ка­га Са­юза. І ўсё ж фі­льм атры­маў пры­ знан­не ся­род лю­дзей, якія менш за ўсё па­він­ны бы­лі ве­даць пра гіс­та­рыч­ныя ака­ліч­нас­ці. Ад­нак ні­яка­га сак­рэт­на­га рэ­цэп­ту по­спе­ху стуж­кі ня­ма. Рас­по­вед у фі­ль­ме ідзе праз дзей­сныя, ві­да­воч­ ныя воб­ра­зы: ма­ле­нь­кі Ма­ры­юш сус­тра­ка­ецца

К і­н о / Рэ ­ц э н­з ія ў кад­ры ства­рае му­зы­ка Та­дэ­ву­ша На­ле­пы. Ме­на­ ві­та яго му­зы­ка адзна­ча­на за­слу­жа­ным «Арлом» за най­леп­шую кі­на­му­зы­ку го­да. У 1980-я твор­ца па­ка­рыў сэр­ца свай­го на­ро­да, яго пес­ні і ме­ло­дыі ста­лі не­ад’ем­най час­ткай пе­ра­лом­на­га ча­су. Сваё развітанне з любімым сябрам Тадэвушам Налепам — музыка памёр у 2007 годзе — Вільчыньскі выказаў праз кароткі пранізлівы дыялог, цытату з гутаркі двух іншых вядомых сяброў — акцёра Густава Халубэка і пісьменніка і рэжысёра Тадэвуша Канвіцкага. Ма­ры­юш Ві­ль­чы­ньс­кі — мас­так

з да­рос­лым Ма­ры­юшам-во­ла­там, ма­ці на ру­ках га­лоў­на­га ге­роя пе­ра­тва­ра­ецца ў дзі­ця і гэ­так да­лей. Усе гіс­та­рыч­ныя дэ­та­лі скла­да­юць да­да­так, які не з’яў­ля­ецца пер­ша­рад­ным для раз­умен­ня гіс­то­рыі, але ства­ра­юць не­паў­тор­ны анту­раж. «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад» — яркі пры­клад гіс­то­ рыі, што пер­ша­па­чат­ко­ва маг­ла раз­ліч­ваць то­ль­кі на ўнут­ра­ны поль­скі кі­нап­ра­кат, ад­нак, дзя­ку­ючы ары­гі­на­ль­на­му спо­са­бу апа­вя­дан­ня, на­бы­ла сім­ па­тыі за­меж­най пуб­лі­кі. Пра ку­ль­тур­нае зна­чэн­не му­зы­кі і агуч­ван­ня ў «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад» мож­на на­пі­саць кур­са­вую ра­бо­ту. Ра­шэн­не Ві­ль­чы­ньс­ка­га даць пер­са­на­жам га­ла­сы поль­скіх зна­ка­мі­тас­цей ства­ры­ла да­дат­ко­вы пласт, які пры­цяг­нуў ува­гу зна­та­коў куль­ту­ры. Цал­кам ве­ра­год­на, што і бе­ла­рус­кія ама­та­ры поль­ска­га кі­но змо­гуць без пад­каз­кі да­ве­дац­ца, ка­го агуч­ва­ла Ган­на Дым­на або Крыс­ці­на Янда, якім пер­са­на­жам на­ле­жаць га­ла­сы Да­ні­эля Альб­рых­ска­га ды Анджэя Вай­ды. Го­ла­сам ба­ць­кі га­лоў­на­га ге­роя стаў вя­до­мы кі­на­дзе­яч Ма­рэк Кон­рад. Блю­за­вую атмас­фе­ру

па­вод­ле ад­ука­цыі, скон­чыў ака­дэ­мію ў Ло­дзі. Свой твор­чы шлях ён звя­заў з пер­фор­ман­сам, вы­сту­паў у скла­дзе гру­пы Light Open Society, дзе экс­пе­ры­мен­та­ваў з роз­ны­мі воб­ра­за­мі. Ані­ма­ цыя ўвай­шла ў яго жыц­цё пры­клад­на ў ся­рэ­дзі­не 1990-х. Вы­ву­ча­ючы яе, Ві­ль­чы­ньс­кі пра­йшоў шлях ад ама­та­ра-са­ма­ву­ка да пра­фе­са­ра і вы­клад­чы­ ка ані­ма­цыі ў зна­ка­мі­тай Ло­дзін­скай кі­наш­ко­ле. Пер­шыя ані­ма­цый­ныя дос­ве­ды Ма­ры­юша Ві­ль­ чы­ньс­ка­га па­ча­лі­ся са ства­рэн­ня мі­ні-бук­трэй­ ле­раў для тэ­ле­ві­зій­най пе­рад­ачы. За­тым бы­лі ві­дэ­аклі­пы і му­льт­фі­ль­мы. У 2007 го­дзе New York Times на­зва­ла яго ад­ным з са­мых важ­ных су­час­ ных ства­ра­ль­ні­каў мас­тац­кай ані­ма­цыі. У пер­шую чар­гу за ўні­ка­ль­ны стыль ма­люн­ка і свой спо­саб му­ль­тып­лі­ка­цыі. Да гэ­та­га ча­су Ві­ль­чын­скі ства­ рыў 12 ка­рот­ка­мет­раж­ных фі­ль­маў і бо­льш за 200 бук­трэй­ле­раў і му­зыч­ных клі­паў.

45

З та­го ж 2007-га артыст стаў су­арга­ні­за­та­рам і ўдзе­ль­ні­кам жы­вых ані­ма­цый­ных шоу ў су­пра­ ва­джэн­ні сім­фа­ніч­на­га аркес­тра па ўсім све­це. Ака­за­ла­ся, што ані­ма­цыя як час­тка пер­фор­ман­ су з’яў­ля­ецца на­ва­тар­скай спра­вай і вы­клі­кае вя­лі­кую ці­каў­насць. Та­кое ме­рап­ры­емства на пер­шы по­гляд пра­ніз­вае та­та­ль­ная імпра­ві­ за­цыя. Не зра­зу­ме­ла, ці то Ві­ль­чы­ньс­кі ма­люе му­зы­ку, ці то му­зы­кант, як та­пёр пад­час пер­шых кі­на­се­ансаў, агуч­вае дзея­нне. Па­сля зна­ёмства з хо­дам вы­сту­пу ўсве­дам­ля­еш: не­звы­чай­ны спо­саб ані­ма­цыі Ма­ры­юша Ві­ль­чы­ньс­ка­га не­ па­рыў­на звя­за­ны з тым, як пра­хо­дзіць пра­цэс ма­ля­ван­ня ў час яго пер­фор­ман­саў. Про­стыя лі­ніі і «не­да­ры­са­ва­насць», вы­ка­рыс­тан­не ра­ней на­рых­та­ва­ных пер­са­на­жаў і дэ­та­ляў фо­ну — усе гэ­тыя эле­мен­ты з’яў­ля­юцца час­ткай тэх­ні­кі, вы­пра­ца­ва­най Ві­ль­чы­ньс­кім для ўяў­лен­няў-пер­ фор­ман­саў. І пра­ктыч­на ўсе яны зна­хо­дзяць, або, да­клад­ней, пра­цяг­ва­юць сваё жыц­цё ў ані­ма­ цый­най твор­час­ці аўта­ра. Та­кое пе­ра­ця­кан­не, аўта­паў­тор ха­рак­тэр­ныя для мно­гіх твор­цаў, але ў Ві­ль­­чынь­ск­ а­га яны за­йма­юць асоб­нае мес­ца. Акра­мя за­па­зы­чан­няў са сва­іх ран­ніх на­пра­цо­ вак, аўтар вы­ка­рыс­тоў­вае ў «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад» пер­са­на­жаў і кам­па­зі­цый­ныя ра­шэн­ні з бу­ду­чых ра­бот. Гу­чыць па­ра­дак­са­ль­на, ды ў гэ­тым ня­ма ні­якай па­мыл­кі. Пра свой на­мер зра­біць по­ўна­мет­раж­ную ані­ ма­цыю па­вод­ле «Май­стра і Мар­га­ры­ты» Мі­ха­іла Бул­га­ка­ва рэ­жы­сёр па­ве­да­міў све­ту ў 2011 го­дзе. Пра гэ­та свед­чыць ста­рон­ка бу­ду­ча­га фі­ль­ма ў «Фэй­сбу­ку». Пла­на­мер­ная пра­ца над за­ду­май ідзе з 2006 го­да, па­ра­ле­ль­на з усі­мі астат­ні­мі пра­екта­мі. Та­му ня­ма ні­чо­га дзіў­на­га ў тым, што ў «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад» пры­сут­ ні­ча­юць ад­сыл­кі да Бул­га­ка­ва. Не­шта цы­ту­ецца на­ўпрост: алей, га­вар­кі кот, ад­рэ­за­ная га­ла­ва… Менш пры­кмет­ная «бул­га­каў­шчы­на» ў за­ко­ нах існа­ван­ня ча­су і пра­сто­ры. У «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад» усё дзея­нне ад па­чат­ку і да кан­ца раз­гор­тва­ецца ў бяс­кон­цых пры­цем­ках, а пер­ са­на­жы, акра­мя да­рос­ла­га во­ла­та Ма­ры­юша, які сы­шоў пад мар­скую ва­ду, за­ста­юцца жыць у за­ка­ль­ца­ва­ным све­це тво­ра. Цал­кам ве­ра­год­на, што па­сля вы­ха­ду стуж­кі Ві­ль­чы­ньс­ка­га па кні­зе Бул­га­ка­ва ў гіс­то­рыі «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад» зной­дуц­ца но­выя па­ра­ле­лі і сэн­сы. Пер­шая по­ўна­мет­раж­ная ані­ма­цыя Ма­ры­юша Ві­ль­чын­ска­га на да­дзе­ны мо­мант з’яў­ля­ецца квін­тэ­сен­цы­яй яго твор­чых по­шу­каў на па­меж­ жы та­кіх аб­лас­цей вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, як пер­фор­манс і ані­ма­цыя. Не бу­дзе пе­ра­бо­ль­шан­ нем ска­заць, што гэ­ты твор стаў но­вым сло­вам у мас­тац­тве ані­ма­цыі, і пра гэ­та кра­са­моў­на свед­чаць вы­со­кія ўзна­га­ро­ды і пры­зы, а так­са­ма ка­ла­са­ль­ная пра­ца, якая за­ня­ла ў аўта­ра ча­тыр­ нац­цаць га­доў жыц­ця.

1, 3—5. «За­бі і па­кінь гэ­ты го­рад». Кадры з фі­ль­ма.

2. Марыюш Вільчыньскі. ліпень, 2021

46

I n D es i g n

Най­леп­шыя сло­вы — на­шы інта­на­цыі « Лі­тарт-2021» Ала Пі­га­льс­кая

Шрыфт — важ­ная час­тка ві­зу­аль­най ку­ль­ту­ры. Тэкст па­чы­нае га­ва­рыць з на­мі яшчэ да та­го, як мы скла­дзём лі­та­ры ў сло­вы, якраз з да­па­мо­гай гра­фіч­ных ха­рак­та­рыс­тык шрыф­ту. Яны пад­обныя да інта­на­цый у маў­лен­ні: мож­на з цяж­кас­цю раз­абраць сло­вы, але да­клад­на ўха­піць сэнс па­ве­дам­лен­ня. Вя­ліз­ная ко­ль­касць шрыф­тоў, якая ўзнік­ла і ста­ла да­ступ­най дзя­ку­ючы ліч­ба­вым тэх­на­ло­гі­ям, мо­жа за­ра­дзіць сум­нен­не: а ці па­трэб­на сён­ня рас­пра­цоў­ваць шрыфт бе­ла­рус­кім ды­зай­не­рам? Ці ёсць пра­ктыч­ны сэнс у тым, каб бе­ла­рус­кія за­ко­ны на­бі­ра­лі­ ся шрыф­та­мі, рас­пра­ца­ва­ны­мі з улі­кам айчын­ных тра­ды­цый пі­сь­ма? І на­вош­та пра­во­дзіць вы­ста­вы, пры­све­ча­ ныя мас­тац­тву пі­сь­ма і шрыф­ту?

«Лі­тарт»

— вы­ста­ва ка­ліг­ра­фіі і шрыф­тоў, прад­стаў­ле­ных у вы­гля­дзе стан­ко­вых і ды­зай­нер­скіх ра­бот, — пра­хо­дзіць кож­ныя ча­ты­ры га­ды. Ад вы­ста­вы да вы­ста­вы склад удзе­ль­ні­каў час­тко­ва за­ста­ецца ня­змен­ным, але з’яў­ля­юцца і но­выя про­звіш­чы — як з лі­ку сту­дэн­таў, так і пра­фе­сій­ных ды­зай­не­ раў. Сёлета ку­ра­та­рам пра­екта вы­сту­піў сяб­ра сек­цыі гра­фіч­на­га ды­зай­ну Бе­ла­рус­ка­га са­юза мас­та­коў Ге­надзь Ма­цур. Вы­ста­ва «Лі­тарт» ці­ка­вая са­ма па са­бе, а яшчэ гэ­та маг­чы­масць уба­чыць кры­ні­цы фор­маў­тва­ рэн­ня для шрыф­та­вых і ка­ліг­ра­фіч­ных ра­бот. Асаб­лі­ва каш­тоў­на, што тэ­ма­тыч­ныя, фар­ма­ль­ ныя і гра­фіч­ныя тэн­дэн­цыі мож­на пра­са­чыць за апош­нія двац­цаць га­доў — пе­ры­яд, за які ўста­ ля­ва­ла­ся тра­ды­цыя пра­вя­дзен­ня та­кіх вы­стаў, за­па­чат­ка­ва­ная Па­ўлам Сем­чан­кам. Важ­насць пра­вя­дзен­ня пуб­ліч­ных ме­рап­ры­ емстваў, пры­све­ча­ных мясц­овым шрыф­там і ка­ліг­ра­фіі, аб­умоў­ле­ная не то­ль­кі ла­ка­ль­най тра­ ды­цы­яй, але і гла­ба­ль­ным кан­тэк­стам. Ко­ль­касць ліч­ба­вых га­джэ­таў і ве­лі­зар­ны аб’­ём інфар­ма­ цыі, які мы спа­жы­ва­ем штод­ня, са­дзей­ні­ча­юць

«Мастацтва» № 7 (460)

ды­на­міч­на­му раз­віц­цю шрыф­та­вой індус­трыі. Да­ступ­насць ліч­ба­вых тэх­на­ло­гій да­зва­ляе рас­пра­цоў­ваць шрыф­ты з улі­кам са­мых спе­цы­ фіч­ных асаб­лі­вас­цей пі­сь­ма лю­бой ку­ль­ту­ры. Зме­ны ў знач­нас­ці шрыф­ту доб­ра за­ўваж­ныя на­ват па эва­лю­цыі ла­га­ты­паў, якія ўсё час­цей і час­цей ро­бяц­ца тэк­ста­вы­мі, а ро­ля вы­яўлен­ча­га склад­ні­ка ста­но­віц­ца ўсё мен­шай. Ро­ля шрыф­ту

ў гла­ба­ль­ным кан­тэк­сце ня­ўмо­ль­на рас­це, ад­нак гэ­тая тэн­дэн­цыя сла­ба ад­бі­ва­ецца ў ві­зу­аль­най ку­ль­ту­ры Бе­ла­ру­сі. Акту­аль­ныя падзеі хут­чэй ад­да­ля­юць кра­іну ад гла­ба­ль­ных пра­цэ­саў, чым да­зва­ля­юць нам ру­хац­ца з імі сін­хрон­на. Але сам факт, што вы­ста­ва ад­бы­ла­ся, га­во­рыць пра на­яўнасць во­лі пад­трым­лі­ваць су­вя­зі і кан­так­ты ўнут­ры пра­фе­сій­най су­по­ль­нас­ці, асаб­лі­ва важ­ ныя ў скла­да­ныя ча­сы. Увесь кор­пус тво­раў, прад­стаў­ле­ных на вы­ста­ве, па тэх­ні­цы вы­ка­нан­ня дзе­ліц­ца на ка­ліг­ра­фіч­ныя арку­шы, ма­ля­ва­ную гра­фі­ку, тво­ры з вы­ка­рыс­тан­ нем на­бор­ных шрыф­тоў ці спа­лу­чэн­не пі­сь­ма з экс­пе­ры­мен­та­ль­ны­мі фа­та­гра­фіч­ны­мі тэх­ні­ка­мі і ліч­ба­вым дру­кам. Тэ­ма­тыч­на бо­ль­шая час­тка тво­раў звя­за­на з тэ­май сва­бо­ды. Сло­ва «сва­бо­да» (з яўнай пе­ра­ ва­гай на­пі­сан­ня на бе­ла­рус­кай мо­ве) бы­ло прад­ стаў­ле­на так­са­ма на рус­кай, англій­скай і інш. Яно пры­сут­ні­ча­ла ў цы­та­тах, аб­ыгры­ва­ла­ся гра­фіч­на і тэх­ніч­на. Тэ­ма­ты­ка сва­бо­ды пра­гля­да­ецца і ў пе­ ра­ва­зе эма­цый­най ка­ліг­ра­фіі ў роз­ных тэх­ні­ках у па­ра­ўнан­ні з дыс­цып­лі­на­ва­ным гіс­та­рыч­ным пі­сь­мом. Ад­кры­ва­лі вы­ста­ву ка­ліг­ра­фіч­ныя арку­шы Па­ўла Сем­чан­кі, вы­ка­на­ныя тон­ка­кан­цо­вым пя­ром. Ма­ля­ва­ныя воб­ра­зы, зроб­ле­ныя ў тэх­ні­цы ку­пер­плейт, — гэ­та па­ча­так і вя­ха ў ка­ліг­ра­фіч­ най тра­ды­цыі бе­ла­рус­ка­га гра­фіч­на­га ды­зай­ну. Тво­ры на роз­ныя тэ­мы роз­ных га­доў («А птуш­кі

In D e sign

кры­чаць...», 1998, «Пес­ня. Ад­ам Міц­ке­віч», 2008, «Янка Ку­па­ла. Явар і ка­лі­на», 2005, «Аго­нія. Па­ра­не­ны зубр», 2014) аб’­ядноў­ва­юць ды­на­мі­ ка і імклі­вая, ша­лё­ная энер­гія. Гэ­тыя ад­чу­ван­ні да­ся­га­юцца сва­бо­дай і да­ска­на­лас­цю ва­ло­дан­ня ка­ліг­ра­фіч­ным пі­сь­мом і інстру­мен­та­мі. Гіс­та­рыч­ ная ка­ліг­ра­фія спа­лу­ча­ецца з экс­прэ­сі­яй, якая рыф­му­ецца з ра­бо­та­мі іншых аўта­раў. Гіс­та­рыч­ная ка­ліг­ра­фія бы­ла прад­стаў­ле­ная і ў тво­рах Сяр­гея Пі­са­рэн­кі: ста­рон­кі з «Пес­ні пра зуб­ра» Мі­ка­лая Гу­соў­ска­га (1994) уз­наў­ля­юць кам­па­зі­цыю і тэх­ні­ку пі­сь­ма ру­ка­піс­ных і ілю­мі­ на­ва­ных ма­нус­крып­таў з унцыя­ль­ным пі­сь­мом ХІ­ІІ—ХIV ста­год­дзяў. Арку­шы, над­ру­ка­ва­ныя на­бор­ны­мі шрыф­та­мі «Ска­рын­ка» Усе­ва­ла­да Свен­та­хоў­ска­га, па фор­ме ўзнаў­ля­юць шрыф­ты з вы­дан­няў Ска­ры­ны і пра­цяг­ва­юць блок, звя­за­ны з бе­ла­рус­кай тра­ды­цы­яй і гіс­то­ры­яй пі­сь­ма, якая пе­ра­рас­ла ў кні­га­вы­дан­не. На­ват пры бег­лым агля­дзе «Лі­тар­ту-2021» за­ ўваж­на, што ў экс­па­зі­цыі пе­ра­ва­жа­ла эма­цый­ная ка­ліг­ра­фія як спо­саб мас­тац­кай вы­раз­нас­ці. І ка­лі гіс­та­рыч­ная ка­ліг­ра­фія рэ­алі­зу­ецца на сты­ку са­ма­вы­яўлен­ня і дыс­цып­лі­ны, то ў тво­рах з эма­цый­най ка­ліг­ра­фі­яй уні­ка­ль­насць, інды­ві­ду­

аль­насць, стан і стаў­лен­не аўта­ра да тэ­мы ма­юць пе­ра­ва­гу над фун­кцы­яй пе­рад­ачы па­ве­дам­лен­ня і дыс­цып­лі­нар­ным аспек­там пі­сь­ма. Се­рыя «Не­па­гадзь» (2021) і трып­ціх «Прад­чу­ ван­не» (2021) Ге­на­дзя Ма­цу­ра ад­сы­ла­юць да ўсход­няй іе­раг­лі­фіч­най тра­ды­цыі пі­сь­ма. Гэ­та ка­ ліг­ра­фія, у асно­ве якой ля­жаць гра­фіч­ныя зна­кі, што не з’яў­ля­юцца лі­та­ра­мі — то­ль­кі на­гад­ва­юць іх па гра­фі­цы і за­ся­ро­джва­юць гле­да­ча на эмо­ цы­ях і маг­чы­мас­ці су­пе­ра­жы­ваць. Пла­кат Юрыя Та­рэ­ева «Кож­ны на­ра­джа­ецца сва­бод­ным!» гра­фіч­на аса­цы­юец­ца са сва­бо­дай і раз­ня­во­ле­нас­цю, у тво­ры спа­лу­ча­ецца на­пі­сан­не шы­ро­кім пэн­дзлем і тон­кім пя­ром (cola pen). Два ка­ліг­ра­фіч­ныя арку­шы, што аб­ыгры­ва­юць сло­ва «сва­бо­да», за­ся­ро­джва­юць гле­да­ча на інта­на­цы­ ях і аса­цы­яцы­ях, звя­за­ных з гэ­тым сло­вам. У тво­ рах Та­рэ­ева «Еўро­па. Без меж­аў… Без цэн­тру…»

(2020) і «Арно­льд Шон­берг» (2020) на­мац­ва­юцца межы ўжы­ван­ня эма­цый­най ка­ліг­ра­фіі ў пры­ клад­ных жан­рах: пла­ка­тах са­цы­яль­най і ку­ль­тур­ най тэ­ма­ты­кі. Эма­цый­ная ка­ліг­ра­фія прад­стаў­ ле­ная ў тво­рах Акса­ны На­ва­сё­ла­вай (гра­фіч­ныя эцю­ды «Смоўж», 2016, «Квет­кі па­сля да­жджу», 2016). Ка­ліг­ра­фіч­ныя экс­пе­ры­мен­ты зна­хо­дзяць

47

пра­цяг у пра­екце за­ла­той ма­не­ты «Грун­ва­льд­ская біт­ва. 600 год» на­мі­на­лам 50 руб­лёў (2010), дзе плас­ты­ка на­пі­сан­ня лі­тар рыф­му­ецца з ад­біт­кам па­ль­ца, ма­лю­нак яко­га за­ўсё­ды інды­ві­ду­аль­ны і не­паў­тор­ны. Эма­цый­ная ка­ліг­ра­фія ста­ла асно­вай тво­раў, вы­ка­на­ных у тэх­ні­цы экс­пе­ры­мен­та­ль­най фа­ таг­ра­фіі: «Га­ла­сы му­роў» Ган­ны Ме­ль­ні­ка­вай (2020, цы­яна­ты­пія) і «Алфа­віт пад­свя­до­ма­га» Вік­та­ра Ся­нь­ко­ва (2021, цы­яна­ты­пія, та­на­ван­не). Гра­фіч­ныя зна­кі, што на­гад­ва­юць лі­та­ры, але не з’яў­ля­юцца імі, уз­наў­ля­юцца асоб­на і ў спа­лу­чэн­ нях, та­кім чы­нам яны ўтва­ра­юць арна­мен­та­ль­ ныя дэ­ка­ра­тыў­ныя па­вер­хні. Як арна­мент ка­дуе інфар­ма­цыю ў ге­амет­рыі эле­мен­таў і ў ко­ле­рах, уяў­ныя зна­кі ка­ду­юць інды­ві­ду­аль­ны стан аўта­ра, а фа­таг­ра­фіч­ная тэх­ні­ка вы­ка­нан­ня то­ль­кі ўзмац­ няе да­клад­насць гэ­та­га па­ве­дам­лен­ня. Па­ко­ль­кі не ва ўсе гіс­та­рыч­ныя пе­ры­яды ўсве­дам­ля­ецца зна­чэн­не інды­ві­ду­аль­нас­ці і твор­чых по­шу­каў пры су­па­стаў­лен­ні з гра­мад­скі­мі за­да­ча­мі, то важ­на вы­ка­рыс­тоў­ваць лю­быя мас­тац­кія срод­кі, каб пра­явіць гэ­тую знач­насць. Эма­цый­ная ка­лі­ гра­фія са­ма па са­бе, ды яшчэ і ў спа­лу­чэн­ні з фа­ таг­ра­фіч­най тэх­ні­кай (якая ва ўяў­лен­ні гле­да­ча ліпень, 2021

48

Рэ­ц эн­з ія

у якіх мож­на быць на­рэш­це па-сап­раў­дна­му сва­бод­ным; гэ­тая аса­цы­яцыя ўзмац­ня­ецца ты­мі ха­рак­та­рыс­ты­ка­мі і эпі­тэ­та­мі, які­мі надзя­ля­ецца «ма­ра» ў пла­ка­це. Пла­ка­ты Ган­ны Ні­чы­па­ро­віч «Но­вае мас­тац­тва» (2020) ві­зу­аль­на ад­сы­ла­юць да спад­чы­ны УНО­ВІ­Са, што раз­мяш­ча­ецца ў пра­сто­ры, па­збаў­ ле­най гра­ві­та­цыі. Ге­амет­рыч­ныя эле­мен­ты кам­ па­зі­цыі злу­ча­юцца ў лі­та­ры і сло­вы. Та­кі пры­ём вы­во­дзіць твор за межы па­слух­мя­на­га пры­трым­ лі­ван­ня тра­ды­цыі і пра­па­ноў­вае раз­гля­даць гра­фі­ку УНО­ВІ­Са як пры­нцып фор­маў­тва­рэн­ня для шрыф­ту, сва­бод­на­га ад тра­ды­цыі пі­сь­ма. На вы­ста­ве «Лі­тарт» прад­стаў­ле­ны не­ка­ль­кі шрыф­та­вых пра­ектаў. Адзін з іх — шрыфт Ды­яні­ сія Ля­вон­ць­ева «Бе­раг», які злу­чае ў са­бе гра­фіч­ нае ра­шэн­не гра­тэс­ку і эле­мен­ты па­ўус­таў­но­га фік­суе тое, што па­ўстае ў рэ­аль­ным све­це пе­рад ва­чы­ма, ад­чу­ва­ль­нае, а зна­чыць — рэ­аль­нае) інды­ві­ду­аль­насць сцвяр­джае. Ча­ты­ры пла­ка­ты Сяр­гея Сар­кі­са­ва, вы­ка­на­ныя ў тэх­ні­цы ліч­ба­ва­га дру­ку, аб­ыгры­ва­юць сло­ва «сва­бо­да» з да­па­мо­гай роз­ных аса­цы­яцый. Сва­ бо­да і цэн­зу­ра ў вы­гля­дзе на­жніц, што аб­ра­за­юць лі­та­ры, з якіх скла­да­ецца сло­ва. Сва­бо­да як мі­ шэнь. Сва­бо­да, упі­са­ная ў кле­тач­кі, што жор­стка за­да­юць на­прам­кі «сва­бод­най» тран­сфар­ма­цыі. Сва­бо­да як бяс­кон­цая пра­сто­ра, у якой во­ль­на лу­на­юць фор­мы з роз­ны­мі тэк­сту­ра­мі, фак­ту­ра­ мі і глы­бі­нёй. Усе гэ­тыя ва­ры­яцыі па­каз­ва­юць за­леж­насць раз­умен­ня сва­бо­ды ад ку­ль­тур­на­га кан­тэк­сту і гіс­та­рыч­на­га мо­ман­ту. Пла­кат Аляк­сея Ку­ла­жэн­кі «Ма­ра» па гра­фіч­ ным ра­шэн­ні і сэн­се аса­цы­юец­ца з ма­ра­мі, «Мастацтва» № 7 (460)

Рэ­ц эн­з ія пі­сь­ма. Шрыфт пры­зна­ча­ны для ка­му­ні­ка­цыі ў пуб­ліч­най пра­сто­ры, на што ўказ­ва­юць пра­па­на­ ва­ныя на арку­шах над­пі­сы лі­ній мет­ра­па­лі­тэ­на ці аб­азна­чэн­ні для га­ра­доў. Сён­ня ві­зу­аль­ная ка­му­ні­ка­цыя ў гра­мад­скіх мес­цах раз­на­стай­ ная і ха­атыч­ная. Адзі­ная ха­рак­та­рыс­ты­ка, што гэ­тыя над­пі­сы аб’­ядноў­вае, — ад­сут­насць су­вя­зі

з гіс­та­рыч­най тра­ды­цы­яй, та­му шрыфт, які звяз­вае акту­аль­ную ка­му­ні­ка­цыю з гіс­та­рыч­най тра­ды­цы­яй, ства­рае плат­фор­му для аўта­но­міі і сва­бо­ды. Шрыфт «Ры­га-Бан­га­лор» аўтар­кі гэ­та­га арты­ку­ ла ство­ра­ны на асно­ве архі­тэк­тур­ных ма­ты­ваў ад­на­ймен­на­га ра­ёна Мін­ска, дзе пан­эль­ная за­бу­до­ва 1970—1980-х спа­лу­ча­ецца з су­час­ны­ мі бу­дын­ка­мі са шкла і ста­лі. Пра­ект на­гад­вае: акра­мя ад­мі­ніс­тра­цый­на­га падзе­лу га­ра­доў, існу­юць ра­ёны, што ма­юць не­фар­ма­ль­ныя на­ звы, якія пры­жы­лі­ся ся­род жы­ха­роў і аб’­ядноў­ ва­юць іх у не­фар­ма­ль­ныя су­по­ль­нас­ці. На вы­ста­ве бы­лі стан­ко­выя гра­фіч­ныя тво­ры Андрэя Ба­са­лы­гі ў тэх­ні­цы афор­ту «Ідэя», «Па­ слан­не» (з се­рыі «Тэк­сты па­слан­няў», 2019), у якіх гра­фі­ка мо­жа ўспры­мац­ца і як знак, і як лі­та­ра.

Трып­ціх Ула­дзі­мі­ра Ва­сю­ка прад­стаў­ляе тры ба­за­выя для лю­бо­га шрыф­ту фі­гу­ры: трох­кут­нік, круг і квад­рат. Тры фор­мы, вы­ка­на­ныя ў тэх­ні­цы ма­люн­ка, ства­ра­юць ад­чу­ван­не зна­каў, вы­яўле­ ных на зям­лі, і ні­бы зні­тоў­ва­юць пі­сь­мо з тра­ды­ цый­ным для бе­ла­ру­саў зем­ля­роб­ствам. Тво­ры Ула­дзі­мі­ра Шоў­ка «ШОЎК — КВАД­РАТ» (2019—2021) звяз­ва­юць лі­та­ры не то­ль­кі з ге­амет­ры­яй, але і з ма­дэр­ніс­цкі­мі кі­рун­ка­мі ў мас­тац­тве. «Лі­тарт-2021» пра­яўляе дзве тэн­дэн­цыі. Па-пер­ шае, гэ­та да­мі­нан­та эма­цый­най ка­ліг­ра­фіі, рэ­алі­ за­ва­най у роз­ных тэх­ні­ках: улас­на ка­ліг­ра­фія, фа­ таг­ра­фія, кан­так­тны і ліч­ба­вы друк. У акту­аль­ных умо­вах эма­цый­ная ка­ліг­ра­фія мо­жа вы­гля­даць кры­ху бо­льш бяс­печ­ным срод­кам са­ма­вы­яўлен­ ня, бо яна не за­дае адзі­на­га вер­на­га пра­чы­тан­ня. Гэ­ты від ка­ліг­ра­фіі су­пра­ць­пас­таў­ле­ны ка­ліг­ра­фіі гіс­та­рыч­най, якая мяр­куе дыс­цып­лі­ну, пра­ца­ёмкія тэх­ні­кі і пры­трым­лі­ван­не ўзо­раў. Эма­цый­ная ка­ліг­ра­фія па­тра­буе сме­лас­ці і раз­ня­во­ле­нас­ці,

49

і гэ­та мо­жа раз­гля­даць як ад­ыход ад рэ­аль­нас­ці, так і пе­ра­адо­лен­не прад­выз­на­ча­ных гэ­тай рэ­аль­ нас­цю ра­мак і ха­доў. Пе­ра­ва­га вы­яўлен­чых тво­раў над шрыф­та­мі ад­люс­троў­вае агу­ль­ную кан­цэп­цыю вы­ста­вы, якая ўяў­ля­ецца як мас­тац­кая ў пер­шую чар­гу і шрыф­та­вая — у дру­гую. Дру­гая за­ўваж­ная тэн­дэн­цыя — ад­нос­на не­вя­лі­ кая ко­ль­касць шрыф­та­вых тво­раў. Шрыфт, ство­ра­ ны на асно­ве зна­хо­дак эма­цый­най ка­ліг­ра­фіі і стан­ко­вай гра­фі­кі, мо­жа быць вы­ка­рыс­та­ны для ка­му­ні­ка­цыі ў гра­мад­скай пра­сто­ры, што да­зво­ліць шы­ро­кай пуб­лі­цы ўба­чыць па­тэн­цы­ял вы­стаў «Лі­тар­ту». Фор­маў­тва­ра­ль­ныя ра­шэн­ні бе­ ла­рус­кіх ды­зай­не­раў і мас­та­коў, прадстаўленыя на выставе «Лі­тар­т-2021», свед­чаць пра по­шук аўтэн­тыч­ных ра­шэн­няў і інта­на­цый, а не про­ста пра ад­апта­цыю акту­аль­ных тэн­дэн­цый, за­па­зы­ча­ ных з за­меж­ных пра­ектаў.

1. Ге­надзь Ма­цур. «Лі­тарт-2021». Пла­кат да вы­ста­вы.

2. Усе­ва­лад Свен­та­хоў­скі. Шрыфт «Ска­рын­ка». Па­пе­ра, друк. 2019.

3. Уладзімір Цярэнцьеў. З серыі шрыфтавых кампазіцый. Папера, акрыл. 2021.

4. Ган­на Ме­ль­ні­ка­ва. Га­ла­сы му­роў. Руч­ны друк, цы­яна­ ты­пія. 2020.

5. Па­вел Сем­чан­ка. Янка Купала. Явар і каліна. Папера, туш, пяро. 2005.

6/1, 6/4. Ды­яні­сій Ля­вон­ць­еў. Пра­ект шрыф­ту «Бе­раг». Ліч­ба­вы друк. 2021.

6/2. Ган­на Ні­чы­па­ро­віч. Бе­лы. Ліч­ба­вы друк. 2020.

6/3. Ган­на Ні­чы­па­ро­віч. Но­вае мас­тац­тва. Ліч­ба­вы друк.

2020.

7. Ге­надзь Ма­цур. Прад­чу­ван­не. Па­пе­ра, акрыл, туш, пэн­ дзаль. Трып­ціх. 2021.

8. Сяр­гей Сар­кі­саў. Сва­бо­да. Ліч­ба­вы друк. 2021.

9. Вік­тар Ся­нь­коў. Алфа­віт пад­свя­до­ма­га. Аль­тэр­на­тыў­ ная тэх­ні­ка дру­ку, цы­яна­ты­пія, та­на­ван­не. 2021.

10. Ала Пігальская. Шрыфт «Рыга-Бангалор». Лічбавы друк. 2021.

11. Аляк­сандр Ку­ла­жэн­ка. Ма­ра. Ліч­ба­вы друк. 2021.

12. Юрый Та­рэ­еў. Кож­ны на­ра­джа­ецца сва­бод­ным! Па­пе­ра, туш. 2021.

13. Уладзімір Шоўк. ШОЎК — КВАДРАТ. Папера, акрыл.

2019—2021.

50

Рэ­ц эн­з ія

Вя­лі­кі тэ­атр Бе­ла­ру­сі на­пры­кан­цы се­зо­на прэ­зен­та­ваў прэм’еру опе­ры «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха». Гэ­та дру­гое па ча­се ўва­саб­лен­не не­ймаверна та­ле­на­ві­тай му­зы­кі бе­ла­рус­ка­га кам­па­зі­та­ра Ула­дзі­мі­ра Со­лта­на. Спек­ такль 1989 го­да, асно­вай яко­га зра­бі­ла­ся ад­на­ймен­ная ку­ль­та­вая апо­весць Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча, вы­клі­каў тады сап­раў­дны фу­рор. Ён меў не­ве­ра­год­ную па­пу­ляр­насць, а яго­ныя ства­ра­ль­ні­кі і шэ­раг вы­ка­наў­цаў бы­лі адзна­ча­ ныя Дзяр­жаў­най прэ­мі­яй Бе­ла­ру­сі. Над но­вай вер­сія опе­ры пра­ца­ва­лі ды­ры­жор Андрэй Іва­ноў, рэ­жы­сёр­ка Ган­на Ма­тор­ная, сцэ­ног­раф Андрэй Ме­ ран­коў, мас­тач­ка па кас­цю­мах Тац­ця­на Лі­са­вен­ка, хор­май­стар­ка Ні­на Ла­ма­но­віч, ха­рэ­ограф­ка Во­ль­га Костэль, мас­так па свят­ле Яўген Лі­сі­цын. Ві­зу­аль­на спек­такль атры­маў­ся яркі, раз­ам з тым ён глы­бо­кі і не­ба­на­ль­ны па­ вод­ле рэ­жы­су­ры. Міс­ты­ка, ле­ген­да, тры­лер, фан­тас­ма­го­рыя ядна­юцца і спля­та­юцца тут на­ту­ра­ль­на і па-мас­тац­ку пе­ра­ка­наў­ча. Мяр­ку­ецца, што гэ­тай жа прэм’ерай тэ­атр ад­крые на­ступ­ны се­зон. «Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха». Дзміт­рый Ша­бе­ця (Ду­ба­тоўк). Фо­та Мі­ха­іла Не­сце­ра­ва.

issn 0208-2551 падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці. «Мастацтва» № 7 (460)