MASTACTVA Magazine 2/2021

2 /2021

люты

• «Трамвай» на авансцэне • Анатоль Дудкін. Артыст і фатограф • Два майстры. Леанід Шчамялёў, Барыс Забораў

16+

Выстава «Давід Якерсон. Скульптура. Графіка» зладжаная ў Нацыянальным мастацкім музеі сумесна з Віцебскім абласным краязнаўчым музеем і прымеркаваная да 125-годдзя з дня нараджэння сябра УНОВІСа, вядомага супрэматыста — скульптара і графіка.

Давід Якерсон. Абісінка. Дрэва. 1930-я. З калекцыі Віцебскага абласнога краязнаўчага музея. Фота Сяргея Ждановіча. «Мастацтва» № 2 (455)

­ ­

­

­

і­ е.

­

­ я­

.­

­ я­

е­

­

.

3

Зм ест

мастацтва № 2 (455) Люты 2021

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Ха­рэ­агра­фія

Слоў­нік 2 • Сло­вы лю­та­га In Memoriam 4 • Пёт­ра Ва­сі­леў­скі ЛЕ­АНІД ШЧА­ МЯ­ЛЁЎ. ЖЫЦЬ СЁН­НЯШ­НІМ ДНЁМ, ДБАЦЬ ПРА ЗА­ЎТРАШ­НІ 6 • Але­ся Бе­ля­вец БА­РЫС ЗА­БО­РАЎ. Не­пап­раў­ная адзі­но­та На­шы за­меж­ні­кі 8 • Але­ся Бе­ля­вец РА­МАН ТРА­ЦЮК. БЕР­ГА­МОТ І ІНШЫЯ СУБ­СТАН­ЦЫІ Рэ­цэн­зія 12 • Лю­боў Гаў­ры­люк АНТЫ­МІ­ФЫ «Фа­та-Мар­га­на» Аляк­сан­дра Не­кра­ шэ­ві­ча ў га­ле­рэі «Арт-Бе­ла­русь» Гу­тар­кі на вы­ста­ве 14 • КАР­ЦІ­НА ВЫ­РА­ШЫЦЬ СА­МА «Blend of Times» Ге­на­дзя Ко­зе­ла ў га­ле­рэі «DK» Ку­ль­тур­ны пласт 16 • Надзея Уса­ва ВУЧ­НІ ФЕР­ДЫ­ НАН­ДА РУШ­ЧЫ­ЦА З БЕ­ЛА­РУ­СІ

У гры­мёр­цы 30 • Во­ль­га Са­віц­кая НЕ ІЛЮ­ЗІЯ, А ВЫ­РА­ТА­ВА­ЛЬ­НАЯ ПРЫ­ГА­ЖОСЦЬ Ба­ле­ры­на Ка­ця­ры­на Алей­нік Рэ­цэн­зія 34 • Тац­ця­на Ра­та­бы­льс­кая УЛА­ДА, КРОЎ І БЯС­СОН­НЕ «Мак­бэт» у Тэ­атры тан­ца Пі­ны Баўш Тэ­атр рэ­цэн­зія 38 • На­стас­ся Пан­кра­та­ва НА АД­ЛЕГ­ЛАС­ЦІ ТРАМ­ВАЙ­НА­ГА ПРЫ­ПЫН­КУ «Трам­вай “Жа­дан­не”» ў На­цы­яна­ль­ ным тэ­атры імя Мак­сі­ма Гор­ка­га Тэма 40 • Жа­на Лаш­ке­віч ІСПЫТ НА АЛЬТЭРНАТЫЎНАСЦЬ Да 30-годдзя з часу ўтварэння Альтэрнатыўнага тэатра Служ­бо­вы ўва­ход 43 • Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

16

40 12 Му­зы­ка Агляд 22 • Надзея Бун­цэ­віч ПА­МЯЦЬ, МУ­ЗЫ­КА, ЗОР­КІ Пра­ект «Жоў­тыя зор­кі» ў Бе­ла­рус­ кай дзяр­жаў­най фі­лар­мо­ніі Ку­ль­тур­ны пласт 26 • Во­ль­га Бры­лон АНА­ТОЛЬ ДУД­ КІН. НА­СУ­ПЕ­РАК ЗА­КО­НАМ ФІ­ЗІ­КІ З гіс­то­рыі бе­ла­рус­кай эстра­ды 29 • Аса­біс­ты ка­бі­нет Дзміт­рыя Пад­бя­рэз­ска­га © «Мас­тац­тва», 2021.

Кі­но Агляд 44 • Антон Сі­да­рэн­ка Ратэрдам -2021: Жыве Эксперымент!..

50-ы міжнародны кінафестываль у Нідэрландах In Design 48 • Ала Пі­га­льс­кая АВАН­ГАРД І СПРО­БА АД­СТОЙ­ВАЦЬ СВАЕ АБ­МЕ­ЖА­ВАН­НІ Ці вар­та раз­гля­даць бе­ла­рус­кі аван­гард у кан­тэк­сце поль­ска­га і ўкра­інска­га?

1

За­сна­ва­ль­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­да­вец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва» Дырэктарка Ірына Аляксееўна Слабодзіч Першая намесніца дырэктаркі Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын­ская, Жа­на Лаш­ке­віч, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­нец, вёр­стка: акса­на кар­та­шо­ва. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 15.02.2021. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 472. Заказ 0250. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

SUMMARY The second and the last winter Mastactva issue of February 2021 greets its readers with the VISUAL ARTS section. It opens with the Glossary rubric, which comprises all the words from the art sphere topical in this month (February Words, p. 2). The sad occasional rubric In Memoriam, regrettably, contains as many as two articles. Leanid Schamialiow is commemorated by Piotra Vasilewski (To Live in the Present and Care about the Future, p. 4), and Alesia Bieliaviets remembers Barys Zaboraw (Barys Zaboraw. Irreparable Loneliness, p. 6). Raman Tratsiuk, with Alesia Bieliaviets’ helping hand, has become this month’s hero of Our Foreigners rubric (Raman Tratsiuk. Bergamot and other Substances, p. 8). The only Critique in February is special: Liubow Gawryliuk discusses Aliaxander Niekrashevich’s exhibition “Fata Morgana” at the Art-Belarus Gallery (Antimyths, p. 12), and Genadz Kozel took part in the Talks at the Exhibition dedicated to his “Blend of Times” at the DK Gallery (The Picture Will Decide for Itself, p. 14). The last publication in the section is a substantial Cultural Layer: Nadzieya Usava continues introducing Belarusians and all those longing for knowledge of art to Ferdinand Ruszczyc’s heritage — this time through his Belarusian pupils’ art (Ferdinand Ruszczyc’s Pupils from Belarus, p. 16).

The MUSIC section in February begins with Nadzieya Buntsevich’s Review: the music critic visited the “Yellow Stars” project at the Belarusian State Philharmonic and is prepared to give a detailed account of it (Memory, Music, Stars, p. 22). Volha Brylon filled the musical Cultural Layer with reminiscences about an outstanding person Anatol Dudkin — a legend of the Belarusian show business (Anatol Dudkin. Against the Laws of Physics, p. 26). Dzmitry Padbiarezski’s Personal Study can be found on page 29.

The February CHOREOGRAPHY section offers to see what is happening in the Dressing-room of the ballet dancer Katsiaryna Aleynik (Not Illusion but Salutary Beauty, p. 30), and from Tattsiana Ratabylskaya, our author from Germany, we have a Critique of Macbeth at the Pina Bausch Theatre (Power, Blood and Insomnia, p. 34).

The THEATRE section, as usual, contains noteworthy materials. The Reviews and Critiques in the world of theatre art in the ungenerous and unpredictable February include the following: Nastassia Pankratava comments upon The Streetcar Named Desire at the Maxim Gorky National Theatre (A Tram Stop Away, p. 38), and Zhana Lashkievich describes the Alternative Theatre (p. 40). At the end of the set, traditionally, we take a glimpse Through the Service Entrance (Viergunow’s Theatre Anecdotes, p. 43).

In the CINEMA section, Anton Sidarenka offers a Review of the International Film Festival in Rotterdam (p. 44).

The concluding IN DESIGN is rubric about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus. In February, Ala Pigalskaya puts a question: does it make sense to consider the Belarusian avant-garde in the context of the Polish and the Ukrainian avant-garde? (The Avant-garde and an Attempt at Defending One’s Bounds, p. 48). На першай старонцы вокладкі: Таццяна Радзівілка. Сцэна. Алей. 2016. люты, 2021

2

Ві ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Слоў­н і к

Сло­вы лютага Лю­боў Гаў­ры­люк

lumbung Гэ­та­га сло­ва да мі­ну­ла­га го­да мы не ве­да­лі. Але ака­за­ла­ся, што на­ўрад ці для ўся­го све­ту ёсць не­шта бо­льш акту­аль­нае, а для Бе­ла­ру­сі — да­клад­на. lumbung — гэ­та пра са­лі­дар­насць, пра тое, які­мі ця­пер бу­дуць мас­тац­тва, мас­так і яго пра­кты­ка. І яшчэ гэ­та ўжо аб­веш­ча­ная тэ­ма documenta 15 у Ка­сэ­лі. Ку­ ра­тар­ская ка­ман­да ёсць: гэ­та ruangrupa з Інда­не­зіі, і пра­цуе яна па­куль анлайн. documenta 15 про­йдзе ў 2022-м, ка­лі на­ступ­ствы пан­дэ­міі не бу­дуць раз­бу­ра­ль­ны­мі для між­на­род­ных афлайн-кан­так­таў. Пяць га­доў рых­ту­ецца са­мая вос­трая, тэн­дэн­цый­ная і спрэч­ная вы­ста­ва. І да гэ­та­га ча­су бе­ла­ру­сы ў ёй пра­ктыч­на не ўдзе­ль­ні­ча­лі. Ка­лі не лі­чыць ма­ле­нь­кі кан­цэп­ту­аль­ны кра­явід Ула­дзіс­ла­ва Стрэ­мін­ска­ га і кні­гу Свят­ла­ны Алек­сі­евіч, ад­ну ся­род ты­сяч кніг у пра­екце бра­зі­льс­кай мас­тач­кі Мар­ты Мі­ну­хін «Па­рфе­нон кніг», у 2017-м (поль­скі ку­ра­тар Ад­ам Шым­чык). Ве­ль­мі спа­дзя­юся, што не­йкі фраг­мен­ тар­ны ўдзел іншых аўта­раў быў у мі­ну­лыя га­ды. Але! Са­мы час рых­та­вац­ца — ужо ця­пер! Ана­лі­за­ваць і збі­раць рэ­сур­сы: твор­чыя, ма­ра­ль­ныя, арга­ні­за­цый­ныя, фі­нан­са­выя. Ку­ра­та­ры documenta за­ўсё­ды ад­гле­джва­юць мак­сі­ма­ль­на вя­лі­кую ко­ль­касць мас­та­коў мак­сі­ма­ль­на шы­ро­ка­га ко­ла пра­ктык на ўсіх кан­ты­нен­тах: звяз­ва­юцца з інсты­ту­цы­ямі, не­за­леж­ны­мі ку­ра­та­ра­мі і іні­цы­яты­ва­мі. lumbung да­слоў­на пе­ра­кла­да­ецца як «ры­са­вы са­рай». У гра­мад­скім, актыў­ным і надзей­ным раз­умен­ні гэ­та­га сло­ва. Ці не на­ша гэ­та та­ла­ка? Што яшчэ мо­жа быць блі­жэй?

А

Анлайн-про­да­жы Вяр­та­ецца ў актыў­ную фа­зу «123» — пяш­чот­на лю­бі­мая і ад­мет­ная ФБ-су­пол­ка, дзе «ўза­ема­дзей­ні­ча­ юць мас­та­кі, ка­лек­цы­яне­ры і ама­та­ры мас­тац­тва». Лет­не-во­се­ньс­кі пе­ра­пы­нак мі­нуў, зноў з’яў­ля­юцца пуб­лі­ка­цыі і про­да­жы, ка­мен­та­ры і надзея на но­вы ўсплёск ці­ка­вас­ці. З та­ко­га ўсплёс­ку, а па­вод­ле ства­ра­ль­ні­ка і ма­дэ­ра­та­ра «123» Ва­сі­ля Ма­та­лян­ца — «са шква­лу», су­пол­ ка па­ча­ла пра­ца­ваць 14 мая 2020 го­да. Гэ­та быў сап­раў­дны азарт, штод­ня да­да­ва­ла­ся да ста ўдзе­ль­ ні­каў, мас­та­кі за­пра­ша­лі ад­но ад­на­го, зна­ёмых, усіх, хто ці­ка­віц­ца мас­тац­твам. Су­по­ль­насць пра­яві­ла са­лі­дар­насць, гру­па рас­ла як снеж­ны ком. Пуб­ліч­ныя па­куп­кі ста­на­ві­лі­ся пер­фор­ман­са­мі, вя­сё­лы­мі і ўдзяч­ны­мі. «Мастацтва» № 2 (455)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Сл оў н­ ік

3

Але ўтры­маць та­кі ўзро­вень уцяг­ну­тас­ці бы­ло скла­да­на, а ў жніў­ні па­вод­ле ра­шэн­ня Ва­сі­ля па­ча­ла­ся па­ўза. Азарт змя­ніў­ся шты­лем. На сён­няш­ні дзень у гру­пе 4800 ча­ла­век, ка­ля 1100 ра­бот прад­адзе­ на — бо­льш да­клад­на ад­са­чыць не­маг­чы­ма. Я па­пра­сі­ла Ва­сі­ля Ма­та­лян­ца аца­ніць вы­ні­кі па­ўгод­дзя. «Буй­ныя па­куп­ні­кі су­час­на­га бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ў асноў­ным не бе­ла­рус­кія ка­лек­цы­яне­ры — адзін з Літ­вы, пя­цё­ра рас­іян, адзін ня­мец­кі ка­ле­га. Про­да­жы ідуць хва­ля­мі, для гэ­та­га пра­цэ­су ве­ль­мі важ­на, каб бы­ло да­стат­ко­ва пра­па­ноў. Умоў­на, ка­лі на ма­дэ­ра­цыю па­сту­пае ка­ля 100 ра­бот у дзень, у на­вед­ва­ль­ні­каў з’яў­ля­ецца маг­чы­масць уба­чыць шмат, вы­бі­раць, ду­маць. Гру­па робіцца і па­він­на быць мес­цам, дзе ў гэ­тую плынь мож­на па­гру­зіц­ца. Та­ды і про­да­жы бу­дуць рас­ці, і ўсё гэ­та ста­но­віц­ца рын­ка­вы­мі ад­но­сі­на­мі. Спа­дзя­юся, што ў но­вым го­дзе за­ці­каў­ле­ных удзе­ль­ні­каў бу­дзе бо­льш, і кош­ты вы­рас­туць — спа­чат­ку яны бы­лі зу­сім ніз­кі­мі. Ця­пер ха­це­ла­ся б бо­ль­шай актыў­нас­ці. Мы па­спра­бу­ем ства­рыць у гру­пе маг­чы­масць па­зна­ёміц­ца з парт­фо­ліа аўта­раў. Ні­ко­лі не ста­яла за­да­ча ацэн­кі ра­бот з пун­кту гле­джан­ня якас­ці — я про­ста пра­шу мас­та­коў уваж­лі­ва гля­дзець стуж­ку, так мож­на ўба­чыць ўзро­вень ка­лег. Мы не бя­ром то­ль­кі су­пер­са­ лон­ныя, дэ­ка­ра­тыў­ныя рэ­чы. Упэў­не­ны, што ў кож­на­га ёсць антрэ­со­лі і не­ра­заб­ра­ныя тэч­кі, якія склад­ ва­лі­ся дзе­ся­ці­год­дзя­мі. Шмат ча­го не вы­стаў­ля­ла­ся ра­ней, у не­йкім сэн­се гэ­та андэг­раўнд, і нам яго ця­пер не ха­пае. Вось тыя на­паў­за­бы­тыя тэч­кі трэ­ба пе­ра­гле­дзець — на гэ­та ра­бі­ла­ся стаў­ка. І ў вы­ні­ку мно­гія ра­бо­ты мі­ну­лых га­доў па­спя­хо­ва прад­ава­лі­ся». Па­вод­ле інфар­ма­цыі artonist.org, ся­рэд­няя ца­на за гра­фіч­ную пра­цу скла­да­ла 45 руб­лёў (15 еўра), жы­ва­піс­ную — 250 руб­лёў (78 еўра). Фа­таг­ра­фіч­ны ад­бі­так руч­но­га дру­ку ацэ­нь­ваў­ся ка­ля 185 руб­лёў (58 еўра). Не­да­пуш­ча­ль­на ніз­кія цэ­ны! Ужо ця­пер вер­хняя мя­жа пад­ня­ла­ся да 800 руб­лёў і вы­шэй. У про­да­жах удзе­ль­ні­ча­лі ка­ля 250 мас­та­коў, ка­ля 3700 пуб­лі­ка­цый бы­лі ад­обра­ныя. Па ўмо­вах гру­пы збі­ра­ецца ка­лек­цыя, і ў пер­спек­ты­ве яе мож­на бу­дзе па­ка­заць як вы­ста­вач­ны пра­ект. Але пла­наў раз­ві­ваць біз­нэс, у ад­роз­нен­не ад укра­інскіх і рас­ійскіх ка­лег, у бе­ла­рус­кай «123» не бы­ло. Пер­ша­па­чат­ко­ва бы­ла ідэя су­по­ль­нас­ці пад­тры­маць ад­но ад­на­го ў год пан­дэ­міі: пры про­да­жы трох ра­бот ад­ну аўтар куп­ляў тут жа, у су­пол­цы. Ідэя лу­на­ла ў па­вет­ры, афор­мі­ла­ся дзя­ку­ючы ве­лі­зар­най пра­цы Ва­сі­ля, і су­пол­ка вы­ка­на­ла гэ­тую за­да­чу — са­лі­дар­на і з энту­зі­язмам, пра якія ка­жуць лі­та­ра­ль­на ўсе мас­та­кі. Спа­дзя­юся, што з ча­сам з’я­вяц­ца но­выя інстру­мен­ты для арт-біз­нэ­су, па­ко­ль­кі вы­клі­кі для мас­тац­тва, для мас­та­коў не ста­но­вяц­ца мен­шы­мі. У пэў­ным сэн­се стуж­ка па­каз­вае вы­зна­ча­ны пласт су­час­на­га мас­тац­тва. З вя­до­мых аўта­раў — Ігар Ці­шын, Жан­на Ка­пус­ні­ка­ва, Андрэй Ба­са­лы­га, Во­ль­га Ні­кі­шы­на, Мі­ха­іл Гу­лін, Анта­ні­на Сла­бод­чы­ка­ва, Ула­дзі­мір Па­рфя­нок, Мі­ха­іл Шу­мі­лін, Кан­стан­цін Се­лі­ха­наў, Тац­ця­на Ра­дзі­віл­ка, На­тал­ля За­лоз­ная. З но­вых імё­наў — Аляк­сандр Сон, Ула­дзі­мір Са­ка­лоў­скі, Андрэй Лог­він, На­стас­ся Рык-Ган­ча­ро­ва, Ка­ця­ ры­на Ган­ча­рук, Ксі­ша Анге­ла­ва, Ра­ман Аксё­наў, Яўген Шад­ко. І гэ­та сап­раў­ды не ўсё.

Не­пра­моў­ле­насць

1. Ула­дзіс­лаў Стрэ­мін­скі. Afterimage of light. Кра­явід. Алей. 1949.

2. Мак­сім Шу­мі­лін. Му­зы­ка хва­ляў. Фа­таг­ра­фія. Жэ­ла­ці­ на-срэб­ра­ны ад­бі­так, та­ні­ра­ван­не. 2009.

3. Яўген Шад­ко. Самыя цёмныя сакрэты. Алей. 2020.

Жы­ва­піс Яўге­на Шад­ко апош­нім ча­сам мож­на ўба­чыць і ў мод­най ка­вяр­ні, і ў Па­ла­цы мас­тац­тва. Але га­ле­рэя А&V па­ка­за­ла цэ­лую вы­ста­ву, з до­сыць плас­тыч­най кан­цэп­цы­яй «ча­су па­ўзмро­ку пе­рад сві­тан­ нем». Гэ­та «Daybreak/Сві­та­нак». Але я б скан­цэн­тра­ва­ла­ся не на ча­се, а на ма­ла­дых ге­ро­ях ма­ла­до­га мас­та­ка. Мне ўяў­ля­ецца, што «сві­та­нак» — гэ­та ме­та­фа­ра ка­лек­тыў­на­га, хоць і ўмоў­на­га аўта­пар­трэ­та па­ка­лен­ня Z. Гэ­та лю­дзі но­ва­га ста­год­дзя: на­ша агу­ль­ная бу­ду­чы­ня на­сту­пі­ла, не то­ль­кі інфар­ма­цый­ная, але і digitalрэ­аль­насць ві­да­воч­ныя. А што, акра­мя ліч­ба­вай за­леж­нас­ці юна­коў, мы ба­чым? У іх, бяс­спрэч­на, ня­ма аўта­ры­тэ­таў, ім чу­жыя іе­рар­хіч­ныя ад­но­сі­ны, але да­клад­на ёсць энер­гія і па­тэн­цы­ял. Ёсць ад­асоб­ле­ насць і ў той жа час эмпа­тыя, шчы­расць і ад­чу­ван­не ўраз­лі­вас­ці. З ад­на­го бо­ку, га­тоў­насць ра­та­ваць свет ад клі­ма­тыч­ных змя­нен­няў і за­ліш­ня­га спа­жы­ван­ня, з дру­го­га — актыў­насць у мед­ыя­ася­род­дзі ды ілю­зія рэ­аль­ных ста­сун­каў. Пра­га адзі­но­ты пры раз­бу­рэн­ні ку­ль­ту­ры пры­ват­нас­ці і по­ўным ліч­ба­вым кан­тро­лі. Яны жы­вуць у ста­не ня­выз­на­ча­нас­ці, не­маг­чы­мас­ці бу­да­ваць пла­ны, скла­да­ныя інтэ­лек­ту­аль­ ныя ма­дэ­лі і, ад­па­вед­на, у не­абход­нас­ці па­ста­янна пад­ла­джвац­ца пад хут­кія пе­ра­ме­ны. Мас­тац­кае пі­сь­мо Яўге­на Шад­ко са зна­ро­чыс­тай ця­ку­час­цю лі­ній, ко­ле­раў і як бы ня­скон­ча­нас­цю прад’­яўляе нам стан ме­на­ві­та гэ­тай не­пра­моў­ле­нас­ці ге­ро­яў. Мя­не тур­буе ў гэ­тым кан­тэк­сце пра­бле­ма мо­вы. Мо­ва, з да­па­мо­гай якой не­ка­ль­кі па­ка­лен­няў, асоб­ныя ку­ль­ту­ры і суб­ку­ль­ту­ры маг­лі б да­маў­ляц­ца, усё ж та­кі па­трэб­ная. Па­він­на аб­наў­ляц­ца ка­му­ні­ка­цыя і яе ка­на­лы, інакш уся тры­яда X, Y і Z раз­гу­біць шан­цы на раз­умен­не. Раз­гу­біць раз­на­стай­насць дыс­кур­саў і на­ра­ты­ваў, ве­ды і гу­ма­ні­тар­ныя каш­тоў­нас­ці, ка­лі гэ­тыя каш­тоў­нас­ці і су­вя­зі ў гра­мад­стве існу­юць, не­за­леж­на ад са­цы­яль­най стра­ты іх но­сь­бі­таў. Су­час­нае мас­тац­тва, пад­обна, вы­сту­пае гэ­тым ка­на­лам ка­му­ні­ка­цыі, ства­ра­ючы мас­тац­кую сап­раў­днасць. Бо­льш зра­зу­ме­лую і жы­ва ад­чу­ва­ль­ную, чым да­ку­ мен­та­ль­ная, але і бо­льш тры­вож­ную, па­ко­ль­кі ўклю­чае ўяў­лен­не гле­да­ча. У парт­рэ­ты Яўге­на Шад­ко ўгля­да­юцца, ад іх ча­ка­юць вы­каз­ван­ня і яснас­ці, якіх ня­ма або па­куль ня­ма. Ім ня­ма ад­куль уз­яцца. Та­му «сві­та­нак» для ге­ро­яў як пер­спек­ты­ва быў бы ве­ль­мі па­жа­да­ны.

люты, 2021

4

Рэ­ц эн­з ія

У арты­ку­ле вы­ка­рыс­та­ны тво­ры Ле­ані­да Шча­мя­лё­ва з апош­няй пры­жыц­цё­вай вы­ста­вы «Зі­ма за акном».

Пёт­ра Ва­сі­леў­скі

Ле­анід Шча­мя­лёў. Жыць сён­няш­нім днём, дбаць пра за­ўтраш­ні 14 сту­дзе­ня па­йшоў з жыц­ця Ле­анід Шча­мя­лёў. Менш чым праз ме­сяц яму му­сі­ла споў­ніц­ца 98 год. Смерць за­ўжды дра­ма, у якім бы ўзрос­це ча­ла­век ні па­кі­даў гэ­ты свет. Але да­зво­лю са­бе мер­ка­ван­не, што та­кое доў­гае жыц­цё пры за­ха­ван­ні да апош­ніх дзён ясна­га роз­уму і твор­ча­га імпэ­ту, хай на­ват пры на­яўнас­ці цяж­кай хва­ро­бы, — бо­нус ад Бо­га. Бо­ль­ шасць хлоп­цаў яго­на­га па­ка­лен­ня не зве­да­лі про­ста­га ча­ла­ве­ча­га шчас­ ця — да­сяг­нуць ста­лас­ці, з лёг­кім су­мам азір­нуц­ца на ма­ла­досць і па­шка­ да­ваць пра яе не­паў­тор­насць, на­ра­дзіць і вы­ха­ваць дзя­цей, па­ра­да­вац­ца ўну­кам...

Я

час­та згад­ваю сло­вы Аляк­сан­дра Кіш­чан­ кі, бліз­ка­га сяб­ра Ле­ані­да Шча­мя­лё­ва, які пра­йшоў вай­ну. Аляк­сандр Мі­хай­ла­віч ка­заў, што Шча­мя­лёў і Са­віц­кі па­вод­ле, так бы мо­віць, за­ко­наў жан­ру не па­він­ны бы­лі стаць мас­ та­ка­мі. Бо ва­енны экс­трым вы­ма­гае ад ча­ла­ве­ка якас­цей, якія ў мас­тац­тве за­мі­на­юць, а мо і ўво­ гу­ле не­су­мяш­ча­ль­ныя з твор­час­цю. Як па мне, дык яно не зу­сім так, але каб ча­ла­век з ва­енным

«Мастацтва» № 2 (455)

дос­ве­дам стаў мас­та­ком, чыя твор­часць мае стрыж­нем апан­та­нае жыц­ця­люб­ства, а ме­на­ві­та так бы­ло ў Ле­ані­да Шча­мя­лё­ва, — гэ­та сап­раў­ ды не­шта ня­звык­лае. Тут ён анты­под Мі­ха­іла Са­віц­ка­га, мас­та­ка змроч­на­га мі­лі­та­ры­за­ва­на­га рэ­аліз­му. Ле­анід Дзміт­ры­евіч за ва­енныя ўспа­мі­ны не тры­маў­ся, жыў на­поў­ні­цу бя­гу­чым днём. Пры­ нам­сі вон­ка­ва вы­гля­да­ла так.

Ко­рат­ка на­га­даю фак­ты бі­ягра­фіі мэт­ра. На­ ра­дзіў­ся ў 1923 го­дзе ў Ві­цеб­ску. У ча­се вай­ны слу­жыў у ка­ва­ле­рыі. Быў цяж­ка па­ра­не­ны. Рас­па­вя­даў, што здо­ль­насць да ма­ля­ван­ня ад­чуў яшчэ на фрон­це, але та­лент свой быў вы­му­ша­ны ха­ваць. Бо су­тык­нуў­ся з тым, што, ка­лі вы­па­дае ад­па­чы­нак, усе ад­сы­па­юцца, сіл на­бі­ра­юцца, а яму да­во­дзіц­ца не­шта ма­ля­ваць па за­мо­ве ка­ман­дзі­ра. Дру­гая сус­вет­ная бы­ла «ле­бя­дзі­ным спе­вам» кон­ні­цы, апош­няй вай­ною, дзе гэ­ты род вой­скаў ад­ыгры­ваў не­йкую ро­лю. З ва­еннай ма­ла­дос­ці пры­йшло ў яго­ную твор­часць за­хап­лен­не ко­нь­мі як да­ска­на­лым тво­рам пры­ро­ды. Ко­ні час­та з’яўля­лі­ся ў яго­ных кар­ці­нах, пры­чым бы­лі пер­са­ на­жа­мі не менш важ­ны­мі, чым лю­дзі. Ён і сю­жэ­ты вы­бі­раў та­кія, каб мож­на бы­ло ка­ня на­ма­ля­ваць. Ко­ні ба­явыя, ра­бо­чыя ці спар­тыў­ ныя — пры­нцы­по­ва­га зна­чэн­ня не ме­ла. Мас­та­ку бы­ла да­спа­до­бы «апа­лі­тыч­насць» гэ­тай жы­вё­лы ў спа­лу­чэн­ні з яе «ача­ла­ве­чан­нем» у на­шай свя­до­мас­ці. По­чырк Шча­мялё­ва па­зна­еш ад­ра­зу, і ўжо ад­но гэ­та мож­на лі­чыць вы­дат­ным твор­чым да­сяг­нен­ нем. Вон­ка­вае ў яго сут­нас­нае, а фор­ма — змест. Я не лі­чу за­ган­най тую ака­ліч­насць, што пры ства­рэн­ні парт­рэ­таў Шча­мя­лёў не па­глыб­ляў­ся ў не­тры псі­ха­ла­гіз­му, а ў сю­жэт­ных кар­ці­нах па­збя­ гаў вод­гул­ля са­цы­яль­ных ка­лі­зій. Яго­ныя парт­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / In M emor ia m рэ­ты — гэ­та не акцэнт на во­чы і ру­кі, як пры­ня­та ў кла­січ­ным ка­но­не. Воб­раз у знач­най сту­пе­ні ства­рае вон­ка­вае ата­чэн­не, дэ­та­лі інтэр’еру ці кра­яві­ду. «Эскіз­насць» по­чыр­ку, што атрым­лі­ва­ ецца праз вы­ка­рыс­тан­не мас­ты­хі­ну, не да­зва­ляе за­ся­ро­джвац­ца на дра­бя­зе. Мас­так, улас­на ка­жу­чы, не ча­ла­ве­ка кан­крэт­на­га ма­люе, а за­ на­тоў­вае на па­лат­не сваё ўра­жан­не ад яго, якое мо­жа быць ве­ль­мі да­лё­кім ад фа­таг­ра­фіч­най вы­явы ў па­шпар­це. Спро­бы Ле­ані­да Шча­мя­лё­ва ра­біць не­шта ў рам­ках ідэ­ала­гіч­ных ка­но­наў ці гіс­та­рыч­ных кан­цэп­цый не бы­лі па­спя­хо­вы­ мі. Ад­чу­ва­ла­ся, што хоць як гра­ма­дзя­нін сва­ёй кра­іны мас­так ша­нуе яе гіс­то­рыю, не­абы­яка­вы да рэ­ча­існас­ці, але па­фас­най ры­то­ры­кі сац­рэ­ аліз­му не пры­мае яго­ная на­ту­ра. Як у не­ка­то­рых арга­нізм аб­са­лют­на не пры­мае алка­го­лю, на­ват эліт­на­га. У гэ­тым ён быў пад­обным да мас­та­коў бал­тый­скіх кра­ін. Тыя так­са­ма, каб тра­піць у экс­па­зі­цыі ўсе­са­юзных вы­стаў, вы­му­ша­на ма­ля­ ва­лі пра­ва­ды­ра, але не­як без імпэ­ту. І, як Ле­анід Шча­мя­лёў, твор­ча за­ся­ро­джва­лі­ся на рэ­алі­ях вон­ка­ва сціп­ла­га, але ўнут­ра­на на­сы­ча­на­га звы­ чай­на­га ча­ла­ве­ча­га жыц­ця. Ка­лі шчы­ра, дык і бе­ла­руш­чы­на, як яна трак­та­ ва­ла­ся ў 1970-я і 1980-я мас­та­ка­мі гіс­то­ры­ка-

этнаг­ра­фіч­на­га на­прам­ку, Ле­ані­ду Шча­мя­лё­ву не па­са­ва­ла. Аб­са­лют­на шчы­рым ён быў, ка­лі звяр­таў­ся да аса­біс­та пе­ра­жы­та­га — да ва­еннай тэ­мы. Яго­нае «Маё на­ра­джэн­не», «На­ва­ль­ні­ ца. 22 чэр­ве­ня 1941 го­да», «Тры­во­га», «Пер­шы дзень мі­ру» ўяў­ля­юць ад­бі­так дра­ма­тыч­ных падзей праз пры­зму муд­ра­га жыц­цё­ва­га дос­ве­ ду. Камп’ютар на­шай па­мя­ці так пе­ра­пам­поў­вае інфар­ма­цыю, каб страш­нае і брыд­кае сы­хо­дзі­ла на да­лё­кую пе­ры­фе­рыю свя­до­мас­ці, а бо­льшменш пры­ма­ль­нае бы­ло ў дос­ту­пе па пер­шым клі­ку і на­бы­ва­ла з ча­сам свет­лыя фар­бы на­ сталь­­гіі. Так бы­ло ў Ле­ані­да Шча­мя­лё­ва з вай­ ною, якая пры ўсім тым, што яна з ся­бе ўяў­ляе, бы­ла для мас­та­ка ча­сам ма­ла­дос­ці і са­ма­сцвяр­ джэн­ня як асо­бы. Тут зноў на­га­даю, што ён су­цэ­ль­ны анты­под Мі­ха­іла Са­віц­ка­га. Ка­лі той вы­яўляў ся­бе ў воп­ рат­цы вяз­ня на фо­не кра­таў ва­рот кан­цла­ге­ра, Шча­мя­лёў вы­ра­шыў за­стац­ца ў па­мя­ці на­шчад­ каў гэт­кім мі­лі­та­ры-дэн­дзі — ма­ла­дым сал­да­

там-пе­ра­мож­цам, які з за­да­ва­ль­нен­нем па­зі­руе фа­тог­ра­фу ў пер­шы дзень мі­ра. Яшчэ я вы­лу­чыў бы ў твор­чай спад­чы­не Ле­ані­да Дзміт­ры­еві­ча парт­рэт ге­не­ра­ла Льва Да­ва­та­ра. Па­мя­таю, пры пер­шым з’яўлен­ні гэ­та­га тво­ра на пуб­лі­ку мно­гія, у тым лі­ку і ка­ле­гі мас­та­ка, успры­ня­лі кар­ці­ ну іра­ніч­на. Маў­ляў, за­над­та пры­го­жа, за­над­та па­ра­дна і ні­як не ад­па­вя­дае воб­ра­зу і змес­ту страш­най біт­вы пад Мас­квой, дзе ўзыш­ла зор­ка та­ле­на­ві­та­га ка­ман­дзі­ра і дзе яго на­пат­ка­ла смерць. Але ма­ла ка­му пры­хо­дзі­ла ў га­ла­ву, што ў по­ста­ці Да­ва­та­ра твор­ца ўва­со­біў... са­мо­га ся­бе. Не, мас­так-ка­ва­ле­рыст не пры­мя­раў ге­не­ ра­льс­кую фор­му, але без­умоў­на ўжы­ваў­ся ў гэ­ты воб­раз, які ёсць эстэ­тыч­най фор­му­лай ле­ген­ды.

Ка­лі хо­ча­це, ілюс­тра­цы­яй да эпа­су пра вя­лі­кую вай­ну і вя­лі­кую Пе­ра­мо­гу, па­збаў­ле­на­га фак­та­ ла­гіч­най пры­зем­ле­нас­ці. Гэ­та пад­свя­до­мае жа­ дан­не мас­та­ка над­аць ра­ман­тыч­ны бляск сва­ёй до­сыць бру­та­ль­най ва­еннай ма­ла­дос­ці. Я чы­таю гэ­ты твор як апо­вед пра апош­ніх ры­ца­раў Ся­ рэд­ня­веч­ча ў аб­ліч­чы бай­цоў ра­бо­ча-ся­лян­скай Чыр­во­най Арміі. Мне Ле­анід Дзміт­ры­евіч чым­сь­ці на­гад­вае май­го дзя­ду­лю. Той быў ка­ва­ле­рыс­там у Імпе­ра­ тар­скай арміі, па­сля рэ­ва­лю­цыі слу­жыў у арміі Чыр­во­най. Як то­ль­кі скон­чы­ла­ся ча­ра­да вой­наў, ён дэ­ма­бі­лі­за­ваў­ся, за­няў­ся до­мам, сям’ёю. Пра ва­енныя жа­хі не рас­каз­ваў, да бы­лых во­ра­ гаў ня­на­віс­ці не меў. Гэ­та быў са­мы спа­кой­ны, бес­кан­флік­тны ча­ла­век, яко­га я ве­даў у сва­ім жыц­ці. Але ка­лі ўну­кам уда­ва­ла­ся пад­біць яго на ўспа­мі­ны, я згад­ваю, як за­га­ра­лі­ся яго­ныя во­чы, ка­лі ён пра­маў­ляў ка­ман­ды: «Эскад­рон, к бою! Шаш­кі — вон! Рыс­сю — марш-марш!» Вось яны, не­за­бы­тыя эмо­цыі ма­ла­дос­ці... Па­сля вай­ны Ле­анід Шча­мя­лёў скон­чыў Мін­скую мас­тац­кую ву­чэ­ль­ню, Бе­ла­рус­кі дзяр­жаў­ны тэ­ атра­ль­на-мас­тац­кі інсты­тут, дзе да фар­ма­ван­ня яго­на­га све­та­пог­ля­ду і ары­гі­на­ль­на­га по­чыр­ку пры­клаў ру­ку вы­дат­ны мас­так Ві­таль Цвір­ка. Сён­ня мож­на то­ль­кі зда­гад­вац­ца, на­ко­ль­кі той уплыў быў моц­ны, але пад­обна на тое, што ме­ на­ві­та ад Цвір­кі Шча­мя­лёў уз­яў і ад­апта­ваў да сва­ёй ру­кі шы­ро­кі ма­зок і кід­кую «не­ахай­ную» гар­мо­нію ні­бы­та вы­пад­ко­вых плям і лі­ній. А змя­ ніў­шы пэн­дзаль на мас­ты­хін, мас­так стаў тым Шча­мя­лё­вым, яко­га мы ша­ну­ем як кла­сі­ка. У вы­ста­вах твор­ца па­чаў браць удзел яшчэ сту­дэн­там, з 1958 го­да. Па за­кан­чэн­ні інсты­ту­

5

та вы­кла­даў у Мін­скай мас­тац­кай ву­чэ­ль­ні і ў Рэ­спуб­лі­кан­скай шко­ле-інтэр­на­це па му­зы­цы і вы­яўлен­чым мас­тац­тве. Ча­му яму пры яго­ным твор­чым па­тэн­цы­яле не вы­па­ла пра­ца­ваць у Тэ­ атра­ль­на-мас­тац­кім, не ве­даю. Мо та­му, што чым вы­шэй сту­пень ад­ука­цыі, тым бо­ль­шай ко­ль­кас­ ці пра­віл, тра­ды­цый, ка­но­наў пад­па­рад­ка­ва­ны на­ву­ча­ль­ны пра­цэс. А на сту­пе­ні ся­рэд­няй — ву­ чэ­ль­ня і шко­ла-інтэр­нат — ён і сам па­чу­ваў­ся бо­льш во­ль­ным, і мог прад­аста­віць бо­ль­шую сва­бо­ду сва­ім вуч­ням. Так ці інакш, але тыя, хто ву­чыў­ся ў Шча­мя­лё­ва, згад­ва­юць яго з цеп­лы­нёй і ўдзяч­нас­цю. Ле­ані­да Шча­мя­лё­ва звык­ла за­ліч­ва­юць ва ўжо ле­ген­дар­ную ка­гор­ту твор­цаў, што ўка­ра­ні­лі ў бе­ла­рус­кую гле­бу «су­во­ры стыль», у рам­ках яко­га па­чат­ко­ва сфар­ма­ва­ла­ся на­ша ад­мет­ная на­цы­яна­ль­ная вы­яўлен­чая шко­ла, якой мы сён­ня га­на­рым­ся. І гэ­та аб­са­лют­на спра­вяд­лі­ва. Ад­но вар­та за­ўва­жыць, што тым ча­сам як іншыя ў асноў­ным пры­ўно­сі­лі но­вую сты­ліс­ты­ку, но­вую эстэ­ты­ку ў звык­лую ва­енную тэ­ма­ты­ку — па­мяць пра Вя­лі­кую Айчын­ную трак­та­ва­ла­ся як пры­ яры­тэт­ны чын­нік ку­ль­ту­ры, — Ле­анід Шча­мя­лёў, не ігна­ру­ючы зга­да­най тэ­мы, сва­імі тво­ра­мі сцвяр­джаў каш­тоў­нас­ці жыц­ця пад мір­ным не­ бам. Па­мяць — рэч свя­тая, але жыць трэ­ба днём сён­няш­нім і дбаць пра за­ўтраш­ні. І быць за­да­во­ ле­ным жыц­цём, а тым бо­льш шчас­лі­вым, — гэ­та на­ту­ра­ль­на. Зрэш­ты, за тое і зма­га­лі­ся. Шча­мя­лёў та­ле­на­ві­та ма­ля­ваў ся­бе, жон­ку, дзя­цей, бліз­кіх сяб­роў і на­ват лю­дзей вы­пад­ ко­вых, ка­лі яны яму пад­алі­ся чым­сь­ці ці­ка­вы­мі. Ён ні­бы­та граў са­мо­га ся­бе на жыц­цё­вай сцэ­не, а гра­ма­дзе пра­па­ноў­ваў ро­лю гля­дац­кай за­лы. І па­ко­ль­кі гэ­та ра­бі­ла­ся та­ле­на­ві­та, ня­рэд­ка мас­так зры­ваў апла­дыс­мен­ты кры­ты­кі і пуб­лі­кі. Аса­біс­та мне да­спа­до­бы парт­рэ­ты, зроб­ле­ныя ім у 1960-я і 1970-я, май­стэр­скія на­цюр­мор­ты, кра­яві­ды і сю­жэт­ныя кар­ці­ны на­ступ­на­га дзе­ся­ ці­год­дзя; ла­ка­ніч­ныя, як зна­кі-ла­га­ты­пы, вы­явы 1990-х. Я не ва­зь­му на ся­бе сме­ласць ацэ­нь­ваць твор­часць мэт­ра ў апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе. Мне пад­аец­ца, ру­хаў­ся мас­так у бок мі­ні­ма­ліз­му і бес­прад­мет­нас­ці. Але спы­ні­ла­ся гэ­тая эва­лю­цыя па не­за­леж­ных ад мас­та­ка пры­чы­нах... У 1981 го­дзе, мож­на ска­заць — на пі­ку твор­час­ці, Ле­анід Шча­мя­лёў на­пі­саў кар­ці­ну «Раз­ві­тан­не з Ра­дзі­май». На­зва па­лат­на ні­бы­та за­па­зы­ча­на ў сла­ву­та­га па­ла­нэ­за. На бе­ра­зе мо­ра бе­лы афі­цэр раз­віт­ва­ецца са сва­ім ба­явым ка­нём, яко­га не возь­меш з са­бою ў вы­гнан­не. Для са­мо­га мас­ та­ка час раз­віт­вац­ца з Ра­дзі­май над­ышоў праз трыц­цаць год. І не за мо­ра вы­пра­віў­ся бы­лы ка­ва­ле­рыст, а знач­на да­лей. Мне ча­му­сь­ці ду­ма­ ецца, што ў апош­нія імгнен­ні яму мро­ілі­ся ко­ні. Во­ль­ныя, не­за­цуг­ля­ныя. Як у на­род­ных пес­нях і дзі­ця­чых снах.

1. Ле­анід Шча­мя­лёў. 2013. Фо­та Андрэя Спрын­ча­на.

2. Са­ка­вік у Мін­ску. Алей. 2001.

3. На прад­вес­ні. Алей. 2002. люты, 2021

Рэ­ц эн­з ія

6

Ба­рыс За­бо­раў. Не­пап­раў­ная адзі­но­та Але­ся Бе­ля­вец

20 сту­дзе­ня ў Фран­цыі па­мёр мас­так Ба­рыс За­бо­раў. Ён жыў у Па­ры­жы з 1980 го­да, эміг­ра­ваў­шы ту­ды з Бе­ла­ру­сі.

Б

а­рыс За­бо­раў на­ра­дзіў­ся ў Мін­ску 16 кас­трыч­ні­ка 1931 го­да, у 1954-м скон­чыў Мін­скае мас­тац­кае ву­чы­ліш­ча, вы­шэй­шую мас­тац­кую ад­ука­цыю атры­маў у Ле­нін­град­скім інсты­ту­це жы­ва­пі­су, ску­льп­ту­ры і архі­тэк­ту­ра імя Іллі Рэ­пі­на і ў Мас­коў­скім дзяр­жаў­ным ака­дэ­міч­ ным мас­тац­кім інсты­ту­це імя Ва­сі­ля Су­ры­ка­ва па спе­цы­яль­нас­ці «мас­так тэ­атра». У 1961 го­дзе вяр­нуў­ся ў Мінск, дзе на­быў вя­до­масць як кніж­ ны гра­фік, пра­ца­ваў тэ­атра­ль­ным дэ­ка­ра­та­рам, пі­саў кар­ці­ны. Але як жы­ва­пі­сец ён ад­быў­ся то­ль­кі ў Фран­цыі. Пры­чы­ны ад’езду за мя­жу ў 1980 го­дзе бы­лі не па­лі­тыч­ныя, пры­нам­сі Ба­рыс За­бо­раў на гэ­тым на­стой­ваў, а вы­ключ­на мас­тац­кія: твор­чы ту­пік. Та­му і быў вы­бра­ны Па­рыж — уяў­лен­ні пра Мек­ку мас­тац­тва яшчэ за­хоў­ва­лі­ся. Пры­ехаў з на­ме­рам па­чаць з чыс­та­га арку­ша, і ў но­вым ася­ род­дзі да­вя­ло­ся шу­каць апо­ру, но­выя пад­ста­вы

«Мастацтва» № 2 (455)

для твор­час­ці. І яны знай­шлі­ся — пад­час пра­ гля­ду ка­лек­цыі ста­рых фо­та­здым­каў. Сам Ба­рыс За­бо­раў аца­ніў гэ­ты твор­чы пе­ра­лом як вы­зва­ лен­не энер­гіі, якая да па­ры да ча­су пры­ха­ва­на ўнут­ры кож­на­га ча­ла­ве­ка. То­ль­кі экс­трэ­ма­ль­ныя аб­ста­ві­ны мо­гуць вы­зва­ліць гэ­тую энер­гію. Праз ста­рое сту­дый­нае фо­та аўтар знай­шоў но­вае ба­чан­не, улас­ны твор­чы ме­тад, сва­іх пер­са­на­жаў: «Я рас­тва­раю ге­ро­яў фо­та­здым­каў у сва­ім жы­ва­пі­се і да­ступ­ны­мі мне мас­тац­кі­мі срод­ка­мі пра­па­ную ім но­вае жыц­цё, ідэн­ты­фі­ка­ цыю». Мі­ну­лае, сля­ды яко­га арга­ніч­на за­ма­ца­ ва­ныя фа­таг­ра­фі­яй, Ба­рыс За­бо­раў імкнуў­ся асэн­са­ваць праз іншы мед­ыум — жы­ва­піс, праз на­пру­жа­ную пра­цу з па­вер­хняй па­лат­на. З жы­ва­піс­най па­вер­хняй у ХХ ста­год­дзі экс­пе­ ры­мен­та­ва­лі мас­та­кі роз­ных кі­рун­каў, да­во­лі актыў­на і ў Фран­цыі па­сля вай­ны, да­лу­ча­ючы да алей­ных фар­баў не­ча­ка­ныя ма­тэ­ры­ялы. Пры­ёмы

За­бо­ра­ва бо­льш арганічныя, і фак­ту­ра яго тво­раў на­ту­ра­ль­ная жывапіснаму пі­сь­му — дра­пі­ны, шор­сткі рэ­ль­еф, пад­цё­кі ці, на­адва­рот, ледзь улоў­ны слой фар­бы. З ад­на­го бо­ку, ства­ра­ла­ся ўра­жан­не амаль пры­род­на­га пра­цэ­су на­ра­джэн­ ня жы­ва­піс­най вы­явы, яна як бы фік­су­ецца на па­вер­хні тка­ні­ны ма­тэ­ры­яль­ны­мі сля­да­мі, што імі­ту­юць сля­ды ча­су. З інша­га — не ўсё так про­ ста: мас­так быў за­хоп­ле­ны роз­ны­мі мед­ыя, што ад­бі­ла­ся і на ха­рак­та­ры асноў­на­га: яго тво­ры — гэ­та сво­еа­саб­лі­выя да­ге­ра­ты­пы, дзе па­тра­бу­ ецца кан­цэн­тра­цыя ўваж­лі­вас­ці і пэў­ны ра­курс су­зі­ран­ня. Ёсць сім­пта­ма­тыч­ная кі­наз­дым­ка з фла­рэн­цій­ скай га­ле­рэі Уфі­цы, пры­све­ча­ная вы­ста­ве ад­ной кар­ці­ны — «Аўта­пар­трэт з ма­дэл­лю» Ба­ры­са За­бо­ра­ва (у 2006 го­дзе га­ле­рэя ку­пі­ла гэ­ты твор). Ка­ме­ра пад­плы­вае бліз­ка да мас­та­ка, што па­праў­ляе па­лат­но на ма­ль­бер­це, ад­соў­ва­ецца

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / In M emor ia m

Фота Сяргея Ждановіча з парыжскай майстэрні Барыса Заборава. Верасень, 2018.

да­лей, але па­лат­но ўсё роў­на не «ло­віць». То­ль­кі ў не­йкі мо­мант на­рэш­це апе­ра­тар фік­суе па­ вер­хню ў сва­ім аб’екты­ве — і мы ба­чым кар­ці­ну. Та­ды і ста­но­віц­ца зра­зу­ме­лым гэ­ты аптыч­ны ка­зус — па­вер­хня кар­ці­ны по­ўная на­мё­каў амаль да ста­ну ня­бач­нас­ці. Ві­да­воч­на, што жы­ва­піс­ны по­шук аўта­ра вы­хо­дзіць за за­да­чы жы­ва­пі­су, гэ­та ў знач­най сту­пе­ні аптыч­ны дос­лед. Аўтар пе­ра­тва­рае жы­ва­піс­ны твор у экран, на які мож­на пе­ра­вес­ці по­стаць ча­ла­ве­ка, што не на­ ле­жыць гэ­та­му све­ту, і вось яно — на­ра­дзі­ла­ся з су­тык­нен­ня свет­ла­во­га про­ме­ня і фа­таг­ра­фіч­най плас­ці­ны. Гэ­та ста­но­віц­ца асаб­лі­ва ві­да­воч­ным у яго фі­ль­ме «Са­нет», які Ба­рыс За­бо­ров трак­та­ваў як анты­кі­но. Да яго мас­так на­пі­саў тэкст і па­тлу­ма­ чыў сваё стаў­лен­не да фе­но­ме­на ад­люс­тра­ван­ ня: «...У юнац­тве мне да­вя­ло­ся па­зна­ёміц­ца з гі­по­тэ­зай, якая тлу­ма­чыць Сус­вет як сво­еа­саб­

лі­вую люс­тэр­ка­вую сфе­ру. Ка­лі да­зво­ліць уяў­ лен­ню зра­біць бач­ным ад­люс­тра­ван­не ў гэ­тым кас­міч­ным люс­тэр­ку — і пры гэ­тым ру­хац­ца з хут­кас­цю, якая пе­ра­вы­шае хут­касць свят­ла, — то мож­на стаць жы­вым свед­кам ства­рэн­ня све­ту і ўсёй шмат­ты­ся­ча­га­до­вай гіс­то­рыі зям­но­га жыц­ця... Гэ­тая гі­по­тэ­за і сён­ня за­ста­ецца для мя­не са­май хва­лю­ючай. Фан­та­зія ці не­дас­туп­ная роз­уму рэ­аль­насць — якая роз­ні­ца... Мая мас­тац­кая ідэя і шмат­га­до­вы во­пыт мас­та­ка цес­на звя­за­ны з фе­но­ме­нам ад­люс­тра­ван­ня. Ана­нім­ны свет лю­дзей, не­ка­лі ад­люс­тра­ва­ны і злоў­ле­ны аб’­екты­вам фо­та­ка­ме­ры, жы­ве ў бяс­ кон­цым мнос­тве ся­мей­ных аль­бо­маў. Я збі­раю іх па­ўсюль. Пра­яўле­ныя дзя­ку­ючы цу­ду фа­таг­ра­фіі, гэ­тыя ад­люс­тра­ван­ні за­ха­ва­лі для нас з бес­кам­ пра­міс­най да­клад­нас­цю асо­бы, кас­цю­мы, по­быт лю­дзей, якія да­ўно па­йшлі. Са свай­го за­люс­тэр­ ка­ва­га ня­бы­ту яны гля­дзяць на мя­не з да­ко­рам, тры­во­жа­чы ўяў­лен­не. Пра гэ­та мой фі­льм...» Для раз­умен­ня жы­ва­пі­су Ба­ры­са За­бо­ра­ва важ­ны яго ме­тад: адзін ці не­ка­ль­кі пер­са­на­жаў, за­па­зы­ча­ныя з фа­таг­ра­фіі, раз­мяш­ча­юцца на пус­той плос­кас­ці па­лат­на ці арку­ша па­пе­ры. Яны пра­ма­лёў­ва­юцца ў ад­па­вед­нас­ці са шту­ды­яй рэ­аліс­тыч­най шко­лы — «сум­ны, але не­абход­ны этап». Сут­насць у тым, каб вы­цяг­нуць ге­ро­яў з гэ­тай пус­тэ­чы і ўклю­чыць іх у пра­сто­ру кар­ці­ ны — «жы­вую пруг­кую суб­стан­цыю, спра­са­ва­ную ча­сам». У сва­ёй пра­цы з ана­нім­ным пер­са­на­жам мас­так не мог аб­апер­ці­ся на не­йкія ве­ды пра парт­рэ­та­ва­на­га. Та­му ён «па­стаў­ле­ны пе­рад не­ абход­нас­цю па­глыб­лен­ня ўнутр. Праз по­гляд — у по­шу­ках ня­ўлоў­на­га...» По­гляд — ба­дай, са­мае важ­нае ў гэ­тых ста­рых фа­таг­ра­фі­ях, яны за­чэп­ка для ды­яло­гу. Каб стаць інспі­ра­цы­яй, гэ­та му­сі­лі быць ме­на­ві­та ста­рыя сту­дый­ныя здым­кі, што па­тра­ба­ва­лі асаб­лі­ва­га анту­ра­жу і аб­ста­ля­ван­ня, і што са­мае важ­нае — па­зі­ра­ван­ня, сво­еа­саб­лі­вай са­ма­прэ­зен­та­цыі. Мас­так успры­маў гэ­ты по­гляд як вы­клік: «Кож­ны раз, ад­чы­ня­ючы па­та­емныя дзвер­цы ў гэ­ты маў­клі­вы свет, я сус­тра­ка­юся з на­кі­ра­ва­ны­мі на мя­не ва­ча­мі. У іх — дзіў­нае ча­кан­не і па­прок, якія хва­лю­юць і тры­во­жаць мя­не. У за­ся­ро­джа­ ным і ўваж­лі­вым по­зір­ку я ад­чу­ваю за­клік да ды­яло­гу. І ад­гу­ка­юся на яго. Аб’ектыў фо­та­ка­ ме­ры ад­люс­тра­ваў і зла­віў стра­ча­ны час. Ён з бес­кам­пра­міс­най да­клад­нас­цю збя­рог для нас тва­ры, кас­цю­мы, дэ­та­лі по­бы­ту лю­дзей да­ўно мі­ну­лай эпо­хі. Але не то­ль­кі іх. Гэ­тыя ста­рыя сту­ дый­ныя фа­таг­ра­фіі за­ха­ва­лі бо­ль­шае. Спра­ва ў тым, што ста­тыч­насць па­ста­вы (умо­ва фо­та­тэх­ні­ кі та­го ча­су) і за­ся­ро­джа­насць на­вед­ні­ка атэ­лье ў ча­кан­ні ўспыш­кі ўзды­ма­лі з глы­бінь яго істо­ты ду­шэў­ную энер­гію, якая, аку­му­лю­ючы­ся, за­сты­ ва­ла ў вы­ра­зе ва­чэй. Праз гэ­ты по­гляд па­чы­на­еш ад­чу­ваць та­ямні­цу не­вя­до­ма­га жыц­ця час­ткай улас­на­га існа­ван­ня. На­ста­ль­гіч­ная ну­да, што жы­ве ў глы­бі­ні гэ­тых ад­біт­каў, ства­рае пад­абен­ ства мос­та па­між мі­ну­лым і ця­пе­раш­нім, па якім

7

ажыц­цяў­ля­ецца — і гэ­та не­звы­чай­нае ад­крыц­цё фа­таг­ра­фіі — не то­ль­кі ві­зу­аль­ная, але і ду­хоў­ная су­вязь па­між жы­вы­мі і мёр­твы­мі...» Так­са­ма ва­бі­ла тое, што ста­рое фо­та не з’яўля­ецца да­ ска­на­лай фік­са­цы­яй рэ­ча­існас­ці. Тэх­на­ла­гіч­ныя пра­цэ­сы та­го ча­су не спры­ялі по­ўнай вы­раз­нас­ці вы­явы. Час­тка яе з’яда­ла­ся пры фа­таг­ра­фа­ван­ні і пра­яўцы. І ме­на­ві­та пра­ва­лы рэ­аль­нас­ці, гэ­тая пад­сле­па­ва­тасць аб’екты­ва — шчас­лі­вая зна­ход­ка для мас­та­ка: ён за­паў­няе іх са­бой, сва­імі ўспа­мі­ на­мі і ўлас­ны­мі гіс­то­ры­ямі. У шмат­лі­кіх інтэрв’ю Ба­рыс За­бо­раў змяш­ чаў сваю твор­часць па-за мод­ны­мі су­час­ны­мі плы­ня­мі, кры­ты­ка­ваў су­час­ную фран­цуз­скую мас­тац­кую ад­ука­цыю, ад­нак усве­дам­ляў, што яго пра­фе­сій­ны і тэх­ніч­ны арсе­нал і ме­тад пра­цы па вы­зна­чэн­ні звя­за­ны з су­час­ным мас­тац­твам, бо «на­ра­дзі­лі­ся ў по­стфа­таг­ра­фіч­ную эпо­ху, у пе­ры­ яд усве­дам­лен­ня фе­но­ме­ну, імя яко­му — фа­таг­ра­ фія». І да­дае сут­нас­нае, ме­та­фа­рыч­нае: «Да та­го ж не­пап­раў­ная адзі­но­та без­на­зоў­на­га пер­са­на­жа, якую я ад­чу­ваю, гле­дзя­чы на ста­рую фа­таг­ра­фію, на­гад­вае стан ча­ла­ве­ка ў су­час­ным све­це, у якім не­ве­ра­год­ны пра­грэс у га­лі­не ка­му­ні­ка­цый па­кі­ нуў яшчэ ў бо­ль­шай адзі­но­це асоб­на­га ча­ла­ве­ка». Ён і лі­чыў, што адзі­ная маг­чы­масць быць па­чу­ тым — га­ва­рыць ці­ха. Та­кім і за­ста­нец­ца — не­за­ леж­ным, не­да­сяж­ным, па­ра­дак­са­ль­ным фік­са­та­ рам раз­бу­ра­ль­на­га ча­су. За­ўсё­ды ў по­шу­ках той уяў­най пра­сто­ры, што лу­чыць яго з ідэ­аль­ным мес­цам. люты, 2021

8

Рэ­ц эн­з ія

Ра­ман Тра­цюк. Бер­га­мот і іншыя суб­стан­цыі Але­ся Бе­ля­вец

Ра­ман Тра­цюк на­ра­дзіў­ся ў Брэс­це ў 1981-м. Рас­па­чаў актыў­ нае твор­чае жыц­цё яшчэ ў брэс­цкай мас­тац­кай шко­ле, ад­ука­ цыю пра­цяг­нуў у мас­тац­кім уні­вер­сі­тэ­це По­зна­ні — у 2004 го­дзе за­кон­чыў ад­дзя­лен­не жы­ва­пі­су, у 2007-м — інтэр­ме­дыя. Там жа пра­цуе: спа­чат­ку ў май­стэр­ні фі­ль­ма і пер­фор­ман­ су раз­ам з пра­фе­сар­кай Іза­бэ­лай Гус­тоў­скай, ця­пер у ад­дзе­ле мас­тац­кай ад­ука­цыі і ку­ра­тар­ства. У Бе­ла­ру­сі ў 1998-м Ра­ ман Тра­цюк раз­ам з Во­ль­гай Мас­лоў­скай ства­ры­лі арт-гру­пу «Бер­га­мот». Акра­мя рэ­алі­за­цыі твор­чых пра­ектаў з’яўля­ецца арга­ні­за­та­рам, архі­тэк­та­рам і ды­зай­не­рам раз­на­стай­ных вы­стаў у Поль­шчы, Бе­ла­ру­сі ды іншых кра­інах. Ці­ка­віц­ца пер­ фар­ма­тыў­нас­цю, уз­ае­ма­дзе­яннем па­між мас­та­ком і гле­да­чом, вы­ву­чэн­нем пра­бле­ма­ты­кі воб­ра­заў і аўтап­рэ­зен­та­цыі ў ме­ дыя і інтэр­нэ­це, а так­са­ма вы­яўлен­нем пры­кмет мас­тац­тва ў што­дзён­ным ата­чэн­ні.

1, 3. З се­рыі «Элек­трыч­ныя аб’екты». 2018.

2. Ра­ман Тра­цюк.

4. «Суп­рэ­ма­тыч­нае вя­сел­ле».

5. З пра­екта «PERMANENT REFLECTIONS». 2013—2018.

6. Ра­ман Тра­цюк і Во­ль­га Мас­лоў­ская. Пер­фор­манс гру­пы «Бер­га­мот» «Арганічнае жыццё». Фестываль «Мандала», Вроцлаў. 2007.

7. З пра­екта «Ана­нім­ныя аўта­пар­трэты». Інтэ­рак­тыў­ная інста­ля­цыя. 2012.

«Мастацтва» № 2 (455)

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / На­ш ы за­м еж­н і­к і Пётр Ка­ва­льс­кі, тэ­атр Люб­лін­ска­га Ка­та­ліц­ка­га ўні­вер­сі­тэ­та пад кі­раў­ніц­твам Леш­ка Мон­дзі­ ка. Так­са­ма бра­лі ўдзел зна­ка­мі­тыя бе­ла­рус­кія мас­та­кі: Люд­мі­ла Ру­са­ва, Ва­сіль Ва­сі­ль­еў, Алег Ла­дзі­саў і іншыя аўта­ры. То-бок вы спра­ца­ва­лі як па­срэд­ні­кі па­між поль­скай і бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ра­мі… Ці бы­лі брэс­цкія мас­та­кі, акра­мя ва­ша­га тан­дэ­му?

— Так, сап­раў­ды, мы ха­це­лі вы­ка­рыс­таць ге­агра­ фіч­нае ста­но­віш­ча го­ра­да, яго тран­сгра­ніч­нае мес­цаз­на­хо­джан­не і яго гіс­то­рыю. З брэс­цкіх твор­цаў, акра­мя нас, удзе­ль­ні­ча­лі Ула­дзіс­лаў Куф­ко, тэ­атр «Ра­ёк» пад кі­раў­ніц­твам Ці­ма­фея Ра­ман, вы­то­кі ва­ша­га твор­ча­га шля­ху звя­ за­ныя з род­ным го­ра­дам. Ге­агра­фіч­на гэ­та го­рад на па­чат­ку еўра­пей­скіх шля­хоў, з інша­га бо­ку — мес­та скла­да­на­га лё­су, у вай­ну Брэст стра­ціў вя­ліз­ную час­тку жы­ха­роў. Як вам там пра­ца­ва­ла­ся? Ці ўда­ло­ся ства­рыць свой ку­ль­ тур­ны ася­ро­дак?

— У Брэс­це я ха­дзіў у мас­тац­кую шко­лу і су­час­ ным мас­тац­твам стаў ці­ка­віц­ца да­во­лі ра­на. Да­рэ­чы, я ву­чыў­ся ў ад­ным кла­се з Ся­мё­нам Ма­ та­лян­цам, ці­ка­вым су­час­ным твор­цам. Да гэ­та­га ча­су мы з ім сяб­ру­ем. Важ­най для мя­не падзе­яй ста­ла зна­ёмства з Во­ль­гай Мас­лоў­скай. Яна бы­ла ку­ра­тар­кай га­ле­рэі на­род­на­га мас­тац­тва, а я шко­ль­ні­кам пры­йшоў ту­ды на экс­кур­сію і быў за­ча­ра­ва­ны і экс­кур­сі­яй, і на­род­ным мас­тац­ твам. Па­сля я па­ка­заў Во­ль­зе свой жы­ва­піс, і так мы па­ча­лі ка­му­ні­ка­ваць. У вы­ні­ку з’яві­ла­ся жа­дан­не пра­ца­ваць над агу­ль­ны­мі пра­екта­ мі. Мы па­ча­лі ездзіць на вы­ста­вы і пле­нэ­ры, яна бы­ла вы­пуск­ні­цай Мін­ска­га мас­тац­ка­га ву­чы­ліш­ча, у мя­не бы­лі свае поль­скія кан­так­ты, і мы вы­ра­шы­лі аб’яднаць на­шы па­тэн­цы­ялы і на­ма­ган­ні і ў 1998 го­дзе арга­ні­за­ва­лі вы­ста­ву, якая на­зы­ва­ла­ся «4+B-0». Вы­ста­ва раз­мяс­ці­ла­ся ў за­кі­ну­тых брэсц­кіх май­стэр­нях Са­юза мас­та­коў. І мне зда­ецца, што гэ­та бы­ла пер­шая ў Брэс­це вы­ста­ва су­час­на­га мас­тац­тва, дзе быў па­ка­за­ны пер­фор­манс. Яго зла­дзі­лі Змі­цер Віш­нёў і мас­так з Поль­шчы Мар’ян Стэм­пак, так­са­ма ў вы­ста­ве ўдзе­ль­ні­ча­лі мы з Во­ль­гай — я з фо­та­пра­ектам, Во­ль­га і Ба­рыс Пра­ка­пен­ка — з інста­ля­цы­яй. І мы з та­го ча­су cпра­ба­ва­лі ства­раць мас­тац­кі ася­ро­дак, які б ахоп­лі­ваў ме­на­ві­та су­час­нае мас­тац­тва. На гэ­тай хва­лі ў на­ступ­ным го­дзе арга­ні­за­ва­лі бо­льш маш­таб­нае ме­рап­ры­ емства — пер­шы бе­ла­рус­ка-поль­скі фес­ты­валь су­час­на­га мас­тац­тва. На­шы­мі парт­нё­ра­мі бы­лі Поль­скі інсты­тут, Ге­не­ра­ль­нае Кон­су­льс­тва Поль­шчы ў Брэс­це, фун­да­цыя да­па­мо­гі поль­ скім шко­лам Та­дэ­ву­ша Га­не­ві­ча і Поль­скі клуб у Брэс­це, які быў на­тхня­ль­ні­кам і га­лоў­ным арга­ні­за­та­рам. Мы пра­вя­лі гэ­тае ме­рап­ры­емства ў Цэн­тры ма­ла­дзёж­най твор­час­ці ў Брэс­це — у ма­ну­мен­та­ль­ным бу­дын­ку на бе­ра­зе ра­кі Му­ ха­вец, вы­ка­рыс­та­лі фак­тыч­на ўсю яго плош­чу ў не­ка­ль­кі ты­сяч мет­раў квад­рат­ных. За­пра­сі­лі зо­рак, та­кіх як Цэ­за­рый Ба­дза­ноў­скі, пра­фе­сар

Іль­еўска­га, гурт экс­пе­ры­мен­та­ль­най му­зы­кі «Inside Out». Мож­на ска­заць, што ася­ро­дак су­час­на­га мас­ тац­тва ў го­ра­дзе існа­ваў?..

— Мы ха­це­лі ства­рыць та­кі ася­ро­дак, бо ў Брэс­це ад­чу­ваў­ся дух ад­кры­тас­ці і жа­дан­не экс­пе­ры­мен­ ту ў мас­та­коў, му­зы­каў, лю­дзей тэ­атра, тых, хто не маг­лі ўпі­сац­ца ў рам­кі афі­цый­на­га мас­тац­тва. Фес­ты­валь на­ве­да­ла ве­ль­мі вя­лі­кая ко­ль­касць лю­дзей. Гле­да­чы і экс­пер­ты пры­язджа­лі на­ват з Мін­ска. Па­сля быў вы­да­дзе­ны ка­та­лог. Гэ­та бы­ла важ­ная мас­тац­кая падзея ў маш­та­бе кра­іны. Але па­сля фес­ты­ва­лю ў арга­ні­за­та­раў з’яві­лі­ся пра­бле­мы па над­ума­ных ідэ­ала­гіч­ных пы­тан­нях, якія ў рэ­шце рэшт бы­лі вы­ра­ша­ныя, ад­нак па­сля гэ­та­га мы так і не змаг­лі пра­цяг­нуць ра­біць на­ступ­ныя фес­ты­ва­лі ў Бе­ла­ру­сі. Пер­спек­тыў і маг­чы­мас­цей мы бо­льш не ба­чы­лі. Ча­му ме­на­ві­та поль­скіх твор­цаў мы за­пра­ша­лі? Бо для нас з Во­ль­гай Поль­шча бы­ла са­мым бліз­ кім пры­кла­дам сва­бод­на­га мас­тац­тва, ад­кры­та­га роз­ным фор­мам і мед­ыя. Атры­маў­шы дос­вед пра­цы з пер­фор­ман­са­мі і но­вы­мі мед­ыя, вы вы­ра­шы­лі ву­чыц­ца ў Поль­ шчы… Як і ча­му пры­йшлі да гэ­та­га, як вы­бі­ра­лі го­рад?

9

— У 1999 го­дзе я пад­аў да­ку­мен­ты ў тры на­ ву­­чаль­ныя ўста­но­вы — у Мін­скую мас­тац­кую ву­­чэль­­ню імя Гле­ба­ва, ву­чэ­ль­ню 1905 го­да ў Маск­ве і по­зна­ньс­кую Ака­дэ­мію мас­тац­тваў. Па­сту­піў ва ўсе, але вы­браў апош­нюю, бо яна бы­ла са­май пра­грэ­сіў­най, там пра­ца­ва­ла гру­па кан­цэп­ту­аль­ных мас­та­коў, у якую ўва­хо­дзі­лі Ярас­лаў Каз­лоў­скі, Іза­бэ­ла Гус­тоў­ска, а іх твор­ час­цю я за­хап­ляў­ся. У ака­дэ­міі та­ды яшчэ не бы­ло арга­ні­за­ва­на ад­дзя­лен­не інтэр­ме­дыя, і ўсе гэ­тыя мас­та­кі вя­лі май­стэр­ні ма­люн­ка. Вам бы­ло 18 год, ка­лі па­сту­пі­лі. А па­ча­лі вы свае твор­чыя актыў­нас­ці яшчэ ў мас­тац­кай шко­ле?

— Так, мя­не да­во­лі ра­на ста­лі за­пра­шаць на роз­ ныя між­на­род­ныя ме­рап­ры­емствы… Як пра­хо­дзі­ла ад­ука­цыя? У чым асаб­лі­вас­ці поль­ска­га пад­ыхо­ду да кштал­та­ван­ня мас­та­ коў?

— Ака­дэ­мія ў По­зна­ні бы­ла ўні­ка­ль­на тым, што ка­лі Ярас­лаў Каз­лоў­скі быў яе рэ­кта­рам, ён увёў сіс­тэ­му май­стэр­няў сва­бод­на­га вы­ба­ру. Лю­бы сту­дэнт мог фар­ма­ваць свой план на­ву­чан­ня, вы­бі­ра­ючы май­стэр­ні з іншых ад­дзя­лен­няў. Па­ чы­на­ючы з дру­го­га кур­са мы скла­да­лі сваю інды­ ві­ду­аль­ную пра­гра­му. Гэ­та бы­ло важ­на, бо мне, на­прык­лад, бы­лі ці­ка­выя ві­дэа і пер­фор­манс. Я за­кон­чыў ад­дзя­лен­не жы­ва­пі­су, а на чац­вёр­тым го­дзе на­ву­чан­ня ўзяў дру­гі фа­ку­ль­тэт — інтэр­ме­ дыя, па­сля за­кан­чэн­ня вы­граў кон­курс на асіс­ тэн­та ў пра­фе­сар­кі Іза­бэ­лы Гус­тоў­скай і за­стаў­ся пра­ца­ваць ва ўні­вер­сі­тэ­це. Атрым­лі­ва­ецца, што вы пра­жы­ва­еце ў По­зна­ні з 1999 го­да?

— Так, але Брэст на­вед­ваю рэ­гу­ляр­на і ста­ра­юся там ра­біць не­йкія пра­екты. Пры­маў удзел у «Ме­ ся­цы фа­таг­ра­фіі» ў га­ле­рэі «Пра­сто­ра КХ», там бы­ла прэм’ера май­го пра­екта «Суп­рэ­ма­тыч­нае вя­сел­ле», які я па­зней па­ка­заў і ў По­зна­ні. Так­са­ ма арга­ні­за­ваў не­ка­ль­кі бо­льш ка­мер­ных вы­стаў. Я з за­да­ва­ль­нен­нем уклю­ча­юся ў мас­тац­кія пра­ екты у Бе­ла­ру­сі, ка­лі з’яўля­юцца ака­зіі. Гру­па «Бер­га­мот» за­йма­ецца пер­фор­ман­са­мі, аб’екта­мі, ві­дэа і фа­таг­ра­фі­яй. Які ўво­гу­ле бэк­ граўнд у ва­ша­га твор­ча­га тан­дэ­ма, на якой ба­зе ён уз­нік, як тран­сфар­ма­ваў­ся? Бо ў па­чат­ку вы бы­лі шко­ль­ні­кам, Во­ль­га Мас­лоў­ская ўво­гу­ле пра­ца­ва­ла ў галерэі на­род­най твор­час­ці…

— Я ад­ра­зу ці­ка­віў­ся аб­страк­тным жы­ва­пі­сам, а Во­ль­га бы­ла мас­тач­кай, вы­пус­кні­цай Гле­баў­кі. Мы ездзі­лі ў Мінск у га­ле­рэю «6-я лі­нія», пад­ трым­лі­ва­лі кан­так­ты з мас­коў­скі­мі мас­та­ка­мі, з Лі­зай Ма­ро­за­вай, Аляк­сан­драм Ша­бу­ра­вым, Ула­ дзіс­ла­вам Ма­мы­ша­вым-Ман­ро. Так атры­ма­ла­ся, што па­тра­пі­лі ў гэ­ту плынь. Пер­шы раз па­ка­за­лі свой пер­фор­манс на фес­ты­ва­лі «На­він­кі» ў Мінс­ ку ў 1999-м, па­сля за­пра­ша­лі і па­ча­лі па­каз­ваць свае пра­цы ў Поль­шчы і іншых кра­інах. У 2000-м арга­ні­за­ва­лі ў По­зна­ні фес­ты­валь бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва «Description of One Place». Так­са­ма ў 2001—2006 удзе­ль­ні­ча­лі ў фес­ты­ва­лі «Inner Spaces Multimedia», у якім ку­ры­ра­ва­лі ўсход­не­ люты, 2021

10

Рэ­ц эн­з ія

ра­бо­тай. І мы ра­бі­лі прэ­зен­та­цыі і пра­па­ноў­ва­лі лю­дзям па­спра­ба­ваць свае сі­лы ў га­лі­не су­час­ на­га мас­тац­тва, пры­дум­ваць сцэ­на­рыі пер­фор­ ман­саў для нас. Усе ідэі мы раз­гля­да­лі і ці­ка­выя на наш по­гляд пра­екты рэ­алі­зоў­ва­лі. Вы­йшаў ве­ль­мі твор­чы пра­цэс — рэ­алі­за­ваць і інтэр­прэ­ та­ваць усе гэ­тыя ла­пі­дар­ныя ідэі, рэ­алі­за­ваць уяў­лен­ні і стэ­рэ­аты­пы пра пер­фор­манс. Ня­даў­на мы зра­бі­лі не­ка­ль­кі ві­дэа пад­час пле­нэ­ру ў вёс­цы За­лес­се Ка­мя­нец­ка­га ра­ёна, арга­ні­за­ва­на­га га­ле­рэ­яй «Пра­сто­ра КХ», «Па­лёт» і «Без­абліч­ныя» Ці­ка­ва, што вы жы­вя­це ў роз­ных кра­інах, ад­ нак гру­па пра­цяг­вае існа­ваць. А ча­му па­ўста­ла ме­на­ві­та та­кая на­зва?

еўра­пей­скую час­тку. У 2010-м бы­лі ку­ра­та­ра­мі бе­ла­рус­кай вы­ста­вы «Alien Art» у меж­ах Бі­ена­ле су­час­на­га мас­тац­тва «Mediations» у По­зна­ні. Мы па­чы­на­лі су­мес­ную дзей­насць з пер­фор­ман­ саў, да­ку­мен­та­ва­лі іх, а па­сля ста­лі экс­пе­ры­мен­ та­ваць з ві­дэа. Во­ль­га атры­ма­ла сты­пен­дыю ў Ака­дэ­міі мас­тац­тваў у По­зна­ні, пра­вя­ла там год, пад­час яко­га мы ства­ры­лі не­ка­ль­кі ві­дэа і та­ды ж па­ча­лі наш цыкл «Бі­яфі­лія». Гэ­ты тэр­мін увёў Эрых Фром, і па­вод­ле яго гэ­та га­ра­чая лю­боў да жыц­ця і да ўся­го жы­во­га; жа­ дан­не спры­яць раз­віц­цю, рос­ту і рос­кві­ту лю­бых фор­маў жыц­ця, ня­хай гэ­та бу­дзе рас­лі­на, жы­вё­ла або ідэя, са­цы­яль­ная гру­па ці асоб­ны ча­ла­век. Які шлях пра­йшла ва­ша гру­па «Бер­га­мот»?

— Мы падзя­ля­ем на­шу пра­цу ў «Бер­га­мо­це» на тры эта­пы. Пер­шы — «Арга­ніч­нае жыц­цё», гэ­та на­шы ўлас­ ныя пер­фор­ман­сы, дзе мы пад­ыма­ем тэ­мы ка­му­ ні­ка­цыі, муж­чын­скай і жа­но­чай энер­гіі, ген­да­ру, агрэ­сіі, ула­ды і яе ўплы­ву на на­ша жыц­цё. У 2002-м на фес­ты­ва­лі «На­він­кі» ў Мін­ску ад­бы­ ла­ся ці­ка­вая пры­го­да: па­сля доў­га­га пер­фор­ ман­су са шклом, што пра­хо­дзіў у ад­ным мін­скім клу­бе, два на­вед­ні­кі вы­шлі на ся­рэ­дзі­ну па­мяш­ кан­ня, зня­лі ка­шу­лі і па­ча­лі свой улас­ны па­каз: ста­лі кар­міць адзін ад­на­го ка­ву­ном. Па­зней у поль­скім ча­со­пі­се «Dwukropek» да­лі зды­мак гэ­тых ма­ла­дых лю­дзей і пад­пі­са­лі іх на­шай гру­пай. Гэ­та бы­ла па­мыл­ка, але яна нас не­ве­ра­ год­на на­тхні­ла, мы вы­ра­шы­лі яе вы­ка­рыс­таць і па­чаць да­лу­чаць ста­рон­ніх лю­дзей да на­шых пер­фор­ман­саў. У бу­ду­чым зна­хо­дзі­лі лю­дзей, якія рэ­кан­стру­ява­лі на­шы ста­рыя пер­фор­ман­сы. Та­кім чы­нам мы раз­мы­ва­лі межы, што звы­чай­на існу­юць па­між мас­та­ка­мі і гле­да­ча­мі. Трэ­цяя га­лі­на на­шай дзей­нас­ці на­зы­ва­ецца «арга­ніч­ная ра­бо­та», тэр­мін ад­но­сіц­ца да поль­ ска­га па­зі­ты­віз­му, ку­ль­тур­на-гу­ма­ні­тар­на­га ру­ху па­чат­ку ста­год­дзя, які за­клі­каў пра­ца­ваць з усі­мі сла­ямі на­се­ль­ніц­тва і за­ймац­ца ад­ука­цый­най «Мастацтва» № 2 (455)

— Бер­га­мот — гэ­та гіб­рыд­ны від цыт­ру­са­вых, рас­лі­на, з якой зда­бы­ва­юць эфір­ныя алеі, па­пу­ ляр­ны кам­па­нент па­рфу­ме­рыі і ара­ма­ты­за­тар для гар­ба­ты. Нас пры­ва­бі­лі і гу­чан­не гэ­та­га сло­ва, і на­ту­ра­ль­ныя ўлас­ці­вас­ці гэ­тай рас­лі­ны, асаб­лі­вы пах, эфі­ры, што ўплы­ва­юць на на­ша ўспры­ман­не. На­ту­ра­ль­насць і арга­ніч­насць пад­а­ юц­ца нам важ­ны­мі ў на­шай дзей­нас­ці. Жы­ва­піс, інтэр­ме­дыя, пра­ца ў май­стэр­ні з Іза­бэ­лай Гус­тоў­скай… І пра­ца ў ад­дзе­ле мас­тац­кай ад­ука­цыі і ку­ра­тар­ства… Ве­ль­мі на­сы­ча­ная ад­ука­цый­ная і вы­к лад­чыц­кая пра­ гра­мы… Вы да­сяг­ну­лі та­го, да ча­го імкну­лі­ся? Якія ця­пер мэ­ты? Ра­біць твор­чыя пра­екты, рых­та­ваць імпрэ­зы, за­ймац­ца ад­ука­цый­ны­мі пра­гра­ма­мі, на­ву­чаць?

— На­сам­рэч мно­гае з та­го, чым я сён­ня за­й­ ма­юся, не бы­ло за­пла­на­ва­на, усе гэ­тыя ві­ды дзей­нас­ці ўзні­ка­лі спан­тан­на, бо жыц­цё ста­ві­ла пе­рад на­мі роз­ныя за­да­чы. Спа­чат­ку бы­ло мас­тац­тва, па­сля арга­ні­за­тар­ская і ку­ра­тар­ская дзей­насць у Брэс­це, бо гэ­тых вы­стаў не ха­па­ла ў Бе­ла­ру­сі. У Брэс­це, на­пэў­на, не бы­ло ка­му іх пра­во­дзіць?

— Так, мы па­ча­лі арга­ні­зоў­ваць гэ­тыя вы­ста­вы і фес­ты­ва­лі, з’яўля­лі­ся но­выя маг­чы­мас­ці, і ты

му­сіў усё ра­біць пра­фе­сій­на. На­ступ­ныя ме­ра­ пры­емствы пра­во­дзі­лі­ся ўжо на бо­льш вы­со­кім уз­роў­ні. А да ды­зай­ну вы­стаў пры­йшоў цал­кам вы­пад­ко­ ва: мы з Во­ль­гай Мас­лоў­скай бы­лі за­про­ша­ныя на вы­ста­ву «Public Rituals. Art/Video from Poland» у Му­зеі Су­час­на­га Мас­тац­тва MUMOK у Ве­не, і я па­зна­ёміў­ся з ку­ра­тар­кай На­цы­яна­ль­на­га му­зея ў По­зна­ні, яна рых­та­ва­ла вы­ста­ву поль­скіх экcпрэ­ сі­яніс­таў і па­пра­сі­ла афор­міць яе. З та­го ча­су мя­ не ста­лі за­пра­шаць, бо вы­ста­ву за­ўва­жы­лі. Па­сля я да роз­ных вы­стаў стаў пра­екта­ваць ві­зу­аль­ную ідэн­ты­фі­ка­цыю, аль­бо­мы і кні­гі. Та­му мя­не па­клі­ ка­лі вы­кла­даць на ад­дзя­лен­не ку­ра­тар­ства, каб гэ­ты во­пыт я змог на­поў­ні­цу вы­ка­рыс­таць. Вер­нем­ся да твор­чых пра­ектаў… Вы да­сле­ ду­еце фор­му мас­тац­ка­га са­ма­вы­ра­жэн­ня на мя­жы мас­тац­тва і жыц­ця. У пер­фор­ман­сах пе­ра­ва­жа­ла са­цы­яль­ная пра­бле­ма­ты­ка, да­ сле­да­ван­ні ўты­лі­тар­най фа­таг­ра­фіі ў інтэр­нэ­це (на­прык­лад, пра­ект «Суп­рэ­ма­тыч­нае вя­сел­ле»). То-бок вы лі­чы­це ся­бе не сто­ль­кі мас­та­комства­ра­ль­ні­кам, як ка­му­ні­ка­та­рам, твор­цам, што пра­цуе на сты­ку што­дзён­ных імі­джаў і мас­ тац­кіх воб­ра­заў... У якіх ва­шых пра­ектах гэ­тая ка­му­ні­ка­цыя бы­ла са­май уда­лай? Ды­са­нанс, кан­траст — ці важ­ны вы­нік гэ­та­га пра­цэ­су?

— Стык мас­тац­тва і жыц­ця ў пра­ектах «Бер­га­ мо­та» мы ста­лі да­сле­да­ваць ад са­ма­га па­чат­ку, па­сля я пра­цяг­нуў гэ­тую дзей­насць у ака­дэ­міі… Мя­не на­тхня­лі но­выя тэх­на­ло­гіі, інтэр­нэт, гэ­тае но­вае ліч­ба­вае ася­род­дзе, якое за­ра­джа­ла­ся ў той мо­мант і вы­клі­ка­ла да жыц­ця но­выя са­цы­ яль­ныя кан­так­ты. Пер­шай ра­бо­тай на гэ­тую тэ­му ста­ла мая док­тар­ская «Ана­нім­ныя аўта­пар­трэ­ты». Спа­чат­ку я за­ўва­жыў дзіў­ную з’яву: на парт­алах,

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / На­ш ы за­м еж­н і­к і

дзе лю­дзі зна­ёміц­ца, яны, з ад­на­го бо­ку, жа­да­юць ся­бе па­ка­заць, але пры гэ­тым спра­бу­юць за­ста­ вац­ца ана­нім­ны­мі: роз­ны­мі спо­са­ба­мі за­маз­ ва­юць са­бе твар. Я стаў ка­лек­цы­яна­ваць та­кія вы­явы, саб­раў не­ка­ль­кі ты­сяч у ба­зе да­дзе­ных, стаў іх вы­ву­чаць і па­ра­ўноў­ваць. У вы­ні­ку ства­рыў інтэ­рак­тыў­ную інста­ля­цыю, пры­ду­маў алга­рытм. Інста­ля­цыя бы­ла 15 на 5 мет­раў, у вы­гля­дзе ві­дэ­ама­за­ікі з роз­ных фо­та­здым­каў. Яна рэ­ага­ ва­ла на лю­дзей у га­ле­рэі, гле­да­чы пад­ыхо­дзі­лі, акты­ві­за­ва­лі пра­гра­му, і з гэ­тай ма­за­ікі на­блі­ жа­лі­ся вы­пад­ко­выя фо­та­здым­кі, па­вя­ліч­ва­лі­ся і па­чы­на­лі пе­ра­сле­да­ваць гле­да­ча. У гэ­тым тво­ры я спра­ба­ваў асэн­са­ваць та­кі фе­но­мен, як аўта­ п­рэ­зен­та­цыя ў інтэр­нэ­це, так­са­ма ана­нім­насць і жэс­ты, што яе су­пра­ва­джа­юць, бо за­маз­ван­не тва­ру я інтэр­прэ­та­ваў як мас­тац­кі жэст, які ўзмац­ няе ўспры­ман­не воб­ра­за. У пра­екце «Суп­рэ­ма­тыч­нае вя­сел­ле» я з інша­га бо­ку пад­ыхо­джу да ана­нім­нас­ці, пра­ект быў ство­ра­ны на асно­ве фо­та­аўкцы­ёнаў, дзе лю­дзі прад­аюць вя­се­ль­ныя су­кен­кі у інтэр­нэ­це. Там аса­ біс­тыя фа­таг­ра­фіі вы­стаў­ле­ны ў ад­кры­ты дос­туп, а тва­ры ма­ла­дой па­ры і гас­цей бы­лі пры­кры­ты ге­амет­рыч­ны­мі фі­гу­ра­мі. У гэ­тых здым­ках я за­ў­ ва­жыў ге­амет­рыч­ныя кам­па­зі­цыі і су­па­ста­віў іх з суп­рэ­ма­тыз­мам. Ка­зі­мір Ма­ле­віч за­пра­екта­ваў сваё суп­рэ­ма­тыч­нае па­ха­ван­не, а я арга­ні­за­ ваў суп­рэ­ма­тыч­нае вя­сел­ле. Яно па­чы­на­ла­ся з пер­фор­ман­су — цы­ры­мо­ніі, пад­час якой я чы­таў цы­та­ты з Ма­ле­ві­ча, гле­да­чы елі торт у вы­гля­ дзе чор­на­га квад­ра­та, та­ко­га ж са­ма­га па­ме­ру, як ары­гі­на­ль­ны твор, у рытм му­зы­кі асіс­тэн­ты ад­кар­коў­ва­лі шам­пан­скае, а лю­дзі маг­лі ра­біць са­бе фа­таг­ра­фіі ў мас­ках-суп­рэ­мах. Са­мая маш­ таб­ная мая рэ­алі­за­цыя на сён­няш­ні дзень — пра­

11

ект «Permanent Reflections». Reflection — гэ­та, з ад­на­го бо­ку, ад­люс­тра­ван­не, з інша­га — раз­ ва­жан­не, по­гляд на пра­бле­му. Я за­ймаў­ся гэ­тым пра­ектам ка­ля шас­ці год: збі­раў фа­таг­ра­фіі з аўкцы­ёнаў у інтэр­нэ­це, дзе лю­дзі прад­ава­лі люс­тэр­кі. Ча­ла­век, які фа­таг­ра­фую люс­тэр­ка, не­ўсвя­дом­ле­на фік­суе сваё ад­люс­тра­ван­не. Мы жы­вём у ку­ль­ту­ры эфек­тных вы­яў, кож­ны со­чыць за сва­ім воб­ра­зам, вы­ка­рыс­тоў­вае філь­ т­ры. А гэ­тыя фо­та­здым­кі люс­тэр­каў для мя­не раз­мяс­ці­лі­ся ў су­пра­ць­лег­лым пол­юсе: яны не бы­лі прад­ума­ныя і за­кам­па­на­ва­ныя, у іх я ўба­чыў глы­бо­кую пра­ўду жыц­ця, свед­чан­ні пра час і пра смерць. Я на­бы­ваў гэ­тыя люс­тэр­кі ў інтэр­нэ­це і на іх па­вер­хні ме­та­дам шаў­каг­ра­фіі змяш­чаў вы­явы, якія атрым­лі­ва­лі­ся ў мо­мант фа­таг­ра­фа­ван­ня. У вы­ні­ку гля­дач ба­чыў і ся­бе, і на­паў­праз­рыс­тую чор­на-бе­лую вы­яву з іншых пра­сто­ры і ча­су. Па­сля гэ­та­га пра­екта я зра­біў цыкл «Элек­трыч­ ныя аб’екты». Гэ­та цал­кам іншая тэ­ма. У ма­іх по­шу­ках важ­нае раз­умен­не та­го, што мас­тац­тва не з’яўля­ецца для мя­не актам са­ма­вы­ра­жэн­ня, я

тых мо­ман­тах, дзе прад­ме­ты звер­ну­ты адзін да ад­на­го і ча­ла­ве­чы фак­тар мож­на ад­чуць. Элек­ трыч­нае на­пру­жан­не з’яўля­ецца сім­ва­лам энер­гіі і інфар­ма­цыі, тут за­клю­ча­ны не­йкі аб­са­лют, які то­ль­кі на не­йкую се­кун­ду з’яўля­ецца нам і зні­кае. Не­шта ня­ўлоў­нае і эфе­мер­нае, не­рэ­гу­ляр­ныя гук і свят­ло. Яшчэ важ­ны мо­мант пра­яўля­ецца ў тым, што на­пру­жан­не не­бяс­печ­нае, а са­мі прад­ ме­ты — вос­трыя. У нас пра­чы­на­ецца інстынкт са­ма­за­ха­ван­ня, аб­вас­тра­ецца па­чуц­цё­васць, мы на­пруж­ва­емся — і пе­ра­хо­дзім у не­йкі іншы стан успры­ман­ня. Я ўспры­маю «Элек­трыч­ныя аб’екты» як пра­ект пра пе­ра­емнасць, пра тое, як мі­ну­лае ўплы­вае на нас, на су­час­насць. Інфар­ма­цыя, за­клю­ча­ная ў ста­рых пры­ла­дах пра­цы, ажыў­ля­ецца, вы­хо­дзіць вон­кі, ста­но­віц­ца час­ткай на­ша­га жыц­ця. За­ста­ло­ся пы­тан­не пра пла­ны на блі­жэй­шую бу­ду­чы­ню…

— Пазале­тась я па­ка­заў у На­цы­яна­ль­ным му­зеі ў По­зна­ні мой цыкл «Permanent Reflections» і я ця­пер ха­чу габілітавацца гэтым цыклам, рых­тую да­ку­мен­та­цыю.

не пры­дум­ваю, а зна­хо­джу ў жыц­ці не­йкія эле­ мен­ты, якія рас­кры­ва­юць для мя­не но­вую пра­ бле­му, пры­му­ша­юць не­шта пе­ра­жыць ці ўсвя­ до­міць. Для мя­не мас­так не твор­ца, а час­тка не­прад­ка­за­ль­на­га све­ту. Та­кі по­стгу­ма­ніс­тыч­ны пад­ыход, ка­лі мы ста­ра­емся зір­нуць на рэ­чы не то­ль­кі з на­шай пер­спек­ты­вы, а, на­прык­лад, з пер­спек­ты­вы прад­ме­та. Та­кім прад­ме­там бы­ло люс­тэр­ка, якое ра­бі­ла парт­рэт ча­ла­ве­ка, які ра­біў парт­рэт люс­тэр­ка. У но­вым пра­екце «Элек­трыч­ныя аб’екты» я так­са­ма па­спра­ба­ваў у вы­бра­ных прад­ме­тах — ра­мес­ніц­кіх пры­ла­дах пра­цы — ажы­віць па­мяць і інфар­ма­цыю, што ў гэ­тых прад­ме­тах за­хоў­ва­ецца, і змяс­ціць іх у пра­сто­ру мас­тац­тва. Дзе­ля гэ­та­га мне да­вя­ло­ся пад­клю­чыць гэ­тыя пры­ла­ды пра­цы — сяр­пы, аб­цу­гі, пі­лы — да ге­не­ра­та­ра вы­со­ка­га на­пру­ жан­ня. Кож­ная та­кая рэч атры­ма­ла сваю фор­му ў вы­ні­ку доў­га­га ўза­ема­дзе­яння з ча­ла­ве­ кам, які пад­час цяж­кай пра­цы па­кі­даў сля­ды свай­го ўздзе­яння, фар­ма­ваў, змя­няў фор­му гэ­тых пры­лад за мно­гія га­ды. Так­са­ма ў гэ­тым пра­екце важ­ная кам­па­ноў­ка рэ­чаў, асаб­лі­ва ў

Ёсць пла­ны з Во­ль­гай Мас­лоў­скай на но­выя ра­бо­ты, ма­юцца за­пра­шэн­ні на ўдзел у вы­ста­вах. Так­са­ма ха­чу прэ­зен­та­ваць у Бе­ла­ру­сі свае но­выя пра­екты. Я ба­чу ве­лі­зар­ную ці­ка­ваць да бе­ла­рус­ ка­га мас­тац­тва ў Поль­шчы, та­му мая ма­ра — па­ спры­яць уклю­чэн­ню бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ў еўра­пей­скі кан­тэкст. Якое ў Поль­шчы са­мае прэс­тыж­нае мес­ца, дзе б вы ма­ры­лі вы­ста­віц­ца? Ці ёсць не­шта на­ кшталт свай­го Ве­не­цы­янскага бі­ена­ле?

— Мы ўжо вы­стаў­ля­лі­ся ў са­мых прэс­тыж­ных поль­скіх га­ле­рэ­ях — у Цэн­тры су­час­на­га мас­тац­ тва «За­мак Уяз­доў­скі», у «За­хэн­це», На­цы­яна­ль­ ных му­зе­ях у Вар­ша­ве і По­зна­ні. Не­шта на­кшталт Ве­не­цы­янска­га бі­ена­ле тут ня­ма, але ў гэ­тым фес­ты­ва­лі ма­рыў бы па­ўдзе­ль­ні­чаць. Ад Бе­ла­ру­сі ці ад Поль­шчы?

— Ня­важ­на, мас­тац­тва раз­мы­вае ўсе межы. Мо­ва су­час­на­га арту мае та­кі ха­рак­тар, і ве­ль­мі ха­це­ла­ся, каб гэ­тая мо­ва бы­ла па­чу­тая і ў Бе­ла­ ру­сі. Зра­зу­ме­ла, што гэ­та вя­ліз­ная ра­бо­та, якую да­вя­дзец­ца ра­біць усім нам, каб усё змя­ні­ла­ся да леп­ша­га. люты, 2021

12

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

Анты­мі­фы Вы­ста­ва « Фа­та- Мар­га­на » Аляк­сан­дра Не­кра­шэ­ві­ча ў га­ле­рэі « Арт- Бе­ла­русь » Лю­боў Гаў­ры­люк

А

д­люс­тра­ван­не, мі­раж, ска­жэн­не, на­плас­та­ван­не, пра­лам­лен­не свят­ ла — так пе­ра­кла­да­юць і тлу­ма­чаць іта­ль­янскі вы­раз fata morgana, за­па­зы­ча­ны з англій­ска­га мі­фа пра фею Мар­га­ну. Мас­так дае нам пра­ мую пад­каз­ку, ключ да сва­іх воб­ра­заў. Але ка­лі вы­ста­ва саб­ра­ная ва ўсім сва­ім аб’­ёме, цэ­лас­на і па­сля­доў­на, пра­ сто­ра мя­няе ключ. Па-пер­шае, аптыч­ныя ілю­зіі ў Не­кра­шэ­ві­ча ве­ль­мі дра­ ма­тыч­ныя. А па-дру­гое, гля­дач атрым­лі­вае лі­та­ра­тур­ную асно­ву, гіс­то­рыю, якую ёсць не­абход­насць пра­чы­таць і зра­зу­мець. Та­кія дып­ты­хі і яшчэ ў боль­­шай сту­пе­ні се­рыі, што ро­бяц­ца раз­гор­ну­ты­мі вы­каз­ван­ня­мі. Та­кія мас­ тац­кія пры­ёмы, якія фар­ма­ль­на да­зва­ля­юць гэ­та зра­біць. Каб увай­сці ў кан­тэкст без­ба­лес­на, па­чаць мож­на з «Гу­ль­ні» (2015, 2017) — гэ­та пра­цы з се­рыі, дзе мас­так асвой­вае фор­му ко­ла з яе ве­ль­мі спе­цы­фіч­ ным пе­ра­тва­рэн­нем рэ­аль­нас­ці. Вя­до­ма, без гра­ві­та­цыі экза­тыч­ныя квет­кі і рас­лі­ны ажы­ва­юць, дый жа­но­чыя воб­ра­зы па­чы­на­юць існа­ваць у не­йкім іншым вы­мя­рэн­ні. Не­звы­чай­ныя жы­вё­лы скла­да­юць арна­мент, спля­та­ючы­ся ў ба­ра­ць­бе, ні­бы у ка­ра­го­дзе, — раз­гля­да­еш іх як кад­ры фі­ль­ма з інтры­гу­ ючай фа­бу­лай. Свят­ло, ко­ле­ры, фак­ту­ры моц­на пра­цу­юць у афры­кан­скім сю­ жэ­це, му­зыч­ныя інстру­мен­ты спра­са­ва­ныя ў аркестр — мас­так утрым­лі­вае на­пру­жан­не ва ўсіх ка­лі­зі­ях. Ко­ла як гар­ма­ні­зу­ючая фор­ма ства­рае свай­го ро­ду фан­тас­ма­го­рыю, але на­су­пе­рак ча­кан­ням твор­ца на­паў­няе яго зям­ ны­мі сю­жэ­та­мі. «Анё­лы і дэ­ма­ны» (2013), «Ама­тар аб­сэн­ту» (2020) і мой фа­ва­рыт «Ся­лян­скі та­нец» (2016) на­поў­не­ныя гэ­тым цяж­кім па­ра­дкам, за­ мкнё­ным на са­бе. Усе эле­мен­ты гіс­то­рый раў­нап­раў­ныя і ня­змен­ныя ў ру­ ху, але гэ­тыя бес­па­вет­ра­ныя сфе­ры ве­ль­мі цяж­ка пры­няць, пры­сво­іць. У іх ёсць раз­лі­ча­ная цэ­лас­насць: Аляк­сандр і сам рас­па­вя­дае пра тэх­на­ло­гію ка­лей­дас­ко­па, але ня­ма ад­чу­ван­ня мі­ра­жу, ча­го­сь­ці бес­ця­лес­на­га і ма­гіч­на­ га, улас­ці­ва­га мі­фам. Як быц­цам унут­ры цяж­ка­га ме­ха­ніз­му по­ста­ці лю­дзей, іх пры­ла­ды і зброя, жэс­ты і кас­цю­мы адзі­ныя, і існу­юць яны не ў ад­люс­тра­ван­нях, не ў ле­ген­дах, а ў су­ро­вай рэ­ча­існас­ці. Ці­ка­ва, што мас­так час­та ўклю­чае ў кам­па­зі­цыю сім­ва­лы з роз­ных ку­ль­тур, на­ват ге­ро­яў му­льт­фі­ль­маў. У іншых вы­пад­ках,

«Мастацтва» № 2 (455)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ Рэ­ц­ ээн­ н­з ія на­адва­рот, зна­кі і тры­ге­ры ве­ль­мі арга­ніч­ныя, бліз­кія па аса­цы­яцы­ях і ўнут­ ра­на ла­гіч­на на­паў­ня­юць кож­ную но­вую сфе­ру, не­йкую но­вую эпо­ху. А вось «эпо­ха», ча­са­вае вы­мя­рэн­не мо­жа быць пры­дум­кай ці фан­та­зі­яй для сю­жэ­таў Не­кра­шэ­ві­ча. Кам­па­зі­цый­нае ра­шэн­не, «ка­лей­дас­коп» без гра­ві­та­ цыі фар­ма­ль­ным чы­нам ства­рае гэ­ты мі­фіч­ны час, і гля­дач во­ль­ны ўяў­ляць не­йкі ку­ль­тур­ны пласт у сва­ім «тут і ця­пер». «Чу­жая» і «Чу­жы» (2020) — дзве асоб­ныя пра­цы, што ста­лі да­мі­нан­тай экс­ па­зі­цыі. Аб­едзве яны да­зва­ля­юць Аляк­сан­дру Не­кра­шэ­ві­чу вяр­нуц­ца да ад­веч­най пра­бле­мы па­глы­нан­ня асо­бы: з ад­на­го бо­ку, вон­ка­вым ася­род­ дзем, з інша­га — гэ­та ўлас­ныя, ду­шэў­ныя пе­ра­ме­ны, якія яшчэ Оскар Уай­льд уве­ка­ве­чыў у «Парт­рэ­це Да­ры­яна Грэя». Ана­ло­гію пад­ка­заў мне ўсё той жа аўтар­скі ключ ілю­зіі: бач­насць, вы­дат­нае аб­ліч­ча ча­ла­ве­ка на­сам­рэч за­ган­ нае знут­ры, і зло вы­рас­тае ў ім між­во­ль­на, не­ўпрык­мет, за­хоп­лі­ва­ючы пры­ га­жосць крок за кро­кам. У глы­бо­кай та­ямні­цы мож­на ўба­чыць сап­раў­дны твар, і на­ват сам ге­рой у жа­ху ад свай­го пе­ра­тва­рэн­ня, ад ахвя­ры і са­ма­раз­ бу­рэн­ня, якія ад­бы­лі­ся. Той факт, што ў воб­ра­зах «чу­жых», іншых, мас­так аб­апі­раў­ся на ра­дзі­ві­лаў­ скія парт­рэ­ты, над­ае ім не то­ль­кі хра­на­ла­гіч­ную пер­спек­ты­ву. У не­ка­ль­кіх

інтэр­в’ю Не­кра­шэ­віч пад­крэс­лі­ваў, што пер­ша­па­чат­ко­ва ду­маў пра бе­ла­ру­ саў, пра тое, як на­цы­яна­ль­ная ку­ль­ту­ра ака­за­ла­ся пры­гне­ча­най, а мо­ва — вы­ціс­ну­тай, па сут­нас­ці — мар­гі­на­лі­за­ва­най. Як быц­цам ад­бы­ва­ецца за­хоп свай­го чу­жа­род­ным, ва­ро­жым па­чат­кам. Але ёсць у «чу­жых» і бо­льш шы­ро­кі мен­та­ль­ны пласт. Ёсць акту­аль­нае тра­гіч­нае гу­чан­не, су­час­нае по­стма­дэр­ ніс­цкае спус­та­шэн­не пан­тэ­она ге­ро­яў — тая да­дзе­насць, якую аўтар пе­рад­ае гле­да­чу па-за на­ра­ты­вам, у ад­чу­ван­нях. Мас­так ро­біць ві­да­воч­най мен­та­ль­ ную стра­ту, стра­ту ў ча­ла­ве­ку ча­ла­ве­ча­га. І гэ­та на­ват глы­бей, чым зніш­чэн­не ідэн­тыч­нас­ці, гэ­та зніш­чэн­не суб’­ектнас­ці, бо зло ўжо вы­ра­шае і дзей­ні­чае за ге­ро­яў. Адзна­чым, што ў гэ­тых пра­цах мас­так ад­ыхо­дзіць ад звы­чай­най арна­мен­та­ль­нас­ці, над­мер­нас­ці свай­го ме­та­ду. Яны кры­ху бо­льш ла­пі­дар­ ныя, кры­ху бо­льш ла­ка­ніч­ныя ў дэ­та­лях. Да «Чу­жых» пры­мы­ка­юць і сю­жэ­ты з плас­тыч­ны­мі дэ­фар­ма­цы­ямі — «Ад­ люс­тра­ван­не» (2020), «Му­за» (2010) «Smiley» (2019), на­пі­са­ныя ў роз­ныя га­ды і ў роз­ных тэх­ні­ках. Па­спя­хо­ва пра­цу­ючы ў до­сыць дэ­ка­ра­тыў­най аэ­раг­ра­фіі, Не­кра­шэ­віч усё ж змог уклас­ці ў яе ідэі пра дэ­за­ры­ента­цыю гра­мад­ства, каш­тоў­нас­ныя і сэн­са­выя раз­ры­вы. Зноў жа на пер­шым пла­не звык­лы ўжо пры­ём су­мяш­чэн­ня кан­тэк­стаў. Пры­ём гля­дац­кі ўда­лы, пры­ваб­ ны і на­ват ка­міч­ны. Але ў тво­рах «Ды­ялог» (2010) і «City» (2020) без­умоў­ная знач­насць гэ­та­га пры­ёму сас­ту­пае дэ­кан­струк­цыі ку­ль­тур­ных ко­даў з тым, каб пе­ра­саб­раць іх на­но­ва. І гэ­та яшчэ адзін жор­сткі анты­міф, яшчэ адзін ва­ры­янт пе­ра­тва­рэн­ня рэ­ча­існас­ці. Ужо ня­ма сак­ра­ль­на­га ўзроў­ню мі­фа, які сіл­ка­ваў бы сіс­тэ­му каш­тоў­нас­цей, ня­ма без­умоў­най ве­ры ні Джа­кон­дзе, ні Ма­дон­не — яны па­збаў­ля­юцца аўры ня­бес­ных жы­ха­роў. Ня­ма ле­гі­тым­на­

13

га пры­знан­ня ні ў зброі, ні ў хра­маў, злу­ча­ных мас­та­ком у ад­ным га­рад­скім кра­яві­дзе, — яны вы­па­лі з гра­мад­скай да­мо­вы. За­ста­ло­ся то­ль­кі зра­біць з Джа­кон­ды і рэ­лі­гіі анек­дот і мар­кі­ра­ваць як по­шласць і агу­ль­нае мес­ца, каб кан­чат­ко­ва пе­ра­тва­рыць іх у анты­міф. Мас­так гэ­та­га не ро­біць, для гэ­та­га ёсць шмат­лі­кія ка­рыс­та­ль­ні­кі сац­се­так і бло­ге­ры. Не­маг­чы­масць пе­ра­адо­лен­ня гэ­тых без­да­ней — па­між каш­тоў­нас­ця­мі, ко­ да­мі, унут­ры ды­яло­гаў, — на мой по­гляд, вы­свеч­вае Не­кра­шэ­ві­ча глы­бо­ка тра­гіч­ным мас­та­ком. У цэн­тра­ль­най час­тцы га­ле­рэі гра­фіч­ныя ма­нах­ром­ныя ра­бо­ты ўяў­ля­юць асоб­ны цыкл, менш вя­до­мы ў па­ра­ўнан­ні з на­сы­ча­ным, на­гру­жа­ным у сэн­са­ вым да­чы­нен­ні жы­ва­пі­сам. Гэ­та сан­гі­на і се­пія на па­пе­ры, у не­ка­то­рых арку­ шах — крэй­да. Па­ме­рам сва­ім мас­так не здра­джвае: 85х140, 120х100. Жа­но­ чыя парт­рэ­ты тут зу­сім іншыя, як і фі­гу­ры жы­вёл, але збо­ль­ша­га ў іх мож­на ба­чыць спо­саб ду­маць, пад­ыхо­ды да бо­льш ярка­га, аб’­ёмна­га жы­ва­пі­су. Мне ўсё ж пад­аец­ца, што гра­фі­ка па­ўна­вар­тас­ная і без­аднос­на да асноў­най экс­ па­зі­цыі — і па май­стэр­стве, і па экс­прэ­сіі, па ўва­саб­лен­ні ідэй. У гэ­тым сэн­се цэн­тра­ль­ны блок вы­гад­на ад­ця­няе гіб­рыд­ную пра­кты­ку, якую Не­кра­шэ­віч апіс­ваў ра­ней: кру­жэн­не ў «Гу­ль­нях» па­чы­на­ецца з кла­січ­най еўра­пей­скай спад­чы­ны, дзе мас­так вы­бі­рае фраг­мен­ты, за­па­зыч­вае, апра­ цоў­вае ў ліч­ба­вым рэ­дак­та­ры, за­тым пе­ра­но­сіць на па­лат­но і пра­цяг­вае пра­ца­ваць ужо бо­льш са­ма­стой­на. Ка­лі гэ­та ха­ця б пры­бліз­на так, то ма­лю­ нак — ужо па вы­зна­чэн­ні іншая гіс­то­рыя, з ад­на­го бо­ку — тэх­ніч­на бо­льш тра­ды­цый­ная і вы­тан­ча­ная, але з інша­га — бо­льш да­клад­ная, аўтар­ская, бліз­ кая да ўлас­на­га па­сы­лу. Воб­раз, які ў жы­ва­піс­ным сю­жэ­це быў бы ад­ным з мно­гіх, маг­чы­ма, пе­ры­фе­рый­ных, у гэ­тых пра­цах за­ста­ецца адзі­ным — збі­рае на са­бе ўсе сэн­сы, усе ад­цен­ні на­стро­яў. Кам­па­зі­цый­на яны так­са­ма вы­ра­ша­ ны інакш, і гэ­та бяс­спрэч­на кан­цэн­труе ўва­гу і мас­та­ка, і гле­да­ча. Не­кра­шэ­віч не здра­джвае бру­та­ль­най ма­не­ры, на­пру­га па-ра­ней­ша­му за­зям­ляе не­ка­лі па­зна­ча­ную ілю­зію. Фак­ту­ры — на­ўмыс­на ня­дбай­ныя, як быц­цам рас­кі­да­ны жвір, — гра­юць у гэ­тых анты­мі­фах не­ма­ла­важ­ную ро­лю.

Па­ко­ль­кі «Фа­та-Мар­га­на» — вы­ста­ва рэ­трас­пек­тыў­ная, ці­ка­ва бы­ло б вы­ бу­да­ваць па­лот­ны хра­на­ла­гіч­на. Ду­маю, ідэі мас­та­ка пе­ра­клі­ка­юцца скрозь дзе­ся­ці­год­дзі, ва ўся­кім разе два дзе­ся­ці­год­дзі XXI ста­год­дзя. Пе­ра­клі­ка­ юцца ў тым сэн­се, што рэ­за­ну­юць і раз­ві­ва­юць ад­на ад­ну. Стыль Не­кра­шэ­ві­ча па­зна­ва­ль­ны, але ў той жа час ён спра­буе роз­ныя тэх­ні­кі, па-роз­на­му гу­ляе ў свае ка­лей­дас­ко­пы. Мас­так мя­ня­ецца, і над сю­жэ­та­мі, над інстру­мен­та­ры­ем шчас­лі­ва пры­ўзды­ма­ецца пе­ра­асэн­са­ван­не акту­аль­на­га.

1.Фрагмент экспазіцыі.

2. Чу­жая. Па­пе­ра, алей. 2020.

3. Му­за. Па­пе­ра, сан­гі­на, се­пія, крэй­да. 2020.

4. Тур­ба­ды­зель. Па­пе­ра, сан­гі­на, се­пія, крэй­да. 2018.

5. Ама­тар аб­сэн­ту. Алей. 2020.

люты, 2021

Кар­ці­на вы­ра­шыць са­ма…

1. Ва­тэр­лоа. Алей. 2015.

2. Но­ла. Алей. 2014.

3. Дзве фі­гу­ры. Алей. 2018.

4. Аркестр. Алей. 2020.

5. Жан­чы­на і птуш­ка. Алей. 2004.

Ге­надзь Ко­зел і Ле­анід Хо­ба­таў — пра вы­ста­ву Ге­на­дзя Ко­зе­ла « Blend of Times » у га­ле­рэі « DK »

Ле­анід Хо­ба­таў: На вы­ста­ве Ге­на­дзя Ко­зе­ла мы на­зі­ра­ем кла­січ­ны пад­ыход да асэн­са­ван­ня све­ ту, і ад­мет­на, што на мо­ве, на якой ён вы­яўляе ся­бе, — мо­ве кла­січ­на­га ма­дэр­ніз­му, — мож­на пра­цяг­ваць раз­маў­ляць у мас­тац­тве, яе мож­на раз­ві­ваць і акту­алі­за­ваць. Пры­йдзе час, свет па­гу­ля­ецца ў свае гу­ль­ні і вер­нец­ца да форм, якія за­ста­юцца ў ста­год­дзях. Гэ­та да­во­лі скла­да­ на, але та­му мо­гуць па­са­дзей­ні­чаць уплы­во­выя лю­дзі — га­ле­рэй­шчы­кі, ды­ле­ры, што вы­зна­ча­юць шан­сы аўта­раў кар­цін. Мы ба­чым у тво­рах Ге­на­дзя Ко­зе­ла пэў­ны вод­гук на ака­ля­ючае жыц­цё, але яны цал­кам па­збаў­ле­ ны рэ­пар­таж­нас­ці. Асэн­са­ван­не све­ту ад­бы­ва­ ецца праз кла­січ­нае раз­умен­не воб­ра­за — аўтар яго раз­ві­вае і вы­хо­дзіць на ўзро­вень су­час­на­га іка­на­пі­су. Не ка­на­ніч­на­га, без­умоў­на, а твор­ча пе­ра­асэн­са­ва­на­га. Ка­лі б аўтар вы­ра­шыў, што пе­рад ім ста­іць за­ да­ча афор­міц­ца кан­цэп­ту­аль­на, то гэ­та бы­ло б доб­рай ідэ­яй, пры­нам­сі за­род­кі пэў­най вя­лі­кай пра­гра­мы я на вы­ста­ве ба­чу. Сва­ёй сва­бод­най твор­час­цю Ге­надзь мае ўсе маг­чы­мас­ці ства­рыць іка­на­піс­ны стыль, тэ­ма ў ім мо­жа быць лю­бая, але па­вод­ле ўнут­ра­на­га ста­ну ён бу­дзе аказ­ваць ве­ль­мі моц­нае по­лі­фа­ніч­нае ўздзе­янне. Мне зда­ецца, на гэ­та прэ­тэн­да­ва­ла Зоя Літ­ві­на­ва, якая пад­ышла бліз­ка да та­го, каб ства­рыць сіс­тэ­ му су­час­най іко­ны. «Мастацтва» № 2 (455)

Ге­надзь Ко­зел: Ка­лі мы за­кра­ну­лі гэ­тую тэ­му, то іко­на для мя­не — ідэ­аль­ны жы­ва­піс і па­вод­ле сты­ліс­ты­кі, і па­вод­ле ка­ла­рыс­ты­кі. Уво­гу­ле дзіў­на, што з та­кой дыс­цып­лі­ны, з аб­ме­жа­ван­няў ка­но­ну атрым­лі­ва­ецца шы­коў­ны па­вод­ле вас­тры­ні і сва­бо­ды жы­ва­піс. Ураж­вае яго аб­стра­га­ва­насць і зна­ка­вы сім­ва­лізм. Я не акту­аль­ны мас­так, а, як бы­ло ўжо ска­за­на, пра­цяг­ваю тра­ды­цыі кла­січ­на­га ма­дэр­ніз­му. На гэ­тым я вы­хоў­ваў­ся: на мя­не моц­на па­ўплы­ваў і Пі­цер, і бе­ла­рус­кае ко­ла аўта­раў — гру­па «Ня­мі­ га», мой на­стаў­нік у Ака­дэ­міі мас­тац­тваў Аль­герд Ма­лі­шэў­скі, ён вёў мой дып­лом. Мне пад­аба­ецца пра­ца­ваць у гэ­тай плас­тыч­ най ма­тэ­рыі — ства­раць скла­да­нае жы­ва­піс­нае поле. Мяр­кую, што ў гэ­тым і ёсць мой не­да­хоп: мя­не за­над­та за­хоп­лі­ва­юць па­вер­хні, фак­ту­ры. Пе­ра­піс­ваю і шу­каю да­во­лі шмат і не стаў­лю да­клад­ных за­дач... Ка­лі рас­па­чы­наю но­вае па­лат­но, у мя­не ёсць тэ­ма, ад якой я ад­штур­хоў­ва­юся, па­сля гэ­тая тэ­ма ста­но­віц­ца ня­важ­най, а на­пры­кан­цы зноў да яе вяр­та­юся. Так і ад­бы­ва­ецца пра­цэс пра­цы: за­ду­маў, па­ру­шыў і вяр­та­ешся да па­чат­ку на іншым ўзроў­ні. Тэ­май жы­ва­пі­су мо­гуць ста­навіц­ ца рэ­аль­ны пры­род­ны ма­тыў, по­стаць ча­ла­ве­ка, вось у гэ­тым мар­скім кра­яві­дзе — буй­кі на ва­дзе: раз­меш­ча­ныя су­праць со­неч­на­га свят­ла, яны бы­лі пад­обныя да пту­шак. А ёсць, на­прык­лад, ра­бо­ты,

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е

15

якія ад­ра­зу па­чы­на­еш пі­саць — і ў вы­ні­ку атрым­ лі­ва­ецца аб­страк­тнае жы­ва­піс­нае поле. Ле­анід Хо­ба­таў: Я ха­дзіў па гэ­тай вы­ста­ве і раз­ва­жаў пра ку­ль­ту­ру па­хо­джан­ня ко­ле­ру, жы­ва­пі­су, фак­ту­ры. Ге­надзь — прад­стаў­нік той ка­тэ­го­рыі мас­та­коў, якія та­кія пад­ста­во­выя рэ­чы ў сва­ёй пра­фе­сіі ве­ль­мі глы­бо­ка ўспры­ма­юць. Яго жы­ва­піс на­сы­ча­ны скла­да­ны­мі фак­ту­ра­мі, а так­ са­ма — эмо­цы­ямі, унут­ра­ным ста­нам; кан­трас­ты, су­пра­ць­пас­таў­лен­ні ці ала­гіз­мы — так­са­ма важ­ны склад­нік гэ­тых прац. У тво­рах Ге­на­дзя Ко­зе­ ла час­та мож­на ўба­чыць тэ­му су­пра­цьс­та­яння дзвюх сіл, што не мо­гуць знай­сці су­лад­дзя, але мас­так пры­му­шае іх быць раз­ам, шу­кае ў гэ­тым сво­еа­саб­лі­вую арга­ні­ку — так мо­жа на­ра­дзіц­ца но­вы воб­раз, но­вы стан. А гэ­та зна­чыць — но­ вая кар­ці­на. Я да­ўно на­зі­раю за яго шля­хам, ба­чу, як ён ды­на­міч­на раз­ві­ва­ецца. Ёсць мас­та­кі, якія за­йма­юць устой­лі­вую па­зі­цыю, знай­шоў­

на сус­вет­ную пра­сто­ру, і гэ­та пры­му­шае мас­та­ка скан­цэн­тра­вац­ца і вы­ра­шыць за­да­чы, якія ніх­то да яго не вы­ра­шаў. Сён­ня та­кі жы­ва­піс ма­ла хто пра­кты­куе. Мне б аса­біс­та ха­це­ла­ся, каб Ге­надзь бо­льш пра­ца­ваў у ма­ну­мен­та­ль­ных фор­мах, а ён лю­біць ма­лыя, хоць па спе­цы­ялі­за­цыі ма­ну­мен­та­ліст. Ге­надзь Ко­зел: Фар­мат для мя­не не важ­ны, важ­ная цэ­лас­насць па­лат­на. Ка­лі пра­ца за­вер­ ша­на, яна ад ця­бе ад­маў­ля­ецца, я гэ­та про­ста фі­зіч­на ад­чу­ваю, кар­ці­на ні­бы пра­маў­ляе мне: «Да па­ба­чэн­ня, да­лей я са­ма!» Ка­лі пра­пус­ціш

шы і вы­пра­ца­ваў­шы сваю мо­ву, а ёсць тыя, што тран­сфар­му­юць не­ка­лі зной­дзе­нае, шу­ка­юць но­вую фор­му. У твор­час­ці Ге­на­дзя Ко­зе­ла мы ма­ем спра­ву з мо­вай, якая, як я ўжо ка­заў, мо­жа вы­вес­ці твор на ду­хоў­насць рэ­лі­гій­на­га ўзроў­ню. Для гэ­та­га трэ­ба аб­вас­трыць свой мо­дуль, маш­ таб, каб лю­бая яго ра­бо­та бы­ла па­зна­ва­ль­ная; ад гэ­та­га за­ле­жыць і яго сус­вет­ны по­спех. Бо гэ­ты аўтар па ўзроў­ні сва­іх прац мо­жа прэ­тэн­да­ваць

гэ­ты мо­мант і па­чы­на­еш да­лей пра­ца­ваць, да­во­ дзіц­ца мно­гае пе­ра­піс­ваць, па­кут­ваць і ад­чу­ваць не­спа­кой. Сам пра­цэс ства­рэн­ня воб­ра­за цал­кам не­прад­ ка­за­ль­ны: вось не­ха­рак­тэр­ны твор для мя­не, бо тут ёсць фраг­мент аго­ле­на­га жа­но­ча­га це­ла. Яно з не з на­ту­ры на­пі­са­на, гэ­та цал­кам іншая гу­ль­ня. Па­чы­на­ла­ся ўсё з пля­мы, я ўба­чыў у пля­ме по­стаць і вы­цяг­нуў з той аб­страк­тнай жы­ва­піс­най пра­сто­ры. Так вы­йшаў на фі­гу­ра­тыў­ную плас­ты­ку. Тут і ко­ле­ры па­ча­лі вы­бу­доў­вац­ца — ха­лод­нае да цёп­ла­га, а ка­лі та­кі ды­са­нанс уз­ні­кае, дык­ту­ецца ці­ка­вая тэ­ма, то не хо­чац­ца гэ­ты мо­мант стра­ціць. Мож­на ска­заць, што кар­ці­на са­ма вы­ра­шы­ла, як ёй плас­тыч­на рэ­алі­за­вац­ца. У мя­не і ў твор­час­ці гэтак жа — пра­ца­ваў у роз­ных сты­лях, быў і фі­гу­ра­тыў­ны пе­ры­яд, быў пе­ры­яд пік­таг­рам. Ёсць дзя­ся­так па­ло­цен з пік­таг­ра­фіч­най сіс­тэ­май, ка­лі я знай­шоў не­йкую фор­му і па­чаў яе вы­пра­цоў­ваць. Важ­на вы­зва­ліц­ ца ад ста­рой тэ­мы. Да­лей ідзе іншая плас­тыч­ная гу­ль­ня са зна­ка­мі і рэ­аль­нас­цю. Я за­ўва­жыў, што мо­дуль у мя­не за­над­та дроб­ны, хо­чац­ца ма­ну­ мен­та­ль­ных вя­лі­кіх плям, знач­ных ста­наў. Каб дзве-тры пля­мы на па­лат­не — і да­стат­ко­ва. Але я не ма­гу гэ­та рэ­алі­за­ваць, та­му што ся­дзіць у мя­не ўнут­ры не­йкая дроб­ная мел­касць існа­ван­ня. А мо­жа, і не: мо­жа, як у Фі­ло­на­ва, мне трэ­ба раз­ ві­ваць ана­лі­тыч­ную сіс­тэ­му — та­ды яшчэ да­лей у глы­бі­ню кар­ці­ны ісці трэ­ба, ства­раць асаб­лі­вую пра­сто­ру... Пад­рых­та­ва­ла Але­ся Бе­ля­вец. люты, 2021

16

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур н­ ы пласт

Вуч­ні Фер­ды­нан­да Руш­чы­ца з Беларусі Надзея Уса­ва

Ва­лян­ц ін Ра­ма­но­в іч (1911—1945). Тра­гіч­н ы лёс мас­та­ка за­мкаў

Ё

н пра­жыў уся­го 34 га­ды і тра­гіч­на згі­нуў у год Пе­ра­мо­гі над фа­шыс­та­мі, па­паў­шы без ві­ны ў па­лі­тыч­ныя рэ­прэ­сіі пер­шых дзён вы­зва­лен­ня Ві­ль­ні, — быў арыш­та­ва­ны са­вец­ кай кон­трраз­вед­кай і па­мёр у мін­скай тур­ме, дзе як ле­кар да­па­ма­гаў іншым зня­во­ле­ным. Але і за гэ­ты час па­спеў зра­біць не­ка­ль­кі цу­ доў­ных тво­раў, вы­пра­ца­ваць свой па­зна­ва­ль­ны стыль. Ра­ма­но­віч на­ра­дзіў­ся ў 1911 го­дзе ў мяс­тэч­ку Ка­рэ­лі­чы На­ваг­руд­ска­га па­ве­та ў інтэ­лі­ген­тнай сям’і на­стаў­ні­ка. Про­дкі ма­ці бы­лі іка­на­піс­ца­ мі Зо­та­вы­мі, ве­ра­год­на, мас­тац­кія здо­ль­нас­ці

«Мастацтва» № 2 (455)

пе­рад­алі­ся ге­не­тыч­на. За­кон­чыў­шы На­ваг­руд­ скую гім­на­зію ў 1930 го­дзе, Ва­лян­цін па­сту­піў у Ві­лен­скі ўні­вер­сі­тэт на фа­ку­ль­тэт пры­го­жых мас­тац­тваў, дзе пра­ву­чыў­ся 4 га­ды. По­тым да­ даў да мас­тац­кай ад­ука­цыі ле­кар­скі фа­ку­ль­тэт, яко­му ад­даў яшчэ пяць га­доў ву­чо­бы. То­ль­кі ў 1939-м па­чаў вы­кла­даць у род­ным уні­вер­сі­ тэ­це — у тым лі­ку ана­то­мію для мас­та­коў 1 і 2 кур­саў, па­спеў атры­маць па­са­ду ад’юнкта, але пра­ца­ваў вы­клад­чы­кам ня­доў­га — уні­вер­сі­тэт у снеж­ні быў за­чы­не­ны. Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч ма­ рыў вы­даць ана­та­міч­ны аль­бом з ілюс­тра­цы­ямі, вы­ка­на­ны­мі ў тэх­ні­цы медзя­ры­ту. Быў мас­та­ком шы­ро­ка­га про­фі­лю — вы­стаў­ляў і жы­ва­піс як сяб­ра мас­тац­ка­га аб’яднан­ня «Ві­лен­ская гру­па», быў кан­сер­ва­та­рам зна­хо­дак на архе­ала­гіч­

ных рас­коп­ках за­мкаў у Тра­каі і Коў­не, на якіх удзе­ль­ні­чаў у час сту­дэн­цкіх ва­ка­цый, ува­саб­ляў за­мкі ў роз­ных тэх­ні­ках. Юнац­кі ра­ман­тызм дзіў­ным чы­нам спа­лу­чаў­ся ў ім з ма­тэ­ма­тыч­ным пед­антыз­мам. Твор­часць Ва­лян­ці­на Ра­ма­но­ві­ча — да­клад­нае ад­люс­тра­ван­не яго ха­рак­та­ру. Сціп­лы, ураў­на­ ва­жа­ны, без це­ню фа­ль­шы і аса­біс­тых амбі­цый, шчы­ры і ад­кры­ты ў сва­іх пе­ра­ка­нан­нях, вы­ ключ­на інтэ­лі­ген­тны, ён вы­клі­каў сім­па­тыю і на фа­ку­ль­тэ­це мас­тац­тваў вы­лу­чаў­ся вы­ключ­ най сум­лен­нас­цю ў пра­цы, вы­со­кім уз­роў­нем са­ма­кры­тыч­нас­ці і мо­цай у пе­ра­адо­ль­ван­ні звя­за­ных з мас­тац­твам цяж­кас­цей — так згад­ваў пра яго пед­агог Лю­да­мір Слян­дзін­скі. Лю­бі­май тэх­ні­кай твор­цы стаў медзя­рыт,

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

17

люты, 2021

18

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур н­ ы пласт

а галоў­най спад­чы­най — се­рыя з 36 эстам­паў «Тра­кай­скі за­мак». Стыль гра­ві­ра­ван­ня вы­лу­ ча­ецца лю­боў­ю да кан­струк­тыў­най асно­вы прад­ме­та і па­ра­дку, амаль ня­мец­кай пед­антыч­ нас­цю і да­клад­нас­цю, аку­рат­най фа­таг­ра­фіч­ нас­цю. Ары­гі­на­ль­насць ба­чан­ня і вір­ту­ознасць у гра­ві­ра­ван­ні ўраж­ва­юць тэх­ніч­нас­цю. Ён так во­ль­на ва­ло­даў плас­ты­кай фор­мы, так упэў­не­ на вы­ра­шаў тэх­ніч­ныя пра­бле­мы то­наў-па­ўто­ наў, якую да­юць глы­бі­ня і на­прам­кі штры­хоў­кі, што на­ват зна­ка­мі­ты пра­фе­сар на­зваў яго тэх­ні­ку «вы­ключ­най». Не­здар­ма па­сля не­каль­ кіх вы­стаў у 1936 го­дзе Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч быў за­про­ша­ны Інсты­ту­там мас­тац­тва ў Чы­ка­га пры­няць удзел у 6-й і 7-й між­на­род­ных вы­ста­ вах лі­таг­ра­фіі і гра­вю­ры па дрэ­ве. Ра­ма­но­віч зра­зу­меў асаб­лі­вас­ці тон­кай гра­вю­ ры на медзі і жа­дан­не гле­да­ча іх па­во­ль­на­га, амаль мед­ыта­тыў­на­га раз­гляд­ван­ня і ра­біў усё, каб за­да­во­ліць гэ­ту ці­ка­васць, увёў не­ча­ка­ ныя дэ­та­лё­выя пра­ры­соў­кі, на­прык­лад пту­шак «Мастацтва» № 2 (455)

ці фан­тас­тыч­ных дрэ­ваў ды архі­тэк­тур­ным по­мні­каў, што на­гад­вае нам «кап­ры­ча» ста­рых май­строў. Спад­чы­на Ра­ма­но­ві­ча — вы­ключ­на ўда­лае спа­лу­чэн­не прад­ума­най тэх­ні­кі з па­чуц­цё­вай шчы­рас­цю і доб­рым гус­там, якія ў су­лад­дзі да­ юць тво­ры сап­раў­дна­га мас­тац­тва. Не­ка­то­рыя з іх — шэ­дэў­ры ў тэх­ні­цы гра­ві­ра­ван­ня. Апош­няя яго се­рыя «Дрэ­вы. Са Швей­цар­ска­га цык­лу», вы­ка­на­ная ў 1944 го­дзе, за не­ка­ль­кі ме­ся­цаў да гі­бе­лі, пры­све­ча­ная за­гі­ну­ла­му ў ча­сы вай­ны ві­лен­ска­му па­эту Та­дэ­ву­шу Буй­ніц­ка­му. Свае ад­біт­кі Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч над­ру­ка­ваў на па­этыч­ных рад­ках яго вер­шаў. Шка­да, што гэ­ты ары­гі­на­ль­ны мас­так сы­шоў у рос­кві­це свай­го та­лен­ту. Але тво­ры не пра­па­лі: яго жон­ка, мас­тач­ка Аль­до­на Ра­ма­но­віч, пе­рад­ала гра­ фіч­ную ка­лек­цыю і по­ўны ка­та­лог яго тво­раў у біб­лі­ятэ­ку Уні­вер­сі­тэ­та імя Мі­ка­лая Ка­пер­ні­ка ў То­ру­ні і ў Ка­рэ­ліц­кі кра­язнаў­чы му­зей, на ра­дзі­му мас­та­ка.

Ку­зь­м а Чу­ры­л а (1904—1951). Не­рэ­алі­за­ва­ны та­лент

К

у­зь­му Чу­ры­лу быў на­ка­на­ва­ны ня­доў­гі век: аца­леў­шы ў вай­не, па­мёр ад не­вы­леч­най хва­ро­бы ў пер­шыя мір­ныя га­ды. Мас­так на­ра­дзіў­ся ў за­мож­най ся­лян­скай ся­м’і ў вёс­цы Кру­ты Бе­раг, што ў ся­мі кі­ла­мет­рах ад Ня­сві­ жа. Скон­чыў Ня­свіж­скую гім­на­зію, да­вуч­ваў­ся ў Ро­вен­скай поль­скай гім­на­зіі. У 1929 го­дзе па­сту­піў ва Уні­вер­сі­тэт Стэ­фа­на Ба­то­рыя. Ва ўсіх анке­тах ён указ­ваў: бе­ла­рус па на­цы­яна­ль­нас­ці, пра­ва­слаў­ны па рэ­лі­гіі, род­ная мо­ва — бе­ла­рус­ кая. Хут­ка пра­ца­ві­ты бе­ла­рус вы­бі­ва­ецца ў лік леп­шых сту­дэн­таў фа­ку­ль­тэ­та. Руш­чыц адзна­чаў яго як моц­на­га ка­ла­рыс­та. Аж да па­чат­ку вай­ны Чу­ры­ла што­год вы­стаў­ляў­ся ў Ві­ль­ні. Кры­ты­кі яго вы­лу­ча­лі ся­род іншых вы­пус­кні­коў, сцвяр­джа­ ючы, што яго пра­цы лі­та­ра­ль­на «злі­ва­юцца з ві­лен­скім кра­ем». «Ён ма­люе то­ль­кі дрэ­вы — як жы­выя арга­ніз­мы… Трэ­ба ве­ль­мі ад­чу­ваць

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

19

Ка­пер­ні­ка ў То­ру­ні. Ку­зь­ма Чу­ры­ла па­мёр рап­тоў­ на ад ра­ку лёг­кіх, пра­жыў­шы ўся­го 43 га­ды. Яго па­смя­рот­ная пе­ра­соў­ная вы­ста­ва з 127 тво­раў, якую арга­ні­за­ва­лі ка­ле­гі, ад­пра­ві­ла­ся па роз­ных га­ра­дах Поль­шчы і знік­ла, не вяр­ну­ла­ся ў ся­м’ю. За­ха­ва­ла­ся тое ня­мно­гае, што аца­ле­ла ў То­ру­ні і Ві­ль­ні. Кар­цін Чу­ры­лы, на жаль, ня­ма ў Бе­ла­ру­сі, акра­мя адзі­на­га эстам­па з пры­ват­най ка­лек­цыі, які доў­га лі­чыў­ся тво­рам Мі­ха­ся Сеў­ ру­ка (зна­хо­дзіў­ся ў яго збо­рах) і быў атры­бу­та­ ва­ны пры пад­рых­тоў­цы вы­ста­вы да 150-год­дзя Руш­чы­ца. У яго твор­час­ці ад­гад­ва­юцца на­род­ныя ўяў­лен­ні пра «бе­ла­рус­кі рай» — пры­га­жосць пра­цы на сва­ёй зям­лі, пра­цы, дзе на­ра­джа­ецца ба­гац­це, і якая пры­но­сіць не то­ль­кі пот, але і ра­дасць. Мі­хась Сеў­рук (1905—1979). « Ра­ённы мас­так»

Т пры­ро­ду, глы­бо­ка пе­ра­жыць і зра­зу­мець са­му сут­насць дрэ­ва, каб яго так на­ма­ля­ваць. Яны не про­ста ка­ля­ро­выя пля­мы. У кож­ным з іх ёсць ло­гі­ка і пры­га­жосць, — пі­саў у рэ­цэн­зіі га­зе­ты "Słowo" ў 1937 го­дзе гра­фік Ежы Го­пен. — Эцю­ ды аб­уджа­юць у на­шай па­мя­ці рэ­мі­ніс­цэн­цыі воб­ра­заў Яман­та і Руш­чы­ца. Іх пры­хо­дзіц­ца па­ зна­чыць як з’я­ву ві­лен­скай пей­заж­най шко­лы — ад­мет­ныя, спа­кой­ныя, да­клад­на зроб­ле­ныя». Чу­ры­ла не пра­пус­каў маг­чы­мас­ці арга­ні­за­ваць вы­ста­ву з сяб­ра­мі «Ві­лен­скай гру­пы», вы­да­ваў і ілюс­тра­ваў ча­со­піс «Ма­ла­дая Бе­ла­русь». У гэ­тым так­са­ма ён быў ідэй­ным па­сля­доў­ні­кам Руш­чы­ ца, у тым лі­ку і мас­тац­ка­га рэ­дак­та­ра эстэц­ка­га ча­со­пі­са «Tygodnik Wileński». Як і бо­ль­шасць сту­дэн­таў уні­вер­сі­тэ­та, Ку­зь­ма над­аваў знач­ную ўва­гу дру­ка­ва­най гра­фі­цы — афор­ту і медзя­ ры­ту. Леп­шая ра­бо­та май­стра па­эты­зуе пра­цу на зям­ лі — «Ка­пан­не бу­ль­бы» (1935). Пад ве­лі­зар­ным хмар­ным не­бам — бяз­меж­нае поле. Про­сты пра­ цоў­ны пра­цэс — ка­пан­не жан­чы­на­мі бу­ль­бы — мас­так трак­туе як ма­гіч­нае ры­ту­аль­нае дзей­ства. Ма­ла­дыя гнут­кія жа­но­чыя по­ста­ці ў роз­ных по­зах на­пі­са­ныя па­этыч­на, ма­ну­мен­та­ль­на. Па гэ­тай кар­ці­не ві­даць, ча­му яго лі­чы­лі май­страм ста­ран­на вы­бу­да­ва­най кам­па­зі­цыі. Па­сля за­кан­чэн­ня ўні­вер­сі­тэ­та ў 1936-м Ку­зь­ма Чу­ры­ла атры­маў дзяр­жаў­ную сты­пен­дыю ад Фон­ду на­цы­яна­ль­най ку­ль­ту­ры, што да­зво­лі­ла яму пра­йсці ста­жы­роў­ку ў Іта­ліі і Фран­цыі. Гэ­тая сты­пен­дыя пры­зна­ча­ла­ся яго сяб­ру і ад­на­ каш­ні­ку, та­ле­на­ві­та­му мас­та­ку Льву Да­бржын­ ска­му з Ло­шы, але ён з-за ся­мей­на­га кан­флік­ту на­клаў на ся­бе ру­кі. Чу­ры­ла па­ехаў у Іта­лію і Фран­цыю з ма­ла­дой жон­кай-мас­тач­кай. Ад­туль з па­чат­кам Дру­гой сус­вет­най вай­ны да­тэр­мі­но­ва

вяр­нуў­ся — за­ра­джа­ны ад­крыц­ця­мі мас­та­коў па­ рыж­скай шко­лы поль­скай ка­ло­ніі. Вы­тан­ча­насць мод­на­га сты­лю ар-дэ­ко, па­этыч­ная і тэ­атра­ль­ная сты­лі­за­цыя жыц­ця на пры­ро­дзе ста­лі ўлю­бё­ным ма­ты­вам поль­ска­га мас­тац­тва пе­рад Дру­гой сус­ вет­най вай­ной. Чу­ры­ла не вы­клю­чэн­не. Кры­ты­кі з за­хап­лен­нем адзна­ча­лі ў яго пра­цах пра­явы па­сэ­ізму — па­эты­за­цыю мі­ну­ла­га, «шпа­ ле­ра­выя» па­стэ­ль­ныя то­ны яго кар­цін, вы­тан­ ча­ныя, з пры­ха­ва­ным эра­тыз­мам, сю­жэ­ты на ся­лян­скія тэ­мы, якія бо­льш на­гад­ва­лі бу­ко­лі­кі і па­ста­ра­лі. Ся­лян­скія ду­жыя дзяў­чы­ны на ўлон­ні пры­ро­ды вы­гля­да­лі быц­цам спа­ло­ха­ныя нім­фы, а ку­па­льш­чы­цы, за­спе­тыя зня­нац­ку хлап­чу­ком з са­ба­кам, як са­рам­лі­выя на­яды. Вяр­нуў­шы­ся ў Ві­ль­ню, Ку­зь­ма пра­ца­ваў на­стаў­ ні­кам ма­ля­ван­ня ў шко­ле для да­рос­лых, але не вы­тры­маў аку­па­цый­на­га рэ­жы­му і ў 1941 го­дзе з’е­хаў жыць на вёс­ку. Ён доб­ра ве­даў ся­лян­скую гас­па­дар­ку, та­му па­спра­ба­ваў ува­со­біць у рэ­аль­нас­ці той ка­зач­ны «вяс­ко­вы рай», які ства­раў на сва­іх па­лот­нах. Раз­ам з жон­кай збу­да­ваў дом, раз­меш­ча­ны на пры­го­жых па­гор­ках. Су­се­дам быў Атон Крас­ на­по­льс­кі, па­спя­хо­вы архі­тэк­тар, пра­фе­сар Уні­вер­сі­тэ­та Стэ­фа­на Ба­то­рыя. Тут склад­ва­ла­ся інтэ­лек­ту­аль­нае гра­мад­ства, ве­ча­ры пра­во­дзі­лі за гу­тар­ка­мі. Так Чу­ры­ла за ся­лян­скай пра­цай пра­вёў ва­енныя га­ды. Май­стэр­ства яго моц­на ўпа­ла з-за ад­сут­нас­ці сіс­тэ­ма­тыч­ных шту­дый. У 1945-м Чу­ры­ла пе­ра­ехаў у По­знань з усім сва­ім інвен­та­ром і хат­няй ма­ёмас­цю, ру­хо­май і не­ру­хо­май, жон­кай Ван­дай і сы­нам Мар­кам, а так­са­ма ка­зой. Ка­за гэ­тая не раз бы­ла ў яго ма­дэл­лю для кар­цін і гра­вюр. Ад­нак праз год на за­пра­шэн­не Ежы Го­пе­на стаў вы­клад­чы­кам гра­фіч­ных мас­тац­тваў Уні­вер­сі­тэ­та імя Мі­ка­лая

а­ле­на­ві­ты жы­ва­пі­сец, ён, зда­ва­ла­ся, змі­рыў­ ся з до­ляй «па­вя­то­ва­га» мас­та­ка ў Ня­сві­жы, шко­ль­на­га на­стаў­ні­ка ма­ля­ван­ня. Пры жыц­ ці не зла­дзіў ні­вод­най пер­са­на­ль­най вы­ста­вы. І не та­му, што быў пад за­ба­ро­най. Твор­ца, як уяў­ля­ецца, сам вы­браў — з па­чуц­ця са­ма­за­ха­ван­ ня — ста­тус «мас­та­ка-не­ві­дзім­кі», стан свя­до­ма­га пус­тэ­ль­ні­ка ў ра­ённым га­рад­ку. 1939 год падзя­ліў на «да» і «па­сля» яго жыц­цё­вы і твор­чы шлях. Да 1939 го­да — ву­чо­ба ў ня­свіж­скай гім­на­зіі, Ві­лен­скім уні­вер­сі­тэ­це, які скон­чыў у 1932 го­дзе, рос­квіт твор­час­ці, вы­ста­вы ў Ві­ль­ні, за­ка­зы на рос­пі­сы кас­цё­ла ў По­зна­ні, інтэн­сіў­ная са­ма­стой­ ная пра­ца. Руш­чыц адзна­чаў Сеў­ру­ка ў 1929 го­дзе ў сва­ім дзён­ні­ку: «Сеў­рук па­ка­заў мне свае эцю­ды лет­нія і во­се­ньс­кія. Асаб­лі­ва доб­рыя тыя, якія ў цёп­ лых фар­бах за­хо­ду». Сеў­рук згад­ваў, што па­сля вы­ста­вы сту­дэн­цкіх лет­ніх ра­бот на ка­лі­до­рах фа­ку­ль­тэ­та «Руш­чыц ціс­нуў ру­ку і ка­заў, што спа­дзя­ецца, што з мя­не бу­дзе доб­ры пей­за­жыст». Па­сля за­кан­чэн­ня ўні­вер­сі­тэ­та ўсё скла­да­ла­ся ня­дрэн­на: атры­маў за­каз на афар­млен­не буй­ной рэ­гі­яна­ль­най вы­ста­вы, бы­лі за­ка­зы на ся­мей­ныя парт­рэ­ты. І ка­рот­кі, але бур­ны, тра­гіч­ны ра­ман са сва­ячкай ві­лен­ска­га бур­міс­тра ад­ва­ка­та Юза­фа Фа­лі­еўска­га, парт­рэт яко­га быў яму за­моў­ле­ны. Ён на­пі­саў не­ка­ль­кі вы­дат­ных парт­рэ­таў гэ­тай дзяў­чы­ны, але яе рап­тоў­ная смерць пе­ра­крэс­лі­ла ўсе надзеі на аса­біс­тае шчас­це. У 1939 го­дзе, па­сля ўз’яд­нан­ня За­ход­няй і Усход­ няй Бе­ла­ру­сі, Сеў­рук па­кі­нуў лю­бі­мы го­рад і з’е­хаў у Ня­свіж да ся­м’і — ма­ці і сяс­тры. За­тым зу­сім іншая рэ­аль­насць — Дру­гая сус­ вет­ная вай­на. У ста­рым бу­дын­ку бы­лой Ра­ту­ шы, дзе мес­ціў­ся ма­гіс­трат, быў арга­ні­за­ва­ны Бе­ла­рус­кі на­род­ны дом, там мас­так пра­ца­ваў. У прэ­се пі­са­лі: «Два па­коі рас­піс­ва­юцца ў сты­лі бе­ла­рус­кіх на­род­ных ма­ты­ваў. Над імі пра­цуе вя­до­мы мас­так Сеў­рук, які быў прэ­мі­ра­ва­ны на Ба­ра­на­віц­кай акру­го­вай вы­ста­ве. Хут­ка мож­на бу­дзе ўба­чыць яго апош­ні твор — кар­ці­ну "Жні­во", люты, 2021

20

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур н­ ы пласт

якую ён пі­ша спе­цы­яль­на для На­род­на­га до­ма свай­го го­ра­да». Гэ­тую кар­ці­ну, якую ў 1935 го­дзе пры па­срэд­ніц­тве Сер­гі­еві­ча на­быў Му­зей Іва­на Луц­ке­ві­ча ў Ві­ль­ні і якую Сеў­рук лі­чыў не­за­кон­ ча­най, ад­даў аўта­ру на вы­ста­ву ў Ня­сві­жы яго ві­лен­скі ся­бар Пёт­ра Сер­гі­евіч. Тое на­ва­тар­ская пра­ца і па змес­це і па фор­ме. Жні­во па­ка­за­на як ура­чыс­тасць, ся­лян­скае свя­та, у якім удзе­ль­ні­чае ўся сям’я. Плас­тыч­ная леп­ка спрош­ча­ных фі­гур, іх аб’ёмнасць, ра­шэн­не пра­сто­ры і пер­спек­ты­вы ко­ле­рам ро­біць з жан­ра­вай сцэн­кі ма­ну­мен­та­ль­ нае па­лат­но, фрэс­ку. Ці­ка­ва, што кар­ці­на, ад­ной­ чы вы­стаў­ле­ная ў Вар­ша­ве, бы­ла прад­адзе­ная двой­чы: са­мім мас­та­ком у 1935 го­дзе ў му­зей Луц­ке­ві­ча і яго ўда­вой па­сля смер­ці мас­та­ка — у Дзяр­жаў­ны мас­тац­кі му­зей у 1980 го­дзе. Па­сля вай­ны Сеў­рук за­няў па­са­ду ды­рэк­та­ра ста­ра­жыт­ных ра­дзі­ві­лаў­скіх па­ркаў, атрым­лі­ваў за­мо­вы на парт­рэ­ты пра­ва­ды­роў, на афар­млен­ ні го­ра­да да рэ­ва­лю­цый­ных свя­таў, вы­кла­даў у дзі­ця­чай сту­дыі ў Ра­ту­шы, чар­чэн­не і ма­ля­ван­не ў ся­рэд­няй шко­ле. Па ўспа­мі­нах вуч­ня Сеў­ру­ка, ску­льп­та­ра Льва Гу­мі­леў­ска­га, дзе­ці пад­ыхо­дзі­лі да Ра­ту­шы і хо­рам кры­ча­лі «Мі­хась Кан­стан­ці­ на­віч, мы ту­та!» І Сеў­рук ад­чы­няў дзве­ры ва­та­зе дзят­вы. (Кож­ны год Леў Гу­мі­леў­скі з сям’ёй едзе свят­ка­ваць на­ро­дзі­ны ў Ня­свіж і ідзе да Ра­ту­шы, каб ажыц­ця­віць сво­еа­саб­лі­вы флэшмоб — вы­ гук­нуць гэ­тыя сло­вы, вяр­та­ючы сваё дзя­цін­ства.) Сеў­рук ста­віў на­цюр­мор­ты і на кож­ным за­нят­ку рас­па­вя­даў пра ад­на­го зна­ка­мі­та­га мас­та­ка — Ра­фа­эля, Ле­анар­да і іншых. Дыс­цып­лі­ны на яго ўро­ках, як успа­мі­нае Гу­мі­леў­скі, не бы­ло, дзе­ці шу­ме­лі, але праз шмат га­доў бы­лыя вуч­ні дзі­ві­лі­ ся, што па­мя­та­лі і ве­да­лі імё­ны мно­гіх мас­та­коў, якіх дру­ка­ва­лі ў ча­со­пі­се «Ого­нёк», — Сеў­рук рас­каз­ваў... Ад­ной­чы, раз­уме­ючы ўсю не­да­рэч­насць, Сеў­рук на­пі­саў парт­рэ­ты Ку­ту­за­ва і Су­во­ра­ва па­ верх ба­роч­на­га жы­ва­пі­су XVIII ста­год­дзя на па­ра­днай лес­ві­цы Ня­свіж­ска­га за­мка, які стаў у 1950-х До­мам ад­па­чын­ку пра­цоў­ных. Ды­рэк­ тар­ка Мас­тац­ка­га му­зея Але­на Ала­да­ва пра­па­ ноў­ва­ла твор­цу пе­ра­ехаць у Мінск, стаць рэ­стаў­ ра­та­рам у му­зеі. Пад­умаў­шы, мас­так ад­мо­віў­ся, гэ­так жа як і пе­ра­ехаць у Вар­ша­ву або Ві­ль­ню, ку­ды клі­ка­лі бы­лыя сяб­ры па ўні­вер­сі­тэ­це. Пры­ вык да спа­кою і пры­га­жос­ці ня­свіж­скіх па­ркаў і ву­ліц. Сеў­ру­ка ў бе­рэ­це з эцюд­ні­кам ве­даў увесь Ня­свіж. Твор­ца пра­ца­ваў штод­ня пры лю­бым над­во­р’і, па­куль жон­ка, Ра­іса Ся­мё­наў­на, да­гля­ да­ла квет­нік у па­лі­сад­ні­ку іх да­мка на Са­до­вай ву­лі­цы. З дву­ма па­ро­дзіс­ты­мі са­ба­ка­мі, вы­піў­шы моц­на за­ва­ра­най ка­вы, да якой пры­звы­ча­іўся ў Ві­ль­ні, ад­праў­ляў­ся мас­так у свой лю­бі­мы парк Аль­ба. Там ра­біў за­ма­лёў­кі алоў­кам, пі­саў эцю­ ды ста­рых ма­гут­ных дрэў, алеі пад сі­нім не­бам. Пра­ца­ваў, вы­ра­ша­ючы па­стаў­ле­ныя са­мо­му са­ бе за­да­чы. То­ль­кі гэ­тыя яго ма­люн­кі па­каз­ва­юць стра­ча­ную пры­га­жосць ста­ра­жыт­най Аль­бы... Зрэд­ку пры­язджа­лі з Мін­ска бы­лыя вуч­ні і сяб­ры, гля­дзе­лі но­выя тво­ры, за­хап­ля­лі­ся ка­ла­ «Мастацтва» № 2 (455)

рыс­ты­кай і све­жас­цю ня­здзей­сне­ных ма­ле­нь­кіх эцю­даў і эскі­заў. «Вось жа што вар­та Вам пі­саць, Мі­хась Кан­стан­ці­на­віч, а не гэ­тыя кар­ці­ны!» — ра­іў Леў Гу­мі­леў­скі, які стаў пры­зна­ным на­род­ ным ску­льп­та­рам БССР. «Гэ­тыя кар­ці­ны» бы­лі пры­све­ча­ны мясц­ова­му ся­лян­ству. Сеў­рук то­ль­кі ўсмі­хаў­ся яго га­рач­ нас­ці: яго ці­ка­ві­лі лю­дзі пра­цы, ён па­ва­жаў і раз­умеў іх ня­лёг­кае жыц­цё. Ён пра­ца­ваў над імі доў­га, вы­бу­доў­ва­ючы кам­па­зі­цый­на, ма­лю­ючы з на­ту­ры рэ­аль­ных лю­дзей, па­зна­ча­ючы ха­рак­та­ ры і асаб­лі­вую шчы­ль­ную ску­льп­тур­ную плас­ты­ ку. Твор­ца не лю­біў за­ліш­няй ува­гі: да 1953 го­да пра­ктыч­на не вы­стаў­ляў­ся, хоць і быў пры­ня­ты ў Са­юз мас­та­коў у 1947-м. Пад­час хруш­чоў­скай ад­лі­гі вы­стаў­ляў­ся ў Мін­ску і Мас­кве амаль што­ год, але роў­на сто­ль­кі, ко­ль­кі па­тра­ба­ва­ла­ся ад чле­на Са­юза мас­та­коў. Яго па­ва­жа­лі, але куп­ля­лі рэ­дка. За 20 га­доў пра­цы на­бы­лі з рэ­спуб­лі­кан­ скіх вы­стаў у му­зей то­ль­кі сем тво­раў. Кар­ці­ны ве­ша­лі ў да­лё­кіх ку­тах но­ва­га Па­ла­ца мас­тац­ тва. Ён, уба­чыў­шы гэ­та, хва­ля­ваў­ся (ад­ной­чы яму ста­ла фі­зіч­на кеп­ска), але не пра­тэс­та­ваў, не па­тра­ба­ваў ні­чо­га. Ня­мно­гія ве­да­лі яго ду­шэў­ную ад­да­насць і пры­хі­ль­насць да ста­ро­га ко­ла сяб­роў. Ён не афі­ша­ваў сваю пе­ра­піс­ку з не­ка­ль­кі­мі мас­та­ ка­мі, бо­ль­шая час­тка якіх з’е­ха­ла ў Поль­шчу. «Мі­ну­лае як жэм­чуг, чым да­ўжэй ля­жыць у ра­ка­ві­не, тым бо­льш пры­го­жы», — пі­саў ён сяб­ру ма­ла­дос­ці Мак­сі­му Тан­ку. То­ль­кі ад­ной­чы пры­няў удзел у вы­ста­ве ў Вар­ша­ве, дзе саб­ра­лі­ ся ўсе 36 вуч­няў ад­на­го з ві­лен­скіх пра­фе­са­раў Лю­да­мі­ра Слян­дзін­ска­га. Ма­рыў і пра ўлас­ную пер­са­на­ль­ную вы­ста­ву да 75-год­дзя. Але па­мёр ад інфар­кту пе­рад яе ад­крыц­цём. Вы­ста­ва атры­ ма­ла­ся па­смя­рот­ная. Яе арга­ні­за­ваў Яўген Ку­лік,

які рас­пра­ца­ваў і ка­та­лог. Не аб­ышло­ся і без скан­да­лу: з-за во­ль­на­лю­бі­вых над­пі­саў мас­та­коў з вы­ста­вы канфіскавалі кні­гу вод­гу­каў. Па­сля яго ў да­мку на Са­до­вай за­ста­ла­ся ве­лі­зар­ная спад­чы­на. Сеў­ру­ка ў Ня­сві­жы аца­ні­лі з ча­сам. 62 тво­ры бы­лі на­бы­тыя па­сля яго смер­ці ў Мас­тац­кі му­зей, бо­льш за ты­ся­чу ад­пі­са­ны ўда­вой для яго му­зея ў Ня­сві­жы, ад­кры­та­га ў 1996 го­дзе. Па­ра­ док­сы лё­су: ме­на­ві­та Сеў­ру­ку, які не па­кі­нуў ра­ дзі­му і жыў амаль у не­вя­до­мас­ці, па­шан­ца­ва­ла: ні ў Руш­чы­ца, ні ў іншых яго на­стаў­ні­каў і ка­лег па ўні­вер­сі­тэ­це ня­ма пер­са­на­ль­на­га му­зея, а ў Сеў­ру­ка — ёсць... Твор­часць яго ідэ­аль­на за­ха­ва­ ная на ра­дзі­ме. У гэ­тым ёсць не­йкая вы­шэй­шая спра­вяд­лі­васць. « Мы ўсе з яго »

Н

іх­то не мог пад­умаць, што з верасня 1939 го­да ўсе сту­дэн­ты ўні­вер­сі­тэ­та ака­жуц­ ца жыхарамі іншай кра­іны — Літоўскай рэспублікі, а з 1940-га — СССР. Па­сля не­ка­ль­кіх ме­ся­цаў эйфа­рыі ад аб’­яднан­ня па­ча­лі вы­бу­доў­вац­ца іншыя ад­но­сі­ны. Уз’­ яднан­не За­ход­няй і Усход­няй Бе­ла­ру­сі ў 1939 го­дзе па­ка­за­ла ўсю ідэ­ала­гіч­ную про­рву па­між дву­ма мас­тац­кі­мі ла­ге­ра­мі — са­вец­кім і бы­лым поль­скім. Існа­ва­ла ня­бач­ная сця­на не­да­ве­ру, а то і ад­кры­тай ва­ро­жас­ці. За­ход­не­бе­ла­рус­кіх мас­та­коў ста­лі на­зы­ваць «за­ход­ні­ка­мі», «поль­ скі­мі бе­ла­ру­са­мі» з-за ве­ры і інак­шай ку­ль­ту­ры, су­пра­ць­пас­таў­ля­ючы «ўсход­нім» бе­ла­ру­сам — са­вец­кім. Ра­бі­ла­ся ўсё бо­льш зра­зу­ме­ла, што за­ход­не­бе­ ла­рус­кія мас­та­кі ма­юць не­йкую іншую «гру­пу кры­ві», чым са­вец­кія бе­ла­рус­кія жы­ва­піс­цы, што гэ­тыя 18 га­доў «за поль­скім ча­сам» падзя­лі­лі іх

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

ду­хоў­на. Роз­насць ідэ­ало­гій, рэ­лі­гій, на­рэш­це, пры­нцы­паў вы­кла­дан­ня ў мас­тац­кіх шко­лах — Уні­вер­сі­тэ­це імя Стэ­фа­на Ба­то­рыя і яго ідэй­ным анта­га­ніс­це — Ві­цеб­скім мас­тац­кім тэх­ні­ку­ме — бы­ла ве­ль­мі знач­най. Ад­на на­зва — Уні­вер­сі­тэт імя Стэ­фа­на Ба­то­рыя, якую яны вы­му­ша­ныя бы­ лі пі­саць у анке­тах, — ужо раз­драж­ня­ла са­вец­кіх ку­ль­тур­ных ідэ­ола­гаў кан­ца 1930-х. Уні­вер­сі­ тэц­кая «мас­тац­кая сям’я», якую так ста­ран­на вы­бу­доў­ваў Руш­чыц, рас­па­ла­ся… У Ві­цеб­ску ўжо па­спя­хо­ва бы­лі зніш­ча­ны ўсе пры­кме­ты ва­ль­на­дум­ства і фар­ма­ліз­му 1920-х, бы­лі пра­кля­ты і вы­гна­ны суп­рэ­ма­тыс­ты, пер­шыя вы­клад­чы­кі бы­лі рэ­прэ­са­ва­ныя ці з’е­ха­лі або змі­ры­лі­ся з пра­па­на­ва­ны­мі аб­ста­ві­на­мі — но­ вым вы­най­дзе­ным ме­та­дам са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му з пры­нцы­па­мі на­род­нас­ці, парт­ыйнас­ ці, да­ступ­нас­ці мас­тац­тва для шы­ро­кіх мас. У Ві­ль­ні да кан­ца 1930-х пан­аваў дух на­цы­яна­ль­на­га ра­ман­тыз­му і экс­пе­ры­мен­ту, плю­ра­ лізм ме­то­дык вы­кла­дан­ня, маг­чы­масць за­меж­ ных ста­жы­ро­вак і рос­квіт сту­дэн­цкіх на­ву­ко­вых та­ва­рыс­тваў і зям­ляц­тваў. Яны бы­лі но­сь­бі­ты іншай тра­ды­цыі еўра­пей­скай гу­ма­ніс­тыч­най ку­ль­ту­ры. Мно­гія за­ход­не­бе­ла­рус­кія мас­та­кі ў БССР спа­чат­ку з го­на­рам на­зы­ва­лі ся­бе вуч­ня­ мі Фер­ды­нан­да Руш­чы­ца, хоць до­сыць хут­ка

зра­зу­ме­лі, што дэ­ман­стра­ваць свае су­вя­зі і сім­па­тыі да бы­лых пед­аго­гаў пры но­вай ула­дзе не вар­та. На­прык­лад, бе­ла­рус Змі­цер Крач­коў­ скі (1910—1991) з-пад Ма­ла­дзеч­на, вы­ха­ва­нец ка­фед­ры ўні­вер­сі­тэ­та з 1934 го­да «…увесь свой твор­чы да­ро­бак спа­ліў як ва­ро­жы і ідэ­ала­гіч­на шкод­ны» яшчэ ў Ма­ла­дзеч­не ў 1939-м, пе­рад тым як на шмат га­доў ад­пра­віц­ца на По­ўнач, у са­вец­кі пра­цоў­на-па­праў­чы ла­гер. Па­сля вай­ны ён пра­ца­ваў у Ма­ла­дзеч­не на­стаў­ні­кам ма­ля­ван­ня і мас­та­ком-афар­мі­це­лем у дру­кар­ні «Пе­ра­мо­га». Былыя за­ход­не­бе­ла­рус­кія мас­та­кі ў па­сля­ва­ енныя га­ды да 1970-х ад­чу­ва­лі ся­бе ў БССР мар­гі­на­ла­мі, «чу­жын­ца­мі». Іх кар­ці­ны не­ахвот­на куп­ля­лі бе­ла­рус­кія дзяр­жаў­ныя му­зеі, вы­стаў­ля­ лі ма­ла ці ад­во­дзі­лі са­мыя ня­зруч­ныя мес­цы ў вы­ста­вач­ных за­лах. Бы­ло зра­зу­ме­ла, што ўсе яны ма­юць улас­ны твар і асаб­лі­вае, ча­сам зу­сім не пад­обнае да Руш­чы­ца­ва­га твор­чае аб­ліч­ча, хоць маг­не­тызм фі­ла­соф­скай і гу­ма­ніс­тыч­най твор­час­ці на­стаў­ ні­ка ўлоў­лі­ва­ецца ў кож­ным з іх, не­за­леж­на ад вы­бра­най спе­цы­ялі­за­цыі. «Мы ўсе з яго», — ска­ заў не­як уні­вер­сі­тэц­кі архі­тэк­тар-вы­клад­чык Юлі­юш Клос. І гэ­та ад­но­сіц­ца не то­ль­кі да ка­лег, але і да вуч­няў Руш­чы­ца.

21

1. Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч. Над Сві­цяз­зю. Па­пе­ра, медзя­рыт. 1938. Біб­лі­ятэ­ка Уні­вер­сі­тэ­та імя Мі­ка­лая Ка­пер­ні­ка ў То­ру­ні.

2. Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч. Ге­амет­рыя. Аўта­пар­трэт. Па­пе­ра, медзя­рыт. 1935. Біб­лі­ятэ­ка Уні­вер­сі­тэ­та імя Мі­ка­лая Ка­пер­ні­ка ў То­ру­ні.

3. Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч. Ка­зюк у Ві­ль­ні. Па­пе­ра, медзя­рыт. 1936. Біб­лі­ятэ­ка Уні­вер­сі­тэ­та імя Мі­ка­лая Ка­пер­ні­ка ў То­ру­ні.

4. Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч. Стэ­фан Ба­то­рый. Па­пе­ра, медзя­рыт. 1940. Біб­лі­ятэ­ка Уні­вер­сі­тэ­та імя Мі­ка­лая Ка­пер­ні­ка ў То­ру­ні.

5. Ва­лян­цін Ра­ма­но­віч. Дом у На­ваг­руд­ку. Па­пе­ра, медзя­рыт. 1941.

6. Ку­зь­ма Чу­ры­ла. Вяс­на. Алей. 1935.

7. Кузьма Чурыла. Капанне бульбы.

1937. Літоўскі мастацкі музей.

8. Мі­хась Сеў­рук. Жніво. Алей. 1935(?). НММ РБ.

9. Мі­хась Сеў­рук. Лі­пы ў Аль­бе. Алей. 1970. Ква­тэ­ра-му­зей Сеў­ру­ка ў Ня­сві­жы.

люты, 2021

22

Му­з ы­к а / Агляд

Па­мяць, му­зы­ка, зор­кі Пра­ект « Жоў­тыя зор­кі » ў Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най фі­лар­мо­ніі 1. Тац­ця­на Гаў­ры­ла­ва.

2. Ган­на Ля­нь­ко­ва.

3. Юрый Га­ра­дзец­кі.

4. Аляк­сандр Пад­абед.

5. Скры­пач Алег Яцы­на і ды­ры­жор Бом­сак Йі. Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

«Мастацтва» № 2 (455)

Надзея Бун­цэ­віч

Па­чы­на­ючы з 2018 го­да пра­ект з та­кой на­звай збі­рае ў кан­цы сту­дзе­ня не то­ль­кі ад­да­ных пры­хі­ль­ні­каў ака­дэ­міч­най му­зы­кі, а най­перш тых, хто пры­ хо­дзіць ад­даць да­ні­ну па­мя­ці ахвя­рам Ха­ла­кос­ту. Ня­гле­дзя­чы на пан­дэ­мію, сё­ле­та ў Вя­лі­кай кан­цэр­тнай за­ле Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най фі­лар­мо­ніі на­зі­ раў­ся не мен­шы аншлаг, чым у мі­ну­лыя га­ды.

Му­з ы­к а / Агляд

23

В

я­ліз­ная чар­га па квіт­кі, ня­гле­дзя­чы на хут­ кую пра­цу ка­сі­ра, не зні­ка­ла, бо і за не­ка­ль­ кі хві­лін да па­чат­ку пад­ыхо­дзі­лі ўсё но­выя жа­да­ючыя. А пра­гра­ма, пры ўсіх ця­пе­раш­ніх скла­да­нас­цях яе фар­ма­ван­ня, на­ват пе­ра­ўзыш­ ла ра­ней­шыя па ко­ль­кас­ці ад­мет­ных мас­тац­кіх раз­ына­чак. Ідэя і што­га­до­вая арга­ні­за­цыя пра­екта, пры­мер­ ка­ва­на­га да Між­на­род­на­га дня ахвяр Ха­ла­кос­ту, на­ле­жаць Ган­не Ля­нь­ко­вай. Вы­ха­ван­ка Ма­гі­лёў­ ска­га му­зыч­на­га ка­ле­джа імя Рым­ска­га-Кор­са­ ка­ва і ста­ліч­най Гім­на­зіі-ка­ле­джа мас­тац­тваў імя Ахрэм­чы­ка, ад му­зыч­на­га вы­ка­на­ль­ніц­тва яна пе­ра­йшла да арт-ме­не­джмен­ту. Ме­на­ві­та па гэ­тай спе­цы­яль­нас­ці скон­чы­ла Інсты­тут су­час­ных ве­даў імя Шы­ро­ка­ва і па­ра­ле­ль­на на­ву­ча­ла­ся ў Ві­ль­ню­се па пра­гра­ме «Мед­ыя і ка­му­ні­ка­цыі». Ця­пер па­сту­пі­ла ў Іта­ль­янскую кан­сер­ва­то­рыю, дзе анлайн за­йма­ецца му­зы­ка­тэ­ра­пі­яй. Так што пра­ект «Жоў­тыя зор­кі» мож­на ў по­ўным сэн­се лі­чыць ад­ным з пры­кла­даў па­спя­хо­вай рэ­алі­за­цыі на­бы­тых ве­даў на пра­кты­цы. Да та­го ж ён мае для Ган­ны са­мае не­пас­рэд­нае аса­біс­тае да­чы­нен­не, пра што яна звы­чай­на рас­па­вя­дае і са сцэ­ны, і ў пра­грам­ках. Яе пра­ба­бу­ля Іры­на Ма­сю­ке­віч вы­ра­та­ва­ла ў вай­ну яўрэй­скую сям’ю і атры­ма­ла праз гэ­та га­на­ро­вае зван­не Пра­вед­ні­ка на­ро­даў све­ту. Яе імя ўве­ка­ве­ча­на і ў Іе­ру­са­лі­ме, і на Алеі пра­вед­ні­каў у Баб­руй­ску. Але ця­пе­раш­ ні пра­ект звер­ну­ты не сто­ль­кі ў мі­ну­лае, ко­ль­кі ў су­час­насць. Яго га­лоў­ная мэ­та — не да­пус­ціць да­лей­шых пра­яў ге­на­цы­ду. І ў гэ­тым па­він­на да­па­маг­чы па­мяць пра тра­гіч­ныя падзеі: уро­кі гіс­то­рыі не­ль­га за­бы­ваць, трэ­ба што­раз на­но­ва асэн­соў­ваць іх мэ­сэдж, скі­ра­ва­ны да на­шчад­каў. Та­му гэ­тыя фі­лар­ма­ніч­ныя кан­цэр­ты ядна­юць роз­ныя ві­ды мас­тац­тваў, уклю­ча­ючы да­ку­мен­та­ ліс­ты­ку. На сцэ­не што­год уста­лёў­ва­ецца інста­ля­ цыя Ва­ле­рыі Гай­шун, ад­па­вед­ная на­зве пра­екта: дэ­та­лі адзен­ня з жоў­тай зор­кай на гру­дзях, бо так фа­шыс­ты па­зна­ча­лі яўрэ­яў. А на­зву пра­ екта, у сваю чар­гу, даў ад­на­ймен­ны твор Іса­ака Швар­ца, вы­ка­на­ны на пер­шым кан­цэр­це пра­екта. У фае ла­дзяц­ца вы­стаў­кі Дзміт­рыя Ша­мят­ко­ва. Кож­ны год з роз­най на­звай (сё­лет­няя — «Аскеп­кі па­мя­ці») яны фік­су­юць тыя жы­выя свед­чан­ні, што мо­гуць сыс­ці ў ня­быт раз­ам са сва­імі но­сь­бі­та­мі. Дзміт­рый ро­біць ве­ль­мі важ­ную спра­ву — за­піс­ вае ўспа­мі­ны тых, хто вы­ра­та­ваў­ся ці вы­ра­та­ваў іншых, хто ба­чыў на свае во­чы тую тра­ге­дыю спро­бы зніш­чэн­ня цэ­ла­га на­ро­да. І мы мо­жам ба­ чыць іх фо­та­пар­трэ­ты, чы­таць іх апо­ве­ды, по­ўныя слёз і жах­лі­вых пад­ра­бяз­нас­цей. Ве­ль­мі важ­нае і са­мо змяш­чэн­не гэ­тых тэк­стаў: не вы­со­ка, а на вы­шы­ні дзі­ця­ча­га рос­ту. Сап­раў­ды, на гэ­тыя кан­цэр­ты час­ця­ком пры­хо­ дзяць сем’ямі, раз­ам з дзе­ць­мі. І па­во­дзяць ся­бе яны не так, як на дзі­ця­чых пра­гра­мах ці спек­так­ лях. Ня­гле­дзя­чы на скла­да­насць пра­гра­мы, у за­ле ста­іць ці­шы­ня. Бо дзе­ці ле­пей за іншых успры­ ма­юць, счыт­ва­юць эма­цый­ны на­строй да­рос­лых, ад­чу­ва­юць ха­рак­тар му­зы­кі, зу­сім не за­баў­ля­ль­ люты, 2021

24

Му­з ы­к а / Агляд

ны, не пры­ўзня­та-свя­точ­ны. А сё­ле­та ледзь не со­тня дзя­цей удзе­ль­ні­ча­ла ў вы­ка­нан­ні: у фі­на­ле на сцэ­не апы­нуў­ся звод­ны хор, скла­дзе­ны ў тым лі­ку з ча­ты­рох дзі­ця­чых ка­лек­ты­ваў: хо­ру хлоп­чы­каў «Вет­разь», Уз­орна­га хо­ру «Кан­ты­ле­ на» Дзі­ця­чай му­зыч­най шко­лы мас­тац­тваў № 5 г. Мін­ска, Ма­лод­ша­га хо­ру хлоп­чы­каў Рэ­спуб­лі­ кан­скай гім­на­зіі-ка­ле­джа пры Бе­ла­рус­кай ака­ дэ­міі му­зы­кі і Дзі­ця­ча­га гур­та Хо­ру хлоп­чы­каў і юна­коў імя Жу­раў­лен­кі. І гэ­та ўспры­ма­ла­ся як да­дат­ко­вы ўрок па­мя­ці, па­тры­ятыз­му, ча­ла­веч­ нас­ці ў са­мым вы­со­кім сэн­се гэ­тых слоў.

— Сё­лет­няя пра­гра­ма ства­ра­ла­ся ня­прос­та, — рас­па­вя­ла ў пры­ват­най раз­мо­ве Ган­на Ля­нь­ко­ ва. — Што­сь­ці пла­на­ваць бы­ло амаль не­маг­чы­ма з-за пан­дэ­міі. Але да кас­трыч­ні­ка-ліс­та­па­да я ўсё ж ра­шы­ла: бу­дзем пра­во­дзіць гэ­ты пра­ект, ня­гле­дзя­чы на ўсе цяж­кас­ці. Та­му пра­гра­ма, мож­ на ска­заць, бы­ла вы­па­ку­та­ва­на. Тым бо­льш яна цал­кам скла­да­ла­ся з прэм’ер — ка­лі не сус­вет­ ных, дык прэм’ер у Бе­ла­ру­сі. Да та­го ж я імкну­ся аб­авяз­ко­ва пра­па­на­ваць пуб­лі­цы хоць бы адзін твор бе­ла­рус­ка­га кам­па­зі­та­ра. Так, у 2018 го­дзе гэ­та бы­ла зна­ка­мі­тая Арыя Льва Аб­елі­ёві­ча — аплак­ван­не ахвяр, амаль ба­роч­нае па вы­са­ка­ род­нас­ці сты­лю. Мно­гія ама­та­ры му­зы­кі спас­ціг­ лі не то­ль­кі яе пры­га­жосць, але і сап­раў­дны сэнс. Кам­па­зі­тар не мог афі­ша­ваць яго ў са­вец­кія га­ды і па­зна­чыў твор жан­ра­вым азна­чэн­нем — Арыя. Але сён­ня мы мо­жам уя­віць, якія на­сам­рэч му­зыч­ныя «сло­вы» там бы­лі сха­ва­ны. Сё­ле­та пра­гу­ча­ла кан­та­та «Дзён­нік лю­бо­ві» Ме­чыс­ла­ва Вай­нбер­га для тэ­на­ра, хо­ру хлоп­ чы­каў і ка­мер­на­га аркес­тра. Гэ­ты твор на­пі­са­ ны на сло­вы Вы­год­ска­га. Ён быў адзі­ным, хто вы­жыў з усёй сям’і: за­гі­ну­лі яго ба­ць­кі, двое бра­тоў, жон­ка, да­чка. У сва­ім аўта­бі­ягра­фіч­ным апо­ве­дзе-дзён­ні­ку ён звяр­та­ецца да кож­на­ га з са­мых бліз­кіх, ка­го стра­ціў. Тра­гіч­ны лёс на­пат­каў і кам­па­зі­та­ра: яго ба­ць­ка — ды­ры­жор і кам­па­зі­тар, ма­ці — актры­са, а так­са­ма ма­лод­шая сяс­трыч­ка, якія за­ста­ва­лі­ся ў Вар­ша­ве, — усе за­ гі­ну­лі ў кан­цла­ге­ры. Вай­нберг вы­ра­та­ваў­ся та­му, што, як то­ль­кі па­ча­ла­ся Дру­гая сус­вет­ная, збег у Бе­ла­русь. І ў да­ва­енны час ву­чыў­ся ў на­шай кан­сер­ва­то­рыі па кла­се кам­па­зі­цыі Ва­сі­ля За­ла­ та­ро­ва. Гэ­ту кан­та­ту яшчэ год та­му мне пра­па­на­ ва­ла му­зы­каз­наў­ца Інэ­са Дву­жы­ль­ная з Грод­на, якая ця­пер пра­цуе над док­тар­скай ды­сер­та­цы­яй, пры­све­ча­най ад­люс­тра­ван­ню тэ­мы Ха­ла­кос­ту. Па­сля ле­таш­ня­га кан­цэр­та яна пад­ышла да мя­не і ска­за­ла, што ў яе ёсць ру­ка­піс кан­та­ты. Твор вы­ кон­ваў­ся то­ль­кі ад­ной­чы — у 1966-м, не­ўза­ба­ве па­сля свай­го на­пі­сан­ня. Але тая прэ­зен­та­цыя не бы­ла на­ват за­фік­са­ва­на ў аўдыя- ці ві­дэ­авер­ сіі. Та­му ця­пе­раш­няе вы­ка­нан­не мож­на лі­чыць па­ўна­вар­тас­най прэм’ерай. Каб усё ад­бы­ло­ся, рас­ійскі кам­па­зі­тар Аляк­сей Кур­ба­таў (яго «Ка­ дзіш» гу­чаў на «Жоў­тых зор­ках» два га­ды та­му) па ма­ёй про­сь­бе ажыц­ця­віў камп’ютар­ны на­бор нот­на­га ма­тэ­ры­ялу, з яко­га мож­на бы­ло раз­дру­ ка­ваць аркес­тра­выя парт­ыі. «Мастацтва» № 2 (455)

Інэ­са пра­па­на­ва­ла і ня­даў­на на­пі­са­ную «Боль зям­лі» рас­ійска­га кам­па­зі­та­ра Іга­ра Ле­ві­на для сім­фа­ніч­на­га аркес­тра, зме­ша­на­га і дзі­ця­ча­ га ха­роў на вер­шы Іга­ра Хен­та­ва. Па­эма бы­ла ство­ра­на ў 2014 го­дзе, атры­ма­ла дру­гую прэ­мію ў на­мі­на­цыі «Сім­фа­ніч­ная му­зы­ка» на Пер­шым Усе­ра­сій­скім кон­кур­се кам­па­зі­та­раў імя Шас­та­ ко­ві­ча. Спа­чат­ку мы збі­ра­лі­ся вы­кон­ваць то­ль­кі ад­ну час­тку, але по­тым вы­ра­шы­лі ўзяць увесь твор цал­кам. Пры кож­най та­кой пад­рых­тоў­цы мы зна­ёмім­ся з аўта­ра­мі, пе­ра­піс­ва­емся, уліч­ ва­ем іх вы­ка­на­ль­ніц­кія па­жа­дан­ні. Зна­ка­мі­ты «Ка­дзіш» Кшыш­та­фа Пэн­дэ­рэц­ка­га збі­ра­лі­ся вы­кон­ваць ле­тась, але ад­кла­лі на гэ­ты год — і атры­ма­ла­ся, што ён пра­гу­чаў у нас ужо па­сля смер­ці аўта­ра. А скры­піч­ны кан­цэрт «Ні­гу­нім» Аўне­ра Дор­ма­на ўклю­чы­лі ў пра­гра­му дзе­ля та­го, каб ён кры­ху ад­ця­ніў тра­гізм астат­ніх тво­ раў. Бо ў кож­най та­кой ве­ча­ры­не па­він­на быць яшчэ і свет­лая, жыц­це­лю­бі­вая му­зы­ка, якая б ад­люс­троў­ва­ла яўрэй­скія тра­ды­цыі, по­быт, на­цы­ яна­ль­ны ха­рак­тар і, га­лоў­нае, ня­згас­ны апты­мізм яўрэй­ска­га на­ро­да. Як ба­чы­це, кож­ная пра­гра­ма вы­спя­вае год, а ча­сам і бо­лей. Та­му ця­пер, па­чы­ на­ючы рых­та­ваць на­ступ­ныя та­кія кан­цэр­ты, мы хо­чам па­ра­іць айчын­ным кам­па­зі­та­рам звяр­нуць бо­ль­шую ўва­гу на тэ­му Ха­ла­кос­ту, бо­льш шы­ро­ка ад­люс­троў­ваць у сва­іх тво­рах не то­ль­кі бе­ла­рус­ кія, але і яўрэй­скія тра­ды­цыі. Як жа тэ­ма­ты­ка, акрэс­ле­ная Ган­най Ля­нь­ко­вай, бы­ла ўва­соб­ле­на ў тво­рах сё­лет­няй пра­гра­мы? «Ка­дзіш» Кшыш­та­фа Пэн­дэ­рэц­ка­га, на­пі­са­ ны ў 2009-м, за­ймае па­чэс­нае мес­ца ў шэ­ра­гу су­час­най кла­сі­кі. Да­дам, што кам­па­зі­тар двой­чы пры­язджаў у Мінск, дзе гу­ча­лі яго тво­ры. І быў не то­ль­кі гос­цем і па­сіў­ным слу­ха­чом улас­най му­зы­кі. У 2013-м пра­во­дзіў твор­чую сус­трэ­чу з вы­клад­чы­ка­мі і сту­дэн­та­мі Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі. Праз ча­ты­ры га­ды ды­ры­жы­ра­ваў сва­ёй твор­чай ве­ча­ры­най. У сваю чар­гу, бе­ла­рус­кія артыс­ты не­адной­чы вы­кон­ва­лі яго му­зы­ку не то­ль­кі ў нас, але і ў Поль­шчы. Ча­ты­рох­час­тка­вая кан­та­та «Ка­дзіш» для чы­­ таль­­ні­ка, са­ліс­таў, зме­ша­на­га хо­ру і аркес­тра не маг­ла не ўра­зіць кам­па­зі­тар­скім май­стэр­ствам. Ка­дзіш пе­ра­кла­да­ецца як «свя­ты» і азна­чае ва іўда­ізме ма­літ­ву, у тым лі­ку па ня­бож­чы­ках. Але му­зыч­ныя тво­ры з та­кой на­звай, улас­ці­выя роз­ным кам­па­зі­та­рам, па­шы­ра­юць сэнс сло­ва да глы­бо­кіх фі­ла­соф­скіх аб­агу­ль­нен­няў. Цяж­кі по­ступ аркес­тра ад­ра­зу аса­цы­юец­ца з апош­нім шля­хам, ад­нак ад­ным гэ­тым твор не вы­чэр­пва­ ецца. Не­вы­пад­ко­ва Пэн­дэ­рэц­кі пры­свя­ціў сваю кан­та­ту не то­ль­кі поль­скім яўрэ­ям, «якія ха­це­лі жыць», але і па­ля­кам, «якія вы­ра­тоў­ва­лі яўрэ­яў». Там ёсць і тра­ге­дыя, пе­рад­адзе­ная трым­цен­нем струн­ных з ня­ўмо­ль­ны­мі ўда­ра­мі лі­таў­раў, і пра­ ніз­лі­вае, ажно да кры­ку, чы­тан­не на­род­на­га артыс­та Бе­ла­ру­сі Аляк­сан­дра Пад­абе­да на фо­не аркес­тра і хо­ру. Ёсць ад­мет­ная інта­на­цый­насць, быц­цам сат­ка­ная з са­мых роз­ных на­цы­яна­ль­ных эле­мен­таў, уклю­ча­ючы клез­мер­скія. Пе­

ра­бор­лі­вая, вы­тан­ча­ная арна­мен­ты­ка ва­­каль­­ ных парт­ый — сап­ра­на (Тац­ця­на Гаў­ры­ла­ва) і тэ­на­ра (Юрый Га­ра­дзец­кі), яко­му і ад­да­дзе­на ўлас­на ма­літ­ва. Ёсць стро­гая ха­ра­вая парт­ыя (Дзяр­жаў­ная ака­дэ­міч­ная ка­пэ­ла імя Шыр­мы), што ча­сам на­гад­вае «аб’ектыў­насць» хо­ру ў ста­ра­жыт­наг­рэ­час­кіх тра­ге­ды­ях. Муд­ра­ге­ліс­та зві­ліс­тыя ду­ха­выя со­ла, лі­рыч­ныя фраг­мен­ты скрып­кі, пе­ра­тва­рэн­не су­мес­на­га гу­чан­ня ду­ха­ вых у не­па­дзе­ль­нае «агу­ча­нае па­вет­ра» і шмат ча­го інша­га, не менш му­зыч­на за­хап­ля­ль­на­га, пры­ця­га­ль­на­га эма­цый­ным раз­гор­тван­нем да ад­чу­ва­ль­ных за­ру­бак на сэр­цы. Пра аркестр, за­дзей­ні­ча­ны ў пра­екце, трэ­ба ска­заць асоб­на. Бо гэ­та не які­сь­ці анга­жа­ва­ ны ка­лек­тыў, а, мож­на лі­чыць, сво­еа­саб­лі­вая «му­зыч­ная збор­ная»: на­зва­ны Кан­цэр­тным сім­фа­ніч­ным аркес­трам, ён скла­да­ецца з інстру­ мен­та­ліс­таў роз­ных ка­лек­ты­ваў. Кі­ра­ваць та­кім

Рэ­ц эн­з ія

скла­дам, пры­чым ужо ў трэ­ці раз, за­пра­ша­юць ды­ры­жо­ра Бом­са­ка Йі (Аўстрыя). І ён ро­біць гэ­та не то­ль­кі пра­фе­сій­на, але і ад уся­го сэр­ца, не­абы­яка­ва­га да пра­яўлен­няў ге­на­цы­ду. За­вяр­ша­ла­ся дру­гое ад­дзя­лен­не Кан­цэр­там «Ні­гу­нім» Аўне­ра Дор­ма­на для скрып­кі з аркес­ трам. У гэ­та­га кам­па­зі­та­ра ро­дам з Іе­ру­са­лі­ ма ма­юцца тры Скры­піч­ныя кан­цэр­ты. Але ме­на­ві­та Дру­гі — «Ні­гу­нім», ство­ра­ны тры га­ды та­му, — быў адзна­ча­ны прэ­мі­яй Азры­элі 2018 го­да за яўрэй­скую му­зы­ку. Ні­гу­нім у пе­ра­кла­дзе з іўры­ту азна­чае спеў­ныя ма­ты­вы без слоў, ха­ця там мо­гуць ска­рыс­тоў­вац­ца па­ўто­ры асоб­ных скла­даў ці гу­каў, уклю­ча­ючы цы­та­ты са свя­тых пі­сан­няў. Ці­ка­ва, што спа­чат­ку з гэ­тай на­звай уз­нік­ла Са­на­та № 3 для скрып­кі і фар­тэ­пі­яна, на­пі­са­ная ў 2011-м спе­цы­яль­на для бра­та і сяс­тры Ша­ха­маў — жы­ха­роў Аме­ры­кі ро­дам з Ізра­іля, як і сам кам­па­зі­тар. І то­ль­кі по­тым ка­мер­ны твор быў пе­ра­пра­ца­ва­ны ў аркес­тра­ вы. За­ду­май аўта­ра ста­ла саб­раць эле­мен­ты яўрэй­скай му­зы­кі з уся­го све­ту. Бо на­цы­яна­ль­ ная ку­ль­ту­ра гэ­та­га на­ро­да надзвы­чай ру­хо­мая і раз­на­стай­ная. У кож­най кра­іне, кож­ным рэ­гі­ёне, дзе па­ся­ля­лі­ся яўрэі, ад­бы­ва­ла­ся не­ве­ра­год­ная па маш­та­бах асі­мі­ля­цыя іх му­зыч­ных тра­ды­цый з мясц­овы­мі. І ў гэ­тым тво­ры кам­па­зі­тар з’яднаў не то­ль­кі бо­льш бліз­кія нам яўрэй­скія ма­ты­вы еўра­пей­скай му­зы­кі, але па­ўноч­на­афры­кан­скія, цэн­тра­азі­яцкія клез­мер­скія эле­мен­ты, а так­са­ма ві­да­воч­нае ад­цен­не гру­зін­скіх рыт­маў, тэм­браў, гар­мо­ній, ма­ке­дон­скіх тан­цаў. Та­кі «па­шы­ра­ны» пад­ыход да яўрэй­скай тэ­мы, імкнен­не ад­люс­ тра­ваць на­цы­яна­ль­ны ха­рак­тар не ад­асоб­ле­на, а ў кан­тэк­сце еўра­пей­скай і сус­вет­най му­зы­кі, уклю­ча­ючы ў сфе­ру агля­ду роз­ныя не то­ль­кі

кра­іны, але і кан­ты­нен­ты, — ад­на з ві­да­воч­ных пры­кмет ча­су. Не­звы­чай­ны па­ча­так Кан­цэр­та — ад­ра­зу з па­во­ль­най ка­дэн­цыі са­лі­ру­ючай скрып­кі — но­ сіць пад­крэс­ле­на рэ­лі­гій­ны па­сыл, на­гад­ва­ ючы ма­літ­ву ге­роя, у ро­лі яко­га і вы­сту­пае са­ліст. Лаў­рэ­ат між­на­род­ных кон­кур­саў Алег Яцы­на вы­ка­наў Кан­цэрт не про­ста без­да­кор­ на — бліс­ку­ча. І спра­ва не то­ль­кі ў вір­ту­ознас­ці, за­па­ль­най энер­ге­ты­цы, што тры­мае слу­ха­ча ўсе ча­ты­ры час­ткі. У час вы­ка­нан­ня мож­на бы­ло за­ва­ро­жа­на са­чыць, як змя­ня­ецца сам тэмбр скрып­кі ў за­леж­нас­ці ад ха­рак­та­ру му­зы­кі. Дый у аркес­тры яркіх інстру­мен­та­ль­ных фар­баў бы­ло так ба­га­та, што ўя­віць гэ­ты твор з фар­тэ­пі­ янным су­пра­ва­джэн­нем зда­ва­ла­ся не­маг­чы­мым. Бо ўва­гу пры­цяг­ва­ла не то­ль­кі ка­ла­рыс­ты­ка, але і тэм­бра­вае раз­віц­цё — на­ват з імі­та­цы­яй гру­зін­скіх на­род­ных інстру­мен­таў. За­вяр­ша­ла пра­гра­му сім­фа­ніч­на-ха­ра­вая па­эма «Боль зям­лі». Гіс­то­рыю яе ства­рэн­ня адзна­ ча­ла ў на­ву­ко­вым арты­ку­ле і па­зней у сва­ёй кні­зе «Тэ­ма Ха­ла­кос­ту ў ака­дэ­міч­най му­зы­цы» Інэ­са Дву­жы­ль­ная. Да вя­до­ма­га ды­ры­жо­ра Мі­шы Ка­ца, які апош­нім ча­сам жы­ве ў Фран­цыі, не­як па­тра­піў двух­том­нік яго зем­ля­ка і сяб­ра Іга­ра Хен­та­ва. Там бы­лі вер­шы, пры­све­ча­ныя падзе­ям жніў­ня 1942 го­да ў Змі­ёўскім яры, што зна­хо­дзіц­ца ў Рас­то­ве-на-До­не і лі­чыц­ца са­мым ма­са­вым у Рас­іі мес­цам па­ка­ран­ня яўрэ­яў. Ура­жа­ны ды­ры­жор пра­па­на­ваў тыя па­этыч­ныя рад­кі кам­па­зі­та­ру Іга­ру Ле­ві­ну, які так­са­ма ро­ дам з Рас­то­ва-на-До­не, дзе тая тра­ге­дыя доў­га за­моў­чва­ла­ся. І вы­ні­кам ста­ла «Боль зям­лі», якая ў снеж­ні 2014-га гу­ча­ла ў Рас­тоў­скай фі­ лар­мо­ніі пад кі­раў­ніц­твам Мі­шы Ка­ца, а ў нас ця­пер бы­ла вы­ка­на­на ўпер­шы­ню. У пер­шай час­тцы «Змі­ёўскі яр» за­ўваж­ны па­ ра­ле­лі са зна­ка­мі­тай тэ­май на­шэс­ця з Сё­май «Ле­нін­град­скай» сім­фо­ніі Дзміт­рыя Шас­та­ко­ві­ ча. А цы­та­та аўстрый­скай на­род­най пес­ні ХVII ста­год­дзя «Ах, мой мі­лы Аўгус­цін», ня­гле­дзя­чы

25

на на­ста­ль­гіч­ную бяс­крыў­днасць ме­ло­дыі, гу­ча­ла па­праў­дзе страш­на, на­гад­ва­ючы пра тое, што яе лю­бі­лі граць на губ­ным гар­мо­ні­ку на­цыс­ты. Дру­гая час­тка, «Раз­ам», утрым­лі­вае цы­та­ту зна­ ка­мі­тай яўрэй­скай пес­ні «Ха­ва на­гі­ла». Трэ­цяя — «Хор дзі­ця­чых душ» — кра­нае не то­ль­кі жан­рам ва­ль­су, але і «не­сфа­ку­са­ва­ным» гу­чан­нем ду­ха­ вых, пла­чам со­ль­най скрып­кі ў кан­цы. На­рэш­це, чац­вёр­тая час­тка ста­но­віц­ца ма­гут­ным ту­цій­ным фі­на­лам з вя­лі­кай ко­ль­кас­цю ўдар­ных. Яе на­зва «Шма Ісра­эль» — гэ­та ад­на­ймен­ная яўрэй­ская ма­літ­ва. Па­сля ку­ль­мі­на­цыі пуб­лі­ка, на­тхнё­ная эма­цый­ным уз­ды­мам, саб­ра­ла­ся апла­дзі­ра­ваць, але ды­ры­жор Бом­сак Йі жэс­там па­ка­заў, што яшчэ ра­на. Па­эму вян­ча­ла ці­хае, пра­нік­нё­нае за­вяр­шэн­не з вы­ка­рыс­тан­нем не­ка­то­рых эле­ мен­таў ра­ней­ша­га тэ­ма­тыз­му. Пра­ект «Жоў­тыя зор­кі» атры­маў­ся дзя­ку­ючы пад­трым­цы з бо­ку Поль­ска­га інсты­ту­та ў Мін­ску, Па­со­льс­тваў Аўстрыі, Дзяр­жа­вы Ізра­іль, Ку­ль­ тур­на­га цэн­тра пры Па­со­льс­тве Ізра­іль, Са­юза бе­ла­рус­кіх яўрэй­скіх гра­мад­скіх аб’яднан­няў і аб­шчын, Мін­скай су­пол­цы Між­на­род­най яўрэй­ скай сту­дэн­цкай арга­ні­за­цыі «Гі­лель». Та­кая за­ці­каў­ле­насць са­мых раз­на­стай­ных інстан­ цый — за­ру­ка да­лей­ша­га па­спя­хо­ва­га раз­віц­ця пра­екта. Па­мяць — ве­ль­мі важ­ная час­тка на­ша­га жыц­ця. І рас­паў­сю­джва­ецца яна не то­ль­кі на ма­са­выя з’явы, але і на асоб­на­га ча­ла­ве­ка. У кан­цы лю­та­га ў ста­ліч­най фі­лар­мо­ніі зноў ла­дзіц­ца фес­ты­валь «Па­куль не ідуць ціт­ры» па­мя­ці бе­ла­рус­кай пія­ ніс­ткі Але­ны Ца­гал­ка, якая па­мер­ла ад цяж­кай хва­ро­бы ўся­го ў 24 га­ды. Сё­ле­та ён пра­хо­дзіць у 7-ы раз і скла­да­ецца з трох раз­на­стай­ных кан­цэр­таў. Мі­ну­лі тыя ча­сы, ка­лі та­кі фо­рум ахоп­лі­ваў вы­ступ­лен­ні то­ль­кі ма­ла­дых пі­яніс­ таў: ця­пер яго ўдзе­ль­ні­ка­мі ста­но­вяц­ца са­мыя роз­ныя са­ліс­ты і ка­лек­ты­вы. Ад­нак ня­змен­на за­хоў­ва­ецца да­бра­чын­ны па­ча­так. Сё­ле­та, да пры­кла­ду, атры­ма­ныя срод­кі бу­дуць на­кі­ра­ва­ны ў Гро­дзен­скі дзі­ця­чы хос­піс. люты, 2021

26

М у з­ ы­к а / Ку­л ь­т у р ­н ы пласт

1. Анатоль Дудкін. З серыі «Нарачанскія ўдовы».

2. Анатоль Дудкін.

3. Анатоль Дудкін. З серыі «Сям'я Жураўлёвых».

4. Анатоль Дудкін. Бацька і сын.

5. У студыі Петразаводскага тэлебачання.Рэпетыцыя нумара перад прамой трансляцыяй. 1963.

6. Фантастычны нумар артыста. Фота з каллекцыі Юрыя Элізаровіча (1,3,4) і з архіва Вольгі Брылон (2,5,6) «Мастацтва» № 2 (455)

М у­з ы­к а / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

27

Ана­толь Дуд­кін. На­су­пе­рак за­ко­нам фі­зі­кі Які бяз­лі­тас­ны час! Як ён сці­рае з па­мя­ці імё­ны, тва­ры, падзеі... Ана­толь Дуд­кін не­ка­лі быў па­пу­ляр­ным артыс­там ары­гі­на­ль­на­га жан­ру і знач­най асо­бай у гіс­то­рыі бе­ла­рус­кай эстра­ды. Але сён­ня пра яго згад­ва­юць хі­ба што ве­тэ­ра­ны Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі, якім да­вя­ло­ся пра­ца­ваць по­бач з ім. У но­вай кні­зе «Бе­ла­рус­кая эстра­да. На­ста­ль­гіч­ны ды­вер­тыс­мент», што рых­ту­ецца да дру­ку, му­зы­каз­наў­ца Во­ль­га Бры­лон рас­па­вя­дае пра яго твор­часць.

Во­ль­га Бры­лон

Г

э­та­га вір­ту­озна­га жан­глё­ра-экс­цэн­тры­ка лю­ бі­ла пуб­лі­ка і ша­на­ва­лі ка­ле­гі па эстрад­ным цэ­ху. Усе ну­ма­ры Ана­то­ля Дуд­кі­на вы­зна­ча­ лі­ся не­ве­ра­год­най скла­да­нас­цю і эфек­тнас­цю, але ён вы­кон­ваў іх за­ўсё­ды лёг­ка, ня­зму­ша­на і стры­ма­на. Сап­раў­дны са­ма­ро­дак! Ана­толь пры­ехаў у Мінск з Рас­іі і па­чаў пра­ ца­ваць у Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най фі­лар­мо­ніі ў кра­са­ві­ку 1959 го­да. Ба­ць­кі яго за­гі­ну­лі пад­час вай­ны, і з 10-га­до­ва­га ўзрос­ту Ана­толь вы­хоў­ ваў­ся ў дзі­ця­чым до­ме, дзе і за­ха­піў­ся жан­гля­ ван­нем. Пад­кід­ваў у па­вет­ра ўсё, што трап­ля­ла­ся пад ру­ку, — мя­чы­кі, та­лер­кі, шклян­кі, бу­тэ­ль­кі, са­да­ві­ну. У арміі яго во­пыт і май­стэр­ства ўзрас­лі. По­тым ён браў пры­ват­ныя ўро­кі ў не­йка­га не­вя­до­ма­га цыр­ка­во­га жан­глё­ра. Вось і ўсё на­ву­чан­не! У той час шмат­лі­кія артыс­ты ары­гі­на­ль­на­га жан­ру, якія вы­сту­па­лі на эстра­дзе, не ме­лі ні­якай спе­ цы­яль­най ад­ука­цыі. У пер­шыя па­сля­ва­енныя га­ды, уліч­ва­ючы вос­тры дэ­фі­цыт кад­раў, на гэ­та за­кры­ва­лі во­чы. Ана­толь Дуд­кін так­са­ма ні­дзе не ву­чыў­ся па спе­цы­яль­нас­ці. Ад­нак, на­зі­ра­ючы за яго вір­ту­озны­мі вы­сту­па­мі, ні­ко­лі і ні­ко­му не да­ во­дзі­ла­ся на­ват за­дум­вац­ца пра гэ­та. На­адва­рот, усе то­ль­кі дзі­ву да­ва­лі­ся яго­на­му фі­ліг­ран­на­му май­стэр­ству і ва­ло­дан­нем сак­рэ­та­мі пра­фе­сіі! У гэ­тым і за­клю­чаў­ся асноў­ны па­ра­докс яго ўні­ ка­ль­на­га та­лен­ту. Ана­толь Дуд­кін быў лі­та­ра­ль­на апан­та­ны лю­ бі­мым ра­мяс­твом. Ён пра­ца­ваў над са­бой да зня­мо­гі, дзень пры дні, з го­да ў год, па­куль не стаў сап­раў­дным вір­ту­озам сва­ёй спра­вы. На па­чат­ку ка­р’е­ры ён кан­су­ль­та­ваў­ся з ка­ле­гам па эстрад­най сцэ­не, пра­фе­сій­ным жан­глё­рам Геор­ гі­ем Ерма­ло­ві­чам, які да­па­ма­гаў яму слуш­ны­мі па­ра­да­мі і пад­каз­ка­мі. Вя­до­ма, зда­ра­ла­ся, што і ў Дуд­кі­на пад­алі прад­ме­ты, але гэ­та бы­ло ве­ль­мі

рэ­дка, па­сля ча­го ён пра­ца­ваў над са­бой яшчэ бо­льш упар­та. Апроч не­звы­чай­на­га спры­ту, з якім артыст жан­гля­ваў ко­ль­ца­мі, мя­ча­мі, бу­ла­ва­мі і іншы­мі прад­ме­та­мі, у яго ну­ма­рах за­ўсё­ды пры­сут­ні­ча­ла ад­мыс­ло­вая вы­на­ход­лі­васць тру­каў, ка­лі акра­мя жан­гля­жу яму да­во­дзі­ла­ся звяр­тац­ца да пры­ёмаў ілю­зій­на­га жан­ру. На­прык­лад, ён жан­гля­ваў тэ­ніс­ны­мі мя­ча­мі, а за­тым па чар­зе за­кід­ваў іх у 2-мет­ро­вую тру­бу, якую ўтрым­лі­ваў на га­ла­ве. По­тым пры­ўзды­маў гэ­ты вы­со­кі цы­ліндр — і ўсе ба­чы­лі, што на лбе ў яго кра­су­ецца пі­ра­мід­ка з пя­ці мя­чоў. З гэ­тай пі­ра­мід­кай на га­ла­ве ён па­кі­даў сцэ­ну пад гром апла­дыс­мен­таў. Ад­ной­ чы ў 1960 го­дзе артыс­ты Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі люты, 2021

28

Му ­з ы ­к а / Ку­л ь­т ур ­н ы пласт

вы­сту­па­лі ў Ака­дэм­га­рад­ку На­ва­сі­бір­ска, дзе іх гле­да­ча­мі бы­лі най­буй­ней­шыя на­ву­ко­выя свя­ ці­лы, у тым лі­ку фі­зі­кі. Па­сля кан­цэр­та адзін з іх пад­ышоў да Ана­то­ля Дуд­кі­на.

— Я ўсё жыц­цё за­йма­юся тэ­оры­яй сфер, — ска­ заў ён збян­тэ­жа­на. — Па­вод­ле за­ко­наў фі­зі­кі, ад­на­ча­со­ва не мо­жа ўтрым­лі­вац­ца бо­льш за тры ша­ры адзін на ад­ным. У вас іх пяць. Вы аб­вяр­га­ еце за­ко­ны фі­зі­кі! Як вам гэ­та ўда­ецца?! Артыст не стаў рас­кры­ваць на­ву­коў­цу свае сак­рэ­ты. А яны, сап­раў­ды, бы­лі. Бо жан­гля­ваў ён ад­ной гру­пай ша­ры­каў, а іншая, у вы­гля­дзе зма­ ца­ва­най спе­цы­яль­ным штыр­ком пі­ра­мід­кі, бы­ла пад­рых­та­ва­ная за­га­дзя і ча­ка­ла свай­го ча­су ў ся­рэ­дзі­не тру­бы! Тыя мя­чы, якія Дуд­кін за­кід­ваў на­верх, трап­ля­лі ў вер­хні ад­сек цы­лін­дра. А ўні­зе тру­бы меў­ся сто­пар, што ўтрым­лі­ваў пі­ра­мід­ку з пя­ці мя­чоў, пра­шы­тых штыр­ком. Артыст не­ўпрык­мет вы­маў сто­пар, тру­ба пры­ўзды­ма­ла­ся, і на лбе за­ста­ва­ла­ся спа­кой­на ста­яць тая са­мая пі­ра­мід­ка, якая «аб­вяр­га­ла» за­ко­ны фі­зі­кі. На ад­ным з фо­та ад­люс­тра­ва­ны ве­ль­мі скла­да­ ны ну­мар, у якім артыст уста­лёў­ваў на лбе іншую пі­ра­мі­ду — вер­ты­ка­ль­ную. У вы­со­кім тэм­пе ён жан­гля­ваў роз­на­вя­лі­кі­мі па­лка­мі-трыс­ці­на­мі з рас­тру­ба­мі на кан­цах, за­тым ста­віў ад­ну са­бе на лоб, а да­лей, пра­цяг­ва­ючы хут­ка ма­ні­пу­ля­ваць імі, па чар­зе за­кід­ваў па­лкі ад­на на ад­ну ў ад­ па­вед­нас­ці з ве­лі­чы­нёй: уніз — бо­льш буй­ныя і ма­сіў­ныя, у цэн­тры — ся­рэд­нія, а на­верх — са­мыя тон­кія. Сар­та­ван­не трыс­цін па га­ба­ры­тах артыст, на­ту­ра­ль­на, так­са­ма ра­біў во­кам­гнен­на. Вы­шы­ня гэ­тай пі­ра­мі­ды да­ся­га­ла бо­льш за 4 мет­ры! Та­кія ну­ма­ры ён мог па­каз­ваць то­ль­кі на ад­па­вед­ных сцэ­нах з вы­со­кай стол­лю. І ад­ной­чы яму не ха­ пі­ла вы­шы­ні... Але з гэ­тым сум­ным эпі­зо­дам быў звя­за­ны іншы ну­мар. Жан­глёр дэ­ман­стра­ваў най­скла­да­ней­шы і ры­ зы­коў­ны трук з ха­лод­най збро­яй, які пры­ду­маў не­ка­ль­кі га­доў та­му і да та­го вы­пад­ку па­спя­ хо­ва пра­кат­ваў у роз­ных кан­цэр­тах (фота 5). Ві­до­­вішч­ны і за­хап­ля­ль­ны ну­мар су­мяш­чаў эле­мен­ты жан­гля­жу і экві­ліб­ру, а так­са­ма кры­ху хіт­рас­ці, не пры­кмет­най гле­да­чу, але яна ўзмац­ ня­ла эфект. На ру­ка­ятку мя­ча Дуд­кін ста­віў не­вя­ лі­кую пад­стаў­ку з куб­ка­мі, на­поў­не­ны­мі ва­дой. Спа­чат­ку артыст вы­ка­рыс­тоў­ваў адзін уз­ро­вень і ад­ну плос­касць, на якой раз­мяш­ча­лі­ся куб­кі, але з ча­сам усклад­ніў ну­мар і стаў уста­лёў­ваць два і бо­льш уз­роў­няў. Да­лей ён браў зу­ба­мі кін­жал за ру­ка­ятку, асця­рож­на ўзні­маў меч з куб­ка­мі на кон­чык кін­жа­ла пад пра­мым вуг­лом і па­чы­наў па­сту­по­ва вы­прос­тваць кан­струк­цыю. Яна пад­ні­ма­ла­ся ўга­ру, па­куль не атры­моў­ва­ла­ся вер­ты­ка­ль­ная лі­нія. Зда­ва­ла­ся, што меч і кін­жал тры­ма­лі­ся адзін на ад­ным то­ль­кі кан­ца­мі ля­за, а тое бы­ло не­спас­ціж­най за­гад­кай і сен­са­цы­ яй для пуб­лі­кі. Бо так не бы­вае! Гэ­та так­са­ма на­су­пе­рак за­ко­нам фі­зі­кі! Але на­сам­рэч на кан­цы кін­жа­ла быў зроб­ле­ны не­прык­мет­ны паз, у які ўва­хо­дзі­ла ля­зо мя­ча, што, зрэш­ты, ні­як не змян­ша­ла скла­да­нас­ці тру­ка. Пры гэ­тым, утрым­ «Мастацтва» № 2 (455)

лі­ва­ючы меч над кін­жа­лам, Дуд­кін быў здо­ль­ны яшчэ і жан­гля­ваць ко­ль­ца­мі! …Гэ­та зда­ры­ла­ся 4 чэр­ве­ня 1967 го­да на кан­ цэр­це ў ад­ным з вяс­ко­вых клу­баў. Пе­рад па­чат­ кам вы­сту­пу Дуд­кін агле­дзеў сцэ­ну і пе­ра­ка­наў­ ся, што вы­шы­ні сто­лі ха­пае для па­ка­зу ну­ма­ра. Але пад­час вы­ка­нан­ня тру­ка, ка­лі меч і кін­жал ужо амаль сыш­лі­ся ў вер­ты­ка­ль­най стой­цы, ку­ бак з ва­дой за­ча­піў­ся за цвік, які тыр­чаў у сто­лі, і ўся кан­струк­цыя па­ва­лі­ла­ся. Ля­зо мя­ча тра­пі­ла Ана­то­лю Дуд­кі­ну пра­ма ў во­ка. Артыст стаў ахвя­рай не­чай ха­лат­нас­ці, з-за якой яго зда­роў­ю бы­ла на­не­се­на не­пап­раў­ная шко­да. Гэ­ты вы­па­дак пе­ра­крэс­ліў усю яго да­лей­шую ка­р’е­ру. Артыст быў над­ла­ма­ны і фі­зіч­на, і ма­

ра­ль­на. Рап­там па­чаў уз­ні­каць страх, праз што бо­льш не атрым­лі­ваў­ся яго лю­бі­мы трук з ха­лод­ най збро­яй, ды і шмат­лі­кія іншыя — так­са­ма. Для Ана­то­ля Дуд­кі­на гэ­та быў крах. Бо за­ўсё­ды і ва ўсім ён пры­звы­ча­іўся быць пер­фек­цы­яніс­там і не зно­сіў ды­ле­танцтва. Па­сля траў­мы ўсё змя­ні­ла­ся. Як ка­жа ця­пер яго да­чка Ма­ры­на, ён «стра­ціў фо­кус» і так і не змог цал­кам ад­на­віц­ца, хоць вы­сту­паў яшчэ не­ка­ль­кі се­зо­наў. Але ў 1973 го­дзе ўсё ж зму­ша­ны быў зво­ль­ніц­ца з фі­лар­мо­ніі па ста­не зда­роў­я. Ка­лі сы­шоў з эстра­ды, яму да­вя­ло­ся па­чы­наць жыц­цё з ну­ля, зноў шу­каць ся­бе. Бо яму споў­ні­ла­ ся ўся­го 38 га­доў! Вы­ра­та­ва­ла но­вае за­хап­лен­ не — фо­та­спра­ва. Зноў, як і шмат га­доў та­му, ён па­чы­наў з азоў, але ве­ль­мі хут­ка да­ска­на­ла асво­іў ра­мяс­тво фа­тог­ра­фа і на­ват за­сна­ваў у Мін­ску фо­та­клуб «Кры­ні­ца» пры Мін­скім аб­лас­ ным цэн­тры на­род­най твор­час­ці. Дуд­кін зра­біў­ся ад­ным з вя­ду­чых бе­ла­рус­кіх фо­та­мас­та­коў 1970—1980-х, яго пра­цы не­адна­ ра­зо­ва ўдзе­ль­ні­ча­лі ў вы­ста­вах як у СССР, так і за мя­жой. Пра­йшло і не­ка­ль­кі яго пер­са­на­ль­ных вы­стаў у Мін­ску. «У кож­ным яго здым­ку, у кож­ным тва­ры яго ба­га­тай парт­рэт­най се­рыі ёсць да­бры­ ня. Та­му што нядобрае ён не сфа­таг­ра­фуе, не за­ўва­жыць, не за­вя­дзе пра яго га­вор­ку, — пі­саў пра Ана­то­ля Дуд­кі­на вя­до­мы бе­ла­рус­кі фо­та­мас­ так Юрый Ва­сі­ль­еў. — Да­бры­нёй пра­сяк­ну­ты ён сам і яе шчод­ра раз­дае лю­дзям. Гэ­та ад­на з асноў яго са­мо­га і яго твор­час­ці. Дру­гая — імкнен­не да да­ска­на­лас­ці. І ў змес­це, і ў фор­ме, і ў тэх­ні­цы! Пра гэ­та Ана­толь ня­стом­на па­ўта­рае ўсім, на ўсіх уз­роў­нях ча­ла­ве­чых кан­так­таў. Яго крэ­да — усё па­він­на быць пра­фе­сій­на. Сва­імі спра­ва­мі, сва­імі па­мкнен­ня­мі ён сцвяр­джае вя­лі­кую ве­ру ў не­ вы­чар­па­ль­насць да­бры­ні, энтузіязму і твор­ча­га па­чат­ку». Ана­толь Ле­ані­да­віч час­та пры­хо­дзіў у сваю род­ную фі­лар­мо­нію, шмат і азар­тна фа­таг­ра­фа­ ваў. У яго здым­ках за­ха­ва­ны ле­та­піс Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най фі­лар­мо­ніі. Шмат­лі­кія яго пра­цы ўпры­гож­ва­юць і на­шу но­вую кні­гу аб гіс­то­рыі бе­ ла­рус­кай эстра­ды. А як жа іна­чай?! Без фа­таг­ра­ фій ма­эстра Дуд­кі­на гэ­тая кні­га не бы­ла б та­кой ма­ляў­ні­чай і ілюс­тра­цый­най. Ён час­цей за ўсіх і лепш за іншых пра­фе­сій­ных фа­тог­ра­фаў зды­маў сва­іх ка­лег на сцэ­не і за ку­лі­са­мі. Ён ве­даў іх, як ніх­то, лю­біў, ша­на­ваў і та­му з за­да­ва­ль­нен­нем імкнуў­ся за­ха­ваць іх аб­ліч­чы. Для гіс­то­рыі. Для нас з ва­мі. Каб по­мні­лі!..

P.S. З 18 ліс­та­па­да па 12 снеж­ня 2020 го­да ў Ме­ма­ры­яль­ным му­зеі-май­стэр­ні За­іра Азгу­ ра ў меж­ах да­след­ча­га пра­екта «Архе­ало­гія бе­ла­рус­кай фа­таг­ра­фіі» бы­ла раз­гор­ну­та рэ­трас­пек­тыў­ная вы­ста­ва «Ха­рак­та­ры і лё­сы», дзе саб­ра­ныя фа­таг­ра­фіі Ана­то­ля Дуд­кі­на (1.02.1935—2.07.1991). Яна ста­ла вы­дат­ным пад­арун­кам да 85-га­до­ва­га юбі­ лею май­стра і свед­чан­нем та­го, што па­мяць пра яго жы­вая.

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

LP-дызайн

14

са­ка­ві­ка 2001 го­да суд ад­мо­віў мас­та­ку Пі­тэ­ру Блэй­ку ў яго прэ­тэн­ зі­ях да фір­мы ЕМІ, якая ў свой час вы­да­ла адзін з най­бо­льш па­спя­хо­ вых аль­бо­маў гру­пы The Beatles пад на­звай «Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band». Адзін з лі­да­раў бры­тан­ ска­га поп-арту звяр­нуў­ся ў суд з той на­го­ды, што за ды­зайн вок­лад­кі зга­ да­на­га аль­бо­ма мас­та­ку ў 1967 го­ дзе за­пла­ці­лі 200 фун­таў стэр­лін­гаў. Тая плыт­ка ме­ла шмат­мі­ль­ённы на­клад, а та­му сэр Пі­тэр Блэйк праз не­ка­то­ ры час па­лі­чыў, што вы­да­вец­тва па­він­на падзя­ліц­ца з ім час­ткай пры­быт­каў. Ад­нак суд па­лі­чыў прэ­тэн­зіі мас­та­ка не­абгрун­та­ва­ны­мі. Без­умоў­на, ця­пер тая су­ма га­на­ра­ру вы­гля­дае про­ста смеш­най, асаб­лі­ва ка­лі ўлі­чыць, што ары­гі­ на­ль­ная вок­лад­ка аль­бо­ма па­кла­ла па­ча­так но­вай эры ў ды­зай­не вок­ла­дак плы­так з за­пі­са­мі вы­ка­наў­цаў па­пу­ляр­най му­зы­кі. Ён аздаб­ляў вы­дан­ні Эры­ ка Клэп­та­на, гур­та The Who, іншых артыс­таў, меў пер­са­на­ль­ныя вы­ста­вы (ся­ род інша­га ў га­ле­рэі «Тэйт») і за за­ слу­гі пе­рад мас­тац­твам у 2002 го­дзе атры­маў ры­цар­скае зван­не. Але ж гіс­то­рыя з вок­лад­кай «Сяр­жан­та Пэ­ пе­ра» не пры­но­сі­ла мас­та­ку спа­кою, а та­му ў траў­ні 2012-га ён зра­біў рэ­ды­зайн сва­ёй пра­цы. Па­­раў­наў­ шы ары­гі­нал вок­лад­кі аль­бо­ма і яе но­вую вер­сію, кож­ны сам для ся­бе здо­ль­ны вы­ра­шыць, што змя­ні­ла­ся праз бо­льш чым 40 га­доў. Ду­маю, но­вая пра­ца мо­жа быць ацэ­не­на ку­ ды бо­льш за 200 фун­таў… Мост па-над ка­ла­мут­най ва­дой

16

са­ка­ві­ка 1971 го­да ад­бы­ла­ся чар­го­вая цы­ры­мо­нія ўру­чэн­ня прэ­міі «Грэ­мі». Яна бы­ла 13-й па лі­ку, але зра­бі­ла­ся тры­умфа­ль­ най для аме­ры­кан­ска­га ду­эта По­ла Сай­ма­на і Арта Гар­фан­ке­ла. Вы­да­дзе­ны го­дам ра­ней аль­бом «Bridge Over Troubled Water» пе­ра­мог ці не ва ўсіх га­лоў­ных на­мі­на­цы­ях: «За­піс го­да», «Аль­бом го­да», «Пес­ня го­да» (за­

29

га­лоў­ная), «Най­леп­шае аран­жа­ван­не», «Най­леп­шае звя­дзен­не», «Най­леп­шая су­час­ная пес­ня». Як для мя­не, дык гэ­тая пра­гра­ма — без­умоў­на най­леп­шая ў дыс­каг­ра­фіі вы­дат­на­га ду­эта, хай не ве­ль­мі ба­га­тай: бы­лі за­пі­са­ны і вы­ да­дзе­ны ўся­го пяць аль­бо­маў. «Bridge Over Troubled Water», які, што ці­ка­ва, з’явіў­ся і ў квад­ра­фа­ніч­ным ва­ры­янце, меў амаль 25-мі­ль­ённы на­клад і па­ зней за­няў 51-ю па­зі­цыю ў спі­се 500 най­леп­шых аль­бо­маў усіх ча­соў па­ вод­ле ча­со­пі­са Rolling Stone, стаў для му­зы­каў апош­нім. Пад­час зга­да­най цы­ры­мо­ніі ду­эт ужо і не існа­ваў. Ка­лі я ўпер­шы­ню па­чуў гэ­ты за­піс, мя­не, пры­знац­ца, аха­пі­ла сап­раў­днае хва­ ля­ван­не. Та­му што ў пра­гра­ме, як ка­жуць, хіт ішоў за хі­том. Гэ­та і за­га­лоў­ная пес­ня, а так­са­ма «El Cуndor Pasa (If I Could)», «Cecilia », «So Long, Frank Lloyd Wright», сла­ву­ты «The Boxer», «The Only Living Boy in New York», «Bye Bye Love», «Why Don’t You Write Me». Пра­ктыч­на ўсе тво­ры бы­лі на­пі­са­ны По­лам Сай­ма­нам, які па­сля рас­па­ду ду­эта за­няў­ся со­ль­най кар’ерай, у той час як Арт Гар­фан­кел, хоць час ад ча­су і за­віт­ваў у сту­дыю, бо­льш за­ймаў­ся здым­ка­мі ў кі­но. Што да аль­бо­ма, дык ся­род роз­на­га ро­ду адзнак ёсць і мес­ца ў спі­се з ці­ка­вай на­звай: «Ты­ся­ча і адзін му­зыч­ны аль­бом, які вар­та па­слу­хаць, перш чым вы па­мра­це». І на за­кан­чэн­не. Не­дзе ў ся­рэ­дзі­не 1980-х Арт Гар­фан­кел з мі­сі­яй ад­на­го з да­бра­чын­ных яўрэй­скіх фон­даў на­ве­даў Мінск. Гэ­та аб­са­лют­на да­клад­ная інфар­ма­цыя. Але сус­трэц­ца з ім у мя­не з пэў­ных пры­чын не атры­ма­ла­ся… Му­зы­ка ў іншым вы­мя­рэн­ні

Н

е бы­ло шчас­ця, ды ня­шчас­це да­па­маг­ло — да­во­дзіць вя­до­мае вы­слоў­е. Зга­даў яго, ка­лі па­спра­ба­ваў пра­ана­лі­за­ваць сі­ту­ацыю з кан­цэр­тнай, тэ­атра­ль­най ды фес­ты­ва­ль­най дзей­нас­цю, якая скла­ла­ся ця­гам апош­ ня­га па­ўгод­дзя, ка­лі ўсё гэ­та па­ча­ло існа­ваць пра­ктыч­на ў по­ўнай іза­ля­цыі ад слу­ха­чоў ды гле­да­чоў. І вось да та­кой вы­сно­вы пры­йшоў (час­тко­ва гэ­та за­кра­наў ужо ў ад­ным з па­пя­рэд­ніх до­пі­саў). Па­стаў­ле­ныя ў не­ча­ка­ныя і аб­са­лют­на но­выя ўмо­вы існа­ван­ня, артыс­ты, вы­ка­наў­цы, для якіх сцэ­на — гэ­та ці не адзі­ная маг­чы­масць вы­жыць як у пра­фе­сіі, так і ў жыц­ці, зму­ша­ны бы­лі шу­каць вы­йсце з та­кой, зда­ва­ла­ся б, без­на­дзей­най сі­ту­ацыі. І ка­лі б тое ад­бы­ло­ся га­доў з 10-15 та­му, вы­плыс­ці, на­пэў­на, бы­ло б аб­са­лют­на не­маг­чы­ма. Ды тэх­на­ла­гіч­ны пра­грэс не ста­іць на мес­цы. А та­му на да­па­мо­гу май­страм сцэ­ны пры­йшлі но­выя рас­пра­цоў­кі ў сфе­ры ІТ. І вось ужо ця­пер амаль ні­ко­га не здзіў­ляе тое, што лю­бі­ма­га му­зы­ кан­та мож­на па­ба­чыць ды па­чуць з да­па­мо­гай інтэр­нэ­ту і на­ват ад­дзя­чыць яму, пе­ра­вёў­шы на вя­до­мы ра­ху­нак пэў­ную су­му гро­шай. Гэ­так жа са­ма мож­ на пад­тры­маць артыс­таў, на­бы­ва­ючы на роз­ных інтэр­нэт-плат­фор­мах но­выя за­пі­сы. Пра­ўда, усё ж ад­сут­насць жы­во­га кан­так­ту з аўды­то­ры­яй да­ецца ў зна­кі: эфект, як той ка­заў, кры­ху не той. Але ў той жа час тран­сля­цыя яко­гане­будзь вы­сту­пу ў се­ці­ве здо­ль­ная ў разы па­вя­лі­чыць аўды­то­рыю. Так што тут ёсць як свае плю­сы, так і мі­ну­сы. Бо­льш скла­да­нас­цей у прад­стаў­ні­коў тэ­атра­ль­най сцэ­ны. У пер­шую чар­гу та­му, што рэ­акцыя гле­да­чоў на асоб­ныя рэ­плі­кі цал­кам за­ле­жыць ад іх не­ пас­рэд­на­га кан­так­ту з вы­ка­наў­ца­мі. У да­чы­нен­ні да інтэр­нэт-тран­сля­цый та­ кі кан­такт не­маг­чы­мы. А та­му да­во­дзіц­ца пры­дум­ляць да­дат­ко­выя пры­ёмы. Ска­жам, да­лу­чаць да па­ка­зу гу­ка­рэ­жы­сё­ра, які ад­па­вед­ным чы­нам (пры­кла­ дам, па­пя­рэд­не за­пі­са­ным сме­хам — рэ­акцы­яй на рэ­плі­ку) «ажыў­ляў» бы той ці іншы эпі­зод спек­так­ля. Гэ­та не­шта та­кое, што мож­на на­зі­раць сё­ле­та пад­час тран­сля­цый мат­чаў англій­скай прэм’ер-лі­гі: пуб­лі­кі на тры­бу­нах ня­ма, ад­нак тран­сля­цыя з усім маг­чы­мым на­бо­рам рэ­акцый гле­да­чоў уклю­ча­ецца ў ад­па­вед­ны мо­мант, і та­му гу­ль­цы ад­чу­ва­юць пад­трым­ку, хоць, зра­зу­ме­ла, і да­во­лі пры­від­ную. Ня­прос­та ка­заць, як бу­дуць раз­ві­вац­ца падзеі і як доў­га, якія но­выя вы­на­ ход­ніц­твы ІТ-сфе­ры пра­су­нуць і ўдас­ка­на­ляць ра­ней не вя­до­мыя фор­мы прэ­зен­та­цыі сцэ­ніч­на­га мас­тац­тва. Ад­но бяс­спрэч­на: мы ця­пер сап­раў­ды пе­ ра­жы­ва­ем той мо­мант, ка­лі ме­на­ві­та ня­шчас­це да­ло штур­шок пра­грэ­су.

1, 2. Вок­лад­кі аль­бо­ма «Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band». Ары­гі­нал і рэ­ды­зайн. люты, 2021

30

Рэ­ Хцаэн­ ­р э­ заіяг р а ­ф і я / У гр ы ­м ё р ц­ ы

Не ілю­зія, а вы­ра­та­ва­ль­ная пры­га­жосць Ба­ле­ры­на Ка­ця­ры­на Алей­нік 1. У партыі Зарэмы. «Бахчысарайскі фантан».

2. У партыі Адыліі. «Лебядзінае возера».

3. З Канстанцінам Кузняцовым на Міжнародным конкурсе артыстаў балета ў Джэксане (ЗША).

4. Сцэна з балета «Папялушка». Кацярына Алейнік (Папялушка), Антон Краўчанка (Прынц).

5. У партыі Машы. «Шчаўкунок».

6. У партыі Адэты. Аляксандр Бутрымовіч (Зігфрыд). «Лебядзінае возера».

7. У партыі Кітры. Па-дэ-дэ з балета «Дон Кіхот». Фота Ігара Кузняцова (6, 7), з архіва Вялікага тэатра Беларусі і архіва часопіса. «Мастацтва» № 2 (455)

Ха­р э­а гра­ф ія / У гры­м ё р­ц ы Во­ль­га Са­віц­кая

Яна пра­цуе ў Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі з 2007 го­да. Па­сля за­кан­чэн­ня Бе­ ла­рус­ка­га ха­рэ­агра­фіч­на­га ка­ле­джа Ка­ця­ры­на бы­ла пры­ня­тая ў ба­лет­ную тру­пу Вя­лі­ка­га ў ста­ту­се са­ліс­ткі, што з’яў­ля­ецца хут­чэй вы­клю­чэн­нем з пра­ві­лаў. У парт­фо­ліа артыс­ткі — пе­ра­мо­гі на су­р’ёз­ных між­на­род­ных кон­ кур­сах у Рас­іі, Фін­лян­дыі, Кі­таі, Гер­ма­ніі, ЗША, Па­ўднё­вай Ка­рэі, Вен­грыі, Бал­га­рыі, Укра­іне. Пра­ца ў ста­ту­се са­ліс­ткі ў Ва­шын­гтон­скім ба­ле­це, На­ цы­яна­ль­най опе­ры «Эсто­нія», не­апа­лі­тан­скім тэ­атры «Сан-Кар­ла», вы­ ступ­лен­ні на сцэ­нах Та­тар­ска­га ака­дэ­міч­на­га тэ­атра опе­ры і ба­ле­та імя М. Джа­лі­ля, з калектывамі Лі­тоў­ска­га на­цы­яна­ль­на­га тэ­атра опе­ры і ба­ ле­та, «Імпер­скага рус­кага ба­лета» пад кі­раў­ніц­твам Ге­ды­мі­на­са Та­ран­ды. Пры гэ­тым на бе­ла­рус­кай сцэ­не амаль за па­ўта­ра дзе­ся­ці­год­дзя Ка­ця­ры­на Алей­нік вы­ка­на­ла бо­лей за два дзя­сят­кі вя­ду­чых парт­ый. Гэ­та бы­лі «Ле­бя­ дзі­нае воз­ера» і «Спя­чая пры­га­жу­ня», «Шчаў­ку­нок», «Кар­мі­на Бу­ра­на» і «Дон Кі­хот», «Ба­ядэр­ка» і «Кар­сар», «Па­пя­луш­ка» і «Эсме­ра­ль­да», «Сі­ль­ фі­да» і «Жы­зэль», «Аню­та», «Шэ­хе­ра­за­да» і іншыя. У 2018 го­дзе Ка­ця­ры­ на Алей­нік, ад­на з вя­ду­чых ба­ле­рын тэ­атра, ула­да­ль­ні­ца мед­аля Фран­цыс­ ка Ска­ры­ны, атры­ма­ла зван­не за­слу­жа­най артыс­ткі Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Пед­аго­гі Не ма­гу ска­заць, што пер­ша­па­чат­ко­ва я ме­ла ідэ­аль­ныя да­ныя для ба­ле­та. На­прык­лад, у мя­не ад пры­ро­ды ня­ма та­го моц­на­га вы­гі­ну ста­пы, які па-рус­ку на­зы­ва­юць «подъ­ёмом». У пры­нцы­пе, бо­ль­шасць та­го, што маю сён­ня, — на­пра­ца­ва­на. Па­сля пер­ша­га года навучання (пя­та­га кла­са) мя­не ўво­гу­ле ха­це­лі ад­ліч­ваць — спа­чат­ку мне бы­ло не ве­ль­мі ці­ка­ва ву­чыц­ца, усе ру­хі зна­ёмыя па­сля за­нят­каў гім­нас­ты­кай і тан­ца­мі. Але ка­лі ска­за­лі, што ад­ліч­ва­юць, гэ­та за­ча­пі­ ла, і я па­ча­ла ўзмоц­не­на да­дат­ко­ва за­ймац­ца. У на­ступ­ным го­дзе ў мя­не ака­за­лі­ся ўжо са­мыя вы­со­кія ацэн­кі. Ду­маю, на па­чат­ку на­ву­чан­ня ацэн­кі ста­вяць ме­на­ві­та за да­ныя. У пер­шыя га­ды ву­чо­бы ў нас па­мя­ня­ла­ся шмат пед­аго­гаў. У ста­рэй­шых кла­сах за­йма­ла­ся ў Воль­­гі Ла­по. Яна шмат зра­бі­ла для мя­не ў пе­ры­ яд на­ву­чан­ня і пад­рых­тоў­кі да кон­кур­саў. То­ль­кі з яе да­па­мо­гай вы­па­ла па­ехаць на са­мы мой пер­шы кон­курс у Хар­ка­ве, по­тым бы­ла Вар­на, дзе я ўзя­ла срэб­ра. Яна за­йма­ла­ся са мной інды­ві­ду­аль­на пад­час лет­ніх ва­ка­цый, мы рэ­пе­ та­ва­лі па пяць-шэсць га­дзін у дзень — не кож­ны пед­агог па­га­дзіў­ся б мар­на­ваць свой ад­па­чы­нак і аса­біс­ты час для пад­рых­тоў­кі да кон­кур­су. Яна і сён­ня пе­ра­жы­вае, ка­лі на­вед­вае спек­так­лі з удзе­лам сва­іх ву­ча­ніц, по­тым пры­хо­дзіць у гры­ мёр­ку блед­ная і ўсхва­ля­ва­ная. Па­сля ка­ле­джа, зра­зу­ме­ла, з’яў­ля­юцца іншыя пед­аго­гі, жыц­цё дае роз­ных на­стаў­ні­каў і роз­ных лю­дзей. У тэ­атры шмат парт­ый пад­рых­ та­ва­ла са мной Тац­ця­на Яршо­ва. Яна на­ву­чы­ла мно­га­му — і ў акцёр­скім пла­не, і ў тэх­ніч­ным, і ў вы­ка­на­ль­ніц­кім. Не­ка­ль­кі парт­ый рых­та­ва­лі з Тац­ця­най Ша­ме­та­вец. Без пі­сь­мен­на­га, доб­ра­га пед­аго­га са­мо­му артыс­ту скла­да­на да­сяг­нуць по­спе­хаў. Я ўвесь час шу­каю лю­дзей, за які­мі хо­чац­ца цяг­нуц­ца, ісці на­пе­рад, раз­ві­вац­ца, каб тра­піць на на­ступ­ны ўзро­вень.

Ва­лян­ц ін Елі­за­р’еў На­ша пер­шае з ім зна­ёмства ад­бы­ло­ся на між­на­род­ным кон­кур­се ў Вар­не ў 2006 го­дзе. Ва­лян­цін Мі­ка­ла­евіч пра­ца­ваў у скла­дзе жу­ры. Але на пра­ця­гу кон­кур­су мы не раз­маў­ля­лі, та­му што ўдзе­ль­ні­кам за­ба­ро­не­на кан­так­та­ваць з сяб­ра­мі жу­ры. Пер­шы раз па­гу­та­ры­лі па­сля та­го, як я стан­ца­ва­ла трэ­ці тур. Яшчэ ад­на сус­трэ­ча ад­бы­ла­ся на кон­кур­се ў Мас­кве, дзе я ўзя­ла трэ­цяе мес­ца. Гэ­та быў су­ р’ёз­ны кон­курс — па кан­ку­рэн­цыі, па не­рво­вай на­пру­зе. Ён пра­хо­дзіць у ста­лі­цы ба­ле­та, на сцэне Вялікага тэатра Расіі. Па­сля дру­го­га ту­ру ў мя­не па­чаў­ся сап­раў­дны ман­драж — не маг­ла ні спаць, ні есці. Ка­лі аб’­ яўля­лі вы­ні­кі, хто вы­йшаў у фі­нал, па­мя­таю, што пла­ка­ла. За­тое па­сля пад­обных кон­кур­саў не страш­ныя ні гас­тро­лі, ні вы­ступ­лен­ні ў тэ­атры. Пра­йшоў­шы та­кую шко­лу, на­шмат спа­кай­ней ад­чу­ва­еш ся­бе на сцэ­не. Па­сля кон­кур­су, яшчэ пад­час ву­чо­бы ў вы­пуск­ ным кла­се, мне пра­па­на­ва­лі пры­няць удзел у якас­ці ста­жо­ра ў спек­так­лях на­ша­га Вя­лі­ка­га тэ­атра — пад­рых­та­ваць і вы­ка­наць па-дэ-дэ Ды­яны і Актэ­она і па-дэ-труа ў «Эсме­ра­ль­дзе» і «Ле­бя­дзі­ным воз­еры». Па­сля за­кан­чэн­ня ка­ле­джа Ва­лян­цін Мі­ка­ла­евіч за­пра­сіў у тэ­атр ад­ра­зу ў якас­ці са­ліс­ткі. Для мя­не гэ­та бы­ло сап­раў­дным го­на­рам і вя­лі­кім пры­емным сюр­пры­зам. Я вы­пус­ці­ла­ся з ка­ле­джа ў 2007-м, а ў 2008-м у Вя­лі­кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі вы­ка­на­ ла пер­шую га­лоў­ную парт­ыю Ма­шы ў ба­ле­це «Шчаў­ку­нок». Мая Плі­с ец­кая На­ша сус­трэ­ча ад­бы­ла­ся ў 2008 го­дзе на кон­кур­се ў Бу­да­пеш­це. Ён для мя­не ака­заў­ся ве­ль­мі скла­да­ным, бо я вы­сту­па­ла з траў­ма­ ва­най на­гой. Не ма­гу ска­заць, што гэ­та бы­лі

31

цес­ныя кан­так­ты, хут­чэй мі­ма­лёт­ныя сус­трэ­чы пе­рад кож­ным ту­рам. Але яна пад­трым­лі­ва­ла мя­не, да­ва­ла шмат па­рад па інтэр­прэ­та­цыі ро­лі, пад­каз­ва­ла ме­на­ві­та ню­ансы, як лепш іграць. Час­та Мая Мі­хай­лаў­на пры­хо­дзі­ла пе­рад са­мым вы­ступ­лен­нем, ка­лі артыс­ты на сцэ­не раз­агра­ва­ лі­ся. Гэ­тая ўва­га і па­ра­ды па вы­ка­нан­ні да­ра­го­га каш­ту­юць. На кож­ным кон­кур­се пры­сут­ні­ча­юць гі­ган­ты ба­лет­на­га све­ту, і та­му бо­льш скла­да­на і ад­каз­на тан­ца­ваць, яны кан­так­ту­юць з удзе­ль­ні­ ка­мі, да­юць па­ра­ды, ча­сам ро­бяць за­пра­шэн­ні. Мая Мі­хай­лаў­на ўва­хо­дзі­ла ў склад жу­ры, яна адзна­чы­ла мя­не сва­ім спе­цы­яль­ным пры­зам. Гэ­ та бы­ла сус­трэ­ча з ле­ген­дай, вя­лі­кім ча­ла­ве­кам. Таксама мне па­шчас­ці­ла сус­трэц­ца з Юры­ем Гры­га­ро­ві­чам, Ула­дзі­мі­рам Ва­сі­ль­евым, На­тал­ ляй Ма­ка­ра­вай, Рус­ла­нам Про­ні­ным, Сяр­ге­ем Фі­лі­ным, Ула­дзі­мі­рам Ма­ла­ха­вым, зна­ка­мі­тым япон­скім пра­фе­са­рам Кен­жы Усуі, Cяа Су­хуа. Ва­шын­гтон­с кі ба­лет Ва­шын­гтон — ці­ка­вы го­рад, дып­ла­ма­тыч­ны цэнтр, на­сы­ча­ны ку­ль­тур­ны­мі і іншы­мі падзе­ ямі, што ве­ль­мі імпа­на­ва­ла. Гэ­та быў мой пер­шы во­пыт жыц­ця і пра­цы ў ЗША, ка­лі не лі­чыць удзе­лу ў Між­на­род­ным кон­кур­се артыс­таў ба­ ле­та ў Джэк­са­не (ЗША, 2010), па­сля якога мя­не і за­пра­сі­лі ў Ва­шын­гтон­скі ба­лет. Мы тан­ца­ва­лі на сцэ­не «Кэ­нэ­дзі Цэн­тра», дзе вы­сту­па­юць усе гас­тро­ль­ныя тру­пы, у тым лі­ку Вя­лі­кі і Ма­ры­інскі тэ­атры, Нью-Ёрк Сі­ці ба­лет, Аме­ры­кан­скі тэ­атр ба­ле­та. Пра­ца там ака­за­ла­ся ці­ка­вай у пла­не раз­віц­ця, вы­ву­чэн­ня но­вых сты­ляў тан­ца. Ні­вод­ная аме­ ры­кан­ская тру­па не вы­кон­вае то­ль­кі кла­січ­ныя па­ста­ноў­кі. У аме­ры­кан­скім ба­ле­це аб­агаў­ля­юць Ба­лан­чы­на, та­му не­ка­то­рыя тэ­атры ста­вяць вы­ ключ­на яго ха­рэ­агра­фію — Нью-Ёрк Сі­ці ба­лет, Ба­лет Ма­ямі Сі­ці, Аме­ры­кан­скі тэ­атр ба­ле­та. Гэ­та іншая шко­ла, і ўва­саб­ля­юць та­кі стыль іна­чай, у спек­так­лях бо­льш мі­зан­сцэн, пан­та­мім­ных сцэн, бо іншы гля­дач — яму трэ­ба ўсё рас­тлу­ма­ чыць і рас­ка­заць дэ­та­лё­ва. На па­чат­ку тэ­атра­ль­на­га се­зо­на мы тан­ца­ва­лі бо­льш кла­сі­кі, а за­вяр­ша­лі па­ста­ноў­ка­мі іта­ль­ янска­га, англій­ска­га, аме­ры­кан­ска­га ха­рэ­огра­ фаў у сты­лі contemporary. Па пер­шым ча­се ака­за­ла­ся скла­да­на, як быц­цам мя­не па­ста­ві­лі на га­ла­ву і ска­за­лі, што ця­ пер ты бу­дзеш тан­ца­ваць то­ль­кі та­кім чы­нам. На­пэў­на, та­му спа­чат­ку ўзні­ка­ла ад­чу­ван­не, што мя­не ла­ма­юць. Да гэ­та­га зда­ва­ла­ся, што та­нец — па­ня­ цце без меж­аў, інтэр­на­цы­яна­ль­ная мова: не важ­на, ку­ды едзеш, ты мо­жаш усю­ды быць за­пат­ра­ба­ва­най і пра­ца­ваць без моўнага бар'ера. Але на­сам­рэч ака­за­ла­ся, што ма­юцца ве­ль­мі вя­лі­кія ад­роз­нен­ні — і ў шко­ле, і ў сіс­тэ­ме ра­бо­ты, у тым, як усё рэ­пе­ту­ецца і вы­бу­доў­ва­ ецца. Та­ды я бы­ла яшчэ зу­сім юнай ба­ле­ры­най і, ня­гле­дзя­чы на не­ма­лы сцэ­ніч­ны во­пыт, яшчэ не на­тан­ца­ва­ла­ся кла­сі­кі. Су­ма­ва­ла па не­йкіх спек­ люты, 2021

32

Х а ­р э­а г р а ­ф і я / У гр ы ­м ё р ц­ ы

так­лях, парт­ыях, якія вы­кон­ва­ла тут, на на­шай сцэ­не. Ха­па­ла та­кой на­ста­ль­гіі. Та­лін Маё су­пра­цоў­ніц­тва з На­цы­яна­ль­най опе­рай Эсто­ніі доў­жы­ла­ся пры­клад­на ча­ты­ры га­ды, гэ­ та до­сыць вя­лі­кі для мя­не пе­ры­яд жыц­ця. Бы­ла і ў скла­дзе ба­лет­най тру­пы, і за­про­ша­най са­ліс­ ткай. Атмас­фе­ра ў тэ­атры вы­дат­ная, ство­ра­ны ўсе ўмо­вы для доб­рай пра­цы, доб­ра­зыч­лі­вы ка­лек­тыў успры­ма­ецца як ад­на вя­лі­кая ся­м’я. Я вы­кон­ва­ла ў асноў­ным кла­сі­ку — у рэ­пер­ту­ ары ёсць «Ба­ядэр­ка», «Шчаў­ку­нок», «Ле­бя­дзі­ нае воз­ера», «Спя­чая пры­га­жу­ня». Ве­ль­мі ці­ка­вае су­пра­цоў­ніц­тва ўзнік­ла ў мя­не з То­ма­сам Эду­рам, вы­дат­ным эстон­скім тан­ цоў­шчы­кам і ба­лет­май­страм, я тан­ца­ва­ла шмат спек­так­ляў у яго рэ­дак­цыі, у тым лі­ку «Ле­бя­ дзі­нае...». Над не­ка­ль­кі­мі парт­ыя­мі са мной пра­ца­ва­ла зна­ка­мі­тая ба­ле­ры­на Элі­та Эркі­на. Ма­ім парт­нё­рам у мно­гіх спек­так­лях ака­заў­ся наш Дзя­ніс Клі­мук, які та­ды так­са­ма быў са­ліс­ там Эстон­скай опе­ры. Тэ­атр шмат гас­тра­ля­ваў па кра­іне і выязджаў у іншыя. Бы­лі ве­ль­мі пры­го­жыя гас­тро­лі ў Ве­не­цыі: у тэ­атры «Ла Фе­ ні­чэ» мы вы­кон­ва­лі «Ба­ядэр­ку». Успа­мі­на­юцца вы­ступ­лен­ні ў Се­ві­льі з ба­ле­там «Шчаў­ку­нок» — пры­емныя гас­тро­лі, пры­го­жы го­рад. Ця­пер у Эстон­скім тэ­атры па­мя­няў­ся ды­рэк­тар, і мно­гае ў дзей­нас­ці тэ­атра так­са­ма мя­ня­ецца. Пры гэ­ тым у нас бы­лі пла­ны па су­пра­цоў­ніц­тве на май мі­ну­ла­га го­да, ад­нак іх змя­ні­ла пан­дэ­мія. Іта­лія Мя­не за­ўсё­ды пры­ваб­лі­ва­ла Іта­лія, іта­ль­янскае мас­тац­тва, архі­тэк­ту­ра, тэ­атр. Та­му бы­ло ве­ль­мі ці­ка­ва па­пра­ца­ваць з там­тэй­шы­мі пед­аго­га­ мі і ха­рэ­огра­фа­мі. Па­ча­ло­ся ўсё з пра­па­но­вы прадзю­са­ра Анто­ніа Дзе­зі­дэ­рыа пры­няць удзел у антрэп­рыз­ным спек­так­лі «Дон Кі­хот» пад кі­раў­ніц­твам Кар­ла Пес­та ў Ры­ме і Пес­ту­ме. У апош­нім го­ра­дзе так­са­ма пра­йшоў га­ла-кан­ цэрт, час­ткай дэ­ка­ра­цый ака­за­лі­ся гіс­та­рыч­ныя тэр­мы. Не­ка­ль­кі пра­ектаў ад­бы­ло­ся ў тэ­атры «Сан Кар­ла» ў Не­апа­лі. Спа­чат­ку «Шчаў­ку­нок» у па­ста­ноў­цы Шар­ля Жу­да, вы­дат­на­га фран­цуз­ ска­га тан­цоў­шчы­ка, які мае зван­не «Эту­аль Па­рыж­скай опе­ры». Спек­такль зроб­ле­ны ў не­акла­січ­ным сты­лі, дэ­ка­ра­цыі — у сты­лі Гус­та­ ва Клім­та. Атры­ма­ла­ся ве­ль­мі не­звы­чай­на па эстэ­ты­цы. По­тым за­ня­лі­ся ба­ле­там «Жы­зэль» у па­ста­ноў­цы ха­рэ­огра­фа Анны Ра­цы. Спек­так­лі бы­лі па­ка­за­ны ў Сін­га­пу­ры і пра­йшлі з вя­лі­ кім по­спе­хам. Пра­екты да­лі мне маг­чы­масць па­зна­ёміц­ца з мас­тац­кім кі­раў­ні­ком «Ба­ле­та Сан-Кар­ла» Джу­зэ­пэ Пі­ко­не і ге­не­ра­ль­най ды­ рэк­та­ркай тэ­атра «Сан Кар­ла» Раз­анай Пур­кія. У Мі­лан­скім ба­ле­це ўдзе­ль­ні­ча­ла ў па­ста­ноў­ цы «Ле­бя­дзі­нае воз­ера» ў вер­сіі эстон­ска­га «Мастацтва» № 2 (455)

ха­рэ­огра­фа Цііта Каска. Ад­бы­ло­ся не­ка­ль­кі спек­так­ляў у га­ра­дах Фран­цыі і Іта­ліі, у тым лі­ку ў Мі­ла­не. ФРАНЦЫЯ Па­ўта­ры га­ды та­му я атры­ма­ла пра­па­но­ву аб су­пра­цоў­ніц­тве ад «Опе­ры Ні­цы». Тут я тан­цую як кла­січ­ныя ба­ле­ты, так і не­акла­сі­ку. З су­час­най ха­рэ­агра­фіі пры­ня­ла ўдзел у ве­ль­мі ці­ка­вым ба­ле­це «Ка­сан­дра» ў па­ста­ноў­цы вя­до­ма­га іта­ль­янска­га ха­рэ­огра­фа і рэ­жы­сё­ра Лу­ча­на Ка­ні­та. По­тым бы­лі «Арле­зі­янка» Бі­зэ ў па­ста­ноў­цы Ра­ла­на Пе­ці і Па д’ак­сь­он з ха­рэ­а­ гра­фі­яй Жана Кэ­лі. У снежні адбудзецца паказ балета «Дон Кі­хот» у рэ­дак­цыі Эры­ка Ву­ана, у мі­ну­лым са­ліс­та Па­рыж­скай опе­ры і ўла­да­ль­ ні­ка зван­ня «Эту­аль Па­рыж­скай опе­ры», ця­пер ён ды­рэк­тар тэ­атра Ні­цы. Мае ка­ле­гі па тру­ пе — пе­ра­важ­на іта­ль­янцы, фран­цу­зы, япон­цы, але ёсць і ка­над­цы, мой парт­нёр — ку­бі­нец. Мі­ну­лым ле­там уз­нік ці­ка­вы дос­вед пра­цы ў якас­ці ха­рэ­огра­фа ў па­пу­ляр­най пе­рад­ачы «Прад­ыж» на Фран­цуз­скім тэ­ле­ба­чан­ні, ка­на­ле «Франц-2». Пе­рад­ача — кон­курс ба­ле­та для дзя­цей, а вось асіс­ту­юць юным удзе­ль­ні­кам да­рос­лыя артыс­ты ба­ле­та. У юных кан­кур­сан­таў пра­цяг­лыя ну­ма­ры, але дзі­ця не мо­жа ўвесь час тан­ца­ваць, і, каб за­поў­ніць па­ўзы, яму па­він­ны да­па­ма­гаць дарослыя. У мі­ну­лыя се­зо­ны мне як ба­ле­ры­не да­вя­ло­ся тан­ца­ваць у ну­ма­ры юнай кан­кур­сан­ткі. Апош­нім раз­ам для пе­рад­ка­ляд­ най пра­гра­мы я пры­дум­ля­ла мі­ні­яцю­ры для артыс­таў ба­лет­най тру­пы, якая да­па­ма­га­ла кан­ кур­сан­ту. Гэ­та мой пер­шы во­пыт, ве­ль­мі ці­ка­ва на­зі­раць, як твае ідэі ўва­саб­ля­юцца ў тан­цы і пра­цы іншых лю­дзей. Пра­фе­с ія Ба­лет — гэ­та лад жыц­ця, ён ця­бе пад­па­рад­коў­ вае, на­клад­вае пэў­ныя аб­ме­жа­ван­ні, ад­кры­вае маг­чы­мас­ці. Тым не менш ні­ко­лі не аб­мя­жоў­ ва­ла ся­бе то­ль­кі ба­ле­там, то­ль­кі тэ­атрам. На­ адва­рот, мне за­ўсё­ды ці­ка­ва спас­ці­гаць не­йкія но­выя гра­ні жыц­ця. На­ша пра­фе­сія, усё, што мы ро­бім, усё, што ў ёй бу­ду­ем, — у не­йкім сэн­се гэ­та ілю­зія. Ёсць та­кое ад­чу­ван­не. Сён­ня — пра­ ца, тэ­атр, спек­так­лі, гле­да­чы, авацыі, поспех, кветкі, а за­ўтра гэ­та ўсё рас­сып­лец­ца, знік­не. Бо ба­лет­ныя лю­дзі сы­хо­дзяць на пен­сію пры­бліз­ на на два дзя­сят­кі га­доў ра­ней за іншых, па­сля ча­го трэ­ба па­чы­наць на­но­ва бу­да­ваць ка­р’е­ру. Артыс­ты ба­ле­та па­він­ны за­ўсё­ды ду­маць пра бу­ду­чы­ню, пра тое, што ў адзін вы­дат­ны мо­мант да­вя­дзец­ца мя­няць пра­фе­сію. Ме­на­ві­та та­му ў мя­не ёсць дзве вы­шэй­шыя ад­ука­цыі: кам­па­ра­ тыў­нае мас­тацтва­з­наўс­тва — яе я атры­ма­ла ў Бе­ла­рус­кім уні­вер­сі­тэ­це ку­ль­ту­ры і мас­тац­тваў і як арт-ме­не­джар ма­гу пра­ца­ваць у лю­бой сфе­ры мас­тац­тва — і ме­не­джар-эка­на­міст (фа­ку­ль­тэт біз­нэс-ад­мі­ніс­тра­ван­ня ў Інсты­ту­це

біз­нэ­су БДУ). Я ву­чы­ла­ся за­воч­на, бо якраз у гэ­ты час пра­ца­ва­ла ў ЗША, а за­тым у Эсто­ніі. Пры­га­жосць Ду­маю, для артыс­таў ба­ле­та пры­га­жосць — асно­ват­вор­нае пан­яцце. Нам не­абход­на да­кра­ нац­ца да вы­тан­ча­на­га, уз­нёс­ла­га, на­вед­ваць пры­го­жыя мясц­іны, шукаць эстэтыку ва ўсім. Гэ­та на­тхняе. Імкну­ся на­вед­ваць му­зеі, спек­так­лі ў кож­ным буй­ным го­ра­дзе, у які трап­ляю, каб як ма­га бо­льш на­паў­няць сваё жыц­цё пры­га­жос­цю. Мне пад­аба­ецца Пі­на­ка­тэ­ка Брэ­ра — най­буй­ ней­шая і са­мая вя­до­мая кар­цін­ная га­ле­рэя ў Мі­ла­не, му­зей Ша­га­ла ў Ні­цы, Му­зей Арсэ ў Па­ры­жы. У Ма­на­ка я хадзіла на «Ба­лет Мон­ тэ-Кар­ла», у су­час­ныя му­зеі, глядзела вы­ста­вы ма­ла­дых еўра­пей­скіх мас­та­коў і надзвы­чай ці­ка­вую фо­та­выс­та­ву вя­до­мых фа­тог­ра­фаў з уся­го све­ту — бы­ло шмат ці­ка­вых ад­крыц­цяў. У Лон­да­не — Бры­тан­скую га­ле­рэю «Тэйт», мас­ тац­кі му­зей і са­мую буй­ную ў све­це ка­лек­цыю англій­ска­га мас­тац­тва. Ро­л і У мя­не час­та пы­та­юцца, ці сап­раў­ды Кіт­ры — мая ка­рон­ная ро­ля. Я ве­ль­мі люб­лю гэ­ты ба­лет. Тан­ца­ва­ла Кіт­ры з ве­ль­мі ці­ка­вы­мі парт­нё­ра­ мі — час­цей за ўсё ў на­шым спек­так­лі, на сцэ­не Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі. І не то­ль­кі ў спек­так­лі, але і ў кан­цэр­тных пра­гра­мах — па-дэ-дэ з «Дон Кі­хо­та» з за­про­ша­ны­мі артыс­та­мі з іншых тэ­атраў Мі­ха­ілам Ла­бу­хі­ным, Іва­нам Ва­сі­ль­ евым, Але­гам Івен­кам. Гэ­тую парт­ыю вы­кон­ва­ла так­са­ма з Літоўскім тэатрам, з тру­пай Ге­ды­мі­на­ са Та­ран­ды ў Грэцыі, у Ад­эскім тэ­атры опе­ры і ба­ле­та. Але, тым не менш, не ма­гу ска­заць, што ў мя­не не­йкае асаб­лі­вае стаў­лен­не да гэ­та­га спек­так­ля. Акра­мя та­го, не ха­чу быць за­клад­ні­ кам ад­ной ро­лі. «Дон Кі­хот» — вы­дат­ная гіс­то­рыя, але яна ка­ міч­ная, лёг­кая, ства­рае свя­точ­ны на­строй, там ня­ма асаб­лі­вай дра­ма­тур­гіі. Мне пад­аба­ецца іграць, ка­лі ёсць раз­віц­цё дра­ма­тыч­на­га воб­ра­ за, ка­лі не­абход­на па­глыб­ляц­ца ў псі­ха­ла­гізм тво­ра. У пла­не дра­ма­тур­гіі ве­ль­мі пад­аба­юцца ба­ле­ты «Жы­зэль», «Сі­ль­фі­да», «Аню­та», якія вы­ кон­ваю на бе­ла­рус­кай сцэ­не. Ад­чу­ваю ве­ль­мі моц­ную су­вязь з на­шым тэ­атрам. Ве­ль­мі каш­тоў­на тое, што я па-ра­ней­ ша­му ў трупе тэ­атра, што ў мя­не бы­ла і ёсць маг­чы­масць тан­ца­ваць спек­так­лі на мін­скай сцэ­не. Бо кож­ны спек­такль тут для мя­не важ­ны, я за­ўсё­ды імкну­ся знай­сці магчымасць, пры­ ехаць і пры­няць удзел у па­ста­ноў­ках Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі.

Рэ­ц эн­з ія

33

люты, 2021

34

Рэ­ц эн­з ія

Ула­да, кроў і бяс­сон­не « Мак­бэт » у Тэ­атры тан­ца Пі­ны Баўш

Тац­ця­на Ра­та­бы­льс­кая (Гер­ма­нія)

Па­між дзвю­ма хва­ля­мі пан­дэ­м іі Во­се­ньс­кі се­зон 2020/2021 го­да ў Тэ­атры тан­ца Пі­ны Баўш у Ву­пер­та­лі па­чаў­ся ў атмас­фе­ры надзей, з інтэн­сіў­ны­мі рэ­пе­ты­цы­ямі, но­вы­мі ідэ­ямі. Бо вар­та год­на адзна­чыць 80-год­дзе з дня на­ра­джэн­ня зна­ка­мі­тай ха­рэ­ограф­кі! У пла­нах па­зна­ча­ная прэ­м’е­ра — ад­на­ўлен­не ха­рэ­агра­ фіч­най па­ста­ноў­кі кан­ца ся­мі­дзя­ся­тых га­доў па­вод­ле «Мак­бэ­та»; ад­крыц­цё цэн­тра Пі­ны Баўш пад дэ­ві­зам «Мы бу­ду­ем раз­ам но­вы дом» — як мес­ца сус­трэ­чы з пуб­лі­кай, як пля­цоў­кі для рэ­алі­за­цыі твор­чых ідэй у га­лі­не тан­ца і ха­рэ­а­ гра­фіі, ідэй, інспі­ра­ва­ных спад­чы­най Пі­ны Баўш (1940—2009). Стар­та­выя свя­ты і прэ­зен­та­цыю цэн­тра з на­ву­ко­ вым, твор­чым, экс­пе­ры­мен­та­ль­ным і са­цы­яль­ным «Мастацтва» № 2 (455)

про­фі­лем мер­ка­ва­ла­ся су­мяс­ціць з ад­крыц­цём па­сля ра­мон­ту Ву­пер­та­льс­ка­га дра­ма­тыч­на­га тэ­атра, дзе тан­ца­ва­ль­ная тру­па сла­ву­тай ха­рэ­о­ граф­кі па­він­на бы­ла атры­маць но­выя рэ­пе­ты­ цый­ныя па­мяш­кан­ні. Па­ста­ноў­кі Пі­ны Баўш на пра­ця­гу дзе­ся­ці­год­дзяў ства­ра­лі­ся і рэ­пе­та­ва­лі­ся ў бы­лым кі­на­тэ­атры «Lichtburg», прэ­м’ер­ныя ж па­ка­зы пра­хо­дзі­лі на дзвюх пля­цоў­ках: Тэ­атра опе­ры і ба­ле­та і Дра­ма­тыч­на­га тэ­атра, па­куль апош­нюю не за­чы­ні­лі. Для свя­точ­на­га ўва­хо­ду ў но­вы дом спе­цы­яль­на рых­та­ва­лі яшчэ ад­ну прэ­м’е­ру — ад­на­ўлен­не «Спек­так­ля з ка­раб­лём» (ха­рэ­агра­фія Пі­ны Баўш 1993 го­да), якую ве­ль­мі рэ­дка па­каз­ва­юць гле­да­чам. Але хва­ля пан­дэ­міі во­сен­ню 2020-га, па­лі­ты­ ка ад­ка­ту, за­ма­рож­ван­ня ку­ль­ту­ры, за­ба­ро­ны на пуб­ліч­ныя прад­стаў­лен­ні пе­ра­вяр­ну­лі ўсе

пла­ны, пе­ра­крэс­лі­лі гас­тро­ль­ныя тур­нэ, прэ­м’е­ры, пра­екты. Ад­крыц­цё цэн­тра да­вя­ло­ся рых­та­ваць цал­кам у ды­гі­та­ль­ным рэ­жы­ме: вы­ступ­лен­ні кі­раў­ніц­тва ў за­пі­се, ві­дэ­афі­ль­мы інста­ля­цый, тан­ца­ва­ль­ныя май­стэр­ні з удзе­ль­ні­ка­мі роз­ных уз­рос­таў — то­ль­кі анлайн. Фес­ты­валь «under construction» пра­йшоў у інтэр­ нэт-рэ­жы­ме з 21 па 29 ліс­та­па­да. Пад­рых­та­ва­ную прэ­м’е­ру час­тко­ва па­ка­за­лі ў вы­гля­дзе пра­екцый на сце­нах аб­ноў­ле­на­га, але па­куль не жы­во­га дра­ма­тыч­на­га тэ­атра, з тэх­ніч­ны­мі збо­ямі. Інста­ ля­цыі і ха­рэ­агра­фіч­ныя імпра­ві­за­цыі кан­ста­та­ ва­лі пе­сі­міс­тыч­ныя на­строй, эцюд­ны ха­рак­тар пра­цы. Ка­лі вы па­гля­дзі­це ця­пер на ка­лян­дар ме­рап­ры­емстваў тэ­атра па­чат­ку 2021 го­да — там зеў­рае пус­та­та, усё пры­бра­на, акра­мя май­скай па­ста­ноў­кі «Сі­няй Ба­ра­ды». І ўсё ж та­кі ў ка­рот­кім

Ха­р э­а гра­ф ія / Рэ­ц эн­з ія пра­меж­ку па­між ле­да­ві­ко­вы­мі пе­ры­яда­мі пан­ дэ­міі ўда­ло­ся ажыц­ця­віць і па­ка­заць гле­да­чам ад­ну з за­пла­на­ва­ных прэ­м’ер се­зо­на — «Ён бя­рэ яе за ру­ку і вя­дзе ў за­мак, астат­нія ідуць за імі». Пе­рад­гіс­то­рыя Гэ­тая доў­гая на­зва на­ле­жыць па­ста­ноў­цы Пі­ны Баўш 1978 го­да па­вод­ле Шэк­спі­ра. Яна бы­ла зроб­ле­на су­мес­на з Бо­хум­скім дра­ма­тыч­ным тэ­атрам. Та­ды га­лоў­ным рэ­жы­сё­рам у Бо­ху­ме з’яўляў­ся Пе­тэр Ца­дэк, яго спек­так­лі, асаб­лі­ва па­вод­ле Шэк­спі­ра, гры­ме­лі па кра­іне і за яе меж­амі. По­спех і сла­ву экс­пе­ры­мен­та­та­ра, які ло­міць уста­ля­ва­ныя по­гля­ды, пры­нёс Пе­тэ­ру Ца­дэ­ку скан­да­ль­ны «Шэй­лак». Рэ­жы­сё­ра яўрэй­ ска­га па­хо­джан­ня, які вяр­нуў­ся з эміг­ра­цыі, аб­ ві­на­вач­ва­лі ў... «анты­се­мі­тыз­ме» з-за не­га­тыў­най трак­тоў­кі га­лоў­на­га пер­са­на­жа.

35

Ён ста­віць у Бо­ху­ме «Атэ­ла» (1976) і «Гам­ле­та» (1977) з Уль­ры­хам Ві­льд­гру­бе­рам у га­лоў­ных ро­лях, «Ге­ду Габ­лер» Ібсе­на, дзе ў цэн­тры — моц­ ная жан­чы­на. У рэ­аль­нас­ці та­кая Ге­да Габ­лер сус­трэ­ла­ся рэ­жы­сё­ру ў Ву­пер­та­лі — у аб­ліч­чы Пі­ны Баўш. Твор­чыя ста­сун­кі двух тэ­атра­ль­ных кан­цэп­ту­аліс­таў і двух тэ­атраў па­ча­лі­ся амаль ад­ра­зу па­сля пры­хо­ду Ца­дэ­ка ў Бо­хум­скі тэ­атр. У 1976-м Пі­на Баўш за­пра­шае сыг­раць ад­ну з га­лоў­ных ро­ляў у яе па­ста­ноў­цы «Сем смя­рот­ ных гра­хоў» па­вод­ле Брэх­та Мэх­тхі­льд Грос­ман, актры­су вы­дат­ных маг­чы­мас­цей, якая пра­цуе ў дра­ма­тыч­най тру­пе Ца­дэ­ка. Ро­ля Ган­ны, дзе Грос­ман спя­ва­ла, тан­ца­ва­ла і ігра­ла як дра­ма­тыч­ная артыс­тка, пры­нес­ла ёй ка­ла­са­ль­ны по­спех. У ха­рэ­агра­фіч­най кам­па­ зі­цыі 1978 па­вод­ле Шэк­спі­ра «Ён бя­рэ яе за ру­ку...» яна так­са­ма вы­кон­ва­ла га­лоў­ную ро­лю. Тан­ца­ва­ль­ныя спек­так­лі Пі­ны Баўш у Ву­пер­та­лі

1. Ёхана Вокалек. Фота Мілан Навотнік-Камфер.

2. Стэфані Траяк. Фота Карл-Хайнц Краускопф.

3. Стэфані Траяк, Алег Сцяпанаў. Фота Мілан Навотнік-Камфер.

4. Джонатан Фрэдрыксан. Фота Эванджэлас Радоуліс.

5. Джонатан Фрэдрыксан, Майк Зольбах. Фота Крысціян Кларк.

6. Мэхтхільд Гросман (лэдзі Макбэт). 1978. Фота з архіва тэатра.

люты, 2021

36

Х а ­р э­а г р а ­ф і я / Рэ­ц эн­з ія

та­го пе­ры­яду па эстэ­ты­цы ча­сам на­блі­жа­юцца да дра­ма­тыч­на­га тэ­атра. Мож­на сме­ла вы­ка­заць зда­гад­ку, што яна зна­хо­дзі­ла­ся пад уз­дзе­яннем асо­бы Ца­дэ­ка і яго пра­ва­ка­тыў­на­га мас­тац­ка­га по­чыр­ку. За асно­ву су­мес­най прад­укцыі ўзя­лі «Мак­бэ­та» Шэк­спі­ра. На­ват прэ­м’е­ра ад­бы­ла­ся не ў Ву­пер­та­лі, а на сцэ­не Бо­хум­ска­га дра­ма­тыч­ на­га тэ­атра. Тра­ге­дыя Шэк­спі­ра, ад­на з са­мых змроч­ных, «нач­ных» яго п’ес, — гэ­та перш за ўсё тэкст. Атмас­фе­ра тра­ге­дыі пе­ра­поў­не­ная пры­ві­да­мі, зда­ня­мі, сна­мі на яве, вя­дзь­мар­скі­мі пра­роц­т­ ва­мі. Спек­такль Пі­ны Баўш, зроб­ле­ны як ка­лаж ха­рэ­агра­фіч­ных і дра­ма­тыч­ных сцэн, ве­ль­мі доў­гі — тры з па­ло­вай га­дзі­ны, але там не ігра­ ецца гіс­то­рыя Мак­бэ­та або лэ­дзі Мак­бэт; тэк­сту ма­ла, і ён да­лё­кі ад шэк­спі­раў­ска­га ары­гі­на­лу. На­прык­лад, сю­жэт «Мак­бэ­та» з ве­дзь­ма­мі, прад­ ка­зан­ня­мі, за­бой­ствам ка­ра­ля, пры­хо­дам на­чных зда­няў да Мак­бэ­та і лэ­дзі Мак­бэт, гіс­то­рыя яго смер­ці рас­па­вя­да­ецца час­тка­мі ў ка­рот­кай, амаль анек­да­тыч­най фор­ме, вус­на­мі дра­ма­тыч­ най актры­сы, у кан­тэк­сце шмат­лі­кіх ха­рэ­агра­фіч­ ных эцю­даў. У 1978 го­дзе — вус­на­мі Мэх­тхі­льд Грос­ман. У кан­цы ся­мі­дзя­ся­тых яна яшчэ лі­чы­ла­ ся ў дра­ма­тыч­ным тэ­атры Бо­ху­ма. У 1979 го­дзе Пе­тэр Ца­дэк па­кі­дае Бо­хум і ста­віць спек­так­лі ў Гам­бур­гу і да­лей па ўсёй Гер­ма­ніі. Мэх­тхі­льд Грос­ман, дра­ма­тыч­ная артыс­тка, якая мае, ад­нак, ад­ука­цыю тан­цор­кі, пе­ра­хо­дзіць у тру­пу Пі­ны Баўш, дзе за­ста­нец­ца да 2017 го­да і ста­не ўва­саб­лен­нем шу­ка­на­га Пі­най Баўш ідэ­алу «сін­тэ­тыч­най» актры­сы, што ўмее тан­ца­ваць, спя­ваць, рас­па­вя­даць скет­чы, імпра­ві­за­ваць. Яе ма­не­ра ігры, са­ка­ві­тая, іра­ніч­ная, раз­лі­ча­ная на ды­ялог з гле­да­чом, яе вы­раз­ная знеш­насць з пыш­най ка­пой ку­ча­ра­вых ва­ла­соў, яе ніз­кі, ні­бы­ та моц­на пра­ку­ра­ны або пра­пі­ты, го­лас ства­ра­лі не­паў­тор­ны ка­ла­рыт і мо­мант ад­чу­жэн­ня і цы­ ніч­на­га пры­ні­жэн­ня сі­ту­ацый у ка­ла­жах Баўш. Яе вы­ха­даў, яе скет­чаў ча­ка­лі з не­цяр­пен­нем. Яна пра­маў­ля­ла ма­на­ло­гі час­та на­ўмыс­на по­бы­та­вай зні­жа­най інта­на­цы­яй, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы на­бор інды­ві­ду­аль­ных пры­ёмаў: з пры­ды­хан­нем, ня­змен­най цы­га­рэт­кай у ро­це, з жэс­ты­ку­ля­цы­ яй гранд-да­мы або пра­фе­сій­най дзяў­чы­ны з бар­дэ­ля. Бяс­с он­н е У ад­на­ўлен­ні 2020 го­да ро­лю лэ­дзі Мак­бэт ува­ саб­ляе суб­ты­ль­ная, эле­ган­тная Ёха­на Во­ка­лек, вя­до­мая перш за ўсё дзя­ку­ючы фі­ль­му «Die Papstin» («Іа­ана. Жан­чы­на на па­пскім тро­не», 2009, рэ­жы­сёр Зен­ке Вор­тман), дзе яна сыг­ра­ла га­лоў­ную ро­лю — дзяў­чы­ну, пе­ра­апра­ну­тую ў да­спе­хі ры­ца­ра і ду­хоў­ні­ка, якая імкнец­ца стаць Па­пам Рым­скім. Ёха­на Во­ка­лек мае за пля­чы­ма шы­коў­ную акцёр­скую ка­р’е­ру. Вы­ха­ва­ная ў ко­лах дып­ла­ ма­тыч­най элі­ты, жон­ка вя­до­ма­га ды­ры­жо­ра, яна не­адной­чы ўдзе­ль­ні­ча­ла ў па­ста­ноў­ках «Мастацтва» № 2 (455)

Вен­ска­га Бур­гтэ­атра, у За­льц­бур­гскім фес­ты­ва­лі, а так­са­ма пра­ца­ва­ла з Лю­кам Бан­дзі. У се­зо­нах 2019—2020 яе за­пра­ша­юць на ро­лі ў не­ка­то­рых ха­рэ­агра­фіч­ных па­ста­ноў­ках Пі­ны Баўш, якія па­тра­бу­юць грун­тоў­най шко­лы акцёр­скай ігры: у пра­цы па­вод­ле Брэх­та і Шэк­спі­ра. Я ба­чы­ла ха­рэ­агра­фію па­вод­ле Шэк­спі­ра ме­на­ ві­та 2020 го­да, у раз­гар пан­дэ­міі COVID-19, ка­лі ран­няй во­сен­ню, па­сля доў­гай па­ўзы, да­зво­лі­лі не­ка­ль­кі раз­оў па­ка­заць прад­стаў­лен­не ў на­па­ ло­ву пус­той за­ле опер­на­га тэ­атра. Ад­на з за­дач пад­час рэ­пе­ты­цый за­клю­ча­ла­ся ў тым, каб знай­сці ў «Мак­бэ­це» ідэі, страс­ці, па­сы­ лы, імпу­ль­сы, якія су­пра­ва­джа­юць нас што­дзён­ на; трэ­ба то­ль­кі іх уба­чыць ці ад­крыць у са­бе. Пі­на Баўш кан­цэн­тру­ецца ў сва­ёй ха­рэ­агра­фіі на ста­не бяс­сон­ня. Мак­бэт, па­вод­ле Шэк­спі­ра, па­сля за­бой­ства ка­ра­ля па­зба­віў­ся сну. Лэ­дзі Мак­бэт так­са­ма блу­кае, як на­чны пры­від, па цём­ных ка­лі­до­рах па­ла­ца, трыз­ніць у па­ўсне і су­тар­га­ва ад­мы­вае кры­ва­выя ру­кі. Прад­стаў­лен­ не Пі­ны Баўш па­чы­на­ецца са сцэ­ны бяс­сон­ня. Тан­цо­ры ці­ха ўва­хо­дзяць на сцэ­ну і кла­дуц­ца хто дзе: на ку­шэт­кі, ка­на­пы, у крэс­лы ці про­ста на пад­ло­гу. За­тым хто­сь­ці па­чы­нае злёг­ку ру­ хац­ца на лож­ку, змя­няць ста­но­віш­ча ног ці рук, пе­ра­ва­роч­вац­ца. Ад­ны і тыя ж ру­хі, усё хут­чэй і хут­чэй. У кож­на­га тан­цо­ра свая сек­вен­цыя жэс­ таў і па­ва­ро­таў. Гэ­тая не­рво­васць, якая на­рас­тае, пе­ра­тва­рае сцэ­ну ў мі­тус­лі­вы і ру­хо­мы ха­ос з кры­ка­мі, вы­гну­ты­мі по­ста­ця­мі жан­чын і па­то­пам. Дэ­ка­ра­цыя Ро­ль­фа Бор­ці­ка гэ­тым раз­ам амаль па­збаў­ле­на ме­та­фа­рыч­ных дэ­та­ляў. На сцэ­не звы­чай­ная для дра­ма­тыч­на­га тэ­атра вы­га­рад­ ка па­коя, з ка­на­пай, крэс­ла­мі роз­ных эпох і рас­фар­бо­вак, два вок­ны ка­ля сця­ны, ду­ша­вая ка­бі­на, стол і пі­яні­на, кар­дон­ная скрын­ка з дзі­ця­чы­мі цац­ка­мі. Та­кое ад­чу­ван­не, што дэ­ ка­ра­цыя збі­ра­ла­ся з рэ­шткаў рэ­кві­зі­ту іншых па­ста­но­вак. Але не­йкі не­звы­чай­ны гук — ша­ма­цен­не фо­ль­гі або цур­чан­не — увесь час на­гад­вае пра ся­бе.

Ува­гу пры­цяг­вае аван­сцэ­на — яна па­кры­тая чыр­во­ным ды­ва­ном, на ім ля­жыць шланг, з яко­га вы­ця­кае ва­да і па­во­ль­на за­лі­вае аван­сцэ­ну, як рас­пух­лая кры­ва­вая лу­жы­на. Тут бу­дуць ад­мы­ ваць ру­кі ці на­ват спра­ба­ваць пла­ваць пер­са­на­ жы прад­стаў­лен­ня. Пер­шы ма­на­лог Ёха­ны Во­ка­лек — тэкст, па­ збаў­ле­ны якой бы там ні бы­ло псі­ха­ла­гіч­най ці бы­та­вой афар­боў­кі. Жэс­ты вы­ве­ра­ныя, па­ўта­ ра­юцца, яна час­та пра­во­дзіць ру­кой па вус­нах. На пер­шым пла­не яе пры­го­жыя но­гі ў чор­ных пан­чо­хах, якія яна не­ча­ка­на кры­жуе, каб лёг­ка пад­няц­ца. Ба­чу не сто­ль­кі лэ­дзі Мак­бэт, ко­ль­кі ўва­соб­ле­ную ма­ла­дую Грос­ман. Уяў­ляю, як яна пра­маў­ля­ла гэ­ты тэкст, на­ўмыс­на зні­жа­ючы яго да анек­до­та, як ігра­ла «да­му по­лу­све­та». У сён­няш­няй актры­сы іншая па­ста­ва, тра­вес­цій­ нае аб­ліч­ча амаль што пад­лет­ка. У яе ха­лод­ны і ад­асоб­ле­ны, я б ска­за­ла — фран­цуз­скі стыль ігры. Не­вы­пад­ко­ва яна пра­ца­ва­ла з Лю­кам Бан­ дзі. Яе акцёр­ская тэх­ні­ка — чыс­ты ўмоў­ны тэ­атр уяў­лен­няў: яна іграе Мэх­тхі­льд Грос­ман у ро­лі лэ­дзі Мак­бэт у інтэр­прэ­та­цыі Пі­ны Баўш. Скла­да­ ная і не за­ўсё­ды ўдзяч­ная за­да­ча. Мак­бэ­та ўва­саб­ляе сён­ня Майк Зо­ль­бах, вя­до­ мы ня­мец­кі акцёр дра­ма­тыч­на­га тэ­атра, ён не раз з’яў­ляў­ся на За­льц­бур­гскім фес­ты­ва­лі, меў анга­жэ­мен­ты ў Бо­ху­ме, Дзю­се­ль­дор­фе, Кё­ль­не. Ён па­ве­дам­ляе нам, што па­зба­віў­ся сну. У сцэ­не гу­чаць не­ка­ль­кі ка­лы­ха­нак. Іх на­пя­ва­юць роз­ныя тан­цор­кі (уся­го ў спек­так­лі за­ня­та дзе­вяць ча­ла­ век). Ка­роль мёр­твы. Мак­бэт гу­ляе з ца­цач­ным піс­та­ле­там, а лэ­дзі Мак­бэт ад­мы­вае дзі­ця­чыя цац­кі ад кры­ві. Усе астат­нія імкнуц­ца ад­мыць ру­кі ці сха­ваць іх пад па­кры­ва­ла. На аван­сцэ­ну вы­хо­дзіць тан­цор­ ка Джу­лія Ша­на­хан з парт­нё­рам. Яны ма­са­жы­ ру­юць ад­но ад­на­му роз­ныя час­ткі це­ла. Па яе за­га­дзе ён кла­дзе га­ла­ву на ка­ле­ні. Гэ­тая сцэ­на — у ад­но­ль­ка­вай па­сля­доў­нас­ці не­рво­ва-так­ты­ль­ ных ру­хаў, ня­спын­на­га не­за­да­во­ле­нас­ці — бу­дзе не­ка­ль­кі раз­оў па­ўта­рац­ца на пра­ця­гу спек­так­ля

Ха­р э­а гра­ф ія / Рэ­ц эн­з ія

як на­па­мін пра стан не­ўро­зу, з яко­га і па­ча­лі­ся, ве­ра­год­на, на­чны «чыс­цец» лэ­дзі Мак­бэт. Ідэя бяс­сон­ня, па­ўсну-па­ўтрыз­нен­ня рас­цяг­ва­ ецца на ўвесь спек­такль, ства­ра­ючы яго атмас­ фе­ру, раз­дроб­не­ную, блы­та­ную, са шмат­лі­кі­мі па­ўто­ра­мі, па­збаў­ле­ную ча­су і па­вет­ра. Яшчэ адзін пер­са­наж — апра­ну­тая ў ру­жо­вае тан­цор­ка Стэ­фа­ні Тра­як — то спан­тан­на ўзля­ тае ў па­вет­ры над ка­на­па­мі, то бес­пра­буд­на спіць на крэс­ле. Яна так­са­ма не мае сю­жэт­най на­груз­кі, а то­ль­кі фар­бу сто­мы, спус­та­шэн­ня, ста­ну ду­шэў­на­га змяр­цвен­ня і за­сы­нан­ня. Тут, у па­ста­ноў­цы, ня­ма ро­лі не­йка­га ад­на­го Мак­бэ­та ці ад­ной лэ­дзі Мак­бэт. Мак­бэт — гэ­та і страсць да ўла­ды, якая ўсё змя­тае на сва­ім шля­ху, і нер­во­вае бяс­сон­не, што да­во­дзіць да ва­р’яц­тва і ся­дзіць у кож­ным з нас. Мы па­він­ны ад­чуць то­кі шэк­спі­раў­скіх ком­плек­саў і жар­сцей у са­бе і ўба­чыць іх у кож­ным з тан­цо­раў.

Рас­п ад ча­соў і пер­са­на­жа Тая ж ідэя рас­па­ду пер­са­на­жа, ду­шэў­ныя ста­ны яко­га ўва­саб­ля­юць роз­ныя тан­цо­ры і за­тым на­ д­акуч­лі­ва пра­круч­ва­юць іх у па­ўта­ра­ль­ных эцю­ дах як у гу­ль­ня­вым аўта­ма­це, ля­жыць у асно­ве трак­тоў­кі лэ­дзі Мак­бэт. Мы ба­чым аб­ліч­чы лэ­дзі Мак­бэт і ў эле­ган­тнай Ёха­не Во­ка­лек, што рас­ па­вя­дае «сю­жэ­ці­кі» з не­да­рэ­чым пры­ды­хан­нем, і ў Джу­ліі Ша­на­хан з яе не­рво­вым і па­кор­лі­вым парт­нё­рам, і ў ру­жо­вай па­ўсон­най ня­вес­це — Стэ­фа­ні Тра­як. Цар­ства Мак­бэ­та — гэ­та за­сты­лыя час і пра­сто­ра. Там ні­чо­га не ад­бы­ва­ецца. Не­йкія ру­хі ёсць: на­прык­лад, ува­хо­дзіць тан­цор Мі­ха­эль Штрэ­кер з ба­ра­дой у ста­рас­вец­кім кас­цю­ме з шы­ро­кі­ мі ка­ла­шы­на­мі і іграе на фар­тэ­пі­яна, блу­кае ў атлас­ным ха­ла­це дэн­дзі Джо­на­тан Фрэ­д­рык­сан. Ёха­на Во­ка­лек пе­ра­апра­на­ецца то ў чор­ную

37

су­кен­ку, то ў зя­лё­ную, рас­па­вя­дае чар­го­вы сю­ жэ­цік тра­ге­дыі — ка­лі пры­хо­дзяць зда­ні пад­час свя­точ­на­га за­стол­ля Мак­бэ­та са сві­тай. Тан­цор­ка ў ру­жо­вай су­кен­цы за­сы­нае на крэс­ле. Ня­сцер­пна доў­га цяг­нец­ца гэ­тае па­ўсон­нае без­ду­хоў­нае лі­ха­лец­це. Хто­сь­ці ціс­нец­ца да сця­ны або сум­на спя­вае, хто­сь­ці дзі­ка ра­го­ча. Бес­сэн­соў­на. Сум­на. Хто­сь­ці кі­нуў ма­нет­ку ў му­ зыч­ны аўта­мат, і пад рас­па­ча­тую му­зы­ку па­чы­нае тан­ца­ваць ад­на па­ра. Ду­маю, у ад­на­ўлен­ні 2020 го­да што­сь­ці знач­нае стра­ці­ла­ся, сыш­ло са спек­так­ля. Ве­ра­год­на, у па­ ста­ноў­цы 1978-га гэ­тыя кры­кі, ро­гат, сек­вен­цыі па­ўта­ра­ль­ных ру­хаў дзей­ні­ча­лі вос­тра і ба­лю­ча, бы­лі су­гуч­ныя за­стой­на­му ча­су кан­ца ся­мі­дзя­ ся­тых. Сён­ня гэ­та чыс­та фар­ма­ль­ны ход за­пі­су спек­так­ля. Акра­мя та­го, не­ка­то­рыя сцэ­ніч­ныя воб­ра­зы вы­рас­та­лі ме­на­ві­та з асоб тан­цо­раў. Джо Ан Эндзі­кот або Яна Мі­на­ры­ка. Сыг­раць Мэх­тхі­льд Грос­ман не­маг­чы­ма, мож­на то­ль­кі пе­ ра­ймаць яе, што ча­сам і ад­бы­ва­ецца ў спек­так­лі 2020 го­да, хоць Ёха­на Во­ка­лек мае свой акцёр­скі стыль, сваю аўру, і мож­на бы­ло б на­ноў пры­ду­ маць ёй улас­ную ро­лю лэ­дзі Мак­бэт. Але ніх­то не вы­ра­ша­ецца зра­біць гэ­та без Пі­ны Баўш. Дру­гая час­тка спек­так­ля па­сля па­ўзы па­чы­на­ ецца до­сыць інтэн­сіў­на. Свет зва­р’яц­ еў і па­зба­віў­ ся сэн­су. Так мож­на аб­азна­чыць звыш­за­да­чу гэ­тай час­ткі прад­стаў­лен­ня. Усе пер­са­на­жы пе­ра­апра­ ну­лі­ся ў но­выя су­кен­кі, хто­сь­ці пра­маў­ляе ма­ на­лог, хто­сь­ці ра­го­ча. Хто­сь­ці зды­мае і апра­нае плашч, на­пя­вае пе­се­нь­ку. За­тым ідзе доў­гая ча­ра­да эцю­даў, якія ўва­саб­ля­ юць роз­ны стан: рас­слаб­ся, глы­бо­ка ды­хай, будзь вя­сё­лым, злуй­ся, па­ка­жы, што ця­бе раз­драж­няе. З гэ­тых эцю­даў уз­ні­кае лан­цу­жок сек­вен­цый ру­ хаў тан­цо­раў. Бы­та­выя дзея­нні рап­там аб­ароч­ва­ юцца сва­ёй по­ўнай бяз­глуз­дзі­цай, па­збаў­ля­юцца жыц­цё­вай пры­вяз­кі. Па­збаў­ле­насць па­чуц­цяў — яшчэ ад­но на­ступ­ства ва­р’яц­ка­га све­ту. На­прык­ лад, Ру­жо­вую ня­вес­ту (Стэ­фа­ні Тра­як) бу­дуць пе­ра­кла­даць з мес­ца на мес­ца, як прад­мет. Ва­да іграе важ­ную ро­лю ў гэ­тым спек­так­лі. Тут упер­шы­ню і з’я­ві­ла­ся ва­да як адзін з вы­ра­ша­ль­ ных эле­мен­таў сцэ­ніч­най ася­род­дзя. Тут Мак­бэт зноў і зноў бу­дзе спра­ба­ваць пра­плыс­ці ў кры­ ва­вай лу­жы­не на аван­сцэ­не, а Джу­лія Ша­на­хан і Ёха­на Во­ка­лек пры­ма­юць душ пра­ма ў су­кен­ках ў ду­ша­вой ка­бі­не ў глы­бі­ні сцэ­ны як яшчэ ад­ну спро­бу «ачыш­чэн­ня». У фі­на­ле прад­стаў­лен­ня зноў за­во­дзяць му­зыч­ны аўта­мат, і пад яго му­зы­ку тан­цуе адзін пер­са­наж у шэ­рым гар­ні­ту­ры (Алег Сця­па­наў). Час спы­ніў­ся. Яго мож­на пра­кру­ціць, як ну­мар му­зыч­на­га аўта­ ма­та. На пра­грам­цы да па­ста­ноў­кі пер­шы сказ та­ кі: «Мець шмат ча­су». І кры­ху да­лей: «Мець шмат ча­су — зна­чыць мець час для са­мо­га ся­бе». З да­па­мо­гай гэ­та­га прад­стаў­лен­ня Пі­на Баўш вя­дзе нас за ру­ку ў за­мак — той, хто на­зы­ва­ецца све­там улас­най пад­свя­до­мас­ці, ту­ды, дзе ля­жаць ком­плек­сы ўла­да­лю­бі­ва­га Мак­бэ­та і лэ­дзі Мак­ бэт, якая спра­буе, ды ні­як не мо­жа рас­ка­яцца. люты, 2021

38

Рэ­ц эн­з/іяРэ­ Тэатр ц эн­з ія

На ад­лег­лас­ці трам­вай­на­га пры­пын­ку « Трам­вай "Жа­дан­не"» ў На­цы­яна­ль­ным тэ­атры імя Мак­сі­ма Гор­ка­га Сён­ня гэ­ты тэ­атр зна­хо­дзіц­ца ў ня­прос­тых умо­вах: асноў­ны бу­ды­нак за­ чы­не­ны на ра­монт, спек­так­лі ла­дзяц­ца на чу­жых пля­цоў­ках. Мо та­му рэ­ жы­сёр­ка Ва­лян­ці­на Ера­нь­ко­ва і ўзя­ла­ся за п’есу Тэ­не­сі Уі­ль­ямса «Трам­вай "Жа­дан­не"» (за­ўсё­ды ка­са­вую), якая б га­ран­та­ва­на саб­ра­ла аншлаг? Пры­ кла­дам, на ма­лой сцэ­не, во­ль­най ад бу­даў­ні­чай мі­тус­ні? Шка­да то­ль­кі, што раз­ам з па­ме­рам сцэ­ны ў прэм’ернай па­ста­ноў­цы ка­тас­тра­фіч­на змі­зар­неў маш­таб уз­ня­тых пра­блем. Кан­флікт гра­мад­ства і крох­ка­га ча­ла­ве­ка пе­ра­ тва­рыў­ся ў па­бы­то­вую ме­лад­ра­му. На­стас­ся Пан­кра­та­ва

Ч

а­му п’еса аме­ры­кан­ска­га дра­ма­тур­га пра збяд­не­лую арыс­так­рат­ку, якая імкну­ла­ся ад­шу­каць са­бе пры­ту­лак у но­вым спа­жы­вец­ кім све­це, а спа­кой знай­шла ў вар’ятні, ад са­ма­га свай­го з’яўлен­ня зра­бі­ла­ся бэс­тсэ­ле­рам? «Трам­ вай "Жа­дан­не"» бо­льш за 60 га­доў па ўсім све­це ста­вяць, экра­ні­зу­юць, на ге­ро­яў ахвот­на спа­сы­ла­ юцца ў но­вых тво­рах (лі­та­ра­ту­ры, тэ­атра, кі­но). Для Бе­ла­ру­сі п’еса так­са­ма да­ўно ўжо не terra incognita (дый Ва­лян­ці­на Ера­нь­ко­ва ўва­саб­ля­ла ўрыў­кі з кла­сі­кі сус­вет­най дра­ма­тур­гіі са сва­імі сту­дэн­та­мі). Та­кі по­спех (як і Пу­літ­цэ­раў­скую прэ­мію дра­ма­ тур­гу за п’есу) рас­тлу­ма­чыць про­ста: у кож­ным па­ка­лен­ні з’яўля­юцца інтэ­лек­ту­алы, якія раз­ам са сва­імі ма­ра­мі ды ідэ­аліс­тыч­ным уяў­лен­нем пра свет не мо­гуць асвой­тац­ца з жор­сткі­мі вы­мо­га­мі пра­гма­тыч­на­га ча­су. Зноў і зноў. Па­ста­ноў­шчы­каў час­цей за ўсё ва­біць у п’есе тэ­ма ві­да­воч­най не­адпа­вед­нас­ці асоб­на ўзя­та­га ча­ла­ ве­ка звы­ча­ям і за­пат­ра­ба­ван­ням аб­ыва­це­льс­кай ба­ль­шы­ні. Па ўсім тэк­сце спа­дар Уі­ль­ямс па­кі­дае рэ­мар­кі, з якіх ві­даць яго­нае стаў­лен­не да сва­іх пер­са­на­жаў. Но­вы Арле­ан, ку­ды пры­язджае га­лоў­ ная ге­ра­іня Бланш Дзю­буа на трам­ваі з мясц­овай мя­нуш­кай «Жа­дан­не» (з пе­ра­сад­кай на трам­вай «Мо­гіл­кі»), дра­ма­тург на­зы­вае «ўбо­гай ускра­інай»,

«Мастацтва» № 2 (455)

дзе на­ват у атмас­фе­ры вос­тра ад­чу­ва­ецца не­шта «згуб­ле­нае і сап­са­ва­нае». Не­прыс­та­са­ва­ная да жыц­ця арыс­так­рат­ка з ідэ­аліс­тыч­ным по­гля­дам на ча­ла­ве­чыя ста­сун­кі жа­ха­ецца пры­ста­са­ван­ству сяс­тры: Стэ­ла ад­ры­ну­ла сваё вы­ха­ван­не і юнац­ кія па­мкнен­ні дзе­ля мер­на­га жыц­ця з хвац­кім му­жам. Уі­ль­ямс ад­ра­зу пад­крэс­лі­вае: Стэ­ла «ні па­хо­джан­нем, ні вы­ха­ван­нем ві­да­воч­на не па­ра» муж­ла­ну Стэн­лі Ка­ва­льс­ка­му, яко­га хва­люе то­ль­кі за­да­ва­ль­нен­не ўлас­ных жа­дан­няў. Уі­ль­ямс не пе­ра­тва­рае Бланш у анё­ла: яе ня­ здат­насць хоць не­як за­ймац­ца гас­па­дар­кай зво­дзіць ма­ёнтак з кра­са­моў­най на­звай «Ма­ра» на па­крыц­цё шмат­лі­кіх па­зык. Ка­бе­та не мо­жа спра­віц­ца з эмо­цы­ямі па­сля са­ма­губ­ства му­жа, за­лі­вае го­ра моц­ным алка­го­лем ды шу­кае стра­ ча­нае пля­чо ў лож­ках без­лі­чы муж­чын, а ў вы­ні­ку па­збаў­ля­ецца пра­цы і свай­го доб­ра­га імя. Ад­нак аўтар па­кі­дае чы­та­чу пы­тан­не: ці ві­на­ва­тая Бланш у тым, што спа­жы­вец­кае гра­мад­ства па­ збаў­ля­ецца лю­дзей не­прак­тыч­ных і ле­ту­цен­ных? Не­здар­ма ты­ту­ла­ва­ны кі­на­рэ­жы­сёр, а га­вор­ка пра Пэд­ра Аль­ма­до­ва­ра і яго аска­ра­нос­ную кі­на­ кар­ці­ну «Усё пра маю ма­ці», рас­па­чы­нае фі­льм з та­го, што звяз­вае сва­іх ге­ро­яў са спек­так­лем «Трам­вай "Жа­дан­не"». Аль­ма­до­вар з да­па­мо­гай вя­до­май па­ра­дыг­мы Уі­ль­ямса аб­вас­трае ту­гу па стра­ча­ным і сму­так ад та­го, што ў гра­мад­стве заў­сё­ды існуе не­пры­ха­ва­нае не­пры­няц­це кож­на­ га, хто чым-не­будзь вы­лу­ча­ецца са стан­дар­тнай бо­ль­шас­ці. Але ча­му я так доў­га га­ва­ру пра твор, які ля­жыць у асно­ве прэм’ернай па­ста­ноў­кі гор­каў­цаў? Рэ­ жы­сёр­ская трак­тоў­ка спраш­чае шмат­лі­кія пы­тан­ ні аме­ры­кан­ска­га дра­ма­тур­га. Ды так, што ці не ўпер­шы­ню за ўсю гіс­то­рыю раз­ма­ітых пра­гля­даў па­шка­да­ваць хо­чац­ца не над­ла­ма­ную Бланш, а гру­ба­га Стэн­лі. У вы­ка­нан­ні Ка­ця­ры­ны Шат­ро­вай Бланш Дзю­буа за­ста­ецца ад­но фа­на­бэ­рыс­тай га­нар­ліў­кай, што не ўпус­ціць свай­го. Бы­лая ўла­да­ль­ні­ца ма­ёнтка

Тэатр / Рэ­ Рэ­ццэн­ эн­з ія

39

свай­го ге­роя ў раз­віц­ці. Да сус­трэ­чы з Бланш ён пра­жы­вае свае дні, не ча­ка­ючы ад лё­су не­ча­га но­ва­га ці не­звы­чай­на­га. Па­зна­ёміў­шы­ся з чу­жой гэ­та­му го­ра­ду жан­чы­най, ён па­чы­нае са­ро­мец­ца ву­ль­гар­ных звы­чак сяб­роў, імкнец­ца рас­ці над са­бой. І тут ня­звыч­ны яму пін­жак не то­ль­кі мя­няе знеш­насць, але ўплы­вае на ма­не­ры і ад­чу­ван­ не ся­бе са­мо­га ў сус­ве­це. Па­сля та­го як Стэн­лі рас­кры­вае не­пры­ваб­ную пра­ўду пра мі­ну­лае сва­ячкі, Мітч гор­ка рас­ча­ра­ва­ны, але пра­цяг­вае пы­тац­ца ў ся­бе, ча­му яна так зра­бі­ла. Не­здар­ма ён упі­кае та­ва­ры­ша, што звяр­нуц­ца да псі­хі­ятра да­вя­ло­ся ме­на­ві­та праз яго­ныя на­хаб­ныя ўчын­кі. Сяр­гей Жбан­коў ства­рыў тра­пят­кі воб­раз ча­ла­ве­ ка, так­са­ма чу­жо­га свай­му ата­чэн­ню, хлоп­ца, што

1. Ка­ця­ры­на Шат­ро­ва (Бланш), Сяр­гей Жбан­коў (Мітч).

2. Іна Са­вян­ко­ва (Стэ­ла), Сяр­гей Чэ­ке­рэс (Стэн­лі).

3. Ка­ця­ры­на Шат­ро­ва (Бланш).

4. Юлія Кадушкевіч (Юніс), Аляксей Качан (Стыў). Фо­та з архі­ва тэ­атра.

вер­не нос ад сціп­ла­га аб­ста­люн­ку не свай­го жыт­ ла, дзе на­ват ло­жак ёй мож­на па­ста­віць то­ль­кі за па­ўпраз­рыс­тай фі­ран­кай. Яна імкнец­ца ўвес­ці свае пра­ві­лы ў чу­жым до­ме (ча­го вар­ты га­дзі­ на­мі за­ня­ты ван­ны па­кой!), да­пя­кае сяс­тру Стэ­лу (Іна Са­вян­ко­ва), маў­ляў, як мож­на жыць у та­кім жу­дас­ным мес­цы з му­жам-мал­пай. Тэкст Уіль­ ямса пра мас­тац­тва і лі­та­ра­ту­ру рас­пус­ка­ецца ў па­вет­ры, за­тое акцэн­ту­ецца ўва­га на схі­ль­нас­ці да вы­тан­ча­ных стро­яў і ўпры­го­жан­няў. (Да­рэ­чы, кас­цю­мы сяс­цёр ад га­лоў­най мас­тач­кі НАДТ Алы Са­ро­кі­най пры­вя­дуць у за­хап­лен­не на­ват фа­на­ таў ме­га­па­пу­ляр­на­га кас­цю­ма­ва­на­га се­ры­яла ад Netflix «Бры­джэр­та­ны».) Бланш то сва­рыц­ца, то ад­кры­та флір­туе з му­жам сяс­тры. Стэн­лі ў вы­ка­нан­ні Сяр­гея Чэ­ке­рэ­са гэ­та моц­на ня­рвуе. У ад­ной са сцэн ён пра­нік­лі­ва на­гад­вае Стэ­ле, як ка­лі­сь­ці па­між імі, та­кі­мі роз­ны­мі, «за­га­рэ­лі­ся лям­пач­кі» і што ўсё бы­ло доб­ра, па­куль у на­ла­джа­нае жыц­цё не ўлез­ла дзі­вач­ка-сяс­тры­ца. Не­да­лё­кі ра­ба­ця­га ў трак­ тоў­цы гор­каў­цаў амаль страч­вае цём­ныя ба­кі сва­ёй по­ста­ці. На­ват зда­ецца, што ён мае пра­ва вы­тра­саць ча­ма­да­ны чу­жа­зем­кі, ка­лі тая ха­вае да­ку­мен­ты, праз якія Стэ­ла стра­ці­ла ба­ць­коў­скую спад­чы­ну. У та­кім кло­па­це ні­бы­та і спрэч­кі з жон­кай — хі­ба не­да­рэч­насць з-за пра­змер­на вы­ пі­та­га (а ён бо­льш так піць не бу­дзе, аб­яцае). Ды хі­ба не мае пра­ва ча­ла­век вы­крыць пад­ман­шчы­ цу, якая за­мі­нае жыць? Та­кія вы­сно­вы пад­ма­цоў­вае вы­ка­наў­ца га­лоў­най жа­но­чай ро­лі. Ка­ця­ры­на Шат­ро­ва ярка грае дра­ пеж­ні­цу, што ўгры­за­ецца ў ад­на­го са зна­ёмцаў Стэн­лі, як у апош­нюю маг­чы­масць уха­піць шчас­це за хвост (трэ­ба ажа­ніць з са­бою пра­ста­душ­на­га Міт­ча). А па­сля вы­крыц­ця, то­ль­кі праз усве­дам­ лен­не та­го, што пад­ма­нуць ні­ко­га бо­льш не ўдас­ ца і на­заў­жды да­вя­дзец­ца за­стац­ца на са­мо­це, Бланш вар’яцее. І ўжо сцэ­на згвал­та­ван­ня, якая, па­вод­ле дра­ма­тур­га, ад­бы­ва­ецца па­сля свар­кі з Міт­чам, пад­аец­ца штуч­най (мо та­му і акцё­ры вы­ гля­да­юць кры­ху раз­губ­ле­ны­мі, быц­цам ча­ка­юць, каб ход дзея­ння хут­чэй пе­ра­ха­пі­ла сцэ­ніч­ная цем­ра). Да­рэ­чы, са­мым кра­на­ль­ным пер­са­на­жам вы­гля­ дае ме­на­ві­та Мітч. Акцёр Сяр­гей Жбан­коў пад­ае

сум­ня­ва­ецца, хіс­та­ецца, ва­га­ецца і не дае свай­му сум­лен­ню ска­мя­нець. Астат­нія акцё­ры ця­гам дзвюх з па­ло­вай га­дзін за­ста­лі­ся ня­змен­ны­мі. Дзе­ля спра­вяд­лі­вас­ці за­ўва­жу: тэмп яны тры­ма­лі, гле­да­чам уз­ва­жа­на вы­да­ва­лі то хві­лі­ны смут­ку, то пад­ста­вы для вя­сё­лай усмеш­кі, а то і для шчы­ ра­га ро­га­ту — на­прык­лад, з су­сед­кі Ка­ва­льс­кіх, гру­ба­ва­тай пра­сцяч­кі Юніс (у Юліі Ка­душ­ке­віч атры­маў­ся ад­мет­на гра­тэс­кны пер­са­наж). З та­кім не­скла­да­ным алга­рыт­мам па­бу­до­вы воб­ра­заў гля­дач не мае пад­стаў угля­дац­ца ў пер­ са­на­жаў. На­вош­та раз­бі­рац­ца ў пры­чы­нах падзей, што пры­вя­лі да вы­бу­ху эмо­цый? У пер­са­на­жах, якія рап­там су­тык­ну­лі­ся ў ад­ным цес­ным па­коі? Рэ­жы­сёрка пра­фе­сій­най ру­кой вы­во­дзіць сю­жэт пра тое, хто ка­го ка­хаў і не­на­ві­дзеў. Мож­на і не зва­жаць на чар­го­вую па­бу­до­ву з пля­шак, хоць яна ледзь-ледзь ад­па­вя­дае тэ­ме п’есы (пра­бле­мы з алка­го­лем у Бланш, а ква­тэ­ра на­ле­жыць Стэн­лі), ад­нак, бяс­спрэч­на, атры­ма­ла­ся атмас­фер­на. Фі­на­ль­ная сцэ­на вы­гля­дае ча­ка­ным па­ка­ран­нем зла­чын­ства, маў­ляў, ха­це­ла ба­ба-пе­ра­ста­рак усіх пад­ма­нуць, дык вы­праў­ляй­ся ска­каць у вар’яцкі дом. На дум­ку Ва­лян­ці­ны Ера­нь­ко­вай (як свед­ чыць ана­та­цыя да спек­так­ля), па­ста­ноў­ка рас­ па­вя­дае пра дэ­фі­цыт ка­хан­ня, маў­ляў, яго сён­ня пад­мя­ня­юць на цы­ніч­нае без­ду­хоў­нае жа­дан­не. І вы­нік та­ко­га жа­дан­ня для ге­ра­іні зра­зу­ме­лы. Але не па­кі­дае дум­ка, што Тэ­не­сі Уі­ль­ямс пі­саў пра не­шта бо­ль­шае за не­лю­боў у ад­ной асоб­на ўзя­тай сям’і. люты, 2021

40

Рэ­ц эн­з ія

Іспыт на аль­тэр­на­тыў­насць Да 30- год­дзя з ча­су ўтва­рэн­ня Аль­тэр­на­тыў­на­га тэ­атра

Жа­на Лаш­ке­віч

...У

1983-м у Мін­ску ўзнік тэ­атр-сту­дыя мо­ла­дзі Па­ла­ца чы­гу­нач­ні­каў, гэт­кі «тэ­атр Кас­трыч­ніц­ка­га ра­ёна»: у на­яўнас­ці энту­зі­язм, лю­боў да мас­тац­тва, су­мяш­чэн­не аб­авяз­каў, імкнен­не гур­та­вац­ца, на­ву­чац­ца — і спа­дзя­ван­ні, спа­дзя­ван­ні... Вя­до­ма, тэ­атр-сту­дыю на­вед­ва­лі не то­ль­кі з гля­дац­кім за­хап­лен­нем, але і з пра­вер­ка­мі, з не­спа­ко­ем: ама­тар­скі ка­лек­тыў дзіў­ным чы­нам

«Мастацтва» № 2 (455)

пе­ра­тва­ра­ецца ў пра­фе­сій­ны (квіт­кі на спек­так­лі прад­ае!), ча­сам на­зы­вае ся­бе МХА­Там (Мо­ла­дзе­ вым мас­тац­кім аван­гар­дным тэ­атрам), вы­пус­кае ма­ні­фес­ты. Праз шэсць га­доў мя­ня­юцца аб­ста­ ві­ны (тры чвэр­ці за­ста­ецца да смер­ці са­вец­кай імпе­рыі), тэ­атру-сту­дыі вы­па­дае шанц — і ён мя­ няе ўсё: мес­ца аста­ля­ван­ня, на­зву, ста­тус. Але не сэнс існа­ван­ня. У Мінск ужо пе­ра­ехаў артыст Ігар За­ба­ра, і рэ­жы­сёр яшчэ не Аль­тэр­на­тыў­на­га, але но­ва­ўтво­ра­на­га тэ­атра «Ды­ялог» Ві­таў­тас Гры­га­ лю­нас пры­зна­чае яго на ро­лю ка­ра­ля Бе­ран­жэ ў

спек­так­лі «Ка­роль па­мі­рае» Эжэ­на Ія­нес­кі (1990). А ў 1991-м з Тэ­атра­ль­на-мас­тац­ка­га інсты­ту­та (ця­пер — Ака­дэ­мія мас­тац­тваў) вы­пус­ка­ецца курс Андрэя Андро­сі­ка («Ге­ні­яль­насць, што з та­бой ра­біць?» — пе­ра­пыт­ваў пра ча­ты­ры дып­лом­ ныя спек­так­лі зна­ны кры­тык Гео­ргій Ко­лас, чым за­свед­чыў уз­ро­вень пад­рых­тоў­кі вы­ка­наў­цаў). Ко­ль­кі сту­дэн­таў апы­на­юцца ся­род за­про­ша­ ных — ужо ў Аль­тэр­на­тыў­ны (на­рэш­це знай­шла­ся на­зва!), дый Андро­сік яшчэ не ўзна­ча­ліў Тэ­атр юна­га гле­да­ча, мае час да­па­маг­чы вы­пус­кні­кам. Тэ­атра­ль­нае імгнен­не. Але для Аль­тэр­на­тыў­на­га яно вы­зна­чы­ла ўзро­вень мас­тац­кіх за­пат­ра­ба­ ван­няў і эстэ­ты­ку на ўсе сем га­доў існа­ван­ня: са сту­дэн­цкай сцэ­ны з’явіў­ся ды за­ма­ца­ваў­ся адзін (і адзі­ны ў рэ­пер­ту­ары Аль­тэр­на­тыў­на­га) бе­ла­рус­кі спек­такль, які існуе да сён­ня, змя­ніў вы­ка­наў­цаў, даў жыц­цё не­ка­ль­кім пры­ват­ным іні­цы­яты­вам, а ў 2012-м і сваю на­зву — тэ­атру «Ка­ме­дыя». Тое, што вы­жыў ме­на­ві­та ён, сю­жэ­там ды пер­са­на­жа­ мі пры­на­леж­ны аж да 1787 го­да, а тры­ма дра­ ма­тур­га­мі — да роз­ных гіс­та­рыч­ных эпох, сён­ня моц­на аб­на­дзей­вае, але ж і спа­ку­шае: зір­нуць на фе­но­мен Аль­тэр­на­тыў­на­га праз гэ­тую аца­ле­лую сцэ­ніч­ную пры­го­ду на­ро­да з чор­там (хто гэ­ты апош­ні, ня­хай вы­ра­шае аб­азна­насць кож­на­га і аса­біс­ты шэ­раг аса­цы­яцый). Аль­тэр­на­тыў­ны тэ­атр, ад­на­ча­со­ва пра­фе­сій­ны і не­дзяр­жаў­ны, — на той час утва­рэн­не вы­ключ­нае, у не­йкім сэн­се элі­тар­нае, ле­ген­дар­ным ро­біц­ца ме­на­ві­та праз «Ка­ме­дыю». Яна, так бы мо­віць, спры­яе ма­ла­дым лю­дзям не ад­арвац­ца ад на­ро­да («Пра­фе­сія нас на­ват не кор­міць», — ка­заў у інтэрв’ю 1994 го­да Ігар За­ба­ра) і зда­бы­вае яму на­род­нае пры­знан­не (да­рэ­чы, і кошт квіт­коў для шы­ро­кай пуб­лі­кі ўсе сем га­доў за­ста­ваў­ся пры­ма­ль­ным). «...Са­мая каш­тоў­насць спек­так­ля, ба­дай, ме­на­ві­та ў яго пе­ра­ка­на­ль­най, не­пе­ра­мож­най ра­дас­ці. “Я смя­юся, бо слёз ужо ня­ма”, — тлу­ма­чыць ге­рой Да­від­ка; ра­дас­ці ге­роя Дзём­кі ўтва­рае ад­па­вед­ насць яго­най грун­тоў­най, гас­па­дар­лі­вай на­ту­ры жыц­цё­вым ра­дас­цям; ра­дас­ці пер­са­на­жа Чор­та пе­рад­усім за­ле­жаць ад су­лад­дзя Сус­ве­ту (!!). Ра­ дас­ці тэ­атра­ль­ных спе­цы­яліс­таў вы­зна­чае су­тык­ нен­не доб­ра вя­до­ма­га ма­тэ­ры­ялу, пра­ктыч­нае па­цвер­джан­не яго­ных вар­тас­цей на су­па­стаў­лен­ ні з су­час­ным пра­чы­тан­нем, да­лі­кат­ная сты­лі­за­ цыя, — пер­са­на­жы вы­хо­дзяць з-за пра­зрыс­тае за­сло­ны і ад­ра­зу ўсё ад­но як аста­лёў­ва­юць за­сло­ну ня­ўглед­ную, маў­ляў, уба­чыць той, ка­му да­дзе­на (на­ка­на­ва­на) уба­чыць». Што ж на­ка­на­ва­на ўба­чыць нам сён­ня? Ці вы­па­ дае вы­лу­чыць, вы­зна­чыць ма­гіч­ны крыш­таль мас­ тац­тва Аль­тэр­на­тыў­на­га, які ў свой час так пі­ль­на вы­прос­тваў наш по­зірк на рэ­аль­насць? Па­мі­ран­не ка­ра­ля Бе­ран­жэ мож­на бы­ло ата­яса­ міць з та­га­час­ны­мі падзе­ямі пе­ра­бу­до­вы і на­ват з асо­бай Гар­ба­чо­ва: адзін з леп­шых спек­так­ляў Аль­тэр­на­тыў­на­га апа­вя­даў, як мёр­твае пад­па­ рад­ка­ва­ла жы­вое і ніш­чыць яго. І раз­ам з тым рап­тоў­на аб­вяш­чаў вар­ты­мі і на­ват каш­тоў­ны­мі «про­стыя сло­вы, про­стыя рэ­чы», вы­со­ка ста­віў

Тэ­а тр / Тэ м ­ а

41

по­бы­та­выя ры­ту­алы (пі­ль­на­ван­не пяс­ку на дзяр­ жаў­ных меж­ах, піц­цё гар­ба­ты), да­во­дзіў ад­но­ль­ка­вую сут­насць дзвюх кан­трас­ных ка­ра­леў — Ма­рыі і Мар­га­ры­ты, — пра­па­ноў­ваў вы­тан­ча­ныя ма­люн­кі ро­ляў ды вы­шу­ка­ную інтэр­прэ­та­цы­ю дра­ма­тур­гіі аб­сур­ду. Па пер­шым ча­се спек­такль успры­маў­ся ад­крыц­цём, як по­гляд на «дра­ма­ тыч­ныя су­адно­сі­ны ко­ле­раў і ма­саў». З ця­гам ча­су рэ­жы­сёр­ская кан­цэп­цыя ні­бы­та стра­ці­ла пра­зрыс­тасць, дзея­нне зда­ва­ла­ся за­цяг­ну­тым, ад­на­стай­ным, ві­да­воч­ным. А вось тое, што «пры­ ду­ма­лі Андро­сік з Ру­да­вым яшчэ на сту­дэн­цкай сцэ­не, вы­ма­гае за­ўсёд­най све­жас­ці ўзнаў­лен­ня, раз­ма­ітас­ці, шмат­фар­бнас­ці вы­ка­нан­ня. За­ўсёд­ на­га спа­вя­дан­ня... не­заў­сёд­нас­ці, не­за­вер­ша­ нас­ці, не­за­кас­не­лас­ці, не­за­ма­дзе­лас­ці. Ха­дзіць, па­пі­ра­ючы­ся ка­вё­ла­мі ацвяр­дзе­ла­га акцёр­ска­га ўме­льс­тва, па­зво­нь­ваць кай­дан­чы­ка­мі зму­ша­ных

акцёр­скіх апраў­дан­няў (ма­тэ­ры­ялу, рэ­плік) бы­ло б по­рсткім хо­дам упроч­кі». Кож­ны, хто спры­чы­няў­ся да Аль­тэр­на­тыў­на­га з 1989 па 1996-ы, мо­жа раз­ва­жаць пра не­йкі свой і то­ль­кі свой тэ­атр, так што іншыя апо­ве­ды ўспры­муц­ца ледзь не хлус­нёю аль­бо вы­ні­кам ка­рот­кай па­мя­ці. Яго­ны шлях ад з’яўлен­ня да за­крыц­ця мае пэў­ную за­гад­ка­васць, як уся­ля­кая твор­часць. Вя­до­ма, ён ва­біў (і раз­драж­няў) пэў­най не­за­леж­нас­цю, хут­чэй ня­звык­лас­цю арга­ні­за­цыі, ад­мыс­ло­вы­мі шля­ха­мі фі­нан­са­ ван­ня (за што трэ­ба быць удзяч­ны­мі Ле­ані­ду Дзі­нэр­штэй­ну; зрэш­ты, у сту­дый­ныя ча­сы ён

вы­лу­чаў­ся і як артыст), уз­роў­нем за­пат­ра­ба­ван­ няў і ад­нос­най сва­бо­дай у вы­ба­ры рэ­пер­ту­ару (аўтар­скае пра­ва на на­шых аб­ша­рах та­ды яшчэ стыр­на­ва­ла да пры­знан­ня ) — да аб­сур­ду, гра­ тэс­ку, па­эзіі; ван­дроў­ка­мі — на­ват на зна­ка­мі­ты эдын­бур­гскі фес­ты­валь Fringe спек­так­лі ад­гля­даў аса­біс­та Ры­чард Дэ­мар­ка (пра­фе­сар, вя­до­ма, да­пяў і да Аляк­сея Ду­да­ра­ва, але на­сам­пер­шым бе­ла­рус­кім фес­ты­ва­ль­ным гос­цем зра­бі­ла­ся «Ка­ ме­дыя»). Пра Аль­тэр­на­тыў­ны мож­на згад­ваць як пра не­паў­тор­ны, ад­мет­ны па­вод­ле рэ­пер­ту­ару і асаб­лі­ва — унут­ра­най па­бу­до­вы, дзе так зва­ная суб­арды­на­цыя спа­вя­да­ла­ся хі­ба ў твор­чым пра­цэ­се. У астат­нім — артыст мог за­ймац­ца пры­цяг­нен­нем гле­да­чоў аль­бо прадзю­са­ван­нем, прадзю­сар (які то­ль­кі-то­ль­кі па­кі­нуў вы­хо­дзіць на сцэ­ну) чы­таў вер­шы і за­пра­шаў на сус­трэ­чы зна­ка­мі­тых вы­ка­наў­цаў з рас­ійскіх тэ­атраў (пры­ кла­дам, Сяр­гей Юрскі і Армэн Джы­гар­ха­нян на­ зы­ва­лі прад­стаў­ні­коў Аль­тэр­на­тыў­на­га ка­ле­га­мі). Тэ­атр сіл­ка­ва­лі пер­шыя айчын­ныя біз­нэ­соў­цы, а ён спры­яў іх ку­ль­тур­най ад­ука­цыі. На­ват тыя спек­так­лі, якім бра­ка­ва­ла май­стэр­ства ўва­саб­ лен­ня, ка­рыс­та­лі­ся доб­рым по­пы­там (да 86-ці ад­сот­каў, — як інфар­ма­ваў Ві­таў­тас Гры­га­лю­нас), гле­да­чы ўпа­да­ба­лі антрак­ты з доб­ры­мі му­зы­ ка­мі і мас­тац­кія вы­ста­вы, «Рок-ка­ра­на­цыю» і «Рок-аб­ане­мент», аб­ане­мент «Клас-клуб», Клуб элі­тар­на­га кі­но, Аб­ане­мент аўтар­скай пес­ні і па­эзіі — дзяр­жаў­ныя ўста­но­вы та­ко­га не пра­ па­ноў­ва­лі. Тэ­атр вы­во­дзіў артыс­таў да пуб­лі­кі як сап­раў­дных зо­рак — Іга­ра За­ба­ру, Ана­то­ля Го­лу­ба, Арту­ра Шу­ля­ка, Яўге­на Жу­раў­кі­на, Вік­та­ра Ва­сі­ль­ева, Ган­ну Ляг­чы­ла­ву, Свят­ла­ну Ні­кі­фа­ра­ву; люты, 2021

42

Рэ­ц эн­з ія

Але­на Ігру­ша, сён­ня ад­на з най­леп­шых тэ­атра­ль­ных мас­та­чак, за­йма­ла­ся сцэ­ніч­ны­мі стро­ямі. Тэ­атр да­зва­ляў са­бе кла­сі­ку — вы­со­кую, моц­ную, цяж­кую... «Аль­тэр­на­тыў­ны тэ­атр пад­обны... да ге­ра­іні ад­на­го са сва­іх спек­так­ляў: не хо­ча жыць роз­умам. На­су­пе­рак эка­на­міч­ным су­пра­ць­мас­тац­ кім ма­неў­рам ура­да ўва­саб­ляе Брэх­та­ву “Трох­ гра­шо­вую опе­ру” — што най­дас­ціп­ней мо­жа за­ свед­чыць стаў­лен­не лю­дзей тэ­атра да ва­рун­каў і ста­сун­каў, якія ім не­абач­лі­ва на­вяз­ва­юцца?» «...За­тое акцёр­скі рэй, а ён плён­ны то­ль­кі ў

гра­ніч­най рас­ку­тас­ці, уста­ля­ва­най рэ­жы­сё­рам, апраў­дае асвой­тан­не з брэх­таў­скім ад­цяг­не­ным існа­ван­нем у спек­так­лі — ве­се­ла ды на­лаў­чо­на акцё­ры бу­дуць ду­рэць, імпра­ві­за­ваць, важ­дац­ца і ва­дзіц­ца са сва­імі пер­са­на­жа­мі. ...Лег­ка­дум­ная рас­ку­тасць вы­ка­наў­цаў... моц­на на­га­да­ла пра­ фе­сій­на не­за­вер­ша­ную ра­бо­ту, а по­тым зму­сі­ла шу­каць ра­ды ў “эстэ­ты­цы сту­дэн­цка­га спек­так­ля”. І тым не менш Ігар За­ба­ра ад­мет­на сыг­раў “ган­гста­ра ў ча­ла­ве­чым аб­ліч­чы”, а Ган­на Ляг­чы­ла­ва праз сваю По­лі Пі­чэм ве­ль­мі лі­рыч­на (на­ват ра­ ман­тыч­на) да­вя­ла, што лепш за­ста­вац­ца жы­вой і за­мож­най. Зда­ецца то­ль­кі, сім­па­тыі гля­дзе­ль­ні зу­сім не бра­лі пад ува­гу пер­са­на­жаў Брэх­та, бо ад па­чат­ку бы­лі на ба­ку ма­ла­дых та­ле­на­ві­тых артыс­таў». У 1994 Ві­таў­тас Гры­га­лю­нас ла­дзіць су­во­ры іспыт тру­пе і са­бе. Мож­на ска­заць, ба­ру­ка­ецца са сва­ім «чар­том»: вы­пус­кае «Го­ра ад роз­уму», дзе «Соф’я Па­ўлаў­на спіць і сніць ся­бе — баль, фан­тас­ма­га­рыч­ны баль пя­рэ­ва­рат­няў, — тут, пра­пус­ка­ючы шмат што з вя­до­ма­га пра сны і тых, хто іх сніць, мож­на сме­ла за­ча­піц­ца за сон роз­уму, які спа­ра­джае па­чвар. Яўная і пэў­ная рэ­ жы­сёр­ская ра­цыя! Але — у пры­ват­нас­ці: вер­шы Гры­ба­еда­ва не ві­на­ва­тыя, што пе­ра­ва­жа­юць усе сэн­сы, якія ўкла­да­лі­ся ў іх услед за Гры­ба­еда­ вым. Ад не­су­па­дзен­ня сэн­са­вых маш­та­баў спек­ такль па­куль што вы­дае на ня­скон­ча­ны шэ­раг крэ­сак, ры­сак, на­кі­даў на пра­па­на­ва­ныя тэ­мы, так што мож­на мно­га пе­ра­пі­саць са зна­ка­мі­ та­га кры­тыч­на­га эцю­ду І.Ган­ча­ро­ва на бе­не­фіс Ма­на­ха­ва ў кас­трыч­ні­ку 1871 го­да. З на­шай агу­ль­най “шко­ль­най кры­ты­кі”… Шмат з та­го, што сп. Ган­ча­роў ад­ра­са­ваў акцё­рам, ужо з су­час­наю аб­азна­нас­цю й ра­цы­яй мож­на пе­ра­адра­са­ваць рэ­жы­сё­ру “Го­ра ад роз­уму” Ві­таў­та­су Гры­га­лю­на­ су. Рэ­жы­сё­ру, да яко­га, ба­дай, ба­ль­шы­ня дзея­чаў і ама­та­раў тэ­атра ста­віц­ца з пад­крэс­ле­наю

сім­па­ты­яй. Рэ­жы­сё­ру, яко­му за­звы­чай не бра­куе ні да­лі­кат­нас­ці, ні доб­ра­зыч­лі­вас­ці, які збі­рае акцё­раў з ве­дан­нем спра­вы і з лю­боў­ю. Іх мы по­тым ба­чым на пля­цоў­цы. Яны вы­хо­дзяць да нас з на­ме­рам да­вес­ці ідэю, ува­со­біць дум­ку, пра­свят­ліць змест. Яны пра­маў­ля­юць хо­ра­ша й да­ход­лі­ва. Яны, бы­вае, па-роз­на­му пад­рых­та­ва­ ныя, але іхнія на­ме­ры, па ба­ль­шы­ні сва­ёй, доб­ рыя. Пры­кра са­чыць, як твор Гры­ба­еда­ва раз­ам з усі­мі яго­ны­мі маг­чы­мас­ця­мі не пад­па­рад­ку­ецца ад­ным то­ль­кі доб­рым на­ме­рам...» Дык што, іспыт пра­ва­ле­ны? Ма­гіч­ны крыш­таль сап­са­ва­ны? Згад­ваю свой арты­кул «на за­крыц­ цё» — аль­тэр­на­тыў­ні­кі аран­да­ва­лі плош­чу ў бан­ка, бан­кі­ры ста­ві­лі­ся спа­гад­лі­ва, за­пра­ша­лі да ся­бе на гар­ба­ту, на­ват фір­мо­вы ка­лян­дар пад­ары­лі. Як вы­свет­лі­ла­ся — каб лі­чыць дні, што за­ста­лі­ся тэ­атру да кан­ца арэн­ды. Фар­ма­ль­на яна

скон­чы­ла­ся і трэ­ба бы­ло вы­зва­ліць па­мяш­кан­не. А па сут­нас­ці «вяс­на, вяс­на ча­ка­ная» 1996 го­да вы­свет­лі­ла іншыя на­ме­ры твор­цаў: «Да­лей — уго­ру і да­лей — углыб!», што, без­умоў­на, так­са­ма па­спры­яла сён­няш­няй ле­ген­дар­нас­ці тэ­атра. Ён уз­нік у спры­яль­нае імгнен­не і праз доб­ры на­мер спраў­дзіў шмат чые та­лен­ты. Але ча­сам і аль­тэр­ на­тыў­насць ро­біц­ца за­цес­най.

P.S. Усіх, хто за­ці­ка­віў­ся тэ­май, ад­сы­лаю да кні­гі Акса­ны Мі­хе­евай «Аль­тер­на­тив­ный те­атр и дру­ гие...» вы­дан­ня 2005 го­да.

1. «Ка­ме­дыя…». Яўген Жу­раў­кін (Да­від). Фо­та Але­ны Ад­амчык.

2. «Agnus Dei». Яўген Жу­раў­кін (Гон­д ла). Фо­та Але­ны Ад­амчык.

3. Ві­таў­тас Гры­га­лю­нас. Фо­та Аляк­сея Іль­іна.

4. Ігар За­ба­ра. Фо­та Вік­та­ра Страл­коў­ска­га.

5. «Го­ра ад роз­уму». Ган­на Ляг­чы­ла­ва (Соф’я). Фо­та Вік­та­ра Страл­коў­ска­га.

6. «Трох­гра­шо­вая опе­ра». Вік­тар Ва­сі­ль­еў (Пі­чэм), Артур Шуляк (Філч).Фо­та Але­ны Ад­амчык.

7. «Го­ра ад роз­уму». Сцэ­на са спек­так­ля. Фо­та Вік­та­ра Страл­коў­ска­га.

8. «Ка­ме­дыя…». Сцэ­на са спек­так­ля. Фо­та Вік­та­ра Страл­коў­ска­га. Здым­кі з архі­ва ча­со­пі­са.

«Мастацтва» № 2 (455)

Тэатр / Сл ужбовы ў в а ход

43

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

А В

д­на гры­мёр­ка ў ад­ным з на­шых тэ­атраў за­ўсё­ды пры­па­ль­ва­ла плой­кай ву­шы актры­сам. І кож­ны раз не пра­сі­ла пра­ба­чэн­ня, па­чуў­шы «Вой!», а пры­га­вор­ва­ла: «Да по­спе­ху!» І, ве­да­еце, ані разу не па­мы­лі­ла­ся!

і­таю вас, да­ра­гія на­шы знаў­цы тэ­атра­ль­най спра­вы і ама­та­ры роз­ных за­ку­ліс­ных не­ча­ка­нас­цей! Сён­ня ве­ль­мі хо­чац­ца па­ра­зва­жаць якраз не пра сам той по­спех, які ня­змен­на су­пра­ва­джае та­лент, а пра шля­хі да яго, пра склад­ні­кі та­го шля­ху. А яны ча­сам надзвы­чай зві­ліс­тыя, цяр­ ніс­тыя і пе­ра­поў­не­ныя роз­на­га ро­ду сюр­пры­за­мі. Ажно да та­го, што ча­ сам па­ўта­ра­юцца ў па­ка­лен­нях. Па­мя­таю, як ад­на­го разу кі­раў­нік на­ша­га акцёр­ска­га кур­са Ула­дзі­мір Андрэ­евіч Ма­лан­кін, твор­ца не­ве­ра­год­на­га акцёр­ска­га і пед­ага­гіч­на­га, а так­са­ма за­хап­ля­ль­на­га рэ­жы­сёр­ска­га да­ра­ ван­ня, які вы­пус­ціў доб­рую па­ло­ву пра­ктыч­на хрэс­та­ма­тый­ных акцё­раў ды рэ­жы­сё­раў, згад­ваў сваё дзя­цін­ства. Бы­ло гэ­та ле­там, спя­ко­та ад­чу­ва­ла­ ся на­ват у аўды­то­рыі. Мы, сту­дэн­ты, пра­гна ла­ві­лі кож­нае сло­ва пед­аго­га. А Ула­дзі­мір Андрэ­евіч рас­па­вя­даў уво­гу­ле зра­зу­ме­лыя мно­гім з нас гіс­ то­рыі пра тое, як ён быў у пад­пас­ках, як не меў аб­утку і ха­дзіў ба­са­нож, як уво­сень мер­злі но­гі... І та­ды яны, пад­лет­кі, асаб­лі­ва пі­ль­на са­чы­лі за ка­ро­ва­мі, ча­ка­ючы мо­ман­ту, ка­лі якая з іх ра­бі­ла сваю «алад­ку», да­бег­чы пер­шым і стаць у яе на­га­мі, каб саг­рэць но­гі. Па­чуў­шы тое, на­шы дзяў­ ча­ты па­ча­лі мор­шчыц­ца, фу-фу­каць ды фыр­каць, што імгнен­на пры­вя­ло Ма­лан­кі­на ў лю­тасць. Ён вы­гнаў усіх дзяў­чат на пля­цоў­ку і пры­му­сіў іграць, пра­бач­це, дзяр­мо. Гэ­та вы­гля­да­ла надзвы­чай на­ту­ра­ль­на. А на на­шым кур­ се бы­ло сем ча­ла­век з імем Аляк­сандр. Вы­гнаў пед­агог на пля­цоў­ку і нас, Аляк­сан­драў, ска­заў­шы, што мы — гной­ныя жу­кі. Ад­нак нас бы­ло за­над­та шмат, а та­му пед­агог па­кі­нуў то­ль­кі трох жу­коў, рэ­штай уз­мац­ніў­шы «дзяр­ мо». Я пры­сеў на кут пля­цоў­кі, пад­ціс­нуў пад ся­бе но­гі, скру­ціў­ся, сціс­нуў­ся і так ся­дзеў, не па­ва­ру­шыў­шы­ся... Ка­лі эцюд скон­чыў­ся, Ма­лан­кін спы­таў, ча­му я гэ­так дзіў­на ся­бе па­во­дзіў. Я ж про­ста ад­ка­заў: «А я быў кос­ткай ад віш­ні». «Ма­лай­чы­на!» — то­ль­кі і ска­заў Май­стар. Што Ва­сіль Іва­на­віч Ка­ча­ лаў?! Тут на­ра­джаў­ся но­вы артыст...

Т

ак, той са­мы стан імгнен­на­га існа­ван­ня, сцэ­ніч­най пра­ўды, ве­ра ў пра­па­на­ва­ныя аб­ста­ві­ны і ў свай­го ге­роя ча­сам ства­ра­юць на сцэ­не сап­раў­дныя цу­ды. Вя­лі­кая Стэ­фа­нія Ста­ню­та, на­род­ная актры­са СССР, якая вы­ка­на­ла бо­льш за 200 то­ль­кі тэ­атра­ль­ных ро­ляў, знач­ную ко­ль­касць у кі­но, актры­са — ле­ген­да бе­ла­рус­ка­га тэ­атра, надзвы­чай інтэ­лі­ген­тная жан­чы­на, ад­ной­чы гра­ла ро­лю ма­ці Але­га Ка­ша­во­га ў «Ма­ла­дой гвар­дыі». Жах­лі­вае за­кан­чэн­не гэ­тай тра­ге­дыі, рас­стрэл... На сцэ­не по­ўная цем­ра, па­ сля па­во­ль­на ўклю­ча­ецца асвят­лен­не. На сцэ­не за­ста­ецца ад­на то­ль­кі ма­ці, гу­чыць яе, по­ўны го­ры­чы, ма­на­лог. Ад­нак — як тое не му­сіць быць, але ж час ад ча­су зда­ра­ецца, — свят­ло на сцэ­ну да­лі ра­ней за па­трэб­ны час. Дэ­ка­ра­ цый ужо не бы­ло, іх па­спе­лі пры­браць, ды то­ль­кі вось на сцэ­не за­тры­маў­ся адзін ман­ці­роў­шчык. Ста­іць са­бе ў цём­на-сі­нім ха­ла­це, у якія ра­ней апра­ на­лі ра­бо­чых сцэ­ны, гля­дзіць на Стэ­фа­нію. І Ста­ню­та гля­дзіць на яго ва­чы­ ма, по­ўны­мі слёз. І той хлоп­чык (усё ж гэ­та як-ні­як тэ­атр!), ад­каш­ляў­шы­ся, рап­там ка­жа: «А Алег до­ма?» Не­ве­ра­год­ная па­ўза па­віс­ла над сцэ­най, над

усім спек­так­лем... І Стэ­фа­нія Ста­ню­та ці­ха ад­ка­за­ла: «Ён па­йшоў... І ты ідзі». Не апла­дзі­ра­ваць Актры­се бы­ло не­маг­чы­ма...

«Г

е­ні­яль­ныя клоў­ны, — ска­заў не­як Ста­ніс­лаў Ежы Лец, — ве­да­юць, што сап­раў­днае блаз­нер­ства то­іцца ў гле­да­чах». Ка­лі мы ўжо зга­да­лі Ку­па­лаў­скі тэ­атр і гле­да­чоў, вар­та пры­га­даць вы­па­дак, які ад­быў­ся па­ра­ўна­ль­на ня­даў­на... Гэ­та да слоў пра блаз­нер­ства і ку­ль­ту­ру. Кро­чу я гэ­так паўз Ку­па­лаў­скі тэ­атр, і на скры­жа­ван­ні мя­не спы­няе ма­ла­дая жан­чы­на з дву­ма дзе­ць­мі. Пы­та­ецца: «Ска­жы­це, а дзе тут Гор­каў­ скі тэ­атр?» Я вет­лі­ва ад­каз­ваю, што тут та­ко­га ня­ма. «Як гэ­та ня­ма, ка­лі мне ска­за­лі, што ён да­лей спра­ва!» «Да­лей спра­ва, — ад­каз­ваю я, — тэ­атр ля­лек і ТЮГ, пе­рад ва­мі — Ку­па­лаў­скі тэ­атр. А імя Гор­ка­га — гэ­та амаль ка­ля па­штам­ та». Не­ка­то­ры час жан­чы­на, аслу­пя­неў­шы, гля­дзе­ла на мя­не і по­тым вы­да­ла: «Вось не ха­дзі­ла я ў гэ­тыя тэ­атры, і не трэ­ба! Пан­абу­да­ва­лі іх!» Але ж тое і пра­ўда. Не па­трэб­ныя ёй тэ­атры. Я ж то­ль­кі і па­спеў за­ўва­жыць ёй, што ад­рас тэ­атра над­ру­ка­ва­ны на квіт­ках, якія яна тры­ма­ла ў ру­цэ. «Дык я яшчэ квіт­кі чы­таць бу­ду?!» — ледзь не за­кры­ча­ла пры­ваб­ная жан­чын­ка. Маг­чы­ма, яна яшчэ не­шта бо­льш істот­нае і ці­ка­вае па­спе­ла б рас­па­вес­ці мне, ад­нак я ўжо імчаў­ся на­пе­ра­дзе ся­бе са­мо­га, ду­ма­ючы, як жа па­шан­ца­ва­ла ма­ім ка­ле­гам, што гэ­тая ка­бе­ці­на сён­ня не па­спее на спек­такль!

К С

а­жуць, што ад­ной­чы Ста­ніс­лаў­скі за­ка­хаў­ся ў актры­су. Ён за­пра­сіў яе ў свой ка­бі­нет і га­во­рыць: «Я не мас­тац­тва люб­лю ў вас, а вас у мас­тац­ тве. А вось ся­бе — на­адва­рот». Актры­са яго не зра­зу­ме­ла і па­йшла да Не­мі­ро­ві­ча.

ап­раў­ды, ма­ла ўба­чыць, не­абход­на яшчэ і зра­зу­мець. На­сам­рэч цяр­ніс­ ты і ча­сам зу­сім не­зра­зу­ме­лы ў мас­тац­тве шлях да по­спе­ху. Аб­са­лют­на не­ча­ка­на вы­стрэ­ль­вае той ці іншы фак­тар. Гэ­та зна­чыць, што спа­чат­ ку шан­ца­ван­не, як бы тое ні бы­ло агід­на, і то­ль­кі по­тым ужо та­лент, пра­ца і по­спех. Да­рэ­чы, на­вош­та да­лё­ка ха­дзіць? Вось вам яскра­вы і ві­да­воч­ны пры­клад. На ро­лю Бал­бе­са ў фі­ль­ме «Пёс Бар­бос і не­звы­чай­ны крос» быў за­цвер­ джа­ны Сяр­гей Фі­лі­паў, але ж на па­чат­ку зды­мак ён зна­хо­дзіў­ся на гас­тро­ лях, а та­му асіс­тэн­ты па­ча­лі по­шук но­вых прэ­тэн­дэн­таў на гэ­тую ро­лю. І тут на сту­дыі аб­са­лют­на вы­пад­ко­ва, як ка­жуць, дзя­ку­ючы су­па­дзен­ню аб­ста­він, з’явіў­ся Юрый Ула­дзі­мі­ра­віч Ні­ку­лін. Гай­дай ад­рэ­ага­ваў імгнен­на: «Усё, Бал­ бес у нас ёсць. Ні­якіх проб бо­льш не трэ­ба». Юрый Ула­дзі­мі­ра­віч, зра­зу­ме­ ла, уз­ра­да­ваў­ся, па­чаў фан­та­за­ваць ад­нос­на маг­чы­ма­га гры­му свай­го ге­роя, аб­мяр­коў­ваць тое ўслых з гры­мё­ра­мі... На што Гай­дай ко­рат­ка кі­нуў: «Гры­ мі­ра­вац­ца вам ня­ма па­трэ­бы. У вас твар і так дур­на­ва­ты, вы то­ль­кі час­цей мір­гай­це». Не пра­мір­гай­це і вы, да­ра­жэ­нь­кія, сваю тэ­атра­ль­ную аса­ло­ду! Ідзі­це ў тэ­ атры, слу­хай­це, гля­дзі­це, і ня­хай тыя па­чуц­ці, якія ахо­пяць вас пад­час спек­ так­ля, бу­дуць са­мыя най­леп­шыя! Да сус­трэ­чы! Ваш Шу­ра Вер­гу­ноў.

Рэ­ц эн­з ія

44

Ра­тэр­дам-2021: Жы­ве Экс­пе­ры­мент!..

50- ы між­на­род­ны кі­н а­фес­ты­в аль у Ні­дэр­лан­дах Антон Сі­да­рэн­ка Пан­дэ­мія пра­цяг­вае блы­таць кар­ты вя­ду­чым кі­на­фо­ру­мам све­ту. Між­на­род­ны кі­на­фес­ты­валь у Ра­тэр­да­ме сё­ле­та быў падзе­ле­ны на дзве час­ткі. З 1 па 7 лю­та­га ў анлайн-фор­ме пра­йшлі яго кон­кур­сныя пра­гра­мы. У па­чат­ку чэр­ве­ня арга­ні­за­та­ры аб­яца­юць зра­біць кла­січ­ныя па­ка­зы ў кі­на­тэ­атрах. Зрэш­ты, апош­нія га­ды фес­ты­валь сла­віў­ся ме­на­ві­та сва­імі па­за­кон­кур­сны­мі актыў­нас­ця­мі: рэ­трас­пек­ты­ва­мі, тэ­ма­тыч­ны­мі вы­ста­ва­мі, кан­цэр­та­мі ды роз­ны­мі іншы­мі, ці­ка­вы­мі кі­на­ма­ну, спа­да­рож­ні­ка­вы­мі ме­рап­ры­емства­мі. Фес­ты­ва­ль­ная пра­сто­ра ва ўмо­вах ка­ран­ці­ну зву­зі­ла­ся да па­ме­раў экра­ наў ма­ні­то­раў, дзе, апра­ча сту­жак, мож­на бы­ло па­ба­чыць то­ль­кі прэс-кан­фе­рэн­цыі ды зва­ро­ты іх аўта­раў да гле­да­чоў. Як вы­гля­да­лі стуж­кі Ра­тэр­да­ ма-2021 па-за фес­ты­ва­ль­ным кан­тэк­стам і без ад­па­вед­на­га свя­точ­на­га анту­ра­жу?

Вы­ра­та­ва­ль­н ая экзо­ты­ка

Р

а­тэр­дам­скі між­на­род­ны кі­на­фес­ты­валь — адзін з не­шмат­лі­кіх у све­це кі­но, які не мае акрэ­ды­та­цыі Між­на­род­най аса­цы­яцыі кі­нап­ра­дзю­са­раў (FIAPF), але лі­чыц­ца ад­ным з са­мых прэс­тыж­ных. Яго ад­бор­шчы­кі звы­чай­на не за­цык­лі­ва­юцца на вя­ду­чых кі­не­ма­таг­ра­фі­ях раз­ві­тых кра­ін і ад­да­юць пе­ра­ва­гу аўтар­ска­му кі­но з пе­ры­фе­рыі кі­не­ма­таг­ра­фіч­на­га све­ту. Фес­ты­ва­ль­на-ге­агра­фіч­ная экзо­ты­ка плюс акту­ аль­ная пра­бле­ма­ты­ка — вось фор­му­ла ня­змен­ на­га по­спе­ху Ра­тэр­дам­ска­га фэс­ту ў пуб­лі­кі і кі­на­экспер­таў. Ку­ра­та­ры фес­ты­ва­ль­ных пра­грам ві­та­юць экс­пе­ры­мен­та­ль­нае, г.зв. па­ра­ле­ль­нае кі­но і роз­на­га ро­ду ві­дэ­аэк­спе­ры­мен­ты. Ме­на­ві­та кі­на­фо­рум у Ра­тэр­да­ме дзе­ся­ці­год­дзя­ мі быў ад­ным з га­лоў­ных пер­ша­адкры­ва­ль­ні­каў яркіх аўтар­скіх імё­наў з не­англа­моў­ных кра­ін. Пры Ра­тэр­дам­скім фес­ты­ва­лі дзей­ні­чае зна­ка­мі­ ты фонд імя пер­ша­га ды­рэк­та­ра фэс­ту Х’юбер­та Ба­ль­са, што фі­нан­суе кі­нап­ра­екты з кра­ін, дзе з гра­шы­ма на аўтар­скае не­ка­мер­цый­нае кі­но звы­чай­на кеп­ска. Зрэш­ты, аку­рат на Ра­тэр­дам­ скім кі­на­фес­ты­ва­лі 2005 го­да бы­ла па­ка­за­ная

«Мастацтва» № 2 (455)

не­за­леж­ная стуж­ка Андрэя Ку­дзі­нен­кі «Аку­па­ цыя. Міс­тэ­рыі», ство­ра­ная з да­па­мо­гай Hubart Bals Fund. Ге­агра­фіч­ная экзо­ты­ка ў фі­ль­мах Ра­тэр­дама-2021 шчы­ль­на пе­ра­пле­це­ная з са­цы­яль­най. Кон­курс­ ныя стуж­кі з Ла­цін­скай Аме­ры­кі ды Па­ўднё­ваУсход­няй Азіі час­цей за ўсё ўзды­ма­юць пра­бле­ мы бед­нас­ці, ген­дар­най ня­роў­нас­ці, ксе­на­фо­біі, а час­ця­ком ад­ра­зу не­ка­ль­кі з іх. Фес­ты­ва­ль­ныя пра­гра­мы ні­бы­та пра­сяк­ну­тыя ня­бач­ным па­чуц­ цём ві­ны за рос­квіт і да­бра­быт раз­ві­тых кра­ін пе­рад кра­іна­мі г.зв. трэ­ця­га све­ту. Зрэш­ты, на фо­не вы­пус­каў на­він з сю­жэ­та­мі пра пан­дэ­мію ды па­лі­тыч­ную на­пру­жа­насць у тых жа са­мых Ні­дэр­лан­дах шмат якія фес­ты­ва­ль­ныя сю­жэ­ты вы­гля­да­лі ўжо не та­кі­мі важ­кі­мі ды акту­аль­ны­мі. Цыкл ства­рэн­ня кі­нас­туж­кі ад за­ду­мы да прэ­ м’е­ры скла­дае ў ся­рэд­нім па­ўта­ра-два го­да, та­му гэ­тым раз­ам на фэс­це па-ра­ней­ша­му да­мі­на­ва­ ла тра­ды­цый­ная для еўра­пей­ска­га гра­мад­ства ле­вая па­вес­тка. Іншая спра­ва, што кож­ны з аўта­ раў/аўта­рак вы­ра­шаў яе ў сі­лу свай­го та­лен­ту і маг­чы­мас­цей. Да го­на­ру жу­ры асноў­най кон­кур­снай пра­гра­ мы «Tiger Competition», з най­бо­льш скла­да­ным,

экс­пе­ры­мен­та­ль­ным змес­там пе­ра­мог індый­скі рэ­жы­сёр Ві­нат­рай П.С. з дэ­бют­най стуж­кай «Ка­ ме­нь­чы­кі». Падзеі кар­ці­ны раз­гор­тва­юцца ў Па­ўднё­вай Індыі. Жы­ха­ры вёс­кі Ары­та­па­ці цал­кам за­ле­жаць ад сель­скай гас­па­дар­кі, якая стра­шэн­на па­цяр­ пе­ла з-за пра­цяг­лай за­су­хі. Па­лі ста­лі пус­ты­ня­мі, а ху­дая жы­вё­ла з’я­дае апош­няе ліс­це. Жан­чы­ны ло­вяць і сма­жаць па­цу­коў аль­бо ча­ка­юць га­дзі­ на­мі, па­куль над­ыдзе чар­га цяг­нуць з ка­ло­дзе­жа ка­ла­мут­ную ва­ду. Муж­чы­ны ту­су­юцца, гу­ля­юць у кар­ты і спяць. Га­лоў­ныя ге­роі — ба­ць­ка і сын, якія ідуць праз пус­ты­ню да сва­якоў, каб за­браць да­ха­ты сваю жон­ку і ма­ці. Тая ўцяк­ла з до­му з-за гвал­ту ў ся­м’і, але муж по­ўны ра­шу­час­ці за­браць яе з вёс­кі. Ён пры­му­шае да­лу­чыц­ца да ся­бе ма­ло­га сы­на. Іх бес­сэн­соў­нае, як атры­ма­ецца ў вы­ні­ку, пад­арож­жа ілюс­труе раз­бу­ра­ль­ны ўплыў па­ўсюд­най га­ле­чы. «Ка­ме­нь­чы­кі» ма­юць по­ўны на­бор фес­ты­ва­ль­ най экзо­ты­кі — і ге­агра­фіч­най, і са­цы­яль­най. Але індый­скі рэ­жы­сёр (фі­льм зня­ты на та­мі­льс­кай мо­ве) да­лё­кі ад спе­ку­ля­цый. Стуж­ка Ві­нат­рая ад­на­ча­со­ва ўраж­вае сва­ім на­ту­ра­ліз­мам, ад­ па­вед­нас­цю змес­ту і фор­мы і глы­бо­кім спа­чу­

Кіно / Агляд

1. «Архіпелаг», Фелікс Дзюфур- Лапер'е (Канада).

2. «Арыстакраты», Содэ Юка (Японія).

3. «У пошуках Венеры», Норыка Сефа (Косава).

4. «Дрыфцінг», Цзюнь Лі (Кітай).

5. «Пенапластавы агат», Сялім Мурад (Ліван).

6. «Quo vadis, Aida?», Ясміла Жбаніч (Боснія і Герцагавіна).

7. «Успышка бравады», Айхоа Радрыгез (Іспанія).

8. «Бэбія, па маім уласным жаданні», Юлія Дабраўчкас (Грузія).

9. «Сябры і незнаёмцы», Джэймс Воган (Аўстралія).

10. «Дарагія таварышы», Андрэй Канчалоўскі (Расія).

11. «Рыцары справядлівасці», Андэрс Томас Енсэн (Данія).

12. «Каменьчыкі», Вінатрай П.С. (Індыя).

13. «I Comete − A Corsican Summer», Паскаль Таньяці (Францыя).

14. «Паўночны вецер», Рэната Літвінава (Расія). Кад­ры са сту­жак прад­стаў­ле­ны прэс-служ­бай Між­ на­род­на­га Ра­тэр­дам­ска­га кі­на­фес­ты­ва­лю.

ван­нем да сва­іх пер­са­на­жаў. Зня­тае доў­гі­мі, на не­ка­ль­кі хві­лін кож­ны, пла­на­мі роўд-му­ві вы­гля­дае аб­са­лют­на су­час­на для фес­ты­ва­ль­на­га экра­на. Але кож­ны, на­ват са­мы скла­да­ны кадр з мнос­твам фі­гур вы­гля­дае жы­вым, ня­зму­ша­ ным. Плаў­ны рух ка­ме­ры аб­са­лют­на су­па­дае з ло­гі­кай унут­ры­кад­ра­ва­га ман­та­жу. «Ка­ме­нь­чы­кі» ага­лом­шва­юць сва­ёй эстэ­ты­кай га­ле­чы, агід­най і пры­ваб­най ад­на­ча­со­ва. Ацэ­нь­ваць акцёр­скія інта­на­цыі за­ўсё­ды цяж­ка без ве­дан­ня мо­вы, на якой зня­тая стуж­ка. Але ў вы­пад­ку з фі­ль­мам індый­ца Ві­нат­рая акцёр­ская ігра вы­гля­дае цал­ кам на­ту­ра­ль­най і жыц­цё­вай. Гэ­та якраз той вы­ па­дак, ка­лі вы­ка­рыс­тан­не срод­каў ігра­во­га кі­но не то­ль­кі да мес­ца, але і ро­біць бо­ль­шы эфект, чым на­ўпрос­та­вы рэ­пар­таж, та­кі рас­паў­сю­джа­ны ў ча­сы ві­дэ­абло­гаў. Вы­ра­та­ва­ль­н ы по­с тдак

І

ндый­скі фі­льм-пе­ра­мож­ца блі­жэй за ўсё да акту­аль­на­га апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе жан­ру «по­стдак». Гэ­ты стыль да­па­ма­гае па­збег­нуць не­абход­нас­ці ка­рыс­тац­ца пры­ёмам «ман­та­жу атрак­цы­ёнаў», пры­му­ша­ючы гле­да­ча са­мо­му

ра­біць на­ма­ган­ні, каб пра­сяк­нуц­ца атмас­фе­рай стуж­кі. У пра­гра­ме Ра­тэр­да­ма-2021 бы­ло шмат кар­цін, якія ўмоў­на мож­на бы­ло ад­нес­ці да по­стда­ку. Стуж­кі ў сты­лі «по­стдак», то-бок на мя­жы ігра­во­ га і не­ігра­во­га кі­но, з вы­ка­рыс­тан­нем рэ­аль­ных сі­ту­ацый, не­пад­рых­та­ва­ных ла­ка­цый і ты­па­жаў за­мест пра­фе­сій­ных акцё­раў, тры­ма­юцца на фес­ты­ва­ль­най хва­лі ці не з ся­рэ­дзі­ны двух­ ты­сяч­ных. У пра­гра­мах Ра­тэр­да­ма-2021 та­кіх так­са­ма бы­ло ба­га­та. Спе­цы­яль­ны прыз жу­ры (падзе­ле­ны з яшчэ ад­ным фі­ль­мам, пра які ні­жэй) атры­маў фран­цуз, так­са­ма дэ­бю­тант, Па­скаль Та­нья­ці за по­стда­ку­ мен­та­ль­ны антра­па­ла­гіч­ны экс­курс «I Comete — A Corsican Summer». На экра­не, на роз­ных ад­лег­лас­цях ад аб’­екты­ва, мы со­чым за лет­нім існа­ван­нем жы­ха­роў ад­ной су­час­най вёс­кі на Кор­сі­цы. Роз­ныя па­ка­лен­ні і лё­сы штод­ня збі­ра­юцца раз­ам і ўза­ема­дзей­ні­ ча­юць ад­но з ад­ным. Ёсць тыя, хто вяр­та­ецца ў вёс­ку, і тыя, хто ад­чу­вае спа­ку­су з’е­хаць. Тыя, ка­го пе­ра­сле­дуе мі­ну­лае, і тыя, хто ба­іцца бу­ду­чы­ні. Кож­ны ад­рэ­зак — кад­ры роз­най да­ўжы­ні — пра­ па­нуе ў су­час­нас­ці бо­льш ці менш асляп­ля­ль­ны эскіз; ма­ле­нь­кую пры­го­ду, як ра­ман­тыч­ную, так і да­ку­мен­та­ль­ную па сва­ёй пры­ро­дзе. Фі­льм на­ват бо­льш чым ста­ран­на да­сле­дуе тэ­ры­то­рыю, аб­ра­ную рэ­жы­сё­рам для фік­са­цыі (інакш не ска­жаш) сва­іх пер­са­на­жаў. Ста­тыч­ная ка­ме­ра ства­рае эфект пэў­на­га ла­ба­ра­тор­на­га во­пы­ту: гля­дач на­пру­жа­на шу­кае маг­чы­мас­ці эма­цый­на па­глы­біц­ца ў не­йкі сю­жэт з жыцця

45

пер­са­на­жаў, але аўтар пад­крэс­ле­на та­кой маг­ чы­мас­ці не дае. Кож­ны эпі­зод стуж­кі — аўтаном­ ны ка­ва­лак рэ­ча­існас­ці, у яе атмас­фе­ру гля­дач, пра­ўда, як след па­глы­біц­ца не па­спя­вае. Фі­льм па­се­ча­ны на ка­вал­кі, пра­ктыч­на кож­ны з іх мо­жа па­ста­віць у лю­бое мес­ца на той шка­ле, якой ка­рыс­та­ецца аўтар. «I Comete — A Corsican Summer» успры­ма­ецца не як ві­до­віш­ча, а ме­на­ ві­та як прад­укт ад­ука­цыі не­ка­ль­кіх па­ка­лен­няў еўра­пей­скіх інтэ­лек­ту­алаў, што ў лю­бым тво­ры мас­тац­тва ба­чаць у пер­шую чар­гу пэў­ны тэкст. Та­кі ву­ль­гар­ны струк­ту­ра­лізм ве­ль­мі ад­моў­на ад­бі­ва­ецца на са­мой сут­нас­ці кі­но як мас­тац­тва, за­сна­ва­на­га на лі­ней­ным раз­гор­тван­ні ча­су. У сты­лі фран­цуз­скай стуж­кі зроб­ле­ны і аўстра­ лій­скі дэ­бют Джэй­мса Во­га­на «Сяб­ры і не­зна­ ёмцы». Ад­но што га­лоў­ных ге­ро­яў, у ад­роз­нен­не ад фран­цуз­скай кар­ці­ны, тут вы­лу­чыць мож­на да­клад­на. Двац­ца­ці­га­до­вым Рэю і Эліс ве­ль­мі ма­ ла ча­го не ха­пае ў жыц­ці, маг­чы­ма, гэ­та іх са­мая вя­лі­кая пра­бле­ма. Ня­хай гэ­та бу­дзе сяб­роў­ства ці ка­хан­не, во­ль­ны час ці пра­ца, ні­дзе, зда­ецца, ня­ма та­го, што маг­ло б стаць для іх жыц­цё­вым вы­клі­кам. Як то­ль­кі яны маў­клі­ва па­ха­ва­лі свае смут­ныя амбі­цыі, усё, што за­ста­ло­ся, — па­ла­

ві­ніс­тыя спро­бы з ад­но­ль­ка­ва ня­выз­на­ча­ны­мі вы­ні­ка­мі. Гэ­та пры­во­дзіць да шэ­ра­гу асаб­лі­ва ня­спраў­ных сі­ту­ацый, прад­стаў­ле­ных у фі­ль­ме ў вы­гля­дзе асоб­ных ві­нь­етак. Іза­ля­ва­ныя ў гі­пер­ са­мас­вя­до­мас­ці, пад­час кем­пін­гу на пры­ро­дзе ге­роі не мо­гуць злу­чыц­ца ні ад­но з ад­ным, ні са сва­ім ася­род­дзем. Аб­мяр­коў­ва­ючы вя­се­ль­нае ві­дэа для да­чкі ба­га­та­га ка­лек­цы­яне­ра тво­раў мас­тац­тва, Рэй за­блыт­ва­ецца ў бес­сэн­соў­ных не­ па­ра­зу­мен­нях, зда­ва­ла­ся б, без ані­яка­га вы­ха­ду. Рэ­жы­сёр, сцэ­на­рыст і пі­сь­мен­нік Джэймс Во­ган ства­рыў сваю экзіс­тэн­цый­ную дра­му з пэў­най іро­ні­яй да пер­са­на­жаў і іх ко­ла зно­сін. Ад­сут­ насць па­чуц­ця ча­су і ды­на­мі­кі гіс­то­рыі ў да­дзе­ ным вы­пад­ку цал­кам тлу­ма­чыц­ца ме­на­ві­та той ад­сут­нас­цю падзей, якая і ад­роз­ні­вае існа­ван­не ся­рэд­нес­та­тыс­тыч­на­га ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка раз­ві­ та­га гра­мад­ства. Да ты­по­ва­га фес­ты­ва­ль­на­га по­стда­ку мож­на з упэў­не­нас­цю ад­нес­ці дэ­бют­ныя дра­мы-на­зі­ ран­ні аб жыц­ці глы­бо­кай пра­він­цыі «Успыш­ка бра­ва­ды» іспан­кі Айхоа Рад­ры­гез і «У по­шу­ках Ма­да­ле­ны» бра­зі­ль­ца Ма­дзі­ана Мар­ке­ці. Пэў­ная сты­ліс­ты­ка cinéma vérité, з яко­га ў тым лі­ку і люты, 2021

46

Кіно / Агляд

вя­дзе свой па­ча­так по­стдак, вы­ка­рыс­та­на і ў гру­зін­скай дра­ме Юліі Да­браў­чкас «Бэ­бія, па ма­ім улас­ным жа­дан­ні», і ў эстэц­кім рас­по­ве­дзе лі­ван­ца Ся­лі­ма Му­ра­да «Пе­нап­лас­та­вы агат». Ці­ка­вым экс­пе­ры­мен­там вы­гля­дае кі­тай­ская стуж­ка «Дрыф­цінг» ма­ла­до­га рэ­жы­сё­ра Цзюнь

Лі. Яна рас­па­вя­дае пра рэ­аль­ную гіс­то­рыю з жыц­ця ва­ла­цуг, якія ў пэў­ны мо­мант вы­ра­шы­ лі пад­аць у суд на па­лі­цыю і га­рад­скія ўла­ды. Зня­ты на фо­не кан­трас­ту па­між рас­кош­ны­мі вы­ шын­ны­мі бу­дын­ка­мі і са­ма­роб­ны­мі ха­ці­на­мі пад ві­яду­ка­мі, Цзюнь Лі ма­люе ад­да­ную, ча­ла­ве­чую кар­ці­ну мар­гі­на­лі­за­ва­най гру­пы, дэ­ман­стру­ючы сяб­роў­ства і са­лі­дар­насць, кан­флікт і тра­ге­дыю. Бы­лі ў пра­гра­ме Ра­тэр­да­ма-2021 і пры­кла­ды чыс­тай да­ку­мен­та­ліс­ты­кі, што не та­кі рэ­дкі вы­ па­дак па сён­няш­нім ча­се. Сер­бскія «Лан­дшаф­ты су­пра­ці­ву» Мар­ты Па­пі­ во­ды — кра­на­ль­ны, хоць і рас­цяг­ну­ты ма­на­лог ба­бу­лі рэ­жы­сёр­кі пра ва­енныя га­ды і зма­ган­не з на­цыз­мам. Ні­дэр­лан­дскі «Пір» Ці­ма Лей­ндэ­ке­ ра — ку­ды бо­льш скла­да­нае па фор­ме і сю­жэ­це ві­до­віш­ча. Гэ­тая да­куд­ра­ма ў жан­ры рэ­кан­ струк­цыі рас­па­вя­дае пра сап­раў­дны вы­па­дак, які ад­быў­ся не­ка­ль­кі год та­му: бан­да ма­нь­якаў пад­ман­ным шля­хам за­ра­жа­ла сва­іх ахвяр ві­ ру­сам іму­на­дэ­фі­цы­ту. Цім Лей­ндэ­кер апе­ры­руе пры гэ­тым цэ­лым арсе­на­лам кі­не­ма­таг­ра­фіч­ ных срод­каў, якія да­зва­ля­юць да­лу­чаць яго экс­пе­ры­мен­та­ль­ную стуж­ку да тво­раў су­час­на­га ві­зу­аль­на­га мас­тац­тва. Яшчэ адзін да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм, «Архі­пе­лаг» ка­­над­ска­га рэ­жы­сё­ра Фе­лік­са Дзю­фур- Ла­пе­ р’е, — рэ­дкае спа­лу­чэн­не кі­нах­ро­ні­кі і ані­ма­цыі, аўтар­скі апо­вед пра гіс­то­рыю фран­ка­моў­на­га Кве­бе­ка. Свой су­час­ны ва­ры­янт кі­нап­раў­ды пра­па­нуе і Іто­нье Зой­мер Гу­тор­мсен. Яе «Грыт» зня­ты з вя­лі­кім уплы­вам не­ігра­во­га кі­рун­ку direct cinema, дзе пер­са­на­жы і сі­ту­ацыі вы­гля­да­юць пра­ктыч­на да­ку­мен­та­ль­ны­мі. Экзіс­тэн­цый­ная дра­ма аб по­шу­ках ма­ла­дой жан­чы­най свай­го мес­ца ў мас­тац­тве і ў со­цы­уме маг­ла раз­гор­т­ вац­ца і со­рак-пя­ць­дзя­сят год та­му, у ча­сы та­кой са­май ня­ўпэў­не­нас­ці і пе­ра­мен, як і на­шы. Гра­ дус ці­каў­нас­ці «Грыт» да­дае і акту­аль­ная тэ­ма жа­но­чай эман­сі­па­цыі і фе­мі­ніз­му, якая ўвесь час пры­сут­ні­чае ў стуж­цы. «Мастацтва» № 2 (455)

Раз­бу­ра­ючы па­тры­ярхат

Ш

то ты­чыц­ца фе­мі­ніс­тыч­на­га на­ра­ты­ву, дык ён меў­ся ці не ва ўсіх стуж­ках Ра­тэр­ да­ма-2021. Трэ­ба адзна­чыць і ген­дар­ны ба­ланс ся­род аўта­раў і аўта­рак кар­цін, прад­ стаў­ле­ных у ча­ты­рох фес­ты­ва­ль­ных пра­гра­мах. Пы­тан­ні ген­дар­най роў­нас­ці, гвал­ту ў ад­но­сі­нах да жан­чын, тран­сфар­ма­цыі тра­ды­цый­на­га гра­ мад­ства — ба­дай, са­мыя па­пу­ляр­ныя ў фес­ты­­ валь­­ным, ды і не то­ль­кі фес­ты­ва­ль­ным кі­но ў ча­сы да пан­дэ­міі. З мнос­тва сту­жак Ра­тэр­да­ма-2021 на да­дзе­ную тэ­ма­ты­ку най­перш хо­чац­ца вы­лу­чыць «Арыс­так­ ра­таў» япон­кі Со­дэ Юка з дру­гой па знач­нас­ці пра­гра­мы «Big Screen Competition». Га­лоў­ная ге­ра­іня фі­ль­ма — дзяў­чы­на з за­бяс­пе­ча­най ся­м’і ся­рэд­ня­га кла­са, якая вы­хо­дзіць за­муж за прад­ стаў­ні­ка ад­ной з са­мых зна­ка­мі­тых па­лі­тыч­ных фа­мі­лій Япо­ніі. «Арыс­так­ра­ты» рас­каз­ва­юць не то­ль­кі аса­біс­тыя гіс­то­рыі ге­ро­яў, але і дэ­ман­стру­ юць зрэз роз­ных сла­ёў гра­мад­ства, па­каз­ва­юць тран­сфар­ма­цыю тра­ды­цый­ных каш­тоў­нас­цей. Со­дэ Юка зра­бі­ла вы­біт­ную стуж­ку не то­ль­кі пра ген­дар­ныя, але і пра шмат якія іншыя пра­ бле­мы і ба­лю­чыя кроп­кі су­час­на­га япон­ска­га

со­цы­уму. Рэ­жы­сёр­ка зня­ла фі­льм у су­час­най, але на­блі­жа­най да кла­січ­най ма­дэ­лі сю­жэ­тас­кла­дан­ ня ма­не­ры кі­на­ра­ма­ну, што не дзіў­на, бо фі­льм з’яў­ля­ецца экра­ні­за­цы­яй лі­та­ра­тур­на­га тво­ра. Ён падзе­ле­ны на асоб­ныя главы-час­ткі і ад­сы­лае ў тым лі­ку да кла­січ­ных япон­скіх фі­ль­маў-драм. У зня­тай у Ту­ні­се «Чор­най мед­узе» рэ­жы­сё­ры ismael (імя гэ­та­га аўта­ра пі­шац­ца ме­на­ві­та так, з ма­лой лі­та­ры) і Ёсэф Ча­бі гу­ля­юцца ад­ра­зу ў не­ка­ль­кі сты­ляў і жан­раў. Асноў­ным для іх ста­ но­віц­ца ну­ар, у фар­бах і ад­цен­нях яко­га якраз дзей­ні­чае тая са­мая «Black Meduse», за­бой­ца муж­чын. «Чор­ная Мед­уза» — гэ­та не то­ль­кі парт­ рэт раз­гне­ва­най ма­ла­дой жан­чы­ны ў па­сля­рэ­ва­ лю­цый­ным Ту­ні­се. Рэ­жы­сё­ры так­са­ма ма­лю­юць парт­рэт сва­ёй кра­іны: го­рад, у якім ха­лод­ныя без­абліч­ныя офіс­ныя бу­дын­кі спа­лу­ча­юцца з бур­ным на­чным жыц­цём. Вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы пад­вой­нае існа­ван­не сва­ёй ге­ра­іні, якое скла­да­ ецца з ма­на­тон­нас­ці і гвал­ту, як ме­та­фа­ру, фі­льм да­сле­дуе бо­льш глы­бо­кія пра­бле­мы і пры­чы­ны смут­ку свай­го па­ка­лен­ня. Яшчэ ад­ным ме­та­фа­рыч­ным вы­каз­ван­нем ста­ла стуж­ка «Мэй­дэй» аме­ры­кан­кі Кэт­рын Сі­нар. У гэ­тым фан­тас­тыч­ным ба­еві­ку («Mayday» — агуль­нап­ры­ня­ты сіг­нал бед­ства на мо­ры або ў па­вет­ры) га­лоў­ная ге­ра­іня, афі­цы­янтка Ана, як не­йкая су­час­ная Алі­са ў Кра­іне цу­даў, за­паў­зае ў ду­хоў­ку і аказ­ва­ецца ў не­йкім ка­зач­ным све­це, дзе ідзе вай­на па­між муж­чы­на­мі і жан­чы­на­мі. Анай па­чы­на­юць апе­ка­вац­ца тры за­гар­та­ва­ ныя ма­ла­дыя жан­чы­ны-сал­да­ты, якія жы­вуць на за­кі­ну­тай пад­вод­най лод­цы. Пад­обна сі­рэ­нам апош­ніх дзён, яны за­ваб­лі­ва­юць муж­чын на ска­ лы, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы сіг­нал бед­ства, у по­мсту за тое, што муж­чы­ны зра­бі­лі з імі і іх по­лам. Рэ­жы­сёр­ка-дэ­бю­тан­тка не ма­люе муж­чын мон­ стра­мі. У сва­ёй ве­лі­зар­най уні­фор­ме яны бо­льш пад­обныя да ма­ле­нь­кіх хлоп­чы­каў. Што ад­бы­ва­ ецца з ня­мог­лы­мі, ка­лі яны рап­там на­бы­ва­юць ула­ду? Ці ёсць мес­ца не­йкім пра­меж­ка­вым ста­ нам і ста­ту­сам у па­ля­ры­за­ва­ным све­це? Ці ёсць шлях на­зад, у звы­чай­ны свет, для Аны? Кэт­рын Сі­нар змяш­чае гэ­тыя пы­тан­ні ў пры­го­жа афор­ мле­ную мі­фіч­ную пры­тчу. Акцёр­скі склад стуж­кі вы­біт­ны, і яна ўвесь час здзіў­ляе, з’яў­ля­ючы­ся

Кіно / Агляд ад­на­ча­со­ва і ва­еннай дра­май, і пад­лет­ка­вым пры­год­ніц­кім фі­ль­мам. Сваю «Аўро­ру» кас­та­ры­кан­ка Пас Фаб­рэ­га зра­ бі­ла ку­ды бо­льш рэ­аліс­тыч­най. Га­лоў­ная ге­ра­іня стуж­кі — дзяў­чын­ка-пад­ле­так, якая за­ця­жар­вае па­сля вы­пад­ко­ва­га сэк­су­аль­на­га кан­так­ту. Фі­льм ад­на­ча­со­ва рас­каз­вае кра­на­ль­ную гіс­то­рыю ча­ла­ве­ка, які ро­біц­ца да­рос­лым, і дэ­ман­струе ры­сы ла­ці­на­аме­ры­кан­ска­га со­цы­уму, што па­сту­ по­ва па­збаў­ля­ецца пры­кмет па­тры­ярха­ту. Гіс­то­рыю зна­ка­мі­тай япон­скай жа­но­чай ка­ман­ды па ва­лей­бо­ле, чэм­пі­ёнак све­ту 1962 го­ду і Алім­

Асоб­на ў жа­но­чай тэ­ме Ра­тэр­да­ма-2021 бы­ла за­яўле­на прэ­м’е­ра зна­ка­мі­тай рас­ійскай актры­ сы, сцэ­на­рыс­ткі і рэ­жы­сёр­кі Рэ­на­ты Літ­ві­на­вай «Па­ўноч­ны ве­цер». Фан­тас­ма­га­рыч­нае, хут­чэй на­ват сю­рэ­аліс­тыч­нае ві­до­віш­ча па сут­нас­ці мае тэ­атра­ль­ную пры­ро­ду, бо вы­йшла з ад­на­ймен­на­ га спек­так­ля, што ўжо не­ка­ль­кі год ідзе на сцэ­не ад­на­го з мас­коў­скіх тэ­атраў. Пры­све­ча­ны Кі­ры Му­ра­та­вай, хрос­най ма­ці Рэ­на­ты Літ­ві­на­вай у мас­тац­тве, фі­льм уяў­ляе з сябе по­стма­дэр­ніс­ц­ кае спа­лу­чэн­не роз­ных сю­жэ­таў і жан­раў, ся­род якіх, без­умоў­на, вы­лу­ча­ецца жанр каз­кі. Ка­зач­ны

47

свет «Па­ўноч­на­га вет­ру», яго фор­му пры­па­вес­ці мож­на раз­гля­даць і як квін­тэ­сэн­цыю воб­ра­заў і ме­та­фар арыс­так­ра­тыч­най ку­ль­ту­ры Рас­іі. Пры­ чым ген­дар­ны аспект у стуж­цы Рэ­на­ты Літ­ві­на­вай мо­жа вы­сту­паць хут­чэй як анты­ма­ні­фест фе­мі­ніз­ му, бо асноў­най дум­кай кар­ці­ны вы­сту­пае веч­нае ча­кан­не веч­на­га ка­хан­ня.

Да­рэ­чы, стуж­кай вір­ту­аль­на­га ад­крыц­ця фэс­ту ста­ла да­цкая кар­ці­на «Ры­ца­ры спра­вяд­лі­вас­ці» Андэр­са То­ма­са Енсэ­на. Пад­крэс­ле­ная мас­ку­ лін­насць гэ­тай чор­най ка­ме­дыі і ад­на з ікон су­час­на­га акцёр­ска­га цэ­ху Еўро­пы Мадс Мі­ кель­­сэн у ня­звык­лай для яго ро­лі за­ця­та­га ма­ча ні­бы дэ­ман­стру­юць, што пра­грам­ная ды­рэк­цыя ра­тэр­дам­ска­га фо­ру­му — зу­сім не апан­та­ныя фе­мі­дэ­ямі фа­на­ты­кі, і па­чуц­цё доб­ра­га гу­ма­ру іх не па­кі­дае. А сам фі­льм мож­на лі­чыць гім­нам ві­ до­віш­чнас­ці і муж­чын­скай ха­рыз­мы ў кад­ры, якіх так не ха­па­ла пе­ра­важ­най бо­ль­шас­ці фес­ты­ва­ль­ ных на­ві­нак Ра­тэр­да­ма-2021. пі­яды-1964, рас­каз­вае да­ку­мен­та­ль­ная стуж­ка «Ве­дзь­мы Усхо­ду» фран­цу­за Жу­ль­ена Фа­ро. Фі­льм скан­цэн­тра­ва­ны ва­кол гру­па­во­га і інды­ ві­ду­аль­ных парт­рэ­таў жан­чын, якія, дзя­ку­ючы спар­тыў­ным по­спе­хам, ад­кры­лі но­вую ста­рон­ ку тра­ды­цый­на­га ды стро­га рэ­гла­мен­та­ва­на­га гра­мад­ства. Яшчэ ад­ным ула­да­ль­ні­кам спе­цы­яль­на­га пры­зу жу­ры фес­ты­ва­лю, падзя­ліў­шы яго з «I Comete — A Corsican Summer» Па­ска­ля Та­нья­ці, ста­ла кар­ ці­на «У по­шу­ках Ве­не­ры» рэ­жы­сёр­кі з Ко­са­ва Но­ры­кі Се­фа. Ве­не­рай клі­чуць га­лоў­ную ге­ра­іню, пят­нац­ца­ці­га­до­вую дзяў­чын­ку, якая жы­ве з сям’ёй у па­тры­ярха­ль­най пра­він­цыі з су­во­ры­мі но­ра­ва­мі і сум­ны­мі пер­спек­ты­ва­мі. Рэ­аліс­тыч­ ная, з доб­ра па­бу­да­ва­най дра­ма­тур­гі­яй дра­ма Но­ры­кі Се­фа па­каз­вае не то­ль­кі кра­на­ль­ную гіс­то­рыю пер­ша­га ка­хан­ня, але і ве­ль­мі та­ле­ на­ві­та, уся­го ў не­ка­ль­кіх штры­хах дэ­ман­струе ня­хіт­рае існа­ван­не і по­быт на фо­не пры­род­ най пры­га­жос­ці ад­на­го з ку­точ­каў Па­ўднё­вай Еўро­пы. У сва­ім ад­чу­ва­ль­ным, тон­кім мас­тац­кім дэ­бю­це Но­ры­ка Се­фа з вя­лі­кай ува­гай да дэ­та­ ляў ад­люс­троў­вае, як су­час­ная дзяў­чы­на рас­це ў тра­ды­цый­ным, стро­га іе­рар­хіч­ным ася­род­дзі. Ха­рак­тэр­ны саў­ндтрэк і тон­кая апе­ра­тар­ская пра­ца да­да­юць да­ку­мен­та­ль­нае ад­чу­ван­не гэ­тай інтым­най гіс­то­рыі ста­лен­ня.

Ча­ла­ве­ч ыя гіс­то­рыі

П

а­каз­ва­юць у Ра­тэр­да­ме і стужкі з пра­грам фес­ты­ва­ляў кла­са «А». Яшчэ адзін рас­ійскі фільм — «Да­ра­гія та­ва­ры­шы» Андрэя Кан­ ча­лоў­ска­га, ула­да­ль­нік ад­на­го з пры­зоў ня­даў­ ня­га кі­на­фэс­ту ў Ве­не­цыі і сё­лет­ні на­мі­нант ад Рас­іі на прэ­мію Аме­ры­кан­скай кі­на­ака­дэ­міі. Гэ­тая кар­ці­на ўжо бы­ла ў бе­ла­рус­кім кі­нап­ра­ка­це, яна па­пу­ляр­ная ў інтэр­нэ­це, што не дзіў­на — з улі­кам бя­гу­чых падзей у на­шых кра­інах. Сю­жэт фі­ль­ма Андрэя Кан­ча­лоў­ска­га раз­гор­тва­ецца ва­кол падзей з рас­стрэ­лам за­бас­тоў­кі ра­бо­чых у На­ва­чар­кас­ку ў 1962 го­дзе. Кар­ці­на Ясмі­лы Жба­ніч «Quo vadis, Aida?» па­каз­ вае іншую тра­ге­дыю на­вей­шых ча­соў — раз­ню ў бас­ній­скай Срэб­рэ­ні­цы ў 1995-м. Сю­жэт фі­ль­ма Ясмі­лы Жба­ніч па­бу­да­ва­ны ва­кол пры­ват­най гіс­то­рыі — пе­ра­клад­чы­цы га­лан­дскіх вай­скоў­ цаў, якая не здо­ле­ла аб­ара­ніць пад­час ма­са­вых за­бой­стваў свай­го му­жа і двух сы­ноў. «Quo vadis, Aida?» так­са­ма спа­бор­ні­чае за «Оскар» у гэ­тым го­дзе. І, як і фі­льм Кан­ча­лоў­ска­га, сціс­кае сэр­ца доб­ра па­бу­да­ва­най і, на жаль, цал­кам рэ­аліс­ тыч­най гіс­то­ры­яй, акту­аль­насць якой зу­сім не змен­шы­ла­ся за чвэрць ста­год­дзя, а, на­адва­рот, вы­гля­дае за­над­та вос­тра ў тры­вож­ным 2021 го­дзе. люты, 2021

48

I n D es i g n

Аван­гард і спро­ба ад­стой­ваць свае аб­ме­жа­ван­ні Ці вар­та раз­гля­даць бе­ла­рус­кі аван­гард у кан­тэк­сце поль­ска­га і ўкра­інска­га? Ала Пі­га­льс­кая

П

ра на­шу кра­іну час­та ка­жуць як пра ру­беж па­між За­ха­дам і Усхо­дам, і для гэ­та­га ёсць ня­ма­ла пад­стаў, у пры­ват­нас­ці та­му, што ме­на­ві­та тут пра­хо­дзіць мя­жа арэ­ала вы­ка­рыс­ тан­ня ла­ці­ні­цы і кі­ры­лі­цы. Люд­віг Віт­ген­штэйн пі­саў, што «межы ма­ёй мо­вы азна­ча­юць межы май­го све­ту», та­му, ня­гле­дзя­чы на па­меж­ны стан, пе­ра­важ­нае вы­ка­рыс­тан­не кі­ры­лі­цы за­дае за­ўваж­ны ўхіл у асэн­са­ван­ні фе­но­ме­наў ку­ль­ту­ ры, мас­тац­тва і ды­зай­ну Бе­ла­ру­сі. Інер­цыя са­вец­кай моў­най па­лі­ты­кі, якая за­клю­ ча­ла­ся ў га­ма­ге­ні­за­цыі (ру­сі­фі­ка­цыі) му­ль­ты­ ку­ль­тур­на­га і шмат­моў­на­га лан­дшаф­ту кра­іны, да гэ­та­га ча­су пра­яўля­ецца ў пе­ра­ка­нан­ні, што агу­ль­ная мо­ва мо­жа быць пад­мур­кам для су­пра­цоў­ніц­тва, а роз­ныя мо­вы пры­ўно­сяць раз­лад. Гэ­тая пры­мха не па­цвяр­джа­ецца, ка­лі мы па­гля­дзім на гіс­то­рыю трох дзяр­жаў, мо­вы якіх на­ле­жа­лі да роз­ных моў­ных груп, — Эсто­ніі, Лат­віі і Літ­вы. Роз­ныя і не­па­доб­ныя мо­вы не пе­ ра­шка­джа­юць плён­на­му су­пра­цоў­ніц­тву, моў­ныя ад­роз­нен­ні з лёг­кас­цю кам­пен­су­юцца агу­ль­ны­ мі каш­тоў­нас­ця­мі: па­ва­гай да чу­жой куль­ту­ ры, мо­вы, пры­трым­лі­ван­нем ба­за­вых пра­воў

«Мастацтва» № 2 (455)

ча­ла­ве­ка. Усё гэ­та ства­рае прад­уктыў­ную гле­бу для ка­му­ні­ка­цыі і су­пра­цоў­ ніц­тва. Не­па­ва­га да ча­ла­ ве­ка, яго ку­ль­ту­ры і мо­вы, грэ­ба­ван­не яго­ны­мі ба­за­ вы­мі пра­ва­мі — усё гэ­та за­ста­ло­ся нам у спад­чы­ну ад са­вец­кай ку­ль­ту­ры і ства­рае не­абме­­жа­ва­ныя маг­чы­мас­ці для кан­флік­ таў і са­ма­іза­ля­цыі. Пры­на­леж­насць да кі­ры­ ліч­на­га арэ­ала і вы­ка­рыс­ тан­не рус­кай мо­вы ства­ ра­юць пе­рад­умо­вы для вы­ву­чэн­ня бе­ла­рус­ка­га ды­зай­ну і мас­тац­тва то­ль­кі ў ад­ным кан­тэк­сце, па­вод­ле пры­нцы­пу моў­нае агу­ль­нас­ці, але пры гэ­тым упус­ка­юцца іншыя кан­тэк­сты. Сфар­ма­ ваў­ся на­ра­тыў, які за­ма­цоў­вае ка­ла­ні­яль­ныя ста­сун­кі па­між ку­ль­ту­рай мет­ра­по­ліі і ка­ло­ніі. Вы­ні­кам аказ­ва­ецца тэ­ма­ты­за­цыя бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва і ды­зай­ну ў тэр­мі­нах са­ма­быт­нас­ці і

спе­цы­фіч­нас­ці, што за­ўсё­ды мяр­куе ад­сыл­ку да не­йкай «на­рма­ль­най» ку­ль­ту­ры, у ад­но­сі­нах да якой гэ­тая са­ма­быт­насць пра­яўля­ецца. Тым не менш фо­нам актыў­на­га раз­віц­ця ма­ дэр­ніс­цка­га мас­тац­тва ста­лі пра­цэ­сы фар­ма­ ван­ня на­цы­яна­ль­ных дзяр­жаў, хоць ма­дэр­нізм і аван­гард па­зі­цы­яна­ва­лі ся­бе як уні­вер­са­ль­нае мас­тац­тва, су­пра­ць­пас­таў­ле­нае на­цы­яна­ль­ным / ла­ка­ль­ным тра­ды­цы­ям у эстэ­ты­цы. Але ка­лі мы па­ра­ўна­ем тво­ры мас­та­коў ад­на­го па­ка­лен­ня, якія рэ­алі­зоў­ва­лі­ся пра­фе­сій­на ва Укра­іне, Поль­ шчы і Бе­ла­ру­сі, то ўба­чым, на­ко­ль­кі ма­дэр­нізм і аван­гард арга­ніч­на ўбу­да­ва­лі­ся ў на­цы­яна­ль­ныя пра­цэ­сы. Пер­шая тра­ці­на ХХ ста­год­дзя ў лі­та­ра­ ту­ры ста­ла пе­ры­ядам ка­ды­фі­ка­цыі на­цы­яна­ль­ ных моў і фар­ма­ван­ня на­цы­яна­ль­ных лі­та­ра­тур, так бы­ло ў Бе­ла­ру­сі, Укра­іне і іншых су­сед­ніх кра­інах. Па­сля ды­на­міч­на­га раз­віц­ця пры­клад­ ных мас­тац­тваў у ду­ху ар ну­во з да­мі­нан­тай ла­ка­ль­ных дэ­ка­ра­тыў­ных ма­ты­ваў, ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы ў аван­гар­дным клю­чы кан­стру­ява­лі но­вую мо­ву ві­зу­аль­най ка­му­ні­ка­цыі, за­сна­ва­ную на ўні­вер­са­ль­ных ка­тэ­го­ры­ях і ге­амет­рыч­най эстэ­ты­цы. Ад­маў­лен­не ла­ка­ль­ных тра­ды­цый, па­вод­ле трап­най за­ўва­гі Ба­ры­са Грой­са, ме­ла ха­рак­тар сцвяр­джэн­ня (пры су­пра­ць­пас­таў­лен­ ні сцвяр­джа­ецца тое, да ча­го ажыц­цяў­ля­ецца су­пра­ць­пас­таў­лен­не, інакш яно тра­ціць сэнс), бо ра­ды­ка­лізм аб­страк­тна­га мас­тац­тва не­зра­зу­ме­ лы без асэнсавання пры­нцы­паў фі­гу­ра­тыў­на­га і дэ­ка­ра­тыў­на­га мас­тац­тва. Ад­мо­ва ад ла­ка­ль­ ных ма­ты­ваў у ві­зу­аль­ных мас­тац­твах у той жа сту­пе­ні сцвяр­джа­ла іх ва ўні­вер­са­ль­ных фор­мах. Па­ра­дак­­саль­­ ным до­ка­зам гэ­та­му слу­жыць і сін­хра­ні­за­ цыя дру­гой хва­лі інта­ рэ­су да аван­гар­днай эстэ­ты­кі ў пе­ры­яд ад­на­ўлен­ня на­цы­ яна­ль­ных дзяр­жаў у 1990-я. У лі­та­ра­ту­ры на­ цы­яна­ль­ныя мо­вы ўма­цоў­ва­лі аўта­но­мію на­цы­яна­ль­ных школ, не па­кі­да­ючы ў ба­ку ма­дэр­ніс­цкую рам­ку, та­му бе­ла­рус­кая, поль­ская і ўкра­інская лі­та­ра­ту­ры 1920-х па­ зі­цы­яну­юцца як аўта­ ном­ныя фе­но­ме­ны, а не як са­ма­быт­ныя пра­явы да­мі­ну­ючай ку­ль­ту­ры мет­ра­по­ліі. У ві­зу­ аль­ным ма­дэр­ніс­цкім мас­тац­тве, маг­чы­ма, з-за ўні­вер­са­ль­нас­ці аб­страк­тнай / ге­амет­рыч­най мо­вы, пра пад­обны пад­ыход у вы­ву­чэн­ні і тэ­ма­ ты­за­цыі за­ста­ецца то­ль­кі ма­рыць, хоць пад­стаў для іх аўта­ном­на­га вы­ву­чэн­ня да­стат­ко­ва. Так пле­яда мас­та­коў-сяб­роў гру­пы УНО­ВІС, ура­

джэн­цаў га­ра­доў і ху­та­роў Бе­ла­ру­сі, атры­ма­ла знач­на менш да­след­чай ува­гі, чым цэн­тра­ль­ныя фі­гу­ры ру­ху. (На­прык­лад, ну­мар ча­со­пі­са «Мас­ тац­тва» 2/2020, пры­све­ча­ны УНО­ВІ­Су, так­са­ма акцэн­та­ваў ува­гу на цэн­тра­ль­ных фі­гу­рах рус­ка­ га аван­гар­да і яго­ных уні­вер­са­ліс­цкіх ка­тэ­го­ры­ ях, у той час як пы­тан­ні пра ўплы­вы поль­ска­га і ўкра­інска­га кан­тэк­стаў за­ста­лі­ся па-за кад­рам.) Дзей­насць РОС­Та ў роз­ных га­ра­дах і аван­гар­д­ ныя ты­па­граф­скія экс­пе­ры­мен­ты ў вы­да­вец­твах пад­аюц­ца спа­ра­дыч­ны­мі, ка­лі раз­гля­даць іх у ка­ла­ні­яль­най пер­спек­ты­ве. Але ка­лі мы па­ра­ў­ ноў­ва­ем з вы­да­вец­кі­мі пра­екта­мі ў Поль­шчы і Укра­іне, то яны па­ўста­юць да­во­лі за­ка­на­мер­ны­ мі для свай­го ча­су. Ты­па­граф­скія экс­пе­ры­мен­ты ў афар­млен­ні вок­ла­дак кніг і вёр­стцы кніж­на­га бло­ка Ба­ры­са

Мал­кі­на (Алек­сан­дро­віч А. Це­ні на Со­нцы, 1930), Ула­дзі­мі­ра Са­ка­ло­ва (Ку­зь­міч У. Кры­ль­лі аві­я­ сь­пі­ра­лі, 1932; Броў­ка П. По­эзія, 1932), Яфі­ма Та­ра­са (Ту­ран­коў А. Пе­сь­ні Бу­даў­ніц­тва. Шэсць ма­са­вых пе­сень з но­та­мі на два га­ла­сы. Бел­дзяр­ жвы­дав, 1931) і Ана­то­ля Ты­чы­ны (афар­млен­не кні­гі Арка­дзя Ку­ля­шо­ва «Па пе­сь­ню, па со­нца».

1932; Вок­лад­ка да ка­та­ ло­га «IV Усе­бе­ла­рус­кая мас­тац­кая вы­стаў­ка».

1931), вёр­стка ча­со­пі­саў «Тры­бу­на Мас­тац­тва» і «Ась­ве­та» ці­ка­выя як вы­ ка­рыс­тан­нем ты­раж­ных ты­па­граф­скіх тэх­на­ло­гій, так і сту­пен­ню кам­па­зі­ цый­най сва­бо­ды, з якой яны рас­па­ра­джа­юцца плос­кас­цю па­ла­сы і раз­ва­ро­ту. На жаль, ня­ма свед­чан­няў, ці ста­яла за гэ­ты­мі экс­пе­ры­мен­ та­мі не­йкая эстэ­тыч­ная пра­гра­ма, ад­нак тое, што афар­млен­не кніг шэ­ра­гам ды­зай­не­раў дэ­ман­струе цэ­лас­насць, улас­ці­вую твор­чым гру­ пам (ка­лі не ру­хам), — не выклікае сум­нен­няў. Вок­лад­кі і вёр­стка спа­лу­ ча­юць не то­ль­кі пра­фе­сі­яна­лізм і экс­пе­ры­мен­ та­тар­скі дух у ты­раж­най прад­укцыі, што то­ль­кі па­вы­шае іх каш­тоў­насць пе­рад ма­ля­ва­ны­мі і адзін­ка­вы­мі ра­бо­та­мі, але і кан­трас­ту­юць з на­ступ­ным пе­ры­ядам, ка­лі ўся акцы­дэн­цыя ма­ ля­ва­ла­ся ад ру­кі, каб імі­та­ваць на­бор­ны друк. Мас­та­кі імкну­лі­ся кам­па­зі­цый­на пе­рад­аць ды­на­ мі­ку і рух то­ль­кі пры да­па­мо­зе га­ры­зан­та­ль­на­га на­бо­ру, га­ры­зан­та­ль­най і вер­ты­каль­­най акцы­ дэн­цыі. Гэ­тыя пры­нцы­пы су­гуч­ныя ды­зай­ну поль­ скіх аван­гар­дных ча­со­пі­саў «Блок», «Praesens», «Унізм» і ўкра­інска­га ча­со­пі­са «Аван­гард». Ула­дзіс­лаў Стрэ­мін­скі сфар­му­ля­ваў пры­нцы­пы ўніз­му, якія ства­ра­лі асно­ву для экс­пе­ры­мен­ таў ты­па­граф­ска­га на­бо­ру Ме­чыс­ла­ва Шчу­кі і Тэ­рэ­сы Жар­но­вэр у ча­со­пі­се «Блок», Ген­ры­ка Ста­жэў­ска­га ў ча­со­пі­се «Praesens», Ка­зі­мі­ра Пад­са­лэц­ка­га — у ча­со­пі­се «Zwrotnica», Ген­ры­ка Бар­ле­ві — у афар­млен­ні вок­ла­дак на поль­скай мо­ве і ідыш. Афар­млен­не ча­со­пі­са «Аван­гард» Ва­сі­лём Ярмі­ла­вым так­са­ма су­гуч­нае тэн­дэн­цыі ты­па­граф­скіх экс­пе­ры­мен­таў, кам­па­зі­цый­най па­бу­до­ве па­ла­сы пры да­па­мо­зе аб­ме­жа­ва­ных ты­па­граф­скіх срод­каў. Аван­гар­дны пад­ыход у афар­млен­ні кніг і ча­ со­пі­саў быў пе­ры­ядам, ка­лі вок­лад­кі і кніж­ны блок раз­гля­да­лі­ся цэ­лас­на, як адзі­ны арга­нізм, та­му мас­та­кі рас­пра­цоў­ва­лі ў адзі­ным клю­чы ўсе струк­тур­ныя час­ткі кні­гі. На жаль, у са­вец­кім кні­ га­вы­дан­ні та­кі пад­ыход не знай­шоў пад­трым­кі. Вок­лад­ка, ілюс­тра­цыі і на­бор тэк­сту ста­лі рых­та­

вац­ца асоб­на, а ты­па­граф­ская акцы­дэн­цыя бы­ла за­ме­не­ная ма­ля­ва­ны­мі эле­мен­та­мі. Кні­гі і ча­со­пі­сы, афор­мле­ныя ў аван­гар­дыс­цкім клю­чы, па­каз­ва­юць, што кар­та ўплы­ваў су­пра­ цоў­ніц­тва і аб­ме­ну ідэ­ямі ў ві­зу­аль­ных мас­тац­ твах не аб­мя­жоў­ва­ецца гра­ні­ца­мі на­шай мо­вы (кі­ры­ліч­ным алфа­ві­там). Хут­чэй за ўсё, атры­маў­ шы дос­туп да архі­ваў і сва­бо­ду да­сле­да­ван­няў, мы змо­жам кар­таг­ра­фа­ ваць межы на­ша­га све­ту на асно­ве ві­зу­аль­най мо­вы, якой вы­каз­ва­лі­ ся мас­та­кі, у тым лі­ку і ў са­мыя тра­гіч­ныя пе­ры­ яды на­шай гіс­то­рыі.

1. Барыс Малкін. Вокладка кнігі А. Александровіча «Цені на Сонцы», 1930.

2. Яфім Тарас. Вокладка з кнігі А. Туранкова «Песьні Будаўніцтва. Шэсць масавых песень з нотамі на два галасы». Белдзяржвыдавецтва, 1931.

3. Анатоль Тычына. Афармленне кнігі Аркадзя Куляшова «Па песьню, па сонца». 1932.

4. Вокладка часопіса «Zwrotnica» № 7, 1926. Дызайн Казіміра Падсалэцкага.

5. Вокладка часопіса «Praesens». Дызайн Генрыка Стажэўскага.

6. Вокладка кнігі на ідыш у канструктывісцкім рэчышчы. Дызайнер не пазначаны.

7. Генрык Барлеві. Плакат на ідыш. Авангардная эстэтыка ў шматмоўным асяродку мяркуе адаптацыю стылю да іншай сістэмы пісьма. І ў беларускай, і ў польскай вокладках мы бачым даволі арганічны пераход з адной сістэмы пісьма ў іншую.

50

Рэ­ц эн­з ія

«Сцяпан — вялікі пан» Артура Вольскага, прэм’ера Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага тэатра юнага гледача, — інтэрпрэтацыя знакамітага казачнага сюжэта пра магічнага памочніка ў жывёльным абліччы і аднаўленне справядлівасці. Гэтым разам шаўцу Сцяпану бярэцца паслужыць Лісіца. Драматычных персанажаў пераймаюць лялькі і маскі, дзеянне то пераходзіць у тэатр ценяў, то перахопліваецца спеўнымі, танцавальнымі ды пластычнымі сцэнамі. Рэжысёр-пастаноўшчык відовічша для малодшых гледачоў — Уладзімір Савіцкі. «Сцяпан — вялікі пан». Сцэна са спектакля. Фота Ганны Шарко.

• У Мін­ску га­зе­ту « Ку­л ь­т у­ра » мож­на на­быць у на­ступ­ных пун­ктах: Кра­мы «Бел­друк»: падзем­ны пе­ра­ход ст.м. «Пят­роў­шчы­на»; падзем­ны пе­ра­ход ст.м. «Плош­ча Пе­ра­мо­гі»; пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 44; ву­лі­ца Ва­ла­дар­ска­га, 16. Кі­ёскі «Бел­друк»: ст.м. «Ня­мі­га»; ву­лі­ца Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча; пра­спект Пе­ра­мож­цаў, 5; ву­лі­ца Раб­ко­раў­ская, 17; пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 68В; ву­лі­ца Ла­бан­ка, 2.

• Каб на­быць ча­со­піс « Мас­тац­т ва », звяр­тай­це­ся, ка­лі лас­ка, у кні­гар­ні «Гло­ бус» і кра­мы «Бел­друк» на пра­спек­це Не­за­леж­нас­ці, 44, 74, 98, на пра­спек­це Пе­ра­мож­цаў, 5, на ву­лі­цы Кар­ла Мар­кса, 38, на ву­лі­цы Сур­га­на­ва, 17, у падзем­ ным пе­ра­хо­дзе на плош­чы Пе­ра­мо­гі і мет­ро «Пят­роў­шчы­на». issn 0208-2551

падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці. «Мастацтва» № 2 (455)