MASTACTVA Magazine 8/2016

• ТВОРЧЫЯ ЎРОКІ ВОЛЬГІ ДАШУК • МУЗЫЧНЫ ЭФІР: ЧАС ВЫКЛЮЧЫЦЬ ТЭЛЕВІЗАР • НЕВЯДОМЫ КАНСТАНЦІН ТЫШКЕВІЧ

8 /2016

ЖНІВЕНЬ

У выставачнай зале Музея гісторыі беларускага кіно адкрылася выстава «Старыя героі – новы свет. Героі беларускіх казак, міфаў і легенд», дзе наведнікі могуць пабываць у кампаніі фальклорных персанажаў – Ёўніка, Жыценя, Жэўжыка, Дамавіка ды іншых, роставыя скульптуры якіх змешчаны ў арыгінальны мультымедыйны кантэнт. Валерый Славук, Антон Шыпіца. Дамавік. Фрагмент выставы «Старыя героі – новы свет. Героі беларускіх казак, міфаў і легенд». 2016.

З М Е СТ 8/2016 2 • Год ку­ль­ту­ры 3 • Ка­арды­на­ты Ха­рэ­агра­фія Тэ­ма: Ба­лет­нае ле­та ў Вя­лі­кім 6 • Тац­ця­на Му­шын­ская ШЭСЦЬ ТАН­ЦАЎ ВА­КОЛ КА­ХАН­НЯ І СМЕР­ЦІ 8 • КСЕ­НІЯ АЎСЯ­НІК. АД ЖАР-ПТУШ­КІ ДА МЕД­ЭІ Тэ­ма: Кар­мэн ва­чы­ма Елі­зар’ева 10 • Юлія Чур­ко ЛУ­НАН­НЕ НАД БЕЗ­ДАН­НЮ На першай старонцы вокладкі: Мікалай Бушчык. Паўночны вечар. Алей. 2004. « МАСТАЦТВА » № 8 (401). ЖНІВЕНЬ, 2016. За­сна­ва­ль­нік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзе­ня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) —­ грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Га­лоў­ны рэ­дак­тар­ АЛЕНА АНДРЭЕЎНА­ КАВАЛЕНКА Рэ­дак­цый­ная рада На­тал­ля ГА­НУЛ Свят­ла­на ГУТ­КОЎ­СКАЯ Ка­ця­ры­на ДУ­ЛА­ВА Эду­ард ЗА­РЫЦ­КІ Анта­ні­на КАР­ПІ­ЛА­ВА Аляк­сей ЛЯ­ЛЯЎ­СКІ Мі­ка­лай ПІ­НІ­ГІН Ула­дзі­мір РЫ­ЛАТ­КА Антон СІ­ДА­РЭН­КА Ры­гор СІТ­НІ­ЦА Дзміт­рый СУР­СКІ Ры­чард СМО­ЛЬС­КІ На­тал­ля ША­РАН­ГО­ВІЧ Ні­на ФРА­ЛЬ­ЦО­ВА Кан­стан­цін ЯСЬ­КОЎ Вы­да­вец —­ Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «КУ­Л Ь­Т У­РА І МАС­ТАЦ­Т ВА». Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77,­ пакоі 16-28, 94-98, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя).­ www.kimpress.by/mastactva.­ E-mail: art_mag@tut.by © «Мас­тац­тва», 2016.

Му­зы­ка Агля­ды, рэ­цэн­зіі 14 • Надзея Бун­цэ­віч ШПА­ЦЫР ДЫ НА­ВУ­КА? ХХV Міжнародны фестываль мастацтваў «Славянскі базар у Віцебску» Тэ­атр Агля­ды, рэ­цэн­зіі 16 • Ка­ця­ры­на Яро­мі­на ДА­ЧНЫ ТЭ­АТР КОС­ЦІ ТРАП­ЛЁ­ВА «Чай­ка» Анто­на Чэ­ха­ва ў Гро­дзен­скім аб­лас­ным тэ­атры ля­лек 18 • Аляк­сандр Су­раж У КІ­РУН­КУ АРТО «Умка» па­вод­ле Юрыя Якаў­ле­ва ў Ві­цеб­скім аб­лас­ным тэ­атры «Ля­ль­ка» 20 • Дзміт­рый Ерма­ло­віч-Да­шчын­скі ЖА­ХІ ПА­ТРЫ­ЯРХА «Дзе­ці Ва­ню­шы­на» Сяр­гея Най­дзё­на­ва ў Бе­ла­рус­кім ма­ла­дзёж­ным тэ­атры 21 • Ва­лян­цін Пе­пя­ля­еў ПЕ­ЛІ­КА­НА­ВА ПА­СЛУ­ГА «Пе­лі­кан» Аўгус­та Стрын­дбер­га ў Рэ­спуб­лі­кан­скім тэ­атры бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі 22 • Крыс­ці­на Смо­льс­кая П’ЕСА ЯК СПО­САБ ЗМЯ­НІЦЬ СЯ­БЕ І Кон­курс-фес­ты­валь су­час­най бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі «WriteBox» Кі­но Агля­ды, рэ­цэн­зіі 24 • Антон Сі­да­рэн­ка НЕ­БЯС­ПЕЧ­НЫ МЕ­ТАД Direct cinema і новая беларуская дакументалістыка Май­стар-клас 26 • На­тал­ля Ага­фо­на­ва ВО­ЛЬ­ГА ДА­ШУК. ІНТУ­ІЦЫЯ, ДОС­ВЕД, МАЙ­СТЭР­СТВА Тэ­ле­ба­чан­не Тэ­ма: Му­зыч­ны эфір Бе­ла­ру­сі 29 • Ка­ця­ры­на Суш­ко АД ТВО­РА МАС­ТАЦ­ТВА ДА АЎДЫ­ЯВІ­ЗУ­АЛЬ­НА­ГА ПРАД­УКТУ Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Тэ­ма: Арт і ры­нак 32 • Во­ль­га Кліп «АРТ-БА­ЗЕЛЬ». АМБІ­ЦЫІ Ў ВА­РУН­КАХ ЭКА­НО­МІІ Тэ­ма: Мас­коў­скае фо­та­бі­ена­ле 34 • Дар’я Амя­ль­ко­віч ВІ­ДО­ВІШ­ЧА СЭН­САЎ Тэ­ма: Твор­чыя ва­ка­цыі ў Ві­ль­ні 38 • Лю­боў Гаў­ры­люк ФА­ТАГ­РА­ФІЯ, АРХІ­ТЭК­ТУ­РА І ЎРА­ЧЫС­ТАСЦЬ НЕ­ФАР­МА­ЛЬ­НАС­ЦІ Партфоліа 42 • Вольга Бажэнава ІНТАНАЦЫЯ ГРАФІКІ Ку­ль­тур­ны пласт 44 • Ула­дзі­мір Ва­сі­ле­віч КАН­СТАН­ЦІН ТЫШ­КЕ­ВІЧ. НЕ­ПЕ­РАК­ЛА­ДЗЕ­НАЕ Ка­лек­цыя 48 • Во­ль­га Аку­не­віч ВІ­ЦЕБ­СКІ МАС­ТАЦ­КІ МУ­ЗЕЙ. ЮДЭЛЬ ПЭН Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­ каз­насць за пад­бор пры­ве­дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­ кры­тай пуб­лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 22.08.2016. Фар­мат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT SANS». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 888. Заказ 1984. Дзяржаўнае прад­пры­емства «Вы­да­вец­тва “Бе­ла­рус­кі дом дру­ку”».

220013, г. Мінск, праспект Не­за­леж­нас­ці, 79. ЛП № 02330/106 ад 30.04.2004.

Г О Д К У Л ЬТ У Р Ы

НА КІР­М А­Ш Ы НЕ КУ­П ІШ Г УСТ Эду­ард За­рыц­кі, М-агля­да­ль­нік

Д

о­сыць час­та мя­не за­пра­ ша­юць у якас­ці стар­шы­ні жу­ры на эстрад­ныя кон­кур­ сы — і да­рос­лыя, і дзі­ця­чыя. Са­мых роз­ных ура­жан­няў пас­ ля іх за­ста­ецца шмат. Пад­час ад­бо­ру на дзі­ця­чае «Еўра­ба­ чан­не», «Сла­вян­скі ба­зар», на фес­ты­ва­лі «Бе­ла­заў­скі акорд» у Жо­дзі­на ба­чу: з дзе­ць­міспе­ва­ка­мі пра­цу­юць да­стат­ ко­ва сур’ёзна. Ха­пае сту­дый і ва­­каль­­ных пед­аго­гаў, юным вы­ка­наў­цам пад­бі­ра­юць пес­ ні, ад­па­вед­ныя ўзрос­ту. Ця­пер ня­ма спе­ва­коў, якіх ра­ней на­ зы­ва­лі «два­ра­вы­мі» — з ву­лі­цы. Ня­даў­на пра­йшоў ад­бо­рач­ны тур дзі­ця­ча­га «Еўра­ба­чан­ня». За­явак бы­ло ка­ля 60, аб­ра­лі 10 вы­ка­наў­цаў, ся­род іх — 3-4 вель­мі моц­ныя. Мож­на да­сы­ лаць кож­на­га! Вя­до­ма, за гэ­ ты­мі дзе­ць­мі ста­яць сту­дыі, за­ці­каў­ле­ныя ба­ць­кі, аўта­ры пе­сень, аран­жы­роў­шчы­кі.

2

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

Шмат га­доў імкну­ ся ад­ка­заць са­бе на пы­тан­не: а ку­ ды по­тым зні­ка­ юць дзе­ці і пад­ лет­кі, якія ярка вы­сту­пі­лі ці на­ват пе­ра­маг­лі на кон­ кур­сах? Тыя, хто за­няў 1 ці 2 мес­ца, яшчэ разпо­раз на­гад­ва­юць пра ся­бе. Але ў рэ­шце рэшт… зні­ка­юць. Не­адной­чы ў роз­ных інтэрв’ю я ка­заў: «Ве­ль­мі шка­ да, што гэ­тыя дзе­ці ста­ле­юць!» У ма­не­ры па­во­дзін юных ар­ тыс­таў ха­пае шчы­рас­ці, раз­ня­ во­ле­нас­ці, не­пас­рэд­нас­ці. Ка­лі рэ­пе­ту­еш з імі, ба­чыш: у та­кім уз­рос­це яшчэ мож­на пры­віць густ, раз­умен­не, што на сцэ­не пры­дат­нае, а што не. У да­да­так пес­ня або ха­ра­вы твор па­він­ны быць пры­го­жы­мі. Доў­гі час за гэ­тым сло­вам тры­ма­ла­ся іра­ ніч­нае ад­цен­не. Пры­го­жае зна­ чыць ме­ла­дыч­нае, лёг­ка за­па­ мі­на­ецца, доб­ра кла­дзец­ца на го­лас. Ма­дэр­но­выя «на­ва­ро­ты» юнай аўды­то­рыі не над­та па­ трэб­ныя. Ка­лі слу­хаю дзя­цейса­ліс­таў або ка­лек­ты­вы, не так важ­на, як рэ­агу­е зала. Па тва­ рах дзя­цей, іх ва­чах і ўсмеш­ках ад­чу­ваю, як яны са­мі ўспры­ма­ юць са­чы­нен­не. На да­рос­лай эстра­дзе іншыя кры­тэ­ры і ад­но­сі­ны. Ча­му­сь­ці зні­кае шчы­расць, на­ту­ра­ль­ насць па­во­дзін. Га­лоў­ная бя­да гэ­тай му­зыч­най тэ­ры­то­рыі — не­да­хоп гус­ту або ўво­гу­ле яго ад­сут­насць. Артыс­ту важ­на са­

чыць, што ад­бы­ва­ецца на сус­ вет­ных пля­цоў­ках, дзе ве­ль­мі хут­ка мя­ня­юцца пры­яры­тэ­ты, сты­лі, вя­ду­чыя са­ліс­ты. Трэ­ ба ці­ка­віц­ца леп­шы­мі ўзо­ра­ мі, а не вы­ма­гаць з аўды­то­рыі апла­дыс­мен­ты: «А где же ва­ ши руч­ки?!» Ад­на­му па­пу­ляр­ на­му бе­ла­рус­ка­му спе­ва­ку ў та­кіх вы­пад­ках ка­жу: «Ты што, сля­пы? Або глу­хі, ка­лі не чу­еш апла­дыс­мен­таў?» Пра­бле­мы да­рос­лай эстра­ды і ў тым, што ва­ка­ліс­ты ця­пер час­та са­мі пі­шуць пес­ні — і сло­ вы, і му­зы­ку. І аран­жы­роў­кі ў іх пад­обна­га ўзроў­ню. Вы­нік роз­ ны — і час­цей зу­сім не пе­ра­ кон­вае. Бо кож­най спра­вай па­ ві­нен за­ймац­ца пра­фе­сі­янал. До­сыць час­та раз­ва­жаю і на­ конт та­го, ці мож­на пе­ра­маг­чы рас­ійскую па­псу. На жаль, яна па­ўсюль — на тэ­ле- і ра­дыё­ка­ на­лах, на FM-стан­цы­ях. У нас жа ёсць за­ко­ны, ёсць жа­дан­ не пра­па­ган­да­ваць айчын­ную му­зы­ку! У скан­ды­наў­скіх краі­ нах, на­прык­лад, на­цы­яна­ль­ ная му­зы­ка — спра­ва свя­тая. На­ват з рас­ійскай па­псы чу­ем не са­мае леп­шае. Мне зда­ецца, што яна да­йшла да свай­го ту­ пі­ко­ва­га ста­ну. Ад та­кіх уз­ораў густ стра­шэн­на псу­ецца! Пры­ чым бо­ль­шасць, ка­лі не ўсе вы­ка­наў­цы, як пры­язджа­юць да нас на гас­тро­лі, спя­ва­юць пад «плюс». Зна­чыць, то­ль­кі рот ад­кры­ва­юць пад фа­наг­ра­ му. Зда­ра­ецца, бя­руць квет­кі ад гле­да­чоў, ні­бы­та ад­спя­ва­лі, а фа­наг­ра­ма яшчэ гу­чыць.

На За­ха­дзе ў афі­шы аб­авяз­ко­ ва па­зна­ча­ецца — «жы­вы гук». На­ват ка­лі артыст спя­вае пад «мі­нус» (інстру­мен­та­ль­нае су­ пра­ва­джэн­не), дык усё роў­ на ўжы­вую. Ка­лі ста­не вя­до­ ма, што ва­ка­ліст вы­сту­паў пад «плюс», ён за­пла­ціць ве­лі­зар­ ны штраф. Рас­ійскія па­пса­ві­кі ча­сам рот ад­кры­ва­юць ад­па­ вед­на му­зы­цы, а ча­сам і не ў такт. Лі­чу: ча­ла­век, які спя­вае «пад фа­не­ру», і га­на­рар па­ві­ нен атрым­лі­ваць ад­па­вед­ны — не сап­раў­дныя гро­шы, а іх ксе­ ра­ко­піі. Ты ду­рыш слу­ха­ча, дык і ця­бе ня­хай ду­раць! Шмат га­доў я пра­цую ў На­цы­ яна­ль­ным ака­дэ­міч­ным кан­ цэр­тным аркес­тры Бе­ла­ру­ сі, якім кі­руе Мі­ха­іл Фін­берг. У мно­гіх са­ліс­таў інта­рэс да бе­ла­рус­ка­моў­най, на­цы­яна­ль­ най пес­ні ёсць. Мо гэ­та пад­ свя­до­масць пра­цуе, мо та­кое ўспры­ман­не пе­рад­аец­ца праз ба­ць­коў і ген­ную па­мяць? Ка­ лі рых­ту­ем но­выя пра­гра­мы, звы­чай­на я пі­шу шмат но­вых пе­сень. Па­каз­ва­еш твор пер­ шы раз, ён псі­ха­ла­гіч­на мо­жа і не ўспры­мац­ца. Пры­сут­ні­чае пэў­ная на­сця­ро­жа­насць, уз­ні­ кае пы­тан­не: а ці атры­ма­ецца? А сыг­ра­ная дру­гі ці трэ­ці раз пес­ня чу­ецца іна­чай. Твор па­ чы­на­юць асвой­ваць, і ён па­ кры­се пад­аба­ецца. Ця­пер На­цы­яна­ль­ны кан­цэр­т­ ны аркестр за­ня­ты пад­рых­тоў­ кай но­вых пра­грам. Пла­ну­ецца іх па­ка­заць на На­цы­яна­ль­ным фес­ты­ва­лі пес­ні і па­эзіі, пры­ све­ча­ным 135-год­дзю з ча­ су на­ра­джэн­ня Янкі Ку­па­лы і Яку­ба Ко­ла­са, які ад­бу­дзец­ца ў Ма­ла­дзеч­на ў 2017-м. Гэ­та і ёсць «наш ад­каз Чэм­бер­ле­ну». То­ль­кі ары­гі­на­ль­най твор­час­ цю мож­на су­пра­цьс­та­яць та­му, што пры­хо­дзіць звон­ку і ні­як не на­ле­жыць да бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры. Запісала Таццяна Мушынская.

«Беларусь — ты мой сон велікод­ ны». Фінал юбілейнай вечарыны кампазітара. Міжнароднае ха­ ра­вое аб'яднанне «Камертон». Белдзяржфілармонія. 2016.

К А А РД Ы Н АТ Ы

АСА­БІС­ТЫ КА­БІ­НЕТ Дзміт­рыя Пад­бя­рэз­ска­га Не­звы­чай­ная «Але­ся» аб тое ад­бы­ло­ся ў ся­рэ­ дзі­не кан­цэр­тна­га се­зо­на, не­звы­чай­нае вы­ка­нан­не сла­ ву­тай «Але­сі» з рэ­пер­ту­ару «Пес­ня­роў» ма­ла б хто за­ўва­ жыў. Але ле­там пад­час свя­та ў Лі­дзе на сцэ­ну вы­йшлі ча­ты­ры хлоп­цы, як вы­свет­лі­ла­ся — сту­ дэн­ты з Кон­га. І за­спя­ва­лі пабе­ла­рус­ку твор Іга­ра Лу­чан­ка і Арка­дзя Ку­ля­шо­ва. Ды так, што імгнен­на зра­бі­лі­ся ге­ро­ямі бе­ ла­рус­ка­га і не то­ль­кі аднаго сег­мен­та Інтэр­нэ­ту. На сай­це pesnyary.com з’яві­лі­ся ка­мен­ та­ры му­зы­каў-пра­фе­сі­яна­лаў. Так, Алег Глад­коў з Рас­іі адзна­ чыў: «Шмат­га­лос­се ве­ль­мі лад­ нае па вы­шы­ні, сін­хрон­нае і чыс­тае. Пер­шы са­ліст “ду­шыц­ ца” на ніж­ніх но­тах, спра­бу­ючы “ўе­хаць” у кож­ную з іх, — яўна не яго­ная тэ­сі­ту­ра. І ў яго ж не­ вя­ліч­кая тэн­дэн­цыя да за­вы­ шэн­ня. Ды­на­мі­кі (гуч­на-ці­ха) амаль ня­ма, але яна знік­ла і ў “Пес­ня­роў” ужо ў 90-я». І на гэ­тым мож­на бы­ло б скон­ чыць, каб не ма­ле­нь­кі ню­анс. А ме­на­ві­та: гэ­тыя афры­кан­скія ма­ла­дзё­ны ані­як не на­ву­чэн­цы якой ака­дэ­міі му­зы­кі. Яны — ама­та­ры, якія, ад­нак, па­ка­за­лі за­йздрос­ны ўзро­вень вы­ка­

К

нан­ня, што і ў ася­род­ку «зо­рак» бе­ла­рус­кай поп-пес­ні сус­трэ­ неш да­лё­ка не за­ўсё­ды. Не­ дзе пра­мі­льг­ну­ла інфар­ма­цыя: хлоп­цы з Кон­га — на­ву­чэн­цы вай­ско­вай уста­но­вы, а спе­вы для іх — уся­го то­ль­кі хо­бі. Ды хоць бы і так. Не­як па­чуў, што і вы­пус­кні­кі да­рэ­ва­лю­цый­ных афі­цэр­скіх ву­чэ­ль­няў бы­лі аб­а­ вя­за­ны ўмець чы­таць но­ты. Зрэш­ты, пе­ра­ка­нац­ца ў здо­ль­ нас­цях ма­ла­дых афры­кан­цаў мож­на, па­шу­каў­шы ві­дэа ў Се­ ці­ве, дзе пес­ня фі­гу­руе пад не зу­сім да­к лад­най на­звай «Бы­ вай, Але­ся»… І веч­ная вяс­на чы­ра ка­жу­чы, ад­крыў для ся­бе гэ­та­га спе­ва­ка я ад­ нос­на ня­даў­на. Імя То­ні Бе­нэ­та бы­ло на слы­ху, а вось па­чуць пес­ні ў яго­ным вы­ка­нан­ні не­ як не атрым­лі­ва­ла­ся. А тут — на та­бе: 90-га­до­вы юбі­лей спе­ ва­ка, які пер­шы свой по­спех зве­даў яшчэ на па­чат­ку 50-х і, як мно­гія іншыя вы­ка­наў­ цы тра­ды­цый­на­га рэ­пер­ту­ару, неў­за­ба­ве стаў ахвя­рай рокрэ­ва­лю­цыі. Але вы­жыў і ўжо на­пры­кан­цы мі­ну­ла­га ста­год­ дзя па­чаў вяр­таць аўды­то­рыю. Што дзіў­на: най­перш за кошт ма­ла­дых слу­ха­чоў, пра­па­ну­ ючы ім «веч­на­зя­лё­ныя» тво­ры сус­вет­най пе­сен­най лі­та­ра­ ту­ры. Па­сы­па­лі­ся ўзна­га­ро­ды «Грэ­мі», а да 80-год­дзя ве­тэ­ ран сцэ­ны пад­рых­та­ваў аль­ бом, увасоблены разам з та­кі­мі зор­ка­мі, як Сці­ві Уан­дэр, Эл­ тан Джон, Пол Ма­кар­тні. Праз колькі часу да дыс­каг­ра­фіі То­ні Бе­нэ­та да­даў­ся аль­бом, за­пі­са­

Ш

ны з Лэ­дзі Га­гай, ад­быў­ся шэ­ раг ра­бот з іншы­мі артыс­та­мі, для якіх асноў­ны рэ­пер­ту­ар Бе­нэ­та не быў над­та бліз­кі. Фе­но­мент спе­ва­ка за­слу­гоў­ вае асо­ба­га ана­лі­зу. Збе­раг­чы го­лас і пра­цяг­ваць вы­сту­паць (ка­неш­не ж — жыў­цом!) па­сля ва­сь­мі дзя­сят­каў га­доў жыц­ ця — гэ­та вы­клі­кае то­ль­кі па­ ша­ну. Між­во­лі пад­ума­ла­ся:

а ці бы­лі ў гіс­то­рыі айчын­най му­зы­кі пад­обныя доў­га­жы­ха­ ры, якія ўлас­ным пры­кла­дам да­во­дзі­лі мо­ла­дзі, як ста­віц­ца да пра­фе­сіі? Не­шта й не ўзгад­ ваю. А та­му на фо­не да­роб­ку

То­ні Бе­нэ­та ця­пе­раш­нія «зор­ кі» на­шай поп-му­зы­кі вы­гля­да­ юць у леп­шым вы­пад­ку не­йкі­мі зніч­ка­мі, чыё твор­чае жыц­цё вы­мя­ра­ецца, па вя­лі­кім ра­хун­ ку, ад­но імгнен­ня­мі… Ге­ній у кай­дан­ках ыц­цё­вы шлях Льва Тэр­ ме­на, які на­ра­дзіў­ся 28 жніў­ня 1896 го­да, — вы­дат­ная асно­ва для дэ­тэк­тыў­на­га ра­ ма­на. Ён вы­най­шаў пер­шы ў гіс­то­рыі элек­трон­ны му­зыч­ны інстру­мент тэр­мен­вокс, сіс­ тэ­мы ахоў­най сіг­на­лі­за­цыі, «да­ль­на­ба­чан­не» — пра­воб­ раз тэ­ле­ба­чан­ня, сіс­тэ­мы пра­ слу­хоў­ван­ня. На па­чат­ку 30-х ця­гам не­ка­ль­кіх га­доў дэ­ман­

Ж

стра­ваў тэр­мен­вокс у ЗША і там жа пра­ца­ваў, за­ймеў­шы зна­ёмствы ў са­мых шы­ро­кіх ко­лах істэб­ліш­мен­та. Ад­нак у 1938 го­дзе Тэр­ме­ну за­ га­да­лі вяр­нуц­ца ў СССР. Дзі­ва: пра­цы там ён не знай­шоў. А ў са­ка­ві­ку 1939-га яго арыш­та­ ва­лі. За што? А ка­го та­ды тое ці­ка­ві­ла?! Эта­пы: Ма­га­дан, па­ зней «ту­па­леў­скае» бю­ро, дзе яго­ным асіс­тэн­там быў Сяр­гей Ка­ра­лёў, на­рэш­це, у 1947-м Ста­лін­ская прэ­мія (зня­во­ле­на­ му!) за сіс­тэ­му пад­слух­ван­ня. Рэ­абі­лі­та­ва­ны ў тым жа го­дзе, пры Мас­коў­скай кан­сер­ва­ то­рыі ства­рыў ла­ба­ра­то­рыю, якую ўла­ды зніш­чы­лі праз 20 га­доў. У 1991-м, ма­ючы 95 га­ доў, усту­піў у КПСС. Па­тлу­ма­ чыў так: «Я Ле­ні­ну аб­яцаў». Ме­на­ві­та яму Тэр­мен паказваў свой інстру­мент на па­чат­ку 1920-х.

Фа­на­там Льва Тэр­ме­на з’яўля­ ецца вя­до­мы фран­цуз­скі вы­ка­ наў­ца Жан-Мі­шэль Жар. Ад­нак не адзін ён да­гэ­туль вы­ка­рыс­ тоў­вае тэр­мен­вокс. Бе­ла­рус­кі гі­та­рыст Алекс Рас­топ­чын спа­ лу­чае вы­ка­нан­не на гі­та­ры з эфек­та­мі тэр­мен­вок­са. Ці­ка­ва, што ў 2006 го­дзе тэ­атр «У мос­ та», што ў Пяр­мі, па­ста­віў спек­ такль «Тэр­мен», пры­све­ча­ны аме­ры­кан­ска­му пе­ры­яду жыц­ ця вы­на­ход­ні­ка.

1. Афры­кан­ская «Але­ся». Фо­та youtube.com.

2. То­ні Бе­нэт. Фо­та cnn.com.

3. Леў Тэр­мен. Фо­та maximonline.ru.

3

ПРЭ­М ’Е­Р Ы з Тац­ця­най Му­шын­скай

Н

а па­чат­ку ве­рас­ня, ка­лі чы­ тач атры­мае гэ­ты ну­мар ча­со­пі­са, звы­чай­на рас­па­чы­на­ ецца но­вы тэ­атра­ль­ны се­зон. У роз­ных кра­інах, на роз­ных кан­ты­нен­тах. Якія не­ча­ка­ныя на­звы ён аб­яцае? Наш На­цы­яна­ль­ны тэ­атр опе­ ры і ба­ле­та па­ка­жа прэ­м’е­ ру «Вя­сел­ля Фі­га­ра» Мо­цар­ та. З ад­на­го бо­ку, гэ­та да­ні­на 260-га­до­ва­му юбі­лею кам­па­зі­ та­ра, які адзна­ча­ецца ў све­це, а з дру­­го­га — но­вая інтэр­прэ­ та­цыя ад­на­го з са­мых па­пу­ляр­ ных тво­раў. Тым бо­льш па­пя­ рэд­няя вер­сія ўзнік­ла ў Мін­ску да­ўно, ажно ў 1980-м. Па­ста­ ноў­шчы­кам «Вя­сел­ля» вы­сту­ пае Мі­ха­іл Кіс­ля­роў, га­лоў­ны рэ­жы­сёр мас­коў­ска­га Ка­мер­ на­га му­зыч­на­га тэ­атра імя Па­ кроў­ска­га. У двух буй­ных ка­лек­ты­вах на­ шай усход­няй су­сед­кі — Ека­ ця­рын­бур­гскім тэ­атры опе­ры і ба­ле­та і Вя­лі­кім тэ­атры Ра­ сіі — на­ступ­ны се­зон про­йдзе пад зна­кам твор­час­ці Ма­ісея Вай­нбер­га. Адзін з буй­ней­шых кам­па­зі­та­раў ХХ ста­год­дзя, які на­ра­дзіў­ся ў Вар­ша­ве, ён пэў­ ны час жыў у Мін­ску, дзе ву­ чыў­ся ў Бел­дзярж­кан­сер­ва­то­ рыі ў кла­се Ва­сі­ля За­ла­та­ро­ва.

4

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

У тэ­атра­ль­най ста­лі­цы Сі­бі­ры з’явіц­ца яго­ная опе­ра «Па­са­ жыр­ка», у Вя­лі­кім тэ­атры ад­бу­ дзец­ца прэм’ера «Іды­ёта». Жыц­цё кам­па­зі­та­ра скла­ла­ся да­стат­ко­ва тра­гіч­на. Вы­пус­кнік Вар­шаў­скай кан­сер­ва­то­рыі, ён пе­ра­ехаў у СССР, ра­ту­ючы­ся ад жа­хаў Дру­гой сус­вет­най вай­ны. Ба­ць­кі і сяс­тра Вай­нбер­га тра­ пі­лі ў Ло­дзін­скае ге­та і за­гі­ну­лі ў кан­ц ла­ге­ры Траў­ні­кі. Ду­ма­ ецца, не­вы­пад­ко­ва ў твор­час­ці му­зы­кан­та ўзнік­ла «Па­са­жыр­ ка»: сю­жэт опе­ры, на­пі­са­най па­вод­ле апо­вес­ці поль­скай пі­сь­мен­ні­цы Зоф’і По­смыш, звя­за­ны з кан­ц ла­ге­рам Асвен­ цім. Парт­ыту­ру кам­па­зі­тар на­ пі­саў па за­ка­зе Вя­лі­ка­га тэ­атра ў 1967—1968 га­дах, але опе­ра так і не бы­ла па­стаў­ле­на, хоць ме­ла вы­со­кую ацэн­ку ка­лег, у тым лі­ку Дзміт­рыя Шас­та­ко­ві­ ча — з ім кам­па­зі­тар доў­га сяб­ ра­ваў. Шы­ро­кая пуб­лі­ка ве­дае му­зы­ ку Вай­нбер­га дзя­ку­ючы па­пу­ ляр­ным кі­нас­туж­кам «Ля­цяць жу­ра­вы», «Тэ­ге­ран-43», «Утай­ ма­ва­ль­ні­ца тыг­­раў», «Афо­ня». Але знач­ная час­тка яго­нае твор­час­ці да­гэ­туль за­ста­ецца не­вя­до­май: Ма­ісею Вай­нбер­ гу на­ле­жаць 26 сім­фо­ній, сем опер, пяць інстру­мен­та­ль­ных кан­цэр­таў. Ці­ка­васць да «Па­ са­жыр­кі» ўзнік­ла па­сля смер­ці кам­па­зі­та­ра ў 1996-м. Дзе­сяць га­доў та­му ад­бы­ло­ся кан­цэр­т­ нае вы­ка­нан­не опе­ры ў Маск­ ве, на сцэ­не Між­на­род­на­га До­ма му­зы­кі. У 2010-м ад­на за ад­ной з’яўля­юцца кан­цэрт­ныя і сцэ­ніч­ныя вер­сіі: Но­ва­сі­бірск, Брэ­генц, Вар­ша­ва. 2013 год —

Ба­дэн. 2014 — Х’юстан, НьюЁрк, Перм. 2015 — Чы­ка­га і Фран­кфурт. Па­ста­но­вач­ная бры­га­да ека­ ця­рын­бур­гскай «Па­са­жыркі» — ды­ры­жор Олі­вер фон Дох­на­­ньі, рэ­жы­сёр і сцэ­ног­раф Та­­дэўш Штрас­бер­гер — тая ж, што пра­ ца­ва­ла над опе­рай Фі­лі­па Гла­ са «Са­ць­ягра­ха», якая ме­ла шы­ро­кі роз­га­лас і пры­знан­не (спец­прэ­мія жу­ры і прыз кры­ ты­кі пад­час апош­няй «За­ла­той мас­кі»). Та­му і гэ­тая прэм’ера бу­дзе мець вя­лі­кі рэ­за­нанс. А ця­пер на­конт опер­ных на­ві­ нак іншых зна­ка­мі­тых ка­лек­ ты­ваў. Вя­лі­кі тэ­атр Рас­іі ў но­ вым се­зо­не па­ка­жа прэм’еру «Ма­нон Ляс­ко» Пу­чы­ні (у Мін­ ску ме­ла­ма­ны па­зна­ёмі­лі­ся з тво­рам у час гас­тро­ляў Дзяр­ жаў­най опе­ры «Эсто­нія»). Яшчэ ад­на но­вая на­зва на афі­шы — «Бі­лі Бад» бры­тан­ца Бен­джа­ мі­на Бры­тэ­на. Гэ­та су­мес­ная па­ста­ноў­ка з Англій­скай на­ цы­яна­ль­най опе­рай. На гіс­та­ рыч­ную сцэ­ну вер­нец­ца «Сня­ гур­ка» Рым­ска­га-Кор­са­ка­ва (у па­пя­рэд­ніх па­ка­зах опе­ры ад­ ну з ге­ра­інь, Ку­па­ву, спя­ва­ла на­ша Анас­та­сія Мас­кві­на). На­пя­рэ­дад­ні ад­крыц­ця тэ­ат­ ра­ль­на­га се­зо­на не­ль­га не зга­ даць і пра­ект «TheatreHD». Ён быў пры­ду­ма­ны і рас­па­ча­ты год та­му Цэн­трам ві­зу­аль­ных і вы­ка­наў­чых мас­тац­тваў «АРТ Кар­па­рэйшн», які ўспры­ма­ец­ ца як адзін з ру­ха­ві­коў мін­ска­ га мас­тац­ка­га жыц­ця. Уво­гу­ле пра­кты­ка тран­сля­ цый тэ­атра­ль­ных па­ста­но­ вак на экра­ны кі­на­тэ­атраў шы­ро­ка рас­­паў­сю­джа­ная ў све­це. Пер­шая тран­сля­цыя з нью-ёркскай «Мет­ра­по­ лі­тэн» ад­бы­ла­ся яшчэ дзе­ сяць га­доў та­му. Каб рас­ па­чаць пад­обную акцыю ў Бе­ла­ру­сі, «АРТ Кар­па­рэйшн» вёў пе­ра­мо­вы ажно два га­ды.­ У вы­ні­ку за се­зон 2015—2016 у Мін­ску ў кі­на­тэатры «Цэн­тра­ ль­ны» бы­ло па­ка­за­на трыц­ цаць тры па­ста­ноў­кі з тэ­атраў Нью-Ёрка, Мас­квы і Лон­да­на. Ад­бы­ло­ся 50 се­ансаў, на якія тра­пі­ла ка­ля 4 ты­сяч ча­ла­век. Баль для эстэ­таў!

Лет­нія ме­ся­цы ў ста­лі­цы пе­ ра­ста­лі быць «мёр­твым се­зо­ нам» так­са­ма дзя­ку­ючы «АРТ Кар­па­рэйшн». У лі­пе­ні — жніў­ ні пры­хі­ль­ні­кі Мэ­цью Бор­на, аван­­гард­на­га ба­лет­май­стра, лаў­рэ­ата аме­ры­кан­скай тэ­ат­ ра­ль­най прэ­міі «То­ні», па­ба­чы­ лі ў фар­ма­це 3D дзве яго па­ ста­ноў­кі. Спа­чат­ку «Кар Мэн», у якой з’яд­на­ныя му­зы­ка Бі­зэ, Шчад­ры­на і эстэ­ты­ка дэ­тэк­ тыў­на­га ра­ма­на, по­тым до­сыць скан­да­ль­ную вер­сію «Ле­бя­дзі­ на­га воз­ера». У ве­рас­ні зна­ ёмства з ха­рэ­огра­фам бу­дзе доў­жыц­ца праз па­каз яго­най «Спя­чай кра­су­ні». Сё­ле­та да опер­на-ба­лет­ ных і дра­ма­тыч­ных спек­так­ ляў да­лу­­чы­л­і­ся фі­ль­мы-выста­ вы — сап­раў­ды ўні­ка­ль­ныя да­ку­мен­та­ль­ныя стуж­кі, якія рас­па­вя­да­юць пра лёс сус­вет­ ных шэ­дэў­раў. А се­зон тран­ сля­цый пра­екта «TheatreHD» па­чнец­ца то­ль­кі ў кас­трыч­ні­ку. «Пасажырка» Маісея Вайнберга. Лірычная опера Чыкага.

ПАДЗЕЙ­Н Ы ШЭ­РАГ з Жанай Лашкевіч

Я

ркі, му­зыч­ны, ды­на­міч­ны «Кош­чын дом» на сцэ­не Тэ­атра юна­га гле­да­ча па­чы­на­ юць і раз­ыгры­ва­юць... фа­на­ты. Ну, ад­мыс­ло­выя ма­ла­дзе­нь­кія ка­ты і кот­кі, якіх ду­жа ва­біць жыц­цё і воб­раз Кот­кі-зор­кі з пры­го­жа­га до­ма, — ад ва­рот ды з-пад вок­наў іх за­ўжды га­няе двор­нік Ба­зыль. Ад­чуць ся­бе та­кім са­мым фа­на­там мож­на пад му­зы­ку Ле­ані­да Па­ўлён­ка: хо­чац­ца ска­каць — і ма­лод­шая па­ло­ва гля­дзе­ль­ні ска­ча (не­ здар­ма пад­час ка­пі­та­ль­на­га ад­на­ўлен­ня па­шы­ры­лі ўсе пра­ хо­ды!). Але як хут­ка і без пры­ му­су вяр­нуць на мес­цы са­мых

раз­ду­рэ­лых? На ад­лег­лас­ці вы­цяг­ну­тай гля­дац­кай ру­кі па за­ле пра­хо­дзяць га­лод­ныя бяз­ дом­ныя ка­ця­ня­ты... «Кош­чын дом» Са­му­іла Мар­ ша­ка ў пе­ра­кла­дзе Ры­го­ра Ба­ра­ду­лі­на, пры­мер­ка­ва­ны да лет­ніх ва­ка­цый у шко­лах, чар­ го­вы раз з’явіў­ся на сцэ­не тэ­ атра дзя­ку­ючы Мі­ніс­тэр­ству па надзвы­чай­ных сі­ту­ацы­ях: праз вер­шы і гу­ль­ню, зда­ецца, ямчэй за ўсё рас­па­вес­ці дзе­ цям пра­ві­лы жыц­цё­вай бяс­ пе­кі. Спе­цы­яль­на на­ву­ча­ныя інструк­та­­ры МНС і цэ­лы атрад юных па­жар­ных-вы­ра­тоў­цаў тлу­ма­чы­лі іх на прэм’еры са­ мым вы­гад­ным тэ­атра­лі­за­ва­ ным чы­нам про­ста ад ува­хо­ду. І ўжо спа­га­дзя ці не най­бо­льш важ­ным за­сво­еным пра­ві­лам дзе­ці падзя­лі­лі­ся з вы­ка­наў­ ца­мі На­стай Аста­пен­ка і Ула­ дам Ві­наг­ра­да­вым: ня­мож­на кі­даць ка­ця­ня­таў! Ве­ра­год­на, дзе­ля гэ­тай вы­сно­вы рэ­жы­ сёр-па­ста­ноў­шчык Ула­дзі­мір Са­віц­кі і ра­біў спек­такль, шу­ ка­ючы воб­ра­зы і шту­ку­ючы ха­ рак­та­ры кож­на­га пер­са­на­жа з да­па­мо­гай мас­тач­кі Дар’і Вол­ ка­вай. Ну як не ўзга­даць пра шы­коў­ную кам­па­нію гас­цей на кош­чы­най ве­ча­ры­не: Пеў­ня з Ку­ры­цай (Ге­надзь Га­ран­скі з Мар­тай Шан­тар), Ка­зу з Каз­ лом (Лі­за­ве­ту Шу­ка­ву з Аляк­ сан­драм Та­ра­са­вым) і Свін­ню (Тац­ця­на Ку­леш), пра кра­су­ню Кот­ку — Во­ль­гу Сі­ні­цу аль­бо пра ка­ла­рыт­на­га Ба­зы­ля ў вы­ ка­нан­ні Мі­ка­лая Ля­вон­чы­ка. Раз­ам з да­свед­ча­ны­мі артыс­та­ мі ў па­ста­ноў­цы свае пер­шыя ро­лі сыг­ра­лі па­чат­коў­цы. Праз «Кош­чын дом» яны ад­кры­ва­лі для ся­бе Тэ­атр юна­га гле­да­ча і ву­чы­лі­ся пра­ца­ваць з яго­най не­ўтай­моў­най пуб­лі­кай па ўсіх пра­ві­лах тэ­атра­ль­най бяс­пе­кі.

«Кошчын дом». Сцэна са спктакля. Фо­та Юліі Мац­ке­віч.

ФО­ТА­РАМ­К І Лю­бо­ві Гаў­ры­люк

З

да­ва­ла­ся б, у дыс­ку­сі­ях і на пра­кты­цы ў ба­ра­ць­бе за на­шу лю­бі­мую што­дзён­насць упэў­не­на пе­ра­ма­гае пра­мая да­ку­мен­та­ль­ная фа­таг­ра­фія. У ёй мы спра­бу­ем знай­сці свой асаб­лі­вы арт, сты­ліс­ты­ку, якая вы­ве­дзе да­ку­мент і рэ­пар­таж на ўзро­вень мас­тац­тва. Але не, не­за­леж­на ад гэ­тай мо­ды твор­ цы не зда­юцца! І на­пі­ра­юцца ў сва­ім пра­ве на экс­пе­ры­мен­ты з опты­кай, дру­кам, усё но­вы­ мі ра­кур­са­мі, дэ­кан­струк­цы­яй ды іншы­мі фо­ку­са­мі. У апош­ ніх пра­ектах НЦСМ і га­ле­рэі «Ў» фо­та­ка­ла­жы і ма­ні­пу­ля­цыі з вы­явай — ка­лі сам ма­лю­нак не руй­ну­ецца — не ад­во­дзяць аўта­ра з фа­таг­ра­фіч­най сцеж­кі. По­бач з раз­на­моў­най, роз­на­ ка­ля­ро­вай «Ана­то­мі­яй», пра якую мы пісалі ў папярэднім нумары, «Хва­ля» Хан­ны Му­ рай­да вы­гля­дае дыс­цып­лi­на­ ва­ным еўра­пей­скім пра­ектам, вы­бу­да­ва­ным з юве­лір­най да­ клад­нас­цю. Хан­на па­сля­доў­на раз­мяш­чае се­рыі, прэ­па­руе іх, спа­лу­чае, ро­біць ідэю і гу­ль­ню з вы­явай адзі­ным пра­цэ­сам. Андрэйс Стро­кінс з «Алім­пій­ скі­мі це­ла­мі» най­бо­льш бліз­ кі ёй па эстэ­тыч­ным эфек­це ў сва­ёй экс­па­зі­цыі: пра­зрыс­ тасць, лёг­кая пра­сто­ра, экс­прэ­ сія, за­ка­муф­ля­ва­ная не­вя­лі­кі­мі фар­ма­та­мі і пе­ра­ця­кан­нем ад­ на­го ў іншае. На тое, зрэш­ты, і хва­ля, і ця­лес­нае імкнен­не да алім­пій­скай да­ска­на­лас­ці. Аса­біс­ты «Сус­вет­ны акі­ян» Му­ рай­да, скла­дзе­ны з роз­ных акі­ янаў па Google Maps, сап­раў­ды пе­рад­ае ад­чу­ван­не сва­яцтва са сты­хі­яй і на­ват зна­хо­джан­ ня ўнут­ры яе. Аўтар­ка не­на­ вяз­лі­ва пад­трым­лі­вае гэ­тае па­чуц­цё, раз­мяс­ціў­шы ад­біт­кі

се­рый «Пры­ліў» і «Хва­лі па­мя­ ці» ў не­вя­лі­кія круг­лыя ра­мы — вель­мі на­гад­вае ілю­мі­на­та­ры на ка­раб­лях. «Хва­ля», на­ту­ра­ль­на, не адзі­на пра­ві­ль­ны спо­саб падзя­ліц­ца пе­ра­жы­ван­нем праз рэ­чы­ва, гук або прад­мет. Зу­сім іншы пры­ём дэ­ман­струе Жан­на Глад­ко ў сва­ёй ня­змен­ най «та­та­вай» тэ­ме. Пры­ма­ючы ўдзел у ка­лек­тыў­ным пра­екце

«за» ма­люн­кам, дру­гім пла­нам. У вы­пад­ку з «Хва­лямі па­мя­ ці» пе­ра­жы­ван­не бо­льш арга­ ніч­нае: ню­ансi­роў­ка ко­ле­раў, тон­касць мі­ні­яцюр­ных ста­рых фа­таг­ра­фій і па­ля­ро­iдаў — на­ вед­нік між­во­лі пад­да­ецца вы­ тан­ча­нас­ці, па­во­ль­най інта­на­ цыі аўтар­кі. Але Жан­на — як за­ўжды — пра­ цуе з унут­ра­ным кан­флік­там і «апра­нае» на яго мас­ку вон­

Ка­ра­ля Ра­дзі­шэў­ска­га (Поль­ шча) «QAI / BY» у га­ле­рэі «Ў», мас­тач­ка так­са­ма вы­ка­рыс­тоў­ вае ма­ні­пу­ля­цыю з вы­явай, але іншай улас­ці­вас­ці. Па­зна­чыў­шы пад­абен­ства — ве­ль­мі ад­нос­нае — ба­ць­кі з Але­нам Дэ­ло­нам, Жан­на гры­мі­ ру­ецца ў той жа воб­раз. Фа­та­ г­ра­фіі, сты­лі­за­ва­ныя пад да­ку­ мен­та­ль­ную архіў­ную здым­­ку, амаль па­цвяр­джа­юць іх пад­об­ насць. Амаль, але не зу­сім. Пад­ ме­на муж­чын і жан­чын, бліз­кіх і да­лё­кіх у ад­но­сі­нах з ку­мі­рам і ў пе­ра­адо­лен­ні пад­аўлен­ня ўлас­най ідэн­тыч­нас­ці — пра­ цэс ві­да­воч­ны. На шчас­це, не вы­нік: не­вя­лі­кі за­зор «амаль» яшчэ дае аб са­бе знаць. Пад­ ме­на не рэ­аль­ная, не кан­чат­ ко­вая — гля­дач ад­чу­вае тут «трук» і пра­бле­ма­ты­за­цыю, якая так ха­рак­тэр­на для Жан­ ны і за­ўсё­ды ста­іць як быц­цам

ка­ва­га сва­яцтва. Але воб­раз ма­ла­до­га Дэ­ло­на за­над­та ме­ дыйны i глян­ца­вы, ён па­кі­дае за са­бой пра­ва на гу­ль­ню. Кі­не­ ма­таг­ра­фіч­ныя ге­роі, чые аб­ ліч­чы так шы­ро­ка і без­умоў­на рас­ты­ра­жа­ва­ныя, пра­ктыч­на па­збаў­ле­ны для нас ча­ла­ве­чых якас­цяў — ім скла­да­на пры­пі­ саць па­чуц­ці чы­іхсь­ці ба­ць­коў, дзя­цей. За­тое мож­на фан­та­ зі­яваць. Сва­яцкія ад­но­сі­ны з ба­ць­кам не ка­рэ­лю­юцца са стаў­лен­нем да ку­мі­раў. Апош­ нія — не на­праў­ду, а з ба­ць­кам хоць і скла­да­на, за­блы­та­на — але блі­жэй да жы­во­га па­чуц­ця. Ад­нак на пы­тан­не, што ж гэ­та та­кое — пра­ўдзі­вае, шчы­рае ў мас­тац­тве і жыц­ці, — яшчэ ні­ хто не ад­ка­заў.

Хан­на Му­рай­да. Сус­вет­ны акі­ян. Ка­лаж. 2015.

5

Х А ­Р Э ­А Г Р А ­Ф І Я • Т Э ­М А : Б А ­Л Е Т ­Н А Е Л Е ­Т А Ў В Я ­Л І ­К І М

С Ё ­Л Е ­ТА Г ЭТ Ы Ф Е С­Т Ы ­В АЛ Ь Л А­Д З І Ў­С Я Т РЭ ­Ц І РА З. Д А Я ГО П Р Ы ­З В Ы Ч ­ А ­І Л І ­С Я П У Б ­Л І ­К А, КУ­Л Ь­Т У Р Н ­ А Я Г РА ­М АД­С КАС Ц Ь, СА­Л І С­Т Ы С В А Е І З А М ­ ЕЖН ­ Ы Я. ФЭ СТ П А­С Т У ­П О ­В А СТА ­Н О ­В І Ц ­Ц А Т РА­Д Ы Ц ­ ЫЯ ­ Й, УС П Р Ы М ­ А ­Е Ц Ц А Я К У РА­Ч Ы С­ТА Е З А­ КА Н Ч ­ Э Н ­Н Е С Е ­З О ­Н А І А Б ­А В Я З ­К О В ­ Ы Ф РА Г ­М Е Н Т Т Э­АТ РА­Л Ь ­Н А ­ГА П Е Й ­З А­Ж А. В Ы ­С В Е Т­Л І ­Л А­С Я, Ш ТО Н Е ТО­Л Ь ­К І Б А­Л Е Т Р Ы Ф ­М У ­Е Ц Ц А З П А­Л Ё ­ТА М, АЛ Е І Л Е ­ТА — З Б А­Л Е ­ТА М. У П РА Г­ РА М ­ Е С Ё ­Л Е Т ­Н Я Г­ А С В Я ­ТА, Я КО Е ДОЎ­Ж Ы ­Л А­С Я Ш Э С Ц Ь Д З Ё Н, З’Я Д Н А­Л І ­С Я ТА К­С А ­М А Ш Э С Ц Ь П РА ­Е КТАЎ. У Т Ы М Л І ­К У Н Я ­Д АЎ ­Н І Я П РЭ М’Е Р Ы (« М А­Л Е ­Н Ь ­К І П Р Ы Н Ц » І « М А­Л Е ­Н Ь ­К А Я С М Е Р Ц Ь »), К Л А­С І Ч ­Н Ы Я П А­С ТА ­Н ОЎ ­К І « Л Е Б ­ Я ­Д З І ­ НАЕ ВОЗЕ ­ РА » ( З УД З Е Л ­ АМ БЫЛ ­ ОЙ НАШ ­ А Й, А Ц Я П ­ ЕР ПІЦ ­ Е Р­С КА Й СА­Л І С­Т К І КА Ц ­ Я ­Р Ы Н ­ Ы БОРЧ ­ А Н ­К А ), « Ц Е Н ­ І» (Д З Е Я З Б А­Л Е ­ТА « Б А Я ­ Д Э Р ­К А »), К І Л ­ І ­Я Н АЎ­С К І Я « Ш Э С Ц Ь ТА Н Ц ­ АЎ ». У Г Э­Т Ы М А РТ Ы К ­ У­Л Е П А­С П РА Б ­ У Ю З РА Б ­ ІЦЬ АКЦЭНТ НА Д З В ЮХ СА ­М Ы Х Я Р К І Х, Н А М А Ю ДУ М ­К У, П АД З Е ­Я Х ФЭ С­Т У — П РЭ ­М ’Е ­Р Ы Б А­Л Е ­ТА « КА­Х А Н ­Н Е І С М Е Р Ц Ь », Ш ТО Б Ы Ў П А ­К А ­З А ­Н Ы З РО З ­Н Ы М С К Л А­Д А М В Ы ­К А ­Н АЎ ­Ц АЎ, І Ф І ­Н А­Л Ь ­Н Ы М ГА­Л А. Д А ­П ОЎ ­Н І Ц Ь А ГУ­Л Ь ­Н У Ю КА Р ­Ц І Н ­ У ГУ­ТА Р ­К А З БЕЛ ­ А ­Р УС К ­ А-А Н ГЛ І Й ­С КА Й Б А­Л Е ­Р Ы ­Н А Й КС Е ­Н І ­Я Й АЎС Я ­Н І К, УД З Е ­Л Ь ­Н І ­Ц А Й ГА­Л А- КА Н ­Ц Э Р­ТА.

ШЭСЦЬ ТАН­Ц АЎ ВА­К ОЛ КА­Х АН­Н Я І СМЕР­Ц І Тац­ця­на Му­шын­ская Ска­жу шчы­ра: на прэ­м’е­ру ба­ле­та «Ка­хан­не і смерць» я вы­праў­ ля­ла­ся з інта­рэ­сам, але на­стро­ем пэў­на­га скеп­ты­цыз­му. Ізноў­ Усход, та­ямні­чы і ча­роў­ны? Яго не за­мно­га на на­шай сцэ­не? Акра­ мя «Бах­чы­са­рай­ска­га фан­та­на» і «Па­ла­вец­кіх ско­каў», у апош­нія га­ды на афі­шы з’яві­лі­ся «Ша­хе­ра­за­да», «Та­мар», «Сем пры­га­жунь». Мне за­пя­рэ­чаць: тэ­ма Усхо­ду ў ба­ле­це бяс­кон­цая і не­вы­чэр­пная, ніш­то так не ва­біць гле­да­ча, як ві­до­віш­ча эфек­тных усход­ніх тан­ цаў. І з тым па­га­джу­ся. Роз­дум і сум­нен­ні вы­к лі­ка­ла так­са­ма аўтар­ства му­зы­кі. Па­лад Бю­ль­бюль-аглы (да­рэ­чы, яго­нае сап­раў­днае — імя Па­лад Ма­ме­ даў), бяс­спрэч­на, шмат у чым уні­ка­ль­ная фі­гу­ра. Аўтар і вы­ка­наў­ ца ўлас­ных пе­сень, надзвы­чай па­пу­ляр­ных у СССР. Зна­ка­мі­ты спя­ вак і акцёр, на­род­ны артыст Азер­бай­джа­на і Са­вец­ка­га Са­юза. Пед­агог, док­тар мас­тац­тваз­наў­ства, пра­фе­сар. У апош­ні час па­сол Азер­бай­джа­на ў Рас­іі. Пад­обнай шмат­гран­нас­цю мож­на за­хап­ляц­ца. Але ці ма­ла існуе пры­к ла­даў, ка­лі тэ­атр (не аб­авяз­ко­ва наш) бя­рэц­ца за па­ста­ноў­ку, зы­хо­дзя­чы з па­ва­гі да асо­бы, гра­мад­ска­га пры­знан­ня, роз­га­ла­су і пе­ра­ка­нан­ня, што на вя­до­мае імя гля­дач аб­авяз­ко­ва по­йдзе? Пра­кты­ка свед­чыць: кам­па­зі­тар час­цей за ўсё за­йма­ецца то­ль­ кі са­чы­нен­нем, і су­р’ёз­ны мас­тац­кі вы­нік уз­ні­кае та­ды, ка­лі ёсць ма­сіў опу­саў. Па шчы­рас­ці, сам спек­такль мно­гія мае сум­нен­ні і скеп­ты­цызм раз­ве­яў. Спа­чат­ку пра парт­ыту­ру. Яна за­хап­ляе па­ўднё­вым тэм­пе­ра­мен­ там, экс­та­тыч­нас­цю, сап­раў­дным на­па­лам эмо­цый і страс­цей. У му­зы­цы ха­пае эма­цый­най яркас­ці, раз­на­стай­нас­ці рыт­маў, тэм і ме­ло­дый. Вы­со­кі гра­дус па­чуц­цяў, без яко­га ба­лет­нае ві­до­віш­ ча на­огул не мо­жа ўзнік­нуць. Лі­рыч­ныя тэ­мы пра­чу­лых ад­ажыа, імклі­вае раз­гор­тван­не ма­са­вых тан­цаў, ды­на­мі­ка сцэн біт­ваў, кан­траст зма­ган­ня жыц­ця і смер­ці, ка­хан­ня і ня­бы­ту — раз­на­стай­ ныя фар­бы ўзні­ка­лі ў аркес­тра­вай плы­ні. Прэм’ерныя па­ка­зы пра­ вёў азер­бай­джан­скі ды­ры­жор Эюб Ку­лі­еў, на­ступ­ны­мі апя­ку­ецца бе­ла­рус­кі ма­эстра Андрэй Іва­ноў. Глы­бо­кае і пе­ра­ка­наў­чае ўва­саб­лен­не тэ­мы аб­умоў­ле­на тым, што ба­лет па­стаў­ле­ны на сю­жэт ста­ра­жыт­на­цюр­кска­га эпа­су «Кні­га май­го дзе­да Кар­ку­да». У цэн­тры спек­так­ля не то­ль­кі дра­ма­тыч­ны лёс га­лоў­ных ге­ро­яў — хлоп­ца Азе­ра і дзяў­чы­ны Бай­джан (кра­са­ 6

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

моў­на, ка­лі праз яднан­не імё­наў уз­ні­кае на­зва кра­іны). Пры­ват­ ная гіс­то­рыя раз­гор­тва­ецца на фо­не ба­ра­ць­бы двух пля­мё­наў — агу­заў і кіп­ча­коў. Уда­лае ліб­рэ­та ба­ле­та «Ка­хан­не і смерць», зроб­ле­нае ха­рэ­ограф­ кай Во­ль­гай Кос­тэль, да­зво­лі­ла за­ся­ро­дзіц­ца на ма­лой ко­ль­кас­ці дзей­ных асоб. Гэ­та га­лоў­ныя ге­роі, два ха­ны — кі­раў­ні­кі ва­ра­гу­ ючых гру­по­вак, Агуз-хан і Га­ра-ме­лік. Не­ча­ка­ным ад­крыц­цём ба­ лет­май­стар­кі ста­ла­ся і тое, што воб­раз Ка­хан­ня і воб­раз Смер­ці ма­юць па два аб­ліч­чы, жа­но­чае і муж­чын­скае. Тан­ца­ва­ль­ныя сек­ стэ­ты га­лоў­ных ге­ро­яў і мі­фіч­ных пер­са­на­жаў утва­ры­лі ў «Ка­хан­ ні і смер­ці» ці­ка­выя па плас­ты­цы і ба­га­тыя па сэн­се кам­па­зі­цыі. Асноў­ных ге­ро­яў ня­шмат, але ства­ра­ецца ўра­жан­не, што ў ба­ле­це мнос­тва дзей­ных асоб, раз­на­стай­ныя ма­са­выя сцэ­ны. Па­пя­рэд­ні­мі пра­ца­мі Во­ль­гі Кос­тэль у Опер­ным бы­лі ары­гі­на­ль­ ныя, све­жыя па дум­цы і мо­ве мі­ні­яцю­ры, прэ­зен­та­ва­ныя пад­час кан­цэр­таў і ба­лет­ных га­ла. У 2012-м на Экс­пе­ры­мен­та­ль­най сцэ­не яна па­ста­ві­ла спек­такль «Ме­та­мар­фо­зы», што ва­біў нетрывіяль­ нас­цю мыс­лен­ня, не­ча­ка­ным спа­лу­чэн­нем тан­ца і ва­ка­лу. «Ка­хан­ не і смерць» — па сут­нас­ці пер­шая по­ўна­мет­раж­ная па­ста­ноў­ка Кос­тэль на вя­лі­кай пля­цоў­цы.

Існу­юць у на­шым Опер­ным па­ста­ноў­кі, пра якія злас­ліў­цы ка­жуць, што артыс­ты іх ве­ль­мі лю­бяць, бо там… не трэ­ба тан­ца­ваць. Мож­ на то­ль­кі ха­дзіць па сцэ­не. Або бу­да­ваць воб­раз праз пан­та­мі­му (не­здар­ма апош­нюю на­зы­ва­юць мо­вай глу­ха­ня­мых). У «Ка­хан­ні і смер­ці» тан­ца­ваць сап­раў­ды трэ­ба. Ха­рэ­агра­фіч­ная парт­ыту­ра ба­ле­та на­сы­ча­ная і скла­да­ная. Ён імклі­ва раз­гор­тва­ецца і тры­ мае ў на­пру­жан­ні. Мір­нае жыц­цё агу­заў, на­ра­джэн­не па­чуц­цяў, ка­хан­не, вя­сел­ле — пік ра­дас­ці. Не­ча­ка­нае на­па­дзен­не кіп­ча­коў. Па­лон, смерць Азе­ра, зма­ган­не… Тут ня­ма пус­тых эпі­зо­даў. Ду­маю, Кос­тэль шмат у чым пе­ра­ўзыш­ла ся­бе ра­ней­шую. Важ­нае свед­ чан­не мас­тац­кай пе­ра­мо­гі — на­яўнасць улас­най тан­ца­ва­ль­най мо­вы. Ка­лі плас­тыч­ная плынь — гэ­та не су­цэ­ль­ныя цы­та­ты і не пе­ра­йман­ні. Да прэм’еры бы­ло пад­рых­та­ва­на тры скла­ды вы­ка­наў­цаў. Я па­ ба­чы­ла тую вер­сію, дзе парт­ыі га­лоў­ных ге­ро­яў тан­ца­ва­лі Ягор Азар­ке­віч (Азер) і Вік­то­рыя Трэн­кі­на (Бай­джан). Ён — во­ін, ма­гут­ ны, ду­жы, упэў­не­ны ў са­бе. Здат­ны ў тра­гіч­ную хві­лі­ну ад­даць за ка­ха­ную сваё жыц­цё. Яна — та­нют­кая, крох­кая, не­ве­ра­год­на вы­ раз­ная па лі­ні­ях. У ду­этах шмат не­ча­ка­най плас­ты­кі, вір­ту­озных пад­тры­мак. Дзі­ вос­ная гар­мо­нія, вы­раз­ны псі­ха­ла­гіч­на-ві­зу­аль­ны кан­траст. Вы­ дат­ныя са­ліс­ты! Як і дзве па­ры вы­ка­наў­цаў воб­ра­заў Ка­хан­ня і Смер­ці — На­тал­ля Раб­ца­ва і Кан­стан­цін Бе­лах­вос­цік, Надзея Фі­ лі­па­ва і Ігар Мац­ке­віч, яны тан­ца­ва­лі за­пар на зда­чы і на дзвюх прэм’ерах. Вя­до­ма, у ха­рак­та­рыс­ты­цы двух пля­мё­наў пры­сут­ні­чае кан­траст. Агу­зы, да якіх на­ле­жыць Азер і Бай­джан, Агуз-хан на­ма­ля­ва­ныя свет­лы­мі, ра­дас­ны­мі фар­ба­мі. Іх анта­га­ніс­ты кіп­ча­кі, што раз­бу­ ра­юць мір­нае жыц­цё, се­юць смерць, і Га­ра-ме­лік — ва­яўні­чыя, бяз­душ­ныя, амаль інфер­на­ль­ныя. За­ўва­жу: сцэ­ны ба­ёў, зма­ган­ня двух пля­мё­наў па­стаў­ле­ны Кос­тэль упэў­не­на і су­ро­ва. Ба­гац­це ві­зу­аль­на­га ўспры­ман­ня ба­ле­та «Ка­хан­не і смерць» на­ра­джа­ецца дзя­ку­ючы і сцэ­наг­ра­фіі Аляк­сан­дра Кас­цю­чэн­кі, здо­ль­най не­адной­чы тран­сфар­ма­вац­ца, і кас­цю­мам Ка­ця­ры­ны Бул­га­ка­вай, у якіх тон­ка ўліч­ва­ецца раз­на­стай­насць фак­тур і сэн­ са­вае гу­чан­не ко­ле­ру.

Спек­такль атры­маў­ся. Ду­маю, ён бу­дзе за­пат­ра­ба­ва­ны гле­да­чом. Ды то­ль­кі пры кан­цы аб’ёмнай боч­кі мё­ду, якой атры­ма­ла­ся мая рэ­цэн­зія, ма­ле-енеч­кая лы­жач­ка дзёг­цю. Ці­ка­ва ка­лі-не­будзь да­знац­ца: а на­шы дзея­чы мас­тац­тва здо­ле­юць гэ­так жа імпэт­на пра­соў­ваць тво­ры на­цы­яна­ль­най му­зы­кі ў іншыя дзяр­жа­вы, як ро­бяць гэ­та азер­бай­джан­скія ка­ле­гі — з улас­ці­вым ім тэм­пе­ра­ мен­там і пе­ра­ка­на­нас­цю? Пры кан­цы ко­ль­кі слоў пра фі­на­ль­нае га­ла, ка­лі на сцэ­ну вы­йшлі прад­стаў­ні­кі шас­ці кра­ін — Азер­бай­джа­на, Англіі, Бе­ла­ру­сі, Гер­ма­ ніі, Ка­зах­ста­на, Укра­іны. Самымі эфек­тны­мі і па-мас­тац­ку знач­ны­ мі пад­алі­ся вы­ступ­лен­ні Ні­гяр Ібра­гі­ма­вай з Азер­бай­джа­на («Ле­ бедзь» у вер­сіі Фо­кі­на і ду­эт з «Жы­зэ­лі»), Гаў­хар Усі­най і Жа­ні­бе­ка Іман­ку­ла­ва з Ка­зах­ста­на (тан­га з ба­ле­та «Ра­дэн»). За­ўжды за­хап­ ля­юся ха­рэ­агра­фія На­ча Ду­ата, але ну­мар «Static time», прад­стаў­ ле­ны са­ліс­та­мі Бер­лін­ска­га ба­ле­та, вы­гля­даў за­над­та змроч­ным і ра­цы­яна­ль­ным. На га­ла-пра­ектах звы­чай­на ці­ка­віш­ся гас­ця­мі, але сё­ле­та вы­ступ­ лен­ні гас­па­да­роў вы­гля­да­лі найбольш прад­стаў­ні­чы­мі. Сап­раў­д­ ны го­нар на­ра­джа­ецца ад та­го, што за апош­нія пяць-сем га­доў фак­тыч­на сфар­ма­ва­ла­ся і вы­йшла на аван­сцэ­ну но­вае па­ка­лен­не бе­ла­рус­кіх ба­ле­рын і тан­цоў­шчы­каў. І яны ве­ль­мі роз­ныя, ад­мет­ ныя, яркія. Мож­на пе­ра­ліч­ваць мно­гіх. Але бо­льш за ўсіх ура­зі­ лі Та­ка­то­шы Ма­чы­яма ў ну­ма­ры «Клерк» і ён жа раз­ам з Янай Штан­гей у мі­ні­яцю­ры «Фа­до» (і там, і там ха­рэ­агра­фія Кан­стан­ ці­на Куз­ня­цо­ва). Якая тэх­ніч­ная сва­бо­да і плас­тыч­ная раз­ня­во­ле­ насць, дзі­вос­ная эма­цый­насць і экс­прэ­сія! Та­кі­мі артыс­та­мі мож­ на то­ль­кі за­хап­ляц­ца і ча­каць но­вых сус­трэч. Трэ­цяе па лі­ку «Ба­лет­нае ле­та» мі­ну­ла (да­рэ­чы, ад са­ма­га па­чат­ку гэ­та пра­ект, які пры­ду­ма­ла ха­рэ­ограф­ка Во­ль­га Кос­тэль). Але бу­ дзем з ра­дас­цю ду­маць пра на­ступ­ны фэст. Бо на афі­шы зноў­ку з’явяц­ца прэм’еры, а ў Мінск за­ві­та­юць не­вя­до­мыя нам зор­кі з роз­ных кра­ін.

1. «Ка­хан­не і смерць». Ірына Яромкіна (Байджан), Юрый Кавалёў (Азер).

2. Вік­то­рыя Трэн­кі­на (Бай­джан). Фо­та прад­астаў­ле­на прэс-служ­бай тэ­атра.

7

Х А ­Р Э ­А Г Р А ­Ф І Я • Т Э ­М А : Б А ­Л Е Т ­Н А Е Л Е ­Т А Ў В Я ­Л І ­К І М

КСЕ­Н ІЯ АЎСЯ­Н ІК. АД ЖАР - ПТУШ­К І ДА МЕД­Э І Г Э­ТА Я А РТ Ы СТ КА В Ы ­С Т У ­П А­Л А Н А Б Е ­Л А Р ­ УС ­К А Й С Ц Э ­Н Е Ў П Е Р ­Ш Ы ­Н Ю. Ц І ­К А ­В АС Ц Ь Д А Я Е АСО ­Б Ы П АД ­А Г РА ­В А­Л А­С Я ШЭР ­ А ­ГА М А КА­Л І Ч ­Н АС ­Ц Е Й. КС Е Н ­ І Я АЎС Я Н ­ І К — СА­Л І С­Т КА А Н ГЛ І Й С ­ КА ­ГА Н А Ц ­ ЫЯ ­ Н А­Л Ь ­Н А ­ГА Б А­Л Е Т ­ А, СТ В О Р ­ А ­Н А ­ГА Ў 1949- М У Л О Н ­Д А Н ­ Е ТА К ­ І ­М І М Е Г­ А ­З О Р ­К А М ­ І, Я К АЛ І ­С І Я М А Р К ­ А ­В А І А Н ТО Н ДО­Л І Н. У РО З ­Н Ы Ч АС У Т РУ П ­ Е ВЫС ­ ТУП ­ А­ Л І М А Р ­Г О ФА Н ­Т Э Й Н, І В Е Т Ш А ­В І ­Р Э, КА Р­Л А Ф РА­Ч Ы, Н А­Э Л А П А Н ­Т УА. КС Е ­Н І Я Н А Р ­ А­Д З І Л ­ А­С Я І В Ы Р ­ АС ­Л А Ў М І Н С ­ КУ, Н А ­В У ­Ч А­Л А­С Я Ў Б Е Л ­ А ­Р УС ­К І М ХА ­Р Э­А Г РА­Ф І Ч ­Н Ы М КА­Л Е ­Д Ж Ы. Д З Я Ў­ Ч Ы ­Н А, Я КУ Ю ХА Ц ­ Е ­Л І АД ­Л І ­Ч Ы Ц Ь З А Б Ы Ц ­Ц А М АД­С УТ ­Н АС Ц Ь Д А­Д З Е ­Н Ы Х І « П РА­Ф Н Е П ­Р Ы Д ­ АТ ­Н АС Ц Ь », З ДО­Л Е Л ­ А З РА ­Б І Ц Ь З А­Х А П ­Л Я ­Л Ь ­Н У Ю М І Ж Н ­ А ­Р ОД ­Н У Ю КА Р’Е РУ. У Л О Н Д ­ А ­Н Е Я Н А ТА Н Ц ­ У Е ГА­Л ОЎ ­Н Ы Я П А РТ Ы ­ І Ў С П Е КТА К Л Я Х « Л Е ­Б Я ­Д З І ­Н А Е В О З ­Е РА », « Ш Ч АЎ ­К У ­Н О К », « С П Я ­Ч А Я К РА­С У ­Н Я », « КА Р­С А Р », « Ж Ы ­З ЭЛ Ь », « ЖА Р - П Т У Ш К ­ А ». Л Е ­ТАС Ь КС Е ­ Н І Я АЎС Я ­Н І К Н А ­М І ­Н А В ­ А­Л А­С Я Н А М І Ж ­Н А ­Р ОД ­Н У Ю П РЭ ­М І Ю « Б Е ­Н УА Д Э Л Я Д А Н С ». П Р Ы Ч ­ Ы М РА З ­А М З ТА ­К І ­М І В Я ­Д О ­ МЫМ ­ І А РТ Ы С­Т КА ­М І, Я К М А Р ­ Ы Я КА­Ч АТ К ­ О ­В А ( Б А­Л Е Т СА Н - Ф РА Н ­Ц Ы С К ­ А ), В О­Л Ь ­ГА С М І Р Н ­ О ­В А ( В Я ­Л І ­К І Т Э­АТ Р РАС І­ І ), ГА Н ­Н А Ц Ы ­ГА Н К ­ О ­В А ( Н А Ц ­ Ы ­Я Н А­Л Ь ­Н Ы Б А­Л Е Т Н І ­Д Э Р­Л А Н ­Д АЎ ). Сус­трэц­ца з Ксе­ні­яй на­пя­рэ­дад­ні за­ключ­на­га га­ла ака­за­ла­ся ня­ лёг­ка. «Яшчэ не пры­ля­це­ла, — пра­інфар­ма­ва­лі су­пра­цоў­ні­цы тэ­ атра. — Са­мі ча­ка­ем. Са­ма­лёт за­трым­лі­ва­ецца». Праз га­дзін­ку: «Пры­ля­це­ла. Але ба­гаж згу­біў­ся, а ў ім пу­анты для вы­ступ­лен­ня. Шу­ка­ем ця­пер па го­ра­дзе. Ёй бу­дзе не да інтэрв’ю!» Яшчэ праз па­ўга­дзі­ны: «На ўся­ля­кі вы­па­дак ча­кай­це за ку­лі­са­мі. Яна ўдзе­ль­ ні­чае ў рэ­пе­ты­цыі га­ла-кан­цэр­та». У рэ­шце рэшт мы знай­шлі­ся. Па­куль свае ну­ма­ры рэ­пе­та­ва­лі іншыя ўдзе­ль­ні­кі, я гу­та­ры­ла з англій­скай бе­ла­рус­кай за ку­лі­са­мі, ся­род дэ­ка­ра­цый, у ад­ной з аб’ёмных «кі­шэ­няў» сцэ­ны, пад му­ зы­ку ва­ры­яцый і га­ла­сы ха­рэ­огра­фаў, уз­моц­не­ныя мік­ра­фо­нам. Ксе­нія пра­маў­ляе з акцэн­там, шу­кае па­трэб­ныя сло­вы. Бо ду­мае па-англій­ску.

— На­ват не па­мя­таю, ка­лі апош­ні раз па-рус­ку раз­маў­ля­ла. Для ўдзе­лу ў фес­ты­ва­лі «Ба­лет­нае ле­та ў Вя­лі­кім» мя­не за­пра­сі­ла ха­ рэ­ограф­ка Во­ль­га Кос­тэль. Я ве­ль­мі ра­да маг­чы­мас­ці пры­ехаць у Мінск і ад­чуць ся­бе ба­ле­ры­най ме­на­ві­та на гэ­тай сцэ­не. Тут тан­ ца­ва­ла, то­ль­кі ка­лі бы­ла ма­ле­нь­кай дзяў­чын­кай. І ма­ры­ла вы­ка­ наць кож­ную ро­лю ў кож­ным спек­так­лі. Вы ка­за­лі, што ў дзя­цін­стве ба­ць­кі час­та ва­дзі­лі вас на ба­лет­ныя і опер­ныя спек­так­лі. Яны звя­за­ныя з мас­тац­твам?

— Пра­фе­сій­на — не. Ба­ць­ка — эка­на­міст, а ма­ма — псі­хо­лаг… Клас­ны псі­хо­лаг і клас­ны эка­на­міст! Ка­лі мер­ка­ваць па ва­шых твор­чых да­сяг­нен­нях...

— Так. Яны ве­ль­мі лю­бі­лі мас­тац­тва, час­та вы­праў­ля­лі­ся ў тэ­атр... Хто з’яў­ляў­ся ва­шым пед­аго­гам у ха­рэ­агра­фіч­ным ка­ле­джы?

— У На­тал­лі Мі­ка­ла­евай за­йма­ла­ся ўся­го год. На­ступ­ная вы­клад­ чы­ца На­тал­ля Со­кал моц­на на мя­не па­ўплы­ва­ла, да­ла шмат шан­ саў вы­йсці на сцэ­ну. По­тым яна з’еха­ла пра­ца­ваць у Шта­ты. А з трэ­ця­га го­да з на­шым кла­сам пра­ца­ва­ла Інэ­са Душ­ке­віч. Ха­чу рас­пы­таць пра ваш шлях у Лон­дан. Так раз­умею, ме­на­ві­та з Душ­ке­віч вы рых­та­ва­лі­ся да між­на­род­на­га кон­кур­су ў Швей­ца­ рыі. Што па­спе­лі стан­ца­ваць у Ла­за­не?

— Не па­спе­ла ні­чо­га! Па­сля 1-га ту­ру мя­не фак­тыч­на ад­се­ялі. Ён быў про­ста ўро­кам у кла­се. Пра­ўда, на яго пры­йшлі кі­раў­ні­кі школ тан­ца з роз­ных кра­ін.. У вы­ні­ку мя­не за­пра­сі­лі ву­чыц­ца ад­ра­зу ў Пе­цяр­бург, Лон­дан і Ні­дэр­лан­ды. Як вы ўспры­ня­лі маг­чы­масць ву­чыц­ца ў Англіі?

— Да­мі­на­ва­ла ра­дасць, бо я за­ўсё­ды ма­ры­ла тан­ца­ваць у Лон­да­ не. У свой час ба­чы­ла ві­дэа ба­ле­таў Ке­не­та Мак­мі­ла­на і ад­чу­ва­ла, што гэ­та ха­рэ­агра­фія мне бліз­кая.

8

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

Ва­шыя род­ныя сёс­тры так­са­ма вы­пра­ві­лі­ся на­бы­ваць ад­ука­цыю за мя­жу і шу­каць там улас­нае шчас­це. Як склаў­ся іх лёс?

— Сап­раў­ды, нас тры сяс­тры, я — ма­лод­шая. Ста­рэй­шая ста­ла артыс­ткай дра­ма­тыч­на­га тэ­атра. Яе ця­пе­раш­няе імя Алё­на Іф, яна жы­ве ў Ізра­ілі. Ве­ра­ні­ка, ся­рэд­няя, пра­цуе эка­на­міс­там. Ко­ль­кі ча­су спат­рэ­бі­ла­ся вам для моў­най сва­бо­ды?

— Ка­лі з’язджа­ла, ве­да­ла гра­ма­ты­ку, чы­та­ла. У Англіі зра­зу­ме­ла, што раз­маў­ляць зу­сім не ма­гу. У лон­дан­скай ба­лет­най шко­ле рус­ ка­моў­ных на­огул не бы­ло, ва­кол то­ль­кі за­меж­ні­кі. Та­му праз не­ ка­ль­кі ме­ся­цаў па­сту­по­ва па­ча­ла раз­маў­ляць. З та­дыш­няй ха­рэ­агра­фіч­най пад­рых­тоў­кай як ся­бе ад­чу­ва­лі?

— Ка­лі пры­еха­ла ў Лон­дан, дык па ўзроў­ні апы­ну­ла­ся вы­шэй за іншых. Усё-та­кі ў Мін­ску пра­фе­сій­нае на­ву­чан­не ба­ле­ту па­чы­на­ ецца ра­ней, чым у Лон­да­не. Але ме­то­ды­кі тут іншыя. Студэнтам да­юць бо­льш не­за­леж­нас­ці, у тым сэн­се, што раз­ліч­ва­юць на са­ ма­стой­ную пра­цу, а не то­ль­кі з пед­аго­гам. Чым яшчэ ад­мет­нае на­ву­чан­не ба­ле­ту ў Лон­да­не?

— У бе­ла­рус­кім ка­ле­джы што­год на­бі­ра­юць па дзве гру­пы. У англій­скай шко­ле яна ад­на. У шко­ле ака­за­ла­ся інтэр­на­цы­яна­ ль­ная ка­ман­да вуч­няў. Ба­лет­ныя пед­аго­гі Лон­да­на, вя­до­ма, збі­ра­ юць «вяр­шкі» па ўсім све­це, асаб­лі­ва на між­на­род­ных кон­кур­сах. Але і ў са­мой шко­ле што­год ла­дзяц­ца пра­ гля­ды. Для тых, хто хо­ча тут у пер­спек­ты­ве ву­чыц­ца. Ста­лі­ца Бры­та­ніі — ве­ль­мі да­ра­гі го­рад...

— Маё на­ву­чан­не бы­ло бяс­плат­ным. Як пра­ жы­ван­не і хар­ча­ван­не. Ці ёсць у вас ця­пер па­трэ­ба ездзіць на між­ на­род­ныя кон­кур­сы і ў якой сту­пе­ні гэ­та для вас акту­аль­на?

— Шчы­ра ка­жу­чы, ні­ко­лі не лю­бі­ла кон­кур­сы. За­ўсё­ды ці­ка­вей на сцэ­не эма­цый­на раз­ві­ ваць ро­лю, чым спа­бор­ні­чаць. У чым пры­нцы­по­вая роз­ні­ца па­між тру­пай Англій­ска­га на­цы­яна­ль­на­га ба­ле­та, дзе вы вы­сту­па­еце, і тру­пай «Ко­вент-Гар­дэн»?

— Кам­па­нія, у якой пра­цую, бы­ла ство­ра­на для та­го, каб актыў­на гас­тра­ля­ваць, па­каз­ ваць спек­так­лі не то­ль­кі ў ста­лі­цы. Та­му вы­праў­ля­емся ў твор­чыя ван­дроў­кі знач­на час­цей. Ка­ра­леў­скі ба­лет — у бо­ль­шай сту­пе­ні ста­цы­янар­ная тру­па. Аб­одва ка­лек­ты­вы імкнуц­ца мець ад­мет­ны рэ­пер­ту­ар, каб не па­ўта­рац­ца. У на­шай тру­пе кла­сі­ка і су­час­ныя па­ста­ноў­кі зба­лан­са­ва­ныя. Пе­ра­ва­га не ад­да­ецца ад­на­му кі­рун­ ку. Тру­па скла­да­ецца з 65 вы­ка­наў­цаў. У якас­ці вя­ду­чых са­ліс­таў у кам­па­ніі пра­ца­ва­ла не­ка­ль­кі артыс­таў з Тбі­лі­сі, Пе­цяр­бур­гу, але ця­пер яны пе­ра­йшлі ў іншыя ка­лек­ты­вы. У Лон­да­не я тан­цую ўжо во­сем га­доў. Ці ад­роз­ні­ва­ецца рэ­пе­ты­цый­ны пра­цэс у Бе­ла­ру­сі і Бры­та­ніі?

— Мы да­стат­ко­ва доў­га рэ­пе­ту­ем пэў­ны спек­такль, по­тым пра­цяг­ лы час па­каз­ва­ем яго. Та­му пе­ры­яд пад­рых­тоў­кі бо­льш інтэн­сіў­ ны — і для са­ліс­таў, і для кар­дэ­ба­ле­ту. Ко­ль­кі па­ста­но­вак на ты­дзень ці ме­сяц да­во­дзіц­ца тан­ца­ваць? Ці існуе пэў­ная нор­ма?

— На­шай кам­па­ніі ўлас­ці­вая вя­лі­кая ко­ль­касць па­ка­заў. Зда­ра­ ецца і во­сем за ты­дзень. Зна­чыць, ча­сам два на дзень. Але вы то­ль­кі ў ад­ным з іх за­ня­тая?

— Не, у аб­одвух. Але ка­лі ў ад­ным па­ка­зе вя­ду­чая парт­ыя, дык у дру­гім мо­жа быць менш скла­да­ная ро­ля. Ва­ша кам­па­нія мае асоб­ны бу­ды­нак і ўлас­ную сцэ­ну?

— Сцэ­на не свая. Мы дзе­лім яе з тру­па­мі, якія пры­язджа­юць у Лон­дан на гас­тро­лі. Бу­ды­нак, дзе ідуць рэ­пе­ты­цыі, існуе асоб­на.

Ко­ль­кі ча­су для ад­па­чын­ку мае са­ліс­тка англій­ска­га ба­ле­та?

— Звы­чай­на шэсць тыд­няў. Ча­ты­ры ле­там і два ўзім­ку. У нас ве­ль­ мі інтэн­сіў­ны і на­пру­жа­ны пе­ры­яд пе­рад Рас­твом. Быў ты­дзень, на які пры­йшло­ся 12 спек­так­ляў. У Інтэр­нэ­це ба­чы­ла ве­ль­мі ці­ка­выя кад­ры са спек­так­ля «Зла­ма­ ныя кры­лы». На іх Та­ма­ра Ро­ха, ба­ле­ры­на і мас­тац­кая кі­раў­ні­ ца тру­пы, — у парт­ыі мек­сі­кан­скай мас­тач­кі Фры­ды Ка­ло. А Ірэк Му­ха­ме­даў, ко­ліш­ні са­ліст Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі, а ця­пер ха­рак­ тар­ны са­ліст ва­шай тру­пы і пед­агог-рэ­пе­ты­тар, — у парт­ыі зна­ка­ мі­та­га Ды­ега Ры­ве­ры. Здзі­ві­ла­ся, які­мі не­ча­ка­ны­мі мо­гуць быць тэ­мы і сю­жэ­ты су­час­ных ха­рэ­агра­фіч­ных па­ста­но­вак!

— Так. На­прык­лад, мі­ну­лы се­зон у тэ­атры быў ве­ль­мі на­сы­ча­ны. З’я­ві­лі­ся тры но­выя ад­на­акто­выя спек­так­лі пад агу­ль­най на­звай «Яна ска­за­ла», па­стаў­ле­ныя жан­чы­на­мі-ха­рэ­ограф­ка­мі. Ся­род іх і ба­лет «M-Dao» («Мед­эя»), дзе я вы­кон­ва­ла га­лоў­ную парт­ыю. Му­ зы­ка су­час­ная, на­пі­са­ная для па­ста­ноў­кі Джа­се­лін Пук… На­га­даю: ёй на­ле­жыць му­зы­ка да фі­ль­ма Стэн­лі Куб­ры­ка «З шы­ ро­ка за­плюш­ча­ны­мі ва­чы­ма». Ад­на з кам­па­зі­цый Джа­се­лін вы­ка­рыс­та­на ў стуж­цы Мар­ці­на Скар­сэ­зэ «Бан­ды Нью-Ёрка». А ў «Ко­вент-Гар­дэн» ня­даў­на бы­ла па­стаў­ле­на яе ад­на­акто­вая 30-хві­лін­ная опе­ра пад на­звай «Ingerland», пры­све­ча­ная англій­ скай на­цы­яна­ль­най страс­ці — фут­бо­лу і дзяў­чы­нам фут­ба­ліс­таў.

— У му­зы­цы ба­ле­та з’яд­на­ныя за­ход­нія і тра­ды­цый­ныя кі­тай­скія інстру­мен­ты. Мая парт­ыя, зра­зу­ме­ла, на­сы­ча­на яркі­мі эмо­цы­ ямі. Ста­ві­ла спек­такль кі­тай­ская ба­лет­май­ стар­ка Ябінь Ван, якая імкну­ла­ся з’яд­наць кі­тай­скі кла­січ­ны та­нец і тра­ды­цый­ную кла­січ­ную ха­рэ­агра­фію. У ма­ёй парт­ыі ха­ па­ла ру­хаў, што да кла­сі­кі не на­ле­жаць, але іх трэ­ба вы­кон­ваць ве­ль­мі да­клад­на. Як ха­рэ­ограф­ка тлу­ма­чы­ла воб­раз Мед­эі?

— Яна ве­ль­мі да­клад­на пад­бі­ра­ла сло­вы. І са­ма па­каз­ва­ла, бо Ябінь Ван — ба­ле­ры­на, вы­сту­па­ла ў кі­тай­скіх спек­так­лях. Ксе­нія, ха­це­ла рас­пы­таць вас і пра ро­лю Жар-птуш­кі з ад­на­й­мен­на­га ба­ле­та. Ме­на­ ві­та за гэ­тую парт­ыю вас на­мі­на­ва­лі на прыз «Бе­нуа дэ ля данс». Фраг­мен­ты са спек­так­ля, па­ба­чаныя на «YouTube», ураж­ва­юць. У па­ста­ноў­цы Фокіна ге­ра­іня — пер­са­наж каз­кі. Апра­ну­тая ў чыр­во­нае, яна ўва­саб­ляе сты­хію агню. У англій­скім спек­так­лі — фан­тас­тыч­ная істо­та, у ві­зу­аль­ным аб­ліч­чы якой да­мі­нуе пры­ глу­ша­ны за­ла­ціс­ты ко­лер. Сус­вет­ная прэ­м’е­ра ба­ле­та ад­бы­ла­ся ў 2012-м у лон­дан­скім тэ­атры «Ка­лі­зе­ум».

— Спек­такль па­стаў­ле­ны на му­зы­ку Іга­ра Стра­він­ска­га. Мая ге­ра­ іня сап­раў­ды на­зы­ва­ецца Жар-птуш­кай, але Джордж Уі­ль­ямсан — да­рэ­чы, зу­сім ма­ла­ды ха­рэ­ограф, вы­пус­кнік Шко­лы англій­ска­га на­цы­яна­ль­на­га ба­ле­та — пад­ышоў да сю­жэ­та іна­чай і мно­гае змя­ніў. У яго­най трак­тоў­цы ге­ра­іня ўва­саб­ляе пры­га­жосць і сі­лы пры­ро­ды. Яна хут­чэй птуш­ка Фе­нікс. У цэн­тры па­ста­ноў­кі ха­рак­ та­ры роз­ных лю­дзей, якія імкну­лі­ся ўзяць усё, што то­ль­кі мож­на, ад гэ­та­га цу­ду. У рэ­шце рэшт яна ўсіх ва­кол пе­ра­тва­ры­ла ў по­пел. Але по­тым з по­пе­лу па­чы­нае ад­ра­джац­ца жыц­цё... Гутарыла Таццяна Мушынская.

1. У вобразе Жар-птушкі з аднайменнага спектакля. Англійскі нацыя­наль­ны балет. Фота прадастаўлена парталам onliner.by.

2. У партыі Адэты. «Лебядзінае возера». Англійскі нацыянальны балет. Фота з сайта тэатра.

9

Х А ­Р Э ­А Г Р А ­Ф І Я • Т Э ­М А : К А Р ­М Э Н В А Ч Ы М А Е Л І ­З А Р ’ Е В А

ЮЛ І Я Ч У Р ­К О — Г Э­ТА ЎЖО С В О Е ­ А­С А Б ­Л І В ­ Ы Б РЭ Н Д. А М О­Ж А С КА ­З А Ц Ь, І Л Е Г­ Е Н ­Д А. ДО К­ТА Р М АС­ТА Ц­Т В А З ­Н АЎ­С Т В А, П РА­Ф Е ­С А Р Ч У Р К ­ О ВЫД ­ А­Л А Г РУ Н Т ­ ОЎ ­Н Ы Я Д А­С Л Е ­Д А ­В А Н ­Н І, Д З Е А Н А­Л І ­З У Ю Ц Ц А А Й Ч Ы Н Н ­ Ы ХА Р ­ Э­А Г РА­Ф І Ч ­Н Ы ФАЛ Ь К ­Л О Р, Н А Р ­ ОД ­Н Ы І Н А ­Р ОД ­Н А−С Ц Э ­Н І Ч ­Н Ы ТА Н ­ Е Ц, Н А Ц ­ ЫЯ ­ Н А­Л Ь ­Н Ы Б А­Л Е Т І CO N T E M PO RA RY DA N C E. Ш М АТ ГА­Д ОЎ В Ы ­К Л А­Д А­Л А Н А КА­Ф Е Д ­РАХ ХА ­Р Э­А Г РА­Ф І І У Н І ­В Е Р­С І ­Т Э­ТА КУ­Л Ь­Т У Р ­ Ы І А КА­Д Э ­М І І М У ­З Ы ­К І. Я Ш Ч Э АД З І Н К І ­ РУ Н ­ А К Д З Е Й ­Н АС ­Ц І — М АС­ТА Ц ­К А Я П РО ­З А, А П О ­В Е С ­Ц І І РА ­М А ­Н Ы, Ш ТО АД ­Л Ю С­Т РОЎ В ­ А ­Ю Ц Ь С В Е Т СУ ­Ч АС ­Н А ­ГА А РТ У. « Д Ы ­Я Л О ­Г І З Е Л І ­З А ­Р ’Е ­В Ы М, А Б О Б А­Л Е Т — Г Э­ТА М АС­ТА Ц­Т В А ДУ М К ­ І » — ТА К Н А ­З Ы ­В А ­Е Ц Ц А Н О В ­ А Я К Н І Г­ А, П РА Ц ­ У Н АД Я КО Й З А ­В Я Р Ш ­ А Е С Ё ­Л Е ­ТА ЮЛ І Я М І Х ­ А Й ­Л АЎ ­Н А. М А ­Н А Г ­РА­Ф І Я П А ­В І Н ­Н А В Ы ­Й С Ц І Н А­Л Е ­ТА Ў В Ы ­Д А ­В Е Ц­Т В Е « Ч А­Т Ы ­Р Ы Ч В Э Р ­Ц І ». У Р Ы ­В А К З К Н І ­Г І М Ы П РА ­П А ­Н У ­Е М Ч Ы ­ТА­Ч А М Ч А­С О ­П І С ­ А. Н А ­Г О­Д А Д Л Я П У Б ­Л І ­К А ­Ц Ы І — Ю Б І ­Л Е Й В Я ­Д О ­М А Й М АС­ТА Ц­Т В А З Н ­ АЎ ­Ц Ы І К Р Ы ­Т Ы ­К А.

ЛУ­Н АН­Н Е НАД БЕЗ­Д АН­Н Ю Юлія Чур­ко

Пер­шае зна­ёмства бе­ла­рус­кай тру­пы з ма­ла­дым ха­рэ­огра­фам, вы­пус­кні­ком ба­лет­май­стар­ска­га ад­дзя­лен­ня та­ды яшчэ Ле­нін­ град­скай, а не Санкт-Пе­цяр­бур­гскай кан­сер­ва­то­рыі ад­бы­ло­ся ў 1974 го­дзе падчас па­ста­ноўкі ім «Кар­мэн-сю­іты» на му­зы­ку Жор­ жа Бі­зэ — Ра­дзі­во­на Шчад­ры­на. Да ба­ле­та Елі­зар’еў апы­нуў­ся ўнут­ра­на пад­рых­та­ва­ны. Не­ма­лую ро­лю ў тым сыг­ра­ла бліз­кае зна­ёмства з пер­шай і ўні­ка­ль­най Кар­мэн на ба­лет­най сцэ­не — Ма­яй Плі­сец­кай. Яе та­нец меў за­ ча­ра­ва­ль­ную ма­гію. Не­здар­ма Пётр Ка­пі­ца ка­заў, што ў Ся­рэд­нія вя­кі Плі­сец­кую спа­лі­лі б на вог­ніш­чы. Пра трак­тоў­ку ро­лі Кар­мэн мож­на мер­ка­ваць хоць бы па па­ра­дзе, якую ба­ле­ры­на да­ла ма­ ла­дой вы­ка­на­ль­ні­цы На­стас­сі Ва­лач­ко­вай: «На­гу трэ­ба пад­ымаць, як руж­жо». У 1975 го­дзе Мая Плі­сец­кая са­ма за­пра­сі­ла ма­ла­до­га ба­лет­май­стра для ства­рэн­ня тан­ца­ва­ль­най час­ткі тэ­ле­ві­зій­на­га 10

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

фі­ль­ма па тур­ге­неў­скіх «Вя­сновых во­дах». Яна ве­да­ла Елі­зар’ева па кан­цэр­тных ну­ма­рах «Не­ўмі­ру­часць» і «Ка­мер­ная сю­іта», якія ён ста­віў яшчэ пад­час на­ву­чан­ня. «Дзіў­ная спра­ва, — ка­за­ла Плі­ сец­кая аб пра­цы з ма­ла­дым ха­рэ­огра­фам, пра­ктыч­на дэ­бю­тан­ там, — мне ха­це­ла­ся ра­біць не так, як я жа­да­ла, а як ён па­каз­вае». Ба­ле­ры­на па­во­дзі­ла ся­бе зу­сім не як зор­ка і на­ват пры­вез­ла з-за мя­жы цэ­лы мех ца­цак для ма­ле­нь­кай да­чкі па­ста­ноў­шчы­ка. Гэ­ты ўчы­нак пры­мхлі­вай, сус­вет­на зна­ка­мі­тай тан­цоў­шчыцы ўзру­шыў Елі­зар’ева. Яе аб­ліч­ча на­заў­сё­ды за­ста­ло­ся ў па­мя­ці май­стра. Але ство­ра­ны ім на бе­ла­рус­кай сцэ­не воб­раз ні­як не быў пад­обны да Кар­мэн-Плі­сец­кай з яе дзёр­зкім вы­гі­нам кор­пу­са, га­нар­лі­вай па­сад­кай га­ла­вы, кро­кам з пят­кі, рэ­зкай плас­тыч­най фра­зі­роў­кай. Пе­ра­йман­не ні­ко­лі не бы­ло ўлас­ці­ва Елі­зар’еву. Хут­чэй, ад­штур­ хоў­ва­ючы­ся ад уба­ча­на­га, ён шу­каў ха­рэ­агра­фіч­ную аль­тэр­на­

ты­ву. Тым бо­льш, што ў яго быў шы­ро­кі вы­бар — за мно­гія га­ды існа­ван­ня ў сус­вет­ным мас­тац­тве Кар­мэн на­бы­ла ты­ся­чу тва­раў, ста­ла воб­ра­зам тран­ску­ль­тур­ным, та­кім, як, ска­жам, Фаўст, Дон Жу­ан, Гам­лет. Упер­шы­ню гэ­тая цы­ган­ка — ува­саб­лен­не дзі­кай пры­га­жос­ці, не­ пе­ра­адо­ль­на пры­ця­га­ль­най для муж­чын — з’яві­ла­ся ў ся­рэ­дзі­не ХІХ ста­год­дзя ў на­ве­ле Пра­спе­ра Мэ­ры­мэ. Пі­сь­мен­нік апрануў яе ў ко­ле­ры кры­ві і смер­ці, надзя­ліў «ваў­чы­ным по­зір­кам», жор­ст­ кас­цю, не­прад­ка­за­ль­нас­цю і вы­пус­ціў прад­вес­нем эпіг­раф «Жан­ чы­на — зло, але двой­чы бы­вае доб­рай — аль­бо на ло­жы ка­хан­ня, аль­бо на ло­жы смя­рот­ным». Ураж­вае фра­за, ска­за­ная Кар­мэн, ка­ лі раў­ні­вы Ха­зэ збі­раў­ся яе за­біць: «Мне ля­но­та хлу­сіць». Ня­дзіў­на, што жан­чы­на, якая аб­ра­ла смерць, да­ла асно­ву для шмат­лі­кіх інтэр­прэ­та­цый яе воб­ра­за ў роз­ных ві­дах мас­тац­тва. Сам Ма­ры­ус Пе­ці­па ажыц­ця­віў па­ста­ноў­ку «Кар­мэн і та­рэ­адор» пра­ктыч­на ад­ра­зу па­сля апуб­лі­ка­ван­ня на­ве­лы. Што за ба­лет атры­маў­ся без вя­лі­кай, та­ды яшчэ не на­пі­са­най му­зы­кі — гіс­то­ рыя за­моў­чвае. Па­сля ства­рэн­ня опе­ры Жор­жа Бі­зэ, му­зы­ка якой увасабляла ма­гут­ны под­ых жыц­ця, імя Кар­мэн зра­бі­ла­ся пра­ктыч­на на­мі­­ наль­­ным. У Рас­іі Аляк­сандр Блок, ура­жа­ны вы­ка­нан­нем ро­лі спя­ вач­кай Лю­боў­ю Дэ­ль­мас, на­пі­саў пры­све­ча­ны ёй вы­дат­ны цыкл вер­шаў, дзе цы­ган­ка ста­ла сім­ва­лам во­ль­най сты­хіі. За­па­мі­на­ль­ны мне воб­раз ства­ры­ла ў опе­ры спя­вач­ка Але­на Аб­ раз­цо­ва. Я звык­ла чы­таць здзе­кі над кам­плек­цы­яй опер­ных дзіў, кштал­ту: су­хо­тач­ная Ві­яле­та, ге­ра­іня вер­дзі­еўскай «Тра­ві­яты», мо­жа па­мер­ці ад апап­лек­січ­на­га ўда­ру, а ма­гут­ная Мар­га­ры­та ў «Фаў­сце» Гу­на пе­раб’е з дзя­ся­так ху­дар­ля­вых Ме­фіс­то­фе­ляў. Аб­ раз­цо­ва бы­ла пры­го­жай і зграб­най. Бо­сая, з ка­ці­най плас­ты­кай, ма­гіч­ным по­зір­кам і ніз­кі­мі акса­мі­та­вы­мі но­та­мі ў го­ла­се, яна па­ хо­дзі­ла на пан­тэ­ру, што гу­ляе са­ма па са­бе і «не пры­ру­ча­ецца ні­кім». Пра ўра­жан­ні, якія на­сы­ча­лі Елі­зар’ева пад­час ства­рэн­ня спек­так­ ля (рап­там ён чуў Аб­раз­цо­ву?), я па­зней за­пы­та­ла­ся ў яго са­мо­га: Ю.Ч.: Пе­рад па­ста­ноў­кай «Кар­мэн-сю­іты» на на­шай сцэ­не вы па­ пя­рэд­не ба­чы­лі што-не­будзь на гэ­тую тэ­му? В.Е.: Та­ды не бы­ло ні­чо­га, акра­мя па­ста­ноў­кі Алон­са для Маі Плі­ сец­кай. Фі­льм Ра­ла­на Пе­ці з Зі­зі Жан­мер, дзе яны вы­кон­ва­юць га­лоў­ныя ро­лі, з’явіў­ся па­зней. Ю.Ч.: Да­клад­на, па­мя­таю: Пе­ці быў за­хап­ля­ль­ным, а яго­ная жон­ка гра­ла ты­по­вую па­рыж­скую гры­зет­ку, як я са­бе яе ўяў­ляю, спа­кус­ лі­вую і ад­на­ча­со­ва пра­гма­тыч­ную. Адзін з фран­цуз­скіх кры­ты­каў пі­саў: «Ча­роў­ная, мі­зэр­ная, жор­сткая, бес­к ла­пот­ная... Во­чы Кар­ мэн здо­ль­ныя пры­му­сіць ад­мо­віц­ца ад пур­пу­ро­вай ман­тыі, але яе ды­хан­не мае пах час­ны­ку, а ў ейным лож­ку во­дзяц­ца кла­пы...» В.Е.: Яшчэ па­зней вы­йшаў фі­льм пра Кар­мэн, у якім вы­дат­на тан­ ца­ваў Анто­ніа Га­дэс. Ю.Ч.: А по­тым ве­ль­мі та­ле­на­ві­ты швед Матс Эк ства­рыў ба­лет, дзе не­за­быў­най бы­ла Анна Ла­гу­на. Асаб­лі­ва моц­нае ўра­жан­не ра­біў фі­нал (у мя­не, да­рэ­чы, ёсць яго­ны ві­дэ­аза­піс): на­іўны, чыс­ты Ха­зэ ста­іць на вян­чан­ні з бу­ке­там кве­так, тра­пят­лі­ва ўзняў­шы во­чы да не­ба, а Кар­мэн—Ла­гу­на, цы­ніч­на па­смі­ха­ючы­ся, сціс­кае ў зу­бах цы­га­рэ­ту. В.Е.: Пры­знац­ца, шмат ча­го я та­ды яшчэ не ба­чыў. Ю.Ч.: Ня­дзіў­на: вы про­ста не па­спе­лі. Не­здар­ма ў тру­пе та­ды ка­ за­лі, што ім да­стаў­ся са­мы ма­ла­ды га­лоў­ны ба­лет­май­стар у кра­і­ не, — бо вам бы­ло ўся­го то­ль­кі двац­цаць сем га­доў. В.Е.: Мне да­во­дзі­ла­ся на­пус­каць на ся­бе су­ро­вы і важ­ны від. Ю.Ч.: Уя­ві­це, я па­мя­таю ва­шае пер­шае з’яўлен­не на мас­тац­кай ра­ дзе тэ­атра. Так­са­ма як і спек­такль. Ка­лі вас за­пра­сі­лі ў Мінск, пра­ па­на­ва­лі па­ста­віць ме­на­ві­та «Кар­мэн-сю­іту»?

В.Е.: Так, гэ­та бы­ла мая пер­шая па­ста­ноў­ка на бе­ла­рус­кай сцэ­не. І я за­ха­піў­ся ідэ­яй на­сто­ль­кі, што на­пі­саў па­эму пра Кар­мэн. Ю.Ч.: Вы? У вер­шах? В.Е.: Так. Там бы­ло шмат пра­чу­ла­га. *** Ма­ла­ды ха­рэ­ограф здо­леў ства­рыць аб­са­лют­на са­ма­стой­ную па­ ста­ноў­ку, па­збег­нуў­шы тра­фа­рэт­нас­ці і звык­лай ба­лет­най «іспан­ шчы­ны». У гэ­тым пла­не не па­збаў­ле­ныя ці­ка­вас­ці ўспа­мі­ны на­род­най артыс­ткі Люд­мі­лы Бржа­зоў­скай, пер­шай вы­ка­наў­цы га­лоў­най ро­ лі: «Мы з не­цяр­плі­вас­цю ча­ка­лі па­чат­ку пра­цы, уяў­ля­лі, якой бу­ дзе “Кар­мэн” на на­шай сцэ­не, ду­ма­лі: у бе­лай су­кен­цы, з ру­жай у ва­ла­сах, як і ў опе­ры. Але ка­лі вы­йшлі на сцэ­ну — вя­ліз­ную, ад­ кры­тую, — ка­лі ўба­чы­лі зор­нае не­ба дэ­ка­ра­цый Лы­сі­ка, усё вы­яві­ ла­ся зу­сім іншым: амаль кос­мас ду­шы. І са­мае га­лоў­нае, ка­неш­ не, — ха­рэ­агра­фія Елі­зар’ева, які зра­біў яе аб­агу­ле­най, бяз­меж­най

і ў той жа час пад­обнай да тон­кіх ка­рун­каў — на кож­ную нот­ку, на кож­ны ню­анс му­зы­кі. Спек­такль быў і кла­січ­ным, і су­час­ным. Мы ад­ра­зу ад­чу­лі ру­ку май­стра». Ды­на­мі­кай па­чуц­цяў за­хоп­лі­ва­ла сцэ­на пер­шай сус­трэ­чы Кар­мэн з Ха­зэ. Яны ру­ха­лі­ся, быц­цам не за­ўва­жа­ючы адзін ад­на­го, але вы­бу­да­ва­ная кан­цэн­трыч­ны­мі ко­ла­мі кам­па­зі­цыя ня­ўхі­ль­на зблі­ жа­ла іх, па­між тан­цо­ра­мі бру­іўся ня­бач­ны ток. Вы­раз­ныя ду­эты і ма­на­ло­гі ге­ро­яў не­слі ў са­бе без­ліч яскра­вых дэ­та­ляў. Кар­мэн вос­трым, бы кін­жал, мыс­ком на­гі скід­ва­ла ру­кі Ха­зэ, па-гас­па­дар­ску па­к ла­дзе­ныя ёй на пле­чы. Ру­хі ма­ты­ль­ка, які імкнец­ца зля­цець, рас­праў­ляе і склад­вае крыл­цы, на­гад­ва­лі яе пад­трым­кі з Та­рэ­ра: ні­бы па­ра­не­ная птуш­ка, сла­ла­ся Кар­мэн па зям­лі, прад­чу­ва­ючы ра­ка­вую раз­вяз­ку. Ака­дэ­міч­ныя фор­мы тан­ца Елі­зар’еў яднаў з раз­ня­во­ле­най плас­ты­кай. Да­рэ­чы, ру­хі на пад­ло­зе, ніз­кія пад­трым­кі да­зво­лі­лі кры­ты­кам аб­ві­на­ва­ціць аўта­ ра ў за­ліш­няй эра­тыч­нас­ці — ба­лет у тыя ча­сы быў мас­тац­твам пу­ры­тан­скім. Та­нец ма­сы з’яўляў­ся дзей­ным эле­мен­там дра­ма­тур­гіі спек­так­ля, рас­кры­ваў унут­ра­ны стан пер­са­на­жаў і, ні­бы­та ста­ра­жыт­наг­рэ­ час­кі хор, то ка­мен­та­ваў, то па­ўта­раў за са­ліс­та­мі. У па­чат­ку ба­ ле­та ма­са вы­гля­да­ла агу­ль­ным з ге­ра­іняй бра­вур­ным люд­скім на­тоў­пам; по­тым кан­трас­ным фо­нам пад­крэс­лі­ва­ла адзі­но­ту Кар­мэн; блі­жэй да фі­на­лу ма­соў­ка не­сла ў са­бе сво­еа­саб­лі­вы ка­ сан­драў­скі па­ча­так, ні­бы апя­рэ­джва­ючы бу­ду­чы­ню. Рэ­зкія, рва­ ныя ру­хі дзяў­чын і хлоп­цаў у чыр­во­ных баш­лы­ках-ка­пю­шо­нах зла­вес­на прад­каз­ва­лі тра­гіч­ную раз­вяз­ку. І ад­на­ча­со­ва ка­за­лі пра ра­дасць і бу­янне жыц­ця. Што на­сам­рэч ува­саб­ля­лі фі­гу­ры тан­цаў­ шчы­коў — ка­таў, інфер­на­ль­ныя сі­лы лё­су, ад­ва­рот­ны бок ка­хан­ня? Воб­ра­зы, на­ро­джа­ныя аўта­ра­мі спек­так­ля, да­зва­ля­лі існа­ваць лю­бой з гэ­тых зда­га­дак, пра­гра­ма­ва­лі шмат­лі­кія аса­цы­яцыі. Та­ кім чы­нам, сцэ­на ме­ла не адзі­ны сэнс, а бы­ла бі­ва­лен­тная, на­ват амбі­ва­лен­тная. Ва ўза­ема­дзе­янні з му­зы­кай, сцэ­наг­ра­фі­яй ха­рэ­а­ 12

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

гра­фія на­бы­ва­ла по­лі­фа­ніч­нае гу­чан­не, пад­ыма­ла­ся да вы­шы­няў сім­фа­ніз­му. Ці­ка­вай вы­яві­ла­ся і трак­тоў­ка воб­ра­за ге­ра­іні. Кар­мэн у Елі­ зар’ева — на­ту­ра ра­ман­тыч­ная, цэ­ль­ная, шу­ка­ль­ні­ца, якая так і не знай­шла ў муж­чы­нах свай­го ідэ­алу. Га­лоў­ным для яе бы­ло сло­ва «па­лёт» — да жыц­ця, ка­хан­ня, смер­ці, і гэ­та пры­му­шае ўзга­даць рад­кі Бло­ка: ...Са­ма се­бе за­кон — ле­тишь, ле­тишь ты ми­мо, К со­звез­ди­ям ин­ым, — не ве­дая орбит... Кар­мэн на бе­ла­рус­кай сцэ­не, якой яе ўба­чы­лі ха­рэ­ограф, мас­так і пер­шая вы­ка­наў­ца ро­лі Люд­мі­ла Бржа­зоў­ская, бы­ла па­збаў­ле­ на знеш­няй кід­кас­ці. Апра­ну­тая ў па­стэ­ль­ныя ко­ле­ры, ад­на­тон­ная, бляк­лая, яна, тым не менш, кі­да­ла­ся ў во­чы, як тое ні па­ра­дак­са­ль­ на гу­чыць, ся­род крык­лі­ва ярка­га, арды­нар­на­га на­тоў­пу. Гэ­та між­ во­лі пры­му­ша­ла бо­льш уваж­лі­ва ўгле­дзец­ца ў яе ўнут­ра­ны свет. Кар­мэн рас­кры­ва­ла­ся па­сту­по­ва. Спа­чат­ку як во­ль­ная і га­нар­лі­ вая асо­ба, што птуш­кай лу­нае над ата­чэн­нем. По­тым як жан­чы­на, якая ма­рыць пра ка­хан­не і перш за ўсё ду­хоў­ную бліз­касць. На­ ту­ра­ль­на, ні за­ка­ха­ны ўлас­нік Ха­зэ (Юрый Тра­ян), ні за­хоп­ле­ны сва­ёй сла­вай Та­рэ­ра (Вік­тар Сар­кі­сь­ян) не бы­лі яе ад­на­дум­ца­мі і за­ста­ва­лі­ся лю­дзь­мі чу­жы­мі. І та­му не вы­клі­ка­лі зва­рот­на­га па­ чуц­ця. Та­кім чы­нам, га­лоў­най тэ­май спек­так­ля ста­на­ві­ла­ся не тра­ ге­дыя ка­хан­ня, а тра­ге­дыя адзі­но­ты. Ба­лет за­кан­чваў­ся вы­дат­на зной­дзе­най па­ста­ноў­шчы­кам ме­ та­фа­рай. Звар’яце­лы ад го­ра Ха­зэ ў рос­па­чы мо­ліць Кар­мэн не па­кі­даць яго. Па­лкая пра­га ка­хан­ня, ма­ра пра яго ні­бы ад­ры­ва­ юць юна­ка ад зям­лі, пры­му­ша­юць уз­ля­таць у вы­со­кіх вір­ту­озных ско­ках. Але глу­хая, тры­вож­ная му­зыч­ная тэ­ма на­ра­джае ад­чу­ван­ не не­тры­ва­лай крох­кас­ці гэ­та­га лу­нан­ня, лу­нан­ня над без­дан­ню. І па­лёт аб­ры­ва­ецца. Зноў спро­ба ўзля­цець — і зноў падзен­не.

Б’ючы­ся ў без­на­дзей­нас­ці, Ха­зэ не­адступ­на ру­ха­ецца за Кар­мэн. А яна ўжо ўсё зра­зу­ме­ла, пра­чы­та­ла свой лёс у яго­ных ва­чах — ад­нак сы­хо­дзіць. Раз­ві­та­ль­ныя рос­пач­ныя аб­дым­кі юна­ка аказ­ ва­юцца для яе смя­рот­ны­мі. (Тут уві­да­воч­ні­ла­ся са­ма­стой­насць мыс­лен­ня Елі­зар’ева: ён ад­мо­віў­ся ад тра­ды­цый­на­га ра­шэн­ня — гі­бе­лі Кар­мэн ад на­жа.) І — бяс­сі­ль­на па­ві­са­юць яшчэ се­кун­ду та­ му пра­тэс­тоў­ныя ру­кі, ро­біц­ца ла­год­ным га­нар­лі­вы твар. Кар­мэн за­ды­ха­ецца ў аб­дым­ках, аб­ві­тая жа­лез­ным ко­лам рук Ха­зэ, тым са­мым лю­боў­ным лан­цу­гом, су­праць яко­га яна бун­та­ва­ла. «Па­сля фі­на­лу ў тру­пе пан­ава­ла не­звы­чай­ная атмас­фе­ра, — рас­ па­вя­дае ўдзе­ль­ні­ца спек­так­ля, вы­ка­на­ль­ні­ца мно­гіх га­лоў­ных парт­ый у ба­лет­ным рэ­пер­ту­ары На­тал­ля Фі­лі­па­ва. — Бур­ныя, доў­ гія апла­дыс­мен­ты ў рэ­шце рэшт ні­бы агу­чы­лі тыя па­чуц­ці, якія зве­да­лі ўсе мы, артыс­ты. Ха­рэ­агра­фія ба­ле­та ад­ра­зу ад­мя­ні­ла па­ пя­рэд­нія ўяў­лен­ні. Мы та­ды зра­зу­ме­лі, што па­ча­ла­ся но­вая эра. Елі­зар’ева, пад­няў­шы на ру­кі, ка­ча­лі». Сап­раў­ды, сас­та­рэ­лы­мі апы­ну­лі­ся мно­гія пра­цы па­пя­рэд­ні­каў. Све­жы­мі, ня­звык­лы­мі ко­ле­ра­мі на­поў­ні­лі­ся парт­ыі цэн­тра­ль­ ных ге­ро­яў. Энту­зі­язм вы­ка­наў­цаў, зда­ва­ла­ся, за­шка­ль­ваў. Люд­ мі­ла Бржа­зоў­ская і Юрый Тра­ян на рэ­пе­ты­цы­ях вы­к ла­да­лі­ся па поў­най, пра­ца­ва­лі да­паз­на. Вік­тар Сар­кі­сь­ян — Та­рэ­ра — так­са­ма шчы­ра­ваў з усіх сі­лаў і ўраж­ваў сва­імі га­ла­вак­руж­ны­мі скач­ка­мі. Ва­кол Елі­зар’ева па­ча­ла скла­дац­ца ка­гор­та ад­на­дум­цаў, та­кіх жа ма­ла­дых, як ён, якія пра­йшлі з ім увесь твор­чы шлях і вы­рас­лі ў вя­ду­чых са­ліс­таў, май­строў, на­род­ных артыс­таў. Ад­ным з вы­дат­ных вы­ка­наў­цаў га­лоў­най парт­ыі быў Ула­дзі­мір Кам­коў. Ка­лі ён тан­ца­ваў, спек­такль мож­на бы­ло на­зы­ваць «Ха­зэсю­ітай», пі­са­лі за­меж­ныя рэ­цэн­зен­ты. У 1980-я мне асаб­лі­ва за­пом­ніў­ся Ула­дзі­мір Іва­ноў. Ён над­аваў ба­ле­ту сто­ль­кі жар­сці і гор­ка­га ад­чаю, што га­лоў­най тэ­май ра­бі­ ла­ся тра­ге­дыя муж­чын­ска­га не­па­дзе­ле­на­га ка­хан­ня, а не жа­но­ чай адзі­но­ты. У экс­па­зі­цыі воб­ра­за мы ба­чым вы­со­ка­га зграб­на­га юна­ка: ад­у­ хоў­ле­ны твар, вя­лі­кія вы­раз­ныя во­чы, ра­ман­тыч­ныя доў­гія па­смы ва­ла­соў... Яго ру­хі на­поў­не­ныя па­чуц­цём улас­най год­нас­ці, га­ нар­лі­вай стры­ма­нас­ці, унут­ра­най вы­к люч­нас­ці. Ён сал­дат, але не кан­фар­міст і ні ў якай сту­пе­ні не сал­да­фон. Ха­зэ жы­ве ўнут­ра­на на­поў­не­ным ду­хоў­ным жыц­цём. Але жыц­цё гэ­тае за­мі­рае, ка­лі ён сус­тра­кае Кар­мэн. Пер­шая сус­трэ­ча з ёй для Ха­зэ ўсё роў­на што ўдар ма­лан­кі. Ён яшчэ ро­біць вы­гляд, быц­цам бы не за­ўва­жае яе. Але ўсе — і Кар­мэн, і мы, гле­да­чы, — ясна ад­чу­ва­юць, што ён ужо яе па­лон­ны, што ён пры­ка­ва­ны да яе ня­бач­ным лан­цу­гом. Для Ха­зэ—Іва­но­ва не існуе сум­не­ваў, ён не ве­дае ва­ган­няў: Кар­мэн — яго­ная Жан­чы­на, яго­ная ма­ра, яго­нае жыц­цё. Ма­быць, трак­тоў­ка воб­ра­за тан­цоў­шчы­кам не­ка­ль­кі раз­ыхо­дзі­ ла­ся з за­ду­май ба­лет­май­стра, пра яе Ва­лян­цін Елі­зар’еў не раз рас­па­вя­даў у дру­ку. Па­вод­ле па­ста­ноў­шчы­ка, Кар­мэн аказ­ва­ла­ ся ўнут­ра­на бо­льш ба­га­тай за муж­чын, якіх сус­тра­ка­ла на сва­ім шля­ху, яна не мо­жа па­ка­хаць, бо не зна­хо­дзіць ні з кім з іх унут­ ра­на­га адзін­ства. А пра Ха­зэ Елі­зар’еў не­як на­пі­саў: ка­хан­не змя­ ні­ла гру­ба­га аб­ме­жа­ва­на­га сал­да­та, ад­кры­ла для яго ду­хоў­ныя ра­дас­ці. За­хоп­ле­ны, ён па­чы­нае лю­біць на­ват не сто­ль­кі Кар­мэн, ко­ль­кі сваё па­чуц­цё да яе. Між­во­лі Ула­дзі­мір Іва­ноў усту­паў тут у спрэч­ку з ха­рэ­огра­фам. Яго­ны ге­рой не сас­ту­паў Кар­мэн у ду­хоў­ най глы­бі­ні, тон­кас­ці і цэ­лас­нас­ці на­ту­ры. Не быў ні са­ма­за­ка­ха­ ным улас­ні­кам, ні эга­істам — на­адва­рот, цал­кам апа­на­ва­ны па­ чуц­цём да Кар­мэн, без якой не маг­ла жыць яго­ная ду­ша. Пра­ўда, гэ­та не­ка­ль­кі мя­ня­ла аўтар­скую за­ду­му, ссоў­ва­ла акцэн­ты. «Нішто ка­хан­не, як для яго ёсць ме­ра», — ні­бы аб­вяш­чаў услед за Шэк­ спі­рам Ха­зэ—Іва­ноў і за­слу­гоў­ваў леп­шую з уз­на­га­род — слё­зы пры­сут­ных у за­ле. Сэр­цы гле­да­чоў за­ва­ёўва­ла не то­ль­кі Кар­мэн,

якая не знай­шла ка­хан­не, але і Ха­зэ, што стра­ціў яго. Гля­дач, які па­ве­рыў у сі­лу па­чуц­цяў Ха­зэ—Іва­но­ва, не раз­умеў, як мож­на бы­ ло не за­ка­хац­ца ў та­ко­га юна­ка, і па­чы­наў аб­ві­на­вач­ваць са­му ге­ра­іню: ка­лі б Кар­мэн бы­ла здо­ль­ная аца­ніць Ха­зэ, усё скон­чы­ ла­ся б доб­ра, аб­ое бы­лі б шчас­лі­выя... Але та­ды і не бы­ло б та­го пры­го­жа­га тра­гіч­на­га спек­так­ля, ду­ма­ла я на ба­ле­це, фі­нал яко­га моц­на ўра­зіў гле­да­чоў, пры­му­сіў іх за­хлы­нуц­ца па­чуц­ця­мі. Ці не ў тым па­ля­гае га­лоў­ная мэ­та мас­тац­тва? *** Час даў мне маг­чы­масць раз­ва­жаць на гэ­тую тэ­му доў­га. «Кар­ мэн-сю­іта» апы­ну­ла­ся не­звы­чай­на жыц­цяз­до­ль­най. Ба­лет ідзе на бе­ла­рус­кай сцэ­не бо­льш за чатыры дзя­сят­кі га­доў і, ні­бы­та жы­ вы арга­нізм, на­сы­чаецца па­ве­ва­мі ча­су, змя­няецца ў за­леж­нас­ці ад інды­ві­ду­аль­нас­цяў вы­ка­наў­цаў. За гэ­тыя га­ды праз па­ста­ноў­ку пра­йшло не­ка­ль­кі па­ка­лен­няў артыс­таў, якія пры­ўно­сі­лі свае ўяў­ лен­ні пра жыц­цё і ка­хан­не. «Кар­мэн-сю­іта» не раз па­каз­ва­ла­ся тэ­атрам на гас­тро­лях, дзе ка­ рыс­та­ла­ся ня­змен­ным по­спе­хам. У тым лі­ку і ў Іспа­ніі, што сім­ ва­ліч­на. «Усе тры час­ткі па­ста­ноў­кі бы­лі сус­трэ­ты гле­да­ча­мі з вя­лі­кай ці­ка­вас­цю. Пуб­лі­ка, спа­чат­ку не­ка­ль­кі здзіў­ле­ная но­вай трак­тоў­кай ба­ле­та, на­пры­кан­цы спек­так­ля зла­дзі­ла сап­раў­дную ава­цыю; на пра­ця­гу не­ка­ль­кіх хві­лін за­ла апла­дзі­ра­ва­ла сто­ ячы», — пі­са­ла там­тэй­шая га­зе­та «АВС» у 1985 го­дзе.

1. «Кармэн-сюіта». Людміла Бржазоўская (Кармэн).

2. Інеса Душкевіч (Кармэн).

3. Віктар Саркісьян (Тарэра).

4. Інеса Душкевіч (Кармэн), Уладзімір Іваноў (Хазэ).

5. Валянцін Елізар'еў падчас стварэння спектакля. Фо­та прадастаўлена прэс-службай тэатра.

13

МУЗЫКА • АГЛЯД

ШПА­Ц ЫР ДЫ НА­В У­К А? Надзея Бун­цэ­віч ХХ V М І Ж Н ­ АР ­ ОД ­Н Ы Ф Е С­Т Ы ­В АЛ Ь М АС­ТА Ц­Т В АЎ « С Л А ­В Я Н ­С К І Б А З ­ АР У ВІЦ ­ Е Б ­С КУ » А КА З ­ АЎ­С Я Ю Б І Л ­ Е Й ­Н Ы М УД В А Я. Б О Г РА Н - П Р Ы, АТ Р Ы ­М А ­Н А Е Н А ­Ш Ы М АЛ Я К­С Е ­Е М Г РО ­С А М, СТА­Л А П Я ­ТА Й П Е ­РА ­М О ­ГА Й Б Е ­Л А ­Р У­С І Н А КО Н ­К У Р­С Е В Ы ­ КА ­Н АЎ ­Ц АЎ Э СТ РАД Н ­ АЙ ПЕСН ­ І. У П Е Р ­Ш Ы Н ­ Ю БЫЎ УЗН ­ Я ­Т Ы Ф Е С­Т Ы В ­ А­Л Ь ­Н Ы С Ц Я Г, АД Б ­ Ы ­Л О С ­ Я Ш Э С ­Ц Е ЎД З Е Л ­ Ь ­Н І ­К АЎ. АЛ Е Ж Ц І ТО­Л Ь ­К І Г Э­Т Ы М З А ­П О М ­Н І Ў­С Я Ф О ­Р У М?

Вы­хад «у сус­вет» Сё­ле­та ўзрас­ла між­на­род­ная ва­га на­ша­га свя­та, скла­лі­ся пе­рад­умо­вы для яго бо­льш глы­бо­ка­га на­ву­ко­ва­га асэн­са­ван­ня — на фо­не тра­ды­цый і пер­спек­тыў уся­го фес­ты­ ва­ль­на­га ру­ху, пры­чым не то­ль­кі ў на­шай кра­іне, але і ў све­це. На­га­даю: ле­тась з іні­ цы­яты­вы кі­раў­ніц­тва «Сла­вян­ска­га ба­за­ ру» бы­ла за­сна­ва­на Сус­вет­ная аса­цы­яцыя фес­ты­ва­ляў (WAF) на ча­ле з ге­не­ра­ль­ным ды­рэк­та­рам Цэн­тра ку­ль­ту­ры «Ві­цебск» Аляк­сан­драм Сі­да­рэн­кам. Та­му дру­гі год за­пар на­пя­рэ­дад­ні ад­крыц­ця фэс­ту ла­ дзі­лі­ся арга­ні­за­цый­ныя ме­рап­ры­емствы Аса­цы­яцыі: спе­цы­яль­ная се­сія (да WAF да­ лу­чы­лі­ся яшчэ во­сем фес­ты­ва­ляў з Ізра­іля, Бос­ніі і Гер­ца­га­ві­ны, Лат­віі, Літ­вы, Іта­ліі, уклю­ча­ючы зна­ка­мі­тае Сан-Рэ­ма), ІІ Між­ на­род­ная кан­фе­рэн­цыя арга­ні­за­та­раў фес­ты­ва­ляў «Фес­ты­ва­ль­ны рух. Тра­ды­цыі. Іна­ва­цыі». На­ра­каць на ад­сут­насць плё­ну не да­во­дзіц­ца: ідзе ўза­ема­ка­рыс­ны аб­мен і во­пы­там, і кан­кур­сан­та­мі. Мац­ней­шым ста­но­віц­ца на «Сла­вян­скім ба­за­ры» сус­вет­ны, а не ад­но сла­вян­скі раз­ 14

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

горт. Раз-по­раз на гэ­ты конт вы­каз­ва­юцца да­ко­ры — на мой по­гляд, бес­пад­стаў­ныя. Бо якія кра­іны ні да­лу­ча­лі­ся б да на­ша­га фес­ты­ва­лю (а сё­ле­та іх бы­ло 45, упер­шы­ ню ўдзе­ль­ні­ча­ла Ка­лум­бія), гур­ту­юцца яны ва­кол сла­вян­скай ку­ль­ту­ры, а не іншай. І ад­на з трох пе­сень, што рых­ту­юцца да кон­кур­су кож­ным яго ўдзе­ль­ні­кам, так­са­ма сла­вян­ская. А іх па­сля­доў­насць на­гад­вае «ўзы­хо­джан­не» на­цы­яна­ль­ных ку­ль­тур да сус­вет­най скар­бні­цы: у па­ўфі­на­ле вы­кон­ ва­ецца пес­ня кра­іны, якую прад­стаў­ляе кан­кур­сант, у фі­на­ле — сла­вян­скі хіт і, на­ рэш­це, сус­вет­ны. Юбі­лей­ныя ўзна­га­ро­ды Пра­ця­гам гэ­тых мі­рат­вор­чых ідэй, скі­ра­ва­ ных на сяб­роў­ства між на­ро­да­мі, ста­но­віц­ ца і тра­ды­цый­нае ўру­чэн­не Спе­цы­яль­най уз­на­га­ро­ды Прэ­зі­дэн­та Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­ русь Аляк­сан­дра Лу­ка­шэн­кі «Праз мас­тац­ тва — да мі­ру і ўза­ема­ра­зу­мен­ня». У год юбі­лею яе атры­маў на­род­ны артыст Бе­ ла­ру­сі, пра­фе­сар Мі­ха­іл Фін­берг і На­цыя­­ наль­ны ака­дэ­міч­ны кан­цэр­тны аркестр.

Да ві­цеб­ска­га «фес­ты­ва­лю фес­ты­ва­ляў», як яго да­ўно на­зы­ва­юць, і ра­ней пры­ мяр­коў­ва­ла­ся ўра­чыс­тае ўру­чэн­не прэ­міі Са­юзнай дзяр­жа­вы ў га­лі­не лі­та­ра­ту­ры і мас­тац­тва. Але сё­ле­та пры той жа ко­ль­кас­ ці прэ­мій уз­на­га­ро­джа­ных па­бо­ль­ша­ла. Раз­ам з на­род­ным артыс­там СССР, ды­ры­ жо­рам Ула­дзі­мі­рам Фе­да­се­евым яе лаў­ рэа­та­мі ста­лі дзве бе­ла­рус­кія твор­чыя гру­ пы. Ад­на — за пе­сен­ны аль­бом «Дзе ка­лі­на цві­ла» (на­род­ны артыст Бе­ла­ру­сі Ана­толь Ярмо­лен­ка, кам­па­зі­тар Алег Елі­се­енкаў і па­эт Іван Юркін). Дру­гая — за по­мнік Свя­ цей­ша­му Па­тры­ярху Алек­сію ІІ ў Мін­ску (архі­тэк­тар, про­та­іе­рэй, на­ста­яцель Усіх­ свяц­ка­га пры­хо­да Фё­дар По­ўны, ску­льп­ тар, за­слу­жа­ны дзеяч мас­тац­тваў Бе­ла­ру­сі Ула­дзі­мір Сла­бод­чы­каў і архі­тэк­тар Ігар Ма­ро­заў). У час ад­крыц­ця фес­ты­ва­лю Прэ­зі­дэнт Аляк­сандр Лу­ка­шэн­ка так­са­ма адзна­чыў ордэ­на­мі Фран­цыс­ка Ска­ры­ны дзвюх ча­ роў­ных вя­ду­чых — Акса­ну Анта­нюк з Украі­ ны і за­слу­жа­ную артыс­тку Бе­ла­ру­сі Але­ну Спі­ры­до­віч. Ну а на шмат­лі­кіх прэс-кан­

фе­рэн­цы­ях су­цэ­ль­ны дождж уз­на­га­род аб­ры­нуў­ся на жур­на­ліс­таў, мно­гія з якіх за га­ды існа­ван­ня фэс­ту ста­лі яго за­ўсёд­ ні­ка­мі (да­рэ­чы, сё­ле­та бы­ло акрэ­ды­та­ва­на бо­льш за 500 прад­стаў­ні­коў СМІ). Фес­ты­валь як «кір­маш»? Ві­цеб­скі фэст, ад­па­вед­на сва­ёй на­зве, па­ бу­да­ва­ны па так зва­ным «кір­ма­шо­вым» пры­нцы­пе. Пра­гра­ма амаль цал­кам скла­ да­ецца з ужо апра­ба­ва­ных мас­тац­кіх брэн­даў — іншы­мі сло­ва­мі, кож­ны пры­ язджае са сва­ім «та­ва­рам». Пры­трым­лі­ва­

ючы­ся та­кой кан­цэп­цыі, не­ка­то­рыя за­меж­ ныя фес­ты­ва­лі па­ра­ле­ль­на ўво­дзяць яшчэ ад­но пра­ві­ла: ні­ко­лі не па­ўта­раць ад­ныя і тыя ж імё­ны, увесь час ад­кры­ва­ючы но­ выя — пры­нам­сі для мясц­овай пуб­лі­кі. На «Сла­вян­скім ба­за­ры» — на­адва­рот, стаў­ку ро­бяць на тых, хто тут ужо збі­раў па­ўнют­ кія за­лы. Так, сё­ле­та са сва­імі со­ль­ні­ка­мі вы­сту­пі­лі Ва­ле­рый Ля­вон­ць­еў (ён, да­рэ­чы, за­ўсё­ды рых­туе што­сь­ці но­вае, за­ста­ючы­ ся ці­ка­вым для ўсіх па­ка­лен­няў), Крыс­ці­ на Арба­кай­тэ, Мак­сім Гал­кін (з удзе­лам у кан­цэр­це Алы Пу­га­чо­вай), Сяр­гей Ла­за­раў, арт-гру­па «Хор Ту­рэц­ка­га», Аляк­сандр Ра­ з­енбаўм, пра­йшла за­ўсё­ды бяс­прой­грыш­ ная па ка­са­вых збо­рах ве­ча­ры­на шан­со­на. У іншых кан­цэр­тах, уклю­ча­ючы афі­цый­нае за­крыц­цё фэс­ту, за­ўваж­най ста­ла ары­ ента­цыя на ўлю­бён­цаў ма­ла­дзёж­на-пад­ лет­ка­вай аўды­то­рыі. Упер­шы­ню як да­дат­ко­вы фес­ты­ва­ль­ны «тан­цпляц» быў вы­ка­рыс­та­ны ку­ль­тур­наспар­тыў­ны ком­плекс Лет­ня­га амфі­тэ­атра, дзе ад­бы­ла­ся на­чная дыс­ка­тэ­ка, пры­чым «за­па­ль­ва­лі» за­меж­ныя артыс­ты — не ад­

но з Рас­іі, але і з Еўро­пы, Аме­ры­кі. Та­кі па­ ва­рот да іншай эстэ­ты­кі — ве­ль­мі пер­спек­ тыў­ная стра­тэ­гія, скі­ра­ва­ная, да ўся­го, на вы­ха­ван­не гус­таў на­шай пуб­лі­кі і да­лей­ шае ўва­хо­джан­не бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры ў еўра­пей­скі кан­тэкст. Апроч «кір­ма­шо­ва­га», у сус­вет­ным фес­ты­ ва­ль­ным ру­ху існуе су­пра­ць­лег­лы пры­н­ цып: да свя­та рых­ту­ецца не­йкі ад­мыс­ло­вы пра­ект, які бо­льш ні­дзе і ні­ко­лі не бу­дзе па­ўто­ра­ны. Та­кі ход раз­лі­ча­ны на шы­ро­кі пры­ток ту­рыс­таў, да ча­го інфрас­трук­ту­ ра Ві­цеб­ска па­куль не га­то­вая: хоць га­тэ­

ляў ста­но­віц­ца бо­льш, усе мес­цы за­ня­тыя ўдзе­ль­ні­ка­мі (сё­ле­та апош­ніх бы­ло амаль пяць з па­ло­вай ты­сяч ча­ла­век). Ды ўсё ж гас­па­да­ры фэс­ту ўмуд­ра­юцца раз-по­раз зра­біць што­сь­ці «фес­ты­ва­ль­нае ўдвая», ад­па­вед­нае пра­ві­лу «то­ль­кі тут і ця­пер». Час­цей за ўсё та­кія пра­екты звя­за­ныя з кон­кур­сам — най­перш з лё­са­ван­нем. Але да­лей­шае раз­віц­цё гэ­та­га крэ­атыў­на­га склад­ні­ка, асаб­лі­ва ў да­чы­нен­ні да бе­ла­ рус­кіх ка­лек­ты­ваў, маг­ло б пры­цяг­нуць да іх бо­льш ува­гі. Кон­кур­сныя за­люс­троў­і Сё­лет­ні «да­рос­лы» кон­курс ака­заў­ся не са­мым моц­ным за ўсю яго гіс­то­рыю. А вось дзі­ця­чы, і без та­го ў апош­нія га­ды ве­ль­ мі пра­фе­сій­ны, уз­рос яшчэ бо­льш. Дзе­ці цу­доў­на спраў­ля­лі­ся са скла­да­ны­мі кам­ па­зі­цы­ямі, ска­ра­лі не то­ль­кі доб­рай на­ву­ ча­нас­цю (а яе трэ­ба ад­роз­ні­ваць ад «па­ пу­гай­чы­на­га сін­дро­ма», за­сна­ва­на­га на про­стым ка­пі­яван­ні), але і на­ту­ра­ль­нас­цю па­во­дзін, твор­чым стаў­лен­нем, сап­раў­д­ ным «жыц­цём у пес­ні».

Ра­шэн­ні жу­ры, вя­до­ма, не аспрэч­ва­юцца, але на­ша 10-га­до­вая На­ста Жаб­ко, якая атры­ма­ла 1-ю прэ­мію, без уся­ля­кіх пе­ра­ бо­льш­ван­няў бы­ла вар­тая Гран-пры. Або­ два кон­кур­сныя дні яна бы­ла на­сам­рэч леп­шай. Вы­кон­ва­ла дзве не пад­обныя, а роз­на­ха­рак­тар­ныя пес­ні, што вы­йгрыш­ на пад­крэс­лі­ва­лі раз­на­стай­ныя фар­бы яе го­ла­су. Без пра­блем ад­оль­ва­ла най­скла­да­ ней­шыя інта­на­цый­на-рыт­міч­ныя цяж­кас­ ці. І, га­лоў­нае, спя­ва­ла з «бо­жай іскрай». Мо­жа, аб­са­лют­най пе­ра­мо­зе пе­ра­шко­дзі­лі за­ко­ны ка­зач­на­га за­люс­троў­я, раз­гор­ну­та­ га на сцэ­не? Але ж і на да­рос­лым кон­кур­се, дзе не бы­ ло ка­зач­ных спа­сы­лак, не­ча­ка­нас­цей у ацэн­ках жу­ры ха­па­ла. У чар­го­вы раз нам быц­цам ха­це­лі на­га­даць, што кон­кур­сныя вы­ні­кі ве­ль­мі ма­ла ўплы­ва­юць на да­лей­ шую кар’еру і лёс. Спа­бор­ніц­тва мо­жа хі­ ба звяр­нуць ува­гу спе­цы­яліс­таў і гра­мад­ скас­ці на спе­ва­ка. Да­лей­шае — за ім са­мім, а на­ват не за па­спя­хо­вым прадзю­са­рам. Бо апош­ні зро­біць «прад­укт», але не да­ дасць му­зы­кан­ту та­лен­ту, пра­цаз­до­ль­нас­ ці, твор­чай апан­та­нас­ці. Па­ка­за­ль­най у гэ­ тым сэн­се ста­ла пра­гра­ма «25 імгнен­няў ле­та», дзе з аркес­трам Фін­бер­га, бы ў свой ко­ліш­ні кон­кур­сны вы­хад, спя­ва­лі пе­ра­ мож­цы мі­ну­лых га­доў. Кан­цэрт атры­маў­ся раз­ма­ітым: хто­сь­ці і сён­ня мог прэ­тэн­да­ ваць на «дзя­сят­ку», на­ват на «двац­цат­ку», а хто­сь­ці — так, на «тро­ечку». Але сам факт, што фес­ты­валь на­ву­чыў­ся са­чыць за сва­ імі вы­ха­ван­ца­мі (не­ка­ль­кі ра­ней­шых пе­ ра­мож­цаў бы­лі і ў жу­ры, асаб­лі­ва на дзі­ця­ чым кон­кур­се), — вя­лі­кі плюс. За­баў­ляй, ды на­ву­чай Ад­нак усё ж са­мым ці­ка­вым на сё­лет­нім «Сла­вян­скім ба­за­ры» ака­за­лі­ся падзеі па-за амфі­тэ­атрам. Гэ­та і шмат­лі­кія вы­ ста­вач­ныя пра­екты, скі­ра­ва­ныя на бо­льш глы­бо­кае зна­ёмства з ку­ль­ту­рай і гіс­то­ ры­яй Бе­ла­ру­сі, і раз­на­стай­ныя ву­ліч­ныя імпрэ­зы: му­зыч­ныя, па­этыч­ныя, тан­ца­ ва­ль­ныя, тэ­атра­ль­ныя. Пра­ект «Ля­леч­ны квар­тал» пра­йшоў у трэ­ці раз, фэст «На ся­ мі вят­рах» — у дру­гі. Спа­лу­чыў­шы­ся раз­ам, яны дэ­ман­стра­ва­лі не то­ль­кі тэ­атра­ль­нае мас­тац­тва, але і но­вую ку­ль­ту­ру ву­ліч­на­га шпа­цы­ру. Пры­ву­ча­лі да дум­кі, што трэ­ба не то­ль­кі бег­чы, але і спы­няц­ца. Не то­ль­кі гля­дзець па ба­ках, але і ана­лі­за­ваць, асэн­ соў­ваць уба­ча­нае. Та­кія па­ра­сткі ня­зму­ша­ на­га асвет­ніц­ка­га склад­ні­ку фес­ты­ва­лю трэ­ба пад­трым­лі­ваць і над­алей.

1. Віцебскі амфі­тэ­атр.

2. Свята вулічнага мастацтва. Фо­та з сай­та фес­ты­ва­лю.

15

Т Э А Т Р • Р Э ­Ц Э Н З І Я

ДАЧНЫ ТЭАТР КОСЦІ ТРАПЛЁВА

«Чай­ка» Анто­на Чэ­ха­ва ў Гро­дзен­скім аб­лас­ным тэ­атры ля­лек Ка­ця­ры­на Яро­мі­на

У чэ­хаў­скай «Чай­цы» птуш­кі жы­лі на ча­ра­дзей­ным воз­еры, з яко­ га, пе­ра­па­ло­ха­ныя стрэ­лам, раз­ля­це­лі­ся па ўсім све­це. Ка­ме­дыя (па­вод­ле аўтар­ска­га вы­зна­чэн­ня) за доў­гую гіс­то­рыю сцэ­ніч­ных ува­саб­лен­няў ня­рэд­ка ра­бі­ла­ся чу­ча­лам… для гле­да­чоў ды акцё­ раў, бы тая птуш­ка, за­бі­тая Кос­цем Трап­лё­вым. Аль­бо за по­шу­ка­мі «но­вых фор­маў» пе­ра­тва­ра­ла­ся ў му­тан­та з ме­та­ліч­ны­мі кры­ла­мі і доб­ра ка­лі не са спа­рах­не­лай са­ло­май уся­рэ­дзі­не… Се­зон та­му да п’есы амаль ад­на­ча­со­ва звяр­ну­лі­ся ста­ліч­ныя дра­ ма­тыч­ныя ка­лек­ты­вы, а пры кан­цы сё­лет­ня­га «Чай­ка» да­ля­це­ла да Гро­дзен­ска­га аб­лас­но­га тэ­атра ля­лек. Ві­даць, Нё­ман пры­йшоў­ ся птуш­цы да­спа­до­бы не менш за воз­ера, аб чый бе­раг, як хва­лі, раз­бі­ва­лі­ся жыц­ці чэ­хаў­скіх пер­са­на­жаў. «Чай­ка», па­стаў­ле­ная Але­гам Жуг­ждам, не пы­ль­нае чу­ча­ла, не стра­шыд­ла-му­тант, не ка­ме­дыя і не тра­ге­дыя, а «да­чны тэ­атр Кан­стан­ці­на Трап­лё­ва». Та­му мно­гія пы­тан­ні, што ўзні­ка­юць пад­час пра­гля­ду, мож­на бы­ ло б ад­ра­са­ваць ме­на­ві­та гэ­та­му ге­рою ў вы­ка­нан­ні Аляк­сан­дра Раць­­ко, кап­рыз­лі­ва­му, інфан­ты­ль­на­му, які да­стае з ча­ма­да­на-куф­ ра смеш­ныя, не­да­рэч­ныя ля­ль­кі-ро­лі і раз­дае іх пры­сут­ным. Не­ ка­то­рыя атрым­лі­ва­юць на­ват па дзве, як Іван Да­брук. І на­ўрад ці гэ­та вы­пад­ко­васць, бо ўва­саб­лен­не ім дзвюх су­пра­ць­лег­лас­ цяў, Па­руч­ні­ка ў ад­стаў­цы (Шам­ра­еў) — ты­ра­на, што кан­тра­люе не толь­­кі сваю сям’ю, але і гас­па­да­роў ма­ёнтка, — і На­стаў­ні­ка (Медзвя­дзен­ка) — не­да­рэ­кі, здат­на­га хі­ба на­ра­каць на лёс, — пад­крэс­лі­вае пад­абен­ства жыц­цяў Жон­кі (Па­лі­на Андрэ­еўна ў вы­ка­нан­ні Свят­ла­ны Баб­роў­скай) і Да­чкі (Ма­ша Аляк­сан­дры Літ­ві­нё­нак) пер­ша­га. Жан­чы­ны ад­но­ль­ка­ва ня­шчас­ныя ў сва­ім ня­спраў­джа­ным ка­хан­ні і аб­рыд­лым ся­мей­ным жыц­ці, та­му ня­ма асаб­лі­вай роз­ні­цы, які муж по­бач — ты­ран ці ану­ча. Воб­раз­нае ра­шэн­не не­вя­лі­кіх план­шэт­ных ля­лек «тэ­атра Трап­ лё­ва» яркае, з па­зна­ва­ль­ны­мі ры­са­мі. Ка­лі Актры­са (Арка­дзі­на) — 16

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

дык у эле­ган­тным ту­але­це, ка­лі Бе­лет­рыст (Тры­го­рын) — дык з пя­ ром у ру­цэ, Ма­ла­дая дзяў­чы­на (За­рэч­ная) — у мат­рос­цы, Док­тар (Дорн) — з сак­ва­яжам і за­ўваж­ным пад­абен­ствам да Анто­на Па­ў­ ла­ві­ча. Ён, да­рэ­чы, га­лоў­ны «ад­каз­ны» за нё­ман­скую «Чай­ку», бо спек­такль, па сут­нас­ці, удум­лі­вае і не па­збаў­ле­нае лёг­кай іро­ніі пра­чы­тан­не рэ­жы­сё­рам чэ­хаў­ска­га тэк­сту з да­лі­кат­на рас­стаў­ле­ ны­мі ўлас­ны­мі акцэн­та­мі, спа­лу­чэн­нем ка­міч­на­га і тра­гіч­на­га. Ка­ме­дыю на ча­ты­ры акты Алег Жуг­жда пе­ра­тва­рае ў да­стат­ко­ ва кам­пак­тны двух­га­дзін­ны спек­такль без антрак­ту, што да­зва­ ляе за­ха­ваць атмас­фе­ру ды на­строй па­ста­ноў­кі, вы­ра­ша­най у эстэ­ты­цы ня­мо­га кі­но (мас­тач­ка — Ла­ры­са Мі­кі­на-Пра­ба­дзяк). Да чац­вёр­та­га акту з’яўля­ецца не­ка­то­рая стом­ле­насць, уз­моц­не­ная за­па­во­ле­нас­цю дзея­ння, якое вы­бу­хае тэм­пе­ра­мен­там акцёр­ скай ігры ў чэ­хаў­скім фі­на­ле і не­ча­ка­нас­цю яго рэ­жы­сёр­ска­га вы­ра­шэн­ня. У апош­нім, без­умоў­на, апе­ля­цыя да «Чай­кі» Ба­ры­са Аку­ні­на, што да­да­ло спек­так­лю дэ­тэк­тыў­ных но­так і пе­ра­тва­ры­ла да­чны тэ­атр Трап­лё­ва ў да­чную кі­нас­ту­дыю. Дэ­тэк­тыў­насць — гэ­та, хут­чэй, лёг­кая пра­ва­ка­цыя, гу­ль­ня з гле­да­чом, які па­прос­ту не мо­ жа сур’ёзна ўспры­маць і счыт­ваць сэн­сы, зра­зу­ме­лыя су­час­ні­кам Чэ­ха­ва. Яны ад­ышлі раз­ам з эпо­хай, чый крох­кі, эле­ган­тны воб­ раз утва­рае сцэ­наг­ра­фія. Пры­чал, су­хі трыс­нёг у бі­то­нах і сло­іках, пляск ва­ды ў шкле і ме­та­ліч­ных ван­нач­ках ды шыр­мы з вы­тан­ча­ ным ма­люн­кам, быц­цам зроб­ле­ным туш­шу, — вось «дэ­ка­ра­цыя», у якой так пры­емна бы­ло ба­віць час, спя­ваць ра­ман­сы і гу­ляць у жыц­цё. І ў кі­нош­ным за­кан­чэн­ні «Чай­кі», зда­ецца, пра­гля­дае іра­ ніч­нае стаў­лен­не рэ­жы­сё­ра не да эпо­хі, ге­ро­яў аль­бо тэк­сту Чэ­ ха­ва, а да штам­паў, які­мі яны аб­рас­лі. Да імкнен­ня ары­гі­на­ль­на інтэр­прэ­та­ваць кла­сі­ку — як да са­ма­мэ­ты. Ну не­ль­га ж сур’ёзна ўспры­маць вы­ка­рыс­тан­не «Liebestod» Ваг­не­ра ў афар­млен­ні ме­ лад­ра­ма­тыч­на-дэ­тэк­тыў­на­га кан­ца, дзе Ні­на (Тац­ця­на Еўтух) за­

бі­вае Кос­цю і кі­да­ецца ў воз­ера. Вы­ка­рыс­тан­не зна­ка­мі­тай ме­ ло­дыі як ува­саб­лен­не тэ­мы ка­хан­ня (зга­да­ем, што яго ў «Чай­цы» пяць пу­доў) і смер­ці, у кі­не­ма­тог­ра­фе з’ява ня­рэд­кая. Пад­крэс­ ле­ная тэ­атра­ль­насць за­вяр­шэн­ня гіс­то­рыі так­са­ма пе­ра­кон­вае ў лёг­кай пра­ва­ка­тыў­нас­ці рэ­жы­сёр­скай за­ду­мы. Бо ў рэ­шце рэшт не­ча­ка­ны па­ва­рот падзей — то­ль­кі эфек­тны ход, а сэнс і каш­тоў­ насць спек­так­ля, зда­ецца, у іншым… Вя­до­ма, за­бой­ства не да­дае па­ста­ноў­цы бо­льш сэн­саў, чым па­ў­ ста­ла з рэ­жы­сёр­ска­га пра­чы­тан­ня ўлас­на чэ­хаў­ска­га ма­тэ­ры­ялу. Трап­лёў за­стрэ­ліў­ся. Ча­му? Аб­са­лют­на зра­зу­ме­ла. Рэ­плі­ка Бра­та Актры­сы (Со­ры­на ў вы­ка­нан­ні Ва­сі­ля Пра­ба­дзя­ка), быц­цам ад­ра­ са­ва­ная пля­мен­ні­ку, які ся­дзіць у за­ле і на­зі­рае за апош­няй дзея­й пры­ду­ма­на­га (ужо не ім, а жыц­цём) спек­так­ля, рас­стаў­ляе ўсё па сва­іх мес­цах. «Ча­ла­век, які жа­даў». Так на­зы­вае ся­бе Со­рын. Жа­ даў быць лі­та­ра­та­рам — не стаў, жа­даў ажа­ніц­ца — не ажа­ніў­ся, жа­даў жыць у го­ра­дзе, а па­мі­рае ў вёс­цы. Ва ўсім гэ­тым бач­ны і лёс Трап­лё­ва, рас­ча­ра­ва­на­га ў сва­ім лі­та­ра­тур­ным та­лен­це і по­ шу­ку но­вых фор­маў: стра­ціў апош­нюю надзею на шчас­це з Ні­най, мар­нуе сваю ма­ла­досць раз­ам са ста­рым дзя­дзь­кам-маянткоў­ цам. Та­му і вы­ра­шае ўсё пры­пы­ніць. Ён вяр­тае ля­лек — Ні­ну і ўлас­ную — у ча­ма­дан, бо ўжо га­то­вы апус­ціць за­сло­ну ў да­чным тэ­атры­ку… Алег Жуг­жда, як рыб­ку з воз­ера, змог вы­ву­дзіць з тэк­сту «Чай­кі» тое, што сха­ва­на ў Чэ­ха­ва па­між рад­коў. А маг­чы­мас­ці тэ­атра ля­ лек най­леп­шым чы­нам пад­ышлі для вы­яўлен­ня ад­шу­ка­ных сэн­ саў. Ня­яўнае пра­сту­пае і праз да­мі­ноў­ную ігру жы­вым пла­нам, і ў вы­бу­до­ве ад­но­сі­наў па­між акцё­ра­мі і ля­ль­ка­мі. Вось Актры­ са (Ла­ры­са Мі­ку­ліч) пе­ра­вяз­вае га­ла­ву свай­му сы­ну. Не­жа­дан­не ба­чыць, чуць рэ­аль­на­га ча­ла­ве­ка пад­аец­ца ў гэ­тай сцэ­не ве­ль­мі

про­ста: Ла­ры­са Мі­ку­ліч і Аляк­сандр Ра­ць­ко ся­дзяць спі­на­мі ад­ но да ад­на­го, на ад­лег­лас­ці, а звяр­та­юцца да ля­лек. Кла­пат­лі­вая ма­ці... спа­ві­вае ля­ль­ку-Трап­лё­ва, бы не­маў­ля, па­ра­лі­зу­ючы яго­ ную во­лю, пе­ра­тва­ра­ючы ў інфан­ты­ль­на­га хлоп­чы­ка, каб по­тым, ка­ме­нь­чык за ка­ме­нь­чы­кам, кі­даць у ван­нач­ку, гэ­тае воз­ера дзі­ ця­чых крыў­даў, аб­раз­лі­выя сло­вы. Гэ­так­са­ма вы­яўля­юцца ад­но­сі­ ны па­між Бе­лет­рыс­там (Тры­го­рын у вы­ка­нан­ні Ві­та­ля Ля­во­на­ва) і Актры­сай: яна, пяш­чот­на пра­маў­ля­ючы, апан­та­на луп­цуе па пры­ ча­ле ля­ль­кай-ры­бай з ча­ла­ве­чым тва­рам. Бяз­во­ль­ны Бе­лет­рыст як тая ры­бі­на — трап­ляе на за­зу­бень ліс­лі­вас­ці і на­па­лу жар­сці ды пад­па­рад­коў­ва­ецца мац­ней­шай во­лі. Актры­са — цэнтр ма­ле­нь­ка­га да­чна­га тэ­атры­ка, пры­ма, якая ма­ ла­дзіц­ца і не збі­ра­ецца зда­ваць па­зі­цыі, хоць час ві­да­воч­на бя­

рэ сваё, ко­ль­кі ні за­ймай­ся гім­нас­ты­кай у не­да­рэч­ным па­ла­са­ тым кас­цюм­чы­ку, што не­ча­ка­на кан­трас­туе з ка­рун­ка­вым убо­рам ляль­­кі-Арка­дзі­най. Ла­ры­са Мі­ку­ліч не ба­іцца быць смеш­най і не­пры­го­жай у па­во­дзі­нах і па­чуц­цях (у ад­роз­нен­не ад сва­ёй ге­ ра­іні). По­бач з яе яркай ра­бо­тай і шэ­ра­гам уда­лых ува­саб­лен­няў іншых вы­ка­наў­цаў без­умоў­ным по­спе­хам зда­ецца вы­ка­нан­не Аляк­сан­драй Літ­ві­нё­нак ро­лі Да­чкі Па­руч­ні­ка. Ка­лі ў бо­ль­шас­ці ро­ляў пе­ра­ва­жае адзін ма­тыў (шка­да­ван­не ся­бе, інфан­ты­лізм, за­ хоп­ле­насць, апа­тыч­насць), то воб­раз, ство­ра­ны актры­сай, атрым­ лі­ва­ецца бо­льш скла­да­ным. Ме­на­ві­та ёй рэ­жы­сёр да­вя­рае хі­ба не адзі­ную сап­раў­дную пра­яву па­чуц­цяў, ка­лі эле­гіч­ную сцэ­ну ў са­дзе з чы­тан­нем Ма­па­са­на і свец­кі­мі раз­мо­ва­мі раз­ры­вае рос­ пач­ны крык, апраў­да­ны аб­ыя­ка­ва-бу­дзён­ным «На­гу ад­ся­дзе­ла». Ён гу­чыць рэ­хам кры­ку чай­кі, да­клад­ней, ча­ек, па якіх на па­чат­ку стра­ля­юць пер­са­на­жы-муж­чы­ны. Ця­гам дзея­ння ро­біц­ца зра­зу­ ме­лым: па­ля­ван­не на ча­ек — па­ля­ван­не лю­дзей ад­но на ад­на­го. Чай­ка не то­ль­кі Ні­на, хоць пры кан­цы спек­так­ля з’яўля­ецца чу­ча­ ла птуш­кі з яе тва­рам, а кож­ны з удзе­ль­ні­каў да­чна­га тэ­атра Трап­ лё­ва. Кож­на­га не­хта пад­стрэ­ліў, зла­маў­шы жыц­цё ад ня­ма ча­го ра­біць, ад не­жа­дан­ня чуць і раз­умець, а не іграць ро­лю. Блі­жэй да фі­на­лу Актры­са спя­вае апош­нія рад­кі ра­ман­су «Чай­ка» (му­ зы­ка Яўге­на Жу­ра­коў­ска­га, сло­вы Але­ны Бу­ла­ні­най), на­пі­са­на­га пад ура­жан­нем ад п’есы: «Нет жиз­ни, нет ве­ры, нет счас­тья, нет сил». Іх сап­раў­ды ня­ма ні ў ко­га з ге­ро­яў. І гэ­тая ня­ста­ча жа­дан­ня шу­каць вы­йсця, пры­маць ра­шэн­ні, вы­праў­ляць уз­ае­ма­адно­сі­ны — акту­аль­ная і жы­вая. Лю­дзі пра­цяг­ва­юць іграць ро­лі, не хо­чуць чуць ад­но ад­на­го і ся­бе са­міх. У гэ­тую сум­ную без­вы­ход­насць, і пра­ўда, вар­та бы­ло да­даць іро­ніі ды пе­ра­тва­рыць тра­ге­дыю на бе­ра­зе воз­ера ў гу­ль­ню, пры­го­жую кі­нас­туж­ку з веч­ным сю­жэ­там пра ка­хан­не і смерць, дзе гу­чыць «Liebestod», а па­сля апла­дыс­ мен­таў усе жы­выя і з усмеш­ка­мі вы­хо­дзяць на па­клон.

1, 2. Сцэ­ны са спек­так­ля.

3. Ла­ры­са Мі­ку­ліч (Актры­са, Арка­дзі­на). Фо­та Сяргея Курылы.

17

Т Э А Т Р • Р Э ­Ц Э Н З І Я

У КІ­Р УН­К У АРТО

«Умка» па­вод­ле Юрыя Якаў­ле­ва ў Ві­цеб­скім аб­лас­ным тэ­атры «Ля­ль­ка» Аляк­сандр Су­раж

18

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

«Умка» не тры­вае па­сіў­на­га агля­дан­ня. Спек­такль (4+) пра бе­ла­га мя­дзве­дзі­ка, які сус­тра­кае сваё пер­шае со­нца, — для гле­да­ ча, што ці­ка­віц­ца ўсім жы­вым, ства­рэн­нем і пе­ра­ства­рэн­нем, пра­гне не­вы­каз­на­га... Тое, ад ча­го ад­штур­хоў­ва­ецца апа­вя­да­ль­ нік, зна­хо­дзіц­ца як бы на ад­ва­рот­ным ба­ ку ча­ла­ве­ча­га жыц­ця: ку­лі­сы, па­шы­тыя са шку­ма­тоў, вы­пус­ка­юць на сцэ­ну ад­веч­ныя сі­лы пры­ро­ды По­ўна­чы, а ду­хі-тан­цо­ры пад­хоп­лі­ва­юць гіс­то­рыю і па­чы­на­юць рас­ по­вед праз сты­хіі. Іншыя ду­хі (ля­леч­ні­кі) дзей­ні­ча­юць праз жы­вё­лаў і лю­дзей, да­ юць гля­дзе­ль­ні свай­го ро­ду па­свя­чэн­не, бо рас­кры­ва­юць вя­лі­кія та­ямні­цы быц­ця, рух све­та­бу­до­вы, пра­цу жыц­цё­вых сіл. Пра су­во­расць хо­ла­ду апа­вес­ціць ад­да­ ле­ны звон, ства­ра­ючы пры­сут­насць лю­ та­га ма­ро­зу: ду­хі по­ўна­чы лёг­кія і спрыт­ ныя, сцэ­на хут­ка за­поў­ніц­ца іх фі­зіч­ны­мі дзеян­ня­мі пад гу­кі зва­ноч­каў — як быц­цам гра­юць на го­лым не­рве дзэ­ну... Спа­кой­на, раз­важ­лі­ва, ме­та­дыч­на шчы­ру­юць пры­ род­ныя сі­лы, на­сы­ча­юць пра­сто­ру спек­ так­ля… не, не лю­боў­ю, а па­ва­гай да ство­ ра­на­га, да існа­га, ня­хай тое бу­дзе ча­ла­век ці жы­вё­ла, мо­ра ці кры­га. Ро­біц­ца зра­зу­ ме­лым: ніш­то жы­вое не на­ра­джа­ецца і не па­мі­рае без на­го­ды і па­трэ­бы, не з’яўля­ ецца на свет «про­ста так», усё за­ўсёд­на ў дзея­нні і ў пра­цы. Гар­ма­ніч­на і ўпэў­не­на ўпля­та­ецца ў ра­бо­ту сты­хій усе­абдым­ны го­лас і бу­бен ша­ма­на — яго слу­ха­юцца воль­­ныя сі­лы пры­ро­ды і ду­хі, ён уплы­ вае на здзяй­снен­не ня­бач­ных спраў, што цяг­нуць за са­бой на­ступ­ствы ў ча­ла­ве­чым све­це па­ста­ноў­кі. По­вязь пры­ро­ды і ша­ма­ на моц­ная і на­ту­ра­ль­ная, але да кан­ца так і не зра­зу­ме­ла — ці то ша­ман ва­ла­да­рыць сі­ла­мі зям­лі, ці то яны вя­дуць і пад­трым­лі­ ва­юць ша­ма­на. Сцэ­ніч­ныя падзеі кам­па­ну­юцца і пад­аюц­ ца так, што да­рос­лая час­тка гля­дзе­ль­ні згад­вае свае дзі­ця­чыя пе­ра­жы­ван­ні, звя­ за­ныя з на­ва­ко­ль­ным све­там, ды за­нят­кі па яго­ным пе­ра­ўтва­рэн­ні — хоць бы ў пя­ соч­ні­цы, упэў­не­насць у тым, што ні­чо­га не­ маг­чы­ма­га для дзі­ця­чых фан­та­зій не існуе. Арга­ніч­ны, як пры­шэс­це па­ра­ві­ны го­да, спек­такль рэ­жы­сё­ра Вік­та­ра Клім­чу­ка па­ кі­дае ўра­жан­не, што яго ства­ра­юць пад­час па­ка­зу. На сцэ­не не­ка­ль­кі вер­ты­ка­ль­ных ка­на­таў сім­ва­лі­зу­юць эфір. Мі­ні­ма­ліс­тыч­ ная дэ­ка­ра­цыя надзя­ля­ецца ўсе­маг­чы­мы­ мі сэн­са­мі, зна­чэн­ня­мі і аб­ыгры­ван­нем. Так, па­вер­хня, якая з’яўля­ецца кры­гай, зям­лёй, уво­дзіц­ца ў кан­тэкст па­ка­зу як ша­ ман­скі бу­бен, бо на­па­чат­ку бы­ло сло­ва, а сло­ва — гук! Гэ­тая ака­ліч­насць па­ра­да­ ва­ла б Альф­рэ­да Жа­ры і Гі­ёма Апа­лі­нэ­ра, але асаб­лі­ва — Анта­не­на Арто. Яна свед­

чыць пра якасць і спе­лы стыль па­ста­ноў­ шчы­каў «Ля­ль­кі» — рэ­жы­сё­ра, мас­та­ка, кам­па­зі­та­ра. Мы на­зі­ра­ем іх эва­лю­цыю ў па­сту­по­вым ад­маў­лен­ні ад сім­ва­ль­най сіс­ тэ­мы (успры­няць «Умку» праз яе не вы­па­ дае хоць бы та­му, што сап­раў­дныя падзеі мы па­прос­ту пра­мі­нем — пра пад­обнае па­пя­рэ­джва­лі Сартр, Мі­шо, Арто) і зва­ро­ це да па­чуц­цё­вай інтэр­прэ­та­цыі. Му­зыч­ны склад­нік пра­пі­са­ны з усту­пам, раз­віц­цём і ку­ль­мі­на­цы­яй, да­клад­на і кан­крэт­на, без істэ­рыі (на сцэ­не ўсё-ткі пры­сут­ні­чае ша­ ман), склад­на, але без за­ліш­няй лі­ры­кі і за­хап­лен­ня. У «ша­ман­скай» му­зы­цы спек­ так­ля пра­соч­ва­ецца хоць не час­тая, але пры­сут­ная су­вязь «кос­мас — зям­ля» (не блы­таць з «зям­ля — кос­мас»). Праз зла­джа­насць і сін­хрон­насць артыс­ ты да­ма­га­юцца та­го, што іх успры­ма­юць як адзі­ны арга­нізм, а ігру мож­на на­зваць бліс­ку­чай (у га­лоў­ных ро­лях — Дар’я Зім­ ніц­кая, На­тал­ля Гай­дук, Ла­ры­са Мар­ты­на­ва і Ган­на Сце­па­нец). Спек­такль утрым­лі­вае і ма­ра­ль­ныя па­ву­ чан­ні, з по­спе­хам вы­кон­ва­юцца псі­ха­ла­ гіч­ныя сцэ­ны ўклю­чэн­ня не­ўсвя­дом­ле­на­га ў свя­до­мае (маг­чы­мае то­ль­кі з да­па­мо­гай па­чуц­ця да­вер­лі­ва­га сяб­роў­ства або лю­ бо­ві). Агу­ль­ная сім­па­тыя, сяб­роў­ства і па­ ра­зу­мен­не Умкі з хлоп­чы­кам дае маг­чы­ масць асэн­са­ваць, чым жа моц­ны ча­ла­век, якім па­чуц­цём пе­ра­ва­гі ён зму­шае пад­па­ рад­ка­вац­ца жы­вё­лаў, пры­ро­ду і пры­чы­ня­ ецца да сяб­роў­ства з ба­га­мі. На по­ўны го­ лас ад­кры­ва­ецца вя­лі­кая та­ямні­ца: з якой пры­чы­ны Бес­смя­рот­ныя пад­па­рад­ка­ва­лі дзі­кую сты­хію Ты­та­наў і ча­му свет ду­хаў

бу­дзе з вя­лі­кім жа­дан­нем (за­леж­нас­цю?) да­па­ма­гаць ва ўсім. Кан­фу­цый ка­заў: сак­рэт жыц­ця ў тым, што не­ба і зям­ля за­ўжды ва­ява­лі і бу­дуць ва­ яваць між са­бой, і то­ль­кі ча­ла­век хо­дзіць па зям­лі, а жы­ве ў ня­бё­сах. Пес­ня ша­ма­на ка­жа пра тое са­мае і па­цвяр­джае: ча­ла­век як ува­саб­лен­не сяб­роў­ства-лю­бо­ві ўтрым­ лі­вае Не­ба, каб яно не зва­лі­ла­ся на зям­лю з усі­мі сва­імі су­зор’ямі Скар­пі­ёна, Стра­ль­ ца і Вя­лі­кай Мя­дзве­дзі­цы. У эпі­ло­гу, ка­лі мя­дзве­дзі­ца з медзве­дзя­ нём пад­ыма­юцца ўга­ру па кры­гах — ша­ ман­скіх буб­нах, — рас­па­вя­да­ецца пра су­ зор’е мя­дзве­дзі­цы і, вя­до­ма, Умкі, у яко­га за­ста­ла­ся моц­ная сяб­роў­ская по­вязь з хлоп­чы­кам. Маж­лі­ва, гэ­та ад­мыс­ло­вы ход рэ­жы­сё­ра: то­ль­кі па фі­на­ле вы­явіць ме­та­ фі­зіч­ны склад­нік сяб­роў­ства. Фі­на­ль­ны та­нец ду­хаў вы­яўляе тыя жыц­цё­ выя сі­лы, што ўдзе­ль­ні­ча­юць у ко­лаз­ва­ро­ це рэ­чаў. Сім­во­лі­ка ад­ры­ну­та кан­чат­ко­ва, і гэ­тыя ско­кі з’яўля­юцца са­мым энер­ге­тыч­ на на­сы­ча­ным пун­ктам у спек­так­лі. Праз жы­вую энер­гію акцё­ры пад­крэс­ле­на рас­ соў­ва­юць межы сцэ­ны (хоць уваж­лі­вы гля­ дач ад­чуе гэ­та ўжо на па­чат­ку па­ста­ноў­ кі), але кан­чат­ко­вая шчы­рая ка­пі­ту­ля­цыя за­лы ад­бы­ва­ецца во­кам­гнен­на — дзе­ці і да­рос­лыя ро­бяц­ца па­ўноч­ны­мі языч­ні­ка­ мі і суп­ля­мен­ні­ка­мі, вы­бі­ва­юць да­ло­ня­мі рытм для сты­хій і вы­ка­наў­цаў тан­ца жыц­ ця, а пра­сто­ра по­ўніц­ца зда­ва­ль­нен­нем і ра­дас­цю.

1, 2. Сцэ­ны са спек­так­ля. Фо­та Вя­час­ла­ва Шай­ну­ра­ва.

19

Т Э А Т Р • Р Э ­Ц Э Н З І І

ЖА­Х І ПА­Т РЫ­Я РХА

«Дзе­ці Ва­ню­шы­на» Сяр­гея Най­дзё­на­ва ­ ў Бе­ла­рус­кім ма­ла­дзёж­ным тэ­атры Дзміт­рый Ерма­ло­віч-Да­шчын­скі У 1901-м трыц­ца­ціт­рох­га­до­вы Сяр­гей Най­дзё­наў на­пі­саў сваю пер­шую і са­мую вя­до­мую п’е­су «Дзе­ці Ва­ню­шы­на». Яго­ны су­час­ нік, зям­ляк, жур­на­ліст Мі­ка­лай Ша­бу­еў свед­чыў: «Я ве­даю ўсё да драб­нют­кіх пад­ра­бяз­нас­цяў пра ся­м’ю Ва­ню­шы­ных. Аўтар спі­саў з на­ту­ры — да­клад­ней, са сва­ёй ся­м’і». Вы­пус­кні­ца Санкт-Пе­цяр­бур­гскай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі тэ­атра­ль­ на­га мас­тац­тва, рэ­жы­сёр­ка Вік­то­рыя Лу­га­вая за­яўляе га­лоў­на­га ге­роя як «рус­ка­га імпер­ска­га Лі­ра» і вы­праў­ляе гле­да­ча ў свет жуд­лі­вых вы­раз­ных сноў Ва­ню­шы­на, спра­ва­ка­ва­ных хва­ра­ві­ты­мі пры­сту­па­мі. У га­ле­рэі воб­ра­заў, інтэр­прэ­та­ва­ных Лу­га­вой, Аляк­сандр Яго­ра­ віч Ва­ню­шын (Аляк­сандр Ша­роў) — са­вец­кі фун­к­цыя­нер, дзя­лок ва ўла­дзе; Ары­на Іва­наў­на (На­тал­ля Аніш­чан­ка), якую муж клі­ ча «ста­рой», — яшчэ ма­ла­дая ка­бе­та, што жы­ве «ў ха­рас­тве» (у цар­коў­нас­ла­вян­скім успры­ман­ні гэ­та­га сло­ва); Кан­стан­цін (Дзя­ ніс Май­сей­чык) — сын, кан­ку­рэнт у ва­чах Ва­ню­шы­на, по­ўны ўнут­ ра­най пры­род­най агрэ­сіі, та­кой са­май, як і ў ба­ць­кі; спа­ку­ша­ная Кан­стан­ці­нам стры­ечная сяс­тра Але­на (Лі­за­ве­та Іль­еўская) — чыс­ тая, да­вер­лі­вая пра­він­цый­ная дзяў­чы­на, яе кан­флікт з ка­ха­ным вы­свят­ля­ецца пад­час пры­знан­ня ў ця­жар­нас­ці і су­пра­ва­джа­ецца сім­ва­ліч­най гу­ль­нёй з бе­лым аб­ру­сам; ма­лод­шы сын Ва­ню­шы­на Аляк­сей (Дзміт­рый Ба­гас­лаў­скі) — ты­нэй­джар 1990-х, на­цяг­ну­тая стру­на, а сцэ­на шчы­рай гу­тар­кі з ба­ць­кам плас­тыч­на вы­ра­ша­ецца рэ­жы­сёр­кай амаль як эпі­леп­тыч­ны пры­па­дак. Ста­рэй­шая да­чка Клаў­дзія (Тац­ця­на Но­вік) па­вод­ле Лу­га­вой не інва­лід, а не­ма­ла­дая не­вы­раз­ная жан­чы­на ў рас­цяг­ну­тым швэд­ ры, што мах­ну­ла ру­кой на ся­бе і сваю ся­м’ю. Су­пра­ць­лег­лас­цю Клаў­дзіі вы­сту­пае сяс­тра, не­звы­чай­на да яе пад­обная, але жа­ ноц­кая і эле­ган­тная Люд­мі­ла (Анас­та­сія Са­лаў­ёва), да яе спра­буе пад­бі­вац­ца муж Клаў­дзіі, шэ­ры і гра­тэс­ка­вы Шчот­кін (Ілля Ча­ рап­ко-Са­ма­хва­лаў). Без па­са­гу Ва­ню­шын вы­дае Люд­мі­лу за­муж за да­ве­ра­на­га па­спя­хо­вай мас­коў­скай фір­мы Кра­са­ві­на, які пе­ ра­кі­да­ецца ў афе­рыс­та і алка­го­лі­ка. Дзя­ку­ючы май­стэр­скай гу­ль­ ні Кан­стан­ці­на Мі­ха­лен­кі гэ­ты воб­раз па­ўстае не­адназ­нач­ным і эма­цый­на-ды­на­міч­ным. Мас­тач­ка-па­ста­ноў­шчы­ца Во­ль­га Гры­ца­ева лад­куе пер­са­на­жаў дра­ма­тыч­най ся­мей­най са­гі ў мік­рас­ве­це пі­цер­скай ка­му­нал­кі, дзе за кож­най з шэс­ці дзвя­рэй сім­ва­ліч­на пры­сут­ні­чае хто­сь­ці з

дзя­цей Ва­ню­шы­на, але ўсё час­цей гэ­тыя дзве­ры за­чы­не­ныя. Ары­ на Іва­наў­на гуч­на і апан­та­на сту­ка­ецца ў іх, але да­сту­кац­ца да дзі­ця­чых ду­шаў і сэр­цаў не мае сі­лы. Адзен­не най­ноў­ша­га ча­ су, пра­па­на­ва­нае мас­тач­кай Вік­то­ры­яй Ця-Сен у якас­ці сцэ­ніч­ ных стро­яў, не так асу­час­ні­вае гіс­то­рыю, як у асоб­ных вы­пад­ках спры­яе рас­крыць ха­рак­тар пер­са­на­жа: агрэ­сіў­ны пун­со­вы ў Кан­ стан­ці­на, мас­ку­лін­ныя гар­ні­ту­ры з на­га­ві­ца­мі на ге­не­ра­ль­шы Ку­ кар­ні­ка­вай і ейнай да­чцэ, пін­жак са­вец­ка­га парт­пра­цаў­ні­ка на Ва­ню­шы­не (адзна­чу вір­ту­озную гу­ль­ню На­тал­лі Аніш­чан­кі з гэ­тай апра­на­хай у фі­на­ль­най сцэ­не). Па­куль мы ба­чым Ва­ню­шы­на гас­па­да­ром, што аўта­ры­тар­на тры­ мае ўла­ду; цэн­тра­ль­ную час­тку сцэ­ніч­най пра­сто­ры за­ймае па­ тры­ярха­ль­ны аб­едзен­ны стол. Пад­час уяў­на­га ся­мей­на­га аб­еду дзе­ці, прад’­яўля­ючы прэ­тэн­зіі ба­ць­ку, за­кі­да­юць на стол но­гі. У ад­ным з ба­ць­ка­вых каш­ма­раў яны ска­чуць на гэ­тым ста­ле пад кплі­вы і ва­р’яц­кі му­зыч­ны лей­тма­тыў спек­так­ля — кам­па­зі­цыю «Clint Eastwood» ад гру­пы «Gorillaz», у іншым — ён сам ля­жыць на гэ­тым ду­бо­вым ста­ле мёр­твым, і дзе­ці ні­бы­та ад­шчык­ва­юць ад яго па ка­ва­лач­ку, а па­сля на­кід­ва­юцца і жа­руць (не­абгрун­та­ва­ная цы­та­та з ра­ма­на Габ­ры­эля Гар­сія Мар­ке­са «Во­сень па­тры­ярха»). Трыз­нен­ні Ва­ню­шы­на, у якіх зне­ва­жа­юць не­па­руш­ныя тра­ды­цыі, вы­да­юць страх гас­па­да­ра стра­ціць ула­ду ў сям’і — ён ста­рэе і вы­ ма­гае да­па­мо­гі. Ма­на­ло­гі ўце­ка­чоў з за­ган­на­га ся­мей­на­га гняз­да, дзе жы­вуць гвал­там і кры­ва­душ­нас­цю (спо­ведзь Люд­мі­лы пе­рад ад’­ездам у Мас­кву і ліст Аляк­сея з Пе­цяр­бур­га), аб­ры­ва­юцца, зга­са­юць і доў­ жац­ца дзі­ця­чы­мі га­ла­са­мі. Ба­ць­ка чуе іх як бы з дзя­цін­ства аль­бо на­ват яшчэ і не­на­ро­джа­ны­мі — спад­чын­ні­кі асу­джа­на­га ро­ду, які пе­рад­усім успад­ка­ваў ду­хоў­ную ка­тас­тро­фу. Ці вер­нец­ца Аляк­сей у род­ны дом, каб вы­пра­віць яго­нае жыц­ цё? Ад­каз на гэ­тае, па сут­нас­ці ры­та­рыч­нае, пы­тан­не ві­да­воч­ны. Ачуў­шы­ся ад змроч­на­га спек­так­ля, гле­да­чу за­ста­ецца вы­дых­нуць: «Гэ­та быў сон...»

1. Аляксандр Шароў (Ванюшын), Наталля Анішчанка (Арына Іванаўна).

2. Сцэна са спектакля. Фота з архіва Беларускага дзяржаўнага маладзёжнага тэатра.

20

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

ПЕ­Л І­К А­Н А­В А ПА­С ЛУ­ГА

«Пе­лі­кан» Аўгус­та Стрын­дбер­га ў Рэ­спуб­лі­кан­скім тэ­атры бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі Ва­лян­цін Пе­пя­ля­еў Не-не, ды й пра­рвец­ца ў рэ­жы­сёр­скія пра­ цы Аляк­сан­дра Гар­цу­ева што­сь­ці хва­ра­ві­ тае, па­меж­нае, вы­род­лі­вае. Зга­да­ем «Ноч Ге­ль­ве­ра» па пʼесе Іль­ма­ра Ві­ль­кіс­та аль­ бо «Бра­та май­го, Сі­ма­на» па пʼесе Аляк­сея Ка­зан­ца­ва «Бра­ты і Лі­за» на Ма­лой сцэ­не Ку­па­лаў­ска­га тэ­атра. Спек­так­лі гэ­тыя, ма­ быць, моц­ныя, ка­лі так ад­бі­лі­ся ў па­мя­ці. Але пе­ра­гля­даць, пе­ра­жы­ваць іх на­но­ва? Не цяг­ну­ла і та­ды, ка­лі яны яшчэ за­ста­ва­ лі­ся ў рэ­пер­ту­ары, бо не­як за­над­та яны вы­ма­га­лі з гле­да­ча — ад­да­най уцяг­ну­тас­ ці, пад­па­рад­ка­ва­нас­ці, саў­дзе­лу. За­шмат экс­прэ­сіі бы­ло і ў «Рас­кі­да­ным гняз­дзе» па­вод­ле Янкі Ку­па­лы. Да­во­лі-та­кі сво­е­ асаб­лі­вым атры­маў­ся і «Парт­рэт» па­вод­ле Мі­ка­лая Го­га­ля: ці то гра­тэск, ці то дрэн­ ны густ. Пы­тан­няў про­ць­ма да ўсіх яго­ных склад­ні­каў, пе­рад­усім да пра­цы мас­та­ка, за­тое га­лоў­ны вы­ка­наў­ца Андрэй Но­вік аб­вяс­ціў пра ся­бе ад­важ­на, на­ват прэ­тэн­ цы­ёзна. У па­ста­ноў­цы «Лю­боў лю­дзей» Дзміт­рыя Ба­гас­лаў­ска­га Гар­цу­еў не­ча­ка­на змяк­чыў усе па­та­ла­гіч­ныя мо­ман­ты — не тое што ма­ла­ды рас­ійскі рэ­жы­сёр Мі­кі­та Ко­бе­леў; пад­ра­бяз­ную, дэ­та­лё­вую вер­сію п'есы ён ува­со­біў у тэ­атры імя Ула­дзі­мі­ра Ма­якоў­ска­га (Мас­ква). І вось у шэ­ра­гу, так бы мо­віць, па­меж­ных прац Аляк­сан­дра Гар­цу­ева пры­бы­ло — пад за­сло­ну се­зо­на Рэ­спуб­лі­кан­скі тэ­атр бе­ла­ рус­кай дра­ма­тур­гіі пра­па­на­ваў прэмʼеру «Пе­лі­кан» па­вод­ле по­зняй пʼесы кла­сі­ка

швед­скай і сус­вет­най дра­ма­тур­гіі Аўгус­та Стрын­дбер­га — па­бы­то­вай, з зям­ным і цал­ кам вы­тлу­ма­ча­ль­ным кан­флік­там. Двое не­зда­ро­вых дзя­цей. Ма­ці з сурʼёзны­мі надзе­ямі на спад­чы­ну двух па­мер­лых — му­жа і ма­ла­до­га моц­на­га зя­ця. П'еса ску­пая на вы­раз­ныя срод­кі, але па­ кі­дае ад­чу­ван­не ну­ды і па­чуц­цё без­вы­ ход­нас­ці. Ня­ўжо на­сто­ль­кі гід­кі ча­ла­век? Ня­ўжо ня­ма ні­яка­га інша­га спо­са­бу даць ра­ды яго­ным за­га­нам, як про­ста пад­па­ліць ба­ць­ка­ву ха­ту, ся­мей­нае гняз­до, жыт­ло, у якім га­да­ваў­ся з ма­лен­ства? ...Не­ка­то­рыя кры­ты­кі па­спя­ша­лі­ся аца­ніць ро­лю ма­ці ў вы­ка­нан­ні Люд­мі­лы Сі­дар­ке­ віч як ад­ну з леп­шых у яе акцёр­скай карʼе­ ры. Не ве­даю, не ўпэў­не­ны. Гле­дзя­чы з чым па­ра­ўноў­ваць. Па «Пе­лі­ка­не» рэ­жы­сёр Гар­цу­еў ру­шыў ве­ль­мі экс­тра­ва­ган­тным шля­хам: пе­ра­апра­нуў вы­ка­наў­цаў у дзіў­ ныя гар­ні­ту­ры, на­ма­ля­ваў на тва­рах грым у сты­лі Ра­ма­на Вік­цю­ка, на­ста­віў тры­вож­ нае свят­ло, на­сіл­ка­ваў плас­ты­кай Яўге­на Кар­ня­га і му­зы­кай Дзміт­рыя Фры­гі. Хоць ні плас­ты­ка, ні му­зы­ка ў маю аса­біс­тую па­ мяць не за­па­лі. Цал­кам ве­ра­год­на, што ка­го­сь­ці муд­ра­ ге­ліс­ты тэ­атра­ль­ны свет «Пе­лі­ка­на» да­ вя­дзе да за­хап­лен­ня, але, як па мне, гэ­та чыс­цют­кая інтэ­лек­ту­аль­ная спе­ку­ля­цыя, ка­лі акцё­ры не па­трап­ля­юць вы­цяг­нуць Стрынд­бер­га без да­ме­шак — му­зы­кі, свят­ ла і гры­му. Ка­лі стра­ва не ядо­мая або не

пры­да­ецца да сма­ку, яе спра­бу­юць да­вес­ ці да ла­ду пры­пра­ва­мі ды пад­лі­ва­мі. Вы­ рач­ва­юць во­чы, ску­го­ляць, ра­вуць не­ма або не­ча­ла­ве­чы­мі га­ла­са­мі, раз­гой­два­ юцца з бо­ку ў бок... Са­мае сла­бое мес­ца спек­так­ля — ма­ла­ дыя акцё­ры Арцём Ку­рэнь і Ган­на Се­мя­ня­ ка. Яны вя­дуць свае ро­лі на ад­ной-дзвюх інта­на­цы­ях, і гэ­та ўжо над­акуч­вае па­сля пер­шых сцэн. Не зра­зу­мець пры­зна­чэн­ ня на ня­знач­ную эпі­за­дыч­ную ро­лю Слу­ жан­кі да­свед­ча­най, дых­тоў­най актры­сы Га­лі­ны Чар­на­ба­евай: ві­та­ль­ны дух яе пер­ са­на­жа ніш­чыц­ца агу­ль­ным дэп­рэ­сіў­ным на­стро­ем. Бы­ло б ку­ды бо­льш сум­лен­на, ка­лі б рэ­жы­ сёр уз­яў пʼесу аб­сур­ду і ўжо з ёю да­зво­ліў экс­пе­ры­мен­та­ваць акцё­рам, кам­па­зі­та­ру і па­ста­ноў­шчы­ку плас­ты­кі.

На­огул пра не­йкі строй­ны рэ­пер­ту­ар РТБД сён­ня ка­заць не вы­па­дае. Па­пя­рэд­ ні мас­тац­кі кі­раў­нік тэ­атра Ва­ле­рый Ані­ сен­ка бес­пас­пя­хо­ва спра­ба­ваў бу­да­ваць «тэ­атр-дом», які б дзіў­ны сэнс у двац­цаць пер­шым ста­год­дзі ён у гэ­ты пан­ятак ні ўкла­даў. Але ку­ды кі­ру­юць (і чым кі­ру­ юцца) яго ця­пе­раш­нія стыр­на­выя? Ча­сам на сцэ­не апы­на­юцца тво­ры та­ко­га нік­чэм­ на­га кштал­ту — ка­го хо­чаш збян­тэ­жаць. І з’яўля­ецца ўстой­лі­вае ад­чу­ван­не, што тэ­ атр з аўта­ра­мі не пра­цуе, пʼес ім не за­маў­ ляе і пра тое, што на­сам­рэч ад­бы­ва­ецца сён­ня ў тэ­атра­ль­ным све­це, мае ве­ль­мі пры­бліз­нае ўяў­лен­не.

1. Сцэна са спектакля.

2. Людміла Сідаркевіч (Маці). Фо­та Вік­та­ра Ма­ро­за­ва.

21

Т Э АТ Р • А Г Л Я Д

П’ЕСА ЯК СПО­САБ ЗМЯ­НІЦЬ СЯ­БЕ

I Кон­курс-фес­ты­валь су­час­най бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі «WriteBox» Крыс­ці­на Смо­льс­кая Су­час­ная бе­ла­рус­кая дра­ма­тур­гія — моц­ны бок бе­ла­рус­ка­га тэ­ атра. Яшчэ з вы­то­каў — ча­соў фа­льк­лор­най твор­час­ці — яна ары­ ента­ва­ла­ся на асэн­са­ван­не акту­аль­ных пра­блем. Но­вая хва­ля па­чат­ку XXI ста­год­дзя (Па­вел Пра­жко, Мі­ка­лай Руд­ коў­скі, Кан­стан­цін Сце­шык, Па­вел Рас­оль­ка, Андрэй Ку­рэй­чык, Ды­яна Ба­лы­ка і іншыя) уз­ня­ла тэ­мы ўсе­агу­ль­най ка­му­ні­ка­цый­най раз’ядна­нас­ці, па­чуц­ця ад­чу­жа­нас­ці, за­кры­тас­ці асо­бы, не­ста­бі­ль­ нас­ці эма­цый­на­га ста­ну, дэп­рэ­сіі, спа­жы­ва­ль­ніц­тва, кры­зі­су сям’і,

гвал­ту, ня­здо­ль­нас­ці да са­ма­ідэн­ты­фі­ка­цыі... Мі­ну­ла бо­льш за 10 га­доў. Скла­лі­ся і за­цвер­дзі­лі­ся Дзміт­рый Ба­гас­лаў­скі, Ві­та­лій Ка­ ра­лёў, Мак­сім Да­сь­ко, Лё­ха Чы­ка­нас, Аляк­сей Ма­кей­чык. Но­выя п’есы/тэк­сты, зда­ецца, зра­бі­лі­ся вас­трэй­шы­мі, да­к лад­ней­шы­мі па дум­цы, уз­буй­ні­лі­ся па змес­це і фор­ме. Та­кім чы­нам, над­ышоў час кон­кур­су-фес­ты­ва­лю су­час­най бе­ла­ рус­кай дра­ма­тур­гіі «WriteBox». Ён ад­быў­ся на не­за­леж­най пля­ цоў­цы — сту­дыі «BlackBeastMedia» з фі­нан­са­вай пад­трым­кай кон­кур­су са­цы­яль­ных пра­ектаў «Social Weekend». Арга­ні­за­тар­ка фэс­та, тэ­атраз­наў­ца-ме­не­джар­ка Вік­то­рыя Бе­ля­ко­ва, пе­рад­усім на­ва­жы­ла­ся ства­рыць «…пра­сто­ру для раз­віц­ця і рэ­алі­за­цыі су­час­най дра­ма­тур­гіі і, ад­па­вед­на, су­час­ных аўта­раў, каб бе­ла­ рус­кая дра­ма­тур­гія не пры­хо­дзі­ла да нас праз рас­ійскую тэ­ат­ 22

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

раль­­ную пра­сто­ру, а мы са­мі ад­кры­ва­лі і ста­ві­лі но­выя бе­ла­рус­кія п’есы». «WriteBox» скла­даў­ся з тэ­атра­лі­за­ва­ных чы­так і аб­мер­ка­ ван­няў, вар­шта­ту для дра­ма­тур­гаў зна­ка­мі­та­га ўкра­інска­га аўта­ра Мак­сі­ма Ку­рач­кі­на і лек­цый вя­до­ма­га рас­ійска­га кры­ты­ка і ме­не­ джа­ра Па­ўла Руд­не­ва. Во­сем тво­раў для прад­астаў­лен­ня шы­ро­ кай пуб­лі­цы вы­бра­ла пра­фе­сій­нае жу­ры. П’есы фес­ты­ва­лю на­крэс­лі­ва­юць воб­раз су­час­на­га све­ту і да­сле­ ду­юць свя­до­масць ча­ла­ве­ка, які спра­буе вы­ка­рас­кац­ца з ва­да­ кру­ту ха­атыч­ных каш­тоў­нас­цяў і сэн­саў, знай­сці ары­енці­ры і апо­ ру. Ге­роі ад­маў­ля­юцца ад ілю­зіі змя­ніць свет, бо, зда­ецца, сён­ня мя­няць мож­на то­ль­кі ся­бе і на­ват… праз п’есу. Пад­ста­ваю тво­ру «Сэкс мне не па­трэб­ны» Лё­хі Чы­ка­на­са зра­бі­ ла­ся рэ­аль­ная су­до­вая спра­ва аме­ры­кан­кі, якая ме­ла сэк­су­аль­ ныя да­чы­нен­ні з цяж­ках­во­рым муж­чы­нам (множ­ныя па­ру­шэн­ні раз­віц­ця праз цэ­рэб­ра­ль­ны па­ра­ліч). Ган­на Стаб­лфілд сцвяр­джа­ ла, што Дзі­ман Джон­сан усё раз­умеў і ра­біў доб­ра­ахвот­на, але ёй пры­су­дзі­лі ту­рэм­нае зня­во­лен­не. Дра­ма­тург звяз­вае не­ка­ль­ кі плас­тоў айчын­най і за­меж­най рэ­аль­нас­ці, па­ра­ле­ль­на раз­гор­ тва­ючы яшчэ дзве гіс­то­рыі, звя­за­ныя тэ­май сэк­су­аль­ных ста­сун­ каў. Ма­ла­дая па­ра (Ён і Яна) пад­піс­вае пе­ты­цыю за аме­ры­кан­ку і спра­буе раз­абрац­ца ў стра­це «ба­лан­су» ўлас­ных да­чы­нен­няў; ма­ла­ды муж­чы­на пры­хо­дзіць да док­та­ра, каб раз­абрац­ца з па­ слаб­лен­нем па­тэн­цыі, і вы­ра­шае, што сэкс яму не па­трэб­ны. Каш­ тоў­насць дра­ма­тур­гіі Чы­ка­на­са — у зняц­ці та­бу з тэ­мы сэк­су­аль­ на­га жыц­ця інва­лі­даў. У сва­ёй дэ­бют­най п’есе «Врай­Или­ад» Мі­кі­та Іль­інчык су­ты­кае ча­ са­выя і гіс­та­рыч­ныя падзеі. Дру­гая сус­вет­ная вай­на і аку­па­цыя траў­муе ма­ла­дых ге­ро­яў, і яны імкнуц­ца зра­зу­мець, як жыць з та­ кой скла­да­най спад­чы­най. Гіс­та­рыч­ныя фраг­мен­ты пе­ра­меш­ва­ юцца, на­бы­ва­юць ма­за­ічную фор­му — як у свя­до­мас­ці і пад­свя­до­ мас­ці су­час­на­га ча­ла­ве­ка: са­вец­кі вай­ско­вец за­язджае ў ква­тэ­ру рэ­прэ­са­ва­на­га ры­жа­ні­на, шко­ль­ні­кі здзе­ку­юцца з на­стаў­ні­ка, які рас­каз­вае пра Дру­гую сус­вет­ную… Дзміт­рый Ба­гас­лаў­скі ў но­вай п’есе «Кроп­кі на ча­са­вай во­сі» так­са­ма вы­ка­рыс­тоў­вае пры­ём кам­пі­ля­цыі гіс­та­рыч­ных плас­тоў: твор скла­да­юць дзе­сяць гіс­то­рый фо­та­здым­каў. Ма­ці і сын ка­ля до­ма, цал­кам зруй­на­ва­на­га тар­на­да; ру­мын­скае дзі­ця дае па­лі­ цэй­ска­му па­вет­ра­ны ша­рык пад­час пра­тэс­таў у Бу­ха­рэс­це; ба­ць­ ка на што­га­до­вых цы­ры­мо­ні­ях па­мя­ці, дзе ся­род усіх па­мі­на­юць і яго­на­га за­гіб­ла­га сы­на… Гіс­то­рыі прад­стаў­ля­юць унут­ра­ны свет

лю­дзей з фо­та­здым­каў та­кім чы­нам, што свет на­ва­ко­ль­ны ро­біц­ ца цэ­лас­ным і гар­ма­ніч­ным, ад­кры­ва­ючы нам сваю «лас­ка­вую аб­ыя­ка­васць», як вы­зна­чыў Аль­бер Ка­мю. Фо­та, іх пры­сут­насць аль­бо апі­сан­не — ад­роз­ная ры­са дра­ма­тур­ гіч­ных тво­раў Мак­сі­ма Да­сь­ко. Ад­ра­зу два яго­ныя тэк­сты тра­пі­ лі на фес­ты­валь. «Сэ­канд-хэнд ТДЖ. Ка­нец све­ту» скла­да­ецца з вы­хап­ле­ных жыц­цё­вых ды­яло­гаў, раз­ва­жан­няў, фраг­мен­таў рэ­ аль­нас­ці з аўта­ра­вай дум­кай пра тое, што ка­нец све­ту над­ыдзе вось у та­кой па­ўся­дзён­нас­ці, з раз­мо­ва­мі пра апра­на­хі ды ў чар­зе на аб­мен ва­лю­ты. А таксама «этнаг­ра­фіч­ная» п’еса «Онікс» пра бе­ла­рус­кіх пад­лет­каў, якія імкнуц­ца пры­па­до­біц­ца да сва­іх ку­ мі­раў — чор­ных ган­гста­раў Нью-Ёрка. Да­сь­ко пі­ша па­ро­дыю на рэп-стыль, дзе эпіч­ных пры­год­ні­каў-бан­ды­таў за­ўсё­ды спас­ці­гае ня­ўда­ча. Але фі­нал апы­на­ецца не­адназ­нач­на-сум­ным: па­ста­ле­

ца арга­ні­за­ваць по­быт па за­ко­нах парт­ыйнай ячэй­кі. Ба­ць­ка, вы­ клад­чык, кры­ты­куе ма­ла­аду­ка­ва­насць і без­ду­хоў­насць мо­ла­дзі, але не цу­ра­ецца бліз­кіх да­чы­нен­няў са сту­дэн­ткай. Сын пе­рад усі­мі за­нят­ка­мі ад­дае пе­ра­ва­гу ся­дзен­ню за камп’юта­рам, але ма­рыць з’ехаць за мя­жу. На­ват смерць Дзе­да ні­чо­га не мя­няе ва ўкла­дзе сям’і, і то­ль­кі Да­чка ўця­кае з до­му, бо не ба­чыць ані інша­ га вы­йсця, ані пер­спек­ты­вы. Дыс­фун­кцыя сям’і вы­яўля­ецца дыс­ фун­кцы­яй гра­мад­ства, яко­му па­трэб­на аб­ну­лен­не і пе­ра­заг­руз­ка. Дра­ма­тург Мак­сім Ку­рач­кін адзна­чыў, што ба­ль­шы­ня тво­раў, прад­стаў­ле­ных на фес­ты­ва­лі, мо­жа склас­ці рэ­пер­ту­ар су­час­на­га еўра­пей­ска­га тэ­атра: раз на ты­дзень ту­ды пры­хо­дзяць шчас­лі­выя лю­дзі, каб бо­лей да­ве­дац­ца пра свет і дзіў­ныя з’явы, з які­мі еўра­ пей­цы штод­ня не су­ты­ка­юцца. Пер­шы кон­курс-фес­ты­валь най­ноў­шай бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі «WriteBox» па­цвер­дзіў на­яўнасць но­вых ці­ка­вых п’ес, пер­спек­тыў­ ных аўта­раў і іх жа­дан­не вес­ці ды­ялог з гле­да­чом. лыя дзе­ці згад­ва­юць мрой­ны «бан­дыц­кі» час як са­мы дзей­сны і яркі ў жыц­ці. Вос­тра­са­цы­яль­ныя п’есы Ві­та­лія Ка­ра­лё­ва «Опі­ум» і Аляк­сея Ма­ кей­чы­ка «Бзік». Пер­са­на­жы пер­шай — жы­ха­ры Ра­га­чо­ва, ма­ці і двое сы­ноў — лі­та­ра­ль­на вы­жы­ва­юць ся­род за­ня­па­ду, бес­пра­ цоўя і гра­мад­скай аб­ыя­ка­вас­ці, ка­лі для ста­рэй­ша­га сы­на адзі­ ным вый­сцем ба­чыц­ца пра­ца ва Укра­іне, дзе ідзе вай­на. П’еса Ма­кей­чы­ка ўяў­ляе з ся­бе дра­ма­тур­гіч­ны на­рыс пра на­рка­тыч­ную за­леж­насць, якой імкнуц­ца па­збыц­ца ма­ла­дыя лю­дзі, але ка­му­сь­ ці бра­куе ха­рак­та­ру, а ка­му­сь­ці про­ста не шчас­ціць… «Пе­на­ты» Іва­на Кра­пас­но­га — ка­ме­дыя пра дыс­фун­кцыю сям’і, што скла­да­ецца з «ро­ба­таў»: тыя дзень пры дні пра­маў­ля­юць і ро­бяць ад­но і тое ж. Ба­бу­ля, бы­лы парт­ыйны ра­бот­нік, імкнец­

Тэатралізаваныя чыткі п’ес: 1. «Врай­Или­ад» Мі­кі­ты Іль­інчы­ка; 2. «Сэкс мне не па­трэб­ны» Лё­хі Чы­ ка­на­са; 3. «Бзік» Аляк­сея Ма­кей­чы­ка; 4. «Пе­на­ты» Іва­на Кра­пас­но­га; 5. «Онікс» Мак­сі­ма Да­сь­ко; 6. «Сэканд-хэнд ТДЖ. Канец свету» Максіма Дасько. Фо­та Вік­то­рыі Бе­ля­ко­вай.

23

КІНО • АГЛЯД

НЕБЯСПЕЧНЫ МЕТАД

Direct cinema і новая беларуская дакументалістыка Антон Сі­да­рэн­ка Да­ку­мен­та­ліс­ты­ка зноў вос­тра за­пат­ра­ ба­ва­ная ў якас­ці ўні­ка­ль­на­га мед­ыума з шы­ро­кі­мі маг­чы­мас­ця­мі. Не­ве­ра­год­ную ці­ка­васць да яе ў све­це пра­сцей за ўсё рас­тлу­ма­чыць за­ня­па­дам кі­но ігра­во­га, якое моц­на па­цяс­ні­лі се­ры­ялы. Ста­но­віш­ ча з доб­ры­мі стуж­ка­мі на вя­лі­кім экра­не і на­сам­рэч ня­прос­тае, але спра­ва не то­ль­ кі ў тым, што най­буй­ней­шыя кі­на­выт­вор­ цы ад­да­юць асноў­ную ўва­гу фі­ль­мам для пад­лет­каў. Падзен­не ўплы­ву тра­ды­цый­ных СМІ і пе­ра­ход аўды­то­рыі ў са­цы­яль­ныя сет­кі па­ра­дак­са­ль­ным чы­нам пе­ра­вяр­ну­ лі ўяў­лен­ні пра тое, як па­він­на вы­гля­даць інфар­ма­цый­ная пра­сто­ра. І тут на пер­шы план вы­хо­дзіць да­ку­мен­та­ліс­ты­ка, якая ўда­ла спа­лу­чае інфар­ма­тыў­насць і эма­ цый­насць. Хо­чац­ца ду­маць, што, дзя­ку­ючы кар­ці­нам но­вай ге­не­ра­цыі бе­ла­рус­кіх рэ­ жы­сё­раў, яна бу­дзе мець по­пыт і ў на­шай кра­іне. Пэў­ны за­чын у нас ёсць. Ад са­ма­га па­чат­ку кі­но за­яўля­ла пра ся­ бе як пра ад­люс­тра­ва­ль­ні­ка на­ва­ко­ль­на­га све­ту. Але ад­экват­най вы­явы аб’­ектыў­най рэ­аль­нас­ці на экра­не па­куль яшчэ ніх­то не ба­чыў. Да­ку­мен­та­ліс­ты­ка тут не вы­к лю­чэн­ не — ві­на­ва­тая не то­ль­кі асо­ба аўта­ра, але і спе­цы­фі­ка срод­каў вы­ра­жэн­ня. Зда­ва­ла­ ся б, з’яў­лен­не кам­пак­тных ліч­ба­вых ка­ мер на­блі­зі­ла ма­ру не­ка­ль­кіх па­ка­лен­няў

кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў да жа­да­най мэ­ты — да аб’­екта зды­мак сён­ня мож­на пад­абрац­ца на мі­ні­ма­ль­ную ад­лег­ласць. Гэ­та пры­вя­ло да не­ве­ра­год­на­га рос­кві­ту кі­но, якое зня­та ме­та­дам на­зі­ран­ня і зна­хо­дзіц­ца ў са­май гуш­чы падзей. Для да­ку­мен­та­ліс­ты­кі з’яў­лен­не ліч­ба­вай ка­ме­ры мер­ка­ва­ла сап­раў­дную рэ­ва­лю­ цыю, якую ад­ра­зу ма­ла хто за­ўва­жыў. У но­ вай тэх­на­ло­гіі ба­чы­лі то­ль­кі маг­чы­масць па­зба­віц­ца ад ня­зруч­най у вы­ка­рыс­тан­ні і аб­ме­жа­ва­най па ча­се кі­нас­туж­кі. І то­ль­ кі по­тым ака­за­ла­ся, што га­лоў­ная вар­тасць 24

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

ліч­ба­вай ка­ме­ры зу­сім не ў тым, каб зды­ маць без пе­ра­пын­ку га­дзі­на­мі. «Ліч­ба» вы­ра­шы­ла ад­ну з асноў­ных пра­блем да­ку­ мен­та­ліс­таў, ка­лі ге­рой не мог вы­гля­даць на­ту­ра­ль­на і ня­зму­ша­на ў пры­сут­нас­ці гру­вас­ткай зды­мач­най тэх­ні­кі. Пер­шым у бе­ла­рус­кім да­ку­мен­та­ль­ным кі­ но «ліч­бу» стаў вы­ка­рыс­тоў­ваць лі­дар на­ ша­га не­ігра­во­га кі­на­мас­тац­тва Вік­тар Ас­ люк. Дзя­ку­ючы змян­шэн­ню па­ме­ру са­міх ка­мер рэ­жы­сё­ру ўда­ло­ся якас­на змя­ніць аўтар­скі пад­ыход да рэ­ча­існас­ці. Свае но­ выя стуж­кі «Мы жы­вем на краі» і «Ко­ла», зня­тыя на ліч­ба­вую ка­ме­ру, Вік­тар Аслюк зра­біў у зу­сім но­вай для ся­бе сты­ліс­ты­цы. Яна бы­ла ку­ды блі­жэй да да­ку­мен­та­ль­на­га cinema verite, або «кі­нап­раў­ды», па­збаў­ле­ на ра­ней­ша­га пуб­лі­цыз­му і па­тэ­ты­кі, які­ мі ад­роз­ні­ва­лі­ся фі­ль­мы сту­дыі «Ле­та­піс» кан­ца ва­сь­мі­дзя­ся­тых — дзе­вя­нос­тых.

З’я­ву мож­на ўмоў­на на­зваць direct cinema, да­ку­мен­та­ль­нае кі­но пра­мо­га дзея­ння, яна па­ўста­ла яшчэ ў Злу­ча­ных Шта­тах і Ка­на­дзе, а так­са­ма ў тво­рах фран­цуз­ска­ га кі­не­ма­таг­ра­фіс­та Жа­на Ру­ша на мя­жы 1950—1960-х. Такое кіно ад­люс­троў­ва­ла пра­цэ­сы, якія ад­бы­ва­лі­ся ў еўра­пей­скіх на­цы­яна­ль­ных кі­не­ма­тог­ра­фах т.зв. но­вых хва­ляў, і бы­ло звя­за­на зноў-та­кі з ана­ла­ гіч­ным тэх­ніч­ным аспек­там — мі­ні­яцю­ры­ за­цы­яй ка­ме­ры і з’яў­лен­нем вы­со­ка­чул­ лі­вай стуж­кі, што да­зво­лі­ла аб­ыхо­дзіц­ца без асвят­ля­ль­ных пры­бо­раў. Кам­па­зі­цыя кад­ра ста­ла менш вы­бу­да­ва­най, сю­жэ­ты — больш дэ­мак­ра­тыч­ны­мі, эпі­зо­ды — спан­ тан­ны­мі. «Дру­гое ды­хан­не» direct cinema ў па­ чат­ку двух­ты­сяч­ных у да­ку­мен­та­ліс­ты­цы звя­за­на ме­на­ві­та са з’яў­лен­нем ліч­ба­ва­га ві­дэа. Шмат у чым яго эстэ­ты­ка аб­умоў­ле­ на агу­ль­ным змя­нен­нем ві­зу­аль­най ку­ль­ ту­ры, якое пры­нёс нам Інтэр­нэт. Ка­рот­кія, без за­кад­ра­ва­га тэк­сту ро­лі­кі да­мі­ну­юць

у са­цы­яль­ных сет­ках, сю­жэ­ты ў жан­ры no comment — звык­лая спра­ва на тэ­ле­ ба­чан­ні. Зда­ецца, яшчэ трош­кі — і да­ўняя ма­ра кла­сі­ка ня­мой да­ку­мен­та­ліс­ты­кі Дзі­ гі Вер­та­ва аб з’яў­лен­ні Кі­на­во­ка і по­ўным знік­нен­ні суб’­ектыў­на­га Аўта­ра бу­дзе ўва­ соб­ле­на ў жыц­цё. Для кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў но­ва­га па­ка­лен­ня, на рус­ка­моў­най пра­сто­ры ідэ­ала­гіч­на звя­ за­на­га са «Шко­лай Ма­ры­ны Раз­беж­кі­най і Мі­ха­іла Уга­ра­ва», ву­чэб­най ла­ба­ра­то­ры­ яй зна­ка­мі­тай рэ­жы­сёр­кі-да­ку­мен­та­ліс­ткі і не менш зна­ка­мі­та­га дра­ма­тур­га, інша­га ва­ры­янту, зда­ецца, і не існуе. Мож­на так­са­ ма ўзга­даць кар­ці­ны Па­ўла Кас­та­ма­ра­ва, Аляк­сан­дра Рас­тар­гу­ева і Анту­ана Ка­ці­на, якія за­да­лі ма­гіс­тра­ль­ныя кі­рун­кі гэ­та­му ме­та­ду ў двух­ты­сяч­ныя га­ды. І, зра­зу­ме­ ла, стуж­кі жы­вых кла­сі­каў по­стса­вец­ка­га і сус­вет­на­га кі­но Ві­та­лія Ман­ска­га і Вік­та­ра Ка­са­коў­ска­га. Але кі­но то­ль­кі па­мыл­ко­ва лі­чыц­ца ві­зу­ аль­ным на­бо­рам фраг­мен­таў рэ­аль­нас­ ці — дра­ма­тур­гія ў ім па­трэб­на на­ват са­ мым ка­рот­кім тво­рам. Ака­за­ла­ся, як ме­тад direct cinema не­бяс­печ­ны ме­на­ві­та ілю­ зі­яй спан­тан­най арга­ні­за­цыі экран­най пра­сто­ры. Ні­які ге­рой, на­ват яркі і ха­рыз­ ма­тыч­ны, не за­ме­ніць са­бой га­лоў­ных эле­ мен­таў кі­не­ма­таг­ра­фіч­най мо­вы — дра­ма­ тур­гіі і ман­та­жу. Да­ўно ста­ла кры­ла­тым пы­тан­не «Ці лёг­ка быць ма­ла­дым?». Дзя­ку­ючы да­ку­мен­та­ ліс­ту Юры­су Под­ні­ексу і яго­ным ка­ле­гам з Рыж­скай кі­нас­ту­дыі, якія ў 1986 зня­ лі сен­са­цый­ны ад­на­ймен­ны фі­льм, гэ­тае пы­тан­не за­да­юць ужо тры дзя­сят­кі га­доў. І ад­каз на яго ма­ецца ад­на­знач­ны. Ня­лёг­ ка прый­шло­ся і вы­пус­кні­цы Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі мас­тац­тваў на аб­а­ ро­не дып­лом­на­га фі­ль­ма. Юліі Рал­ко да­ вя­ло­ся вы­слу­хаць ня­ма­ла спрэч­ных і дыя­ мет­ра­ль­на про­ці­лег­лых мер­ка­ван­няў пра сваю пра­цу «Орша... Мінск... Орша...». На за­воч­ным кур­се рэ­жы­сё­раў кі­но і тэ­ле­ба­ чан­ня (май­стэр­ня вя­до­ма­га тэ­ле­ві­зій­на­га рэ­жы­сё­ра і вя­ду­ча­га Сяр­гея Ка­ць­ера) бы­ ло ня­ма­ла ці­ка­вых ра­бот, але гэ­тая кар­ці­на ад­роз­ні­ва­ецца ад усіх астат­ніх ме­на­ві­та тым, што яна блі­жэй за ўсё да су­час­на­га раз­умен­ня direct cinema. Фі­льм «Орша... Мінск... Орша...» рас­па­ вя­дае аб не­ка­ль­кіх днях з жыц­ця ма­ла­ до­га ча­ла­ве­ка, які ад­праў­ля­ецца са ста­ лі­цы ў род­ны го­рад на­ве­даць ба­ць­коў і сяб­роў. Зра­біць да­ку­мен­та­ль­ны кі­на­пар­ трэт су­час­ні­ка — спра­ва зу­сім не про­стая. У кад­ры Юліі Рал­ко (яна ж і апе­ра­тар­ка кар­ці­ны) аказ­ва­юцца лю­дзі, што рэ­дка ро­ бяц­ца ге­ро­ямі на экра­не, — як і ў ня­даў­нім філь­ме «25» Андрэя Ку­ці­лы («Мас­тац­тва»

8.

9.

10.

11.

12.

№6/2016). Звы­чай­на на­шы да­ку­мен­та­ліс­ ты зды­ма­юць ста­рых у вёс­ках, лю­дзей не­ звы­чай­ных, твор­чых пра­фе­сій, се­леб­ры­ці, у рэ­шце рэшт. Ге­ро­яў Рал­ко не на­за­веш не­звы­чай­ны­мі. Але ад­лег­ласць і ра­курс, з яко­га яны па­ка­за­ны, не­за­быў­на ўраж­ва­ юць. Гэ­ты да­ку­мен­та­ль­ны зрэз гра­мад­ства аказ­ ва­ецца бо­льш да­клад­ным і бяз­лі­тас­ным, чым дзя­сят­кі жур­на­ліс­цкіх рэ­пар­та­жаў.

Direct cinema якраз за­хо­дзіць на тэ­ры­ то­рыю жур­на­ліс­ты­кі, ад­нак у Юліі Рал­ко атры­ма­ла­ся па­збег­нуць за­ліш­няй пуб­лі­ цыс­тыч­нас­ці свай­го аўтар­ска­га вы­каз­ван­ ня і эстэ­ты­за­цыі ася­род­дзя, як тое ад­бы­ло­ ся, на­прык­лад, у фі­ль­ме Рус­ла­на Фя­до­та­ва «Кі­ра­ва, 26». «Орша... Мінск... Орша...» блі­жэй да зга­да­най стуж­кі Ку­ці­лы. Аб­одва тво­ры не сто­ль­кі ад­каз­ва­юць на пы­тан­не «Ці лёг­ка быць ма­ла­дым у су­час­най Бе­ла­ ру­сі?», ко­ль­кі рас­па­вя­да­юць пра атмас­фе­ ру ў кра­іне па пры­нцы­пе ад пры­ват­на­га да вя­лі­ка­га. Але ка­лі аўтар­скі стыль Андрэя Ку­ці­лы мае на ўва­зе аку­рат­ную фік­са­цыю рэ­аль­нас­ці ста­тыч­най ка­ме­рай у ста­ран­на вы­ве­ра­ных пла­нах, то ка­ме­ра Юліі Рал­ко жы­вая ў по­ўнай ад­па­вед­нас­ці з твор­чым ме­та­дам пра­мо­га кі­но — здым­кі з рук без шта­ты­ва, рэ­пар­таж­ны стыль, пун­кцір­нае раз­віц­цё сю­жэ­ту. Ка­ме­ра ўспры­ма­ецца як ад­на з дзей­ных асоб — у да­дзе­ным вы­пад­ ку ад­бы­ва­ецца зліц­цё аўта­ра з ася­род­ дзем, а не рас­пуш­чэн­не ў ім. Фі­льм па­каз­вае бе­ла­рус­кі пра­він­цый­ны ася­ро­дак знут­ры, у не­па­рад­ным, але і не ў алар­міс­цкім клю­чы. Пра­ўда, без­ліч та­ буя­ва­най лек­сі­кі і ня­зму­ша­ныя ме­та­фа­ры ў кад­ры над­аюць кар­ці­не пэў­нае скан­­ даль­­нае ад­цен­не. Мож­на ўспом­ніць так­са­ ма аўтар­скую пра­цу Сяр­гея Ка­ла­соў­ска­га «Шэп­ты і кры­кі Та­ні Б.», дзе ме­та­дам direct cinema фік­са­ва­ла­ся жыц­цё мін­чан­кі, якая за­йма­ецца пра­сты­ту­цы­яй. Як і Ка­ла­соў­скі, Юлія Рал­ко ста­віць за­да­чу ад­люс­тра­ваць ася­ро­дак, а не рас­стаў­ляць ма­ра­ль­на-са­ цы­яль­ныя акцэн­ты. Тво­ры та­кой сту­пе­ні шчы­рас­ці, як «Орша... Мінск... Орша...», у бе­ла­рус­кай да­ку­мен­ та­ліс­ты­цы ве­ль­мі рэ­дкія. Па­ка­за­ль­на, што аўтар­ка зня­ла сваю стуж­ку пры­ват­ным чы­нам, не звяр­та­ючы­ся па да­па­мо­гу ні да дзяр­жаў­ных, ні да пры­ват­ных кі­на­выт­вор­ цаў.

1–7. «25». Рэ­жы­сёр Андрэй Ку­ці­ла. 2016.

8–10. «Орша... Мінск... Орша...». Рэ­жы­сёр­ка Юлія Рал­ко. 2016.

11, 12. «Шэп­ты і кры­кі Та­ні Б.». Рэ­жы­сёр Сяр­гей Ка­ла­соўскі. 2015.

25

К І Н О • М А Й С ТА Р-К Л А С

ВО­Л Ь­ГА ДА­Ш УК. ІНТУ­І ЦЫЯ, ДОС­В ЕД, МАЙ­С ТЭР­С ТВА На­тал­ля Ага­фо­на­ва БЕЛ ­ А ­Р УС К ­ АЕ ДАК ­ У ­М Е Н ­ТА­Л Ь ­Н А Е К І Н ­ О АПОШН ­ І М Ч А­ СА М П Е Р ­ А­Ж Ы ­В А Е Н Е Л Е П Ш ­ Ы Я Ч А­С Ы. Ц І М А Г ­Ч Ы ­М А В А Ў М О ­В АХ М І ­Н І М ­ А­Л І ­З А ­Ц Ы І К І ­Н А ­В Ы Т ­В О Р ­Ч АС ­Ц І РАС ­П А­ В Я ­Д А Ц Ь З Э К РА Н ­ А П РА В АЖ К ­ А Е, ХО Ц Ь І Н Е В ­ І ­Д А ­В О Ч ­ Н А Е? Н А­О ГУЛ Ц І М А Г ­Ч Ы ­М А РАС ­П А ­В Я ­Д А Ц Ь П РА РЭ­А Л Ь ­ Н А ­ГА Ч А­Л А В ­ Е ­К А Ў С Ё Н ­Н Я Ш ­Н Ю Ю Э П О­Х У ФА­ТА­Л Ь ­Н А ­ГА Н А ­Р Ц Ы ­С І З ­М У, КА­Л І Н А Р ­ А­Т Ы Ў В Ы Ц ­ І С ­Н У­Л І С ЭЛ Ф ­ І, Л А Й ­ К І Д Ы ФЭ Й К ­ І. П РА Г Э­Т Ы Я « В О К Н ­ Ы М А Г ­Ч Ы ­М АС ­Ц Я Ў » РА З М ­ АЎ­Л Я ­Е М З РЭ­Ж Ы С ­ Ё Р ­К А Й, Л АЎ Р ­ Э­АТ КА Й М І Ж Н ­ А­ РОД Н ­ ЫХ КІН ­ А­Ф Е С­Т Ы ­В А­Л Я Ў І С Ц І П ­Л А Й АСО Б ­ А Й В О­Л Ь ­ ГА Й Д А Ш ­ У К.

26

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

— Ге­рой май­го фі­ль­ма «Май­стар» (2010) Андрэй Мар­ты­нюк, які вы­раб­ляе экс­клю­зіў­ныя драў­ля­ныя га­дзін­ні­кі і му­зыч­ныя інстру­ мен­ты, ка­заў пад­час зды­мак: у кож­на­га ча­ла­ве­ка над­ыхо­дзіць уз­ рост, ка­лі ён па­ві­нен рэ­алі­за­ваць сваю дзі­ця­чую ма­ру... Да­рэ­чы, гэ­та па­ра­да та­му, хто пе­ра­жы­вае ўнут­ра­ную стаг­на­цыю. Та­кі спо­ саб са­ма­ра­та­ван­ня. На­рэш­це зра­зу­ме­ла, ча­му ірлан­дскія ско­кі зра­бі­лі­ся тэ­май ва­шай кар­ці­ны...

— У дзя­цін­стве за­йма­ла­ся кла­січ­ным тан­цам. Мя­не на­ват пры­ вя­лі паступаць у ба­лет­нае ву­чы­ліш­ча, але там ска­за­лі — по­зна. Пра­йшоў час, і ўжо раз­ам з ма­лод­шым сы­нам па­ча­лі браць уро­кі ба­ль­на­га, а по­тым ірлан­дска­га тан­цаў. І ад­чу­ла, што не згу­бі­ла­ся вы­праў­ка. ...І ўнут­ра­нае ад­чу­ван­не ма­гіі тан­ца. Яе вы на­ўпрост тран­слю­еце гле­да­чу праз фі­льм-мі­ні­яцю­ру «Ста­ра­даў­нія тан­цы» (2013) — ад ня­ўпэў­не­ных ру­хаў дзя­цей да бо­льш усвя­дом­ле­най ха­рэ­агра­ фіч­най лек­сі­кі пад­лет­каў і да­лей да ка­ра­го­ду да­рос­лых.

— Гэ­та але­го­рыя жыц­цё­ва­га кру­газ­ва­ро­ту. Так дзі­ця­чыя ма­ры зні­тоў­ва­юцца з твор­час­цю...

— Бы­ла яшчэ ад­на ма­ра — стаць кі­роў­цам «Кі­раў­ца», ма­гут­на­га трак­та­ра. Ад­ной­чы нас, дзя­цей, якія ад­па­чы­ва­лі ў ба­буль, кі­роў­ца саб­раў у ка­бі­ну і па-хвац­ку пра­ка­ціў. Па лу­жы­нах, схі­лах... І пад ля­мант мясц­овых гас­па­дынь, бо за­пэц­каў ім бра­мы. Тая ма­шы­на про­ста за­ча­ра­ва­ла мя­не. Не пры­гад­ваю пра­ця­гу ў ва­шых фі­ль­мах!

— Ця­пер у сям’і ма­ем джып. Ста­ры, про­ста ў ава­рый­ным ста­не. Ка­лі ім кі­рую, ад­чу­ваю ся­бе ме­на­ві­та як на «Кі­раў­цы» (смя­ецца). Вы спрак­ты­ка­ва­ная ў роз­ных сфе­рах — на­ву­ко­вай, пед­ага­гіч­ най, фі­льм­мэй­кер­скай. Але пе­рад­усім ма­еце ба­га­ты дос­вед у кі­на­да­ку­мен­та­ліс­ты­цы. Вы ад­кры­тая све­ту, бра­лі ўдзел у са­мых прэс­тыж­ных еўра­пей­скіх кі­на­фэс­тах (у Амстэр­да­ме, Лей­пцы­гу, Кра­ка­ве), ве­да­еце ме­ха­нізм су­час­най кі­на­індус­трыі. За­йма­лі­ся піт­чын­гам...

— Так. Не ад­ной­чы спа­бор­ні­ча­ла на піт­чынг-фо­ру­мах (пуб­ліч­ная прэ­зен­та­цыя кан­цэп­цыі кі­нап­ра­екта. — Н.А.). На­ват на IDFA, на Між­на­род­ным фес­ты­ва­лі да­ку­мен­та­ль­на­га кі­но ў Амстэр­да­ме. «Ка­ны» для да­ку­мен­та­ліс­таў!

— І гэ­та ве­ль­мі ня­прос­та. Для бе­ла­ру­саў — асаб­лі­ва. Бо да ўлас­ на твор­чых кам­па­нен­таў трэ­ба да­даць да­ку­мент, што твой пра­ект хто­сь­ці па­га­дзіў­ся фі­нан­са­ваць на 25%. Звы­чай­на, гэ­та га­ран­туе род­ная кра­іна... Якое вы­йсце?

— Кап­ра­дук­цыя, а праз яе — еўра­пей­скі экран. На­прык­лад, існуе пра­гра­ма Eurimages (Еўра­пей­скі фонд пад­трым­кі кі­но), пра­гра­ма «Крэ­атыў­ная Еўро­па». Але Бе­ла­русь па­куль не пад­пі­са­ла ад­па­вед­нае па­гад­нен­не, і на­ шы рэ­жы­сё­ры вы­му­ша­ны сіл­ка­вац­ца то­ль­кі з ад­ной кры­ні­цы — дзяр­жаў­на­га бю­джэ­ту.

— Та­му не трэ­ба імкнуц­ца зды­маць фі­ль­мы га­лі­вуд­ска­га кштал­ту. Лепш за­ся­ро­дзіц­ца на ўлас­най тра­ды­цыі — да­ку­мен­та­ліс­ты­цы і ані­ма­цыі, якія не вы­ма­га­юць вя­ліз­ных гро­шай, але да­юць «трам­ плін» для раз­віц­ця ігра­во­га кі­но.

Ва­ша імя вя­до­ма за меж­амі на­шай кра­іны. Ці мо­жа май­стар та­ ко­га ста­ту­су вы­хо­дзіць да су­се­дзяў: рэ­жы­сё­раў Літ­вы, Поль­шчы, Лат­віі, Укра­іны? У нас шмат агу­ль­ных пра­блем — і ў мі­ну­лым, і ў су­час­нас­ці. На со­цы­яку­ль­тур­ных скры­жа­ван­нях ляг­чэй на­ма­цаць «не­ла­ка­ль­ную» тэ­му.

— Але гэ­та не бу­дзе бе­ла­рус­кі фі­льм. Як экран­ны прад­укт — ві­да­воч­на. Ад­нак у ціт­рах з’явіц­ца імя бе­ ла­рус­ка­га рэ­жы­сё­ра...

— Мой за­меж­ны дос­вед да­па­мог за­сво­іць жор­сткае пра­ві­ла: ка­лі ты рэ­жы­сёр і на­ват з вы­со­кай пра­фе­сій­най рэ­пу­та­цы­яй, гэ­та зу­сім не га­ран­туе па­ста­яннай пра­цы, якая та­бе пад­аба­ецца. Тым не менш па­ві­нен быць ша­нец — тое, што на­зы­ва­ецца «вок­ ны маг­чы­мас­цяў». Па­ўсюль, на­ват у Рас­іі, ство­ра­ны спе­цы­яль­ныя Фон­ды (Інсты­ту­ты) кі­но, праз якія дзяр­жа­ва пад­трым­лі­вае вы­ твор­часць фі­ль­маў.

— І хто пра­па­нуе кан­ку­рэн­таз­до­ль­ны пра­ект, мо­жа вы­йграць. Акра­мя та­го, існуе тэ­ле­ба­чан­не, якое не то­ль­кі фі­нан­суе стуж­ку, але і га­ран­туе яе па­каз на ўлас­ным ка­на­ле. Га­вор­ка не пра спе­ цы­фіч­ны тэ­ле­пра­дукт, на­блі­жа­ны да жур­на­ліс­ты­кі, а ме­на­ві­та пра тра­ды­цый­ны да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм... ...Як экран­ны твор са сва­ёй дра­ма­тур­гі­яй, сты­ля­вы­мі пры­ёма­мі і воб­раз­най архі­тэк­то­ні­кай. На­прык­лад, у 13-хві­лін­най экран­най мі­ні­яцю­ры «Крэў­скі за­мак» вы здо­ле­лі спа­лу­чыць уз­вы­ша­на-фі­ ла­соф­скае эсэ з па­эзі­яй, ства­ры­лі ме­та­фі­зіч­ны свет, дзе ўраў­на­ ва­жы­лі гран­ды­ёзнае з па­ўся­дзён­ным, вы­пад­ко­вае з аб­са­лют­ным.

— Па­ча­ло­ся ўсё са зна­ёмства з апан­та­ным ча­ла­ве­кам — кам­п’ю­ тар­ным гра­фі­кам Ахрэ­мам Бе­лаб­ро­ві­кам. У во­ль­ны час ён вір­ту­ аль­на ад­ра­джае бе­ла­рус­кія за­мкі. Крэў­скі быў пер­шым, які Ахрэм «пад­ымаў з ру­інаў». Вы­бра­ла ме­на­ві­та гэ­ты за­мак, ве­да­ючы, што ён не ад­асоб­ле­ны, а ўпі­са­ны ў сён­няш­няе ася­род­дзе. Ха­ты ле­пяц­ца да яго­на­га пад­нож­жа, вяс­коў­цы тут жа ска­ці­ну па­ свяць ды га­род­ні­ну вы­рош­чва­юць. А ка­мен­ныя «про­фі­лі» апе­ра­ тар Ана­толь Ка­за­за­еў раз­гле­дзеў?

— По­тым мы ў кож­ным ка­мя­ні ба­чы­лі твар. «Крэў­скі за­мак» — ваш унё­сак у агу­ль­ны экран­ны цыкл «Бе­ла­рус­ кія за­мкі», які ства­ры­лі на «Ле­та­пі­се» ў мі­ну­лым го­дзе.

— Гэ­ты цыкл важ­ны і не­абход­ны. Ад­нак та­ко­га кштал­ту пра­ца не мо­жа быць да­мі­ну­ючай для сту­дыі. Мая ду­ша ба­ліць пра да­ку­мен­ та­ль­нае кі­но як з’я­ву ку­ль­тур­ную... ...і мас­тац­кую. Вы ста­ві­це­ся на­ват да сціп­ла­га экран­на­га на­кі­ду, эцю­да ні­бы да сап­раў­дна­га «вя­лі­ка­га» фі­ль­ма. Зга­даю «Вар­ва­ раў­скую свеч­ку» (2012), на­прык­лад.

— Ка­рот­кі метр пры­дат­ны для дэ­бю­таў і экс­пе­ры­мен­таў. Звы­чай­ на ніх­то не за­ці­каў­ле­ны ўкла­даць гро­шы ў та­кі фар­мат. Да­рэ­чы, ме­на­ві­та пра­ект по­ўна­мет­раж­на­га фі­ль­ма мае пер­спек­ты­ву на піт­чынг-фо­ру­мах. Тым не менш ва­шыя ня­доў­гія ка­мер­ныя стуж­кі («Не адзін», «Кі­ на­ама­тар. Во­се­ньс­кі сон») трап­ля­лі ў пра­гра­мы між­на­род­ных кі­ на­фес­ты­ва­ляў.

— І на­ват атрым­лі­ва­лі пры­зы. Але я ка­жу пра бу­ду­чы­ню бе­ла­рус­ кай кі­на­да­ку­мен­та­ліс­ты­кі. Мо спра­ва ў тым, што ў нас ня­ма прадзю­са­ра як кла­са?

— Фар­ма­ль­на ёсць. Ка­лі мы ад­праў­ля­ем фі­льм на між­на­род­ныя кі­на­фес­ты­ва­лі, у англій­скіх ціт­рах па­зна­ча­ем ге­не­ра­ль­на­га ды­ рэк­та­ра кі­нас­ту­дыі «Бе­ла­ру­сь­фі­льм» як прадзю­са­ра. Але су­р’ёз­ на­га прадзю­са­ван­ня ня­ма. Ця­пер рэ­жы­сё­ры са­мі ся­бе вы­ра­тоў­ва­юць, спа­лу­ча­ючы і фун­к­ цыю прадзю­са­ра, і апе­ра­та­ра. Гэ­та да­па­ма­гае эка­но­міць?

— Сап­раў­ды, сён­ня зды­ма­юць за не­вя­лі­кія гро­шы. Час­та гэ­та адзі­ ная маг­чы­масць за­стац­ца ў пра­фе­сіі. Але ска­ра­чаць бю­джэт мож­ на да пэў­най мя­жы, па­сля якой уво­гу­ле зні­кае сэнс пра­ца­ваць

над стуж­кай. На­ват у рын­ка­вых умо­вах фі­льм — гэ­та ку­ль­тур­ны пра­дукт і не мо­жа «вы­раб­ляц­ца» па схе­мах, ана­ла­гіч­ных вы­твор­ час­ці чып­саў ці камп’юта­раў. Апош­нім ча­сам да­ку­мен­та­ліс­ты­ка імкнец­ца да гіб­ры­ду з ігра­вым кі­но — мае справу з рэ­аль­ным ча­ла­ве­ка, ні­бы з акцё­рам.

— Тэх­ні­ка пра­ва­куе раз­гор­тван­не гэ­тай тэн­дэн­цыі — ад­кры­тай ма­ні­пу­ля­цыі ге­ро­ямі. На­ват ды­яло­гі пра­піс­ва­юць. Так пра­цу­юць са­мыя сур’ёзныя май­стры кштал­ту рас­ія­ні­на Вік­та­ра Ка­са­коў­ска­ га. Ён ве­ль­мі ўда­ла піт­чын­га­ваў свой пра­ект «Хай жы­вуць анты­ по­ды!» (2011) у Амстэр­да­ме. Я бы­ла ў тым го­ра­дзе і чу­ла рэ­плі­кі, які­мі по­тым... пра­маў­ля­лі ге­роі фі­ль­ма. Да­клад­на ты­мі ж сло­ва­мі. Та­кі пры­ём сён­ня зра­біў­ся про­ста та­та­ль­ным. Асаб­лі­ва ўда­ла ім ка­рыс­та­юцца, ка­лі пер­са­на­жы фі­ль­ма — прад­стаў­ні­кі ніж­ніх са­ цы­яль­ных сла­ёў. Іх за­ахвоч­ва­юць роз­ны­мі спо­са­ба­мі — у тым лі­ку і га­на­ра­рам. Пад­обныя фі­ль­мы (так зва­ныя creative documentary) па­чы­на­ юцца ад ідэі, ад рэ­жы­сёр­ска­га кан­цэп­ту. А по­тым твор­ца шу­кае ад­па­вед­ні­кі ў рэ­ча­існас­ці... Ка­лі не зна­хо­дзіць, ма­дэ­люе яе роз­ ны­мі спо­са­ба­мі.

— І ха­вае сля­ды, каб штуч­нас­ці не ад­чу­ва­ла­ся. Згад­ваю па­ка­за­ны на фо­ру­ме ў Бер­лі­не фі­льм «Гэ­та не Ка­лі­фор­нія» — пра ця­пе­раш­ ніх са­ра­ка­га­до­вых, якія ў ча­сы ГДР скла­лі ма­ла­дзё­вую пра­тэс­тную гру­поў­ку скей­тбар­дыс­таў. Іх успа­мі­ны і лё­сы да­клад­на рэ­кан­ стру­ява­ныя на экра­не. І на­огул стуж­ка зроб­ле­на так та­ле­на­ві­та, воб­раз­на, дра­ма­тыч­на! Яна ледзь не атры­ма­ла прэс­тыж­ны Прыз Еўро­пы ў на­мі­на­цыі «Леп­шы еўра­пей­скі да­ку­мен­та­ль­ны фільм». Пры­нам­сі жу­ры, у склад яко­га я ўва­хо­дзі­ла, ад­на­душ­на пра­га­ ла­са­ва­ла «за». Але рап­там вы­свет­лі­ла­ся: усё гэ­та не­сап­раўд­нае, па­ста­но­вач­нае — на­ват хро­ні­ка і тэ­ле­на­ві­ны. Ге­роі пры­ду­ма­ныя. Іх ро­лі вы­ка­на­лі акцё­ры. Ві­да­воч­на, што ігра­выя пры­ёмы ў да­ ку­мен­та­ліс­ты­цы па­шы­ра­юць маг­чы­мас­ці кі­на­мо­вы. Про­ста трэ­ба ве­даць ме­ру. Аса­біс­та вы існу­еце па­ра­ле­ль­на гэ­тай ма­гіс­тра­ль­най тэн­дэн­ цыі — пры­ста­соў­ва­еце­ся да ге­роя згод­на пра­ві­лу Вац­ла­ва Гур­ кі: «Ка­ме­ра да­ку­мен­та­ліс­та па­він­на быць сум­лен­най, каб мак­сі­­ маль­на да­клад­на па­ка­заць ча­ла­ве­ка, і па­він­на быць ма­ра­ль­най, каб яго не су­дзіць».

— Пры­го­жая фар­му­лёў­ка. Але да­ку­мен­та­ліст не то­ль­кі на­зі­рае. Ён вы­му­ша­ны ка­лі-ні­ка­лі «згуш­чаць рэ­ча­існасць». Так вы­біт­ны поль­скі май­стар Мар­цэль Ла­зі­ньс­кі вы­зна­чае сі­ту­ацыю, ка­лі мы на­ма­га­емся вы­клі­каць пэў­ную рэ­акцыю ге­роя (рэ­аль­най асо­бы). І гэ­тая тэн­дэн­цыя — ад са­ма­га па­чат­ку. Уз­га­даць ха­ця б «На­нук з По­ўна­чы» (1922) Ро­бер­та Фла­эрці. Вы не вы­раб­ля­еце фэй­каў з фак­таў. Ад­нак знач­на ска­ра­ча­еце экран­ны парт­рэт ге­роя. На­прык­лад, у фі­ль­ме «Не адзін» (2014) па­кі­ну­лі за кад­рам па­ва­рот­ныя падзеі ў лё­се Вік­та­ра За­ла­ці­лі­ на — ад­ука­ва­на­га і да­во­лі вы­на­ход­лі­ва­га ча­ла­ве­ка, які рап­там пе­ра­ехаў на ста­лае жыц­цё са ста­лі­цы ў вёс­ку.

27

— Шмат ці­ка­вых фак­таў, пра якія да­вед­ва­ешся пад­час здым­каў, не трап­ля­юць праз фар­мат. Тым бо­льш у ка­рот­кім апо­ве­дзе. Ка­лі па­зна­ёмі­ла­ся з Вік­та­рам, па­ча­ла шу­каць адзі­нае, са­мае важ­нае для яго на той кан­крэт­ны мо­мант жыц­ця. Най­бо­льш ура­зі­лі яго­ ныя ад­но­сі­ны з са­ба­кам, на ім за­мы­ка­ла­ся ўсё існа­ван­не. Дзе­ля агуль­­най кан­цэп­цыі фі­ль­ма рэ­жы­сёр па­ві­нен умець ахвя­ра­ваць. Як на­стой­вае англій­скі кла­сік-да­ку­мен­та­ліст Поль Уот­сан: «Ву­чы­ це­ся за­бі­ваць “лю­бі­мых дзя­цей” — эпі­зо­ды, якіх ве­ль­мі шка­да. Ка­ лі рэ­жы­сёр на тое ня­здо­ль­ны, гэ­та сур’ёзны пра­фе­сій­ны не­да­хоп».

І вы па­ча­лі ў гэ­тае ад­люс­тра­ван­не ўгля­дац­ца, але праз улас­ны аб’ектыў. Зра­бі­лі, так бы мо­віць, фі­льм у фі­ль­ме — «Кі­на­ама­тар. Во­се­ньс­кі сон» (2011), дзе рап­там уз­нік­лі і ка­мізм, і не­шмат­слоў­ ная дра­ма, і бес­прас­вет­ная адзі­но­та. Вы ўме­еце ства­рыць атмас­ фе­ру ў кад­ры, вы­бу­да­ваць воб­раз­ныя аб­агу­ль­нен­ні. А гэ­та ўжо мас­тац­тва. Яно не вы­ма­гае лі­та­ра­ль­най акту­аль­нас­ці. Су­час­ная кі­на­да­ку­мен­та­ліс­ты­ка ад­гу­ка­ецца на зла­ба­дзён­ныя пра­бле­мы?

— Апош­ні год стуж­кі пра бе­жан­цаў аб­ры­ну­лі­ся на сус­вет­ны экран, ні­бы цу­на­мі.

Ад­сек­чы ўсё ліш­няе — аксі­ёма для твор­цы. Але як вы­зна­чыць гэ­ тае ліш­няе?

— Інту­іцыя, дос­вед, май­стэр­ства. Эпо­ха цэ­лу­ло­іду сыш­ла ў ня­быт. А з ёй і ўваж­лі­васць і ўмен­не да­ку­мен­та­ліс­таў пра­ліч­ваць ха­ды. Су­час­ныя тэх­на­ло­гіі да­зва­ля­ юць на­зі­раць за рэ­ча­існас­цю ў рэ­жы­ме нон-стоп. По­тым за­ста­ ецца то­ль­кі вы­браць «раз­ынкі» з ма­тэ­ры­ялу. Ці не спраш­чае гэ­та за­да­чу рэ­жы­сё­ра?

— Шмат з та­го, што ра­ней лі­чы­ла­ся пра­фе­сій­ным да­сяг­нен­нем, ця­пер аўта­ма­тыч­на за­бяс­печ­ва­ецца тэх­ні­кай. Але ні­якая тэх­ні­ка не ад­ме­ніць ары­гі­на­ль­на­га рэ­жы­сёр­ска­га пад­ыхо­ду, по­шу­ку не­ звы­чай­най гар­ма­ніч­най фор­мы. У ідэ­аль­най сі­ту­ацыі — пра што б вы зды­ма­лі сён­ня, якія пра­бле­ мы спра­екта­ва­лі на экран?

— Ка­лі рэ­жы­сёр ка­жа, што ў яго без­ліч тэ­маў, — гэ­та, хут­чэй за ўсё, ня­праў­да. Ко­ла ці­ка­вых пра­блем на­сам­рэч аб­ме­жа­ва­нае. І тут во­ пыт, уз­рост... пе­ра­шка­джа­юць. Улас­на­руч­на па­чы­на­еш ад­бра­коў­ ваць шмат тэ­маў, бо ад­чу­ва­еш скла­да­насць, бес­пер­спек­тыў­насць іх ува­саб­лен­ня. І ка­лі ўсё ж рас­па­чы­на­еш, то гэ­та не за­ўсё­ды пры­ во­дзіць да вы­ні­ку. Але гэ­та на­рма­ль­на. Як на­рма­ль­ная і пэў­ная ка­н’юн­кту­ра.

— Мнос­тва ка­лег з бліз­ка­га за­меж­жа на тым існу­юць. На­пры­ клад, за­ся­ро­джва­юцца на са­цы­яліс­тыч­ным мі­ну­лым (бал­гар­скія, ру­мын­скія, бал­кан­скія да­ку­мен­та­ліс­ты). А мы не­як уба­ку. Хоць і для нас гэ­та шлях гран­ды­ёзнай тран­сфар­ма­цыі. Яго трэ­ба да­ сле­да­ваць. Ці Чар­но­быль... Ме­на­ві­та як су­по­ль­ная гіс­то­рыя, а не ла­­каль­­ная дра­ма. І пры­тым з на­цы­яна­ль­най афар­боў­кай. Не вон­ка­вай (этнаг­ра­фіч­най), але ў ка­арды­на­тах «на­цы­яна­ль­на­га ха­рак­та­ру». У Рас­іі ці ва Укра­іне бо­льш тэ­маў для да­ку­мен­та­ліс­та. Па ўсёй амплі­ту­дзе — ад фар­са да тра­ге­дыі.

— У нас не ўба­чыш рэ­зкіх кан­трас­таў. Лю­ді за­кры­тыя. Па вя­лі­кім ра­хун­ку, Бе­ла­русь — не­вя­до­мая кра­іна, і ка­лі б пры­ста­са­ваць пра­ ва­вую ба­зу, то мож­на рас­па­чы­наць шлях да кап­ра­дук­цыі, пад­а­ ваць пра­екты пра «тэ­ры­то­рыю не­паз­на­на­га». Для кла­січ­на­га (ці ака­дэ­міч­на­га) да­ку­мен­та­ліз­му Incognita — рэ­ аль­ны ча­ла­век. Зной­дзеш ге­роя — атры­ма­еш сю­жэт, як на­стой­ вае ваш ба­ць­ка, вы­біт­ны рэ­жы­сёр Вік­тар Да­шук.

— Так бы­ло, ка­лі мы па­зна­ёмі­лі­ся з Ана­то­лем Шнэй­дэ­рам, які па­ ло­ву ста­год­дзя фік­суе на стуж­ку на­ва­ко­ль­ны свет.

Вя­лі­кае пе­ра­ся­лен­не на­ро­даў не мо­жа быць не­заў­важ­ным... А ці зда­ра­ецца, што да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм «лёг­ка­га змес­ту» ся­гае да агу­ль­на­гу­ма­ніс­тыч­най інтэн­цыі?

— Све­жы пры­клад — кар­ці­на «Ежа для мыс­лен­ня», якая на­ра­ дзіла­ся з «ку­лі­нар­на­га» цык­лу бе­ль­гій­ска­га тэ­ле­ба­чан­ня. Гэ­та не про­ста сю­жэт пра хар­ча­ван­не су­час­ных аме­ры­кан­скіх каў­бо­яў. Фі­льм пра знік­нен­не ад­мыс­ло­вай гіс­та­рыч­най з’явы. І экран­ны апо­вед вы­клі­кае шчым­лі­вае ад­чу­ван­не зы­хо­ду. То-бок да мас­тац­ка­га ўзроў­ню маг­чы­ма ўзняц­ца на якой за­ўгод­ на тэ­ме.

— Ка­лі яна за­да­ецца жыц­цём, а не ад­мі­ніс­тра­тыў­ным рас­па­ра­ джэн­нем. Мас­тац­кі па­тэн­цы­ял тэ­мы, як пра­ві­ла, аб­умоў­ле­ны ўні­ вер­са­ль­най ча­ла­ве­чай гіс­то­ры­яй. Пе­рад­усім — дра­май. Але ж пра­бле­ма не то­ль­кі ў вы­твор­час­ці фі­ль­маў. Яны не­йкім чы­ нам па­він­ны па­тра­піць да гле­да­ча...

— Ця­пер на тэ­ле­ба­чан­ні з’явіў­ся ад­мыс­ло­вы, ку­ль­тур­на ары­ента­ ва­ны ка­нал «Бе­ла­русь 3». Тут дэ­ман­стру­юцца да­ку­мен­та­ль­ныя стуж­кі. На жаль, ха­атыч­на. Ад­нак і ў та­кім вы­пад­ку гля­дач у рэ­шце рэшт іх ба­чыць. У Фін­лян­дыі, на­прык­лад, по­ўна­мет­раж­нае да­ку­мен­та­ль­нае кі­но вяр­ну­ла­ся ў пра­кат і збі­рае вя­лі­кую ка­су.

— І ва Укра­іне ця­пер бум да­ку­мен­та­ль­ных кар­цін. Шмат клу­баў, пля­цо­вак — як для ка­мер­цый­ных па­ка­заў, так і для асвет­ніц­кіх. І па­ўсюль аншла­гі! Там ужо скла­ла­ся ад­мыс­ло­вая ку­ль­ту­ра. Пра Поль­шчу на­ват не ка­жу... А ў нас ня­ма ася­род­дзя. Ад­нак сту­дыя «Ле­та­піс» за­ха­ва­ная.

— То­ль­кі фі­ль­мы не вы­раб­ля­юцца... Ці мож­на ка­заць пра сту­дыю без рэ­гу­ляр­най вы­твор­час­ці? Я — бе­ла­рус­кая рэ­жы­сёр­ка, я тут жы­ву і тут ха­чу зды­маць. А па­куль ра­ту­еце­ся за­меж­ны­мі мо­ва­мі? Ве­даю, не­ка­ль­кі га­доў та­му вы за­йма­лі­ся поль­скай і ня­мец­кай. Што ця­пер?

— Ма­ру пра фран­цуз­скую.

28

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

1. Во­ль­га Да­шук. Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

2. Узнагарода «Срэбны замак» стужцы «Не адзін» (2014). Фестываль «Off Cinema». Познань. 2014.

3. «Варвараўская свечка». Кадр з фільма. 2012.

4. «Старадаўнія танцы». Кадр з фільма. 2013.

5. «Кінааматар. Восеньскі сон». Кадр з фільма. 2011.

Т Э ­Л Е ­Б А ­Ч А Н ­Н Е • Т Э ­М А : М У ­З Ы Ч ­Н Ы Э Ф І Р Б Е ­Л А ­Р У ­С І

АД ТВО­РА МАС­ТАЦ­Т ВА ДА АЎДЫ­Я ВІ­З У­А ЛЬ­Н А­ГА ПРАД­У КТУ Ка­ця­ры­на Суш­ко Ці ве­да­ем мы, што стра­ці­лі? Гэтае пы­тан­не за­ўсё­ды ўзні­кае ў мя­не, ма­ла­дой да­след­чы­цы, ка­лі гар­таю па­жоў­клыя ста­рон­ кі архіў­ных спраў — сцэ­на­ры пер­шых му­зыч­ных тэ­ле­пе­ра­ дач і тэ­ле­фі­ль­маў, ка­лі пра­гля­ даю чор­на-бе­лыя фа­таг­ра­фіі са зды­мак «Бла­кіт­ных аге­нь­ чы­каў» і «Чыр­во­ных гваз­дзік», ка­лі гля­джу му­зыч­ныя тэ­ле­ві­ зій­ныя стуж­кі ў Дзяр­жын­скім архі­ве кі­на­фо­та­фо­на­да­ку­мен­ таў. Гэ­тае пы­тан­не з’яўля­ецца і та­ды, ка­лі ўклю­чаю тэ­ле­ві­зар і трап­ляю на чар­го­вае му­зыч­нае шоу. Му­зыч­нае тэ­ле­ба­чан­не Бе­ ла­ру­сі, якое ка­лі­сь­ці бы­ло са­ма­стой­най мас­тац­ка-ка­му­ ні­ка­цый­най сіс­тэ­май, пе­ра­ жы­вае ця­пер сур’ёзны кры­зіс. На жаль, час тэ­ле­опер і тэ­ле­ ба­ле­таў пра­йшоў. У мі­ну­лым за­ста­лі­ся так­са­ма ці­ка­выя і змяс­тоў­ныя тэ­ле­фі­ль­мы-кан­ цэр­ты, інтэ­лек­ту­аль­ныя му­зыч­ ныя тэ­ле­­пе­ра­да­чы. За­мест вы­ са­ка­якас­ных аўды­яві­зу­аль­ных па­лот­наў — сап­раў­дных тво­раў мас­тац­тва — нам пра­па­ну­юць звы­чай­ны прад­укт: ніз­ка­вар­ тас­ныя му­зыч­ныя тэ­ле­фі­ль­мы, шмат­лі­кія му­зыч­ныя шоу і ві­ дэ­аклі­пы. На мес­ца вя­ду­ча­га, які да­но­сіць да гле­да­ча ка­рыс­ ную інфар­ма­цыю, вы­каз­вае ўлас­ныя дум­кі, ад­стой­вае па­ зі­цыю, пры­йшоў шо­умэн — гэт­ кі ма­са­вік-за­баў­нік, ён доб­ра вы­гля­дае, пры­го­жа раз­маў­ляе, але, на жаль, не мае вя­лі­ка­га «ба­га­жу» — ні інтэ­лек­ту­аль­на­ га, ні ду­хоў­на­га. Ад­сут­насць глы­бо­ка­га змес­ту ў тэ­ле­праг­ра­мах час­та за­мя­ ня­ецца яскра­вай «кар­цін­кай», асоб­ны­мі ко­ле­ра­вы­мі і свет­ла­ вы­мі штры­ха­мі, камп’ютар­най гра­фі­кай. Му­зыч­ны кан­тэнт су­час­ных пе­рад­ач так­са­ма до­ сыць час­та не вы­трым­лі­вае ані­якай кры­ты­кі. Ака­дэ­міч­ную,

тра­ды­цый­ную і ду­хоў­на-рэ­лі­ гій­ную му­зы­ку на тэ­ле­экра­не сус­трэць амаль не­маг­чы­ма — гле­да­чам пра­па­ну­юцца ўзо­ры ма­са­вай му­зыч­най ку­ль­ту­ры, якія ня­рэд­ка не ма­юць мас­ тац­кай каш­тоў­нас­ці. Му­зыч­нае тэ­ле­ба­чан­не амаль па­ўсюд­на ўспры­ма­ецца як за­баў­ля­ль­ная плат­фор­ма — ство­ра­ная, каб за­да­ва­ль­няць па­трэ­бы «гра­ мад­ства спа­жы­ван­ня». Але гіс­та­рыч­на склад­ва­ла­ся не так. Му­зыч­нае тэ­ле­ба­чан­не Бе­ла­ру­сі мае моц­ныя ка­ра­ні, ба­га­тыя тра­ды­цыі. За 60 га­доў яно пра­йшло свой ары­гі­на­ль­ ны шлях і сфар­ма­ва­ла ўлас­ны твар, ня­гле­дзя­чы на ўплыў у СССР Цэн­тра­ль­на­га тэ­ле­бачан­­ ня. На Бе­ла­рус­кім ТБ бы­ло зроб­ле­на мнос­тва ўні­ка­ль­ных му­зыч­ных тэ­ле­ві­зій­ных пра­ грам — са­­праў­д­ных пер­лі­наў, якія ўвай­шлі ў скар­бні­цу на­­ цыя­на­ль­най экран­най ку­ль­ту­ ры. Ад са­ма­га па­чат­ку му­зыч­ нае тэ­ле­ба­чан­не Бе­ла­ру­сі бы­ло не за­баў­ля­ль­ным, а пе­рад­усім інтэ­лек­ту­аль­ным — яно ад­укоў­ ва­ла, вы­хоў­ва­ла, фар­ма­ва­ла мас­тац­кі густ гле­да­ча. Дзя­ку­ ючы плён­най пра­цы яго­ных

ства­ра­ль­ні­каў — сцэ­на­рыс­таў, рэ­жы­сё­раў, му­зыч­ных рэ­дак­ та­раў, апе­ра­та­раў — у меж­ах музТБ па­сту­по­ва ўзнік­ла раз­ га­лі­на­ва­ная сіс­тэ­ма жан­раў, яно ста­ла асоб­ным ві­дам мас­ тац­кай твор­час­ці. А па­чы­на­ла­ся ўсё з асоб­ных кан­цэр­тных ну­ма­роў і тэ­ле­ пе­ра­дач-кан­цэр­таў — ме­на­ві­ та яны бы­лі асно­вай эфір­на­га кан­тэн­ту ў пе­ры­яд ста­наў­лен­ня айчын­на­га тэ­ле­ба­чан­ня. У пер­ шых му­зыч­ных пе­рад­ачах 1950-х гу­ча­лі тво­ры бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­та­раў Мі­ка­лая Ала­да­ ва, Іса­ака Лю­ба­на, Ула­дзі­мі­ра Алоў­ні­ка­ва, Пят­ра Пад­ка­вы­ ра­ва, Юрыя Се­мя­ня­кі, Аляк­сея Ту­ран­ко­ва. На тэ­ле­ба­чан­ні ла­ дзі­лі­ся твор­чыя імпрэ­зы, бе­ не­фі­сы, ад­бы­ва­лі­ся прэм’еры но­вых са­чы­нен­няў. У пра­мым эфі­ры ства­ра­лі­ся яскра­выя сін­ тэ­тыч­ныя па­лот­ны з удзе­лам як бе­ла­рус­кіх, так і сус­вет­на вя­до­мых артыс­таў: у аб’екты­ве тэ­ле­ві­зій­ных ка­мер аказ­ва­лі­ся Эдзіт Уцё­са­ва, Лі­дзія Га­луш­кі­на, Та­ма­ра Ніж­ні­ка­ва. У 1960-я ў эфір­най сет­цы БТ з’яві­лі­ся тэ­ле­пе­ра­да­чы-кон­кур­ сы, парт­рэт­ныя на­ры­сы, му­зыч­

на-лі­та­ра­тур­ныя тэ­ле­кам­пазі­­ цыі. Усе­са­юзную вя­до­масць за­­ва­ява­лі айчын­ныя кон­кур­сы «Сла­вім мо­лат і пес­ню», «Чыр­ во­ныя гваз­дзі­кі», му­зыч­ная тэ­ ле­вік­та­ры­на «Му­зыч­ны чайн­ ворд». Па­чаў ства­раць свае тэ­ле­ві­зій­ныя фі­ль­мы-кан­цэр­ты сён­няш­ні кла­сік му­зыч­на­га тэ­ ле­ба­чан­ня Ула­дзі­мір Арлоў. На Мін­скай сту­дыі зды­ма­лі­ся яго­ ныя «Ме­ло­дыі бе­ла­рус­ка­га кі­ но», «Бе­ла­рус­кі кан­цэрт», «Спя­ вае Зі­но­вій Ба­бій». Ня­гле­дзя­чы на па­шы­рэн­не жан­ра­ва-тэ­ма­тыч­на­га ды­япа­ зо­ну му­зыч­ных тэ­ле­праг­рам, та­га­час­ныя мас­тац­тваз­наў­цы свед­чы­лі пра іх гра­ніч­на ма­ лую кан­цэн­тра­цыю ў эфі­ры. Са­вец­кі му­зы­каз­наў­ца Дзміт­ рый Жу­раў­лёў пад­крэс­лі­ваў: ся­рэд­няя ко­ль­касць му­зыч­ных пе­рад­ач у 1960-я не пе­ра­вы­ ша­ла двух дзя­сят­каў у ме­сяц. А гэ­та зна­чыць, што кож­ны дзень-два ў эфір вы­хо­дзі­ла па ад­ной ары­гі­на­ль­най му­зыч­най тэ­ле­пе­ра­да­чы. Для нас, гледачоў ХХІ стагод­ дзя, гэтыя лічбы не падаюцца малымі. Наадварот, ве­даючы сучасны стан музычнага тэле­ 29

упры­гож­ва­юць цык­ла­выя му­ зыч­ныя пе­рад­ачы — «Пра му­ зы­ку ад “А” да “Я”», «Сус­трэ­нем­ ся па­сля адзі­нац­ца­ці», «Соль у ма­жо­ры». Сво­еа­саб­лі­вы рос­ квіт на­сту­пае для жан­ру тэ­ле­ фі­ль­ма-кан­цэр­та — зды­ма­юцца «Суб­оты з дзя­дзь­кам Мо­ні­чам», «По­ла­цкі сшы­так». На кі­на­сту­ дыі «Бе­ла­ру­сь­фі­льм» вы­­хо­­ дзяць му­зыч­ныя ігра­выя тэ­ле­­ ві­зій­ныя фі­ль­мы «Андрэй і злы ча­ра­дзей», «Бла­кіт­ны кар­бун­ кул», «Каз­ка пра Зор­на­га хлоп­ чы­ка». Ме­на­ві­та бе­ла­рус­кае ТБ ста­но­ віц­ца пер­ша­адкры­ва­ль­ні­кам но­ва­га сін­тэ­тыч­на­га жан­ру — тэ­ле­мю­зік­ла. На­ва­тар­скія му­ зыч­ныя тэ­ле­фі­ль­мы рэ­жы­сё­ра Ле­ані­да Ня­ча­ева «Пры­го­ды Бу­ра­ці­на», «Пра Чыр­во­ны Кап­ ту­рок. Пра­цяг ста­рой каз­кі», «Ру­ды, сум­лен­ны, за­ка­ха­ны», «Пі­тэр Пэн», зня­тыя на твор­ чым аб’яднан­ні «Тэ­ле­фі­льм» кі­нас­ту­дыі «Бе­ла­ру­сь­фі­льм», успры­ма­юцца ця­пер як са­ праў­­дная кла­сі­ка му­зыч­на­га тэ­ле­ба­чан­ня СССР. вяшчання, мы можам паспра­ чацца з крытыкамі 1960-х. Чаго ім не хапала? Але тады лічылася: музычная рэдакцыя мусіць працаваць эфектыўней. Сап­раў­днай падзе­яй для айчын­на­га тэ­ле­вяш­чан­ня ста­ла з’яўлен­не ў 1967 го­дзе пер­шай і па­куль адзі­най на­цы­яна­ль­най тэ­ле­ві­зій­най опе­ры «Ра­нак», якую спе­цы­яль­на для ТБ ства­ ры­лі кам­па­зі­тар Ген­рых Ваг­нер і рэ­жы­сёр Вік­тар Кар­пі­лаў. І гэ­ та не­вы­пад­ко­ва, бо пад­обныя экс­пе­ры­мен­ты якраз вя­лі­ся на Цэн­тра­ль­ным тэ­ле­ба­чан­ні і сту­ды­ях са­юзных рэ­спуб­лік, а ў эфір на той мо­мант ужо вы­йшлі тэ­ле­опе­ры «Са­ка­ля­ нё» (1959, Лат­вій­ская ССР), «На­стаў­нік» (1961, Гру­зін­ская ССР), «Вар­кі­на ка­хан­не» (1963, Свяр­длоў­скае ТБ). У кож­ным га­зет­ным рад­ку ад­чу­ваў­ся го­ нар за су­айчын­ні­каў. Га­зет­ныя па­ло­сы лі­та­ра­ль­на стра­ка­це­ лі ад за­га­лоў­каў — «Прэм’ера бла­кіт­на­га экра­на», «На­ра­дзіў­ ся но­вы жанр», «Дэ­бют бе­ла­ рус­кай тэ­ле­опе­ры».

30

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

Акра­мя та­го, «Ра­нак» у не­ка­то­ рым сэн­се па­ру­шаў існу­ючыя жан­ра­выя ка­но­ны. У са­вец­кіх тэ­ле­опе­рах ад­ну ро­лю звы­чай­ на вы­кон­ва­лі два артыс­ты — дра­ма­тыч­ны акцёр «у кад­ры» і опер­ны спя­вак «за кад­рам». У «Ран­ку» бы­лі за­ня­ты то­ль­кі пра­фе­сій­ныя спе­ва­кі — Вік­тар Кі­ры­чэн­ка (Якуб), Аркадзь Саў­ чан­ка (Ад­ам), Вік­тар Чар­на­ба­еў (Бу­лак), Іры­на Шы­ку­но­ва (Ары­ на). Гэ­та да­во­лі сме­лае рэ­жы­ сёр­скае ра­шэн­не, якое зды­ма­ ла мно­гія мас­тац­ка-эстэ­тыч­ныя і тэх­на­ла­гіч­ныя пра­бле­мы. «За­ла­тое дзе­ся­ці­год­дзе» му­ зыч­на­га тэ­ле­ба­чан­ня Бе­ла­ру­сі ўмоў­на пры­па­дае на ся­рэ­дзі­ну 1970 — ка­нец 1980-х. Ме­на­ ві­та ў той час (не без уплы­ву Мас­коў­скай і Ле­нін­град­скай сту­дый) зды­ма­ецца пер­шы на­цы­яна­ль­ны тэ­ле­ба­лет «Тры па­ль­мы» рэ­жы­сё­ра Вік­та­ра Ша­вя­ле­ві­ча і ба­лет­май­стра Ва­ лян­ці­на Дуд­ке­ві­ча на му­зы­ку армян­ска­га кам­па­зі­та­ра Аляк­ сан­дра Спен­ды­яра­ва. Тэ­ле­ві­ зій­ны эфір, ні­бы ды­ямен­ты,

А ў ся­рэ­дзі­не 1970-х гэ­тыя філь­мы бы­лі сап­раў­дны­мі ноухау. «Ка­лі кі­раў­ніц­тва ЦТ па­гля­ дзе­ла “Бу­ра­ці­на”, — пры­гад­ваў Ле­анід Ня­ча­еў, — іх рэ­акцыя пе­ра­ўзыш­ла ўсе мае ча­кан­ні: яны ўста­лі і за­апла­дзі­ра­ва­лі. “Лё­ня, — ка­за­лі мне, — ты ве­да­ еш, што ты зра­біў?! Гэ­та ж но­вы жанр: дзі­ця­чы тэ­ле­ві­зій­ны му­ зыч­ны фі­льм!” Але ка­лі я зды­ маў “Бу­ра­ці­на”, ка­неч­не ж, не ду­маў пра гэ­та. Мне ха­це­ла­ся зра­біць но­вую каз­ку. Мы ме­лі

кар­ці­ны Роў, існа­ваў пэў­ны ка­ нон: бы­ло дзі­ця­чае кі­но і бы­ло да­рос­лае кі­но. Яны не пе­ра­ся­ ка­лі­ся. Я ж за­ду­маў ства­рыць ся­мей­ную каз­ку, якую маг­лі гля­дзець усе, у тым лі­ку ба­бу­лі і дзя­ду­лі. На­пэў­на, атры­ма­ла­ся: ста­лі пры­хо­дзіць ліс­ты — “Дзя­ куй, тэ­ле­ві­зар па­ча­лі гля­дзець раз­ам, усёй сям’ёй”». Усёй сям’ёй гля­дзе­лі так­са­ма аўтар­скія му­зыч­ныя тэ­ле­пе­ра­ да­чы, пры­све­ча­ныя ака­дэ­міч­ най му­зы­цы, якія ў ся­рэ­дзі­не 1980-х ства­ра­лі пра­фе­сій­ныя му­зы­каз­наў­цы. Ця­пер у гэ­та цяж­ка па­ве­рыць, але так зва­ ная элі­тар­ная му­зы­ка вы­клі­ ка­ла ве­лі­зар­ны інта­рэс ся­род ма­са­вай аўды­то­рыі. Вя­лі­кай па­пу­ляр­нас­цю ка­рыс­та­лі­ся му­зыч­ныя пе­рад­ачы Люд­мі­лы Ба­ра­дзі­ной, Га­лі­ны Хай­мі­на­ вай, Лі­ліі Ха­тэн­ка — «Ве­ча­ры ка­мер­най му­зы­кі», «Му­зы­ка без меж­аў», «Му­зыч­ныя по­м­ ні­кі Бе­ла­ру­сі». Да­рэ­чы, аўтар тэ­ле­пе­ра­да­чы ад­на­ча­со­ва быў сцэ­на­рыс­там, му­зыч­ным рэ­ дак­та­рам і вя­ду­чым, а са­ма пе­ рад­ача ня­рэд­ка аб’ядноў­ва­ла сты­ля­выя ры­сы пе­рад­ачы-кан­ цэр­та, на­ры­са, дыс­ку­сіі. «Лі­хія» 1990-я пры­нес­лі маш­ таб­ныя пе­ра­ўтва­рэн­ні ва ўсе сфе­ры жыц­ця гра­мад­ства. Змя­ні­ла­ся не то­ль­кі ге­апа­лі­ тыч­нае ста­но­віш­ча, але і са­ цы­яку­ль­тур­ная па­ра­дыг­ма. Тэ­ле­ба­чан­не ад­ышло ад «раз­ мер­ка­ва­ль­на­га» пры­нцы­пу, ха­ рак­тэр­на­га для СССР, ад­бы­ла­ся ка­мер­цы­ялі­за­цыя вяш­чан­ня, пэў­ныя ўмо­вы па­чаў дык­та­ ваць ры­нак. Ары­енцір на та­­ таль­ную ві­до­віш­чнасць спры­яў на­ра­джэн­ню но­вых му­зыч­наза­баў­ля­ль­ных жан­раў, якія па­ сту­по­ва вы­цяс­ня­лі элі­тар­нае мас­тац­тва. Раз­ам з тым ме­на­ві­та ў 1990-я быў ство­ра­ны «Бе­ла­рус­кі ві­ дэ­ацэнтр», які стаў сур’ёзнай пля­цоў­кай для па­пу­ля­ры­за­ цыі вы­со­ка­га му­зыч­на­га мас­ тац­тва. Ме­на­ві­та тут Вік­тар Ша­вя­ле­віч зды­маў свае леп­ шыя фі­ль­мы-ба­ле­ты «Шчаў­ ку­нок», «Страс­ці (Раг­не­да)», «Спар­так». Ця­пер яны ўспры­ ма­юцца як кла­сі­ка му­зыч­на­га

тэ­ле­ба­чан­ня. Тут паў­ста­ва­лі і экран­ныя парт­рэ­ты бе­ла­рус­ кіх кам­па­зі­та­раў, вы­ка­наў­цаў, ды­ры­жо­раў — му­зыч­ныя стуж­ кі «Му­зы­ка, да­па­ма­жы...» пра Ула­дзі­мі­ра Кур’я­на, «Май­стар» пра Яўге­на Гле­ба­­ва, «На кож­ ны гук ёсць рэ­ха на зям­лі» пра Ула­дзі­мі­ра Пер­лі­на, «Ра­дуй­ся!» пра Вік­та­ра Ка­пы­ць­ко. І ка­лі ў 1990-я яшчэ па­ра­ле­ль­на су­існа­ва­лі жан­ра­ва-сты­ля­выя тэн­дэн­цыі мі­ну­лых дзе­ся­ці­год­ дзяў і кар­ды­на­ль­ныя на­ва­цыі но­ва­га ча­су, то ўжо на па­чат­ку 2000-х му­зыч­нае тэ­ле­ба­чан­не Бе­ла­ру­сі зра­бі­ла­ся пе­ра­важ­на за­баў­ля­ль­ным. Пер­шы на­цы­я­ на­ль­ны тэ­ле­ка­нал — ста­ра­жыл айчын­на­га ТБ — пе­ра­стаў быць ма­на­па­ліс­там, з’яві­лі­ся но­выя тэ­ле­ка­на­лы, якія імклі­ва раз­ ві­ва­лі му­зыч­на-за­баў­ля­ль­нае вяш­чан­не. Бес­прэ­цэ­дэн­тнай з’явай ста­ла ад­крыц­цё не­дзяр­ жаў­на­га «Пер­ша­га му­зыч­на­ га» — бе­ла­рус­ка­га кло­на тэ­ле­ ка­на­лаў «MTV» і «МузТБ». Што ж па­кі­ну­лі на­шчад­кам 2000-я? Сён­ня згад­ва­юц­ца шмат­­лі­кія му­зыч­ныя тэ­ле­шоу, зроб­ле­ныя па шаб­ло­не, звы­ чай­ным кан­ве­ерным спо­са­бам і пад­обныя між са­бой, — «Две звез­ды», «Ве­ли­ко­леп­ная пя­ тёр­ка», «Му­зы­ка­ль­ный суд». На па­мяць пры­хо­дзяць су­час­ныя тэ­ле­мю­зік­лы «Па­ўлін­ка NEW» і «Бат­лей­ка», якія вы­к лі­ка­лі сур’ёзную кры­ты­ку. У той час як рас­ійскі тэ­ле­ка­нал «Ку­ль­ту­ра» пра­па­ноў­ваў гле­да­чам вы­со­ка­ інтэ­лек­ту­аль­ныя му­зыч­ныя пе­ рад­ачы «Парт­иту­ры не го­рят», «Оркес­тро­вая яма», бе­ла­рус­кі тэ­ле­эфір за­паў­ня­ла ніз­ка­вар­

тас­ная аўды­яві­зу­аль­ная пра­ дукцыя, раз­лі­ча­ная на ад­на­ра­ зо­вае спа­жы­ван­не. Ме­на­ві­та ў за­баў­ля­ль­ным кі­рун­ку раз­ві­ва­ ла­ся му­зыч­нае тэ­ле­вяш­чан­не ў 2000-я, і та­кая тэн­дэн­цыя доў­ жыц­ца за­раз. Ста­но­віш­ча па­кры­се па­ча­ло вы­праў­ляц­ца то­ль­кі ў 2013 го­ дзе — са з’яўлен­нем у струк­ту­ры вяш­чан­ня ку­ль­тур­на-асвет­ніц­ ка­га тэ­ле­ка­на­ла «Бе­ла­русь 3». На ка­на­ле ад­бы­ва­юцца транс­ ля­цыі кан­цэр­таў ака­дэ­міч­най і су­час­най му­зы­кі, для «архі­ва ку­ль­ту­ры» зды­ма­юцца тэ­ле­вер­ сіі зна­ка­вых му­зыч­ных падзей кра­іны — ме­рап­ры­емствы Між­ на­род­на­га фес­ты­ва­лю Юрыя Баш­ме­та, Між­на­род­на­га фес­ ты­ва­лю «Ула­дзі­мір Спі­ва­коў за­ пра­шае». Ня­рэд­ка па­каз­ва­юць кар­ці­ны і спек­так­лі з фон­даў

Бел­тэ­ле­ра­ды­ёкам­па­ніі — фі­ль­ мы-ба­ле­ты Вік­та­ра Ша­вя­ле­ві­ ча, фі­ль­мы-опе­ры Ге­на­дзя Ні­ ка­ла­ева, тэ­ле­мю­зік­лы Ле­ані­да Ня­ча­ева. Ства­рае «Бе­ла­русь 3» і ўлас­ныя му­зыч­ныя пе­рад­ачы. Пра­гра­ма «На­пе­рад у мі­ну­лае» збі­рае ля тэ­ле­экра­наў ама­та­раў му­зыч­на­га фальк­ло­ру; у пра­ гра­ме-кан­цэр­це «Под­ых струн» гу­чыць аўтар­ская пес­ня. Тым ча­сам іншыя бе­ла­рус­кія тэ­ле­ка­на­лы пра­цяг­ва­юць та­ та­ль­нае на­са­джэн­не ма­са­вай му­зыч­най ку­ль­ту­ры. Мы со­ чым за вы­пус­кні­ка­мі айчын­най «Ака­дэ­міі та­лен­таў», не аб­ыхо­ дзім­ся без «Эстрад­на­га как­тэй­ ля», на­зі­ра­ем за рас­ійскім пра­ ектам «Го­лас», не пра­пус­ка­ем ні­вод­на­га «Еўра­ба­чан­ня». Гля­ дзець бо­льш ня­ма ча­го. Кан­ тэнт айчын­ных ка­на­лаў сён­ня фар­му­юць му­зыч­ныя пе­рад­а­ чы-клі­шэ, ство­ра­ныя па ад­ных і тых жа стан­дар­тах. На­шы (вы) твор­цы ка­пі­ююць сус­вет­ны во­пыт, а зроб­ле­ныя імі тэ­ле­ праг­ра­мы ня­рэд­ка ста­но­вяц­ца ня­ўда­лы­мі пе­ра­йман­ня­мі рэй­ тын­га­вых англій­скіх, аме­ры­ кан­скіх і рас­ійскіх му­зыч­ных пра­ектаў. Пра­бле­мы му­зыч­на­га тэ­ле­ба­ чан­ня ві­да­воч­ныя. Яно стра­ці­ ла свае моц­ныя вы­ха­ваў­чыя і асвет­ніц­кія фун­кцыі, пе­ра­тва­ ры­ла­ся ў звы­чай­ную за­баў­­

ляль­ную пля­цоў­ку. На жаль, ства­ра­ль­ні­кі мед­ыя­тэк­стаў ста­­ вяць пе­рад са­бой да­лё­ка не мас­тац­кія, але ка­мер­цый­ныя мэ­ты, а іх но­выя «опу­сы» ста­ но­вяц­ца па­срэд­ным аўды­яві­ зу­аль­ным прад­уктам, які не­ абход­на вы­гад­на прад­аць. Раз­ам з тым му­зыч­нае тэ­ле­ ба­чан­не Бе­ла­ру­сі, ня­гле­дзя­чы на моц­ныя знеш­нія ўплы­вы, за­ўсё­ды ме­ла ўлас­нае аб­ліч­ ча і шлях. Ме­на­ві­та та­му за­раз нам ёсць што су­пра­ць­пас­та­віць ста­рон­нім уплы­вам і гла­ба­лі­ за­цый­ным пра­цэ­сам. Га­лоў­нае то­ль­кі — за­зір­нуць у гіс­то­рыю і ўсвя­до­міць, што мы стра­ці­лі.

1. «Я з 70-х». Маладзёжная тэлепраграма. 1976. Анатоль Бутэвіч, Уладзімір Ліпскі, Ігар Лучанок, Любоў Румянцава, Анатоль Красінскі.

2. Яўген Глебаў.

3. Генрых Вагнер.

4. Леанід Нячаеў.

5. Уладзімір Арлоў.

6. Рэжысёр Віктар Шавялевіч і аператар Уладзімір Васінеўскі. Фота з архіва Анатоля Красінскага (1), фондаў Беларускага архівамузея літаратуры і мастацтва (2, 3), Анастасіі Нячаевай (4), Аляксандра Марунова (5), архіва Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН (6).

31

В І З УА Л Ь Н Ы Я М А С ТА ЦТ В Ы • Т Э М А: А Р Т І Р Ы Н А К

« АРТ- БА­З ЕЛЬ ». АМБІЦЫІ Ў ВАРУНКАХ ЭКАНОМІІ Во­ль­га Кліп

Для па­чат­ку: нас зноў там ня­ ма... Я ста­ра­ла­ся вы­бу­да­ваць свой апо­вед ва­кол гіс­то­рыі ста­наў­ лен­ня «Арт-Ба­зе­ля», каб па­ка­ заць, на­ко­ль­кі па­сту­па­ль­ныя і за­ка­на­мер­ныя кро­кі яго арга­ ні­за­та­раў. «Арт-Ба­зель» — што­га­до­вае ме­рап­ры­емства ў све­це мас­ тац­тва, якое пра­хо­дзіць у Ба­ зе­лі, Швей­ца­рыя, у чэр­ве­ні. Кож­ны год ты­ся­чы ка­лек­цы­ яне­раў, мас­та­коў, га­ле­рыс­таў, ку­ра­та­раў і ама­та­раў мас­тац­ тва з уся­го све­ту скі­роў­ва­юцца ме­на­ві­та ту­ды — каб уба­чыць ад­ну з са­мых важ­ных падзей у су­час­ным арце. Сё­ле­та кір­ маш на­ве­да­ла бо­льш за 90 000 ча­ла­век ця­гам ад­на­го тыд­ня. «Арт-Ба­зель» пе­ра­стаў быць тым мес­цам, ку­ды пры­язджа­ юць то­ль­кі для та­го, каб куп­ ляць тво­ры; ён стаў важ­ным гра­мад­скім ме­рап­ры­емствам, бо дае маг­чы­масць вы­ву­чыць гіс­то­рыю мас­тац­тва і быць у кур­се най­ноў­шых тэн­дэн­цый, 32

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

дэ­ба­таў, кры­тыч­ных мер­ка­ван­ няў. Сво­еа­саб­лі­вы ўні­вер­сі­тэт, дзе не­абход­на ўваб­раць усю маг­чы­мую інфар­ма­цыю, энер­ ге­тыч­нае су­тык­нен­не роз­ных сфер. Гэ­та мес­ца сус­трэ­чы мас­ тац­тва і яго­ных ме­цэ­на­таў. Па­чаў­ся «Арт-Ба­зель» з та­го, што трое мясц­овых га­ле­рыс­таў, Эрнэст Бей­лер, Тру­дзі Брук­нер і Ба­льц Хі­льт, вы­ра­шы­лі арга­ ні­за­ваць між­на­род­ны кір­маш су­час­на­га арту. Ён ад­ра­зу стаў па­спя­хо­вым, саб­раў­шы бо­льш за 16 000 на­вед­ні­каў, якія пры­ еха­лі ўба­чыць 90 га­ле­рэй і 30 вы­да­вец­тваў з 10 кра­ін. Пры ўсім гэ­тым по­спе­ху падзея ў той час ме­ла ве­ль­мі інтым­ны ха­рак­тар. Ка­лек­цы­янер Фір­ ман Бру­ке згад­ваў: «Я па­мя­таю пер­шыя два [кір­ма­шы]: мы ве­ да­лі пра­ктыч­на кож­на­га мас­та­ ка, а на аб­едзе яны і іх сяб­ры атрым­лі­ва­лі па бу­тэ­ль­цы ві­на! Ця­пер ён [кір­маш] стаў та­кі вя­ лі­кі, што па­трэб­на да­во­лі шмат ча­су, каб агле­дзець усе тво­ры!» Усве­дам­ля­ючы, што асноўны ін­

вес­ты­цый­ны па­тэн­цы­ял утры­м-­ ­лі­ва­ецца ў пер­шую чар­гу ў ма­ ла­дых твор­цах, у 1974-м арга­ ні­за­та­ры іні­цы­ява­лі пра­ект «Но­выя тэн­дэн­цыі» з мэ­тай по­ шу­ку све­жых імё­наў і пра­соў­ ван­ня най­ноў­ша­га арту. Та­ды 50 га­ле­рэй, уклю­ча­ючы Кас­тэ­лі з Нью-Ёрка, Со­на­бенд з Па­ры­ жа, Спе­ра­не з Ту­ры­на і Вер­на і Зіг­лер з Цю­ры­ха, прад­ста­ві­лі свае зна­ход­кі. Сён­ня на пры­ кла­дзе лю­бой з гэ­тых га­ле­рэй мож­на вы­ву­чаць гіс­то­рыю мас­ тац­тва по­стма­дэр­ніз­му. Пра­ца з ма­ла­ды­мі і пер­спек­тыў­ны­мі аўта­ра­мі з ця­гам ча­су транс­ фар­ма­ва­ла­ся. У 1979 го­дзе пра­ект атры­маў на­зву «Пер­ спек­ты­вы» і па­зна­ёміў гле­ да­чоў з Джо­нам Армле­дэ­рам, То­ні Крэ­гам, Пе­тэ­рам Фіш­лі і Дэ­ві­дам Вай­сам. Ра­бо­ты апош­ ніх два­іх сё­ле­та прад­стаў­ле­ны ў ку­ра­тар­скім пра­екце су­мес­ на з Аляк­сан­драм Ка­ль­дэ­рам у Фон­дзе Бей­лер. У 1993-м асоб­ным сек­та­рам у склад «Арт-Ба­зе­ля» ўвай­шоў кір­маш

«Edition». Сён­ня ён прад­стаў­ ляе га­ле­рэі, якія пра­цу­юць з ма­ла­ды­мі мас­та­ка­мі, што то­ль­ кі па­чы­на­юць за­ва­ёўваць сваё мес­ца на арт-рын­ку. У 1996-м з’я­віў­ся сек­тар пад на­звай «Statements», дзе га­ ле­рэі вы­ста­ві­лі пер­са­на­ль­ныя пра­екты 23-х ма­ла­дых мас­та­ коў, у іх лі­ку — Ка­дэр Аціа, Ва­ нэ­са Бік­рофт, Ві­ль­ям Кен­трыдж, Элі­за­бэт Па­йтон, Уга Ран­дзі­но­ не. З 1999-га што­год уз­на­га­ро­ джва­юцца адзін ці два твор­цы з гэ­та­га сек­та­ра. Сё­ле­та прыз атры­ма­лі ка­над­ка Са­ра Кві­нар і аме­ры­кан­ка Мэ­ры Рэйд Ке­ лі, кож­най з іх бы­ла вы­пла­ча­ на гра­шо­вая прэ­мія ў па­ме­ры $ 31 000. Шэ­раг на­бы­тых у іх ра­бот бу­дзе пе­рад­адзе­ны ў да­ ру­нак Фран­кфур­цка­му му­зею су­час­на­га мас­тац­тва і MUDAM му­зею ў Люк­сем­бур­гу, чые кі­ раў­ні­кі ўва­хо­дзі­лі ў склад жу­ ры. Для свай­го тво­ра Кві­нар за­ку­пі­ла бы­лыя ва ўжы­ван­ні рэ­чы і фа­таг­ра­фіі на пля­цоў­цы Ebay і ў кра­мах сэ­канд-хэнд,

а за­тым аб’­ядна­ла іх у фі­ль­ме з не­злі­чо­най ко­ль­кас­цю на­ра­ты­ ваў, якія ства­рае сам гля­дач. Ві­ дэ­апра­цы Мэ­ры Ке­лі вя­до­мыя сва­ім фе­мі­ніс­цкім на­стро­ем і на­гад­ва­юць тэ­атр аб­сур­ду са стужак ня­мец­кіх экс­прэ­сі­яніс­ таў. З па­чат­ку існа­ван­ня «Арт-Ба­ зель» тран­сфар­му­ецца і аб­ рас­тае но­вы­мі пра­екта­мі. Так, у 1995 го­дзе з’яў­ля­ецца Фо­рум ві­дэа-арту, а Пі­пі­ло­ці Рыст і Энры­ке Фан­та­ніл уз­на­га­ро­ джва­юцца прэ­мі­яй Швей­цар­ ска­га бан­ка, у наш час гэ­ты бан­к — ге­не­ра­ль­ны гла­ба­ль­ны парт­нёр «Арт-Ба­зе­ля». У 1999-м у Га­рад­скім кі­на­тэ­ атры Ба­зе­ля па­чы­нае пра­ца­ ваць сек­тар кі­но, дзе дэ­ман­ стру­юцца фі­ль­мы пра мас­та­коў і зня­тыя мас­та­ка­мі.

Плат­фор­ма «Unlimited» у­ 2000-м ства­рае пра­сто­ру для прэ­зен­та­цыі амбі­цый­ных пра­ ектаў у су­час­ных мед­ыя: гі­­ ганц­кіх інста­ля­цый, ма­ну­мен­ та­ль­най ску­льп­ту­ры, жы­ва­пі­су вя­лі­ка­га фар­ма­ту, ві­дэа і пер­ фор­ман­саў. Буй­на­га­ба­рыт­ныя пра­цы пры­цяг­ва­юць не­ве­ра­ год­ную ко­ль­касць не то­ль­кі гле­ да­чоў, але і па­куп­ні­коў. Гэ­тым ле­там у сек­та­ры «Unlimited» свае пра­цы прад­ста­ві­лі 88 аўта­раў, якіх пад ад­ным да­ хам саб­раў нью-ёркскі ку­ра­тар Джа­ні Джэт­цэр. У 2004-м арга­ ні­за­ва­ны дыс­ку­сій­ны сек­тар, дзе вя­ду­чыя спе­цы­яліс­ты з уся­ го све­ту рас­па­вя­да­юць пра ка­ лек­цы­яна­ван­не і экс­па­на­ван­не мас­тац­тва. У лік спі­ке­раў ува­хо­ дзяць вы­біт­ныя ка­лек­цы­яне­ры, ды­рэк­та­ры му­зе­яў, ку­ра­та­ры бі­ена­ле, твор­цы, арт-кры­ты­кі і архі­тэк­та­ры. Гэ­тым ле­там мож­ на бы­ло па­гу­та­рыць з Хан­сам Уль­ры­хам Об­рыс­там. У 2010-м з’яў­ля­ецца сек­тар «Parcours», які па­шы­рае межы кір­ма­шо­вае пра­сто­ры і вы­пус­ кае мерапрыемства ў го­рад, на цэн­тра­ль­ны пляц, прад­стаў­ляе тво­ры мас­тац­тва ў гра­мад­скім ася­род­ку і пер­фор­манс у гіс­та­ рыч­ных мес­цах Ба­зе­ля. У сек­та­ры «Feature» аб­ра­ныя га­ле­рэі вы­стаў­ля­юць пер­са­­ наль­ныя пра­екты аўта­раў лю­ бых уз­рос­таў. Вар­та адзна­чыць, што ў го­ра­ дзе пра­хо­дзяць і іншыя кір­ма­ шы. На­прык­лад, «LISTE», дзе прад­стаў­ле­ны ма­ла­дыя твор­цы. Тра­піць у гэ­ты пра­ект — за­клад по­спе­ху, пры гэ­тым ко­ль­касць удзе­ль­ні­каў аб­ме­жа­ва­на 80-90 га­ле­рэ­ямі, а кошт удзе­лу не на­ шмат сас­ту­пае «Арт-Ба­зе­лю». Гэ­тым го­дам на кір­ма­шы мож­на бы­ло на­зі­раць дзве тэн­дэн­цыі: з ад­на­го бо­ку — імкнен­не зэ­ка­ но­міць, з інша­га — гі­ган­та­ма­ нію. Шмат­лі­кія га­ле­рэі ў меж­ах

сва­іх стэн­даў імкну­лі­ся вы­ста­ віц­ца па мак­сі­му­ме. Ко­ль­касць удзе­ль­ні­каў «Unlimited» не да­ва­ла маг­чы­мас­ці скан­цэн­ тра­вац­ца хоць бы на чым­сь­ці. Пры гэ­тым бы­ло прад­стаў­ле­на мнос­тва ві­дэа-арту, што свед­ чыць пра жа­дан­не ку­ра­та­раў мен­шы­мі вы­дат­ка­мі за­цвер­ дзіц­ца ў маш­таб­ным пра­екце. Но­вы бу­ды­нак Мас­тац­ка­га му­ зея ў Ба­зе­лі ўра­зіў сва­ім па­ме­ рам. Лес­віч­на­му пра­ёму і пе­ра­ ход­най га­ле­рэі па­між ста­рым і но­вым збу­да­ван­ня­мі ад­ве­дзе­ на вя­лі­кая пра­стора. Мі­ма­во­лі за­да­ешся пы­тан­нем: што ўраж­ вае бо­льш — мас­тац­тва ў за­лах ці архі­тэк­ту­ра? Ды­рэк­тар «Арт-Ба­зе­ля» Марк Шпіг­лер на­зы­вае сё­лет­ні кір­ маш асаб­лі­ва ці­ка­вым, бо рэ­ алі­за­ва­ны ён у скла­да­ныя ча­ сы, злу­ча­ны з па­лі­тыч­ны­мі і эка­на­міч­ны­мі падзе­ямі ў Еўро­ пе і све­це. Ме­на­ві­та ў та­кія ча­ сы з’яў­ля­ецца знач­нае і спе­лае мас­тац­тва. Ня­гле­дзя­чы на паў­ сюд­ную фі­нан­са­вую не­ста­біль­­ насць, ужо ў пер­шыя га­дзі­ны мно­гія га­ле­рэі здзей­сні­лі про­

да­жы як у рам­ках стэн­даў, так і ў сек­та­ры «Unlimited». Так «Та­ма­та­вая га­ла­ва» 1994 го­ да По­ла Маккар­ці сыш­ла за $ 4 750 000 у ру­кі пры­ват­на­га ка­лек­цы­яне­ра з Аме­ры­кі. Та­кім чы­нам, «Арт-Ба­зель» — гэ­та не то­ль­кі мес­ца на­быц­ ця тво­раў вы­шэй­ша­га га­тун­ку. Най­перш гэ­та — падзея. Апош­ нім ча­сам лю­дзі за­над­та шмат раз­маў­ля­юць пра ры­нак. Вар­ та пры­пы­ніц­ца і пад­умаць пра мас­тац­тва.

1. Ай Вэй­вэй. Бе­лы дом. Драў­ля­ная кан­струк­цыя рэ­зі­дэн­цыі імпе­рыі Цын. Фар­ба. 2015.

2. Сол Ле­віт. Ня­пра­ві­ль­ная ве­жа. Сталь, па­кры­тая эмал­лю. 1999.

3. Алі­сія Ква­дзе. З Усіі. Сталь, люс­ тэр­ка, шкло, ка­мень, дрэ­ва, бе­тон, дзве лям­пач­кі. 2016.

4. Мэры Рэйд Келі. «This is offal». Відэа. 2016. Фота з сайта arratiabeer.com.

5. Ханс Оп дэ Бе­ек. Дом ка­лек­цы­ яне­ра. Ма­нах­ром­ны цвёр­ды гіпс і іншыя ску­льп­тур­ныя ма­тэ­ры­ялы.

2016. Фраг­мент.

6. Пол Маккарці. Таматавая галава. Шкловалакно, урэтан, гума, метал, пластмаса, тканіна. 1994. Фота з сайта hauserwirth.com.

7. Кі­ару Шы­ёта. На­за­паш­ван­не: у по­шу­ках пун­кту пры­зна­чэн­ня. Інста­ля­цыя з ру­хо­мых він­таж­ных ва­лі­зак. 2014—2016.

1, 2, 3, 5, 7 — фота аўтаркі.

В І З У А Л Ь Н Ы Я М А С Т А Ц Т В Ы • Т Э ­М А : М А С ­К О Ў ­С К А Е Ф О ­Т А ­Б І ­Е Н А ­Л Е

ВІ­Д О­В ІШ­Ч А СЭН­С АЎ Дар’я Амя­ль­ко­віч « ФА­ТА Г ­РА­Ф І Я П А- З А М АС ­К В О Й І СА Н КТ- П Е ­Ц Я Р ­Б У Р ­ГА М », « І Д Э Н ­Т Ы Ч Н ­ АС Ц Ь » І « Я П О Н ­ І Я » — Г Э­Т Ы Я Т Э ­М Ы З РА Б І Л І С Я Л Е Й ­Т М А­Т Ы ­В А ­М X I М І Ж Н ­ А ­Р ОД ­Н А ­ГА М Е С ­ Я ­Ц А ФА­ТА Г ­РА­Ф І І Ў М АС К ­ В Е. Б О­Л Ь Ш З А Д З Е ­С Я Ц Ь П Л Я Ц ­ ОВ ­ А К, У Т Ы М Л І ­К У П А- З А СТА­Л І ­Ц А Й, Б О­Л Ь Ш З А СО Р ­ А К В Ы ­С ТАЎ — П А ­РАД ФА­ТА Г ­РА­Ф І І ДОЎ­Ж Ы Ц Ц ­ А ЎЖО Н А П РА ­Ц Я ­Г У В А­С Ь ­М І М Е ­С Я ­ Ц АЎ, СТАЎ ­Ш Ы АД ­Н О Й З Н А Й ­М А ­Ш ТА Б ­Н Е Й ­Ш Ы Х КУ­Л Ь­Т У Р Н ­ Ы Х П АД З Е Й ГО­Д А.

Япо­нец Хі­ро­сі Су­гі­мо­та, бры­тан­ка Ка­рэн Кнор, не­мка Кан­ды­да Хе­фер, бра­зі­лец Се­ бас­ція Са­ль­га­да, аме­ры­кан­ка Эні Лей­ба­ віц… Не менш ка­рыс­ны і важ­ны вы­нік — не толь­­кі маг­чы­масць уба­чыць на­шу­ме­лыя се­рыі, але за­ўва­жыць пэў­нае пра­ві­ла пада­чы фа­таг­ра­фіі як ві­до­віш­ча, гле­бы для роз­ду­му. Пе­рад на­мі па­рад сэн­саў, які «пры­кры­ва­ецца» па­ра­дам атрак­цы­ёнаў. Ку­ль­ту­ра рас­по­ве­ду праз фа­таг­ра­фію і пра фа­таг­ра­фію як ку­ль­тур­ную па­лі­ты­ку. Гэ­та я па­спра­бую ад­люс­тра­ваць у агля­дзе вы­бра­ных вы­стаў. Цень і свят­ло Вы­ста­вы Хі­ро­сі Су­гі­мо­та і Эні Лей­ба­віц мож­на сме­ла на­зваць хі­та­мі бі­ена­ле. Злу­ чыць іх раз­ам скла­да­на, тым не менш гэ­та тая фа­таг­ра­фія, што тры­мае план­ку акту­ аль­на­га і моц­на­га мас­тац­тва і з’яўля­ецца най­яскра­вей­шым пры­к ла­дам сэн­са­ва­га пра­ры­ву (кож­ны аўтар — у сва­ім кі­рун­ку) праз да­ска­на­лую ві­зу­аль­ную фор­му. І вы­ явіць гэ­та арга­ні­за­та­ры бі­ена­ле, на мой по­гляд, па­лі­чы­лі га­на­ро­вым аб­авяз­кам.

34

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

Вы­ста­ва «Мі­ну­лае і ця­пе­раш­няе ў трох час­тках» Хі­ро­сі Су­гі­мо­та — архі­тэк­та­ра, мас­та­ка і фа­тог­ра­фа з То­кіа — гэ­та цём­ ны па­кой, у якім прад­стаў­ле­ны тры се­рыі май­стра: «Мар­скія пей­за­жы», «Ды­яра­мы» і «Тэ­атры». Ка­лі за­хо­дзіш у па­мяш­кан­не, пэў­ны час пры­вы­ка­еш да цем­ры, і ра­бо­ ты Су­гі­мо­та, раз­меш­ча­ныя ў лай­тбок­сах (свят­ло га­лоў­ным чы­нам зна­хо­дзіц­ца ў кан­струк­цыі, а не пад стол­лю, як на звы­ чай­ных экс­па­зі­цы­ях), па­чы­на­юць дзей­ ні­ча­юць як парт­алы пэў­ных ста­наў. Да пры­к ла­ду, се­рыя «Тэ­атры». На фа­таг­ра­фі­ ях — ста­рыя кі­на­тэ­атры Аме­ры­кі з па­мпез­ ны­мі інтэр’ера­мі; экран, які аб­яцае ві­до­ віш­ча, дэ­ман­струе ня­бач­нае кі­но. Пад­рыў рэ­аль­нас­ці ў вы­ка­нан­ні Су­гі­мо­та ад­сы­лае да фі­ль­маў Лін­ча і кар­дон­ных ме­та­фі­зіч­ ных пей­за­жаў дэ Кі­ры­ка. Гэ­та пра­сто­ра ўва­хо­ду ці вы­ха­ду — бе­лы пра­ста­кут­нік экра­на? Па­ча­так ці ка­нец жыц­ця? Ча­кан­не смер­ці ці са­ма смерць, ка­лі то­ль­кі і за­ста­ ецца, што гля­дзець у пус­тэ­чу? І яна ж — за­сты­ласць імгнен­ня, ча­су — як шлях да рэ­абі­лі­та­цыі ня­існа­га (се­рыя «Дыя­ра­мы»). З да­па­мо­гай фа­таг­ра­фіі, ад­но

з пры­зна­чэн­няў якой — «за­бі­раць ду­шу», «спы­няць імгнен­не», за­хоп­лі­ва­ючы аб­ліч­ ча ча­ла­ве­ка ці кра­яві­да, — мас­так не­ча­ка­ на ро­біць ад­ва­рот­нае: ажыў­ляе не­жы­вое. Што та­кое, улас­на, ды­яра­ма, якую мы час­ ця­ком ба­чым у му­зе­ях? Гэ­та імі­та­цыя пэў­ най жы­вой пра­сто­ры — ле­су, па­рку, пус­ты­ні з іх на­се­ль­ні­ка­мі, гіс­та­рыч­ных падзей, біт­ ваў — з мэ­тай азна­ям­лен­ня і на­гляд­нас­ці. Што ад­бу­дзец­ца, ка­лі «ад­даць смер­ці» — сфа­таг­ра­фа­ваць фэйк? Уз­вес­ці «мёр­твае» ў квад­рат? Экс­пе­ры­мент япон­ска­га мас­ та­ка дае аша­лам­ля­ль­ны вы­нік: ды­яра­ма ажы­вае, не­ча­ка­на на­паў­ня­ючы­ся но­вы­мі сэн­са­мі. Яна па­чы­нае ўзні­мац­ца над сва­ ёй штуч­нас­цю, на­бы­ва­ючы сі­лу воб­ра­за. Фэй­ка­вы лес апра­на­ецца ў міф, свя­до­ма дэ­ман­стру­ючы сваю не­сап­раў­днасць і за­ пра­ша­ючы да шпа­цы­ру ў дэ­ка­ра­цы­ях, якім ня­ма па­трэ­бы са­ро­мец­ца свай­го ніш­то. *** Як ні дзіў­на, але на­шу­ме­лы пра­ект Эні Лей­ба­віц да ка­лен­да­ра Pirelli — «THE CAL: Pirelli Calendar 2016» — так­са­ма экс­па­на­ ваў­ся ў за­ле з пры­глу­ша­ным свят­лом. Ён

вы­свеч­ваў у лай­тбок­сах по­ста­ці жан­чын су­час­нас­ці; по­бач з вы­явай на шкле раз­ мяш­ча­лі­ся тэк­сты пра ге­ра­інь, што да­сяг­ну­ лі по­спе­ху і пры­знан­ня праз пра­фе­сій­ную дзей­насць і са­цы­яль­ныя пра­екты. Ча­му іх вы­явы пад­аюц­ца як твор мас­тац­тва? Ча­му, лі­чы, гла­мур­ны пра­ект дэ­ман­стру­ецца з та­кі­мі ж пі­етэ­там і да­лі­кат­нас­цю, як і ней­ ма­вер­ныя се­рыі Су­гі­мо­та? Якая, зда­ва­ла­ ся б, на­ва­цыя ў фо­та­здым­ках для ня­хай і ве­ль­мі прэс­тыж­на­га, ды ўсё ж ка­лен­да­ра? Для падрыхтоўкі штогадовых выпускаў выдання, дзе традыцыйна пе­ра­важаюць ню-здым­кі пры­га­жэй­шых жан­чын све­ту, вя­­до­мая іта­ль­янская кам­па­нія заўсёды звяр­таецца да буй­ных фа­тог­ра­фаў. І Эні Лей­ба­віц зу­сім не пер­шая мас­тач­ка, што вы­ра­шы­ла­ся па­ка­заць аб­ра­ных ёю ма­ дэ­ляў апра­ну­ты­мі (у вы­пус­ках Pirelli, над якім пра­ца­ва­лі Па­трык Дэ­мар­ша­лье і Стыў Ма­ка­ры, так­са­ма не бы­ло фо­та аго­ле­ных). Спра­ва ў іншым. Не то­ль­кі ў ад­кры­тас­ ці здым­каў, а ў тым, як рэ­прэ­зен­та­ва­ныя ге­ра­іні, за­про­ша­ныя аўтар­кай. Спа­да­ры­ ня Лей­ба­віц па­ка­за­ла ў сва­ім пра­екце не про­ста ма­дэ­ляў, а са­ма­дас­тат­ко­вых і моц­ ных асоб. Ха­рак­тар — вось што вы­яві­ла яна ў жа­но­чай по­ста­ці, пры­му­сіў­шы свет звяр­нуць ува­гу не то­ль­кі на знеш­насць. І гра­мад­ская дум­ка ска­лых­ну­ла­ся, хоць, зда­ецца, ба­чы­лі ўсё гэ­та сто раз­оў. Фа­таг­ра­фіі Эні Лей­ба­віц ве­ль­мі про­стыя: жан­чы­ны ся­дзяць або ста­яць на фо­не шэ­ра­га па­лат­на. Сту­дый­ныя здым­кі. Чор­ на-бе­лы фар­мат. Топ-ма­дэль, фун­да­тар­ка да­бра­чын­на­га фон­ду «Аго­ле­ныя сэр­цы» На­тал­ля Ва­дзя­на­ва, рок-зор­ка Па­ці Сміт, ле­ген­дар­ная тэ­ні­сіс­тка Се­рэ­на Уі­ль­ямс, мас­тач­ка Ёка Она, актры­са Эмі Шу­мер… Вар­та пад­крэ­лісць, што вы­явы — пры ўсёй про­стас­ці пад­ачы — ад­сы­ла­юць да ікон сус­вет­на­га жы­ва­пі­су. «Сік­сцін­ская ма­дон­ на» Ра­фа­эля — фо­та На­тал­лі Ва­дзя­на­вай, па­лот­ны Ад­ра­джэн­ня — мас­тач­ка Шы­рын Не­шат… Але най­бо­льш ураж­вае не то­ль­кі вы­раз­ная пры­га­жосць парт­рэ­таў, а іх не­ ша­ра­го­вая сі­ла. Жан­чы­на як асо­ба і інды­ ві­ду­аль­насць — пры­го­жая, іра­ніч­ная, рас­ ка­ва­ная, да­сціп­ная, ле­ту­цен­ная, тая, якая цвёр­да ста­іць на зем­лі, імклі­вая, упэў­не­

ная… Аб­ліч­чы Эні на­сто­ль­кі пе­ра­ка­наў­чыя, што не лі­чыц­ца з яе вы­каз­ван­нем не­маг­ чы­ма. Гэ­та воб­раз і «быц­цё» жан­чы­ны ад­ на­ча­со­ва: без пры­ўкрас і па­блаж­лі­вас­ці. І сі­ла фа­тог­раф­кі ад­чу­ва­ецца ў кож­ным парт­рэ­це: по­зірк асо­бы, што гля­дзіць на роў­на­га са­бе ча­ла­ве­ка. І ме­на­ві­та гэ­ты по­ зірк урэш­це і аказ­вац­ца рэ­ва­лю­цы­яй. Ге­ній архі­ва Тэ­му фо­та пра­він­цыі рас­кры­ва­лі на бі­ена­ ле не­ка­ль­кі вы­стаў (як, пры­нам­сі, «Япо­нія» і «Ідэн­тыч­насць»), але спы­ню­ся на той, якую мож­на лі­чыць ба­за­вай. «Павятовы го­рад Га­ліч (1900—1930-я га­ды) у фа­та­ гра­фі­ях Мі­ха­іла Смо­да­ра». А яшчэ — «Но­ ва­куз­нец­кая шко­ла фа­таг­ра­фіі: Мі­ка­лай Ба­ха­раў, Ула­дзі­мір Ве­раб’ёў, Ула­дзі­мір Са­ ка­ла­еў», бліз­кая бе­ла­рус­кай фо­та­прас­то­ра па кан­стру­яван­ні брэн­да «Мін­ская шко­ла фа­таг­ра­фіі». Ка­лек­цыя Мі­ха­іла Смо­да­ра, прад­стаў­ле­ ная Кас­трам­ской аб­лас­ной гра­мад­скай кра­язнаў­чай арга­ні­за­цы­яй «Кас­трам­ская

мей­ных аб­ста­ві­нах» — аб­ран­ні­ца Міхаіла бы­ла ад­туль. Па­ві­ль­ён «Уні­вер­са­ль­ная фа­ таг­ра­фія М. Смо­да­ра» ад­крыў­ся ў па­вя­то­ вым га­рад­ку ў 1907 го­дзе і пра­тры­маў­ся да 1935-га, ка­лі па хлуслівым да­но­се Смо­ дар быў арыш­та­ва­ны і сас­ла­ны ў ГУ­ЛАГ. У 1937-м фа­тог­ра­фа вы­зва­лі­лі, але атэ­лье яму ўжо не на­ле­жа­ла. І тым не менш уні­ ка­ль­ная ка­лек­цыя фа­таг­ра­фій Га­лі­ча, што ства­ра­ла­ся бо­льш за 25 га­доў пра­цы па­ ві­ль­ёна, за­ха­ва­ла­ся. Яна да­нес­ла ва ўсёй «кра­се і жа­ху» сы­ход ад­ной ку­ль­ту­ры і над­ыход іншай. Па­ўся­дзён­насць раз­губ­ ле­най пра­він­цыі, да якой да­ка­ці­лі­ся рэ­ха і на­ступ­ствы рэ­ва­лю­цый­ных падзей, — вось што здо­леў за­фік­са­ваць ву­чань Ці­рас­па­ль­ с­ка­га праз свае за­каз­ныя і твор­чыя фо­та­ здым­кі. Збор на бі­ена­ле прад­стаў­ле­ны ма­штаб­на. Амаль увесь пер­шы па­верх Му­ль­ты­ме­дыя Арт Му­зея Мас­квы — га­лоў­най пля­цоў­кі фо­ру­му — ад­дзе­ны пад ле­та­піс Га­лі­ча ў фо­та­здым­ках Смо­да­ра. Ві­ды го­ра­да, архі­ тэк­тур­ныя ад­мет­нас­ці, кра­яві­ды, бу­дзён­ насць. Ды фо­та жы­ха­роў… Ка­лек­цыя пра­ па­нуе раз­на­стай­насць і жан­ра­васць, але яе цвік — ме­на­ві­та парт­рэ­ты. З па­чат­кам НЭ­Па ў атэ­лье Смо­да­ра ры­ну­ла­ся раз­на­ стай­ная пуб­лі­ка з за­ка­за­мі гру­па­вых фо­та. Пер­шыя кам­са­мо­ль­цы, ра­бот­ні­кі ЧК, ячэй­ ка РЛКСМ, слу­ха­чы кур­саў пра­па­ган­дыс­таў і па­лі­тас­вет­ні­каў, бат­рац­ка-бяд­няц­кіх кур­ саў, вы­лу­чэн­цы на кі­ру­ючую ка­аппра­цу, су­пра­цоў­ні­кі пад­атка­ва­га апа­ра­ту Га­лі­ча, актыў стар­шы­няў кал­га­саў… Гэ­тыя ад­біт­ кі — ад­крыц­цё не сла­бей­шае за сус­трэ­чу

ста­ры­на», — гэ­та, без­умоў­на, уні­ка­ль­ны збор ана­ла­га­вай фа­таг­ра­фіі, які рас­па­вя­ дае пра жыц­цё ма­ле­нь­ка­га га­рад­ка Га­лі­ ча на па­чат­ку ХХ ста­год­дзя. Ці­ка­ва, што фа­тог­раф, які за­ха­ваў на сва­іх здым­ках пра­він­цыю та­га­час­на­га рас­ійска­га краю на зло­ме эпох, ро­дам з бе­ла­рус­кіх зем­ ляў — мяс­тэч­ка Лю­ба­ві­чы Аршан­ска­га па­ ве­та Ма­гі­лёў­скай гу­бер­ні. Смо­дар ву­чыў­ся сем га­доў у вар­шаў­ска­га мэт­ра Яка­ва Ці­ рас­па­льс­ка­га. Ад­сюль яго вы­дат­ная фа­та­ гра­фіч­ная ад­ука­цыя. Тро­хі па­пра­ца­ваў­шы ў Мас­кве, з’ехаў у Га­ліч, у тым лі­ку і «па ся­ 35

з ме­та­фі­зіч­ны­мі ра­бо­та­мі Су­гі­мо­та. Смо­ дар, па сут­нас­ці, па­кі­нуў на­шчад­кам каш­ тоў­ней­шы ма­тэ­ры­ял для да­сле­да­ван­ня: з якіх па­мкнен­няў і ідэ­алаў на­ра­джаў­ся «чыр­во­ны ча­ла­век»; як вы­гля­да­лі лю­дзі, што то­ль­кі ўва­хо­дзі­лі ў «но­вую эру» ка­му­ ніз­му? Угляд­ва­ючы­ся ў тва­ры на­вас­тво­ра­ ных су­по­лак, арга­ні­за­цый, дзі­ву да­ешся, як на­воб­ма­цак ішоў ча­ла­век у «свет­лую бу­ ду­чы­ню», як не­ве­ра­год­на імклі­ва ста­рыя ўстоі змя­ня­лі­ся но­вы­мі і як не­ча­ка­на хут­ка асо­ба губ­ля­ла інды­ві­ду­аль­насць. Праз гру­ па­выя парт­рэ­ты ста­но­віц­ца бач­най ад­на з тра­ге­дый ХХ ста­год­дзя — зніш­чэн­не асо­бы пад прэ­сам ка­лек­тыў­на­га «эга». Смодар, мяр­кую, не мог не за­ўва­жыць гэ­та­га мо­ ла­ху: яго фа­таг­ра­фія, што пе­ра­важ­на ра­бі­ ла­ся па звы­чай­най за­мо­ве, вы­яві­ла бо­льш чым да­стат­ко­ва. Ку­ра­та­ры вы­ста­вы пад­аюць архіў фа­тог­ ра­фа з Лю­ба­ві­чаў у пер­шую чар­гу як ле­ та­піс па­вя­то­ва­га го­ра­да 1900—1930 га­доў і як гіс­та­рыч­на-ку­ль­тур­ны на­ра­тыў. Але не за­ўва­жыць акцэнт, зроб­ле­ны на ка­лек­тыў­ ных парт­рэ­тах, што ад­люс­троў­ва­юць на­ ра­джэн­не ба­ль­ша­віс­цка­га гра­мад­ства, не­ маг­чы­ма. І фон пра­він­цыі тут — не яскра­вы і фу­ту­рыс­ты над­ыход но­ва­га ве­ку, улас­ці­ вы ра­бо­там фа­тог­ра­фаў-аван­гар­дыс­таў, а бу­дзён­ны крок но­ва­га па­ра­дку, які ці­ха і ня­ўмо­ль­на змя­няе жыц­цё лю­дзей. *** Не­ка­ль­кі дзе­ся­ці­год­дзяў на­пе­рад і іншы рэ­гі­ён — 1970-90-я, Но­ва­куз­нецк. Так­са­ма пра­він­цыя, але ўжо доб­ра вя­до­мая праз твор­часць інша­га май­стра — аўта­ра са­вец­ кай эпо­хі, да­клад­ней, яе сы­хо­ду — Мі­ка­лая Ба­ха­ра­ва. Раз­ам з ім Ула­дзі­мір Ве­раб’ёў і Ула­дзі­мір Са­ка­ла­еў — удзе­ль­ні­кі гру­пы «ТРИ­ВА». Ужо не па­ча­так но­вай эпо­хі, а яе ка­нец. І ад­па­вед­на — аб­сур­дна-ме­та­фі­зіч­ ная да­ку­мен­та­цыя сы­хо­ду «вя­лі­кіх ідэ­а­ лаў». Пад­ра­бяз­ней пра аўта­раў. Мі­ка­лай Ба­ха­ раў — удзе­ль­нік між­на­род­ных фо­та­фо­ ру­маў, у тым лі­ку і 55-га Ве­не­цы­янска­га бі­ена­ле, фа­тог­раф, вя­до­мы пры­ват­ны­мі се­ры­ямі здымкаў са­вец­кіх лю­дзей у інтым­ най аб­ста­ноў­цы. На вы­ста­ве быў прад­стаў­ ле­ны пляж­ны цыкл «Ад­но­сі­ны». У кам­па­ніі з «Ад­но­сі­на­мі» — ма­ла­вя­до­мыя тво­ры Ула­дзі­мі­ра Ве­раб’ёва і Ула­дзі­мі­ра Са­ка­ла­ева, за­сна­ва­ль­ні­каў і ўдзе­ль­ні­каў пер­ша­га ў СССР за­рэ­гіс­тра­ва­на­га фа­та­гра­­ фіч­на­га аб’яднан­ня «ТРИ­ВА». Так сцвяр­ джа­юць ку­ра­та­ры вы­ста­вы Во­ль­га Свіб­ла­ ва і Ган­на За­йца­ва. (Вар­та адзна­чыць, што ў «ТРИ­ВА» ўва­хо­дзіў і Аляк­сандр Тра­фі­маў, але ягоныя ра­бо­ты ў экс­па­зі­цыі не прад­ стаў­ле­ны.) «ТРИ­ВА» зна­ка­мі­тыя тым, што ў 36

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

1970—1980-я, дзя­ку­ючы рас­па­ра­джэн­ню ўла­даў аб арга­ні­за­цыі на ўсіх буй­ных за­ во­дах кі­на- і фо­та­сту­дый, атры­ма­лі маг­чы­ масць зды­маць на тэ­ры­то­рыі Куз­нец­ка­га ме­та­лур­гіч­на­га кам­бі­на­та. (Ме­на­ві­та на ім, да­рэ­чы, рас­па­чы­наў кар’еру і Мі­ка­лай Ба­ ха­раў.) Плён сва­ёй дзей­нас­ці аўта­ры гру­ пы по­тым актыў­на дэ­ман­стра­ва­лі на ву­лі­ цах го­ра­да, раз­на­стай­ных вы­ста­вах, у тым лі­ку за­меж­ных. Бы­ла на­ват спро­ба да­слаць за­вод­скія здым­кі на сус­вет­ны кон­курс World Press Photo, але гэ­ты ўчы­нак ула­ды ўспры­ня­лі ад­моў­на. Ра­шэн­нем Ке­ме­раў­ ска­га аб­ка­ма КПСС аб’яднан­не «за тое і ўся­ля­кае іншае» рас­фар­ма­ва­лі, а ў 1982 го­дзе зво­ль­ні­лі з кам­бі­на­та і яго ўдзе­ль­ ні­каў. Вы­хад да пуб­ліч­ных прэ­зен­та­цый і пуб­лі­ка­цый фа­тог­ра­фам за­кры­лі. Тым не менш «ТРИ­ВА» прад­оўжы­лі пра­ца­ваць «для ся­бе», ня­гле­дзя­чы ні на што. Сён­ня іх твор­чыя вы­сі­лі­кі ма­юць зу­сім іншую вар­ тасць: здым­кі аб’яднан­ня праз трыц­цаць га­доў ужо не то­ль­кі важ­ны да­ку­мент эпо­ хі, але і яскра­вая ста­рон­ка раз­віц­ця рас­ ійскай фа­таг­ра­фіі. Гэ­тым крэ­да — вяр­нуць за­слу­жан­ае пры­знан­не аб’яднан­ню — кі­ра­ ва­лі­ся і ку­ра­та­ры вы­ста­вы.

Чым адроз­ні­ва­ецца пра­він­цыя «ТРИ­ВА» і Мі­ка­лая Ба­ха­ра­ва ад пра­він­цыі та­го ж Мі­ха­іла Смо­да­ра? Акра­мя та­го, што час, вя­до­ма, дык­туе сваё, ка­рды­на­ль­на змя­ніў­ ся і па­сыл аўта­ра. Гэ­та ле­та­піс пра­він­цыі, з якога вы­ня­ты ўвесь па­фас ста­тыч­на­га да­ку­мен­та; за­ста­ло­ся ад­но — рэ­пар­таж­ нае (за)свед­чан­не аб­сур­ду рэ­ча­існас­ці. «Бу­даў­ні­кі Чыс­та­гор­ска­га сель­ска­гас­па­ дар­ча­га ком­плек­са на кан­цэр­це га­рад­скіх артыс­таў» (У. Са­ка­ла­еў, 1979), «Джа­кон­ да. На пра­фе­сій­ным кон­кур­се бу­ра­ві­коў» (У. Ве­раб’ёў, 1983), «Дні жалобы па Ге­не­ ра­ль­ным сак­ра­та­ры ЦК КПСС Л.І. Брэж­не­ ве» (У. Ве­раб’ёў, 1982), «Юбі­лей на­ча­ль­ні­ка фі­нан­са­ва­га ад­дзе­ла трэс­та “Южкуз­бас­ с­уголь”» (У. Са­ка­ла­еў, 1988), «Лек­цыя аб між­на­род­ным па­ла­жэн­ні ў саў­га­се “Елан­ скі”» (У. Са­ка­ла­еў, 1979), «Вы­шчып­ван­не тра­вы на пра­спек­це Ме­та­лур­гаў» (У. Са­ ка­ла­еў, 1983)… Раз­ам з амбі­ва­лен­тнай па эма­цы­йн ­ ас­ці хва­ляй успа­мі­наў, па­тэн­

цый­на­га гле­да­ча ахоп­лі­вае ад­чу­ван­не сю­ру, не­са­п­раўд­нас­ці. Рэ­аль­насць рас­ паў­за­ецца на ва­чах, дэ­ман­стру­ючы крах сіс­тэ­мы: зно­ша­на ўсё — ад ма­тэ­ры­яль­ных аб’ектаў (інфра­струк­ту­ры, да­моў, за­во­даў Но­ва­куз­нец­ка) да ідэй і за­дум. На­ві­да­во­ку ўсе­агуль­­ная аб­ыя­ка­васць да та­го, што ад­ бы­ва­ецца на­во­кал. На пэў­ных фо­та­здым­ ках той ка­лапс са­вец­ка­га жыц­ця вы­гля­дае смеш­на і бяз­глуз­да: за­мёр­злі, зне­ру­хо­ме­лі на­ват сця­гі на Тэ­атра­ль­най плош­чы Но­ва­ куз­нец­ка (фо­та У. Са­ка­ла­ева), але дзе­сь­ ці — гор­ка і сум­на (фо­та та­го ж Са­ка­ла­ева з ра­дзі­ль­ні і дзі­ця­ча­га до­ма). Фо­та­здым­кі тут ад­люс­троў­ва­юць не то­ль­кі «раз­ру­ху ў га­ло­вах і пры­бі­ра­ль­нях», гэта — па­ра­за ча­ла­ве­ка, вы­тан­чэн­не лю­бо­ві. На шчас­це, пры­сут­насць апош­няй яшчэ за­ўваж­ная ў ва­чах дзя­цей, ма­ла­до­га па­ка­лен­ня, якое ўсё ж спа­дзя­ецца, што мож­на жыць іна­чай. У гэ­тым кан­тэк­сце бо­льш апты­міс­тыч­най і ча­ла­веч­най вы­гля­дае се­рыя Мі­ка­лая Ба­ ха­ра­ва «Ад­носі­ны». Яна, лі­чы, анты­под смо­да­раў­скай «во­лі ка­лек­ты­ву», за­ха­ва­ най у ка­лек­тыў­ных парт­рэ­тах. На ад­біт­ках но­ва­куз­нец­ка­га аўта­ра — лю­дзі на пля­жы, па­збаў­ле­ныя, раз­ам са сва­ім адзен­нем, па­зна­кі са­цы­яль­на­га ста­ту­су. Яны ад­па­ чы­ва­юць, рас­ка­ва­ныя і во­ль­ныя на пэў­ны час, у тым лі­ку і ад гнё­ту сіс­тэ­мы. У кам­па­ ніі сяб­роў, у сям'і лю­дзі вы­пра­ме­нь­ва­юць дзіў­ны спа­кой і ра­дасць быц­ця су­мес­на. На ло­не пры­ро­ды, на пля­жы, дзе існуе та­ кая па­ра­дак­са­ль­ная маг­чы­масць па­быць ад­ны­мі раз­ам з усі­мі. Мі­ка­лай Ба­ха­раў вы­яўляе гэ­тыя вы­ра­та­ва­ль­ныя ўцё­кі ў ад­ но­сі­ны, да до­ты­ку бліз­ка­га ча­ла­ве­ка, што, маг­чы­ма, то­ль­кі і мае сэнс ва ўсе ча­сы гра­ мад­скіх пе­ра­ўтва­рэн­няў. Архіў, які здо­ле­лі за­ха­ваць энту­зі­ясты і рас­крыць ад­мыс­лоў­цы, дэ­ман­струе па­ тэн­цы­ял но­вых рас­по­ве­даў і ад­крыц­цяў. Ён па­ўстае і як атрак­цы­ён, але той, які не ха­вае сва­ёй глы­бі­ні і здо­ль­нас­цей. У пер­ шую чар­гу — рас­каз­ваць гіс­то­рыі ў множ­ ным лі­ку. Кан­струк­тар экс­па­зі­цыі Яшчэ адзін тэ­ма­тыч­ны блок на «Фо­та­бі­ ена­ле 2016», што да­да­ваў фо­ру­му сэн­са­ вых па­ра­ле­ляў і ме­ры­ды­янаў, — «Ідэн­тыч­ насць». У арбі­ту тэ­мы трап­ля­лі вы­ста­вы ў Му­зеі су­час­на­га мас­тац­тва. Ды і ўзга­да­ныя вы­шэй экс­па­зі­цыі, япон­скі блок так­са­ма мож­на раз­гля­даць пад опты­кай по­шу­ку ідэн­тыч­нас­ці. Але ўсё ж, мяр­кую, у пэў­ным сэн­се каш­тоў­ны­мі для агу­ль­на­га поля бі­ ена­ле ста­лі вы­ста­вы «Тры­вож­ная Аме­ры­ ка» Жан-П’ера Ла­фо­на і «Іншыя» Аліў­е Кю­ль­ма­на, дэ­ман­стра­ва­ныя ў Цэн­тра­ль­ най вы­ста­вач­най за­ле «Ма­неж».

«Тры­вож­ная Аме­ры­ка» аме­ры­кан­ска­га жур­на­ліс­та алжыр­ска­га па­хо­джан­ня Ла­ фо­на — гэ­та асоб­ны блок з мі­ні-экс­па­ зі­цыямі, якія збі­ра­юцца ў пазл агу­ль­най кар­ці­ны жыц­ця Злу­ча­ных Шта­таў Аме­ры­кі 1960—1990-х. Фер­мер­скі кры­зіс 1980-х,

што на­пат­каў аме­ры­кан­цаў па­сля ва­енна­га кан­флік­ту ў Аўга­ніс­та­не, скан­дал у Аркан­ зас­кай тур­ме ў 1968-м, рок-фес­ты­валь у Уот­кінс-гле­не ў 1973-м (бо­ль­шы за Вуд­стак), баі Му­ха­ме­да Алі су­праць Джо Фрэй­зе­ра (1971, 1974)… Шчы­рыя і якас­ныя рэ­пар­та­ жы з гра­мад­скіх і ку­ль­тур­ных падзей Аме­ ры­кі рас­па­вя­да­юць гіс­то­рыю кра­іны, по­ў­ ную су­тык­нен­няў і драм. Гэ­та фа­таг­ра­фія «вы­ра­ша­ль­на­га мо­ман­ту», якая ка­ці­ру­ецца ся­род фо­та­ко­раў усіх кан­ты­нен­таў, ад­нак ейны жур­на­лізм ні­ку­ды не зні­кае. Вы­ста­ва, маг­чы­ма, за­ста­ла­ся б у рэ­чыш­чы якас­най, але не вы­біт­най, каб не экс­па­зі­цый­нае ра­ шэн­не. Ме­на­ві­та апош­няе і «ро­біць шоу»: пра­сто­ра падзе­ле­на на час­ткі, як на главы ў кні­зе (а та­кая ёсць, «Рай для фа­тог­ра­фа: Тры­вож­ная Аме­ры­ка, 1960—1990» Ла­фо­на за 2014 год, вы­трым­кі з яе і пры­во­дзяц­ца ў экс­па­зі­цыі). Кож­ны мі­ні-блок мае ко­лер, ды­на­мі­ку і раз­вес­ку, кож­ны ро­біць акцэнт на «сва­ёй» падзеі, але ўсё раз­ам збі­ра­ецца ў агу­ль­нае цэ­лае. Жан-П’ер Ла­фон зды­маў ха­ос і пуль­са­цыю жыц­ця сва­ёй кра­іны, якія з ця­гам ча­су вы­бу­да­ва­лі­ся, скла­лі­ся ў гіс­то­рыю. Так і роз­ныя час­ткі вы­ста­вы збі­ ра­юцца ў агу­ль­ны кар­кас вы­каз­ван­ня, рас­ па­вя­да­ючы пра аўта­ра і яго­ны час. Пе­рад на­мі, ба­дай, ідэн­тыч­насць не то­ль­кі кра­іны, але і аўта­ра, які ста­леў на сва­іх пра­цах і раз­ам з вя­лі­кай ра­дзі­май. *** Вы­ста­ва «Іншыя» фран­цуз­ска­га фотамас­ така Аліў­е Кю­ль­ма­на — і яшчэ ад­на вар­тая ўва­гі, на пер­шы по­гляд, за­баў­ка. Пе­рад гле­ да­чом — ка­лей­дас­коп ка­ля­ро­вых аўта­пар­ т­рэ­таў фа­тог­ра­фа, зроб­ле­ных у індый­скіх

чаш. І ма­лю­юць усе — гла­ба­ль­ныя трэн­ды і мясц­овыя ўстоі, са­цы­яль­ныя ўста­ноў­кі і ча­ кан­ні сям’і, мі­ну­лае і бу­ду­чы­ня… З кож­най дэ­фар­ма­цы­яй тва­ру Кю­ль­ман ага­ляе ру­хо­ масць на­шай ідэн­тыч­нас­ці і ўмоў­насць яе існа­ван­ня. «Іншыя» — вось што пра­гля­дае ў раз­ма­ітым аб­ліч­чы ге­ро­яў Аліў­е, і пра гэ­ та — кан­цэп­ту­аль­ны пра­ект мас­та­ка.

фо­та­атэ­лье. Па­ра­лель з вя­до­мым пра­ектам Мар­ці­на Па­ра на­ві­да­во­ку. Але ў ад­роз­нен­ не ад се­рыі бры­тан­ца, дзе ўсё ж вы­кры­ва­ ецца кітч, Аліў­е Кю­ль­ман ага­ляе ме­ха­ніз­ мы, што фар­му­юць ідэн­тыч­насць су­час­на­га ча­ла­ве­ка. Кім мы хо­чам быць? Якія пра­фе­сій­ныя і ста­тус­ныя іпас­та­сі сён­ня з’яўля­юцца прэс­ тыж­ны­мі і пры­ваб­ны­мі для лю­дзей? Якое аб­ліч­ча прэ­зен­туе ча­ла­ве­ка як пры­го­жа­га і па­спя­хо­ва­га? Усе гэ­тыя пы­тан­ні пады­ мае фран­цуз­скі мас­так, усе яны цал­кам акту­аль­ныя не то­ль­кі для індый­ска­га гра­ мад­ства, але і для гла­ба­ль­най аўды­то­рыі. Мясц­овае атэ­лье — гэ­та, хут­чэй, вы­дат­ны інстру­мент для дэ­ман­стра­цыі мен­та­ль­ных кан­струк­цый, што фар­му­юць су­час­ную асо­ бу. Хо­ча­це пры­ме­рыць па­рык, апра­нуць аку­ля­ры, ву­сы, ба­ра­ду? Еўра­пей­скі кас­цюм або ва­енную фор­му? Пе­ра­лік пра­па­ноў для ства­рэн­ня ўлас­на­га воб­ра­за «на фо­та» за­хоп­лі­вае. Мож­на стаць лю­бым ча­ла­ве­кам лю­бой пра­фе­сіі. Ад ахоў­ні­ка да на­стаў­ні­ка.

*** Маг­чы­мас­ці фа­таг­ра­фіі як атрак­цы­ёну і мед­ыу­ма сэн­саў вя­лі­кія. Пра гэ­та га­во­рыць не то­ль­кі вы­ста­ва фран­цуз­ска­га май­стра, але ў цэ­лым «Фо­та­бі­ена­ле 2016». Мас­ тац­тва пад­ачы і вы­ха­ван­не фа­таг­ра­фі­яй — вось што ўраж­вае на фо­ру­ме і ро­біць яго ці­ка­вым для са­мый роз­най аўды­то­рыі. І як пад­крэс­лі­вае за­сна­ва­ль­ні­ца і мас­тац­кая кі­ раў­ні­ца Між­на­род­на­га ме­ся­ца фа­таг­ра­фіі ў Мас­кве, ды­рэк­тар­ка Му­ль­ты­ме­дыя Арт Му­ зея Во­ль­га Свіб­ла­ва, «гля­дач ні­ко­лі не га­ то­вы і га­то­вы за­ўжды. Про­ста трэ­ба ўмець па­каз­ваць су­час­нае мас­тац­тва».

Ад мод­ні­ка да ёга. На­ват аб­раць дзе­ся­ці­ год­дзе: рок-зор­ка 1980-х ці 1990-х? Якая з іх кру­цей­шая? У вы­ні­ку пан­ара­ма аб­ліч­чаў ад­на­го і та­го ж Аліў­е Кю­ль­ма­на раз­ва­роч­ва­ецца не­ве­ра­ год­ная. Фо­ны, фак­ту­ры, ад­дзен­не, пры­чос­ кі… Аліў­е з доў­гі­мі ва­ла­са­мі, Аліў­е лы­сы, Аліў­е ў аб­ліч­чы за­праў­ска­га біт­ні­ка ці су­ час­на­га га­ла­ва­рэ­за... У ва­чах стра­ка­ціць ад маг­чы­мас­цяў пе­ра­ўва­саб­лен­ня. І ад­па­вед­ на плы­ве ўсве­дам­лен­не та­го, што Кюль­ман усё ж та­кі адзін і мае пад а­дзе­ннем сваю хоць не­йкую пэў­ную ідэн­тыч­насць. Ка­лі ж фа­тог­раф па­га­джа­ецца на ліч­ба­вую апра­ цоў­ку аб­ліч­ча, ста­но­віц­ца зра­зу­ме­лым, што Аліў­е ўжо да­ўно пе­ра­тва­рыў­ся ў «чыс­ты ліст», на якім мож­на на­ма­ля­ваць што хо­

1. Ад­на з пля­цо­вак «Фо­та­бі­ена­ле 2016» — Цэн­ тра­ль­ная вы­ста­вач­ная за­ла «Ма­неж».

2. Экс­па­зі­цыя пра­екта Хі­ро­сі Су­гі­мо­та «Тэ­атры». Му­ль­ты­ме­дыя Арт Му­зей, Мас­ква.

3. Мі­ха­іл Смо­дар. Штаб Га­ліч­скай ЧАП і яго арсе­нал. 1923.

4. Хі­ро­сі Су­гі­мо­та. Кі­на­тэ­атр «Ава­лон». Вос­траў Ка­та­лі­на. 1993.

5. Мі­ха­іл Смо­дар. Аб­оз. 1928.

6. Ула­дзі­мір Ве­раб’ёў. Ма­ла­ды ба­ць­ка з сяб­ру­ ком ля ра­дзі­ль­ні № 1. Но­ва­куз­нецк. 1981.

7. Аліў­е Кю­ль­ман. З пра­екта «Іншыя».

8. Экс­па­зі­цыя пра­екта Эні Лей­ба­віц для ка­лен­ да­ра Pirelli. Му­ль­ты­ме­дыя Арт Му­зей, Мас­ква. На здым­ку — Па­трон Упраў­лен­ня вяр­хоў­на­га ка­мі­са­ра ААН па спра­вах бе­жан­цаў у Кі­таі Яо Чэнь.

37

В І З У А Л Ь Н Ы Я М А С Т А Ц Т В Ы • Т Э ­М А : Т В О Р Ч Ы Я В А К А Ц Ы І Ў В І Л Ь Н І

ФА­ТАГ­РА­Ф ІЯ, АРХІ­Т ЭК­Т У­РА І ЎРА­Ч ЫС­ТАСЦЬ НЕ­Ф АР­М А­Л Ь­Н АС­Ц І Лю­боў Гаў­ры­люк П РА ­В Е С Ц ­ І КА ­Н І ­К У­Л Ы З ГОД ­Н А З П Л А ­Н А М — Г Э­ТА КА­Л І ЎС Ё Ц І К ­ А ­В А. І А К РА М ­ Я САС ( Ц Э Н Т Р СУ ­Ч АС ­Н А ­ГА М АС­ ТА Ц­Т В А Ў В І ­Л Ь ­Н І ) З Н А­Х О­Д З Я Ц ­Ц А Я Ш Ч Э Н О ­В Ы Я М Е С­ Ц Ы І Л Ю­Д З І. КА­Л І ЎС Ё РА П Т ­ А М С К Л А­Д А ­Е Ц Ц А Ў АД Н ­ У І Н ТА Н ­ А ­Ц Ы Ю, А З - З А П А­Т О ­К У Ў РА­Ж А Н ­Н Я Ў В Ы З ­ І ­РА ­Ю Ц Ь ЧЫТ ­ А Н ­Н Е І І Н Т Э Р ­П РЭ­ТА ­Ц Ы І.

У Літ­ве сён­ня аб­мяр­коў­ва­ецца фун­кцыя твор­чых са­юзаў, якія пад­трым­лі­ва­юць кан­вен­цый­ныя інта­рэ­сы, а не пра­цу­юць на гра­ мад­ства. На дум­ку ку­ра­та­ра вы­ста­вы і кі­раў­ні­ка га­ле­рэі То­ма­са Грун­скі­са (эсэ «Фі­ла­со­фія гра­ніч­на­га ста­ну»), «Гра­ні» Сла­він­ска­ са — гэ­та гра­ні ва ўсіх сэн­сах сло­ва. Мне зда­ецца, тут па ад­да­ ле­най ана­ло­гіі з «па­во­ль­ным чы­тан­нем» і «па­во­ль­ным жыц­цём» мож­на на­зваць фа­таг­ра­фію па­во­ль­най архі­тэк­ту­рай. Хі­ба не? Ці­ка­ва, што «Nulіnіs laіpsnіs» атры­ма­ла ў спад­чы­ну па­мяш­кан­не ад мас­та­ка Вал­да­са За­рын­ска­са, які так­са­ма быў да­лё­кі ад пі­етэ­ту пе­рад іе­рар­хі­ямі. Слу­жыў у Цэн­тры су­час­на­га мас­тац­тва, прад­ стаў­ляў Літ­ву на ад­ной з апош­ніх сус­вет­ных вы­стаў ЕХРО, але пры гэ­тым за­ста­ваў­ся на плат­фор­ме кры­ты­кі ка­руп­цыі і пла­гі­яту і ад­ стой­ваў аль­тэр­на­тыў­ныя пра­екты. На­прык­лад, у «архі­ве» За­рын­ ска­са — «мод­ная» ра­бо­чая воп­рат­ка, та­кой бы­ла яго інста­ля­цыя на пер­са­на­ль­най вы­ста­ве ў Ры­зе. За­хоў­ваецца атмас­фе­ра га­ле­рэі мас­та­ка, рэ­чы, што за­ста­лі­ся тут, будуць вы­ка­рыс­тоў­вацца для арт-аб’­ектаў. «Вам доб­ра там, дзе доб­ра ва­ша­му тэ­ле­фо­ну» Ка­лі за ме­сяц да ад­крыц­ця вы­ста­вы «Detachment» су­пра­цоў­ні­ца Цэн­тра су­час­на­га мас­тац­тва ў Ві­ль­ні ска­за­ла мне, маў­ляў «ман­ту­ юць не­йкія вен­ты­ля­цый­ныя тру­бы», я не ве­ль­мі здзі­ві­ла­ся. Ці ма­ ла, што сло­ва «архі­тэк­ту­ра» пры­сут­ні­чае ў на­зве аўтар­скай гру­пы «Network Archіtecture Lab», ма­быць, і ўрба­ніс­ты­ка тут не­дзе по­ бач. Але рэ­ча­існасць пе­ра­сяг­ну­ла ча­кан­ні.

Пад­трым­лі­ваць тра­ды­цыю аль­тэр­на­ты­вы Ча­сам цяж­ка рас­тлу­ма­чыць, у чым аль­тэр­на­тыў­насць у архі­тэк­ту­ ры. Па сло­вах ма­іх но­вых зна­ёмых з га­ле­рэі «Nulіnіs laіpsnіs», гэ­ та да­ўняе і ўстой­лі­вае не­жа­дан­не ісці за па­трэ­ба­мі ка­мер­цый­ных за­бу­доў­шчы­каў, вы­клю­чэн­не пла­гі­яту, вы­ву­чэн­не і мак­сі­­маль­­ на маг­чы­мае злу­чэн­не з на­ва­ко­ль­ным ася­род­дзем і мясц­овы­мі су­по­ль­нас­ця­мі. У та­кім рэ­чыш­чы пра­цуе архі­тэк­тур­ная га­ле­рэя, у та­кім жа кі­рун­ку па­бу­да­ваў сваю ка­р’е­ру архі­тэк­тар Саў­люс Сла­ він­скас: у вы­ні­ку га­ле­рэя прад­ста­ві­ла на «АртВі­ль­ню­се-2016» яго­ную фа­таг­ра­фіч­ную се­рыю «Гра­ні» і бы­ла ўга­на­ра­ва­ная. ...Не­ча­ка­на я апы­ну­ла­ся пе­рад фак­там сім­бі­ёзу двух мас­тац­тваў і пры­йшла да раз­умен­ня гэ­та­га ўза­емап­ра­нік­нен­ня. Маг­чы­ма, ча­ со­ва­га і ла­ка­ль­на­га, але тое ад­крыц­цё ця­пер мя­не лі­та­ра­ль­на пе­ ра­сле­дуе. Вяр­та­юся да Саў­лю­са: яго­ныя воб­ра­зы, уз­ятыя з пра­фе­сій­най пра­кты­кі, пе­ра­тва­ра­юцца ў аб­страк­цыі. Так зды­маць кан­струк­цыі, чыс­тую фор­му, аб’­ёмы і па­вер­хні архі­тэк­та­ру не ўлас­ці­ва — та­ му ў кар­па­ра­тыў­ным ася­род­дзі твор­часць Саў­лю­са не зна­хо­дзіць асаб­лі­ва­га ша­на­ван­ня. У той жа час яго­ны шлях у фа­таг­ра­фію — а лі­тоў­ская фа­таг­ра­фія вы­лу­ча­ецца ве­ль­мі кан­крэт­ным «пі­сь­мом» і ўва­гай да мнос­тва па­ўся­дзён­ных жыц­цё­вых пра­яў — про­стым на­зваць так­са­ма не­ль­га. Бо­льш за тое, ён зды­мае пін­хол-ка­ме­рай, а ана­ла­га­выя здым­кі дру­куе ўруч­ную, і вось гэ­та ўжо аль­тэр­на­ты­ ва тэх­на­ла­гіч­ная.

38

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

Што раз­умець пад архі­тэк­тур­най вы­ста­вай? Яна так­са­ма тран­с­ фар­ма­ва­ла­ся: ад ма­ке­таў з под­пі­са­мі да не­ха­рак­тэр­ных рэ­чаў. І як на­огул пе­ра­клас­ці на­зву: не­пры­вя­за­насць, ад­лу­ча­насць? Ка­лі апош­няе, то гэ­та да Хай­дэ­ге­ра. З ад­ной па­праў­кай: яго­ны пра­роц­кі тэкст быў на­пі­са­ны ў 1955 го­дзе. Ужо та­ды вя­лі­кі фі­ ло­саф прад­ба­чыў і на­зваў ад­лу­ча­нас­цю «тое, што ўзмац­няе бяз­ дум­насць» ча­ла­вец­тва, «уцё­кі ад мыс­лен­ня» пры ба­гац­ці пла­наў і інфар­ма­цыі. Пра «мыс­лен­не, якое раз­ліч­вае», пра вы­цяс­нен­не «ўсве­дам­ля­ль­на­га роз­ду­му» пі­саў Хай­дэ­гер. Вось, улас­на, кан­цэп­ цыя і апы­ну­ла­ся на па­вер­хні. А аўта­ры «Network Archіtecture Lab» — пра «архі­тэк­ту­ру сет­кі» або «сет­ка­вую архі­тэк­ту­ру»? Гру­пу скла­да­юць Ка­зіс Вар­ня­ліс і Ліа Дэ­ніс, аб­ое жы­вуць у Аме­ры­цы, яны архі­тэк­та­ры і ды­зай­не­ры, з во­пы­там да­сле­да­ван­няў у гіс­то­рыі, мас­тац­тве, ад­ука­цыі. Пра­ект «Detachment» раз­мяс­ціў­ся ў са­май вя­лі­кай за­ле і склаў­ся з дзвюх фа­таг­ра­фіч­ных се­рый і двух аб’­ектаў. «Manwatchіng» уяўляе з сябе рэ­плі­кі да­сле­да­ван­няў Мо­ры­са Дэс­ман­да. Се­рыя па-свой­ му про­стая, аднак аўта­ры на­стой­ва­юць на яе сюр­рэ­аліс­тыч­нас­ці. Дэс­манд, бі­ёлаг у Лон­дан­скім за­апар­ку, ба­чыць агу­ль­нае ў па­во­ дзі­нах сва­іх пад­апеч­ных і лю­дзей: жэс­ты, ку­ль­ту­ру зно­сін, ма­не­ру га­ва­рыць. У на­шым вы­пад­ку «Manwatchіng» — ча­ла­век, які шу­кае кан­так­ таў і за­глыб­ле­ны ў іх дзя­ку­ючы га­джэ­там. Не так ужо важ­на, тэ­ ле­фа­нія гэ­та ці сет­ка­выя кан­так­ты, важ­на, што вір­ту­аль­ныя. Та­му пан­яцце «які на­зі­рае» з тра­ды­цый­ных зна­чэн­няў за­хоў­вае і кан­

крэ­ты­зуе ад­но — які гля­дзіць у ма­ні­тор. Се­рыя вя­лі­кая: да­рос­лыя і дзе­ці, за ежай і ў да­ро­зе, у адзі­но­це і ў кам­па­ніі. Але ў ма­се сва­ёй тыя лю­дзі ўтва­ра­юць сет­ку, на­ват су­по­ль­насць, ад­на­ча­со­ва і раз’­ ядна­ную. Яны ўбу­доў­ва­юць сваё пры­ват­нае ў лю­бую пуб­ліч­ную пра­сто­ру. Ці ёсць ге­амет­рыя ў гэ­тых су­вя­зяў і чым ме­на­ві­та яна на­поў­не­ная — ве­дае то­ль­кі Bіg Data. Падза­ра­дзіць дэ­вай­сы пра­па­ноў­вае «Pleasure Box». Аб­вяш­ча­ючы friendly-аб’­ектам ме­та­ліч­ны ко­раб з ячэй­ка­мі, аўта­ры не­двух­сэн­ соў­на ка­жуць: вам доб­ра ўсё, што доб­ра для ва­ша­га тэ­ле­фо­на. Ме­на­ві­та та­кі ко­раб ура­туе вас ад рос­па­чы, ка­лі тэ­ле­фон раз­ра­ джа­ецца ў са­мую ад­каз­ную хві­лі­ну. Ёсць яшчэ ад­на ідэя, пра­пі­са­ ная на­ват бо­льш ста­ран­на: за­раз вы за­ста­не­це­ся без тэ­ле­фо­наў, як тое ад­бы­ва­ецца, на­прык­лад, у па­со­льс­твах. Кам­фор­тна гэ­та ці не, але вы мо­жа­це над­аць рэ­аль­ную ўва­гу та­му, што ад­бы­ва­ецца на­во­кал. У тэк­сце яшчэ на­пі­са­на пра бяс­пе­ку інфар­ма­цыі, якая не га­ран­та­ва­ная ні­ко­лі, і пра не­йкае асаб­лі­ва зруч­нае для тэ­ле­фо­на ста­но­віш­ча ў скры­ні, на­пэў­на, у сэн­се лю­бо­ві да за­рад­най пры­ла­ ды, але ўспры­маць гэ­та ўжо ня­ма ні­якіх сіл. На­рэш­це, са­мая про­стая се­рыя «Detachment» фік­суе пры­ла­ды, што пра­цу­юць у энер­ге­ты­цы: ба­та­рэі, вы­шкі і г.д. І вось ён, «Thunder» — гру­вас­ткі атрак­цы­ён з гу­кам: у пра­сто­ры, аб­ме­жа­ва­най вен­ты­ля­цый­най тру­бой, шум ва­шых пе­ра­соў­ван­няў і гу­та­рак пе­ра­тва­ра­ецца ў стру­мень энер­гіі, якая яшчэ ў не­шта тран­сфар­му­ецца і не­ку­ды пад­аец­ца. Са­ма тру­ба вы­дат­ная, пра­ сто­ра ве­лі­зар­ная, вы­нік не­прад­ка­за­ль­ны. Не­шта на­пі­са­на пра за­ 39

бес­пя­чэн­не Wі-Fі і маг­ніт­ныя ва­ган­ні ўнут­ры СAC. Лі­тоў­ская на­зва пра­екта «Пяр­ку­нас» ад­сы­лае нас да бос­тва гро­му: аўта­ры на­стой­ ва­юць на тым, што ні мас­тац­тва, ні архі­тэк­ту­ра тут ні пры чым. Інста­ля­цыя пры­све­ча­на ма­гіч­ным сі­лам тэх­на­ло­гіі. Пра­ект ві­до­віш­чны, але не­скла­да­ны. Гла­ба­ль­ныя тэн­дэн­цыі і асця­ро­гі з іх на­го­ды аўта­ры вы­ка­за­лі ла­ка­ніч­на, хоць ку­ра­тар­скія кан­цэп­цыі на­пі­са­ны ку­ды бо­льш пад­ра­бяз­на. Та­кім чы­нам, гля­дач атрым­лі­вае пад­вой­ную маг­чы­масць: па­йсці шля­хам ад­чу­ван­няў і ўлас­ных уяў­лен­няў аб прад­ме­це ці атры­маць пад­каз­ку, якая мо­жа як рас­тлу­ма­чыць кар­ці­ну, так і за­блы­таць кан­чат­ко­ва.

Блі­жэй да лэнд-арту У апош­няй трэ­цяй за­ле САС — са­мы за­гад­ка­вы «Ars Post. The Score», яго я ад­нес­ла б да пер­фор­ман­саў, дзе фа­тог­раф не то­ль­кі да­ку­мен­та­ваў, але і рэ­жы­са­ра­ваў пра­цэс. Акцыі ад­бы­ва­лі­ся ў па­ лях і га­ра­дах, з удзе­лам тра­вы, дрэў, лю­дзей, му­зы­кі і бо­дзі-арту. Чац­вё­ра мас­та­коў гру­пы «Ars Post» прад­стаў­ля­юць свае пра­цы, зроб­ле­ныя ў пе­ры­яд па­сля 1998 го­да, уклю­ча­ючы знач­ную вы­ста­ ву 1994-га ў Гер­ма­ніі. Аб­рыў­кі ды­яло­гаў на не­ка­ль­кіх мо­вах — ку­ ра­та­ры на­зва­лі іх «ацэн­ка­мі» — вы­сці­ла­юць пад­ло­гу па­пя­ро­вы­мі стуж­ка­мі. Раз­ва­жаю як гля­дач­ка: фор­мы рэ­прэ­зен­та­цыі пра­ектаў у апош­нія дзе­ся­ці­год­дзі так моц­на змя­ні­лі­ся, што мож­на ства­раць падзеі, якія не пра­цу­юць у рэ­але на­огул. Імі­та­цыя, сі­му­ляк­ры, сет­ка­выя (ізноў) рэ­плі­кі, вы­твор­часць ма­люн­каў і афа­рыз­маў зу­сім не азна­ ча­юць вы­твор­час­ці сэн­саў. Мож­на аб­ме­жа­вац­ца фэй­ка­мі, бо­льш за тое, мож­на зра­біць пра­ект вы­ключ­на з іх, але сэнс... А ка­лі яшчэ да­даць фак­тар сяб­роў­ска­га пры­няц­ця, ды і атмас­фе­ра сет­ка­вых зно­сін існуе. Вось за­блы­таць усё кан­чат­ко­ва — гэ­та да «Ars Post.

The Score». Ка­лі звяр­нуц­ца да пра­фе­сій­на­га мер­ка­ван­ня, трэ­ба ўспом­ніць па­ра­ды Фрэн­сіс Мо­рыс, но­вай ды­рэк­тар­кі лон­дан­скай га­ле­рэі «Tate Modern», пра тое, як за­хоў­ваць і ка­лек­цы­яна­ваць пер­фор­ ман­сы і ліч­ба­выя тво­ры мас­тац­тва. Пра­кты­ка га­ле­рэі скла­да­ецца ў тым, каб ад­ра­зу ра­біць май­стар-ко­пію і пе­ра­кла­даць пра­цу ў та­кі фар­мат, каб праз год-два мець маг­чы­масць пе­ра­вес­ці ў іншы. Пер­фор­манс мо­жа пра­цяг­ваць існа­ваць у му­ль­ты­ме­дый­ным вы­ гля­дзе, а ка­лі ён не да­ку­мен­та­ва­ны на ві­дэа ці фа­таг­ра­фіч­на, то мо­жа быць за­ха­ва­ны ў фар­ма­це інструк­цый, кас­цю­маў і іншых аб’­ектаў. Так ро­бяць не­ка­то­рыя мас­та­кі, і ў лю­бым вы­пад­ку ўсё гэ­та вы­ра­ша­ецца па да­моў­ле­нас­ці з імі. Ідэя ў тым, каб па­каз­ваць твор так, як хо­ча аўтар, але не стра­ціць ні но­сь­біт, ні тэх­на­ло­ гію пра­йгра­ван­ня інфар­ма­цыі. І па­сту­по­ва — бо тэх­на­ло­гіі змя­ ня­юцца да­во­лі хут­ка — пе­ра­во­дзіць за­піс ва ўсе но­выя фар­ма­ты. Пры гэ­тым ні­ко­лі ко­пія не вы­да­ецца за ары­гі­нал. Пі­шу пра гэ­та, бо не ўпэў­не­ная, што та­кая пра­кты­ка ёсць у Бе­ла­ру­сі. І лі­тоў­скі «Post Ars. The Score» — якраз та­кі пры­клад.

Зва­ліц­ца ў «Дзю­ны» Ка­лі­сь­ці ў Мін­ску ды­рэк­тар ві­лен­ска­га САС Кяс­ту­сіс Ку­зі­нас тлу­ ма­чыў гра­фік пра­вя­дзен­ня вы­ста­вач­ных пра­ектаў. Асноў­ная ідэя: буй­ныя пра­екты за­над­та доў­га рых­ту­юцца (на­ват на ман­таж сы­хо­дзяць тыд­ні!), каб вы­стаў­ляць іх па ад­ным ме­ся­цы і на­огул хут­ка чар­га­ваць ад­ну падзею за ад­ной. Зноў жа аб­мер­ка­ван­не і асэн­са­ван­не та­го, што ад­бы­ва­ецца, не мо­жа быць імгнен­ным: для якас­на­га рэ­за­нан­су так­са­ма па­трэб­ны час. Так скла­ла­ся пра­кты­ка доў­га­га 2-х і 3-х ме­сяч­на­га экс­па­на­ван­ня, час­та ад­на­ча­со­ва­га ад­ крыц­ця ад­ра­зу трох вы­стаў у трох за­лах САС. «Дзю­ны» — пра­ект аўтар­скі, з лі­ку тых, якім да­к лад­на па­трэб­ны тэк­сты, бо іна­чай яны вы­гля­да­юць дзіў­ны­мі. «Дзю­ны» да­юць уяў­лен­не пра прад­мет раз­ва­жан­няў Анта­на­са Гер­лі­ка­са тры­ма гра­фіч­ны­мі арку­ша­мі. Іх мог бы зра­біць мас­таксты­ліст, ка­ліг­раф, але я б не здзі­ві­ла­ся і тво­ру да­ска­на­ла­га штуч­ на­га інтэ­лек­ту. У цэн­тры экс­па­зі­цыі раз­мяс­ці­лі­ся ве­лі­зар­ныя кан­ струк­цыі, на­кшталт тых, што мас­та­кі ўста­лёў­ва­юць у пус­ты­нях ці ­ на пля­жах. Бу­ду­юць іх та­кім чы­нам, каб улоў­лі­ваць пра­мя­ні сонца ў вы­зна­ча­ныя га­дзі­ны або пра­ве­рыць уз­дзе­янне ва­ды — не­вы­ пад­ко­вае раз­мяш­чэн­не, ма­тэ­ры­ял, ары­ента­цыя па ба­ках све­ту. Ку­ра­тар вы­ста­вы пі­ша, што Анта­нас пры­йшоў да гэ­тых аб’­ектаў па­сля мно­гіх раз­моў з сяб­ра­мі пра «тон­кія рэ­чы», але бо­льш за ўсё яго за­ха­пі­ла дум­ка пра рэ­чы, якія «пад­аюць з вя­лі­кай вы­шы­ні і пра­ва­ль­ва­юцца ў гіс­то­рыю».

Ужу­піс як ура­чыс­тасць не­фар­ма­ль­нас­ці Мае ка­ні­ку­лы пра­цяг­ну­лі­ся ва Ужу­пі­се, дзе пе­ра­ход ад фа­та­гра­ фіч­на­га «акам­па­не­мен­ту» архі­тэк­ту­ры да гра­фіч­на­га ад­быў­ся арга­ніч­на і па­кі­нуў ура­жан­ні, якія мне да­гэ­туль скла­да­на ўсвя­ до­міць. Фе­но­мен ву­ліч­най ку­ль­ту­ры — вось што та­кое Ужу­піс, але тут я б раз­гле­дзе­ла то­ль­кі адзін яе зрэз. Услед за Юры­ем Лот­ма­нам па­спра­бу­ем апі­саць Ужу­піс як се­мія­ сфе­ру: асоб­ную пра­сто­ру як адзі­ны ме­ха­нізм, з яго ад­ме­жа­ва­ нас­цю, ад­на­стай­нас­цю і інды­ві­ду­аль­нас­цю. З ад­на­го бо­ку, гэ­та аб­страк­тныя пан­яцці, якія вы­зна­ча­юцца час­та інту­ітыў­на і цяж­ка фар­ма­лі­зу­юцца. З інша­га — яны ўва­саб­ля­юцца цал­кам кан­крэт­ на. Фі­зіч­ная гра­ні­ца Ужу­пі­са — вы­гін ра­кі, пры­то­ка Не­ры­са. Мя­жа зя­лё­ная, мес­ца­мі цал­кам цём­ная, і тэ­ры­то­рыя не­вя­лі­кая, але ёсць се­мі­ятыч­ная мя­жа — най­важ­ней­шы эле­мент се­мі­ясфе­ры. Гэ­та лі­ нія ка­вяр­няў ад­ра­зу пры пе­ра­хо­дзе праз мост. Сю­ды трап­ляе ту­ рыст, тут па­меж­жа, дзе га­во­раць яшчэ на «знеш­ніх» мо­вах, але ўжо ад­чу­ва­ючы спе­цы­фі­ку ра­ёна, што ўзбі­ра­ецца ўверх па га­лоў­ ных ву­лі­цах: По­ла­цкая, Ужу­пё, Кры­ваў, Па­упё. Мож­на аб­ме­жа­вац­ ца пер­шай жа трэ­ша­вай га­ле­рэ­яй, зра­біць сэл­фі ля таб­ліч­кі на ча­ты­рох мо­вах. Але мож­на па­глы­біц­ца ў два­ры, у ка­лі­до­ры гра­ фі­ці, да­брац­ца да за­рос­лых бер­нар­дын­скіх мо­гі­лак. Уніз і ўверх, па лес­ві­цах, якія аб­сы­па­юцца, па бру­ку, да ма­ле­нь­кіх сад­коў і да ўзру­ша­ль­ных ві­даў на су­сед­нія па­гор­кі.

40

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

Тут ёсць усё: за­вер­ша­нае аб­ліч­ча, тэ­ры­то­рыя, рух, фун­кцы­яна­ль­ ныя зо­ны. Мас­тац­кія і ку­ль­тур­ныя склад­ні­кі, пуб­ліч­насць і но­вая пры­ват­насць, і вы ўжо не за­ўва­жа­еце, як усмок­тва­ецца гэ­ты не­ фар­ма­ль­ны дух і рас­слаб­ля­ецца па­ход­ка. Ня­ма су­ве­нір­ных кі­ёскаў, гэ­та па­пса, і ка­жуць, што ня­ма інтэр­нэтка­вяр­няў, гэ­та іншы стыль. Але Wі-Fі ёсць. Жы­вы ра­ён, і ўпа­рад­ка­ ва­ны, не ха­атыч­ны. Ка­лі­сь­ці ра­мес­ны, не­ба­га­ты, да па­чат­ку 90-х мі­ну­ла­га ста­год­дзя Ужупіс пры­йшоў у за­ня­пад і быў аб­лю­ба­ва­ны твор­ца­мі. Час на­ дзей, па­чы­нан­няў і ілю­зій пры­вёў да та­ко­га ра­ман­тыч­на­га ўсплёс­ ку, як аб­вяш­чэн­не Кан­сты­ту­цыі Не­за­леж­най Рэ­спуб­лі­кі Ужу­піс. Кан­сты­ту­цыю ства­ры­лі мас­та­кі, пра яе на­пі­са­на ве­ль­мі шмат, і яна та­го за­слу­гоў­вае. Ад «кож­ны мае пра­ва на га­ра­чую ва­ду» да «кот­ка мае пра­ва не лю­біць ча­ла­ве­ка, але ў цяж­кі мо­мант па­він­на пры­йсці яму на да­па­мо­гу». Усе 38 пун­ктаў, уклю­ча­ючы апош­ні: «кож­ны мае пра­ва не ба­яцца». У не­йкі мо­мант ба­га­тыя лю­дзі зра­зу­ме­лі, што ра­ка, брук і ага­род ля ста­ро­га двух­па­вяр­хо­ва­га до­ма — гэ­та су­пер. Сту­дыі, май­стэр­ ні, дзе па­чы­на­ецца не­шта но­вае — ве­ль­мі кру­та. А ба­га­тым жа ту­ды і трэ­ба, дзе кру­та. Па­ча­ла­ся па­сту­по­вая джэн­тры­фі­ка­цыя і, на шчас­це, па­куль пры­тар­ма­зі­ла з-за кры­зі­су. Ад­бы­ва­ла­ся яна з па­чуц­цём ме­ры і сты­лю. Ва ўсім све­це ад­бы­ва­ецца пра­цэс вы­цяс­нен­ня мас­та­коў з за­ня­ тых імі скво­таў, бо ство­ра­ны імі дух мес­ца спры­яе па­вы­шэн­ню кош­таў на не­ру­хо­масць. Спа­чат­ку ма­ле­нь­кія ка­вяр­ні, по­тым рэ­ ста­ра­ны да­ра­жэй, по­тым рас­туць кош­ты на ква­тэ­ры, ства­ра­юцца кан­то­ры юрыс­таў і стра­ха­ва­ль­ні­каў. І вось мас­та­кі ўжо не спраў­ ля­юцца з арэн­дай, іх ста­но­віц­ца менш, менш сва­бо­ды, а бо­льш пра­ві­лаў для інфрас­трук­ту­ры. Вер­нем­ся да Кан­сты­ту­цыі. Сам факт ства­рэн­ня ўлас­на­га ма­ні­фес­ ту свед­чыць пра тое, што на­ша се­мі­ясфе­ра зна­хо­дзіц­ца на вы­ со­кім уз­роў­ні са­ма­апі­сан­ня, то-бок кан­стру­юе мо­ву, з да­па­мо­гай якой яе вар­та вы­зна­чыць і асэн­са­ваць. Па за­пэў­ні­ван­нях ба­ць­коўза­сна­ва­ль­ні­каў Рэ­спуб­лі­кі, у пры­ват­нас­ці па­эта То­ма­са Ча­пай­ці­са, та­ды, у 1998 го­дзе, гэ­та быў не­сіс­тэм­ны во­пыт, не мар­ке­тын­га­вы пра­ект. Па­вод­ле Лот­ма­на ў се­мі­ясфе­ры ма­юцца струк­ту­ра-ядро і пе­ры­ фе­рыя, не­адна­род­ныя і ўяў­ныя, яны зна­хо­дзяц­ца ва ўза­ема­дзе­

янні. І гэ­та за­ко­ны ўнут­ра­най арга­ні­за­цыі се­мі­ясфе­ры. Дык вось да ядраў, акра­мя Бер­нар­ды­наў, упэў­не­на ад­но­шу адзі­ны бе­ла­рус­кі кас­цёл у Ві­ль­ні — свя­то­га Вар­фа­ла­мея, і Па­лац Га­нес­таў (XVІІІ ста­ год­дзе). Ва Ужу­пі­се ёсць ці­ка­выя по­мні­кі і ме­ма­ры­яль­ныя дош­кі: на­прык­лад, у го­нар вя­до­ма­га анко­ла­га, пра­фе­са­ра Уні­вер­сі­тэ­та Стэ­фа­на Ба­то­рыя Ка­зі­мі­ра Пе­ль­ча­ра, яко­га фа­шыс­ты рас­стра­ля­лі ў Пан­арах, а на ву­лі­цы По­ла­цкай раз­мяш­чаў­ся НДІ анка­ло­гіі, дзе ён пра­ца­ваў. У 1933 го­дзе яўрэй­ская і поль­ская су­по­ль­нас­ці ўста­ ля­ва­лі по­мнік Ме­чыс­ла­ву Дор­дзі­ку, вуч­ню ра­мес­най шко­лы, што за­гі­нуў пад­час па­вод­кі 1931-га, ра­ту­ючы іншае дзі­ця — Хац­ке­ля Хар­ма­ца. У 1995-м по­мнік быў рэ­стаў­ра­ва­ны. Па ву­лі­цы Кры­ві мож­на пра­йсці мі­ма га­ры Ма­гі­лы Ге­ды­мі­на, дзе быў, па­вод­ле пад­ання, спа­ле­ны вя­лі­кі князь лі­тоў­скі. А ў бу­дын­ку бы­ло­га пра­вас­лаў­на­га ма­нас­ты­ра ў 1934—1936 га­дах жыў поль­ скі па­эт Кан­стан­ты Іль­дэ­фанс Гал­чы­ньс­кі. Мо­жа, я ідэ­алі­зую, але на­ват та­кія па­мят­ныя мес­цы ва Ужу­пі­се так­са­ма не­тры­ві­яль­ныя. Між іншым уз­ае­ма­су­вя­зі ядраў і пе­ры­фе­рыі, іх раз­на­стай­насць мяр­куе цэ­лас­насць се­мі­ясфе­ры. *** Ча­сам джэн­тры­фі­ка­цыя бы­вае спан­тан­най, у іншых вы­пад­ках ёю кі­ру­юць мэ­та­на­кі­ра­ва­на, спа­чат­ку ства­ра­ючы сім­ва­ліч­ную каш­ тоў­насць на пус­тках і ру­інах, каб по­тым па­бу­да­ваць за­кры­тыя су­ по­ль­нас­ці для су­пер­ба­га­тых або каб му­ні­цы­па­лі­тэт атры­маў ра­ён, пры­ваб­ны для ту­рыс­таў. Ко­ла за­мы­ка­ецца, та­му што на гэ­тым эта­ пе ўсё ста­но­віц­ца ба­на­ль­на, сум­на і «як ва ўсіх». Ва Ужу­пі­се ўжо ця­пер ёсць ве­ль­мі да­ра­гія да­мы, ква­тэ­ры, бу­ці­кі і доб­раў­па­рад­ ка­ва­ныя зя­лё­ныя ўчас­ткі; пер­спек­ты­ва стаць та­кім дэ­ка­ра­тыў­ным на­ва­роб­ным мар­шру­там, вя­до­ма, за­хоў­ва­ецца. Але бу­дзем спа­ дзя­вац­ца, да аб­сур­ду і са­ма­раз­бу­рэн­ня спра­ва не дой­дзе.

1. Пра­ект «Ars Post. The Score». САС, Ві­ль­ня.

2. Саў­люс Сла­він­скас. З се­рыі «Гра­ні». Пін­хол.

3. Пра­ект «Thunder». САС, Ві­ль­ня.

4. Анта­на­с Гер­лі­ка­с. Пра­ект «Дзю­ны». САС, Ві­ль­ня.

5, 6. Ра­ён Ужу­піс. Фота аўтаркі.

41

В І З У А Л Ь Н Ы Я М А С Т А Ц Т В Ы • П А Р Т ­Ф О ­Л І А

ІНТА­Н А­Ц ЫЯ ГРА­Ф І­К І Во­ль­га Ба­жэ­на­ва Амаль 45 га­доў па­слу­жыў кні­зе Гео­ргій Ска­ма­ро­хаў. Ён ства­рыў ілюс­тра­цыі для мнос­тва пад­руч­ні­каў, мас­тац­кіх кніг, дзі­ця­чай, за­меж­най і рус­кай кла­сі­кі, тво­раў са­вец­кіх і бе­ла­рус­кіх аўта­раў. Спіс вы­ка­на­ных ім прац на­ліч­вае бо­льш 600 па­зі­цый. У бі­ягра­фіч­ным слоў­ні­ку, прад­стаў­ле­ным у ра­бо­це вя­до­ма­га да­ след­ні­ка су­час­на­га бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва Мі­ха­іла Ба­раз­ны «Бе­ ла­рус­кая кніж­ная гра­фі­ка 1960—1990-х га­доў» (2001), вы­лу­ча­на 96 імё­наў вя­ду­чых бе­ла­рус­кіх кніж­ні­каў, ся­род іх — Гео­ргій Ска­ ма­ро­хаў. У зна­ка­мі­тай прэ­зен­та­цыі бе­ла­рус­кай кніж­най гра­фі­кі 1987 го­да Мі­ка­лая Ган­ча­ро­ва, што вы­яўляе пан­ара­му да­сяг­нен­няў бе­ла­рус­ кай кніж­най ілюс­тра­цыі ад 1920-х да па­чат­ку 1980-х, звяр­та­ецца ўва­га на тры кні­гі, афор­мле­ныя Ска­ма­ро­ха­вым. Не ўся­кі гра­фік тых га­доў мог за­няць мес­ца по­бач з кла­сі­ка­мі-па­чы­на­ль­ні­ка­мі бе­ла­рус­ка­га кніж­на­га ды­зай­ну 1920—1930-х. Пан­арам­ны агляд Ган­ча­ро­ва пад­крэс­ліў умен­не ма­ла­до­га мас­та­ка пра­ца­ваць у роз­ ных сты­ліс­тыч­ных ма­не­рах, актыў­ныя по­шу­кі ім свай­го сты­лю ў 1980-я. Ска­ма­ро­хаў пры­йшоў у кніж­ную гра­фі­ку ў 1965 го­дзе, па­сля за­кан­чэн­ня Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га тэ­атра­ль­на-мас­тац­ка­га інсты­ту­та (сён­ня — Ака­дэ­мія мас­тац­тваў). У 1970—1980-я ў краі­ не асвой­ваў­ся шы­ро­кі спектр гра­фіч­ных тэх­нік: ад афор­та з яго та­емнас­цю свят­ла і це­ні да лі­наг­ра­вю­ры. Ша­на­ва­ла­ся лі­нія. На пер­шае мес­ца вы­йшаў ма­лю­нак, да­к лад­ней яго­ная ла­ка­ніч­ная экс­прэ­сія. Бе­ла­рус­кая стан­ко­вая і кніж­ная гра­фі­ка ста­ла час­ткай «су­ро­ва­га сты­лю». Яшчэ пад­час ву­чо­бы Ска­ма­ро­хаў стаў пра­ца­ваць у мін­скіх кніж­ ных вы­да­вец­твах і ча­со­пі­сах. У «На­род­най асве­це», «Мас­тац­кай літаратуры», «Бе­ла­ру­сі», ча­со­пі­сах «Нё­ман», «Бя­роз­ка» і іншых май­стар быў за­пат­ра­ба­ва­ны на пра­ця­гу ўся­го свай­го твор­ча­га жыц­ця. У бе­ла­рус­кіх вы­да­вец­твах у пра­цы ілюс­тра­та­раў мож­на вы­лу­чыць не­ка­ль­кі кі­рун­каў: аўтар­скую ілюс­тра­цыю, кан­ге­ні­яль­ную тэк­сту, і апа­вя­да­ль­ную, пры­зна­ча­ную хут­чэй для ма­са­ва­га спа­жыў­ца, бо яна дае ві­зу­аль­ную вы­яву тэк­сту, час­та з акцэн­там на па­тэ­ты­ку і ды­дак­тыч­насць. Па­ча­так твор­ча­га шля­ху Гео­ргія Ска­ма­ро­ха­ва на мя­жы 1970— 1980-х су­паў з бур­ным пе­ры­ядам ад­крыц­цяў і сты­ліс­тыч­ных шу­ кан­няў мно­гіх ма­ла­дых гра­фі­каў, якія скон­чы­лі як бе­ла­рус­кія ВНУ, так і на­ву­ча­ль­ныя ўста­но­вы Мас­квы, Кі­ева, Льво­ва. Да та­го ча­су ў Бе­ла­ру­сі бы­ла ство­ра­на моц­ная па­ліг­ра­фіч­ная ба­за. Кні­гі на­шых вы­да­вец­тваў раз­ыхо­дзі­лі­ся па тэ­ры­то­рыі ўся­го СССР. Гео­ргій Ска­ма­ро­хаў быў прад­стаў­ні­ком та­го па­ка­лен­ня май­строў, якія твор­ча вы­рас­лі ўжо на бе­ла­рус­кай тра­ды­цыі, г.зн. атры­ма­лі ад­ука­цыю ў тых вы­клад­чы­каў, што са­мі скон­чы­лі бе­ла­рус­кія ВНУ. Гэ­та тэн­дэн­цыя на­цы­яна­ль­най шко­лы, якая па­ча­ла сцвяр­джац­ца з ад­крыц­цём ад­па­вед­най ка­фед­ры ў Бе­ла­рус­кім тэ­атра­ль­на-мас­ тац­кім інсты­ту­це ў 1953 го­дзе. Лю­бі­мым на­стаў­ні­кам Гео­ргія стаў Арлен Каш­ку­рэ­віч, прад­стаў­нік пер­ша­га вы­пус­ку гра­фі­каў тэ­ атра­ль­на-мас­тац­ка­га інсты­ту­та. Пры­чым Каш­ку­рэ­віч скон­чыў яго ў 1959-м, Ска­ма­ро­хаў у 1965-м — на­стаў­ні­ка і вуч­ня падзя­ля­лі 42

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016 201 6

то­ль­кі 6 га­доў. Але ка­лі Каш­ку­рэ­віч — пры­нцы­по­вы на­ва­тар, што ў кож­ным тво­ры шу­каў экс­прэ­сіў­ную дра­ма­тыч­ную вы­раз­ную фор­му, то яго­ны та­ле­на­ві­ты ву­чань зу­сім іншы. Спа­чат­ку ён ідзе ў на­гу са сва­ім на­стаў­ні­кам, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы раз­на­стай­ныя сты­ ліс­тыч­ныя ма­не­ры — экс­прэ­сіў­ныя, пла­кат­ныя, ка­лаж­ныя. Але ў да­лей­шым Гео­ргія Ска­ма­ро­ха­ва бу­дзе най­перш ці­ка­віць пе­рада­ ча на­строю, зна­хо­джан­не той інта­на­цыі, якая за­гу­чыць ва ўні­сон з аўта­рам ілюс­тра­ва­на­га тво­ра. Ён ві­да­воч­на па­чы­нае ад­да­ваць пе­ра­ва­гу рэ­аліс­тыч­най фі­гу­ра­тыў­нас­ці, па­сту­по­ва на­блі­жа­ецца да сты­лю інша­га свай­го вы­клад­чы­ка, Мі­ка­лая Гу­ці­ева, ад­па­вед­ на — ста­но­віц­ца пры­хі­ль­ні­кам тра­ды­цыі на­стаў­ні­каў са­мо­га Гу­ ці­ева, рэ­аліс­таў ві­цеб­скай мас­тац­кай шко­лы 1930-х — Ана­то­ля Вол­ка­ва, Во­ль­гі Ці­ха­но­віч. У кан­цы 1980-х Ска­ма­ро­хаў-ву­чань і Каш­ку­рэ­віч-на­стаў­нік пра­ цу­юць у пла­кат­най, ла­ка­ніч­най ма­не­ры. Але для Ска­ма­ро­ха­ва важ­ныя су­вы­мер­насць ста­рон­кі, яе пра­сто­ра­васць, пад­крэс­лі­ван­ не роз­ні­цы па­між фран­та­ль­най кід­кас­цю вок­лад­кі і рыт­мам фор­ за­ца, які ўво­дзіць у кні­гу. Для Каш­ку­рэ­ві­ча га­лоў­ным з’яў­ля­ецца пры­нцып стан­ко­вас­ці, магчымасць пры­трым­лі­вац­ца не тэк­сту, а ідэі тво­ра, ка­лі пі­сь­мен­нік і мас­так роў­ныя ад­но ад­на­му, а ілюс­ тра­цыі мож­на лі­чыць асоб­ны­мі гра­фіч­ны­мі арку­ша­мі.

Да па­чат­ку 1990-х ла­ка­ніч­насць мас­тац­кай мо­вы Ска­ма­ро­ха­ва за­хоў­ва­ецца, але ўзні­кае і актыў­на вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца пры­ём аплі­ка­тыў­нас­ці, ка­лі не­ка­ль­кі роз­ных па ча­се сю­жэ­таў фік­су­юцца ў кам­па­зі­цыі на ад­ной ста­рон­цы: унут­ра­ная ло­гі­ка пад­па­рад­ка­ва­ нас­ці аўтар­ска­му тэк­сту за­ста­ецца вы­зна­ча­ль­най. Мас­так не шу­ кае, як яго­ны на­стаў­нік, ары­гі­на­ль­на­га кам­па­зі­цый­на­га хо­ду для пра­явы га­лоў­най ідэі, ён інту­ітыў­на пе­рад­ае на­строй і стан ге­ро­яў лі­та­ра­тур­на­га апа­вя­дан­ня. Так, у ілюс­тра­цыі апо­вес­ці «Се­на­жаць у Ку­нен­гсу­орсе» Ге­на­дзя Па­по­ва ра­дас­ная свет­лая сцэ­на сус­трэ­чы ма­ла­до­га сал­да­та і дзяў­чы­ны вы­ка­на­на ў сты­ліс­ты­цы, пад­обнай да фо­та­не­га­ты­ву: бе­лае на чор­ным, чор­нае на бе­лым. Ілюс­тра­цыя пра­маў­ляе. Зра­зу­ме­лая скла­да­насць ка­лі­зій вяс­ко­ва­га жыц­ця: ста­рая з дзяў­чын­кай на фо­не ха­ты, скла­да­насць вы­ба­ру ма­ла­до­га вай­скоў­ца і сус­трэ­ча двух ма­ла­дых, што па­ка­ха­лі ад­но ад­на­го. Гэ­ та тон­ка пад­крэс­лі­вае ўнут­ра­ную інта­на­цыю лі­та­ра­тур­на­га тэк­сту, злу­ча­ную з на­ста­ль­гіч­ным успа­мі­нам пра мі­ну­лую юнац­касць. У 1980-я Ска­ма­ро­хаў афар­мл ­ яе кні­гі, якія вы­хо­дзяць вя­лі­кі­мі на­к ла­да­мі. Яны дру­ку­юцца на шэ­рай па­пе­ры, але з яскравы­мі, ча­сам ка­ля­ро­вы­мі вок­лад­ка­мі, з чор­на-бе­лы­мі па­ста­рон­ка­вы­ мі ілюс­тра­цы­ямі. Іншая спра­ ва — пад­руч­ні­кі для па­чат­ко­вай шко­лы: у іх актыў­на ўво­дзіц­ца ко­лер, а ма­лю­нак і тэкст цес­на звяз­ва­юцца па­між са­бой. Асаб­лі­ва лю­біў Гео­ргій Ска­ма­ ро­хаў ілюс­тра­ваць дзі­ця­чыя кні­гі. Яго ві­зіт­най кар­ткай ста­ла афар­млен­не апо­ве­ду Арка­дзя Гай­да­ра «Га­ра­чы ка­мень». Атры­ ма­ла­ся ма­ле­нь­кая, су­цэ­ль­ная і прад­ума­ная гіс­то­рыя пра дзя­ цін­ства. Ілюс­тра­цыі на раз­ва­ро­ тах ства­ра­юць агу­ль­ную пра­сто­ ру, ад­чу­ва­ль­ную да апа­вя­дан­ня Гай­да­ра. Арга­ні­за­цыя фор­мы і пра­сто­ра­вых су­адно­сін ха­вае не­йкую за­гад­ку, для ад­крыц­ця якой мы па­він­ны звяр­нуц­ца да тво­ра пі­сь­мен­ні­ка. Так мас­так ад­кры­вае для нас яшчэ ад­ну за­ да­чу дзі­ця­ча­га ілюс­тра­та­ра: за­ ха­піць ма­ле­нь­ка­га чы­та­ча змес­ там і за­ахво­ціць яго пра­чы­таць тэкст. Георгий Ска­ма­ро­хаў быў не­ шмат­слоў­ным май­страм, з тых, якія з самага дзяцінства за­хоў­ ва­юць у сва­ёй ду­шы ве­лі­зар­ную ко­ль­касць ура­жан­няў, дэ­та­ляў.­ І не вы­пад­ко­ва ўсё, што ён ма­ля­ ваў, атрым­лі­ва­лі­ся ме­на­ві­та та­ кім, якім бы­вае ў жыц­ці: яблы­кі сас­пе­лыя, на­лі­тыя со­кам, жы­выя, на­ват птуш­кі з ад­мет­ны­мі ха­ рак­та­ра­мі. Збі­ра­ючы не­па­срэд­ныя ўра­ жан­ні, майстар лю­біў пад­оўгу шпа­цы­ра­ваць і кар­міць пту­шак.

Потым па вяр­тан­ні хут­ка, па па­мя­ці мог за­ма­ля­ваць свае на­зі­ран­ні. Адзін та­кі ма­лю­нак за­ха­ваў­ся да нашых дзён. У ім ка­роб­кі да­моў амаль да­кра­на­ юцца да ма­ла­до­га ме­ся­ца. Мас­так імкнуў­ся стро­га ісці за сты­ліс­ты­кай кніж­на­га тэк­сту, адзі­нае, што за­ста­ва­ла­ся яго­ нае, аўтар­скае, — пе­рад­ача на­ строю ад пра­чы­та­на­га. Асаб­лі­ва да­к лад­най ві­зу­алі­ за­цыі па­тра­ба­ва­лі ма­люн­кі для пад­руч­ні­каў па­чат­ко­вай шко­лы. У афор­мле­ных ім дзі­ ця­чых кні­гах цеп­лы­ня і свят­ ло, уваж­лі­вае стаў­лен­не да пту­шак, звяр­коў, тра­ві­нак, ліс­ точ­каў. У ілюс­тра­цы­ях да дзі­ ця­чых кніг вы­яўля­ецца вя­лі­кая на­зі­ра­ль­насць творцы. На­пры­ к­лад, ве­ль­мі ад­мет­на вы­глядае пух­на­ты снег. Гэ­ты снег да­ецца ў чор­на-бе­лым ма­люн­ку, але так, што ён ля­жыць свет­лым і лёг­ кім, ні­бы вось-вось вы­паў. Да­рэ­чы, у пяш­чот­най фак­ту­ры све­жа­ га мяк­ка­га сне­гу ёсць не­шта ад ад тра­ды­цый рус­ка­га срэб­на­га ве­ку і япон­скай гра­вю­ры, які­мі так за­хап­ля­лі­ся са­вец­кія мас­та­кі ў 1980—1990-я. Гео­ргій Ска­ма­ро­хаў пра­йшоў сва­ёй да­ро­гай у гіс­то­рыі бе­ла­рус­ кай кніж­най гра­фі­кі, дзе па­кі­нуў пры­кмет­ны след, ацэ­не­ны су­ час­ні­ка­мі, знач­ны і для на­шчад­каў, бу­ду­чых да­след­ні­каў, знаў­цаў і ама­та­раў та­кой вы­тан­ча­най і та­кой скла­да­най з’я­вы, як кніж­ная ілюс­тра­цыя.

1. Аўтапартрэт. Папера, змешаная тэхніка.

2. Гарадскі краявід. Папера, акварэль.

3—4. Кніжныя іллюстрацыі. Папера, змешаная тэхніка.

5. Краявід. Папера, акварэль.

43

В І З УА Л Ь Н Ы Я М А С ТА Ц Т В Ы • К У Л ЬТ У Р Н Ы П Л А С Т

КАН­С ТАН­Ц ІН ТЫШ­К Е­В ІЧ. НЕ­П Е­РАК ­Л А­Д ЗЕ­Н АЕ Ула­дзі­мір Ва­сі­ле­віч Слаў­ныя імё­ны бра­тоў Тыш­ке­ві­чаў вось ужо па­ўта­ра ста­год­дзя най­час­цей гу­чаць у не­па­рыў­ным адзін­стве. І гэ­та не дзіў­на — аб­одва яны ста­ялі ля вы­то­каў айчын­най гіс­то­рыі, архе­ало­гіі, кра­язнаў­ства, этна­ гра­­фіі, фа­льк­ла­рыс­ты­кі; аб­одва за­к ла­да­лі асно­вы му­зей­най спра­вы ў на­шым краі. Яшчэ пры жыц­ці бра­ты за­йме­лі вы­со­кі аўта­ры­тэт у на­ву­ко­вых ко­лах, бы­лі аб­ра­ныя га­на­ро­вы­мі сяб­ ра­мі Ака­дэ­мій на­вук у роз­ных еўра­пей­скіх кра­інах. Пры­знан­ не на­ву­ко­вых да­сяг­нен­няў Кан­ стан­ці­на (1806—1868) і Яўста­ фія (1814—1873) Тыш­ке­ві­чаў з га­да­мі на­бы­вае ўсё бо­ль­шую важ­касць. Бра­ты Тыш­ке­ві­чы не за­бы­тыя і сён­ня, іх імё­ны ня­ рэд­ка згад­ва­юцца на на­ву­ко­вых кан­фе­рэн­цы­ях, у му­зей­ных экс­ па­зі­цы­ях, у ту­рыс­тыч­ных ван­ дроў­ках... Але ў ад­ным мы ўсё ж за­ста­лі­ся без­уваж­ны­мі да во­ла­таў на­шай на­ву­кі. Іх ба­га­цей­шая твор­чая спад­чы­на да ця­пе­раш­ня­га ча­су за­ста­ецца цяж­ка­дас­туп­най, бо амаль ні­чо­га з яе не бы­ло ў нас ні пе­ра­вы­да­дзе­на, ні пе­ра­к ла­ дзе­на. І гэ­та пры тым, што мно­ гае з на­пі­са­на­га Тыш­ке­ві­ча­мі не стра­ці­ла сва­ёй каш­тоў­нас­ці. Даў­но на­спе­ла па­ра вяр­нуць бе­ ла­рус­ка­му чы­та­чу тое, што не­ка­ лі вы­йшла з-пад іх пя­ра. Маш­таб­ны шмат­та­мо­вы пра­ект «Бе­ла­рус­кі кні­газ­бор», у якім му­сіць быць прад­стаў­ле­на ўсё най­бо­льш знач­нае, чым ба­га­тыя на­ша пры­го­жае пі­сь­мен­ства і на­ ву­ко­вая лі­та­ра­ту­ра, у сва­ім пла­ не-пра­спек­це прад­угле­дзеў і вы­ дан­не твор­чай спад­чы­ны аб­одвух бра­тоў па­асоб­ку. Ця­пер вя­дзец­ца пад­рых­тоў­ка то­ма вы­бра­ных тво­раў Кан­стан­ці­на Тыш­ ке­ві­ча. Энцык­ла­пе­дыч­ныя да­вед­ні­кі згад­ ва­юць яго­ныя кні­гі, на­пі­са­ныя на поль­скай і рас­ійскай мо­вах: «Ві­лія і яе бе­ра­гі», «Пра кур­га­ны ў Літ­ве і За­ход­няй Ру­сі», «Гіс­та­ рыч­нае па­ве­дам­лен­не пра ста­ра­жыт­ныя за­мкі, га­ра­дзіш­чы і мо­гі­ль­ні­кі ў Літ­ве і Ру­сі Лі­тоў­скай». Ад­нак зу­сім не­спа­дзя­ва­на пры 44

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016

пе­ра­к ла­дзе пер­шай з пе­ра­лі­ча­ных вы­шэй кніг я на­тра­піў на па­ве­дам­лен­не пра існа­ ван­не яшчэ ад­ной яго­най кні­гі, пра якую я аса­біс­та да­гэ­туль не ве­даў. Гэ­та «По­мні­кі айчын­на­га гра­вёр­на­га мас­тац­тва» (1858). Тут мне ха­це­ла­ся б пры­пы­ніц­ца і даць сло­ ва са­мо­му Кан­стан­ці­ну Тыш­ке­ві­чу, пры­вёў­ шы да­во­лі вя­лі­кі ўры­вак з яго­най «Ві­ліі...»,

дзе якраз і рас­па­вя­да­ецца пра тое, як не­ ча­ка­на па­ўста­ла гэ­тая кні­га. «...Ужо па­чы­на­ла цям­нець, ка­лі мы пры­пы­ ні­лі­ся ля пе­ра­во­зу пры кар­чме ў Ча­біш­ках. З кар­чмы (як і за­ўсё­ды з кар­чмы) да­но­сі­лі­ ся да на­шых ву­шэй кры­кі і го­ман ад­урма­ не­ных на­по­ямі лю­дзей. Да­ве­даў­шы­ся, што маё суд­на пры­ста­ла да бе­ра­га, не­йкія два тро­хі пад­вя­се­ле­ныя вас­па­ны, ні­бы­та ча­ка­ ючы май­го пры­быц­ця сю­ды, вы­йшлі мя­не

спат­каць. Адзін з іх, яшчэ ся­рэд­ня­га ве­ку ча­ла­век, у доў­гім па­лат­ня­ным ха­ла­це, за­ пэц­ка­ным і апыр­ска­ным фар­баю, даў мне пад­ста­ву ўя­віць у яго асо­бе не­йка­га мас­та­ ка. Дру­гі, ужо ста­ро­га ве­ку, меў чыр­во­ны нос і шчо­кі, як у пра­ка­жо­на­га, не да­зва­ляў усум­ ніц­ца ў тым, што з усёй па­ган­скай мі­фа­ ло­гіі ён па­ста­янна за­хоў­ваў ве­ру ў ад­на­го то­ль­кі Ба­ху­са. [...] Аб­одва гэ­тыя ча­ла­ве­кі пад­алі­ся мне ары­гі­на­ла­ мі. Па­ко­ль­кі та­кіх мне ве­ль­мі ма­ ла сус­тра­ка­ла­ся ся­род вяс­ко­ва­га лю­ду на пра­ця­гу май­го пад­арож­ жа (а сус­трэ­ча з пад­обны­мі ары­ гі­на­ла­мі не раз ства­рае за­ба­ву і раз­на­стай­вае ма­на­тон­насць), то, уз­ра­да­ва­ны та­кім спат­кан­ нем, я ўвай­шоў да іх у блі­жэй­шае зна­ёмства. Пер­шы вяр­таў­ся з Зу­бі­шак, дзе ён, як по­тым мне па­ве­да­мі­лі, раз­ма­лёў­ваў брыч­кі. [...] Дру­гі, прад­стаў­ля­ючы­ся мне, ска­заў, што яго­нае про­звіш­ча Ле­ ано­віч, што ён слу­жыў у гвар­дыі Кра­сін­ска­га, за што, па­каз­ва­ючы мне той мед­аль, пад­ве­ша­ны на лан­цуж­ку, ён мае ордэн на шыі.

— Гэ­та, ві­даць, пад­роб­ка, і вас­пан за мах­ляр­ства мо­жа быць арыш­ та­ва­ны, — ска­заў я яму на гэ­та пры пер­шым зна­ёмстве.

— Бо­жа ба­ра­ні! Маю на гэ­та па­ тэнт, — ад­ка­заў мне Ле­ано­віч і, да­ста­ючы з-пад доб­ра падзёр­ та­га сур­ду­та клар­нет, да­даў: — Я граю на клар­не­це, ве­даю му­зы­ку па но­тах і граю пяць ге­не­ра­ль­ ных, а з дзя­ся­так пры­га­жэй­шых ме­ло­дый ве­даю на па­мяць.

— То за­йграй жа мне, пане Ле­ано­ віч, — ска­заў я, уз­ра­да­ва­ны, што знай­шоў у ім ары­гі­на­ла.

— Ня­хай ясна­вя­ль­мож­ны пан ад­сту­піц­ца на не­ка­ль­кі кро­каў, бо мой клар­нет над­та піс­кля­вы. Я па­слу­хаў­ся ван­дроў­на­га му­зы­кан­та і ады­шоў на не­ка­ль­кі кро­каў, а Ле­ано­віч, па­ ве­дам­ля­ючы мне спа­чат­ку на­зву тво­ра, які ён збі­раў­ся вы­кон­ваць, на­ігры­ваў не­мі­ла­ сэр­на віс­клі­вым го­ла­сам не­йкія ста­рас­вец­ кія п’ескі, якія рэ­ха, раз­ыхо­дзя­чы­ся па ра­цэ, да­клад­на па­ўта­ра­ла на ўсю ва­ко­лі­цу. [...]

— Якою ж пра­цаю ты за­ймаў­ся ўсё жыц­цё, пане Ле­ано­віч? Бо цяж­ка па­ве­рыць, што клар­нет, на якім ты так хо­ра­ша і ду­шэў­на гра­еш, пра­кар­міў бы вас­па­на і яго­ную сям’ю.

— Я, ясна­вя­ль­мож­ны пане, па пра­фе­сіі на­ бор­шчык, пра­ца­ваў шмат год у ві­лен­скіх дру­кар­нях. У Зял­коў­ска­га ад­бі­ваў аб­раз­кі з гра­ві­ра­ва­ль­ных блях, а ця­пер, на ста­рас­ці га­доў, ка­лі мне но­гі і ру­кі не слу­жаць, не ма­ гу бо­льш пра­ца­ваць у гэ­тай пра­фе­сіі. Знай­шоў­шы ў гэ­тым ары­гі­на­ль­ным ча­ла­ ве­ку ме­на­ві­та тое, што я шу­каў, здаў­на ма­ючы за­ду­му зра­біць ад­біт­кі з лі­тоў­скіх гра­ві­ра­ва­ль­ных плас­цін, якія зна­хо­дзі­лі­ся ў ма­ім збо­ры, я блас­ла­віў той мо­мант, ка­лі су­тык­нуў­ся з гэ­тым ары­гі­на­лам. Я па­ці­ка­ віў­ся, ці не па­жа­даў бы ён за­няц­ца ў мя­не ад­біт­ка­мі з плас­цін. Ён па­га­дзіў­ся на гэ­та, і да­моў­ле­насць між на­мі ўзнік­ла ад­ра­зу ж.

Ле­ано­віч, уз­яўшы гро­шы на да­ро­гу, на­кі­ра­ ваў­ся ў Мінск, дзе я за­стаў яго па­сля май­ го вяр­тан­ня з пад­арож­жа. І, та­кім чы­нам, дзя­ку­ючы вы­пад­ко­ва­му спат­кан­ню з тым на­шчад­кам рот­міс­тра на бе­ра­зе Ві­ліі ў Ча­ біш­ках, яшчэ ў той жа год я вы­даў “По­мні­кі айчын­на­га гра­ві­ра­ва­ль­на­га мас­тац­тва”» [Ві­ль­ня. Дру­кар­ня А. Мар­ці­ноў­ска­га. 1858]. Чым кні­га Кан­стан­ці­на Тыш­ке­ві­ча каш­ тоў­ная для нас? Па-пер­шае, аўтар сва­ёй ка­рот­кай прад­мо­ваю рас­па­вёў пра за­ра­ джэн­не айчын­най гра­фі­кі, яе пер­шыя кро­ кі. Па-дру­гое, ён па­кі­нуў на­гляд­нае ўяў­лен­ не пра гра­вю­ры, да­во­лі шы­ро­ка прад­ста­віў у кні­зе 173 (!) тво­ры, зроб­ле­ныя пе­ра­важ­ на ві­лен­скі­мі мас­та­ка­мі, кла­сі­фі­ка­ваў вы­ явы па ча­ты­рох раз­дзе­лах. Па-трэ­цяе, даў нам, на­шчад­кам, маг­чы­масць азна­ёміц­ца хоць бы з час­ткаю ба­га­цей­шай ка­лек­цыі,

саб­ра­най бра­та­мі Тыш­ке­ві­ча­мі ў Ла­гой­ску і Ві­ль­ні — у му­зе­ях, што ў вы­ні­ку сум­ных гіс­та­рыч­ных падзей бы­лі лік­ві­да­ва­ныя і не за­ха­ва­лі­ся да на­ша­га ча­су. У кні­гу, пра якую мы вя­дзем га­вор­ку (аўтар даў ёй падза­га­ло­вак «Раз­дзел І»), бы­лі ўклю­ча­ны то­ль­кі гра­вю­ры не­вя­лі­ка­га па­ме­ру. У на­ ступ­ную ж Тыш­ке­віч меў­ся да­даць тво­ры вя­лі­ка­га фар­ма­ту, па­пя­рэ­джва­ючы чы­та­ча, што гэ­та мо­жа быць звя­за­на з пэў­ны­мі тэх­ ніч­ны­мі скла­да­нас­ця­мі. Але, на жаль, нам да­гэ­туль так і не­вя­до­ма, ці ўда­ло­ся Тыш­ ке­ві­чу ажыц­ця­віць свой на­мер. Не так да­ў­ но вы­йшла з дру­ку фак­сі­мі­ль­нае вы­дан­не яго­нае кні­гі «Ві­лія і яе бе­ра­гі». За­ста­ецца то­ль­кі ма­рыць, каб та­кім жа шля­хам зноў па­ба­чы­лі свет і «По­мні­кі айчын­на­га гра­ вёр­на­га мас­тац­тва» За­раз жа пра­па­ну­ем чы­та­чу па­зна­ёміц­ца з усту­пам.

« ПО­М НІ­К І АЙЧЫН­Н А­ГА ГРА­В ЁР­Н А­ГА МАС­ТАЦ­Т ВА » Раз­дзел І Ад­біт­кі з ма­лых до­шак, якія зна­хо­дзяц­ца ў Ла­гой­скай біб­лі­ятэ­цы гра­фа Кан­стан­ці­на Тыш­ке­ві­ча, вы­да­дзе­ныя на­кла­дам іх ула­да­ль­ні­ка Не­ка­ль­кі слоў ад вы­даў­ца Пры­го­жае мас­тац­тва ў кож­на­га на­ро­да ёсць вы­ні­кам яго спе­лас­ці, адзна­кай ма­ра­ль­най ад­ука­ва­нас­ці. Кож­ны на­род у сва­ім за­род­ку, у сва­ім па­чат­ко­вым раз­віц­ці па­гар­джаў мас­тац­твам, аб­са­лют­на не ад­чу­ваў яго па­трэ­бы, бо най­час­цей, за­ня­ты за­ва­ёва­мі і про­ мыс­ла­мі, дбаў то­ль­кі пра за­бес­пя­чэн­не сва­іх ма­тэ­ры­яль­ных па­ трэб, пра тое, каб зра­біць свой быт вы­год­ным і не­за­леж­ным. Гэ­ тая ма­ра­ль­ная ры­са і гэ­тая вы­са­ка­род­ная на­род­ная ўлас­ці­васць звы­чай­на па­чы­на­юць раз­ві­вац­ца знач­на па­зней. Ка­лі па­трэ­бы це­ла, ма­тэ­ры­яль­ныя па­трэ­бы бу­дуць за­да­во­ле­ныя, а праз гэ­та бу­ дзе за­бяс­пе­ча­ны спа­кой у гэ­тым скла­да­ным це­ле, якім з’яўля­ецца кож­ны на­род, — у ім па­чы­нае за­ра­джац­ца яго ма­ра­ль­ная сі­ла, раз­ві­ва­юцца яго эстэ­тыч­ныя ўлас­ці­вас­ці. З гэ­тай кры­ні­цы бя­руць свой па­ча­так роз­ныя ві­ды мас­тац­тва. Та­му мас­тац­тва ва ўсіх яго пра­явах утва­рае га­лі­ну, якая вы­к лі­кае ці­ка­васць у да­след­чы­каў лю­бой мі­нуў­шчы­ны; у ме­ру та­го, на якім уз­роў­ні яны ста­яць і на­ ко­ль­кі да­ўно ў пэў­най кра­іне існу­юць, яны — са­мы да­клад­ны па­ каз­чык яго ма­ра­ль­на­га раз­віц­ця. Гэ­тая дум­ка ў на­шай кра­іне бы­ла вя­до­мая і сён­няш­нім па­ка­лен­нем да­стат­ко­ва ацэ­не­ная, па­ко­ль­кі шмат лю­дзей, якія пры­свя­ці­лі ся­бе на­ву­цы, па­ча­лі ста­ран­на вы­ву­ чаць гэ­ты прад­мет, і кож­ны, хто мае сэр­ца і хоць кры­ху ма­тэ­ры­ ялаў, спя­ша­ецца імі ака­заць да­па­мо­гу пра­цаў­ні­кам. З мас­та­ка­мі і іх тво­ра­мі ў Поль­шчы і Літ­ве ад най­даў­ней­шых ча­ соў і да на­шых дзён нас па­зна­ёміў п. ба­рон Рас­та­вец­кі ў сва­ёй са­лід­най пра­цы пад на­зваю «Слоў­нік поль­скіх мас­та­коў». Айчын­ нае гра­ві­ра­ва­ль­нае мас­тац­тва да­гэ­туль не ме­ла свай­го гіс­то­ры­ка. Мы не­адна­ра­зо­ва чы­та­лі і чу­лі, што ву­чо­ны і глы­бо­кі да­след­чык на­шай мі­нуў­шчы­ны п. Ю. І. Кра­шэў­скі пра­цуе над айчын­най іка­ наг­ра­фі­яй. Прад­мет гэ­ты надзвы­чай шы­ро­кі і ве­ль­мі но­вы для ўяў­лен­няў гра­мад­ства; з пры­чы­ны не­да­хо­пу ма­тэ­ры­ялаў, рас­кі­ да­ных па ўсёй кра­іне, і пра­бле­маў у іх збі­ран­ні, ён па­ві­нен ства­ рыць аўта­ру вя­лі­кія цяж­кас­ці пры вы­ка­нан­ні гэ­тай пра­цы. Кож­ны дом, кож­ная са­мая бед­ная сям’я ў нас ма­юць не­хля­мя­жую гра­вю­ ру, нейкі свя­ты аб­ра­зок, не­йкі за­няд­ба­ны ка­ва­лак гра­ві­ра­ва­ль­най бля­хі, які па­рою ўяў­ляе гра­ві­ра­ва­ль­ную рэ­дкасць. Не спя­ша­юцца з ёю на да­па­мо­гу да­след­чы­ку то­ль­кі та­му, што на­огул яе не цэ­няць і яе вар­тас­ці не раз­уме­юць, і не ве­раць, што яна маг­ла б быць

рэ­дкас­цю вы­ключ­на па той пры­чы­не, што яна ва­ля­ецца ў іх без па­ша­ны. І ко­ль­кі ж гэ­так (ве­да­ем з улас­на­га во­пы­ту) най­рад­чэй­ шых по­мні­каў мас­тац­тва — не­вя­до­мых, кі­ну­тых на во­лю ча­ла­ве­ чай аб­ыя­ка­вас­ці, цал­кам за­гі­ну­ла! Ко­ль­кі ж гра­ві­ра­ва­ль­ных блях, ка­лі яны зна­хо­дзі­лі­ся ў ад­ных ру­ках, і ка­лі з іх не ўме­лі зра­біць ні­яка­га пуб­ліч­на­га ўжыт­ку, па­йшло ў аб­мен на мя­дзя­ны ка­ця­лок! А там пад мо­ла­там кат­ля­ра, аб­ыя­ка­ва­га да тво­раў мас­тац­тва, на­ заў­сё­ды гі­ну­лі сля­ды раз­ца, за­ха­ван­не якіх за­свед­чы­ла б вя­лі­кую па­слу­гу для на­ву­кі. Ула­да­ль­нік ба­га­тых збо­раў айчын­на­га гра­ві­ра­ва­ль­на­га мас­тац­тва ў Мед­ыцы апуб­лі­ка­ваў у 1829 і 1830 гг. у «Czasopismie Lwowskim» па­ве­дам­лен­не пра поль­скіх гра­вё­раў. Трох­ра­зо­вае вы­дан­не дрэ­ ва­ры­таў з біб­лі­ятэ­кі Кра­каў­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та (пер­шае — у 1837 го­дзе, дру­гое — у 1840-м, і ме­на­ві­та апош­няе — у 1849 го­дзе, сіс­тэ­ма­тыч­на скла­дзе­нае і на­ву­ко­ва па­тлу­ма­ча­нае п. Юза­фам Муч­коў­скім) ака­за­ла нам вя­лі­кую па­слу­гу на ні­ве да­сле­да­ван­ няў у гэ­тай на­ву­цы. За імі — вя­до­мы сва­імі шмат­лі­кі­мі на­ву­ко­вы­ мі пра­ца­мі ў на­шым пі­сь­мен­стве п. Амбро­зій Гра­боў­скі даў нам цу­доў­ны пры­клад у пе­ра­йман­ні, ка­лі па­спя­шаў­ся апуб­лі­ка­ваць у «Bibliotece Warszawskiej» апі­сан­не гра­вюр і про­звіш­чы гра­вё­раў, якія зна­хо­дзяц­ца ў яго збо­ры. Усё гэ­та — ба­га­цей­шыя ма­тэ­ры­ялы для на­ву­кі, гэ­та не­сум­нен­ная на­цы­яна­ль­ная ўлас­насць. Але ў іх мы не сус­трэ­нем і мі­ні­ма­ль­на­га ма­тэ­ры­ялу па гіс­то­рыі лі­тоў­ска­ га гра­ві­ра­ва­ль­на­га май­стэр­ства. А між тым Літ­ва, ма­гут­ная і на пра­ця­гу не­ка­ль­кіх вя­коў са­ма­стой­ная кра­іна, так­са­ма ме­ла эпо­ху свай­го асвет­ніц­тва, свай­го за­хап­лен­ня пры­го­жым мас­тац­твам — гэ­та­га ма­ра­ль­на­га бо­ку на­род­на­га жыц­ця, роз­ныя ві­ды мас­тац­тва яко­га бы­лі тры­ва­лай і пры­го­жай пра­яваю. У па­ра­ўнан­ні з іншы­ мі на­ро­да­мі, на­ват з брат­няй Поль­шчай, Літ­ва сап­раў­ды ве­ль­мі по­зна па­ча­ла раз­ві­ваць у са­бе ўяў­лен­ні аб пры­го­жым мас­тац­т­ ве. Па­ган­скі ліц­він, які ша­на­ваў Перку­на, кла­няў­ся свя­то­му Зні­ чу, зна­хо­дзіў­ся пад пе­ра­мож­ным уплы­вам кры­ва-кры­вей­таў, быў увесь час за­ма­ро­ча­ны па­ста­янны­мі вой­на­мі з су­сед­няй Рус­сю, з за­езджы­мі кры­жа­ка­мі, жы­ву­чы па­ся­род цём­ных і дзі­кіх ля­соў — дзе ён мог раз­віць ма­ра­ль­ныя на­род­ныя асаб­лі­вас­ці? Дзе ён мог ства­раць і пес­та­ваць свае эстэ­тыч­ныя ўяў­лен­ні? Хрыс­ці­янства ў 45

лі­ку іншых па­слуг, якія яно аказ­ва­ла на ма­ра­ль­насць лі­тоў­ска­га на­ро­да, пры­нес­ла і ўяў­лен­ні пра мас­тац­тва, якое, ад­нак, ве­ль­мі ня­сме­ла і ма­руд­на па­шы­ра­ла­ся па Літ­ве. Ма­нас­кія ордэ­ны і кляш­ та­ры, зда­ецца, бы­лі пер­шы­мі пры­тул­ка­мі для лі­тоў­ска­га гра­ві­ра­ ва­ль­на­га мас­тац­тва і пер­шы­мі схо­віш­ча­мі тво­раў мас­тац­тва, якое раз­ві­ва­ла­ся і на­ву­ча­ла­ся на на­бож­ных уз­орах, на вы­явах свя­тых. Най­ста­ра­жыт­ней­шыя по­мні­кі мясц­ова­га гра­ві­ра­ва­ль­на­га мас­ тац­тва, рас­паў­сю­джа­ныя на Літ­ве, ся­га­юць, на­ко­ль­кі нам вя­до­ма, то­ль­кі да ся­рэ­дзі­ны XVIII ста­год­дзя, і яны нам прад­стаў­ле­ны ў ад­ ных то­ль­кі вы­явах свя­тых, аль­бо ў гер­бах не­йкіх ме­цэ­на­таў, ці вы­ біт­ных апе­ку­ноў кас­цё­ла аль­бо ма­нас­ка­га ордэ­на, да якіх яны, у ад­па­вед­нас­ці з уяў­лен­ня­мі той эпо­хі, па­кор­лі­ва бы­лі пры­пі­са­ныя. Хоць у іх мож­на адзна­чыць ня­ма­ла дум­кі і доб­рую кам­па­зі­цыю, ад­нак са­мі гра­вё­ры бы­ва­лі лю­дзь­мі, якія пра­ца­ва­лі інстын­ктыў­ на, па­вод­ле ўзо­раў за­меж­ных май­строў, без уся­ля­кай ад­ука­цыі. То­ль­кі Ві­лен­скі ўні­вер­сі­тэт звяр­нуў сваю ўва­гу на гэ­тую га­лі­ну на­ву­кі, ка­лі ў 1805 го­дзе ад­чы­ніў шко­лу гра­ві­ра­ва­ль­на­га мас­тац­ тва пры ўні­вер­сі­тэ­це. На­стаў­ні­кам гэ­тай шко­лы быў П.Саўн­дэрс, па­вод­ле па­хо­джан­ня англі­ча­нін; на пра­ця­гу не­ка­ль­кіх год кі­ра­ ван­ня шко­лай гра­ві­ра­ва­ль­на­га мас­тац­тва ён вы­пус­ціў ня­ма­ла здо­ль­ных гра­вё­раў. Аб­раз­кі свя­тых, за­пат­ра­ба­ва­ныя на­бож­ны­мі жы­ха­ра­мі Літ­вы, бы­лі за­ўсё­ды вы­к люч­ным прад­ме­там для раз­ца вуч­няў лі­тоў­скай шко­лы; што ж да­ты­чы­ла­ся кніг, якія вы­да­ва­лі­ся ў Ві­ль­ні, то гра­вю­ры да іх ра­бі­лі­ся не іна­чай, як ме­на­ві­та ў Ві­ль­ні мясц­овы­мі гра­вё­ра­мі. Ня­ма­ла так­са­ма гра­ві­ра­ва­ла­ся парт­рэ­таў; ве­ль­мі ца­ні­лі­ся імкнен­ні ства­рыць гіс­та­рыч­ныя і але­га­рыч­ныя тво­ры, якія, да­рэ­чы, не бы­лі па­збаў­ле­ныя пэў­ных вар­тас­цяў. Ка­лі ж пры за­ня­па­дзе Ві­лен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та шко­ла гра­ві­ра­ва­ль­на­га мас­тац­тва ака­за­ла­ся за­чы­не­ная, то яе вуч­ні за­ста­ва­лі­ся адзі­ны­ мі май­стра­мі, гле­дзя­чы на якіх ма­ла­дыя ама­та­ры гэ­тай спра­вы імкну­лі­ся прад­оўжыць гра­ві­ра­ва­ль­нае мас­тац­тва ў Літ­ве. Ка­лі ж з пры­хо­дам лі­таг­ра­фіі і да­лей­шых спо­са­баў, якія па­лег­чы­лі рас­паў­ сю­джван­не ма­люн­каў, гэ­тыя срод­кі, знач­на тан­ней­шыя, зра­бі­лі­ся бо­льш вы­год­ны­мі дзе­ля мясц­овых па­трэб, гра­вёр­нае мас­тац­тва ў Літ­ве кан­чат­ко­ва за­ня­па­ла; а мас­тац­кія скар­бы, на­за­па­ша­ныя за час існа­ван­ня шко­лы, а по­тым яе вуч­няў, за­поў­ні­лі схо­віш­чы кляш­та­раў, дзе іх ка­лі-ні­ка­лі ка­пі­ява­лі і пус­ка­лі ў пуб­ліч­ны зва­рот, і па­ча­лі ста­на­віц­ца по­мні­кам айчын­най мі­нуў­шчы­ны. Ня­ма­ла гра­ві­ра­ва­ль­ных блях зна­хо­дзі­ла­ся ў дру­кар­нях, бо кож­ ная з тых, што дзей­ні­ча­лі ў Ві­ль­ні, вы­да­ючы не­йкую пра­цу ўлас­ ным кош­там, дзе­ля та­го, каб зра­біць у ёй аздаб­лен­ні, за­гад­ва­ла гра­ві­ра­ваць пры­зна­ча­ныя ма­люн­кі, бля­хі ад якіх за­ста­ва­лі­ся яе ўлас­нас­цю. Жул­коў­скі, ко­ліш­ні аран­да­тар дру­кар­ні ксян­дзоў Пія­ раў (па­сля ён пе­рад­аў яе За­ба­гон­ска­му, стаў­шы ка­ля 1833 го­да ўла­да­ль­ні­кам ма­лой кні­гар­ні ў Ві­ль­ні), ра­біў ад­біт­кі аб­раз­коў свя­тых і вёў імі свой ган­даль, і з гэ­та­га ж ча­су за­про­ша­ныя Жул­ коў­скім леп­шыя гра­вё­ры ві­лен­скай шко­лы, та­кія, як, на­прык­лад, п. Мі­хал Пад­алін­скі, пра­ца­ва­лі вы­ключ­на на яго. Што ўжо ка­заць пра та­кія кляш­тар­ныя дру­кар­ні, як ксян­дзоў Ба­зы­ль­янаў, ці та­ва­ рыс­тва ксян­дзоў Мі­сі­яне­раў у Ві­ль­ні? Яны ня­спын­на ра­бі­лі ад­біт­кі аб­раз­коў свя­тых, якія ім да­стаў­ля­лі то леп­шыя, то гор­шыя ма­ла­ дыя лі­тоў­скія гра­вё­ры. І сён­ня кож­ны з кляш­та­раў, як ві­лен­скіх, так і іншых, што яшчэ існу­юць у Літ­ве, мае бо­льш-менш ба­га­тыя скла­ ды гра­ві­ра­ва­ль­ных блях — з вы­ява­мі ці сва­іх свя­тых па­тро­наў, ці за­сна­ва­ль­ні­каў і да­бра­дзе­яў кляш­та­раў, — што ў роз­ныя ча­сы бы­лі гра­ві­ра­ва­ныя і на­за­паш­ва­лі­ся ў сце­нах ма­нас­ка­га ордэ­на. У ка­лек­цы­ях пры­ват­ных асоб гра­ві­ра­ва­ль­ны­мі по­мні­ка­мі най­ час­цей бы­лі ўжо то­ль­кі саб­ра­ныя ад­біт­кі; збі­ран­не ж вы­гра­ві­ра­ ва­ных блях, не­вя­до­ма ча­му, не ста­на­ві­ла­ся ў нас мэ­тай по­шу­каў ама­та­раў на­ву­ко­вых ка­лек­цый. Мой збор у гэ­тым сэн­се з’яўля­ецца ма­лым вы­клю­чэн­нем. Маю ў ім не­ка­ль­кі сот блях айчын­на­га гра­ 46

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 2016 201 6

ві­ра­ван­ня, саб­ра­ных у роз­ныя ча­сы. Мо­жа, так­са­ма я маю гэ­тыя збо­ры па той пры­чы­не, што мне ака­ліч­нас­ці лепш, чым іншым, спры­ялі ў збі­ран­ні па­кла­даў на­ву­кі і мас­тац­тва. Ад­да­ны гэ­тай ідэі на пра­ця­гу ўся­го май­го жыц­ця, я не ўпус­ціў ска­рыс­тац­ца лю­бой прад­стаў­ле­най мне маг­чы­мас­цю, і на­бы­ваў іх то па ад­ной з рук пры­ват­ных асоб, то ў вя­лі­кай ко­ль­кас­ці ў кляш­та­рах па­сля іх ска­ ра­чэн­ня, ка­лі, згод­на з рас­па­ра­джэн­нем ура­да, іх ко­ль­касць у Літ­ ве змян­ша­ла­ся. І та­кім чы­нам скла­ла­ся ка­лек­цыя, якую я сён­ня за­ду­маў апі­саць і прад­ста­віць ма­тэ­ры­ял па айчын­най іка­наг­ра­ фіі. У на­ву­ко­вых збо­рах, якія ў на­шай кра­іне зна­хо­дзяц­ца ў пры­ ват­ных ру­ках, не­да­хоп пад­ра­бяз­ных ка­та­ло­гаў і аб­ыя­ка­васць ва ўза­емнай пе­рад­ачы адзін дру­го­му па­ве­дам­лен­няў пра гэ­тыя інтэ­ лек­ту­аль­ныя скар­бы, вы­клі­кае гра­мад­скае шка­да­ван­не, бо іна­чай ама­тар на­ву­кі, пры­свя­ча­ючы ся­бе гэ­тай пра­цы, ве­даў бы, дзе ён па­ві­нен не­шта шу­каць; у ця­пе­раш­ні ж час мы аб­са­лют­на ні­чо­га не ве­да­ем пра збо­ры, якія мае не­хта іншы з нас. Сён­ня, ка­лі дзя­ ку­ючы ад­крыц­цю Му­зея ста­ра­жыт­нас­цей і Архе­ала­гіч­най ка­мі­ сіі ў Ві­ль­ні ад­кры­ла­ся сап­раў­днае на­ву­ко­вае вог­ніш­ча для Літ­вы, пры па­срэд­ніц­тве «За­пі­сак», якія пуб­лі­ку­юцца пры гэ­тай ка­мі­сіі і якія ахвот­на га­то­вы пры­свя­ціць свае ста­рон­кі гэ­та­му прад­ме­ту, каб гэ­тае па­ве­дам­лен­не маг­ло лёг­ка раз­ысці­ся па кра­іне, — ідзе га­вор­ка то­ль­кі пра доб­рую во­лю нас са­міх. Гэ­тую ця­пе­раш­нюю маю пуб­лі­ка­цыю, зы­хо­дзя­чы з фор­мы блях і змес­ту, які яны прад­стаў­ля­юць, я падзя­ліў на два раз­дзе­лы: на раз­дзел ма­лых блях і на раз­дзел вя­лі­кіх блях. У пер­шым раз­дзе­ле, акра­мя блях цал­кам пан­ішча­ных, а так­са­ма ка­ліг­ра­фіч­ных уз­ораў, ты­ту­лаў кні­жак, ма­люн­каў, раз­на­стай­ных бі­ле­таў і эты­ке­так, з якіх я не ра­біў ад­біт­каў, па­ко­ль­кі яны не ма­ юць ні­якіх вар­тас­цяў для айчын­на­га гра­ві­ра­ва­ль­на­га мас­тац­тва, я змяс­ціў 173 ад­біт­кі з блях (час­тко­ва так­са­ма дэ­фек­тных), якія, ад­нак, прад­стаў­ля­юць вя­лі­кую на­ву­ко­вую ці­ка­васць. Я падзя­ліў гэ­ты раз­дзел на 4 час­ткі. У 1-й — я змяс­ціў бля­хі з про­звіш­ча­мі і без іх, але вя­до­мых мне гра­вё­раў Літ­вы; шэ­раг гэ­тых гра­вюр па­ чы­нае да­та­вац­ца ся­рэ­дзі­най мі­ну­ла­га ста­год­дзя і пра­цяг­ва­ецца да на­шых дзён; змяш­чае яна ў са­бе 103 тво­ры з ка­рот­кім па­ ве­дам­лен­нем пра не­ка­то­рых на­шых гра­вё­раў. 2-я час­тка змяш­ чае ў са­бе 50 вы­яў свя­тых, вы­гра­ві­ра­ва­ных у Літ­ве не­вя­до­мы­мі май­стра­мі; да іх я да­лу­чыў не­ка­ль­кі аб­раз­коў, вы­гра­ві­ра­ва­ных у Люб­лі­не і ў Він­да­ве. У 3-ю час­тку я ўклю­чыў аб­раз­кі, вы­гра­ві­ра­ва­ ныя ў Англіі і Фран­цыі для на­шых ма­нас­кіх ордэ­наў. У 4-й час­тцы пад на­зваю «Раз­на­стай­ныя гра­вю­ры» зна­хо­дзяц­ца раз­на­род­ныя ад­біт­кі, якія не ма­юць між са­бою ні­яка­га бліз­ка­га сва­яцтва і не змяш­ча­юць на са­бе про­звіш­ча аўта­раў. У дру­гім раз­дзе­ле, ажыц­цяў­лен­нем яко­га я за­ду­маў за­няц­ца ад­ ра­зу ж па­сля апуб­лі­ка­ван­ня ця­пе­раш­ня­га, і пуб­лі­ка­цыя яко­га па­ він­на па­йсці на­шмат ця­жэй, чым гэ­тая, з той пры­чы­ны, што раз­ дру­коў­ка з блях вя­лі­ка­га фар­ма­ту па­тра­буе бо­ль­шых кло­па­таў, я прад­стаў­лю гра­мад­скас­ці тво­ры вя­лі­кіх па­ме­раў, ство­ра­ныя на­ шы­мі гра­вё­ра­мі, бо­льш глы­бо­кія і бо­льш сме­лыя па­вод­ле сва­іх за­дум; зной­дуц­ца ся­род іх і прад­ме­ты не­сум­нен­най гіс­та­рыч­най вар­тас­ці. Я зра­біў усё, што бы­ло ў ма­іх сі­лах. Па­це­шу­ся ад уся­го сэр­ца, ка­лі гэ­тая пуб­лі­ка­цыя з ад­біт­каў гра­ві­ра­ва­ль­ных блях, якія зна­хо­дзяц­ ца ў ма­ёй ка­лек­цыі, тра­пяць да на­ме­ча­най мною мэ­ты — г.зн. ка­лі той, хто бу­дзе пра­ца­ваць над гіс­то­ры­яй мас­тац­тва ў на­шай кра­іне, зной­дзе ў ёй ма­тэ­ры­ял для сва­ёй пра­цы. Кан­стан­цін Тыш­ке­віч Пе­ра­клад з поль­скай мо­вы Ула­дзі­мі­ра Ва­сі­ле­ві­ча. Цал­кам кні­гу з усі­мі ілюс­тра­цы­ямі мож­на гля­дзець тут: https://polona.pl/item/276909/2/.

47

S U M M А RY The August issue of Mastactva greets its readers with the topical rubric - The Year of Culture (p. 2). Then, naturally, follow Coordinates - regular columns by Dzmitry Padbiarezski, Tattsiana Mushynskaya, Zhana Lashkievich and Liubow Gawryliuk, which will provide you with guidelines for every kind of art (p. 3).

The first thematic rubric - Choreography - opens with the topic “Ballet Summer in the Bolshoi”. The programme of the festival is reviewed in Tattsiana Mushynskaya’s article (Six Dances Around Love and Death, p. 6) and her substantial and wide-ranging interview with the Belarusian ballerina Ksieniya Awsianik, a solo dancer of the English National Ballet (Ksieniya Awsianik. From the Firebird to Medea, p. 8).

In the same rubric we congratulate Yulia Churko, a brilliant dancer, author, Doctor of Arts, on the approaching anniversary. Also, under the headline “Carmen as Seen by Yelizaryew” we publish an excerpt from Professor Churko’s monograph about the famous choreographer Valiantsin Yelizaryew (Floating above the Abyss, p. 10).

In the Music rubric the reader will find a large-scale review by the music critic Nadzieya Buntsevich dedicated to the international music festival “Slavonic Bazaar in Vitsiebsk - 2016” (Outing and Science, p. 14).

The next Theatre rubric carries a series of fundamental materials. Reviews of theatrical events and appraisals of notable (or simply much talked-of) performances are prepared by: Krystsina Yaromina (Anton Chekhov’s The Seagull at the Grodna Regional Puppet Theatre, p. 16), Aliaksander Surazh (Umka after Yury Yakovlev at the Vitsiebsk Regional “Lialka” Puppet Theatre, p. 18). Dzmitry Yermalovich-Daschynski (Sergey Naidyonov’s Vanyushin’s Children at the Belarusian State Youth Theatre, p. 20), Valiantsin Piepialiayew (August Strindberg’s The Pelican at the Republican Theatre of Belarusian Drama, p. 21), Krystsina Smolskaya (1st WhiteBox Competition Festival of Contemporary Belarusian Drama, p. 22).

In the August Cinema rubric film lovers will be pleased to find two interesting articles. Anton Sidarenka discusses the present state of Belarusian documentary film in the world context (A Dangerous Method, p. 24), and Natallia Agafonava offers a Master Class from the renowned documentary director Volha Dashuk - about herself in the profession and the profession in herself (Volha Dashuk.

Intuition, Expertise, Mastery, p. 26).

Katsiaryna Sushko’s representative material under the headline “Broadcast Music in Belarus” in the Television rubric deals with the times when television was a kind of art (From a Piece of Art to an Audiovisual Product, p. 29).

The August Visual Arts rubric offers a rich variety of themes. The “Art and Market” theme, which is always topical, in this publication is covered by Volha Klip (Art Basel. Ambitions in Conditions of Economy, p. 32).

Darya Amialkovich, within the theme “The Moscow Biennale”, takes an analytical look at this year’s largescale photo project of the same name (The Show of Senses, p. 34).

Liubow Gawryliuk engages in the theme “Creative Vacations in Vilnia” - discovering unfamiliar facets of the well-known city (Photography, Architecture and Grandeur of Non-formality, p. 38).

Georgi Skamarokhaw’s Portfolio is presented by Volha Bazhenava in an artistic illustrated guide (Intonation of Graphic Art, p. 42).

The substantial Cultural Layer of August prepared

by Uladzimir Vasilevich (Kanstantsin Tyshkievich. Not Translated, p. 42) is about Kanstantsin Tyshkievich - an outstanding Belarusian scholar who was among the founders of national history, archeology, regional and folklore studies, ethnography and museum business.

The publication is concluded with the Collections rubric - a virtual journey in search of unique works of Belarusian art. In August we get introduced to the heritage of the world-famous Yudel Pen. The exposition of the Vitsiebsk Art Museum is described by Volha Akunievich (p. 48).

48

М А С Т А Ц Т В А • Ж Н І В Е Н Ь 201 6

КАЛЕКЦЫЯ

Збор тво­раў Юдэ­ля Пэ­на ў Ві­цеб­скім мас­тац­кім му­зеі Во­ль­га Аку­не­віч Мас­тац­кі му­зей быў ад­кры­ты ў Ві­цеб­ску ў 1992 го­дзе як фі­лі­ял Ві­цеб­ска­га аб­лас­но­га кра­язнаў­ча­га му­зея. Раз­мяс­ціў­ся ён у ста­рым бу­дын­ку — по­мні­ку архі­тэк­ту­ры ХІХ ста­ год­дзя. Ка­лек­цыя тво­раў Юдэ­ля Пэ­на (1854 — 1937), мас­та­ка і пед­аго­га, вы­пус­кні­ка Пе­цяр­бург­­ скай ака­дэ­міі мас­тац­тваў, ад­на­го з най­ярчэй­шых прад­стаў­ні­коў мас­тац­кай ку­ль­ту­ры Бе­ла­ру­сі кан­ца XIX — пер­шай трэ­ці XX стст., вы­стаў­ле­на як ад­на з па­ста­янных экс­па­зі­ цый. Бо­ль­шая час­тка ра­бот пры­све­ча­на Ві­цеб­ску, а ў «ві­цеб­скі пе­ры­яд» май­стар на­пі­саў больш за 1000 прац. У твор­чай спад­чы­не — парт­рэ­ты, пей­за­жы, жан­ра­выя, жы­ва­піс­ныя і гра­фіч­ныя кар­ці­ны. У 1937 го­дзе, па­сля тра­гіч­най гі­бе­лі мас­та­ка, ка­ля 800 яго­ных тво­раў па­сту­пі­ла ў Дзяр­ жаў­ны му­зей­ны фонд; у 1939-м на асно­ве гэ­тай ка­лек­цыі ў Ві­цеб­ску бы­ла ад­кры­та Кар­ цін­ная га­ле­рэя імя Юдэ­ля Пэ­на. На чэр­вень 1941-га ў ёй на­ліч­ва­ла­ся 830 прац аўта­ра, 134 з якіх бы­лі прад­стаў­ле­ны ў экс­па­зі­цыі. Але ў га­ды Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны бо­ль­шая час­тка кар­цін за­гі­ну­ла аль­бо згу­бі­ла­ся. Шко­ла ма­ля­ван­ня і жы­ва­пі­су Юдэ­ля Пэ­на, ад­кры­тая ў Ві­цеб­ску ў 1897-м, ста­яла ля вы­то­ каў сіс­тэ­мы пра­фе­сій­най мас­тац­кай ад­ука­цыі на тэ­ры­то­рыі Бе­ла­ру­сі. У шко­ле Пэ­на пер­ шыя ўро­кі пра­фе­сій­на­га май­стэр­ства атры­ма­лі Марк Ша­гал, Во­сіп Цад­кін, Ла­зар Лі­сіц­кі, Оскар Меш­ча­ні­наў, Ле­он Гас­пар (Лейб Шу­ль­ман), Аб­ель Пан (Пфе­фер­ман), По­ла Хен­та­ва, Ры­гор Глюк­ман, якія па­зней на­бы­лі еўра­пей­скае і сус­вет­нае пры­знан­не. Вуч­ня­мі Пэ­на бы­лі так­са­ма фін­скі мас­так Аляк­сандр Ахо­ла-Ва­ло; рас­ійскія — Да­від Якер­сон, Ілля Чаш­ нік, Леў Зе­він, бе­ла­рус­кія май­стры За­ір Азгур, Са­ла­мон Юдо­він, Яфім Мі­нін, Ла­зар Ран, Ісак Ба­роў­скі, Пётр Явіч і мно­гія іншыя. Цэн­тра­ль­нае мес­ца ў на­роб­ку Пэ­на за­ймае жанр парт­рэ­та. Най­перш гэ­та воб­ра­зы рэ­аль­ ных жы­ха­роў Ві­цеб­ска, зна­ёмых, бліз­кіх, вуч­няў. Жа­но­чыя воб­ра­зы май­стра не то­ль­кі доб­ра вы­ра­ша­ныя плас­тыч­на, але і рас­пра­ца­ва­ныя як кан­крэт­ныя ты­пы. Мас­так па-май­стэр­ску вы­ка­рыс­тоў­вае ігру свят­ла­це­няў, та­му яго­ ныя тво­ры ста­но­вяц­ца яшчэ бо­льш па­этыч­ны­мі і гар­ма­ніч­ны­мі, пра­сяк­ну­ты­мі не толь­кі ўзнёс­лас­цю па­чуц­цяў, але і не­ка­то­рай інтым­нас­цю. Праз свой улюб­лі­вы ха­рак­тар Пэн рэ­дка пра­хо­дзіў мі­ма пры­го­жай жан­чы­ны, аб­авяз­ко­ва за­пра­шаў яе па­зі­ра­ваць у сваю май­стэр­ню. Са сло­ваў Але­ны Ка­біш­чар-Якер­сон, яе на­стаў­нік быў на­сто­ль­кі за­хоп­ле­ ны твор­час­цю, што за­кох­ваў­ся не то­ль­кі ў рэ­аль­ных жан­чын, але і ў іх парт­рэт­ныя вы­ явы. Мас­так усё жыц­цё ахоў­ваў гэ­тыя парт­рэ­ты, жар­таў­лі­ва на­зы­ва­ючы іх «мае ня­вес­ты», «мае ча­роў­ныя га­лоў­кі». Аго­ле­ную на­ту­ру Пэн цнат­лі­ва за­хоў­ваў за фі­ран­кай і за­сце­ра­ гаў ад чу­жых ці­каў­ных ва­чэй. Па ўспа­мі­нах су­час­ні­каў, у май­стра цэ­лы па­кой быў за­поў­ не­ны та­кі­мі тво­ра­мі. На жаль, да нас да­йшла то­ль­кі ад­на ра­бо­та. Хто гэ­тыя не­вя­до­мыя, чые ры­сы з та­кой лю­боў­ю вы­піс­ваў мас­так, за­ста­ецца та­ямні­цай. У Ві­цеб­ску да гэ­та­га ча­су хо­дзіць пры­го­жая ле­ген­да аб гу­бер­на­тар­скай да­чцэ, у якую без­агляд­на быў за­ка­ха­ ны мас­так і пачуцці да якой пра­нёс праз усё жыц­цё. Юдэль Пэн ства­рыў на­сто­ль­кі пры­ваб­ныя парт­рэ­ты ка­бет, што іх за­мі­ла­ва­ль­ная ча­роў­ насць час­та вы­хо­дзіць за рам­кі сю­жэ­та і ха­лад­на­ва­тай ака­дэ­міч­най ма­не­ры вы­ка­нан­ня. Тон­ка ад­чу­ва­ючы пры­го­жае, мас­так раз­умеў, што жа­но­чы воб­раз, про­сты, пра­ўдзі­вы і цудоў­ны, мо­жа стаць ме­рай спаз­нан­ня на­ва­ко­ль­на­га све­ту.

Юдэль Пэн. Аго­ле­ная. Алей. Ка­нец 1900 — па­ча­так 1910-х.

Нацыянальны цэнтр сучасных мастацтваў Рэспублікі Беларусь прадставіў праект-інсталяцыю «Цёмны лес» Філіпа Заслонава (Францыя). Цёмны пакой, прастора яго запоўнена неабгабляванымі дошкамі, на якія ідзе праекцыя аўтарскага відэа. Спакойны рух па лесе перамяжоўваецца кароткімі ўточкамі брутальных кампазіцый. Атмасферу цёмнага лесу стварае і музыка, напісаная аўтарам. Філіп Заслонаў. Цёмны лес. Інсталяцыя. 2016.

I S S N 0208-2551