MASTACTVA Magazine 11/2021

11 /2021 Лістапад

• • • •

НММ: тут ратуюць каштоўнасці Прэмія з аглядкай у мінулае У Вялікі да коніка Кіно пад купалам

16+

Анёл. Дрэва, разьба, паліхромія. Сярэдзіна XVIII ст.

Выставачны праект, прысвечаны 100-годдзю Віленскага беларускага музея імя Івана Луцкевіча, у Нацыянальным мастацкім музеі РБ.

мастацтва № 11 (464) Лістапад 2021

Му­зей­ны квар­тал 2 • Свят­ла­на Анэй­ка Су­ч ас­н асць, акту­а ль­н асць, раз­в іц­ц ё Размова з Ула­дзі­мі­рам Пра­кап­цо­вым 8 • Во­ль­га Рыб­чын­ская КУ­РА­ТАР У МУ­ЗЕІ. НММ РБ CASE 18 • Аляк­сандр Ла­гу­но­віч-Ча­рап­ко РЭ­СТАЎ­РА­ЦЫЯ СЁН­НЯ 21 • Але­на Кар­пен­ка, Свят­ла­на Пра­коп’ева ВЫ­РА­ТА­ВА­НЫЯ КАШ­ТОЎ­НАС­ЦІ

З м ест 35 • Аса­біс­ты ка­бі­нет Дзміт­рыя Пад­бя­рэз­ска­га Ха­рэ­агра­фія Рэ­цэн­зіі « Ка­н ёк - гар­б у­н ок » у Вя­л і­к ім тэ­атры Бе­л а­р у­с і 36 • Тац­ця­на Му­шын­ская ЦІ ТО ПЕЧ­КА, ЦІ ТО ТРОН…

38 • Ка­ця­ры­на Яро­мі­на A LA RUSSE У гры­мёр­цы 40 • Во­ль­га Са­віц­кая АЛЯК­САН­ДРА ЧЫ­ЖЫК. СТА­ЛЁВ­ АЯ БА­ЛЕ­РЫ­НА

2

1

За­сна­ва­ль­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­да­вец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­л ь­т у­ра і мас­тац­т ва» Першая намесніца дырэктара Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шы н­с кая, Жа­на Лаш­к е­в іч, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­н ец, вёр­стка: акса­на кар­т а­шо в­ а. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 16.11.2021. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 511. Заказ 2259. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

SUMMARY

32

40 Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Слоў­нік 26 • Сло­вы ліс­та­па­да Тэатр Агляд 28 • Надзея Бун­цэ­віч НА­ПЕ­РАД ПО­ЙДЗЕШ — У ПРЭ­МІЮ НЕ ТРА­ПІШ? Вы­ні­кі VI На­цы­яна­ль­най тэ­атра­ль­ най прэ­міі Му­зы­ка Агляд 32 • На­стас­ся Пан­кра­та­ва КА­РАН­ЦІН ПА­ЧУЦ­ЦЯЎ І ПСІ­ХА­ЛА­ ГІЧ­НЫ ЦІСК Львоў­скае пра­чы­тан­не опер Бар­тнян­ска­га © «Мас­тац­тва», 2021.

Кі­но Агляд 44 • Але­на Стра­ха­ва ПАД КУ­ПА­ЛАМ ЗОР­НЫХ НЯ­БЁС ІІІ Мін­скі між­на­род­ны фес­ты­валь па­ўна­ку­па­ль­най ані­ма­цыі Бы­ло кі­но 46 • Антон Сі­да­рэн­ка 1929: ЧА­СЫ ЗМЯ­НЯ­ЮЦЦА Стуж­ка Юрыя Та­ры­ча «Да за­ўтра» In Design 48 • Ала Пі­га­льс­кая ДУ­МАЦЬ ПРА БУ­ДУ­ЧЫ­НЮ Кон­кур­сы пла­ка­та да 100-год­дзя Ста­ніс­ла­ва Ле­ма

The eleventh issue of the magazine in 2021, the Mastactva of November, greets its readers with the section THE MUSEUM DISTRICT — a special autumn project on the National Art Museum of the Republic of Belarus. It begins with an interview Sviatlana Aneika did with Uladzimir Prakaptsow, director of the National Art Museum (p. 2), followed by some data about the Museum District (p. 5), and then comes a big substantial talk with the Museum curators prepared by the moderator Volha Rybchynskaya (Curator at the Museum. The RB NAM Case, p. 8). In conclusion, there are two materials about restoration and restorers from Aliaksander Lagunovich-Charapko (Restoration Today, p. 18) and from Alena Karpienka and Sviatlana Prakopyeva (Rescued Values, p. 21).

The VISUAL ARTS section contains the Glossary, which comprises all the words from the art sphere topical in this month (November Words, p. 26).

The THEATRE section in November carries one, though extensive, Review which concerns the discussion of the 6th National Theatre Award, its realization and results. This year, regrettably, there is nothing inspiring — just a field for reflection and analysis, according to Nadzieya Buntsevich (Go Forward — and There Will Be No Prize? p. 28).

The MUSIC section in November begins with the Review of Lviv’s interpretation of Bortnianski’s operas from Nastassia Pankratava (The Quarantine of Emotions and Psychological Pressure, p. 32) and closes with Dzmitry Padbiarezski’s Personal Study (p. 35).

The November CHOREOGRAPHY consists of Appraisals: the premiere of the new version of the ballet The Humpbacked Horse at the Belarus Bolshoi Theatre is analyzed by Tattsiana Mushynskaya (Either a Stove or a Throne…, p. 36) and Katsiaryna Yaromina (A la Russe, p. 38). Volha Savitskaya visited the Dressing-room of the ballet dancer Aliaksandra Chyzhyk (Aliaksandra Chyzhyk — a Ballerina of Steel, p. 40).

The CINEMA section presents a Review: Alena Strakhava describes the 3rd Minsk International Festival of Fulldome Animation (Under the Dome of Starry Skies, p. 44). It also includes There Was a Film from Anton Sidarenka about spectacular perfection and political shortsightedness in Yury Tarych’s film Till Tomorrow (1929: Times Change, p. 46).

The regular conclusion of the issue is the IN DESIGN rubric about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus from Ala Pigalskaya: in the focus of attention are poster competitions dedicated to Stanislaw Lem’s 100th anniversary (To Think about the Future, p. 48). На першай старонцы вокладкі: пераходная галерэя паміж Галоўным і Выставачным карпусамі НММ.

2

Рэ­ц эн­з ія квартал Музейны

Го­ра­да­бу­даў­ні­чая тэн­дэн­цыя ства­рэн­ня спе­цы­яль­ных му­зей­ных зон, якія аб’ядноў­ва­юць гіс­та­рыч­ныя бу­ дын­кі ад­на­го квар­та­ла, ужо ста­ла тра­ды­цы­яй. Зга­да­ем Му­зей­ны квар­тал у Ве­не ці Му­зей­ны вос­траў у Бер­ лі­не... А так­са­ма рас­ійскія му­зей­ныя інсты­ту­цыі — Дзяр­жаў­ны му­зей вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва імя А.С. Пуш­ кі­на, Дзяр­жаў­ны гіс­та­рыч­ны му­зей, Дзяр­жаў­ная Трац­ця­коў­ская га­ле­рэя, што сён­ня пра­цу­юць над та­кі­мі пра­екта­мі. Дзя­ку­ючы ўва­зе і пад­трым­цы кі­раў­ніц­тва дзяр­жа­вы наш На­цы­яна­ль­ны мас­тац­кі му­зей па­сту­по­ва пе­ра­ўтва­ра­ецца ў квар­тал. Па­сля за­вяр­шэн­ня ўсіх прац у цэн­тры ста­лі­цы па­ўста­не па­ўна­вар­тас­ны му­зей­ны ком­плекс, дзе ў ад­ным мес­цы раз­мес­цяц­ца не то­ль­кі экс­па­зі­цый­ныя і вы­ста­вач­ныя плош­чы, але і дэ­па­ зі­та­рый, рэ­стаў­ра­цый­ныя май­стэр­ні, на­ву­ко­вая біб­лі­ятэ­ка, архіў, шмат­фун­кцы­яна­ль­ныя за­лы для пра­вя­ дзен­ня ўра­чыс­тых і ад­ука­цый­ных ме­рап­ры­емстваў, ад­мі­ніс­тра­цый­ныя па­мяш­кан­ні, а так­са­ма су­ве­нір­ныя кра­мы, ка­вяр­ня і іншае. У па­чат­ку ліс­та­па­да ўве­дзе­на ў экс­плу­ата­цыю пер­шая час­тка квар­та­ла — бу­дын­кі па ву­лі­цах Кар­ла Мар­кса, 24 і Кі­ра­ва, 25. На­пя­рэ­дад­ні ўра­чыс­та­га ад­крыц­ця но­вых му­зей­ных плош­чаў мы гу­та­рым з ге­не­ра­ль­ным ды­ рэк­та­рам На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь Ула­дзі­мі­рам Пра­кап­цо­вым.

Фа­сад дэ­па­зі­та­рыя ў Рэ­стаў­ра­цый­ным кор­пу­се.

Су­час­насць, акту­аль­насць, раз­віц­цё Раз­мо ­в а з Ула­д зі­м і­рам Пра­к ап­ц о­в ым

Свят­ла­на Анэй­ка Ула­дзі­мір Іва­на­віч, пад­час ва­ша­га кі­раў­ніц­тва На­цы­яна­ль­ным мас­тац­ кім му­зе­ем у 2006 го­дзе бы­ла ад­кры­та пры­бу­до­ва да га­лоў­на­га кор­пу­са, якая па­вя­лі­чы­ла і экс­па­зі­цый­ныя плош­чы, і фон­дас­хо­віш­чы. Ча­му зноў з’яві­ла­ся па­трэ­ба па­шы­рэн­ня му­зея?

— Мас­тац­кі му­зей раз­ві­ва­ецца, і не­абход­насць па­ве­лі­чэн­ня плош­чаў — як экс­па­зі­цый­ных, так і служ­бо­вых — уз­нік­ла як не­ад’емная час­тка гэ­та­га пра­ цэ­су. Су­час­ны му­зей не­маг­чы­ма ўя­віць са­бе без на­леж­най інфрас­трук­ту­ры, якая б за­бяс­пе­чы­ла фун­кцы­яна­ван­не струк­тур­ных пад­раз­дзя­лен­няў, кам­ фор­тныя умо­вы для на­вед­ні­каў, у тым лі­ку лю­дзей з асаб­лі­вы­мі па­трэ­ба­мі (на­яўнасць ліф­таў, пан­ду­саў, спе­цы­яль­ных сан­вуз­лоў), не­абход­ныя за­ха­ды па за­ха­ва­нас­ці экс­па­на­таў у фон­дас­хо­віш­чах і вы­ста­вач­ных за­лах (асвят­ лен­не, тэм­пе­ра­тур­на-ві­ль­гот­нас­ны рэ­жым, сіс­тэ­ма ахо­вы і г.д.). «Мастацтва» № 11 (464)

Му­зей — гэ­та жы­вы арга­нізм, які па­ві­нен раз­ві­вац­ца ад­па­вед­на су­час­ным тэн­дэн­цы­ям у му­зей­най спра­ве. Як уз­нік­ла ідэя ства­рэн­ня му­зей­на­га квар­та­ла?

— У па­чат­ку 2000-х вы­зна­чыў­ся стра­тэ­гіч­ны на­пра­мак да­лей­ша­га раз­віц­ця Мас­тац­ка­га му­зея — ства­рэн­не му­зей­на­га квар­та­ла, мэ­тай яко­га з’яўля­ецца не то­ль­кі раз­гру­зіць му­зей, але і раз­ві­ваць су­час­ную му­зей­ную інфрас­трук­ ту­ру з най­ноў­шы­мі тэх­на­ло­гі­ямі, но­вы­мі экс­па­зі­цы­ямі і фон­дас­хо­віш­ча­мі, тобок зра­біць му­зей зруч­ным і пры­ваб­ным. Ідэя цал­кам ад­па­вя­дае сус­вет­ным тэн­дэн­цы­ям: му­зей­ны ком­плекс, ары­ ента­ва­ны на вя­лі­кую ко­ль­касць гле­да­чоў, па­ві­нен мець ад­па­вед­ную інфрас­трук­ту­ру. Мно­гія му­зеі, па сут­нас­ці, ста­но­вяц­ца не­вя­лі­кі­мі га­ра­да­мі, у якіх ёсць па­ркоў­кі, тран­спарт, рэ­ста­ра­ны, ган­длё­выя за­лы, гас­ці­ні­цы, аўды­то­рыі, тэ­атры, кан­цэр­тныя за­лы і іншае. Яны ства­ра­юць улас­ную эты­ку, эка­но­мі­ку, кар­па­ра­тыў­ную ку­ль­ту­ру, то-бок слу­жаць не то­ль­кі эта­ло­нам да­клад­нас­

Музейны Рэ­ квартал ц эн­з ія

ці і сап­раў­днас­ці, вы­со­ка­га гус­ту, але і спры­яюць са­цы­яль­на­му і ку­ль­тур­ на­му раз­віц­цю. У 1999 го­дзе му­зей на­ве­даў Прэ­зі­дэнт Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь Аляк­сандр Лу­ка­шэн­ка, які не то­ль­кі пад­тры­маў гэ­тую ідэю, але і да гэ­та­га ча­су кан­тра­люе ства­рэн­не му­зей­на­га ком­плек­су. Не­ўза­ба­ве му­зею быў пе­рад­адзе­ны бу­ды­нак па ву­лі­цы Ле­ні­на, 22, у якім ця­пер раз­меш­ча­ны му­зей­ныя служ­бы. Ра­шэн­нем кі­раў­ні­ка дзяр­жа­вы ў 2010 го­дзе па вы­ні­ках яго на­вед­ ван­ня вы­ста­вы «Зям­ля пад бе­лы­мі кры­ла­мі» му­зею быў пе­рад­адзе­ны бу­ ды­нак бы­ло­га сту­дэн­цка­га інтэр­на­та Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га ўні­вер­сі­тэ­та па вул. К. Мар­кса, 24. Раз­ам з бу­дын­ка­мі па вул. Кі­ра­ва, 25, і Ле­ні­на, 20, што ўжо на­ле­жа­лі На­цы­яна­ль­на­му мас­тац­ка­му му­зею, яны фак­тыч­на ўтва­ра­юць адзі­ны му­зей­ны квар­тал, які па­сля рэ­кан­струк­цыі і пры­ста­са­ван­ня ста­не ад­ мет­най ку­ль­тур­най кроп­кай Мін­ска і ўсёй кра­іны. Архі­тэк­тур­ны пра­ект, што прад­угле­джвае аб’яднан­не асоб­ных му­зей­ных бу­дын­каў у адзі­ны ком­плекс з да­па­мо­гай уста­вак і га­ле­рэй, уз­ве­дзе­ных па­між імі, а так­са­ма праз доб­

3

раў­па­рад­ка­ван­не ўнут­ра­най тэ­ры­то­рыі му­зея, рас­пра­ца­ва­ны спе­цы­яліс­та­ мі ПКУП «Мін­скпра­ект». Пра­ект улі­чыў каш­тоў­насць гіс­та­рыч­най за­бу­до­вы дзей­на­га га­рад­ско­га квар­та­ла і грун­ту­ецца на пры­нцы­пе бе­раж­лі­ва­га ўклю­ чэн­ня му­зей­на­га ком­плек­су ў га­рад­ское ася­род­дзе цэн­тра ста­лі­цы. Фун­кцыі за­каз­чы­ка, як пры бу­даў­ніц­тве пры­бу­до­вы да му­зея, так і па рэ­кан­струк­цыі і пры­ста­са­ван­ні на­зва­ных бу­дын­каў у адзі­ны ком­плекс, вы­кон­вае му­зей. Фі­ нан­са­ван­не аб’екта за­бяс­печ­ва­ецца за кошт срод­каў рэ­спуб­лі­кан­ска­га бю­ джэ­ту пры пад­трым­цы ўра­да і Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вя­до­ма, што пра­екта­ван­не му­зей­на­га ком­плек­су пра­во­дзіц­ца ў не­ка­ль­кі эта­паў. На да­дзе­ны мо­мант за­вер­ша­ны пер­шы этап — уве­дзе­ны ў экс­плу­ ата­цыю бу­дын­кі 1 і 4 пус­ка­вых ком­плек­саў (па вул. Кі­ра­ва, 25, і К. Мар­кса, 24, ад­па­вед­на). Што пла­ну­ецца да­лей?

— На дру­гім эта­пе мяр­ку­ецца рэ­стаў­ра­цыя і пры­ста­са­ван­не ад­мі­ніс­тра­цый­ на­га бу­дын­ка па вул. Ле­ні­на, 22 (2 пус­ка­вы ком­плекс). Існу­ючая па­бу­до­ва лістапад, 2021

4

Музейны квартал

Ула­дзі­мір Пра­кап­цоў. Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

па­тра­буе ка­пі­та­ль­на­га ра­мон­ту. Але гэ­та ве­ль­мі скла­да­ны пра­цэс. Сён­ня фак­ тыч­на ўсе су­пра­цоў­ні­кі ад­мі­ніс­тра­цый­ных, гас­па­дар­чых і тэх­ніч­ных служ­баў му­зея раз­мяш­ча­юцца ў ім. На пе­ры­яд рэ­кан­струк­цыі мы па­він­ны знай­сці па­ мяш­кан­ні, ку­ды яны пе­ра­едуць, каб му­зей мог на­рма­ль­на пра­ца­ваць. Апош­няя, най­бо­льш ад­каз­ная і скла­да­ная рэ­кан­струк­цыя (3 пус­ка­вы ком­ плекс) ча­кае га­лоў­ны бу­ды­нак му­зея, уз­ве­дзе­ны па пра­екце архі­тэк­та­ра Мі­ха­іла Бак­ла­на­ва яшчэ ў 1957 го­дзе, ды­рэк­та­рам установы та­ды бы­ла Але­на Ала­да­ва. І нам трэ­ба не то­ль­кі аб­на­віць уні­ка­ль­ную тын­коў­ку фа­са­ да, ад­рэс­таў­ра­ваць ску­льп­тур­ныя кам­па­зі­цыі ў ні­шах і на фа­са­дзе бу­дын­ка, ба­рэ­ль­ефы, але і аб­ста­ля­ваць за­лы га­лоў­на­га кор­пу­са су­час­ны­мі сіс­тэ­ма­мі клі­мат-кан­тро­лю, ахо­вы і ві­дэ­ана­зі­ран­ня, сас­та­рэ­лі і інжы­нер­ныя сет­кі. Бу­ ды­нак па­ві­нен быць кам­фор­тным для су­пра­цоў­ні­каў і на­вед­ва­ль­ні­каў, та­му мы пла­ну­ем уста­ля­ваць ліфт, якраз на мес­цы бы­ло­га ды­рэк­тар­ска­га ка­бі­не­та. Ця­пер мы зна­хо­дзім­ся на эта­пе пра­екта­ван­ня 2-га і 3-га пус­ка­вых ком­плек­ саў. Па­сля за­кан­чэн­ня ўсіх рэ­стаў­ра­цый­ных і бу­даў­ні­чых ра­бот му­зей­ны квар­тал На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея бу­дзе мець на­ступ­ную струк­ту­ру: Га­лоў­ны кор­пус (бу­ды­нак па вул. Ле­ні­на, 20, з пры­бу­до­вай), Ад­мі­ніс­тра­цый­ны кор­пус (бу­ды­нак па вул. Ле­ні­на, 22), Вы­ста­вач­ны кор­пус (бу­ды­нак па вул. К. Мар­кса, 24) і Рэ­стаў­ра­цый­ны кор­пус з дэ­па­зі­та­ры­ем і біб­лі­ятэ­кай (бу­ды­нак па вул. Кі­ра­ва, 25). Усе яны бу­дуць злу­ча­ныя па­між са­бой пе­ра­ход­ны­мі га­ле­рэ­ямі і пры­бу­до­ва­мі. У цэн­тры ком­плек­су з’явіц­ца ўту­ль­ны дво­рык, ён ста­не па­ркам ску­льп­ту­ры. Рэ­кан­струк­цыя Га­лоў­на­га і Ад­мі­ніс­тра­цый­на­га кар­пу­соў пры­вя­дзе да змен і ў раз­мяш­чэн­ні ста­лых экс­па­зі­цый му­зея. «Рус­кае мас­тац­тва XVIII—XX стст.», раз­меш­ча­нае на дру­гім па­вер­се Га­лоў­на­га кор­пу­са, па­вя­лі­чыц­ца на ад­ну пры­бу­да­ва­ную экс­па­зі­цый­ную за­лу плош­чай 207 м2. Гэ­та да­зво­ліць да­поў­ ніць экс­па­зі­цый­ны шэ­раг тво­ра­мі мас­тац­тва са­вец­ка­га пе­ры­яду з фон­дас­хо­віш­чаў. Экс­па­зі­цыя «Мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі кан­ца XVII — па­чат­ку XIX ст.» так­са­ма па­вя­ лі­чыц­ца і раз­мес­ціц­ца ў 5 за­лах трэ­ця­га па­вер­ха пры­бу­до­вы. Агу­ль­ная плош­ ча скла­дзе 1384 м2. У сваю чар­гу, экс­па­зі­цыю «Мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі кан­ца XIX — па­чат­ку XXI ст.», якая зна­хо­дзіц­ца на чац­вёр­тым па­вер­се пры­бу­до­вы, да­поў­ніць за­ла бе­ла­рус­кай гра­фі­кі плош­чай 275 м2. Асоб­ны раз­дзел экс­па­зі­ цыі пла­ну­ецца пры­свя­ціць твор­час­ці вя­до­мых мас­та­коў Бе­ла­ру­сі. У су­вя­зі з рэ­кан­струк­цы­яй ад­мі­ніс­тра­цый­на­га бу­дын­ка му­зея з’явіц­ца маг­чы­ масць па­леп­шыць умо­вы экс­па­на­ван­ня мас­тац­тва кра­ін За­ход­няй і Усход­няй Еўро­пы. У па­ра­ўнан­ні з сён­няш­няй па­вя­лі­чыц­ца і ко­ль­касць му­зей­ных прад­ ме­таў у экс­па­зі­цыі «Мас­тац­тва кра­ін Усхо­ду». Знач­ным да­сяг­нен­нем, мне пад­аец­ца, з’яўля­ецца і ства­рэн­не па­ста­яннай экс­па­зі­цыі, пры­све­ча­най тра­ды­цый­на­му на­род­на­му мас­тац­тву Бе­ла­ру­сі. Ця­ пер ад­чу­ва­ецца вос­тры не­да­хоп та­кой экс­па­зі­цыі ў му­зеі. Час­тка ба­га­тай «Мастацтва» № 11 (464)

ка­лек­цыі на­род­на­га мас­тац­тва раз­меш­ча­на ў фі­лі­яле «Му­зей бе­ла­рус­ка­га на­род­на­га мас­тац­тва» ў Раў­бі­чах. Фонд му­зея да­зва­ляе ства­рыць яшчэ ад­ ну экс­па­зі­цыю по­бач са ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­кім і су­час­ным на­цы­яна­ль­ным мас­тац­твам. Ула­дзі­мір Іва­на­віч, рас­ка­жы­це пад­ра­бяз­ней пра тыя служ­бо­выя па­мяш­ кан­ні, з якіх скла­да­ецца ўве­дзе­ны ў экс­плу­ата­цыю ў ліс­та­па­дзе бя­гу­ча­га го­да Рэ­стаў­ра­цый­ны кор­пус.

— Як ужо бач­на з на­звы гэ­та­га кор­пу­са, асноў­нае мес­ца ў ім за­йма­юць па­мяш­ кан­ні для му­зей­ных рэ­стаў­ра­та­раў. Увя­дзен­не ў экс­плу­ата­цыю 1-й чар­гі му­ зей­на­га ком­плек­су На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея знач­на па­леп­шы­ла ма­ тэ­ры­яль­ную ба­зу рэ­стаў­ра­цый­ных май­стэр­няў і фак­тыч­на за­кла­ла пад­му­рак буй­но­га рэ­стаў­ра­цый­на­га цэн­тра. У склад рэ­стаў­ра­цый­на­га кор­пу­са ўвай­шлі 14 спе­цы­ялі­за­ва­ных рэ­стаў­ра­цый­ных май­стэр­няў, па­мяш­кан­ні хім­ла­ба­ра­то­ рыі, фо­та­фік­са­цыі, кан­фе­рэнц-за­ла, не­абход­ныя тэх­ніч­ныя па­мяш­кан­ні. Усё гэ­та знач­на па­леп­шыць умо­вы пра­цы рэ­стаў­ра­цый­най служ­бы му­зея, да­зво­ ліць па­вя­лі­чыць аб’ём і якасць кан­сер­ва­цыі і рэ­стаў­ра­цыі тво­раў мас­тац­тва з улас­на­га збо­ру му­зея, а так­са­ма па за­яўках іншых фі­зіч­ных і юры­дыч­ных асоб. На ба­зе но­вых рэ­стаў­ра­цый­ных май­стэр­няў з’явіц­ца маг­чы­масць для арга­ні­за­цыі на леп­шым уз­роў­ні ста­жы­ро­вак рэ­стаў­ра­та­раў кра­іны, ажыц­цяў­ лен­ня вы­твор­чай пра­кты­кі вы­ха­ван­цаў про­фі­ль­ных на­ву­ча­ль­ных уста­ноў. Так­са­ма адзна­чу, што ў гэ­тым бу­дын­ку раз­мяш­ча­ецца но­вы дэ­па­зі­та­рый плош­чай бо­льш за 800 м2 і на­ву­ко­вая біб­лі­ятэ­ка му­зея з кні­гас­хо­віш­чам. Мне пад­аец­ца, для му­зея най­бо­льш знач­ным да­сяг­нен­нем з’яўля­ецца ад­ крыц­цё дэ­па­зі­та­рыя. 8 но­вых фон­дас­хо­віш­чаў аб­ста­ля­ва­ны спе­цы­яль­ ны­мі сіс­тэ­ма­мі для за­хоў­ван­ня му­зей­ных прад­ме­таў і ка­лек­цый — пе­ра­ соў­ныя шмат­сек­цый­ныя стэ­ла­жы, ме­та­ліч­ныя ша­фы і сет­кі. Па­мяш­кан­ні за­бяс­пе­ча­ны су­пра­ць­па­жар­най і ахоў­най сіг­на­лі­за­цы­яй, сіс­тэ­май ума­ца­ ва­ных жа­лез­ных дзвя­рэй, ра­шо­так на вок­нах і г. д. Але ці вы­ра­ша­юць яны пра­бле­му не­да­хо­пу фон­дас­хо­віш­чаў му­зея?

— Без­умоў­на, сі­ту­ацыя знач­на па­леп­шыц­ца, мно­гія ка­лек­цыі пе­ра­едуць у кам­фор­тныя умо­вы за­ха­ван­ня. Але му­зей­ны фонд на­ліч­вае бо­льш за 30 000 адзі­нак і што­год па­вя­ліч­ва­ецца. Та­му пы­тан­ням за­ха­ван­ня фон­даў над­аец­ ца шмат ува­гі, і пры пра­екта­ван­ні 2-га і 3-га пус­ка­вых ком­плек­саў бу­дуць прад­угле­джа­ны асоб­ныя фон­дас­хо­віш­чы для рам і злеп­каў, дэ­ка­ра­тыў­ на-пры­клад­но­га мас­тац­тва, ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га жы­ва­пі­су і ску­льп­ту­ры, а так­са­ма буй­на­фар­мат­на­га жы­ва­пі­су на пад­рам­ні­ках. З ад­крыц­цём Вы­ста­вач­на­га кор­пу­са, бу­даў­ніц­тва яко­га ішло не адзін год, маг­чы­мас­цей для экс­па­на­ван­ня на­цы­яна­ль­ных ка­лек­цый ста­не яшчэ бо­льш?

— Ад­крыц­цё Вы­ста­вач­на­га кор­пу­са да­зво­ліць знач­на па­леп­шыць на­шу вы­ ста­вач­ную дзей­насць. Па-пер­шае, ён возь­ме на ся­бе вя­лі­кую час­тку на­груз­кі па за­меж­ных і ка­мер­цый­ных вы­ста­вач­ных пра­ектах. Тут ёсць для гэ­та­га ўсе ўмо­вы. Па-дру­гое, не­за­леж­ныя ад­на ад ад­ной за­лы Вы­ста­вач­на­га кор­пу­са да­зво­ляць ства­раць гнут­кі вы­ста­вач­ны план, каб знай­сці мес­ца і для кан­цэп­ ту­аль­ных му­зей­ных пра­ектаў з фон­даў, і для дзе­ючых мас­та­коў. Пад­час ад­крыц­ця но­ва­га кор­пу­са мы сус­трэ­нем на­шых на­вед­ва­ль­ні­каў буй­ ны­мі вы­ста­вач­ны­мі пра­екта­мі з фон­даў му­зея: «Вы­ра­та­ва­ныя каш­тоў­нас­ці» — тво­ры ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га, рус­ка­га, за­меж­на­га мас­тац­тва XVII — пер­шай па­ло­вы ХХ ст., ад­рэс­таў­ра­ва­ныя му­зей­ны­мі рэ­стаў­ра­та­ра­мі, і вы­ста­ва «Рух зям­лі» — тво­ры бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ХХ — па­чат­ку ХХІ ст. (жы­ва­піс, гра­фі­ка, ску­льп­ту­ра і дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­ное мас­тац­тва). А так­са­ма ка­вяр­няй і су­ ве­нір­най кра­май, у якой бу­дуць му­зей­ныя вы­дан­ні — аль­бо­мы ды ка­та­ло­гі. І тут я зга­даю наш су­мес­ны з вы­да­вец­твам «Бе­ла­русь» пра­ект — се­рыю «Сла­ ву­тыя мас­та­кі з Бе­ла­ру­сі», якая рас­па­ча­тая ў 2012 го­дзе і ўжо ўклю­чае бо­ льш за 40 вы­дан­няў пра бе­ла­рус­кіх мас­та­коў. А так­са­ма мож­на бу­дзе на­быць аль­бом-ка­та­лог «Іка­на­піс і алтар­ны жы­ва­піс Бе­ла­ру­сі XVI — па­чат­ку XIX ст.», якім у 2021 го­дзе рас­па­чы­на­ецца фун­да­мен­та­ль­ны на­ву­ко­ва-ад­ука­цый­ны пра­ект му­зея і вы­да­вец­тва «Бе­ла­русь» — 13-том­ная се­рыя «На­цы­яна­ль­ны мас­тац­кі му­зей Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь», ку­ды ўвой­дуць най­леп­шыя тво­ры мас­тац­тва з на­ша­га збо­ру.

Рэ­ц эн­з ія

5

му­зей­ны квар­тал: ліч­бы і фак­ты Му­зей­ны ком­плекс скла­да­юць бу­дын­кі, якія з’яўля­юцца по­мні­ка­мі архі­тэк­ту­ры і ўне­се­ны ў Дзяр­жаў­ны спіс гіс­ то­ры­ка-ку­ль­тур­ных каш­тоў­нас­цяў. Га­лоў­ны кор­пус — гэ­та гіс­то­ры­ка-ку­ль­тур­ная каш­тоў­насць ся­рэ­дзі­ны ХХ ста­год­дзя 2-й ка­тэ­го­рыі. Ад­мі­ніс­тра­цый­ны, Рэ­стаў­ра­ цый­ны і Вы­ста­вач­ны кор­пу­сы з’яў­ля­юцца гіс­то­ры­каку­ль­тур­най каш­тоў­нас­цю ся­рэ­дзі­ны XX ста­год­дзя 3-й ка­тэ­го­рыі.

Зала №2. Рэндар выставы «Выратаваныя каштоўнасці».

На­ву­ко­вая біб­л і­я тэ­ка му­зея існуе з 1945 го­да. Біб­лі­ятэч­ны фонд на­ліч­вае 40 ты­сяч адзі­нак кніг і пе­ры­ядыч­ных вы­дан­няў. З ад­крыц­цём бу­дын­ка му­зей­на­га квар­та­ла па ву­лі­цы Кі­ра­ва, 25 біб­лі­ятэ­ка зойме но­выя па­мяш­кан­ні агу­ль­най плош­чай 164 м2 з асоб­ным кні­гас­хо­віш­ чам, аб­ста­ля­ва­ным су­час­ны­мі ма­бі­ль­ны­мі сіс­тэ­ма­мі за­хоў­ван­ня фон­даў, і чы­та­ль­най за­лай з камп’юта­ры­за­ва­ны­мі пра­цоў­ны­мі мес­ца­мі. Гэ­та да­зво­ ліць арга­ні­за­ваць, вес­ці і вы­ка­рыс­тоў­ваць аўта­ма­ты­за­ва­ную ба­зу да­ных. Ства­рэн­не чы­та­ль­най за­лы дае маг­чы­масць спе­цы­яліс­там і да­след­чы­кам з роз­ных уста­ноў кра­іны пра­ца­ваць са спе­цы­ялі­за­ва­най лі­та­ра­ту­рай. Біб­ лі­ятэ­ка мае ба­га­ты фонд вы­дан­няў па мас­тац­тве, мно­гія з якіх уні­ка­ль­ныя і не ма­юць ана­ла­гаў у іншых біб­лі­ятэ­ках Бе­ла­ру­сі. Тут саб­ра­ны за­меж­ныя і бе­ла­рус­кія вы­дан­ні па гіс­то­рыі сус­вет­на­га мас­тац­тва, не­абход­ныя для

Агульны выгляд Рэстаўрацыйнага і Адміністрацыйнага корпусоў музея (з боку вуліцы Кірава). Рэндар.

Скульптурны дворык. Рэндар.

на­ву­ко­вай ра­бо­ты (у тым лі­ку для пра­вя­дзен­ня атры­бу­цый), пад­рых­тоў­кі му­зей­ных ку­ль­тур­на-ад­ука­цый­ных пра­грам і іншай про­фі­ль­най дзей­нас­ ці: ка­та­ло­гі му­зей­ных і пры­ват­ных ка­лек­цый, аўкцы­ённыя і вы­ста­вач­ныя ка­та­ло­гі, ма­наг­ра­фіі і ка­та­ло­гі-рэзанэ, слоў­ні­кі мас­та­коў і раз­на­стай­ныя да­ ве­дач­ныя вы­дан­ні. Фон­дас­хо­віш­ча атры­ма­ла но­выя плош­чы — пры­бу­до­ву па­між бу­дын­ ка­мі па ву­лі­цы Ле­ні­на, 20 і вул. Кі­ра­ва, 25 і па­мяш­кан­ні бу­дын­ка па ву­лі­цы Кі­ра­ва, 25 пры­ста­са­ва­лі пад дэ­па­зі­та­рый. У вы­ні­ку па­бу­да­ва­на 8 спе­цы­ялі­ за­ва­ных му­зей­ных фон­дас­хо­віш­чаў агу­ль­най плош­чай 817 м2. У іх бу­дуць раз­меш­ча­ны схо­віш­чы ча­со­вых па­ступ­лен­няў (60 м2), пры­клад­но­га і на­род­ на­га мас­тац­тва (120 м2), схо­віш­чы рус­ка­га (74 м2) і бе­ла­рус­ка­га жы­ва­пі­су

Агу­ль­ны вы­гляд Га­лоў­на­га кор­пу­са му­зея. Рэ­ндар.

лістапад, 2021

6

Рэ­ц эн­з ія

Зала №1. Рэндар выставы «Выратаваныя каштоўнасці».

(563 м2), што дасць маг­чы­масць істот­на па­леп­шыць існу­ючыя ўмо­вы за­хоў­ ван­ня му­зей­ных прад­ме­таў, якія раз­мес­цяц­ца на 261 пе­ра­соў­ным стэ­ла­жы.

14 па­мяш­кан­няў рэ­стаў­ра­цый­н ых май­стэр­няў раз­меш­ча­ны на дру­гім і трэ­цім па­вер­хах Рэ­стаў­ра­цый­на­га кор­пу­са і за­йма­юць агу­ль­ную плош­чу ў 1398 м2. Гэ­та 4 май­стэр­ні сек­та­ра рэ­стаў­ра­цыі алей­на­га жы­ва­ пі­су, 4 май­стэр­ні сек­та­ра рэ­стаў­ра­цыі ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, 4 май­стэр­ні сек­та­ра рэ­стаў­ра­цыі дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­но­га мас­тац­тва, у тым лі­ку: май­стэр­ні рэ­стаў­ра­цыі тка­нін, вы­ра­баў з ме­та­лу, вы­ра­баў з дрэ­ ва, фар­фо­ру і ке­ра­мі­кі. У агу­ль­ным ка­рыс­тан­ні зна­хо­дзіц­ца май­стэр­ня для па­крыц­ця прад­ме­таў ла­кам і май­стэр­ня рэ­стаў­ра­цыі буй­на­фар­мат­ных тво­ раў.

Зала №3. Рэндар.

Арт-крама ў Выставачным корпусе. Рэндар 2. «Мастацтва» № 11 (464)

Мастацкі раз­ві­вае кан­цэп­цыю да­ступ­н а­га му­зея. Для на­вед­ва­ль­ні­ каў, якія пе­ра­мяш­ча­юцца на руч­ной інва­лід­най ка­ляс­цы і ад­чу­ва­юць цяж­ кас­ці па пе­ра­адо­лен­ні пры­сту­пак лес­віч­ных мар­шаў, на ўва­хо­дзе ў Вы­ста­ вач­ны кор­пус (Кар­ла Мар­кса, 24) уста­ноў­ле­ны пан­дус, унут­ры — пад’ёмнік і ліфт, а так­са­ма спе­цы­яль­ныя сан­вуз­лы для інва­лі­даў. Праз пе­ша­ход­ны атры­ум на трэ­цім па­вер­се бу­дын­ка на­вед­ва­ль­ні­кі змо­гуць па­тра­піць у вы­ ста­вач­ныя за­лы Га­лоў­на­га кор­пу­са. Так­са­ма для му­зей­ных інклю­зіў­ных пра­грам на­бы­ты план­шэ­ты для экс­кур­сій і аўды­ягі­ды ў кам­плек­це. Дру­гі па­верх кор­пу­са ад­да­дзе­ны пад ка­бі­не­ты су­пра­цоў­ні­каў трох на­ву­ко­вых ад­дзе­л аў — ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га, за­меж­на­га і бе­ ла­рус­ка­га мас­тац­тва XX—XXI ста­год­дзяў (уся­го 11 ка­бі­не­таў). Так­са­ма тут зна­хо­дзіц­ца вы­я ўлен­ч ая сту­дыя плош­чай 50 м2 для пра­вя­дзен­ня інтэ­рак­тыў­ных му­зей­ных за­нят­каў і пра­грам, май­стар-кла­саў, лек­цый і се­мі­на­раў. Два па­мяш­кан­ні за­ймае цэнтр ска­ні­ра­ван­ня і дру­ку. У Вы­ста­ вач­ным кор­пу­се зна­хо­дзяц­ца 4 вы­ста­вач­н ыя за­лы агу­ль­най плош­ чай 846 м2. Для іх асвят­лен­ня бы­лі вы­ка­рыс­та­ны 437 свя­ці­ль­няў кам­па­ніі Signify-Philips Lighting (Ні­дэр­лан­ды), якія да­юць маг­чы­масць па­ўна­цэн­ на­га агля­ду экс­па­на­таў. Інды­ві­ду­аль­нае пад­свят­лен­не кож­на­га экс­па­на­та вы­ра­ша­ецца сіс­тэ­май кі­ра­ван­ня асвят­лен­нем DALI. Для вы­ста­вач­ных за­

Рэ­ц эн­з ія

7

лаў бы­лі на­бы­ты 497 мет­раў пад­вес­ных сіс­тэм для кар­цін (Artiteq, Ні­дэр­ лан­ды), 230 раз­на­стай­ных па па­ме­ры пад­ста­вак і под­ыу­маў, 40 віт­рын, 44 вы­ста­вач­ныя стэн­ды інды­ві­ду­аль­на­га вы­ра­бу. 8 прэ­цы­зій­ных кан­ды­ цы­яне­раў іта­ль­янскай кам­па­ніі HiRef пры­зна­ча­ны для пад­тры­ман­ня да­ клад­ных па­ра­мет­раў тэм­пе­ра­ту­ры і ві­ль­гот­нас­ці ў вы­ста­вач­ных за­лах з пад­вы­ша­ны­мі па­тра­ба­ван­ня­мі да мік­рак­лі­ма­ту. Яны раз­лі­ча­ны на круг­ла­ су­тач­ную ра­бо­ту на пра­ця­гу ўся­го го­да. Пад­рых­та­ва­ла Свят­ла­на Анэй­ка. Чытальная зала навуковай бібліятэкі музея ў Рэстаўрацыйным корпусе. Рэндар.

Арт-крама ў Выставачным корпусе. Рэндар.

Над інтэр’ера­мі Вы­ста­вач­на­га кор­пу­са пра­ца­ва­ла ды­зай­нер­ка Алё­на Мат­ро­са­ва, кі­ раў­ні­ца ды­зайн-сту­дыі «Асту­ла». Яна з’яўля­ецца амаль адзі­най айчын­най спе­цы­яліс­ ткай у га­лі­не му­зей­на­га ды­зай­ну і па­ста­яннай парт­нёр­кай НММ. Яшчэ ў 2006—2007 га­дах Алё­на Мат­ро­са­ва пры­ма­ла ўдзел у рас­пра­цоў­цы экс­па­зі­цый і аб­ста­ля­ван­ня для пры­бу­до­вы му­зея, по­тым пяць год пра­ца­ва­ла над ды­зайн-пра­ектам экс­па­зі­цыі фі­лі­ яла НММ «Му­зей В. К. Бя­лы­ніц­ка­га-Бі­ру­лі» ў Ма­гі­лё­ве. Дзя­ку­ючы ды­зай­нер­цы бы­лі пад­рых­та­ва­ны пра­екты экс­па­зі­цый буй­ных ча­со­вых вы­стаў — «Х ста­год­дзяў мас­тац­ тва Бе­ла­ру­сі», «Гоя… Пі­ка­са», «Ма­люн­кі і аква­рэ­лі На­па­ле­она Орды» ў Мас­тац­кім. Для Вы­ста­вач­на­га кор­пу­са Алё­на Мат­ро­са­ва рас­пра­ца­ва­ла ды­зайн інтэр’ераў Арткра­мы і ка­вяр­ні, вес­ты­бю­ля, пе­ра­ход­най га­ле­рэі і ко­ле­ра­вае ра­шэн­не сцен вы­ста­ вач­ных за­лаў. Яно пад­абра­на для кож­на­га па­мяш­кан­ня інды­ві­ду­аль­на — цём­на-сі­ні і цём­на-бар­до­вы ко­ле­ры на трэ­цім па­вер­се, свет­ла-шэ­рая і свет­ла-ру­жо­вая га­ма — на чац­вёр­тым.

Кавярня ў Выставачным корпусе. Рэндар.

Вестыбюль Выставачнага корпуса. Рэ­ндар. лістапад, 2021

8

Музейны Рэ­ц эн­з ія квартал

Ку­ра­тар у му­зеі НММ РБ case Сён­ня фі­гу­ра ку­ра­та­ра з’яўля­ецца ад­ной з цэн­тра­ль­ных у музейнай сферы. Яго ро­ля бяс­спрэч­на важ­ная як у фар­ма­ван­ні стра­тэ­гій ства­рэн­ня і па­ паў­нен­ня ка­лек­цый, вы­ста­вач­най, ад­ука­цый­най па­лі­ты­кі інсты­ту­цыі, так і ў бо­льш шы­ро­кім раз­умен­ні — уклю­чэн­ні су­час­ных мас­та­коў і но­вых на­ прам­каў у арбі­ту ці­ка­вас­ці му­зея. Дзе па­ля­га­юць рам­кі і межы яго дзей­ нас­ці, якія пра­бле­мы і за­да­чы пе­рад ім па­ўста­юць?...

У раз­мо­ве ўдзе­ль­ні­ча­лі: Свят­ла­на Анэй­ка, на­ мес­ні­ца ге­не­ра­ль­на­га ды­рэк­та­ра па на­ву­ко­вай і асвет­ніц­кай ра­бо­це. Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва, за­ гад­чы­ца ад­дзе­ла бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ХХ—ХХІ ста­год­дзяў. Але­на Кар­пен­ка, за­гад­чы­ца ад­дзе­ла ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва. Юлія Лі­сай, вя­ду­чая на­ву­ко­вая су­пра­цоў­ні­ца ад­дзе­ла за­меж­ на­га мас­тац­тва. Дзміт­рый Мо­ніч, вя­ду­чы на­ву­ко­ вы су­пра­цоў­нік ад­дзе­ла ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва. Свят­ла­на Пра­ко­п’е­ва, за­гад­чы­ца ад­ дзе­ла за­меж­на­га мас­тац­тва. Дзміт­рый Са­лод­кі, стар­шы на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік ад­дзе­ла бе­ла­рус­ ка­га мас­тац­тва ХХ—ХХІ ста­год­дзяў. Ма­дэ­ра­тар­ка Во­ль­га Рыб­чын­ская.

За­да­чы і пры­н цы­п ы пра­цы Во­ль­га Рыб­чын­ская: Перш чым па­глыб­ляц­ца ў тэ­му му­зей­на­га ку­ра­тар­ства, пра­па­ную вы­зна­ чыц­ца з тэр­мі­на­ло­гі­яй. Як кож­ны з вас для ся­бе і ў меж­ах фар­ма­ту інсты­ту­цыі вы­зна­чае паняцце «ку­ра­тар му­зея»? Ці ад­роз­ні­ва­еце вы спе­цы­фі­ку «ку­ра­тар му­зея» і «су­час­ны ку­ра­тар» (які вы­раб­ ляе кры­тыч­ныя ве­ды)? Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: На мой по­гляд, та­кі падзел ця­пер ад­сут­ні­чае. Ка­лі ты ма­еш на ўва­зе «ку­ра­тар пра­ектаў акту­аль­на­га, кан­тэм­па­рар­ на­га мас­тац­тва», трэ­ба пры­знаць, што мы з гэ­тым ма­тэ­ры­ялам і з гэ­тым кан­тэк­стам у му­зеі не пра­цу­ем. У нас на­ват ня­ма гэ­тай ка­лек­цыі. «Мастацтва» № 11 (464)

Мы ўсё ж кла­січ­ная му­зей­ная інсты­ту­цыя, якая за­йма­ецца гіс­та­рыч­най спад­чы­най. Я не ка­жу, што мы па­він­ны ўво­гу­ле ад­мо­віц­ца ад та­кіх пра­ ектаў, пэў­ны пра­цэнт му­сіць быць, бо мы му­зей уні­вер­са­ль­на­га ты­пу і па­він­ны за­кра­наць увесь шы­ро­кі ды­япа­зон мас­тац­кіх вы­каз­ван­няў. Але па­куль у нас ка­заць пра пра­екты, што ты­чац­ца су­час­на­га мас­тац­тва (у сэн­се кан­тэм­па­ра­ры), не да­во­дзіц­ца. Во­ль­га Рыб­чын­ская: У пы­тан­ні пра спе­цы­фі­ку ку­ра­тар­ства мя­не ці­ка­ві­лі ме­та­да­ло­гія і пры­ёмы. Хоць ці­ка­вая і па­зі­цыя інсты­ту­цыі ў да­чы­нен­ні да су­час­на­га мас­тац­тва... Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Гэ­та іншае. Пе­ра­важ­ным з’яў­ля­ецца кла­січ­ны пад­ыход да прэ­зен­та­цыі (асаб­лі­ва ўліч­ва­ючы вя­лі­кую ко­ль­касць юбілей­­ ных пер­са­на­ль­ных вы­стаў), але па­чы­на­юць фар­ ма­­вац­ца но­выя ра­кур­сы, як, на­прык­лад, у ку­ра­тар­­ скім пра­екце Дзміт­рыя Са­лод­ка­га «Ча­му Ты Мя­не па­кі­нуў?», дзе бе­ла­рус­кая драў­ля­ная скульп­­ту­ра па­ўста­ла не про­ста як гіс­та­рыч­ны по­мнік, а, як ты вы­ка­за­ла­ся, фар­ма­ва­ла кры­тыч­ныя ве­ды. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Так, вя­до­ма. Мяркую, тут клю­ча­вым пы­тан­нем ста­но­віц­ца, што ку­ра­тар жа­дае рас­па­вес­ці, зы­хо­дзя­чы з гэ­та­га ён вы­ка­ рыс­тоў­вае той ці іншы пры­ём, так вы­ра­ша­ецца на­ступ­нае пы­тан­не — як. Пра­па­ную раз­гле­дзець стра­тэ­гію і пры­ёмы, якія вы­ка­рыс­тоў­вае ку­ра­тар на кан­крэт­ным пра­екце, што ця­пер экс­па­ну­ецца ў му­зеі. Дзміт­рый, ваш

2. Праект «Сучаснікі ХХ. Стагоддзе беларускага пар­ трэта» ўлучыў 150 партрэтаў розных школ і мастацкіх кірункаў. Экспазіцыя складалася з пяці раздзелаў — паводле храналогіі, тэмаў і стыляў. 2017. Куратарка Кацярына Ізафатава.

3. Рэ­трас­пек­тыў­ная вы­ста­ва тво­раў кла­сі­ка бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ХХ ста­год­дзя Ізра­іля Ба­са­ва «Пра­муд­расць збу­да­ва­ла са­бе дом» бы­ла пры­мер­ка­ва­ная да 100-год­ дзя з дня яго на­ра­джэн­ня. 2018. Ку­ра­тар­ка Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва.

4. Су­мес­на з Ві­цеб­скім аб­лас­ным кра­язнаў­чым му­зе­ем быў арга­ні­за­ва­ны вы­ста­вач­ны пра­ект «Да­від Якер­сон. Ску­льп­ту­ра. Гра­фі­ка», пры­мер­ка­ва­ны да 125-год­дзя з дня на­ра­джэн­ня вя­до­ма­га ску­льп­та­ра і гра­фі­ка. 2021. Ку­ра­тар­ка Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва.

Музейны квартал вы­ста­вач­ны пра­ект, пры­све­ча­ны 100-га­до­ва­му юбі­лею Ві­лен­ска­га бе­ла­рус­ка­га му­зея імя Іва­на Луц­ке­ві­ча. Якія пры­ёмы для вас бы­лі акту­аль­ныя ў рас­пра­цоў­цы вы­ста­вы? Вы ўза­ема­дзей­ні­ча­лі з гіс­та­рыч­най спад­чы­най, ка­лек­цы­яй, што за­хоў­ва­ ецца ў роз­ных інсты­ту­цы­ях. На пры­кла­дзе і ма­ тэ­ры­яле гэ­тай ва­шай пра­цы ці мо­жа­це вы ка­заць пра спе­цы­фі­ку му­зей­на­га ку­ра­тар­ства? Дзміт­рый Мо­ніч: Тут дзей­ні­чае адзі­ны пры­ём і спе­цы­фі­ка — пра­ца­ваць з тым, што ма­ем. Ха­це­ ла­ся б па­каз­ваць бо­льш, але… што бы­ло — тое і па­ка­за­лі. Прад­стаў­ле­нае ў экс­па­зі­цыі — гэ­та прад­ме­ты, якія ёсць у Бе­ла­ру­сі, бо­ль­шая час­тка не зна­хо­дзіц­ца ў кра­іне. Та­му гэ­та не по­ўная рэ­прэ­зен­та­цыя му­зея. Мая ідэя бы­ла па­ка­ заць му­зей пер­шай па­ло­вы ХХ ста­год­дзя, што ўвасобілася ў пачатку экспазіцыі, і сучасны позірк на стварэнне музейная прасторы. Па­каз­ва­ем

раз­дзе­лы, якія скла­да­лі ка­лек­цыю му­зея Луц­ке­ ві­ча: сак­ра­ль­нае мас­тац­тва, этнаг­ра­фія, жы­ва­піс, гра­фі­ка. Тут, ка­лі мож­на так ска­заць, экс­па­зі­цыя пра­цуе на па­ра­ўнан­не — што бы­ло, як ёсць аль­бо як мы хо­чам, каб вы­гля­да­ла. Тут па­ў­стае, на мой по­гляд, на­ступ­нае пы­тан­не: пра­ца з архі­тэк­ту­рай. Каб зра­біць вы­ста­ву і да­нес­ці свой па­сыл, не да­стат­ко­ва са­мо­га му­зей­на­га прад­ме­та, то-бок трэ­ба ву­чыц­ца па­каз­ваць і рэ­прэ­зен­та­ваць му­зей­ны прад­мет. Тут па­трэб­ныя архі­тэк­ту­ра, ды­зай­нер­скае мыс­лен­не. Адзін прад­мет сва­ім прад­стаў­лен­нем, мас­тац­кай вар­тас­цю, гіс­та­рыч­ най і ме­ма­ры­яль­най каш­тоў­нас­цю мо­жа за­няць пра­сто­ру цэ­лай вы­ста­вач­най за­лы. Гэ­та тое, што яшчэ 10-50 га­доў та­му бы­ло не­маг­чы­ма. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Вы ка­жа­це пра тое ка­му­ ні­ка­цый­нае ася­род­дзе, якое бу­ду­ецца і пра­цуе праз архі­тэк­ту­ру, ды­зайн экс­па­зі­цыі, мес­ца прад­

9

ме­та ці прад­ме­таў у гэ­тай вы­бу­да­ва­най сіс­тэ­ме рэ­прэ­зен­та­цыі і ўза­ема­дзе­яння? Дзміт­рый Мо­ніч: Так. Усё ж мая па­зі­цыя та­кая: мы, му­зей­ныя су­пра­цоў­ні­кі, на­кі­роў­ва­ем на тое, на што гле­да­чу трэ­ба звяр­таць ува­гу, на тое, што важ­на ве­даць. Ка­лі мы не пра­цу­ем з архі­тэк­ту­ рай, ка­лі мы не пра­цу­ем з асвят­лен­нем, ко­ле­рам, на­ват шэ­дэўр мож­на пад­аць так ня­ўда­ла, што яго не за­ўва­жаць. Та­му я лі­чу важ­ным спа­лу­чэн­не пра­цы з архі­тэк­ту­рай і ды­зай­нам, тэк­стам. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Ва­ша ро­ля — мед­ыя­та­ры, па­ся­рэд­ні­кі па­між тво­рам, прад­ме­та­мі гіс­та­рыч­ най ку­ль­тур­най спад­чы­ны і гле­да­чом? Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Ку­ра­тар вы­сту­пае не то­ль­ кі та­кім мен­та­ль­ным прад­стаў­ні­ком пра­екта, але і бя­рэ на ся­бе фун­кцыі ды­зай­не­ра, прад­умвае рэ­жы­су­ру, усё-ўсё… Свят­ла­на Анэй­ка: У за­ход­не­еўра­пей­скай му­ зей­най пра­кты­цы мно­гія фун­кцыі ку­ра­та­ра падзе­ле­ны. Ёсць ку­ра­тар, які за­йма­ецца агу­ль­ным кі­раў­ніц­твам, у яко­га ёсць ка­ман­да, пры­тым да­ стат­ко­ва шы­ро­кая па фун­кцы­яна­ле, якая за­йма­ецца кроп­ка­вы­мі рэ­ча­мі. Асоб­на ды­зай­не­ры, архі­тэк­та­ры і т.д. У нас па­куль та­кой рас­ко­шы ня­ма. Му­зей­ны ку­ра­тар — гэ­та і на­ву­ко­вы су­пра­ цоў­нік, які пра­вёў шэ­раг да­сле­да­ван­няў для та­го, каб не­шта на вы­ста­ве па­ка­заць, і аўтар тэк­стаў, ка­та­ло­гаў, ка­лі мы мо­жам да­зво­ліць са­бе іх вы­ дан­не або зна­хо­дзім для гэ­та­га спон­са­раў. Гэ­та і су­пра­цоў­нік вы­ста­вач­на­га ад­дзе­ла, які на­ўпрост уплы­вае на тое, як бу­дзе вы­бу­да­ва­на экс­па­зі­цыя. Так, ды­зай­нер так­са­ма, у не­йкай сту­пе­ні архі­тэк­ тар, та­му што агу­ль­ная за­ду­ма так­са­ма зы­хо­дзіць ад яго. У вы­ні­ку гэ­та пры­во­дзіць да ба­на­ль­най фі­зіч­най пра­цы про­ста ў экс­па­зі­цыі. Кож­ны наш ку­ра­тар­скі пра­ект — цал­кам і по­ўнас­цю аўтар­ ская пад­ача. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Свят­ла­на, ха­це­ла б вас пад­лу­чыць да раз­мо­вы. За сваю ка­р’е­ру ў му­зеі вы зра­бі­лі вя­лі­кую ко­ль­касць вы­ста­вак-блок­ бас­та­раў, якія па­тра­ба­ва­лі вя­ліз­ных рэ­сур­саў: на­ву­ко­ва-да­след­чай актыў­нас­ці, ка­му­ні­ка­цыі з між­на­род­ны­мі му­зей­ны­мі інсты­ту­цы­ямі... У чым для вас як для му­зей­на­га ку­ра­та­ра за­клю­ча­ецца сут­насць ва­шай пра­цы? Які пры­яры­тэт? Свят­ла­на Пра­ко­п’е­ва: Для мя­не за­ўжды бы­ла, ёсць і бу­дзе ў пры­яры­тэ­це на­ву­ко­вая пра­ца. Як ужо бы­ло ска­за­на ма­імі ка­ле­га­мі, мы з’яў­ля­емся аб­са­лют­на ўні­вер­са­ль­ны­мі ку­ра­та­ра­мі. З ад­на­го бо­ку, гэ­та доб­ра, та­му што зна­ка­мі­тую фра­зу «хо­чаш зра­біць доб­ра — зра­бі ўсё сам!» ніх­то не ад­мя­няў. З інша­га бо­ку, мы не ўме­ем пра­ца­ ваць у ка­ман­дзе, то-бок у нас ёсць ма­ле­нь­кія кам­па­ніі, якія злі­ва­юцца ў аль­янс і ства­ра­юць вы­дат­ныя, шэ­дэў­ра­ль­ныя вы­ста­вы. Але ў бо­ль­ шас­ці сва­ёй у нас да­во­лі скла­да­на вы­бу­доў­ва­ ецца ўнутрымузейная ка­му­ні­ка­цыя. Та­му што ў лю­бо­га буй­но­га ці не буй­но­га пра­екта па­ві­нен быць ка­арды­на­тар, у чые фун­кцыі і ўва­хо­дзіць фар­ма­ван­не ба­зы, тэх­ніч­на­га за­бес­пя­чэн­ня. У нас ку­ра­тар па­ві­нен і пры­ду­маць кан­цэп­цыю, і рас­пра­ца­ваць архі­тэк­ту­ру вы­ста­вы, склас­ці яе лістапад, 2021

10

Рэ­ц эн­з ія 1, 5. У 2021-м адзна­ча­ецца ста­год­дзе пер­ша­га на­цыя­ на­ль­на­га бе­ла­рус­ка­га му­зея. Пры­све­ча­ны гэ­тай да­це вы­ста­вач­ны пра­ект у На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім мае на мэ­це рэ­прэ­зен­та­ваць (у меж­ах су­час­ных бе­ла­рус­кіх збо­раў) ба­га­тую і раз­на­стай­ную ка­лек­цыю Ві­лен­ска­га бе­ла­рус­ка­га му­зея імя Іва­на Луц­ке­ві­ча. Ку­ра­тар Дзміт­ рый Мо­ніч.

6. Вы­ста­вач­ны пра­ект «Ча­му Ты Мя­не па­кі­нуў?» быў пры­све­ча­ны тра­гіч­най еван­ге­льс­кай падзеі — рас­пяц­ цю Ісу­са Хрыс­та. Стан па­кі­ну­тас­ці і адзі­но­ты Зба­ві­це­ля рас­кры­ва­лі тво­ры сак­ра­ль­на­га мас­тац­тва з ка­лек­цыі НММ: драў­ля­ныя разь­бя­ныя ску­льп­ту­ры XVII—XX ста­ год­дзяў, на­прас­то­ль­ныя кры­жы і аб­ра­зы. 2021. Ку­ра­тар Дзміт­рый Са­лод­кі.

змест, за­бяс­пе­чыць рэ­стаў­ра­цыю, афор­міць твор у ра­мы, на­пі­саць тэк­сты, тут тэк­сты мож­на на­пе­ рад пе­ра­нес­ці, гэ­та, улас­на, ку­ра­тар­ская пра­ца. Ска­арды­на­ваць усю пра­цу, рас­паў­сю­дзіць прэсрэ­ліз, уз­гад­ніць спіс за­про­ша­ных, па­пра­ца­ваць з прэ­сай, за­бяс­пе­чыць пра­па­ган­ду вы­ста­вач­на­га пра­екта, і та­ды, ка­лі ўсё гэ­та па­чы­на­еш скла­даць раз­ам, уз­ні­кае ад­но-адзі­нае пы­тан­не: а на­вош­та ўсё гэ­та трэ­ба? І да­лей усё за­ле­жыць ад на­строю ку­ра­та­ра, яго альт­ру­ізму і па­зі­тыў­нас­ці: ты хо­ чаш па­ка­заць свае пра­цы — змі­ры­ся і ра­бі. Не хо­чаш — ад­ыходзь убок. Та­му, ка­лі я па­чы­на­ла пра­ца­ваць у му­зеі, мы ра­бі­лі па 7-8 між­на­род­ных пра­ектаў за год. Ця­пер жа лепш зра­біць адзін, ня­хай гэ­ты пра­ект бу­дзе якас­ны, а ку­ра­тар не стра­ціць не­рвы і жа­дан­не пра­цяг­ваць пра­ца­ваць. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Вы за­кра­ну­лі ве­ль­мі важ­ ную пра­бле­му, што да­ты­чыць дзей­нас­ці на­шых му­зе­яў. Му­зей­ная інсты­ту­цыя ўяў­ляе з ся­бе струк­ту­ру са сва­ёй ло­гі­кай унут­ра­на­га і знеш­ня­га фун­кцы­яна­ван­ня, у якой, па ідэі, за­кла­дзе­ны ме­ха­нізм раз­мер­ка­ван­ня і спе­цы­фі­ка­цыі ад­каз­ нас­цей і рэ­сур­саў. Іншая спра­ва, як гэ­та ўсё на пра­кты­цы пра­цуе. Ду­маю, мы яшчэ вер­нем­ся да гэ­та­га пы­тан­ня. Да нас да­лу­чыў­ся Дзміт­рый Са­ лод­кі. Мы ка­за­лі пра спе­цы­фі­ку пра­цы ку­ра­та­ра ў му­зеі, яе аб­ме­жа­ван­ні і маг­чы­мас­ці. Дзміт­рый Са­лод­кі: Што да аб­ме­жа­ван­няў... Лю­бы му­зей мае свой фар­мат, гэ­та на­рма­ль­на. Мас­тац­кі му­зей так­са­ма мае свой фар­мат, які вы­зна­чае межы, фар­ва­тар. Але за­ўсё­ды ці­ка­ва гэ­тыя межы пад­крэс­лі­ваць ме­на­ві­та вы­ха­дам за іх, каб вы­явіць іх, арты­ку­ля­ваць. Але зноў-та­кі, што зна­чыць вы­хо­дзіць за рам­кі? На­ту­ра­ль­на, ніх­то не збі­ра­ецца ста­віць на пад­ло­гу да­га­ры на­ га­мі жы­ва­піс, каб па­ру­шыць межы. Гэ­та ўсё роў­на кла­січ­ная экс­па­зі­цый­ная пра­сто­ра, эты­кет­кі, экс­плі­ка­цыя, свят­ло, не­йкая дра­ма­тур­гія раз­вес­кі ра­бот. Мы пры­дум­ля­ем но­выя нор­мы, пры­ма­ль­ ныя сён­ня. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Тэ­ры Сміт, аўстра­лій­скі гіс­то­рык мас­тац­тва, ка­жа: «Энер­гія ку­ра­та­ра бо­льш не аб­мя­жоў­вае ся­бе сце­на­мі інсты­ту­цый «Мастацтва» № 11 (464)

і вы­хо­дзіць да­лё­ка за рам­кі звык­лай схе­мы «ку­ра­тар-экс­па­зі­цыя»». У гэ­тай амбі­ва­лен­тнас­ці чым вы­зна­ча­ецца для ця­бе па­зі­цыя му­зей­на­га ку­ра­та­ра, у чым ты ба­чыш сваю ро­лю? Дзміт­рый Са­лод­кі: Мак­сі­ма­ль­на вы­ка­рыс­тоў­ваць сваё ўмен­не для та­го, каб вы­ста­ва атры­ма­ла­ся мак­сі­ма­ль­на пры­ваб­най і пры­го­жай. Я пра­цую ў НММ, я пра­цую з гэ­тай ка­лек­цы­яй, бо­льш-менш ве­даю межы, пры­трым­лі­ва­юся іх. Тое, што я ма­гу зра­біць пры­го­жа, доб­ра, я про­ста ста­ра­юся ра­біць пры­го­жа і доб­ра. Усё! Во­ль­га Рыб­чын­ская: А для ка­го ты гэ­та ро­біш? Дзміт­рый Са­лод­кі: На­ту­ра­ль­на, для ся­бе! (Смя­ ецца.) Ка­неш­не, для гле­да­чоў, для лю­дзей. Мне важ­на, каб вы­ста­ва рэ­за­на­ва­ла, так бы мо­віць, з гле­да­чом. Бо сто­ль­кі сіл ад­да­ваць — і каб за гэ­та то­ль­кі атры­маць за­ро­бак… Ну, мож­на про­ста па­ся­дзець, не ад­да­ючы сіл. Гэ­та не для за­роб­ку ро­біц­ца! Гэ­та ро­біц­ца, та­му што ты пра­цу­еш у му­зеі і лю­біш гэ­тую спра­ву. Ад­чу­ва­еш яе каш­ тоў­насць. Ка­лі я пра­цую над вы­ста­вай, я раб­лю яе та­кой, якой я б сам як гля­дач ха­цеў ба­чыць у му­зеі. Гэ­та, мо­жа, гу­чыць эга­цэн­трыч­на, ад­нак ку­ ра­тар — гэ­та су­аўтар з мас­та­ком. Мне пад­аец­ца, гэ­та так­са­ма важ­ны мо­мант, і сён­ня тэ­арэ­тыч­ная ба­за ку­ра­тар­ства, у тым лі­ку пы­тан­не: «Who is mr.

Curator?» — гэ­та важ­нае пы­тан­не. Гэ­та не іншы пер­са­наж, гэ­та су­аўтар у пра­соў­ван­ні ідэі, што маг­ло б быць у гэ­та­га мас­та­ка ці гэ­та­га на­прам­ку. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Маг­чы­ма, у кан­тэк­сце му­зея гэ­та так­са­ма спо­саб акту­алі­за­цыі кан­крэт­на­га прад­ме­та як не то­ль­кі прад­ме­та з мі­ну­ла­га… Дзміт­рый Са­лод­кі: Так, вя­до­ма. Гэ­тае пы­тан­не так­са­ма ста­іць пе­рад ку­ра­та­рам. Ён — су­аўтар. Тут не­бяс­пе­ка, што ты мо­жаш быць ва­лён­кам і ка­заць: «Я ку­ра­тар, я так ба­чу». Доб­ра, ка­лі ёсць арбіт­ры, ка­лі не­хта мо­жа пад­ысці і ска­заць: «Вось тут шмат, ты ве­да­еш, ча­го­сь­ці аса­біс­та­га, а тут…» Во­ль­га Рыб­чын­ская: Хто мо­гуць быць та­кі­мі арбіт­ра­мі? Дзміт­рый Са­лод­кі: Ка­ле­гі. Гра­мад­ства — гэ­та не арбітр, я лі­чу. Гра­мад­ства, на­вед­ва­ль­нік гля­дзіць на нас. Маё пе­ра­ка­нан­не, што му­зей му­сіць

вы­хоў­ваць пуб­лі­ку, а не пуб­лі­ка му­зей. Вя­до­ма, у ма­іх ку­ра­тар­скіх пра­цах я кры­шач­ку пры­трым­ лі­ва­юся гус­таў і за­пы­таў пуб­лі­кі: інтэ­рак­тыў­ насць, трош­кі атрак­тыў­насць — фор­ма, якую ты ўжы­ва­еш. Ад­нак мне ха­це­ла­ся б ве­рыць у тое, што пуб­лі­ка не арбітр. Па­він­ны спе­цы­яліс­ты быць арбіт­ра­мі, яны па­він­ны ска­заць: гэ­та доб­ра, а вось гэ­та дрэнь… Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: А я не ма­гу ска­заць, што я су­аўтар. Ва ўсіх сва­іх пра­ектах я вы­ка­рыс­ тоў­ваю да­стат­ко­ва кла­січ­ны пад­ыход. Усе свае вы­ста­вы, ка­лі гэ­та пер­са­на­ль­ныя, вы­бу­доў­ваю рэ­трас­пек­тыў­на. Я люб­лю падзя­ляць, струк­ту­ ра­ваць, ра­біць бло­кі і раз­дзе­лы. У эстэ­тыч­най пад­ачы мне хо­чац­ца да­бі­вац­ца не­йкай чыс­ці­ні і яркас­ці, эма­цый­на­га гу­чан­ня кож­на­га бло­ка. Зна­чыць, я кла­сік, але з та­кім, маг­чы­ма, атрак­тыў­ ным пад­ыхо­дам. Ня­даў­на ў раз­мо­ве з Ле­ані­дам Хо­ба­та­вым зга­да­ла вы­ка­рыс­тоў­ван­не пры­нцы­пу рэ­трас­пек­тыў­на­га по­гля­ду. Ён ка­заў, што гэ­та «ве­ль­мі сум­на», і ні­ко­лі б не пад­умаў, што я вы­ка­ рыс­тоў­ваю та­кі пры­ём. Ён як мас­так вы­бу­доў­вае ўсё па «пля­мах». Я злу­чаю вось гэ­тыя «пля­мы» з кла­січ­ным му­зей­ным пад­ыхо­дам. Імкну­ся вы­тры­ маць і чыс­та мас­та­коў­скі по­гляд пры­га­жос­ці, і ў той жа час здзей­сніць му­зей­ны на­ву­ко­ва-да­след­ чы па­каз. Але­на Кар­пен­ка: Наш ад­дзел рых­туе вы­ста­ву на 2022 год «За­ла­тое ста­год­дзе бе­ла­рус­ка­га іка­на­пі­су — XVII ст.», яе іні­цы­ятар — вя­ду­чы на­ ву­ко­вы су­пра­цоў­нік Юрый Піс­кун. Ён як ку­ра­тар пад­бі­рае тво­ры, вы­зна­чае мас­тац­кае вы­ра­шэн­не экс­па­зі­цыі. Мы збі­ра­емся за­пра­сіць для ўдзе­лу іншыя му­зеі, бо ад гэ­та­га пе­ры­яду за­ста­ло­ся ня­ шмат тво­раў. Але ка­лі па­йсці па шля­ху мі­ні­ма­ліз­ му, як Дзміт­рый Са­лод­кі, ку­ра­тар вы­ста­вы «Ча­му Ты Мя­не па­кі­нуў?», і даць пры­клад­на 20 рэ­чаў на пяць за­лаў, то за­да­ча вы­ра­ша­ль­ная. У нас у 2012 го­дзе бы­ла вы­ста­ва бе­ла­рус­кай ску­льп­ту­ры, арга­ні­за­ва­ная на­шым ка­ле­гам Аляк­сан­драм Яра­ шэ­ві­чам. Бы­ло па­ка­за­на 40-45 тво­раў у не­вя­лі­кай за­ле. Ста­яла за­да­ча па­ка­заць алтар­ную ску­льп­ ту­ру ў хра­на­ла­гіч­най па­сля­доў­нас­ці яе раз­віц­ця.

Рэ­ц эн­з ія

А Дзміт­рый Са­лод­кі аб­раў тэ­ма­тыч­ны пад­ыход, вы­ста­віў кры­ху экс­па­на­таў, аб’­ядна­ных кан­крэт­ най ідэ­яй, — і вы­ста­ва пра­гу­ча­ла, ка­рыс­та­ла­ся по­спе­хам. Дзміт­рый Мо­ніч: Я так­са­ма пра­цую ў ад­дзе­ле ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, ад­нак бо­льш за­йма­юся ХІХ — па­чат­кам ХХ ста­год­дзя, што ўжо не ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­кае мас­тац­тва. Я не з’яўля­юся мас­тац­тваз­наў­цам, я гіс­то­рык мас­ тац­тва. Я быц­цам той ме­сяц, які ад­бі­вае свят­ло со­нца, — па­каз­ваю тое, што бы­ло. Для мя­не важ­на на­га­даць лю­дзям: у нас вось та­кое бы­ло. Нам ёсць чым га­на­рыц­ца.

« Цяж­ка быць му­зей­н ым ку­ра­ та­рам…»: тра­ды­ц ыя, аўды­то ­ рыя, ка­лек­цыі Во­ль­га Рыб­чын­ская: Пры­вя­ду яшчэ ад­ну цы­та­ту, якая мне пад­аец­ца да­рэч­най. Дзміт­рый Пі­лі­кін, ку­ра­тар і гіс­то­рык мас­тац­тва, пі­ша: «Цяж­ка быць му­зей­ным ку­ра­та­рам. Ва­га тра­ды­цыі і спо­саб пад­ачы "твор­чай спад­чы­ны" бо­ль­шас­ці зор­ных імё­наў за­цвер­джа­ны шмат­га­до­вай пра­кты­кай. Але за­да­ча ку­ра­та­ра — раз­гля­даць прад­мет не знут­ры му­зей­ных ве­даў, а звон­ку, вы­дат­на ад­чу­ва­ючы так­са­ма час, мес­ца і аб­ста­ві­ны. Ён не "ро­біць вы­ста­ву" — ён рас­па­вя­дае гіс­то­рыю ку­ль­ту­ры, па­ста­янна змен­лі­ва­га по­гля­ду на фе­но­ ме­ны, прад­ме­ты і з’я­вы». З ад­на­го бо­ку, важ­ным на­прам­кам дзей­нас­ці му­зей­ных інсты­ту­цый з’яў­ля­ецца ства­рэн­не экс­па­зі­цыі і прад­стаў­лен­ не ўлас­ных ка­лек­цый. Зра­зу­ме­ла, гра­мад­ства не арбітр, але гра­мад­ства ўдзе­ль­ні­чае ў фар­ма­ван­ні за­мо­вы, у тым лі­ку ўплы­вае на фар­мат ка­му­ні­ка­ цыі. Вы­ста­вач­ная дзей­насць дэ­ман­струе ўні­ка­ль­ ную здо­ль­насць му­зея ка­му­ні­ка­ваць з на­вед­валь­­ ні­кам і з’яў­ля­ецца асно­вай для да­дат­ко­вых, так ска­жам, му­зей­ных па­слуг і сэр­ві­саў. З інша­га — гэ­та ары­ента­цыя на су­час­насць, на­строй­ка на ла­ка­ль­ны кан­тэкст, дзе за­да­чай ку­ра­та­ра ста­но­ віц­ца мед­ыя­цыя па­між пра­фе­сій­най і шы­ро­кай аўды­то­ры­яй. Вам як му­зей­ным ку­ра­та­рам трэ­ба

і за­баў­ляць. Ка­ця­ры­на ро­біць гэ­та на ўзроў­ні эма­цый­ных су­вя­зей, да­мі­нан­таў і дра­ма­тур­гіі ў ды­зай­не экс­па­зі­цыі, Дзміт­рый Са­лод­кі пра­па­нуе но­выя сэн­сы, уды­ха­ючы ў прад­мет гіс­та­рыч­на­га мі­ну­ла­га су­час­ны кан­тэкст. Ці лі­чы­це вы гэ­тую лі­ нію «гіс­то­рыя — су­час­насць» лі­ні­яй на­пру­жан­ня, як пра­цу­еце з ёй, ці ўза­ема­дзей­ні­ча­еце? Дзміт­рый Мо­ніч: Вы пра­ві­ль­на ска­за­лі, як лан­цу­ жок мож­на пра­цяг­ваць: гра­мад­ства не з’яўля­ецца арбіт­рам, але мы гэ­та ро­бім для гра­мад­ства. Ка­лі б мы гэ­та ра­бі­лі са­мі для ся­бе, то да­вай­це за­чы­ няць му­зей. Дзміт­рый Са­лод­кі: На­ту­ра­ль­на, мы экс­па­ну­ем для гле­да­ча. Я пра іншае: яны — час­тка гэ­та­га пра­цэ­су, ад­нак му­зей па­ві­нен усё роў­на за­ўсё­ды на крок на­пе­рад ад­чу­ваць, што ад­бы­ва­ецца, што бу­дзе. Вось я пра што. Дзміт­рый Мо­ніч: Я пра тое ж. Мо­жа, гэ­та пра­гу­ чыць па­фас­на, але мне пад­аец­ца, што мы па­він­ ны ву­чыць лю­дзей успры­маць мас­тац­тва, ве­даць яго, бо яно з’яўля­ецца час­ткай на­шай гіс­то­рыі. Спра­ва та­кая: ка­лі мы не бу­дзем гэ­та ра­біць, гэ­тым зой­мец­ца не­хта іншы. Та­ды бу­дзе пы­тан­не ўзроў­ню і якас­ці тых ве­даў. Мы, ка­неш­не, пра­цяг­ ва­ем гіс­то­рыю, важ­на прад’явіць ве­ды, не іду­чы ў кан­флікт з ты­мі, хто быў да нас, хто ёсць сён­ня з на­мі, але мае іншы по­гляд, што цу­доў­на. Я лі­чу, што не­маг­чы­ма аб’ектыў­на па­ка­заць гіс­то­рыю прад­ме­та, з’явы ці кі­рун­ку ў мас­тац­тве; усё роў­на там бу­дзе суб’екты­візм. Я па­ка­жу гэ­та, як я ба­чу. Трэ­ба за­хоў­ваць не­йкі ба­ланс, быць удзяч­ным тым, хто да ця­бе не­шта ра­біў, на­ват ка­лі ты не падзя­ля­еш по­гляд і па­зі­цыю. Бо ка­лі б не бы­ло тых, то ты сён­ня на сва­ім мес­цы не змог бы ра­ біць сваю спра­ву. Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Мне зда­ецца, мы пра­цу­ем не то­ль­кі для гле­да­ча, але і для мас­та­ка, які па­йшоў ці ця­пер жы­ве. Та­му што, зноў-та­кі, тая лі­нія пры­га­жос­ці, якую Дзі­ма Са­лод­кі за­даў: «Я раб­лю так, як мне зда­ецца пры­го­жа»... Дык вось, каб імя мас­та­ка за­гу­ча­ла, бо ве­ль­мі час­та з-за тэх­ніч­ных, ды­зай­нер­скіх пы­тан­няў вы­ста­ва мо­жа пра­віс­нуць. І тое, як яе пад­аць, як пад­нес­ці гэ­тае

11

імя, каб яно за­гу­ча­ла гэ­ты­мі яркі­мі крас­ка­мі, каб мож­на бы­ло ўба­чыць, што гэ­та за мас­так. Юлія Лі­сай: Вя­до­ма, лі­нія на­пру­жан­ня бу­дзе. У ад­дзе­ле, у якім я пра­цую, не заўсёды з’яў­ля­ецца маг­чы­масць ра­біць тыя вы­ста­вы, якія хо­чац­ца. Ад­на з лі­ній на­пру­гі — гэ­та скла­да­ны ба­ланс па­між улас­ны­мі ўяў­лен­ня­мі пра ідэ­аль­ны пра­ект і зы­ход­ны­мі да­дзе­ны­мі. До­сыць час­та бы­вае так, што не ку­ра­тар пры­дум­ляе ідэю вы­ста­вы. А да­лей уклю­ча­юцца ўсе ку­ра­тар­скія рэ­сур­сы, для та­го каб зра­біць та­кі прад­укт, які пры­емна бы­ло б ба­чыць і са­мо­му, і лю­дзям. Яшчэ ад­на, асаб­лі­ва вос­трая лі­нія на­пру­жан­ня ўзні­кае, ка­лі пра­цу­еш з ка­лек­цы­ямі, спо­са­бы экс­па­на­ван­ня якіх ужо скла­лі­ся за гіс­то­рыю існа­ван­ня му­зея. Ад­ной з та­ кіх ка­лек­цый — мож­на на­ват ска­заць, сак­ра­ль­ных ка­лек­цый — з’яў­ля­ецца «рус­кі жы­ва­піс» і раз­дзел асноў­най экс­па­зі­цыі, у якой прад­стаў­ле­на рус­кае мас­тац­тва. Ве­ль­мі скла­да­на тут ру­шыць у но­вае пра­чы­тан­не, у но­выя інтэр­прэ­та­цыі, асаб­лі­ва ма­ ла­дым су­пра­цоў­ні­кам, што ня­даў­на пры­йшлі ў му­ зей. Амаль лю­бое су­тык­нен­не ма­ла­до­га ку­ра­та­ра з рус­кай ка­лек­цы­яй сус­трэ­не да­стат­ко­ва скла­да­ нае стаў­лен­не ста­рэй­ша­га му­зей­на­га па­ка­лен­ня. Я якраз ця­пер ду­маю пра вы­ста­ву, у якую я маг­ла б уз­яць рэ­чы і спа­лу­чаць іх па-роз­на­му, з іншы­мі ка­лек­цы­ямі, вы­бу­доў­ва­ючы но­выя су­вя­зі. Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Мне зда­ецца, гэ­ты пад­ыход на по­стса­вец­кай пра­сто­ры ўжо пра ся­бе за­ явіў, на­прык­лад на вы­ста­ве «Ма­ры аб сва­бо­дзе» Трац­ця­коў­скай га­ле­рэі, дзе рус­кі ра­ман­тызм прад­стаў­ле­ны ў кан­тэк­сце не­йкіх сус­вет­ных і рас­ійскіх акту­аль­ных рэ­чаў, уклю­ча­ючы фо­та, пер­фор­манс або прад­ме­ты ма­тэ­ры­яль­най ку­ль­ту­ ры, якія пад­аюц­ца па-су­час­на­му. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Раз­мо­ва зноў вы­хо­дзіць на тэ­му акту­алі­за­цыі прад­ме­таў са ста­ту­сам «спад­чы­на» праз но­выя сэн­сы, су­вя­зі, фар­мат і пры­ём экс­па­на­ван­ня, змяш­чэн­не ў, так ска­жам, ня­звык­лы кан­тэкст, што на­ра­джае но­вы «тэкст» і іншае пра­чы­тан­не. Дзміт­рый Са­лод­кі: Так па­він­на быць, але гэ­та так­са­ма пра­бле­ма. Унут­ра­ная перш за ўсё. Хто лістапад, 2021

12

Рэ­ц эн­з ія

«Мастацтва» № 11 (464)

Рэ­ц эн­з ія

13

лістапад, 2021

14

Рэ­ц эн­з ія 7. Выстава «”Ёсць дзівосны край...” Італьянскія шэдэўры з калекцыі Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь». 2021. Куратарка Святлана Пракоп’ева 8. «Надзя. Да 115-год­дзя з дня на­ра­джэн­ня Надзеі Ха­да­се­віч» з пры­ват­ных збо­раў Фран­цыі і ка­лек­цыі На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь.

2019. Ку­ра­тар­ка Свят­ла­на Пра­ко­п’е­ва.

9. Пра­ект «Эрнст Бар­лах — Ке­тэ Ко­ль­віц. Пе­ра­адо­ль­ва­ ючы існа­ван­не» арга­ні­за­ва­ны су­мес­на з Та­ва­рыс­твам Эрнста Бар­ла­ха (Гам­бург). 2017. Ку­ра­тар­ка Свят­ла­на Пра­ко­п'ева.

10. Жы­ва­піс­ныя і гра­фіч­ныя парт­рэ­ты, мі­ні­яцю­ры, мед­алі, мас­тац­кія тка­ні­ны з ка­лек­цыі Ма­цея Мі­ка­лая Ра­дзі­ві­ла ўпер­шы­ню экс­па­на­ва­лі­ся для шы­ро­ка­га ко­ла гле­да­чоў на вы­ста­ве «Ра­дзі­ві­лы: лё­сы кра­іны і ро­ду».

2017. Ку­ра­тар­ка Але­на Кар­пен­ка.

той ды­зай­нер, які бу­дзе пры­дум­ляць но­выя пры­ёмы экс­па­на­ван­ня? Я ўпэў­не­ны, гэ­та пы­тан­не не ку­ра­та­ра, яно ты­чыц­ца роз­ных пры­ёмаў архі­ тэк­та­раў і ды­зай­не­раў экс­па­зі­цыі, ад­мыс­лоў­цаў, што бу­дуць ду­маць, якім каў­па­ком, з аргшкла ці інша­га ма­тэ­ры­ялу, на­кры­ваць аб’­ект. Вя­лі­кая пра­бле­ма ў тым, што мы жа­да­ем ра­біць су­час­на, а ро­бім «на ка­лен­цы», час­та ў адзі­ноч­ку… Пра­ бле­ма ў тым, што ку­ра­тар па­ві­нен умець усё, як лю­бы на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік му­зея… Дзміт­рый Мо­ніч: Вы­ра­шэн­не пра­бле­мы «на ка­лен­цы» — гэ­та на­ват не фі­нан­са­вае пы­тан­не. Пы­тан­не ў ка­ман­дзе, жа­дан­ні іншых пад­клю­чац­ ца і ра­біць. Юлія Лі­сай: Так, пы­тан­не ў ка­ман­дзе. Час­та ку­ ра­тар за­ста­ецца сам-на­сам з усі­мі пра­бле­ма­мі. Па­чы­на­ючы ад рас­пра­цоў­кі кан­цэп­цыі і ад­бо­ру тво­раў і за­кан­чва­ючы ўлас­на­руч­ным фар­ба­ван­ «Мастацтва» № 11 (464)

нем шчы­тоў. Гля­джу на вы­ста­ву Дзі­мы Мо­ні­ча пра Ві­лен­скі бе­ла­рус­кі му­зей імя Іва­на Луц­ке­ві­ча — і раз­умею, ко­ль­кі аса­біс­тых рэ­сур­саў яму да­вя­ло­ся ўклю­чыць, каб атры­маць та­кое ды­зай­нер­скае ра­ шэн­не. Па-доб­ра­му за­йздрош­чу і ўсве­дам­ляю, што я, на­прык­лад, на да­дзе­ны мо­мант не ў ста­не — у пер­шую чар­гу эма­цый­на — ісці ў біт­ву за па­бу­ до­ву і вы­фар­боў­ку шчы­тоў, за за­куп но­вых рам, за ды­зай­нер­скія фіш­кі ў афар­млен­ні экс­па­зі­цыі, па сут­нас­ці, за ўсё тое, над чым па­ві­нен пра­ца­ваць ды­зай­нер су­мес­на з вы­ста­вач­ным ад­дзе­лам. Гэ­та пы­тан­не адзі­ных на­ма­ган­няў цэ­лай ка­ман­ды, якія бы­лі б на­кі­ра­ва­ныя на агу­ль­ны вы­нік. Дзміт­рый Са­лод­кі: Ка­лі сфар­ма­ва­на ла­гіс­ты­ка ка­ман­днай пра­цы, та­ды ўсе за­йма­юцца сва­імі пра­фе­сій­ны­мі за­да­ча­мі. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Гэ­та ёсць спе­цы­фі­ка ла­ка­ ль­на­га ася­род­дзя. З ад­на­го бо­ку, фар­ма­ль­на не

пра­пі­са­на ў штат­ным рас­кла­дзе са­ма па­са­да ку­ра­та­ра, ад­сюль, маг­чы­ма, ідзе аб­рыў ка­му­ ні­ка­цыі і не­ра­зу­мен­не яго ад­каз­нас­цяў і за­дач усі­мі ўдзе­ль­ні­ка­мі пра­цэ­су. З інша­га — ме­ха­нізм падзе­лу і спе­цы­ялі­за­цыі аб­авяз­каў і ад­каз­нас­ цяў да кан­ца не сфар­ма­ваў­ся, та­му ка­лі ў вас не ўста­ля­ва­ныя аса­біс­тыя су­вя­зі з вы­ка­наў­ца­мі, то вы не то­ль­кі ро­бі­це сваю спра­ву, але і ад­каз­ва­ еце за не­дас­тат­ко­вае вы­ка­нан­не спра­вы іншы­мі.

Пан­дэ­мія: анлайн - прад­укт, дыс­тан­ц ыя з гле­да­чом — прабле­ма аль­б о но­выя маг­чы ­ мас­ці? Во­ль­га Рыб­чын­ская: Мне б ха­це­ла­ся раз­ вяр­нуць на­шу гу­тар­ку, за­кра­нуў­шы так­са­ма ад­чу­­валь­­ную тэ­му, але інша­га па­ра­дку, — пан­

Музейны квартал

15

11. Вы­ста­ва «За­ла­ты век шаў­кат­кац­тва. Кун­ту­шо­выя па­ясы і парт­рэ­ты шлях­ты» са збо­ру На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея імя М.К. Чур­лё­ні­са (Каў­нас) бы­ла рэ­алі­за­ва­ная ў рам­ках дзяр­жаў­най пра­гра­мы ад­ра­ джэн­ня ста­ра­даў­ня­га май­стэр­ства ткац­тва. На ёй бы­лі прад­стаў­ле­ны пяць кун­ту­шо­вых па­ясоў — слуц­кай і гро­дзен­скай вы­твор­час­ці і з поль­скіх ма­ну­фак­тур у Ліп­ка­ве і Гда­ньс­ку (1780—1790), а так­са­ма лі­тур­гіч­ нае адзен­не. Ку­ра­тар­ка Але­на Кар­пен­ка.

дэ­мія і тыя вы­клі­кі, якія з’яв­ і­лі­ся ў су­вя­зі з ды­вер­сі­фі­ка­цы­яй анлайн-ка­на­ла зно­сін з гле­да­ чом, па­ве­лі­чэн­не дыс­тан­цыі з на­вед­ва­ль­ні­кам, фар­ма­ван­не інша­га маш­та­бу пуб­ліч­нас­ці. Гэ­тае пы­тан­не ве­ль­мі акту­аль­нае для на­шых за­ходне­­ еўра­пей­скіх, рас­ійскіх ка­лег. Інтэр­нэт — гэ­та сро­дак, інстру­мент? Як вы ста­ві­це­ся да пра­кты­ кі гіб­рыд­ных — анлайн-афлайн — ра­шэн­няў у ад­ука­цый­най, вы­ста­вач­най дзей­нас­ці? Ці ста­яць пе­рад ва­мі пы­тан­ні вір­ту­алі­за­цыі ка­му­ні­ка­цыі му­зея з гле­да­чом? Дзміт­рый Са­лод­кі: Гэ­та не бу­ду­чы­ня. Я лі­чу, усё роў­на ча­ла­век за­хо­ча пры­йсці ў вы­ста­вач­ную за­лу і сам па­гля­дзець, на свае во­чы. Ка­лі ты ба­ чыш ма­ла на­вед­ва­ль­ні­каў на вы­ста­ве, што мо­жа быць звя­за­на аль­бо з аб­ме­жа­ван­нем, аль­бо з асця­ро­гай пуб­лі­кі, крыў­дна за­ўсё­ды. Бо ліч­ба­вая кар­цін­ка — гэ­та не пра­сто­ра экс­па­зі­цый­най за­лы, лістапад, 2021

16

Музейны квартал

не зу­сім тое, што ты ха­цеў зра­біць, як па­ка­заць. А не­йкі кас­тыль, час­тка ўяў­лен­ня аб пра­екце. У нас усе актыў­нас­ці-су­пра­ва­джэн­ні вы­ста­вач­на­ га пра­екта па­він­ны быць, мне зда­ецца, на­шмат бо­ль­шы­мі. Пан­дэ­мія не пан­дэ­мія, у нас гэ­та на ніз­кім уз­роў­ні. Трэ­ба пад­ымаць та­кія актыў­нас­ці, па­вя­ліч­ваць. Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Я ма­гу ска­заць, што ў пры­нцы­пе ў нас ня­ма та­ко­га дос­ве­ду, як у на­шых за­ход­ніх ка­лег, ка­лі пры­хо­дзіц­ца дру­гі-трэ­ці год пра­ца­ваць у анлай­не. Та­кі «мёр­твы се­зон» у му­ зеі на­сту­піў у пер­шую хва­лю, вяс­ной 2020-га, ка­лі бы­ла, у пры­ват­нас­ці, у мя­не вы­ста­ва Ла­за­ра Хі­дэ­ке­ля «Нас зра­зу­ме­юць праз 100 га­доў». Для прад­стаў­лен­ня і пра­соў­ван­ня гэ­тай вы­ста­вы мы сыш­лі ў анлайн, у му­зей­ны анлайн, і Voka TV бы­ло пад­клю­ча­на. Та­ды я гэ­та ад­чу­ва­ла вы­ ключ­на як экс­пе­ры­мент. У мя­не не бы­ло эмо­цый і пе­ра­жы­ван­няў на­конт та­го, што ня­ма гле­да­чоў, ня­ма ва­чэй і як у гэ­тых аб­ста­ві­нах пра­ца­ваць. Ад­ной­чы та­кая дум­ка з’я­ві­ла­ся пад­час пра­вя­ дзен­ня экс­кур­сіі, ка­лі ты па­він­на быць ба­дзё­ рая, ды­на­міч­ная, га­во­ра­чы ў ча­ты­ры ка­ме­ры і ў пры­сут­нас­ці аб­са­лют­на бес­ста­рон­ніх лю­дзей, якія то­ль­кі та­бе ма­ха­юць пе­рад па­чат­кам. Ад­нак у да­лей­шым пра­ект пра­цяг­нуў фун­кцы­яна­ваць у звы­чай­ным рэ­жы­ме. На апош­ніх ма­іх ку­ра­ тар­скіх экс­кур­сі­ях бы­ло шмат лю­дзей. Што да ды­джы­та­лі­за­цыі, то ба­чу ў гэ­тым вя­лі­кі рэ­сурс, ад­нак не ўпэў­не­ная, што ку­ра­тар па­ві­нен ад­каз­ ваць за яго ўка­ра­нен­не. Свят­ла­на Анэй­ка: Да мо­ман­ту пан­дэ­міі не ста­яла за­да­чы за­бяс­пе­чыць му­зей аб­ста­ля­ван­нем, якое да­зво­ліць гэ­та ўсё ра­біць на на­леж­ным уз­роў­ні. Бо­ль­шасць му­зе­яў вы­му­ша­ны бы­лі на­быць, асво­іць і па­чаць спра­ба­ваць. Мы так­са­ма на­бы­лі сёе-тое, ёсць су­пра­цоў­ні­кі, якія на сва­ім уз­роў­ні спра­бу­юць не­шта ра­біць. Ад­нак сум­неў­на ўсё тое, што ў вы­ні­ку не дае па­трэб­най якас­ці ў пад­ачы ма­тэ­ры­ялу. Ня­важ­на, анлайн або афлайн, але мы ўсё роў­на па­він­ны пра­ца­ваць на вы­со­кім уз­роў­ні. І ў ад­роз­нен­не ад еўра­пей­скіх і рас­ійскіх му­зе­яў, у нас не бы­ло лак­даў­ну, мы фак­тыч­на ўвесь час пра­ца­ва­лі, за вы­клю­чэн­нем не­вя­лі­ка­га пра­меж­ку ў маі, ка­лі бы­лі ра­мон­тныя ра­бо­ты.

« Да­вай­ц е нам на­шае!» Во­ль­га Рыб­чын­ская: Пра­цяг­ва­ючы тэ­му му­зей­ най аўды­то­рыі, ха­чу за­даць кры­ху пра­ва­ка­тыў­нае пы­тан­не: як ду­ма­еце, ці ста­не мод­на ха­дзіць у му­зей? Дзміт­рый Мо­ніч: Я б ска­заў, што ўжо мод­на, асаб­лі­ва па­сля та­го, як у 2020 го­дзе з’явіў­ся за­ пыт на «на­шае». Да­гэ­туль мы ства­ра­лі не­йкі свой кан­тэнт, ад­нак гле­да­чы ад­да­ва­лі пе­ра­ва­гу ві­дэа з Трац­ця­коў­скай га­ле­рэі, а тут яны раз­вяр­ну­лі­ся і мы атры­ма­лі за­пыт: «Па­ка­жы­це нам на­шае!» А мы не га­то­выя. Не та­му, што пра­фе­сі­яна­лаў ня­ ма, а та­му што ўсе ўні­вер­са­лы — мы па­він­ны пра­ ца­ваць над вя­лі­кай ко­ль­кас­цю іншых рэ­чаў. Мне пад­аец­ца, ужо мод­на ха­дзіць у му­зей. На пы­тан­ «Мастацтва» № 11 (464)

не: «Ча­му ня­ма лю­дзей?» — ад­ка­жу, што му­зей сам ві­на­ва­ты. Я маю на ўва­зе пан­яцці «му­зей­ная гас­цін­насць», «ува­ход­ная зо­на», сэр­віс. На­ко­ль­ кі па­во­ль­на на­шы ка­ле­гі з ад­дзе­ла мар­ке­тын­гу пра­цу­юць з пра­гра­ма­мі ла­яль­нас­ці, стра­тэ­гі­ямі ў кан­тэк­сце «му­зей­най гас­цін­нас­ці». Ува­ход­ная зо­ на, дзе на­вед­ва­ль­ні­ка сус­тра­ка­юць усмеш­кай, хай гэ­та штамп, але ён свед­чыць аб пад­рых­та­ва­нас­ці аль­бо не­пад­рых­та­ва­нас­ці му­зея. Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Што ты­чыц­ца акту­алі­за­цыі, то мы гэ­тым за­йма­емся. Апош­нія на­цы­яна­ль­ныя пра­екты, на­прык­лад да 125-год­дзя Фі­лі­по­ві­ ча, вы­яві­лі аб­са­лют­на свя­до­мую ці­ка­васць да бе­ла­рус­кай спад­чы­ны. Не ве­да­ючы мас­та­ка, лю­дзі пры­хо­дзяць для та­го, каб спаз­наць. Ра­ней пры­хо­дзі­лі на Ша­га­ла, бо гэ­та мод­на, па­пу­ляр­ на, а тут з’яў­ля­ецца за­пыт на тое, каб спаз­наць «сваё». Гэ­та факт. Дзміт­рый Са­лод­кі: Маг­чы­ма, гэ­та жа­дан­не по­ шу­ку ідэн­тыч­нас­ці, якое ў гра­мад­стве сфар­ма­ ва­ла­ся. Я час­та су­ты­ка­юся з пы­тан­нем: «А ка­го з бе­ла­рус­кіх мас­та­коў па­гля­дзець?» Што пры­емна, ці­ка­віц­ца мо­ладзь. Не­шта ад­бы­ло­ся. Юлія Лі­сай: Мы сап­раў­ды ма­ла што ве­да­ем пра сваё мас­тац­тва. Сла­ба вы­ву­ча­ная ад­мет­ная твор­ часць мас­та­коў За­ход­няй Бе­ла­ру­сі 1920—1930-х. На вы­ста­ве, пры­све­ча­най Фер­ды­нан­ду Руш­чы­цу, да 150-год­дзя з дня на­ра­джэн­ня, мы зра­бі­лі цэ­лы раз­дзел, які прад­ста­віў пра­цы яго вуч­няў па Ві­лен­скім уні­вер­сі­тэ­це Стэ­фа­на Ба­то­рыя. І на ку­ра­тар­скіх экс­кур­сі­ях са­мы час­ты ка­мен­тар, які мне да­во­дзі­ла­ся чуць: «Мы ні­чо­га пра гэ­та не ве­да­лі, але як гэ­та ці­ка­ва!» Пры­чым ка­мен­та­ ва­лі ў тым лі­ку лю­дзі аб­азна­ныя, якія рэ­гу­ляр­на хо­дзяць у му­зей.

Мо­ва ка­му­ні­ка­цыі Во­ль­га Рыб­чын­ская: Што вы тран­слю­еце як прад­стаў­ні­кі му­зей­най інсты­ту­цыі, што вам важ­на ска­заць і якую мо­ву пры гэ­тым вы вы­ ка­рыс­тоў­ва­еце? Ці важна ўвогуле ставіць такія пытанні? І яшчэ адзін ра­курс: на­ко­ль­кі глы­бо­кім па­він­на быць умя­шан­не ку­ра­та­ра ў інтэр­прэ­та­ цыю, ад­апта­цыю, спраш­чэн­не або ўсклад­нен­не прад­ме­та, тэ­мы? Юлія Лі­сай: У за­леж­нас­ці ад та­го, якая аўды­ то­рыя пры­йшла, пад­бі­ра­ецца мо­ва і ма­не­ра пад­ачы. Што да тэк­стаў, дык, я ду­маю, мы — кла­ січ­ная інсты­ту­цыя, якая не мо­жа да­зво­ліць са­бе спрош­ча­ную мо­ву. За­ліш­няя су­хасць тэк­стаў, на мой по­гляд, шко­дзіць у на­шай спра­ве, ад­нак без спе­цы­фіч­най тэр­мі­на­ло­гіі ўсё роў­на не аб­ысці­ ся. У на­шым ад­дзе­ле скла­ла­ся пэў­ная тра­ды­цыя ве­ль­мі су­хіх тэк­стаў, амаль энцык­ла­пе­дыч­на­га ха­рак­та­ру. А для лёг­кас­ці ўспры­ман­ня па­трэб­ ная бо­льш сва­бод­ная мо­ва. Аса­біс­та для ся­бе я шу­каю гэ­ты ба­ланс. Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Я не схі­ль­ная спраш­чаць свой стыль у на­пі­сан­ні тэк­стаў да вы­стаў або вя­дзен­ні ку­ра­тар­скіх экс­кур­сій, але я і не пі­шу як Раз­алін­да Кра­ус або Бен­джа­мін Бух­ло. (Смя­ецца.)

Але­на Кар­пен­ка: У спе­цы­яліс­таў у га­лі­не ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва да­стат­ко­ва скла­да­ная тэр­мі­на­ло­гія. На­ват на­звы нейкіх мас­ тац­кіх сты­ляў — ба­ро­ка, ра­ка­ко — не­зра­зу­ме­лыя лю­дзям. Звы­чай­на мы за­ўсё­ды за­га­дзя раз­ліч­ва­ ем фар­мат пад­ачы ма­тэ­ры­ялу: ка­лі гэ­та тэкст для экс­плі­ка­цыі да вы­ста­вы, ён мо­жа быць бо­льш скла­да­ным, а ка­лі пра­во­дзіш экс­кур­сію для звы­чай­ных на­вед­ва­ль­ні­каў — аб­авяз­ко­ва трэ­ба ка­рыс­тац­ца спе­цы­яль­най тэр­мі­на­ло­гі­яй і тут жа тлу­ма­чыць яе зна­чэн­не. Та­кім чы­нам пра­цуе ад­ука­цый­ная фун­кцыя му­зея. Час­та шко­ль­ні­кі ста­рэй­шых кла­саў трап­ля­юць у мас­тац­кі му­зей упер­шы­ню. Тут яны ад­кры­ва­юць для ся­бе су­вязь па­між гіс­то­ры­яй і ку­ль­ту­рай Бе­ла­ру­сі. У шко­ле за­свой­ва­юць асоб­ныя пан­яцці і імё­ны: Фран­цыск Ска­ры­на, Са­фій­скі са­бор у По­ла­цку. Та­кія з’я­вы, як іка­на­піс, алтар­ная ску­льп­ту­ра, гіс­та­рыч­ны парт­рэт, ста­но­вяц­ца для мо­ла­дзі сап­раў­дным ад­крыц­цём. Та­му не­абход­на тлу­ ма­чыць, як раз­ві­ва­ла­ся ку­ль­ту­ра на­шай кра­іны ў кан­тэк­сце еўра­пей­скай, у чым яе ад­мет­нас­ці, асаб­лі­вас­ці. Юлія Лі­сай: На мой по­гляд, у ся­рэ­дзі­не ХХ ста­ год­дзя му­зей у бо­ль­шай сту­пе­ні быў тран­сля­ та­рам ве­даў, ад­нак сён­ня па ве­ды ў му­зей не пры­хо­дзяць. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Та­ды на­вош­та пры­хо­дзяць? Юлія Лі­сай: Пры­хо­дзяць па ўра­жан­ні. Не па інфар­ма­цыю, яе мож­на і ў інтэр­нэ­це знай­сці. Мак­сі­ма­ль­ным да­сяг­нен­нем пра­цы му­зея мне ўяў­ля­ецца: па-пер­шае, не ад­біць жа­дан­не ў ча­ла­ве­ка пры­йсці яшчэ раз, па-дру­гое, даць яму інфар­ма­цыю на­сто­ль­кі ці­ка­ва — пад­лу­чыць эма­цый­нае ўспры­ман­не, — каб яму са­мо­му за­ха­ це­ла­ся не­шта па­гля­дзець і па­чы­таць па тэ­ме. Гэ­та зна­чыць, для якас­на­га ўза­ема­дзе­яння па­трэб­ныя гід і доб­ра па­бу­да­ва­ная экс­па­зі­цыя, што маг­ла б даць па­трэб­ны эма­цый­ны фон. Экс­плі­ка­цыя ў тым кла­січ­ным вы­гля­дзе, у якім яна існуе ў му­зеі, не за­кры­вае гэ­тае пы­тан­не. На­прык­лад, я пад­ыхо­джу да экс­плі­ка­цыі пер­са­на­ль­най вы­ста­вы мас­та­ка, чы­таю: на­ра­дзіў­ся, ву­чыў­ся, ажа­ніў­ся… — і гэ­та штам­пы, якія мозг умо­мант пе­ра­стае ўспры­маць. Які аб’­ём тэк­сту экс­плі­ка­цыі да­стат­ко­вы? У якой сты­ліс­ты­цы ён па­ві­нен быць, каб за­ча­піць? Вось пы­тан­ні, на якія я спра­бую са­бе ад­ка­заць. Дзміт­рый Мо­ніч: У му­зеі ня­ма па­тра­ба­ван­няў да на­пі­сан­ня тэк­стаў. І тэк­сты аб­са­лют­на роз­ныя па сты­ліс­ты­цы, ха­рак­та­ру пад­ачы ма­тэ­ры­ялу. Мне б ха­це­ла­ся рас­ці, пад­ымаць уз­ро­вень сва­іх тэк­ стаў — тэр­мі­на­ла­гіч­на і сты­ліс­тыч­на. Дзміт­рый Са­лод­кі: Ку­ра­тар, на­прык­лад, у Мас­ кве, у буй­ным му­зеі, на­пі­саў ужо та­кую ко­ль­касць на­ву­ко­вых тэк­стаў, што не ўзні­кае не­абход­нас­ці ў арбіт­рах… Свят­ла­на Пра­ко­п’е­ва: Пад­тры­маю Дзі­му Са­ лод­ка­га. Мы з ча­го па­ча­лі, да та­го і вяр­ну­лі­ся: ня­ма дум­кі па­пра­віць тэкст Арка­дзя Іпа­лі­та­ва (Эрмі­таж), ку­ра­та­ра «Ва­ты­кан­ска­га пра­екта», та­му што ён ку­ра­тар, яго асноў­ная пра­ца — ства­

Музейны квартал

17

12. Выстава «Рускі імпрэсіянізм. Жывапіс, графіка і скульптура з калекцыі Нацыянальнага мастацкага му­ зея Рэспублікі Беларусь». 2019. Куратарка Юлія Лісай.

рыць гэ­ты тэкст і кан­цэп­цыю. І як лі­чыць ку­ра­тар, якой мо­вай ён ва­ло­дае, ён пра­ва­моц­ны пі­саць. Бо му­зей — гэ­та на сён­няш­ні дзень мес­ца, ку­ды трэ­ба пры­хо­дзіць і ву­чыц­ца. А мы га­во­рым аб аб­страк­тных пра­ектах і ста­ра­емся гле­да­ча да іх пад­цяг­нуць. Якой бы ні бы­ла на­ша мо­ва, якой бы ні бы­ла на­ша тэр­мі­на­ло­гія, на­ша за­да­ча — на­ву­чаць: на­ ву­чаць гіс­то­рыі, гіс­то­рыі мас­тац­тва, на пры­кла­дзе тво­раў ме­на­ві­та на­шай ка­лек­цыі. І прад­стаў­ляць свае тво­ры най­перш з гэ­та­га пун­кту гле­джан­ня. І пры гэ­тым не ад­біць жа­дан­не пры­хо­дзіць у му­зей уво­гу­ле.

Му­зей сён­н я: тра­ды­ц ый­н ыя каш­тоў­н ас­ці і но­выя вы­клі­кі? Во­ль­га Рыб­чын­ская: Па­сля 1990-х му­зей сто­ль­кі раз­оў ся­бе пе­ра­ўсве­дам­ляў, вы­дум­ляў на­ноў, кан­ стру­юю­чы не то­ль­кі іншы фар­мат свай­го функ­ цы­яна­ван­ня, але і са­мо ася­род­дзе ва­кол ся­бе (за­ход­не­еўра­пей­скі кан­тэкст, блі­жэй­шыя су­се­дзі ў Поль­шчы, Рас­іі, Гру­зіі, Укра­іне): ад­ука­цый­ныя ма­дэ­лі, так­ты­кі і стра­тэ­гіі па­шы­рэн­ня пуб­ліч­нас­ ці, інклю­зіў­ныя пра­екты і г.д. Што ад­бы­ва­ецца ў ва­шай пра­кты­цы? Як вы рэ­агу­еце на гэ­тыя чэ­лен­ джы? На­вош­та сён­ня му­зей, на ва­шу дум­ку? Дзміт­рый Мо­ніч: Я кан­сер­ва­тар у гэ­тым сэн­се. Лі­чу, што му­зей і сто год та­му, і сён­ня, і праз сто год па­ві­нен збі­раць, за­хоў­ваць, па­пу­ля­ры­за­ваць, вы­ву­чаць. Гэ­та па­він­на за­стац­ца. У той жа час гэ­та акту­аль­ная дыс­ку­сія. Між­на­род­ны са­вет му­зе­яў на­ват не пры­няў но­ва­га аб­азна­чэн­ня, чым ёсць му­зей. З-за вос­трых дэ­ба­таў бы­ло вы­ра­ша­на пе­

ра­нес­ці пы­тан­не на но­вае па­ся­джэн­не. Ко­ль­кі га­доў та­му я на­вед­ваў Му­зей гіс­то­рыі поль­скіх яўрэ­яў у Вар­ша­ве (POLIN), які ў 2016-м быў пры­зна­ны най­леп­шым у Еўро­пе, ад­нак я лі­чу, што гэ­та не му­зей. Бо артэ­фак­таў там адзін-два — і ўсё. Я б на­зваў гэ­та цу­доў­ным цэн­трам гіс­то­рыі поль­скіх яўрэ­яў, але не му­зе­ем. Але­на Кар­пен­ка: Я яшчэ бо­ль­шы кан­сер­ва­тар, чым Дзміт­рый Аляк­се­евіч. Му­зей — гэ­та най­перш збор ары­гі­на­ль­ных тво­раў, гэ­та маг­чы­масць аца­ніць і зра­зу­мець бес­пе­ра­пын­ную су­вязь або раз­рыў ча­соў. Му­зей­ныя ка­лек­цыі да­зва­ля­юць экс­пе­ры­мен­та­ваць. У 2014 го­дзе яркай падзе­яй у нас ста­ла вы­ста­ва «Дзе­сяць ста­год­дзяў мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі», у якой пры­ня­лі ўдзел бо­льш за 30 уста­ ноў ку­ль­ту­ры Бе­ла­ру­сі. Дзя­ку­ючы не­звы­чай­на­му ды­зай­ну па-но­ва­му бы­лі ўспры­ня­ты вя­до­мыя тво­ры з роз­ных му­зе­яў і ўпер­шы­ню вы­стаў­ле­ныя экс­па­на­ты, мно­гім зна­ёмыя то­ль­кі па пуб­лі­ка­цы­ ях. Гэ­та пры­клад вы­зна­ча­ль­на­га пры­зна­чэн­ня му­ зея — ад­крыц­цё сап­раў­дна­га. А та­кія ўста­но­вы, як за­мка­вы ком­плекс «Мір» і гіс­то­ры­ка-ку­ль­тур­ны за­па­вед­нік «Ня­свіж», ма­юць бо­льш маг­чы­мас­цей раз­ві­ваць інтэ­рак­тыў­ныя пра­екты, на­кі­ра­ва­ныя на раз­віц­цё шля­хам за­баў­лен­ня. Гэ­та важ­ная, але да­дат­ко­вая фун­кцыя му­зея. Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Я ўжо ка­за­ла, што я так­ са­ма кла­сік. Я за­йма­юся мас­тац­твам ХХ і ХХІ ста­год­дзяў, та­му для мя­не «збі­раць» — ве­ль­мі важ­ная фун­кцыя му­зея. Саб­раць, за­фік­са­ваць зрэз су­час­на­га мас­тац­ка­га пра­цэ­су. Мы спра­бу­ем, імкнём­ся мак­сі­ма­ль­на за­дзей­ні­чаць усе рэ­сур­сы, каб па­паў­няць, па­каз­ваць. Я ба­чу гэ­тую за­да­чу пе­рад са­бой. У ідэ­але і ку­ра­тар­скія пра­екты па­

він­ны быць на пу­ль­се сён­няш­ня­га дня, у рам­ках му­зей­най дзей­нас­ці. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Ты ка­жаш аб па­зі­цыі му­зея ў якас­ці ра­да­ра, які ўлоў­лі­вае тэн­дэн­цыі, што фік­су­юць су­час­насць. Як інсты­ту­цыя пра­цуе з су­ час­нас­цю? Ці вы­ка­рыс­тоў­вае су­час­нае мас­тац­тва ў якас­ці інстру­мен­та, срод­ку ку­ра­тар­скіх пры­ ёмаў — тут мож­на ўспом­ніць па­зі­тыў­ную, на мой по­гляд, пра­кты­ку Дзі­мы Азяр­ко­ва з яго цу­доў­най ка­ман­дай «Эрмі­таж 20/21» і ад­дзе­ла су­час­на­га мас­тац­тва — у якас­ці мед­ыя­цыі, атрак­цы­ёна або пра­мо­га ку­ра­тар­ска­га вы­каз­ван­ня? Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Гэ­тая тэн­дэн­цыя рас­паў­сю­ джа­ная, у Эрмі­та­жы мож­на зга­даць па­ста­янныя кла­січ­ныя экс­па­зі­цыі. На­прык­лад, у На­цы­яна­ль­ным му­зеі мас­тац­тва Ка­та­ло­ніі ў Бар­се­ло­не ў па­ста­яннай экс­па­зі­цыі ра­ман­скіх фрэ­сак — ві­дэа Бі­ла Ві­ёлы і прад­стаў­ле­ны Анто­ні Та­пі­енс. Яны пра­соч­ва­юць гэ­ты мас­ток па­між ва­сь­мю ста­год­ дзя­мі! Та­кія ва­ры­янты мо­гуць і па­він­ны існа­ваць. Свят­ла­на Анэй­ка: У пер­спек­ты­ве та­кая ку­ра­тар­ ская пра­ца дае маг­чы­масць па­поў­ніць ка­лек­цыю. Сён­ня, ка­лі мы не пра­цяг­нем пра­цу па збо­ры акту­аль­ных і ад­па­вед­ных стра­тэ­гіі кам­плек­та­ ван­ня фон­даў му­зея прад­ме­таў, ня­ма ча­го бу­дзе экс­па­на­ваць у бу­ду­чы­ні. Мы раз­уме­ем, чым мы хо­чам па­поў­ніць на­шу ка­лек­цыю і як мы му­сім гэ­та ра­біць. Та­му ку­ра­тар­скія вы­ста­вы, па­бу­да­ва­ ныя не то­ль­кі на ка­лек­цыі му­зея, да­зва­ля­юць нам вы­ра­шаць гэ­тую за­да­чу. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Я ве­даю пра ідэю ад­крыц­ ця сек­та­ра най­ноў­шых плы­няў… Свят­ла­на Анэй­ка: Мы па­ча­лі з акту­алі­за­цыі на­ звы ад­дзе­ла, па­сту­по­ва пры­йдзем і да на­ступ­на­га кро­ку. Не ўсё ад­ра­зу ро­біц­ца. Ад­нак увя­дзен­не но­ва­га вы­ста­вач­на­га кор­пу­са па­ско­рыць гэ­ты пра­цэс, ад­кры­юцца ча­ты­ры асоб­ныя за­лы, якія трэ­ба бу­дзе за­паў­няць. Гэ­та якраз той вы­па­дак, ка­лі вы­ста­вач­ныя пра­екты не па­він­ны быць за­вя­ за­ны то­ль­кі на ка­лек­цыі му­зея. Ка­ця­ры­на Іза­фа­та­ва: Гэ­та якраз і ўма­цоў­вае мер­ка­ван­не, што му­зей па­ві­нен быць на пу­ль­се су­час­на­га ку­ль­тур­на­га жыц­ця.

лістапад, 2021

18

Рэ­ц эн­з ія но­вы сін­тэ­тыч­ны спе­цы­яль­ны рэ­стаў­ра­цый­ны ма­тэ­ры­ял: са­мая вя­до­мая лі­ней­ка швей­цар­ска­га вы­твор­цы Lascaux, буй­ныя аме­ры­кан­скія фір­мы. Але трэ­ба мець на ўва­зе, што, ма­ючы свае бяс­ спрэч­ныя пе­ра­ва­гі, гэ­тыя но­выя ма­тэ­ры­ялы не за­ўсё­ды мо­гуць вы­ка­наць тую за­да­чу, якая ста­іць пе­рад рэ­стаў­ра­та­рам. Гэ­тая сфе­ра моц­на за­ле­жыць ад тэх­на­ло­гій і но­вых ма­тэ­ры­ялаў. У той жа час ука­ра­нен­ не су­час­ных сін­тэ­тыч­ных ма­тэ­ры­ялаў ро­біць нас за­клад­ні­ка­мі іх вы­ка­рыс­тан­ня. Мы ўжо не мо­жам вяр­нуц­ца да ста­рых тэх­на­ло­гій. Ка­лі ад­бу­дзец­ца не­йкая гла­ба­ль­ная ка­тас­тро­фа і ўсе гэ­тыя да­сяг­нен­ні на­ву­кі і тэх­ні­кі бу­дуць зніш­ ча­ныя, з роз­ных пры­чын, то не­маг­чы­ма бу­дзе вяр­нуц­ца да ста­рых пры­ёмаў. На­прык­лад, за­ліць жы­вё­ль­ны клей праз суб­стан­цыю, якая яго не пра­пус­кае, та­му што тая за­праг­ра­ма­ва­ная на не­ пра­ні­ка­ль­насць ві­ль­га­ці і іншых эле­мен­таў на­ва­ ко­ль­на­га ася­род­дзя. Та­кім чы­нам, мы мо­жам ру­хац­ца то­ль­кі ў но­вым на­прам­ку, кар­ды­на­ль­на іна­ва­цый­ным.

За­ха­ван­н е су­час­ных тво­раў

Рэ­стаў­ра­цыя сён­ня Аляк­сандр Ла­гу­но­віч-Ча­рап­ко

Но­выя тэх­на­ло­гіі і ме­то­ды­кі, скла­да­ная апа­ра­ту­ра і ма­тэ­ры­ ялы, ад­каз­ная, скру­пу­лёз­ная ці твор­чая пра­ца — што та­кое рэ­стаў­ра­цыя сён­ня? Дзей­насць мас­та­коў-рэ­стаў­ра­та­раў на­ ву­ко­ва-рэ­стаў­ра­цый­ных май­стэр­няў пры­ха­ва­ная ад во­ка гле­да­ча, але надзвы­чай важ­ная. Без яе не­маг­чы­ма вы­стаў­ ляць ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­кую драў­ля­ную ску­льп­ту­ру, аб­ра­зы ці на­ват жы­ва­піс­ныя па­лот­ны кла­сі­каў ХХ ста­год­дзя.

Аб­мен дос­ве­дам і но­выя тэх­на­ло­гіі У пра­фе­сіі рэ­стаў­ра­та­ра надзвы­чай важ­ны аб­мен дос­ве­дам. Ка­лі ра­ней на­шы спе­цы­яліс­ты вы­язджа­лі на ста­жы­роў­кі ў Мас­кву, Пе­цяр­бург і пра­ца­ва­лі са ста­ры­мі ме­то­ды­ка­мі, яшчэ са­вец­ кі­мі, то апош­нія 7-8 га­доў з’яві­ла­ся маг­чы­масць вы­язджаць у Літ­ву, дзе моц­ная тэх­на­ла­гіч­ная ба­за, Поль­шчу, дзе буй­ныя му­зеі з вя­лі­кай ко­ль­кас­цю экс­па­на­таў, пад­обны­мі пра­бле­ма­мі рэ­стаў­ра­цыі і спе­цы­яліс­та­мі з ка­ла­са­ль­ным во­ пы­там. Поль­скія рэ­стаў­ра­та­ры — ад­ны з лі­да­раў у гэ­тай га­лі­не, на­роў­ні з іта­ль­янца­мі, ад­мыс­лоў­ ца­мі з Вя­лі­каб­ры­та­ніі і ЗША. ЗША, да­рэ­чы, гэ­та асоб­ная тэ­ма, з пры­чы­ны та­го, што ўсё ста­рое мас­тац­тва ў іх за­воз­нае, пе­ра­ва­жае су­час­нае. Але і ў су­час­ным мас­тац­тве, у яго рэ­стаў­ра­цыі «Мастацтва» № 11 (464)

пра­блем ве­ль­мі шмат, і гэ­ты дос­вед, які на­бы­ ва­юць і на­пра­цоў­ва­юць рэ­стаў­ра­та­ры ЗША, бяс­цэн­ны. На­шы ста­жы­роў­кі — гэ­та ўні­ка­ль­ная маг­чы­масць атры­маць но­выя ма­тэ­ры­ялы, аб­ста­ля­ван­не. Вы­ка­рыс­тан­не не­ка­то­рых ма­тэ­ры­ялаў на­ўпрост злу­ча­на з но­вым тэх­на­ла­гіч­ным аб­ста­ля­ван­ нем, а яно, на жаль, каш­туе вя­лі­кіх гро­шай. Як, на­прык­лад, ва­ку­умны стол для рэ­стаў­ра­цыі жы­ ва­пі­су, які па­ска­рае і аб­ляг­чае пра­цэс, па­ляп­шае якасць рэ­стаў­ра­цыі тво­ра на па­лат­не. Вы­твор­ часць та­кіх ста­лоў у Поль­шчы па­стаў­ле­на на па­ ток, іх за­маў­ля­юць з усёй Еўро­пы. У нас жа ня­ма сэн­су за­пус­каць вы­твор­часць та­ко­га аб­ста­ля­ван­ ня, бо по­пыт на яго зу­сім не­вя­лі­кі: ад­но не­ка­ль­кі інсты­ту­цый змо­гуць са­бе яго да­зво­ліць. Ні­якая вы­твор­часць не бу­дзе спе­цы­яль­на пад­ла­джвац­ ца, каб рас­пра­ца­ваць і ўва­со­біць то­ль­кі адзін экзэм­пляр. Ня­ма эка­на­міч­най мэ­та­згод­нас­ці. Ці

Су­час­нае мас­тац­тва для рэ­стаў­ра­та­ра — боль! Мас­та­кі, па­чы­на­ючы з ХХ ста­год­дзя, для вы­ка­ нан­ня сва­ёй за­ду­мы вы­ка­рыс­тоў­ва­лі тое, што мелі пад ру­кой. Існуе ідэя: важ­ней не тэх­на­ла­ гіч­ная да­клад­насць вы­ка­нан­ня, пад­ачы сва­ёй дум­кі, а вы­каз­ван­не лю­бы­мі спо­са­ба­мі. Пы­тан­не пра за­ха­ва­насць ма­ла ка­го кла­па­ці­ла, ніх­то на­ огул аб гэ­тым не за­дум­ваў­ся.

Ёсць і ма­ра­ль­ны аспект у пра­цы рэ­стаў­ра­ та­ра, хоць і ня­час­та з ім су­ты­ка­ешся. У час пра­хо­джан­ня ста­жы­роў­кі ў На­цы­яна­ль­ным му­зеі ў Вар­ша­ве ад­бы­ла­ся ці­ка­вая сі­ту­ацыя: рэ­стаў­ра­та­ры і мас­тац­тваз­наў­цы ка­му­ні­ка­ва­ лі з па­жы­лым мас­та­ком, які актыў­на пра­ца­ваў у ся­рэ­дзі­не ХХ ста­год­дзя, у 1950-я, 1960-я, 1970-я. Аўтар на­ўпрост пра­пі­саў і за­фік­са­ваў сваю па­зі­цыю ў ад­но­сі­нах да рэ­стаў­ра­цыі: ён быў су­праць умя­шан­ня ў свае тво­ры, бо лі­чыў, што яны на­ту­ра­ль­ным чы­нам па­він­ны сы­хо­дзіць у ня­быт. Юры­дыч­на ўсе нор­мы пра­цу­юць, ві­даць, не бы­ло ад­чу­жэн­ня аўтар­скіх пра­воў. Стан гэ­тых

Музейны квартал

прад­ме­таў па­гар­ша­ецца. Па­та­вая сі­ту­ацыя! Са ста­рым мас­тац­твам та­ко­га не­маг­чы­ма ўя­віць, бо май­стры да­ўно спа­чы­лі і жы­вуць у сва­іх тво­рах. Ад­бы­ва­ецца та­кі сво­еа­саб­лі­вы кан­флікт інта­рэ­саў: прад­стаў­ні­кі су­час­на­га мас­тац­тва дзе­ля за­вяр­шэн­ня сва­ёй за­ду­мы, рэ­алі­за­цыі свай­го жэс­ту га­то­вы на ма­тэ­ры­яль­нае «знік­нен­ не», «вы­ці­ран­не ча­сам» свай­го тво­ра. Ад­ной з асноў­ных фун­кцый му­зея з’яў­ля­ецца за­ха­ван­не. І ма­тэ­ры­яль­нае зніш­чэн­не прад­ме­та ў сце­нах му­зея — гэ­та скан­дал. У на­шым му­зеі мы, на жаль, не за­ўсё­ды па­спя­ ва­ем спраў­ляц­ца з тво­ра­мі су­час­на­га мас­тац­тва, рэ­стаў­ра­та­раў не стае. Да­во­дзіц­ца вы­стаў­ляць пры­яры­тэ­ты, пра­ца­ваць з тым, што зна­хо­дзіц­ца ў зо­не бо­ль­шай ры­зы­кі, — са ста­рым мас­тац­твам, бо­льш ла­ка­ль­ным, у якім увасобіўся светапогляд нашых продкаў. Та­му надзвы­чай важ­на рых­та­ ваць ад­мыс­лоў­цаў вуз­ка­га про­фі­лю, на­цэ­ле­ных і га­то­вых да рэ­стаў­ра­цыі тво­раў су­час­на­га мас­тац­тва. Ёсць, на­прык­лад, спе­цы­ялі­за­цыі ў мас­тац­тваз­наў­цаў і гіс­то­ры­каў мас­тац­тва. Тая ж па­він­на быць сі­ту­ацыя і з рэ­стаў­ра­цы­яй — бо­льш вуз­кая спе­цы­ялі­за­цыя ў пад­рых­тоў­цы прафесійнікаў. недатыкальнасць жывапіснага пласта Без­умоў­на, у на­шай пра­фе­сіі му­сіць вы­хоў­вац­ ца ма­ра­ль­нае стаў­лен­не да тво­ра. Тут кож­ны спе­цы­яліст мае сваё мер­ка­ван­не і свой пад­ы­ ход, што ў кан­чат­ко­вым вы­ні­ку ўва­саб­ля­ецца ў аб’­екце пра­цы — як вы­раз інды­ві­ду­аль­нас­ці май­стра-рэ­стаў­ра­та­ра. Сён­ня, ка­лі раз­ві­ва­ецца на­ву­ко­вая рэ­стаў­ра­цыя і зроб­ле­на не­ве­ра­год­

ная ко­ль­касць пра­цы па ад­на­ўлен­ні ста­рых тво­раў, ці­ка­ва па­ра­зва­жаць пра тое, ці па­зна­лі б ста­рыя мас­та­кі эпо­хі Ад­ра­джэн­ня, на­прык­лад, свае пра­цы. Хут­чэй за ўсё, па­зна­лі б. Су­час­ная рэ­стаў­ра­цыя час­та імкнец­ца да та­го, каб вяр­ нуць, мо­жа быць на­ват і да­рма, пер­ша­па­чат­ко­вы вы­гляд артэ­фак­таў, зра­біць іх та­кі­мі, які­мі яны вы­шлі з-пад пэн­дзля вя­лі­кіх май­строў. Гэ­тым гра­шыць, у пры­ват­нас­ці, так зва­ная англа-сак­ сон­ская шко­ла. Маг­чы­ма, гэ­та та­кі густ, вы­пра­ ца­ва­ны су­час­нас­цю, ка­лі час­ця­ком зніш­ча­ецца каш­тоў­ная, на мой по­гляд, «па­ці­на ча­су». Тут ня­ма ўні­вер­са­ль­ных ра­шэн­няў і дог­маў, кож­ны твор стро­га інды­ві­ду­аль­ны, і пад­ыход да яго рэ­стаў­ра­цыі так­са­ма інды­ві­ду­аль­ны вы­бар. Ці трэ­ба спы­няц­ца на кан­сер­ва­цыі або вар­та ісці да­лей? Дзея­нне мас­та­ка-рэ­стаў­ра­та­ра так ці інакш ад­аб’ец­ца на вы­ні­ку. Без­аса­бо­ва сыс­ці ў гіс­то­рыю, не за­ха­ваў­шы сваё імя ў рэ­стаў­ра­цыі, не атры­ма­ецца. Ка­лі ты дрэн­на зра­біў, то бу­дзеш кры­ты­ка­ва­ны. Ка­лі доб­ра, бу­дуць ка­заць, што вось так і ра­біў, на­прык­лад, Ле­анар­да да Він­чы. І гэ­тыя імё­ны бу­дуць ісці по­бач, рэ­стаў­ра­тар і ра­бо­та май­стра. Мас­так-рэ­стаў­ра­тар па­чы­нае з кан­сер­ва­цыі, вы­кон­ва­ючы то­ль­кі пра­цэ­сы ста­бі­ лі­за­цыі раз­бу­ра­ль­ных дзея­нняў, якія аказ­ва­юць час, клі­мат, тэм­пе­ра­тур­на-ві­ль­гот­ны рэ­жым, не­йкія ўздзе­янні дэг­ра­да­цыі, ка­лі грыб­кі, жуч­кі з’я­да­юць асно­ву. Мы гэ­та кан­сер­ву­ем, па­кі­да­ем стра­ты. Рэ­стаў­ра­та­ру за­га­да­на дзей­ні­чаць то­ль­кі ў меж­ах страт. Што да ад­на­ўлен­ня, рэ­ту­шы страт, у нас гэ­тая ма­тэ­рыя (фар­ба­вы пласт) лі­чыц­ца аўтар­скай. Ка­лі ары­гі­на­ль­ны лак яшчэ пад­ля­гае не­йкай рас­чыс­тцы, вы­да­лен­ню, то жы­ва­піс­ны пласт не­да­ты­ка­ль­ны. Бы­ва­юць вы­пад­кі, у ма­ёй пра­кты­цы яны бы­лі, ка­лі ёсць не­абход­насць

19

ад­кры­ваць гэ­ты аўтар­скі пласт з-пад шмат­лі­кіх на­плас­та­ван­няў, якія бы­лі вы­ка­на­ны аўта­рам у спро­бе пра­ўкі, жа­дан­ні зра­біць вы­яву бо­льш яркай, вы­пра­віць, зы­хо­дзя­чы з гіс­та­рыч­най ка­н’юн­кту­ры, якая не трап­ляе пад ка­но­ны, што час­та сус­тра­ка­ецца ў сак­ра­ль­ным жы­ва­пі­се. Ча­сам аказ­ва­ецца, што ад­кры­ты аўтар­скі пласт зна­хо­дзіц­ца ў кеп­скім ста­не. Тут ужо ні­чо­га не па­ро­біш, трэ­ба мець асаб­лі­вы такт, каб з да­ па­мо­гай рэ­стаў­ра­цый­ных пры­ёмаў ні­ве­ля­ваць стра­ты, мак­сі­ма­ль­на ўзнаў­ляць тую вы­яву, якая за­дум­ва­ла­ся аўта­рам, хоць яна ўжо не бу­дзе ў тым пер­ша­па­чат­ко­вым вы­гля­дзе, як яе зра­біў мас­так. Гэ­та за­ўсё­ды ве­ль­мі скла­да­нае пы­тан­не. Я больш за 15 га­доў у рэ­стаў­ра­цыі, і сён­ня для мя­не важ­ней, каб не­йкія рэ­чы за­ста­лі­ся не­кра­ну­ ты­мі: яны ма­юць знач­на бо­ль­шую эстэ­тыч­ную каш­тоў­насць, не ка­жу­чы ўжо пра тое, што ты не сум­ня­ва­ешся, што сап­раў­днае, а што не. Кеп­скі той рэ­стаў­ра­тар, хто не спра­буе ўба­чыць у тле­не, у раз­бу­ра­ным ста­не прад­ме­та ха­рас­тво. Зра­зу­ ме­ла, ёсць за­да­чы, якія ста­вяц­ца пе­рад вы­ка­нан­ нем пра­цы, але му­сіць быць і ўнут­ра­ны ба­р’ер. Вы­ка­наў­ца па­ві­нен асэн­соў­ваць, як да­лё­ка ён мо­жа па­йсці, каб уно­сіць не­йкія зме­ны, пра­ўкі. Про­ста ад­на­віць дзе­ля та­го, каб ад­на­віць... Каб не атрым­лі­ва­ла­ся як «еўра­ра­монт»! Бо рэ­стаў­ ра­цыя — гэ­та не то­ль­кі ме­ха­ніч­нае дзея­нне, яно му­сіць асэн­соў­вац­ца. Па­він­ны быць стрым­лі­ва­ючыя фак­та­ры, кан­ троль. Та­му так не­абход­ныя атэс­та­цыя і лі­цэн­за­ ван­не гэ­тай дзей­нас­ці. Пра­ца, якая мя­н яе по­гляд на свет Па­вод­ле сва­ёй спе­цы­ялі­за­цыі я пра­цую са ста­ры­мі тво­ра­мі. Тут, дзя­ку­ючы вы­пад­ку і кі­раў­ ніц­тву май­стра ў гэ­тай га­лі­не Арка­дзя Шпун­та, у мя­не зда­ра­ла­ся ўза­ема­дзе­янне з сім­ва­ліч­ны­мі і рэ­дкі­мі аб’екта­мі. Рэ­стаў­ра­та­ра ве­ль­мі на­тхняе, ка­лі вы­ні­кі пра­цы па­цвяр­джа­юць по­шу­кі гіс­ то­ры­каў мас­тац­тва, мас­тац­тваз­наў­цаў. Шчас­це, ка­лі над­ара­ецца маг­чы­масць па­пра­ца­ваць над рэ­стаў­ра­цы­яй знач­на­га тво­ра, як парт­рэт Яну­ша Ра­дзі­ві­ла ці Буд­слаў­ская іко­на Бо­жай Ма­ці. Апош­­няя яе рэ­стаў­ра­цыя бы­ла ў ся­рэ­дзі­ не 1990-х, па­сля гэ­та­га ў кас­цё­ле, дзе яна бы­ла вы­стаў­ле­на, ад­быў­ся па­жар. Там па­тра­ба­ва­ла­ся рэ­стаў­ра­цыя срэб­най ры­зы, за­адно бы­ло пра­ ве­дзе­на вы­ву­чэн­не са­мо­га прад­ме­та. Рэ­нтген, ульт­ра­фі­ялет, інфра­чыр­во­ныя да­сле­да­ван­ні. Аца­ні­лі стан і зра­бі­лі рэ­стаў­ра­цый­нае за­клю­ чэн­не. Па­сля бы­ло пры­ня­та ра­шэн­не вы­да­ліць тыя рэ­ту­шы, што бы­лі вы­ка­на­ны ў 1990-я, ад­крыць цал­кам ары­гі­нал, у якім бы ён ні быў ста­не. За­ўва­жу, што Буд­слаў­скі аб­раз — рэ­лік­вія ў ка­та­ліц­кай цар­кве, са­мая га­лоў­ная іко­на. Мы зня­лі ўсе за­пі­сы, якія на ёй бы­лі, усё за­фік­са­ва­лі, ад­кры­лі яе вы­гляд да па­пя­рэд­няй рэ­стаў­ра­цыі. Ары­гі­нал вы­ка­на­ны на па­лат­не і пры­бі­ты да дош­кі, ёсць над­пі­сы ХVІІ ста­год­дзя — ка­рот­кая лістапад, 2021

20

Музейны квартал

гіс­то­рыя прад­ме­та: пра пер­шыя цу­дат­вор­ныя з’я­вы, пра та­го, хто ра­біў срэб­нае апраў­лен­не, хто фі­нан­са­ваў. Ця­пер цу­дат­вор­ны аб­раз мае той вы­гляд, які меў у кан­цы ХVІ ста­год­дзя. Ёсць звес­ткі, што іко­на бы­ла пад­ара­ва­ная мін­ска­му ва­яво­дзе Яну Па­цу Па­пам Рым­скім у 1598 го­дзе. За­ста­юцца за­гад­кі. Ві­да­воч­на па яе іка­наг­ра­ фіі: яна на­ма­ля­ва­ная так, што ў не­маў­ля ня­ма ног, фар­мат аб­ры­ва­ецца зрэ­зам, пры гэ­тым пры­сут­ні­ча­юць бе­раж­кі на па­лат­не. Ве­ра­год­на, яна бы­ла на­цяг­ну­та на пад­рам­нік і ўжо пі­са­на з не­йкай іта­ль­янскай кры­ні­цы. Мо­жа, тая вы­ява бы­ла ў ра­ме, якая за­кры­ва­ла нож­кі не­маў­ля. Гэ­тыя і іншыя гіс­та­рыч­ныя пы­тан­ні за­ста­юцца нерас­кры­ты­мі. Кан­ц эп­ц ыя « ад­кры­та­га му­зея » Ідэя «ад­кры­та­га му­зея» рас­паў­сю­джа­ная ў су­час­ ных еўра­пей­скіх уста­но­вах — віт­ры­ны, шкля­ныя пе­ра­га­род­кі, за які­мі рэ­стаў­ра­цый­ныя май­стэр­ні, архі­вы... Мы ве­да­ем, што экс­па­зі­цый­ныя за­лы мо­гуць змяс­ціць уся­го 3-5 % тво­раў і прад­ме­ таў з за­пас­ні­коў. Тут праз пра­зрыс­тыя сце­ны ўсё гэ­та ве­ль­мі эфек­тна пад­аец­ца: зруч­ныя стэ­ла­жы, сіс­тэ­ма­ты­за­цыя і да­ступ­насць. Гэ­та вы­дат­на, асаб­лі­ва для пра­фе­сі­яна­лаў, якія за­йма­юцца той ці іншай му­зей­най спра­вай. Усё ад­кры­та! У іта­ль­янскіх му­зе­ях мне да­во­дзі­ла­ся ба­чыць пра­цэс рэ­стаў­ра­цый­ных ра­бот. На­прык­лад, у кар­цін­най га­ле­рэі «Брэ­ра» ад­на­ўля­лі твор эпо­ хі Ад­ра­джэн­ня «Па­кут­ніц­тва свя­той Ка­ця­ры­ны» лам­бар­дца Фе­ра­ры. Па­ра­ле­ль­на ўзнаў­ляў­ся ўвесь пра­цэс рэ­стаў­ра­цыі на ві­дэа, што бы­ло раз­меш­ча­на там жа. Мож­на бы­ло са­чыць за ма­ні­пу­ля­цы­ямі адмыслоўцаў. Гэ­та як хі­рург, які гля­дзіць ві­дэа апе­ра­цый­на­га пра­цэ­су, раз­уме­ ючы, што ад­бы­ва­ецца. Мас­так-рэ­стаў­ра­тар ба­чыць, які­мі ма­тэ­ры­яла­мі пра­цу­юць яго­ныя ка­ ле­гі. На­ват ка­лі ён не ад­соч­вае ўвесь пра­цэс і не мае маг­чы­мас­ці па­га­ва­рыць з імі, гэ­та ўсё роў­на не­ацэн­ны дос­вед. Акра­мя та­го, гэ­та не­ве­ра­год­ ная сту­пень ад­каз­нас­ці, бо рэ­стаў­ра­тар за­ўсё­ды пад на­гля­дам, пе­рад ва­чы­ма гле­да­чоў. Ад­нак і тут доб­ра мець ба­ланс, каб не пе­ра­тва­рыць су­р’ёз­ны пра­цэс у шоу. Пе­ра­емнасць У на­шым му­зеі ў кож­най май­стэр­ні пра­цу­юць па два ча­ла­ве­кі: адзін бо­льш во­пыт­ны май­стар і за ім за­ма­ца­ва­ны ма­ла­ды спе­цы­яліст. Гэ­та ве­ль­мі прад­уктыў­ны фар­мат, бо та­кім чы­нам за­хоў­ва­ ецца пе­ра­емнасць. Ёсць, вя­до­ма, і пра­бле­мы. Не­ка­то­рыя ма­ла­дыя ад­мыс­лоў­цы, якія на­бы­ва­ юць тут дос­вед, не за­трым­лі­ва­юцца. З ад­на­го бо­ку, гэ­та сум­на, з інша­га — му­сіць, ёсць у гэ­тым свой сэнс. Жыц­цё са­мо па са­бе ад­ся­вае. Той, хто ў гэ­тай пра­фе­сіі ба­чыць пер­спек­ты­ву і рост, той за­ста­ецца. У гэ­тым так­са­ма дзей­ні­чае не­йкая пе­ра­емнасць, ве­ль­мі важ­ная. Рэ­стаў­ра­цыя на­ гад­вае ста­рыя, цэ­ха­выя кар­па­ра­цыі. У Бе­ла­ру­сі «Мастацтва» № 11 (464)

ня­ма та­кой шко­лы пад­рых­тоў­кі спе­цы­яліс­таў, каб яны вы­пус­ка­лі­ся ўжо га­то­вы­мі да пра­цы з прад­ме­та­мі. Гэ­та спе­цы­фі­ка пра­фе­сіі. То­ль­кі тэх­ ніч­ная пад­рых­тоў­ка, без да­дат­ко­ва­га дос­ве­ду на аб’­ектах, ні­чо­га не дае. У му­зеі пе­ра­емнасць за­хоў­ва­ецца. Ад­нак трэ­ ба ісці да­лей, вы­ра­шаць пра­бле­му су­час­на­га аб­ста­ля­ван­ня май­стэр­няў. Каб за кошт гэ­тых ука­ра­нен­няў но­вых тэх­на­ло­гій, іна­ва­цый­ных пра­ктык усё пра­ца­ва­ла на бу­ду­чы­ню. Рэ­стаў­ра­ цыя сён­ня — гэ­та пра­ект бу­ду­чы­ні, гэ­та сфе­ра, якая не тры­вае ад­ста­ван­ня. Пад­рых­та­ва­ла Во­ль­га Рыб­чын­ская.

1. Рэ­стаў­ра­цый­ны пра­цэс, ад­кры­ты для на­вед­ні­каў му­зея Брэра ў Мі­ла­не.

2. Рэ­стаў­ра­цый­ныя май­стэр­ні му­зе­яў Ва­ты­ка­на.

3. Старая Май­стэр­ня ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі РБ.

4. Аб­раз Бо­жай Ма­ці Буд­слаў­скай у пра­цэ­се рэ­стаў­ра­ цыі (па­сля вы­да­лен­ня по­зніх рэ­ту­шаў страт, вы­ка­на­ных у 1990-я).

Музейны квартал

21

Вы­ра­та­ва­ныя каш­тоў­нас­ці Але­на Кар­пен­ка, Свят­ла­на Пра­коп’ева

На­цы­яна­ль­ны мас­тац­кі му­зей рых­ту­ецца да ўра­чыс­та­га ад­крыц­ця двух но­вых му­зей­ных бу­дын­каў — Вы­ста­вач­ на­га і Рэ­стаў­ра­цый­на­га кар­пу­соў. Ба­га­ты во­пыт НММ у арга­ні­за­цыі вы­стаў і рэ­стаў­ра­цыі му­зей­ных прад­ме­ таў аб’ядна­лі­ся ў ад­мыс­ло­вым пра­екце «Вы­ра­та­ва­ныя каш­тоў­нас­ці». Гэ­та пер­шая вы­ста­ва, для якой му­зей ад­чы­ніць дзве­ры но­вай, іншай па­вод­ле архі­тэк­тур­на­га ра­шэн­ня экс­па­зі­цый­най пля­цоў­кі.

У

дзвюх аўта­ном­ных за­лах агу­ль­най плош­чай амаль 400 квад­ рат­ных мет­раў бу­дуць дэ­ман­стра­вац­ца тво­ры з ка­лек­цый ста­ ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, рус­ка­га і еўра­пей­ска­га збо­раў. На­ро­бак на­шых май­строў бу­дзе прад­стаў­ле­ны тра­ды­цый­ным іка­на­пі­ сам і цар­коў­ным жы­ва­пі­сам на па­лат­не, хра­ма­вай ску­льп­ту­рай, тво­ра­мі дэ­ка­ра­тыў­на-пры­к лад­но­га мас­тац­тва.

лістапад, 2021

22

1. Анёл з лі­рай. Пано. 1630-я. Фраг­мент.

2. Апос­тал Марк. ХVІІІ ста­год­дзе.

3. Іаганес (Іаган) Цык. Юдзіф і Алаферн. Алей. Канец 1740-х—1750-я.

4. Макс Ліберман. Аголены вершнік на пляжы. Аркуш з серыі «Сем афортаў». Папера, літаграфія. 1909.

5. Ёзэф Зайбт. Партрэт Іероніма Паніньскага (1696— 1754). Алей. 1752.

6. Невядомы мастак XVIІ ст. Купанне. Алей.

7. Не­вя­до­мы мас­так кан­ца XVI ст. Жан­чы­на ў за­ла­ціс­ тай су­кен­цы. Алей.

«Мастацтва» № 11 (464)

Рэ­ц эн­з ія

23

лістапад, 2021

24

Рэ­ц эн­з ія

«Мастацтва» № 11 (464)

Музейны квартал Аб­ра­зы, ску­льп­ту­ра, ста­рад­ру­кі, мас­тац­кія тка­ні­ны, вы­ра­бы з ме­та­лу па­ сту­па­лі ў му­зей з за­кры­тых на пра­ця­гу 1950—1980-х на­шых цэр­кваў, кас­цё­лаў, мо­гі­ль­ні­ка­вых кап­ліц. Зной­дзе­ныя пад­час экс­пе­ды­цый тво­ры час­та зна­хо­дзі­лі­ся ў кеп­скім ста­не, бо бы­лі зня­ты з га­рыш­чаў хра­маў, за­кі­ну­тых зва­ніц, вы­не­се­ныя з лё­хаў кас­цё­лаў. Па­сля па­чат­ко­вай кан­ сер­ва­цыі мно­гія га­да­мі ча­ка­лі сва­ёй чар­гі на па­ўна­вар­тас­ную рэ­стаў­ ра­цыю. Уз­наў­лен­не по­мні­каў бе­ла­рус­ка­га іка­на­пі­су, алтар­на­га жы­ва­пі­су і ску­льп­ту­ры апош­нім ча­сам па­леп­шы­ла­ся, рэ­гу­ляр­на пра­во­дзяц­ца рэ­ стаў­ра­цый­ныя вы­ста­вы. З 2008 го­да на­ву­ко­ва-рэ­стаў­ра­цый­ны ад­дзел уз­на­ча­ль­вае рэ­стаў­ра­тар вы­шэй­шай ка­тэ­го­рыі Аркадзь Шпунт, пры якім знач­на вы­рас штат су­пра­цоў­ні­каў, па­вы­сі­ла­ся іх ква­лі­фі­ка­цыя, па­шы­ры­ ла­ся сфе­ра дзей­нас­ці. Твор «Анёл з лі­рай» (рэ­стаў­ра­тар Аляк­сандр Ла­гу­но­віч-Ча­рап­ко) да­ту­ ецца ча­сам афар­млен­ня інтэр’ера кас­цё­ла Да­бра­вес­ця ордэ­на свя­той Бры­гі­ты ў Грод­не (1642—1649), там ён упры­гож­ваў па­ра­пет бал­ко­на для арга­на. Па­сля за­крыц­ця ма­нас­ты­ра ў 1950 го­дзе ма­ёмасць па­сту­по­ва ста­рэ­ла, але ў кан­цы 1960-х час­тку ўда­ло­ся пе­ра­вез­ці ў му­зей, у тым лі­ку тры парт­рэ­ты сям’і фун­да­та­ра ма­нас­ты­ра Кшыш­та­фа Ве­ся­лоў­ска­ га. Драў­ля­ная асно­ва «Анё­ла з лі­рай» бы­ла рас­ко­ла­тая на час­ткі, аб­ рам­лен­не стра­ча­нае, жы­ва­піс па­шко­джа­ны. На­ма­ган­ня­мі рэ­стаў­ра­та­раў пано на­бы­ло экс­па­зі­цый­ны стан, ра­ма ад­ноў­ле­на па­вод­ле фа­таг­ра­фій 1930-х. Вы­яўле­ныя ў хра­мах аб­ра­зы час­та па­тра­ба­ва­лі ўма­ца­ван­ня жы­ва­піс­ на­га слоя не­адклад­на, да тран­спар­ці­роў­кі. Аб­раз «Па­кроў» XVIII ста­ год­дзя з Хоў­х ла­ва Мін­скай воб­лас­ці (рэ­стаў­ра­тар­ка Во­ль­га Мі­хай­ла­ва) быў за­к ле­ены ў 1980-я ў па­ля­вых умо­вах мі­ка­лен­тнай па­пе­рай. Та­га­ час­ны стан тво­ра не да­зво­ліў су­пра­цоў­ні­кам му­зея на­ват вы­зна­чыць сю­жэт да па­чат­ку рэ­стаў­ра­цыі. Ня­гле­дзя­чы на вя­лі­кі пра­цэнт страт, на пад­ста­ве рас­кры­тых фраг­мен­таў мож­на сцвяр­джаць, што му­зей­ная ка­ лек­цыя зда­бы­ла артэ­факт вы­со­ка­га мас­тац­ка­га ўзроў­ню. У збо­ры ёсць яшчэ пяць аб­ра­зоў з Хоў­х ла­ва — алтар­ны аб­раз Ма­ці Бо­жай з дзі­цем і ча­ты­ры апос­та­лы, — апош­нія бу­дуць прад­стаў­ле­ны на вы­ста­ве. Два аб­ра­зы з Брэс­цка­га рэ­гі­ёна «Ма­ці Бо­жая За­мі­ла­ван­не» XVIII ст. (рэ­стаў­ ра­та­ры Аркадзь Шпунт, Во­ль­га Мі­хай­ла­ва) па­поў­ні­лі іко­наг­ра­фіч­ны шэ­ раг ва­ры­янтаў яе вы­явы ў му­зей­ным збо­ры — ад­на з іх ка­ра­на­ва­на як ца­ры­ца ня­бес­ная. Пра­пор­цыі фі­гур пе­ра­дадзе­ныя ўмоў­на, ад­нак цяп­ло ся­мей­ных ста­сун­каў, глы­бі­ня пе­ра­жы­ван­няў ма­ці і дзі­ця­ці ўва­соб­ле­ны з вя­лі­кім май­стэр­ствам. Рэ­стаў­ра­цыя па­ліх­ром­най ску­льп­ту­ры па­вод­ле тэх­на­ла­гіч­ных пра­цэ­саў на­гад­вае ра­бо­ту з тэм­пер­ным жы­ва­пі­сам, але спе­цы­яліс­там да­во­дзіц­ца пра­ца­ваць з кры­ва­лі­ней­ны­мі па­вер­хня­мі, што ўсклад­няе за­да­чу. Пры рэ­стаў­ра­цыі пры­мя­ня­юцца асаб­лі­выя плас­тыч­ныя ма­тэ­ры­ялы і ўні­ка­ ль­ныя тэх­на­ло­гіі. На вы­ста­ве па­ка­жуць як ад­рэс­таў­ра­ва­ныя ску­льп­ту­ры, так і тыя, што зна­хо­дзяц­ца ў пра­цэ­се пра­цы над імі, а ме­на­ві­та «Хрыс­ тос у Геф­сі­ман­скім са­дзе» (?), кам­па­зі­цыя «Рас­пяц­це з прад­ста­ячы­мі» і па­ліх­ром­ныя Цар­скія ва­ро­ты (рэ­стаў­ра­тар Дзміт­рый Жа­ле­віч). Спе­цы­яліс­ты сек­та­ра рэ­стаў­ра­цыі дэ­ка­ра­тыў­на-пры­к лад­но­га мас­тац­тва за­йма­юцца ўсі­мі ві­да­мі ра­бот, у тым лі­ку звя­за­ны­мі з мас­тац­кім ткац­ твам. Му­зей­ная ка­лек­цыя пра­вас­лаў­на­га і ка­та­ліц­ка­га адзен­ня на­ліч­ вае кры­ху бо­льш за 250 прад­ме­таў, для іх вы­ка­рыс­тоў­ва­лі тка­ні­ны іта­ ль­янскай, фран­цуз­скай, англій­скай, рас­ійскай вы­твор­час­ці. Ка­та­ліц­кія арна­ты з устаў­ка­мі са слуц­кіх па­ясоў з’яўля­юцца ў той час, ка­лі тра­ды­ цый­ны кас­цюм шлях­ты вы­хо­дзіць з ужыт­ку, па­ясы ста­но­вяц­ца прад­ме­ там ка­лек­цы­яна­ван­ня або пе­рад­аюц­ца ў кас­цё­лы. У экс­па­зі­цыі бу­дуць прад­стаў­ле­ны арна­ты, у якіх вы­ка­рыс­та­ны фраг­мен­ты па­ясоў ра­дзі­ві­ лаў­скай ма­ну­фак­ту­ры, што дзей­ні­ча­ла пад кі­раў­ніц­твам Яна і Ля­во­на Ма­джар­скіх у XVIII — па­чат­ку XIX стст. (рэ­стаў­ра­тар­ка Іло­на Кар­лі­ёна­ва). Ка­лек­цыя еўра­пей­ска­га мас­тац­тва на­ліч­вае кры­ху бо­льш за ты­ся­чу экс­ па­на­таў і з’яў­ля­ецца ад­ной з са­мых скла­да­ных у пла­не за­ха­ва­нас­ці і рэ­ стаў­ра­цыі, бо тэх­на­ло­гія жы­ва­пі­су раз­на­стай­ных мас­тац­кіх школ і эпох ме­ла знач­ныя ад­роз­нен­ні. Кеп­ска ад­бі­ла­ся на за­ха­ва­нас­ці бо­ль­шас­ці тво­раў іх вы­му­ша­ная міг­ра­цыя ў га­ды Дру­гой сус­вет­най вай­ны.

25

Ся­род ад­ро­джа­ных тво­раў асаб­лі­вай ува­гі за­слу­гоў­вае «Юдзіф і Ала­ ферн», да­та­ва­ны кан­цом 1740—1750-х (рэ­стаў­ра­тар­ка Свят­ла­на Дзі­ куць), ня­мец­ка­га пры­двор­на­га мас­та­ка кня­зя-епіс­ка­па гер­ца­га Іа­га­на Тэ­адо­ра Ба­вар­ска­га (1703—1763) Іа­га­не­са (Іа­га­на) Цы­ка, а так­са­ма «Ме­ну­эт у па­рку» Да­ні­эля Ха­да­вец­ка­га (1726—1801) ад­на­го з вы­біт­ных ня­мец­кіх мас­та­коў XVIII ста­год­дзя (рэ­стаў­ра­тар­ка Свят­ла­на Алі­шэ­віч). Але­го­рыя доб­ра­га і дрэн­на­га пра­ўлен­ня ста­ла асно­вай сю­жэ­та жы­ва­ піс­на­га па­лат­на не­вя­до­ма­га мас­та­ка XVIII ст. (рэ­стаў­ра­тар­ка Свят­ла­на Ішма­ева). Гэ­та по­зні па­ў тор ары­гі­на­лу вя­до­ма­га фла­ман­дска­га жы­ва­ піс­ца і гра­вё­ра Тэ­адо­ра ван Цю­ль­дзе­на (1606—1669). У хо­дзе ня­даў­ ніх рэ­стаў­ра­цый­ных ра­бот, ажыц­цёў­ле­ных рэ­стаў­ра­та­рам Ці­ма­фе­ем Па­лу­ні­ным, экс­па­зі­цый­ны вы­гляд на­быў ру­іна­ва­ны «Парт­рэт Ге­ра­ні­ма Пан­іньс­ка­га» (1752) пэн­дзля Ёзэ­фа За­йбта — сі­лез­ска­га жы­ва­піс­ца, які пра­ца­ваў у XVIII ст. Раз­ам з пар­ным «Парт­рэ­там Кан­стан­цыі Пан­іньс­ кай», што экс­па­ну­ецца ў фі­лі­яле му­зея «Дом Ва­нь­ко­ві­чаў», гэ­та адзі­ныя вя­до­мыя жы­ва­піс­ныя тво­ры мас­та­ка. Ста­ран­ня­мі рэ­стаў­ра­та­раў му­зея бы­лі вер­ну­ты да жыц­ця «Парт­рэт да­мы з кні­гай» (рэ­стаў­ра­тар­ка Свят­ ла­на Алі­шэ­віч), «Парт­рэт не­вя­до­май у чап­цы» (рэ­стаў­ра­тар Антон Ра­ дзі­во­наў), «Парт­рэт па­жы­ло­га яўрэя» (рэ­стаў­ра­тар­ка Свят­ла­на Дзі­куць), «Парт­рэт Ста­ніс­ла­ва Жал­кеў­ска­га» (1547/1550—1620) (рэ­стаў­ра­тар Аляк­сандр Ла­гу­но­віч-Ча­рап­ко) — ха­рак­тэр­ныя пры­к ла­ды ся­дзіб­на­га парт­рэ­та XIX ста­год­дзя. Адзін з най­бо­льш ран­ніх экс­па­на­таў ары­гі­на­ль­най гра­фі­кі еўра­пей­скіх май­строў у му­зей­най ка­лек­цыі — «Па­к ла­нен­не па­сту­хоў» не­вя­до­ма­га мас­та­ка XVII ст., ве­ра­год­на, фла­ман­дскай шко­лы (рэ­стаў­ра­тар­ка Анжэ­ла Чу­дзі­евіч) — бу­дзе прад­стаў­ле­ны на вы­ста­ве па­сля шмат­га­до­вай кар­ пат­лі­вай рэ­стаў­ра­цыі. Дзя­ку­ючы на­ма­ган­ням рэ­стаў­ра­тар­кі Свят­ла­ны Ша­лай зда­бы­ла маг­чы­масць экс­па­на­ван­ня лі­таг­ра­фія «Аго­ле­ны вер­ шнік на пля­жы» (1908) — аркуш аўтар­ства зна­ка­мі­та­га ня­мец­ка­га мас­ та­ка Мак­са Лі­бер­ма­на. Рэ­стаў­ра­та­ры му­зея кан­сер­ву­юць і час­тко­ва рэ­кан­стру­ююць ску­льп­ту­ ры з мэ­тай уз­наў­лен­ня стра­ча­ных фраг­мен­таў па­вод­ле ана­ла­гаў. Дзе­ля над­ан­ня тво­рам вы­гля­ду, на­блі­жа­на­га да пер­ша­па­чат­ко­ва­га, з да­па­мо­ гай кам­па­зіт­ных ма­тэ­ры­ялаў бы­лі рэ­кан­стру­ява­ны стра­ча­ныя эле­мен­ты ста­ту­этак фран­цуз­скіх ску­льп­та­раў: «Франт» Л. Ра­фа­эля (ка­нец XIX — па­ча­так XX ст.) і «Ма­ле­нь­кі ба­ра­бан­шчык Ва­ці­нье» (1911) Ля­во­на Фа­ жэ­ля (1851—1913) (рэ­стаў­ра­тар Аляк­сандр Пет­ра­коў). Рэ­прэ­зен­та­тыў­ны­мі ка­лек­цы­ямі, што за­йма­юць знач­нае мес­ца ў фон­ дах му­зея, з’яўля­юцца ка­лек­цыі «Рус­кі жы­ва­піс» і «Бе­ла­рус­кая гра­фі­ка», якія ахоп­лі­ва­юць ча­са­вы пе­ры­яд з XVIII да ся­рэ­дзі­ны ХХ ст. Скла­да­ным рэ­стаў­ра­цый­ным ра­бо­там пад­ля­гаў «Парт­рэт кня­зя С. В. Га­га­ры­на» пэн­ дзля не­вя­до­ма­га мас­та­ка XVIII ст. (рэ­стаў­ра­тар­ка Эла Па­шкі­на). Тво­раў рус­кіх мас­та­коў XVIII ст. у ка­лек­цыі му­зея зу­сім ня­шмат, та­му прад­стаў­ ле­ны парт­рэт з’яўля­ецца ад­ным з каш­тоў­ных экс­па­на­таў. Рэ­стаў­ра­ваў­ся і жы­ва­піс XIX ст.: ра­бо­ты Ула­дзі­мі­ра Ма­коў­ска­га, Аляк­сан­дра Іва­но­ва (Га­лу­бо­га), Ру­до­ль­фа Фрэн­ца, Фран­ца Ру­бо, Арсе­нія Мяш­чэр­ска­га. Цэ­лы раз­дзел экс­па­зі­цыі скла­дуць ра­бо­ты бе­ла­рус­кіх мас­та­коў кан­ца ХІХ — па­чат­ку ХХ ста­год­дзя Ста­ніс­ла­ва Жу­коў­ска­га і Ві­то­ль­да Бя­лы­ніц­ ка­га-Бі­ру­лі, якія рэ­стаў­ра­ва­лі­ся спе­цы­яль­на да роз­ных вы­ста­вач­ных пра­ектаў. Сён­ня сва­ёй чар­гі на рэ­стаў­ра­цыю ча­ка­юць яшчэ дзя­сят­кі аб’ектаў ста­ ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, еўра­пей­ска­га і рус­ка­га жы­ва­пі­су, гра­ фі­кі і ску­льп­ту­ры. Пла­на­мер­нае пра­вя­дзен­не рэ­стаў­ра­цый­ных ра­бот дасць маг­чы­масць увес­ці ў на­ву­ко­вы і экс­па­зі­цый­ны ўжы­так цэ­лы шэ­раг ці­ка­вых сю­жэт­ ных тво­раў. Без удзе­лу му­зей­ных рэ­стаў­ра­та­раў не аб­ыхо­дзіц­ца ні ад­на гіс­та­рыч­ ная вы­ста­ва, но­вая экс­па­зі­цыя або пуб­лі­ка­цыя. Дзя­ку­ючы ад­ра­джэн­ню му­зей­ных по­мні­каў уз­ба­га­ча­юцца на­шы ўяў­лен­ні пра на­цы­яна­ль­ную ку­ль­ту­ру, раз­ві­ва­юцца на­ву­ко­выя ве­ды, што да­зва­ляе пе­ра­асэн­са­ваць або па­цвер­дзіць ра­ней­шыя пры­нцы­пы ў да­сле­да­ван­ні тво­раў мас­тац­ тва. лістапад, 2021

26

В і ­з у а­ л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Слоў­н і к

Сло­вы лістапада Лю­боў Гаў­ры­люк

Дыега Рывера. Фрагмент фрэскi «Панамерыканскае адзiнства». 1940.

Ядо­мае Не ба­чу пры­чын, ча­му мас­тац­тва не мо­жа пра­ца­ваць з тэ­май ежы. Ка­лі мож­на да­сле­да­ваць вы­явы ма­ са­вай ку­ль­ту­ры, іра­ні­за­ваць над рэ­кла­май і стэ­рэ­аты­па­мі спа­жы­ван­ня, ча­му не вяр­нуц­ца да та­ямні­чых ка­ра­нёў і не па­гля­дзець на су­час­ныя вер­сіі ры­ту­алу? Пра­ект «Ча­роў­ная ежа: ку­ку­ру­за, ка­ка­ва і маг­гі ад да­ка­лум­ба­вай эпо­хі да су­час­на­га мас­тац­тва» так і пра­цуе. Па­чы­нае ад пры­род­ных і сель­ска­гас­па­ дар­чых гіс­то­рый, бру­та­ль­ных пры­лад, та­тэ­маў май­я і мі­фа­ло­гіі ацтэ­каў і вы­гля­дае ве­ль­мі пе­ра­ка­наў­ча. І ві­дэ­аздым­ка, і артэ­фак­ты пад­абра­ны ў вы­шэй­шай сту­пе­ні ста­ран­на. Але да­лей да­ку­мен­та­ль­ная асно­ ва ўця­кае ў на­іўнае мас­тац­тва, аўтэн­тыч­ную плас­ты­ку і скла­да­нае для нас па­чуц­цё ко­ле­ру — з улі­кам уплы­ву псі­хат­роп­ных рэ­чы­ваў, рас­паў­сю­джа­ных у по­бы­це ла­ці­на­аме­ры­кан­скіх кра­ін. Най­ста­ра­жыт­ ней­шыя ку­ль­ту­ры, да­лё­кія Мек­сі­ка, Гва­тэ­ма­ла, Са­ль­ва­дор... Аку­нан­не ў іх ве­ра­ван­ні і пра­кты­кі — ві­зу­ аль­ны да­ўншыф­тынг. Але не, па­сту­по­ва ло­гі­ка і хра­на­ло­гія пры­во­дзяць гле­да­ча да Ды­ега Ры­ве­ры, і тут ужо не ста­неш раз­ гля­даць хат­нія рэ­чы лю­дзей, якія ве­ры­лі ў бос­кія якас­ці ку­ку­ру­зы. Спя­вак гра­ма­дзян­скай вай­ны і са­ цы­яліз­му Ры­ве­ра, мас­та­кі Ха­сэ Арос­ка і Флор Гар­до­ніа, вя­до­ма, усве­дам­ля­юць сім­ва­ліч­ныя зна­чэн­ні рас­лін, але XX ста­год­дзе па­кі­ну­ла ім ма­ла шан­цаў. Но­вы ўклад жыц­ця і не­абход­насць хут­ка на­кар­міць вя­лі­кую ко­ль­касць лю­дзей пад­час ва­енных падзей і ка­так­ліз­маў па­кі­да­юць у гіс­та­рыч­ным мі­ну­лым ста­ра­даў­нія звыч­кі, звя­за­ныя з ежай. Эпо­ху гла­ба­лі­за­цыі ў гэ­тым кан­тэк­сце мож­на на­ват не раз­гля­даць. Ка­лі то­ль­кі ў му­зей­ных экс­па­зі­цы­ях. І тут бу­дзе ці­ка­ва, як роз­ныя кан­ты­нен­ты прад­ста­вяць ся­бе, свой дос­вед і сваё мас­тац­тва? Між­на­род­ны пра­ект «Ка­ва. Усход і За­хад» так­са­ма раз­гля­дае кух­ню як тра­ды­цыю, але акцэнт ро­біць не на гіс­то­рыі і ге­агра­фіі, а на ды­зай­не: су­час­ным ка­ва­ма­шы­нам, аказ­ва­ецца, па­пя­рэд­ні­чае доў­гі шлях скла­да­ных і гру­вас­ткіх ме­ха­ніз­маў. Ну і по­суд, зы­хо­дзя­чы з мод­най тэ­орыі пра ды­зайн як спо­саб вы­ бу­доў­ваць ад­но­сі­ны, не за­ста­ецца ўба­ку. Са­мыя ста­рыя сю­жэ­ты з ка­ва­вы­мі вя­чор­ка­мі асаб­лі­ва доб­рыя ў жы­ва­пі­се — і ва ўсход­нім, і ў еўра­пей­скім. У но­вых мед­ыя зна­ёмыя ры­сы ка­ва­ма­ніі/ма­гіі так­са­ма пра­гля­да­юцца да­клад­на. З Эфі­опіі на Усход, а по­тым у за­ход­ні свет: мас­та­кам ёсць якія цы­ві­лі­за­цый­ ныя зру­хі па­шу­каць, што вы­ка­рыс­тоў­ваць у якас­ці ма­тэ­ры­ялу і якія ўяў­лен­ні з воб­лас­ці ежы і на­по­яў ува­со­біць лі­та­ра­ль­на ў кас­міч­ных вер­сі­ях. Для ся­бе ж я ў чар­го­вы раз пе­ра­ка­на­ла­ся, што ўсе асно­вы та­го, што мы за­вём «су­час­ным», бы­лі за­кла­дзе­ныя ды­зай­не­ра­мі Баў­хаў­за. Пра­ект «Ты тое, што ты ясі» так­са­ма да­след­чы, ве­ль­мі грун­тоў­ны і фа­таг­ра­фіч­ны. Тут і пра­ца міг­ран­таў, і інтэн­сіў­ная сель­ская гас­па­дар­ка ў ста­не між­на­род­най кан­ку­рэн­цыі, «хі­міч­ная ежа» і ве­ге­та­ры­янства, ежа і ця­лес­насць, эка­ло­гія і так­са­ма рэ­лі­гій­ны кан­тэкст. Ве­ль­мі асця­рож­на стаў­лю­ся да тэр­мі­на «ві­зу­ аль­нае да­сле­да­ван­не», але ў да­дзе­ным вы­пад­ку гэ­та сап­раў­ды яно. Та­кія то­ль­кі не­ка­ль­кі арт-пра­ектаў, што аб­апі­ра­юцца на ўклад па­ўся­дзён­най бы­та­вой ку­ль­ту­ры — па­ чы­на­ючы ад ста­ра­жыт­ных та­тэ­маў і за­кан­чва­ючы най­ноў­шым ві­дэа-артам і vr/ar-тэх­на­ло­гі­ямі (да­поў­ не­ная рэ­аль­насць). На­сам­рэч мед­ыяп­рас­то­ра пе­ра­поў­не­ная тэ­май. Пад­обна на ад­ыход ад ня­выз­на­ча­ нас­ці, на страх пры стра­це кан­тро­лю над улас­ным жыц­цём. Апа­ка­ліп­тыч­н ае

Эль­дад Ра­фа­элi. Фа­таг­ра­фiя. Лiч­ба­вы прынт. 2020. «Мастацтва» № 11 (464)

Па­спя­хо­вая падзея не вы­клю­чае ўра­жан­няў, по­ўных цем­ры. На хва­ лі по­стко­від­на­га вы­ха­ду да актыў­ нас­ці гнят­лі­вая тэ­ма тлен­нас­ці ўся­го існа­га, му­сіць, не маг­ла не з’я­віц­ца. У пры­ват­нас­ці, вы­ста­ва «Зві­ніць след» Па­ўла Ад­дзе­ль­на­ва на VI Ура­льс­кім індус­тры­яль­ным бі­ена­ле су­час­на­га мас­тац­тва ў Ека­ця­рын­бур­гу (РФ). Для бе­ла­ру­ саў па­сё­лак Со­кал па­блі­зу ад за­ кры­та­га го­ра­да Сня­жынск — яркая ана­ло­гія з Чар­но­бы­лем, і аб­одва яны сап­раў­ды ўпі­са­ны ў агу­ль­ны дыс­курс. На­ра­джэн­не са­вец­кай атам­най пра­гра­мы, ка­тас­тро­фы, гі­бель лю­дзей, ядзер­ны след, знік­ нен­не вё­сак і за­бру­джван­не рэк. Шмат раз­оў бе­ла­рус­кія мас­та­кі пад­сту­па­лі­ся да гэ­тай тэ­мы, але вы­чар­па­най яна быць не мо­жа. У па­кі­ну­тым лю­дзь­мі інтэр­на­це ў

Ві­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Сл оў ­н ік

27

па­сёл­ку Со­кал атры­ма­ла­ся маш­таб­на, ве­ль­мі вы­раз­на, з ма­ла­вя­до­мы­мі ста­рон­ка­мі гіс­то­рыі: ава­рыя на прад­пры­емстве «Ма­як» у 1957 го­дзе не та­кая рэ­за­нан­сная, як чар­но­бы­льс­кая, хоць па знач­нас­ці для рэ­ гі­ёна не менш раз­бу­ра­ль­ная. Трэ­ба пры­знаць, што гіс­то­рыя «мір­на­га ата­ма» шмат у чым па­лі­ты­за­ва­ная, але мас­тац­кае яе ўва­саб­лен­не — у пра­сто­ры, ма­тэ­ры­ялах, у та­паг­ра­фіі — не дае нам маг­чы­мас­ці за­ся­ ро­дзіц­ца то­ль­кі на са­цы­яль­най кры­ты­цы. Апа­ка­ліп­тыч­нае — бо пра мен­та­ль­ны стан лю­дзей, пра межы маг­чы­мас­цей ча­ла­ве­ка і та­та­ль­нае не­ра­зу­мен­не ка­неч­нас­ці све­ту. І яшчэ рэ­дкі вы­па­дак, ка­лі эмо­цыі ў кан­цэп­ту­аль­ным пра­екце не сас­ту­па­юць ідэі, на­ра­ты­ву, агу­ль­на­му кан­тэк­сту. Адзін з леп­шых чэш­скіх ку­ра­та­раў Ота Урбан у фун­да­мен­та­ль­най вы­ста­ве «Vanitas» (ЦСМ DOX, Пра­га) па­ка­заў сваю вер­сію «смя­рот­на­га». Па­мі­ран­не ў мас­тац­тве ва ўсе ста­год­дзі бы­ло акту­аль­най тэ­май, хоць і та­бу­ява­най у не­йкія ча­сы: на­прык­лад, у эпо­ху па­ўсюд­на­га гла­му­ру пра гэ­та амаль не ка­за­лі. Не бы­ло ў пуб­ліч­най пра­сто­ры не­ма­чы, ста­рас­ці, вы­род­лі­вых па­кут, ці амаль не бы­ло. На шчас­це, акту­аль­нае мас­тац­тва па вы­зна­чэн­ні ні ад якой час­ткі жыц­ця не ад­маў­ля­ецца. На гэ­тай гра­ні «Vanitas» да­сле­дуе мар­насць ча­ла­ве­ча­га існа­ван­ня — ад зра­зу­ме­лых але­го­рый з ча­ра­па­мі, квет­ка­мі і шкі­ле­та­мі да бо­льш скла­да­ных інтэр­прэ­та­цый. Vanitas — га­на­рыс­тасць — ад­сы­лае гле­да­ча хут­чэй да веч­ных пра­блем жыц­ця, чым смер­ці; але і смерць у воб­ра­зах шас­ці­дзе­ся­ці чэш­скіх мас­та­коў уяў­ля­ецца інфер­на­ль­най міс­тэ­ры­яй. Дэ­ма­ны ці анё­лы сус­трэ­нуць ча­ла­ве­ка на тым ба­ку жыц­ця, мас­тац­тва ве­даць не мо­жа, але аб да­ляг­ля­дзе на­гад­вае. Ёсць ся­род аўта­раў прад­стаў­ні­кі роз­ных па­ка­лен­няў, роз­ных школ і жан­раў; у раз­на­стай­нас­ці жы­ва­пі­су, гра­фі­кі, фа­таг­ра­фіі, ску­льп­ту­ры, інста­ля­цый Ота Урбан шу­кае ўсё но­выя вы­явы смер­ці, рап­там ба­чыць яе ад­чай­на вы­дат­най — і як быц­цам зна­хо­дзіць дзіў­ную гар­мо­нію з па­ку­та­мі ў жыц­ці. У гэ­тай тэн­дэн­цыі мне ве­ль­мі ці­ка­вае раз­віц­цё, па ідэі за­раз па­ві­нен быць ход з бо­ку штуч­на­га інтэ­лек­ту, бі­яэ­ты­кі і г.д. Муж­ч ы­н а- му­за Но­выя стра­тэ­гіі жа­но­ча­га мас­тац­тва — ці ёсць яны? Каб раз­абрац­ца, для па­чат­ку трэ­ба зра­зу­мець, што ёсць жа­но­чым мас­тац­твам і што ёсць стра­тэ­гі­яй, у якім кі­рун­ку мож­на ча­каць ча­го­сь­ці но­ва­га. У 1960—1970-я на­ра­дзі­лі­ся women studies, ка­лі ў ака­дэ­міч­ным ася­род­дзі пра­во­дзі­ла­ся рэ­ві­зія гіс­то­рыі мас­тац­тва: знай­шлі шмат но­вых імё­наў і тво­раў, не за­ўва­жа­ных гіс­то­ры­ка­мі, му­зе­ямі і ка­лек­цы­яне­ра­мі, апуб­лі­ка­ва­лі тэк­сты, пра­вя­лі вы­ста­вы. З та­го ча­су сёе-тое змя­ні­ла­ся. На­прык­лад, у тэ­мах жа­но­чай ня­ роў­нас­ці, траў­ма­тыч­на­га дос­ве­ду — ме­на­ві­та яны час­цей за ўсё раз­уме­юцца як «жа­но­чае мас­тац­тва» і вы­клі­ка­юць вод­гук. Іта­ль­янская мас­тач­ка Ка­роль Ра­ма яшчэ ў 1945 го­дзе зра­бі­ла вы­ста­ву пра пе­ра­жы­ ты гвалт, якую за­кры­лі як не­прыс­той­ную. А ў 2003 го­дзе яна атры­ма­ла «За­ла­то­га льва» на Ве­не­цы­янскім бі­ена­ле «за ўклад у мас­тац­тва». Але гэ­та то­ль­кі кла­січ­ны пры­клад дыс­кур­су, іх, у роз­най ме­ры па­спя­хо­ вых, знач­на бо­льш. Жа­но­чае мас­тац­тва пер­шай чвэр­ці но­ва­га ста­год­дзя — гэ­та ўжо не пра ген­дар і фе­мі­нізм, пан­яцці, якія так­са­ма ра­ней пад­мя­ня­лі адзін ад­на­го. На­прык­лад, вы­ява / мес­ца / бі­ягра­фія жан­чы­ны ў мас­тац­тве час­ та тлу­ма­чы­лі­ся як ро­ля му­зы. І гэ­тыя ро­лі, без­умоў­на, бы­лі важ­ныя ў лё­сах мас­та­коў-муж­чын. Але ка­лі кры­ты­кі ста­лі раз­гля­даць твор­чыя па­ры, ся­род іх вы­яві­лі­ся жан­чы­ны-твор­цы: час­та з тра­гіч­ным лё­сам у це­ні парт­нё­раў, але якія з ча­сам аб­ра­лі ўлас­нае мас­тац­тва і кі­ну­лі ся­м’ю. Ці на­тхня­юць муж­чы­ны мас­та­чак? Са­мі жан­чы­ны пра­па­ну­юць ро­лю му­зы сва­ім умі­ла­ва­ным. То-бок не ся­м’я і дзе­ці, кло­пат пра якіх час­та ста­вяць у аб­авя­зак жан­чы­нам, на­тхняе стаў­лен­не да муж­чы­ны. Муж­ чы­на-му­за... Ча­му не? Дзе­ля спра­вяд­лі­вас­ці вар­та зга­даць мас­та­чак (Агнес Мар­цін, Фры­да Ка­ло), якія зма­га­лі­ся з хва­ро­бай, і мас­тац­тва на­тхня­ла іх; Лу­іс Бур­жуа мно­гія га­ды аб­апі­ра­ла­ся на вы­явы ад­но­сін ба­ць­коў па­між са­бой. Як, ве­ра­год­на, яшчэ дзя­сят­кі і со­тні мас­та­чак, менш вя­до­мых. Не асаб­лі­выя жа­но­чыя ро­лі ці тэ­мы, а жан­чы­ны-твор­цы, якія пра­цу­юць з лю­бы­мі тэ­ма­мі і ма­тэ­ры­яла­мі, са­мы­мі роз­ны­мі, — так змя­ніў­ся век­тар. У 2009 го­дзе Цэнтр Па­мпі­ду раз­мяс­ціў у па­ста­яннай экс­па­зі­цыі то­ль­кі жа­но­чыя ра­бо­ты: на­вед­ва­ль­насць па­вя­лі­чы­ла­ся на 25%. Ці­ка­ва бы­ло б па­гля­дзець нам, у бе­ла­ рус­кім мас­тац­тве, ста­тыс­ты­ку: ці шмат вы­стаў у мас­та­чак і дзе, ці шмат хто ўзна­га­ро­джа­ны прэ­мі­ямі, ці шмат пра іх вы­да­дзе­на аль­бо­маў у па­ра­ўнан­ні з муж­чы­на­мі? Пры­тым што жан­чы­ны ж не то­ль­кі жы­ва­піс­цы і гра­фі­кі, ску­льп­тар­кі, фа­тог­раф­кі, ке­ра­міс­ткі, пер­фор­мер­кі, ві­дэа-артыс­ткі, але і ку­ра­тар­кі, кры­ты­кі, га­ле­рыс­ткі. І на­пры­кан­цы пра арт-ры­нак. У апуб­лі­ка­ва­ным да­сле­да­ван­ні Artnet на аўкцы­ёнах су­час­на­га мас­тац­тва 2008—2019 га­доў вы­дат­ка­ва­на $ 196, 6 млрд, з іх то­ль­кі 2% за­пла­ча­на за пра­цы мас­та­чак ($ 4 млрд). Са­мая да­ра­гая пра­ца су­час­най бры­тан­скай мас­тач­кі Джэ­ні Са­віль каш­та­ва­ла $ 12 млн. Звы­чай­на ўсё, што пра кош­ты, па­ра­ўноў­ва­ецца з Пі­ка­са: дык вось, су­куп­ны кошт яго тво­раў $ 4,8 млрд. І вось за­раз са­мы час вяр­нуц­ца да «муз»: ко­ль­кі жан­чын укла­лі свай­го па­тэн­цы­ялу ў твор­часць муж­чын? У апош­ніх да­сле­да­ван­нях час­та на­зы­ва­юць імя Фран­су­азы Жы­ло, якая зра­зу­ме­ла, што не змо­жа рас­крыц­ца як мас­тач­ка по­бач з Пі­ка­са, і з’е­ха­ла ў Аме­ры­ку. І ўспа­мі­на­юць Ка­мі­лу Кла­дэль, якая зва­р’я­це­ла по­бач з Ра­дэ­нам: яе па­пра­ка­лі ў пе­ра­йман­ні і г.д. Пер­шы анлайн-аўкцы­ён жа­но­ча­га мас­тац­тва ад­быў­ся вяс­ной. Бо­льш жан­чын у біз­нэ­се, бо­льш рэ­сур­саў у ка­лек­цы­яне­рак — та­кое вы­йсце ба­чаць тыя, хто за­йма­ецца аўкцы­ёна­мі: пра­кты­кі ка­жуць, што муж­чы­ны бо­льш куп­ля­юць муж­чын, а жан­чы­ны — жан­чын. Дзіў­на!

Адзi­на Кай. З се­рыi «Дум­кi». Вы­шыў­ка па фа­таг­ра­фii. 2020.

лістапад, 2021

28

Тэ­ Рэ­ацтр эн­з/іяА гл яд

На­пе­рад по­йдзеш — у прэ­мію не тра­піш? Вы­н і­к і На­ц ы­я на­л ь­н ай тэ­атра­л ь­н ай прэ­м іі

Надзея Бун­цэ­віч

VІ Рэ­спуб­лі­кан­скі кон­курс «На­цы­яна­ль­ная тэ­атра­ль­ная прэ­мія» за­вер­ша­ны: вы­ні­кі бы­лі ўра­чыс­та пад­ве­дзе­ны 28 кас­трыч­ні­ка. Ко­ль­кас­нае вы­мя­рэн­не свя­та сё­ле­та ака­за­ла­ся на­ступ­ным: з 32-х спек­так­ляў, што бы­лі ад­абра­ ныя ка­мі­сі­яй з пра­па­на­ва­ных тэ­атра­мі і ўклю­ча­ныя ў пра­гра­му пра­гля­даў, рэ­аль­на бы­лі па­ка­за­ныя (і, ад­па­вед­на, удзе­ль­ні­ча­лі ў кон­кур­се) 27. Уз­на­га­ро­да­мі ў тых ці іншых на­мі­на­цы­ях бы­лі адзна­ча­ны 14 з іх. Гэ­та мно­га ці ма­ла? Па­спра­бу­ем раз­абрац­ца. І не то­ль­кі з ко­ль­кас­ным, але і з якас­ным (бо­льш да­клад­на — мас­тац­ка-эстэ­тыч­ным) вы­ мя­рэн­нем.

А

ле спа­чат­ку да­да­дзім, што шы­ро­ка рас­ты­ра­жа­ва­ныя ліч­бы 33 і 28 — па­ мыл­ко­выя: двой­чы ака­за­лі­ся пад­лі­ча­ны ві­цеб­скія «Ля­ль­кі Ці­ма Та­ле­ра, або Прад­адзе­ны смех», што вы­лу­ча­лі­ся і як спек­такль тэ­атра ля­лек, і як спек­такль для дзя­цей і юнац­тва (і, апя­рэ­дзім падзеі, і тут і там бы­лі пры­зна­ ныя най­леп­шы­мі, атры­маў­шы яшчэ трэ­цюю ўзна­га­ро­ду — ма­ла­до­му Мі­ха­сю Клім­чу­ку за най­леп­шую ра­бо­ту рэ­жы­сё­ра ў спек­так­лі тэ­атра ля­лек). Сен­са­ цыя? Ледзь не па­ўтор ко­ліш­няй на­шу­ме­лай пе­ра­мо­гі гро­дзен­скай «Пі­ка­вай да­мы» Але­га Жуг­жды на ІІ На­цы­яна­ль­най прэ­міі ў 2012-м — у ча­ты­рох на­мі­ на­цы­ях. З той хі­ба па­праў­кай, што ся­род ля­леч­ні­каў, якія апош­нія га­ды за­да­ юць вы­шэй­шую твор­чую план­ку і дэ­ман­стру­юць пры­нцы­по­ва но­выя пад­ыхо­ ды да тэ­атра­ль­на­га мас­тац­тва, спа­бор­ніц­тва сё­ле­та раз­гар­ну­ла­ся ўся­го па­між дву­ма спек­так­ля­мі — зга­да­ным «Ці­мам Та­ле­рам» і гро­дзен­скім «Ло­кі­сам», яко­му да­ста­лі­ся дзве ста­ту­эткі: за най­леп­шую ра­бо­ту мас­та­ка і най­леп­шую акцёр­скую ра­бо­ту. Ла­ры­са Мі­ку­ліч у ро­лі Чор­най Пан­ны і сап­раў­ды тры­мае ўвесь спек­такль. Ма­ле­неч­кія ля­ль­кі Ла­ры­сы Мі­кі­най-Пра­ба­дзяк, сцэ­наг­ра­фія з ме­та­ліч­ны­мі кан­струк­цы­ямі-тран­сфор­ме­ра­мі ці­ка­выя са­мі па са­бе, асаб­лі­ва ка­лі раз­гля­ даць зблі­зу, зна­хо­дзя­чы но­выя ды но­выя дэ­та­лі. Але ў па­ста­ноў­цы ўсё гэ­та губ­ля­ецца, вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца да­лё­ка не на­поў­ні­цу. За­тое по­спех «Ці­ма Та­ле­ ра» шмат у чым прад­ыкта­ва­ны ме­на­ві­та ві­дэ­ашэ­ра­гам і яго вы­на­ход­лі­вас­цю, зва­ро­там да ля­лек роз­ных кан­струк­цый (мас­так Дзміт­рый Га­ра­ле­віч). А яшчэ ве­ль­мі ўда­лай інсцэ­ні­роў­кай ма­ла­до­га ві­цеб­ска­га дра­ма­тур­га Во­ль­гі Пру­сак. Да­рэ­чы, і «Ло­кіс» ство­ра­ны па но­вай по­стма­дэр­ніс­цкай п’есе су­час­на­га бе­ла­ рус­ка­га дра­ма­тур­га Сяр­гея Ка­ва­лё­ва, на­пі­са­най як сво­еа­саб­лі­вае пе­ра­асэн­ са­ван­не ад­на­ймен­най на­вэ­лы Пра­спе­ра Мэ­ры­мэ. Але ж та­кой на­мі­на­цыі на кон­кур­се не ака­за­ла­ся — то­ль­кі «Най­леп­шая ра­бо­та дра­ма­тур­га ў спек­так­лi тэ­атра дра­мы». І гэ­тую ста­ту­этку атры­маў Аляк­сей Ду­да­раў — ка­лі ве­рыць прэс-рэ­лі­зу, за спек­так­лі «Ве­чар» (тэ­атр імя Ду­ні­на-Мар­цін­ке­ві­ча ў Баб­руй­

«Мастацтва» № 11 (464)

ску) і «Не па­кі­дай мя­не» (драм­тэ­атр у Ма­ла­дзеч­не). А ча­му не за п’есы? І ку­ды падзе­лі­ся іншыя па­ста­ноў­кі тых жа тэ­атраў ля­лек? Ка­ра­на­ві­рус пе­ра­шко­дзіў? Так, пан­дэ­мія зрэ­жы­са­ра­ва­ла свой сцэ­на­рый. Але тыя не­спа­дзя­ван­кі маг­лі быць ха­ця б час­тко­ва прад­угле­джа­ныя, бо по­зняя во­сень ня­се бу­кет як мі­ ні­мум се­зон­ных за­хвор­ван­няў, аб­вас­трэн­ня хра­ніч­ных, а ў ця­пе­раш­няй сі­ту­ ацыі яшчэ і чар­го­вую «ка­рон­ную» хва­лю. Зме­ны за­пла­на­ва­на­га па­ча­лі­ся бо­льш як год та­му: кон­курс быў пе­ра­не­се­ны з 2020-га на 2021-ы. Ад­па­вед­на, на­но­ва збі­ра­лі­ся за­яўкі, пра­во­дзі­лі­ся ад­бо­ры, скла­даў­ся гра­фік пры­езду ка­лек­ты­ваў са сва­імі спек­так­ля­мі ў ста­лі­цу. У мно­ гіх тэ­атрах спек­так­лі ідуць без дуб­лё­раў, і з-за хва­ро­бы артыс­таў тэр­мі­ны асоб­ных пра­гля­даў пе­ра­соў­ва­лі­ся. Бо­льш па­шан­ца­ва­ла тым, хто ста­яў у па­

Тэ­а тр / Агл яд чат­ку пра­гра­мы, бо за­ста­ва­лі­ся «шля­хі для ад­ступ­лен­ня». Час­тка іншых па­ка­ заў не ад­бы­ла­ся. Ся­род ня­спраў­джа­на­га ака­за­лі­ся аб­едзе кон­кур­сныя пра­цы На­цы­яна­ль­на­га ака­дэ­міч­на­га дра­ма­тыч­на­га тэ­атра імя Ко­ла­са з Ві­цеб­ска, два з трох спек­так­ляў Бе­ла­рус­ка­га тэ­атра ля­лек (і, у пры­ват­нас­ці, вы­біт­ныя «На­тат­кі юна­га ле­ка­ра», што прэ­тэн­да­ва­лі ад­ра­зу на не­ка­ль­кі пе­ра­мог), ра­ ней­шы і та­му ўжо адзна­ча­ны кры­ты­ка­мі роз­ных кра­ін «Со­тні­каў» (па­вод­ле Ва­сі­ля Бы­ка­ва) Брэс­цка­га тэ­атра ля­лек. Акра­мя ўмя­ша­ль­ніц­тва сля­по­га лё­су, да­па­маг­лі і лю­дзі — так зва­ны ча­ла­ве­ чы фак­тар, аса­біс­тыя гус­ты і мас­тац­кія пе­ра­ва­гі. Усё гэ­та скла­ла­ся раз­ам — і ўлас­на пра­фе­сій­ны пад­ыход быў бес­пе­раш­код­на пе­ра­адо­ле­ны. Не то­ль­кі ў

29

га­лі­не тэ­атраў ля­лек, а па­ўсюд­на. Па­сля ад­бо­ру ка­мі­сіі, па­мно­жа­на­га на па­пя­ рэд­ні ад­бор кі­раў­ніц­тва са­міх тэ­атраў, пра­ктыч­на ва ўсіх сек­цы­ях пан­ава­ла ад­на і тая ж кар­ці­на: у кон­кур­снай афі­шы, за ве­ль­мі-ве­ль­мі рэ­дкім вы­клю­ чэн­нем, за­ста­лі­ся спек­так­лі цал­кам тра­ды­цый­ныя — гэт­кае сво­еа­саб­лі­вае рэ­тра. Яно, мо­жа, і ня­бла­га. Ды то­ль­кі ў чым сэнс гэ­та­га і, шы­рэй, іншых кон­ кур­саў? Уз­на­га­ро­дзіць най­леп­шых? Не то­ль­кі. Ку­ды бо­льш важ­на вы­зна­чыць най­бо­льш пер­спек­тыў­ныя кі­рун­кі да­лей­ша­га раз­віц­ця. Не­вы­пад­ко­ва існуе не­га­лос­ны падзел на спек­так­лі фес­ты­ва­ль­ныя — і рэ­пер­ ту­арныя, ся­род якіх най­бо­ль­шай па­ва­гай ка­рыс­та­юцца так зва­ныя ка­са­выя, што за­бяс­печ­ва­юць вы­ка­нан­не фі­нан­са­вых па­ка­за­ль­ні­каў па пра­сла­ву­тым «ака­зан­ні плат­ных па­слуг на­се­ль­ніц­тву». Я за­раз у чым­сь­ці пе­ра­бо­льш­ваю, але на­сам­рэч усё так і ёсць. Роз­ні­ца па­між гэ­ты­мі дзвю­ма ка­тэ­го­ры­ямі — як па­між вя­чэр­няй су­кен­кай ад ды­зай­не­ра і па­ў­ ся­дзён­ным адзен­нем. Вя­до­ма, і тое і гэ­та му­сіць быць сты­ль­ным, але ў іх роз­нае пры­зна­чэн­не, і гэ­тая ака­ліч­насць дык­туе іх асаб­лі­вас­ці. Сус­тра­ка­юцца і ўні­вер­са­ль­ныя пры­кла­ды, але ру­лю­юць не яны, а гар­мо­нія між уз­нёс­лым і пры­зем­ле­ным. Ці мож­ на аб­раць што­сь­ці ад­но? Так. Ды то­ль­кі хо­чаш ці не, а зноў і зноў бу­дзе ўзні­каць пры­від «су­пра­ць­лег­лас­ ці», што вы­му­шае па­ра­ўноў­ваць і за­бяс­печ­вае рух на­пе­рад. А вось На­цы­яна­ль­най тэ­атра­ль­най прэ­міі гэ­та­га сё­ ле­та ві­да­воч­на не ха­па­ла. На­га­даю, у свой час ад­на з на­мі­на­цый кон­кур­су так і на­зы­ва­ла­ся — «Экс­пе­ры­ мент». Ад яе ад­мо­ві­лі­ся. А раз­ам з ёй — ад экс­пе­ры­ мен­ту ўво­гу­ле. І не то­ль­кі ад экс­пе­ры­мен­ту ў чыс­тым вы­гля­дзе, а пра­ктыч­на ад уся­го, што ха­ця б кры­ху вы­хо­дзі­ла за межы да­ўным-да­ўно апра­ба­ва­на­га і, у пры­ват­нас­ці, псі­ха­ла­гіч­на­га тэ­атра. За­тое па­шы­ ры­лі­ся ге­агра­фіч­ныя межы: у кон­кур­сную афі­шу бы­ лі ўклю­ча­ны амаль усе тэ­атры, умоў­на ка­жу­чы, па-за

МКА­Дам. Амаль — та­му што не пра­йшоў ад­бор, да пры­кла­ду, «Дзя­дзь­ка Ва­ня» Го­ме­льс­ка­га га­рад­ско­га ма­ла­дзёж­на­га тэ­атра, згру­па­ва­ны ва­кол пры­нцы­по­ ва но­вай рэ­жы­сёр­скай кан­цэп­цыі. Але Го­мель не за­стаў­ся ўба­ку: у пра­гра­му ста­ліч­ных па­ка­заў увай­шоў да­во­лі тра­ды­цый­ны і, ска­жам шчы­ра, ні­яка­ва­ты «Віш­нё­вы сад» там­тэй­ша­га аб­лас­но­га драм­тэ­атра. Дзіў­на­ва­тым ака­заў­ся падзел на спек­так­лі для вя­лі­кай і ма­лой сцэ­ны. Ура­ жан­не, быц­цам ад­штур­хоў­ва­лі­ся вы­ключ­на ад мет­ра­жу той сцэ­ніч­най пра­ сто­ры, што мае тая ці іншая тру­па. Пе­ра­ехаў Тэ­атр-сту­дыя кі­на­акцё­ра На­ цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі «Бе­ла­ру­сь­фі­льм» у но­вае па­мяш­кан­не — і ўсё, ця­пер яны — «вя­лі­кая сцэ­на», дзе пе­ра­маг­ла іх «Фа­ль­шы­вая но­та», раз­лі­ча­ная на двух акцё­раў і пад­лет­ка-скры­па­ча. А най­леп­шым для «ма­лой сцэ­ны» быў аб­ лістапад, 2021

30

Тэ­а тр / А гл яд

веш­ча­ны «Вій» Па­лес­ка­га драм­тэ­атра з Пін­ска, дзе ігра­юць шасцё­ра артыс­ таў і які ў Мін­ску па­каз­ваў­ся ў Ку­па­лаў­скім тэ­атры — у вя­лі­кай за­ле. Аб­одва зга­да­ныя спек­так­лі пры­зна­ча­ныя для ўдум­лі­вай пуб­лі­кі, у аб­одвух пе­рад ге­ро­ямі (і пе­рад гле­да­ча­мі) па­ўстае тэ­ма ня­прос­та­га ма­ра­ль­на­га вы­ба­ ру. Але ж «Фа­ль­шы­вую но­ту» без ані­якіх ва­ган­няў мож­на ад­нес­ці да спек­так­ ляў ка­мер­ных. Яе мож­на іграць уво­гу­ле без дэ­ка­ра­цый, лі­та­ра­ль­на на двух крэс­лах — і ні­чо­га пры тым не стра­ціць. Бо ў цэн­тры апы­на­ецца акцёр­ская ігра — тон­кая, псі­ха­ла­гіч­на да­клад­ная, не­ве­ра­год­на дэ­та­лё­вая, з пад­ра­бяз­ най аб­ма­лёў­кай і без­ліч­чу ня­ўлоў­ных ад­цен­няў. Ня­ма ні­чо­га дзіў­на­га, што за най­леп­шую муж­чын­скую ро­лю цал­кам за­слу­жа­на быў адзна­ча­ны Ула­дзі­мір Міш­чан­чук. Ад­ра­зу да­да­дзім: най­леп­шай жа­но­чай ро­ляй бы­ла пры­зна­на Ге­ ля Надзеі Анцы­по­віч у «Вар­шаў­скай ме­ло­дыі» Но­ва­га дра­ма­тыч­на­га тэ­атра. А з «Ві­ем» усё ку­ды бо­льш скла­да­на. Бо рэ­алі­за­ва­ны ён на ма­лой па па­ме­рах сцэ­не (іншай пін­скі тэ­атр па­прос­ту не мае). А за­ду­ма­ны як для вя­лі­кай. Ён у леп­шым сэн­се сло­ва ві­до­віш­чны, знач­ную ро­лю ў па­ста­ноў­цы ад­ыгры­вае сцэ­наг­ра­фіч­нае, свет­ла­вое ра­шэн­не, мас­кі д’яба­льс­кіх «па­чвар», вя­ліз­ная і жу­дас­ная ля­ль­ка са­мо­га Вія ды іншыя пры­ла­ды, што ўтва­ра­юць ад­па­вед­ную атмас­фе­ру. Не­вы­пад­ко­ва рэ­жы­сёр Па­вел Ма­ры­ніч, яко­му ў гэ­тым спек­так­ лі на­ле­жыць усё, уклю­ча­ючы му­зыч­нае афар­млен­не і вы­ка­нан­не ад­ной з цэн­тра­ль­ных ро­ляў — ста­ро­га ка­за­ка Еўту­ха, атры­маў прыз за «Най­леп­шую ра­бо­ту мас­та­ка ў спек­так­лі тэ­атра дра­мы». Ды ўсё ж га­лоў­ным, на мой по­гляд, у «Віі» ста­ла ары­гі­на­ль­нае пе­ра­асэн­са­ ван­не п’есы Ні­ны Са­дур, на­пі­са­най па­вод­ле ад­на­ймен­най го­га­леў­скай апо­ вес­ці. За­мест стра­шыл­кі з міс­тыч­ным ад­цен­нем, што цал­кам ад­па­вя­да­ла б за­яўле­на­му жан­ру хо­ра­ру, рэ­жы­сёр ства­рае вы­со­ка­аду­хоў­ле­ны апо­вед пра тое, як важ­на сво­еча­со­ва па­чуць про­сь­бу аб да­па­мо­зе, ад­гук­нуц­ца і вы­ра­та­ ваць ча­ла­ве­ка, які ў адзі­ноч­ку не змо­жа спра­віц­ца са сва­імі пра­бле­ма­мі. Да доб­ра пе­ра­пра­ца­ва­на­га лі­та­ра­тур­на­га тэк­сту да­да­ецца плас­тыч­ны пра­лог. З яго ста­но­віц­ца зра­зу­ме­ла, што Пан­нач­ка бы­ла звы­чай­най мі­лай дзяў­чы­ най, якая вы­ра­шы­ла па­га­даць на сваё ка­хан­не. Але што­сь­ці па­йшло не так:

яе ата­ка­ва­лі цём­ныя сі­лы. Да­па­маг­чы мо­жа на­ра­чо­ны, ды ён не зва­жае на яе сло­вы: «Да­па­ма­жы!» — і раз­умее яе то­ль­кі та­ды, ка­лі сам апы­на­ецца на яе мес­цы. Раз­мер­ка­ван­не ўзна­га­род ад­кры­ла для ста­ліч­най пуб­лі­кі Ма­зыр­скі дра­ма­ тыч­ны тэ­атр імя Іва­на Ме­ле­жа. Ка­лі Па­лес­кі тэ­атр з Пін­ска ўжо не­адной­ чы ўдзе­ль­ні­чаў у фес­ты­ва­ль­на-кон­кур­сным ру­ху ў на­шай кра­іне і за­меж­жы, атрым­лі­ваў уз­на­га­ро­ды (усім па­мят­ны фу­рор іх вер­сіі «Пін­скай шлях­ты» ў па­ста­ноў­цы Ві­та­ля Бар­коў­ска­га, іншыя вы­дат­ныя спек­так­лі, у тым лі­ку па­ка­ за­ныя ў Мін­ску), дык тэ­атр з Ма­зы­ра, ко­ль­кі га­доў та­му пе­ра­жыў­шы па­жар, апош­нім ча­сам быў прад­стаў­ле­ны, ха­ця і не ве­ль­мі ўда­ла, хі­ба ў Го­ме­лі на «Сла­вян­скіх тэ­атра­ль­ных сус­трэ­чах». А тут — «Лю­дзі на ба­ло­це», што як мі­ «Мастацтва» № 11 (464)

ні­мум не да­дуць за­быць, імя яко­га пі­сь­мен­ні­ка но­сіць тэ­атр, і ад­ра­зу дзве прэ­міі. Га­лоў­ны рэ­жы­сёр тэ­атра Ра­ман Цыр­кін быў уга­на­ра­ва­ны за «Най­леп­ шую ра­бо­ту рэ­жы­сё­ра ў спек­так­лі тэ­атра дра­мы», а Мі­ха­іл Клі­мен­ка за ро­лю Ха­лі­мо­на атры­маў прэ­мію жу­ры. Ду­маю, та­кая па­вы­ша­ная ўва­га да ка­лек­ты­ ву па­він­на быць ска­рыс­та­на як пры­ступ­ка да яго да­лей­шых твор­чых здзяй­ снен­няў, за­пра­шэн­ня ма­ла­дых рэ­жы­сё­раў з вы­біт­ны­мі пра­екта­мі — на­рэш­це, для рас­крут­кі тэ­атра. Шка­да, ні­як не бы­лі адзна­ча­ны спек­так­лі, якія ха­ця б кры­ху ад­ыхо­дзі­лі ад па­сля­доў­на­га пе­ра­ка­зу ў бок сім­ва­ліз­му («Але­ся» Брэс­цка­га ака­дэ­міч­на­га тэ­ атра дра­мы), інтэ­рак­ты­ву, што вы­му­шае пуб­лі­ку па­глы­біц­ца ў раз­ва­гі («Крэй­ ца­ра­ва са­на­та» На­цы­яна­ль­на­га тэ­атра імя Гор­ка­га), по­шу­каў кан­так­таў з ма­ ла­дым гле­да­чом, не над­та схі­ль­ным да пе­ра­чы­тан­ня «шко­ль­най пра­гра­мы» («Кня­зёў­на Мэ­ры» Тэ­атра­ль­на­га пра­екта «ТрыТ­фар­маТ», ха­ця «Тры сяс­тры» ў іх па­ста­ноў­цы бы­лі, на маю дум­ку, бо­льш да­ска­на­лы­мі). Але, па­ўта­ру, са­мыя сме­лыя спро­бы бы­лі вы­крас­ле­ны яшчэ на ўзроў­ні па­пя­рэд­ня­га ад­бо­ру — быц­цам як свед­чан­не та­го, што бе­ла­ру­сам як на­цыі (не бу­дзем за­бы­ваць, прэ­мія — На­цы­яна­ль­ная) улас­ці­вы по­гляд то­ль­кі на­зад і ні­як не на­пе­рад. У сек­цыі «Му­зыч­ны тэ­атр» усё скла­ла­ся ку­ды бо­льш апты­міс­тыч­на, але і тут не аб­ышло­ся без не­ка­то­рых пы­тан­няў. Най­леп­шым спек­так­лем ся­род трох вы­лу­ча­ных ба­ле­таў цал­кам спра­вяд­лі­ва бы­ла аб­веш­ча­на не­акла­січ­ная «Ган­ на Ка­рэ­ні­на» Вя­лі­ка­га тэ­атра з ха­рэ­агра­фі­яй Во­ль­гі Кос­тэль, най­леп­шай жа­ но­чай ро­ляй ста­ла парт­ыя Ган­ны ў вы­ка­нан­ні Іры­ны Яром­кі­най. Не за­ста­лі­ся без пры­знан­ня і два астат­нія ба­ле­ты. За му­зы­ку «Ты­та­ні­ка», ува­соб­ле­на­га ў Му­зыч­ным тэ­атры, прэ­мію жу­ры атры­маў бе­ла­рус­кі кам­па­зі­тар Алег Ха­дос­ка. Гэ­та пер­шы вы­па­дак, ка­лі На­ цы­яна­ль­ная прэ­мія за­кра­ну­ла, на­рэш­це, улас­на кам­па­зі­тар­скі бок на­ша­га тэ­атра­ль­на­га мас­тац­тва. Але трэ­ба пры­знаць і тое, што ў гэ­та­га надзвы­чай та­ле­на­ві­та­га і прад­уктыў­на­га аўта­ра існу­юць ку­ды бо­льш ці­ка­выя тэ­атраль­­ ныя парт­ыту­ры, да­гэ­туль не ўва­соб­ле­ныя, — тыя ж опе­ры «Цень» па­вод­ле Швар­ца, «Чор­ны ма­нах» па­вод­ле Чэ­ха­ва.

Рэ­ц эн­з ія

У ба­ле­це «Пер Гюнт» Вя­лі­ка­га тэ­атра бы­ла зной­дзе­на «Най­леп­шая ра­бо­та ды­ры­жо­ра ў му­зыч­ным спек­так­лі»: уга­на­ра­ва­лі Аляк­сан­дра Ані­сі­ма­ва, ды­ ры­жо­ра-па­ста­ноў­шчы­ка і аўта­ра му­зыч­най рэ­дак­цыі спек­так­ля. Ка­лі шчы­ра, дык сваю на­цы­яна­ль­ную прэ­мію, якой та­ды не існа­ва­ла, гэ­ты му­зы­кант па­ві­ нен быў бы атры­маць яшчэ ў 1980-я, ка­лі пра­ца­ваў пе­ра­важ­на над опе­ра­мі і не за­ўсё­ды меў пад­трым­ку з бо­ку кі­раў­ніц­тва (да пры­кла­ду, ка­лі пра­па­на­ваў па­ста­віць у нас «Вог­нен­на­га анё­ла» Пра­коф’ева — упер­шы­ню ў СССР). Лі­чы­це, уз­на­га­ро­да да­гна­ла яго праз не­ка­ль­кі дзе­ся­ці­год­дзяў. Але мно­гія (і на­ват я) так і не зра­зу­ме­лі, па якіх пра­ві­лах пра­хо­дзі­ла ця­пе­раш­няе спа­бор­ніц­тва. Бо гэ­ты ды­ры­жор не вы­лу­чаў­ся тэ­атрам і не пра­во­дзіў ме­на­ві­та той спек­ такль, які ў час кон­кур­су гля­дзе­ла жу­ры. Так, ён удзе­ль­ні­чаў у прэм’ерных па­ка­зах! Але ка­лі пры­трым­лі­вац­ца пад­обнай ло­гі­кі, та­ды, пэў­на, трэ­ба бы­ло раз­гля­даць і спек­так­лі, што не ад­бы­лі­ся з-за хва­ро­бы артыс­таў. З дзвюх опер двой­чы ўзна­га­ро­дзі­лі «Фаў­ста» — і як най­леп­шы спек­такль у на­мі­на­цыі, і як най­леп­шую ра­бо­ту па­ста­ноў­шчы­ка (Ган­на Ма­тор­ная, якая вы­ да­ла так­са­ма «Тру­фа­ль­дзі­на з Бер­га­ма» ў Му­зыч­ным тэ­атры, дзе быў адзна­ ча­ны за цэн­тра­ль­ную ро­лю Дзя­ніс Ня­мцоў). Спек­такль па­праў­дзе вы­дат­ны! Ды ве­ль­мі шка­да, што ў це­ні гэ­та­га опер­на­га фаў­сці­янска­га ка­ло­са пра­цяг­ лас­цю амаль у тры га­дзі­ны за­ста­лі­ся «Ві­лі­сы. Фа­тум» — ран­няя і ра­ней не­ вя­до­мая ў нас опе­ра Пу­чы­ні. Так, гэ­та дып­лом­ная пра­ца Акса­ны Вол­ка­вай у ро­лі рэ­жы­сё­ра, але спек­такль па­шы­рыў устой­лі­вы опер­ны рэ­пер­ту­ар но­вым для Бе­ла­ру­сі най­мен­нем — і ад­на­ча­со­ва зра­біў крок да бо­льш ка­мер­ных па­ ста­но­вак, якіх гэ­та­му тэ­атру ві­да­воч­на бра­куе: ён жа ва ўсіх сэн­сах Вя­лі­кі. За­тое ве­ль­мі пры­емна, што най­леп­шым у сва­ёй на­мі­на­цыі быў на­зва­ны «Джэк-Па­тра­шы­цель» у Ма­ла­дзёж­ным тэ­атры эстра­ды. Гэ­ты спек­такль пра­ цяг­вае ўзя­ты Ула­дзіс­ла­вай Арцю­коў­скай — кі­раў­ні­цай ка­лек­ты­ву і ад­ной з аўта­раў па­ста­ноў­кі — курс на жанр ка­мер­на­га мю­зік­ла, рас­паў­сю­джа­ны на сус­вет­най сцэ­не і амаль не вя­до­мы ў нас. У гэ­тым жа спек­так­лі знай­шлі і «Най­леп­шую ра­бо­ту мас­та­ка», якім стаў Юрый Ба­ры­се­віч. Як за­ўжды, бы­лі пры­су­джа­ны спе­цы­яль­ныя прэ­міі — «За ўклад у раз­віц­цё тэ­атра­ль­на­га мас­тац­тва Бе­ла­ру­сі» і «За пад­трым­ку тэ­атра­ль­на­га мас­тац­тва

31

Бе­ла­ру­сі». Пер­шую з на­зва­ных прэ­мій атры­ма­лі мас­тац­кія кі­раў­ні­кі Вя­лі­ка­ га і Брэс­цка­га тэ­атраў: на­род­ны артыст Бе­ла­ру­сі і СССР Ва­лян­цін Елі­зар’еў і за­слу­жа­ны дзеяч мас­тац­тваў кра­іны Аляк­сандр Ко­зак, які бо­льш за чвэрць ста­год­дзя ла­дзіць Між­на­род­ны тэ­атра­ль­ны фес­ты­валь «Бе­лая Ве­жа». Дру­гую прэ­мію да­лі стар­шы­ні Пра­ўлен­ня «Бел­зне­шэ­ка­ном­бан­ка» Ва­сі­лю Ма­цю­ шэў­ска­му: гэ­ты банк вы­сту­пае спон­са­рам Мін­ска­га між­на­род­на­га Ка­ляд­на­ га опер­на­га фо­ру­му з 2011 года. Са свай­го бо­ку, Са­юз тэ­атра­ль­ных дзея­ чаў Бе­ла­ру­сі ўша­на­ваў пры­зам «На­тхнен­не» Ве­ра­ні­ку Ві­нель — ды­рэк­тар­ку Ма­гі­лёў­ска­га аб­лас­но­га тэ­атра дра­мы і ка­ме­дыі імя Ду­ні­на-Мар­цін­ке­ві­ча ў Баб­руй­ску: на ба­зе гэ­та­га тэ­атра ла­дзіц­ца Рэ­спуб­лі­кан­скі фес­ты­валь на­цы­ яна­ль­най дра­ма­тур­гіі, сё­ле­та ад­ме­не­ны з-за ка­ра­на­ві­ру­су. Аб­мер­ка­ван­не та­кіх падзей, як На­цы­яна­ль­ная прэ­мія, звы­чай­на ахоп­лі­вае як мі­ні­мум не­ка­ль­кі ме­ся­цаў, пра­цяг­ва­ецца лі­та­ра­ль­на да за­вяр­шэн­ня се­ зо­на і за­па­ль­ва­ецца з но­вай сі­лай, як то­ль­кі па­чы­на­юць збі­рац­ца за­яўкі на чар­го­вую «За­ла­тую мас­ку па-бе­ла­рус­ку». А роз­га­лас пра най­бо­льш ад­мет­ныя спек­так­лі ўво­гу­ле скла­дае та­кі пра­цяг­лы шлейф, што яго ха­пае ажно на не­ ка­ль­кі га­доў, па­куль тыя твор­чыя зда­быт­кі не бу­дуць пе­ра­ўзы­дзе­ныя. Але ж сё­ле­та ўсё скла­ла­ся кры­ху іна­чай: аб­мяр­коў­ваць пра­ктыч­на ня­ма ча­го — хі­ба зноў скла­даць но­выя кон­кур­сныя ўмо­вы…

1. «Ля­ль­кі Ці­ма Та­ле­ра, або Прад­адзе­ны смех». Бе­ла­рус­кі тэ­атр «Ля­ль­ка» (Ві­цебск).

2. «Вій». Палескі драматычны тэатр (Пінск).

3. «Лю­дзі на ба­ло­це». Ма­зыр­скі дра­ма­тыч­ны тэ­атр імя Іва­на Ме­ле­жа.

4. Надзея Анцы­по­віч у спек­так­лі «Вар­шаў­ская ме­ло­дыя». Но­вы дра­ма­тыч­ны тэ­атр.

5. Ула­дзі­мір Міш­чан­чук у спек­так­лі «Фа­ль­шы­вая но­та». Тэ­атр-сту­дыя кі­на­акцё­ра.

6. «Фаўст». На­цы­яна­ль­ны тэ­атр опе­ры і ба­ле­та.

7. «Ло­кіс». Гро­дзен­скі аб­лас­ны тэ­атр ля­лек.

8. «Ган­на Ка­рэ­ні­на». На­цы­яна­ль­ны тэ­атр опе­ры і ба­ле­та. Фота Вячаслава Шайнурава (1), Таццяны Матусевіч (4,5), Міхаіла Несцерава (6), Ганны Прудко (7), Паўла Сушчонка (8) і з архіваў Палескага і Ма­зыр­скага дра­ма­ тыч­ных тэ­атраў. лістапад, 2021

32

Рэ­цзэн­ Му­ ы­кзаія/ Агляд

Ка­ран­цін па­чуц­цяў і псі­ха­ла­гіч­ны ціск Львоў­с кае пра­ч ы­тан­н е опер Бар­т нян­с ка­га На­стас­ся Пан­кра­та­ва

Да сва­ёй ма­ры па­ста­віць на ўкра­інскай опер­най сцэ­не «Алкі­да» Дзміт­рыя Бар­тнян­ска­га сус­вет­на вя­до­мая львоў­ ская ды­ры­жор­ка Акса­на Лы­ніў ішла бо­льш за 20 га­доў. Яшчэ ў 1998-м яе ўра­зі­ла, як па-еўра­пей­ску гу­чыць гэ­ты ба­роч­ны ма­тэ­ры­ял. Вы­ка­наць жа­да­нае ў спа­да­ры­ні Лы­ніў атры­ма­ла­ся бя­гу­чай во­сен­ню: у 270-я ўгод­кі з дня на­ ра­джэн­ня ўкра­інска-рас­ійска­га кам­па­зі­та­ра, яна раз­ам з ня­мец­кім рэ­жы­сё­рам Андрэ­асам Вай­ры­хам па­ста­ві­ла ў Львоў­скай на­цы­яна­ль­най опе­ры «Со­ка­ла» і «Алкі­да», прад­эман­стра­ваў­шы надзвы­чай акту­аль­нае пра­чы­тан­не 200-га­до­ва­га ма­тэ­ры­ялу, які доў­гі час лі­чыў­ся не­зва­рот­на згуб­ле­ным.

З Глу­ха­ва да сус­вет­най вя­до­мас­ці З’яўлен­не «Со­ка­ла» і «Алкі­да» Дзміт­рыя Бар­тнян­ска­га на сцэ­не — зна­ка­вая падзея не то­ль­кі для Льво­ва, але і для ўсёй Укра­іны. Опе­ры гэ­та­га кам­па­зі­ та­ра бо­льш не ідуць ні на ад­ной му­зыч­най сцэ­не гэ­тай кра­іны. Да ня­даў­ня­га ча­су іх мож­на бы­ло па­чуць вы­ключ­на ў меж­ах кан­цэр­таў ці фес­ты­ва­ляў. Скла­да­насць сі­ту­ацыі яшчэ і ў тым, што Бар­тнян­ска­га тра­ды­цый­на ад­но­сяць да рас­ійскай кам­па­зі­тар­скай шко­лы, бо той ву­чыў­ся і ра­біў кар’еру ў СанктПе­цяр­бур­гу. Ад­нак трэ­ба ўспом­ніць, што на­ра­дзіў­ся бу­ду­чы твор­ца ў Глу­ха­ ве — укра­інскім го­ра­дзе, які на­пры­кан­цы XVIII ста­год­дзя быў гет­ман­скай ста­лі­цай і слын­ным ку­ль­тур­ным цэн­трам. Як адзна­ча­юць укра­інскія му­зы­ каз­наў­цы, у Глу­ха­ве дзей­ні­ча­ла вя­до­мая да­лё­ка за меж­амі кра­іны му­зыч­ная шко­ла: ме­на­ві­та ад­сюль са­мых та­ле­на­ві­тых вуч­няў на­бі­ра­лі ў аркес­тры і ха­ ры Рас­ійскай імпе­рыі. Та­кім шля­хам і ся­мі­га­до­вы хлоп­чык Дзі­ма апы­нуў­ся ў Пе­цяр­бур­гскай пры­двор­най ка­пэ­ле. Да сло­ва, ды­рэк­та­рам ка­пэ­лы на той час быў так­са­ма вы­ха­дзец з Укра­іны Марк Па­лта­рац­кі. Вя­до­мы ба­ры­тон стаў на­стаў­ні­кам юна­га Бар­тнян­ска­га. З гэ­тай на­го­ды су­час­ныя там­тэй­шыя да­след­чы­кі не па­га­джа­юцца з пры­ня­ ты­мі за са­вец­кім ча­сам вы­сно­ва­мі і на­зы­ва­юць ства­ра­ль­ні­ка ба­роч­най му­ зы­кі ўкра­інскім Мо­цар­там. Та­му і ге­не­ра­ль­ны ды­рэк­тар — мас­тац­кі кі­раў­нік Львоў­скай на­цы­яна­ль­най опе­ры Ва­сіль Ваў­кун на­стой­вае: час вяр­нуць Бар­ т­нян­ска­га ва ўкра­інскі кан­тэкст. З Бар­бі ды шмат­лі­кі­мі азна­чэн­н я­мі « пер­шая » На прэм’ерных па­ка­зах у Льво­ве за ды­ры­жор­скім пу­ль­там ста­яла са­ма Акса­ на Лы­ніў — ад­на з са­мых па­зна­ва­ль­ных прад­стаў­ніц на­цы­яна­ль­най ку­ль­ту­ ры ва Укра­іне і са­мых ад­мет­ных жан­чын-ды­ры­жо­раў у све­це. Пра пер­шае яскра­ва га­во­рыць адзін, зда­ецца, не­му­зыч­ны факт: у на­шых су­се­дзяў ства­ ры­лі ля­ль­ку Бар­бі ў воб­ра­зе спа­да­ры­ні Лы­ніў. Да­рэ­чы, су­кен­ку для ля­ль­кі «Мастацтва» № 11 (464)

па­шы­лі адзін у адзін з той, у якой ды­ры­жор­ка вы­хо­дзі­ла на прэм’еры спек­ так­ля «Со­кал» і «Алкід». Ча­му я спы­ня­юся на гэ­тай не зу­сім тэ­атра­ль­най падзеі? Яна свед­чыць, што прад­стаў­ні­кі су­час­на­га мас­тац­тва ста­но­вяц­ца ва Укра­іне па­зна­валь­­ны­мі асо­ба­мі на­ват ся­род лю­дзей, ні­як з гэ­тай сфе­рай не звя­за­ных. Упэў­не­на, і праз та­кія ме­рап­ры­емствы, як ка­мер­цый­ная вы­ста­ва ля­лек, маг­чы­ма да­дат­ко­ва ўплы­ваць на стаў­лен­не да на­цы­яна­ль­най ку­ль­ту­ ры ў гра­мад­стве. Ад­нак вер­нем­ся не­пас­рэд­на да му­зы­кі. Акса­ну Лы­ніў у 2017-м на­зва­лі ад­ ной з трох леп­шых жан­чын-ды­ры­жо­раў све­ту. У яе бі­ягра­фіі ўво­гу­ле ве­ль­ мі час­та з’яўля­ецца сло­ва «пер­шая»: пер­шая жан­чы­на-ды­ры­жор у тэ­атры аўстрый­ска­га Гра­ца, пер­шая за 145 га­доў у гіс­то­рыі Бай­рой­цка­га фес­ты­ва­лю жан­чы­на-ды­ры­жор, пер­шая ў гіс­то­рыі ААН жан­чы­на-ды­ры­жор, якая ўзна­ча­ лі­ла свя­точ­ны што­га­до­вы кан­цэрт арга­ні­за­цыі. Не так да­ўно яе пры­зна­чы­лі му­зыч­най кі­раў­ні­цай Teatro Comunale Bologna, ізноў яна ста­ла пер­шай жан­ чы­най на гэ­тай па­са­дзе. Між іншым, Ба­лон­скі тэ­атр шу­каў свай­го га­лоў­на­га ды­ры­жо­ра — мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка ця­гам трох га­доў. Пры та­кім на­сы­ча­ным між­на­род­ным гра­фі­ку спа­да­ры­ня Лы­ніў не за­бы­ва­ ецца пра па­ста­ноў­кі ва Укра­іне і вя­дзе шмат­лі­кія асвет­ніц­кія пра­екты, у тым лі­ку ў род­ным Льво­ве. Пры­нам­сі, раз­ам з між­на­род­ным фон­дам Mozarteum да­бі­ва­ецца ўста­ноў­кі ў Льво­ве по­мні­ку ма­лод­ша­му сы­ну Мо­цар­та Фран­цу Ксаў­еру — ды­ры­жо­ру і кам­па­зі­та­ру, які за 30 га­доў свай­го жыц­ця ў Льво­ве ўка­ра­ніў тут асно­вы за­ход­не­еўра­пей­скай шко­лы і па­спры­яў раз­віц­цю му­ зыч­на­га ася­род­дзя го­ра­да. Да сло­ва, са­ма ж Акса­на Лы­ніў пад­рых­та­ва­ла да вы­ха­ду кні­гу пра гэ­та­га дзея­ча. У збор увай­шлі да­ку­мен­ты, саб­ра­ныя ця­гам трох га­доў па ўсім све­це. Як ба­чым, укра­інская зор­ка лю­біць шу­каць не­стан­дар­тны пад­ыход да лю­бой спра­вы. Гэ­та ж ты­чыц­ца і кла­січ­най му­зы­кі, не­здар­ма ў шмат­лі­кіх інтэрв’ю вы­біт­ная ды­ры­жор­ка па­ста­янна пад­крэс­лі­вае: не­ль­га з пры­зна­ных тво­раў ра­біць му­зей­ны экс­па­нат, з яко­га то­ль­кі час ад ча­су здзі­ма­юць пыл. Для яе надзвы­чай важ­на, каб су­час­ні­кі зна­хо­дзі­лі ў мас­тац­кай спад­чы­не тое, што бу­дзе ад­гу­кац­ца ў іх ду­шы.

Рэ­ц эн­з ія

33

Пад пя­рэс­ты­мі кры­л а­мі со­ка­ла Па­мкнен­ні твор­цы знай­шлі вод­гук у кі­раў­ніц­тва Львоў­скай на­цы­яна­ль­най опе­ры. Мно­гія ўкра­інскія СМІ ты­ра­жа­ва­лі вы­каз­ван­не ды­рэк­та­ра Ва­сі­ля Ваў­ку­на, што па­ста­ноў­ка «Со­ка­ла» і «Алкі­да» ста­ла тым пе­ра­лом­ным мо­ ман­там для тэ­атра, які за­вяр­шае пе­ры­яд са­цы­яліз­му і пе­ра­хо­дзіць у но­вае вы­мя­рэн­не, на­блі­жа­ючы­ся да еўра­пей­ска­га кан­тэк­сту. «Мы хо­чам жы­во­га су­час­на­га опер­на­га тэ­атра, у якім ёсць мес­ца як псі­ха­ло­гіі ўсіх ге­ро­яў, так і фі­ла­со­фіі тво­ра, дзе дзея­нне, кан­флікт, ва­кал, плас­ты­ка ядна­юцца са сцэ­наг­ ра­фі­яй, а ўсе эле­мен­ты раз­ам ства­ра­юць ад­мыс­ло­вую атмас­фе­ру», — да­да­ ваў ён. Каб зра­біць гэ­ты но­вы крок бо­льш ві­да­воч­ным, прэм’еру па­ста­ноў­кі ад­ра­зу тран­сля­ва­лі ў пра­мым эфі­ры на мнос­тва кра­ін Еўро­пы. І сап­раў­ды, не­мец Андрэ­ас Вай­рых, бы­лы асіс­тэнт за­пат­ра­ба­ва­на­га опер­на­ га рэ­жы­сё­ра Дзміт­рыя Чар­ня­ко­ва, па­чы­нае пра­цу з ма­тэ­ры­ялам з увя­дзен­ня ў ліб­рэ­та но­ва­га пер­са­на­жа: та­го са­ма­га со­ка­ла, які і даў на­зву пер­шай опе­ ры з львоў­скай афі­шы. Бар­тнян­скі то­ль­кі аб­азна­чае птуш­ку як пункт ад­лі­ку сю­жэ­та: яго га­лоў­ны ге­рой, фла­рэн­тый­скі два­ра­нін Фе­дэ­ры­га, так за­ка­ха­ны ў ба­га­тую ўда­ву Эль­ві­ру, што на пад­арун­кі для ма­ры свай­го жыц­ця спус­кае ўсё ба­гац­це, па­кі­да­ючы са­бе то­ль­кі со­ка­ла, якім за­баў­ляе гас­цей. А вось сын знат­най пры­га­жу­ні з улас­ці­вым дзе­цям эга­ізмам па­тра­буе та­го со­ка­ла са­ бе. Ка­лі ж Эль­ві­ра за­віт­вае да Фе­дэ­ры­га і па­сля вя­чэ­ры про­сіць ад­даць ёй птуш­ку, вы­свят­ля­ецца, што со­ка­ла яны то­ль­кі што ўдва­іх з’елі: ні­чо­га інша­ га ў до­ме збяд­не­ла­га за­ка­ха­на­га не знай­шло­ся. Зра­зу­меў­шы ве­ліч ахвя­ры, Эль­ві­ра ўпер­шы­ню звяр­тае ўва­гу на ка­ва­ле­ра. Гіс­то­рыя за­кан­чва­ецца пры­ знан­ня­мі ў ка­хан­ні. Бар­тнян­скі бу­да­ваў ліб­рэ­та, аб­апі­ра­ючы­ся на сю­жэт ад­ной з на­вэл «Дэ­ка­ ме­ро­на» Ба­ка­ча. Каб бо­льш яскра­ва па­ка­заць ка­міч­ныя мо­ман­ты, Андрэ­ асу Вай­ры­ху і спат­рэ­біў­ся лі­рыч­ны воб­раз Со­ка­ла. На гэ­тую ро­лю за­пра­сі­лі дра­ма­тыч­ную актры­су Лі­дзію Да­ні­ль­чук. Яна з’яўля­ецца ў глы­бі­ні парт­эра, спя­ва­ючы ўкра­інскія на­род­ныя пес­ні, сім­ва­лі­зу­ючы по­вязь су­час­на­га па­ка­ лен­ня з той спад­чы­най, што раз­гор­тва­ецца на сцэ­не.

Па­сля Со­кал-актры­са бу­дзе з’яўляц­ца ў роз­ных мі­зан­сцэ­нах, па­блаж­лі­ва на­зі­ра­ючы за пер­са­на­жа­мі збо­ку. Яна па­смей­ва­ецца з та­го ка­ран­ці­ну па­ чуц­цяў, у які кож­ны з ге­ро­яў да­бра­во­ль­на ся­бе ад­пра­віў. Бо не­ль­га пры­ дум­ваць апраў­дан­ні, доб­ра­ахвот­на іза­лю­ючыся ад жыц­ця. І гэ­та за­ліш­няе трым­цен­не Эль­ві­ры над сы­нам (не­здар­ма па­ка­ёўка, вы­клі­ка­ючы па про­сь­бе гас­па­ды­ні ле­ка­раў да ма­ло­га, ка­жа, што ў пер­шую чар­гу трэ­ба вы­ле­чыць са­му Эль­ві­ру), і сля­пое зніш­чэн­не ўлас­ных жа­дан­няў дзе­ля не­па­дзе­ле­на­га ка­хан­ня — гэ­та ўсё не­жа­дан­не вы­цяг­нуць га­ла­ву з пяс­ку, каб па­ба­чыць, як ва­кол ві­руе жыц­цё. Да­рэ­чы, ня­мец­кі рэ­жы­сёр вы­ка­рыс­тоў­вае ці­ка­вы ход: опе­ра спя­ва­ецца па-фран­цуз­ску, як яе і на­пі­саў у 1786 го­дзе Бар­тнян­скі для вы­ка­нан­ня ў Гат­чын­скім па­ла­цы ў на­ва­кол­лі Пе­цяр­бур­га, а ўсе спе­вы і раз­моў­ныя ма­на­ ло­гі Со­ка­ла ідуць па-ўкра­інску. І ў гэ­тай по­вя­зі моў на­ра­джа­ецца яшчэ адзін пласт зблі­жэн­ня ўкра­інскай ку­ль­ту­ры з агу­ль­на­еўра­пей­скай, там­тэй­ша­га су­ час­на­га па­ка­лен­ня са сва­ёй, хоць і ство­ра­най у за­меж­жы, спад­чы­най.

Ня­мец­кая мас­тач­ка-па­ста­ноў­шчы­ца Ган­на Шэтль у сцэ­наг­ра­фіі ад­ыхо­дзіць ад эпо­хі на­пі­сан­ня тво­ра. Яна ўзво­дзіць сце­ны, што рас­соў­ва­юцца, ка­лі гэ­та па­трэб­на ў той ці іншай мі­зан­сцэ­ны, ша­фу, у якую мож­на ўвайсці і вы­йсці но­вым пер­са­на­жам, кар­ці­ны, сха­ва­ныя ад бе­гу ча­су за без­абліч­ны­мі па­лот­ на­мі (гэ­ты эле­мент вы­бух­не ў «Алкі­дзе»), і шмат­лі­кія мед­ыцын­скія прад­ме­ ты — ад ка­та­лак да анты­сеп­ты­каў, што ад­ным сва­ім з’яўлен­нем вы­клі­ка­юць смех за­лы, якая ў па­за­тэ­атра­ль­ным жыц­ці ста­мі­ла­ся ба­яцца ка­ра­на­ві­ру­са. Мед­ыцын­ская тэ­ма прад­оўжыц­ца ў адзен­ні ле­ка­раў, што па сю­жэ­це пры­ хо­дзяць да Эль­ві­ры: да­кта­ры з’явяц­ца амаль у по­ўнай экі­пі­роў­цы для «чыр­ во­най зо­ны», бу­дуць ме­раць усім пу­льс і ме­та­дыч­на апра­цоў­ваць пра­сто­ру спе­цы­фіч­ны­мі кан­цэн­тра­та­мі. Гра­тэск вы­ка­наў­цаў і гу­мар, за­клю­ча­ны ў рэ­жы­сёр­скай кан­цэп­цыі, Ган­на Шэтль пад­трым­лі­вае і кас­цю­ма­мі: не­да­рэч­ны­мі ка­пя­лю­шы­ка­мі, дзіў­на­ва­ ты­мі су­кен­ка­мі ды джэм­пе­ра­мі. Над ча­ла­ве­чы­мі дроб­ны­мі жар­сця­мі ўзні­ мец­ца то­ль­кі Со­кал, га­то­вы ахвя­ра­ваць са­бой, ні­бы ён ге­рой інша­га — біб­ лістапад, 2021

34

Рэ­ц эн­з ія

лей­ска­га — сю­жэ­та. І ўсё дзе­ля та­го, каб аб­ыва­це­лі рас­плюш­чы­лі во­чы і ўспом­ні­лі: ня­ма ні­чо­га да­ра­жэй­ша­га за шчы­рыя ста­сун­кі па­між лю­дзь­мі. Па­між спа­ку­сай і ад­ме­ж а­ва­нас­цю ге­ра­ічнай па­тэ­ты­кі Па­сля Со­кал, ні­бы бла­кіт­ная птуш­ка ма­ры, уз­нік­не і ў «Алкі­дзе». Зрэш­ты, гэ­ тая опе­ра, на­пі­са­ная Бар­тнян­скім у 1778 го­дзе на іта­ль­янскай мо­ве для Ве­ не­цы­янска­га кар­на­ва­лу, доў­гі час лі­чы­ла­ся стра­ча­най. Парт­ыту­ру зной­дуць то­ль­кі на­пры­кан­цы ХХ ста­год­дзя ў Лон­да­не. Андрэ­ас Вай­рых пе­ра­но­сіць антыч­ны сю­жэт у наш час. Яго Алкід — той са­мы сын Зеў­са — хло­пец на рос­ та­нях сва­іх жа­дан­няў, ад яко­га Фра­ні­ма па­тра­буе зра­біць ка­р’е­ру бак­сё­ра. Хлоп­цу пра­па­ну­юць гля­дзець па тэ­ле­ві­за­ры бак­сёр­скія баі Кліч­ко і ўпі­ка­ юць, што той ва­га­ецца ў кро­ку ад па­чат­ку зор­най ка­р’е­ры. По­шук аса­біс­та­га шля­ху ў жыц­ці, ка­лі трэ­ба вы­бі­раць па­між жа­но­чы­мі по­ста­ця­мі, якія ўва­саб­ля­юць рас­пус­насць і да­ бра­дзей­насць, на­бы­вае су­час­нае гу­чан­не. Юнак ва­га­ецца, ці хо­ча ён бу­да­ваць ка­р’е­ру, іду­чы тым шля­хам, які вы­бра­лі за яго іншыя лю­дзі. Ён шу­кае пад­трым­кі ў жан­чын, але тыя вы­ка­рыс­тоў­ва­юць яго на­іўнасць на сваю ка­рысць. Эда­ні­да до­рыць ця­лес­ ную аса­ло­ду, але гэ­ты ге­да­нізм існуе ў пер­шую чар­гу для яе па­трэб, не ўліч­ва­ючы жа­дан­ні Алкі­да. Арэ­тэя дэ­ман­струе ге­ра­ічную доб­лесць, ад­нак за пры­го­жым ма­люн­кам ізноў ха­ва­ецца яе мер­кан­ ты­ль­ны раз­лік. У не­йкі мо­мант бу­ду­чы Ге­ракл ад­маў­ля­ецца ад мо­ра бес­тур­бот­ных за­да­ва­ль­нен­няў, ідзе ўслед за Арэ­тэ­яй, ад­нак пры­го­жыя сло­вы аб­ароч­ва­юцца дву­ма дзя­сят­ка­мі груш для біц­ця, што ва­яўні­ча за­ паў­ня­юць пра­сто­ру ва­кол Алкі­да. Ён пе­ра­ма­гае ў «Мастацтва» № 11 (464)

баі, ад­нак не ад­чу­вае ра­дас­ці, бо не мо­жа быць пе­ра­мож­цам той, хто за­бі­ вае інша­га. Андрэ­ас Вай­рых бу­дуе спек­такль, каб пе­ра­ка­наць: ста­наў­лен­не асо­бы маг­ чы­мае то­ль­кі та­ды, ка­лі ча­ла­век па­збаў­ля­ецца псі­ха­ла­гіч­на­га ціс­ку і па­чы­нае са­ма­стой­на пры­маць ра­шэн­ні, ку­ды ру­хац­ца да­лей. Яго Алкід ад­маў­ля­ецца ад на­стой­лі­вай да­бра­дзей­нас­ці, як і ад спа­кус­лі­вай аса­ло­ды. І то­ль­кі шлях, аб­ра­ны ім са­мім, без чу­жых штур­шкоў, вя­дзе хлоп­ца да со­ка­ла — прад­вес­ ні­ка шчас­лі­вых пе­ра­мен лё­су. Кар­ці­на з вы­явай ма­гут­най птуш­кі, якая гор­ да лу­нае ў бяс­хмар­ным не­бе, ста­но­віц­ца сво­еа­саб­лі­вым парт­алам у дру­гое вы­мя­рэн­не. У опе­ры со­кал на­быў та­кое ж зна­чэн­не, як архе­ты­по­вы воб­раз ача­гу, на­ма­ля­ва­на­га на па­лат­не, што ві­се­ла ў ка­мор­цы та­ты Кар­ла і ха­ва­ла вы­хад у іншы сус­вет. Алкід так­са­ма раз­ры­вае па­лат­но-пе­ра­шко­ду і вы­хо­дзіць праз ра­му на но­вую пры­ступ­ку свай­го жыц­ця. Для та­го каб пад­крэс­ліць, які маш­таб і скла­да­насць мае вы­бар ге­роя, рэ­жы­ сёр актыў­на вы­ка­рыс­тоў­вае маг­чы­мас­ці хо­ру і кар­ дэ­ба­ле­ту. Плас­ты­ка, пры­ду­ма­ная іта­ль­янскім ба­лет­ май­страм Мар­чэ­ла Алджэ­ры, пе­ра­тва­рае іх у жы­вы арга­нізм. Ме­сі­ва цел за­цяг­вае Алкі­да ў кра­іну спа­кус. Бяс­кон­ца па­мно­жа­ныя по­ста­ці бай­цоў рас­па­ля­юць у юна­ку па­мкнен­не да кры­ві ў бой­цы, арга­ні­за­ва­най, зда­ва­ла­ся б, дзе­ля ге­ра­ічнай доб­лес­ці. І вось гэ­тае ўмен­не ад­ме­жа­ваць ся­бе ад на­тоў­пу, унут­ры яко­га дзей­ні­ча­юць то­ль­кі інстын­кты, і пе­ра­тва­рае на скры­ жа­ван­нях лё­саў істо­ту ў асо­бу.

1. Дырыжорка Аксана Лыніў у холе тэатра.

2–5. «Сокал». Сцэны са спектакля.

6–9. «Алкід». Сцэны са спектакля.

10. Ля­ль­ка Бар­бі ў воб­ра­зе Аксаны Лы­ніў. Фота з Фэйсбуку Аксаны Лыніў (1) і з сайта Львоўскага тэатра оперы і балета.

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

35

зра­біў­ся кла­сі­кам у га­лі­не кі­на­му­зы­кі. Дастаткова згадаць яго супрацу з такімі рэжысёрамі, як Рэната Кастэлані, Лукіна Вісконці, Франка Дзэфірэлі, Марыа Манічэлі, Фрэнсіс Форд Копала і многімі іншымі. Спіс сту­жак з яго му­зы­кай вы­гля­дае про­ста фан­тас­тыч­на! Вось ча­му цал­кам за­слу­жа­ны­мі ўспры­ма­юцца яго­ныя ўзна­га­ро­ды: «Оскар» (за му­зы­ку да фі­ль­ма Ко­па­лы «Хрос­ны ба­ць­ка 2», 1975), «За­ла­ты гло­бус», «Грэ­мі». Апра­ча кі­но, Ро­та пра­ца­ваў і ў іншых жан­рах. Ён — аўтар шэ­ра­гу опер і ба­ле­таў, аркес­тра­вай му­зы­кі, якая і да­гэ­туль вы­кон­ ва­ецца па ўсім све­це. Маё ж пер­шае зна­ёмства з гэ­тым твор­цам ад­бы­ло­ся пад­час пра­гля­ду ў Мін­ску фі­ль­ма Дзэ­фі­рэ­лі «Ра­мэа і Джу­ль­ета» (1968). Му­зы­ ка на ча­ле з за­га­лоў­най пес­няй зра­бі­ла на мя­не надзвы­чай­нае ўра­жан­не. Не па­мя­таю дзе, але я на­ват зда­быў англа­моў­ны тэкст пес­ні і гі­тар­ныя акор­ды! «Са­лод­кае жыц­цё», «Во­сем з па­ло­вай», «Са­ты­ры­кон», «Амар­корд», «Рэ­пе­ты­ цыя аркес­тра» Фе­лі­ні, «Ро­ка і яго бра­ты» Віс­кон­ці, «Ва­тэр­лоа» Сяр­гея Бан­дар­ чу­ка — вось то­ль­кі не­вя­лі­кі пе­ра­лік най­бо­льш вя­до­мых кі­нат­во­раў кам­па­зі­ та­ра, якія мож­на на­зваць уз­орны­мі для ўсіх тых аўта­раў, што пі­шуць для кі­но. У леп­шы свет Ні­на Ро­та ад­ышоў у 1979-м з пры­чы­ны сар­дэч­най не­дас­тат­ ко­вас­ці. Але й да гэ­та­га ча­су мож­на атрым­лі­ваць не­йма­вер­ную аса­ло­ду ад зроб­ле­на­га ім для кі­не­ма­тог­ра­фа. Му­зы­цы — ка­нец?

25

га­доў та­му з дру­ку вы­йшаў пер­шы ну­мар «Му­зы­ка­ль­ной га­зе­ты». Но­вае спе­цы­ялі­за­ва­нае вы­дан­не імгнен­на на­бы­ло па­пу­ляр­ насць, бо на яго ста­рон­ках з’яўля­ла­ся акту­аль­ная і збо­ль­ша­га на той час ма­ла­дас­туп­ная інфар­ма­цыя як пра за­меж­ныя ка­лек­ты­вы, так і пра іх но­выя плыт­кі. Га­зет­ныя пуб­лі­ка­цыі бы­лі апе­ра­тыў­ныя, што, без­умоў­на, так­са­ ма пры­ваб­лі­ва­ла чы­та­чоў. Сваю ста­ноў­чую ро­лю ад­ыгра­лі і пры­ват­ныя аб’явы на роз­ныя тэ­мы, у тым лі­ку пра по­шук му­зы­каў у айчын­ныя ка­ман­ды. Мно­гія чы­та­чы га­дзі­на­мі пра­стой­ва­лі ка­ля кі­ёскаў, каб не пра­пус­ціць той мо­мант, ка­лі «Му­зы­кал­ка» по­йдзе ў про­даж. З ця­гам ча­су, атры­маў­шы дос­вед рэ­дак­цый­най пра­цы, з ася­род­ка га­зе­ты вы­йшлі мно­гія жур­на­ліс­ты, якія па­зней зра­бі­лі­ся вя­ до­мы­мі ў му­зыч­ных ко­лах на­шай кра­іны. Гас­па­дар вы­дан­ня су­пол­ка «Не­стор» з ця­гам ча­су па­шы­ры­ла спіс му­зыч­ных вы­дан­няў. Пры­кла­дам, упер­шы­ню ў све­це па­чаў вы­да­вац­ца рус­ка­моў­ны ча­со­піс «Jazz квад­рат», які ад­ра­са­ваў­ся ама­та­рам джа­зу, блю­зу ды этна-му­зы­кі. Вар­та зга­даць і ча­со­піс «Hot 7», як ары­ента­ваў­ся на пры­хі­ль­ні­каў цяж­кай рок-му­зы­кі. Ад­нак па­зней, ужо ў гэ­тым ста­год­дзі, для зга­да­ных вы­дан­няў на­ста­лі цяж­кія ча­сі­ны. З ад­на­го бо­ку, імклі­ва раз­ві­ваў­ся інтэр­нэт, дзя­ку­ючы яко­му ама­та­ры му­зы­кі маг­лі ўжо са­мі зда­бы­ваць па­трэб­ную ім інфар­ма­цыю. З дру­го­га — злую ро­лю ад­ыгра­лі эка­на­міч­ныя аб­ста­ві­ны, най­перш падзен­не па­ступ­лен­няў ад рэ­кла­мы. І му­зыч­ныя вы­дан­ні «Не­сто­ра» адзін па ад­ным па­ча­лі гі­нуць. Апош­ няй ахвя­рай ста­ла, ка­лі не па­мы­ля­юся, ме­на­ві­та «Му­зы­ка­ль­ная га­зе­та», якая спы­ні­ла існа­ван­не ў 2008-м. І ўсё, ко­да! З та­го ча­су ў на­шай кра­іне ня­ма ні­вод­на­га му­зыч­на­га вы­дан­ня. Ані­вод­на­га! Цяж­ка, ві­даць, ад­шу­каць у Еўро­пе дру­гую та­кую кра­іну. Пад­обная кар­ці­на скла­ла­ся і ў інтэр­нэ­це. Ня­ма ні­вод­на­га сай­та шы­ро­ка­га, так бы мо­віць, ахо­пу, які б прад­стаў­ляў роз­ныя сты­лі бе­ла­рус­кай му­зы­кі. За­ста­ла­ся па­ра­чкатрой­ка вуз­ка спе­цы­ялі­за­ва­ных (пры­кла­дам, jazzquad.ru — элек­трон­ная вер­сія зга­да­на­га ча­со­пі­са). У та­кой сі­ту­ацыі слу­ха­чы стра­ці­лі маг­чы­масць цэн­тра­лі­ за­ва­на атрым­лі­ваць інфар­ма­цыю пра но­выя вы­дан­ні, кан­цэр­ты і г.д. Да­гэ­туль у Бе­ла­ру­сі па сут­нас­ці ад­сут­ні­чае і му­зыч­нае вы­да­вец­тва («Ков­чег», пра­ўда, дру­куе шмат нот­най лі­та­ра­ту­ры, час ад ча­су не­шта вы­дае і «Че­ты­ре чет­вер­ ти»). Але ж у цэ­лым агу­ль­ную сі­ту­ацыю мож­на на­зы­ваць ці не ка­тас­тра­фіч­най. З тым і жы­вём… Хрос­ны ба­ць­ка кі­на­му­зы­кі

3

снеж­ня 1911 го­да на­ра­дзіў­ ся Джа­ва­ні Ро­та Ры­на­ль­дзі, вя­до­мы як Ні­на Ро­та, — кам­ па­зі­тар, пед­агог, які ўжо пры жыц­ці

Юбі­лей «Jesus Christ Superstar»

1970

год з’явіў­ся зна­ка­вым, ка­лі на­огул не клю­ча­вым, у га­лі­не та­ко­га жан­ру, як рок-опе­ра. Ме­на­ві­та та­ды Эндру Ллойд Уэ­бэр на ліб­рэ­та Ці­ма Рай­са на­пі­саў ця­ пер ужо кла­січ­ную рок-опе­ру «Jesus Christ Superstar». Вар­та адзна­чыць, што гэ­ты твор быў не пер­шы ў жан­ры: упер­шы­ню та­кое вы­зна­чэн­не бы­ло зга­да­на на вок­лад­цы аль­бо­ма «Tommy» англій­скай гру­пы The Who ў 1969-м. Па сут­ нас­ці, рок-опе­ра бы­ла да­лей­шым кро­кам у раз­віц­ці та­ко­га жан­ру, як мю­зікл. Го­дам пер­шай брад­вей­скай па­ста­ноў­кі «Jesus Christ Superstar» з’яўля­ецца 1970-ы (12 кас­трыч­ні­ка). Та­ды ж быў за­пі­са­ны і вы­да­дзе­ны двай­ны ві­ні­ла­вы аль­бом, у якім за­га­лоў­ную парт­ыю вы­кон­ваў му­зы­ка Deep Purple Ян Гі­лан. Ся­род іншых артыс­таў — Мю­рэй Хэд, Майк Д’або (ко­ліш­ні ўдзе­ль­нік гур­та Manfred Mann), Івон Элі­ман. Адзна­чу, што дзя­ку­ючы гэ­та­му пра­екту ўсе яны па­зней на­бы­лі шы­ро­кую вя­до­масць. Аль­бом хут­ка ўзна­ча­ліў спіс най­леп­шых па­вод­ле ча­со­пі­са Billboard, яго па­ча­лі ста­віць у мно­гіх кра­інах, у тым лі­ку і ў СССР, хоць спа­чат­ку ВВС за­ба­ра­ні­ла тран­сля­цыю яго пе­сень, па­лі­чыў­шы опе­ру блюз­нер­ствам. За­ўва­жу, што ў мно­гіх кра­інах рэ­лі­гій­нае гра­мад­ства ча­сам за­ця­та вы­сту­па­ла су­праць па­ка­зу тво­ра, як хоць бы ў рас­ійскіх Омску і Рас­то­ве-на-До­не, ад­нак афі­цый­на пра­вас­лаў­ная цар­ква не ме­ла су­праць яго ні­якіх прэ­тэн­зій. На­огул жа ты­раж ары­гі­на­ль­на­га аль­бо­ма «Jesus Christ Superstar» пе­ра­вы­сіў 100 мі­ль­ёнаў, але, ка­лі ўлі­чыць шмат­лі­кія маг­ні­та­фон­ныя ко­піі, асаб­лі­ва ў на­ шай кра­іне, дзе ары­гі­на­ль­нае вы­дан­не каш­та­ва­ла на той час не­йма­вер­ныя гро­шы, агу­ль­ны ты­раж мо­жа ся­гаць і 200 мі­ль­ёнаў. У 1973 го­дзе рэ­жы­сёр Нор­ман Джу­ісан экра­ні­за­ваў опе­ру. Пры гэ­тым здым­кі ад­бы­ва­лі­ся ў Ізра­ілі. Стуж­ка атры­ма­ла вы­со­кія ацэн­кі кі­нак­ры­ты­каў, ды зноў жа па­зна­ла на­пад­кі з бо­ку рэ­лі­гій­ных арга­ ні­за­цый. Бы­ла і яшчэ ад­на кі­на­вер­сія, зня­тая ў 2000-м у Аўстра­ліі пад на­звай «Jesus Christ Superstar. Millennium Version». Сё­ле­та ж у го­нар юбі­лею ад­бы­ло­ся пе­ра­вы­дан­не ары­ гі­на­ль­на­га за­пі­су ў трох вер­сі­ях. Твор Уэ­бэ­ра і Рай­са даў штур­шок раз­віц­цю жан­ру рок-опе­ры і ў СССР. Вар­та зга­даць та­ кія пра­екты, як «Арфей і Эўры­ды­ка» Жур­бі­ на (1975), «Зор­ка і смерць Ха­акі­на Мур’еты» (1975) і «Юно­на і Авось» (1980) Рыб­ні­ка­ва, «Ста­ды­ён» Град­ска­га (1985). Дый і па­ста­ноў­ку «Кур­га­на» ў вы­ка­нан­ні «Пес­ня­роў» так­са­ма мож­на да­даць у гэ­ ты спіс.

1. Ні­на Ро­та. Фо­та soundtimes.ru.

2. Вок­лад­ка аль­бо­ма «Jesus Christ Superstar».

36

ХРэ­ац­рэн­ э ­аз ія г р а ­ф і я / Р э ­ц э н ­з і і

У мі­ну­лыя дзе­ся­ці­год­дзі на­зва ба­ле­та «Ка­нёк-гар­бу­нок» двой­чы з’яўля­ла­ся на афі­шах Вя­лі­ка­га тэ­ атра Бе­ла­ру­сі. Пры­чым яшчэ ў да­ ва­енны і па­ваен­ны часы, у 1936-м і 1949-м. Кры­ху па­жаў­це­лыя, але ад та­го не менш каш­тоў­ныя афі­шы тых спек­так­ляў, як і фо­та­здым­кі вы­ка­ наў­цаў вя­ду­чых парт­ый, сус­тра­ка­лі гле­да­ча, які пры­йшоў у тэ­атр на­ пры­кан­цы кас­трыч­ні­ка на прэм’еру «Ка­нь­ка-гар­бун­ка». Пра­ўда, тут існуе істот­нае ўдак­лад­нен­не: дзве па­пя­рэд­нія вер­сіі грун­та­ва­лі­ся на му­зы­цы Цэ­за­ра Пу­ні, апош­няя — на парт­ыту­ры Ра­дзі­во­на Шчад­ры­на.

«Ка­нёк-гар­бу­нок» Ра­дзі­во­на Шчад­ры­на ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі

Ці то печка, ці то трон... Тац­ця­на Му­шын­ская Пра сю­жэт, ге­ро­я ў і парт­ыту­ру Як вя­до­ма, асно­вай сю­жэ­та но­ва­га ба­ле­та зра­бі­ ла­ся каз­ка Пят­ра Яршо­ва, рус­ка­га па­эта, пра­за­іка, дра­ма­тур­га. Яна лі­чыц­ца кла­сі­кай рус­кай лі­та­ра­ ту­ры. Яршоў, які пра­жыў ка­рот­кае жыц­цё, уся­го 54 га­ды, на­пі­саў «Ка­нь­ка» ў 19-га­до­вым уз­рос­це, сту­дэн­там, і на­ват па­спеў пра­чы­таць свой твор Жу­коў­ска­му і Пуш­кі­ну. Каз­ка вы­йшла асоб­най кніж­кай у 1834-м, а пры жыц­ці аўта­ра бы­ло сем (!) вы­дан­няў. Зра­зу­ме­ла, сю­жэт, які прад­угледж­ вае ка­зач­ныя пе­ра­ўтва­рэн­ні (Жар-птуш­ка — у дзяў­чы­ну, ся­лян­скі сын Іван — у пры­га­жу­на), пад­арож­жы (у цар­ствы жар-пту­шак і пад­вод­нае), за­ўсё­ды пры­дат­ны і пры­ваб­ны для ба­ле­та. Бо мяр­куе ві­до­віш­чнасць, ма­ляў­ні­часць, зме­ны дэ­ка­ра­цый, фан­тас­тыч­ныя кас­цю­мы. А ка­лі па­гля­ дзець з пун­кту гле­джан­ня тэ­атра­ль­на­га мар­ке­ тын­гу? Пуб­лі­ка з ахво­тай ідзе на тыя на­звы, якія ве­дае, а ка­лі да­рос­лы збі­ра­ецца не­ку­ды вес­ці сваё дзі­ця ці пад­лет­ка, то на тую каз­ку, якую чы­таў да­ўно сам ці ня­даў­на — сы­ну або да­чцэ; на тое, што вя­до­мае і не па­тра­буе доў­гіх і раз­гор­ну­ тых тлу­ма­чэн­няў. Са­ма му­зы­ка шчад­рын­ска­га «Ка­нь­ка» мае ўжо ад­цен­не ле­ген­ды. Кам­па­зі­тар на­пі­саў яе, ка­лі быў яшчэ сту­дэн­там кан­сер­ва­то­рыі. Па­вод­ле ад­ных да­ных, у 1955-м, па іншых — у 1958-м. Як пры­зна­ваў­ся аўтар, з’яўлен­ню му­зы­кі па­пя­ рэд­ні­ча­ла ван­дроў­ка ў бе­ла­рус­кую глы­бін­ку. Пра­цэс па­ста­ноў­кі ба­ле­та ў Вя­лі­кім тэ­атры Рас­іі ў 1960-м да­па­мог кам­па­зі­та­ру сус­трэц­ца з яго­най му­зай, Ма­яй Плі­сец­кай, вы­дат­най ба­ле­ры­най ХХ ста­год­дзя. Ёй, да­рэ­чы, і пры­све­ча­на парт­ыту­ра «Ка­нь­ка-гар­бун­ка». Ба­лет гэ­ты шмат раз­оў ста­віў­ся. У 60-я — у Вя­лі­кім тэ­атры Рас­іі і Ле­нін­град­скім ма­лым, а так­са­ма ў «Мастацтва» № 11 (464)

1. Іры­на Яром­кі­на (Цар-дзяў­чы­на).

2. Антон Краўчанка (Цар).

3, 5. «Ка­нёк-гар­бу­нок». Сцэ­ны са спек­так­ля.

4. Кан­стан­цін Ге­ро­нік (Іван).

6. Вольга Гайко (Мар­ская ца­рэў­на).

7. Мікіта Шуба (Канёк-гарбунок). Фо­та Мі­ха­іла Не­сце­ра­ва.

Х а ­р э ­а г р а ­ф і я / Р Рэ­ э ­ццээн­ н ­з ія іі Свяр­длоў­ску, Гор­кім, Са­ра­та­ве. Но­вая хва­ля інта­ рэ­су ўзнік­ла ў 80-я — «Ка­нёк» з’явіў­ся на сцэ­нах Тэ­атра імя Кі­ра­ва, імя Ста­ніс­лаў­ска­га і Не­мі­ро­ві­ ча-Да­нчан­кі, у Но­ва­сі­бір­ску і Крас­на­ярску. Ці­ка­ва, што існу­юць ад­нос­на ня­даў­нія па ча­се па­ста­ноў­кі ў буй­ных ка­лек­ты­вах — у Вя­лі­кім тэ­атры Рас­іі (1999), у Ма­ры­інскім (2009). У Мі­хай­лаў­скім тэ­атры сё­ле­та ў ве­рас­ні ад­на­ві­лі па­ста­ноў­ку, ажыц­цёў­ле­ную Аляк­сан­драм Ра­дун­скім у 1960-м. Як ба­чым, для му­зыч­най і ха­рэ­агра­фіч­най ку­ль­ ту­ры на­шых усход­ніх су­се­дзяў «Ка­нёк» за­ста­ецца акту­аль­ным. Ві­да­воч­на, на па­чат­ку XXI ста­год­дзя наш тэ­атр на­ўрад ці звяр­таў­ся б да парт­ыту­ры Цэ­за­ра Пу­ні. Але сам факт, што парт­ыту­ра Ра­дзі­во­на Шчад­ры­на, на­пі­са­ная бо­льш як 60 га­доў та­му, то­ль­кі ця­пер упер­шы­ню ўва­соб­ле­на на на­шай сцэ­не, пры­му­шае за­ду­мац­ца: а ка­лі ж на гэ­тую сцэ­ну пры­йдуць опер­ныя і ба­лет­ныя парт­ыту­ры, на­пі­са­ныя па­зней? Праз ко­ль­кі дзе­ся­ці­год­дзяў? Я пра тое, ці не ад­ста­ём мы гла­ба­ль­на ад сус­вет­ най цы­ві­лі­за­цыі, на­ват ка­лі ста­ран­на імкнём­ся яе да­гнаць? Ка­лі пуб­лі­ка, чыя свя­до­масць і чыё ву­ха пры­звы­ча­еныя вы­ключ­на да Чай­коў­ска­га, Мін­ку­са, Вер­дзі, Пу­чы­ні, су­ты­ка­ецца з бо­льш су­час­най му­зыч­най мо­вай, іншы­мі гар­мо­ні­ямі, аркес­троў­ка­мі, — ці за­ўсё­ды сус­трэ­ча аказ­ва­ецца ра­дас­най? Кам­па­зі­тар Вя­час­лаў Куз­ня­цоў, які ся­дзеў на прэм’еры не­да­лё­ка ад мя­не і з якім мы аб­ мяр­коў­ва­лі ўра­жан­ні, за­ўва­жыў: у Шчад­ры­на аркес­троў­ка вы­дат­ная і вір­ту­озная! Да­дам, што і пра­ца аркес­тра, на ча­ле яко­га ды­ры­жор Мі­ка­лай Ка­ляд­ка, так­са­ма ўраж­вае — сва­бо­дай ад­чу­ ван­ня ў той му­зыч­най плы­ні, якая для слу­ха­чоў успры­ма­ецца як ня­звык­лая. Ка­лі ўлі­чыць, што ў парт­ыту­ры «Ка­нь­ка» са­лі­ру­юць ледзь не ўсе інстру­мен­ты аркес­тра, дык каш­тоў­насць гэ­тай пра­цы то­ль­кі ўзрас­тае. Ві­зу­аль­н ыя воб­ра­зы Яшчэ ў той час, ка­лі ства­ра­ль­ні­кі «Ка­нь­ка» рас­ па­вя­да­лі мас­тац­кай ра­дзе тэ­атра пра агу­ль­ную кан­цэп­цыю, ба­чан­не, дэ­ман­стра­ва­лі эскі­зы сцэ­ наг­ра­фіі і кас­цю­маў, яны ўра­зі­лі. Фе­ерыч­нас­цю, ба­гац­цем ко­ле­ра­вай га­мы, вы­на­ход­лі­вас­цю. Ужо та­ды бы­ло зра­зу­ме­ла: спек­такль рых­ту­ецца яркі, ме­на­ві­та ка­зач­ны, пры­ваб­ны най­перш ві­зу­аль­ны­ мі воб­ра­за­мі. Так яно і атры­ма­ла­ся. Сцэ­ног­раф­цы Лю­бо­ві Сі­дзе­ль­ні­ка­вай спат­рэ­бі­лі­ ся і дэ­ка­ра­тыў­ныя пано, на якім вя­сё­лы ка­зач­ны го­рад-ма­ра, і рас­піс­ныя ку­лі­сы, і за­дні­кі (цар­ства жар-пту­шак і пад­вод­нае цар­ства). Зра­зу­ме­ла, што та­кія дэ­ка­ра­тыў­ныя пано рас­піс­ва­юцца ўруч­ную. У агу­ль­ным сцэ­наг­ра­фіч­ным ра­шэн­ні ві­да­воч­ныя ад­сыл­кі да тра­ды­цый і зна­хо­дак Ся­рэб­ра­на­га ве­ку, да твор­час­ці Бі­лі­бі­на, Бак­ста, Уру­бе­ля. У кар­ці­нах з жар-птуш­ка­мі і ў пад­вод­ ным цар­стве да­сціп­на вы­ка­рыс­та­на пра­сто­ра ар’ерсцэ­ны. У сцэ­нах цар­ска­га па­ла­ца ка­зач­ны, пер­ні­ка­вы до­мік, які па сі­лу­эце на­гад­вае шап­ку

Ма­на­ма­ха, пры­ўзні­ма­ецца, а пад ім (ні­бы­та ўнут­ры та­го да­мка) — па­коі. З уз­орыс­тай печ­кай, што ад­на­ча­со­ва і трон. Се­дзя­чы на ім, і спяць тут, і кі­ру­юць... Печ­ка пры­го­жая, для яе аб­лі­цоў­кі спат­рэ­бі­ла­ся ажно 500 ары­гі­на­ль­ных каф­ляў. Пер­ні­ка­вы до­мік пры­хоў­вае і ка­цёл, з яко­га пры­ га­жу­ном вы­ныр­не Іван і ў не­трах яко­га зной­дзе сваю па­гі­бель цар. Эфек­тную і агром­ніс­тую па аб’ёме пра­цу зра­бі­ла і мас­тач­ка па кас­цю­мах Ка­ця­ры­на Бул­га­ка­ва. У вы­ ні­ку эскі­заў ака­за­ла­ся ажно 300, а 180 кас­цю­маў бы­ло рас­шы­та стра­за­мі і бі­се­рам, што зноў-та­кі ро­біц­ца ўруч­ную. Асаб­лі­ва ўда­лы­мі і вы­раз­ны­мі пад­ала­ся сцэ­ніч­ная воп­рат­ка ўсіх ко­ней (вя­лі­кіх і ма­лых), жар-пту­шак, на­се­ль­ні­каў пад­вод­на­га цар­ства. І, вя­до­ма, га­лоў­ных ге­ро­яў.

37

ка­хан­ня фан­тас­тыч­най Цар-дзяў­чы­ны (Іры­на Яром­кі­на або Люд­мі­ла Хіт­ро­ва). У зна­ка­мі­тым фі­ль­ме-ба­ле­це «Каз­ка пра ка­нь­ ка-гар­бун­ка» (1961), дзе Цар-дзяў­чы­ну і Іва­на ўва­саб­ля­лі ма­ла­дыя Мая Плі­сец­кая і Ула­дзі­мір Ва­сі­ль­еў, ро­лю Ца­ра вы­кон­ваў Аляк­сандр Ра­дун­ скі (ён быў так­са­ма сцэ­на­рыс­там і рэ­жы­сё­рам стуж­кі). І там парт­ыя Ца­ра, яко­га граў 50-га­до­вы артыст, аказ­ва­ла­ся цал­кам пан­та­мім­ная. А вось Цар з но­вай мін­скай па­ста­ноў­кі (Антон Краў­чан­ ка і Юрый Ка­ва­лёў) тан­цуе. Пра­ўда, у пра­цэ­се дэ­ман­стра­цыі сва­іх здо­ль­нас­цей Цар-дзяў­чы­ не то за сэр­ца ха­па­ецца, то за спі­ну, то яму не раз­агнуц­ца, то но­гі не тры­ма­юць. Ён і смеш­ны, і не­да­рэч­ны ў сва­іх па­мкнен­нях. І ад­на­ча­со­ва — жы­вы. У цар­скіх сцэ­нах уво­гу­ле ха­пае гу­ма­ру і іро­ніі. Да пры­кла­ду, та­нец чац­вёр­кі ба­яр між­во­лі на­гад­вае та­нец ма­ле­нь­кіх ле­бе­дзяў, то­ль­кі тут ён не лі­рыч­ны ці тра­пят­лі­вы, а ка­ме­дый­на-па­ра­ дый­ны. Ка­лі цар ру­ха­ецца па сва­іх ха­ро­мах на драў­ля­ным ка­ні, гэ­та між­во­лі вы­клі­кае аса­цы­ яцыю — здзя­ці­неў! Плю­сы і мі­н у­сы

Та­нец пры­ду­ма­ны і та­нец ува­соб­л е­н ы Не ду­маю, што ба­лет­май­стру Юрыю Тра­яну бы­ло лёг­ка і про­ста пра­ца­ваць з парт­ыту­рай Шчад­ры­ на. Так, у ёй ха­пае і лі­рыч­ных фраг­мен­таў (гэ­та най­перш ду­эты Іва­на і Цар-дзяў­чы­ны). Але ў му­зы­цы час­тыя зме­ны рыт­мі­кі, не­спа­дзя­ва­ны ма­ лю­нак, які, зра­зу­ме­ла, па­ві­нен ад­біц­ца і ў тан­цы. Жыц­ця­ра­дас­ную рэ­акцыю за­лы вы­клі­ка­юць усе сцэ­ны з цу­да-ко­нь­мі, Ча­роў­най ка­бы­лі­цай, жыц­ця­ра­дас­ным і вы­на­ход­лі­вым Ка­нь­ком-гар­ бун­ком (у роз­ных скла­дах яго вы­кон­ва­юць Мі­кі­та Шу­ба і Та­ра Ку­ра­чы). Іва­на ў но­вай па­ста­ноў­цы тан­цуе Кан­стан­цін Ге­ро­нік. Яго ге­роі звы­чай­на да­сціп­ныя, вы­на­ход­лі­выя, у іх за­ўжды пры­сут­ ні­чае абая­ль­насць і ня­зму­ша­насць. У да­дзе­ным вы­пад­ку ме­на­ві­та яна да­па­ма­гае і з цу­да-ко­нь­мі знай­сці агу­ль­ную мо­ву, і з гар­бун­ком па­сяб­ ра­ваць, і вы­клі­каць пры­хі­ль­насць ха­лод­най і за­гад­ка­вай Мар­ской ца­рэў­ны (Во­ль­га Гай­ко або Тац­ця­на Ула­сень). А га­лоў­нае — зра­біц­ца вар­тым

Што вы­клі­кае пэў­ныя пы­тан­ні? Пан­та­мім­ныя сцэ­ны з ба­ць­кам Іва­на і яго­ны­мі бра­та­мі — імі па­чы­на­ецца ба­лет — вы­гля­да­юць кры­ху арха­ічна. На маю дум­ку, тая час­тка парт­ыі Цар-дзяў­чы­ны, якая ад­люс­троў­вае яе «пту­шы­ную пры­ро­ду», яе існа­ван­не ся­род жар-пту­шак, ака­за­ла­ся бо­льш экс­прэ­сіў­най і эма­цый­най, чым улас­на ча­ла­ве­чая, у якой вод­гул­ле вя­до­мых рус­кіх тан­цаў, ба­ча­ных на гэ­тай і іншых сцэ­нах дзя­сят­кі раз­оў. Ка­лі тэ­атр ад­ра­суе «Ка­нь­ка» ме­на­ві­та юна­му гле­да­чу, ду­маю, тут ра­шэн­не да­ль­на­бач­нае. Бо та­ды зні­ка­юць не­пат­рэб­ныя пы­тан­ні. На­прык­лад, у сту­пе­ні акту­аль­нас­ці тэ­мы, сю­жэ­та і ге­роя для на­вед­ва­ль­ні­ка, да­стат­ко­ва аб­азна­на­га ў су­час­ ным ба­ле­це і най­ноў­шай ха­рэ­агра­фіі. З на­го­ды прэм’еры скеп­тык за­ўва­жыць: у якой сту­пе­ні ця­ пе­раш­ня­му гле­да­чу, у ХХІ ста­год­дзі, акту­аль­ныя, так бы мо­віць, стыль і пры­кме­ты па­тры­ярха­ль­ на­га ла­ду жыц­ця, якія ўва­саб­ля­юць печ­кі? Па­тлу­ ма­чу: на печ­цы, у ха­це, дзе жы­вуць трое бра­тоў, па­чы­на­ецца дзея­нне ба­ле­та, на печ­цы, то­ль­кі ўжо тро­не, дзе ця­пер ся­дзяць Іван і Цар-дзяў­чы­ на, за­кан­чва­ецца. Ці ўжо так да­ра­гі і ці­ка­вы нам «рус­кі мір» , дыс­тан­цы­явац­ца ад яко­га (або хоць бы час­тко­ва па­зба­віц­ца ўплы­ву) бе­ла­ру­сы не мо­ гуць ужо не пер­шае ста­год­дзе? Пра­ўда, апты­міст за­пя­рэ­чыць: ка­лі каз­ка рус­кая, дык і вы­ра­шаць спек­такль трэ­ба ў сты­лі та­го мас­тац­тва, на чы­ёй тэ­ры­то­рыі раз­гор­тва­ецца дзея­нне, чы­ім ду­хам і ка­ла­ры­там пра­сяк­ну­тая пер­шак­ры­ні­ца. З на­го­ды прэм’еры «Ка­нь­ка» ўзні­кае і та­кое пы­тан­не, ад­ра­са­ва­нае не то­ль­кі і не сто­ль­кі гэ­тай па­ста­но­вач­най бры­га­дзе. Пы­тан­не пра тое, як не то­ль­кі ства­ра­юцца, але і пра­кат­ва­юцца спек­так­лі для дзя­цей, бо ў іх укла­дзе­ны не­ма­лыя фі­нан­са­ выя срод­кі, дый вя­лі­кая ко­ль­касць твор­чай пра­ цы. Па­мя­таю, год та­му ад­бы­ла­ся прэм’ера опе­ры лістапад, 2021

38

ХРэ­ац­рэн­ э ­аз ія г р а ­ф і я / Р э ­ц э н ­з і і

для дзя­цей «Пі­но­кіа» на му­зы­ку су­час­най кам­па­ зі­тар­кі Гло­рыі Бру­ні. Спек­такль ста­ві­ла ма­ла­дая рэ­жы­сёр­ка На­тал­ля Ба­ра­ноў­ская. На мас­тац­кай ра­дзе вы­нік хва­лі­лі друж­на, шчы­ра, з не­пад­роб­ ным за­хап­лен­нем. Дзі­ві­лі­ся зна­ход­кам, ды­на­ мі­цы, рэ­жы­сёр­скім вы­на­ход­ствам. Па­ста­ноў­ка, якая ўспры­ма­ла­ся як цу­доў­ная ка­ляд­ная каз­ка, па­каз­ва­ла­ся якраз на­пя­рэ­дад­ні Рас­тва і Но­ва­га го­да. Але мі­нуў се­зон. Па­ка­зы «Пі­но­кіа» ака­за­лі­ся або раз­авыя, або іх на­огул не над­ары­ла­ся. Ня­ма іх і ў зі­мо­вых афі­шах тэ­атра. Але ж вя­до­ма: спек­ так­лі, што не па­каз­ва­юцца, — як квет­кі, якія ніх­то не да­гля­дае і па­лі­вае, яны вя­нуць і чэз­нуць. Шка­ да, ка­лі та­кая яркая рэ­жы­сёр­ская пра­ца амаль «спі­са­ная» і тра­пі­ла ў ня­быт. Спа­дзя­юся, у но­ва­га «Ка­нь­ка» пад­обна­га лё­су не бу­дзе. Ды кож­ны па­го­дзіц­ца: па­ста­ноў­кі для дзя­цей па­він­ны існа­ ваць у роз­ных жан­рах і сты­лях.

A la russe Ка­ця­ры­на Яро­мі­на Зва­рот да ка­зач­на­га ма­тэ­ры­ялу для кож­на­га тэ­атра, ба­дай, бес­па­мыл­ко­вы вы­бар: каз­ка, асаб­ лі­ва фа­льк­лор­ная, за­ўжды вы­хо­дзіць да­лё­ка за межы ча­ра­дзей­най гіс­то­рыі, звяр­та­ецца не то­ль­кі да дзя­цей, але і да да­рос­лых. Не дзі­ва, што і ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі сцэ­ніч­нае ўва­саб­лен­не «Ка­нь­ка-гар­бун­ка» Ра­дзі­во­на Шчад­ры­на (па­вод­ ле каз­кі Пят­ра Яршо­ва) на­зы­ва­лі ба­ле­там для ўсёй сям’і. Пра­ўда, ся­мей­ны ха­рак­тар спек­так­ля «Мастацтва» № 11 (464)

аб­умоў­ле­ны, на маю дум­ку, зу­сім не сэн­са­вым склад­ні­кам па­ста­ноў­кі. Ліб­рэ­та «Ка­нь­ка-гар­бун­ка», якое ства­рыў ба­лет­ май­стар-па­ста­ноў­шчык Юрый Тра­ян, па сва­ёй про­стас­ці і яснас­ці па­суе дзі­ця­ча­му ўспры­ман­ню і пер­ша­му зна­ёмству з ба­ле­там (спек­такль мае па­зна­ку 6+): ты­по­выя ка­зач­ныя ге­роі, фан­тас­ тыч­ныя сус­ве­ты ды про­сты сю­жэт, што не кра­нае не­йкіх сур’ёзных пра­блем. Юны гля­дач му­сіць са­чыць за падзей­ным шэ­ ра­гам, ды­на­міч­ным чар­га­ван­нем ма­са­вых сцэн,

со­ль­ных ну­ма­роў і ду­этаў, пан­та­мім­ных эпі­зо­даў, праз якія ў асноў­ным і ру­ха­ецца дзея­нне. На жаль, апош­нія кры­ху за­цяг­ну­тыя і не за­ўсё­ды вы­ раз­ныя, та­му дзе­ці, што з не­пад­роб­най ці­ка­вас­цю і ў ці­шы­ні на ад­ным з прэм’ерных па­ка­заў на­зі­ ра­лі за спек­так­лем, пад­час та­кіх сцэн па­чы­на­лі кры­ху су­ма­ваць. Але на да­па­мо­гу, бы цу­доў­ны Ка­нёк-гар­бу­нок, пры­хо­дзі­ла ра­бо­та сцэ­ног­раф­кі Лю­бо­ві Сі­дзе­ль­ні­ка­вай ды мас­тач­кі па кас­цю­мах Ка­ця­ры­ны Бул­га­ка­вай. Пры­ду­ма­нае імі ма­ляў­ ні­чае мас­тац­кае афар­млен­не не то­ль­кі ад­ыгры­

Рэ­ц эн­з ія

39

вае ве­лі­зар­ную ро­лю ва ўтры­ман­ні ўва­гі та­кой не­пад­куп­най дзі­ця­чай аўды­то­рыі, але ўво­гу­ле з’яўля­ецца ці не са­мым ці­ка­вым, раз­ам з му­зы­кай Ра­дзі­во­на Шчад­ры­на, склад­ні­кам спек­так­ля. Лю­боў Сі­дзе­ль­ні­ка­ва — мас­тач­ка з вы­раз­ным жы­ва­піс­ным мыс­лен­нем, якая лю­біць ко­лер і цу­доў­на ўмее пра­ца­ваць з ім, а сты­лі­за­ва­ныя ды фан­та­зій­ныя сцэ­ніч­ныя строі Ка­ця­ры­ны Бул­га­ ка­вай ства­ра­юць па­зна­ва­ль­ныя яркія воб­ра­зы пер­са­на­жаў, пры­чым як га­лоў­ных дзей­ных асоб, так і ма­соў­кі. Ма­лых гле­да­чоў за­ча­руе яркасць фар­баў дэ­ка­ра­цый, на якіх квіт­не­юць цу­доў­ныя рас­лі­ны і жы­вуць не­звы­чай­ныя птуш­кі, раз­ на­стай­насць убран­няў. Да­рос­лыя ж, асаб­лі­ва зна­ёмыя з твор­час­цю мас­та­коў Аб­рам­цаў­ска­га

гур­тка ды «Мира искусства», атры­ма­юць за­да­­ валь­­нен­не, пра­чыт­ва­ючы алю­зіі на іх ра­бо­ты, які­мі на­тхня­лі­ся спа­да­ры­ні Сі­дзе­ль­ні­ка­ва і Бул­ га­ка­ва, у ка­ла­рыс­тыч­ных спа­лу­чэн­нях, фор­мах асоб­ных эле­мен­таў афар­млен­ня, жы­ва­піс­ных пано-за­дні­ках, іх дэ­ка­ра­ты­віз­ме. На­ту­ра­ль­на, аб­ыя­ка­вы­мі не па­кі­не ста­рэй­шых гле­да­чоў му­зы­ка Шчад­ры­на, якая ўпер­шы­ню гу­чыць на сцэ­не Вя­лі­ка­га тэ­атра і асаб­лі­ва ўраж­ вае ў спа­лу­чэн­ні са сцэ­наг­ра­фіч­ным і ха­рэ­агра­ фіч­ным склад­ні­ка­мі ў сцэ­нах кштал­ту «Цар­ства жар-пту­шак». Да­рэ­чы, у ха­рэ­агра­фіі ба­ле­та доб­ра за­ўваж­ны во­пыт Юрыя Тра­яна, у тым лі­ку на­за­па­ша­ны ім у свой час як вы­ка­наў­цам. «Ка­нёк-гар­бу­нок» вы­ клі­кае доў­гі лан­цуг ха­рэ­агра­фіч­ных аса­цы­яцый — ад кла­січ­най «Спя­чай пры­га­жу­ні», з якой быц­цам па­зы­ча­ны асоб­ныя эле­мен­ты ха­рэ­агра­фіч­най мо­вы Ка­нь­ка-гар­бун­ка, да кір­ма­шо­вых гу­лян­няў «Пят­руш­кі». Аб­азна­на­му ба­ле­та­ма­ну, ве­ра­год­на, бу­дзе ці­ка­ва ад­шук­ваць іх. Апроч інша­га, у спек­так­лі цу­доў­ны склад вы­ка­ наў­цаў, якія раз­ам з му­зы­кай і з’яўля­юцца ду­шой

гэ­та­га ба­ле­та. У ад­ным з іх на сцэ­ну вы­хо­дзяць Іры­на Яром­кі­на (Цар-дзяў­чы­на), ад­но­ль­ка­ва пе­ ра­ка­наў­чая і ў іпас­та­сі фан­тас­тыч­най Жар-птуш­кі з па­зна­ва­ль­най тра­пят­кой пту­шы­най плас­ты­кай рук, і бой­кай ца­рэў­ны, фак­тур­ны Эвен Ка­пі­тэн (Іван), Юрый Ка­ва­лёў (Цар) і Та­ра Ку­ра­чы (Ка­ нёк-гар­бу­нок). Ха­рэ­агра­фіч­ная мо­ва апош­ня­га най­­больш вы­раз­ная ў спек­так­лі, на­сы­ча­ная тру­ ка­вы­мі, акра­ба­тыч­ны­мі эле­мен­та­мі. Ка­нёк-гар­ бу­нок уво­гу­ле са­мы дзей­сны пер­са­наж ба­ле­та, ру­ха­вік-кі­раў­нік падзей, без пад­ка­зак і да­па­мо­гі яко­га Іван і, як ні дзіў­на, Цар-дзяў­чы­на не да­юць ра­ды спра­віц­ца з са­мы­мі про­сты­мі сі­ту­ацы­ямі. Яшчэ адзін за­па­мі­на­ль­ны воб­раз — ха­рак­тар­ на-гра­тэс­ка­вы Цар, пад­обны па ра­шэн­ні да ад­ па­вед­на­га ге­роя з рас­ійскіх ані­ма­цый­ных сту­жак пра асіл­каў. У Юрыя Ка­ва­лё­ва ён атрым­лі­ва­ецца не­злас­лі­вым, не ты­ра­ніч­ным, на­ват аб­ая­ль­ным, та­му кры­ху шка­да, што фі­нал ба­ле­та для ма­нар­ха не са­мы шчас­лі­вы. Тым бо­льш у спек­так­лі, на жаль, стра­ча­на вы­раз­нае са­ты­рыч­нае гу­чан­не каз­кі Яршо­ва, якое ад­чу­ва­ецца ў му­зы­цы, але на сцэ­не сас­ту­пае мес­ца гу­ма­ру аль­бо па­блаж­лі­вай усмеш­цы. Для дзя­цей у тым ня­ма ні­чо­га бла­го­га, а вось для да­рос­ла­га гле­да­ча, як пад­аец­ца, гэ­та­га за­ма­ла. Імкну­чы­ся да ары­гі­на­ль­най вер­сіі «Ка­нь­ка-гар­ бун­ка», па­ста­но­вач­ная гру­па ба­ле­та ў вы­ні­ку ства­ры­ла сво­еа­саб­лі­вую ва­ры­яцыю на тэ­му «Рус­кіх се­зо­наў». Гэ­та пра­чыт­ва­ецца не то­ль­кі ў мас­тац­кім афар­млен­ні, але і ў са­мім зва­ро­це да апра­ца­ва­най фа­льк­лор­най каз­кі, бо Яршоў у «Ка­нь­ку-гар­бун­ку» вы­ка­рыс­тоў­вае яе тра­ды­цый­ ныя сю­жэ­ты. Уз­мац­няе ад­чу­ван­не і ство­ра­ны ў спек­так­лі агу­ль­ны воб­раз ка­зач­на­га ідэ­алі­за­ва­ на­га «рус­ка­га све­ту», з якім зна­ёмі­лі еўра­пей­ ска­га гле­да­ча ба­ле­ты кштал­ту «Жар-птуш­кі». Усё гэ­та не змян­шае пра­цу па­ста­ноў­шчы­каў, як і пэў­ныя мас­тац­кія вар­тас­ці спек­так­ля. Ад­нак без прэ­тэн­зій на не­йкі глы­бо­кі сэнс, не­тры­ві­яль­ных ра­шэн­няў у ха­рэ­агра­фіі ці пры­ступ­кі ў твор­час­ці за­ня­тых у ім артыс­таў «Ка­нёк-гар­бу­нок» па­кі­дае ўра­жан­не яркай, дэ­ка­ра­тыў­най му­зыч­най шка­ тул­кі a la russe («у рус­кім сты­лі») — пры­го­жа­га су­ве­ні­ра мі­нуў­шчы­ны. лістапад, 2021

40

Х арэаграфія / у грымёрцы Рэ­ ц эн­з ія

Спек­так­лі і ро­л і

аляк­сан­дра чы­жык. ста­лё­вая ба­ле­ры­на Во­ль­га Са­віц­кая

Аляк­сан­дра Чы­жык, ула­да­ль­ні­ца мед­аля Фран­цыс­ка Ска­ры­ны, тан­цуе ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі ўжо бо­льш за дзе­сяць га­доў. Па­сля за­кан­чэн­ня ха­рэ­агра­фіч­на­га ка­ле­джа ў 2010-м ма­ла­дая ба­ле­ры­на бы­ла за­про­ша­ная ў тэ­атр і ўжо ў на­ступ­ным го­дзе зра­бі­ла­ся са­ліс­ткай, а по­тым і вя­ду­чым май­ страм сцэ­ны. Сён­ня яна вы­кон­вае га­лоў­ныя парт­ыі ў ба­ле­тах «Ле­бя­дзі­нае воз­ера» і «Жы­зэль», «Кар­мі­на Бу­ра­на» і «Ба­ядэр­ка», «Кар­сар», «Дон Кі­хот», «Бах­ чы­са­рай­скі фан­тан», «Ган­на Ка­рэ­ні­на», «Аню­та», «Ві­таўт», «Лаў­рэн­сія», «Ма­ле­нь­кі прынц» і мно­гіх іншых. Эфек­тная бру­нет­ка з зялёнымі вачыма, ула­да­ль­ні­ца ярка­га акцёр­ска­га тэм­пе­ра­мен­ту, яна вы­дат­на ўва­саб­ляе і ха­ рак­тар­ныя парт­ыі. Бе­ла­рус­кія ба­ле­та­ма­ны за­ўсё­ды з не­цяр­пен­нем ча­ка­ юць яе з’яў­лен­ня на сцэ­не. Мы па­гу­та­ры­лі з Аляк­сан­драй пра важ­ныя для яе твор­чыя падзеі, спек­так­лі і мес­цы. «Мастацтва» № 11 (464)

Ба­лет «Ві­таўт»... Ве­ль­мі люб­лю гэ­тую па­ста­ноў­ку. Кож­ны раз, ка­лі яе вы­кон­ваю, для мя­не гэ­та па­ дзея. Ка­лі рых­та­ва­ла­ся да прэ­м’е­ры, шмат чы­та­ла пра ка­ра­ле­ву Поль­шчы Ядві­гу — сваю ге­ра­іню, хоць сю­жэт ба­ле­та і рэ­аль­ныя падзеі мі­ну­ла­га ўсё ж кры­ху ад­роз­ні­ва­юцца. Ядві­га ў спек­так­ лі — яркая, моц­ная, эфек­тная жан­чы­на вы­со­ка­га, ка­ра­леў­ска­га ста­ту­су. Ёй да­ступ­нае, да­зво­ле­нае шмат што, яна атрым­ лі­вае амаль усё, ча­го жа­дае, дзя­ку­ючы ў тым лі­ку і сва­ёй жа­но­чай аб­ая­ль­нас­ці. І не важ­на, што га­лоў­ную парт­ыю ў ба­ле­це мае Ган­на, — час­та парт­ыі дру­го­га пла­ну бо­льш ка­ла­рыт­ныя, бо без кан­трас­ту пер­шыя згу­бі­лі­ся б. Ці мож­на лі­чыць парт­ыю Ядві­гі ў не­чым ха­рак­ тар­най? Ду­маю, так, бо ка­ра­леў­ская асо­ба не мо­жа быць бес­ха­рак­тар­най! Шы­коў­ныя кас­цю­мы ад мас­та­ка-па­ста­ноў­шчы­ка Эрнста Гей­дэб­рэх­та, ха­рэ­агра­фія, якую пры­ду­маў і па­ста­віў Юрый Тра­ян, — шы­ро­кія па-дэ-ша, бат­ма­ны — так­са­ма да­па­ма­га­юць на­леж­ным чы­нам успры­маць ста­тус Ядві­гі і яе ўла­ду. Бо­льш не­адназ­нач­ны, я б на­ват ска­за­ла, бо­льш скла­да­ны воб­раз Ган­ны ў спек­так­лі «Ган­на Ка­рэ­ ні­на» ха­рэ­ограф­кі Во­ль­гі Кос­тэль. Для та­го каб пры­няць і апраў­даць ге­ра­іню, трэ­ба па­гля­дзець яе ва­чы­ма на ўсё, што па сю­жэ­це ад­бы­ва­ецца на сцэ­не, і па­спра­ба­ваць зра­зу­мець, ча­му яна па­во­ дзіць ся­бе ме­на­ві­та так, а не іна­чай. Я су­р’ёз­на пад­рых­та­ва­ла­ся да ро­лі, зноў пе­ра­чы­та­ла ра­ман, пе­ра­гле­дзе­ла, зда­ецца, усе экра­ні­за­цыі гэ­та­га тво­ра Льва Тал­сто­га, але ўдзе­ль­ні­чаць у прэ­м’е­ры не да­вя­ло­ся... Ад­нак на сён­няш­ні дзень гэ­тую парт­ыю я вы­кон­ ваю да­во­лі час­та, тан­ца­ва­ла ўжо з тры­ма ве­ль­мі роз­ны­мі Урон­скі­мі. Зда­ецца, ха­рэ­агра­фія ад­на і тая ж, а спек­такль за­ўсё­ды роз­ны, бо вы­ка­наў­ца іншы, і яго ўспры­ман­не ма­ёй ге­ра­іні ад­мет­нае. Як апраў­дваю Ган­ну? Яна ка­хае... і гэ­тым усё ска­за­на. Ад­эту — Ад­ылію ў ба­ле­це «Ле­бя­дзі­нае воз­ера» я тан­ца­ва­ла і на на­шай сцэ­не, і пад­час гас­тро­ ляў тэ­атра. А са­мы пер­шы раз — на вы­пус­кным іспы­це, дзе вы­ка­на­ла «чор­нае» па-дэ-дэ і та­ды ад­чу­ва­ла ся­бе про­ста шчас­лі­вай. Мя­не час­та пы­та­юцца, ці скла­да­на ўва­со­біць два роз­ныя ха­рак­та­ры... Аса­біс­та мне блі­жэй Ад­ылія, воб­раз Ад­эты да­ ецца бо­льш скла­да­на. Але я за­ўсё­ды імкну­ся так пад­клю­чыц­ца, каб цал­кам, по­ўнас­цю ўвай­сці ў ро­лю. Так, на­прык­лад, па­сля ба­ле­та «Лаў­рэн­сія» ад­чу­ваю ся­бе вы­ціс­ну­тым лі­мо­нам, як быц­цам рэ­аль­на вяр­ну­ла­ся з эпо­хі Ло­пэ дэ Ве­гі. Ду­маю, гле­да­чу та­кая пад­ача і са­ма­адда­ча ве­ль­мі пад­аба­юцца, для яго са­мае га­лоў­нае — эмо­цыя, ад­чу­ван­не той рэ­аль­нас­ці, і та­ды на­шы па­чуц­ці гля­дач за­бі­рае з са­бой. «Шчаў­ку­нок» Пят­ра Чай­коў­ска­га… Му­зы­ка гэ­та­га ба­ле­та бос­кая. Ка­лі я пры­хо­джу на спек­такль у

41

якас­ці гле­да­ча, ад­чу­ваю з за­лы вы­со­кія энер­гіі, а ка­лі па­чы­на­ецца ад­ажыа з па-дэ-дэ, у мя­не за­ўсё­ды ўзні­ка­юць слё­зы на ва­чах. Ве­ль­мі люб­лю ба­лет «Шчаў­ку­нок, ці яшчэ ад­на Ка­ляд­ная гіс­то­рыя» ў па­ста­ноў­цы Аляк­сан­дры Ці­ ха­мі­ра­вай. Гэ­та гіс­то­рыя пра ста­лен­не, пра здоль­ насць пе­ра­адо­ль­ваць пе­ра­шко­ды, пра ка­хан­не. На па­чат­ку ад­ажыа з па-дэ-дэ ёсць мо­мант, дзе Прынц і Ма­ша ста­яць на ка­ле­нях пе­рад гле­да­ча­мі і два про­мні пра­жэк­та­ра скі­ра­ва­ны не­пас­рэд­на на іх. Ка­лі я тан­ца­ва­ла спек­такль, пад­час гэ­тай сцэ­ны ў мя­не за­ўсё­ды ўзні­ка­ла ад­чу­ван­не, быц­ цам бы я цал­кам рас­хі­ну­тая пе­рад за­лай, усе мае эмо­цыі, па­чуц­ці на­рос­хрыст. Мне пад­ава­ла­ся, гэ­та не­шта сак­ра­ль­нае… У та­кія мо­ман­ты асаб­лі­ва вос­тра ад­чу­ва­еш сэнс і сут­насць на­шай пра­фе­сіі. Дом і ся­м’я Ка­лі за­кан­чва­ецца тэ­атра­ль­ны се­зон, за­ўсё­ды вяр­та­юся да­до­му, каб на­поў­ніц­ца ўнут­ра­най сі­лай і ста­ноў­чай энер­гі­яй. Дом — гэ­та свя­тое. Успа­мі­на­ючы яго, перш за ўсё ўяў­ляю Пры­пяць і та­кое род­нае не­ба над ёй. Ле­ціш­ча, дзе ба­бу­ля з дзя­ду­лем, якіх, на жаль, ужо ня­ма з на­мі, жы­лі з кра­са­ві­ка па ве­ра­сень. Дзя­ду­ля ў лет­ні се­зон пра­ца­ваў на по­мпа­вай стан­цыі по­бач з да­чным па­сёл­кам. Мы з бра­там пры­во­зі­лі яму аб­ед, а по­ тым ся­дзе­лі з дзе­дам на ўслон­чы­ку на бе­ра­зе і раз­маў­ля­лі. Ве­ль­мі люб­лю ба­ць­коў. Та­та пра­цуе на Ма­зыр­ скім на­фта­пе­рап­ра­цоў­чым за­во­дзе ў ахо­ве, ма­ці — ад­мі­ніс­тра­тар­кай у га­тэ­лі «Пры­пяць». Ве­ль­мі люб­лю сваю ма­му, яна ў мя­не да­лі­катная,

хат­няя, за­ха­ва­ль­ні­ца ўту­ль­нас­ці і цеп­лы­ні. Заўсё­­ ды дасць па­трэб­ную па­ра­ду, су­па­ко­іць, ска­жа, што я моц­ная і ўсё ад­олею. Вон­ка­ва я пад­обная да яе, а ха­рак­тар у мя­не та­таў. Ён гэ­так, як і дзя­ ду­ля, у мі­ну­лым вай­ско­вец. Та­та — ве­ль­мі твор­чы ча­ла­век: як аўтар-вы­ка­наў­ца ва­еннай пес­ні ўдзе­ль­ні­чаў у між­на­род­ных кон­кур­сах. І нават станавіўся лаўрэатам! Мне зда­ецца, ён мо­жа ўсё — на­ват ба­ле­там мог бы за­ймац­ца, у яго ёсць вы­дат­ныя да­ныя для гэ­та­га. Але пры­свя­ціў ён усё жыц­цё дзе­цям. У на­шай ся­м’і ўсе ад­но за ад­на­го ста­яць га­рой, а ка­лі зда­ра­юцца не­йкія не­пры­ емныя падзеі, мы за­ўсё­ды раз­ам. Мой ма­лод­шы брат так­са­ма аб­раў сва­ёй пра­фе­сі­ яй ба­лет. Па­чы­наў у Бе­ла­рус­кай ха­рэ­агра­фіч­най гім­на­зіі-ка­ле­джы, дзе ву­чыў­ся ча­ты­ры га­ды, а год та­му ён па­сту­піў у Ака­дэ­мію тан­ца Ба­ры­са Эйфма­на ў Пе­цяр­бур­гу. Свя­тас­лаў — ве­ль­мі хат­ні хлоп­чык, пад­час ву­чо­бы ў Мін­ску, ка­лі ён жыў у інтэр­на­це, я аб­авяз­ко­ва пры­язджа­ла да яго на вы­ход­ныя, каб пад­тры­маць, ку­ды-не­будзь раз­ам сха­дзіць. У Пе­цяр­бур­гу ў бра­та па­ча­ло­ся са­ма­ стой­нае жыц­цё. І ў мя­не та­кое ад­чу­ван­не, што за гэ­ты год ён моц­на па­ста­леў. Яму пад­аба­ецца ба­лет, ка­лі ў ча­ла­ве­ка га­раць во­чы — гэ­та ве­ль­мі важ­на. Шко­л а і ка­ледж У Ма­зы­ры я ву­чы­ла­ся ў му­зыч­най шко­ле, за­йма­ ла­ся на­род­ны­мі тан­ца­мі і гім­нас­ты­кай. Ад­ной­чы пед­агог па тан­цах рас­ка­за­ла, што ў Мін­ску існуе ха­рэ­агра­фіч­ны ка­ледж, ку­ды мож­на па­спра­ба­ваць па­сту­піць, каб ву­чыц­ца ба­ле­ту. Хто­сь­ці пры­хо­дзіць

у ка­ледж, ужо рэ­аль­на ве­да­ючы, што та­кое кла­січ­ ны та­нец, ма­рыць стаць ба­ле­ры­най. Я асаб­лі­ва не па­глыб­ля­ла­ся та­ды ў пан­яцце «ба­лет»… Ба­ць­кі спы­та­лі: «Ты хо­чаш?» Ка­жу: «Вя­до­ма! Гэ­та ж ці­ка­ва! Тан­ца­ваць, ура!» Мне про­ста ха­це­ла­ся за­ўсё­ды быць у тан­цы, у ру­ху. У па­чат­ку 2001 го­да та­та па­ехаў у Мінск, знай­шоў ха­рэ­агра­фіч­ны ка­ ледж, пра ўсё да­ве­даў­ся, на­ват што та­кое «крок», «пад’­ём». Вяр­нуў­ся ў Ма­зыр на­тхнё­ны, а ў чэр­ве­ні мы пры­еха­лі ў Мінск, і мя­не пры­ня­лі на ву­чо­бу. Я так­са­ма бы­ла хат­нім дзі­цем, та­му рас­тан­не з до­мам ака­за­ла­ся цяж­кім, моц­на пла­ка­ла. Але по­тым па­ча­ла­ся ву­чо­ба, ма­быць, мае амбі­цыі ўзя­лі верх над эмо­цы­ямі, бо пер­ша­па­чат­ко­ва мае да­ныя ака­за­лі­ся ся­рэд­нія, та­му я бы­ла вы­му­ша­на пра­ца­ваць з усіх сіл. Ба­ць­кі та­ды бы­лі ве­ль­мі ма­ ла­дыя і, на­пэў­на, да ўся­го ста­ві­лі­ся спа­кой­на, гэ­та ця­пер яны за­сум­ня­ва­лі­ся на­конт ву­чо­бы бра­та. Да­вя­ло­ся іх пе­ра­кон­ваць, што трэ­ба па­спра­ба­ ваць, бо ка­лі не ад­пус­ціць яго сён­ня на ву­чо­бу ў іншы го­рад, як по­тым бу­дзем у во­чы хлопцу гля­дзець? Кон­кур­сы і ха­рэ­о гра­фы У мя­не не за­над­та вя­лі­кі дос­вед удзе­лу ў кон­кур­ сах, не ве­ль­мі іх люб­лю, маг­чы­ма, про­ста па­бой­ ва­юся: ты не ве­да­еш, з кім бу­дзеш спа­бор­ні­чаць, мо­гуць пры­ехаць кан­кур­сан­ты сла­бей­шыя за ця­бе, а мо­гуць ве­ль­мі моц­ныя. Ува мне, вя­до­ма, пры­сут­ні­чае дух су­пер­ніц­тва, але пры гэ­тым не­рво­вая сіс­тэ­ма ад­маў­ля­ецца на­пруж­вац­ца звышмоц­на дзе­ля пе­ра­мо­гі ў та­кіх зма­ган­нях. Яшчэ пад­час ву­чо­бы зда­ры­ла­ся не­вя­лі­кая па­ лістапад, 2021

42

Х арэаграфія / у грымёрцы

ездка на дзі­ця­чае «Еўра­ба­чан­не» ў 2004-м з Яго­ рам Вал­чком. Я не тан­ца­ва­ла, бы­ла, так бы мо­віць, у за­па­се, хоць рых­та­ва­ла­ся да вы­ступ­лен­ня, ад­нак не атры­ма­ла­ся, пра­ўда, я ўсіх пад­трым­лі­ва­ла. Вы­дат­ная па­ездка: во­сень, На­рве­гія, усё па­та­нае ў сне­зе, ве­ль­мі пры­го­жа. Па­сля за­кан­чэн­ня ка­ле­джа, у 2010-м, я і Ігар Анош­ка, мой ад­на­клас­нік, пры­ня­лі ўдзел у Дэ­ль­ фій­скіх гу­ль­нях, якія та­ды пра­хо­дзі­лі ў Арме­ніі. Ігар за­няў пер­шае мес­ца, я — дру­гое. У 2016-м з Кос­цем Ге­ро­ні­кам, так­са­ма ма­ім ад­на­клас­ні­кам, удзе­ль­ні­ча­лі ў ІІІ Між­на­род­ным кон­кур­се артыс­таў ба­ле­та ў Аста­не, дзе атры­ма­лі трэ­цяе мес­ца. Па­ездка ўзнік­ла кры­ху не­ча­ка­на, мы вы­йшлі з ад­па­чын­ку і ўжо праз ча­ты­ры дні трэ­ба ехаць. З Кос­цем мы пад­рых­та­ва­лі пяць кла­січ­ных ва­ры­яцый, якія ўжо бы­лі вы­ву­ча­ныя, а я яшчэ тан­ца­ва­ла і су­час­ны ну­мар — «Ча­кан­ не» Аляк­сан­дры Ці­ха­мі­ра­вай. Ве­ль­мі ўдзяч­ная Аляк­сан­дры Ула­дзі­мі­раў­не, што яна да­зво­лі­ла вы­ка­наць і ад­рэ­пе­ці­ра­ва­ла са мной. Яна — са­ праўд­ны пра­фе­сі­янал, і ка­лі па­чы­нае пра­ца­ваць над но­вай па­ста­ноў­кай, дык у рэ­пе­ты­цый­ную за­лу яна пры­хо­дзіць за­ўсё­ды з цал­кам га­то­вым тэк­стам спек­так­ля. Ве­ль­мі эма­цый­ны яе «Ма­ле­нь­ кі прынц» на му­зы­ку Яўге­на Гле­ба­ва. Пра­цу­ючы над парт­ыяй Ка­ха­най, я знай­шла па па­ра­дзе Аляк­сан­дры Ула­дзі­мі­раў­ны кні­гу «Успа­мі­ны Ру­ жы», на­пі­са­ную Кан­су­элай — жон­кай Анту­ана дэ

Сэнт-Экзю­пе­ры. Яна, са­ль­ва­дор­ская пі­сь­мен­ні­ца, жур­на­ліс­тка і мас­тач­ка, і бы­ла пра­та­ты­пам ма­ёй ге­ра­іні. Ці­ка­ва, што ад­ну з са­мых лю­бі­мых сцэн у спек­так­лі — ка­лі мая ге­ра­іня і Лёт­чык тан­цу­юць тан­га лі­та­ра­ль­на пад ку­ля­мі, якія свіш­чуць над імі, — ха­рэ­ограф­ка спа­чат­ку пры­ду­ма­ла і па­ ста­ві­ла, а по­тым знай­шла ў гэ­тай кні­зе апі­сан­не «Мастацтва» № 11 (464)

пад­обнай пра­гул­кі па ву­лі­цах Па­ры­жа. Аляк­сан­ дра Ула­дзі­мі­раў­на — глы­бо­кі аўтар і вы­дат­ны ба­лет­май­стар. За­ўсё­ды ці­ка­ва пра­ца­ваць з роз­ны­мі ха­рэ­огра­фа­ мі. Гэ­та цу­доў­ная шко­ла і ў пра­фе­сій­ным, тэх­ніч­ ным пла­не, і ў псі­ха­ла­гіч­ным, ма­ра­ль­ным. Ве­ль­мі цёп­лыя ўспа­мі­ны за­ста­лі­ся ад пра­цы на на­шай сцэ­не з Андры­сам Лі­епам, ка­лі ста­віў­ся ба­лет «Жар-птуш­ка». Не­ча­ка­на ён на­ват стаў ма­ім парт­ нё­рам. Та­ды рэ­пе­та­ва­лі не­ка­ль­кі сас­та­ваў, а май­го бе­ла­рус­ка­га парт­нё­ра не ака­за­ла­ся. Андрыс зняў мас­цер­ку і пра­цяг­нуў рэ­пе­ты­цыю — як удзе­ль­нік спек­так­ля. Гэ­та ака­за­ла­ся ве­ль­мі не­ча­ка­на. Ён надзі­ва свет­лы ча­ла­век, ад яго атрым­лі­ва­еш ста­ ноў­чую энер­гію і жа­дан­не пра­ца­ваць да­лей. Я пры­сут­ні­ча­ла на ўсіх рэ­пе­ты­цы­ях Ула­дзі­мі­ра Ва­сі­ль­ева, ка­лі ён ажыц­цяў­ляў у на­шым тэ­атры па­ста­ноў­ку ба­ле­та «Аню­та», хоць пер­ша­па­чат­ко­ва мя­не не бы­ло ў скла­дзе вы­ка­наў­цаў. З за­хап­ лен­нем пе­ра­гле­дзе­ла фі­льм-ба­лет з удзе­лам Ка­ця­ры­ны Мак­сі­ма­вай, а так­са­ма вы­ступ­лен­не Ва­сі­ль­ева і Мак­сі­ма­вай на Крас­най плош­чы, дзе яны вы­кон­ва­лі пер­шае ад­ажыа з ба­ле­та. Парт­ыю Аню­ты я тан­цую з вя­лі­кім за­да­ва­ль­нен­ нем — яшчэ ад­ну Ган­ну, юную, ча­роў­ную, якая праз по­спех за­бы­ла­ся пра ўсё, плы­ве па ця­чэн­ні і не ду­мае пра на­ступ­ствы сва­іх учын­каў. У гэ­тым ба­ле­це ўраж­вае ўсё — і ха­рэ­агра­фія, і кас­цю­мы, і сцэ­наг­ра­фія.

Тэ­атр і ста­наў­л ен­н е Як ста­но­вяц­ца вя­ду­чы­мі артыс­та­мі? Гэ­та не­ ве­ра­год­на цяж­кая пра­ца, ка­лі ты ся­бе па­ві­нен пры­му­сіць і аб­авя­за­ны ў ся­бе па­ве­рыць. Ка­лі ў ця­бе ёсць амбі­цыі і ха­рак­тар, ты да­сяг­неш вы­ні­ку. Кроў з но­са, але ты гэ­та зра­бі. Тым і

ад­роз­ні­ва­юцца вя­ду­чыя артыс­ты ад іншых. Пе­ра­ адо­лен­не цяж­кас­цей гар­туе ха­рак­тар. Ён у мя­не і так да­стат­ко­ва моц­ны, але час­та да­во­дзіц­ца ўсё роў­на ра­біць што­сь­ці праз «не ма­гу». Я ўжо 10 се­зо­наў у тэ­атры. Два га­ды тан­ца­ва­ла ў кар­ дэ­ба­ле­це, ня­гле­дзя­чы на тое, што ў дру­гім се­зо­не зра­бі­ла­ся са­ліс­ткай і вы­кон­ва­ла і со­ль­ныя, і вя­ ду­чыя парт­ыі. Трэ­ба вы­сту­паць у якас­ці артыст­кі кар­дэ­ба­ле­ту — ішла і тан­ца­ва­ла. На сён­ня я вы­ка­на­ла пра­ктыч­на ўсе парт­ыі ва ўсіх кла­січ­ных ба­ле­тах: «трой­кі», «двой­кі», ро­лі дру­го­га пла­ну і, вя­до­ма, пер­шыя. А каб стаць вя­ду­чым май­страм сцэ­ны, не­абход­на на­браць ка­ля дзе­ся­ці со­ль­ных парт­ый — не аван­сам атры­маць зван­не вя­ду­ча­га, а пра­цай. Ма­ёй пер­шай вя­ду­чай парт­ыяй ака­за­ ла­ся За­рэ­ма ў «Бах­чы­са­рай­скім фан­та­не». Ця­пер усё кры­ху ад­бы­ва­ецца пра­сцей і хут­чэй, не ве­даю, доб­ра гэ­та ці дрэн­на. Але ма­ла­ды артыст, які пры­йшоў у тэ­атр з ка­ле­джа, мо­жа за­гар­ та­вац­ца то­ль­кі ў кар­дэ­ба­ле­це. У тэ­атры спек­так­лі ідуць адзін за ад­ным, усё трэ­ба ву­чыць, да гэ­та­га трэ­ба пры­звы­ча­іцца і да та­го ж зра­біц­ца час­ткай ка­лек­ты­ву, які, да­рэ­чы, за­ўсё­ды мя­няе лю­дзей. Ба­ле­ры­ны да­лі­кат­ныя ці моц­ныя? Я б ска­за­ла, ста­лё­выя. І фі­зіч­на, і ўнут­ра­на. Па­спра­буй­це вый­ сці на сцэ­ну, ка­лі со­тні ва­чэй со­чаць за кож­ным ру­хам: у вас не бу­дзе пра­ва зра­біць што­сь­ці не так. У пер­шую чар­гу гэ­та важ­на для ся­бе са­мой: псі­ха­ла­гіч­на на­стро­іцца, па­глы­біц­ца ў та­нец,

сваю ро­лю, ра­біць сваю пра­цу, і ра­біць яе доб­ра. Ні­якіх сум­нен­няў, то­ль­кі на­пе­рад, ка­лі ты сап­раў­ ды жа­да­еш быць пра­фе­сі­яна­лам. Хоць з уз­рос­там раз­уме­еш, што пра­фе­сі­яна­лізм так­са­ма — і ва ўмен­ні бо­льш уваж­лі­ва ста­віц­ца да свай­го це­ла, пры­слу­хоў­вац­ца да ся­бе. Па­ўго­да та­му, увес­ну, я атры­ма­ла су­р’ёз­ную траў­му — част­

Х арэаграфія / у грымёрцы

Спек­так­лі на на­шай сцэ­не роз­ныя: кла­січ­ныя, contemporary з ру­ха­мі, не­ўлас­ці­вымі кла­сі­цы, ідзе на­за­паш­ван­не фі­зіч­ных пра­блем, і ў той жа час артыст, у сі­лу сва­іх амбі­цый, усё пе­ра­адо­ль­вае і тан­цуе, па­куль не зда­рыц­ца траў­ма. Па­мя­таю, што па­сля пер­шых рэ­пе­ты­цый но­ва­га для нас ба­ле­та «Шэсць тан­цаў» су­час­на­га ні­дэр­лан­дска­га ха­рэ­огра­фа Іржы Кі­лі­яна ў артыс­таў, і ў мя­не ў тым лі­ку, ба­ле­лі ўсе мыш­цы. Мы пры­звы­ча­ілі­ся да кла­сі­кі, а су­час­ная ха­рэ­агра­фія скла­да­ная тым, што тан­цоў­шчы­ку трэ­ба ўвесь час вы­ка­рыс­тоў­ ваць тыя мыш­цы, якія ў кла­січ­най ха­рэ­агра­фіі не за­дзей­ні­ча­ны. І гэ­та цяжка, ка­лі яны ў ця­бе не пра­ка­ча­ныя. Та­му мно­гія з ба­лет­ных лю­дзей яшчэ і за­йма­юцца да­дат­ко­ва ў спар­тза­ле. Му­зы­ка і пры­га­ж осць

ко­вы над­рыў су­ха­жыл­ля мыш­цы сцяг­на. Увесь кра­са­вік бы­ла на ба­ль­ніч­ным, па­сля яшчэ ме­сяц пра­хо­дзі­ла курс рэ­абі­лі­та­цыі з на­шым інструк­ та­рам па спе­цы­яль­най фі­зіч­най пад­рых­тоў­цы Іва­нам Са­вен­ка­вым. Дзя­куй яму вя­лі­кі! Бо праз два ме­ся­цы па­сля траў­мы ў мя­не ад­быў­ся дэ­бют у парт­ыі Ні­кіі ў ба­ле­це «Ба­ядэр­ка».

Ся­род кло­па­таў і мі­тус­ні мы час­та не за­ўва­жа­ем, як шмат пры­га­жос­ці ва­кол, ва ўсім, у пер­шую чар­гу ў пры­ро­дзе. Пад­час пер­шай хва­лі пан­дэ­міі спек­так­ляў у тэ­атры не бы­ло, і та­му ў маі 2020-га ў нас над­ары­ла­ся шмат во­ль­на­га ча­су. Я на­ве­ да­ла, на­пэў­на, усе па­ркі Мін­ска, Ба­та­ніч­ны сад. Якраз усё квіт­не­ла… Мне пад­абаў­ся сам пра­цэс су­зі­ран­ня пры­га­жос­ці, маг­чы­масць спы­ніц­ца і за­ду­мац­ца, па­гля­дзець, ко­ль­кі ўся­го ёсць у све­це, апроч ба­ле­та, бо­льш па­чы­таць, па­гля­дзець, сха­ дзіць у кі­но. Пры­га­жосць — гэ­та най­перш гар­мо­ нія. І я спра­бую ад­па­вя­даць гэ­тай гар­мо­ніі, бо для жан­чы­ны гэ­та важ­на. Да кож­най ро­лі рых­ту­юся дэ­та­лё­ва не то­ль­кі тэх­ніч­на, але і вон­ка­ва — пад­

43

бі­раю аксэ­су­ары, раб­лю пры­го­жы грым. Люд­мі­ла Бржа­зоў­ская, мой пед­агог у тэ­атры, за­ўсё­ды шмат пра­ца­ва­ла над сва­імі кас­цю­ма­мі, аксэ­су­ара­мі, ма­дэр­ні­за­ва­ла іх. Але, вя­до­ма, гэ­та пры­хо­дзіць з во­пы­там. Ка­лі ты то­ль­кі па­чы­на­еш тан­ца­ваць у тэ­атры, на­ўрад ці за­дум­ва­ешся, якія кас­цю­мы та­бе шы­юць. Сён­ня я не са­ро­ме­юся вы­каз­ваць свае па­жа­дан­ні, каб сцэ­ніч­ная воп­рат­ка мне па­са­ва­ла, хо­ра­ша ся­дзе­ла, і я доб­ра вы­гля­да­ ла на сцэ­не. Гэ­та да­ты­чыць і га­лаў­ных убо­раў, і ўпры­го­жан­няў. Ве­ль­мі люб­лю ба­ль­ныя тан­цы, асаб­лі­ва ла­ці­на­ аме­ры­кан­скія, які­мі за­йма­ла­ся яшчэ пя­ці­га­до­вым дзі­цем. Пры­го­жыя кас­цю­мы, пры­чос­кі, усё ў стра­ зах… Ду­маю, ка­лі б лёс звёў мя­не не з ба­ле­там, а з ба­ль­ны­мі тан­ца­мі, у мя­не так­са­ма зда­ры­ла­ся што­сь­ці ці­ка­вае, звя­за­нае з імі. Тан­ца­ваць му­зы­ку, тан­ца­ваць тое, што ад­чу­ва­еш, тан­ца­ваць ду­шой — гэ­та сап­раў­дная пры­га­жосць і гэ­та мой свет.

1. Аляксандра Чыжык.

2. Ядві­га. «Ві­таўт».

3. Балерына. «Пятрушка» 4. Мядора. «Карсар».

5. Жанчына. «Ор і Ора».

6. Ка­ха­ная. «Ма­ле­нь­кі прынц».

7. Лаўрэнсія ў аднайменным спектаклі.

8. У балеце «Шэсць танцаў». Фота Міхаіла Несцерава (1, 2), Паўла Баса (3, 4), Паўла Сушчонка (6), Сяргея Лукашова (5, 7) , і з архіва Вялікага тэатра Беларусі (8). лістапад, 2021

44

Рэ­ц эн­/з Агляд Кіно ія

Пад ку­па­лам зор­ных ня­бёс ІІІ Мін­скі між­н а­род­ны фес­ты­валь па­ўна­ку­па­ль­н ай ані­ма­цыі

Але­на Стра­ха­ва

У кас­трыч­ні­ку, у ме­сяц за­пус­ку пер­ша­га штуч­на­га спа­да­рож­ ні­ка Зям­лі, Мін­скі пла­не­та­рый трэ­ці раз саб­раў гле­да­чоў на Minsk International Fulldome Festival. На ча­ты­ры дні ку­пал пла­не­та­рыя стаў кі­на­тэ­атрам бу­ду­чы­ні, дзе бы­лі па­ка­за­ныя і но­выя бе­ла­рус­кія па­ўна­ку­па­ль­ныя фі­ль­мы.

1. Кадр з фільма Мікіты Бур'яка «Сусветнае дрэва».

2. Кадр з фільма Надзеі Гіль «Вечны вандроўнік на зорным шляху».

3. Кадр з фільма Анастасіі Дыра «Маленькая рыбка Цілапія».

4. Кадр з фільма Івана Гапіенкі «Мары пра космас».

Но­вая га­лі­н а кі­н а­мас­тац­тва Ства­раць фі­ль­мы з кру­га­вым агля­дам ста­ла маг­чы­ма з па­чат­ку 1990-х. Ідэ­аль­нае мес­ца прэ­зен­та­цыі та­кіх ра­бот — ку­па­лы пла­не­та­ры­яў, а ідэ­аль­ны вы­раз­ны сро­дак — ані­ма­цыя. Да­ клад­ней, трох­мер­ная гра­фі­ка. Пер­шы ані­ма­ цый­ны тур у кос­мас з агля­дам на 360 гра­ду­саў быў здзей­сне­ны ў 1998 го­дзе дзя­ку­ючы фі­ль­му «Слу­пы тва­рэн­ня» (рэ­жы­сёр Дон Дэ­віс). Раз­ам з ім дэ­ман­стра­ва­ла­ся пра­гул­ка па Між­на­род­най кас­міч­най стан­цыі, ство­ра­ная аніматарам То­ мам Кей­сі. Пер­шыя шоу ўраж­ва­лі спа­лу­чэн­нем «Мастацтва» № 11 (464)

кас­міч­ных па­лё­таў і на­ву­ко­вай лек­цыі, ад­нак сап­раў­дныя маг­чы­мас­ці па­ўна­ку­па­ль­ных фі­ль­ маў ста­лі ад­кры­вац­ца са з’яў­лен­нем сю­жэт­най ані­ма­цыі для дзя­цей. Гэ­та ад­бы­ло­ся ў 2004 го­дзе, ка­лі вы­йшла «Ка­лу­ака­хі­на. За­ча­ра­ва­ны рыф» (рэ­жы­сёр Пе­тэр Поп). Пер­шы ані­ма­цый­ны сфе­рыч­ны му­льт­фі­льм меў зай­ма­ль­ную сю­жэт­ную інтры­гу: дзве рыб­кі, каб вы­ра­та­ваць ха­рас­тво ры­фа, му­сяць да­кра­нуц­ца да Ме­ся­ца. Гіс­то­рыя пе­ра­ка­наў­ча да­ка­за­ла, што па­ўна­ку­па­ль­ная ані­ма­цыя мо­жа быць скла­да­ най, ці­ка­вай і не сас­ту­паць кла­січ­ным «плос­кім» фі­ль­мам. Гэ­та быў пра­рыў, які пад­штур­хнуў лю­дзей з уся­го све­ту да ства­рэн­ня са­мых раз­на­

стай­ных па­ўна­ку­па­ль­ных кі­нап­ра­ектаў. Чым ад­роз­ні­ва­ецца сфе­рыч­нае кі­но ад кла­січ­на­ га? Вя­лі­кі і ад­ра­зу ад­чу­ва­ль­ны плюс для гле­да­ча: эфект 3D без спе­цы­яль­ных аку­ля­раў і эфект по­ўнай пры­сут­нас­ці ў аб’­ёмнай пра­сто­ры. Па­лёт ся­род зо­рак стаў рэ­аль­нас­цю. Да мі­ну­саў па­тра­ба­ ва­ль­ны гля­дач ад­ня­се ска­жэн­не пер­спек­ты­вы з-за скруг­лен­ня пра­сто­ры, але тое цал­кам на­ту­ра­ль­на пры пра­екцыі на ку­пал. У но­вай га­лі­ны кі­но свае спо­са­бы апа­вя­дан­ня. Для ства­рэн­ня ці­ка­ва­га, ві­до­віш­чна­га фі­ль­ма аўта­ры па­він­ны вы­ра­шаць но­выя за­да­чы: шу­каць но­выя ра­кур­сы і пра­лё­ты ка­ме­ры, но­выя ман­таж­ныя пе­ра­хо­ды, бо кла­січ­ ныя срод­кі не за­ўсё­ды дзей­ні­ча­юць з на­леж­ным

Кіно / Агляд эфек­там. Вя­лі­кі пра­сто­ра­вы аб’­ём па­тра­буе іншых кам­па­зі­цый­ных ра­шэн­няў. Пра­гра­ма мін­ска­га фес­ты­ва­лю на­гляд­на дэ­ман­струе, што кож­ны сфе­ рыч­ны фі­льм — гэ­та по­шук і прэ­зен­та­цыя но­вых срод­каў мас­тац­кай вы­раз­нас­ці і ў ані­ма­цыі, і ў да­ку­мен­та­ліс­ты­цы, і ў ігра­вых гіс­то­ры­ях.

зір­нуць на на­ва­ко­ль­ную пра­сто­ру ва­чы­ма лю­ дзей мі­ну­ла­га. Ці­ка­выя кам­па­зі­цыі, пер­са­на­жы і спо­саб апа­вя­дан­ня да­лі ў вы­ні­ку гіс­то­рыю, якая гля­дзіц­ца на ад­ным ды­хан­ні. У асно­ве фі­ль­ма Надзеі Гіль «Веч­ны ван­дроў­нік на зор­ным шля­ ху» ля­жыць твор­часць зна­ка­мі­та­га бе­ла­рус­ка­га мас­та­ка-фан­тас­та Язэ­па Драз­до­ві­ча. Рэ­жы­сёр­ка пра­па­нуе гле­да­чам здзей­сніць ары­гі­на­ль­ную вір­ту­аль­ную экс­кур­сію па ўба­ча­ных ка­лі­сь­ці Драз­до­ві­чам кра­яві­дах Ме­ся­ца, Са­тур­на, Ве­не­ры ды іншых пла­нет. На фес­ты­ва­лі мож­на бы­ло па­гля­дзець яшчэ адзін фі­льм, звя­за­ны з на­шай кра­інай. Гэ­та «Ма­ ле­нь­кая рыб­ка Ці­ла­пія». Ані­ма­цыю з Тан­за­ніі ства­ры­ла Анас­та­сія Ды­ра. Сам пра­ект ці­ка­вы тым, што ў яго асно­ве ля­жаць дзі­ця­чыя ма­люн­кі. У 2019 го­дзе Анас­та­сія Ды­ра ста­ла вы­клад­чы­цай мас­тац­тва для гру­пы тан­за­ній­скіх шко­ль­ні­каў. У вы­ні­ку з’я­ві­ла­ся сум­ная гіс­то­рыя пра ма­ле­нь­ кую рыб­ку Ці­ла­пію і тра­ге­дыю, якая ад­бы­ла­ся з яе ся­м’ёй па ві­не лю­дзей.

Пад ку­па­лам Мін­ска­га пла­не­та­рыя У на­шу кра­іну сфе­рыч­ныя фі­ль­мы пры­йшлі на­пры­кан­цы 2014 го­да. Та­ды, па­сля не­вя­лі­ка­га ра­мон­ту і ўста­ноў­кі но­вых пра­екта­раў, Мін­скі пла­не­та­рый уклю­чыў у пра­гра­му па­ка­заў дзве ані­ма­цый­ныя гіс­то­рыі для вучняў малодшых класаў. Ад­ной з іх бы­ла тая са­мая па­ўга­дзін­ ная «Ка­лу­ака­хі­на. За­ча­ра­ва­ны рыф». Сё­ле­та на фес­ты­ва­лі бы­ла прад­стаў­ле­на но­вая вер­сія гэ­тай гіс­то­рыі пад на­звай «Ле­ген­да пра за­ча­ра­ва­ны рыф». Пер­шы бе­ла­рус­кі сфе­рыч­ны фі­льм вы­йшаў у 2017 го­дзе. «Мы­ша­ня­ты і Ме­сяц» па ма­ты­вах апа­вя­дан­ня Аляк­сан­дра Дзіт­ры­ха «Хто аб­грыз Ме­сяц?» — пра­ца ма­ла­дых рэ­жы­сё­раў Анас­та­сіі Ды­ра і Андрэя Шо­ха­на. Мож­на га­на­рыц­ца тым, што ся­род па­ўна­ку­па­ль­ных фі­ль­маў гэ­та пер­шая гіс­то­рыя з вы­ка­рыс­тан­нем ля­лек. Пра­ект ства­ раў­ся пры­клад­на па­ўго­да ў пад­ва­ле Мін­ска­га пла­не­та­рыя. Ад­на з асаб­лі­вас­цей ства­рэн­ня па­ўна­ку­па­ль­най гіс­то­рыі — не­абход­насць пра­вя­раць, ці доб­ра «ляг­ла» кар­цін­ка на аб’­ём ку­па­ла. Фі­льм вы­йшаў на трох мо­вах: бе­ла­рус­ кай, рус­кай і англій­скай. Ані­ма­цыя «Мы­ша­ня­ты і Ме­сяц» бы­ла пры­зна­ная най­леп­шым дзі­ця­чым фі­ль­мам на рас­ійскім фес­ты­ва­лі па­ўна­ку­па­ль­ ных фі­ль­маў «Ад­люс­тра­ван­не Сус­ве­ту 2017» у Ярас­лаў­лі. А ў 2018 го­дзе фі­льм пры­няў удзел у фран­цуз­скім фес­ты­ва­лі па­ўна­ку­па­ль­ных фі­ль­маў IPS Fulldome Festival, дзе бы­лі саб­ра­ныя 40 най­ леп­шых ра­бот з уся­го све­ту. У 2018-м пла­не­та­рый у Мін­ску стаў пля­цоў­кай пер­ша­га бе­ла­рус­ка­га фес­ты­ва­лю па­ўна­ку­ паль­­ных фі­ль­маў MIFF, або Minsk International Fulldome Festival, і з гэ­та­га ча­су што­год, пра­ўда, з вы­му­ша­ным пе­ра­пын­кам ле­тась, за­пра­шае на но­выя ці­ка­выя пра­гра­мы.

Вы­н і­кі і па­чы­н ан­н і

На­шы но­выя і вя­до­мыя імё­ны Сё­ле­та з па­зна­кай «кра­іна: Бе­ла­русь» на фес­ ты­ва­лі бы­ло прад­стаў­ле­на ад­ра­зу тры пра­екты. Усе ство­ра­ны выпускнікамі фа­ку­ль­тэ­та ды­зай­ну і дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­но­га мас­тац­тва Бе­ла­рус­ кай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі мас­тац­тваў. У кон­кур­се ані­ма­цый­ных па­ўна­ку­па­ль­ных фі­ль­маў мож­на бы­ло ўба­чыць «Ма­ры пра кос­мас» Іва­на Га­пі­енкі. Дзве іншыя гіс­то­рыі — «Сус­вет­нае дрэ­ва» Мі­кі­ты Бу­р’я­ка і «Веч­ны ван­дроў­нік на зор­ным шля­ху» Надзеі Гіль — увай­шлі ў кон­курс ка­рот­ка­мет­раж­ ных ра­бот. Бе­ла­рус­кія фі­ль­мы ра­ду­юць раз­на­стай­нас­цю ві­зу­аль­ных ра­шэн­няў і тэм. Ані­ма­цыя «Ма­ры пра кос­мас» Іва­на Га­пі­енкі рас­па­вя­дае юным

45

гле­да­чам, якія кро­кі і ад­крыц­ці здзей­сні­лі лю­дзі, каб тра­піць у кос­мас. «Ма­ры» ўжо за­ва­ява­лі сё­ле­та ўзна­га­ро­ду «Най­леп­шы фі­льм па гіс­то­рыі на­ву­кі» на рас­ійскім фес­ты­ва­лі «Ад­люс­тра­ван­не Сус­ве­ту». Гэ­та да­лё­ка не пер­шая па­ўна­ку­па­ль­ная пра­ца Іва­на, ад­нак рэ­жы­сёр упер­шы­ню звяр­та­ ецца да на­ву­ко­ва-па­пу­ляр­на­га жан­ру. Дэ­бют­ныя ра­бо­ты Мі­кі­ты Бу­р’я­ка і Надзеі Гіль ад­люс­троў­ ва­юць дзве іншыя па­пу­ляр­ныя тэн­дэн­цыі ў сфе­рыч­най ані­ма­цыі. «Сус­вет­нае дрэ­ва» Мі­кі­ты Бу­р’я­ка вы­лу­ча­ецца ары­гі­на­ль­ным ві­зу­аль­ным ра­шэн­нем і вы­ка­рыс­тан­нем вы­ключ­на тэх­ні­ кі 2D. Сю­жэт ад­праў­ляе гле­да­ча ў пад­арож­жа па све­це скан­ды­наў­скай мі­фа­ло­гіі і да­зва­ляе

Ула­да­ль­ні­кам Гран-пры Мін­ска­га фес­ты­ва­лю стаў «Ча­роў­ны гло­бус, гіс­то­рыя пра по­ры го­да» (рэ­жы­сёр Ма­цей Лі­гоў­скі, Поль­шча). Най­леп­шым ані­ма­цый­ным фі­ль­мам ча­ка­на ста­ла «Ле­ген­да пра за­ча­ра­ва­ны рыф» Пе­тэ­ра По­па (Гер­ма­нія). Іншыя ўзна­га­ро­ды так­са­ма сыш­лі еўра­пей­скім фі­ль­мам. Прыз гля­дац­кіх сім­па­тый быў уру­ча­ны аме­ры­кан­скай гіс­то­рыі «На­ра­джэн­не пла­не­ ты Зям­ля» (рэ­жы­сёр То­мас Лу­кас). Не­ка­то­рыя з філь­­маў-пе­ра­мож­цаў за­ста­нуц­ца ў Мін­ску да­ўжэй, так як бу­дуць уклю­ча­ныя ў па­ста­янную пра­гра­му пла­не­та­рыя. Бе­ла­рус­кіх ра­бот не ака­за­ла­ся ся­род пе­ра­мож­ цаў, ад­нак бяс­кон­ца ра­дуе, што на­шы ані­ма­та­ры ўжо за­яві­лі пра ся­бе ў гэ­тай но­вай сфе­ры, а так­ са­ма з’яў­ля­юцца но­выя імё­ны і но­выя фі­ль­ мы. На­прык­лад, вя­до­ма, што пры пад­трым­цы Мінс­ка­га пла­не­та­рыя ідзе пра­ца над но­вым пра­ ектам. Ра­бо­чая на­зва бу­ду­ча­га фі­ль­ма «З Алю­ шай па пла­не­тах». Рэ­жы­сёр Дзміт­рый Страл­коў ужо зра­біў бо­ль­шую час­тку пра­цы, у тым лі­ку пры пад­трым­цы краў­дфан­дын­гу. Прэ­м’е­ра за­пла­ на­ва­ная на кра­са­вік на­ступ­на­га го­да. Пра­цэ­сы, якія ад­бы­ва­юцца ў га­лі­не сфе­рыч­на­ га кі­но, мож­на па­ра­ўнаць з тым, як раз­ві­ваў­ся сус­вет­ны кі­не­ма­тог­раф у 20-30-х га­дах мі­ну­ла­га ста­год­дзя. Та­ды, раз­ам з раз­віц­цём сет­кі кі­на­тэ­ атраў, удас­ка­на­ль­ва­лі­ся кі­наз­ды­мач­ныя апа­ра­ты і ад­кры­ва­лі­ся звык­лыя сён­ня ме­та­ды кі­на­апа­вя­ дан­ня. Для па­ка­заў сфе­рыч­на­га кі­но ўжо існу­юць ма­бі­ль­ныя ку­па­лы роз­ных па­ме­раў. На­бі­ра­юць аб­аро­ты пад­піс­ныя мед­ыя­тэ­кі з па­ўна­ку­па­ль­ ны­мі фі­ль­ма­мі, бо, акра­мя ку­па­лаў пла­не­та­ры­яў, апош­нія мож­на гля­дзець і ў вір­ту­аль­най рэ­аль­ нас­ці. Стуж­кі з агля­дам у 360 гра­ду­саў імклі­ва вы­рас­та­юць з ары­гі­на­ль­ных зор­ных пра­гу­лак у са­ма­стой­ную твор­чую сфе­ру, дзе тон за­дае ві­зу­ аль­нае мас­тац­тва і мас­тац­тва ані­ма­цыі. лістапад, 2021

46

БРэ­ ы­цлэн­ о зк ія і ­н о

1929: Ча­сы змя­ня­юцца Ві­до ­в іш­ч ная да­с ка­н а­л асць ды па­л і­т ыч­н ая блі­з а­р у­к асць у стуж­ц ы Юрыя Та­р ы­ч а « Да за­ўтра » Антон Сі­да­рэн­ка

Пер­шая бе­ла­рус­кая ігра­вая кі­на­кар­ці­на «Ляс­ная быль» з’я­ві­ла­ся на экра­нах у 1926 го­дзе. А ўжо ў 1927-м аме­ры­кан­ская кам­па­нія «Уор­нэр бра­зэрс» вы­пус­ці­ла фі­льм «Спя­вак джа­зу», пер­шую ў гіс­то­рыі стуж­ку з гу­кам. Айчын­ныя кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты па­ спе­лі за­ско­чыць у апош­ні ва­гон Вя­лі­ка­га Ня­мо­га, ства­рыў­шы не­ка­ль­кі ці­ка­вых уз­о­ раў гэ­та­га жан­ру. Наш сён­няш­ні апо­вед у руб­ры­цы «Бы­ло кі­но» пра квін­тэ­сэн­цыю да­гу­ка­во­га пе­ры­яду бе­ла­рус­ка­га кі­на­мас­тац­тва — «Да за­ўтра» Юрыя Та­ры­ча.

П

і­яне­ра бе­ла­рус­ка­га ігра­во­га кі­но Юрыя Та­ры­ча най­час­цей згад­ва­юць па стуж­цы «Ляс­ная быль» (1926). З яе і па­ча­ла­ся кі­на­выт­вор­часць у на­шай кра­іне. «Да за­ўтра» — дру­гая ра­бо­та Та­ры­ча для трэс­та «Бел­ дзяр­жкі­но». Стуж­ка зды­ма­ла­ся ўжо на ле­нін­град­скай ба­зе бе­ла­рус­кай кі­ на­выт­вор­чай арга­ні­за­цыі, ку­ды тая бы­ла пе­ра­ве­дзе­на з Мас­квы за год да гэ­та­га. Зрэш­ты, падзеі кар­ці­ны раз­гор­тва­юцца на­ват не ў та­га­час­най БССР, а ў Ві­ль­ні. Ме­на­ві­та там, у ста­ра­жыт­най кры­віц­кай Ме­цы, мес­ці­ла­ся зна­ка­мі­тая бе­ла­рус­кая гім­на­зія, вуч­ні якой ста­лі ге­ро­ямі кар­ці­ны Юрыя Та­ры­ча. Зма­ган­ ню апош­ніх за ча­ла­ве­чую і на­цы­яна­ль­ную год­насць і пры­све­ча­ны яго фі­льм.

З усіх мас­тац­тваў га­лоў­нае пра­па­ган­да Для та­го каб раз­умець кан­тэкст ча­су, у якім ства­ра­ла­ся стуж­ка, на­га­да­ем, чым быў ка­нец двац­ца­тых для Са­вец­кай Бе­ла­ру­сі, ка­лі так зва­ны «на­цы­янал-ка­ му­нізм» ідзе да ла­гіч­на­га фі­на­лу. Та­та­лі­тар­на­му цэн­тру ў Мас­кве бо­льш не трэ­ба за­ігры­ваць з ускра­іна­мі, зу­сім хут­ка па­чнуц­ца ста­лін­ская індус­тры­ялі­ за­цыя і за­ка­на­мер­ны пе­ра­ход да рэ­прэ­сій у ад­но­сі­нах да г.зв. «на­цы­яна­ль­ ных кад­раў». Пры гэ­тым са­вец­кая пра­па­ган­да актыў­на ка­рыс­та­ецца ста­но­ віш­чам бе­ла­ру­саў у Поль­скай Рэ­спуб­лі­цы — кра­іне, з якой СССР зна­хо­дзіц­ца ў ва­ро­жых ста­сун­ках. «Да за­ўтра» — стуж­ка, на­кі­ра­ва­ная якраз на ідэ­ала­гіч­ную апра­цоў­ку жы­ха­роў «кра­іны са­ве­таў». Яна па­він­на бы­ла прад­эман­стра­ваць пры­гне­ча­ны стан бе­ла­ру­саў па той бок са­вец­ка-поль­скай мя­жы. «Мастацтва» № 11 (464)

І ства­ра­ль­ні­кі фі­ль­ма з па­стаў­ле­най за­да­чай доб­ра спра­ві­лі­ся. З пун­кту гле­ джан­ня анты­по­льс­кай пра­па­ган­ды «Да за­ўтра» цал­кам вы­кон­вае сваю мі­сію. Па сю­жэ­це пад­лет­кі-бе­ла­ру­сы жор­стка па­ку­ту­юць ад поль­ска­га пер­са­на­лу дзі­ця­ча­га пры­тул­ку пры гім­на­зіі. Га­лоў­ныя ге­роі — вуч­ні-стар­шак­лас­ні­кі Лі­ за Ма­ле­віч і Язэп Шу­мей­ка, акты­віст пад­по­ль­на­га бе­ла­рус­ка­га ру­ху. Вуч­ні ўсту­па­юць у ад­кры­ты кан­флікт з кі­раў­ні­цай пры­тул­ку Ган­най Ба­вер­да і яе сы­ нам Ба­ры­сам, так­са­ма вуч­нем гім­на­зіі, які жы­ве ў пры­тул­ку. У вы­ні­ку шэ­ра­гу падзей пад­лет­кі апы­ну­лі­ся за кра­та­мі, але агу­ль­нае па­ўстан­не вуч­няў і мясц­ ова­га пра­ле­та­ры­яту іх вы­зва­ляе — у на­тхнен­ні ад атры­ма­най во­лі акты­віс­ты бе­ла­руш­чы­ны едуць у на­прам­ку мя­жы БССР... Май­стэр­ства пад­абац­ца гле­да­чу Ня­гле­дзя­чы на моц­ную па­лі­тыч­ную пад­аплё­ку ды ві­да­воч­ную пра­па­ган­дыс­ цкую за­анга­жа­ва­насць, «Да за­ўтра» зу­сім не вы­гля­дае пры­мі­тыў­най агіт­кай. Ча­сы, ка­лі ства­раў­ся фі­льм Юрыя Та­ры­ча, яшчэ ад­но­сяц­ца да пе­ры­яду нэ­па, ка­лі асоб­ныя дзяр­жаў­ныя ўста­но­вы і прад­пры­емствы, і трэст «Бел­дзяр­жкі­но» тут не вы­клю­чэн­не, вы­му­ша­ны бы­лі дзей­ні­чаць у рын­ка­вых ва­рун­ках. Та­га­ час­нае кі­но бы­ло па­він­на не то­ль­кі за­да­ва­ль­няць ідэ­ала­гіч­нае кі­раў­ніц­тва, ад­па­вя­даць пра­сла­ву­тай «лі­ніі парт­ыі». Апош­няя, трэ­ба адзна­чыць, да­во­лі хут­ка змя­ня­ла­ся, і кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты з пры­чы­ны спе­цы­фі­кі сва­ёй вы­твор­час­ ці час­ця­ком па­прос­ту не па­спя­ва­лі ка­рэк­та­ваць сю­жэ­ты сту­жак у ад­па­вед­

Бы­л о кі­н о нас­ці са шмат­лі­кі­мі па­ста­но­ва­мі са­юзна­га і рэ­спуб­лі­кан­ска­га кі­раў­ніц­тва ды роз­ны­мі «ве­яни­ями». Ад­нак по­спех та­га­час­на­га кі­но вы­ра­шаў усё-ткі гля­дач, які пры­но­сіў гро­шы ў ка­су. І трэ­ба бы­ло зды­маць, з ад­на­го бо­ку, па­трэб­нае дзяр­жаў­най пра­па­ган­дзе, з інша­га — ві­до­віш­чнае жан­ра­вае кі­но, якое па­да­ ба­ла­ся аўды­то­рыі, час­ця­ком ма­ла­пі­сь­мен­най і сла­ба за­ці­каў­ле­най у жыц­ці, на­прык­лад, бе­ла­ру­саў Поль­скай Рэ­спуб­лі­кі. Юрый Та­рыч і яго ка­ман­да вы­дат­на спра­ві­лі­ся з аб­едзвю­ма за­да­ча­мі. «Да заў­тра» — ды­на­міч­ная ві­до­віш­чная кар­ці­на. У ёй ад­люс­тра­ва­ная цэ­лая па­ літ­ра жан­раў — ад ра­ман­тыч­най ме­лад­ра­мы з кла­січ­ным на­бо­рам пер­са­на­ жаў і па­ва­ро­таў сю­жэ­та да пры­год­ніц­ка­га ба­еві­ка з пе­ра­апра­нан­нем у па­лі­ цэй­скую фор­му і са­ты­рыч­най ка­ме­дыі з ад­па­вед­ны­мі гэ­га­мі ды ты­па­жа­мі. У філь­­ме ад­ра­зу не­ка­ль­кі ру­ха­ві­коў дзеі — кан­флік­таў, ве­ль­мі доб­ра пра­пі­са­ ных з пун­кту гле­джан­ня дра­ма­тур­гіі. Пер­шы ўзро­вень — кан­флікт аса­біс­ты, па­між вуч­ня­мі ў гім­на­зіі ды кі­раў­ніцт­ вам пры­тул­ку. На гэ­ты кан­флікт на­плас­тоў­ва­ецца дру­гі, са­цы­яль­ны — аса­ біс­тая не­пры­язнасць пад­агра­ва­ецца роз­ным эка­на­міч­ным уз­роў­нем бед­ ных гім­на­зіс­таў з пры­тул­ку і яго кі­раў­ніц­твам, якое аб­кра­дае дзя­цей. Трэ­ці кан­флікт — ві­да­воч­на па­лі­тыч­ны і на­цы­яна­ль­ны: вуч­ні-бе­ла­ру­сы не про­ста спа­чу­ва­юць пад­по­льш­чы­кам і чы­та­юць га­зе­ты з са­вец­кай Бе­ла­ру­сі, але і да­ па­ма­га­юць акты­віс­там за­ба­ро­не­най кам­пар­тыі. Да гэ­та­га да­да­юцца асоб­ныя кан­флік­ты, якія ўзды­ма­юць уні­вер­са­ль­ныя са­ цы­яль­ныя пра­бле­мы. На­прык­лад, ка­лі па­сля вы­гнан­ня з пры­тул­ку Лі­за Ма­ ле­віч ідзе пра­ца­ваць у кра­му да пані Пу­ха­льс­кай, да дзяў­чын­кі да­ма­га­ецца муж ган­дляр­кі, а кры­ху ра­ней да дзяў­чы­нак у інтэр­на­це — п’я­ныя гос­ці Ган­ны Ба­вер­да. Са­му Лі­зу Ма­ле­віч на ву­лі­цы пі­ль­нуе пад­азро­ны пан з яўна акрэс­ ле­ны­мі на­ме­ра­мі. Та­кім чы­нам, у стуж­цы 1929 го­да ярка гу­чыць ве­ль­мі акту­ аль­ная і ця­пер тэ­ма ха­рас­мен­ту. Фі­льм «Да за­ўтра» быў па­ві­нен ві­да­воч­на «ўскрыць язвы і хі­бы бур­жаз­на-ка­пі­ та­ліс­тыч­на­га гра­мад­ства», ад­нак шмат што ў ім ка­жа пра тое, што Юрый Та­рыч і яго кі­наг­ру­па ме­лі на ўва­зе не­шта ку­ды да іх бо­льш бліз­кае. По­бач з Эйзен­штэй­нам Рэ­жы­сёр стуж­кі, як і шмат хто з пі­яне­раў кі­но, пры­йшоў у пра­фе­сію праз пра­цу акцё­рам у пра­фе­сій­ным тэ­атры, су­пра­цоў­ніц­тва з Усе­ва­ла­дам Ме­ерхо­ль­дам, на­пі­сан­не сцэ­на­ры­яў. Пер­шая са­ма­стой­ная рэ­жы­сёр­ская пра­ца Та­ ры­ча «Кры­лы ха­ло­па», што вы­йшла ўся­го за год да «Ляс­ ной бы­лі», вы­клі­ка­ла фу­рор сва­імі на­ва­тар­скі­мі ман­таж­ ны­мі эфек­та­мі і ўвай­шла ў да­вед­ні­кі па кі­на­мас­тац­тве. Па­стаў­ле­ная па ма­ты­вах тво­ра Мі­ха­ся Ча­ро­та «Сві­на­пас Грыш­ка» стуж­ка «Ляс­ная быль» (1926) так­са­ма, да­рэ­чы, пры­све­ча­ная вос­тра­па­лі­тыч­най у двац­ца­тыя поль­скай тэ­ ме, пры­нес­ла Юрыю Та­ры­чу вя­до­масць ды на­веч­на за­ма­ ца­ва­нае ў энцык­ла­пе­ды­ях зван­не пер­ша­га бе­ла­рус­ка­га кі­на­рэ­жы­сё­ра. Амаль анек­да­тыч­ным чы­нам, праз дзе­ся­ ці­год­дзе, ужо пад­час са­ра­ка­вых, «ра­ка­вых», той ста­не па­ чы­на­ль­ні­кам яшчэ ад­ной кі­не­ма­таг­ра­фіі — ман­го­льс­кай. У 1943 го­дзе ў та­га­час­най Ман­го­льс­кай на­род­най рэ­с­ пуб­лі­цы Юрый Та­рыч не то­ль­кі зды­ме пер­шую ігра­вую стуж­ку «Цай­ту-так­жы» (у са­вец­кім пра­ка­це «Стэ­па­выя ві­ця­зі»), але і ста­не мас­тац­кім кі­раў­ні­ком «Ман­гол­кі­но»... А па­куль за­кан­чва­юцца двац­ца­тыя — са­мыя плён­ныя ча­ сы ў твор­час­ці ды жыц­ці Юрыя Та­ры­ча. І «Да за­ўтра» — без­умоў­на, яго най­леп­шая кар­ці­на. У ёй спа­лу­чы­лі­ся ўсе да­сяг­нен­ні трыц­ца­ці­га­до­ва­га да­гу­ка­во­га пе­ры­яду кі­на­ мас­тац­тва. Ня­мая стуж­ка існуе ў се­ці­ве з су­час­ным ва­ры­ янтам агуч­кі, у асно­ве якой «кам­са­мо­льс­кія» му­зыч­ныя п’е­сы Яўге­на Гле­ба­ва, у свой час вы­ка­рыс­та­ныя Ва­ле­ры­ем Ру­бін­чы­кам у «Апош­нім ле­це дзя­цін­ства». Але на­ват ка­ лі ад­клю­чыць гук, «Да за­ўтра» не стра­ціць вы­зна­ча­на­га ўнут­ра­на­га рыт­му і да­клад­най ман­таж­най фра­зі­роў­кі.

47

Апе­ра­та­ры стуж­кі На­вум На­ву­маў-Страж і Да­від Шлюг­лейт вы­ка­рыс­та­лі ўсе маг­чы­мыя пра­фе­сій­ныя пры­ёмы, што бы­лі вя­до­мыя ў кі­но на той мо­мант. На­ ват праз тра­пят­кую, не­ідэ­аль­на за­ха­ва­ную вы­яву дзе­вя­нос­та­га­до­вай да­ўні­ны мож­на ад­чуць, як ста­ран­на пра­пра­ца­ва­ныя свят­лом усе мі­зан­сцэ­ны, кадр за­ да­ва­ль­няе во­ка глы­бі­нёй і на­сы­ча­нас­цю, прад­ума­ны­мі дэ­та­ля­мі. Шмат якія по­ста­ці ў кад­ры ма­юць гі­пер­тра­фа­ва­ныя ры­сы — ба­га­та буй­ных пла­наў, зды­ мак з ніж­ня­га ра­кур­су. Усё пра­цуе на ства­рэн­не яркіх воб­ра­заў-ма­сак — ты­ по­вых срод­каў вы­раз­нас­ці Вя­лі­ка­га Ня­мо­га. Да экс­прэ­сіў­нас­ці апе­ра­тар­скай пра­цы да­да­дзе­ны ка­рот­кі, імклі­вы ман­таж а-ля ран­ні Эйзен­штэйн. Пер­са­на­жы — той са­мы эйзен­штэй­наў­скі пры­нцып вы­ка­рыс­тан­ня ты­па­жаў. Экс­прэ­сіў­ная акцёр­ская ігра — той са­мы пры­ём, як і пры­нцып ман­та­жу атрак­ цы­ёнаў, што і Сяр­гей Эйзен­штэйн, і Юрый Та­рыч, ві­да­воч­на, вы­нес­лі са сва­ёй пра­цы ў тэ­атры Усе­ва­ла­да Ме­ерхо­ль­да. Псі­ха­ла­гіч­ныя ты­па­жы пер­са­на­жаў чы­та­юцца з са­май пер­шай се­кун­ды іх з’яў­лен­ня на экра­не. Вы­ка­наў­цы га­лоў­ных ро­ляў Роза Свяр­дло­ва і Гео­ргій Са­мой­лаў, тыя са­мыя гім­на­зіс­тка Лі­за Ма­ле­віч і ву­чань-пад­по­льш­чык Язэп Шу­мей­ка, то­ль­кі ўзна­ ча­ль­ва­юць шэ­раг яркіх воб­ра­заў, што пры­сут­ні­ча­юць у кар­ці­не. Зрэш­ты, яны так­са­ма ўва­саб­ля­юць най­леп­шыя да­сяг­нен­ні та­га­час­на­га кі­на­мас­тац­тва і акцёр­скай ігры ў кі­но. Роза Свяр­дло­ва, якой на час зды­мак бы­ло двац­цаць год, ства­ры­ла воб­раз шко­ль­ні­цы Лі­зы Ма­ле­віч пад ві­да­воч­ным уплы­вам воб­ра­ заў жан­чы­ны-дзі­ця та­га­час­най га­лі­вуд­скай зор­кі Мэ­ры Пік­фард. З муж­чын­скіх воб­ра­заў ве­ль­мі за­па­мі­на­ецца бы­лы рус­кі князь Ку­ра­кін у вы­ка­нан­ні Мі­ка­лая Ві­таў­та­ва, што зды­маў­ся яшчэ ў «Кры­лах ха­ло­па». Бо­ль­шая час­тка стуж­кі ства­ра­ла­ся ў Ле­нін­гра­дзе, фраг­мен­ты па­бу­доў і ву­ліц бы­лой імпер­скай ста­лі­цы кі­наз­ды­мач­ная гру­па Юрыя Та­ры­ча вы­ка­рыс­та­ла ў якас­ці фраг­мен­таў бы­лой ста­лі­цы Вя­лі­ка­га Княс­тва. Зра­зу­ме­ла, у са­му та­ га­час­ную Ві­ль­ню су­пра­цоў­ні­кі «Бел­дзяр­жкі­но» па­ехаць не маг­лі, та­му ў стуж­цы ёсць то­ль­кі на­мё­кі на ба­роч­ную архі­тэк­ту­ру ды шы­ль­ды на поль­скай мо­ве. Зрэш­ты, кож­ны кадр фі­ль­ма ве­ль­мі доб­ра аздоб­ле­ны і па­ві­нен ства­раць у са­вец­ка­га гле­да­ча ад­па­вед­нае ад­чу­ван­не за­меж­жа. Пры­чым не то­ль­кі бе­ла­рус­ка­га, ба­ла­зе прад­укцыя «Бел­ дзяр­жкі­но» ня­кеп­ска пра­кат­ва­ла­ся па кі­на­тэ­атрах па ўсім СССР. Не за­бы­лі­ся аўта­ры стуж­кі на­ват пра сім­вал «Па­ го­ню» над ува­хо­дам у бу­ды­нак бе­ла­рус­кай гім­на­зіі, дзе ву­чац­ца ге­роі. Спаз­ні­лі­ся ў ча­се Пры ўсіх ад­мет­ных уда­чах, кар­ці­на сус­трэ­ла зу­сім не ад­на­знач­ны пры­ём у рэ­цэн­зен­таў. Ка­лі прад­стаў­ні­кі цэн­тра­ль­най, мас­коў­скай прэ­сы пра­ктыч­на ўсе хва­лі­лі мас­тац­кія якас­ці стуж­кі ды май­стэр­ства яе ства­ра­ль­ні­каў, мін­скія рэ­цэн­зен­ты ўпі­ка­лі Юрыя Та­ры­ча за ідэ­ала­гіч­ную блі­за­ру­касць ды не­дак­лад­насць. Так, не­хта Януш­ке­віч пі­саў у арты­ку­ле з кра­са­моў­най на­звай «Аб шля­хах да­ лей­ша­га раз­віц­ця кі­на­дзей­нас­ці ў БССР» (цы­та­та па «Усе бе­ла­рус­кія фі­ль­мы Т.1» пад рэд. І.Аўдзе­ева і Л.За­йца­вай): «Спро­ба вы­явіць на­цы­яна­ль­на-вы­зва­лен­чую ба­ра­ць­бу ў За­ход­няй Бе­ла­ру­сі... не ўда­ла­ся, а па­лі­тыч­на кар­ці­ на... з’яў­ля­ецца шкод­най». Рэ­цэн­зент па­пра­каў аўта­раў філь­­ма за тое, што яго ге­роі зма­га­юцца за на­цы­яна­ль­ ныя сім­ва­лы, ха­ця «час бы ве­даць, што... рэ­ва­лю­цый­ная час­тка [вуч­нёў­скай мо­ла­дзі] зма­га­ецца не то­ль­кі су­праць бе­ла­га арла, але і су­праць бур­жу­азнай на­цы­янал-дэ­мак­ ра­тыч­най “Па­го­ні”, якая ста­ла сім­ва­лам луц­ке­віц­ка­га на­цы­янал-фа­шыз­му, гэ­та­га вер­на­га са­юзні­ка поль­скіх аку­пан­таў...» Зра­зу­ме­ла, сам Юрый Та­рыч на­ўрад ці пла­на­ваў не­йкую ідэ­ала­гіч­ную ды­вер­сію або быў пры ства­рэн­ні стуж­кі на­ сто­ль­кі не­ві­душ­чы, каб зра­біць та­кую моц­ную ідэ­ала­гіч­ ную па­мыл­ку, якую, так і не раз­гле­дзе­лі ў Мас­кве. Ча­сы мя­ня­лі­ся сап­раў­ды хут­чэй, чым ства­ра­лі­ся фі­ль­мы... лістапад, 2021

48

I n D es i g n

Ду­маць пра бу­ду­чы­ню Кон­к ур­сы п ла­к а­та да 100- год ­д зя Ста­н іс­л а­в а Ле­ма Ала Пі­га­льс­кая

Ду­маць пра бу­ду­чы­ню — прэ­ра­га­ты­ва шчас­лі­вых спа­ кой­ных ча­соў. Пла­на­ваць мож­на, ка­лі ёсць да­стат­ко­вая сту­пень упэў­не­нас­ці, што аб­ста­ві­ны бу­дуць раз­ві­вац­ца ў прад­ка­за­ль­ным клю­чы. Пе­ра­ме­ны час­та аса­цы­ююц­ ца з цём­ны­мі ча­са­мі, бо цяж­ка за­гляд­ваць у бу­ду­чы­ню, ка­лі су­час­насць ру­хо­мая і не­прад­ка­за­ль­ная.

С

та­ніс­лаў Лем сцвяр­джаў, што пі­ша пра су­час­насць. Але ў тым і ёсць ад­мет­насць фан­тас­ты­ кі — яна да­зва­ляе зра­зу­мець, што мы спа­дзя­емся пе­ра­нес­ці з ця­пе­ раш­ня­га ча­су ў бу­ду­чы­ню, а што — па­кі­нуць у мі­ну­лым. Кон­кур­сы пла­ка­та, пры­мер­ка­ва­ныя да ста­га­до­ва­га юбі­лею Ста­ніс­ла­ ва Ле­ма, пра­хо­дзі­лі ў Поль­шчы і Бе­ла­ру­сі амаль ад­на­ча­со­ва. Тво­ры ўдзель­­ні­каў най­леп­шым чы­нам прад­стаў­ля­юць раз­ва­гі пра су­час­ насць і спа­дзя­ван­ні на бу­ду­чы­ню. Праз вы­бар воб­ра­заў і іншас­ка­зан­ няў, гра­фіч­ных і сты­ліс­тыч­ных ра­ шэн­няў пра­маў­ля­ецца ўсвя­дом­ле­нае (ці вы­ціс­ну­тае) стаў­лен­не да та­го, што ча­кае ча­ла­вец­тва на­пе­ра­дзе. Пла­ка­ты ўздзей­ні­ча­юць мо­вай ві­зу­аль­най, плас­тыч­ны­мі і ры­та­рыч­ ны­мі срод­ка­мі (іншас­ка­за­ль­ны­мі воб­ра­за­мі і лі­та­ра­ль­ны­мі вы­ява­ мі). У тво­рах, прад­стаў­ле­ных на кон­кур­сах у Бе­ла­ру­сі і Поль­шчы, на­зі­ра­юцца дзве па­ляр­ныя тэн­дэн­ цыі — тэх­нак­ра­тыч­ная і гу­ма­ніс­тыч­ ная. Тэх­нак­ра­тыч­ная вы­яўля­ла­ся ў кас­міч­ных воб­ра­зах, тэх­ніч­ных аб’ектах, вы­явах ме­ха­ніз­маў, якія час­та ме­та­фа­рыч­на за­мяш­ча­юць ча­ла­ве­ка. У «гу­ма­ніс­тыч­ных» тво­рах вы­ка­рыс­тоў­ва­лі­ся ма­ля­ва­ная гра­фі­ ка і/ці ка­лаж, на вы­явах пры­сут­ні­ ча­ла ка­рот­кая цы­та­та «Ча­ла­ве­ку па­трэб­ны ча­ла­век». Маг­чы­ма, гэ­тыя дзве тэн­дэн­цыі ўва­саб­ля­юць на­ша стаў­лен­не да бу­ду­чы­ні: нас ці­ка­віць, як зме­няц­ца ад­но­сі­ны між лю­дзь­мі і якую ро­лю ў на­шым жыц­ці бу­дуць граць тэх­на­ло­гіі.

«Мастацтва» № 11 (464)

53 пла­ка­ты, ад­абра­ныя на поль­скі кон­курс «LEMLAND 20?1», на­ле­жаць ды­зай­не­рам Поль­шчы, Вен­грыі, Інда­не­зіі, Іра­на, Кі­тая і іншых кра­ін, сё­ле­та яны бы­лі прад­стаў­ле­ны ў кра­каў­скай га­ле­рэі пла­ка­таў Dydo з 25 ве­рас­ня па 16 кас­трыч­ні­ ка. Бе­ла­рус­кі кон­курс «Лем 100. Я ба­чыў бу­ду­чы­ню» пра­во­дзіў­ся пад эгі­дай Са­юза ды­зай­не­раў, на ім бы­лі прад­стаў­ле­ны тво­ры бе­ла­рус­ кіх аўта­раў, што дэ­ман­стра­ва­лі­ся ў Па­ла­цы мас­тац­тва з 21 кас­трыч­ні­ка па 3 ліс­та­па­да. Пе­ра­мож­ны­мі на­мі­на­цы­ямі і га­на­ро­вы­мі згад­ка­мі ў поль­скім кон­кур­се бы­лі адзна­ча­ныя пла­ка­ты, у якіх пе­ра­ва­жаў ма­тыў аса­біс­тай ка­му­ні­ка­цыі, маг­чы­мас­ці чуць і раз­умець інша­га. Га­лоў­ны прыз атры­маў твор Аляк­сан­дры Со­лтыс (Поль­шча), дзе рас­кры­ва­ецца тэ­ма ўза­ема­ра­зу­мен­ня праз здо­ль­насць па­чуць ад­но ад­на­го, ві­зу­аль­на ўва­ соб­ле­ная ме­та­ні­міч­ны­мі воб­ра­за­мі

скі­ра­ва­ных ад­но на ад­но ву­шэй. Та­кім чы­нам аб­ыгры­ва­ла­ся асноў­ ная тэ­ма кон­кур­су — у бу­ду­чы­ню пры­ня­та ўгля­дац­ца. Пе­ра­мож­цам бе­ла­рус­ка­га кон­кур­су стаў пла­кат Юрыя Та­рэ­ева, на якім знак бяс­кон­цас­ці, да­поў­не­ны сва­ бод­ны­мі ка­ліг­ра­фіч­ны­мі штры­ха­мі, пе­ра­тво­ра­ны ў во­чы пад аку­ля­ра­мі і вер­хнюю час­тку га­ла­вы (мер­ка­ ва­ны парт­рэт Ста­ніс­ла­ва Ле­ма). По­зірк, звер­ну­ты на гле­да­ча, — гэ­та да­пыт­лі­вы по­зірк пі­сь­мен­ні­ка з мі­ну­ла­га, пі­сь­мен­ні­ка, што пі­саў пра бу­ду­чы­ню. У пла­ка­це На­стас­сі Ро­гу­ле­вай, які за­няў дру­гое мес­ца ў бе­ла­рус­кім кон­кур­се, воб­раз птуш­кі мо­жа сім­ ва­лі­за­ваць надзеі і ма­ры, але пра­ бо­іна ў це­ле па­каз­вае яе крох­касць, а дым, што ідзе ад­туль, ства­рае на­строй мар­нас­ці ды ілю­зор­нас­ці гэ­тых надзей. У ла­ка­ніч­ным пла­ка­це Алі­ны Ва­ры­вон­чык (трэ­цяе мес­ца) асноў­ны воб­раз — гэ­та знак пы­та­ль­

ні­ка, сі­лу­этны парт­рэт пі­сь­мен­ні­ка за­ўваж­ны ў яго­най кроп­цы. Дру­гое мес­ца ў поль­скім кон­кур­се за­няў пла­кат япон­скіх ды­зай­не­раў Miyako&Giichi. Цэн­тра­ль­нае мес­ца тут за­ймае гу­ль­ня­вы ку­бік, па­ўкроп­ кі ка­ду­юць лі­та­ры, у якіх чы­та­ецца про­звіш­ча пі­сь­мен­ні­ка. Трэ­цяе мес­ца пры­су­джа­на пла­ка­ту То­ма­ша Бе­ра­зоў­ска­га: про­звіш­ча «Лем» на­пі­са­на сты­лі­за­ва­ны­мі лі­та­ра­мі, скла­дзе­ны­мі з мнос­тва ва­чэй, што ўзі­ра­юцца ў гле­да­ча. У цэ­лым у кон­кур­сных пла­ка­тах Поль­шчы бо­льш яскра­ва пра­соч­ва­

«Ня­ма бо­льш жу­дас­на­га па­ка­ран­ ня, чым са­мот­ная веч­насць», Да­р’і Мар­ты­на­вай «Лем 2021. Я ба­чыў бу­ду­чы­ню». Са­мы­мі ра­ды­ка­ль­ны­мі рэ­прэ­зен­та­цы­ямі адзі­но­ты і спус­то­ ша­нас­ці з’яў­ля­юцца тво­ры Тац­ця­ны Уда­ві­чэн­ка «Ма­ге­ла­на­ва воб­ла­ка», дзе вы­яўле­на то­ль­кі га­лак­ты­ка, і Па­ўла Піс­кла­ко­ва «Ня­ма ні­чо­га бо­льш ба­га­та­га па сва­іх маг­чы­мас­ цях, чым пус­та­та. Ста­ніс­лаў Лем, 1921—2006». На чор­ным фо­не — цы­та­та. І ня­ма бо­льш ні­чо­га — то­ль­

Ці­ка­ва, што ў пла­ка­тах з’яў­ля­юцца воб­ра­зы сас­та­рэ­лай тэх­ні­кі і кам­ п’ю­тар­ных шрыф­тоў, акту­аль­ных не­ка­ль­кі дзя­сят­каў га­доў та­му, якія най­бо­льш ве­ра­год­на сус­трэць у му­зе­ях. У пла­ка­тах яны ро­бяц­ца сім­ва­лам тэх­нак­ра­тыч­на­га бо­ку на­шай цы­ві­лі­за­цыі. Маг­чы­ма, гэ­та спо­саб зні­зіць тры­во­гу ад­нос­на экс­пан­сіі тэх­на­ло­гій у на­ша жыц­цё і пе­ра­ка­наў­чае па­слан­не пра тое, што тэх­на­ло­гіі — та­кія ж ча­со­выя, як і ўсё астат­няе на Зям­лі.

Ка­лі па­ра­ўноў­ва­еш пла­ка­ты, у якіх акцэн­та­ва­ныя ме­на­ві­та во­чы, то між­во­лі на­прош­ва­юцца аса­цы­яцыі з ма­гіч­ны­мі пра­кты­ка­мі га­дан­ня, ка­лі бу­ду­чы­ня па­ўстае чым­сь­ці, што мож­на прад­ба­чыць, але на што не­ль­га па­ўплы­ваць. Звяр­тае на ся­бе ўва­гу і тое, што ў кон­кур­сных пла­ка­тах Бе­ла­ру­сі і Поль­шчы не знай­шло­ся мес­ца іро­ніі — за ве­ль­мі рэ­дкім вы­клю­ чэн­нем. Гэ­та мо­жа быць зна­кам: бу­ду­чы­ня сён­ня звяз­ва­ецца з гла­

ецца тэ­ма мі­жа­са­бо­вых да­чы­нен­ няў. Бо для Ле­ма бу­ду­чы­ня якраз і ці­ка­вая тым, як бу­дуць раз­ві­вац­ца ча­ла­ве­чыя ста­сун­кі, стаў­лен­не да ся­бе са­мо­га, да ўлас­ных стра­хаў, успа­мі­наў. Тое, што ця­пер лі­чыц­ца вы­ключ­на інды­ві­ду­аль­ным, у бу­ду­ чы­ні мо­жа ста­на­віц­ца на­быт­кам усё бо­льш шы­ро­ка­га ко­ла лю­дзей. Ды­

на­мі­ка раз­віц­ця са­цы­яль­ных се­так па­каз­вае, што Лем па­ста­віў ве­ль­мі да­клад­ныя пы­тан­ні ад­нос­на ро­лі, якую бу­дуць вы­кон­ваць тэх­на­ло­гіі ў бу­ду­чы­ні. Вы­яўлен­чы шэ­раг, прад­стаў­ле­ны на кон­кур­сных пла­ка­тах у Бе­ла­ру­сі (аку­ля­ры з не­праз­рыс­тым шклом, яйка, во­чы, што па­зі­ра­юць уда­ля­ чынь, за спі­ны гле­да­чоў), — гэ­та на­бор шмат­знач­ных сім­ва­лаў за­мкну­та­га і са­ма­дас­тат­ко­ва­га кос­ ма­су, а іншым раз­ам — за­ра­джэн­ня жыц­ця. Воб­ра­зы, якія ад­сы­ла­юць да экзіс­тэн­цы­яль­най і са­цы­яль­ най адзі­но­ты, іза­ля­цыі, за­кі­ну­тас­ ці. На­прык­лад, у пла­ка­тах Ма­рыі Кру­пі­цы «1921—2021» ці Ве­ра­ні­кі Ча­рап­ко «3836», Алі­ны Ва­ры­вон­ чык «Лем 100», Элі­ны Шам­гу­но­вай

кі са­мот­ны го­лас у пра­сто­ры, у якой знік не то­ль­кі аўтар, але і тыя, да ка­го ён звяр­та­ецца. Усё па­глы­ну­ла цем­ра. Ад­сут­насць ча­кан­няў ад бу­ду­чы­ні за­ўваж­ная і ў пла­ка­це Юрыя Та­рэ­ ева «Prz(y/e)szłość» (гу­ль­ня поль­скіх слоў «бу­ду­чы­ня / мі­ну­лае»). Сло­вы раз­меш­ча­ныя па ды­яга­на­лі, і ка­лі ўспры­маць аркуш як бяс­кон­цую пра­сто­ру ці не­абме­жа­ва­ныя маг­чы­ мас­ці, то чор­ны над­піс іх пе­ра­крэс­ лі­вае. Най­бо­льш па­сля­доў­на тэх­нак­ра­тыч­ ны по­гляд на бу­ду­чы­ню і твор­часць Ста­ніс­ла­ва Ле­ма прад­стаў­ле­ны ў се­рыі пла­ка­таў Тац­ця­ны Уда­ві­чэн­ка: у іх ме­ха­ніз­мы, пад­обныя на га­дзін­ ні­ка­выя, за­йма­юць пра­сто­ру арку­ша ў роз­най сту­пе­ні. У кон­кур­снай се­ рыі Поль­шчы тэх­нак­ра­тыч­ны по­гляд ува­соб­ле­ны ў воб­ра­зах мік­рас­хем, кам­п’ю­тар­ных шрыф­тоў (На­тал­ля Ты­бу­ра, Гжэ­гаж Да­бжыц­кі, Ка­та­жы­ на Вай­ды­ла, Гжэ­гаж Іздэб­скі). І ха­ця тэх­ні­ка — ства­рэн­не ге­нія ча­ла­ ве­ка, у ві­зу­аль­най рэ­прэ­зен­та­цыі час­цей за ўсё чы­та­ецца, што ўплыў ча­ла­ве­ка на ўлас­ную бу­ду­чы­ню і на вы­на­ход­ніц­твы сва­іх рук і роз­уму па­мян­ша­ецца.

ба­ль­ны­мі і ла­ка­ль­ны­мі вы­клі­ка­мі, тры­во­га­мі ад­нос­на маг­чы­мас­ці па­ўплы­ваць на сі­ту­ацыю. Ме­на­ві­та та­му кон­кур­сы, пры­све­ча­ныя воб­ра­ зу бу­ду­чы­ні, важ­на пра­во­дзіць, каб на­га­даць важ­ную дум­ку, вы­ка­за­ную Ста­ніс­ла­вам Ле­мам: «…Свет трэ­ба змя­няць, інакш ён не­кан­тра­лю­емым чы­нам па­чне змя­няць нас». Гэ­тую дум­ку мож­на ад­нес­ці і да бу­ду­чы­ні, бо, ка­лі яе не ма­дэ­ля­ваць са­мім, яна па­чне ма­дэ­ля­ваць нас не­кан­тра­лю­ емым чы­нам…

Мы ўжо згад­ва­лі, што парт­рэт Ста­ ніс­ла­ва Ле­ма да­стат­ко­ва час­та сус­ тра­ка­ецца на кон­кур­сных пла­ка­тах, вы­ка­на­ных у роз­най сты­ліс­ты­цы і тэх­ні­ках. У тво­рах з вы­ка­рыс­тан­нем фа­таг­ра­фіі Ле­ма час­та акцэн­ту­юцца ме­на­ві­та во­чы — як сім­вал да­ру прад­ба­чан­ня, якім ва­ло­даў аўтар фу­ту­рыс­тыч­ных тво­раў. Сам сло­ган кон­кур­су — «Я ба­чыў бу­ду­чы­ню» — хут­чэй за ўсё, па­ўплы­ваў на вы­бар воб­ра­заў для пла­ка­таў у аб­едзвюх кра­інах. Аку­ля­ры з не­праз­рыс­тым шклом. Во­чы — сім­вал угля­дан­ ня, угад­ван­ня і пра­свят­лен­ня.

1. Анас­та­сія Ро­гу­ле­ва. «Лем 2021. Я ба­ чыў бу­ду­чы­ню».

2. Фраг­мент экс­па­зі­цыі бе­ла­рус­кай вы­ ста­вы «Лем 2021. Я ба­чыў бу­ду­чы­ню».

3. Алі­на Ва­ры­вон­чык. «Ста­ніс­лаў Лем».

4. Юрый Та­рэ­еў. «Лем 2021. Я бачыў будучыню».

5. Ве­ра­ні­ка Ча­рап­ко. «3836».

6. Тац­ця­на Уда­ві­чэн­ка. «Лем 2021. Я ба­чыў бу­ду­чы­ню».

7. Ма­рыя Кру­пі­ца. «1921—2021».

8. Элі­на Шам­гу­но­ва. «Ня­ма бо­льш жу­дас­ на­га па­ка­ран­ня, чым са­мот­ная веч­насць».

9. Да­р’я Мар­ты­на­ва. «Лем 2021. Я ба­чыў бу­ду­чы­ню».

10. Юрый Та­рэ­еў. «Лем 100. Я ба­чыў бу­ду­чы­ню».

50

Рэ­ц эн­з ія

Ба­лет «Ка­нёк-гар­бу­нок» на му­зы­ку Ра­дзі­во­на Шчад­ры­на — апош­няя па ча­се прэм’ера Вя­ лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі. Ка­лек­тыў па­ка­заў гэ­ты спек­такль на­пры­кан­цы кас­трыч­ні­ка, якраз на­пя­рэ­дад­ні шко­ль­ных ка­ні­кул. Ства­ра­ль­ні­ка­мі ка­зач­на­га ба­ле­та вы­сту­пі­лі Юрый Тра­ян (аўтар ліб­рэ­та, ха­рэ­ограф і ба­лет­май­стар-па­ста­ноў­шчык), Мі­ка­лай Ка­ляд­ка (ды­ры­жор-па­ ста­ноў­шчык), Лю­боў Сі­дзе­ль­ні­ка­ва (сцэ­ног­раф­ка), Ка­ця­ры­на Бул­га­ка­ва (мас­тач­ка на кас­ цю­мах), Сяр­гей Мар­ты­наў (мас­так па свят­ле). У га­лоў­ных парт­ыях за­ня­тыя вя­ду­чыя са­ліс­ты тру­пы. «Ка­нёк-гар­бу­нок» . Антон Краўчанка (Цар). Фо­та Мі­ха­іла Не­сце­ра­ва.

issn 0208-2551 падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці. «Мастацтва» № 11 (464)