MASTACTVA Magazine 1/2021

1 /2021 • Пінокіа і яго беларускія бацькі • Мастацтва на мове ідыш • 2010-я пачаліся з «Масакры»

студзень

16+

Персанальная выстава Максіма Петруля ў НЦСМ мае назву «Максімалізм». Гэтак жа мастак называе і свой метад: маніфест пра яго быў задэклараваны ў межах праекта. У экспазіцыі паказаны творы розных гадоў, фотаздымкі паркавых і гарадскіх работ, усталяваных у Кітаі, паменшаныя копіі скуль­ птур з новых станцый мінскага метро.

Тайцзы. Бронза, граніт. 2003—2004.

«Мастацтва» № 1 (454)

­ ­

­

­

і­ е.

­

­ я­

.­

­ я­

е­

­

.

3

Зм ест

мастацтва № 1 (454) Студзень 2021

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Слоў­нік 2 • СЛО­ВЫ СТУ­ДЗЕ­НЯ Агля­ды, рэ­цэн­зіі 4 • Лю­боў Гаў­ры­люк ПА­ЧУЦ­ЦЁ КО­ЛЕ­РУ «Шлях да ко­ле­ру» ў Zal #2 у Па­ла­цы мас­тац­тва 6 • Але­на Ся­мё­на­ва СО­НЦА НА ТА­ЛЕР­ЦЫ Ке­ра­мі­ка Ула­дзі­мі­ра Кан­дру­се­ві­ча ў Ме­ма­ры­яль­ным му­зеі-май­стэр­ні За­іра Азгу­ра

6

26 • Тац­ця­на Му­шын­ская ЧА­ТЫ­РЫ ЗОР­КІ І АКІ­ЯН МУ­ЗЫ­КІ Пра­ект «Recordare» ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі 29 • Аса­біс­ты ка­бі­нет Дзміт­ рыя Пад­бя­рэз­ска­га Ку­ль­тур­ны пласт 30 • Вік­тар Ся­маш­ка БЕ­ЛА­РУС­КІ АНДЭГ­РАЎНД 1960—1970-х Час­тка ІІІ. Біт-фэст Ха­рэ­агра­фія Тэ­ма 34 • Юлія Чур­ко З УЗ­АЕМ­НАЙ ЦЕП­ЛЫ­НЁЙ Ансам­блю ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі Уні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры — 25 га­доў Тэ­атр Агля­ды, рэ­цэн­зіі 38 • Дзміт­рый Ерма­ло­віч-Да­шчын­скі АБ­ЛАС­НЫ ТЭ­АТР ЯК ІНТЭР­ТЭЙ­МЕНТ З дос­ве­ду Хер­сон­ска­га ака­дэ­міч­ на­га му­зыч­на-дра­ма­тыч­на­га тэ­атра імя Мі­ко­лы Ку­лі­ша 40 • Ка­ця­ры­на Яро­мі­на НЕ­ВЫ­НОС­НАЯ ПО­ШЛАСЦЬ ЖЫЦ­ЦЯ «Мі­ка­ла­ша» ў Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ ным тэ­атры ля­лек

1

За­с на­в а­л ь­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­д а­в ец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва» Дырэктарка Ірына Аляксееўна Слабодзіч Першая намесніца дырэктаркі Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын­ская, Жа­на Лаш­ке­віч, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­нец, вёр­стка: акса­на кар­та­шо­ва. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 15.01.2021. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 472. Заказ 001. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

На першай старонцы вокладкі: Ганна Пляскач. Запал. Палатно, акрыл, тэкстыль.

34

12 8 • Яўген Фікс ІДЫШ­СКАЕ СУ­ЧАС­НАЕ МАС­ТАЦ­ТВА Ку­ль­тур­ны пласт 12 • Надзея Уса­ва ВУЧ­НІ ФЕР­ДЫ­НАН­ДА РУШ­ЧЫ­ЦА З БЕЛАРУСІ Му­зы­ка Агля­ды, рэ­цэн­зіі 20 • Надзея Бун­цэ­віч ПА­ЎНОЧ­НЫ ВЕ­ЦЕР МУ­ЗЫЧ­НАЙ СПЯ­КО­ТЫ «Тра­ман­та­на-5»: но­вая ка­мер­ная му­зы­ка 24 • Тац­ця­на Міхайлава ПРЫ­ГО­ДЫ ДРАЎ­ЛЯ­НАЙ ЛЯ­ЛЬ­КІ Прэм’ера опе­ры «Пі­но­кіа» ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі © «Мас­тац­тва», 2021.

4 Служ­бо­вы ўва­ход 43 • ТЭ­АТРА­ЛЬ­НЫЯ БАЙ­КІ АД ВЕР­ГУ­НО­ВА Кі­но Тэма 44 • Антон Сі­да­рэн­ка ПЛЁН­НЫ ЧАС НА ШЛЯ­ХУ ДА ЎЗДЫ­МУ 2010-я ў бе­ла­рус­кім кі­но: ад «Ма­ сак­ры» да «Ку­па­лы» — ад­крыц­ці, імё­ны, тэн­дэн­цыі In Design 48 • Ала Пі­га­льс­кая СТАЦЬ ПАД­ОБНЫ­МІ ДА СЯ­БЕ Што мож­на да­ве­дац­ца пра бе­ла­рус­ кі ды­зайн, ка­лі па­ра­ўноў­ваць яго з ды­зай­нам су­сед­ніх кра­ін? студзень, 2021

2

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Слоў­н і к

Сло­вы сту­дзе­ня Лю­боў Гаў­ры­люк

Зу­сім но­вае сло­ва пры­йшло да мя­не з лек­сі­ко­ ну Ка­ця­ры­ны Ма­ла­мы. А са­ма фа­тог­раф­ка — ад­но з ад­крыц­цяў вы­ста­вы «Ураўнен­не ста­ну» (НЦСМ, 2020, ку­ра­тар­ка Дзі­на Да­ні­ло­віч). Ма­ла­мун­кі — гэ­та хут­кія кад­ры на тэ­ле­фон, якія хо­чац­ца ра­біць спан­ тан­на, не раз­ва­жа­ючы пра «пра­ві­ль­ную» пра­цу з фо­та­апа­ра­там. «Па­сля доў­га­га пе­ры­яду з ка­ме­рай рап­там за­ха­це­ла­ся ча­го­сь­ці інша­га. Во­ка ўклю­ча­ецца, не­шта чап­ля­еш — і па­ча­ло­ся». Се­ры­яй іх мож­на на­зваць то­ль­кі збо­ль­ша­га, хут­чэй гэ­та не­ка­ль­кі ва­ры­яцый ад­на­го эпі­зо­ду, з якіх по­тым мож­на вы­браць не­вя­лі­кую сек­вен­цыю ў 3-5 кад­раў. «Пту­шы­ны двор», «Со­нца», «Блу­кан­ні», «Урад­лі­вая» мне пад­алі­ся ве­ль­мі ці­ка­вы­мі ў да­чы­нен­ні да іх кан­цэп­ту­аль­на­га па­тэн­цы­ялу і па фор­ме, і па пра­цы з ко­ле­рам. Блі­жэй за ўсё да фар­ма­ту пра­екта — «Лю­дзі Бе­ла­ру­сі» (ра­бо­чая на­зва), зня­тыя ле­тась на ву­лі­ цах Мін­ска як се­рыя парт­рэ­таў. У Ка­ця­ры­ны сён­ня пе­ры­яд асаб­лі­вых ста­сун­каў з ко­ле­рам: чор­на-бе­лая здым­ка, на яе дум­ку, «ад­во­дзіць ад рэ­аль­нас­ці. Зды­ма­еш на­ту­ра­ль­нае, а по­тым не­шта губ­ля­ецца. Знач­на ці­ка­вей вы­вес­ці ма­лю­нак у іншы свет, на іншы ўзро­вень. Мя­не пры­цяг­вае мак­сі­ма­лізм: я ж доб­ра ад­чу­ваю ко­лер, і ў не­йкі мо­мант з пе­ра­лі­ваў бла­кіт­на­га з’яў­ля­ецца гэ­ты «вы­рві во­ка». Ча­сам на­ват ці­ка­ва, ко­ль­кі яшчэ «кіс­ла­ты» мне па­ трэб­на, ко­ль­кі я яшчэ вы­тры­маю». З ад­на­го бо­ку, во­пыт цал­кам інту­ітыў­ны, з дру­го­га — кан­цэп­ту­аль­на і тэ­ма­тыч­на на­сы­ча­ны. І вя­до­ма, пра­ект ве­ль­мі гля­дац­кі, вы­раз­ны. «За­ра­джэн­не но­ва­га све­ту» якраз та­кое. Пра­ўда, гэ­та не ма­ла­му­нак, а кадр, зня­ты ка­ме­рай. «Тое, што па­він­на быць сха­ва­ным, рап­там рас­кры­ла­ся», — рас­па­вя­дае Ка­ця­ры­на. Час­тку ле­су вы­сек­лі пры бу­даў­ніц­тве но­вых да­моў, і тое, што ра­ней бы­ло глы­бі­нёй, «нут­ром ле­су», ака­ за­ла­ся вон­кі. Ко­лер ві­зу­аль­на вы­во­дзіць гэ­тае нут­ро на пер­шы план, аб­вас­трае — у вы­ні­ку на­ра­джае сво­еа­саб­лі­вы сас­пенс, на­пру­жан­не і па­гро­за вы­хо­дзяць з не­зна­ёма­га ляс­но­га сэр­ца. Па­сля Уні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры Ка­ця­ры­на пра­цяг­ну­ла ву­чо­бу: за­йма­ла­ся фа­таг­ра­фі­яй на кур­сах Сяр­гея Ба­ лая і Па­ўла Вол­ка­ва, у Сяр­гея Пі­лі­по­ві­ча. На вы­ста­ве аўтар­ка па­ка­за­ла яшчэ ад­ну пра­цу — «Дыс­лек­сію», дос­вед парт­рэт­най здым­кі. Мож­на лі­чыць, што ў НЦСМ ад­быў­ся вы­ста­вач­ны дэ­бют фа­тог­раф­кі. Але ёсць яшчэ ад­на пра­кты­ка, якую мож­на на­зваць рэ­флек­сіў­най: чы­тан­не і аб­мер­ка­ван­не ў гру­пе кні­гі Джу­ліі Кэ­ме­ран «Шлях мас­та­ка», агу­ль­ная гу­тар­ка пра пад­ыхо­ды і во­пыт у твор­час­ці, су­мес­нае да­сле­да­ван­не. Дос­вед га­ры­зан­та­ль­ных ста­сун­каў, ад­ука­цыі без цвёр­да­га кан­тро­лю; і гэ­та пры­клад но­ва­га ў Бе­ла­ру­сі трэн­ду, ка­лі на­ват ку­ра­тар ува­саб­ляе са­бой гэ­ты кан­троль і за­пыт звон­ку мас­тац­ка­га пра­цэ­су. У мя­не ж за­ста­ецца па­куль ад­но пы­тан­не: ці за­ста­нец­ца ў фа­таг­ра­фіі Ка­ця­ры­на? У яе шмат мас­тац­кіх за­хап­лен­няў, уклю­ча­ючы тан­цы і ды­зайн. Гэ­та ж за­ўва­га ад­но­сіц­ца да мно­гіх ма­ла­дых аўта­раў, якія па­чы­на­юць ка­р’е­ру ў эпо­ху між­дыс­цып­лі­нар­ных пра­ктык, і photobased art — то­ль­кі ад­на з пер­спек­тыў.

Ма­ла­мун­кі

Дзя­ячкі

Дзве падзеі на­га­да­лі мне пра кніж­ку «Яна бы­ла: 16 жан­чын, якія ста­лі час­ткай гіс­то­рыі Бе­ла­ру­сі». Ад­на з іх — уз­на­га­ро­да Тац­ця­ны Ра­дзі­віл­кі ў на­мі­на­цыі «Жы­ва­піс» на Тры­ена­ле жы­ва­пі­су, гра­фі­кі і ску­льп­ту­ры — 2020. Дру­гая падзея — сы­ход вы­дат­най Свят­ла­ны Кат­ко­вай, мас­тач­кі і да­чкі ле­ген­дар­на­га Сяр­гея Кат­ко­ва. Дзя­ку­ ючы Сяр­гею Пят­ро­ві­чу з па­сля­ва­еннай сту­дыі вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва ў Па­ла­цы пі­яне­раў вы­йшлі мэт­ры бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва мі­ну­ла­га ста­год­дзя: ад Мая Да­нцы­га да Ба­ры­са За­бо­ра­ва і Ула­дзі­мі­ра Тоў­сці­ка. І не то­ль­кі мас­та­кі, але і архі­тэк­та­ры, ды­зай­не­ры. А Свят­ла­на Кат­ко­ва доў­гія га­ды сяб­ра­ва­ла з дру­го­й най­вя­до­мей­шай на­шай мас­тач­кай Зо­яй Літ­ві­на­вай. Хай не зда­юцца вам гэ­тыя фак­ты раз­роз­не­ны­мі. У «Яна бы­ла» саб­ра­ны 16 не­вя­лі­кіх эсэ пра бе­ла­рус­ кіх жан­чын (XVIII—XX ста­год­дзяў), кож­нае з якіх пра­ілюс­тра­ва­нае су­час­ны­мі мас­тач­ка­мі. Ёсць ся­род іх і Тац­ця­на, якая афор­мі­ла тэкст пра Але­ну Ала­да­ву, шмат­га­до­вую ды­рэк­тар­ку мас­тац­ка­га му­зея. Ёсць Іло­на Ка­са­бу­ка, якая на­пі­са­ла парт­рэ­ты Свят­ла­ны Кат­ко­вай і Зоі Літ­ві­на­вай у юнац­тве. Кож­ную з ге­ ра­інь мас­тач­кі вы­бі­ра­лі са­мі. «Яны ве­ль­мі бліз­кія мне па ду­ху, асаб­лі­ва Зоя Ва­сі­ль­еўна, — рас­па­вя­дае Іло­на. — Ве­ль­мі ма­гут­ны, энер­гіч­ны ча­ла­век і мас­так, і за­ўсё­ды бы­ла по­бач з ёй сціп­лая, да­лі­кат­ная Свят­ ла­на Сяр­ге­еўна. Раз­ам на эцю­дах, на сім­по­зі­умах, аб­едзве за­ўсё­ды з кні­га­мі, з мас­тац­кі­мі аль­бо­ма­мі. Свят­ла­на Сяр­ге­еўна пра­йшла дзіў­ны шлях ад май­стэр­ства ў пра­фе­сій­ным жы­ва­пі­се да на­іўна­га, лёг­ка­га «Мастацтва» № 1 (454)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Сл оў н­ ік

3

ма­люн­ка. Гэ­тае вяр­тан­не бы­ло і асаблівым так­са­ма, ве­ль­мі свет­лым і пры­ця­га­ль­ным. Вы­дат­ная гіс­то­рыя мас­тац­тва і сяб­роў­ства, пры­чым аб­едзве яны бы­лі ве­ль­мі сва­бод­ны­мі ў твор­час­ці». Ця­пер ужо, гар­та­ючы ста­рон­кі кні­гі, мы вы­яўля­ем мен­та­ль­ную бліз­касць па­між гіс­та­рыч­ны­мі пер­са­на­ жа­мі і аўтар­ка­мі. Маг­чы­ма, то­ль­кі да­дум­ва­ем іх гіс­то­рыі, уяў­ля­ючы не­йкую ло­гі­ку ста­сун­каў. Але ў лю­ бым вы­пад­ку ўсе гэ­тыя су­вя­зі — па­між мас­тач­ка­мі, роз­ны­мі эпо­ха­мі, па­ка­лен­ня­мі і аса­біс­ты­мі лё­са­мі — утва­ра­юць ня­бач­ны пласт ку­ль­ту­ры, яе жа­но­чае вы­мя­рэн­не. Вер­ха­ві­ны ўяў­на­га айсбер­га па­зна­ча­ныя, а за­ці­ка­віў­шы­ся, чы­тач мо­жа па­глы­біц­ца ў гіс­то­рыю, мас­тац­тва, ку­ль­ту­ра­ло­гію. Усё, што так знач­на для бе­ла­рус­ка­га гра­мад­ства, увесь кор­пус гу­ма­ні­тар­ных ве­даў, дзе агу­ль­на­ча­ла­ве­чыя каш­тоў­нас­ці спле­це­ны з пан­яцця­мі ген­да­ра, ідэн­тыч­нас­ці, аса­біс­тай сме­лас­ці і твор­чых да­сяг­нен­няў. У ма­ёй біб­лі­ятэ­цы пер­шым вы­дан­нем та­ко­га кштал­ту стаў Ка­лян­дар 2001 го­да — «Шлях да сва­бо­ды. Жан­чы­ны Бе­ла­ру­сі». Пра­вя­раю: та­ды ся­род іх не бы­ло ні­вод­най мас­тач­кі! Пра­ўда, бы­лі па­эткі, пе­ра­ клад­чы­цы і гра­мад­скія дзя­ячкі. У «Яна бы­ла» мас­та­чак ча­ты­ры: Але­на Кіш, Зоя Літ­ві­на­ва і Свят­ла­на Кат­ко­ва, Надзя Ха­да­се­віч-Ле­жэ. Плюс Але­на Ала­да­ва, актры­са Стэ­фа­нія Ста­ню­та і ды­зай­нер­ка адзен­ня Іда Ка­га­но­віч (Раз­енталь). Укла­да­ль­ні­ца і рэ­дак­тар­ка збор­ні­ка Іры­на Са­ла­ма­ці­на (у су­аўтар­стве з На­тал­ ляй Ку­хар­чук) уклю­чы­ла яго ў се­рыю «Ген­дар­ны мар­шрут». За год да гэ­та­га не­ка­ль­кі мас­та­чак увай­шлі ў пра­ект «Ад­кры­тыя арт-пра­сто­ры», пры­няў­шы гас­цей у май­стэр­нях. Ка­му­ні­ка­цыя ў та­кім фар­ма­це шмат га­доў аб­мяр­коў­ва­ецца ў мас­тац­кім ася­род­дзі, і гэ­та пер­спек­тыў­ны трэнд. Як ад­ука­цый­ны, так і ў га­лі­не арт-рын­ку. Скла­дзе­на кар­та-гід, ёю мож­на ска­рыс­тац­ца ўжо не­за­леж­на ад пра­екта. Ле­тась кні­га бы­ла прэ­зен­та­ва­ная на фес­ты­ва­лі інтэ­лек­ту­аль­най лі­та­ра­ту­ры «Прад­мо­ва», а ў 2019-м Прэ­мія Цёт­кі «Кні­гі дзе­цям» уклю­чы­ла яе ў топ-3 «Мас­тац­кі ка­рот­кі спіс». На фор­за­цы май­го асоб­ні­ ка аўтог­ра­фы Іло­ны Ка­са­бу­ка, Тац­ця­ны Ра­дзі­віл­ка, Ка­ця­ры­ны і Ма­рый­кі Су­ма­ра­вых, Мар­ты Шма­та­вай; акра­мя іх Ле­ся Пчол­ка, Анта­ні­на Сла­бод­чы­ка­ва, Але­ся Жыт­ке­віч, Але­на Не­мік і яшчэ сем мас­та­чак па­ пра­ца­ва­лі над парт­рэ­та­мі.

Квет­кі

Ча­го то­ль­кі не ад­бы­ло­ся з квет­ка­мі сё­ле­та! У Мак­сі­ма Са­ры­ча­ва яны не­йкім цу­дам ста­лі цэн­тра­ль­ным аб’­ектам фа­таг­ра­фіч­най се­рыі «Ку­ды знік­лі ўсе квет­кі?». Мак­сім вы­лу­ча­ецца ўмен­нем знай­сці да­клад­ныя і не­ча­ка­ныя воб­ра­зы, пад­па­рад­ка­ваць да­ку­мен­та­ль­ны кадр кан­цэп­ту­ аль­най ло­гі­цы і ўклю­чыць іх у скла­да­ны на­ра­тыў. Вяс­ной 2020 го­да фа­тог­раф пра­ца­ваў у рэ­зі­дэн­цыі Q21 ад Му­зей­на­га квар­та­ла Ве­ны (Аўстрыя), але з-за пан­дэ­міі му­сіў за­тры­мац­ца на ча­ты­ры ме­ся­цы за­мест двух. Пер­ша­па­чат­ко­ва тэ­ма яго пра­цы бы­ла звя­ за­на з Трас­цян­цом, але зы­хо­дзя­чы з сі­ту­ацыі ён уз­яўся за но­вую ідэю. «Ку­ды знік­лі ўсе квет­кі?» уяў­ляе з ся­бе хро­ні­ку гэ­тых тыд­няў лак­даў­ну, да­клад­ней хра­на­топ падзей, мед­ыйных і ге­агра­фіч­ных ад­сы­лак, улас­на­га ўклю­чэн­ня ў тры­вож­ны кан­тэкст. Кож­ны раз у яго кад­ры з’яў­ляў­ся на­цюр­морт са звя­лы­мі квет­ ка­мі на фо­не га­зет і ча­со­пі­саў са ста­тыс­ты­кай пан­дэ­міі — у асноў­ным гэ­та бы­ла аме­ры­кан­ская, фран­ цуз­ская, ня­мец­ка­моў­ная прэ­са. Но­выя бу­ке­ты, но­выя ліч­бы — пра­ект, вя­до­ма, пра час, пра яго не­бяс­пе­ку і ка­неч­насць. Зы­ход на­ту­ра­ль­ны, та­му што і га­зе­ты не веч­ныя, і мед­ыя змя­ня­юцца. Пан­дэ­мія пер­шай хва­лі ў роз­ных кра­інах све­ту ва­чы­ма ча­ла­ве­ка, вы­пад­ко­ва за­тры­ма­на­га ў ад­ной кроп­цы ад­ной кра­іны. Кож­ны кадр Мак­сім змог зра­біць ла­ка­ніч­ным і зноў­ку пе­ра­саб­раць пы­тан­ні: ку­ды сы­хо­дзіць час, ку­ды сы­хо­дзіць жыц­цё ча­ла­ве­ка? Па­ко­ль­кі ча­су рап­там ста­ла шмат, фа­тог­раф амаль кож­ны дзень вы­клад­ваў у сац­сет­ку па ад­ной фа­таг­ра­ фіі, да­да­ючы ўся­му цык­лу яшчэ ад­ну рам­ку пра­цяг­лас­ці — сет­ка­вую, са сва­ёй дра­ма­тур­гі­яй і рэ­акцы­яй ка­рыс­та­ль­ні­каў. Ёсць свая гіс­то­рыя і ў на­звы: гэ­та сло­вы з пес­ні Пі­та Сі­ге­ра, якую да­поў­ніў по­тым Джо Хі­кер­сан (1955—1960). Яе шмат вы­кон­ва­лі ў жан­ры кан­тры, але пра­воб­раз па­ўстаў з рус­ка­га фа­льк­ло­ру — Сі­гер чы­таў ра­ман Шо­ла­ха­ва на англій­скай мо­ве пад­час ві­зі­ту ў СССР. Пра­ўда, у вы­ні­ку атры­ма­ла­ся пес­ня пра­тэс­ту, і ча­со­піс New Statesmаn у 2010 го­дзе ўклю­чыў яе ў топ-20 са­мых вя­до­мых пе­сень па­лі­тыч­на­га змес­ту. Вось ужо сап­раў­ды, ку­ды па­йшоў цэ­лы век раз­ам з квет­ка­мі? Па вы­ні­ках рэ­зі­дэн­цыі ад­на з фа­таг­ра­фій Мак­сі­ма Са­ры­ча­ва бы­ла ўклю­ча­ная ў сус­вет­ную афлайн- (НьюЁрк) і анлайн-вы­ста­ву ICP «Гла­ба­ль­ныя кад­ры гла­ба­ль­на­га кры­зі­су» з под­пі­сам: «Гваз­дзі­кі. 16 387 па­ мер­лых, 418 169 хво­рых. Ве­на, Аўстрыя. 17 кра­са­ві­ка 2020 го­да». Так, на жаль, Бе­ла­русь у анлайн-вер­сіі не па­ка­за­ная. Але па­ко­ль­кі пра­ект то­ль­кі па­чы­нае сваё жыц­цё, па­мыл­ку мож­на вы­пра­віць. Пра­гля­да­ючы сёння гэ­тую бяс­кон­цую гіс­то­рыю го­да (1000 фа­таг­ра­фій па ад­ной ад аўта­ра), зна­хо­джу ў ёй ма­су ўся­го ад­чай­на­га, але ні­чо­га пад­обна­га да «Кве­так» не ба­чу.

1. Ка­ця­ры­на Ма­ла­ма. За­ра­джэн­не Но­ва­га Све­ту. 2020.

2. Ле­ся Пчол­ка. Але­на Кіш. Ка­лаж. 2018.

3. Мак­сім Са­ры­чаў. Пі­во­ні. 257 258 па­мер­лых. 3 760 454 за­ра­жа­ных. 6 траў­ня 2020 го­да. студзень, 2021

4

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лз ія ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

Па­чуц­цё ко­ле­ру « Шлях да ко­ле­ру » ў ZAL #2 у Па­ла­цы мас­тац­тва Лю­боў Гаў­ры­люк

Вы­ста­ва «Шлях да ко­ле­ру», якую прад­ста­віў цэнтр «Но­вая ку­ль­тур­ная іні­ цы­яты­ва», аб’­ядноў­вае дзве моц­ныя, па-сап­раў­дна­му моц­ныя інтэн­цыі: ад­ну — у га­лі­не мас­тац­тва, дру­гую — інклю­зіў­ную. У сім­бі­ёзе з імі не­абход­ ная яшчэ трэ­цяя — тэх­на­ла­гіч­ная.

Стаў­л ен­н е да све­ту

В

ы­каз­ваць ся­бе ў пра­цяг­лым шмат­сэн­соў­ным пра­цэ­се па­знан­ня све­ту для мно­гіх мас­та­ коў — скла­да­ная, але на­ту­ра­ль­ная за­да­ча. То­ль­кі не ў на­шым вы­пад­ку. Та­му што га­вор­ка ідзе пра не­ві­душ­чых лю­дзей. Во­сем твор­цаў з гру­пы, дзе за­йма­юцца ка­ля тры­нац­ца­ці ча­ла­век, — гэ­та ўжо не ма­ле­нь­кі ка­лек­тыў, які пе­ра­адо­леў ба­р’ер не­пра­яўле­на­га ў мас­тац­тве. На ўзроў­ні вы­ста­вач­на­га пра­екта ў га­ле­рэй­най пра­сто­ры яны вы­гля­да­юць пе­ра­ ка­наў­ча, і трэ­ба адзна­чыць, што гэ­та су­час­ная пра­сто­ра. Ужо са­ма па са­бе яна мае пэў­ныя па­тра­ба­ван­ні да сва­іх экс­па­на­таў, і ду­маю, на­ў­ прост са­лон­ныя рэ­чы тут бы­лі б не­да­рэч­ныя. Та­кім чы­нам, іх во­сем. Во­сем аўта­раў, якія з Іры­ най і Сяр­ге­ем Бан­да­ро­віч (@belonica.art) «пры­ хо­дзяць да ўсвя­дом­ле­нас­ці ў мас­тац­тве». Сту­дыя за­йма­ецца ў спе­цы­ялі­за­ва­най шко­ле № 188, і ў пер­спек­ты­ве мож­на бы­ло б мець улас­нае

«Мастацтва» № 1 (454)

па­мяш­кан­не, але па­куль пра­ект не мо­жа са­бе гэ­та­га да­зво­ліць. Гэ­та не шко­ла для ад­ора­ных дзя­цей, на­адва­рот, тут ву­чац­ца тыя, ка­му то­ль­кі трэ­ба бу­дзе ад­чуць, што ёсць жы­ва­піс — на плос­ кас­ці і ў ко­ле­ры. На па­чат­ку ім бы­ло скла­да­на на­ват вы­ціс­нуць фар­бу з цю­бі­ка... Якім чы­нам юныя мас­та­кі ад­чу­ва­юць кам­па­зі­ цыю, як ад­бы­ва­ецца пра­лам­лен­не эмо­цый і ду­ мак, як на­ра­джа­юцца воб­раз і ме­та­фа­ра, мо­гуць зра­зу­мець то­ль­кі спе­цы­яліс­ты. А гля­дач успры­мае ві­зу­аль­нае мас­тац­тва, ство­ра­ нае без опты­кі ў фі­зіч­ным сэн­се сло­ва, а зна­чыць пе­ра­ўва­саб­лен­не ў яго чыс­тым, бяс­пры­мес­ным вы­гля­дзе. Па­га­дзі­це­ся: за­ймац­ца жы­ва­пі­сам, не ма­ючы ні­яка­га ві­зу­аль­на­га во­пы­ту, — гэ­та пра­ект бу­ду­ча­га... Але гэ­тыя лю­дзі бу­ду­чы­ні на­ра­джа­ юцца ўжо ця­пер. «Цем­ра ва­кол» усплы­вае ў па­мя­ці. Гэ­та на­зва бе­ла­рус­ка­га да­ку­мен­та­ль­на­га фі­ль­ма рэ­жы­сёр­кі Анас­та­сіі Мі­раш­ні­чэн­ка, пры­све­ча­на­га не­ві­ душ­чым фут­ба­ліс­там з Ві­цеб­ска. Так скла­ла­ся,

што па­каз стуж­кі і вы­ста­ва су­па­лі па ча­се і па тэ­ме: не ма­ючы ні­якіх ві­зу­аль­ных ка­арды­нат, з «цем­рай ва­кол», лю­дзі на­ву­чы­лі­ся рэ­алі­зоў­ваць твор­чыя здо­ль­нас­ці ў спор­це і ў мас­тац­тве. Як гэ­та мо­жа быць? « Інк лю­зіў­н ы » зна­ч ыць...

Н

а жаль, у хлоп­цаў і дзяў­чат, якія з на­ра­ джэн­ня па­збаў­ле­ныя зро­ку, маг­чы­мас­ці ў вы­ба­ры пра­фе­сіі не­вя­лі­кія. Яны лю­дзі аку­рат­ныя, але за­мкнё­ныя і асця­рож­ныя, і ўвесь свой час пра­во­дзяць у ся­м’і. У іх ня­ма жыц­цё­ва­га дос­ве­ду той глы­бі­ні, што не­абход­ная ў мас­тац­ тве. Тыя ад­крыц­ці, якія яны змаг­лі зра­біць за час пра­цы пра­екта — а гэ­та ўся­го не­ка­ль­кі ме­ся­цаў, — на­рэш­це да­зво­лі­лі ім вы­ка­заць ся­бе: па сло­вах пед­аго­гаў, ра­бя­ты хоць і бян­тэ­жац­ца, ад­нак пра­яўля­юць ся­бе ве­ль­мі па-доб­ра­му і за­ці­каў­ле­ на. А ба­ць­кі ка­жуць, што яшчэ ня­даў­на не­ка­то­рыя не жа­да­лі на­огул ні­ку­ды ха­дзіць і не ха­дзі­лі.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія Друк, Улад Кор­неў ства­ра­юць аб­страк­тныя кар­ ці­ны з эле­мен­та­мі аплі­ка­цыі, да якіх і во­пыт­ныя аўта­ры пры­хо­дзяць не за­ўсё­ды і не ад­ра­зу. Як уз­ні­кае той вы­раз­ны рытм і ад­чу­ван­не ўсёй плош­чы па­лат­на, ві­да­воч­ныя ў пра­цах не­ві­ душ­чых аўта­раў? А іх па­чуц­цё пер­спек­ты­вы? А сам факт вы­ба­ру ко­ле­ру? Без уся­ля­кіх ага­во­рак адзна­чу тут ра­бо­ты Ган­ны Пляс­кач і Яны Смір­

но­вай. Не­ль­га не за­ўва­жыць агу­ль­ную ка­ла­рыс­ ты­ку экс­па­зі­цыі — яна яскра­вая, з ад­чу­ван­нем па­шы­рэн­ня пра­сто­ры. Так, усё гэ­та звык­лыя срод­кі, най­бо­льш пры­дат­ныя для за­да­чы, якую ста­віць пе­рад са­бой мас­так: зда­ва­ла­ся б, звы­ чай­ны ход рэ­чаў, але якім чы­нам не­ві­душ­чыя лю­дзі гэ­та ро­бяць?

5

«Lihtar»: сут­насць у тым, што свят­ло, ад­люс­тра­ва­ нае ад ка­ля­ро­вай па­вер­хні, ка­ду­ецца ў му­зыч­ны сіг­нал. Так урэш­це рас­паз­на­ецца ко­лер. Па­куль гэ­та про­стыя ме­ло­дыі, але тэх­ніч­на маг­чы­ма пра­па­на­ваць цэ­лыя му­зыч­ныя сэ­ ты — і джаз, і рок, і кла­сі­ку. (На­га­даю, што ўсё гэ­та — пры­ват­ная іні­цы­яты­ва, рэ­сур­сы якой аб­ме­жа­ва­ныя. За­тое ёсць сэнс аб­мяр­коў­ваць пер­спек­ты­вы!) Мож­на звяз­ваць му­зы­ку і так­ ты­ль­ныя ад­чу­ван­ні, нюх, аса­цы­яцыі з ко­ле­рам, рас­па­вя­даць гіс­то­рыі, але Іры­на і Сяр­гей пры­йшлі да вы­сно­вы, што вы­кла­даць у сту­дыі, у тра­ды­цый­ ным сэн­се сло­ва, ні­чо­га не па­трэб­на: «Мы пра­жы­ва­ем з ра­бя­та­мі іх ад­чу­ван­ні, іх но­ выя інта­рэ­сы, і яны ву­чац­ца па­зна­ваць но­вае. З рэ­штка­вым зро­кам усё гэ­та бы­ло б пра­сцей, але цал­кам і ад на­ра­джэн­ня не­ві­душ­чыя лю­дзі — гэ­та іншы свет, жыц­цё ў іншых вы­мя­рэн­нях. Квад­рат для іх — гэ­та куб, пе­ра­вес­ці яго на плос­касць, ад­чуць фор­му на плос­кас­ці ве­ль­мі скла­да­на. Пры гэ­тым здо­ль­нас­ці ва ўсіх роз­ныя: хто­сь­ці не мо­жа зу­сім, а хто­сь­ці ро­біць і да­бі­ва­ецца бо­льш скла­ да­най фор­мы. Пра­ца­ваць у роз­ных тэх­ні­ках так­ са­ма атрым­лі­ва­ецца па-роз­на­му. Ма­лод­шыя пі­

З да­п а­м о­гай ліч­ба­в ых тэх­на­л о­гій 1. Фрагмент экспазіцыі 2. Сяр­гей Бан­да­ро­віч. Інвер­сія. Па­лат­но, акрыл, плас­тык.

3. Кі­рыл Крэч­ка. К. Акрыл.

4. Ган­на Пляс­кач. Ад­люс­тра­ван­не. Акрыл.

5. Іван Пра­та­са­віц­кі. Ха­рак­тар. Акрыл.

6. Улад Кор­неў. Мая лі­та­ра. Акрыл.

7. Кі­рыл Крэч­ка. Акно. Акрыл.

8. Яна Смір­но­ва. Хва­ля­ван­не. Акрыл.

Зна­чыць, сту­дыя дае ім не то­ль­кі пра­кты­ку ўза­ ема­дзе­яння, але і дос­вед са­цы­ялі­за­цыі. Ад арт-тэ­ра­піі яго ад­дзя­ляе ў тым лі­ку та­кая не­ма­ла­важ­ная ака­ліч­насць: у мас­та­ка ёсць па­ трэ­ба ў мас­тац­тве і ў пер­спек­ты­ве маг­чы­масць за­раб­ляць з яго да­па­мо­гай; а ў арт-тэ­ра­піі ча­ла­ век зна­хо­дзіць для ся­бе пэў­ную гар­ма­ні­за­цыю, зні­жае ўзро­вень тры­во­гі і та­кім чы­нам мо­жа па­вы­сіць са­ма­ацэн­ку, стаць бо­льш упэў­не­ным. На сён­няш­ні дзень, ка­лі мас­та­кі то­ль­кі на­ра­ джа­юцца, мы ма­ем спра­ву і з ад­ным, і з іншым пра­цэ­са­мі. Най­прас­цей­шыя рэ­чы ад­кры­ва­юцца не­ча­ка­на: на­прык­лад, адзен­не (або са­да­ві­на) мае ко­лер. Бо­льш за тое, ко­ле­ры ўза­ема­дзей­ні­ча­юць, у пры­ват­нас­ці, на па­лат­не. Ра­ней, у звы­чай­ным жыц­ці не­ві­душ­чых лю­дзей, гэ­та не бы­ло ім па­трэб­на, не ўспры­ма­ла­ся і не ме­ла зна­чэн­ня! Гэ­тае ад­крыц­цё пры­вя­ло да ства­рэн­ня ка­ла­жаў, у якіх ко­лер і рэ­ль­еф прад­ме­та на па­лат­не ста­лі інстру­мен­та­мі мас­та­ка. Кі­рыл Крэч­ка, Кі­рыл

«М

ой муж лю­біць не­стан­дар­тныя за­да­чы: чым скла­да­ней, тым ве­ся­ лей, — рас­па­вя­дае Іры­на Бан­да­ ро­віч. — Ка­лі для дзі­ця­ці «ко­лер» — гэ­та то­ль­кі сло­ва, зна­чыць, мозг не ўмее яго рас­паз­на­ваць. І стаў­лен­не да ко­ле­ру цал­кам ад­сут­ні­чае. Ад­па­ вед­на, яго трэ­ба па­бу­да­ваць». Для гэ­та­га Сяр­гей рас­пра­ца­ваў спе­цы­яль­ную ма­бі­ль­ную пра­гра­му і не­вя­лі­кую пры­ла­ду

шуць па­стэл­лю, бо­льш ста­лыя — акры­лам. Па­куль яны не мо­гуць за­ймац­ца без на­шай пад­трым­кі (плюс да­па­мож­ныя пры­ла­ды: ма­ляр­ны скотч, ніт­ кі, кноп­кі і інш). І ву­чыц­ца ра­біць усё са­ма­стой­на мож­на бы­ло б не адзін год. Але фар­му­ля­ваць ідэі, аб­мяр­коў­ваць ко­ле­ры і іх злу­чэн­ні мы мо­жам ужо ця­пер. На­шым мас­та­кам пад­аба­ецца гу­ль­ня слоў, ка­лі яны пры­дум­ля­юць на­звы. Пад­аба­юцца твор­чыя за­да­чы, гу­мар і шчы­расць — усё гэ­та ве­ль­мі сап­раў­днае. Вя­до­ма, мы раз­ліч­ва­ем на про­да­жы — гэ­та да­па­маг­ло б мас­та­кам ад­чуць ся­бе смя­лей і раз­ ві­вац­ца пра­фе­сій­на. Кар­па­ра­тыў­ныя і пры­ват­ныя ка­лек­цы­яне­ры бы­лі б ве­ль­мі важ­ным склад­ні­ кам на­ша­га ася­род­дзя. Та­кія про­да­жы ў нас ужо ёсць: ад­на ІT-кам­па­нія на­бы­ла не­ка­ль­кі кар­цін для свай­го збо­ру. Час­тка срод­каў, атры­ма­ных ад про­да­жаў, по­йдзе ў да­бра­чын­ны фонд «Лас­ка­выя кры­лы» на раз­віц­цё пра­екта, час­тку атры­ма­юць не­ві­душ­чыя мас­та­кі. Анлайн-про­да­жы і аўкцы­ёны на роз­ных рэ­сур­сах — усё гэ­та ця­пер маг­чы­ма. Мы зы­хо­дзім з та­го, што свет мя­ня­юць лю­дзі, а ка­лі ча­каць, дык ні­ко­лі ні­чо­га не зме­ніц­ца». студзень, 2021

6

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лз ія ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

Со­нца на та­лер­цы Ке­ра­мі­ка Ула­дзі­мі­ра Кан­дру­се­ві­ча ў Ме­ма­ры­яль­ным му­зеі - май­стэр­ні За­іра Азгу­ра Але­на Ся­мё­на­ва

Вы­ста­ва «Со­нцас­та­янне» — гэ­та пер­шы экс­пе­ры­мент мас­та­ка з глі­най і ган­чар­ным ко­лам, але аўтар і ра­ней не аб­мя­жоў­ваў ся­бе ў вы­ба­ры ма­тэ­ры­ ялаў для ўва­саб­лен­ня ідэй: у па­пя­рэд­нім пра­екце ён пра­ца­ваў з жа­ле­зам і су­са­ль­ным зо­ла­там.

К

у­ра­тар пра­екта Ула­дзі­мір Па­рфя­нок адзна­чае су­вязь аб­ра­най аўта­рам фор­ мы з ра­мес­ніц­твам на пер­шым эта­пе ства­рэн­ня «па­лат­на», асно­вы для вы­яўлен­ча­га вы­каз­ван­ня, і ад­на­ча­со­ва з гэ­тым пра­цэс пе­ ра­клі­ка­ецца са змес­там пра­екта, яго сэн­са­вай час­ткай: «Раз­гля­да­ючы ке­ра­мі­ку Ула­дзі­мі­ра Кан­дру­се­ві­ча, мож­на ка­заць пра змеш­ван­не і па­шы­рэн­не жан­ра­вых меж­аў. Для бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва гэ­та ці­ка­ва і не­звы­чай­на. У пер­шую чар­гу гэ­тая не­звы­чай­насць за­клю­ча­ецца ў тым, што ён пра­цуе ў жан­ры пры­клад­но­га мас­тац­тва, а вось тое, што ён на­но­сіць на та­лер­кі, — гэ­та ўжо жы­ва­піс». Ула­дзі­мір Кан­дру­се­віч тлу­ма­чыць, што да гэ­тай тэх­ні­кі пры­йшоў не­ка­ль­кі га­доў та­му, хоць ідэю

«Мастацтва» № 1 (454)

вы­нош­ваў да­ўно: «Ма­тэ­ры­ял, як і пра­цэс ства­ рэн­ня ке­ра­мі­кі, сам па са­бе ўжо ня­се і цяп­ло пе­чы, і со­нца ста­ра­жыт­ных цы­ві­лі­за­цый, якія вы­най­шлі ган­чар­ны круг і аб­пал глі­ны». Пра­ект «Со­нцас­та­янне» — гэ­та пра­ца з глы­ бін­ны­мі архе­ты­па­мі, звя­за­ны­мі не то­ль­кі са сла­вян­скі­мі тра­ды­цы­ямі, але з усёй гіс­то­ры­яй ча­ла­ве­чай цы­ві­лі­за­цыі, што ро­біць іх інту­ ітыў­на зра­зу­ме­лы­мі і вя­до­мы­мі. Со­неч­ны дыск, на якім вы­яўля­юцца жа­но­чыя і муж­чын­скія воб­ра­зы, а так­са­ма воб­ра­зы мі­фа­ла­гіч­ных пер­са­на­жаў, ства­рае ілю­зію пры­на­леж­нас­ці да антыч­на­га све­ту, дзе з да­ па­мо­гай мас­тац­тва вёў­ся ле­та­піс падзей. У астра­но­міі со­нцас­та­янне — най­вы­шэй­шая кроп­ка зна­хо­джан­ня со­нца над га­ры­зон­там

Рэ­ц эн­з ія

у лет­ні час і са­мая ніз­кая кроп­ка ў зі­мо­вы. Па­хо­джан­не тэр­мі­на звя­за­на з тым, што пад­час гэ­тай з’я­вы вы­шы­ня па­ўдзён­на­га Со­нца над га­ ры­зон­там не­ка­ль­кі дзён амаль не змя­ня­ецца — Со­нца ні­бы ста­іць на мес­цы. У па­ган­скіх ку­ль­тах сла­вян і па­ўноч­ных на­ро­ даў со­нцас­та­янне ці «со­нца­ва­рот» лі­чы­лі­ся міс­тыч­ны­мі дня­мі, ча­сам важ­ных тран­сфар­ ма­цый­ных змен. Га­да­вы со­нца­ва­рот бе­ла­ру­сы адзна­ча­лі свя­там Іва­на Ку­па­лы. Ідэя пра­екта на­ра­дзі­ла­ся ў мас­та­ка ме­на­ві­та пад­час удзе­лу ў тра­ды­цый­ным свят­ка­ван­ні ку­па­льс­кай но­чы. Гэ­та пра­ект-на­зі­ран­не за тым, як ста­ра­жыт­ныя аб­ра­ды пра­рас­та­юць скрозь кан­фе­сіі і зна­хо­дзяць вод­га­лас у ме­га­по­лі­сах. У вы­ста­ве 30 кар­цін-та­ле­рак. Жоў­тыя дыс­кі

7

на цём­ным фо­не па сут­нас­ці ства­ра­юць кар­ту ру­ху со­нца па не­бе. Кам­па­зі­цый­на вы­ста­ву мож­на падзя­ліць на тры час­ткі. Цэн­тра­ль­ны круг, або па­рад пла­нет, з за­пра­шэн­нем гле­да­чоў стаць яго цэн­трам пры­цяг­нен­ня. Зле­ва пра­цы тэ­ма­тыч­на звя­за­ныя спар­тыў­на-фіз­ку­ль­тур­най тэ­ма­ты­кай. Спра­ва рас­кры­ва­ецца тэ­ма аб­ра­даў, ле­генд, све­ту каз­кі. Тут мож­на знай­сці ад­сыл­кі да ста­ра­жыт­наг­рэ­час­кіх пер­са­на­жаў, анё­лаў-за­ ха­ва­ль­ні­каў, фан­тас­тыч­ных ства­рэн­няў і ге­ро­яў бе­ла­рус­кіх аб­ра­даў. Ле­ген­ды і мі­фы пра­екта «Со­нцас­та­янне» рас­па­ вя­да­юць гіс­то­рыі па­ўлю­дзей-па­ўрыб, па­ўта­ра­ юць пад­анне пра аго­ле­ных пер­ша­лю­дзей і пра ма­гіч­ныя ры­ту­аль­ныя тан­цы. Ця­лес­насць, фі­гу­ ра­тыў­насць, так­ты­ль­насць ужо да­ўно зна­хо­дзяц­ ца ў фо­ку­се ўва­гі мас­та­ка. На кар­ці­нах — ідэ­аль­ ныя це­лы ба­гоў і ба­гінь, ні­бы за­фік­са­ва­ныя на чор­на-бе­лую плён­ку. Та­кая не­ча­ка­ная сэн­са­вая тран­сфар­ма­цыя з антыч­на­га ў су­час­нае ад­хі­ляе ідэю існа­ван­ня ідэ­аль­ных це­лаў дзе-не­будзь акра­мя мі­фа­ла­гіч­на­га кан­тэк­сту. Су­час­ны Эдэм, якім яго па­каз­вае Ула­дзі­мір Кан­дру­се­віч, — гэ­ та міф пра не­існу­ючы ідэ­ал, вяр­тан­не ў цёп­лы свет каз­кі, успа­мі­ны пра дзі­ця­чы свет, за­мкнё­ны ўнут­ры со­неч­на­га ко­ла.

студзень, 2021

8

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Агляд

Ідыш­скае су­час­нае мас­тац­тва Яўген Фікс

Джэф­ры Шэн­длер у кні­ зе «Adventures in Yiddishland Postvernacular Language and Culture» («Пры­го­ды ў Ідыш­лан­ дыі: по­ствер­на­ку­ляр­ныя мо­ва і ку­ль­ту­ра») адзна­чае, што з 1970-х па све­це ста­ла рас­паў­сю­джвац­ца но­вая, у асноў­ным по­ст­нацыя­­ наль­­ная, ідыш­ская ку­ль­ту­ра, пра­явы якой мож­на за­фік­са­ваць у не­ча­ка­ных мес­цах. Гэ­тая з’ява на­ўпрост звя­за­ная са свец­кай тра­ды­цы­яй, якая за­ра­дзі­ла­ся яшчэ да Дру­гой сус­вет­най вай­ны ў Ві­ль­ні, Вар­ша­ве, Кі­еве, Мін­ску, Мас­кве, Нью-Ёрку і іншых цэн­т­ рах яўрэй­скай ку­ль­ту­ры.

1. Авія Мур. Анёл лі­тар. Па­вод­ле дрэ­ва­ры­ту Са­ры Го­ра­віц. Фо­та. 2008.

2. Штэр­на Гол­дблум. Бен­джы. Фо­та. 2018.

3. Эла Пан­ізоў­ская-Бер­ге­ль­сон. Пра­ект «Мой па­пя­ро­вы мост». 2019.

4. Арнт Бек. Се­рыя «Бер­лін­скі дзед». 2019.

5. Штэр­на Гол­дблум. Ана­нім. Фо­та. 2018.

«Мастацтва» № 1 (454)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Агл яд

9

Н

о­вую ідыш­скую ку­ль­ту­ру ства­ра­ла па­сля­ ва­еннае па­ка­лен­не мас­та­коў і на­ву­коў­цаў яўрэй­ска­га і не­яўрэй­ска­га па­хо­джан­ня. Час­та яны ад­кры­ва­лі для ся­бе ідыш на­ноў, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы яго для ку­ль­тур­най вы­твор­ час­ці — у асноў­ным для ства­рэн­ня тэ­атра­ль­ных па­ста­но­вак, му­зыч­ных і лі­та­ра­тур­ных тво­раў — у якас­ці вы­раз­на­га срод­ку або па­ве­дам­лен­ня. Гэ­тая ку­ль­ту­ра вы­крыш­та­лі­за­ва­ла­ся ў эпо­ху па­лі­ты­кі ідэн­тыч­нас­ці 1990-х і 2000-х. Яе аван­ гард — по­стма­дэр­ніс­цкі, гіб­рыд­ны, пра­грэ­сіў­ны, гу­ма­ніс­тыч­ны фе­но­мен. Но­вы ку­ль­тур­ны ідыш пры­ві­таў з’яў­лен­не су­час­ных тэм і форм, што ра­ней лі­чы­лі­ся та­бу­ява­ны­мі (на­прык­лад, ген­ да­ру і сэк­су­аль­нас­ці), за­хоў­ва­ючы пры гэ­тым пры­хі­ль­насць тра­ды­цый­ным ідэ­ям роў­нас­ці і са­цы­яль­най спра­вяд­лі­вас­ці. Гэ­тая ўза­ема­су­вязь ад­кры­ла маг­чы­мас­ці для з’яў­лен­ня квір-ідыш­ кай­та, твор­час­ці Энта­ні Рас­эла, які аб’­яднаў у са­бе афра­аме­ры­кан­скую і яўрэй­скую тра­ды­цыі, но­вай па­ста­ноў­кі «У ча­кан­ні Га­до» на ідыш ды іншых ку­ль­тур­ных з’яў. Но­вы ідыш азна­чаў пе­ра­ход ад на­цы­яна­ль­най ку­ль­ту­ры ўсход­не­еўра­пей­ска­га яўрэй­ства да куль­ту­ры ад­кры­тай. Пра­цу­ючы з мнос­твам сю­ жэ­таў і мас­тац­кіх фор­маў, ён ві­тае ў сва­іх ко­лах твор­чых лю­дзей з роз­ным бэк­граў­ндам і з роз­ ных са­цы­яль­ных ася­род­дзяў.

студзень, 2021

10

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Агляд

Ідыш­скае су ­ч ас­н ае мас­тац­тва? Ка­лі ві­ды твор­час­ці, што не­пас­рэд­на пра­цу­юць з мо­вай — лі­та­ра­ту­ра, му­зы­ка і тэ­атр, — на­ту­­ раль­­ным чы­нам ста­лі асноў­ны­мі фор­ма­мі но­вай ідыш­скай ку­ль­ту­ры, то з ві­зу­аль­ным мас­тац­т­ вам па­ўста­юць пы­тан­ні. У якой сту­пе­ні і ў якіх фор­мах ідыш па­ві­нен пры­сут­ні­чаць у тво­ры, каб яго мож­на бы­ло ад­нес­ці да ідыш­ска­га су­час­на­га арту? Ці гэ­та мае быць пра­ца, у якой у той ці іншай фор­ме вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца мо­ва — у тэкс­це, арна­мен­та­ва­ны­мі ўзо­ра­мі лі­тар — на­­ прыклад, у жан­ры ві­дэа ці саўнд-інста­ля­цыі або пер­фор­ман­су? Я пра­па­ную лі­чыць «су­час­ным ві­зу­аль­ным мас­ тац­твам на мо­ве ідыш» лю­бы твор су­час­на­га мас­тац­тва, які свя­до­ма ства­ра­ецца мас­та­ком як пра­ект но­вай ідыш­скай ку­ль­ту­ры. Аўтар мо­жа аль­бо не­пас­рэд­на ка­рыс­таць мо­ву ідыш, фор­мы, сю­жэ­ты, тэ­мы ідыш­скай/яўрэй­скай ку­ль­ту­ры Усход­няй Еўро­пы, аль­бо быць з імі звя­за­ны апас­род­ка­ва­на і пры гэ­тым зна­хо­дзіц­ца ў ды­яло­гу з мо­ва­мі і ку­ль­ту­ра­мі сва­іх су­се­дзяў і све­ту ў цэ­лым. «Мастацтва» № 1 (454)

Вы­ста­ва су­час­ных бер­лін­скіх мас­та­коў Арнта Бе­ка і Элы Пан­ізоў­скай-Бер­ге­ль­сон «Di farbloyte feder | Berliner zeydes», што пра­йшла мі­ну­лым ле­там у га­ле­рэі ZeitZone ў Бер­лі­не, з’яў­ля­ецца пры­кла­дам та­кой пра­кты­кі су­час­на­га іды­шс­ка­га мас­тац­тва. Эла Пан­ізоў­ская-Бер­ге­ль­сон, якая на­ра­дзі­ла­ся ў Мас­кве і вы­рас­ла ў Ізра­ілі, за­йма­ецца гіб­рыд­най ка­ліг­ра­фі­яй. Яе ці­ка­віць тое, «што ад­бы­ва­ецца са сло­ва­мі і ска­за­мі, ка­лі вы змя­ня­еце мо­ву ці алфа­віт». Яе пра­ца ство­ра­на на асно­ве вер­ша на ідыш «Мой па­пя­ро­вы мост» Ка­дзі Ма­ла­доў­скай. На гэ­тым на­сцен­ным рос­пі­се мас­тач­ка пі­ша верш антыч­ным ста­ра­жыт­на­яўрэй­скім шрыф­ там, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы яркія асноў­ныя ко­ле­ры, што са­мо па са­бе з’яў­ля­ецца ра­ды­ка­ль­ным жэс­там, уліч­ва­ючы стан­дар­тны мо­нах­ра­ма­тызм мас­тац­тва на яўрэй­скую тэ­ма­ты­ку, ство­ра­на­га па­сля Ха­ла­кос­ту, — пра раз­бу­рэн­не і знік­нен­не цы­ві­лі­за­цыі яўрэ­яў-ашке­на­зі ў Еўро­пе. «Ка­лі мы вяр­та­ем ідыш да жыц­ця, у су­час­насць і бу­ду­чы­ ню, то лепш ра­біць гэ­та ў ко­ле­ры, каб па­зба­віц­ ца ад гэ­та­га кляймa і гэ­тай сум­най і тра­гіч­най чор­на-бе­лай эстэ­ты­кі», — лі­чыць Эла. Вы­яўлен­не па­этыч­на­га тэк­сту Ма­ла­доў­скай, якая са­ма бы­ла

да­лё­кая ад рэ­лі­гіі, антыч­ным ста­ра­жыт­на­яўрэй­ скай шрыф­там ад­сы­лае да вы­то­каў юда­ізму і, маг­чы­ма, з’яў­ля­ецца свед­чан­нем траў­мы ўсход­не­еўра­пей­ска­га яўрэй­ства ў ХХ ста­год­дзі, якая рап­тоў­на пе­ра­тва­ры­ла ідыш­скі се­ку­ля­рызм па­чат­ку ХХ ста­год­дзя, ка­лі­сь­ці по­ўны энер­гіі і жыц­ця, у не­зва­рот­на стра­ча­ную ста­ра­жыт­насць. У ра­ботax Арнта Бе­ка, мас­та­ка, які на­ра­дзіў­ся ў Бер­лі­не ў 1973 го­дзе, су­мяш­ча­юцца воб­ра­зы да­ку­мен­та­ль­ных фо­та­здым­каў яўрэй­ска­га жыц­ця ў Еўро­пе па­чат­ку ХХ ста­год­дзя і тэкст на ідыш. І воб­ра­зы, і тэкст вы­ка­на­ныя ў яркіх ко­ле­рах, што пад­ры­вае на­шы ўяў­лен­ні аб чор­на-бе­лай га­ме як адзі­на на­леж­най для пе­рад­ачы па­чуц­ця стра­ты, якое мы аса­цы­юем з да­ку­мен­та­ль­ны­мі фа­таг­ра­фі­ямі жыц­ця яўрэ­яў да Ха­ла­кос­ту. Ра­бо­ты Бе­ка пра­па­ноў­ва­юць іншы тып ме­ма­ры­ ялу: яркі і кар­на­ва­ль­ны, які мо­жа за­бяс­пе­чыць пра­цяг ку­ль­ту­ры праз ужо існу­ючыя не­ча­ка­ныя фор­мы. Тэкст на ідыш для сва­іх ра­бот Бек бя­рэ з тэ­ма­тыч­на звя­за­ных з Бер­лі­нам і Гер­ма­ні­яй вер­шаў Мой­шэ Ку­ль­ба­ка і Аўро­ма Суц­ке­ве­ра. Не­ка­то­рыя з гэ­тых вер­шаў ні­ко­лі не пе­ра­кла­ да­лі­ся з іды­ша, па­куль Бек не пры­ўнёс іх у свае мас­тац­кія пра­екты. Сю­ды ўва­хо­дзіць і «Бран­дэн­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Агл яд

11

Па­м іж на­ц ы­я на­л ь­н ай тра­д ы­ц ы­я й і інтэр­сек­цы­я на­л ь­н ас­ц ю Су­час­нае ідыш­скае мас­тац­тва акту­алі­зуе та­кія пы­тан­ні, як гіб­рыд­насць, асі­мі­ля­цыя, аўтэн­тыч­ насць, эсэн­цы­ялізм і ку­ль­тур­ная апрап­ры­яцыя, ува­саб­ляе агу­ль­ную ад­кры­тасць но­вай ку­ль­ту­ ры, якая ві­тае яўрэй­скіх і не­яўрэй­скіх дзея­чаў і лю­быя сю­жэ­ты і фор­мы, што кан­цэп­ту­аль­на, ві­зу­аль­на ці іншым чы­нам уста­лёў­ва­юць су­вязь з мо­вай і ку­ль­ту­рай. Гэ­та мас­тац­тва тран­стэ­ры­ та­ры­яль­нае, ад­на­ча­со­ва кан­фе­сій­нае і свец­кае, этніч­нае і інтэр­сек­цы­яна­ль­нае, тра­ды­цый­нае і сін­тэ­тыч­нае, тут ідэн­тыч­насць усход­не­еўра­ пей­ска­га яўрэй­ства су­існуе з гу­ма­ніс­тыч­ны­мі каш­тоў­нас­ця­мі, якія не з’яў­ля­юцца спе­цы­фіч­ны­мі для пэў­на­га на­ро­да. Су­час­нае ідыш­скае мас­тац­тва не пры­знае фан­та­зіі по­стна­цы­яна­ль­ных но­сь­бі­таў ідыш­скай ку­ль­ту­ры. Ніх­то не мо­жа прэ­тэн­да­ваць у ім на прэ­ра­га­ты­вы. Яго межы ад­кры­тыя і ру­хо­мыя. Яно цал­кам за­ле­жыць ад вы­ба­ру яго ства­ра­ль­ні­ каў і ві­тае раз­на­стай­насць ку­ль­тур­ных фор­маў, спры­яе між­ку­ль­тур­на­му аб­ме­ну па ўсім све­це і пад­трым­лі­вае ўні­вер­са­ліс­цкія па­мкнен­ні XX ста­год­дзя. Су­час­нае ідыш­скае мас­тац­тва «пры­свой­вае» ад­кры­тыя і змен­лі­выя межы тра­ды­цый­най ашке­наз­скай ку­ль­ту­ры Усход­няй Еўро­пы. Яно на­ста­ль­гуе па ідыш­скай ку­ль­ту­ры мі­ну­ла­га і ад­на­ча­со­ва ад­маў­ляе яе; яго стаў­лен­не да бу­ду­чы­ні мож­на на­зваць на­сця­ро­жа­ным і ў той жа час по­ўным энту­зі­язму. Яно змяш­чае ў сва­ім цэн­тры ча­ла­ве­ка. бур­гскі тор» («Бра­ндэн­бур­гская бра­ма») Суц­ке­ ве­ра, і дзён­нік яго на­вед­ван­ня Нюр­нбер­гска­га пра­цэ­су ў 1945—1946 га­дах. У асно­ве пра­кты­кі Авіі Мур — пер­фор­манс і ідыш­скі та­нец/рух, ад­нак яна час­та ўдзе­ль­ні­чае і ў да­след­чых пра­ектах, у ства­рэн­ні да­ку­мен­ таль­ных і гу­ль­ня­вых фі­ль­маў. Ка­ра­ні яе твор­чай пра­кты­кі зна­хо­дзяц­ца ў ідыш­скім тэк­сце, як, на­прык­лад, у яe пра­екце «Анёл лі­тар». Па­чат­кам праекта ў 2006 го­дзе стаў ма­лю­нак Са­ры Го­ра­ віц, які па­каз­вае дзяў­чы­ну, што пра­кла­дае са­бе шлях праз алеф-бейс (ідыш­скі алфавіт) — ме­ та­фа­ру пад­арож­жа ў ку­ль­ту­ру. Пра­ект скла­да­ ецца з пер­фар­ма­тыў­ных да­сле­да­ван­няў, якія да­ку­мен­ту­юцца на фо­та і ві­дэа. «Анёл лі­тар» так­са­ма рэ­алі­зу­ецца з да­па­мо­гай ма­люн­каў, рэ­кві­зі­ту, тэк­сту і му­зы­кі. «Анёл лі­тар» уклю­чае со­ль­ныя пра­цы Мур (вы­ву­чэн­не ру­ху, фа­таг­ра­ фія, дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­ное мас­тац­тва, кнігa мас­та­ка), а так­са­ма ка­ла­ба­ра­цыі з іншы­мі (рух, му­зы­ка, лі­та­ра­ту­ра, фа­таг­ра­фія). Па сло­вах Мур, «Анёл лі­тар» пра тое, што мы но­сім на­шу «асо­бу на па­вер­хні на­ша­га це­ла», «на на­шай ску­ры». Чы­каг­ская мас­тач­ка Штэр­на Гол­дблум за­ свед­чвае цяж­кас­ці і скла­да­нас­ці су­мяш­чэн­ня

яўрэй­скай і ЛГБТ+ ідэн­тыч­нас­цей. Яна раз­гля­дае дос­вед квір­ных лю­дзей — вы­хад­цаў з тра­ды­ цый­ных яўрэй­скіх арта­дак­са­ль­ных су­по­лак, якім да­во­дзіц­ца шу­каць хіс­ткі ба­ланс па­між рэ­алі­за­ цы­яй сва­ёй сэк­су­аль­най ары­ента­цыі і ген­дар­ най ідэн­тыч­нас­ці і пры­нцы­па­мі і пра­кты­ка­мі арта­дак­са­ль­на­га іўда­ізму. У на­зве свай­го пра­екта Штэр­на Гол­дблум ужы­ла га­ма­фоб­ную ла­янку «фей­ге­ле», якая лі­та­ра­ль­на азна­чае «птуш­ка», сло­ва, што па­каз­вае як на квір­насць гэ­тых яўрэ­яў, так і на іх «уцё­кі» з су­ по­лак. Су­час­ныя скрут­кі То­ры ў інста­ля­цыі «Фей­ ге­лес» зроб­ле­ныя ўруч­ную і ўклю­ча­юць у ся­бе фа­таг­ра­фіі і інтэр­в’ю з бы­лы­мі арта­дак­са­ль­ны­мі яўрэ­ямі-квір, а так­са­ма ты­мі, якія «спра­бу­юць знай­сці спо­са­бы інтэг­ра­ваць свае гіс­та­рыч­ныя ся­мей­ныя тра­ды­цыі са сва­ёй сэк­су­аль­нас­цю і ген­да­рам». Кож­ны скру­так раз­гор­ну­ты ў роз­най сту­пе­ні, ад­люс­троў­ва­ючы роз­ныя ўзроў­ні ад­кры­тас­ці. Фа­таг­ра­фіі суб’­ектаў, што ўсё яшчэ не ідэн­ ты­фі­ку­юцца ад­кры­та як ЛГБТ+, за­хоў­ва­юцца ў асобных за­кры­тых скрут­ках. Не­ка­то­рыя парт­рэ­ты па­ка­за­ны то­ль­кі час­тко­ва, у той час як іншыя — цал­кам.

Ідыш­ская кан­тэм­п а­ра­л ь­н асць Фор­мы ідыш­ска­га мас­тац­тва рэ­прэ­зен­ту­ юць су­час­нае яўрэй­скае жыц­цё. У той жа час гэ­тае мас­тац­тва вы­сту­пае су­праць пры­му­су да кан­тэм­па­ра­ль­нас­ці шля­хам «шо­ка­вай тэ­ра­піі» гвал­тоў­най ма­дэр­ні­за­цыі. Ідыш­ская ку­ль­ту­ра не мае па­трэ­бы ў пры­вя­дзен­ні да імпе­ры­яліс­тыч­ ных «стан­дар­таў» су­час­най ку­ль­тур­най ге­ге­мо­ніі. Ня­ма не­абход­нас­ці пе­ра­кла­даць фор­мы і тэ­мы ку­ль­тур­най ге­ге­мо­ніі на ідыш або зна­хо­дзіць для іх свае экві­ва­лен­ты. Су­час­нае ідыш­скае мас­тац­тва па­він­на раз­ві­вац­ца ў ад­па­вед­нас­ці са сва­ёй унут­ра­най ло­гі­кай для прэ­зен­та­цыі ўні­ка­ль­най шмат­мер­най су­час­нас­ці. Нам не па­трэб­ны «аб­страк­тны экс­прэ­сі­янізм на іды­шы» або «рэ­ля­цый­ная эстэ­ты­ка на іды­шы». Нам па­трэб­ныя фор­мы су­час­на­га мас­тац­тва. І фор­мы гэ­тыя зна­хо­дзяц­ца ў ста­дыі ста­наў­лен­ня. Не пры­зна­ючы дык­тат ку­ль­тур­на­га імпе­ры­яліз­му, гэ­тае мас­тац­тва ад­кры­та для ўся­го пра­грэ­сіў­на­га. Гэ­та мас­тац­тва міг­ран­таў, ды­яспар і кас­ма­па­лі­таў. Яно рэ­прэ­зен­та­тыў­нае, ма­дэр­ніс­цкае, ма­ну­мен­ та­ль­нае, эфе­мер­нае, ка­лек­тыў­нае, пер­фар­ма­ тыў­нае. Яму ўлас­ці­выя не­ве­ра­год­ныя ко­ле­ры, вы­тан­ча­насць фор­маў і ру­хо­масць меж­аў. студзень, 2021

12

Рэ­ц эн­з ія

Вуч­ні Фер­ды­нан­да Руш­чы­ца з Беларусі Надзея Уса­ва

12 снеж­ня 1919 го­да — маг­чы­ма, са­мы важ­ны дзень у жыц­ці мас­та­ка Фер­ ды­нан­да Руш­чы­ца. У раз­гар са­вец­ка-поль­скай вай­ны споў­ні­ла­ся яго за­ па­вет­ная ма­ра — у Ві­ль­ні пры ўні­вер­сі­тэ­це імя Стэ­фа­на Ба­то­рыя ад­крыў­ся фа­ку­ль­тэт пры­го­жых мас­тац­тваў. Гэ­та быў леп­шы пад­ару­нак да яго бу­ду­ча­ га 50-га­до­ва­га юбі­лею

Б

у­ды­нак фа­ку­ль­тэ­та зна­хо­дзіў­ся ў ра­ман­тыч­ ным кут­ку го­ра­да — у ад­ноў­ле­ным ста­ра­ жыт­ным Бер­нар­дын­скім кляш­та­ры по­бач з га­тыч­ным са­бо­рам свя­той Ган­ны. Ні ў ад­ным поль­скім уні­вер­сі­тэ­це не бы­ло та­ко­га фа­ку­ль­тэ­ та, за­ўсё­ды Ака­дэ­міі мас­тац­тваў існа­ва­лі асоб­на і не­за­леж­на. Акра­мя бы­ло­га Ві­лен­ска­га ўні­вер­сі­ тэ­та, за­кры­та­га цар­скі­мі ўла­да­мі ў 1832 го­дзе. Ста­рая тра­ды­цыя Ві­лен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та праз 90 га­доў бы­ла ўзноў­ле­ная і пра­цяг­ну­тая дзя­ ку­ючы энер­гіі Фер­ды­нан­да Руш­чы­ца. Ён на­ват пры­ду­маў на­зву ўні­вер­сі­тэ­та ў го­нар караля Стэ­ фа­на Ба­то­рыя, які заснаваў яго ў 1579 годзе. Вы­ дат­ны мас­так Руш­чыц ад­на­га­лос­на быў аб­ра­ны пер­шым дэ­ка­нам фа­ку­ль­тэ­та. Ужо не трэ­ба бы­ло пры­ста­соў­вац­ца да пра­грам мас­тац­кіх ака­дэ­мій Вар­ша­вы і Кра­ка­ва, у якіх ён да гэ­та­га не­ка­ль­кі га­доў вы­кла­даў, але не пры­жыў­ся. За­раз мож­на сме­ла ўва­саб­ляць сваю ўлас­ную мас­тац­кую на­ва­тар­скую пра­гра­му. Фа­ку­ль­тэт пры­го­жых мас­тац­тваў па­ві­нен быць не про­ста ўста­но­вай вы­шэй­шай мас­тац­кай ад­ука­цыі, а куль­­тур­ным цэн­трам Ві­ль­ні, уся­го краю.

«Мастацтва» № 1 (454)

Руш­чыц ха­цеў ба­чыць вы­клад­чы­ка­мі леп­шых мас­та­коў Поль­шчы — ства­рыць згур­та­ва­ны ка­лек­тыў пед­аго­гаў. Як ко­мі­ва­яжор ён ехаў у Вар­ша­ву і Кра­каў, каб кож­на­га з вы­бра­ных ім мас­та­коў за­пра­сіць аса­біс­та. Мно­гія зга­джа­ лі­ся, але пра­ца­ва­лі ня­доў­га аль­бо ад­маў­ля­лі­ся ў апош­нюю хві­лі­ну, па­куль не склаў­ся ка­лек­тыў пед­аго­гаў, мно­гіх з якіх ён ве­даў яшчэ па almamater — Пе­цяр­бур­гскай Ака­дэ­міі мас­тац­тваў. Так бы­лі за­про­ша­ныя ву­чань Бур­дэ­ля Ба­ляс­лаў Ба­ль­ зу­ке­віч, Аляк­сандр Штур­ман, Бе­не­дыкт Ку­біц­кі — ву­чань Рэ­пі­на, по­тым — Лю­да­мір Слян­дзін­скі, фа­тог­раф Ян Бул­гак. Гэ­та бы­ло су­зо­р’е яркіх інды­ві­ду­аль­нас­цей, якія не за­ўсё­ды спа­лу­ча­лі­ ся раз­ам, але Руш­чыц змог ства­рыць асаб­лі­вую сяб­роў­скую гар­ма­ніч­ную атмас­фе­ру, што пан­ава­ ла на ка­фед­рах. Пра­фе­са­ры не то­ль­кі асця­рож­на пе­рад­ава­лі вуч­няў з рук на ру­кі — кож­ны ста­раў­ ся пры­шча­піць свой по­гляд на мас­тац­тва. Важ­ным но­ва­ўвя­дзен­нем, на якім на­стой­ваў Руш­чыц, быў ад­ука­цый­ны цэнз: на­яўнасць у вуч­няў атэс­та­та ста­лас­ці — па­свед­чан­ня аб за­ кан­чэн­ні шко­лы або гім­на­зіі, што ра­ней ні­дзе не

пра­кты­ка­ва­лі­ся, бо пры­ма­лі ўсіх жа­да­ючых, якія час­та не ве­да­лі асноў гу­ма­ні­тар­най ад­ука­цыі. Хто не меў та­кой ад­ука­цыі, мог стаць во­ль­ным слу­ха­чом. На фа­ку­ль­тэ­це вы­кла­да­ла­ся мно­га тэ­арэ­тыч­ных дыс­цып­лін уні­вер­сі­тэц­ка­га скла­ду, та­му пад­рых­тоў­ка бы­ла не­абход­ная. Гэ­тае ра­ шэн­не Руш­чы­ца аб агу­ль­най ад­ука­цыі з ча­сам пры­муць усе мас­тац­кія ВНУ Поль­шчы. Руш­чыц імкнуў­ся ўва­со­біць у жыц­цё тып уні­ вер­са­ль­на­га мас­та­ка — без ра­ней­шай стро­гай спе­цы­ялі­за­цыі. Па­вод­ле пра­гра­мы, усе па­він­ны бы­лі ву­чыц­ца ма­люн­ку, жы­ва­пі­су, ску­льп­ту­ры, ткац­тву, гра­вю­ры, а так­са­ма кам­па­зі­цыі лі­та­ры — ка­ліг­ра­фіі. Ву­чы­лі і тэ­орыі — гіс­то­рыю мас­тац­тва, кла­січ­ную архе­ало­гію, асно­вы плас­тыч­на­га фар­ма­ван­ня, ана­то­мію, тэх­ні­ку жы­ва­пі­су, ды­дак­ты­ку ма­люн­ка, пер­спек­ты­ву, пра­екта­ван­не інтэр’ераў, кан­сер­ва­ цыю по­мні­каў ста­ра­жыт­нас­цей. Мер­ка­ва­ла­ся, што трэ­ба даць сту­дэн­там шы­ро­кі спектр маг­чы­мас­ цей, а яны са­мі бу­дуць вы­ра­шаць, кім ім ляг­чэй і зруч­ней пра­ца­ваць: аль­бо кніж­ным гра­фі­кам, аль­бо на­стаў­ні­кам ма­ля­ван­ня, аль­бо рэ­стаў­ра­ та­рам (та­ды га­ва­ры­лі «кан­сер­ва­та­рам»), аль­бо фа­тог­ра­фам ці гіс­то­ры­кам мас­тац­тва. Мно­гіх прад­ме­таў не вы­кла­да­лі ні ў ад­ной iншай мас­ тац­кай уста­но­ве Поль­шчы. Ву­чы­лі­ся пра­ктыч­на ўвесь дзень: з 9 да 14 за­йма­лі­ся жы­ва­пі­сам, дзве га­дзі­ны на пе­ра­пы­нак, з 4 да 6 ве­ча­ра — ма­лю­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

нак, да 8 ве­ча­ра — тэ­орыя. Сеў­рук, ад­нак, лі­чыў, што хоць гэ­та і па­шы­ра­ла ве­ды, але бы­ло па­вяр­ хоў­на, на ўсё не ста­ва­ла ча­су. Пры­нцы­по­ва важ­на бы­ло і па­шы­рыць кру­га­ гляд сту­дэн­таў, па­сы­ла­ючы іх на ста­жы­роў­кі ў іншыя поль­скія ака­дэ­міі і на­ват іншыя кра­іны: па­жа­да­на ў Іта­лію і Фран­цыю. Не на 6 га­доў, як у Пе­цяр­бур­гу, але хоць бы на не­ка­ль­кі ме­ся­цаў ці тыд­няў... І га­лоў­нае — вы­ха­ваць мясц­овы па­тры­ятызм, ства­рыць сваё кра­ёвае мас­тац­тва, за­сна­ва­нае на ра­ман­ты­цы, па­эты­цы і гіс­то­рыі Краю, які апе­лі Ад­ам Міц­ке­віч і Ула­дзіс­лаў Сы­ра­ком­ля. Як пра­фе­сар ка­фед­ры пей­за­жа і на­цюр­мор­та, Руш­чыц ма­рыў пра ства­рэн­не ад­мет­най «ві­лен­ скай пей­заж­най шко­лы» са сва­ім на­стро­ем, але праз роз­ныя інды­ві­ду­аль­нас­ці. Са­мае га­лоў­нае, што ўспа­мі­на­лі ўсе сту­дэн­ ты, — асаб­лі­вая твор­чая атмас­фе­ра пад­трым­кі і ўза­ема­ра­зу­мен­ня, якая пан­ава­ла на фа­ку­ль­тэ­це. Пед­аго­гі і сту­дэн­ты кан­так­та­ва­лі як ка­ле­гі, пата­ва­рыс­ку. Слян­дзін­скі, на­прык­лад, пад­ыхо­дзіў да сту­дэн­та, зда­роў­каў­ся за ру­ку і та­ды па­чы­наў ка­рэк­ту — збо­ку, на па­лях тво­ра сту­дэн­та, што асаб­лі­ва адзна­ча­ла­ся як па­ва­га. Яны раз­ам свят­ ка­ва­лі дні на­ра­джэн­ня, тан­чы­лі на сту­дэн­цкіх ве­ ча­ры­нах, да­па­ма­га­лі не­ма­ёмным ма­тэ­ры­яль­на, як Штур­ман ці Ба­ль­зу­ке­віч (так у сту­дэн­цкія га­ды Шыш­кін па­зы­чаў гро­шы Руш­чы­цу). Руш­чыц та­ды

не ве­даў, што на­ступ­ныя не­ка­ль­кі га­доў ён бу­дзе зма­гац­ца за за­ха­ван­не гэ­та­га фа­ку­ль­тэ­та, які пе­ры­ядыч­на імкну­лі­ся за­чы­ніць чы­ноў­ні­кі Мі­ ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры з Вар­ша­вы. Яны да­ма­га­лі­ся ства­рыць «на­рма­ль­ную» Ака­дэ­мію мас­тац­тваў і не пры­ма­лі яго до­ва­даў за­ха­ван­ня да­ўніх тра­ды­ цый Ві­лен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та. Вар­ша­ва пад­азро­ на гля­дзе­ла на яго на­ма­ган­ні і не спя­ша­ла­ся з да­па­мо­гай, але ў рэ­шце рэшт Руш­чыц здо­леў на­ ста­яць на сва­ім. Фа­ку­ль­тэт пры­го­жых мас­тац­тваў на­зы­ва­лі «ві­лен­скай ана­ма­лі­яй». Хоць шмат кры­ ві сап­са­ва­лі яму пе­ры­ядыч­на ўзні­ка­ючыя чут­кі аб за­крыц­ці фа­ку­ль­тэ­та. Ка­лі б не пад­трым­ка «на­ча­ль­ні­ка дзяр­жа­вы» Юза­фа Піл­суд­ска­га, які меў сан­ты­мент да Ві­ль­ні і не­ча­ка­на вы­явіў­ся са­юзні­кам Руш­чы­ца, усе на­ма­ган­ні пер­ша­га дэ­ка­на бы­лі б мар­ны­мі. Аўта­ры­тэт Фер­ды­нан­да Руш­чы­ца, яго ста­но­віш­ча «мас­тац­ка­га дык­та­ та­ра» Ві­ль­ні, яго су­вя­зі і ўмен­не да­маў­ляц­ца з са­мы­мі роз­ны­мі лю­дзь­мі вы­ра­та­ва­лі фа­ку­ль­тэт. Руш­чыц бяс­кон­ца пра­во­дзіў экс­кур­сіі па го­ра­дзе для за­меж­ных дэ­ле­га­цый, ка­лі яго пра­сі­лі ўла­ды (а ён быў вы­дат­ным экс­кур­са­во­дам), так што фа­ку­ль­тэт час­та на­зы­ва­лі «фі­лі­ялам Мі­ніс­тэр­ства за­меж­ных спраў Поль­шчы». Ён, на шчас­це, не ве­даў, што век уні­вер­сі­тэ­та бу­дзе ня­доў­гім — уся­го 20 год. Твор­ца не да­жыў да 1940-га, ка­лі на мес­цы фа­ку­ль­тэ­та мас­тац­тва ў Літ­ве па­ўста­не Лі­тоў­ская ака­дэ­мія мас­тац­тваў,

13

а сту­дэн­таў факультэта прыгожых мастацтваў пе­ра­вя­дуць да­вуч­вац­ца ў Коў­на. Па­ра­зва­жа­ем, ці змог Фер­ды­нанд Руш­чыц за 20 га­доў ства­рыць асоб­ную ві­лен­скую шко­лу і як яго ме­то­ды­ка ад­бі­ла­ся на мас­тац­тве бе­ла­рус­ка­га ася­род­ка. Сту­д эн­ты - бе­л а­ру­с ы — вуч­н і Руш­чы­ц а

«Н

аш фа­ку­ль­тэт быў асаб­лі­вы, усе на­­ цыя­на­ль­нас­ці ад­чу­ва­лі там ся­бе раў­ на­праў­ны­мі, — успа­мі­наў Мі­хась Сеў­ рук. — Руш­чыц ста­віў­ся да ўсіх ад­но­ль­ка­ва, ні­ко­лі не ра­біў роз­ні­цы па­між бе­ла­ру­сам, па­ля­кам ці яўрэ­ям». Сва­ім, «ту­тэй­шым» лі­чы­лі яго і бе­ла­ру­сы, хоць і ве­да­лі, што сва­ёй ідэ­ала­гіч­най ра­дзі­май ён пры­знае Поль­шчу. Руш­чыц да­ваў свае тво­ры для афар­млен­ня бе­ла­рус­кай пе­ры­ёды­кі, у Бе­ла­рус­кім му­зеі імя Луц­ке­ві­ча зна­хо­дзі­лі­ся ча­ты­ры яго гра­ фіч­ныя тво­ры, у тым лі­ку і «Звані­ца ў бе­ла­рус­кім сты­лі» для вок­лад­кі «Бе­ла­рус­ка­га ка­лен­да­ра на 1911 год». Ка­лі ві­лен­скі архі­ва­ры­ус Вэй­тка па­сля служ­бо­вай па­ездкі ў Мінск па­ве­да­міў Рушчыцу, што ў ка­та­ло­гу Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га му­зея ён фі­гу­руе раз­ам з Сес­тжэн­цэ­ві­чам, Рус­тэ­мам і Се­мі­рад­скім як бе­ла­рус­кі мас­так, ён ні­чо­га не меў су­праць. «Хут­чэй за ўсё, там зна­хо­дзяц­ца і мае “Да­жын­кі”», — за­пі­саў мас­так у дзён­ні­ку. На студзень, 2021

14

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур ­н ы пласт

жаль, мес­цаз­на­хо­джан­не гэ­тай кар­ці­ны, якая ў 1939 го­дзе тра­пі­ла з БДМ у Дзяр­жаў­ную кар­ цін­ную га­ле­рэю і бы­ла вы­ве­зе­на ў 1941 го­дзе ў Гер­ма­нію, да­сюль не­вя­до­ма. За­ха­ваў­ся то­ль­кі чор­на-бе­лы фо­та­зды­мак. Пер­шы на­бор сту­дэн­таў на фа­ку­ль­тэт быў не­вя­лі­кі: за­пі­са­ла­ся ўся­го 30 ча­ла­век роз­ных на­цы­яна­ль­нас­цей і ве­ра­выз­нан­няў — па­ля­кі, лі­тоў­цы, яўрэі і пяць бе­ла­ру­саў. У Дру­гой Рэ­чы Па­спа­лі­тай існа­ваў на­цы­яна­ль­ны цэнз, які ад­ да­ваў пе­ра­ва­гу про­фі­ль­най на­цыі — па­ля­кам. То­ль­кі 5% бе­ла­ру­саў маг­лі па­сту­піць у гім­на­зію ці ўні­вер­сі­тэт. Ква­лі­фі­ка­цый­ная ка­мі­сія найперш брала ўдзе­ль­ні­каў поль­ска-са­вец­кай вай­ны 1919—1920 гг. Гэ­тым пра­вам ска­рыс­таў­ся, на­ прык­лад, ма­бі­лі­за­ва­ны ў поль­скую армію ў 1919 го­дзе Пёт­ра Сер­гі­евіч. Най­бо­ль­шая ко­ль­касць сту­дэн­таў-бе­ла­ру­саў бы­ла ў 1936 го­дзе — 99 ча­ла­век на ўсіх фа­куль­­ тэ­тах. Але на фа­ку­ль­тэ­це мас­тац­тваў іх бы­ло ня­шмат: спе­цы­яль­насць лі­чы­ла­ся не­прак­тыч­най, за­ро­бак — ма­лым. І тым не менш за 20 га­доў пра­цы фа­ку­ль­тэ­та мас­тац­тваў з 1919 па 1939 год праз яго пра­йшлі, па­вод­ле архіў­ных звес­так, ка­ля 36 сту­дэн­таў з бе­ла­рус­кіх мяс­тэ­чак, ху­та­роў і вё­сак. Най­бо­льш вя­до­мы­мі ста­лі Леў Да­бржы­ньс­кі з Ло­шы, Мі­хась Сеў­рук з-пад Ня­сві­жа, Пёт­ра Сер­гі­евіч з Брас­лаў­шчы­ны, Мар’ян Бо­гуш-Шыш­ ка з Тра­ке­ні­каў, Бра­ніс­лаў Ямант з Лі­ды, Змі­цер Крач­коў­скі з-пад Ма­ла­дзеч­на, Пётр Жын­гель з Док­шыц, Эдвард Ка­чы­ньс­кі з-пад На­ваг­руд­ка, Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч з Ка­рэ­ліч, Яні­на Освем­цін­ ска-Го­лу­бе­ва з Ашмян, Роза Су­ке­віч-Уша­ева са Смар­го­ні. Мно­гія ву­чы­лі­ся год-два і кі­да­лі ву­чо­бу з-за не­да­хо­пу гро­шай, хто­сь­ці пе­ра­хо­дзіў на іншыя, бо­льш пра­ктыч­ныя фа­ку­ль­тэ­ты (як, на­прык­лад, Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч — на ле­кар­скі), дзяў­ча­ ты вы­хо­дзі­лі за­муж, не­ка­то­рыя — здзяй­сня­лі, да­ве­дзе­ныя да край­нас­ці, са­ма­губ­ства, як Леў Да­бржы­ньс­кі або Ян Па­плаў­скі, ся­бар Сер­гі­еві­ча. Не­ка­то­рыя за­гі­ну­лі ў час вай­ны. З 36 мас­та­коўбе­ла­ру­саў сён­ня нам вя­до­мыя па тво­рах то­ль­кі па­ло­ва, у тым лі­ку 7 дзяў­чат. Як жы­лі сту­дэн­ты-бе­ла­ру­сы ў Ві­ль­ні? Хто як мог. Тыя, якім па­шчас­ці­ла вы­стаў­ляц­ца і ўлад­ка­ вац­ца на дзяр­жаў­ную пра­цу, — зу­сім ня­кеп­ска. Ме­ла­ся сту­дэн­цкая бур­са, хто­сь­ці жыў у сва­якоў, у асноў­ным зды­ма­лі ку­ты ў пры­ват­ных да­мах. Са­мыя бед­ныя сту­дэн­ты на­ча­ва­лі на За­ва­ль­най, дзе раз­мяш­ча­лі­ся рэ­дак­цыі ча­со­пі­саў «Сту­ дэн­цкая дум­ка» і «Ка­ло­сь­се». Па сце­нах ста­ялі ла­вы, і ўве­ча­ры 10-11 сту­дэн­таў да­ста­ва­лі свае на­бі­тыя са­ло­май мат­ра­цы і на­ча­ва­лі там. З до­му па­ле­шу­кі пры­во­зі­лі цэ­лыя мяш­кі су­ха­роў, а ка­лі зу­сім не бы­ло гро­шай, вы­ру­чаў бяс­плат­ны хлеб тан­най сту­дэн­цкай ста­ло­вай. Існа­ваў і сту­дэн­ цкі «брат­няк» — ка­са ўза­ема­да­па­мо­гі, якая па­паў­ня­ла­ся ў тым лі­ку і ме­та­дам так зва­на­га «пры­му­со­ва­га спон­сар­ства». Сту­дэн­ты га­дзі­на­ мі ся­дзе­лі ў ка­вяр­нях, ні­чо­га не за­каз­ва­лі, але «Мастацтва» № 1 (454)

і іншых на­вед­ва­ль­ні­каў не пус­ка­лі. Гас­па­дар цяр­пеў дзень-дру­гі без вы­руч­кі і вы­му­ша­ны быў пла­ціць «да­ні­ну» ў сту­дэн­цкую ка­су. Але бо­ль­ шасць пра­ца­ва­ла фі­зіч­на, асаб­лі­ва пер­шыя два га­ды, ча­ка­ючы сты­пен­дыі або ста­ту­су асіс­тэн­та, афар­мля­лі вы­стаў­кі, віт­ры­ны крам, вы­кон­ва­лі парт­рэ­ты. На ма­тэ­ры­яль­ныя цяж­кас­ці гля­дзе­лі па-фі­ла­соф­ску. Сту­дэн­ты арга­ні­зоў­ва­лі­ся ў кан­фе­дэ­ра­цыі і зям­ляц­твы — «Бе­ла­рус­кі сту­дэн­цкі Са­юз», «Цэх свя­то­га Лу­кі», «Гра­мад­ства бе­ла­ру­са­ве­даў». На іх па­ся­джэн­нях чы­та­лі­ся рэ­фе­ра­ты, на­ла­джва­лі­ся кан­цэр­ты бе­ла­рус­ка­га хо­ру пад кі­раў­ніц­твам Ры­го­ра Шыр­мы, арга­ні­зоў­ва­лі­ся спек­так­лі бат­ лей­кі, тэ­ма­тыч­ныя ба­лі. На гро­шы не­шмат­лі­кіх ме­цэ­на­таў вы­хо­дзі­ла не­ка­ль­кі бе­ла­рус­ка­моў­ных сту­дэн­цкіх вы­дан­няў, у якіх дру­ка­ва­лі­ся ма­люн­кі, ра­бі­лі­ся вок­лад­кі. Не­ка­то­рыя га­зе­ты пра­кты­ ка­ва­лі «суб­скрып­цыі» — дру­ка­ва­ныя эстам­пы роз­ных мас­та­коў з ві­да­мі Ві­ль­ні ці іншых мес­цаў з пра­па­но­вай пад­пі­сац­ца на га­зе­ту і атры­маць ары­гі­на­ль­ны твор. Гэ­та быў доб­ры і ве­ль­мі па­ жа­да­ны пра­фе­сій­ны за­ро­бак. Па­сля за­кан­чэн­ня ўні­вер­сі­тэ­та, асаб­лі­ва ў 1930-я, знай­сці пра­цу бы­ло надзвы­чай цяж­ка. Існа­ва­ла кан­ку­рэн­цыя, але бы­ла і ўза­емная да­па­мо­га. Пед­аго­гі ўні­вер­ сі­тэ­та пе­рад­ава­лі за­ка­зы на парт­рэ­ты, пад­каз­ ва­лі, дзе мож­на за­ра­біць, на­прык­лад, рос­пі­са­мі кас­цё­лаў па вёс­ках і мяс­тэч­ках, ча­сам про­ста да­ва­лі гро­шы, як, на­прык­лад, пра­фе­сар Штур­ман апла­ціў Сер­гі­еві­чу год ву­чо­бы ў Кра­каў­скай ака­ дэ­міі мас­тац­тваў з умо­вай, што ён не­ка­лі бу­дзе да­гля­даць яго ма­гі­лу, ка­лі не атры­ма­ецца ад­даць па­зы­ку. Так і зда­ры­ла­ся. І ўсё ж у ві­лен­скіх бе­ла­ру­саў ні­ко­лі не зні­ка­ла надзея, што «ка­лі раз­ве­ецца цьма­на-шэ­ры ту­ман над на­шай род­най кра­інай і ўзый­дзе со­нца во­лі, якое сва­імі пра­ме­нь­ня­мі асве­ціць пра­цу ўсіх яе во­ль­ных сы­ноў... ад­бу­дзец­ца бу­даў­ніц­тва Бе­ла­ рус­кай Ака­дэ­міі мас­тац­тва» («Ка­ло­сь­се», 1935, кн. 2 с. 136). Ча­каць гэ­та­га да­вя­ло­ся 18 га­доў: то­ль­кі у 1953-м ад­крыў­ся Тэ­атра­ль­на-мас­тац­кі інсты­тут у Мін­ску — пер­шая вы­шэй­шая мас­тац­ кая ўста­но­ва Бе­ла­ру­сі. Ме­то­д ы­ка Руш­чы­ц а

П

ра ме­то­ды­ку Руш­чы­ца на­пі­са­на ня­шмат. Час­та яе на­зы­ва­юць «па­чуц­цё­вай». Што гэ­та зна­чыць? Руш­чыц быў кі­раў­ні­ком май­стэр­ні пей­за­жа і на­цюр­мор­та. Пры­нцы­пы яго вы­кла­дан­ня за­сноў­ва­лі­ся на дос­ве­дзе ву­чо­бы ў май­стэр­ні Шыш­кі­на і Ку­інджы ў пе­цяр­бур­гскай Ака­дэ­міі мас­тац­тваў, дзе ён пра­йшоў «арыф­ме­ ты­ку і алгеб­ру мас­тац­тва». Шыш­кін вы­кла­даў у яго ня­доў­га, але не­ка­то­рыя яго ўро­кі Руш­чыц доб­ра за­сво­іў. Пер­шы — аўтар­скае ба­чан­не, а не на­тур­ная ко­пія. Пей­заж трэ­ба пі­саць з на­ту­ры, але аб­авяз­ко­ва «да­баў­ляць не­шта сваё». Ён не ба­чыў ні­чо­га дрэн­на­га ў вы­ка­рыс­тан­ні фо­та­ здым­каў, па­пя­рэд­няй фо­та­фік­са­цыі пей­за­жа, асаб­лі­ва ўзім­ку.

Пры­кла­дам для яго быў Архіп Ку­інджы, не­ве­ ра­год­ны мас­так і ча­ла­век, сап­раў­дны гу­ру, усёй ду­шой ад­да­ны Ака­дэ­міі і мо­ла­дзі, вуч­ням. За­ка­ ха­ны ў не­ба на­сто­ль­кі, што пад­няў­ся са сва­імі сту­дэн­та­мі на па­вет­ра­ным ша­ры ў не­ба Па­ры­жа. Мно­гія пей­за­жы Руш­чы­ца з вы­со­кай кроп­кі гле­ джан­ня і фі­ла­соф­скае асэн­са­ван­не пры­ро­ды — ад Ку­інджы. Стыль жыц­ця і па­во­дзін з вуч­ня­мі як пры­клад ста­сун­каў — так­са­ма ад яго. Пры­даў­ся і дос­вед не­ка­ль­кіх год вы­кла­дан­ ня ў ака­дэ­мі­ях Кра­ка­ва і Вар­ша­вы. Гэ­та бы­лі не­пас­рэд­ныя кан­так­ты са сту­дэн­та­мі, су­мес­ныя вы­лаз­кі на пле­нэ­ры, ка­лі вуч­ні гля­дзе­лі, як раз­ам з імі пра­цуе на­стаў­нік, аб­авяз­ко­выя пра­гля­ды («ка­рэк­цыі») па­сля лет­ніх ка­ні­ку­ляр­ных сту­дый. І вы­ста­вы тво­раў леп­шых сту­дэн­таў у ка­лі­до­рах фа­ку­ль­тэ­та, ка­лек­тыў­нае аб­мер­ка­ван­не. Фер­ды­ нанд Руш­чыц на­стой­лі­ва пе­ра­кон­ваў вуч­няў, што трэ­ба вы­зва­ляц­ца ад пад­па­рад­ка­ван­ня дэ­та­лям, ад пра­та­ко­ль­нас­ці, за­клі­каў да аб­агу­ль­не­нас­ці ў кар­ці­не. Уплыў Руш­чы­ца і яго па­пя­рэд­ні­ка Яна Ста­ніс­лаў­ска­га ў 1900-я быў на­сто­ль­кі вя­лі­кім, што пэў­ны час у поль­скім мас­тац­тве пан­аваў ра­ман­тыч­ны пей­заж, змен­шы­ла­ся ко­ль­касць тэ­ма­тыч­ных кар­цін. На па­чат­ку 1920-х у Ві­ль­ні скла­ла­ся ўжо іншая атмас­фе­ра. Мас­тац­кая су­по­ль­насць у Поль­шчы змя­ні­ла свае ары­енці­ры. Рэ­аліс­тыч­ны пей­заж быў ад­су­ну­ты на дру­гі, на­ват трэ­ці план. З па­ чат­ку 1920-х у мас­тац­тве пан­ава­лі іншыя плы­ні. У Вар­ша­ве і Кра­ка­ве ўзнік­ла вя­лі­кая ко­ль­касць мас­тац­кіх аван­гар­дных аб’яднан­няў — фар­міс­ты, рыт­міс­ты, БЛОК. На­прык­лад, Ула­дзіс­лаў Стрэ­мін­ скі, мас­так з Мін­ска, сяб­ра Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча і адзін з за­сна­ва­ль­ні­каў УНО­ВІ­Са, пе­ра­ехаў у Ві­ль­ ню да сва­ёй сям’і — ма­ці з сёс­тра­мі — на па­чат­ку 1922 го­да. Ён з не­ка­ль­кі­мі вар­шаў­скі­мі мас­та­ка­мі

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст арга­ні­за­ваў у ві­лен­скім кі­на­тэ­атры «Сер­со» вы­ста­ву суп­рэ­ма­тыч­ных тво­раў. Быў вы­да­дзе­ны ка­та­лог з ма­ні­фес­та­мі ўдзе­ль­ні­каў, а на вы­ха­дзе з вы­ста­вы з’яві­лі­ся звык­лыя па­штоў­кі ў бла­кіт­ на-ру­жо­вых ко­ле­рах з над­пі­сам: «Для тых, хто ў мас­тац­тве шу­кае пры­го­жых пей­за­жаў». Гэ­та быў ка­мень у бок Руш­чы­ца і яго пей­заж­най шко­лы. Руш­чыц і яго ка­ле­гі без­на­дзей­на сас­та­рэ­лі, лі­чыў Стрэ­мін­скі. Гру­па суп­рэ­ма­тыс­таў трак­та­ва­ла по­ста­ка­дэ­міс­таў вар­ты­мі жа­лю інтэр­прэ­та­та­ра­мі на­ту­ры, а Ві­ль­ню — кан­сер­ва­тыў­най пра­він­цы­яй. Фер­ды­нан­ду Руш­чы­цу з го­рыч­чу да­во­дзі­ла­ся лі­чыц­ца з за­хап­лен­нем час­ткі мо­ла­дзі най­ноў­ шы­мі аван­гар­дны­мі плы­ня­мі, жа­дан­нем з’ехаць у Па­рыж ці Кра­каў. «Пе­ра­кон­ваю вуч­няў, што пей­ заж вяр­та­ецца ў мас­тац­тва, што не­ка­то­рыя на­ват не да­юць са­бе спра­вы, што жы­вуць не­пас­рэд­на ў пей­за­жы», — за­пі­саў Руш­чыц у дзён­ні­ку. Аб­ця­жа­ра­ны ад­мін­стра­тыў­ны­мі аб­авяз­ка­мі і прад­стаў­ні­чы­мі фун­кцы­ямі, твор­ца бо­льш не вёў сваю май­стэр­ню, а да­ру­чыў яе асіс­тэн­там. Ад па­чат­ку свай­го вы­кла­дан­ня Фер­ды­нанд Руш­чыц «кі­нуў­ся ў пра­цу лі­ха­ман­ка­ва, сме­ ла і ра­дас­на», стаў­шы на­стаў­ні­кам, які ву­чыў жы­ва­пі­су інакш — праз пра­цу з мо­лад­дзю, праз пры­клад­ное мас­тац­тва, сцэ­наг­ра­фію, праз кло­ пат аб ві­лен­скіх ста­ра­жыт­нас­цях. «Па­спра­ба­ваў бы­ло, — як пі­ша адзін з яго ка­лег, — па­ста­віць эстэц­кі на­цюр­морт, але, уба­чыў­шы вы­ні­кі пра­цы сту­дэн­таў, ска­заў свай­му асіс­тэн­ту, імпрэ­сі­яніс­ ту Аляк­сан­дру Штур­ма­ну: “Не, за­ймай­ся лепш ты...”» Хто­сь­ці з ка­лег успа­мі­нае, што ён зу­сім не за­ймаў­ся вуч­ня­мі, бо лі­чыў, што так сам мас­так так хут­чэй зной­дзе са­мо­га ся­бе. Вось што пі­саў Мі­хась Сеў­рук: «Улас­на ка­ жу­чы, Руш­чыц не ву­чыў ра­мяс­тву. Яго трэ­ба бы­ло ўжо мець. Ён ву­чыў нас мо­ве, ку­ль­ту­ры мас­та­ка. Трэ­ба бы­ло ду­маць над тым, пра што ён га­ва­рыў, і гэ­та спры­яла по­шу­ку шля­ху. На ўсё жыц­цё за­ха­ва­лі­ся яго вы­каз­ван­ні аб за­да­чах і мэ­тах мас­тац­тва… Руш­чыц пры­хо­дзіў рэ­дка, ён быў вель­мі за­ня­ты. Гэ­тыя інспек­цыі на­зыва­лі­ся ка­рэк­цыі. Го­лас меў труб­ны, зыч­ны, яго бы­ло чу­ваць ужо з пер­ша­га па­вер­ха. Гля­дзеў уваж­лі­ва ма­люн­кі кож­на­га. Ка­заў воб­раз­на, трэ­ба бы­ло пад­умаць над яго за­ўва­га­мі. Уба­чыў­шы мой на­ цюр­морт, ка­заў: “Та­лер­ка ёсць, а су­пу ня­ма...” або “У вас ня­ма тут ба­со­вай но­ты”, “Ува­хо­дзь­це праз дзве­ры, а не праз фор­тку” ці “Не ды­хай­це пад коў­драй”. Ён па­тра­ба­ваў по­ўнай ад­да­чы і за­хап­ лен­ня». Час­та сэнс за­ўваг Руш­чы­ца да­хо­дзіў да вуч­ня то­ль­кі праз не­ка­ль­кі га­доў. Бо­гуш-Шыш­ка ўспа­мі­наў, што Руш­чыц быў «ду­шою фа­ку­ль­тэ­та, а не фі­зіч­ным це­лам, ён быў яго на­тхня­ль­ні­кам, пры­зна­ным лі­да­рам». Ме­то­ды­ка Руш­чы­ца — гэ­ та по­лі­фа­нія аса­біс­тых ме­то­дык ство­ра­на­га ім ка­лек­ты­ву пра­фе­са­раў і асаб­лі­вая твор­чая атмас­фе­ра фа­ку­ль­тэ­та. Гэ­та да­ло за 20 год су­ зор’е яркіх інды­ві­ду­аль­нас­цей. Лё­сы мас­та­коў-бе­ла­ру­саў і мастакоў з Беларусі — вуч­няў шко­лы Руш­чы­ца — скла­лі­ся па-роз­ на­му. У бо­ль­шас­ці з alma-mater у Ві­ль­ні яны

раз­ля­це­лі­ся па све­це і скон­чы­лі сваё жыц­цё ў Бе­ла­ру­сі, Літ­ве, Вя­лі­ка­бры­та­ніі, Поль­шчы. Бра­н іс­л аў Ямант (1886—1957). Ра­м ан­тык пей­за­ж а

С

пад­ка­емцам Руш­чы­ца на ка­фед­ры пей­за­жа і на­цюр­мор­та стаў ура­джэ­нец вёс­цы Да­ку­ да­ва пад Лі­дай Бра­ніс­лаў Ямант. Ён ста­іць уба­ку ад іншых сту­дэн­таў уні­вер­сі­тэ­та. Ямант быў знач­на ста­рэй­шы за іх, на­ра­дзіў­ся ў 1886 го­дзе. У 1907 го­дзе скон­чыў кла­січ­ную гім­на­зію ў Ві­ль­ні — ад­на­ча­со­ва на­вед­ваў Ві­лен­скую шко­ лу ма­люн­ка, ака­дэ­мі­ка Іва­на Трут­не­ва. Па­ча­так яго шля­ху ў мас­тац­тва на­гад­вае Руш­чы­цаў. Два га­ды па­сля гім­на­зіі ву­чыў­ся ў Санкт-Пе­цяр­ бур­гскім уні­вер­сі­тэ­це на фа­ку­ль­тэ­це пра­ва, год на­вед­ваў вя­чэр­нія за­нят­кі па ма­люн­ку пры Ака­дэ­міі мас­тац­тваў. На­рэш­це ў 1916 го­дзе вяр­нуў­ся ў Ві­ль­ню і пра­ца­ваў вы­клад­чы­кам ма­люн­ка ў ві­лен­скіх гім­на­зі­ях. Але хут­ка Ямант кі­нуў пед­аго­гі­ку і пры­свя­ціў ся­бе вы­ключ­на жы­ва­пі­су, бо яго тво­ры ме­лі по­спех і на­бы­ва­лі­ся з вы­стаў не то­ль­кі ў Ві­ль­ні, але і за меж­амі кра­іны — як у Еўро­пе, так і ў Аме­ры­цы. Са­мот­ны, за­мкнё­ны ў са­бе, не­лю­дзі­мы, то­ль­кі ў кам­па­ніі ста­рых сяб­роў ста­на­віў­ся ён да­сціп­ ным і сар­дэч­ным. У 1928 го­дзе Ямант, ужо ша­на­ва­ны і пры­зна­ны 42-га­до­вы мас­так са сфар­ма­ва­най твор­чай інды­ві­ду­аль­нас­цю, зноў па­йшоў ву­чыц­ца жы­ва­пі­су на Фа­ку­ль­тэт пры­го­ жых мас­тац­тваў уні­вер­сі­тэ­та Стэ­фа­на Ба­то­рыя ў Ві­ль­ні, дзе за­ймаў­ся з пе­ра­пын­ка­мі на еўра­пей­ скія пад­а­рож­жы да 1934 го­да. (У 1928—1930 гг. Ямант здзей­сніў пад­арож­жа ў Па­рыж і Бру­сель,

15

Рым і Фла­рэн­цыю.) Яшчэ сту­дэн­там у 1931 го­дзе стаў стар­шым асіс­тэн­там на ка­фед­ры пей­заж­на­ га жы­ва­пі­су ў пра­фе­са­ра Фер­ды­нан­да Руш­чы­ца. Быў вы­дат­ным пед­аго­гам: вуч­ні адзна­ча­лі яго сар­дэч­насць, інтэ­лі­ген­тнасць і вя­лі­кую аса­біс­тую ку­ль­ту­ру. Не шка­ду­ючы ча­су, ён па­свя­чаў ся­бе пед­ага­гіч­най пра­цы, «быў доб­ры і ад­да­ны вуч­ ням», як пі­са­ла яго сту­дэн­тка. У су­вя­зі з хва­ро­бай пра­фе­са­ра Руш­чы­ца Ямант ужо з 1932/1933 ака­дэ­міч­на­га го­да фак­тыч­на кі­ра­ваў ка­фед­рай, фар­ма­ль­на за­няў яе па­сля смер­ці Руш­чы­ца ў 1936-м. У на­ступ­ным го­дзе атры­маў зван­не і па­са­ду надзвы­чай­на­га пра­ фе­са­ра пей­заж­на­га жы­ва­пі­су: на гэ­тай па­са­дзе за­ста­ваў­ся да мо­ман­ту за­крыц­ця ўні­вер­сі­тэ­та ў снеж­ні 1939-га.

1930-я — га­ды по­ўнай ад­да­чы твор­чай пра­цы і най­бо­ль­шых да­сяг­нен­няў і по­спе­хаў мас­та­ ка. У час аку­па­цыі ў надзвы­чай­ных умо­вах ён пра­цяг­ваў мас­тац­кую і пед­ага­гіч­ную пра­цу, удзе­ль­ні­чаў у та­емных па­ся­джэн­нях сяб­роў бы­лой ра­ды фа­ку­ль­тэ­та пры­го­жых мас­тац­тваў Уні­вер­сі­тэ­та Стэ­фа­на Ба­то­рыя. Па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны Бра­ніс­лаў Ямант, як і мно­гія бы­лыя вы­клад­чы­кі ўні­вер­сі­тэ­та, асеў у То­ру­ні. Тут ён актыў­на ўклю­чыў­ся ў ад­бу­до­ ву мас­тац­ка­га жыц­ця, стаў пер­шым дэ­ка­нам фа­ку­ль­тэ­та пры­го­жых мас­тац­тваў Уні­вер­сі­тэ­та Мі­ка­лая Ка­пер­ні­ка, пра­фе­са­рам пей­за­жа і на­ цюр­мор­та. Быў надзвы­чай пла­да­ві­ты, да 1946-га меў бо­льш за 1000 тво­раў. Праз сем га­доў атры­ маў зван­не док­та­ра мас­тац­тваз­наў­ства. Па­сля вай­ны арга­ні­за­ваў пяць сва­іх пер­са­на­ль­ных вы­стаў — у То­ру­ні і ў Быд­гаш­чы. Па­мёр у 71 год па­сля цяж­кай хва­ро­бы сэр­ца (у 1957-м). Усе яго пра­цы за­хоў­ва­юцца ў Літ­ве і Поль­шчы.

студзень, 2021

16

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур н­ ы пласт

Аца­ні­лі Яман­та то­ль­кі па­сля смер­ці. Бліз­кі ся­бар Стэ­фан На­рэм­бскі пі­саў: «Ад­ышоў вы­біт­ны мас­так, які свой та­лент пры­свя­ціў ба­ць­коў­скай зям­лі і пад­аў у сва­ёй мас­тац­кай інтэр­прэ­та­цыі скан­цэн­тра­ва­ную пра­ўду жыц­ця». Да­лё­кі ад аван­гар­дных плы­няў, ён быў тра­ды­­ цыя­на­ліс­там як у срод­ках вы­ра­жэн­ня, так і ў тэх­ні­цы і на­ват у вы­ба­ры ма­ты­ваў. Шлях гэ­ты пры­няў свя­до­ма. Ямант ад­мо­віў­ся ад амаль аб­авяз­ко­ва­га ў па­чат­ку шля­ху імпрэ­сі­яна­ліс­тыч­ на­га ме­та­ду, у яго тво­рах ня­ма вы­пад­ко­вас­ці, ён шу­кае сін­тэ­тыч­най фор­мы. Ямант пі­саў амаль вы­ключ­на пей­за­жы з на­ту­ры. Най­бо­ль­шым мас­ тац­кім сты­му­лам для яго, як і для яго на­стаў­ні­ка, быў шчыльны кан­такт з пры­ро­дай. Хоць ён ішоў улас­най да­ро­гай, яго ду­хоў­ным пра­вад­ні­ком быў Фер­ды­нанд Руш­чыц, та­лент і яркая інды­ві­ду­аль­ насць яко­га без­умоў­на па­ўплы­ва­лі на мас­тац­кую асо­бу Яман­та. Як Руш­чыц у свой Баг­да­наў, Ямант быў за­ка­ха­ны ў ма­ляў­ні­чыя за­вул­кі ста­рых га­рад­коў і ра­ман­тыч­ныя пей­за­жы з ма­гут­ны­мі дрэ­ва­мі і вя­лі­кі­мі аб­ло­ка­мі. Уплыў Руш­чы­ца най­ле­пей ві­даць у іх су­по­ль­ным за­ці­каў­лен­ні кра­яві­да­мі Ві­ль­ні і Ві­лен­шчы­ны, на­ват у пада­бен­стве па­ка­зу хмар у не­ка­то­рых «Мастацтва» № 1 (454)

пей­за­жах Яман­та. Але гэ­тая крэў­насць аб­одвух мас­та­коў хут­чэй ду­хоў­ная. Ямант, як і Руш­чыц, — ра­ман­тык. У жы­ва­пі­се Ямант спа­лу­чае як сты­лі­за­цыю, так і час­тко­вую дэ­фар­ма­цыю рэ­аль­ных аб’­ектаў. На яго кар­ці­нах, як і ў бо­ль­шас­ці пей­за­жаў Руш­чы­ ца, ня­ма ча­ла­ве­ка, але ад­чу­ва­ецца атмас­фе­ра сар­дэч­нас­ці, за­ка­ха­нас­ці, чул­лі­ва­га лі­рыз­му, якія нейкім чынам спалучаюцца з дра­ма­тыч­ нымі пе­ра­жы­ван­нямі. Яго ста­рэй­шы сяб­ра пра­фе­сар Ежы Га­пэн успа­мі­наў: «Ямант лю­біў па­гну­тыя ві­ху­рай, раза­ дра­ныя пе­ру­на­мі, за­губ­ле­ныя дрэ­вы, па­каз­ваў за­вул­кі ста­рой Ві­ль­ні ахвот­ней у мо­ман­це, ка­лі свят­ло, якое прадзі­ра­ецца праз цяж­ка на­віс­лыя хма­ры, над­ае ім дзіў­ныя, гроз­ныя, ня­звык­лыя ко­ле­ры. Ня­гле­дзя­чы на по­ўны рэ­алізм, кар­ці­ны мас­та­ка ні­ко­лі не бы­лі да­клад­най імі­та­цы­яй на­ту­ры, а пе­рад­ава­лі пэў­ны па­чуц­цё­вы на­строй, пры­га­жосць і та­ямні­часць кра­яві­ду. У гэ­тым пры­чы­на па­пу­ляр­нас­ці мас­тац­тва Яман­та ся­род гле­да­чоў». Як шка­да, што ў Бе­ла­ру­сі ня­ма ні­вод­ най кар­ці­ны гэ­та­га са­ма­быт­на­га і ары­гі­на­ль­на­га мас­та­ка.

« Мас­так з ха­рак­та­рам ». Ма­р’ян Бо­гуш - Шыш­ка (1900—1994)

Р

а­вес­нік ХХ ста­год­дзя, Мар’ян Бо­гу­ша-Шыш­ ка па­мёр у 94 га­ды, та­му англій­скі кры­тык Нью­тан на­зваў яго «мас­та­ком ста­год­дзя». Яго ад­крыў для бе­ла­ру­саў Ад­ам Ма­ль­дзіс, які па­ ру­піў­ся, каб сюды тра­пі­лі не­ка­ль­кі яго прац і быў зроб­ле­ны ку­ток твор­час­ці на ра­дзі­ме ў Тро­ке­ні­ ках пад Астраў­цом. Ця­пер у род­ным до­ме Бо­гу­ ша — сель­ская біб­лі­ятэ­ка-клуб. Там за­хоў­ва­юцца жы­ва­піс і не­ка­ль­кі шаў­каг­ра­фій з кар­цін мас­та­ка, якія пад­ара­ва­ла ўда­ва лэ­дзі Се­сі­лія Сан­дэрс у 1996 го­дзе. Руш­чыц час­та згад­ваў Бо­гу­ша-Шыш­ку ў сва­ім дзён­ні­ку і ўспры­маў яго хут­чэй не вуч­нем, а асіс­тэн­там, па­моч­ні­кам, ка­ле­гам. Яны бы­лі амаль роў­ны­мі па па­хо­джан­ні: Мар’ян — ба­га­ты бе­ла­рус­кі шлях­ціц (па мат­чы­най лі­ніі па­хо­дзіў з арыс­так­ра­тыч­на­га ро­ду Ко­зел-Па­клеў­скіх) з ра­да­вой ся­дзі­бай у Тро­ке­ні­ках пад Ві­ль­няй, ад­па­вед­ным вы­ха­ван­нем — фран­цуз­скай гу­вер­ нан­ткай і ўро­ка­мі вер­ха­вой язды, ван­дроў­ка­мі за мя­жу. Ву­чыў­ся ў Руш­чы­ца два га­ды і быў па­сла­ны на ста­жы­роў­ку ў Кра­каў­скую ака­дэ­мію мас­тац­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

17

і зру­шыў сфе­ру сва­ёй дзей­нас­ці ў пры­клад­ныя мас­тац­кія пра­кты­кі. Ме­на­ві­та Бо­гуш-Шыш­ка па­ві­нен быў, па мер­ка­ван­ні Руш­чы­ца, пры­няць кі­раў­ніц­тва ка­фед­рай жы­ва­пі­су ва Уні­вер­сі­тэ­це імя Стэ­фа­на Ба­то­рыя. Ужо та­ды ён меў ці­ка­васць да кас­це­ль­на­га жы­ва­пі­су, да ма­ну­мен­та­ль­ных воб­ра­заў. Ад­ны­мі з улю­бё­ных тэм ста­лі еван­ге­льс­кія сю­жэ­ты, асаб­лі­ва — Укры­жа­ван­не, тут ён па­ка­заў ся­бе ка­ла­рыс­там-на­ва­та­рам. «Мас­та­ком з моц­ным ха­рак­та­рам» на­зва­ла яго не­як кры­ты­ка. У 1927—1929 га­дах жыў у Коб­ры­не на Па­лес­сі, дзе быў на­стаў­ні­кам ма­ля­ван­ня, арга­ні­за­та­рам вы­стаў дзі­ця­чых ма­люн­каў мясц­овай гім­на­зіі. Бо­гуш ад­чу­ваў гэ­та як «ку­ль­тур­ную мі­сію» — на­ву­чаць сель­скіх дзя­цей мас­тац­тву, для якіх яно бы­ло цал­кам не­да­ся­га­ль­ным. «Але ка­лі пры­ехаў і па­ба­чыў, як дзе­ці ма­лю­юць, пе­ра­ка­наў­ся, што не я бу­ду іх ву­чыць ма­ля­ваць, а яны мя­не», — успа­мі­наў мас­так. Ад дзі­ця­чай не­пас­рэд­нас­ці і на­іўнас­ ці ён шмат ча­го пе­ра­нёс і ў сваю па­зней­шую

тваў. Бо­гуш скон­чыў ака­дэ­мію ў май­стэр­ні Ёзэ­фа Ме­хо­фе­ра, меў на­ву­ко­вую сту­пень па ма­тэ­ма­ты­ цы, на­пі­саў ча­ты­ры кні­гі па гіс­то­рыі мас­тац­тва, у тым лі­ку і пра Ле­анар­да да Він­чы, і не­пе­рак­ ла­дзе­ную да гэ­та­га ча­су кні­гу пра мас­тац­тва Вя­лі­ка­га Княс­тва Лі­тоў­ска­га, што для беларусаў асабліва цікава. Пры­язджа­ючы на ра­дзі­му з Кра­ка­ва, быў сво­е­асаб­лі­вым су­вяз­ным: пе­рад­аваў Руш­чы­цудэ­ка­ну па­сыл­кі і на­ват уз­на­га­ро­ды ад кра­каў­ скіх ка­лег. У 1924-м Бо­гуш-Шыш­ка ад­ва­жыў­ся за­даць на­стаў­ні­ку пы­тан­не, якое му­чы­ла мно­гіх яго вуч­няў: «Ча­му ён па­кі­нуў жы­ва­піс у 40 га­доў і ці вер­нец­ца да яго па­сля?». І Руш­чыц ад­ка­заў яму ме­та­фа­рыч­на, у сва­ёй ма­не­ры, за­пі­саў­ шы свой ад­каз у дзён­ні­ку: «Гэ­та як па­цер­кі на ру­жан­цы: яны роз­ныя, але ніт­ка ад­на». Гэ­та зна­чыць, што Руш­чыц, як і мно­гія мас­та­кі ў тыя ча­сы, ма­рыў эстэ­ты­за­ваць жыц­цё­вую пра­сто­ру

твор­часць. Пра гэ­та свед­чыць яго не­вя­лі­кая кар­ці­на «Со­нца». А тво­ры па­лес­кіх дзя­цей Бо­гуш па­ка­заў праз пяць га­доў на вы­ста­ве ў Вар­ша­ве ў Поль­скім інсты­ту­це пра­па­ган­ды. Гэ­та яго спро­ба ўвес­ці мас­тац­тва ў жыц­цё — кас­цё­лы, шко­лы, пры­ват­ныя да­мы — і вы­хоў­ваць ча­ла­ве­ка праз мас­тац­тва ідзе ад фі­ла­со­фіі Руш­чы­ца­вай шко­лы: «Мас­тац­тва па­він­на быць па­ўсюль». На­ступ­ныя 10 га­доў Бо­гуш пра­жыў у Гды­ні. Да 1939-га меў 19 вы­стаў — у Гды­ні, Гданьс­­ку, Кра­ка­ве, Люб­лі­не, Чэн­ста­хо­ве і Вар­ша­ве. Пі­саў вы­тан­ча­ныя парт­рэ­ ты, ма­ла­фар­мат­ныя імпрэ­сі­яніс­тыч­ныя пей­за­жы, у якіх на­ту­ра па­та­нае ў со­неч­ным свят­ле. У 1939 го­дзе мас­так па­йшоў доб­ра­ахвот­ні­кам у армію, ва­яваў у мар­ской пя­хо­це і быў за­хоп­ле­ны ў па­лон не­мца­мі, пра­вёў у ла­ге­ры для інтэр­ на­ва­ных ва­енна­па­лон­ных ча­ты­ры з па­ло­вай га­ды. Яму бы­ло да­зво­ле­на чы­таць лек­цыі па ма­тэ­ма­ты­цы і вес­ці сту­дыю, а так­са­ма ён зра­біў студзень, 2021

18

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур н­ ы пласт

шмат­лі­кія на­кі­ды ва­енна­па­лон­ных. Па­сля вы­ зва­лен­ня са­юзні­ка­мі ў 1945 го­дзе ўсту­піў у дру­гі поль­скі кор­пус арміі Андэр­са — час­ткі арміі Вя­лі­каб­ры­та­ніі, якая па­сля за­кан­чэн­ня вай­ны дыс­ла­ка­ва­ла­ся ў Іта­ліі. Яго дзя­дзь­ка, буй­ны чын у арміі Андэр­са, па­ха­дай­ні­чаў, каб Бо­гуш тра­піў у Мас­тац­кі ад­дзел, які існа­ваў у арміі ды быў пры­зва­ны арга­ні­зоў­ваць во­ль­ны час афі­цэ­раў — экс­кур­сіі ў му­зеі, па­ездкі па па­мят­ных мес­цах. Твор­ца так­са­ма арга­ні­за­ваў мас­тац­кую шко­лу пад Ры­мам для бы­лых мас­та­коў і ўсіх ахво­чых. Год, пра­ве­дзе­ны ў Іта­ліі, Бо­гуш-Шыш­ка лі­чыў роў­ным за­кан­чэн­ні пя­ці ака­дэ­мій. За­тым вой­ска бы­ло пе­ра­ве­дзе­нае ў Англію і Бо­гуш-Шыш­ка стаў эміг­ран­там. У Кра­ка­ве за­ста­ла­ся лю­бі­мая ся­м’я, якую ён пад­трым­лі­ваў ма­тэ­ры­яль­на. Па­сля дэ­ма­бі­лі­за­цыі ў 1947 го­дзе трэ­ба бы­ло шу­каць пра­цу ў Вя­лі­каб­ры­та­ніі. Руш­чыц у апош­нія га­ды жыц­ця лі­чыў сва­ёй мі­сі­яй пед­ага­гіч­ную дзей­насць, вы­ха­ван­не мас­та­коў — па­тры­ётаў Краю. Бо­гуш-Шыш­ка стаў яго вер­ным пе­ра­емні­кам: у Лон­да­не ён за­сна­ваў Ака­дэ­міч­нае гра­мад­ства Уні­вер­сі­тэ­та імя Стэ­ фа­на Ба­то­рыя са сту­ды­яй стан­ко­ва­га жы­ва­пі­су па пра­гра­ме Ві­лен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та. Бо­гуш быў актыў­ным і пла­да­ві­тым мас­та­ком, вы­стаў­ляў­ся ў леп­шых га­ле­рэ­ях Лон­да­на і Па­ры­жа. Ён пра­ ца­ваў у роз­ных тэх­ні­ках жы­ва­пі­су — аква­рэ­лі, гу­ашы, а з яго ма­люн­каў дру­ка­ва­лі­ся вы­тан­ча­ ныя эстам­пы-шаў­каг­ра­фіі. На ад­крыц­ці сва­ёй вы­ста­вы ў Лон­да­не 1963 го­ дзе май­стар па­зна­ёміў­ся з англій­скай арыс­так­ рат­кай, ба­ра­нэ­сай Се­сі­лі­яй Сан­дэрс, якая бы­ла апа­на­ва­ная ма­рай ства­рэн­ня шпі­та­ля па­лі­ятыў­ най да­па­мо­гі — хос­пі­са імя свя­то­га па­кут­ні­ка св. Хрыс­та­фо­ра. Яна пад­тры­ма­ла яго куп­ляй кар­цін для кап­лі­цы хос­пі­са. Ад­на з іх — кар­ці­на «Св. Хрыс­та­фор», які, як вя­до­ма, да­па­ма­гаў лю­дзям пе­ра­хо­дзіць не­бяс­печ­ную бур­лі­вую ра­ку, — за­хоў­ва­ецца ў Лон­да­не, гра­фіч­ны ад­бі­так з яе — у Тро­ке­ні­ках. Па­сту­по­ва сус­трэ­чы і дзе­ла­выя ста­сун­кі мас­та­ка і ме­цэ­нат­кі пе­ра­рас­лі ў лю­боў­ныя, якія доў­жы­лі­ ся не­ка­ль­кі га­доў. Вер­ны шлюб­най клят­ве, Бо­гуш ажа­ніў­ся з лэ­дзі Сан­дэрс то­ль­кі па­сля 5 га­доў жа­ло­бы па ня­бож­чы­цы-жон­цы. Ба­ра­нэ­се быў 61 год, яму 80. Па­ра пра­жы­ла ду­ша ў ду­шу 15 га­доў. Увесь гэ­ты час май­стар жыў і пра­ца­ваў у хос­пі­се, стаў­шы, як ён вы­ка­заў­ся, «мас­та­ком па мес­цы жы­хар­ства». Жыц­цё ў хос­пі­се ў пры­го­жым са­дзе яго жон­ка трак­та­ва­ла як час роз­ду­маў, спа­кою і ад­па­чын­ку, по­шу­ку сэн­су існа­ван­ня. «Пры­га­жосць — най­леп­ шы га­ючы боль сро­дак», — лі­чы­ла яна. У хос­ пі­се быў тэ­атр, пра­хо­дзі­лі кан­цэр­ты вя­до­мых му­зы­каў. Бо­гуш стаў яе вер­ным па­плеч­ні­кам: ён пі­саў кар­ці­ны на еван­ге­льс­кія тэ­мы, арга­ні­за­ваў і там мас­тац­кую сту­дыю, дзе вы­кла­даў па­цы­ентам жы­ва­піс - вы­дат­ны сро­дак арт-тэ­ра­піі. Мас­так та­ды кан­чат­ко­ва па­рваў з рэ­аліз­мам на ка­рысць сін­тэ­тыч­най і сім­ва­ліч­най фор­мы вы­каз­ван­ня, стаў экс­прэ­сі­яніс­там. Не­звы­чай­нае яго жы­ва­ «Мастацтва» № 1 (454)

піс­нае па­лат­но «Цуд у Ка­не» (1960) упер­шы­ню па­ка­за­нае ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь на вы­ста­ве, пры­све­ча­най 150-год­дзю Руш­чы­ца. Гэ­та пад­ару­нак му­зею ад уда­вы мас­та­ка. Кар­ці­на на­пі­са­на па­вод­ле зна­ка­мі­та­га сю­жэ­та пер­ша­га з 35 цу­даў Ісу­са Хрыс­та — пе­ра­тва­рэн­ня ва­ды ў ві­но на вя­сел­лі ў Ка­не Га­лі­лей­скай, ку­ды быў за­про­ша­ны Ісус з ма­ці і вуч­ня­мі і дзе не ха­пі­ла ві­на. Гэ­та пры­ха­ ва­ная але­го­рыя: пад­обна та­му як ва­да ўтой­ва­ла ві­но, Хрыс­тос быў сха­ва­ны ад све­ту на пра­ця­гу шас­ці біб­лей­скіх ста­год­дзяў. Ві­но, у якое на вачах ператвараецца вада, ў Бо­гу­ша на­па­мі­нае кроў, льец­ца ў жба­ны ма­гут­ным па­то­кам. Карціна ўражвае імклівай пастознай дынамікай пэндзля. Еван­ге­льс­кія і біб­лей­скія сю­жэ­ты, зда­ва­ла­ся, па­ він­ны бы­лі слу­жыць у якас­ці су­ця­шэн­ня хво­рым. Але яго тво­ры з хрыс­та­ла­гіч­на­га цык­лу да­лё­кія ад пры­мі­рэн­ня і рэ­лі­гій­най су­зі­ра­ль­нас­ці: яны ды­на­міч­ныя, рэ­зкія і тры­вож­ныя, ча­сам на­ват дра­пеж­ныя і агрэ­сіў­ныя. Кар­ці­ны Бо­гу­ша па­сту­по­ва на­паў­ня­лі па­ла­ты па­мі­ра­ючых. З ча­сам гэ­тая «мясц­іна мі­ла­сэр­най смер­ці» пе­ра­тва­ры­ла­ся ў не­звы­чай­ны ма­наг­ра­ фіч­ны му­зей Бо­гу­ша-Шыш­кі. Адзін з вя­до­мых яго тво­раў «Птуш­ка» — сім­ва­ліч­ны. Гэ­та і ду­ша, якая ўзні­ма­ецца ўверх на за­ла­тых аб­ло­ках, і свя­ты дух, і го­луб мі­ру — па­ра­фра­за з вя­лі­ка­га Пі­ка­са. Ця­пер у хос­пі­се св. Хрыс­та­фо­ра ка­ля 60 кар­цін Бо­гу­ша-Шыш­кі. Ён на­ву­чыў­ся быць по­бач з ты­мі, хто па­мі­рае, іх бліз­кі­мі і пад­трым­лі­ваць іх, за­хоў­ва­ючы аса­біс­тую раў­на­ва­гу. Раз­умеў, што не­ўза­ба­ве і ён апы­нец­ца на мес­цы сва­іх вуч­няў. Твор­ца па­мёр у хос­пі­се, у якім жыў апош­нія не­ка­ль­кі дзе­ся­ці­год­дзяў, акру­жа­ны кло­па­там сяс­цёр мі­ла­сэр­нас­ці і сва­ёй жон­кі. Яго ата­ча­лі ўлас­ныя кар­ці­ны. Гу­ма­ніс­тыч­нае слу­жэн­не мас­тац­тву, фі­ла­соф­скі роз­дум над сэн­сам жыц­ця, вя­лі­кая ро­ля ў па­ўся­ дзён­ным жыц­ці ча­ла­ве­ка — па­сту­ла­ты тэ­орыі Руш­чы­ца, якую Бо­гуш-Шыш­ка, як ніх­то іншы з яго вуч­няў, успры­няў і ўва­со­біў у рэ­аль­ную жыц­ цё­вую пра­кты­ку. Пёт­ра Сер­гі­е віч (1900—1984). « Чу­ж ы ся­род сва­і х »

С

ер­гі­евіч лепш за іншых упі­саў­ся ў са­цы­ яль­ны кан­тэкст змен­лі­ва­га ча­су: бе­ла­рус­кі «куль­тур­нік» і ра­ман­тык ві­лен­ска­га ася­род­ дзя, у са­вец­кія ча­сы ён атры­маў зван­не За­слу­ жа­на­га мас­та­ка Лі­тоў­скай СССР, а ў 1950-я стаў уз­орным мас­та­ком са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му. Сер­гі­евіч на­ра­дзіў­ся ў вёс­цы Стаў­ро­ва на Брас­ лаў­шчы­не. Пят­ру бы­ло 7 га­доў, ка­лі рап­тоў­на па­мёр ба­ць­ка і ма­ці вы­му­ша­на бы­ла ўтрым­лі­ ваць трох дзя­цей. Да­лей­шы яго лёс — імкнен­не за­ра­біць, вы­біц­ца ў лю­дзі, вы­ву­чыц­ца і стаць мас­та­ком. Пры­ваб­ная знеш­насць, ха­рыз­ма, пры­ род­ная вет­лі­васць і ду­шэў­насць у спа­лу­чэн­ні з ра­шу­час­цю і пра­цаз­до­ль­нас­цю ад­кры­ва­лі пе­рад ім усе дзве­ры і пры­вя­лі ў рэ­шце рэшт у 1919 го­

дзе на сту­дэн­цкую ла­ву Уні­вер­сі­тэ­та імя Стэ­фа­на Ба­то­рыя. Сер­гі­евіч з го­на­рам рас­каз­ваў, што пры­ няў яго во­ль­ным слу­ха­чом сам дэ­кан Фер­ды­нанд Руш­чыц, які акры­ліў юна­ка — на­быў не­ка­ль­кі яго ма­люн­каў ві­лен­скіх му­роў, ад­га­даў­шы ў іх тую ж за­ча­ра­ва­насць лю­бі­мым го­ра­дам, якая ад­оль­ва­ ла і яго. Ва ўні­вер­сі­тэ­це пад уплы­вам дзей­нас­ці Бе­ла­рус­ка­га сту­дэн­цка­га са­юза Сер­гі­евіч стаў пе­ра­ка­на­ным бе­ла­ру­сам, у ад­роз­нен­не ад бра­та і сяс­тры, што за­пі­са­лі­ся па­ля­ка­мі і па­сля вай­ны пе­ра­еха­лі ў Поль­шчу. Ён ву­чыў­ся ва ўні­вер­сі­тэ­це з 1919 па 1927 га­ды з пе­ра­пын­ка­мі, бо трэ­ба бы­ло за­раб­ляць гро­шы. З да­па­мо­гай ка­та­ліц­кай су­по­ль­нас­ці на два тыд­ні яму па­шчас­ці­ла з’ез­дзіць у пі­ліг­рым­ку ў Фла­рэн­ цыю і Рым у 1938 го­дзе. Гэ­тыя ўра­жан­ні да­па­ маг­лі яму ў рос­пі­сах інтэр’ераў кас­цё­лаў, у якія ён уво­дзіў у якас­ці свя­тых парт­рэ­ты най­бяд­ней­шых ся­лян па­ра­фіі. Уплыў Руш­чы­ца быў ве­лі­зар­ны. Сер­гі­евіч ні­бы ўваб­раў асноў­ныя па­сту­ла­ты мас­тац­кай пра­ гра­мы Руш­чы­ца — ства­рэн­не на­цы­яна­ль­на­га «бе­ла­рус­ка­га кос­ма­су», кра­ёва­га мас­тац­тва, з вы­ ка­рыс­тан­нем мясц­овых тэм, ле­генд, лі­та­ра­ту­ры, ра­ман­ты­за­цыі і ме­та­фа­рыч­нас­ці мас­тац­кай мо­вы. Як і Руш­чыц, Сер­гі­евіч вёў гра­мад­ска-ку­ль­тур­ную пра­цу ся­род ві­лен­скіх бе­ла­ру­саў: афар­ мляў бе­ла­рус­кія ча­со­пі­сы, ра­біў сцэ­наг­ра­фію для бе­ла­рус­ка­га ама­тар­ска­га тэ­атра, пі­саў эсэ, ездзіў у экс­пе­ды­цыі, збі­раў экс­па­на­ты для Бе­ла­рус­ка­га му­зея імя Луц­ке­ві­ча, у якім пра­ца­ваў кан­сер­ ва­та­рам і на­ву­ко­вым су­пра­цоў­ні­кам. За мно­гія га­ды пра­цы Сер­гі­евіч на­пі­саў га­ле­рэю парт­рэ­таў на­цы­яна­ль­най інтэ­лі­ген­цыі За­ход­няй Бе­ла­ру­сі між­ва­енна­га ча­су. У 1930-я па­чаў ства­раць жанр на­цы­яна­ль­най гіс­та­рыч­най кар­ці­ны на па­тры­ ятыч­ную тэ­му, на­прык­лад пра па­ўстан­не Кас­ту­ся Ка­лі­ноў­ска­га. Дзве вя­лі­кія кар­ці­ны бы­лі за­вер­ ша­ны ў 1950-я.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

19

Не­ка­то­рыя кар­ці­ны Сер­гі­еві­ча, як «Ачыс­тка па­лёў бу­ль­до­зе­рам» (1957), — фак­тыч­на са­вец­кі варыянт-па­ра­фраз «Зям­лі» Руш­чы­ца. За­мест ва­лоў — бу­ль­до­зер, по­стаць се­ля­ні­на-ме­ха­ні­за­ та­ра вы­прас­та­на, а не саг­ну­та над плу­гам, як у Руш­чы­ца, які па­ка­заў ця­жар зда­бы­ван­ня хле­ба. Сер­гі­евіч лі­та­ра­ль­на «пры­зям­ліў» кар­ці­ну: га­лоў­ нае тут не не­ба, а зям­ля, вы­чыш­ча­ная ад гру­ды ка­мя­неў. Ідэ­ало­гія сац­рэ­аліз­му за­пат­ра­ба­ва­ла па­ка­заць ча­ла­ве­ка як гас­па­да­ра сва­ёй зям­лі, а не яе ра­ба. Ён не пе­ра­ехаў ні ў Мінск, ні ў Вар­ша­ву, ку­ды яго клі­ка­лі ў пер­шым вы­пад­ку са­вец­кія ўла­ды, у дру­гім — род­ныя і сяб­ры-мас­та­кі. За­стаў­ся вер­ны сва­ёй Ві­ль­ні, дзе пра­жыў да смер­ці ў ста­ра­даў­нім до­ме на Анто­ка­лі. Ім на­пі­са­ны мно­гія лі­рыч­ныя і тра­пят­кія пей­за­жы Ві­ль­ні і род­най Брас­лаў­шчы­ ны, у якіх ён з’яўля­ецца па ду­ху вуч­нем Руш­чы­ца. Руш­чыц час­та да­ваў за­дан­ні сту­дэн­там ства­рыць кар­ці­ны па­вод­ле лі­та­ра­тур­ных кры­ніц, на­прык­ лад па ба­ла­дах Міц­ке­ві­ча. Ён і сам на­пі­саў та­кую карціну — «Ба­ла­да». Та­кія ж кар­ці­ны-ілюс­тра­цыі ства­раў і Пёт­ра Сер­гі­евіч. Для му­зея Янкі Ку­па­лы ў Мін­ску ён вы­ка­наў цыкл па­лот­наў па яго вер­шах. Ад­ны з са­мых уда­лых ра­бот гэ­та­га цык­лу «А хто

там ідзе?» і «Зва­нар» 1940-х. Гэ­та яркія пры­кла­ды бе­ла­рус­ка­га на­цы­яна­ль­на­га ра­ман­тыз­му. Але ў вы­ні­ку Сер­гі­евіч знай­шоў ся­бе не як пей­за­жыст, а як вы­дат­ны парт­рэ­тыст. Воб­ра­зы бе­ ла­рус­ка­га се­ля­ні­на, ча­ла­ве­ка пра­цы, бе­ла­рус­кай інтэ­лі­ген­цыі — га­лоў­ныя ў твор­час­ці Сер­гі­еві­ча па­сля­ва­енна­га ча­су. Ня­гле­дзя­чы на тое, што Сер­гі­евіч дэк­ла­ра­ваў сваю бе­ла­рус­касць, у БССР да яго ста­ві­лі­ся з пад­азрэн­нем, ці то як да бе­ла­рус­ка­га на­цы­яна­ліс­та, ці то як маг­чы­ма­га ка­ла­ба­ра­цы­яніс­та, які пра­ ца­ваў у аку­па­ва­ным фа­шыс­та­мі Мін­ску і зла­дзіў пер­са­на­ль­ную вы­ста­ву ў Ві­ль­ні ў 1943 го­дзе пад не­мца­мі. Кар­цін Сер­гі­еві­ча ня­шмат у бе­ла­рус­кіх збо­рах. І на­ват зван­не За­слу­жа­на­га мас­та­ка ён атры­маў у Літ­ве, а не ў БССР. Але час рас­ста­віў свае акцэн­ты. Сер­гі­евіч стаў сап­раў­дным на­род­ ным мас­та­ком Бе­ла­ру­сі.

1. Фа­ку­ль­тэт мас­тац­тваў Ві­лен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та імя Стэ­фа­на Ба­то­рыя. Фо­та­зды­мак. 1930-я.

2. Свят­ка­ван­не імя­нін Фер­ды­нан­да Руш­чы­ца на фа­ку­ль­тэ­це мас­тац­тваў. Фо­та­зды­мак. 1931.

3. Фер­ды­нанд Руш­чыц. Зва­ні­ца ў бе­ла­рус­кім сты­лі. Вок­лад­ка для «Бе­ла­рус­ка­га ка­лен­да­ра на 1911 год». Па­пе­ра, туш, пя­ро.

4. Бра­ніс­лаў Ямант. Ра­ман­тыч­ны пей­заж. Алей. 1930-я.

5. Бра­ніс­лаў Ямант. Лід­скі гас­ці­нец. Алей.

6. Мар’ян Бо­гуш-Шыш­ка. Цуд у Ка­не. Алей. 1960. НММ РБ.

7. Мар’ян Бо­гуш-Шыш­ка. Аўта­пар­трэт. Па­пе­ра, ка­ля­ро­выя алоў­кі. 1985. На­цы­яна­ль­ны гіс­та­рыч­ны му­зей РБ.

8. Мар’ян Бо­гуш-Шыш­ка. Со­нца. Алей. 1950—1980-я. Астравецкая раённая бібліятэка.

9. Пёт­ра Сер­гі­евіч. Аўта­парт­рэт. Алей. 1949. НММ РБ.

10. Пёт­ра Сер­гі­евіч. Вяс­ляр. Вок­лад­ка да ча­со­пі­са «Нё­ман». Па­пе­ра, лі­на­рыт. 1932.

11. Пёт­ра Сер­гі­евіч. Парт­рэт дзяў­чы­ны. Па­пе­ра, ву­галь. НММ РБ.

Пра­цяг у наступным нумары.

студзень, 2021

20

Рэ­ц эн­з ія

Па­ўноч­ны ве­цер му­зыч­най спя­ко­ты « Тра­ман­та­на-5»: но­вая ка­мер­ная му­зы­ка

Пад­час праекта «Тра­ман­та­на». Фо­та Тац­ця­ны Ма­ту­се­віч.

Надзея Бун­цэ­віч

Пяць га­доў са­мая крэ­атыў­ная му­зыч­ная гра­мад­скасць Бе­ла­ру­сі сус­тра­кае на­ва­год­нія свя­ты пад дэ­ві­зам: «У но­ вы год — з но­вай му­зы­кай». І гэ­та не пус­тыя сло­вы. Бо ў твор­чым пра­екце «Тра­ман­та­на» пад «но­вай ка­мер­най му­зы­кай» ма­юцца на ўва­зе не то­ль­кі апош­нія па­вод­ле хра­на­ло­гіі, але і пер­шыя па мас­тац­кіх якас­цях кам­па­зі­ цыі. А яшчэ — най­ноў­шыя (чы­тай: аван­гар­дныя, экс­пе­ры­мен­та­ль­ныя) па сва­іх вы­раз­ных срод­ках.

А

пош­няя пры­кме­та, ска­жам шчы­ра, стро­га вы­трым­лі­ва­ла­ся не за­ўсё­ды. За га­ды існа­ван­ня зда­ра­лі­ся і та­кія вы­пад­кі, ка­лі аса­ло­да на­ві­нак чар­га­ва­ла­ся з пры­емны­мі ўра­жан­ня­мі ад доб­ра зроб­ле­ных, але бо­льш ці менш тра­ды­цый­ных тво­раў. Ды ўсё ж ня­звык­ лае сло­ва «Тра­ман­та­на», што ў ары­гі­на­ле азна­ чае «ха­лод­ны па­ўноч­ны ве­цер», на Бе­ла­ру­сі цяпер да­во­лі тры­ва­ла аса­цы­юец­ца з най­ леп­шай су­час­най ака­дэ­міч­най му­зы­кай. Яно ўво­гу­ле ста­ла сі­но­ні­мам та­го «но­ва­га на­двор’я», якое праз гэ­тыя кан­цэр­ты аста­лёў­ва­ецца ў бе­ла­рус­кай му­зыч­най пра­сто­ры. Бо ко­лісь усё бы­ло на­адва­рот: айчын­ныя слу­ха­чы маг­лі зна­ёміц­ца хі­ба з тра­ды­цый­ны­мі опу­са­мі на­шых кам­па­зі­та­раў ды з су­мам па­га­джац­ца, што ў Бе­ла­ру­сі, маў­ляў, му­зыч­ны час спы­ніў­ся ледзь не ў па­за­мі­ну­лым ста­год­дзі і ні­чо­га пры­ця­га­ ль­на-па­ра­дак­са­ль­на­га бо­льш не прад­ба­чыц­ца.

«Мастацтва» № 1 (454)

А за­меж­ная пуб­лі­ка пе­ра­кон­ва­ла­ся ў іншым, бо леп­шыя бе­ла­рус­кія му­зыч­ныя тво­ры пе­ра­ма­га­ лі на між­на­род­ных кон­кур­сах, па­спя­хо­ва дэ­бю­ та­ва­лі на прэс­тыж­ных фес­ты­ва­лях сус­вет­на­га маш­та­бу, арга­ні­за­та­ры якіх за­маў­ля­лі на­шым вя­ду­чым аўта­рам но­выя пад­обныя кам­па­зі­цыі. На та­кім фо­не і скла­ла­ся пяць га­доў та­му «Тра­ман­та­на», пры­чым да­во­лі вы­пад­ко­ва — і раз­ам з тым цал­кам за­ка­на­мер­на. Гэ­ты пра­ект іні­цы­яваў­ся «зні­зу» — са­мі­мі твор­ца­мі, а не якой-не­будзь уста­но­вай ці кан­цэр­тнай арга­ ні­за­цы­яй. Ідэя знай­сці сцэ­ніч­ную пля­цоў­ку для якас­на­га вы­ка­нан­ня ці­ка­вых бе­ла­рус­кіх му­зыч­ных опу­саў да­ўно вы­спя­ва­ла ва ўдар­ні­ка Мі­ха­іла Кан­стан­ці­на­ва, які пра­цуе ў аркес­тры на­ша­га Вя­лі­ка­га тэ­атра. Апан­та­ны пра­фе­сі­яй, гэ­ты му­зы­кант па­ўсюль шу­кае но­выя ўдар­ныя інстру­мен­ты, не шка­дуе на іх ні гро­шай, ні ча­су. Экс­пе­ры­мен­туе з вя­до­мы­мі, ад­кры­ва­ючы

ў іх ра­ней не вы­ка­рыс­та­ныя пры­ёмы гу­каз­да­ бы­ван­ня. Зна­ёміць з усім гэ­тым кам­па­зі­та­раў, за­ахвоч­вае іх аздаб­ляць свае са­чы­нен­ні зной­ дзе­ны­мі ці­ка­вос­тка­мі, не­ча­ка­ны­мі тэм­бра­мі ды іх спа­лу­чэн­ня­мі. На­тхняе на но­выя тво­ры ці ўдас­ка­на­ль­вае ўжо на­пі­са­нае, бо спра­буе ў кож­ ным са­мым про­стым, по­бы­та­вым гу­ку знай­сці ад­мет­ную му­зыч­насць, вы­раз­насць, пры­га­жосць і скі­ра­ваць на гэ­та кам­па­зі­тар­скую ўва­гу. Па­мкнен­ні Мі­ха­іла Кан­стан­ці­на­ва ла­дзіць пад­обныя кан­цэр­ты пад­тры­ма­ла кам­па­зі­тар­ка Га­лі­на Га­рэ­ла­ва, якая да­ўно су­пра­цоў­ні­чае з гэ­ тым ад­да­ным мас­тац­тву вы­ка­наў­цам і да­вя­рае яму ўсе свае тво­ры з удзе­лам удар­ных (а та­кіх п’ес, да­да­дзім, у яе і ў яе ка­лег ста­но­віц­ца ўсё бо­льш). За­гад­чы­ца ка­фед­ры кам­па­зі­цыі на­шай Ака­дэ­міі му­зы­кі, член пра­ўлен­ня Бе­ла­рус­ка­ га са­юза кам­па­зі­та­раў, Га­лі­на Кан­стан­ці­наў­на доб­ра ве­дае ўсе па­ка­лен­ні твор­цаў і да­па­ма­гае

М узыка / Рэ­ц эн­з ія

21

скла­даць што­год­нія пра­гра­мы. Знай­шоў­ся і па­ста­янны вя­ду­чы цык­ла — ма­ла­ды кам­па­зі­ тар і з пер­шай ад­ука­цыі му­зы­каз­наў­ца, лек­ тар ста­ліч­най фі­лар­мо­ніі Вя­час­лаў Пя­ць­ко. На­зва ўзнік­ла спан­тан­на, дзя­ку­ючы ад­на­му з тво­раў пер­шай пра­гра­мы — «Тра­ман­та­ на» Ва­ле­рыя Во­ра­на­ва. Пер­шыя тры га­ды кан­цэр­ты, што па­ча­лі­ся з 2015 го­да, ла­дзі­лі­ся ў Ка­мер­най за­ле імя Р.Шыр­мы Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най фі­лар­мо­ніі. Праз год перапынку бы­ла аб­лю­ба­ва­ная іншая пля­цоў­ка — у На­

цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі, дзе «Тра­ман­ та­на» ад­бы­ла­ся дру­гі раз за­пар. Так, гэ­та не «Мінск-арэ­на», не ві­цеб­скі Лет­ні амфі­тэ­атр і не тэ­ле­эфір у прайм-тайм. Але тая жме­нь­ка гле­да­чоў-слу­ха­чоў, што не па­кі­ну­ла во­ль­ных мес­цаў у час пан­дэ­міі, здо­ль­ная пры­нес­ці ба­га­ ты ўра­джай. Бо спра­цоў­вае са­ра­фан­нае ра­дыё, і тыя, хто не па­тра­піў на кан­цэрт «ужы­вую», бу­дуць шу­каць яго ў інтэр­нэ­це і ў рэ­шце рэшт зной­дуць ама­тар­скія за­пі­сы ў са­міх кам­па­зі­та­ раў і му­зы­кан­таў. Та­кі ўсплёск ці­ка­вас­ці да пра­екта на­зі­ра­ецца яшчэ і та­му, што сё­ле­та скла­лі­ся ўсе элементы ча­роў­най ма­за­ікі: юбі­лей­ны кан­цэрт ака­заў­ся па­праў­дзе леп­шым за ўсё пя­ці­год­дзе. Па­йшла на ка­рысць і зме­на дыс­ла­ка­цыі: мы па­чу­лі твор, у якім бы­ла надзвы­чай уда­ла аб­ыгра­ная са­ма кан­цэр­тная пра­сто­ра з мно­гі­мі дэ­та­ля­мі яе ад­мыс­ло­вай пла­ні­роў­кі і ўнут­ра­на­га на­чын­

ня. Да­дам: гэ­та не фае му­зея, дзе пры ўсёй не­спры­яль­нас­ці акус­тыч­ных умоў му­зыч­ныя імпрэ­зы ла­дзі­лі­ся здаў­на, а не­шта на­кшталт «кан­фе­рэнц-за­лы» на пе­ра­хо­дзе да но­ва­га кор­пу­са, дзе маг­чы­мас­цей раз­гар­нуц­ца знач­на бо­льш. «Рэ­ані­ма­цыя» Вя­час­ла­ва Пя­ць­ко, акрэс­ ле­ная як «тэ­атра­ль­на-гу­ка­вы пер­фор­манс для

ра­яля, ба­яна, пі­лы і свет­ла­во­га су­пра­ва­джэн­ ня», ака­за­ла­ся сап­раў­дным мі­ні-спек­так­лем у фар­ма­це сайт-спе­цы­фік, што азна­чае па­ста­ноў­кі ў не­йкай но­вай пра­сто­ры, аль­тэр­на­тыў­най звык­ лай сцэ­не, пры­чым з мак­сі­ма­ль­ным ужы­ван­ нем усіх асаб­лі­вас­цей за­лы. Зда­ва­ла­ся б, ідэя ля­жыць на па­вер­хні. Раз­на­стай­ныя ва­ры­янты студзень, 2021

22

М узыка / Рэ­ц эн­з ія

«прэ­па­ры­ра­ван­ня» ра­яля, а тым бо­льш та­кія тво­ры, дзе пі­яніст грае не то­ль­кі на кла­ві­яту­ры, але і на стру­нах, у по­ўным сэн­се кор­па­ючы­ ся ўнут­ры інстру­мен­та з да­па­мо­гай і па­ль­цаў, і раз­на­стай­ных да­дат­ко­вых пры­ста­са­ван­няў, пры­сут­ні­ча­лі да­ўно. На іх, мож­на ска­заць, ужо на­ват кры­ху ад­ышла тая мо­да, што ў бе­ла­рус­ кай му­зы­цы асаб­лі­ва шы­ро­ка рас­паў­сю­дзі­ла­ся ў па­чат­ку 1990-х. Але ні­ко­му, як ні дзіў­на, не пры­хо­дзі­ла ў га­ла­ву дум­ка па­ра­ўнаць гэ­та з хі­ рур­гіч­най апе­ра­цы­яй не дзе­ля ня­гег­ла­га жар­ту ў ку­лу­арах, а на­сам­рэч, да­даў­шы вы­ка­наў­цам ад­па­вед­ныя сцэ­ніч­ныя строі. Мо­жа, на­тхні­ла па­вы­ша­ная ўва­га да мед­ыцын­скай тэ­мы, што аха­пі­ла ўсіх нас з-за ка­ра­на­ві­ру­су?

— Усе так і вы­ра­шы­лі, — рас­па­вёў Вя­час­лаў у пры­ват­най раз­мо­ве. — Маў­ляў, гэ­ты твор — на зло­бу дня. А за­ду­ма на­ра­дзі­ла­ся яшчэ ў 2013 го­дзе. Я та­ды ўба­чыў на прылаўку кні­гу пра феномен клінічнай смер­ці, на­зва «Пераход» пры­цяг­ну­ла. На­быў, па­чаў чы­таць. Але пе­ра­ нес­ці гэ­та ў му­зы­ку ўсё не­як не вы­ра­шаў­ся, сум­не­вы пе­ра­сле­да­ва­лі мя­не лі­та­ра­ль­на да апош­ня­га мо­ман­ту. Спа­чат­ку не ўяў­ляў, дзе і як гэ­та мо­жа быць па­ка­за­на. Бо ні­вод­ная з тра­ды­цый­ных за­лаў — ні фі­лар­мо­ніі, ні Ака­дэ­міі му­зы­кі — для гэ­та­га не пад­ыхо­дзі­ла. Над­та мно­га ў гэ­тым тво­ры за­ле­жыць ад не­му­зыч­ных рэ­чаў: анту­ра­жу, атмас­фе­ры, са­мо­га на­строю. А як ле­тась «Тра­ ман­та­на» пра­хо­дзі­ла ў му­зеі, ад­ра­зу зда­га­даў­ ся: гэ­та ме­на­ві­та тое, што трэ­ба.

«Мастацтва» № 1 (454)

Да­да­дзім: для яшчэ бо­ль­ша­га пад­абен­ства з мед­ыцын­скай тэ­ма­ты­кай ідэ­аль­на пад­ышоў ме­на­ві­та бе­лы, а не звык­лы чор­ны ра­яль. Ды не кам­пак­тны ка­бі­нет­ны, да­во­лі «круг­ле­нь­кі» па сва­іх аб­ры­сах, а доў­гі, стро­гі — кан­цэр­тны. Аку­рат та­кі, які вы­дат­на гар­ма­ні­руе з му­зей­ным ася­род­кам і не про­ста ўпры­гож­вае яго, а лі­та­ ра­ль­на ста­но­віц­ца яшчэ ад­ным жы­ва­піс­ным склад­ні­кам мас­тац­кіх скар­баў. Бы­лі за­дзей­ні­ча­ ны і бал­кон з па­праў­дзе інфер­на­ль­ным асвят­ лен­нем, і ба­люс­тра­да та­го вер­хня­га па­вер­ха. У якой іншай за­ле да­вя­ло­ся б не­як вы­круч­вац­ ца, каб да­сяг­нуць не­абход­ных эфек­таў, а тут усё — у рэ­аль­нас­ці, без ані­якай да­дат­ко­вай сцэ­наг­ра­фіі. Па­ча­так тво­ра — са­мы звы­чай­ны. За вы­клю­чэн­ нем хі­ба та­го, што веч­ка ра­яля і не за­кры­ тае, і не ад­кры­тае на тую ці іншую вы­шы­ню, а цал­кам зня­тае. Пі­яніст у кан­цэр­тным фра­ку па­чы­нае іграць, але по­тым праз сцэ­ну быц­цам ма­лан­ка пра­бя­гае (вось яны, не­абход­ныя свет­ла­выя дэ­та­лі!) — і са­ліст змаў­кае, ні­бы­ та здранц­ве­лы. Вы­хо­дзіць спа­чат­ку адзін «мед­ык» (у яго ро­лі — аўтар), по­тым яшчэ двое. Спа­кой­на, за­ся­ро­джа­на, без пан­ікі: гэ­та іх пра­ца — вяр­таць да жыц­ця. Іх дзея­нні мы ад­чу­ва­ем сэр­цам — праз ня­звык­лае гу­чан­не струн, над які­мі яны схі­ля­юцца для «мед­ыцын­ скіх» ма­ні­пу­ля­цый. А пад­свя­до­масць за­дае ня­ўмо­ль­нае пы­тан­не: дык гэ­та стру­ны… ду­шы? Пы­тан­не не мар­нае, бо па­зней мы па­чу­ем-уба­ чым і тры­вож­на-агід­ны піск кар­ды­ёма­ні­то­ра,

пе­рад­адзе­ны праз ба­ян у за­ку­ліс­сі, і раз­ра­ды дэ­фіб­ры­ля­та­ра, і ад­ыход ду­шы ад це­ла — праз гу­кі пі­лы ад­не­куль з пад­ня­бес­ся, бо за ба­люс­ тра­дай ні­чо­га не бач­на.

— Доў­га ва­гаў­ся, — пра­цяг­вае кам­па­зі­тар, — чым і як за­вяр­шаць гэ­ты твор. Бы­ло шмат ва­ры­янтаў. Дый у ця­пе­раш­нім вы­гля­дзе фі­нал, ма­быць, не са­мы ад­на­знач­ны. Да мя­не па­сля кан­цэр­та пад­ыхо­дзі­лі і за­пыт­ва­лі: «Дык ён вы­жыў ці не?» Я ні­ко­га не рас­ча­роў­ваў, не аб­на­дзей­ваў: кож­ны во­ль­ны вы­тлу­мач­ваць за­вяр­шэн­не так, як лі­ чыць не­абход­ным. Так, як ён гэ­та зра­зу­меў. Мне ж ха­це­ла­ся акцэн­та­ваць не сю­жэт­ную лі­нію, а са­мо існа­ван­не ду­шы. Аса­біс­та я ўспры­ня­ла твор як вы­со­кую тра­ге­дыю з улас­ці­вым гэ­та­му жан­ру ка­тар­сі­сам. Бо па­сля та­го, як «мед­ыкі» сы­хо­дзяць, зноў гу­чыць ме­ло­ дыя са­ма­га, ба­дай, па­пу­ляр­на­га на­кцюр­на Ша­пэ­ на. Яна ж бы­ла і ў па­чат­ку, то­ль­кі ў «змор­шча­на» ды­са­нан­сным, не ўсім зра­зу­ме­лым вы­гля­дзе, бы пры­бі­тая жыц­цём з яго што­дзён­ны­мі пра­бле­ ма­мі. Ця­пер жа яна вы­зва­лі­ла­ся ад та­го ця­жа­ру і сяг­ну­ла ў веч­насць, да­ўшы нам маг­чы­масць атры­маць аса­ло­ду ад да­во­лі пра­цяг­ла­га ша­пэ­ наў­ска­га фраг­мен­та ў ары­гі­на­ле. Для знаў­цаў тут быў яшчэ адзін «знак лё­су»: гэ­ты на­кцюрн на­пі­ са­ны Ша­пэ­нам у той жа та­на­ль­нас­ці, што і яго­ны зна­ка­мі­ты Па­ха­ва­ль­ны марш, які з’яўля­ецца па­во­ль­най час­ткай 2-й фар­тэ­пі­яннай са­на­ты. Вя­до­ма, для та­кой «Рэ­ані­ма­цыі», ды яшчэ ў час пан­дэ­міі, не так про­ста бы­ло знай­сці вы­ка­наў­ цаў. З ба­янам да­па­мог Андрэй Цал­ко, чые тво­ры

М узыка / Рэ­ц эн­з ія

так­са­ма гу­ча­лі ў кан­цэр­це: не кож­ны му­зы­кант за­хо­ча «пі­нь­каць» ад­ну но­ту, сім­ва­лі­зу­ючы біц­цё сэр­ца. Дый пі­яніс­там сваю вір­ту­ознасць раз­гар­нуць ня­ма дзе, не ка­жу­чы пра за­ба­бо­ны, звя­за­ныя з тэ­май смер­ці. Вы­ра­та­ва­лі сту­дэн­ ты Ака­дэ­міі му­зы­кі. Аляк­сан­дра Па­ўлю­ка­вец, якая ў тым жа кан­цэр­це ігра­ла фар­тэ­пі­янную му­зы­ку Андрэя Цал­ко, не то­ль­кі па­га­дзі­ла­ся пры­ме­рыць ро­лю мед­сяс­тры, але і за­гі­та­ва­ла Ксе­нію Ха­ты­лё­ву, за­пра­сі­ла ад­на­кур­сні­ка Іва­на Ка­быль­­чан­ку (гэ­та яго бос­кае гу­чан­не на­кцюр­ на па­кі­да­ла «свят­ло ў кан­цы ту­нэ­ля»). Ну а «пі­ ла­ваў», скур­чыў­шы­ся на бал­ко­не, ня­стом­ны Мі­ха­іл Кан­стан­ці­наў. Ён жа пад­абраў ледзь не ўсіх асноў­ных удзе­ль­ ні­каў кан­цэр­та — са сва­іх ка­лег, аркес­тран­таў Вя­лі­ка­га тэ­атра. Та­му і атры­ма­ла­ся «Тра­ман­та­ на» та­кой раз­на­стай­най па тэм­брах, асаб­лі­ва ўдар­ных і ду­ха­вых, што цал­кам ад­па­вя­дае но­вай, ве­ль­мі знач­най ро­лі гэ­тых інстру­мен­таў у су­час­най му­зы­цы. Ся­род вы­ка­наў­цаў — Арсэн За­мта­ра­дзэ (флей­та); Вік­тар Пу­зы­ня (клар­нет), сын май­стра ста­ра­даў­ніх бе­ла­рус­кіх на­род­ ных інстру­мен­таў Ула­дзі­мі­ра Пу­зы­ні, яко­га ўжо да­ўно ня­ма з на­мі; брас-квін­тэт Amadis-brass (тру­ба­чы Змі­цер Гар­ба­чук і Аляк­сандр Анта­но­ віч, вал­тар­ніст Па­вел Кунц, трам­ба­ніст Андрэй Мі­ха­ле­віч, ту­біст Вік­тар Яры­ноў­скі, не­ка­то­рыя

з іх вы­сту­па­лі і па­асоб­ку); а так­са­ма Аляк­сей Афа­на­сь­еў (ві­ялан­чэль), Аляк­сандр Кан­дра­ць­еў (кан­тра­бас), Аляк­сей Ма­лі­шэў­скі (удар­ныя) і, вя­до­ма, Аляк­сан­дра Ло­се­ва, чыё май­стэр­ства ва­ло­дан­ня арфай не так да­ўно спра­ва­ка­ва­ла су­ цэ­ль­ны шэ­раг вы­кштал­цо­ных бе­ла­рус­кіх опу­саў для роз­ных ві­даў гэ­та­га інстру­мен­та. Увесь кан­цэрт цал­кам мож­на сціс­ла акрэс­ліць фра­зай: што ні твор — ад­крыц­цё. І за кож­ным — не менш ці­ка­выя гіс­то­рыі ства­рэн­ня, які­мі шчод­ра дзя­ліў­ся вя­доў­ца. Да пры­кла­ду, скер­ца «Пра­пар­шчык, які тан­цуе» Га­лі­ны Га­рэ­ла­вай. Ска­жа­це, што за фан­та­зіі? Ака­за­ла­ся, ад­рэф­ лек­са­ва­ная рэ­аль­насць, па­чы­на­ючы з на­звы тво­ра і за­кан­чва­ючы гу­чан­нем у ім… тар­маз­ных дыс­каў ад трак­та­ра «Бе­ла­рус». Не­як адзін зна­ны кам­па­зі­тар падзя­ліў­ся з Га­лі­най Га­рэ­ла­вай успа­ мі­на­мі пра да­лё­кае армей­скае юнац­тва: «Быў у нас пра­пар­шчык. Ён так лю­біў тан­ца­ваць, што на­ват за­га­даў мне са­чы­ніць ад­па­вед­ную му­зы­ ку». А пра дыс­кі яна да­ве­да­ла­ся, як ні дзіў­на, з тэ­ле­пе­ра­да­чы: ку­бін­скі му­зы­ка граў на іх са­ль­су, на­хва­ль­ва­ючы якасць ме­та­лу, з яко­га вы­раб­ля­ ецца на­ша сель­гас­тэх­ні­ка. По­бач з та­кі­мі тэ­атра­лі­за­ва­ны­мі тво­ра­мі (існуе на­ват тэр­мін «інстру­мен­та­ль­ны тэ­атр») ані не згу­бі­лі­ся іншыя. На­прык­лад, пра­нік­нё­ны «Пей­заж» Лю­бо­ві Сы­ць­ко з яе Дып­ты­ху, што

23

быў на­тхнё­ны жы­ва­пі­сам бры­тан­ска­га мас­та­ка Уі­ль­яма Цёр­не­ра — май­стра ра­ман­тыч­ных ві­да­ ры­саў, якія шмат у чым лі­чац­ца прад­вес­ні­ка­мі ку­ды бо­льш по­зня­га фран­цуз­ска­га імпрэ­сі­яніз­ му. Ці дзве час­ткі з сю­іты «Semplice» Андрэя Цал­ко, якая пе­ра­кла­да­ецца як «Про­ста». Ігра ад­но па бе­лых кла­ві­шах ра­яля спа­лу­ча­ла­ ся з вы­ка­рыс­тан­нем ад­ной і той жа про­стай інта­на­цыі, але ва ўсё но­вых по­вя­зях, рыт­ мас­пля­цен­нях з та­кі­мі ж, ды кры­ху іншы­мі. Мі­ні­ма­лізм? Але ве­ль­мі аўтар­скі, ад­мет­ны — як і дру­гая час­тка, Фу­га, пры­чым, на амаль тую ж тэ­му. Усту­пы га­ла­соў у по­лі­фа­ніі час­цей за ўсё ўспры­ма­юцца ды­яло­гам, з’яўлен­нем но­вых ге­ ро­яў, што да­лу­ча­юцца да агу­ль­най раз­мо­вы на аб­ра­ную тэ­му. Але гэ­тая Фу­га бы­ла вы­ра­ша­на як мед­ыта­цыя, пе­ра­тва­рыў­шы­ся ў бе­лую пля­му, якая рас­плы­ва­ецца-рас­ця­ка­ецца ў пра­сто­ры і здзіў­ляе тон­кас­цю ад­цен­няў-пе­ра­лі­ваў. І лі­та­ра­ль­на по­бач — зу­сім іншая, цал­кам джа­за­вая п’еса «Joke» (»Жарт») та­го ж Андрэя Цал­ко. Ка­лі­сь­ці яна бы­ла ба­яннай, а ця­пер да інстру­мен­та, на якім граў аўтар, да­лу­чы­ла­ся сук­вец­це іншых тэм­браў-фар­баў. А якім пры­ця­га­ль­ным ака­заў­ся па­ча­так ве­ ча­ры­ны! Ла­ры­са Сі­ма­ко­віч да 200-год­дзя Ста­ніс­ла­ва Ма­нюш­кі са­чы­ні­ла інстру­мен­та­ль­ны цыкл — сво­еа­саб­лі­вы бі­ягра­фіч­ны апо­вед бе­ ла­рус­ка-поль­ска­га кла­сі­ка, дзе п’есы пры­све­ча­ ны знач­ным асо­бам ці падзе­ям у яго­ным жыц­ці. «Ма­ту­ля. Пес­ня. Альж­бэ­та Ма­джар­ска» — пра тое, як з ці­хіх, ня­ўлоў­ных шу­маў-шор­га­таў на­ ра­джа­ецца аўра на дзі­ва пяш­чот­на­га гу­чан­ня марымбы, та­нют­ка ўпле­це­ных бе­ла­рус­кіх інта­ на­цый. «Пад не­бам Ма­нюш­кі» — пра імклі­вы бег аб­ла­чы­нак, свят­ло ня­бё­саў і зям­лі. Зу­сім іншыя «Фан­то­мы» ма­тэ­ры­ялі­за­ва­лі­ся ў ад­на­ймен­ным тво­ры Во­ль­гі Пад­гай­скай. Пры­ві­ ды? Ня­спраў­джа­ныя ма­ры? Ні­ці ду­мак? Я ду­ма­ла пра тое, ці змя­ніў­ся «клі­мат» су­час­ най бе­ла­рус­кай му­зы­кі за пяць га­доў існа­ван­ня пра­екта. Шчы­ра ка­жу­чы, па­куль не. Бо «Тра­ман­ та­на» не да­ся­гае ўлас­ці­вай гэ­та­му вет­ру, што пан­уе ў Еўро­пе, хут­кас­ці бо­льш як 30 мет­раў за се­кун­ду, а за­ста­ецца хі­ба ла­­каль­­ным под­ыхам праз ад­чы­не­ную на імгнен­не фор­тку. Мяр­куй­ це са­мі: раз­ам з аб’яўка­мі, уступ­ны­мі сло­ва­мі і апла­дыс­мен­та­мі — роў­на ад­на га­дзі­на най­ноў­ шай му­зы­кі на 366 дзён пе­ра­ступ­на­га го­да. Але са­мо па­ра­ўнан­не пра­екта з глыт­ком све­жа­га па­вет­ра пе­ра­гу­ка­ецца, хо­чаш ці не, з хруш­чоў­ скай ад­лі­гай 1960-х, што ўзрас­ці­ла су­цэ­ль­нае па­ка­лен­не «шас­ці­дзя­сят­ні­каў» у роз­ных ві­дах мас­тац­тва. Мо­жа, так здзей­сніц­ца і тут? Ця­ пе­раш­нюю «Тра­ман­та­ну» на­ве­даў ды­рэк­тар Вя­лі­ка­га тэ­атра Ула­дзі­мір Пят­ро­віч. За­ці­ка­віў­ся, за­га­рэў­ся ідэ­яй па­вез­ці та­кія кан­цэр­ты па рэ­ гі­ёнах. А мо на­спеў час су­цэ­ль­на­га фес­ты­ва­лю? На­кшталт та­го, які ла­дзі­ла Бе­ла­рус­кая аса­цы­ яцыя су­час­най му­зы­кі ў па­чат­ку 1990-х — і пра­ ктыч­на на ад­ным энту­зі­язме. Што ні ка­жы­це, а пад­умаць ёсць над чым. студзень, 2021

24

М узыка / Рэ­ц эн­з ія

Н

а­сам­рэч вя­до­мых лі­та­ра­тур­ных ка­зак, якія па­зней на­бы­лі му­зыч­нае ўва­саб­лен­не, на све­це не так і мно­га. Ба­дай што, са­мыя вя­до­мыя тво­ ры Шар­ля Пе­ро, бра­тоў Грым. Амаль 140 га­доў та­му іта­ль­янец Кар­ла Ка­ло­дзі на­пі­саў каз­ку пра пры­го­ды Пі­но­кіа, драў­ля­най ля­ль­кі, якая ў рэ­шце рэшт ста­но­віц­ца жы­вым ча­ла­ве­кам. Твор, пе­ра­кла­дзе­ны па­зней на 87 моў све­ту, зра­біў Ка­ло­дзі кла­сі­кам дзі­ця­чай лі­та­ра­ту­ры. Да­рэ­чы, апо­весць Аляк­ сея Тал­сто­га «За­ла­ты клю­чык, або Пры­го­ды Бу­ра­ці­на» ўзнік­ла спа­чат­ку як пе­ра­клад каз­кі Ка­ло­дзі на рус­кую мо­ву, а по­тым як лі­та­ра­тур­ная апра­цоў­ка гэ­тай гіс­то­рыі. Сю­жэт пра драў­ля­на­га ча­ла­веч­ка і яго­ныя пры­го­ды не­адной­чы на­тхняў твор­цаў, што пра­цу­юць у роз­ных жан­рах мас­тац­тва. Існуе, на­прык­лад, по­ў­ на­мет­раж­ная ані­ма­цый­ная стуж­ка «Пі­но­кіа», зня­тая ў 1940 го­дзе сус­вет­на вя­до­май сту­ды­яй Уол­та Дыс­нэя. Той фі­льм адзна­ча­ны аж дву­ма «Оска­ра­мі». Існуе іта­ль­янскі се­ры­ял (2008), у асно­ве яко­га ме­на­ві­та гэ­ты сю­жэт, ёсць ад­ нос­на све­жы кі­на­фі­льм «Пі­но­кіа» (2019). Ня­мец­кая кам­па­зі­тар­ка Гло­рыя Бру­ні на­пі­са­ла дзі­ця­чую опе­ру «Пі­но­кіа» ў 2008-м. Спа­чат­ку твор пра­гу­чаў у Гам­бур­гу, по­тым парт­ыту­ра на­бы­ла сцэ­ніч­ нае ўва­саб­лен­не ў Не­апа­лі, Лон­да­не, Па­рме, іншых га­ра­дах Еўро­пы. Ка­лі на ад­ной з мас­тац­кіх рад на­ша­га тэ­атра была агучана ідэя маг­чы­май па­ста­ноў­ кі ў Мін­ску, рэ­акцыя вя­до­мых і во­пыт­ных му­зы­кан­таў ака­за­ла­ся не­адназ­нач­ най. «А вы ба­чы­лі парт­ыту­ру?.. Вы ўпэў­не­ны, што дзе­ці бу­дуць слу­хаць та­кую скла­да­ную му­зы­ку? А хто гэ­та бу­дзе спя­ваць?! Там та­кая тэ­сі­ту­ра, што не ўсе пра­фе­сій­ныя спе­ва­кі яе ад­оле­юць! Мо­жа, ле­пей брац­ца за не­шта, бо­льш да­ступ­нае аўды­то­рыі?..» Та­кім чы­нам, парт­ыту­ра су­час­на­га кам­па­зі­та­ра, ад­ра­са­ва­ная дзе­цям, — свое­а­саб­лі­вы вы­клік. Але прэм’ера «Пі­но­кіа», якую тэ­атр па­ка­заў у мі­ну­лым снеж­ні, якраз на­пя­рэ­дад­ні Ка­ля­даў, пе­ра­ка­на­ла: тры­во­гі бы­лі мар­ныя. А ця­пер бо­льш пад­ра­бяз­на — пра вы­нік. Па­ча­ло­ся з та­го, што кам­па­зі­тар­ ка зра­бі­ла но­вую рэ­дак­цыю опе­ры — ме­на­ві­та для бе­ла­рус­кай па­ста­ноў­кі. Меў­ся яшчэ адзін сур’ёзны кло­пат — ліб­рэ­та існа­ва­ла на ня­мец­кай мо­ве. Пе­

Пры­го­ды драў­ля­най ля­ль­кі Прэм’ера опе­ры « Пі­но­кіа » ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі Тац­ця­на Міхайлава

Кож­ны, хто пра­цуе ўнут­ры тэ­атра ці існуе бліз­ка ля яго, ве­дае: ня­ма ні­чо­га бо­льш скла­да­на­га і пра­ца­ёмка­га, чым ства­рэн­не но­ва­га рэ­пер­ту­ару для дзя­цей. Пры­чым не пра­сцют­ка­га і на­іўна­га ра­ніш­ні­ка, пры­мер­ка­ва­на­га да пэў­на­га свя­та, а сур’ёзна­га, раз­гор­ну­та­га му­зыч­на­ га спек­так­ля ў дзвюх дзеях. Каб ён, з ад­на­го бо­ку, быў ці­ка­вы ма­ле­чы і да са­ма­га фі­на­лу тры­маў яе інта­рэс, а з дру­го­га — не­ўпрык­мет, праз ка­зач­ны сю­жэт ву­чыў да­бру і спра­вяд­лі­вас­ці, ува­саб­ляў гу­ма­ніс­тыч­ныя ідэі і пры­нцы­пы.

«Мастацтва» № 1 (454)

ра­кла­дам на рус­кую за­йма­ла­ся рэ­жы­сёр­ка На­тал­ля Ба­ра­ноў­ская. Гэ­та скла­ да­ная і сап­раў­ды вір­ту­озная пра­ца — знай­сці ана­лаг тэк­сту, які б не то­ль­кі ста­са­ваў­ся з сэн­сам, сі­ту­ацы­яй, псі­ха­ло­гі­яй ге­роя, але яшчэ і па рыт­міч­най струк­ту­ры ад­па­вя­даў бы но­там, на­ма­ля­ва­ным у кла­ві­ры і парт­ыту­ры. Зноўта­кі тэкст па­ві­нен быць до­сыць про­сты і зра­зу­ме­лым ма­ле­чы, мець шмат га­лос­ных, што доб­ра спя­ва­юцца. Аца­ніць та­кі вы­нік мо­жа то­ль­кі той, хто зай­ маў­ся ана­ла­гіч­най спра­вай. І хоць дроб­ныя за­ўва­гі ў спе­цы­яліс­таў ме­лі­ся (най­перш звя­за­ныя з на­ціс­кам ва ўдар­ных скла­дах), усё роў­на — я зды­маю ка­пя­люш! Ця­пер пра ві­зу­аль­ны склад­нік па­ста­ноў­кі. Су­час­ны на­вед­ва­ль­нік тэ­атра, не­ за­леж­на ад уз­рос­ту, вы­лу­ча­ецца клі­па­вым мыс­лен­нем. У яго ха­пае во­пы­ту пра­гля­ду шмат­лі­кіх кі­на- і ані­ма­цый­ных сту­жак, ста­сун­каў з камп’ютар­ны­мі гу­ль­ня­мі. Гля­дач у пэў­ным сэн­се «пе­ра­кор­мле­ны» ві­зу­аль­ны­мі ўра­жан­ня­мі. Та­му сцэ­наг­ра­фія ў тэ­атры на­ўрад ці мо­жа быць (ві­даць, за рэ­дкім вы­клю­ чэн­нем) сціп­лай, про­стай, пра­змер­на ла­ка­ніч­най. У «Пі­но­кіа» фан­та­зія ўсіх, хто пра­ца­ваў над ві­зу­аль­ным воб­ра­зам па­ста­ноў­кі, сап­раў­ды бу­яе. Тут вы­ка­рыс­тоў­ва­юцца і жы­ва­піс­ныя дэ­ка­ра­цыі, якія ства­ра­ юць воб­ра­зы ра­дас­на­га на­ва­ко­ль­на­га све­ту, уту­ль­на­га до­му, змроч­на­га ле­су, дзе зна­хо­дзіц­ца поле цу­даў і рас­туць гро­шы, та­ямні­ча­га пад­вод­на­га цар­ства (мас­тач­ка Лю­боў Сі­дзе­ль­ні­ка­ва). Ад­па­вед­на сю­жэ­ту, сі­ту­ацыі, ста­ну ге­роя, вы­ ка­рыс­тоў­ва­юцца ані­ма­цыя, ві­дэ­апра­екцыі, камп’ютар­ныя эфек­ты (мас­так па свят­ле — Мак­сім Жу­лёў, мас­так па камп’ютар­най гра­фі­цы — Сяр­гей На­віц­кі). Як пра­ві­ла, гэ­та вы­раз­на, ці­ка­ва, да­сціп­на. Ба­га­ты і раз­на­стай­ны ві­дэ­ашэ­раг то­ль­кі да­дае спек­так­лю пры­ваб­нас­ці. Ві­да­воч­на, уся па­ста­но­вач­ная гру­па атрым­лі­ва­ла за­да­ва­ль­нен­не ў пра­цэ­ се рэ­пе­ты­цый. У «Пі­но­кіа» саб­ра­ла­ся шмат дэ­бю­таў. Для На­тал­лі Ба­ра­ноў­ скай, якой ра­ней тэ­атр да­вя­раў пе­ра­важ­на рэ­жы­су­ру кан­цэр­таў, гэ­та пер­шая знач­ная са­ма­стой­ная пра­ца. Для ды­ры­жо­ра Ула­дзі­мі­ра Аб­адка — пер­шая прэм’ера ў тэ­атры. Для ха­рэ­огра­фа Сяр­гея Мі­ке­ля — пер­шая пра­ца ў опе­ры. Як і для Мак­сі­ма Жу­лё­ва, зга­да­на­га мас­та­ка па свят­ле.

1. Аркестр — у глядзельнай зале.

2. Алена Таболіч (Ліса), Андрэй Сялюцін (Кот).

3. Станіслаў Трыфанаў (Карабас Барнабас).

4. Дзмітрый Трафімук (Джапета).

5. Алена Шэўчык (Пінокіа). Фота Міхаіла Несцерава.

М узыка / Рэ­ц эн­з ія

У На­тал­лі Ба­ра­ноў­скай, што не­ча­ка­на па­ка­за­ла ся­бе рас­ка­ва­най рэ­жы­сёр­ кай, вы­на­ход­лі­вай і з ба­га­тай фан­та­зі­яй, га­лоў­ная за­да­ча бы­ла не то­ль­кі арга­ні­за­ваць ды­на­міч­нае ві­до­віш­ча, якое б тры­ма­ла ўва­гу гле­да­чоў. Яе мэ­ та — ства­рыць спек­такль для ся­мей­на­га пра­гля­ду, ка­рыс­ны і дзят­ве, і да­рос­ лым, што пры­йшлі раз­ам. Та­му пэў­ны ўзро­вень каз­кі (сю­жэт­ны, падзей­ны) ад­ра­са­ва­ны ма­ле­чы, а да­сціп­ныя рэ­плі­кі пер­са­на­жаў, вы­сно­вы, якія ро­бяць ге­роі ў пэў­ных сі­ту­ацы­ях, — да­рос­лым. І не па­він­ны па­зя­хаць і су­ма­ваць ні тыя, ні дру­гія. Рэ­жы­сёр­ка му­сі­ла аб’яднаць пра­цу не то­ль­кі па­ста­но­вач­най гру­пы, але і са­ ліс­таў тэ­атра, а так­са­ма вы­ха­ван­цаў Дзі­ця­ча­га тэ­атра-сту­дыі, які існуе пры тэ­атры (кі­раў­ні­ца сту­дыі Але­на Ня­рон­ская, хор­май­стар­кі Але­на Ва­сі­леў­ская і Але­на Са­ка­лоў­ская). Ка­лі на сцэ­не бо­льш за 40 дзя­цей і яны тры­ма­юцца сва­бод­на і раз­ня­во­ле­на, ува­саб­ля­ючы анёл­каў з бе­лы­мі крыл­ца­мі ў па­чат­ ко­вых сцэ­нах, ля­лек у тэ­атры Ка­ра­ба­са, рыб і мар­скіх ка­нь­коў у пад­вод­ным цар­стве, — дык зра­зу­ме­ла, што за гэ­тым ха­ва­ецца шмат рэ­пе­ты­цый. І шмат на­ма­ган­няў са­міх дзя­цей і да­рос­лых, якія з імі за­йма­лі­ся. Зга­даю, што з да­ рос­лы­мі артыс­та­мі хо­ру пра­ца­ваў Сяр­гей Агра­но­віч.

Усклад­ня­ла рэ­пе­ты­цыі і тая ака­ліч­насць, што эпі­дэ­мію, звя­за­ную з ка­ра­на­ ві­ру­сам, пад­час пад­рых­тоў­кі прэм’еры ніх­то не ад­мя­няў. Та­му, як пры­зна­ ва­ла­ся са­ма рэ­жы­сёр­ка, яна ні­ко­лі не зда­гад­ва­ла­ся, хто сён­ня пры­йдзе на рэ­пе­ты­цыю. А ка­лі па­ўста­ва­ла пы­тан­не, хто ж у рэ­шце рэшт бу­дзе спя­ваць прэм’еру, дык ка­ле­гі­яль­на вы­ра­шы­лі: «Той, хто да­жы­ве!» Тым не менш раз­на­стай­ны­мі і яркі­мі атры­ма­лі­ся та­кія ге­роі, як Фея (Ды­яна Тры­фа­на­ва), Джа­пе­та, ба­ць­ка Пі­но­кіа (Дзміт­рый Тра­фі­мук), Цвір­кун (Воль­

25

га Ма­лі­ноў­ская), Ка­ра­бас Бар­на­бас (Ста­ніс­лаў Тры­фа­наў), Лі­са (На­тал­ля Тоў­ сцік), Кот (Рус­лан Мас­па­наў). Вя­до­ма, адзін з са­мых скла­да­ных у спек­так­лі — ва­ка­ль­на і плас­тыч­на — воб­ раз га­лоў­на­га ге­роя, Пі­но­кіа. Парт­ыю пад­рых­та­ва­лі ча­ты­ры строй­ныя і ху­ дар­ля­выя артыс­ткі. Дзве з іх, Іры­на Ку­чын­ская і Але­на Та­бо­ліч, з’яўля­юцца са­ліс­тка­мі тэ­атра. Яшчэ дзвюх — Але­ну Шэў­чык і Юлію За­по­льс­кую — ка­лек­ тыў знай­шоў, аб­вяс­ціў­шы кас­тынг. Аб­едзве за­про­ша­ныя вы­ка­наў­цы — ня­ даў­нія вы­пус­кні­цы на­шай Ака­дэ­міі му­зы­кі, вы­ха­ван­кі пра­фе­са­ркі Анас­та­сіі Мас­кві­ной. Я па­ба­чы­ла спек­такль, у якім га­лоў­ную парт­ыю вы­кон­ва­ла (і ве­ль­мі пе­ра­ ка­наў­ча!) Але­на Шэў­чык. Ха­рэ­ограф пры­ду­маў для ге­роя ўда­лую плас­ты­ку. Сап­раў­ды драў­ля­на­га ча­ла­веч­ка, кры­ху ня­зграб­на­га, вуг­ла­ва­та­га, у яко­га ру­кі і но­гі, як у цац­кі, боў­та­юцца на шар­ні­рах. Гэ­ты ня­ўрым­слі­вы Пі­но­кіа, зра­зу­ме­ла, увесь час імкнец­ца за­свой­ваць свет, яму ні­як не ся­дзіц­ца на мес­ цы. Спа­чат­ку ён не цы­ры­мо­ніц­ца са сва­ім ба­ць­кам Джа­пе­та, по­тым не хо­ча слу­хаць ні­вод­най па­ра­ды сяб­ру­ка Цвір­ку­на. Але ж дзе­ці ў за­ле ад­ра­зу па­ зна­юць у та­кім не­пас­лух­мя­ным і яршыс­тым ге­роі або ся­бе, аль­бо ўлас­ных сяб­роў. Не­ча­ка­на яркім і ка­ла­рыт­ным ака­заў­ся воб­раз Джа­пе­та, ба­ць­кі Пі­но­кіа, у вы­ка­нан­ні Дзміт­рыя Тра­фі­му­ка. Га­рэз­лі­вым і кла­пат­лі­вым атры­маў­ся Цвір­ кун у Во­ль­гі Ма­лі­ноў­скай. Між­во­лі ду­ма­еш, што ў на­шай тру­пе ха­пае артыс­ таў, якія час­цей вы­кон­ва­юць не­вя­лі­кія, эпі­за­дыч­ныя ро­лі, але іх па­тэн­цы­ял на­шмат бо­ль­шы. У парт­ыі Пі­но­кіа, як і ў іншых, улас­на ва­ка­ль­ныя, спеў­ныя эпі­зо­ды спа­лу­ ча­юцца з фраг­мен­та­мі раз­моў­ны­мі. Та­му па­ста­ноў­шчы­кі вы­ра­шы­лі вы­ка­ рыс­таць «пад­гуч­ку» — мік­ра­фо­ны-дуж­кі ме­лі­ся ва ўсіх асноў­ных ге­ро­яў, але і пад­вес­ныя мік­ра­фо­ны так­са­ма ме­лі­ся над сцэ­най. Вя­до­ма, уз­мац­нен­не гу­ку да­па­ма­гае слу­ха­чам усё па­чуць, ро­біць га­ла­сы артыс­таў бо­льш моц­ны­ мі і вы­раз­ны­мі. Але як да­сціп­на за­ўва­жыў на аб­мер­ка­ван­ні ды­ры­жор Іван Кас­ця­хін, «мы па­ча­лі кро­чыць па ве­ль­мі не­бяс­печ­ным шля­ху». Падобная ака­ліч­насць на­блі­жае спек­такль да мю­зік­ла, якія ра­ней пры­нцы­по­ва не ста­ві­лі­ся (і не ста­вяц­ца) на ака­дэ­міч­ най, опер­най сцэ­не. Бо на та­кой сцэ­не не­па­руш­ным і не­па­хіс­ным пра­ві­лам лі­чыц­ца жы­вы і на­ту­ра­ль­ны — а ні­як не мік­ра­фон­ны — гук і тэмбр спеў­на­га го­ла­су. Ёсць і та­кі мо­мант: на­яўнасць пад­гуч­кі па­ру­шае ба­ланс па­між спе­ ва­ка­мі і аркес­трам. Бо аркестр жа ніх­ то не пла­нуе пад­гуч­ваць! Та­му па­куль усе зда­быт­кі парт­ыту­ры на­леж­ным чы­нам аца­ніць не­маг­чы­ма. Не­здар­ма лі­чыц­ца: па-сап­раў­д­на­му спек­такль «да­спя­вае» не­дзе да свай­го 9-10 па­ка­зу. Ка­лі ўсе час­ткі па­ста­ноў­ кі зна­хо­дзяць ідэ­аль­ны ба­ланс. Але сам факт на­яўнас­ці дзі­ця­чай опе­ры су­час­на­га за­меж­на­га кам­па­зі­та­ра мож­на то­ль­кі ві­таць. Як і по­лі­сты­ліс­ ты­ку парт­ыту­ры, ня­прос­тую му­зыч­ную мо­ву, да якой вар­та па­сту­по­ва пры­ ву­чаць слу­ха­ча. І юна­га, і да­рос­ла­га. Нель­га ў ХХІ ста­год­дзі жыць му­зыч­ ны­мі пры­яры­тэ­та­мі ста­год­дзя ХІХ або ра­ней­шых, на­ват шчы­ра за­хап­ля­ючы­ ся там­тэй­шы­мі ге­ні­ямі і вы­дат­ны­мі аўта­ра­мі. Мя­ня­ецца час, та­му вы­му­ ша­ныя мя­няц­ца і мы. Так што, мяр­кую, «Пі­но­кіа» ча­кае доў­гае і яркае жыц­цё. А рэ­жы­сёр­ку На­тал­лю Ба­ра­ноў­скую — но­выя па­ста­ноў­кі. студзень, 2021

26

Рэ­ М цузыка эн­з ія / Рэ­ц эн­з ія

Ча­ты­ры зор­кі і акі­ян му­зы­кі Пра­ект « Recordare » ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі Тац­ця­на Му­шын­ская

П

ерш чым пад­ра­бяз­на рас­па­вес­ці пра ары­ гі­на­ль­ную мас­тац­кую акцыю, якую тэ­атр па­ка­заў пры кан­цы снеж­ня 2020 го­да, зга­даю сваё ра­ней­шае ўра­жан­не. У ня­даў­нім ча­ се ў Мін­ску ад­бы­ло­ся ажно пяць Між­на­род­ных кон­кур­саў ва­ка­ліс­таў. Звы­чай­на яны ла­дзі­лі­ся ў меж­ах Ка­ляд­на­га опер­на­га фо­ру­му. Апош­няе спеў­нае спа­бор­ніц­тва зда­ры­ла­ся ў 2018-м. Да­ лей тэ­атр уз­яў па­ўзу — з фо­ру­мам і кон­кур­сам. Пры­чы­на істот­ная — фі­нан­са­вая, да­лей на сі­ту­ ацыю па­ўплы­ва­лі ка­ра­на­ві­рус і за­кры­тыя межы. Па­мя­таю, пер­шыя кон­кур­сы вы­клі­ка­лі не­ве­ ра­год­ную, про­ста ажы­ятаж­ную ці­ка­васць спе­ цыя­ліс­таў, ме­ла­ма­наў і шы­ро­кай пуб­лі­кі. Но­вая фор­ма (пры­нам­сі для Мін­ска), фан­тас­тыч­ная ко­ль­касць ма­ла­дых та­ле­на­ві­тых ва­ка­ліс­таў. Але, шчы­ра ка­жу­чы, на 4-м і 5-м кон­кур­сах аса­біс­та

«Мастацтва» № 1 (454)

мой інта­рэс па­чаў на­блі­жац­ца да ну­ля­вой адзна­кі. Ча­му? Бо ў 3-м ту­ры, ка­лі трэ­ба вы­ка­ наць з аркес­трам сцэ­ну з опе­ры, усе спя­ва­лі, пра­бач­це, ад­но і тое ж. Тры сцэ­ны, ка­лі Тац­ця­на пі­ша Ане­гі­ну. Трой­чы Ру­до­льф сус­тра­ка­ецца з Мі­мі ў «Ба­ге­ме» і г.д. Пра­ўда, та­кія ўмо­вы — артыс­ты вы­бі­ра­юць з пя­ці-ся­мі на­зваў. У час ад­на­го з «круг­лых ста­лоў», ка­лі аб­мяр­коў­ва­лі­ся вы­ні­кі фо­ру­му, я ўзня­ла пы­тан­не, ці не­ль­га ўсё ж не­як раз­на­ста­іць трэ­ці тур? Адзін з кі­раў­ні­ коў тэ­атра ад­ка­заў: ве­ль­мі скла­да­на! Аркестр імкнец­ца вы­кон­ваць тыя тво­ры, якія ўжо ёсць у рэ­пер­ту­ары, а но­выя но­ты трэ­ба шу­каць, куп­ляць, ксе­рыць, рас­піс­ваць па інстру­мен­тах, рэ­пе­ці­ра­ваць. Ка­ра­цей, не­рэ­аль­на! Чым каш­тоў­ны пра­ект «Recordare»? Ака­за­ла­ся: тое, што ра­ней зда­ва­ла­ся і акцэн­та­ва­ла­ся як

не­маг­чы­мае, ча­му­сь­ці про­ста, а мо і не над­та про­ста, зра­бі­ла­ся маг­чы­мым. Мяр­куй­це са­мі: з двац­ца­ці ну­ма­роў кан­цэр­та — па­ло­ва на­зваў, якіх ня­ма на афі­шы тэ­атра. Пе­ра­лі­чу. Дзве арыі з опе­ры Гу­но «Ра­мэа і Джу­ль­ета». Ду­эт з «Лю­чыі дзі Ла­мер­мур» Да­ні­цэ­ці. Тры фраг­мен­ты Бе­лі­ні — арыі з «Сам­нам­бу­лы» і з «Ад­эль­сон і Са­ль­ві­ні», так­са­ма ду­эт з «Нор­мы». Ні Да­ні­цэ­ці, ні Бе­лі­ні ў на­шым рэ­пер­ту­ары ня­ма. А ці бу­дуць і ка­лі? Так­са­ма не­вя­до­ма. Зга­да­ем так­са­ма фраг­мент з Ма­нюш­ка­вай «Га­ль­кі», арыю Ма­ры­ны Мні­шак з «Ба­ры­са Га­ду­но­ва» — зноў-та­кі «раз­ынач­кі». І на­па­мі­нак пра ра­ры­тэ­ты. Пуб­лі­ка ідзе най­перш на вя­до­мыя і рас­кру­ча­ныя імё­ны. На афі­шы іх бы­ло тры — Надзея Ку­чар, Па­вел Пят­роў, Акса­на Вол­ка­ва. Усе лаў­рэ­аты між­на­род­ных кон­кур­саў, вя­до­мыя, пры­зна­ныя,

М узыка / Рэ­ц эн­з ія

пад­обную дум­ку на­во­дзяць кан­трас­ты тэм­браў і ды­япа­зо­наў. Што аб’ядноў­вае са­ліс­таў, якія ўдзе­ль­ні­ча­лі ў кан­цэр­це? Вя­до­ма, та­лент. Зра­зу­ме­ла, моц­ныя пры­род­ныя да­дзе­ныя. А яшчэ вы­ключ­ная ва­каль­ная ку­ль­ту­ра, ка­лі га­ла­сы не «сце­на­ біт­ныя», а «саб­ра­ныя», вы­шту­ка­ва­ныя. Што на­зы­ва­ецца, элі­тар­ныя, тыя, над які­мі пра­ца і са­ма­ўдас­ка­на­лен­не ідзе ўвесь час. Надзея Ку­чар — лаў­рэ­атка дзвюх прэ­мій «За­ла­ тая мас­ка», ула­да­ль­ні­ца ты­ту­ла «Спя­вак све­ту — 2015» у Кар­ды­фе, вы­сту­пае на сцэ­нах Бер­лі­на,

27

Мад­ры­да, Па­ры­жа, Жэ­не­вы, Сан­ць­яга, а з кра­са­ ві­ка мі­ну­ла­га го­да — са­ліс­тка на­шай тру­пы. Акса­на Вол­ка­ва спя­вае на са­мых прэс­тыж­ных опер­ных сцэ­нах. У нью-ёрскім Мет­ра­по­лі­тэн, мі­лан­скім Ла Ска­ла, лон­дан­скім Ко­вент-Гар­дэ­не, тэ­атры Ка­лон у Бу­энас-Айрэ­се, па­рыж­скай опе­ры Бас­тыль, на За­льц­бур­гскім фес­ты­ва­лі, у Гам­бур­ гскай опе­ры і Вя­лі­кім тэ­атры Жэ­не­вы. Па­ўла Пят­ро­ва айчын­ная пуб­лі­ка чуе ра­дзей. І та­му, што лі­рыч­ны тэ­нар — го­лас рэ­дкі і за­ пат­ра­ба­ва­ны. І та­му, што Па­вел час­та ўдзе­ль­ ні­чае ў між­на­род­ных кон­кур­сах. Артыст саб­раў

1. Аксана Волкава.

2. Павел Пятроў.

3. Надзея Кучар і Дзмітрый Мацвіенка.

4. Аксана Волкава і Надзея Кучар. Фо­та Мі­ха­іла Не­сце­ра­ва.

за­пат­ра­ба­ва­ныя. Саб­раць іх раз­ам не над­та про­ста, та­му да­та кан­цэр­та не­ка­ль­кі раз­оў пе­ра­ соў­ва­ла­ся. Склад га­ла­соў (сап­ра­на, тэ­нар, мец­ца) зноў-та­кі ці­ка­вы. На­ўрад ці рэ­аль­на па­бу­да­ваць дра­ма­ тур­гію кан­цэр­та, ка­лі вы­сту­па­юць два сап­ра­на ці два мец­ца. Існуе тэ­атра­ль­ны жарт: у опе­ ры ба­ры­тон пе­ра­важ­на за­йма­ецца тым, што пе­ра­шка­джае тэ­на­ру лю­біць сап­ра­на. Сап­раў­ ды, та­кую кар­ці­ну на­зі­ра­ем у опе­рах «Тос­ка», «Але­ка», «Дон Кар­лас», «Лю­чыя дзі Ла­мер­мур», «Баль-мас­ка­рад», «Атэ­ла», «Сель­скі го­нар», «Тру­ба­дур». Але ха­пае ў му­зыч­ным тэ­атры вы­ пад­каў, ка­лі мец­ца і сап­ра­на спа­бор­ні­ча­юць і зма­га­юцца за ка­хан­не тэ­на­ра. Пад­обныя ка­лі­зіі ў «Аі­дзе», «Кар­мэн», «Сад­ко», «Ру­сал­цы». Пра­ўда, у да­дзе­ным пра­екце не зма­га­лі­ся, ад­нак на студзень, 2021

28

Рэ­ц эн­з ія

шы­коў­ны бу­кет лаў­рэ­ацкіх дып­ло­маў — у Лат­віі, Аўстрыі, Поль­шчы, Рас­іі, Мал­до­ве, але, ві­даць, са­май знач­най вы­гля­дае яго пе­ра­мо­га ў Парту­ га­ліі на «Опе­ра­ліі-2018», якую ўзна­ча­ль­вае і якой апя­ку­ецца зна­ка­мі­ты Пла­сі­да Да­мін­га. Пят­роў з’яўля­ецца са­ліс­там на­ша­га тэ­атра, але і Graz Opera (Аўстрыя). Пяе на сцэ­нах Рас­іі, Англіі, Аўстра­ліі, Ган­кон­га, Іта­ліі і Швей­ца­рыі. Доб­ра па­мя­таю вы­ступ Па­ўла на ад­ным з мін­скіх Опер­ных фо­ру­маў. Ужо та­ды і пуб­лі­ку, і жу­ры ўра­зіў яго­ны го­лас — мяк­кі, плас­тыч­ны. З та­го ча­су мі­ну­ла ко­ль­кі га­доў. Аб­ліч­ча артыс­та на­ бы­ло сап­раў­ды еўра­пей­скі шарм, а яго­ны тэ­нар зра­біў­ся яшчэ бо­льш вы­раз­ным. Гэ­та якраз той вы­па­дак, ка­лі го­лас лі­ецца. Лёг­ка, без уся­ля­кіх на­ма­ган­няў. Яго іта­ль­янская мо­ва ўспры­ма­ецца як род­ная, пры­род­ная і на­ту­ра­ль­ная. Дый адзі­ ны ў пра­екце бе­ла­рус­ка­моў­ны ну­мар — Дум­ка Ёнта­ка з «Га­ль­кі» — так­са­ма вы­ка­наў Пят­роў. Да­рэ­чы, пад­час кан­цэр­та гу­ча­лі тво­ры на ча­ ты­рох мо­вах (іта­ль­янскай, фран­цуз­скай, рус­кай і бе­ла­рус­кай). Ві­даць, так і па­він­на быць, ка­лі збі­ра­юцца зор­ныя вы­ка­наў­цы. Са­мыя ці­ка­выя і ад­мет­ныя пра­екты — ка­лі не ве­да­еш ці не зда­гад­ва­ешся, як гэ­та зроб­ле­ на, ча­му атры­маў­ся ме­на­ві­та та­кі вы­нік. Та­кія, якія за­хоў­ва­юць пэў­ную та­ямні­цу. Яе не мо­жа цал­кам па­тлу­ма­чыць тая бяс­спрэч­ная дум­ка, што вір­ту­ознасць, сва­бо­да ва­ло­дан­ня ўлас­ным го­ла­сам да­зва­ляе спе­ва­ку імгнен­на па­глыб­ляц­ ца ў эма­цый­ны стан яго­на­га ге­роя, пе­рад­аваць зме­ну па­чуц­цяў і скла­да­ную па­літ­ру псі­ха­ла­ гіч­на­га ста­ну пер­са­на­жа. На­прык­лад, тра­гізм прад­чу­ван­ня смер­ці ў арыі Джу­ль­еты з атру­тай ці ў фі­на­ль­най арыі звар’яце­лай Мар­фы — іх спя­ва­ла Надзея Ку­чар. Гор­кую ма­літ­ву ад­ры­ ну­тай гра­мад­ствам Сан­ту­цы і сла­ва­лю­бі­выя ма­ры Ма­ры­ны Мні­шак — у Акса­ны Вол­ка­вай. За­ча­ра­ва­насць улас­ным ка­хан­нем Ру­до­ль­фа і га­рэз­лі­вую пес­ню Андрэй­кі з «Вя­сел­ля ў Ма­лі­ наў­цы» — у Па­ўла Пят­ро­ва. Вя­до­ма, агу­ль­ная «Мастацтва» № 1 (454)

кан­цэп­цыя пэў­на­га му­зыч­на­га пра­екта — гэ­та вы­бар і за­слу­га ды­ры­жо­ра і рэ­жы­сё­ра. У да­дзе­ ным вы­пад­ку ды­ры­жо­рам вы­сту­піў Дзміт­рый Мац­ві­енка. А рэ­жы­су­рай за­йма­ла­ся Акса­на Вол­ка­ва, якая ня­даў­на дэ­бю­та­ва­ла ў якас­ці па­ ста­ноў­шчы­цы спек­так­ля «Ві­лі­сы. Фа­тум». Дэ­бют Акса­ны ад­рэ­цэн­за­ва­ны ча­со­пі­сам, у да­да­так Вол­ка­ва не мае па­трэ­бы ў рэ­кла­ме. Але струк­ ту­ра «Recordare» так­са­ма пе­ра­кон­вае. Па­ча­так і за­кан­чэн­не аркес­тра­выя (раз­гор­ну­тая ўвер­цю­ра да вер­дзі­еўскай «Сі­лы лё­су», а ў якас­ці бі­су — фі­нал Пя­тай сім­фо­ніі Шас­та­ко­ві­ча). Унут­ры — чар­га­ван­не со­ль­ных ну­ма­роў з ну­ма­ра­мі хо­ру. Апош­нія так­са­ма аб­ра­ны да­клад­на. Яны ро­бяць ма­гут­нае ўра­жан­не: ма­літ­ва Сан­ту­цы з хо­рам з «Сель­ска­га го­на­ру», дзве сцэ­ны з кан­та­ты Пра­ коф’ева «Аляк­сандр Не­ўскі» («Ля­до­вае па­бо­ ішча» і «Мёр­твае поле»), ге­ні­яль­ны вер­дзі­еўскі хор па­лон­ных з «На­бу­ка». Вір­ту­ознас­цю, тон­кім гу­ка­пі­сам ура­зі­ла шмат­га­лос­се ў «Ве­ча­ро­вай му­зы­цы» з «Пе­ра­зво­наў», сім­фо­ніі-дзей­стве Ва­ле­рыя Гаў­ры­лі­на. Чым уво­гу­ле здзі­віў «Recordare», на­зву яко­му да­ла ад­на з час­так «Рэ­кві­ема» Вер­дзі? Ура­жан­ не, што пе­рад на­мі быў не­йкі іншы, не­ча­ка­ны аркестр. Так све­жа, пра­нік­нё­на і страс­на ён гу­чаў. Та­кое ўза­ема­ра­зу­мен­не ўзні­ка­ла па­між аркес­тран­та­мі, хо­рам, са­ліс­та­мі. Та­кія энер­ге­ тыч­ныя плы­ні, ду­хоў­ныя су­вя­зі ўзні­ка­лі ў пра­ цэ­се му­зі­цы­ра­ван­ня. Усё раз­ам ра­бі­ла пра­ект не ша­ра­го­вым кан­цэр­там, а не­йкай вы­ключ­най з’явай, на якую трэ­ба аб­авяз­ко­ва па­тра­піць і якую не за­бу­дзеш у стра­ка­тым ка­лей­дас­ко­пе іншых му­зыч­на-тэ­атра­ль­ных ура­жан­няў. Вя­лі­кая за­слу­га тут на­ле­жыць, вя­до­ма, ды­ры­ жо­ру Дзміт­рыю Мац­ві­енку. Ён — но­вая асо­ба ў на­шым вы­ка­на­ль­ніц­тве, та­му на­га­даю не­ка­ль­кі фак­таў з бі­ягра­фіі. Ву­чыў­ся ў Пе­цяр­бур­гскай і Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­ры­ях. Пе­ра­мож­ца між­на­род­на­га кон­кур­су ма­ла­дых ды­ры­жо­раў імя Ві­тал­са ў Ры­зе (2014). У 2012—2013 га­дах

пра­ца­ваў з та­кім вя­до­мым і кру­тым хо­рам, як Music Aeterna Пер­мска­га опер­на­га. Ка­лі на ра­хун­ку ды­ры­жо­ра, яко­му то­ль­кі 30 га­доў, су­мес­ныя акцыі з аркес­трам «Мас­коў­ская інстру­ мен­та­ль­ная ка­пэ­ла», Мас­коў­скім ка­мер­ным аркес­трам Musica Viva, аркес­тра­мі Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі і Опер­на­га тэ­атра кан­сер­ва­то­рыі, Элек­тра­тэ­атрам Ста­ніс­лаў­скі і Між­на­род­ным да­бра­чын­ным фон­дам Ула­дзі­мі­ра Спі­ва­ко­ва, вы­сно­ва пры­хо­дзіць са­ма. У му­зы­кан­та сап­раў­ды зор­ная бу­ду­чы­ня. У бе­ла­рус­кай опе­ры Мац­ві­енка па­чаў пра­ца­ваць то­ль­кі ле­тась. Вя­до­ма, та­кія кад­ры на дзі­ва каш­ тоў­ныя. Ха­це­ла­ся б, каб яго твор­чыя кан­так­ты з Мін­скам ака­за­лі­ся доў­гі­мі і плён­ны­мі. Бу­дзе шка­да, ка­лі ў іншым тэ­атры ды­ры­жо­ру пра­па­ну­ юць бо­льш пер­спек­тыў­ны і вы­гад­ны кан­тракт і яго­ныя ста­сун­кі з на­шы­мі са­ліс­та­мі і слу­ха­ча­мі ака­жуц­ца мі­ма­лёт­ны­мі. Сап­раў­днай аса­ло­дай бы­ло на­зі­раць, як рас­ка­ ва­на па­во­дзіў ся­бе Дзміт­рый пе­рад аркес­трам. Ёсць му­зы­кан­ты, якія свя­до­ма аб­іра­юць стро­гі і стры­ма­ны стыль ды­ры­жы­ра­ван­ня. Але тут мож­на бы­ло на­зі­раць су­пра­ць­лег­лую сі­ту­ацыю! Зда­ ва­ла­ся, Мац­ві­енка ні­як не са­ро­меў­ся ўлас­ных эмо­цый, тых па­чуц­цяў, якія пе­ра­жы­вае, па­глыб­ ля­ючы­ся ў пэў­ныя парт­ыту­ры. Та­му мож­на бы­ло са­чыць за са­ліс­та­мі, а мож­на за ды­ры­жо­рам. І за амаль ба­лет­най плас­ты­кай яго­ных рук. У вы­ні­ку склад­ні­ка­мі шы­коў­на­га му­зыч­на­га пра­екта ста­лі­ся ары­гі­на­ль­ны рэ­пер­ту­ар, фан­тас­ тыч­нае ва­ка­ль­нае май­стэр­ства са­ліс­таў і хо­ру. І на­рэш­це та­лент ды­ры­жо­ра, які аб’ядноў­ваў усю гу­ка­вую пра­сто­ру. Не стам­лю­ся па­ўта­раць: не­ль­га на пра­ця­гу дзе­ ся­ці­год­дзяў «кар­міць» пуб­лі­ку ад­ны­мі і ты­мі ж тво­ра­мі, а ў вы­ба­ры рэ­пер­ту­ару ха­дзіць па за­ча­ ра­ва­ным ко­ле ад­ных і тых жа на­зваў! Ад­мет­насць ка­лек­ты­ву вы­яўля­ецца най­перш у ары­гі­на­ль­нас­ці рэ­пер­ту­ару і на­яўнас­ці све­жых на­зваў. Раз­умею: кож­ны тэ­атр ары­ента­ва­ны не то­ль­кі на мас­тац­кія да­сяг­нен­ні, але і на ка­су. Спра­ваз­да­чы ў Мін­ку­льт і вы­шэй па тым, ко­ль­кі ка­лек­тыў за­ра­біў са­ма­ стой­на (а не за­ймеў як да­та­цыю), ніх­то не ад­мя­ няў. І, пэў­на, не ад­ме­ніць. Ка­лі ж аб­наў­ляць афі­шу па­ўна­вар­тас­ны­мі па­ста­ноў­ка­мі ня­прос­та, дык ха­це­ла­ся б, каб му­зыч­ныя пра­екты, пад­обныя па сва­ім уз­роў­ні і маш­та­бе да «Recordare», з’яўля­лі­ся на на­шай сцэ­не час­цей. Не­здар­ма не­ка­лі Шарль Бад­лер пі­саў: «Я в му­зы­ку по­рой иду, как в оке­ан, Пле­ни­те­ль­ный, опас­ный…» На фе­ерыч­ных кан­цэр­тах усве­дам­ ля­еш: сус­вет­ная му­зы­ка сап­раў­ды мо­ра, а мо­жа і акі­ян. У тым акі­яне яшчэ шмат не­вя­до­мых астра­воў, ла­гун, за­лі­ваў і пра­лі­ваў, не ад­кры­тых кан­ты­нен­таў. Та­ды ад­чу­ва­еш ся­бе ван­дроў­ні­кам, які зна­хо­дзіц­ца ў сва­бод­ным пла­ван­ні і ру­шыць на­сус­трач пры­го­дам і за­хап­ля­ль­ным ура­жан­ням. А не хо­дзіць па бе­раж­ку, ба­ючы­ся на­ма­чыць но­гі. І не ну­дзіц­ца з той пры­чы­ны, што пей­заж пе­рад ва­чы­ма да­ўным-да­ўно зна­ёмы…

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

29

чы інфар­ма­цыі, якія бу­дуць здо­ль­ныя ад­су­нуць тэ­ле­ба­чан­не на да­лё­кі за­дні план. Вось то­ль­кі, ду­ма­ецца, аўды­то­рыі зро­бяц­ца яшчэ бо­льш ад­роз­ны­мі. Вы­ ка­жу на­ступ­ную зда­гад­ку. Я не ду­маю, што ўдзе­ль­ні­кі та­го кан­цэр­та на БТ-1 доб­ра ве­да­юць бо­ль­шасць тых, ка­го мож­на бы­ло ўба­чыць на YouTube-ка­на­ лах. І, ка­неш­не ж, на­адва­рот. І пе­ра­ся­кац­ца яны мо­гуць хі­ба што ў вы­ключ­ных вы­пад­ках, але не ў меж­ах ад­на­го ка­на­ла ці на­ват пэў­най кан­цэр­тнай пра­гра­ мы. Чым да­лей, тым бо­льш яны раз­ыхо­дзяц­ца. Не­хта дбае пра зван­не, іншыя за­йма­юцца твор­час­цю. А спра­ва гэ­тая ку­ды бо­льш скла­да­ная ды ад­каз­ная… Ко­лінз, про­ста Ко­лінз

П

ры­знац­ца, на па­чат­ку 1970-х на­ват у ася­род­дзі за­ўзя­тых мін­скіх ама­та­ раў рок-му­зы­кі ма­ла хто чуў пра англій­скую ка­ман­ду Genesis. Я за­ймеў за­піс ад­на­го з яе аль­бо­маў чыс­та вы­пад­ко­ва, ад­нак па­чу­тая му­зы­ка за­ха­пі­ла мя­не ад­ра­зу і на­заў­сё­ды. І та­ды ніх­то не мог зда­га­дац­ца, што з шэ­ ра­гаў Genesis праз пэў­ны час вы­лу­чыц­ца ад­на з сап­раў­дных ле­ген­дар­ных асоб ро­ку. Га­вор­ка пра Фі­лі­па Дэ­ві­да Чар­лза Ко­лін­за — ба­ра­бан­шчы­ка, спе­ ва­ка, кам­па­зі­та­ра, акцё­ра і г.д., які 30 сту­дзе­ня адзна­чыць 70-год­дзе. Ба­ра­ бан­шчык, які спя­вае і здо­ль­ны зра­біць гуч­ную со­ль­ную кар’еру, — вы­па­дак

Што ад­бі­ва­ецца на бла­кіт­ным экра­не

П

ры­знац­ца, айчын­нае тэ­ле­ба­чан­не, за вы­клю­чэн­нем асоб­ных спар­тыў­ ных ды ку­ль­тур­ных пра­грам, не гля­джу да­ўно. Та­му што люб­лю мас­тац­ тва, а вось пра­па­ган­ду — не. Лю­бую пра­па­ган­ду. Ад­нак ка­лі яна сас­ту­пае мес­ца не­ча­му на­огул сла­ба вы­зна­ча­ль­на­му, атрым­лі­ва­ецца яшчэ горш. У на­ва­год­нюю ноч не­йкім дзіў­ным чы­нам вы­пад­ко­ва на­тра­піў на свя­точ­ны кан­цэрт ад­на­го з бе­ла­рус­кіх тэ­ле­ка­на­лаў. Зда­ецца, тое бы­ло БТ-1. Ад­нак уба­ ча­нае надзвы­чай ура­зі­ла. Пра­ўду ка­жу­чы, і ха­пі­ла мя­не то­ль­кі на якія дзве пес­ні. На­ват і не ўяў­ляю, на ка­го быў раз­лі­ча­ны пад­рых­та­ва­ны кан­цэрт, хто мог бы яго вы­тры­маць ад па­чат­ку і да кан­ца. Не, пры­знац­ца, «кар­цін­ка» бы­ла цал­кам пры­стой­ная. А вось рэ­пер­ту­ар!.. Пад­ума­ла­ся, што га­лоў­най ідэ­яй уся­ го шоу бы­ло жа­дан­не па­зна­ёміць гле­да­чоў з ма­ла­ды­мі та­лен­та­мі, бо тыя дзве пес­ні прад­ста­ві­лі вы­ка­наў­цаў, чые імё­ны я чуў упер­шы­ню, хоць і не ма­гу па­ скар­дзіц­ца на по­ўную ад­сут­насць ары­ента­цыі ў све­це айчын­най па­пу­ляр­най пес­ні. Але ж тут быў яскра­вы па­рад не­ча­га не­вы­раз­на­га што ў му­зы­цы, што ў тэк­стах, дэ­ман­стра­цыя тан­най мес­тач­ко­вас­ці, ад­сут­нас­ці гус­ту ды пра­фе­сі­ яна­ліз­му. Ад­ра­зу пад­ума­ла­ся: а за са­вец­кім ча­сам та­кое вось маг­ло тра­піць на бла­кіт­ныя экра­ны? Га­ран­тую: ні­ко­лі! Як за­ўва­жыў адзін мой сяб­ра, ця­пер кож­ны бо­льш-менш знач­ны кі­раў­нік у га­лі­не ку­ль­ту­ры сам са­бе мас­тац­кая ра­да. Ад­па­вед­на, без­умоў­на, улас­на­му ку­ль­тур­на­му ўзроў­ню. І я не бя­ру­ся сцвяр­джаць, быц­цам ця­пе­раш­няе тэ­ле­ба­чан­не спры­яе яго рос­ту, асаб­лі­ва ка­лі яно вы­плёх­вае на гле­да­чоў та­кое вось «мас­тац­тва». Да­рэ­чы, і на ка­на­ле РТР у тую ноч мож­на бы­ло на­зі­раць не­шта пад­обнае, ад­но што імё­ны вы­ка­ наў­цаў бы­лі бо­льш гуч­ныя ды вя­до­мыя. Сё­лет­нія на­ва­год­нія свя­ты па­ка­за­лі яшчэ ад­ну да­стат­ко­ва но­вую тэн­дэн­цыю, якая, ду­ма­ецца, атры­мае да­лей­шы пра­цяг і хут­кае раз­віц­цё. Як ні­ко­лі ра­ней, у інтэр­нэ­це бы­ло па­ка­за­на ад­ра­зу не­ка­ль­кі, умоў­на ка­жу­чы, не­за­леж­ных му­ зыч­ных пра­грам, ство­ра­ных ма­ла­ды­мі энту­зі­яста­мі. Не бя­ру­ся сцвяр­джаць, што яны пе­ра­ўзыш­лі прад­укцыю дзяр­жаў­ных тэ­ле­ка­на­лаў, але пры гэ­тым яўна вы­йгра­лі за кошт шчы­рас­ці ды не­пас­рэд­нас­ці. Так што, ка­лі гэ­ты пра­цэс у да­лей­шым бу­дзе на­рас­таць, ба­юся, дзяр­жка­на­лы стра­цяць яшчэ бо­ль­шую аўды­то­рыю, у пер­шую чар­гу — мо­ладзь, якая чым да­лей, тым бо­льш і час­цей ад­дае пе­ра­ва­гу ме­на­ві­та се­ціў­най інфар­ма­цыі. А пер­шыя зва­ноч­кі, за­ўва­жу, пра­гу­ча­лі га­доў з пяць та­му, зда­ецца, з На­рве­гіі. У су­вя­зі з раз­віц­цём інтэр­нэ­ ту там за­да­лі­ся пы­тан­нем, пра­вя­лі пад­лі­кі і пры­йшлі да вось якой вы­сно­вы, звя­за­най з дзей­нас­цю ра­дый­на­га FM-вяш­чан­ня. Арэн­да пе­рад­атчы­каў, рэ­ тран­сля­та­раў і інша­га аб­ста­ля­ван­ні скла­дае не­ма­лыя ліч­бы, а та­му ад гэ­та­га ўся­го ад­мо­ві­лі­ся і пе­ра­вя­лі вяш­чан­не цал­кам у інтэр­нэт. Дзе ж га­ран­тыя, што та­кое не ад­бу­дзец­ца не­ўза­ба­ве і з тэ­ле­ві­зій­ным вяш­чан­нем у тым лі­ку і ў Бе­ ла­ру­сі? За­гад­ваць на­пе­рад не бу­ду, ды яшчэ раз на­га­даю: ніх­то, ба­дай, не ў ста­не спраг­на­за­ваць з’яўлен­не ні но­вых тэх­на­ло­гій, ні но­вых срод­каў пе­ра­да­­

ве­ль­мі рэ­дкі. А пры­кла­дам та­го — бо­льш за 150 мі­ль­ёнаў прад­адзе­ ных аль­бо­маў, «Оскар» за пес­ню да ані­ма­цый­най стуж­кі «Тар­зан», во­сем «Грэ­мі», мнос­тва іншых му­зыч­ных уз­на­га­род. Яго­ны го­лас, які лёг­ка па­ зна­ецца, надзвы­чай інды­ві­ду­аль­ны, хоць па­чаў ён спя­ваць вы­му­ша­на, ка­лі Genesis па­кі­нуў лі­дар гур­та і ва­ ка­ліст Пі­тэр Гэб­ры­эл. А на па­чат­ку 1990-х і сам Ко­лінз вы­пра­віў­ся на со­ль­ны шлях, ма­ючы за спі­най шмат аўтар­скіх пе­сень з ня­прос­ты­мі, ча­сам ве­ль­мі да­лё­кі­мі ад за­баў­ля­ль­ных тэк­ста­мі. «In the Air Tonight», «One More Night», «Another Day in Paradise» — гэ­та, ба­дай, са­мыя гуч­ныя яго­ныя хі­ты. Ка­лі ж па­зна­ёміц­ца са спі­сам му­зы­каў, з які­мі вы­сту­паў ці за­піс­ваў­ся Філ, мож­на пры­йсці да вы­сно­вы, што яго­ная му­зыч­насць ды не­ве­ра­год­ная пра­цаз­до­ ль­насць вы­клі­ка­юць про­ста за­хап­лен­не і не за­ста­лі­ся не­заў­ва­жа­ны­мі. Ча­го вар­ты хоць бы той факт, што ў лі­пе­ні 2002-га ён ад­ыграў на ба­ра­ба­нах на юбі­леі ка­ра­ле­вы Лі­за­ве­ты ІІ. Шка­да, у апош­нія га­ды Філ Ко­лінз пра­ктыч­на не вы­сту­пае. Па­ча­ло­ся ўсё з час­тко­вай стра­ты слы­ху, по­тым да гэ­та­га да­да­лі­ся за­па­лен­не не­рваў рук, апе­ ра­цыя на па­зван­ку ажно да та­го, што спя­ваў ён пад­час кан­цэр­таў се­дзя­чы ў крэс­ле. Та­кім чы­нам, у кан­цы ме­ся­ца яму не­абход­на бу­дзе па­жа­даць най­ перш ня­злом­на­га, моц­на­га зда­роў­я.

1. Genesis. Фо­та pinterest.com.

2. Філ Ко­лінз. Фо­та NME.com. студзень, 2021

30

Рэ­цМузыка эн­з ія / Культурны пласт

БЕ­ЛА­РУС­КІ АНДЭГ­РАЎНД 1960—70-х Час­тка ІІІ Біт- фэсТ

Вік­тар Ся­маш­ка

12—14 кра­са­ві­ка 1968 го­да ў ра­дыё­тэх­ніч­ным інсты­ту­це ад­быў­ся фес­ ты­валь біт-ансам­бляў Мін­ска, сап­раў­ды пер­шы фес­ты­валь та­ко­га ро­ду ў меж­ах СССР. Ме­на­ві­та з гэ­тай падзеі пры­ня­та ад­ліч­ваць дзень на­ро­дзі­ наў бе­ла­рус­ка­га рок-н-ро­лу.

НО­ВЫЯ ЧА­СЫ — НО­ВЫЯ ПЕС­НІ

У

ся­го за тры га­ды, па­чы­на­ючы з 1965-га, у ста­лі­цы Бе­ла­ру­сі ўтва­ры­ла­ся кры­тыч­ная ма­са гур­тоў, што гра­лі рок-н-рол, блюз і са­ мы мод­ны та­ды на­пра­мак — біт. Кож­ны інсты­тут, шко­ла, прад­пры­емства, уста­но­ва ме­лі як мі­ні­мум адзін свой ва­ка­ль­на-інстру­мен­та­ль­ны ансамбль. Ты­по­вы склад: буб­ны, кла­ві­шы і 3-4 гі­та­ры. Раз­ам з тым мін­скія біт-утва­рэн­ні роз­ні­лі­ся па рэ­пер­ту­ары, ма­не­ры вы­ка­нан­ня — ме­лі ўлас­ны твар. У та­кіх умо­вах пра­вя­дзен­не тэ­ма­тыч­на­га фо­ру­му ста­ла не­паз­беж­ным. Рас­па­вя­дае Пят­ро Вяр­лы­га, рытм-гі­та­рыст ансам­бля мін­ска­га ра­ дыё­тэх­ніч­на­га інсты­ту­та «Алго­рит­мы»: «Гэ­та бы­ла іні­цы­яты­ва зні­зу. Мы вы­йшлі на кі­раў­ніц­тва МРТІ. Па тых ча­сах не­як не ўсё мож­на бы­ло, тым бо­льш та­кое ме­рап­ры­емства. Але ўзя­лі на ся­бе та­кую сме­ласць». Іні­цы­ята­раў на­тхні­ла і пад­ба­дзё­ры­ла на­ві­на пра тое, што пад­обны біт-фес­ты­валь ужо пра­йшоў у Вен­грыі. Са­вец­кі Са­юз на та­кое яшчэ не ра­шаў­ся, хоць тэр­мін «біг-біт» за­ма­ца­ваў­ся як ле­га­ль­ ны сі­но­нім за­ба­ро­не­на­га рок-н-ро­лу. Ка­неш­не,

«Мастацтва» № 1 (454)

пра­во­дзі­лі­ся шмат­лі­кія агля­ды са­ма­дзей­нас­ці, спа­бор­ніц­твы ў эстрад­ным жан­ры, кон­кур­сы ВІА. Але каб вы­но­сіць у на­зву фес­ты­ва­лю англій­скі жан­ра­вы мар­кер beat і збі­раць кан­кур­сан­таў вы­ключ­на гэ­та­га на­прам­ку — та­кое зда­ры­ла­ся ўпер­шы­ню. І ме­на­ві­та ў Мін­ску, у пра­стор­най акта­вай за­ле ра­дыё­тэх­ніч­на­га з вя­лі­кім ле­нін­скім пано на су­пра­ць­лег­лай ад сцэ­ны сця­не. Пры­чым ніх­то не вы­сту­піў су­праць. Да арга­ні­ за­цыі фес­ты­ва­лю пад­клю­чыў­ся рэ­кта­рат МРТІ, праф­кам, рэ­дак­цыя га­зе­ты «Ки­бер­не­тик», га­рад­скія ўла­ды і кам­са­мол. На пы­тан­не «ча­му?» ад­каз­вае лі­дар-гі­та­рыст «Алго­рит­мов» Яўген Ка­на­ва­лаў: «Та­му што гэ­та ка­рыс­та­ла­ся по­спе­хам у мо­ла­дзі. Ім са­мім гэ­та пад­аба­ла­ся. Ко­ль­кі мы гэ­тым "бо­сам" пе­ра­йгра­лі вя­сел­ляў!» Кам­са­­ мольс­кія кі­раў­ні­кі пра­па­на­ва­лі пры­свя­ціць фес­ ты­валь 50-год­дзю БССР ды ВЛКСМ. Афі­цый­най мэ­тай фо­ру­му ста­ла «па­пу­ля­ры­за­цыя су­час­най эстрад­най му­зы­кі і най­леп­шых яе вы­ка­наў­цаў, а так­са­ма эстэ­тыч­нае вы­ха­ван­не мо­ла­дзі». У вы­ні­ку ўсё зла­дзі­лі з раз­ма­хам: пе­рад га­лоў­най падзе­яй пра­йшлі ад­бо­рач­ныя кон­кур­сы, па за­мо­ ве ў ты­па­гра­фіі над­ру­ка­ва­лі за­пра­шэн­ні і кар­ткі з

эмбле­май фес­ты­ва­лю — пра­мя­ніс­тай вы­явай та­го са­ма­га «вя­лі­ка­га ўда­ру» (біг-бі­ту). Га­лоў­ным пры­ зам стаў вы­раб з на­ту­ра­ль­на­га бур­шты­ну ў фор­ме гі­та­ры, ма­лым — ад­мыс­ло­вая крыш­таль­ная ва­за. Бы­лі за­пла­на­ва­ныя фо­та-, аўдыя- і ві­дэ­афік­са­цыі кан­цэр­таў. Бо­лей за тое: у жу­ры за­пра­сі­лі са­мо­га Ба­ры­са Рай­ска­га — джа­за­ва­га мэт­ра, бы­ло­га вяз­ня ГУ­ЛА­Гу і на той час кі­раў­ні­ка эстрад­на­га аркес­тра Бел­тэ­ле­ра­дыё. Спя­вак Ва­ле­рый Да­йне­ ка ка­жа: «Рай­скі быў клас­ным ка­лек­цы­яне­рам і на­огул му­зы­кам шы­коў­ным. Ён з тых "шан­хай­цаў", з кам­па­ніі Лун­дстрэ­ма... Іх так на­зы­ва­лі, та­му што яны сап­раў­ды жы­лі ў рус­кай ка­ло­ніі ў Шан­хаі ў між­ва­енны час. А ка­лі па­сля вай­ны Ста­лін да­зво­ ліў ім вяр­нуц­ца, то мно­гія вяр­ну­лі­ся. І, да­рэ­чы, ся­род іх бы­ло ве­ль­мі шмат му­зы­каў». У скла­дзе жу­ры так­са­ма бы­лі ды­рэк­тар Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ ніі Гео­ргій За­га­род­ні, ма­ла­дыя кам­па­зі­та­ры Яўген Грыш­ман і Ігар Лу­ча­нок, пер­шы сак­ра­тар Мін­ска­ га гар­ка­ма ЛКСМБ Вя­час­лаў Ра­дам­скі ды інш. Спа­чат­ку ніх­то і не раз­ліч­ваў, што біт-фес­ты­ валь пад вы­ка­рыс­та­ным у аздаб­лен­ні ло­зун­гам «Но­выя ча­сы — но­выя пес­ні» бу­дзе пра­цяг­вац­ца ажно тры дні з пе­ра­аншла­га­мі і ма­са­вым ажы­

Музыка / Культурны пласт ята­жам. Пят­ро Вяр­лы­га свед­чыць: «Атмас­фе­ра на фес­ты­ва­лі бы­ла, вя­до­ма, надзвы­чай вы­бу­хо­вая! Та­кая па­пу­ляр­насць! На­ват за­фік­са­ва­ныя вы­пад­ кі, ка­лі дзяў­ча­ты па ва­дас­цё­ка­вай тру­бе за­ла­зі­лі праз муж­чын­скі ту­алет у за­лу. Бо не ха­па­ла квіт­коў на ўсіх». Цы­та­та з Па­ла­жэн­ня біт-фэс­ту: «Ансамбль, які вы­сту­пае па пра­гра­ме фес­ты­ва­лю, вы­кон­вае сем тво­раў, ся­род якіх па­він­ны быць на­ступ­ныя: 1. Твор са­вец­ка­га кам­па­зі­та­ра; 2. Апра­цоў­ка на бе­ла­рус­кія тэ­мы; 3. Улас­ны твор; 4. Інстру­мен­та­ ль­ная п’еса. Астат­нія тры рэ­чы аб­іра­юцца па­вод­ ле мер­ка­ван­ня са­міх удзе­ль­ні­каў». У свя­це біг-бі­ту мог пры­няць удзел лю­бы не­ пра­фе­сій­ны, як ка­за­лі та­ды, «элек­тра­гі­тар­ны ансамбль». На вы­ступ кож­на­му ад­во­дзі­ла­ся па 45 хві­лін, на на­лад­ку гу­ку — 15. Пят­ро Вяр­лы­га га­во­рыць: «У той час яшчэ існа­ва­лі скла­да­нас­ці з апа­ра­ту­рай і з інстру­мен­та­мі. Та­му тыя гур­ты, якія не ме­лі сва­іх інстру­мен­таў, на на­шых ігра­лі. Та­ко­га не бы­ло, што «гэ­та маё і ўсё, я та­бе не дам». На ма­ёй гі­та­ры там па­ло­ва ўдзе­ль­ні­каў гра­ла. І апа­ра­ту­ра ж на­ша». У рэ­кан­стру­ява­ным спі­се кан­кур­сан­таў апы­нуў­ся ту­зін гур­тоў: «Алго­рит­мы» і «2+2» (аб­одва прад­ стаў­ля­лі ра­дыё­тэх­ніч­ны інсты­тут), «Дис­кон­ты», «Ювен­та», «Си­ние ги­та­ры» (усе — по­лі­тэх­ніч­ны інсты­тут), «Дой­лі­ды» (СКБ за­во­да імя С. Арджа­ ні­кі­дзэ), «Реф­лек­сы» (мед­ыцын­скі інсты­тут), «Пин­гви­ны» (Інсты­тут фі­зі­кі цвёр­да­га це­ла і па­ўпра­вад­ні­коў Ака­дэ­міі на­вук), «Гри­фы» (ЦУМ), «Ве­сё­лые ли­сы» (шко­ль­ны ансамбль), «Ски­фы» (Інсты­тут фіз­ку­ль­ту­ры), ансамбль Б. Га­ма­юна­ ва (Бел­дзіп­ра­се­ль­буд). У па­ймен­ным пе­ра­лі­ку ўдзе­ль­ні­каў, які за­ха­ваў­ся да на­шых дзён, 89 про­звіш­чаў. Ся­рэд­ні ўзрост — 20 га­доў. Вар­та за­ўва­жыць, што ў спіс з не­вя­до­май пры­чы­ны не тра­піў увесь склад ансам­бля «2+2» і яшчэ па­ра му­зы­каў (Юрый Ра­жаў з «Пин­гви­нов» і Юрый Ра­бер­ман з «Дой­лі­даў»), якія, ад­нак, вы­йшлі на сцэ­ну. У кон­кур­се не браў удзе­лу адзін з най­па­пу­ ляр­ней­шых у ста­ліч­най мо­ла­дзі гур­тоў «Зо­ло­тые ябло­ки».

«2+2», «ВЕ­СЁ­ЛЫЕ ЛИ­СЫ» ДЫ «СКИ­ФЫ»

Г

урт «2+2» быў уклю­ча­ны ў спіс удзе­ль­ні­каў у апош­ні мо­мант і адзна­чыў­ся на пер­шым фес­ты­ва­лі біт-ансам­бляў Мін­ска тым, што вы­ ка­наў дзве све­жыя пес­ні The Beatles за­пар, без па­ўзы. Удзе­ль­нік квар­тэ­та Ге­надзь Ста­ры­каў пра­ цяг­вае: «Мы ўпер­шы­ню вы­ка­на­лі кан­цэп­ту­аль­ ную му­зы­ку "Бітлз" — "Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band" і "With a Little Help from My Friends" пра­гу­ча­лі сю­ітна. І гэ­та бы­ло ня­звык­ла. Бо ра­ней па­сля кож­най пес­ні апла­дыс­мен­ты, па­кло­ны, квет­кі... А тут рап­там та­кое». Га­во­рыць яшчэ адзін удзе­ль­нік фэс­ту Ула­дзі­мір Спі­ры­до­віч з «Ве­сё­лых лис»: «Яны ме­лі му­зыч­ную парт­ыту­ру ўся­го "Сяр­ жан­та" лі­та­ра­ль­на праз 3-4 ме­ся­цы па­сля та­го, як гэ­та вы­йшла ў Англіі». Акром та­го, му­зы­кі з «2+2» вы­гля­да­лі пад­крэс­ле­на не­ахай­на, за­зна­чае

бас-гі­та­рыст гур­та Яўген Ад­стаў­ноў: «Аб­авяз­ко­ва ска­за­лі, каб усе бы­лі пад­стры­жа­ныя і гэ­так да­лей. Мы на па­ўсан­ты­мет­ра пад­ка­ра­ці­лі ва­ла­сы. Але ў асноў­ным усё за­ста­ло­ся як ра­ней».

«2+2» та­му гэ­так на­зва­лі­ся, што ансамбль скла­ даў­ся з двух сту­дэн­таў РТІ і двух «не­эртэ­ішні­ каў». Па­чат­ко­вае імя, пры­ду­ма­нае пе­рад са­мым фес­ты­ва­лем, гу­ча­ла бо­льш жар­таў­лі­ва: «Дзяў­чат не бя­ром». Гурт утва­рыў­ся та­ды, ка­лі Яўген Ад­ стаў­ноў яшчэ ву­чыў­ся ў шко­ле і па­зна­ёміў­ся там з Ула­дзі­мі­рам Бя­ля­евым. Той на­ву­чыў Яўге­на, які кі­нуў скрып­ку, граць на гі­та­ры. По­тым раз­ам па­сту­пі­лі на вя­чэр­няе ад­дзя­лен­не РТІ. Да іх да­лу­ чы­лі­ся буб­нач Ілля Свір­ноў­скі і сту­дэнт по­лі­тэ­ха Ге­надзь Ста­ры­каў, які пра­па­на­ваў на кон­курс улас­ную інстру­мен­тал­ку «Рас­ча­ра­ван­не». «Ка­лі ніх­то не су­праць, я пры­ду­маю да за­ўтраш­ня­га дня», — ска­заў пад­час рэ­пе­ты­цыі Ге­надзь і вы­ка­ наў аб­яцан­не. Да ўсіх астат­ніх пун­ктаў па­ла­жэн­ня «2+2» пад­рых­та­ва­лі­ся як след. А са­мы­мі ма­ла­ды­мі на фес­ты­ва­лі ака­за­лі­ся школь­ні­кі Funny Foxes — юна­кі з ад­на­го два­ра на ча­ле з Ула­дзі­мі­рам Спі­ры­до­ві­чам. На­зы­ва­лі яны ся­бе ме­на­ві­та па-англій­ску, але на кон­курс за­яві­лі­ся з на­звай у пе­ра­кла­дзе. Твор­чы ба­гаж «Ве­сё­лых лис» кам­плек­та­ваў­ся збо­ль­ша­га з ка­вер-вер­сій, ка­жа бэн­длі­дар: «Мы ўсё гра­лі: The Hollies, The Monkees, The Animals... Але ў асноў­ ным "ро­лін­гаў" ды "біт­лоў", вя­до­ма». Ула­дзі­мір Спі­ры­до­віч сур’ёзна за­хап­ляў­ся фут­бо­ лам да та­го ча­су, па­куль не па­чуў плас­цін­ку-«са­ ра­ка­пят­ку» The Beatles «Girl/A Hard Day’s Night». Сва­ім на­стаў­ні­кам па ава­ло­дан­ні гі­та­рай ён лі­чыў Яўге­на Ка­на­ва­ла­ва з «Алго­рит­мов». Асоб­ных слоў за­слу­гоў­ва­юць строі, у якіх вы­сту­па­лі «Лі­ сы». Вось як іх апіс­ваў жур­на­ліст Ба­рыс Гер­стан: «Уя­ві­це са­бе чыр­во­ныя кам­зо­лы, ці то з плюш­чу, ці то з акса­мі­ту, з жоў­ты­мі ман­жэ­та­мі, гу­зі­ка­мі армей­ска­га ўзо­ру і ме­та­ліч­ны­мі лан­цуж­ка­мі праз гру­дзі. Не­шта ся­рэд­няе па­між уні­фор­май ула­наў Дру­го­га Пра­абра­жэн­ска­га па­лка і ча­ль­цоў па­ла­ты лор­даў англій­ска­га па­рла­мен­та. Пры­клад­на гэ­ так­са­ма вы­гля­да­лі і "Скі­фы" з інсты­ту­та фіз­ку­ль­ту­ ры. У гэ­тых гур­тоў быў знеш­ні бляск, але не бы­ло ні­яка­га свай­го твор­ча­га аб­ліч­ча». Да­рэ­чы, у на­зве «Скі­фы» ві­да­воч­на пры­ха­ва­лі згад­ку пра сваю на­ву­ча­ль­ную ўста­но­ву. «ПИН­ГВИ­НЫ», «ЮВЕН­ТА» І «СИ­НИЕ ГИ­ТА­РЫ»

Л

і­та­ра­ль­на за ты­дзень да па­чат­ку фес­ ты­ва­лю ў ЗША быў за­бі­ты пра­тэс­тан­цкі свя­тар, пра­ва­аба­рон­ца Мар­цін Лю­тэр Кінг. Ка­та­ліц­кі кас­цёл па­зней пры­знаў яго па­кут­ні­кам, які ахвя­ра­ваў жыц­цём за ве­ру. «Гэ­тую пес­ню наш ансамбль пры­свя­чае па­мя­ці Мар­ці­на Кін­га», — пра­мо­віў ба­са­ві­ты ва­ка­ліст Юрый Ра­жаў з гур­та «Пин­гви­ны», перш чым за­спя­ваць блюз. «Пин­гви­ ны» бра­лі ўдзел у кон­кур­се, як мы ўжо ве­да­ем, ад пад­раз­дзя­лен­ня Ака­дэ­міі на­вук. За струн­ныя парт­ыі ў гур­це ад­каз­ва­лі Аляк­сандр Ня­хай­чык, Аляк­сандр Ва­ло­дзь­кін і Андрэй Пля­са­наў, за буб­

31

на­мі ся­дзеў Ула­дзі­мір Іва­нін. «Па­ча­лі мы граць дзе­сь­ці на­пры­кан­цы 1965-га. І вось у кра­са­ві­ку 1968-га па­ўдзе­ль­ні­ча­лі ў гэ­ты пер­шым біт-фес­ ты­ва­лі і ўвай­шлі ў пя­цёр­ку леп­шых», — адзна­чае Пля­са­наў. Не па­тра­пі­лі ў пя­цёр­ку прад­стаў­ні­кі Бе­ла­рус­ка­га по­лі­тэх­ніч­на­га інсты­ту­та: ансам­блі «Ювен­та» і «Си­ние ги­та­ры». Пер­шы прад­стаў­ляў энер­ге­тыч­ ны фа­ку­ль­тэт і меў у скла­дзе пер­спек­тыў­на­га кла­віш­ні­ка Андрэя Гіт­гар­ца. На гі­та­рах у «Ювен­ те» гра­лі Мі­ха­іл Сі­язаў, Ула­дзі­мір Эйдэ­ль­ман і Якаў Ле­він, ба­ра­ба­ніў Якаў Ла­за­рэт­нік. А «Си­ним ги­та­рам», ві­даць, моц­на не ста­ва­ла ў скла­ дзе Ана­­то­ля Ку­ла­гі­на, які на­ко­над­ні сы­шоў з ансам­бля. Ку­ла­гін — адзін з пер­шых рок-н-ро­ль­ ных гі­та­рыс­таў у Мін­ску на тан­цах у БПІ вы­кон­ваў у сва­ёй ад­апта­цыі «Ме­ся­цо­вую са­на­ту» Бет­хо­ве­ на. У «Си­ние ги­та­ры» ўва­хо­дзі­лі Ана­толь Ша­ба­лін, Ге­надзь Чыр­вон, Ула­дзі­мір Роз­енман, а так­са­ма Ля­вон Ка­на­ва­лаў, цёз­ка па про­звіш­чы Яўге­на. «ДИС­КОН­ТЫ», ГА­МА­ЮНАЎ І «ГРИ­ФЫ»

Г

і­та­рыст і скры­пач Аляк­сандр Сі­ль­ва­но­віч, які ў той час пры­ехаў з Грод­на ў Мінск ву­чыц­ца, прад­ста­віў на фэс­це свой но­вы ансамбль «Дис­кон­ты». На ба­су му­зі­цы­ра­ваў Ва­ле­рый Хо­ла­даў, а за ва­ка­ліс­та быў А. Лу­чыц­кі, яко­га ўсе ве­да­лі вы­ключ­на па мя­нуш­цы Крыс. Аляк­сандр дзе­ліц­ца ўспа­мі­на­мі: «Мы ве­ль­мі ўда­ла там за­ спя­ва­лі "Black is Black". Для нас на­ват та­ды бы­ло не­зра­зу­ме­ла, як гэ­та ўда­ло­ся зра­біць та­кі кон­курс у Бе­ла­ру­сі... І да­во­лі вы­со­кі ўзро­вень быў! На­шы за­пі­сы праз 10, 15, 20 га­доў дзі­ві­лі сва­ёй якас­цю, якас­цю вы­ка­нан­ня. Шка­дую, што стра­ціў цэ­лую стуж­ку». Пер­шы біт-фес­ты­валь не аб­ышоў­ся без га­ра­чых дыс­ку­сій — як па­між гле­да­ча­мі, так і на сус­трэ­чах кан­кур­сан­таў з жу­ры. Ба­рыс Рай­скі ве­ль­мі скар­ дзіў­ся на тое, што з-за моц­на­га акам­па­не­мен­ту дрэн­на чуў ва­ка­ліс­таў: «Рот ад­кры­вае — як бы­ вае, на жаль, на на­шым тэ­ле­ба­чан­ні — і маў­чыць. Вось гэ­так і мы пра­ся­дзе­лі ўвесь фес­ты­валь і ба­чы­лі за рэ­дкім вы­клю­чэн­нем ад­кры­тыя ра­ты са­ліс­таў. А пра што ён там спя­вае.... Біг-біт — гэ­та жыц­цё, гэ­та тэмп, гэ­та рытм! Усё, што за­ўгод­на! На­пру­жан­не та­кое...» Свае па­ра­ды кан­кур­сан­там да­ваў і Ігар Лу­ча­нок: «Ха­це­ла­ся б, каб у ва­шым рэ­пер­ту­ары ўсё-ткі бы­ло менш пе­ра­йман­няў, каб бо­льш бы­ло на­ ша­га, са­вец­ка­га рэ­пер­ту­ару». Да­рэ­чы, каб па­сля фэс­ту па­ка­зац­ца на тэ­ле­ба­чан­ні, «Дис­кон­там» пры­йшло­ся вы­ву­чыць ад­ну з пе­сень ма­ла­до­га кам­па­зі­та­ра. «"Крас­ные звёз­ды, ка­лё­ные клин­ки" Лу­чан­ка. Мы раз­уме­лі, што нам гэ­та­га не ве­ль­мі хо­чац­ца. Страш­на не хо­чац­ца! Але дзе­ля та­го, каб па­ка­заць ся­бе, нам пры­йшло­ся вы­ву­чыць і спя­ваць гэ­тую пес­ню на ТБ», — пры­зна­ецца Аляк­ сандр Сі­ль­ва­но­віч. Удзе­ль­ні­чаў у біт-фэс­це і ансамбль ка­ля­джа­за­ва­ га кі­рун­ку пад кі­раў­ніц­твам Ба­ры­са Га­ма­юна­ва. Ка­лек­тыў быў пры­ма­ца­ва­ны да Бе­ла­рус­ка­га студзень, 2021

32

Рэ­ц эн­з ія

сы» прад­ста­ві­лі на фэс­це ў біт-апра­цоў­ках, пэў­на, са­мыя не­ча­ка­ныя тво­ры: фран­цуз­скую ме­ло­дыю «Алім­пі­яда-68» (яна гу­ча­ла з тэ­ле­экра­наў пад­час зі­мо­вых гу­ль­няў у Грэ­ноб­лі) і «Пес­ню індый­ска­га гос­ця» з опе­ры Рым­ска­га-Кор­са­ка­ва «Сад­ко», чым і за­бяс­пе­чы­лі са­бе га­на­ро­вае трэ­цяе мес­ца. Асноў­ны­мі прэ­тэн­дэн­та­мі на га­лоў­ны прыз для жу­ры ста­лі ансам­блі «Алго­рит­мы» і «Зод­чие» (у бе­ла­рус­кім ва­ры­янце «Дой­лі­ды»). Ба­рыс Рай­скі па­сля пі­саў: «Ка­лі ў "Алго­рит­мов" пе­ра­жа­ваў інстру­мен­та­ль­ны па­ча­так, то ў "Дой­лі­даў" — ва­

дзяр­жаў­на­га інсты­ту­та пра­екта­ван­ня сель­ска­ гас­па­дар­ча­га бу­даў­ніц­тва. Ад­на­ча­со­ва Ба­рыс слу­жыў сак­са­фа­ніс­там у аркес­тры Рай­ска­га і на­зы­ваў ся­бе «леп­шым вы­ка­наў­цам парт­ыі пер­ ша­га сак­са­фо­на ў пес­ні Лу­чан­ка "Ком­со­мо­льс­кая юность"». Па сло­вах пі­яніс­та та­го ж аркес­тра Андрэя Шпя­нё­ва, які так­са­ма граў у ансам­блі Га­ма­юна­ва на элек­тра­арга­не, Ба­рыс на­пры­кан­ цы 1960-х па­лю­біў гі­тар­ную му­зы­ку, у тым лі­ку слу­хаў бры­тан­скіх арт-ро­ке­раў King Crimson.

Ансамбль граў на тан­цах ад­на­ча­со­ва з «Ля­во­на­ мі» Ула­дзі­мі­ра Му­ля­ві­на: гур­ты дзя­лі­лі роз­ныя па­вер­хі ДК кам­во­ль­на­га кам­бі­на­та. «Ве­ль­мі ку­ль­тур­ны, ве­ль­мі вы­ха­ва­ны ча­ла­век. У про­філь Ба­рыс Га­ма­юнаў быў цал­кам пад­обны да поль­ ска­га сак­са­фа­ніс­та Збіг­не­ва На­мыс­лоў­ска­га», — адзна­чае Шпя­нёў. А ў пя­цёр­ку леп­шых, акра­мя «Пин­гви­нов», тра­пі­лі «Гри­фы» — прад­стаў­ні­кі Цэн­тра­ль­на­га ўні­вер­ма­ га. Кры­ты­кі адзна­чы­лі іх тэм­пе­ра­мент і артыс­ тызм. А «гры­фа» Але­га Ге­ра­сі­мен­ку пры­зна­лі леп­шым рытм-гі­та­рыс­там фэс­ту. З на­цы­яна­ль­ных «Мастацтва» № 1 (454)

тво­раў у вер­сіі гру­пы пра­гу­чаў «Нё­ман». Так­са­ма вы­лу­чы­ла «Гри­фов» тое, што амаль усю пра­гра­му яны скла­лі з улас­ных пе­сень, у тым лі­ку аўтар­ства Зміт­ра Хло­па­ва. Ён свед­чыць, што гурт саб­ра­лі па за­кан­чэн­ні ся­рэд­няй шко­лы ў 1966-м і вы­сту­паў ён пе­рад се­анса­мі ў кі­на­тэ­атры «Цен­тра­ль­ный». У склад так­са­ма ўва­хо­дзі­лі Ула­дзі­мір Арлоў, Алег Ге­ра­сі­мен­ка, Ула­дзі­мір Бы­коў­скі і Вя­час­лаў Зуб­коў.

«РЕФ­ЛЕК­СЫ» І «ДОЙ­ЛІ­ДЫ»

З

яко­га інсты­ту­та на фес­ты­ва­лі мог з’явіц­ца ансамбль з на­звай «Реф­лек­сы»? Без­умоў­ на, з мед­ыцын­ска­га. Му­зы­кі ска­ры­лі жу­ры сва­імі імпэ­там і га­рэз­лі­вас­цю. Стар­шы­ня жу­ры адзна­чыў аса­біс­тую аб­ая­ль­насць бас-гі­та­рыс­та А. Гваз­дзё­ва, яко­га ў му­зы­кан­цкай ту­соў­цы зва­лі про­ста Гвоздзь. Ге­надзь Ста­ры­каў сцвяр­джае, што ў скла­дзе «Реф­лек­сов» пры­сут­ні­чаў сын мі­ніс­тра ахо­вы зда­роў­я Аляк­сандр Саў­чан­ка і гі­та­рыст Аляк­сандр Мі­ха­дзюк (Мі­ха). Ме­на­ві­та «Реф­лек­

ка­ль­ны. Іх вы­ступ вы­зна­чаў­ся вя­лі­кай му­зыч­нас­ цю, доб­рай ню­ансі­роў­кай, ці­ка­вым пад­бо­рам рэ­пер­ту­ару. "Бе­ла­рус­кія ма­ты­вы" ў іх вы­ка­нан­ні бы­лі пры­зна­ныя леп­шай апра­цоў­кай бе­ла­рус­кіх тэм». «Дой­лі­ды» як прад­стаў­ні­кі СКБ за­во­да імя Арджа­ні­кі­дзэ ся­род інша­га вы­ка­на­лі на­род­ныя ме­ло­дыі «Пе­ра­пё­лач­ку» і «Ча­му ж мне не пець». Па­зней­шы ўдзе­ль­нік ансам­бля бас-гі­та­рыст Му­ рат Смо­льс­кі тлу­ма­чыць: «Усё ж бы­ло на слы­ху, та­му што та­ды бе­ла­рус­кіх на­род­ных пе­сень у эфі­ры бы­ло ве­ль­мі шмат, у роз­ным вы­гля­дзе. Лю­бым му­зыч­ным ка­лек­ты­вам, якія жа­да­лі, каб іх вы­пус­ці­лі на сцэ­ну, аб­авяз­ко­ва трэ­ба бы­ло ўклю­ чаць у рэ­пер­ту­ар фа­льк­лор­ны твор. Аб­авяз­ко­ва!» Тым не менш на­цы­яна­ль­ныя тэ­ма ста­ла на фэс­це сла­бым мес­цам. То­ль­кі «Дой­лі­ды» з фран­тмэ­ нам Ся­мё­нам Гаф­штэй­нам прад­эман­стра­ва­лі кам­пе­тэн­тнасць у бе­ла­рус­кім фа­льк­ло­ры. Пра ўзнік­нен­не ВІА доб­ра ве­дае Му­рат Смо­льс­кі: «Ка­лек­тыў па­ўстаў у 1968-м у по­лі­тэх­ніч­ным

Музыка / Культурны пласт інсты­ту­це з лі­ку сту­дэн­таў. Утва­рыў­ся фак­тыч­на па­сля та­го, як бы­ло аб­веш­ча­на, што пра­во­дзіц­ца пер­шы фес­ты­валь біт-ансам­бляў Мін­ску. Мя­не, на жаль, та­ды яшчэ ў гэ­тым ка­лек­ты­ве не бы­ло. Я пры­йшоў на год па­зней, у 1969-м». У пер­шым скла­дзе «Дой­лі­даў» бра­лі так­са­ма ўдзел Зі­но­вій Фар­бер (кла­ві­шы), Ле­анід Шус­тэр­ман (буб­ны), бра­ты Ра­бер­ма­ны (гі­та­ры) і Ула­дзі­мір Ка­за­чок (бас). «Дой­лі­ды» ства­ры­лі­ся ве­ль­мі апе­ра­тыў­на. Пры­чым ніх­то з му­зы­каў па­пя­рэд­не не меў ансам­бле­ва­га кан­цэр­тна­га дос­ве­ду, за­тое пры­ сут­ні­ча­ла ба­за­вая му­зыч­ная гра­ма­та. «Ле­пей спя­ва­лі на ча­ты­ры га­ла­сы. А гран­не на гі­та­ рах ужо спра­ба­ва­лі пад­цяг­ваць, як маг­лі. На кон­кур­се мож­на бы­ло спя­ваць не­йкую пес­ню на англій­скай мо­ве. І «Дой­лі­ды» пра­сла­ві­лі­ся тым, што вы­ка­на­лі ве­ль­мі ня­прос­тую пес­ню Beatles «Help!». Там шмат­га­лос­се і пад­пеў­ка ў тры га­ла­сы. Па тых ча­сах ва­ка­ль­на ве­ль­мі доб­ра

пра­гу­ча­ла гэ­тая пе­се­нь­ка», — ка­жа Му­рат. Шмат­ га­лос­се ў ама­тар­скіх ансам­блях та­ды сап­раў­ды бы­ло рэ­дкас­цю, і за­клік «Help!» быў па­чу­ты. Як адзна­чыў Ба­рыс Гер­стан, «лі­рызм, пра­ста­та і не­ пас­рэд­насць» пры­нес­лі «Дой­лі­дам» ма­лы прыз фес­ты­ва­лю — «Крыш­та­лё­вую ва­зу» — дру­гую па­зі­цыю ў агу­ль­ным за­лі­ку.

«13 МАР­ШРУТ» Та­кім чы­нам, га­лоў­ным пе­ра­мож­цам пер­ша­га фес­ты­ва­лю біт-ансам­бляў Мін­ску і ўла­да­ль­ні­ кам «Бур­шты­на­вай гі­та­ры» ста­лі «Алго­рит­мы» з МРТІ. Па сло­вах та­го ж Гер­ста­на, «га­лоў­ная ад­мет­ная ры­са "Алго­рит­мов" — улас­ная дум­ка». Склад ка­лек­ты­ву ўзо­ру 1968-га вы­гля­даў на­ ступ­ным чы­нам: Яўген Ка­на­ва­лаў — со­ла-гі­та­ра, Пят­ро Вяр­лы­га — рытм-гі­та­ра, Ігар Кру­пе­ніа — бас-гі­та­ра, Мі­ха­іл Го­лад — буб­ны (ён жа кі­раў­нік ансам­бля), Вя­час­лаў Ксян­дзоў — арган, Ла­ры­са Лаў­рыш­ко­ва — ва­кал, Юрый Вай­ця­хо­віч — ва­кал (ад­мыс­ло­ва за­про­ша­ны для кон­кур­су), Ула­дзі­ мір Янголь — тэх­ніч­ны ды­рэк­тар. Сту­дэн­ка БПІ Ла­ры­са на той мо­мант па­спе­ла зра­біць раз­ам з хлоп­ца­мі сі­бір­скія гас­тро­лі. Яна вы­ка­на­ла на фес­ты­ва­лі «Shakіng Feeling» з рэ­пер­ту­ару бры­ тан­ска­га гур­та The Swinging Blue Jeans. А Юрый ў сваю чар­гу ад­каз­ваў за «твор са­вец­ка­га кам­па­ зі­та­ра» — за­спя­ваў «Па­мять» Арно Ба­ба­джа­ня­на. Пад­час вы­сту­пу «Алго­рит­мов» гле­да­чы не маг­лі стрым­лі­ваць сва­іх эмо­цый: ускок­ва­лі з мес­ цаў, кры­ча­лі, ра­бі­лі пра­цяг­лыя ава­цыі. Ба­рыс Рай­скі пры­зна­ваў­ся па­сля, што рэ­акцыя за­лы амаль за­ўсё­ды су­па­да­ла з мер­ка­ван­нем жу­ры. Кла­віш­нік Ксян­дзоў і гі­та­рыст Ка­на­ва­лаў па

33

чар­зе дэ­ман­стра­ва­лі экс­прэ­сію. І як за­ўсё­ды, не аб­ышло­ся без не­ча­ка­нас­цей з бо­ку апош­ня­га. Пят­ро Вяр­лы­га ўзгад­вае: «У Жэ­ні стру­на па­рва­ла­ ся. Але ён як Па­га­ні­ні: не ха­пае стру­ны — у іншым мес­цы па­йграю. Усё змя­ні­ла­ся на ха­ду. Ад­бы­ла­ся імпра­ві­за­цыя, і ніх­то не збіў­ся. Жу­ры ж так­са­ма раз­уме­ла, што ад­бы­ва­ецца». А пуб­лі­ка тым ча­сам про­ста не ад­пус­ка­ла «Алго­рит­мы» са сцэ­ны. Та­му ансамбль знач­на пе­ра­браў ад­ве­дзе­ны лі­міт ча­су. Ізноў пра­цы­ту­ем стар­шы­ню жу­ры: «Ансамбль «Алго­рит­мы» гу­чаў на­сто­ль­кі зла­джа­на, што мог бы па­спя­хо­ва кан­ку­ра­ваць з мно­гі­мі пра­фе­сій­ ны­мі ка­лек­ты­ва­мі. Асаб­лі­ва хо­чац­ца вы­зна­чыць вы­ка­наў­цу на со­ла-гі­та­ры Яўге­на Ка­на­ва­ла­ва. Не пы­та­ючы­ся пад­аць ся­бе знеш­ні­мі эфек­та­ мі, ён пры­коў­вае да ся­бе ўва­гу сва­ёй яскра­вай му­зыч­нас­цю. Яго "13 мар­шрут" — леп­шы з тво­раў, на­пі­са­ных удзе­ль­ні­ка­мі фес­ты­ва­лю». На­зва­ную інстру­мен­та­ль­ную п`есу Яўген пры­свя­ціў рэ­аль­ на­му аўто­бус­на­му мар­шру­ту, які ха­дзіў па Ле­нін­ скім пра­спек­це (ця­пер Не­за­леж­нас­ці). Фо­та­зды­ мак з уру­чэн­нем га­лоў­на­га пры­за «Алго­рит­мам» Ба­рыс Рай­скі за­хоў­ваў у аса­біс­тым архі­ве. Рэ­кан­стру­ява­ны спіс пе­ра­мож­цаў: 1 мес­ца, вя­лі­кі прыз «Бур­шты­на­вая гі­та­ра» — «Алго­рит­мы».

2 мес­ца, ма­лы прыз «Крыш­та­ль­ная ва­за» — «Дой­лі­ды».

3 мес­ца — «Реф­лек­сы». най­леп­шы со­ла-гі­та­рыст — Яўген Ка­на­ва­лаў («Алго­рит­мы»). най­леп­шы арга­ніст — Вя­час­лаў Ксян­дзоў («Алго­рит­мы»). най­леп­шы буб­нач — Мі­ха­іл Го­лад («Алго­рит­мы»). най­леп­шая са­ліс­тка — Ла­ры­са Лаў­рыш­ко­ва («Алго­рит­мы»). най­леп­шы са­ліст — Юрый Ра­жаў («Пин­гви­ны»). най­леп­шы рытм-гі­та­рыст — Алег Ге­ра­сі­мен­ка («Гри­фы»). прыз за най­леп­шую апра­цоў­ку бе­ла­рус­кай тэ­мы — «Дой­лі­ды». прыз за най­леп­шы ўлас­ны твор — Яўген Ка­на­ва­лаў («Алго­рит­мы»). Пра­цяг бу­дзе.

1. «Алго­рит­мы».

2. Ба­рыс Рай­скі ўру­чае «Бур­шты­на­вую гі­та­ру» Мі­ха­ілу Го­ла­ду.

3. «Си­ние ги­та­ры».

4. Ва­ка­ліс­тка «Алго­рит­мов» Ла­ры­са Лаў­рыш­ко­ва.

5. «Дис­кон­ты».

6. «Дой­лі­ды». Фо­та­здым­кі з архі­ваў аўта­ра, Яўге­на Ка­на­ва­ла­ва, Ба­ры­са Рай­ска­га, Аляк­сан­дра Ка­лян­ко­ві­ча. студзень, 2021

34

Ха э­азгіяра ­ф і я / Тэ ­м а Рэ­ц­рэн­

З уз­аем­най цеп­лы­нёй Ансам­блю ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі Уні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры — 25 га­доў Юлія Чур­ко

У якас­ці сво­еа­саб­лі­вай прад­мо­вы. Ня­лёг­ка бы­ло мне, за­гад­чы­цы ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі, ака­зац­ца пад­на­ча­ле­най у сва­ёй бы­лой сту­дэн­ткі. У вы­ні­ку роз­ ных тур­ба­цый, у тым лі­ку і на­ву­ча­ль­ных пла­наў, я па­ча­ла чы­таць эстэ­ты­ку на ка­фед­ры фі­ла­со­фіі. Але яна, на жаль, як пры­йшла, так і па­йшла — зноў вы­па­ла з на­ву­ча­ль­ных пла­наў. (І ве­ль­мі шка­да: эстэ­ты­ка шмат да­ла мне, маг­ла б не менш даць і сту­дэн­там.) Да­вя­ло­ся вяр­нуц­ца на сваю ра­ней­шую ка­фед­ру, пра­ўда, ма­ючы ці­ка­вую пра­па­но­ву — вы­кла­даць гіс­то­рыю ха­рэ­ агра­фіі. У якас­ці ма­ёй на­ча­ль­ні­цы Свят­ла­на Вя­час­ла­ваў­на (так ця­пер трэ­ба бы­ло яе на­зы­ваць) ака­за­ла­ся раз­умнай, да­лі­кат­най, ве­лі­ка­душ­най і та­кой, якая ўсё раз­умее.

Н

у а ця­пер улас­на пра ансамбль ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі Уні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры і мас­ тац­тваў (БДУ­КіМ) і яго кі­раў­ні­цу Свят­ла­ну Гут­коў­скую. Ад­ной з най­бо­льш ці­ка­вых з’яў у су­час­ным ха­ рэ­агра­фіч­ным мас­тац­тве на­шай кра­іны мож­на лі­чыць на­ра­джэн­не і па­спя­хо­вае існа­ван­не сту­дэн­цкіх ка­лек­ты­ваў. Вось яркі і доб­ра вя­до­ мы пры­клад: Ансамбль ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі Бе­ла­рус­ка­га ўні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры і мас­тац­тваў. Ён існуе з 1995 го­да і за чвэрць ста­год­дзя пад­ рых­та­ваў 23 ары­гі­на­ль­ныя кан­цэр­тныя пра­ гра­мы (ка­ля 300 ха­рэ­агра­фіч­ных кам­па­зі­цый), якія бы­лі па­ка­за­ныя на леп­шых пля­цоў­ках кра­іны. На­ту­ра­ль­на, гэ­та свед­чыць пра інтэн­сіў­ ную твор­чую дзей­насць і за­ці­каў­ле­насць усіх удзе­ль­ні­каў ка­лек­ты­ву.

«Мастацтва» № 1 № 1 (454) (454) «Мастацтва»

За­сна­ва­ль­ні­ца і ня­змен­ная мас­тац­кая кі­раў­ ні­ца ансам­бля — Свят­ла­на Гут­коў­ская, ця­пер пра­фе­сар­ка і за­гад­чы­ца ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі БДУ­КіМ. Яна атры­ма­ла пра­фе­сій­ную ад­ука­цыю ў Бе­ла­ру­сі, вы­ву­ча­ла на­род­ны і су­час­ны та­нец у мно­гіх кра­інах — ад Еўро­пы да Аме­ры­кі — і пра­ цяг­вае ста­жы­ра­вац­ца ў вя­ду­чых ха­рэ­агра­фіч­ных цэн­трах све­ту. Яе по­гля­ды на мас­тац­тва тан­ца скла­да­юць асно­ ву мас­тац­кай і, чы­тай, ідэ­ала­гіч­най плат­фор­мы ка­лек­ты­ву. Трэ­ба ска­заць, што ансамбль за­ва­яваў са­бе тры­ва­лую твор­чую рэ­пу­та­цыю. Сту­дэн­ ты, яго ўдзе­ль­ні­кі, вы­сту­па­юць ад­ра­зу ў дзвюх якас­цях: як па­ста­ноў­шчы­кі і як вы­ка­наў­цы кан­цэр­тных ну­ма­роў, бо час­цей за ўсё ву­чац­ца ў ад­ной ака­дэ­міч­най гру­пе. Гэ­та да­зва­ляе яднаць на­ву­ча­ль­ныя за­да­чы з па­ка­зам па­ста­но­вак на

1. «Спрытныя ў працы».

2. Фальклорная вечарына ў Строчыцах.

3. «Вясна на фронце».

4. «Шлях у Валхалу».

5. «У хвалях гранітнага мора».

6. «Ад першай сцяжынкі».

7. «Тры "В"». На конкурсе IFMC. Фота з архіваў Ансамбля кафедры харэаграфіі.

сцэ­не і ро­біць ансамбль пра­воб­ра­зам або, ка­лі за­ўгод­на, ма­дэл­лю ме­на­ві­та та­ко­га мас­тац­ка­га арга­ніз­ма, у якім бу­ду­чым спе­цы­яліс­там-ха­рэ­ огра­фам трэ­ба бу­дзе пра­ца­ваць у роз­ных ро­лях па­сля за­кан­чэн­ня ВНУ. Спа­да­ры­ня Свят­ла­на пе­ра­ка­на­ная, што вя­лі­кая ад­каз­насць уз­ні­кае дзя­ку­ючы вы­ха­ду на шы­ро­ кую аўды­то­рыю і ў вы­ка­наў­цы, і ў па­ста­ноў­шчы­ ка, гэ­та фар­муе ма­ла­до­га спе­цы­яліс­та і вы­хоў­вае ў ім раз­умен­не сут­нас­ці пра­фе­сіі. У хлоп­цаў і дзяў­чат ёсць маг­чы­масць па­каз­ваць свае ну­ма­ры: хай яшчэ і не­дас­ка­на­лыя, але шчы­рыя, сум­лен­ ныя, якія рас­кры­ва­юць іх твор­чыя па­зі­цыі. Прэ­зен­та­цыя на­род­на­га тан­ца, уба­ча­на­га ва­чы­ма сён­няш­ня­га ча­ла­ве­ка, — ме­на­ві­та та­кая па­зі­цыя ка­лек­ты­ву ў да­чы­нен­ні да фа­льк­ло­ру вы­зна­чы­ла су­час­ныя рыт­мы і ра­кур­сы сцэ­ніч­ных кам­па­зі­

Ха­р э­а гра­ф іяРэ­/ц эн­ Тэ зм ­ іяа

35

цый. Яркі­мі і ка­ла­рыт­ны­мі атры­ма­лі­ся мно­гія фа­льк­лор­ныя вечарыны. На­за­ву не­ка­то­рыя з іх: «Ля кры­нi­цы», «Вя­сел­лей­ка», «Тан­чым па-даў­ ней­ша­му», «Ка­му па­шан­цуе, той і стан­цуе», «А ка­лі што якое, дык што тут та­кое», «Да свай­го ро­ду, хоць праз ва­ду!», а так­са­ма тэ­ма­тыч­ныя пра­гра­мы па ма­ты­вах на­род­най тан­ца­ва­ль­ най твор­час­ці бе­ла­ру­саў: «Се­зо­ны: зна­ёмае i та­ямнi­чае», «Ад зям­лі да зор і со­нца». Ду­маю, яны пры­нес­лі за­да­ва­ль­нен­не ўсім — гле­да­чам, кі­раў­ніц­тву ўні­вер­сі­тэ­та, удзе­ль­ні­кам. Ма­ла­дых ба­лет­май­страў тур­буе пра­ўдзі­васць, да­клад­насць сцэ­ніч­на­га пра­чы­тан­ня фа­льк­лор­ ных воб­ра­заў, сты­му­люе імкнен­не да глы­бо­кай і шмат­ба­ко­вай яе інтэр­прэ­та­цыі. Бо на­род­ны та­ нец, ары­ента­ва­ны то­ль­кі на свя­точ­ныя імпрэ­зы, не мо­жа вы­ка­заць па-сап­раў­дна­му ўсю па­ўна­ту ча­ла­ве­ча­га быц­ця. Яго мо­ву мож­на вы­ка­рыс­тоў­ ваць як сро­дак дра­ма­тур­гіч­на­га ад­люс­тра­ван­ня гра­мад­скіх і аса­біс­тых кан­флік­таў, ства­рэн­ня

У рэ­пер­ту­ары ансам­бля пры­сут­ні­ча­юць ну­ма­ры роз­ных сты­ляў і ві­даў ха­рэ­агра­фіч­най воб­раз­ нас­ці. Вы­ступ­лен­ні ка­лек­ты­ву — за­ўсё­ды ўраж­ лі­вае ві­до­віш­ча. Энту­зі­язм ма­ла­дых вы­ка­наў­цаў пе­рад­аец­ца гле­да­чам, якія за­паў­ня­юць за­лы, дзе ансамбль дае свае кан­цэр­ты. Аўды­то­рыя збі­ра­ецца са­мая роз­ная. Ма­ла­дым артыс­там апла­дзі­ра­ва­лі на фа­льк­лор­ных фо­ру­мах у Іспа­ ніі, Парт­уга­ліі, Гер­ма­ніі, Лат­віі, на фес­ты­ва­лях су­час­най ха­рэ­агра­фіі ў Поль­шчы, Рас­іі, княс­тве Ма­на­ка. Ад­на не­ма­ла­важ­ная ака­ліч­насць вы­зна­чае су­р’ёз­ны вы­ка­на­ль­ніц­кі ўзро­вень: усе ўдзе­ль­ні­кі доб­ра ва­ло­да­юць шко­ла­мі кла­січ­на­га і на­род­ на-сцэ­ніч­на­га тан­ца, бе­раж­лі­ва ста­вяц­ца да іх і ве­раць у іх вы­раз­ныя маг­чы­мас­ці. За­хоў­ва­ючы вер­насць тан­ца­ва­ль­на­му фа­льк­ло­ру, сту­дэн­ты ства­ра­юць ха­рэ­агра­фіч­ныя кам­па­зі­цыі, уме­ла вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы яго воб­раз­ную сі­лу. З пер­шых дзён свай­го існа­ван­ня ансамбль,

пра­бле­ма сты­ліс­тыч­най і эма­цый­най шмат­ко­лер­ нас­ці аб­ра­даў і ры­ту­алаў. Ба­лет­май­стар­скія пра­цы сту­дэн­таў, ство­ра­ныя пад кі­раў­ніц­твам пед­аго­га на дыс­цып­лі­не «Мас­ тац­тва ба­лет­май­стра», пе­ра­ва­жа­юць у рэ­пер­ту­ ары, але за­пра­ша­юцца і ха­рэ­огра­фы збо­ку, у тым лі­ку і з-за мя­жы (ЗША, Поль­шча, Фран­цыя). Ад­нак для раз­умен­ня атмас­фе­ры, якая існуе ў ка­лек­ты­ве, вар­та ве­даць, што Свят­ла­на Гут­коў­ская дае маг­чы­масць ста­віць вы­пус­кні­кам ка­фед­ ры — бы­лым удзе­ль­ні­кам ансам­бля, бо ве­рыць у іх та­лент і спры­яе іх пра­фе­сій­на­му ста­наў­лен­ню. Ня­дзіў­на, што яе пер­шым па­моч­ні­кам у якас­ці ба­лет­май­стра-рэ­пе­ты­та­ра і па­ста­ноў­шчы­ка мно­гіх кан­цэр­тных ну­ма­роў апош­нія во­сем га­доў вы­сту­пае Па­вел Стрэ­ль­чан­ка, бы­лы са­ліст ка­лек­ ты­ву, а ця­пер ка­ле­га. З са­ма­га па­чат­ку ў ансам­блі існа­ва­ла вы­раз­ ная эстэ­тыч­ная плат­фор­ма. Ма­ла­дое па­ка­лен­не за­ўсё­ды хо­ча экс­пе­ры­мен­та­ваць, ла­маць ста­рыя,

жы­вых ча­ла­ве­чых ха­рак­та­раў. Та­кім чы­нам, ад­бы­ва­ецца пе­ра­адо­лен­не жан­ ра­вай аб­ме­жа­ва­нас­ці ў сцэ­ніч­ным асэн­са­ван­ні на­род­на­га тан­ца. У ка­лек­ты­ве не за­йма­юцца про­ста пе­ра­но­сам фа­льк­ло­ру на сцэ­ну: ство­ра­ ныя ха­рэ­агра­фіч­ныя кам­па­зі­цыі ўяў­ля­юць з ся­бе ад­люс­тра­ван­не аса­біс­та­га ба­чан­ня па­ста­ноў­ шчы­каў мі­ну­ла­га і су­час­нас­ці сва­ёй Ра­дзі­мы. І не вы­пад­ко­ва грун­там асоб­ных ну­ма­роў з’яўля­юцца на­род­ныя аб­ра­ды, ле­ген­ды, каз­кі, што зра­бі­лі­ся тры­ва­лай асно­вай, па якой па­ста­ноў­шчы­кі «вы­ шы­ва­юць» свае ўлас­ныя плас­тыч­ныя ма­люн­кі. Вы­на­ход­лі­вая фан­та­зія ба­лет­май­страў-па­чат­ коў­цаў свед­чыць і пра па­этыч­нае ўспры­ман­не ўзо­раў на­род­най твор­час­ці і пра імкнен­не за­ха­ваць іх са­ма­быт­нае на­цы­яна­ль­нае аб­ліч­ча пад­час сцэ­ніч­на­га ўва­саб­лен­ня.

вы­ра­ша­ючы пер­ша­чар­го­вую за­да­чу — пра­па­ган­ да­ваць бе­ла­рус­кі та­нец, — імкнуў­ся ў сва­іх по­шу­ ках да но­вых ха­рэ­агра­фіч­ных форм і мас­тац­кіх ра­шэн­няў. Свят­ла­на Гут­коў­ская пры­цяг­вае для па­ста­ноў­кі тых, хто ва­ло­дае роз­ны­мі сіс­тэ­ма­мі су­час­най ха­рэ­агра­фіі, па­спя­хо­ва су­пра­цоў­ні­чае з кам­па­зі­та­ра­мі, мас­та­ка­мі і му­зы­кан­та­мі-інстру­ мен­та­ліс­та­мі. Твор­часць ка­лек­ты­ву ад­роз­ні­ ва­ецца ад іншых тым, што ства­рае на дзі­ва гар­ма­ніч­ны сін­тэз пры­ёмаў і воб­раз­ных сіс­тэм шмат­лі­кіх на­прам­каў, якія існу­юць сён­ня ў тан­ца­ ва­ль­най плас­ты­цы. На­род­на-сцэ­ніч­ны та­нец, з’яў­ля­ючы­ся асно­вай, не да­мі­нуе, а як быц­цам аку­му­люе, збі­рае ў са­бе лек­сі­ку іншых ві­даў ха­рэ­агра­фіч­на­га мас­тац­тва і тран­сфар­муе яе. Ства­ра­ль­ні­каў рэ­пер­ту­ару ў сцэ­ ніч­ным ува­саб­лен­ні на­род­ных звы­ча­яў хва­люе

звык­лыя ка­но­ны, ра­біць тво­ры сін­тэ­тыч­на­га ха­рак­та­ру, ад­кры­ваць но­выя да­ляг­ля­ды, та­му і ажыц­цёў­ле­ны па­ста­ноў­кі з раз­на­стай­ны­мі сю­ жэ­та­мі, ды­япа­зон якіх ве­ль­мі шы­ро­кі. У асоб­ных ну­ма­рах на пер­шы план вы­хо­дзіць по­шук шля­хоў псі­ха­ла­гіч­на­га па­глыб­лен­ня ў воб­раз («Я-ка­ васць», «Сам-на­сам з надзе­яй», «За­ча­ра­ван­не да­ўні­ной», «За­гад­ка­вы лес», «Ка­лы­хай-ка»); по­шук но­вых форм пры­га­жос­ці ў звы­чай­ных ру­ хах («Га­луб­ка», «Пяш­чот­ны ва­льс»); ёсць тыя, што пра­сяк­ну­ты энер­гіч­нас­цю, атле­тыз­мам, тэх­ніч­на скла­да­ны­мі тру­ка­мі («Ка­ра­бель плы­ве», «Шлях у Вал­ха­лу», «Бо я — му­жык»), ёсць пра­сяк­ну­тыя ве­ся­лос­цю і жар­та­мі («Са­мо­вар­Чик», «Біць ша­ мі­ля», «Гас­па­дар­ка-кла­па­тар­ка», «Аркес­трык»). Ду­маю, яны за­пом­ні­лі­ся не то­ль­кі мне. Ну­ма­ры, вы­ра­ша­ныя срод­ка­мі су­час­на­га тан­ца, аб’­ядноў­ студзень, 2021 2021 студзень,

36

Ха ­р э­а г ра ­ф і я / Тэ ­м а

вае імкнен­не да па­глыб­ле­на­га спас­ці­жэн­ня ўнут­ра­най сут­нас­ці ча­ла­ве­ка на­шых дзён. З та­кіх аўтар­скіх ха­рэ­агра­фіч­ных кам­па­зі­цый бы­лі скла­дзе­ныя цэ­лыя кан­цэр­тныя пра­гра­мы: «Но­вы та­нец», «Та­нец і су­час­насць», «Су­час­ная тан­ца­ва­ль­насць», «Стоп, зня­та!». Сту­дэн­ты-па­ста­ноў­шчы­кі і сён­ня шмат экс­пе­ ры­мен­ту­юць з му­зыч­ным ма­тэ­ры­ялам: ахвот­на вы­ка­рыс­тоў­ва­юць сап­раў­дную на­род­ную му­зы­ ку, але ман­ці­ру­юць яе ад­па­вед­на за­ду­ме, да­маў­ ля­юцца з кам­па­зі­та­ра­мі-па­чат­коў­ца­мі, со­чаць за рэ­пер­ту­арам су­час­ных му­зыч­ных гур­тоў. Та­кім чы­нам, гле­да­чы атрым­лі­ва­юць маг­чы­масць па­ чуць вы­дат­ную му­зы­ку бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­та­раў і ўба­чыць яе інтэр­прэ­та­цыю ў тан­цы. Свед­чу: яны вар­тыя ад­но ад­на­го! На­огул му­ зы­ка — як інтэ­лек­ту­аль­ная і эма­цый­ная асно­ва ха­рэ­агра­фіч­най кам­па­зі­цыі — з’яў­ля­ецца важ­ным склад­ні­кам по­спе­ху ка­лек­ты­ву. Пры вы­ба­ры му­зыч­на­га тво­ра для ха­рэ­агра­фіч­на­га ўва­саб­лен­ня пе­рад ма­ла­ды­мі ба­лет­май­стра­ мі за­ўсё­ды ста­ві­ла­ся вы­со­кая план­ка. У гэ­тым вя­лі­кая за­слу­га му­зыч­най кі­раў­ні­цы ка­лек­ты­ву Але­ны Іль­іной. У пры­яры­тэ­це за­ўсё­ды бы­ла, як яна ка­жа, «на­ цы­яна­ль­ная скар­бні­ца» — гэ­та зна­чыць на­род­ ная му­зы­ка ў са­мых раз­на­стай­ных апра­цоў­ках, аран­жы­роў­ках, аркес­троўцы і сты­лі­за­цыі, а так­са­ма са­чы­нен­ні бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­та­раў і з рэ­пер­ту­ару роз­ных гур­тоў. У апош­ні час пе­ра­ва­га ад­да­ва­ла­ся ка­лек­ты­вам не­вя­до­мым ці ма­ла­вя­до­мым ў ха­рэ­агра­фіч­ных ко­лах. Та­кі пад­ыход да вы­ба­ру му­зыч­най асно­вы даў плён­ныя вы­ні­кі. Так, Ансамбль ка­фед­ры ха­ рэ­агра­фіі пер­шым па­зна­ёміў шы­ро­кую пуб­лі­ку з ха­рэ­агра­фі­яй на му­зы­ку з рэ­пер­ту­ару су­час­ных бе­ла­рус­кіх гур­тоў Pawa («Ад пер­шай сця­жын­кi»), Osimira («Ла­за­вiк»), NHS («Га­рэ­за-ка­за»), Dzivia («Бо я — му­жык»), Irdorath («Ка­ра­бель плы­ве»), Shaman Jungle («У хва­лях гра­нiт­на­га мо­ра»), Lity Taler («Пля­цен­не брэ­дзе­ня»). По­шук не­ча­ка­ных му­зыч­на-тан­ца­ва­ль­ных ра­шэн­няў пры­вёў да з’яў­лен­ня ў рэ­пер­ту­ары ансам­бля кам­па­зі­цый на му­зы­ку з пра­екту «Не­жное Это» («Ву­чэб­ка»), за­меж­ных ансам­ бляў Adiemus («Пус­тын­ны ве­цер са­мум»), Metamorphosis («А дзе но­та?»), Aiborada Peru («Акры­ле­ныя вет­рам»). На му­зы­ку Але­сан­дра Мар­чэ­ла на­род­ны артыст Бе­ла­ру­сі Ула­дзі­мір Іва­ноў па­ста­віў кам­па­зі­цыю «Да­вай успом­нім», якая доў­гія га­ды це­шы­ла і на­тхня­ла ўдзе­ль­ні­каў ансам­бля і, вя­до­ма, гле­ да­чоў. З вы­дат­най му­зы­кай Анто­ніа Ві­ва­ль­дзі ў бе­ла­рус­кіх сту­дэн­таў-ха­рэ­огра­фаў уз­нік­ла ўза­ема­па­ра­зу­мен­не дзя­ку­ючы аме­ры­кан­скай ба­лет­май­стар­цы: Не­та Пу­ль­вер­ма­хер па­ста­ві­ла для іх ну­мар «Ві­ва­ль­дзі­яна». Цёп­лы вод­гук ва ўсіх сэр­цах знай­шла і му­зы­ка бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­та­раў Па­ўла Клы­шэў­ска­га («І пла­ка­ла не­ба»), Аляк­сея Сі­ла­ева («Шлях у Вал­ха­лу»), Ула­дзі­мі­ра Кан­дру­се­ві­ча («Бе­лая лас­ таў­ка»), Іга­ра Ман­гу­ша­ва («Наш дом»). «Мастацтва» № 1 (454)

Экза­тыч­най не­ту­тэй­шас­цю вы­лу­ча­ецца са­чы­нен­ не су­час­на­га кі­тай­ска­га кам­па­зі­та­ра Лю Ся­опі­на («Доб­рыя вес­ткi ад са­ро­кi»), ма­ляў­ні­час­цю і яркай энер­ге­ты­кай — твор ня­мец­ка­га кам­па­зі­ та­ра Клаў­са Ба­дэ­ль­та («Экзер­сісы»), ня­звык­лым гу­ка­вым ра­шэн­нем — опус рас­ійска­га ка­лек­ты­ву ЛНЭМ («Без шан­цу на жыц­цё»), су­час­нас­цю і экс­пе­ры­мен­та­ль­нас­цю — твор­часць му­зы­каў з Санкт-Пе­цяр­бур­га «Ска­зы ле­су» («Спрыт­ныя ў пра­цы»). З за­да­ва­ль­нен­нем кан­ста­тую, што ўсе яны знай­шлі свае ці­ка­выя ха­рэ­агра­фіч­ныя ра­шэн­ні. І ўсё ж дых­тоў­на аран­жы­ра­ва­ная на­род­ная му­зы­ка Бе­ла­ру­сі за­ўсё­ды з’яў­ля­ла­ся асно­вай ха­рэ­агра­фіч­на­га рэ­пер­ту­ару Ансам­бля ка­фед­ры і бы­ла ў пры­яры­тэ­це. Гэ­та тво­ры ў вы­ка­нан­ні аркес­траў На­цы­яна­ль­на­га ака­дэ­міч­на­га аркес­тра імя Жы­но­ві­ча («Ко­ва­рат на­адва­рот», «Ка­ляд­ныя за­ба­вы»), Бе­ла­рус­ка­га ха­рэ­агра­фіч­на­га ансам­ бля «Ха­рош­кі» («Ка­ра­пе­т»), ансам­бля «Бе­лыя Росы» («Па­лес­кая кад­ры­ля»), ка­лек­ты­ву «Кру­піц­ кія му­зы­кі» («Чы­рач­ка»,«Ва­ль­со­чак»); ансам­бляў на­род­най му­зы­кі «Бяс­еда» («Кад­ры­ль­ная», «Кру­цёл­ка»), «Тра­ецкія му­зы­кі» («Па яблы­кі»), «Па­азе­р’е» («Май­стры­ха»), «Бе­ла­рус­кі гас­ці­нец» (поль­ка «Ка­на­рык»). Пра­шу пра­ба­чэн­ня за доў­гі пе­ра­лік, але, па­вер­це, ён та­го вар­ты. Знач­нае мес­ца ў арсе­на­ле ансам­бля за­ймае твор­часць вя­ду­чых бе­ла­рус­кіх му­зыч­ных ка­лек­ ты­ваў, якія пра­цу­юць у сты­лях фо­льк і ся­рэд­ня­ веч­най бе­ла­рус­кай му­зы­кі. Тут вар­та адзна­чыць этна-трыа «Тро­іца» («За­ча­ра­ва­ная да­ўнi­ной»), гру­пы «Kriwi» («Ка­за», «Ай, да по­ездоч­ка!»), «Ста­ры Оль­са» («Ста­ль­ма­хi»). Бо­ль­шасць кан­цэр­тных пра­грам скла­да­ецца з асоб­ных мі­ні­яцюр. Ад­нак, ня­гле­дзя­чы на ві­да­ воч­ную, на пер­шы по­гляд, дроб­ную «рас­кад­роў­ ку» прад­стаў­лен­ня, усе яго ну­ма­ры арга­ніч­на ўза­емаз­вя­за­ны дра­ма­тур­гі­яй. Шы­ро­ка вы­ка­рыс­ тоў­ва­ючы пры­ёмы су­час­най плас­ты­кі, уз­ба­га­ча­ ючы арсе­нал вы­раз­ных срод­каў ха­рэ­агра­фіч­ны­ мі фар­ба­мі, у тым лі­ку і за­па­зы­ча­ны­мі з па­літ­ры роз­ных тан­ца­ва­ль­ных на­прам­каў, Свят­ла­на Гут­ коў­ская, вы­сту­па­ючы ў ро­лі рэ­жы­сёр­кі, імкнец­ца да та­кой кан­ты­лен­нас­ці ўся­го дзей­ства, пры якой ад­на ха­рэ­агра­фіч­ная гіс­то­рыя як бы «пе­ра­ ця­кае» ў іншую. Эма­цый­ную та­на­ль­насць сцэ­ніч­ных тво­раў і асаб­лі­вую ма­не­ру ха­рэ­агра­фіч­ных «вы­каз­ван­ няў» аўта­раў ну­ма­роў, што ўва­хо­дзяць у рэ­пер­ ту­ар сту­дэн­цка­га ка­лек­ты­ву, ад­чу­ла не ад­на я. Яе арга­ніч­на пе­рад­аў у кас­цю­мах вя­до­мы бе­ла­рус­кі мас­так Юрый Піс­кун, які на пра­ця­гу мно­гіх га­доў су­пра­цоў­ні­чае са сту­дэн­цкім ка­лек­ты­вам. Твор­чая друж­ба па­ча­ла­ся з фес­ты­ва­лю «Со­жскі ка­ра­год», дзе ён з’яў­ляў­ся сяб­рам жу­ры. У Го­ме­лі, у кон­кур­снай пра­гра­ме ансамбль па­ка­заў ну­мар «Лан­цуг», што атры­маў II прэ­мію ў на­мі­на­цыі «Ба­лет­май­стар­ская пра­ца». Ура­жа­ны све­жас­цю ха­рэ­агра­фіч­на­га ра­шэн­ня ста­ра­даў­ня­га бе­ла­рус­ ка­га тан­ца­ва­ль­на­га ўзо­ру, Юрый Аляк­сан­дра­віч пра­па­на­ваў на­ма­ля­ваць эскі­зы кас­цю­маў, якія б

пад­крэс­лі­ва­лі мас­тац­кія вар­тас­ці ну­ма­ра. Га­лаў­ ныя ўбо­ры, спад­ні­цы, ка­шу­лі, фар­ту­хі, па­ясы — інакш ка­жу­чы, усе склад­ні­кі сцэ­ніч­на­га кас­цю­ма кож­най па­ста­ноў­кі ў яго ра­шэн­ні зна­хо­дзяц­ца ў дзіў­най гар­мо­ніі са сты­ліс­ты­кай і воб­раз­най сіс­тэ­май ха­рэ­агра­фіч­най кам­па­зі­цыі. Ансамбль, як час­та зда­ра­ецца, — гэ­та ка­лек­тыў ад­на­дум­цаў. А ў да­дзе­ным вы­пад­ку за­ўва­жу, што ўсіх удзе­ль­ні­каў аб’­ядноў­вае агу­ль­насць ідэй­намас­тац­кіх па­мкнен­няў. Тра­ды­цыі, за­кла­дзе­ныя на па­чат­ку яго дзей­нас­ці, зна­хо­дзяць пра­цяг і пе­ры­ядыч­на аб­наў­ля­юцца, але не губ­ля­юць эстэ­тыч­ных якас­цей. Ка­лек­тыў за­хоў­вае леп­шыя ну­ма­ры ў сва­ім рэ­пер­ту­ары. Ба­лет­май­стры-па­ чат­коў­цы ма­юць вы­дат­ныя пры­кла­ды твор­час­ці, маг­чы­масць для дос­ле­даў і экс­пе­ры­мен­таў. Акра­ мя та­го (я зноў-та­кі бы­ла свед­кай), яны за­ўсё­ды ад­чу­ва­юць га­ра­чую за­ці­каў­ле­насць і пад­трым­ку ад­на­кур­сні­каў, што ства­рае спры­яль­ныя ўмо­вы для ажыц­цяў­лен­ня за­дум. Сён­ня Ансамбль ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі БДУ­КіМ ува­хо­дзіць у лік леп­шых ха­рэ­агра­фіч­ных ка­лек­ ты­ваў кра­іны, з’яў­ля­ецца лаў­рэ­атам прэс­тыж­ных між­на­род­ных кон­кур­саў (пра гэ­та пе­ра­ка­наў­ча свед­чаць дып­ло­мы на сце­нах ка­бі­не­та за­гад­чы­ цы ка­фед­ры). Гэ­та Між­на­род­ны ха­рэ­агра­фіч­ны кон­курс «Рыж­ская вяс­на» (Лат­вія), Між­на­род­ны кон­курс су­час­най ха­рэ­агра­фіі ў Ві­цеб­ску (IFMC), Між­на­род­ны фес­ты­валь ха­рэ­агра­фіч­на­га мас­ тац­тва «Со­жскі ка­ра­год» (Го­мель), Між­на­род­ны фес­ты­валь-кон­курс со­ль­на­га тан­ца імя Мах­му­да Эсам­ба­ева (Гроз­ны, Ча­чэн­ская Рэ­спуб­лі­ка). Ка­ лек­тыў двой­чы адзна­ча­ны Гран-прэ­мі­яй і ча­ты­ры разы — за­ахвоч­ва­ль­най прэ­мі­яй Спе­цы­яль­на­га фон­ду Прэ­зі­дэн­та Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь па пад­ трым­цы та­ле­на­ві­тай мо­ла­дзі. Усім гэ­тым мож­на га­на­рыц­ца. Што раб­лю і я, ма­ючы да вы­шэй пе­ ра­лі­ча­на­га апас­род­ка­ва­нае да­чы­нен­не. Стра­ка­ты ка­лей­дас­коп кан­цэр­таў, пра­ектаў, прад­стаў­лен­ няў, ажыц­цёў­ле­ных на пра­ця­гу 25 га­доў сту­дэнц­ кім ансам­блем, утва­рыў маш­таб­ную пан­ара­му, якая ні­бы ўваб­ра­ла ў ся­бе яркія з’я­вы су­час­най ха­рэ­агра­фіч­най ку­ль­ту­ры. Усёй шмат­гран­най твор­чай дзей­нас­цю ка­лек­тыў зра­біў знач­ны і вар­ты ўва­гі ўнё­сак у раз­віц­цё на­цы­яна­ль­на­га мас­тац­тва. І на­пры­кан­цы. Як вя­до­ма, без цяп­ла і свят­ла не ўзнік­не ні­якая пе­ра­мо­га. То­ль­кі ата­чыў­шы ха­ рэ­огра­фа-па­чат­коў­ца ўва­гай і кло­па­там, мож­на ча­каць ад яго ад­па­вед­ных вы­ні­каў, — так мож­на сфар­му­ля­ваць крэ­да мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка ансам­ бля. І Свят­ла­на Гут­коў­ская з’яў­ля­ецца ме­на­ві­та та­кой. Яна па-ма­ця­рын­ску цёп­ла ста­віц­ца да сва­іх пад­апеч­ных і з’яў­ля­ецца не то­ль­кі іх на­стаў­ ні­цай і кі­раў­ні­цай, але і сяб­рам. Сту­дэн­ты гэ­та ад­чу­ва­юць і пла­цяць ёй не то­ль­кі па­ва­гай, але і да­ве­рам. І, як мне пад­ало­ся пад­час пра­цяг­ла­га на­зі­ран­ня, сус­трэч­ным цяп­лом.

Рэ­ц эн­з ія

37

студзень, 2021

38

Рэ­ эн­з/іяА гл яд Тэ­ац тр

Аб­лас­ны тэ­атр як інтэр­тэй­мент З дос­ве­ду Хер­сон­ска­га ака­дэ­міч­на­га му­зыч­на-дра­ма­тыч­на­га тэ­атра імя Мі­ко­лы Ку­лі­ша ( Укра­іна )

Дзміт­рый Ерма­ло­віч-Да­шчын­скі

Без­умоў­на, «эпо­ха пан­дэ­міі» спра­ва­ка­ва­ла аб­наў­лен­не пры­нцы­паў ка­ му­ні­ка­цыі артыс­та і гле­да­ча. У Бе­ла­ру­сі, ня­гле­дзя­чы на ад­сут­насць цвёр­ дых ка­ран­цін­ных мер, ба­ра­ць­ба за на­вед­ва­ль­насць, асаб­лі­ва ў рэ­гі­ёнах, не страч­вае сва­ёй акту­аль­нас­ці, бо да­чы­нен­ні з гля­дац­кай аўды­то­ры­яй пад­па­рад­ку­юцца эка­на­міч­на­му за­ко­ну по­пы­ту й пра­па­но­вы з па­праў­ кай на зме­не­ныя за­пат­ра­ба­ван­ні. Пад­час на­ва­год­няй кам­па­ніі Бе­ла­рус­кі дзяр­жаў­ны ма­ла­дзёж­ны тэ­атр і Брэс­цкі ака­дэ­міч­ны тэ­атр дра­мы ад­на­ві­лі жанр спек­так­ля-кан­цэр­та, да яко­га (пэў­на ве­даю!) пры­мер­ва­лі­ся-пры­ гля­да­лі­ся яшчэ ко­ль­кі тэ­атраў, але не ад­ва­жы­лі­ся ўва­со­біць.

У

кра­інскі тэ­атр, што пе­рад Но­вым го­дам ака­заў­ся па­між дву­ма лак­даў­на­мі, пе­раду­ сім шу­каў но­вых фор­маў для за­баў­ля­ль­на­ га рэ­пер­ту­ару. У Хер­сон­скім тэ­атры імя Мі­ко­лы Ку­лі­ша, які ўтрым­лі­вае аб­лас­ную ма­на­по­лію на сцэ­ніч­нае мас­тац­тва, асноў­нае мес­ца ў афі­шы за­ня­лі му­зыч­на-ві­до­віш­чныя жан­ры (му­зыч­ная ка­ме­дыя, фолк-рок-мю­зікл, эстрад­ная пра­гра­ма, спек­такль-кан­цэрт, му­зыч­ная каз­ка, тэ­атра­лі­за­ ва­ны па­каз кі­на­мю­зік­ла). Час­тку з іх прад­ста­ві­лі ў тэ­атры-ка­фэ. У Ляс­ным тэ­атры, ад­кры­тым на ту­рыс­тыч­най ба­ зе «Чу­мац­кая кры­ні­ца» з іні­цы­яты­вы ге­не­ра­ль­ на­га ды­рэк­та­ра — мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка тэ­атра Аляк­сан­дра Кні­гі, пра­ца­ва­ла рэ­зі­дэн­цыя Дзе­да Ма­ро­за, адзі­ная на па­ўднё­вым усхо­дзе Укра­іны (яго «за­ход­ні брат» мае пад­обную ў Кар­па­тах). Са­ма фор­ма «ляс­но­га тэ­атра» на­га­да­ла да­чныя два­ран­скія тэ­атры з ча­роў­най, не­звы­чай­най атмас­фе­рай па­ка­заў. Пра­ект «Рэ­тра­кі­но ў тэ­атры» па­ўстаў праз аб­ме­ жа­ван­ні ра­бо­ты кі­на­за­лаў у Хер­со­не, але кла­сі­

«Мастацтва» № 1 (454)

ку сус­вет­на­га му­зыч­на­га кі­не­ма­тог­ра­фа, якую мож­на ўба­чыць у тэ­атры-ка­фэ, у іншых кі­на­тэ­ атрах не па­каз­ва­юць. Пер­шым фі­ль­мам стаў «Хел­ло, Дол­ли!» рэ­жы­сё­ ра Джы­на Кэ­лі (1969), за­сна­ва­ны на ад­на­ймен­ ным брад­вей­скім мю­зік­ле кам­па­зі­та­ра Джэ­ры Хер­ма­на. Вы­бар стуж­кі з вы­дат­ным укра­інскім за­кад­ра­вым пе­ра­кла­дам цал­кам ад­па­вя­дае мас­тац­кай пры­ро­дзе му­зыч­на-дра­ма­тыч­на­га тэ­атра. Вы­сту­пы ба­ле­та і ва­ка­ліс­таў пе­рад па­ ка­зам вяр­та­юць да аме­ры­кан­скай му­зыч­най ку­ль­ту­ры мі­ну­ла­га ста­год­дзя (пры­кла­дам, ну­ мар з мю­зік­ла Джо­на Кан­дэ­ра «Чы­ка­га»). Тэ­атр, за­баў­ля­ючы, ад­укоў­вае свай­го гле­да­ча, і гэ­та зна­хо­дзіць вы­раз у інтэ­лі­ген­тным, ла­ка­ніч­ным і вы­раз­ным кан­фе­ран­се Аляк­сан­дра Кні­гі і вік­та­ ры­нах, пры­све­ча­ных за­меж­на­му кі­но і па­пу­ляр­ най му­зы­цы ХХ ста­год­дзя. Усё, што вя­до­ма по­стса­вец­ка­му гле­да­чу пра італь­­янскую ку­ль­ту­ру, рэ­жы­сёр­ка і аўтар­ка сцэ­ на­ра Іры­на Ка­ра­лё­ва ад­люс­тра­ва­ла ў спек­ так­лі-кан­цэр­це «Amore Mio — Іта­лія!», пад­час

на­ва­год­няй кам­па­ніі пе­ра­не­се­най на эстра­ду тэ­атра-ка­фэ. Раз­на­стай­ны па рэ­пер­ту­ары дра­ ма­тыч­ны кан­цэрт мож­на да­лу­чыць да вы­са­ка­ к­лас­на­га тэ­атра эстра­ды як жан­ру ка­мер­на­га сцэ­ніч­на­га мас­тац­тва. У адзі­ную кам­па­зі­цыю спля­та­юцца дэль артэ ў зна­ёмай з дзі­ця­чых га­доў інтэр­прэ­та­цыі Аляк­сея Тал­сто­га, сцэ­ны з тра­ге­дыі «Ра­мэа і Джу­ль­ета», арыі з опер Джа­ва­ні Пер­ га­ле­зі, ад­ажыа Та­ма­за Аль­бі­но­ні, па­пу­ры з хі­тоў фэс­ту «Сан-Рэ­ма», ха­рэ­агра­фіч­ная інтэр­прэ­та­цыя воб­ра­зу Ад­ры­яна Чэ­лен­та­на і шмат што іншае. Спек­такль-кан­цэрт пе­ра­кон­вае: тэ­атр Ку­лі­ша мае му­зыч­на-эстрад­ных зо­рак, на якіх мож­на вы­бу­ да­ваць пра­гра­му, бо яны вя­до­мыя і гле­да­чы іх лю­бяць. Гэ­та Ру­жэ­на Руб­лё­ва, Сяр­гей Мі­хай­лаў­ скі, Рус­лан Віш­ня­вец­кі, Та­ісія На­ва­чук, Тац­ця­на Мы­сак. Ві­до­віш­чнасць ну­ма­роў у гар­ма­ніч­ным спа­лу­чэн­ні ўкра­інска­га і іта­ль­янска­га тэм­пе­ра­ мен­таў вы­ма­гае вя­лі­кай пля­цоў­кі. Сціп­лая эстра­ да тэ­атра-ка­фэ мае парт­ал, гаў­бцы і ўсхо­ды, якія вы­на­ход­лі­ва аб­жы­ва­юцца, кам­пен­су­ючы брак ве­лі­чы­ні і глы­бі­ні сцэ­ны.

Тэ­а тр / Агл яд П’е­са Ні­но Мір­зі­яшві­лі «Стан­цуй са мною тан­га, або У Па­рыж праз гаў­бец» пра­цяг­вае тра­ды­цыі ра­ман­тыч­най ка­ме­дыі ста­но­віш­чаў ХХ ста­год­дзя, што ка­ра­ня­мі сы­хо­дзіць у жанр ва­дэ­ві­ля. Спек­ такль у па­ста­ноў­цы Ка­хі Га­гі­дзэ і афар­млен­ні Воль­гі Кас­тро­вай ідзе ў су­пра­ва­джэн­ні аркес­тра­ вай гру­пы тэ­атра пад упра­ваю Арцё­ма Фі­лен­кі, ад­нак най­леп­шым ра­шэн­нем бы­ло б жы­вое вы­ ка­нан­не ўсёй му­зыч­на-гу­ка­вой парт­ыту­ры па­ста­ ноў­кі, а не то­ль­кі лей­тма­ты­ву, якім ста­ла «Сен­ты­ мен­та­ль­нае тан­га» Ва­жы Аза­раш­ві­лі.

Ха­рак­та­ры і на­строй спек­так­ля по­ўныя гру­зін­ ска­га ка­ла­ры­ту: жан­чы­ны раз­важ­лі­выя, ве­да­юць, ча­го хо­чуць ад жыц­ця, а муж­чы­ны ра­ман­тыч­ныя і іра­цы­яна­ль­ныя — кож­ны па-свой­му, на­ват су­ сед Гры­ша (Яўген Га­ма­юнаў) — фа­нат гур­та «AC/ DC», які хо­ча вы­даць да­чку за ка­ле­гу са служ­ бы па ПДВ. Па­вод­ле аб­ра­на­га жан­ру, шчас­лі­вы фі­нал ка­ме­дыі ажыў­ляе ад­но­сі­ны Кос­ці (Па­вел Кас­тэн­ка) і Нэ­лі (Тац­ця­на Пра­во­ра­ва). У сцэ­на­ г­ра­фіі мес­ца дзея­ння (дзве су­сед­нія ква­тэ­ры з бал­ко­на­мі) вы­ра­ша­на пра­зрыс­тай кар­кас­най кан­струк­цы­яй. Парт­нёр­скае ўза­ема­дзе­янне акцё­раў да­зва­ляе гле­да­чам вы­дат­на ўспры­маць за­да­дзе­ную ўмоў­насць, па­вод­ле якой, да пры­ кла­ду, бе­лая рам­ка — гэ­та агу­ль­ная з су­сед­няй ква­тэ­рай сця­на. Ра­ман­тызм ран­ня­га Го­га­ля ня­змен­на аб­уджае на­цы­яна­ль­ны твор­чы імпэт, кож­ная па­ста­ноў­ ка апо­вес­ці «Ноч на Ка­ля­ды» ва ўкра­інскім тэ­атры вы­лу­ча­ецца сва­ім не­паў­тор­ным по­чыр­ кам. Фолк-рок-мю­зікл рэ­жы­сё­ра Сяр­гея Па­ ўлю­ка вы­ра­ша­ны як укра­інскія са­тур­на­ліі, ні­бы ўся фан­тас­тыч­ная гіс­то­рыя — гэ­та бат­лей­ка­вае прад­стаў­лен­не ці па­каз на­род­най дра­мы з «гу­ ль­нёй у гу­ль­ні» ды сва­во­льс­твам пе­ра­ўва­саб­ лен­няў. На­ват Чорт (Сяр­гей Мі­хай­лаў­скі) — без ра­гоў і сві­но­га лы­ча, але — за­гад­ка­вы ка­зак, які пе­ры­ядыч­на га­во­рыць па-ня­мец­ку. Згад­ва­юцца і па­зна­юцца та­кія пер­са­на­жы ўкра­інска­га «вяр­тэ­

39

па» ды бе­ла­рус­кай бат­лей­кі, як Франт, Не­мец ці Док­тар. З моц­ным ня­мец­кім акцэн­там пра­маў­ляе і Ца­ры­ца (Свят­ла­на Жу­раў­лё­ва) — пер­са­наж, з якім рэ­жы­сёр аб­ыхо­дзіц­ца гра­ніч­на фры­во­ль­на. На сцэ­не ство­ра­на эфек­тная дву­хуз­роў­не­вая па­ві­ль­ённая дэ­ка­ра­цыя на ру­хо­мым ко­ле сцэ­ ны (мас­та­кі — Сяр­гей і На­тал­ля Рыд­ва­нец­кія). На тыч­ках, як зор­кі ка­ля­доў­шчы­каў, аста­ля­ва­ ныя ля­леч­ныя хат­кі-ма­зан­кі і цэр­квы. На экра­ не ў вы­гля­дзе це­няў па­ўста­юць пер­са­на­жы, што ўзні­ка­юць ва ўспа­мі­нах і ма­рах, а так­са­ма ге­роі з пад­крэс­ле­на хта­ніч­най пры­ро­дай: Чорт і Са­ло­ ха вы­хо­дзяць жы­вым пла­нам, Ца­ры­ца і Па­цук за­ста­юцца то­ль­кі ў «тэ­атры це­няў». Ад па­мос­та да сцэ­ны вя­дзе пра­зрыс­тая, ні­бы ле­дзя­ная, гор­ ка, уся­рэ­дзі­не якой змеш­ча­ны ма­кет-кру­цёл­ка Дзі­ка­нь­кі. Ся­ля­не ку­лём з’язджа­юць з гор­кі на сцэ­ну — ні­бы ля­цяць у снеж­ным ка­ляд­ным не­бе. Вы­біт­на пра­цуе гэ­ты эфект і ў сцэ­не па­лё­ту Ва­ку­ лы на Чор­це ў Пе­цяр­бург. Не­ль­га не змя­ніць сваё стаў­лен­не да «лёг­ка­га» жан­ру, уба­чыў­шы і па­чуў­шы ўкра­інскі му­зыч­надра­ма­тыч­ны тэ­атр, вар­ты ўклю­чэн­ня ў рэ­естр не­ма­тэ­ры­яль­най ку­ль­тур­най спад­чы­ны ЮНЭС­КА за са­ма­дас­тат­ко­васць і твор­чую ўсе­ма­гут­насць. У сваю чар­гу, тэ­атр Ку­лі­ша — гэ­та не то­ль­кі скры­ жа­ван­не ўсіх ку­ль­тур­ных шля­хоў рэ­гі­ёна, але і іна­ва­цый­ная пля­цоў­ка, якая ад­каз­вае вы­клі­кам ча­су, і су­час­ная інтэр­тэй­мент-кар­па­ра­цыя.

1. «Стан­цуй са мною тан­га» Ні­но Мір­зі­яшві­лі. Сцэ­на са спек­так­ля.

2. Ялін­ка ў Рэ­зі­дэн­цыі Дзе­да Ма­ро­за ў Ляс­ным тэ­атры.

3. «Amore Mio — Іта­лія!». Сцэ­на на бал­ко­не з тра­ге­дыі «Ра­мэа і Джу­ль­ета» Уі­ль­яма Шэк­спі­ра.

4. «Ноч на Ка­ля­ды» па­вод­ле Мі­ка­лая Го­га­ля. Сцэ­на са спек­так­ля. Фо­та з архі­ва тэ­атра.

студзень, 2021

40

Рэ­ацтр Тэ­ эн­з/іяРэ­ ц эн­з і я

Не­вы­нос­ная по­шласць жыц­ця « Мі­ка­ла­ша » па­вод­ле Анто­на Чэ­ха­ва ў Дзяр­жаў­ным тэ­атры ля­лек Ка­ця­ры­на Яро­мі­на

Пер­шая рэ­дак­цыя Чэ­хаў­ска­га «Іва­на­ва», як і яе сцэ­ніч­нае ўва­саб­лен­не, вы­клі­ка­ла не­адназ­нач­ную рэ­акцыю і пуб­лі­кі, і кры­ты­каў, пры­му­сіў­шы Анто­на Па­ўла­ві­ча п’е­су пе­ра­пра­ца­ваць. З ка­ме­дыі (па­вод­ле аўтар­ска­га вы­зна­чэн­ня) яна пе­ра­тва­ры­ла­ся ў дра­му і ме­на­ві­та ў та­кой рэ­дак­цыі спаз­на­ла сцэ­ніч­ны по­спех і пры­знан­не.

«Мі­ка­ла­ша». Сцэ­ны са спек­так­ля. Фо­та Ган­ны Шар­ко.

«Мастацтва» № 1 (454)

Тэ­а тр / Рэ Рэ­­ц ээн­ н­з ія

41

З

улас­ці­вай яму лю­боў­ю да ачыш­чэн­ня кла­січ­ных тво­раў ад па­зней­ шых на­сла­енняў пе­ра­кла­даў, рэ­дак­цый і штам­паў, рэ­жы­сёр Аляк­сей Ля­ляў­скі, звяр­нуў­шы­ся ў чар­го­вы раз да Чэ­ха­ва (пры­га­дай­ма па­стаў­ ле­ныя ім «Чай­ку», «Трох сяс­цёр» і «Віш­нё­вы сад»), прад­ка­за­ль­на аб­раў ме­ на­ві­та пер­шы, «ка­ме­дый­ны» ва­ры­янт «Іва­на­ва», аздо­біў яго хіт­ра­ва­тым «па ма­ты­вах» і за­мест про­звіш­ча га­лоў­на­га ге­роя зра­біў на­звай спек­так­ля яго імя, лас­ка­ва-бяз­во­ль­нае «Мі­ка­ла­ша». Да тэк­сту рэ­жы­сёр па­ста­віў­ся з па­ва­гай: па вя­лі­кім ра­хун­ку, ён у спек­так­лі ве­ль­мі бліз­кі та­му ва­ры­янту, што мож­на ад­шу­каць у трыц­ца­ці­том­ным збо­ры тво­раў і ліс­тоў Чэ­ха­ва, вы­да­дзе­ным у 1980-я, з яшчэ ня­вык­рэс­ле­ным цэн­ зу­рай «пяр­ха­тым ту­шэ, ад яко­га на дзе­сяць вёрст па­хне час­на­ком». Але ж бо­льш знач­на тое, што Дзяр­жаў­ны тэ­атр ля­лек, як пад­аец­ца, па­тра­піў па­ста­ віць спек­такль, у якім Антон Па­ўла­віч па­зна­ецца бес­па­мыл­ко­ва. Улас­на, як і Аляк­сей Ана­то­ль­евіч. Яны ўсмі­ха­юцца ў пад­стрэ­ле­най Са­рай-Ган­най птуш­цы, кіт­ча­ва­тай сцэ­на­ г­ра­фіі, квя­ціс­тас­ці стро­яў, пры­ду­ма­ных Люд­мі­лай Скі­то­віч, пры­му­ша­ючы ўзга­даць па­стаў­ле­ных спа­да­ром Ля­ляў­скім ко­ль­кі год та­му «Пту­шак» Арыс­ та­фа­на, увя­дзен­ні ў спек­такль вер­шаў су­час­ні­каў Чэ­ха­ва, Аляк­сея Апух­ці­на і Кан­стан­ці­на Слу­чэў­ска­га. «Не знаю по­че­му, но сердце за­ми­ра­ет…», «Я ви­ дел свое по­гре­бе­нье…» гу­чаць кан­трас­на ка­ме­дый­на­му ха­рак­та­ру дзея­ння і быц­цам рас­кры­ва­юць тое «са­мае га­лоў­нае», сха­ва­нае па­між рад­ка­мі дра­ ма­тур­гам, за­кла­дзе­нае рэ­жы­сё­рам, ня­вы­ка­за­нае сло­ва­мі і да кан­ца не ўсвя­ дом­ле­нае на­ват са­мім Іва­на­вым. У «Мі­ка­ла­шы» не ад­шу­каць ге­ро­яў і ня­год­ні­каў. Дзей­ныя асо­бы — лю­дзі ня­ дрэн­ныя, але і не над­та доб­рыя. На­ват ра­ман­тыч­ная Шу­рач­ка (На­тал­ля Лёг­ кі­на) не-не ды і рас­крые ры­сы ха­рак­та­ру бу­ду­чай Зю­зюш­кі Ле­бе­дзе­вай, што тры­мае му­жа пад аб­ца­сам, а док­тар Львоў (Ілля Со­ці­каў) сап­суе вя­сел­ле і, ня­хай фар­ма­ль­на, зро­біц­ца пры­чы­най смер­ці Іва­на­ва. Гэ­тая, так бы мо­віць, «ма­ра­ль­ная га­ма­ген­насць» ува­саб­ля­ецца ў бо­льш-менш ад­но­ль­ка­вых фа­ со­нах су­ке­нак і сур­ду­таў ге­ро­яў, ма­тэ­ры­ялах, пры­нтах, ка­ла­рыс­тыч­ным ра­ шэн­ні, якое мо­жа ўвес­ці ў зман сва­ім быц­цам бы сім­ва­ліч­ным ха­рак­та­рам, а на­сам­рэч про­ста ня­се ад­бі­так не­вы­нос­най по­шлас­ці, што пан­уе ў «Мі­ ка­ла­шы» і яднае, ду­шыць пер­са­на­жаў у сва­іх аб­дым­ках. Ёй кра­ну­тыя не то­ль­кі сцэ­ніч­ныя строі, але і «Ра­ні­ца ў сас­но­вым ле­се» Шыш­кі­на, ад­люс­троў­ва­ецца яна ў гі­ган­та­ма­ніі Ле­бе­дзе­вых, прад­стаў­ле­най фраг­мен­там «Хва­лі» Айва­зоў­ска­га, ды па­мя­нь­ша­ль­на-лас­ка­ль­ ных імё­нах ге­ро­яў. Мі­ка­ла­шы, Зю­зюш­кі, Шу­рач­кі, Мар­фут­кі гу­чаць рэ­хам сут­нас­ ці «ма­ле­нь­кіх», звы­чай­ных, «шэ­ра­нь­кіх» лю­дзей, што тыя не­вя­лі­кія бляк­лыя план­шэт­ныя ля­ль­кі з аб­ліч­ча­мі кры­ху раз­губ­ле­ны­мі, стом­ле­ны­мі ці ўпры­го­жа­ны­мі бес­кла­пот­ ны­мі усмеш­ка­мі; яркасць акцёр­скіх стро­яў быц­цам ха­вае яе сва­імі бліс­ку­чы­мі ко­ле­ра­мі і фак­ту­ра­мі. Рас­квеч­вае ну­ду, зе­ля­ней­шую за плю­ша­вую ка­на­пу Іва­на­ва і глы­бей­ шую за воз­ера пе­рад Вас­ня­цоў­скай Алё­нуш­кай, чыю по­зу ка­пі­руе Шу­рач­ка пад­час раз­мо­вы з ба­ць­кам аб сва­ім бу­ ду­чым шлю­бе. Жыц­цё тут не ві­руе, не іскрыц­ца падзе­ямі,

студзень, 2021

42

Тэ­а тр / Рэ­ц эн­з і я

як шам­пан­скае ў крыш­та­лі, а па­во­ль­на ця­чэ тон­кім стру­ме­нем, бы цёп­лая га­рэл­ка з дзю­бы бу­та­фор­ска­га ле­бе­дзя, а то і ўво­гу­ле ста­іць ва­дой у за­рос­ лай са­жал­цы. Ну­ду раз­га­ня­юць то­ль­кі ста­ран­на пад­гле­джа­ныя, пад­слу­ха­ныя плёт­кі, смач­ней­шыя за са­мае леп­шае агрэс­та­вае со­чы­ва Ле­бе­дзе­вых (з якім за­да­ва­ль­нен­нем аб­смок­тва­юцца лыж­кі!), ды вы­бу­до­вы мат­ры­ма­ні­яль­ных пла­наў. На імя­ні­нах Шу­рач­кі спад­чын­ні­ца Ле­бе­дзе­вых ды ба­га­тая ўда­ва Мар­фут­ка (Юлія Ма­ро­за­ва) ста­яць у ма­нер­ных по­зах — про­ста вы­ста­ва зай­ здрос­ных ня­вест, а вя­ліз­ныя бу­та­фор­скія ле­бе­дзі ўспры­ма­юцца не то­ль­кі по­шлай дэ­ман­стра­цы­яй за­мож­нас­ці гас­па­да­роў, але і іра­ніч­ным сім­ва­лам ся­мей­на­га шчас­ця і вер­нас­ці. Ці не ад­ну з гэ­тых пту­шак пад­стрэ­ль­вае Са­ра, за­спеў­шы му­жа ў аб­дым­ках ма­ла­дзе­нь­кай Ле­бе­дзе­вай? Та­кой жа кплі­вай ад­сыл­кай успры­ма­ецца і «рус­кая на­род­ная» «Раз­лу­ка ты, раз­лу­ка», якая гу­ чыць у спек­так­лі лей­тма­ты­вам ды су­пра­ва­джае Іва­на­ва ў апош­ні шлях. Ка­лі­сь­ці Чэ­хаў па­ку­та­ваў, што пры не­адпа­вед­ным раз­мер­ка­ван­ні ро­ляў яго­ ная п’еса мо­жа пра­пас­ці. У гэ­тым сэн­се «Іва­на­ву» па­шчас­ці­ла. У спек­так­лі Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га тэ­атра ля­лек склаў­ся цу­доў­ны акцёр­скі ансамбль, у якім асаб­лі­ва вы­лу­ча­юцца ра­бо­ты з.а. БССР Ула­дзі­мі­ра Гра­мо­ві­ча (граф Ша­бе­льс­кі), Аляк­сея Сян­чы­лы (Па­ша Ле­бе­дзеў), Ва­ле­рыя Зя­лен­ска­га (Міш­ка Бор­кін), На­тал­лі Кот-Ку­зь­мы (Са­ра) і На­тал­лі Лёг­кі­най (Шу­рач­ка Ле­бе­дзе­ва). Пра вы­ка­наў­цаў ро­лі Іва­на­ва га­вор­ку ўво­гу­ле вар­та вес­ці асоб­на.

У спек­так­лі Аляк­сея Ля­ляў­ска­га Іва­наў, вя­до­ма, не мяр­зот­нік, якім ён ба­чыў­ся пер­шым кры­ты­кам п’есы. «Звы­чай­ны ча­ла­век, зу­сім не ге­рой», па­вод­ле вы­ зна­чэн­ня са­мо­га Чэ­ха­ва, ён пер­са­наж пе­рад­усім, тра­гіч­ны, хоць і не ў боль­­ шай сту­пе­ні, чым кож­ны з нас. Пра­ўда, у за­леж­нас­ці ад вы­ка­наў­цы воб­раз Іва­на­ва і ўсё дзея­нне на­бы­вае бо­льш тра­ге­дый­ную ці ка­ме­дый­ную афар­боў­ ку. Інтэ­лі­ген­тны, да­лі­кат­ны Іва­наў Дзміт­рыя Рач­коў­ска­га ў ду­эце з Са­рай На­ тал­лі Кот-Ку­зь­мы ства­ра­юць моц­нае дра­ма­тыч­нае на­пру­жан­не, вы­лу­ча­юцца на фо­не ўсе­агу­ль­най по­шлас­ці, па­ўста­юць пер­са­на­жа­мі «чэ­хаў­скі­мі» ме­на­ ві­та ў тым сэн­се, да яко­га ўсе пры­звы­ча­ілі­ся. У іншым скла­дзе Іва­на­ва іграе

Ці­мур Му­ра­таў, Са­ру — Лю­боў Клок, якія аказ­ва­юцца бо­льш арга­ніч­ны­мі ў ка­ме­дый­най сты­хіі. Сцэ­ны Мі­ка­лая і Са­ры ў ка­бі­не­це і пе­рад ад’ездам да Ле­бе­дзе­вых — про­ста ўзор­ныя ка­міч­ ныя ся­мей­ныя свар­кі. Але бо­льш важ­ на, што Ці­мур Му­ра­таў на кан­трас­це вы­бу­ху эмо­цыі, да­лі­кат­ных лі­рыч­ных мо­ман­таў, не­йкай дзі­ця­чай не­ра­шу­ час­ці і імкнен­ня пе­ра­клас­ці ра­шэн­ні на іншых вы­дат­на пе­рад­ае ўнут­ра­ ныя су­пя­рэ­чан­ні Іва­на­ва, яго раз­губ­ ле­насць, ня­здат­насць па­ра­зу­мец­ца з улас­ным сэр­цам, па­чуц­ця­мі, роз­умам, жыц­цём і са­бой. Сцэ­на з Шу­рач­кай пе­рад вян­чан­нем, ка­лі Мі­ка­ла­ша ад­ мя­няе вя­сел­ле і пра­па­нуе ня­вес­це са­мой як-не­будзь па­тлу­ма­чыць гэ­та ба­ць­ кам, — ад­на з са­мых леп­шых у спек­так­лі з Іва­на­вым-Му­ра­та­вым. Ізноў звяр­нуў­шы­ся да Чэ­ха­ва, пры­га­да­ем, што асаб­лі­ва не­праў­да­па­доб­най су­час­ні­кам зда­ва­ла­ся не­спа­дзя­ва­ная смерць Іва­на­ва. Гле­да­чоў «Мі­ка­ла­шы» яна, зда­ецца, зу­сім не збян­тэ­жы­ла, бо вы­гля­да­ла цал­кам на­ту­ра­ль­ным сы­ хо­дам. Але і сён­ня, амаль праз 150 га­доў па­сля ства­рэн­ня п’есы, на­ўрад ці мож­на ад­на­знач­на ад­ка­заць: ад ча­го, у рэ­шце рэшт, па­мёр Іва­наў? Ад не­ вы­нос­най по­шлас­ці жыц­ця і ну­ды, збаў­лен­не ад якіх — то­ль­кі на мо­гіл­ках? («Ник­то нас не раз­лу­чит — // Ни солнце, ни лу­на, // А то­ль­ко, друг, раз­лу­чит // сы­рая мать-зем­ля».) Унут­ра­на­га здран­цвен­ня? Не­маг­чы­мас­ці да­маг­чы­ся раз­умен­ня на­ват ад са­мых бліз­кіх лю­дзей ці па­ра­зу­мец­ца з са­бой? Бо­льшменш упэў­не­на мож­на ка­заць то­ль­кі аб тым, што «Мі­ка­ла­ша» ў Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ным тэ­атры ля­лек — спек­такль пра ча­ла­ве­ка. Не­бла­го­га, але сла­ба­га, не­дас­ка­на­ла­га. Бяз­во­ль­най ля­ль­кі, чыё пры­від­нае жыц­цё рап­тоў­на аб­ры­ва­ ецца і аказ­ва­ецца пра­жы­тым уха­лас­тую. Бы той піс­та­лет док­та­ра Льво­ва, які так і не стрэ­ліў.

«Мастацтва» № 1 (454)

Тэатр / Сл ужбовыРэ­ўцвэн­ а ход з ія

43

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

На­пя­рэ­дад­ні Но­ва­га го­да жон­ка пы­та­ецца ў му­жа: «Да­ра­гі, а што ты мне пад­орыш на Но­вы год?» — «Ну, — ад­каз­вае той, — я да­стаў квіт­кі ў тэ­ атр». — «А ў які тэ­атр? У Вя­лі­кі?!» — «Не хва­люй­ся, ка­ха­ная, змес­ціш­ся…» Ві­таю вас, да­ра­гія чы­та­чы, твор­цы ды да іх да­тыч­ныя! Усе вы, без­умоў­на, раз­уме­еце, што гэ­тае свя­та — асаб­лі­вае, яно пры­но­сіць ня­ма­ла сюр­пры­ заў. Пры­чым аб­са­лют­на ўсім — і артыс­там, і гле­да­чам, і слу­ха­чам.

П

ад­час за­пі­су тэ­ле­праг­ра­мы «Бла­кіт­ны аге­нь­чык» за ад­ным сто­лі­кам апы­ну­лі­ся бан­кір і вя­до­мы артыст. Бан­кір, па­знаў­шы па­пу­ляр­на­га артыс­та, ска­заў яму: «М-да-а-а… Я бан­кір, але мне со­рам­на пры­знац­ ца, што я не быў у тэ­атры ўжо га­доў 10-15». На што акцёр яго су­па­ко­іў: «Не пе­ра­жы­вай­це! Я акцёр і так­са­ма апош­нія га­доў з дзе­сяць ані разу не быў у бан­ку!»

Н

е­як я згад­ваў, што быў у ма­ім жыц­ці шчас­лі­вы пе­ры­яд пра­цы ў дзі­ця­ чым тэ­атры. Та­ды ўсё бы­ло вы­дат­на: і гле­да­чы, і мы — ма­ла­дыя, ад­кры­ тыя і надзвы­чай шчы­рыя артыс­ты. І вось ігра­лі мы на­ва­год­нія «ялін­кі» не­дзе на вы­ездзе, ка­лі пе­рад спек­так­лем бы­лі ад­па­вед­ныя прад­стаў­лен­ні. Дзед Ма­роз у чар­го­вы раз ге­ра­ічна ды ча­ра­дзей­на ра­туе Сня­гур­ку ад уся­ ля­ка­га ро­ду ка­так­ліз­маў. Ды прад­стаў­лен­не тое, як на грэх, рэ­жы­сёр аб­раў у вер­шах, і Дзед Ма­роз час ад ча­су па­ўта­раў: «По мо­им ча­сам вре­мя быть чу­ де­сам, по­ра уж быть чу­де­сам по мо­им ча­сам…» Усе пра­хо­дзі­ла глад­ка, са­мо са­бой раз­уме­ецца, ажно да пер­ша­га сту­дзе­ня. Дру­гое прад­стаў­лен­не. Акцё­ ры, мяк­ка ка­жу­чы, пры­та­мі­лі­ся, па­ча­лі ду­маць ужо да­лё­ка не пра спек­такль… І ў гэ­ты мо­мант Дзя­ду­ля Ма­роз ро­біць ага­вор­ку амаль па Фрэй­ду: «Вре­мя бить ча­сам… по мо­им чу­де­сам!» І прад­стаў­лен­не не­як са­мо па са­бе і скон­ чы­ла­ся. Са­мае істот­нае тое, што ніх­то з гле­да­чоў ні­чо­га і не зра­зу­меў, бо яны са­мі бы­лі ў цу­доў­ным ста­не!

Н

а­ва­год­нія прад­стаў­лен­ні ча­сам зда­ра­юцца та­кія… Я б ска­заў — эпіч­ ныя! І атрым­лі­ва­ецца гэ­та, на­пэў­на і на­ват без­умоў­на, ад жа­дан­ня пры­ ду­маць што-не­будзь гэт­кае, што маг­ло б пры­цяг­нуць гле­да­чоў з іхні­мі гро­шы­ка­мі. Гэ­та, на жаль, зра­бі­ла­ся ці не га­лоў­ным у ця­пе­раш­няй тэ­атра­ль­ най пра­кты­цы. І тое зу­сім не га­лас­лоў­нае сцвер­джан­не. У не­да­лё­кія ча­сы, ка­ лі яшчэ мож­на бы­ло сва­бод­на пе­ра­соў­вац­ца праз межы, пры­ехаў я пад Но­вы год у Мас­кву па­гас­ця­ваць у бра­та. Мі­на­ючы па­ва­жа­ную ВНУ, у якой дзей­ні­чаў тэ­атр, як ка­жуць, за­ча­піў­ся во­кам за афі­шу. Яркую! Пры­го­жую! Ве­лі­зар­ную! «На­ва­год­няе прад­стаў­лен­не для ўсёй сям’і! Дзюй­мо­вач­ка і вам­пі­ры!» Я ўяў­ ляю са­бе тое прад­стаў­лен­не і тыя сем’і з про­звіш­чам Ад­амс…

І У

яшчэ з ча­соў пра­цы ў дзі­ця­чым тэ­атры за­пом­ніў афі­шу спек­так­ля, вы­ пуш­ча­на­га на­пя­рэ­дад­ні Но­ва­га го­да: «Іван — ся­лян­скі сын». Рэ­жы­сёр В. Каз­ло­ва, кам­па­зі­тар Л. За­хлеў­ны, мас­так Л. Бы­каў. Пры­го­жая афі­ша!

тэ­атры Аб­раз­цо­ва ад­ной­чы па­ста­ві­лі спек­такль «Па­ра­ся Ва­ня ў Но­вы год». Але ж вы раз­уме­еце, за ўсім пра­цэ­сам не­абход­на ўваж­лі­ва са­ чыць. І атры­ма­ла­ся праз не­даг­ляд, што на прэм’ернай афі­шы бы­ло на­пі­ са­на «Па­ра­ся ў ван­най у Но­вы год»! У тыя га­ды хут­ка пе­ра­ра­біць афі­шу бы­ло прак­тыч­на не­маг­чы­ма, а та­му Яўген Спе­ран­скі да­пі­саў яшчэ адзін эпі­зод,

а Аб­раз­цоў уста­віў яго ў спек­такль. Май­стры, што тут ка­заць! І гле­да­чы на­тоў­ па­мі па­ва­лі­лі ў тэ­атр, каб да­ве­дац­ца, што ж та­ко­га ра­бі­ла па­ра­ся ў ван­най ды яшчэ на Но­вы год, ча­го яны яшчэ не ве­да­лі?

Н

а­огул ча­сам лёс спек­так­ля за­ле­жыць і ад на­строю гле­да­ча, і ад яго, пра­бач­це, ку­ль­ту­ры. Ця­пер мод­на ра­біць маш­таб­ныя на­ва­год­нія прад­ стаў­лен­ні ў роз­на­га ро­ду па­ла­цах. Ле­тась Кам­чац­кі дра­ма­тыч­ны тэ­атр да на­ва­год­ніх свя­таў пад­рых­та­ваў та­кі тра­ды­цый­ны спек­такль пад на­звай «На­ва­год­нія пры­го­ды Па­пя­луш­кі». Прад­стаў­лен­не ка­рыс­та­ла­ся знач­ным по­ спе­хам, яно на­сам­рэч атры­ма­ла­ся год­нае, пры­го­жа афор­мле­нае, і артыс­ты ігра­лі з за­да­ва­ль­нен­нем па­вод­ле мер­ка­ван­няў гле­да­чоў, ся­род якіх бы­ла мая сяс­тра. Яна і рас­па­вя­ла мне гэ­тую гіс­то­рыю. Дык вось, адзін са спек­так­ляў на­ве­да­ла пер­шая на­мес­ні­ца гу­бер­на­та­ра І. Трац­ця­ко­ва. Спра­ва ў тым, што на Кам­чат­цы ўва­саб­ля­ецца ідэя па ска­ра­чэн­ні га­дзін­ных па­ясоў, якая, да­рэ­чы, вы­клі­кае ся­род мясц­овых жы­ха­роў не­за­да­ва­ль­нен­не. А ў тым спек­так­лі ка­ роль пе­ра­во­дзіць га­дзін­нік на га­дзі­ну на­зад. Што бы­ло пры­зна­на чы­ноў­ні­цай як на­смеш­ка над дзяр­жаў­най пра­гра­май. І спек­такль той зня­лі на на­ступ­ны ж дзень. А шка­да! Бо тут вар­та зга­даць вя­лі­ка­га Жва­нец­ка­га, які ка­заў: ка­лі ў ча­ла­ве­ка ня­ма па­чуц­ця гу­ма­ру, у яго па­він­на быць хоць бы ад­чу­ван­не, што ў яго ад­сут­ні­чае па­чуц­цё гу­ма­ру…

У А

тэ­атры пад­час антрак­ту гу­та­раць двое. «А ве­да­еце што? Ка­нь­ячок у тэ­атр мож­на пры­но­сіць з са­бой у бу­тэ­леч­цы з-пад «Акты­віі» Яна ж не пра­зрыс­тая!» — «О, ад­ра­зу ві­даць, што вы — за­ўзя­ты тэ­атрал!»

ртыс­ты і Но­вы год — два аб­са­лют­на не­су­мяш­ча­ль­ныя пан­яцці і на­ват вы­зна­чэн­ні. У той жа пе­ры­яд пра­цы ў дзі­ця­чым тэ­атры ад­бы­ла­ся гіс­то­ рыя, што мо­жа зра­біц­ца для мо­ла­дзі па­ву­ча­ль­най. Адзін акцёр, яко­му пер­ша­га сту­дзе­ня (!) а дзя­ся­тай ра­ні­цы (!!) трэ­ба бы­ло іграць Дзе­да Ма­ро­за, у адзі­ноц­тве па­чаў сус­тра­каць свя­та ўжо а 12-й га­дзі­не дня. То-бок пра­ктыч­на ад­ра­зу, як пра­чнуў­ся. Та­му блі­жэй да апоў­на­чы быў на­сто­ль­кі «ха­ро­ша­нь­кім», што то­ль­кі з пер­шы­мі ўда­ра­мі ку­ран­таў здо­леў вы­піць ба­ка­ль­чык шам­пан­ ска­га. І ад­ру­біў­ся… Пра­чнуў­ся ён ад го­ла­су па ра­дыё. Бы­лі та­кія ра­дыё­кроп­ кі ва ўсіх са­вец­кіх ква­тэ­рах. «Сён­ня дру­го­га сту­дзе­ня, мас­коў­скі час во­сем га­дзін»… І па­су­нуў­ся той акцёр у тэ­атр з адзі­най дум­кай у га­ла­ве: «Ця­пер да­клад­на зво­ль­няць». На служ­бо­вым ува­хо­дзе яму як ні ў чым не бы­ва­ла пра­цяг­нуў ру­ку за­гад­чык тру­пы. На ўся­ля­кі вы­па­дак акцёр кво­ла з нот­ка­ мі спа­чу­ван­ня па­ці­ка­віў­ся: «Ну, як учо­ра пра­йшоў ра­ніш­нік?» — «Вы­дат­на, а што?» — «І хто быў за Дзе­да Ма­ро­за?» — «Дык ты ж і ад­пра­ца­ваў, ма­лай­чы­на! Што й ка­заць — пра­фе­сі­яна­лізм! А гэ­та, як ні ста­рай­ся, не прап’еш!»

З

на­сту­піў­шым вас, да­ра­гія! І па­мя­тай­це, што і на ка­мя­нях рас­туць дрэ­ вы. А тры­ма­юцца яны дзя­ку­ючы ка­ра­ням. Так і ча­ла­век: аб­авяз­ко­ва вы­жы­ве, ка­лі мае глы­бо­кія ка­ра­ні. А яшчэ я свя­та пе­ра­ка­на­ны, што на­шы ка­ра­ні — гэ­та на­ша па­мяць і на­ша ку­ль­ту­ра! І ня­хай пры­бу­дзе іх у но­ вым го­дзе. Бу­дзь­це шчас­лі­выя, лю­дзі! За­ўсё­ды ваш Шу­ра Вер­гу­ноў. студзень, 2021

44

Рэ­ц эн­з ія

Плён­ны час на шля­ху да ўзды­му 2010- я ў бе­ла­рус­кім кі­но: ад « Ма­сак­ры » да « Ку­па­лы » — ад­крыц­ці, імё­ны, тэн­дэн­цыі

Антон Сі­да­рэн­ка

ККК Мя­жа мі­ну­лых дзе­ся­ці­год­дзяў су­па­ла з чар­ го­вы­мі вы­сіл­ка­мі рэ­ані­ма­цыі На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі. Па­ча­ла­ся буй­ная рэ­кан­струк­цыя бу­дын­каў і аб­ста­ля­ван­ня «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма», якая скон­чы­ла­ся то­ль­кі ў 2017 го­дзе. Па­ра­ле­ль­на па­чат­ку рэ­кан­струк­цыі на сту­дыі ў чар­го­вы раз вы­ра­ша­юць «даць сло­ва ма­ла­дым». Той ка­рот­кі пе­ры­яд у дзей­нас­ці «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма» на­зы­ва­ юць ча­сам трох К: маг­чы­масць па­ста­віць стуж­ку атры­ма­лі тры рэ­жы­сё­ры, якіх ме­на­ва­лі «надзе­яй бе­ла­рус­ка­га кі­но», — Андрэй Ку­дзі­нен­ка, Аляк­ сандр Кол­бы­шаў і Аляк­сандр Ка­на­но­віч. Тры кар­ці­ны, пра якія по­йдзе га­вор­ка, вы­йшлі ў дру­гой па­ло­ве 2010 го­да і не то­ль­кі за­ста­лі­ся ў якас­ці ўзор­ных пры­кла­даў, але, у пэў­ным сэн­се, ста­лі твор­чы­мі вяр­шы­ня­мі пра­цы На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі за дзе­ся­ці­год­дзе.

Дру­гое дзе­ся­ці­год­дзе ХХІ ста­год­дзя ста­ла для сус­вет­на­га кі­но рэ­ва­лю­ цый­ным ча­сам. Па­ча­ло­ся яно з тры­умфа­ль­най пе­ра­мо­гі ды­гі­та­ль­ных тэх­на­ло­гій. Вы­на­ход­ніц­тва бра­тоў Люм’ер ад­ышло ў гіс­то­рыю. Ліч­ба­выя кі­на­ка­ме­ры атры­ма­лі шы­ро­кае рас­паў­сю­джан­не яшчэ на мя­жы дзе­вя­ нос­тых і двух­ты­сяч­ных. З пад­ачы Джэй­мса Кэ­ме­ра­на і яго «Ава­та­ра» дзе­сяць год та­му за­ня­ла сваё мес­ца на па­лі­цах му­зе­яў звык­лая ўсім кі­нас­туж­ка. Фі­льм стаў пі­кам тры­умфу тэх­на­ло­гій на вя­лі­кім экра­не — «Ава­тар», зда­ва­ла­ся б, кан­чат­ко­ва за­ма­ца­ваў пер­шын­ства ві­зу­аль­ных атрак­цы­ёнаў і дру­гас­насць сю­жэт­ных ра­шэн­няў. Гле­да­чы па­шых­та­ва­лі­ся ў ка­сы па квіт­кі на стуж­кі са стэ­рэ­аэ­фек­та­мі, пра кры­зіс аўтар­ска­га ба­ чан­ня ды інтэ­лек­ту­аль­на­га кі­но не пі­саў то­ль­кі ля­ні­вы. У вы­ні­ку праз дзе­сяць год у кры­зі­се ідэй, кры­зі­се гля­дац­кай аўды­то­рыі, якая, не без да­па­мо­гі сус­вет­на­га лак­даў­на, ма­са­ва пе­ра­йшла на стры­мін­ га­выя сэр­ві­сы, ака­заў­ся якраз так зва­ны Вя­лі­кі Га­лі­вуд. Сю­жэт ізноў мае зна­чэн­не, у кі­но — праз се­ры­ялы — вяр­ну­ла­ся вя­лі­кая ра­ман­ная фор­ма, а па­бу­да­ва­ныя на спа­лу­чэн­ні атрак­цы­ёнаў са спец­эфек­таў блак­бас­та­ры адзін за ад­ным пра­ва­ль­ва­юцца ў пра­ка­це. Ды на­огул, ці бу­дзе не­ўза­ба­ ве існа­ваць той пра­кат з та­кі­мі тэм­па­мі раз­віц­ця хат­ня­га кі­нап­раг­ля­ду?.. Пе­ра­ме­ны ідуць, пе­ра­ме­ны не­паз­беж­ныя. Але як да іх кро­чыць бе­ла­рус­ кае кі­но, што ў ім ад­бы­ло­ся за апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе і ку­ды яно кі­ру­ ецца на па­чат­ку дзе­ся­ці­год­дзя но­ва­га? «Ма­сак­ра» Андрэя Ку­дзі­нен­кі па сцэ­на­ры Аляк­сан­дра Ка­ча­на ад­кры­ла для «Бе­ла­ру­сь­філь­­ ма» — маг­чы­ма, за­над­та по­зна — по­стма­дэр­ ніс­цкі кі­ру­нак. Зда­ецца, яна ж гэ­ты кі­ру­нак на га­лоў­най кі­нас­ту­дыі кра­іны і за­кры­ла. Пры­нам­сі, та­кой сме­лай спро­бы зды­маць на­сы­ча­нае сэн­ са­мі, алю­зі­ямі, яркі­мі воб­ра­за­мі кі­но рэ­жы­сё­ры На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі з тых ча­соў не ра­бі­лі. Ві­зу­аль­ная фан­тас­ма­го­рыя аўта­раў ку­ль­та­вай стуж­кі «Аку­па­цыя. Міс­тэ­рыі» (2001—2004) гуч­на асвят­ля­ла­ся ў СМІ і раз­гля­да­ла­ся айчын­най аўды­то­ры­яй як чар­го­вая спро­ба на­цы­яна­ль­най са­ма­ідэн­ты­фі­ка­цыі ў бе­ла­рус­кім кі­но. Ла­гіч­на, што на­ступ­ным пра­ектам Андрэя Ку­дзі­нен­кі на «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме» па­ві­нен быў стаць по­стма­ дэр­ніс­цкі па­ра­фраз на тэ­му твор­час­ці Яна Бар­шчэў­ска­га «Шлях­ціц За­ва­ль­ня» па сцэ­на­ры пі­сь­мен­ні­ка і пра­кты­ка су­час­на­га мас­тац­тва Арту­ра Клі­на­ва, але пра­ца над фі­ль­мам у апош­ні мо­мант бы­ла ад­ме­не­ная.

«Мастацтва» № 1 (454)

К іно / Тэ м а

45

но: усё дзе­ся­ці­год­дзе На­цы­яна­ль­ная кі­нас­ту­дыя пра­цяг­ва­ла, і пра­цяг­вае па гэ­ты дзень, пра­ца­ваць па стан­дар­тах і рэ­алі­ях яшчэ ча­соў цэн­тра­лі­за­ва­ га кі­ра­ван­ня кі­нап­ра­цэ­сам. Між тым сас­та­рэ­лыя стан­дар­ты ўплы­ва­юць не то­ль­кі на эка­на­міч­ныя склад­ні­кі кі­на­выт­вор­час­ці, але най­перш на эстэ­тыч­ны, сут­нас­ны бок кі­но як мас­тац­тва. Кі­но як адзін з ві­даў мас­ме­дыя па­він­на змя­няц­ца ў

По­стма­дэр­ніс­цкія пры­ёмы ві­да­воч­на спра­ба­ваў вы­ка­рыс­таць ка­ме­ды­ёграф Аляк­сандр Ка­на­но­віч у сва­ім по­ўна­мет­раж­ным дэ­бю­це «Да­сціш Фан­ тас­ціш». Яго экс­цэн­трыч­ная стуж­ка па­він­на бы­ла стаць не­чым на­кшталт су­час­най каз­кі, у якой спа­лу­ча­юцца эле­мен­ты тра­ды­цый­на­га для «Бе­ла­ ру­сь­фі­ль­ма» на­ра­ты­ву: ва­енна­га і вяс­ко­ва­га.

ўба­чы­ла свет яшчэ на па­чат­ку шас­ці­дзя­ся­тых га­доў ХХ ста­год­дзя, у раз­гар хруш­чоў­скай ад­лі­гі. Усе тры стуж­кі ста­лі пэў­ны­мі падзе­ямі ў год свай­го вы­ха­ду і, зда­ва­ла­ся, за­кла­лі пад­му­рак для но­ва­га ўзды­му На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі, пэў­на­га ажыў­лен­ня як аўтар­ска­га, так і ка­мер­ цый­на­га яе склад­ні­ка. Але, з роз­ных пры­чын, гэ­ты ўздым так і не ад­быў­ся. Тры К, тры рэ­жы­

Але са­мае вя­лі­кае ўра­жан­не ў Бе­ла­ру­сі і на по­стса­вец­кай пра­сто­ры зра­біў фі­льм Аляк­сан­ дра Кол­бы­ша­ва «Ваў­кі» па сцэ­на­ры і апо­вес­ці Аляк­сан­дра Чак­мя­нё­ва. Шмат хто сы­хо­дзіц­ца на дум­цы, што гэ­та леп­шая кар­ці­на На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі за ўсю яе не­за­леж­ную гіс­то­рыю па­чы­ на­ючы з 1991 го­да. «Ваў­кі» ў на­шым кі­но лі­чаць важ­кім, але за­паз­не­лым вы­каз­ван­нем на­конт ма­ са­вых рэ­прэ­сій: апо­весць Аляк­сан­дра Чак­мя­нё­ва сё­ры з На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­ды­яй бо­льш не ўза­ ема­дзей­ні­ча­лі. Андрэй Ку­дзі­нен­ка і Аляк­сандр Ка­на­но­віч пра­ца­ва­лі на пра­ектах рас­ійскіх прадзю­са­раў, Аляк­сандр Кол­бы­шаў у 2012 го­дзе за­ўчас­на па­йшоў з жыц­ця. Ад­в еч­н ая тэ­м а Асноў­най пра­бле­май «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма» ста­ла інсты­ту­цы­яна­ль­ная ад­ста­ласць сфе­ры на­ша­га кі­

ад­па­вед­нас­ці з са­цы­яль­ны­мі і тэх­на­ла­гіч­ны­мі на­ва­цы­ямі. Фі­ль­мы На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі ў 2010-я збо­ль­ша­га вы­па­да­лі з су­час­на­га кан­ тэк­сту, раз­маў­ля­лі з гле­да­чом мі­ну­лай, ужо не зра­зу­ме­лай аўды­то­рыі мо­вай. Воб­раз «парт­ызан­ фі­ль­му», які за­ма­ца­ваў­ся за сту­ды­яй за са­вец­кім ча­сам, усё яшчэ сво­еа­саб­лі­вая анты­рэк­ла­ма. У 2010-я бе­ла­рус­кае кі­но ві­да­воч­на імкну­ла­ся па­зба­віц­ца ва­енна­га імі­джу. Зрэш­ты, воб­ра­зы і студзень, 2021

46

К і но / Тэм а

архе­ты­пы апош­ня­га з’яў­ля­лі­ся ў фі­ль­мах з зу­сім іншых ча­соў. Як, на­прык­лад, у пра­ця­гу ад­ноў­ле­ на­га се­ры­яла «Дзяр­жаў­ная мя­жа» (2013—2016) Іга­ра Чац­ве­ры­ко­ва і Сяр­гея Та­лы­ба­ва, які скла­ даў­ся з ча­ты­рох эпі­зо­даў па ча­ты­ры тэ­ле­ві­зій­ ныя се­рыі кож­ны. Або ў ча­ты­рох­се­рый­най тэ­ле­ ві­зій­най стуж­цы «Та­лаш» (2011) Сяр­гея Шуль­­гі, экра­ні­за­цыі апо­вес­ці Яку­ба Ко­ла­са, падзеі якой раз­гор­тва­юцца пад­час са­вец­ка-поль­скай вай­ны 1919—1920 га­доў, але сю­жэт­ныя шаб­ло­ны аб­ са­лют­на ад­па­вя­да­юць са­мым кла­січ­ным, не ска­ заць «мах­ро­вым», ка­но­нам «Парт­ызан­фі­ль­му». Тэ­ма Дру­гой сус­вет­най, дзя­ку­ючы ў асноў­ ным рас­ійскім кі­на­выт­вор­цам, у два апош­нія дзе­ся­ці­год­дзі ста­ла ледзь не асоб­ным жан­рам, кштал­ту Га­лі­ву­ду кла­січ­на­га пе­ры­яду. І там, дзе гэ­тай тэ­мы «Бе­ла­ру­сь­фі­льм» імкнуў­ся па­збя­ гаць, усту­па­лі пры­ват­ныя кі­на­выт­вор­цы, якія зды­ма­лі фі­ль­мы з раз­лі­кам на вя­лі­кі рус­ка­моў­ны тэ­ле­ві­зій­ны ры­нак. Уз­орнай ста­ла стуж­ка «Сля­ды апос­та­лаў» Сяр­гея Та­лы­ба­ва (2013), ство­ра­ная су­мес­на з «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­мам». Яна спа­лу­чае ры­ сы жан­ра­ва­га кі­но, по­стма­дэр­ніс­цка­га гіс­та­рыч­ на­га дэ­тэк­ты­ву, з кла­січ­ным ва­енным на­ра­ты­вам. Га­лоў­най ізноў ста­но­віц­ца спро­ба ўнес­ці бе­ла­ рус­кі на­цы­яна­ль­ны склад­нік — сю­жэт­ная кан­ва ві­да­воч­на ства­ра­ла­ся пад моц­ным уплы­вам лі­та­ра­тур­ных пры­ёмаў Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча. На ТБ, на шы­ро­кі пра­с тор... «Сля­ды апос­та­лаў» — цал­кам па­спя­хо­вы ў ка­ мер­цый­ным сэн­се пра­ект: фі­льм з за­да­ва­ль­нен­ нем па­каз­ва­лі рус­ка­моў­ныя тэ­ле­ві­зій­ныя ка­на­лы і ў іншых кра­інах. Зрэш­ты, ме­на­ві­та тэ­ле­ві­зій­ны век­тар мож­на лі­чыць га­лоў­ным, ці не адзі­ным стра­тэ­гіч­ным на­прам­кам ка­мер­цый­на­га склад­ні­ ка як На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі, так і не­шмат­лі­ кіх пры­ват­ных айчын­ных кі­на­кам­па­ній. Што ты­чыц­ца «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма», то тут у пер­шую чар­гу трэ­ба ўзга­даць эпа­пею «Учас­так лей­тэ­ нан­та Ка­чу­ры» (2010—2015) та­го ж са­ма­га Іга­ра Чац­ве­ры­ко­ва па сцэ­на­ры пла­да­ві­та­га аўта­ра Ва­лян­ці­на За­луж­на­га з ча­ты­рох час­так па ча­ты­ ры се­рыі кож­ная. Як і ў вы­пад­ку з рэ­інкар­на­цы­яй «Дзяр­жаў­най мя­жы», гэ­та спро­ба па­тра­піць у ча­кан­ні ма­са­вай аўды­то­рыі, за не­ка­ль­кі дзе­ся­ ці­год­дзяў пры­ву­ча­най цэн­тра­ль­ны­мі рас­ійскі­мі ка­на­ла­мі да кры­мі­на­ль­на-па­лі­цэй­скіх гіс­то­рый. Яшчэ адзін па­пу­ляр­ны тэ­ле­ві­зій­ны жанр — ме­ лад­ра­му — з по­спе­хам за­сво­іў Іван Па­ўлаў. Два се­зо­ны гіс­то­рый з жыц­ця па­цы­ентак ад­мыс­ ло­ва­га мед­ыцын­ска­га цэн­тру для ця­жар­ных «Вой. Ма-мач-кі!..» (2012—2018, сцэ­на­рый Юліі Ляш­ко і Люд­мі­лы Пе­ра­гу­да­вай) і на­ва­год­няя ка­ме­дый­ная ме­лад­ра­ма «Усё, што нам па­трэб­на» (2011 год, сцэ­нар Іга­ра Та­ра­ць­ко). Асаб­лі­вас­цю бе­ла­рус­кіх уз­ораў гэ­та­га жан­ру ста­ла пэў­ная ка­мер­насць: тэ­ле­ві­зій­ная эстэ­ты­ка не прад­угле­ джвае асаб­лі­ва­га раз­ма­ху. Яна ж рэ­ду­ка­ва­ла мас­тац­кія пры­ёмы бо­ль­шас­ці рэ­жы­сё­раў, якія пра­цу­юць у тэ­ле­ві­зій­ных жан­рах да раз­моў­на­ га тэ­атра ля мік­ра­фо­на. Зрэш­ты, се­рый­насць «Мастацтва» № 1 (454)

ста­ла ці не аб­авяз­ко­вай умо­вай за­пус­ку стуж­кі ў вы­твор­часць, і бо­ль­шасць фі­ль­маў, што за­раз атрым­лі­ва­юць фі­нан­са­ван­не з бо­ку дзяр­жа­вы ў Бе­ла­ру­сі, раз­лі­ча­ныя ў пер­шую чар­гу на ма­лы экран. Ві­да­воч­ныя пры­кме­ты тэ­ле­ві­зій­най сты­ліс­ты­кі ма­юць і апош­нія на­він­кі На­цы­яна­ль­най кі­нас­ ту­дыі — мас­тац­кія фі­ль­мы «Пры­го­ды Пра­нці­ша Вы­рві­ча» Аляк­сан­дра Ані­сі­ма­ва па кні­зе Люд­мі­ лы Руб­леў­скай і «Ку­па­ла» Ула­дзі­мі­ра Янкоў­ска­га. Шмат у чым гэ­тая сты­ліс­ты­ка на­сле­дуе ме­на­ві­та тэн­дэн­цы­ям апош­ня­га дзе­ся­ці­год­дзя і но­ва­му ты­пу гле­да­ча, які ўжо пры­звы­ча­іўся да стан­ дар­таў стры­мін­га­вых сэр­ві­саў і яко­му яна мо­жа пад­ацца арха­ічнай. Але га­лоў­най пра­бле­май як тэ­ле­ві­зій­на­га кі­рун­ку, так і ўся­го бе­ла­рус­ка­га кі­но ў цэ­лым па-ра­ней­ша­му ёсць ад­сут­насць знач­най сцэ­нар­най шко­лы і та­ле­на­ві­тых аўта­раў. Якім чы­нам на­ша кі­но пе­ра­адо­лее ад­веч­ны, яшчэ з са­вец­кіх ча­соў, сцэ­нар­ны го­лад, пы­тан­не ба­лю­чае і за­ўсё­ды ад­кры­тае.

між­на­род­най фе­дэ­ра­цыі кі­нап­рэ­сы FIPRESCI на Кан­скім кі­на­фэс­це ў 2012 го­дзе. Яшчэ ад­ной уда­лай су­пра­цай стаў фі­льм «Адзі­ но­кі вос­траў» эстон­ска­га рэ­жы­сё­ра Пі­этэ­ра Сі­ма. У ім, у ад­роз­нен­не ад стуж­кі Сяр­гея Лаз­ні­цы, бы­лі за­дзей­ні­ча­ныя і на­шы твор­чыя кад­ры, а час­тка зды­мак ад­бы­ва­ла­ся ў Бе­ла­ру­сі. Зды­ма­лі ў Бе­ла­ ру­сі і кар­ці­ны «Ро­ля» рас­ійска­га рэ­жы­сё­ра Кан­ стан­ці­на Ла­пу­шан­ска­га і «Я не вяр­ну­ся» эстон­ца Ілма­ра Ра­га. Але ў сю­жэ­тах гэ­тых ня­кеп­скіх фі­ль­маў ня­ма на­цы­яна­ль­на­га склад­ні­ка — Бе­ла­ русь згад­ва­ецца ад­но ў ціт­рах. Праз сац­с ет­кі ad astra Шмат хто з да­след­чы­каў-фу­ту­ро­ла­гаў лі­чыць, што 2010-я ста­лі не­зва­рот­ным пун­ктам існа­ван­ня ча­ла­ве­чай цы­ві­лі­за­цыі, бо свя­до­масць жы­ха­ роў раз­ві­тых кра­ін амаль цал­кам існуе ця­пер

Гэ­тыя ( бес ) ка­рыс­н ыя « ва­ра­гі » Яшчэ ад­на ры­са, што на­кла­дае ад­бі­так на на­ша кі­но, на­зі­ра­ецца з са­ма­га па­чат­ку бе­ла­рус­ка­ га са­вец­ка­га кі­но ў 1924 го­дзе. І, ві­даць, бу­дзе існа­ваць і над­алей. Ма­ецца на ўва­зе пэў­ная пад­па­рад­ка­ва­насць на­шых ча­ла­ве­чых і вы­твор­ чых рэ­сур­саў ідэ­ям за­меж­ных прадзю­са­раў. У пер­шую чар­гу тое ты­чыц­ца вы­твор­час­ці тэ­ле­ві­

зій­ных сту­жак на тэх­ніч­най ба­зе На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі, вы­ка­рыс­тан­ня рэ­кві­зі­ту і мясц­овых ла­ка­цый. Са­мы яскра­вы пры­клад з апош­ніх — здым­кі рас­ійска-ня­мец­кай стуж­кі «Уро­кі фар­сі» Ва­дзі­ма Пе­рэ­ль­ма­на, якую ня­ўда­ла вы­лу­ча­лі ад Бе­ла­ру­сі на прэ­мію «Оскар». Пры­кла­ды ўда­ла­га, уз­ае­ма­вы­гад­на­га твор­ча­га су­пра­цоў­ніц­тва «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма» з інша­зем­ ны­мі прадзю­са­ра­мі ў апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе бы­лі не та­кія час­тыя. У пер­шую чар­гу трэ­ба ўспом­ніць экра­ні­за­цыю апо­вес­ці Ва­сі­ля Бы­ка­ва «У ту­ма­не» ўкра­інска-ня­мец­ка­га рэ­жы­сё­ра Сяр­ гея Лаз­ні­цы. На­цы­яна­ль­ная сту­дыя ў да­дзе­ным вы­пад­ку вы­кон­ва­ла тэх­ніч­ныя па­слу­гі, а са­мі здым­кі ад­бы­ва­лі­ся на тэ­ры­то­рыі Лат­віі. Але кар­ці­на атры­ма­ла­ся ве­ль­мі бе­ла­рус­кай і ад­на­ ча­со­ва інтэр­на­цы­яна­ль­най па ду­ху, надзвы­чай бліз­кай да пер­шак­ры­ні­цы. Ня­дзі­ва, што апра­ча Гран-пры Мін­ска­га між­на­род­на­га кі­на­фес­ты­ва­лю «Ліс­та­пад» стуж­ка «У ту­ма­не» атры­ма­ла прыз

у сац­сет­ках. Зрэш­ты, рэ­ва­лю­цыю ў ка­му­ні­ка­цы­ях сап­раў­ды цяж­ка не за­ўва­жыць, пе­рад­усім у кі­но, дзе ўсё бо­льш дзея­ння ад­бы­ва­ецца ў фар­ма­це screenlife. Для бе­ла­рус­кай кі­на­су­по­ль­нас­ці сац­сет­кі ста­лі сап­раў­дным вы­ха­дам у іншае вы­мя­рэн­не, бо ўзга­да­ва­лі но­вае па­ка­лен­не аўта­раў і аўта­рак. Спа­чат­ку га­вор­ка ішла пра ка­м’ю­ні­ці ма­ла­дых кі­на­ма­наў, якія па­сту­по­ва пе­ра­хо­дзі­лі ад пра­гля­ ду і аб­мер­ка­ван­ня чу­жых сту­жак да ства­рэн­ня зды­мач­ных ка­манд і пра­цы над сва­імі ўлас­ны­мі пра­екта­мі. Роз­ныя сац­сет­кі, спа­чат­ку VKontakte і Facebook, а по­тым і іншыя, ста­лі ўні­ка­ль­ным спо­са­бам су­мес­най вы­твор­час­ці і рэ­прэ­зен­та­цыі кі­на­кан­тэн­ту. У спа­лу­чэн­ні з ліч­ба­вы­мі тэх­на­ло­гі­ ямі, маг­чы­мас­цю зды­маць і ман­ці­ра­ваць стуж­ку ў хат­ніх умо­вах, пры­чым пра­ктыч­на з пра­фе­сій­най якас­цю, гэ­та пры­вя­ло да са­ма­га га­лоў­на­га зда­ быт­ку дзе­ся­ці­год­дзя — доў­га­ча­ка­на­га пры­хо­ду но­ва­га, па­ўна­вар­тас­на­га па­ка­лен­ня бе­ла­рус­кіх кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў. Зра­зу­ме­ла, шмат хто з іх па­ сля ці пад­час дэ­бю­ту атрым­лі­ваў і атрым­лі­вае і пра­фе­сій­ную ад­ука­цыю, ба­ла­зе гэ­та пра­сцей са з’яў­лен­нем у Бе­ла­ру­сі пры­ват­ных кі­наш­кол і, ад­ па­вед­на, знік­нен­нем ма­на­по­ліі на кі­на­аду­ка­цыю. Ад­на з га­лоў­ных пры­кмет но­вай кі­не­ма­таг­ра­фіч­ най эпо­хі — знік­нен­не да­клад­най мя­жы па­між све­там кі­но пра­фе­сій­на­га і ама­тар­ска­га. Мно­гія фі­ль­мы тых, хто ву­чыў­ся тэ­орыі кі­но не ў ву­чэб­ ных кла­сах, а на кла­січ­ных стуж­ках у ад­па­вед­ных VK-су­пол­ках, зды­мае на пад­ара­ва­ны ба­ць­ка­мі

К іно / Тэ м а айфон і ман­ці­руе па ўба­ча­ных на ютуб-уро­ках, дэ­ман­стру­юцца на са­лід­ных кі­на­фэс­тах і на­ват вы­хо­дзяць у пра­кат. Знач­ную ро­лю ў з’яў­лен­ні гэ­та­га па­ка­лен­ня ад­ыграў як Мін­скі між­на­род­ны кі­на­фес­ты­валь «Ліс­та­пад», які стаў сап­раў­дным ку­ль­та­вым для цэ­ла­га па­ка­лен­ня бе­ла­рус­кім кі­на­ма­наў, так і ці­ка­выя іні­цы­яты­вы кштал­ту Cinema Perpetuum Mobile і «Не­фі­льт­ра­ва­нае кі­но», роз­ныя іні­цы­ яты­вы і кі­на­па­ка­зы, маг­чы­мыя з над­ыхо­дам ліч­ба­вай эры. Мі­кі­та і кам­п а­н ія Ся­род тых, хто пры­йшоў у кі­но, мі­ну­ючы ву­чэб­ ныя кла­сы кі­на­фа­ку­ль­тэ­та Ака­дэ­міі мас­тац­ тваў, — Ілля Баж­ко, які зняў у род­ным Брэс­це сваю вер­сію «Тэр­мі­на­та­ра», Кі­рыл Нонг са сва­ім ган­гстар­скім тры­ле­рам з пра­ктыч­на пра­фе­сій­

ны­мі спец­эфек­та­мі «Зды­маць на па­ра­жэн­не», Арцём Ло­бач, чый ка­рот­ка­мет­раж­ны «Дом» быў зня­ты на ла­ка­цы­ях «Ма­сак­ры», але атры­маў­ся ці не бо­льш глы­бо­кім па змес­це. Сап­раў­дным фе­но­ме­нам ста­ла твор­часць мін­ча­ні­на Мі­кі­ты Лаў­рэц­ка­га. Па­ка­за­ль­на, што здым­кі сту­жак, які­мі ён за­йма­ецца ледзь не з ма­лод­ша­га шко­ль­на­га ўзрос­ту, ён спа­лу­чае з ве­ль­мі ўда­лай дзей­нас­цю ў якас­ці кі­нак­ры­ты­ка ў роз­ных сет­ка­ вых вы­дан­нях. Пуб­ліч­на дэ­ман­стра­ваць сваю твор­часць Мі­кі­та Лаў­рэц­кі па­чаў у 2014 го­дзе, а по­тым пра­ктыч­на кож­ны год прад­стаў­ляе аўды­то­рыі, пры­чым і да­ во­лі су­р’ёз­най, фес­ты­ва­ль­най, усё но­выя і но­выя ра­бо­ты. З апош­ніх ця­пер ці не па­ло­ву за­йма­юць вэб-се­ры­ялы, пры­зна­ча­ныя для дэ­ман­стра­цыі ў сац­сет­ках і/або зня­тыя ў інтэр­фэй­се сац­се­так. По­ўна­мет­раж­ныя фі­ль­мы Лаў­рэц­ка­га «Бе­ла­рус­кі псі­ха­пат» (2015), «Лю­боў і парт­нёр­ства» (2016), «Са­ша­ва пек­ла» (2019) ці­ка­выя яшчэ і тым, што

ве­ль­мі на­ту­ра­ль­на дэ­ман­стру­юць нам ма­ла­до­га су­час­ні­ка-бе­ла­ру­са — воб­раз, які ўпар­та не пад­ да­ецца аўта­рам з ку­ды бо­льш гуч­ны­мі імё­на­мі. З’яў­лен­не ў пра­гра­ме чар­го­ва­га «Ліс­та­па­ду» по­ўна­мет­раж­най стуж­кі ні­ко­му да гэ­та­га не вя­до­май Юліі Ша­тун «За­ўтра» (2017) ста­ла сап­раў­днай сен­са­цы­яй. Ма­ла­дая аўтар­ка зня­ла мі­ні­ма­ліс­тыч­ную і ве­ль­мі пра­ўдзі­вую кар­ці­ну, дзе аб­ме­жа­ва­ны­мі срод­ка­мі за­фік­са­ва­ла сам дух бе­ла­рус­ка­га ча­су, мен­та­лі­тэт, ха­рак­тар, пры­ чы­ны і на­ступ­ствы та­го, што ад­бы­ва­ецца ў на­шай кра­іне. Пра­фе­сій­ную ад­ука­цыю ў сфе­ры кі­но Юлія Ша­тун па­ча­ла атрым­лі­ваць па­сля свай­го зор­на­га дэ­бю­ту. Ся­род но­вай ге­не­ра­цыі бе­ла­рус­кіх кі­не­ма­таг­ра­ фіс­таў не­ль­га аб­мі­нуць і Ула­ду Ся­нь­ко­ву, аўтар­ку сме­лых сту­жак з жыц­ця бе­ла­рус­кай мо­ла­дзі і гра­мад­ства. Га­лоў­ным да­сяг­нен­нем гэ­тай рэ­жы­ сёр­кі, якая з кож­ным фі­ль­мам усё бо­льш і бо­льш рас­кры­вае свой твор­чы па­тэн­цы­ял, на да­дзе­ны мо­мант ста­ла кар­ці­на «ІІ», адзна­ча­ная не то­ль­кі ў на­шай кра­іне, але і на не­ка­ль­кіх між­на­род­ных кі­на­фо­ру­мах. У дру­гой па­ло­ве 2010-х у кі­но пры­йшлі звыш­ та­ле­на­ві­тыя Дзміт­рый Дзя­док і Андрэй Гры­нь­ко, Нэ­ла Ва­сі­леў­ская і Андрэй Каш­пер­скі, Па­вел Ня­дзь­ведзь, Сяр­гей Ка­ла­соў­скі і Са­ша Сце­ль­чан­ ка. Не­хта з іх ву­чыў­ся за мя­жой, але бо­ль­шасць па­ча­ла свой шлях у кі­но ме­на­ві­та праз сац­сет­кі ды пры­ват­ныя іні­цы­яты­вы, на­кшталт зна­ка­мі­та­га пра­екту «Хро­но­топь» Андрэя Ку­дзі­нен­кі. У 2015 го­дзе аўтар «Ма­сак­ры» ўпер­шы­ню вы­лу­чыў кан­ цэп­цыю ад­ука­цый­най іні­цы­яты­вы па пра­вя­дзен­ні кі­не­ма­таг­ра­фіч­ных сэ­сій-пле­нэ­раў і раз­мяш­чэн­ні сту­жак, якія атры­ма­лі­ся ў вы­ні­ку, у інтэр­нэ­це. Пра­ект з са­ма­га па­чат­ку вы­гля­даў сціп­ла, але вель­мі хут­ка па­чаў да­ваць плён. Ва­кол «Хра­на­то­ пі» па­ча­лі гур­та­вац­ца кі­не­ма­таг­ра­фіч­ная мо­ладзь і ад­кры­вац­ца та­лен­ты. Ня­ма сум­не­ву: ме­на­ві­та та­кія сет­ка­цэн­трыч­ныя, а не звык­лыя іе­рар­хіч­ ныя іні­цы­яты­вы, і пры­но­сяць са­мы вя­лі­кі плён у ча­сы інтэр­нэ­ту. Па­ка­за­ль­на і тое, што ў на­шым но­вым ма­ла­дым кі­но на­ту­ра­ль­ным чы­нам склаў­ ся ген­дар­ны ба­ланс: но­вае па­ка­лен­не аўта­рак ні­чым не сас­ту­пае ў кі­но муж­чы­нам. Рос­квіт не­і гра­в о­га Асоб­ных рад­коў за­слу­гоў­вае айчын­ная да­ку­ мен­та­ліс­ты­ка. Най­бо­льш вар­тая час­тка на­ша­га кі­но, за 2010-я яна ўзба­га­ці­ла­ся шэ­ра­гам но­вых імё­наў і да­сяг­нен­няў. У ад­роз­нен­не ад ігра­во­га сег­мен­ту, бе­ла­рус­кая да­ку­мен­та­ліс­ты­ка ба­дай не ўба­чы­ла та­кой з’я­вы, як раз­рыў па­ка­лен­няў. Пра­ктыч­на след у след за Мі­ха­ілам Жда­ноў­скім, Юры­ем Га­ру­лё­вым, Вік­та­ рам Аслю­ком, Га­лі­най Ад­амо­віч, Во­ль­гай Да­шук ста­лі Андрэй Ку­ці­ла, Юрый Ці­ма­фе­еў, Ка­ця­ры­ на Ма­ха­ва, Анас­та­сія Мі­раш­ні­чэн­ка, Дзміт­рый Ма­ха­мет, Да­р’я Юрке­віч, а ця­пер і Аляк­сандр Мі­ хал­ко­віч, Іван Ку­ра­ке­віч, Дзміт­рый Дзя­док, Алесь Ла­по, Ксе­нія Га­лу­бо­віч, Лю­боў Зям­цо­ва (якая, на жаль, за­ўчас­на сыш­ла ле­тась) ды іншыя, хто, ска­

47

рыс­таў­шы­ся но­вы­мі тэх­на­ло­гі­ямі, пры­звы­ча­іўся пра­ца­ваць сам-на­сам са сва­імі ге­ро­ямі. Зрэш­ты, ме­на­ві­та з да­ку­мен­та­ліс­ты­кай звя­за­ныя най­бо­льш важ­кія пе­ра­мо­гі бе­ла­рус­ка­га кі­но на між­на­род­най арэ­не — га­лоў­ны прыз на кі­на­фес­ ты­ва­лі ў Амстэр­да­ме стуж­цы «Summa» Андрэя Ку­ці­лы, вы­лу­чэн­не фі­ль­ма Анас­та­сіі Мі­раш­ні­ чэн­ка «Дэ­бют» на «Оскар» ад Бе­ла­ру­сі, удзел і пры­зы на фес­ты­ва­лях у Кра­ка­ве, мас­коў­скім АртДок­фэс­це і прэ­міі «Лаўр», Вар­ша­ве, Та­рон­та, Ека­це­рын­бур­гу і шмат дзе яшчэ. Пры гэ­тым бе­ла­рус­кая да­ку­мен­та­ліс­ты­ка за­ста­ецца вер­най тра­ды­цы­ям удум­лі­ва­га, па­важ­лі­ва­га по­зір­ку на ча­ла­ве­ка. Ка­лі і мож­на ска­заць пра на­цы­яна­ ль­ную шко­лу кі­но ў ад­но­сі­нах да Бе­ла­ру­сі, то ка­заць трэ­ба ме­на­ві­та пра да­ку­мен­та­ль­нае кі­но.

Worldwide Трэнд на гла­ба­лі­за­цыю акту­аль­ны і для бе­ ла­рус­ка­га кі­но. Ён ты­чыц­ца не то­ль­кі ўдзе­лу інша­зем­ных прадзю­са­раў і зды­мак у на­шай кра­іне. Га­вор­ка най­перш ідзе пра кі­на­аду­ка­ цыю: ма­ла­дыя бе­ла­ру­сы ву­чац­ца пра­ктыч­на ва ўсіх вя­до­мых кі­наш­ко­лах Еўро­пы. Усё бо­ль­шая час­тка з іх атрым­лі­вае ка­рыс­ны во­пыт у роз­ных інша­зем­ных пра­ектах. Ад­ным з са­мых уда­лых пры­кла­даў тут вы­сту­пае прадзю­сар­ка Во­ля Чай­ коў­ская, якая па­ра­ле­ль­на ву­чо­бе ў бал­тый­скай мед­ыяш­ко­ле ў Та­лі­не ўдзе­ль­ні­чае ў між­на­род­ных пра­ектах і з 2015 го­да пра­во­дзіць у Мін­ску Між­ на­род­ны кі­на­фес­ты­валь сту­жак з Па­ўноч­ных і Бал­тый­скіх кра­ін «Па­ўноч­нае ззян­не». Ві­да­воч­на, ко­ль­касць та­кіх фі­гур у на­шым кі­но бу­дзе то­ль­кі па­вя­ліч­вац­ца. *** На па­чат­ку 2020-х кі­но не­зва­рот­на і ў які раз мя­ ня­ецца на ва­чах. Раз­ам з ім мя­ня­ецца і бе­ла­рус­кі кі­не­ма­тог­раф. За 2010-я ён, зда­ецца, вы­ра­шыў для ся­бе пы­тан­не по­стса­вец­кіх ча­соў «Быць або не быць?» у ста­ноў­чым сэн­се. За­раз трэ­ба ад­ка­заць на пы­тан­не «Якім быць?». Спа­дзя­емся, ад­каз бу­дзе да­дзе­ны ра­ней, чым праз на­ступ­ныя дзе­сяць год.

1. «Масакра», рэж. Андрэй Кудзіненка.

2. «Купала», рэж. Уладзімір Янкоўскі.

3. Мікіта Лаўрэцкі.

4. Андрэй Куціла.

5. Юлія Шатун.

6. Арцём Лобач.

7. Воля Чайкоўская.

8. Ігар Чацверыкоў.

9. Анастасія Мірашнічэнка.

10. Андрэй Кудзіненка.

11. Аляксандр Колбышаў.

12. Іван Паўлаў.

13. Улада Сянькова.

14. Нэла Васілеўская і Андрэй Кашперскі.

15. «Дэбют», рэж. Анастасія Мірашнічэнка.

16. «ІІ», рэж. Улада Сянькова.

17. «Ваўкі», рэж. Аляксандр Колбышаў.

18. «Дастыш Фантастыш», рэж. Аляксандр Канановіч. студзень, 2021

48

I n D es i g n

Стаць пад­обны­мі да ся­бе Што мож­на да­ве­дац­ца пра бе­ла­рус­кі ды­зайн, ка­лі па­ра­ўноў­ваць яго з су­сед­ні­мі кра­іна­мі? Ала Пі­га­льс­кая

По­стса­вец­кая гіс­то­рыя ў Бе­ла­ру­сі, Укра­іне і Поль­шчы на­сто­ль­кі по­ўная дра­ ма­тыз­му і ад­роз­нен­няў, што па­ра­ўнан­ні не то­ль­кі не пры­хо­дзяць у га­ла­ву, але і сус­тра­ка­юць су­пра­ціў. Роз­ныя пры­яры­тэ­ты ў па­лі­ты­цы, сва­бо­дзе сло­ва і са­ма­вы­яўлен­ня, час­ця­ком не­су­пас­таў­ныя маг­чы­мас­ці для вя­дзен­ня біз­нэ­ су бла­ку­юць маг­чы­мас­ці для па­ра­ўнан­ня кра­ін рэ­гі­ёна, якія ка­лі­сь­ці зна­хо­ дзі­лі­ся ў су­па­стаў­ных умо­вах. Ад­маў­ля­ючы­ся ад па­ра­ўнан­няў у ча­сы, ка­лі ад­роз­нен­ні асаб­лі­ва траў­ма­ тыч­ныя (не на на­шу ка­рысць), мож­на, вя­до­ма, сыс­ці ад ба­лю­чых пе­ра­жы­ ван­няў, кштал­ту во­ка не ба­чыць — ду­ша не ба­ліць. Але ці бу­дзе гэ­та пра­дук­ тыў­ным? Мі­ну­лае не­ль­га пе­ра­мя­ніць, але бу­ду­чы­ня ўсё ж у на­шых ру­ках. Да гэ­та­га ча­су гро­шы — ад­на з са­мых ма­са­вых і сім­ва­ліч­на важ­ных сфер пры­мя­нен­ня на­вы­каў ды­зай­не­ра. Ды­зайн гро­шай воб­раз­на і іншас­ка­за­ль­ на прад­стаў­ляе каш­тоў­нас­ці, якія падзя­ляе гра­мад­ства. Пры па­ра­ўнан­ні на­цы­яна­ль­ных ва­лют у рэ­гі­ёне кі­да­ецца ў во­чы кан­сер­ва­ тызм у ды­зай­не гро­шай ва Укра­іне і Поль­шчы, што вы­яўля­ецца ў рэ­прэ­зен­ та­цыі вы­біт­ных для на­цы­яна­ль­най гіс­то­рыі дзея­чаў і дзяр­жаў­най сім­во­лі­кі. Бе­ла­рус­кія гро­шы з мо­ман­ту ўзнаў­лен­ня не­за­леж­нас­ці пры­трым­лі­ва­юцца да­во­лі не­звы­чай­на­га шля­ху. Ды­зайн бан­кно­таў ба­зу­ецца на фаў­не, фло­ры і по­мні­ках архі­тэк­ту­ры, раз­на­стай­ных прад­ме­тах, звя­за­ных з бе­ла­рус­кай ма­тэ­ры­яль­най ку­ль­ту­рай. Але гэ­ты прад­мет­ны свет пад­обны да апус­це­ла­ га го­ра­да Пры­пяць, у якім за­ха­ва­ла­ся га­рад­ская інфрас­трук­ту­ра, ды ня­ма лю­дзей. У ды­зай­не поль­скіх бан­кно­таў да­мі­ну­юць парт­рэ­ты ка­ра­лёў Рэ­чы Па­спа­лі­ тай, па­чы­на­ючы з кня­зя Меш­кі І і да дзея­чаў XVIII ста­год­дзя, у хра­на­ла­гіч­

Я

кас­ная па­зі­цыя ды­зай­ну ро­біц­ца пры­мет­най пра­явай ста­ну эка­но­мі­кі і па­лі­ты­кі кра­іны. Ды­зайн, як і спорт, фар­му­ецца ў меж­ах дзяр­жа­вы, але кан­ку­руе на між­на­род­ным рын­ку. Для раз­умен­ня і арты­ку­ля­цыі гэ­та­га ста­но­віш­ча най­бо­льш рэ­прэ­зен­та­тыў­ ным аказ­ва­ецца ме­ха­нізм па­ра­ўнан­ня: з тым, што бы­ло ў мі­ну­лым, і з ды­ зай­нам іншых кра­ін. У 2020 го­дзе ў руб­ры­цы In Design мы па­ра­ўноў­ва­лі пра­екты, да­ступ­ныя пуб­лі­цы з пры­чы­ны ма­са­ва­га рас­паў­сю­джан­ня, з ана­ла­гіч­ны­мі па тэ­ма­ ты­цы ды­зайн-пра­екта­мі ў іншых кра­інах: рэ­прэ­зен­та­цыя ве­тэ­ра­наў і вай­ скоў­цаў у са­цы­яль­най рэ­кла­ме ў Бе­ла­ру­сі і Ні­дэр­лан­дах; як рэ­алі­зу­ецца эка­ла­гіч­ны пад­ыход у ды­зай­не Гер­ма­ніі і Бе­ла­ру­сі; спо­са­бы ства­рэн­ня і распаўсюду на­цы­яна­ль­на­га брэн­ду праз фі­лар­мо­ніі і кампаніі вы­со­ка­тэх­ на­ла­гіч­най вы­твор­час­ці Пар­т­уга­ліі, Іта­ліі і Бе­ла­ру­сі; у якой сту­пе­ні рэ­алі­ зу­юцца пра­екты інклю­зіў­на­га ды­зай­ну, роў­на­га дос­ту­пу і тран­зі­тыў­нас­ці ў пуб­ліч­ных пра­сто­рах у Кі­таі, Ні­дэр­лан­дах і Бе­ла­ру­сі; акцэн­ты, што рас­ стаў­ля­юцца пры пра­вя­дзен­ні кон­кур­саў ды­зай­ну ў Еўра­пей­скім Са­юзе і ў Бе­ла­ру­сі (у ад­ным з арты­ку­лаў раз­гля­да­лі­ся лаў­рэ­аты кон­кур­саў кні­гі). Для бо­льш аб’ёмна­га ўяў­лен­ня пра бе­ла­рус­кі ды­зайн ці­ка­ва не то­ль­кі вы­ шук­ваць тэ­ма­тыч­ныя пад­абен­ствы з ды­зайн-пра­екта­мі іншых кра­ін, як мы гэ­та ра­бі­лі ле­тась, але і па­ра­ўноў­ваць акцэн­ты і пры­яры­тэ­ты ў ды­зай­не ў су­сед­ніх кра­інах ад­на­го рэ­гі­ёна, на­ко­ль­кі яны су­па­да­юць ці раз­ыхо­дзяц­ца ў ана­ла­гіч­ных ад­рэз­ках ча­су. Пры ўсіх ад­роз­нен­нях знеш­ніх пра­яў яны мо­гуць пе­ра­гу­кац­ца ад­но з ад­ным, а роз­нас­ці мо­гуць быць не менш кра­ са­моў­ны­мі за пад­абен­ствы.

«Мастацтва» № 1 (454)

най па­сля­доў­нас­ці па ме­ры ўзрас­тан­ня на­мі­на­лу бан­кно­ты. На ад­ва­рот­ным ба­ку ў кам­па­зі­цыі пе­ра­ва­жае аль­бо герб пан­ую­чай ды­нас­тыі, аль­бо архі­ тэк­тур­ны по­мнік, звя­за­ны з до­мам, які ца­руе. У ды­зай­не ўкра­інскіх бан­кно­таў пра­соч­ва­ецца пад­обная ло­гі­ка: на бан­к­ но­це на­мі­на­лам 1 грыў­на вы­яўле­ны Князь Кі­еўскі і На­ўга­род­скі Ула­дзі­мір, пры якім ад­бы­ло­ся хрыш­чэн­не Ру­сі, а на ад­ва­рот­ным ба­ку — Го­рад Ула­ дзі­мі­ра ў Кі­еве. І да­лей: чым бо­льш вы­со­кі на­мі­нал, тым бо­льш су­час­ны гіс­та­рыч­ны ці ку­ль­тур­ны дзеяч, што ад­ыграў важ­ную ро­лю ў ад­стой­ван­ні не­за­леж­нас­ці кра­іны. Эсто­нія, Лат­вія і Літ­ва пе­ра­йшлі на еўра ў 2011, 2014 і 2015 га­дах ад­ па­вед­на. Ды­зайн еўра­пей­скай ва­лю­ты ба­зу­ецца на архі­тэк­тур­ных сты­лях (антыч­ны, ра­ман­скі, га­тыч­ны, рэ­не­санс, ба­ро­ка і ра­ка­ко, эпо­ха шкла і ме­та­

Рэ­ц эн­з ія

лу, су­час­ны стыль): на вон­ка­вым ба­ку прад­стаў­ле­ны парт­ал, ува­ход ці акно, а на ад­ва­рот­ным — мост. Мост сім­ва­лі­зуе злу­чэн­не, а парт­ал — пе­ра­ход, ад­кры­тасць, па­свя­чэн­не. Ні­вод­ная з вы­яў не прад­стаў­ляе рэ­аль­ны по­мнік, а то­ль­кі агу­ль­ны воб­раз, ілюс­тра­цыю. На ку­пю­рах пры­сут­ні­ча­юць вы­явы Еўро­пы (мі­фа­ла­гіч­ны жа­но­чы пер­са­наж) у вы­гля­дзе ва­дзя­ных зна­каў. На ўсіх ма­не­тах, якія ма­юць ха­джэн­не ў Літ­ве, на рэ­вер­се пры­сут­ні­чае вы­ ява гер­ба Літ­вы — Ві­ці­са, Вер­шні­ка. На раб­ры ма­не­ты вар­тас­цю 2 еўра — над­піс на лі­тоў­скай «LAISVĖ, VIENYBĖ, GEROVĖ» — «Сва­бо­да, Адзін­ства, Пра­цві­тан­не». У 2018 го­дзе вы­пуш­ча­ная ма­не­та вар­тас­цю 2 еўра, на якой прад­стаў­ле­ны гер­бы Літ­вы, Лат­віі і Эсто­ніі, чые лё­сы цес­на пе­ра­пле­це­ныя апош­няе ста­год­дзе, і гэ­та сім­ва­ліч­на ад­люс­тра­ва­на на ма­не­це. На бе­ла­рус­кіх бан­кно­тах са­мым ма­ле­нь­кі­мі на­мі­на­лам, 5 руб­лёў, на знеш­ нім ба­ку прад­стаў­ле­на Бе­лая (Ка­мя­нец­кая) ве­жа, раз­меш­ча­ная ў Ка­мян­цы Брэс­цкай воб­лас­ці. А на ад­ва­рот­ным ба­ку — ка­лаж, пры­све­ча­ны пер­шым

49

сла­вян­скім па­се­ліш­чам: фраг­мент ску­ра­но­га по­яса, драў­ля­нае ко­ла, вы­ява ста­ра­жыт­на­га дзя­дзін­ца «Бя­рэс­це» (і асаб­лі­ва кі­да­юцца ў во­чы пус­тыя на­ паў­раз­бу­ра­ныя да­мы, без лю­дзей). Ло­гі­ка, ад­па­вед­на якой па ме­ры ўзрас­тан­ня на­мі­на­лу по­мні­кі ро­бяц­ца больш су­час­ны­мі, не за­ўсё­ды ўжы­ва­ецца. На знеш­нім ба­ку ку­пю­ры на­ мі­на­лам 20 руб­лёў раз­меш­ча­ны па­лац Ру­мян­ца­вых і Па­ске­ві­чаў у Го­ме­ лі, пом­нік архі­тэк­ту­ры XVIII ста­год­дзя, а на ад­ва­рот­ным ба­ку — ка­лаж з вы­явай Ту­раў­ска­га Еван­гел­ля і вы­ява ста­ра­жыт­на­га Ту­ра­ва, што на­ле­жаць да ХІ ста­год­дзя. На ку­пю­ры вар­тас­цю 50 руб­лёў вы­яўле­ны Мір­скі за­мак XVI ста­год­дзя, а на ад­ва­рот­ным ба­ку раз­меш­ча­ны ка­лаж, не мар­кі­ра­ва­ ны ні­які­мі ча­са­вы­мі рам­ка­мі: гэ­та ка­лаж з да­во­лі стэ­рэ­атып­ных атры­бу­ таў мас­тац­тва: пя­ро, аркуш, спі­са­ны ад ру­кі, лі­ра, лаў­ро­выя га­лі­ны, нот­ны стан (фраг­мент з шос­та­га так­та з «Раз­ві­тан­ня з Ра­дзі­май» Мі­ха­ла Кле­афа­са Агін­ска­га — 1794 год). На знеш­нім ба­ку ку­пю­ры на­мі­на­лам 200 руб­лёў — вы­ява Ма­гі­лёў­ска­га аб­лас­но­га мас­тац­ка­га му­зея імя Пят­ра Мас­лен­ні­ка­ва, бу­ды­нак яко­га па­бу­да­ва­ны ў сты­лі ма­дэрн у 1903—1914 га­дах, што зноў­ку збі­вае ло­гі­ку ад­па­вед­нас­ці хра­на­ло­гіі по­мні­каў і на­мі­на­лу ку­пюр. А ку­пю­ра на­мі­на­лам 500 руб­лёў прад­стаў­ляе На­цы­яна­ль­ную біб­лі­ятэ­ку Бе­ ла­ру­сі ў фор­ме бры­ль­янта, на ад­ва­рот­ным ба­ку — ка­лаж, пры­све­ча­ны тэ­ме лі­та­ра­ту­ры (пя­ро, чар­ні­лі­ца, ліст па­па­ра­ці...). Су­час­ная архі­тэк­ту­ра біб­лі­ятэ­ кі са шкла і ме­та­лу кан­трас­туе з атра­ман­там, пё­ра­мі і вок­лад­ка­мі кніг Янкі Ку­па­лы «Без­на­зоў­нае» і Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча «Вя­нок». Здзіў­ляе ад­сут­насць на гра­шах по­мні­каў, што ад­но­сяц­ца да са­вец­ка­га пе­ ры­яду, бо се­рыя бан­кнот 1999—2000 га­доў ра­бі­ла акцэнт ме­на­ві­та на са­ вец­кай спад­чы­не: з ча­тыр­нац­ца­ці бан­кно­таў на ва­сь­мі бы­лі прад­стаў­ле­ ныя по­мні­кі са­вец­кай архі­тэк­ту­ры (гіс­та­рыч­на гэ­та пе­ры­яд у 75 га­доў), на

дзвюх — га­рад­скія пан­ара­мы, на ча­ты­рох — да­рэ­ва­лю­цый­ная архі­тэк­ту­ра (пе­ры­яд па­ра­дку ты­ся­чы га­доў). Мо­жа пад­ацца, што ў на­цы­яна­ль­най ідэн­тыч­нас­ці ад­бы­лі­ся знач­ныя зру­ хі ў бок да­рэ­ва­лю­цый­най спад­чы­ны. Але ў свят­ле па­ра­ўнан­ня з па­пя­рэд­ ні­мі вы­пус­ка­мі гро­шай (1992, 1999) ро­біц­ца ясна: но­вы ды­зайн хут­чэй за­клі­ка­ны дыс­тан­цы­яваць ад па­пя­рэд­няй гіс­то­рыі ўспры­ман­не гро­шай па­сля дэ­на­мі­на­цыі. Пер­шы вы­пуск 1992 го­да, за якім за­ма­ца­ва­ла­ся на­зва «зай­чы­кі» і ў асно­ву яко­га лег­лі вы­явы жы­вёл, кан­трас­туе з дру­гім вы­пус­ кам 1994—2000 га­доў, амаль цал­кам пры­све­ча­ным са­вец­кай архі­тэк­ту­ ры, у той час як трэ­ці вы­пуск за­ся­ро­джа­ны на да­са­вец­кай архі­тэк­тур­най спад­чы­не. І гэ­тыя ра­ды­ка­ль­ныя па­ва­ро­ты ажыц­цяў­ля­юцца на фо­не ад­ной па­ста­янна пры­сут­най зна­ка­вай ад­сут­нас­ці — ад­сут­нас­ці дзяр­жаў­най сім­ во­лі­кі: гер­ба і / ці сця­га. Гіс­та­рыч­ная спад­чы­на вы­зна­чае ідэн­тыч­насць, сфар­ма­ва­ную ў мі­ну­лым. Дзяр­жаў­ная сім­во­лі­ка вы­зна­чае пра­сто­ру кан­сэн­су­су ў су­час­нас­ці. А бу­ду­ чы­ня ў су­час­нас­ці зда­бы­ва­ецца.

1. Польскі злоты, банкнота наміналам 10 злотых. На знешнім баку выяўлены князь Мешка І і сучасны герб Польшчы, на адваротным баку — дынар, сярэбраная манета, якая мела хаджэнне ў часы кіравання Мешкі ў 960—992 гг.

2. Украінская грыўна, банкнота наміналам 1 грыўна. На знешнім баку выяўлены князь Уладзімір Святаслававіч, князь Кіеўскі (978—1015) і Наўгародскі (969—978), і дзяржаўны герб сучаснай Украіны. На адваротным баку — Горад Уладзіміра ў Кіеве.

3. Беларускія банкноты наміналам 5, 20, 50, 200 і 500 рублёў. студзень, 2021

50

Рэ­ц эн­з ія

«Гэ­та ча­роў­ная ка­ляд­ная каз­ка!» — ме­на­ві­та так, за­хоп­ле­на, ацэ­нь­ва­юць гле­да­чы і слу­ха­чы но­вы спек­такль «Пі­но­кіа»: прэм’еру Вя­лі­кі тэ­атр Бе­ла­ру­сі па­ка­заў пры кан­цы снеж­ня. Опе­ру для дзя­цей, якую ня­мец­кая кам­па­зі­тар­ка Гло­рыя Бру­ні на­пі­са­ла па­ вод­ле каз­кі іта­ль­янска­га пі­сь­мен­ні­ка Кар­ла Ка­ло­дзі, ува­со­бі­ла на сцэ­не ма­ла­дая бе­ла­рус­кая рэ­жы­сёр­ка На­тал­ля Ба­ра­ноў­ская. У па­ста­но­вач­ную гру­пу ўва­хо­ дзі­лі так­са­ма ды­ры­жор Ула­дзі­мір Аб­адок, мас­тач­ка Лю­боў Сі­дзе­ль­ні­ка­ва, ха­рэ­ограф Сяр­гей Мі­кель. У спек­так­лі за­ня­тыя са­ліс­ты тэ­атра і вы­ха­ван­цы Дзі­ця­ча­га тэ­атра-сту­дыі. Ка­ця­ры­на Га­лаў­лё­ва (Фея).

Фо­та Мі­ха­іла Не­сце­ра­ва

• У Мін­ску га­зе­ту « Ку­л ь­т у­ра » мож­на на­быць у на­ступ­ных пун­ктах: Кра­мы «Бел­друк»: падзем­ны пе­ра­ход ст.м. «Пят­ роў­шчы­на»; падзем­ны пе­ра­ход ст.м. «Плош­ча Пе­ра­мо­гі»; пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 44; ву­лі­ца Ва­ла­дар­ска­га, 16. Кі­ёскі «Бел­друк»: ст.м. «Ня­мі­га»; ву­лі­ца Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча; пра­ спект Пе­ра­мож­цаў, 5; ву­лі­ца Раб­ко­раў­ская, 17; пра­спект Не­ за­леж­нас­ці, 68В; ву­лі­ца Ла­бан­ка, 2.

• Каб на­быць ча­со­піс « Мас­тац­т ва », звяр­тай­це­ся, ка­лі лас­ ка, у кні­гар­ні «Гло­бус» і кра­мы «Бел­друк» на пра­спек­це Не­ за­леж­нас­ці, 44, 74, 98, на пра­спек­це Пе­ра­мож­цаў, 5, на ву­лі­ цы Кар­ла Мар­кса, 38, на ву­лі­цы Сур­га­на­ва, 17, у падзем­ным пе­ра­хо­дзе на плош­чы Пе­ра­мо­гі і мет­ро «Пят­роў­шчы­на». падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці.

issn 0208-2551