MASTACTVA Magazine 3/2021

3 /2021

Сакавік

• Галасы андэграўнду: пасля біт-фэсту • Калі мастак у «Памежным стане» • У тэатр па вершы

16+

Выстава «Зваротная інфармацыя. Форма. Аб’ект. Прастора» Аляксандра Малея працуе ў Нацыянальным цэнтры сучасных мастацтваў. Галоўная інспірацыя майстра — «Чорны квадрат» Казіміра Малевіча. Малей стварае жывапісныя творы ў прасторы кубаквадрата, у якім станковы жывапіс становіцца аб’ектам. Мэта аўтара пры гэтым — даць гледачу магчымасць фізічна адчуць прысутнасць нематэрыяльнага свету. Аляксандр Малей. Чырвонае і белае. Фанера, алей, анкеры.

2018.

­ ­

­

­

і­ е.

­

­ я­

.­

­ я­

е­

­

.

3

Зм ест

мастацтва № 3 (456) Сакавік 2021

Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Слоў­нік 2 • Словы сакавіка Гутаркі з куратарамі 4 • Ганна Самарская АНТАНІНА СЦЕБУР: «КРЫТЫКАВАЦЬ, ЗАЗЯМЛЯЦЬ — ТАКСАМА ПРАЦА КУРАТАРА» Агляды, рэцэнзіі 10• Ганна Серабро ПУЛ ЛЕПШЫХ Прэмія «ПРАФОТА» 14 • Любоў Гаўрылюк ПЕРАЎТВАРЫЦЬ У КОЛЕР «Памежны стан» Кацярыны Сумаравай у Палацы мастацтва 16 • Міхась Цыбульскі «ТУТ МОЙ ДОМ» «Надпіс на адвароце» Алега Прусава ў Нацыянальным мастацкім музеі

4

Ку­ль­тур­ны пласт 30 • Віктар Сямашка БЕЛАРУСКІ АНДЭГРАЎНД 1960—1970-х Частка ІV Пасля біт-фэсту Ха­рэ­агра­фія Тэма 34 • Святлана Гуткоўская ЮРЫЙ ПІСКУН. РУХ У ЧАТЫРОХ КІРУНКАХ Тэ­атр рэ­цэн­зія 38 • Настасся Панкратава ПРАЗ ЦЕРНІ З ЗОРКАМІ «Баладына» ў аматарскім тэатры БДУ «На балконе»

14

38

26 Ку­ль­тур­ны пласт 20 • Валянціна Вайцэхоўская МІХАСЬ ФІЛІПОВІЧ. ЛЁС МАСТАКА Му­зы­ка Агляд 22 • Надзея Бунцэвіч ХТО ПАЗНАЧАНЫ Ў «ЦІТРАХ»? Канцэрты памяці Алены Цагалка ў Беларускай дзяржаўнай філармоніі У грымёрцы 26 • Вольга Савіцкая «МАРТА, УСМІХАЙСЯ ЗАЎСЁДЫ!» Спявачка Марта Данусевіч © «Мас­тац­тва», 2021.

Тэма 40 • Кацярына Яроміна, Дар’я Смірнова, Жана Лашкевіч ВЫКЛІК ПАЭТЫЧНАГА ТЭКСТУ «Сустрэчы з класікамі і сучаснікамі» ў ТЮГу Служ­бо­вы ўва­ход 43 • Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва Кі­но Агляд 44 • Антон Сідарэнка У КІНО ЖАНОЧЫ ТВАР Алфавіт беларускага кінафемінізму In Design 48 • Ала Пі­га­льс­кая ЧАМУ «ЛІТАРЫ РАЗМАЎЛЯЮЦЬ З НАМІ, ПЕРШ ЧЫМ МЫ ПАЧНЁМ ІХ ЧЫТАЦЬ», АЛЬБО ЯК ЗВЯЗАНЫЯ ВІЗУАЛЬНАЯ ПІСЬМЕННАСЦЬ І ІДЭНТЫЧНАСЦЬ

1

За­сна­ва­ль­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­д а­вец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва» Дырэктарка Ірына Аляксееўна Слабодзіч Першая намесніца дырэктаркі Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын­ская, Жа­на Лаш­ке­віч, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­нец, вёр­стка: акса­на кар­та­шо­ва. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 15.03.2021. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 477. Заказ 0431. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

The first spring issue of Mastactva in March 2021 greets its readers with the VISUAL ARTS section. It opens with the Glossary rubric, which comprises all the words from the art sphere topical in this month (March Words, p. 2).

Talks with Curators this month are introduced by Hanna Samarskaya, who presents a profound interview with Antanina Stsiebur (Antanina Stsiebur: to Criticize and Bring Down to Earth is Also a Curator’s Work, p. 4). Reviews and Critiques in March are the following: Hanna Sierabro describes the Proftota Award (Pool of the Best, p. 10), Liubow Gawryliuk discusses Katsiaryna Sumarava’s exhibition “The Intermediate State” at the Palace of Arts (To Turn into Colour, p. 14), and Mikhas Tsybulski talks about Aleg Prusaw’s exposition “Inscription on the Flyleaf” at the National Art Museum (Here Is My Home, p. 16). The last publication in the section is a substantial Cultural Layer: Valiantsina Vaitsekhowskaya introduces our outstanding artists to all those yearning for knowledge of art — this time, the art and changeable life of Mikhas Filipovich (Mikhas Filipovich. The Artist’s Destiny, p. 20).

The MUSIC section in March begins with Nadzieya Buntsevich’s Review: the music critic attended the project in memory of Alena Tsygalka “While the Credits Are Not Yet Rolling” at the Belarusian State Philharmonic and comes up with its account (Who Is Mentioned in the Credits?, 22). Volha Savitskaya visited the Dressing-room of the singer Marta Danusievich (Be Always Smiling, Marta!, p. 26). The Cultural Layer continues the saga of the alternative music of the Belarusian SSR from Viktar Siamashka (The Belarusian Underground of the 1960—1970s. Part IV. After the Beat Festival, p. 30).

The Theme of the CHOREOGRAPHY section — folk costumes including — or primarily — those for performance — is revealed in Sviatlana Gutkowskaya’s talk with Yury Piskun (Yury Piskun. Movement in Four Directions, p. 34).

The THEATRE section, as usual, contains noteworthy materials. The Reviews and Critiques in the world of theatre art in the ungenerous and unpredictable March—2021 include the following: Nastassia Pankratava (Balladyna at the BSU amateur theatre “On the Balcony”, p. 38), Zhana Lashkievich, Katsiaryna Yaromina, Darya Smirnova (the Poetical Week at the Young People’s Theatre, p. 40). At the end of the set, traditionally, we take a glimpse at Melpomene’s realm Through the Service Entrance (Viergunow’s Theatre Anecdotes, p. 43).

In the CINEMA section, Anton Sidarenka offers a Review — the ABC of Belarusian film feminism (The Cinema Has a Woman’s Face, p. 44).

The concluding IN DESIGN rubric is about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus. In March, Ala Pigalskaya puts a question: “Why do ‘letters talk to us before we start reading them’ or How are visual characters and identity connected?” (p. 48). На першай старонцы вокладкі: Наталля Залозная. З кубкам. Акрыл. 2020. сакавік, 2021

2

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Слоў­н і к

Сло­вы са­ка­ві­ка Лю­боў Гаў­ры­люк

Ка­ле­га

Іван Пят­ро­віч. З се­рыі «Над­лом». Бром-с­рэб­ная фа­таг­ра­фія.

1989.

Па­йшоў з жыц­ця Іван Ста­ніс­ла­ва­віч Пят­ро­віч. Па­йшоў на­пры­кан­цы го­да, не гуч­на, з-за ко­ві­ду без тра­ды­цый­на­га раз­ві­тан­ня з ка­ле­га­мі па пра­фе­ сіі, ама­та­ра­мі фа­таг­ра­фіі па жыц­ці. У дзень на­ра­джэн­ня спа­да­ра Іва­на, 28 сту­дзе­ня, у фо­та­клу­бе «Мінск» саб­ра­лі­ся яго сяб­ры, не­шмат­лі­кія, але ўсё ж прад­стаў­ні­кі су­по­ль­нас­ці. Бо­льш за ўсё гэ­та бы­ло пад­обна да жэс­ту падзя­кі за га­ды агу­ль­на­га за­хап­лен­ня, за ра­дасць твор­чым по­спе­хам. Іван Пят­ро­віч за­ўсё­ды быў уцяг­ну­ты ў фа­таг­ра­фіч­нае жыц­цё Бе­ла­ру­сі. Раз­умеў, як яно раз­ві­ва­ецца, як за­трым­лі­ва­ецца праз пра­бле­мы. У яго быў дар сіс­тэм­на­га мыс­лен­ня, умен­не струк­ту­ра­ваць пра­цэ­сы вы­лу­ча­ла яго ад мно­гіх ка­лег. Ён ве­даў фа­тог­ра­фаў усіх жан­раў, кі­рун­каў і па­ка­лен­няў. Удзе­ль­ні­чаў у вы­ста­вах у га­ле­рэ­ях «Nova», «Свет фо­та», «Кніж­ная ша­фа» ды іншых, у пра­цы Са­юза фа­тог­ра­фаў ва ўсіх яго рэ­дак­цы­ях. Да­дай­це да гэ­та­га між­на­род­ныя кан­так­ты, ад са­вец­кіх да по­стса­вец­кіх. Плюс актыў­ ная пра­ца з но­вым та­ды інстру­мен­там — інтэр­нэт-пля­цоў­ка­мі. Ма­быць, апош­няе па сту­пе­ні яго ўцяг­ну­ тас­ці маг­ло кан­ку­ра­ваць з фа­таг­ра­фіч­ным ру­хам. Як фа­тог­раф Пят­ро­віч па­кі­нуў тры скон­ча­ныя се­рыі: «Чыр­во­ныя ідуць» (1972—1991, 2004), «Гу­ль­ні ко­ ле­ру мі­ну­лай вай­ны» (1990), «Над­лом» (1989—1990). Спа­дар Іван пад­ара­ваў «Над­лом» у архіў фо­та­ клу­ба «Мінск», дзе ары­гі­на­ль­ныя бром-срэб­ныя ад­біт­кі бы­лі і вы­стаў­ле­ны з сум­най на­го­ды. Для мно­гіх з нас се­рыя ста­ла дзіў­най па воб­ра­зе фа­таг­ра­фіч­на­га мыс­лен­ня, па су­час­ным сты­лі. Фо­та­здым­кі Іва­ на Пят­ро­ві­ча ўвай­шлі ў ле­ген­дар­ны аль­бом «Photo Manifesto. Contemporary photography in the USSR» (1990). У адзін­ка­вых ма­тэ­ры­ялах, якія прэ­тэн­ду­юць на гіс­та­рыч­ны дыс­курс, Іван адзна­ча­ны бо­льш чым сціп­ ла: удзе­ль­нік аб’яднан­ня «Пра­він­цыя» (1987 — ся­рэ­дзі­на 1990-х), слу­хач сту­дыі Ва­ле­рыя Лаб­ко, член Са­ве­та і вы­ка­наў­чы ды­рэк­тар Са­юза фа­тог­ра­фаў. Яго руп­лі­васць і ўпар­тасць да­зва­ля­лі браць на ся­бе звы­чай­на за­трат­ныя для твор­чых лю­дзей аб­авяз­кі: на­пі­сан­не ста­ту­таў і па­ла­жэн­няў шмат­лі­кіх та­ды па­ чы­нан­няў, зно­сі­ны з Мін­ку­ль­там, з ад­мі­ніс­тра­та­ра­мі ўсіх ран­гаў, усё тое, што за­вец­ца аргпы­тан­ня­мі. Ка­лі не­ка­ль­кі га­доў за­пар наш вя­до­мы фа­тог­раф Мі­ха­іл Га­рус вы­да­ваў ка­лен­да­ры, па­пя­рэд­не пра­во­дзя­чы кон­курс ся­род арт-фа­тог­ра­фаў і за­кан­чва­ючы цыкл на­ва­год­няй вы­ста­вай і івэн­там, Іван Пят­ро­віч пі­саў фун­да­мен­та­ль­ны тэкст — ад­ука­цый­ны, які да­ваў пра­ектнае аб­грун­та­ван­не вы­дан­ню звы­чай­на­га ка­лен­ да­ра. З гіс­то­ры­яй пы­тан­ня і пры­кла­да­мі, ад Бел­шы­ны да Pirelli. У ма­ім аса­біс­тым архі­ве ёсць арты­кул 2007 го­да — «Кар­па­ра­тыў­ны ка­лян­дар і фа­таг­ра­фія»: 9 ста­ро­нак А4 фар­ма­ту, 10 раз­дзе­лаў, 17 час­так. Буй­ныя падзеі з удзе­лам БГА «Фо­та­мас­тац­тва» не маг­лі аб­ысці­ся без ад­мі­ніс­тра­цый­ных здо­ль­нас­цей Іва­на, але іх твор­чы змест хва­ля­ваў яго не менш. Ча­ты­рох­дзён­ныя «Фо­та­фо­ру­мы» (2007—2009), Ды­ зайн-бір­жа, Ды­зайн-фар­мат, Fotobank.by, кон­курс ліч­ба­вай фа­таг­ра­фіі «Photo Digital Drive» (2005— 2007) бы­лі маш­таб­ны­мі падзе­ямі, у якія ён інвес­та­ваў свае ве­ды і час, са­мы каш­тоў­ны рэ­сурс. У по­лі яго ўва­гі бы­лі і біз­нэс-ася­род­дзе, і пра­ва­выя пы­тан­ні, на­прык­лад аб­аро­на аўтар­скіх пра­воў фа­тог­ра­фа Іга­ра Пе­ша­хо­на­ва ў су­дзе (2007). Гэ­та быў прэ­цэ­дэнт. Апош­нім яго тва­рэн­нем (2013) быў ад­ука­цый­ны цэнтр «Інсты­тут фа­таг­ра­фіі», пра­ект, да яко­га Іван пры­йшоў па­сля доў­гіх дыс­ку­сій пра фа­таг­ра­фіч­нае мас­тац­тва, май­стэр­ства і ра­мяс­тво. Па­сля пра­цяг­лых спрэ­ чак аб ня­здзей­сне­най га­ле­рэі «Фо­та­мас­тац­тва», аб вы­да­вец­кіх надзе­ях, што не ад­бы­лі­ся, аб што­га­до­ вых вы­ста­вах. Скла­да­на ска­заць, ці раз­ві­ваў бы ён сваю твор­часць або ад­быў­ся б як пі­сь­мен­ны, дзей­ны чы­ноў­нік, якіх так не ха­пае ку­ль­ту­ры... Але та­ва­ры­шам, су­раз­моў­цам і су­пра­цоў­ні­кам у фа­таг­ра­фіч­ных іні­цы­яты­вах Бе­ла­ру­сі ён сап­раў­ды быў.

Кло­пат Сус­вет­ная му­зей­ная су­по­ль­насць пра­цяг­вае аб­мяр­коў­ваць но­выя кан­цэп­ты ча­соў пан­дэ­міч­най эпа­пеі. Іх ці­ка­ва ад­соч­ваць, і з удзяч­нас­цю ўспры­ма­еш на пра­фе­сій­ным по­лі, зда­ва­ла­ся б, на­ту­ра­ль­ныя рэ­чы: кло­ пат, да­вер. На­ту­ра­ль­ныя яны та­му, што ла­гіч­ныя: у ка­ран­цін­ны час му­зей за­пра­шае тры­вож­ных нас усіх у бяс­печ­нае мес­ца, да сяб­роў­скіх раз­моў. Яшчэ зу­сім ня­даў­на мы га­ва­ры­лі пра са­цы­яль­ную па­вес­тку, пра кры­зі­сы і ўраз­лі­васць, якія, як ніх­то, вос­тра ад­чу­ва­юць мас­та­кі. А вось жа пры­йшла іншая хва­ля: зра­біць му­зей мес­цам да­ве­ру да лю­дзей, мес­цам уз­ае­ма­ра­зу­мен­ня ва ўмо­вах ня­выз­на­ча­нас­ці. «Мастацтва» № 3 (456)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Сл оў н­ ік Па­куль анлайн-пры­сут­насць за­ста­ецца са­май устой­лі­вай, му­зеі пад­клю­ча­ юць да но­вых фар­ма­таў усю маг­чы­мую інфрас­трук­ту­ру з па­ста­янным вы­ клі­кам да са­міх ся­бе: як пад­аць ма­тэ­ры­ял мі­ну­ла­га і су­час­на­га ў рам­ках гу­ма­ні­тар­ных каш­тоў­нас­цей? Ня­мец­кія му­зеі ро­бяць акцэнт на пы­тан­нях эты­кі, ве­ль­мі ўваж­лі­выя да лю­дзей з міг­ра­цый­ным дос­ве­дам, з ген­дар­ны­мі і мен­та­ль­ны­мі траў­ма­мі. Ідэя ў тым, каб па за­кан­чэн­ні ка­ран­ці­ну гля­дач аб­авяз­ко­ва вяр­нуў­ся ў му­зей або ад­крыў яго для ся­бе як бяс­печ­нае мес­ца, дзе яму ве­раць. Для еўра­пей­цаў «Ле­ген­ды му­зея», мяр­кую, цал­кам прад­ка­за­ль­ная тэ­ма лек­цый. Адзін з па­спя­хо­вых кей­саў — «Рэ­стаў­ра­цыя ў пра­мым эфі­ры». Са спе­цы­яліс­та­мі, ма­тэ­ры­яла­мі і інстру­мен­та­мі, інфар­ма­цый­ны­мі тэх­на­ло­гі­ямі. Адзна­чым, што па вод­гу­ках са­ма мас­тац­кая спад­чы­на не за­ўсё­ды бы­ла ці­ ка­вая гле­да­чу. А вось руч­ныя пра­цэ­сы, на­адва­рот, пры­цяг­ва­лі ўва­гу. Бліз­кія па тэ­ма­ты­цы ві­дэа з кан­су­ль­та­цы­ямі і па­ра­да­мі. Тут аўды­то­рыя бы­вае знач­ на бо­ль­шай, ка­лі му­зей­шчы­кі мо­гуць га­ва­рыць на шы­ро­кія тэ­мы: за­ха­ва­насць тво­раў, ко­ле­раў, ды­зайн і на­ват мо­да. Асоб­ная тэ­ма — прад­ме­ты прэ­мі­ум-кла­са, спро­бы су­пра­цоў­ніц­тва з брэн­да­мі. Доб­рыя вод­гу­кі атры­ма­лі дзён­ні­ка­выя за­пі­сы — як жы­ве му­зей кож­ны дзень, як пра­цуе без на­вед­ні­каў. Ві­дэ­а­ хро­ні­ка зды­ма­ла­ся як пра­мая да­ку­мен­та­цыя, не­фі­льт­ра­ва­ны пра­цэс, але ён ве­ль­мі на­тхняе! Экс­кур­са­ во­ды дзе­ляц­ца са слу­ха­ча­мі пла­на­мі на экс­кур­сіі, аб­мяр­коў­ва­юць бу­ду­чыя экс­па­зі­цыі — на­ко­ль­кі я ма­гу лі­чыць, зу­сім но­вы пад­ыход. Яшчэ адзін пры­клад — фі­ль­мы пра му­зей­ныя ка­лек­цыі, але іх трэ­ба ўмець ра­біць і па­спець зняць з пры­чы­ны ка­ран­цін­ных аб­ме­жа­ван­няў. У Трац­ця­коў­скай га­ле­рэі ві­дэ­ама­тэ­ры­ял зды­ма­лі па 24 га­дзі­ны ў сут­кі, ка­лі яшчэ мож­на бы­ло ха­дзіць на пра­цу, а ман­та­ваць па­ча­лі ўжо ў ад­да­ле­ным дос­ту­пе. За­тое ка­лі атрым­лі­ва­ецца, гэ­ты фар­мат мож­на ма­не­ты­за­ваць, — та­кі дос­вед так­са­ма ёсць. Пра­цяг­ва­юць пра­цу інтэр­нэт-кра­мы. Яшчэ з воб­лас­ці ма­не­ты­за­цыі: па­ра­ле­ль­на ідуць два пра­цэ­сы — ад­ны му­зеі пры­трым­лі­ ва­юцца бяс­плат­на­га дос­ту­пу да свай­го кан­тэн­ту, іншыя пра­па­ну­юць усё бо­льш плат­ных лек­цый і экс­кур­ сій. Гля­дач по­стса­вец­кай пра­сто­ры да іх па­куль не пры­вык, але за­пыт ёсць з-за мя­жы. Мо­жа быць, не з гуч­най амбі­цы­яй на «фі­льм», але з ла­ка­ль­ным на­чным кві­рам му­зей­шчы­кі так­са­ма пра­ цу­юць. За­хап­ля­ецца жан­рам ма­ла­дая аўды­то­рыя. Ад­кры­тыя ноч­чу экс­па­зі­цыі, за­пас­ні­кі, архі­вы — усё гэ­та ве­ль­мі інтры­гуе. За­дзей­ні­ча­ны, вя­до­ма, усе сац­сет­кі, плат­фор­мы і ка­на­лы — гэ­ты этап ўжо за­сво­ены пра­ктыч­на па­ўсюль. І яшчэ му­зеі пры­муд­ра­юцца да­па­ма­гаць сва­ім бы­лым і ця­пе­раш­нім су­пра­цоў­ні­кам, якія тра­пі­лі ў га­рот­ нае ста­но­віш­ча. На­прык­лад, ка­сі­рам, прад­аўцам, на­гляд­чы­кам, што не вы­хо­дзяць на пра­цу. Да­рэ­чы, усе му­зеі, якія ў роз­ных кра­інах за­чы­ня­лі­ся афі­цый­на, адзна­ча­юць рост на­вед­ван­няў пе­рад за­ крыц­цём, як быц­цам гле­да­чы, ад­клаў­шы ўсе спра­вы, вы­ра­шы­лі па­гля­дзець тое, што лю­бяць, і раз­ві­тац­ца. А на­пя­рэ­дад­ні се­зо­на экс­пер­ты за­не­па­ко­еныя: вось-вось ма­са­вы гля­дач змо­жа пра­йсці ў му­зей у яго фі­зіч­най пра­сто­ры, і як ства­рыць для яго ад­чу­ван­не бяс­печ­на­га цёп­ла­га до­ма? Як уз­ае­ма­дзей­ні­чаць з гас­ця­мі так, каб вяр­нуць му­зеі ў аб­авяз­ко­выя ту­рыс­тыч­ныя мар­шру­ты?

3

Анлайн-лекцыя Монікі Мураўскай на выставе ў галерэі Zachęta (Польшча).

Пры­ха­ма­ць Ры­бы га­во­раць... Да якіх яшчэ цу­даў ад­сы­лае нас Але­на Ка­тоў­ская? Ка­зач­ных, змроч­ных, па­за­люс­тэр­ка­ вых — та­кі ўжо алга­рытм для прац 2020 і 2021 га­доў аб­ра­ла ма­ла­дая мас­тач­ка. Хі­ме­ры, фу­рыі, па­чва­ ры — ад­куль гэ­та ўсё, як ад­крыць гэ­тыя за­гад­кі? Ёсць для па­чат­ку не­шта пра­сцей, на­прык­лад цу­доў­ная «Мар­шрут­ка» і «Цар у па­ла­цы». Але ёсць і зу­сім мі­фіч­ныя: «На­ца­кер­кыя», «Атар­га­тыс», «Іхтыс». Мо­ва ко­мік­саў да­зва­ляе мас­тач­цы раз­маў­ляць з гле­ да­чом без па­фа­су ле­ген­даў, па­тро­ху губ­ля­ючы лжы­вую са­рам­лі­васць, па­чы­на­ем пра­па­ноў­ваць вер­сіі. На­ца­кер­кыя — хіт­ры гу­ль­тай з гру­зін­скай каз­кі, Атар­га­тыс — сі­рый­ская ба­гі­ня зям­лі і рас­лін, Іхтыс — ста­ ра­жыт­ны акро­нім імя Ісу­са Хрыс­та. Для Але­ны яны — ге­роі, але ба­чыць яна іх у люс­тэр­ках і ад­біт­ках. Та­кім чы­нам, ба­чыць не­шта сваё, не­шта ад Інша­га, яшчэ не­шта ад са­цы­яль­на­га кан­тэк­сту. Два апош­нія імё­ны звя­за­ныя з ува­саб­лен­нем ры­бы, але ў су­час­най ку­ль­ту­ры вя­до­мыя як му­зыч­ныя гур­ты. Мяр­ку­ючы па су­пра­ва­джа­ль­ным тэк­сце да вы­ста­вы «Ух ты! Го­во­ря­щая ры­ба!» у га­ле­рэі DK, мас­тач­ка рас­ла, слу­ха­ючы на­род­ныя каз­кі, а па­зней чы­та­ючы Пя­ле­ві­на. Але я б адзна­чы­ла аспект ця­лес­нас­ці ў яе жы­ва­піс­най пра­кты­цы. Усё ж мы вы­му­ша­ныя «рас­па­ка­ваць» ка­зач­ныя воб­ра­зы не то­ль­кі з да­па­мо­гай лі­та­ра­ту­ры і му­зы­кі, але ў пер­шую чар­гу по­гля­дам, ві­зу­аль­на. А по­гляд, як і жэст, до­тык, вар­та ад­но­сіць да ця­лес­ных актаў — тут бу­дзе да­рэ­чы зга­даць ідэі фран­цуз­ска­га фі­ло­са­фа Мер­ло-Пан­ці. Праз по­зірк, раз­гля­да­ючы цу­ды на па­лат­не, гля­дач як быц­цам фі­зіч­на зды­мае пласт за плас­том, па­глыб­ля­ецца ў ма­ лю­нак. Змя­ня­ецца стаў­лен­не да тво­ра, у пэўным сэнсе гэ­та інту­ітыў­ны пра­цэс, але і ўсвя­дом­ле­нае ўза­ ема­дзе­янне. Дру­гая за­ла вы­ста­вы прад­стаў­ляе інста­ля­цыю-май­стэр­ню мас­тач­кі: са­вец­кія му­льт­фі­ль­мы на экра­не ад­сы­ла­юць гле­да­ча да дзя­цін­ства, а ра­бо­чае адзен­не, кні­гі і фар­бы — да су­час­ных твор­чых за­нят­каў. Мес­ца, дзе фан­та­зіі ма­тэ­ры­ялі­зу­юцца, за­ўсё­ды ці­ка­вае.

Алена Катоўская. «Цар у палацы». Акрыл, алейная пастэль, лак. 2020. сакавік, 2021

4

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і з ку­р а­т а­р а­м і

Анта­ні­на Сце­бур: «Кры­ты­ка­ваць, за­зям­ляць — так­са­ма пра­ца ку­ра­та­ра»

Анта­ні­на Сце­бур. Фо­та Яўге­нiі Баб­скай.

Анта­ні­на Сце­бур — ма­гістр са­цы­яло­гіі, ку­ра­тар­ка арт-пра­ектаў, да­с лед­чы­ца, ад­на з удзе­ль­ніц пра­екта #да­ма­удоб­на­явбы­ту. Су­ аўтар­ка кні­гі «Гіс­то­рыя бе­ла­рус­кай фа­таг­ра­фіі» (су­мес­на з Ган­ най Са­ма­рскай), пуб­лі­ку­ецца ў вы­дан­нях у Бе­ла­ру­сі, Рас­іі, Гер­ма­ніі, ЗША і г.д.

«Мастацтва» № 3 (456)

Ган­на Са­ма­рская Анта­ні­на, як бы ты акрэс­лі­ла сваю па­зі­цыю ў бе­ла­рус­кім мас­тац­тве?

— Фар­ма­ль­на я вы­зна­чаю ся­бе як ку­ра­тар­ку і да­след­чы­цу, час­та ў пра­ектах гэ­тыя ро­лі су­меш­ча­ныя. На­прык­лад, вы­ста­ва «59/82. Ад­кры­тыя да­дзе­ныя бе­ла­рус­кай фа­таг­ра­фіі» ўяў­ля­ла з ся­бе вы­нік га­да­во­га да­сле­да­ван­ня, дзе асноў­най мэ­тай бы­ло вы­ явіць або зра­біць бач­ны­мі тыя імё­ны, якія знік­лі з вус­на­га на­ра­ты­ву пра клуб­ную фа­таг­ра­фію. А так­са­ма па­ка­заць, што на­шы свед­чан­ні за­ўсё­ды не­на­ дзей­ныя. Ад­на з ма­іх лю­бі­мых ра­бот Ва­ль­тэ­ра Бе­нь­ямі­на — гэ­та яго не­за­вер­ ша­ны тэкст «Пра пан­яцце гіс­то­рыі», там ён ка­жа: «Пра­ўдзі­вы воб­раз мі­ну­ла­га пра­шмыр­гвае». Гэ­та зна­чыць гіс­то­рыя — са­цы­яль­ны і па­лі­тыч­ны кан­структ, які мы па­він­ны браць пад сум­нен­не, пра­па­ноў­ваць аль­тэр­на­тыў­ныя ва­ры­янты, па­спра­ба­ваць на­пі­саць гіс­то­рыю ад асо­бы тых, хто вы­паў з яе. Шмат ма­іх пра­ектаў пры­све­ча­на да­сле­да­ван­ню ня­бач­ных груп, ня­бач­ных імё­наў, маў­ клі­вых свед­каў... Іншы­мі сло­ва­мі, са­цы­яль­на-па­лі­тыч­ная кры­тыч­ная опты­ка і да­след­чая ўста­ноў­ка з’яў­ля­юцца важ­ны­мі склад­ні­ка­мі тых пра­ектаў, якія я раб­лю ці ў якія за­лу­ча­ная. Мне важ­на ду­маць пра мас­тац­тва як пра інстру­ мент для тран­сфар­ма­цый у гра­мад­стве, як пра пра­кты­ку, якая вы­кры­вае або ро­біць бач­ным са­цы­яль­ныя пра­бле­мы, якая злу­чае лю­дзей, і як сфе­ру, якая пры гэ­тым ва­ло­дае сі­лай уяў­лен­ня.

Уяў­ляць — гэ­та важ­ная здо­ль­насць. Яна да­па­ма­гае нам пе­ра­адо­лець стан­ дар­тныя ўста­ноў­кі, асэн­са­ваць свет, сі­ту­ацыю, арга­ні­за­ва­ную пры­нцы­по­ва іншым спо­са­бам, хай на­ват нам зда­ецца, што ў рэ­аль­нас­ці гэ­та не­маг­чы­ма. На­рэш­це, уяў­лен­не — гэ­та здо­ль­насць да эмпа­тыі, то-бок маг­чы­мас­ці стаць на мес­ца іншых. У су­час­на­га мас­тац­тва ёсць та­кая маг­чы­масць: аксе­лі­ра­ваць уяў­лен­ні, за­хоў­ва­ючы пры гэ­тым кры­тыч­ную рам­ку, і та­кім чы­нам тран­сфар­ ма­ваць рэ­аль­насць. Ма­быць, гэ­та тыя рэ­чы ў мас­тац­тве, якія мя­не па-сап­раў­дна­му ці­ка­вяць і якія я, як ку­ра­тар­ка і да­след­чы­ца, ста­ра­юся пра­кты­ка­ваць. Ты фі­ло­саф з пер­шай ад­ука­цыі. Як пры­йшла да ку­ра­тар­скай спра­вы?

— Ка­лі ўспом­ніць зна­ка­мі­ты ма­ні­фест Джо­зэ­фа Ко­шу­та «Мас­тац­тва па­сля фі­ ла­со­фіі», дзе ён раз­ва­жаў пра кан­цэп­ту­аль­ны бок су­час­на­га мас­тац­тва, то па­між ма­ёй фі­ла­соф­скай ад­ука­цы­яй і пра­кты­кай у по­лі су­час­на­га мас­тац­тва не бу­дзе ні­якіх су­пя­рэч­нас­цей. На­огул ці­ка­ва. З ад­на­го бо­ку, у мас­тац­тва я пры­йшла праз тэ­орыю, гэ­та зна­ чыць праз свой фі­ла­соф­скі бэк­граўнд. З інша­га бо­ку, праз кі­но. У 2010 го­дзе мы з ма­імі сяб­ра­мі фі­ло­са­фам Во­ль­гай Да­вы­дзік і мас­та­ком Мак­сі­мам Ясін­ скім (па­зней да нас да­лу­чы­ла­ся Юлія Кал­на­го­ра­ва) вы­ра­шы­лі арга­ні­за­ваць фес­ты­валь ка­рот­ка­мет­раж­на­га кі­но. Так у 2011 го­дзе з’яв­ іў­ся фес­ты­валь One Short Film Fest. Ідэя фес­ты­ва­лю ў тым, што мы не про­ста збі­ра­ем жу­ры і вы­ бі­ра­ем леп­шае кі­но, мы вы­ра­шы­лі, што важ­на па­ка­заць, ага­лiць сам пра­цэс аб­мер­ка­ван­ня, раз­моў пра кі­но. Па­ко­ль­кі для ма­ла­до­га кі­но ве­ль­мі важ­на

Рэ­ц эн­з ія

атры­маць зва­рот­ную су­вязь, зна­хо­дзіц­ца ў кан­цэп­ту­аль­ным і пра­фе­сій­ным «бу­лё­не», мы аб’­ядна­лі раз­бор ра­бот і пра­гляд у ад­ным фар­ма­це. Ся­род чле­ наў жу­ры бы­лі Ала Баб­ко­ва, Мак­сім Жбан­коў, Во­ль­га Шпа­ра­га, Аляк­сандр Сар­на, Аль­мі­ра Усма­на­ва, Андрэй Гор­ных, Андрэй Ку­рэй­чык і г.д. Мы ра­бі­лі фес­ты­валь з 2010 па 2014 год. І да гэ­та­га ча­су я лi­чу, што гэ­та быў вы­дат­ны ад­ука­цый­ны і асвет­ніц­кі пра­ект.

5

Ка­рот­кі метр мя­не ці­ка­віў як па­тэн­цый­нае поле экс­пе­ры­мен­таў. Тут, у ад­роз­ нен­не ад по­ўна­га мет­ра, дзе рэ­жы­сёр і ўся ка­ман­да звя­за­ныя аб­авя­за­це­льс­ тва­мі пе­рад прадзю­са­ра­мі, мар­ке­тын­га­вы­мі да­сле­да­ван­ня­мі, за­хоў­ва­ецца пэў­ная сва­бо­да дзея­ння. У не­йкі мо­мант я зра­зу­ме­ла, што ў су­час­ным мас­ тац­тве звяз­ка па­між экс­пе­ры­мен­та­ль­ным і са­цы­яль­ным яшчэ бо­льш моц­ная і ці­ка­вая. Так я пры­йшла да су­час­на­га мас­тац­тва. Да­рэ­чы, мно­гія вя­до­мыя рэ­жы­сё­ры пра­ца­ва­лі ў по­лі су­час­на­га мас­тац­тва, на­прык­лад Ха­рун Фа­ро­кі або Жан-Люк Га­дар. У 2012 го­дзе мя­не за­пра­сі­лі ку­ры­ра­ваць пры­ват­ную ка­лек­цыю мас­тац­тва. Гэ­та быў ці­ка­вы дос­вед. У рэ­шце рэшт, дзя­ку­ючы па­ездкам па роз­ных га­ра­ дах у по­шу­ках ра­бот для ка­лек­цыі я па­зна­ёмі­ла­ся з цу­доў­ны­мі лю­дзь­мі, на­ прык­лад з Кі­ры­лам Дзём­ча­вым, На­стай Ган­ча­ро­вай. Важ­най пра­цай для мя­не ста­ла ад­крыц­цё вы­ста­вы ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі ў 2014 го­дзе. Там бы­ло не­ка­ль­кі ве­ль­мі важ­ных вы­каз­ван­няў: па-пер­шае, мы ўвя­лі фа­таг­ра­ фію ў му­зей­ную пра­сто­ру, ка­лі па­ка­за­лі ра­бо­ты з се­рыі «No Words» Сяр­гея Гу­дзі­лі­на. Па-дру­гое, на вы­ста­ве «Zabor» мы па­ка­за­лі да­ку­мен­та­цыю акцый ві­цеб­ска­га аб’­яднан­ня «Квад­рат». Гэ­та арт-су­пол­ка, якая ўзнік­ла ў 1987 го­дзе з жа­дан­ня пе­ра­асэн­са­ваць пра­кты­ку аван­гар­дных мас­та­коў і ў пры­ват­нас­ці ра­бо­ты УНО­ВІ­Са. Важ­най час­ткай пра­екта з’яв­ і­ла­ся пуб­ліч­ная пра­гра­ма, арга­ ні­за­ва­ная як ка­рот­кі курс гіс­то­рыі су­час­на­га мас­тац­тва. У не­йкі мо­мант у рам­ках пры­ват­най ка­лек­цыі мне ста­ла цес­на. Ха­це­ла­ся ра­ біць бо­льш са­цы­яль­на-кры­тыч­ныя, акты­вiс­цкiя, бес­кам­пра­міс­ныя вы­ста­вы. У мя­не сфар­ма­ваў­ся свой фо­кус інта­рэ­саў і сваё ба­чан­не. Та­му я ста­ла рых­ та­ваць улас­ныя пра­екты. У 2019-м ты бы­ла ку­ра­тар­кай асноў­на­га пра­екта 6-га фес­ты­ва­лю «Ме­сяц фа­таг­ра­фіі ў Мін­ску». Рас­ка­жы пад­ра­бяз­ней пра свой пра­ект «Гіс­то­рыя».

— Я ўжо ка­за­ла, для мя­не важ­нае су­пра­ціў­лен­не ма­тэ­ры­ялу, важ­на тры­маць кры­тыч­ную опты­ку і, як бы ба­на­ль­на ні гу­ча­ла фра­за, ісці су­праць плы­ні. З «Ме­ся­цам фа­таг­ра­фіі» ў 2019-м атры­маў­ся на­ват пад­вой­ны су­пра­ціў. сакавік, 2021

6

Рэ­ц эн­з ія

«Мастацтва» № 3 (456)

Рэ­ц эн­з ія

Па-пер­шае, ка­лі Андрэй Лян­ке­віч мя­не за­пра­сіў як ку­ра­тар­ку, я ад­ра­зу ве­ да­ла, што гэ­та бу­дзе пра­ект, не пад­обны да па­пя­рэд­ніх фес­ты­ва­ляў. Мы вы­ раб­ля­ем про­ста тэ­ра­бай­ты фо­та і ві­дэа, за­гру­жа­ем іх у Інстаг­рам або Фэй­ сбук, та­му нам зда­ецца, што фа­таг­ра­фія — про­сты жанр. Я ха­це­ла па­ка­заць, што фа­таг­ра­фія з’яў­ля­ецца час­ткай су­час­на­га мас­тац­тва. І та­ды яна па­тра­буе іншых оптык і так­тык гля­дзен­ня. Яна ўво­гу­ле мо­жа не быць пад­обная да фо­та­здым­ка, фа­тог­раф мо­жа і не ра­біць здым­кі, а пра­ца­ваць з ужо га­то­вы­мі. Як, на­прык­лад, се­рыя ка­ла­жаў «Тан­цу­юць усе!» Ма­шы Свя­та­гор. Я па­бу­да­ ва­ла вы­ста­ву як адзі­ную кан­цэп­ту­аль­ную пра­сто­ру. Гэ­та бы­ло ня­звык­ла для гле­да­ча, які пры­хо­дзіць на «Ме­сяц фа­таг­ра­фіі». А дру­гi су­пра­ціў быў звя­за­ны з са­мім кан­цэп­там гіс­то­рыі, з якім я пра­ца­ва­ла не то­ль­кі на «Ме­ся­цы», але і на шэ­ра­гу іншых пра­ектаў — на­прык­лад, у кні­ зе «Гіс­то­рыя бе­ла­рус­кай фа­таг­ра­фіі». У мя­не ня­ма за­да­чы рэ­кан­стру­яваць гіс­то­рыю з па­зі­цыі аб’­ектыў­на­га по­гля­ду і па­каз­ваць, «як усё гэ­та бы­ло на­ сам­рэч». У пры­нцы­пе гэ­та і не­маг­чы­ма. Па­ўта­ру­ся: гіс­то­рыя — гэ­та са­цы­ яль­на-па­лі­тыч­ны кан­структ, ён за­ўсё­ды ўпі­са­ны ў су­час­насць, рас­ка­за­ны з пун­кту гле­джан­ня не­ка­га, з пэў­най мэ­тай. Мне ці­ка­ва вы­явіць ме­ха­ніз­мы, якім чы­нам скла­да­ецца гіс­то­рыя, як яна кан­стру­юец­ца. Але яшчэ, што ве­ль­мі важ­на, як яна су­адно­сіц­ца з на­шай су­час­нас­цю? Як пра­хо­дзяць пра­цэ­ду­ры ўклю­чэн­ня/вы­клю­чэн­ня? Ці­ка­ва па­ка­заць гіс­то­рыю не як глад­кае, ла­гіч­нае апа­вя­дан­не, а ад­люс­тра­ваць за­зо­ры і раз­ры­вы. Тое, што за­моў­чва­ецца, не менш ці­ка­вае для да­след­чы­каў, чым тое, пра што га­во­раць. Для мя­не на вы­ ста­ве «Гіс­то­рыя» ў рам­ках «Ме­ся­ца фа­таг­ра­фіі» бы­ло ці­ка­вым, па-пер­шае, як кан­стру­юец­ца гіс­то­рыя. Вы­дат­ны пры­клад — фо­та­зды­мак уз­яцця Зі­мо­ ва­га па­ла­ца, які час­та па­каз­ва­юць пры апо­ве­дзе пра рэ­ва­лю­цыі 1917 го­да. У рэ­ча­існас­ці ка­на­ніч­ная фа­таг­ра­фія з’яў­ля­ецца фо­та­да­ку­мен­та­цы­яй вя­лі­ кай рэ­кан­струк­цыі гэ­тай падзеі ў 1920 го­дзе. Але ў на­шай па­мя­ці ме­на­ві­та на воб­ра­зе гэ­тай фа­таг­ра­фіі ство­ра­на раз­умен­не штур­му Зі­мо­ва­га па­ла­ца. Дру­гі кан­цэпт, які мне быў ці­ка­вы, — кан­цэпт плош­чы як мес­ца пуб­ліч­на­

7

га схо­ду. З ча­соў Ста­ра­жыт­най Грэ­цыі плош­ча, ці аго­ра, з’яў­ля­ецца важ­ным пу­ль­су­ючым цэн­трам пуб­ліч­най сфе­ры, але дзе сён­ня раз­мяш­ча­юцца межы па­між пры­ват­ным і пуб­ліч­ным? І на­рэш­це, вяр­та­ючы­ся да іншых пра­ектаў, звя­за­ных з гіс­то­ры­яй, мне ве­ль­мі важ­на не про­ста па­ка­заць не­йкае апа­вя­дан­не, але і даць ключ да яго, ад­ люс­тра­ваць тое, з ча­го гэ­тая гіс­то­рыя па­шы­тая, праз якія опты­кі рас­ка­за­ная. На вер­ні­са­жы фес­ты­ва­лю пад­час тва­іх слоў на сцэ­ну вы­йшлі лю­дзі ў бе­ лых мас­ках. Як бы­ло ска­за­на па­зней, гэ­та ва­лан­цё­ры і ме­не­джа­ры пра­ екта, на пля­чах якіх не пер­шы год тры­ма­ецца фес­ты­валь. Як на­ра­дзі­ла­ся ідэя гэ­та­га жэс­ту?

— Яна на­ра­дзі­ла­ся спан­тан­на, але ў той жа час мож­на ска­заць, што яна на­ра­ дзі­ла­ся не­вы­пад­ко­ва. Ёй па­пя­рэд­ні­ча­лі доў­гія раз­мо­вы ўнут­ры арт-су­по­ль­ нас­ці пра скла­да­ныя ад­но­сі­ны ад­чу­жа­най і прэ­кар­най пра­цы, якая ля­жыць у асно­ве су­час­на­га мас­тац­тва. Як спра­вяд­лі­ва за­ўва­жы­ла ў сва­ім эсэ мас­тач­ ка Хі­то Штэ­ерль: «Ка­лі не браць у раз­лік хат­нюю гас­па­дар­ку і кло­пат пра лю­дзей з асаб­лі­вы­мі па­трэ­ба­мі, мас­тац­тва — гэ­та індус­трыя з най­бо­ль­шай кан­цэн­тра­цы­яй не­апла­ча­най пра­цы». У сфе­ры мас­тац­тва ёсць пэў­ны флёр — бес­кла­пот­нас­ці, ве­ся­лос­ці і ў той жа час аб­ра­нас­ці, ча­го­сь­ці ба­гем­на­га, што мы вы­зна­ча­ем як по­ўную су­пра­ць­лег­ласць ма­на­тон­най пра­цы. Але мне зда­ ецца ве­ль­мі важ­ным, каб мы асэн­са­ва­лі пра­цу ў сфе­ры мас­тац­тва ме­на­ві­та як пра­цу. Зра­зу­ме­ла, ра­ман­тыч­ная фі­гу­ра мас­та­ка, якая з’я­ві­ла­ся ў ХІХ ста­год­дзі, як ге­ нія, што жы­ве ў ве­жы са сла­но­вай кос­ткі, ве­ль­мі пры­ваб­ная. Ад­нак за гэ­тым клі­шэ ёсць ад­ва­рот. Мы мо­жам па­гля­дзець на гэ­тую фі­гу­ру як іе­рар­хіч­ную, па­тры­ярха­ль­ную і на­ват аб’юзiў­ную, а на ад­но­сі­ны з іншы­мі як на ад­но­сі­ны вер­ты­ка­ль­ныя і ўлад­ныя. У рэ­алі­за­цыі тво­ра мас­тац­тва, а тым бо­льш вы­ста­вы ўдзе­ль­ні­чае за­ўсё­ды да­во­лі вя­лі­кая ко­ль­касць лю­дзей. Іх пра­ца не­заў­важ­ная, ды ў той жа час ніз­ка­аплат­ная аль­бо зу­сім не­аплат­ная. Я ха­це­ла гэ­тым жэс­там, па-пер­шае, сакавік, 2021

8

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і з ку­р а­т а­р а­м і

па­ка­заць, як шмат лю­дзей за­ста­юцца не­наз­ва­ны­мі, не­заў­важ­ны­мі, а з дру­ го­га — даць маг­чы­масць пад­умаць пра ад­ва­рот­ны бок мас­тац­тва: ма­тэ­ры­ яль­ны і эка­на­міч­ны. Та­му што мы, у ад­роз­нен­не ад ра­ман­ты­за­ва­на­га ла­ду мас­та­ка, не лу­на­ем над гіс­то­ры­яй, мы ўсе, маё це­ла і на­ша існа­ван­не за­леж­ ныя і за­шы­тыя ў кан­крэт­ныя эка­на­міч­ныя ад­но­сі­ны. Мы па­він­ны аб­мяр­коў­ваць эка­но­мі­ку мас­тац­тва, з ча­го, кім і як раз­ыгры­ва­ ецца гэ­тая вы­твор­чая дра­ма. Бо да­во­лі час­та па­то­кі мас­тац­тва і ка­пі­та­лу су­ па­да­юць, і ў кож­на­га з іх ёсць свой не­пры­ваб­ны бок. Як у вы­пад­ку з мно­гі­мі ка­лек­цы­ямі вя­лі­кіх му­зе­яў, якія з’я­ві­лі­ся вы­ні­кам страш­най ка­ла­ні­за­тар­скай па­лі­ты­кі. Вы­кры­ваць су­пя­рэч­нас­ці, кры­ты­ка­ваць, за­зям­ляць — гэ­та так­са­ма пра­ца ку­ра­та­ра. Ці атры­маў на­леж­ны рэ­за­нанс да­дзе­ны пер­фар­ма­тыў­ны жэст?

— Гэ­та доб­рае пы­тан­не. Да мя­не пад­ыхо­дзі­лі мае ка­ле­гі і ка­ля­жан­кі, і мы аб­ мяр­коў­ва­лі пра­бле­мы пра­цы ў мас­тац­тве. Акра­мя та­го, я не ча­ка­ла імгнен­ най рэ­акцыі. Та­му што для та­кой раз­мо­вы трэ­ба змя­ніць опты­ку ў ад­но­сі­нах да мас­тац­тва як дзей­нас­ці. А гэ­та не мо­жа быць хут­кім пра­цэ­сам. Гэ­та доў­гая да­ро­га, якая, як вя­до­ма, скла­да­ецца з ма­ле­нь­кіх кро­каў. У той жа час я ба­чу, што сён­ня ўсё бо­льш і бо­льш акта­раў са сфе­ры су­ час­на­га мас­тац­тва аб­мяр­коў­ва­юць пра­бле­му прэ­кар­най пра­цы ў мас­тац­тве. Шмат для да­сле­да­ван­ня пра­бле­мы пра­цы зра­біў пра­ект Status, дзе, у пры­ ват­нас­ці, вы­йшлі вы­дат­ныя арты­ку­лы Та­ні Арці­мо­віч і Мак­сі­ма Са­ры­ча­ва. Яны пры­све­ча­ны асэн­са­ван­ню мас­тац­кай пра­цы і яго па­лі­тэ­ка­на­міч­ным склад­ні­кам. І ядро што­га­до­вай падзеі «Пра­цуй бо­льш! Ад­па­чы­вай бо­льш!» скла­дае асэн­са­ван­не пра­бле­мы пра­цы і ад­па­чын­ку ў су­час­ным све­це, у тым лі­ку і ў мас­тац­тве. Ты шмат пі­шаш пра мас­тац­тва і ўдзе­ль­ні­ча­еш у да­след­чых пра­ектах. Як ты ацэ­нь­ва­еш уз­ро­вень мас­тац­кай кры­ты­кі і са­лі­дар­нас­ці ўнут­ры бе­ла­ рус­кай арт-су­по­ль­нас­ці?

— О! Гэ­та спрад­веч­ны боль лю­бо­га мас­та­ка і мас­тач­кi ў Бе­ла­ру­сі ці ку­ра­та­ ра. Інсты­тут кры­ты­кі, а я не вы­пад­ко­ва ўжы­ваю ме­на­ві­та гэ­тае сло­ва­злу­чэн­ не, — гэ­та вя­лі­кая, скла­да­ная ма­шы­на па вы­твор­час­ці ве­даў пра су­час­нае

мас­тац­тва. Сю­ды ўва­хо­дзяць і ад­ука­цыя, і ста­бі­ль­нае фі­нан­са­ван­не, існа­ван­ не вы­да­вец­тва і рэ­гу­ляр­ных спе­цы­ялі­за­ва­ных пе­ры­ядыч­ных вы­дан­няў па су­час­ным мас­тац­тве і г.д. У нас ёсць асоб­ныя доб­рыя кры­ты­кі, але кры­ты­кі як інсты­ту­та ў нас, як мне зда­ецца, не існуе. Пад­час май­го на­ву­чан­ня ў Шко­ ле за­лу­ча­на­га мас­тац­тва «Што ра­біць?» у Санкт-Пе­цяр­бур­гу ў нас быў курс па кры­тыч­ным пi­сь­ме. На кур­се раз­бі­ра­лі лі­та­ра­ль­на кож­нае сло­ва ў тва­ім кры­тыч­ным арты­ку­ле. Та­му што кож­ны тэр­мін мае сваю гіс­то­рыю, цяг­не за са­бой пэў­ную тра­ды­цыю. І не­ль­га, на­прык­лад, цы­та­ваць Бе­нь­ямі­на то­ль­кі та­му, што ён та­бе ўспом­ніў­ся. Ты па­ві­нен быць у ад­ка­зе за кож­нае пра­моў­ ле­нае сло­ва. На­пэў­на, гэ­та ад­каз­насць за сло­ва, не­пад­роб­ная ці­ка­васць да мас­тац­тва, жа­дан­не раз­абрац­ца ў той ці іншай пра­цы і скла­дае пра­фе­сі­яна­ лізм кры­ты­ка. Да­рэ­чы, я не ма­гу ска­заць, што мае пра­екты, на­прык­лад «Імё­ны» або #да­ма­удоб­на­явбы­ту, бы­лі аб­дзе­ле­ны ўва­гай прэ­сы. Пра іх шмат пі­са­лі ма­ са­выя СМІ. Іншая спра­ва, што так ці інакш пра­екты, якія мне ці­ка­выя, не ад­но­сяц­ца да поля чыс­та­га мас­тац­тва. Так, «Імё­ны» — гэ­та пры­клад за­лу­ча­ на­га мас­тац­тва, дзе мас­та­кі і мас­тач­кі на пра­ця­гу па­ўго­да пра­ца­ва­лі з ге­ро­ ямі і кан­крэт­ны­мі са­цы­яль­ны­мі пра­бле­ма­мі. Тут мас­тац­тва вы­сту­пае пол­ем уз­ае­ма­дзе­яння, а мас­так / мас­тач­ка — мед­ыя­та­рам, што звяз­ва­юць роз­ныя су­по­ль­нас­ці. #да­ма­удоб­на­явбы­ту — гэ­та акты­вicцкi пра­ект, на­кі­ра­ва­ны на асэн­са­ван­не ген­дар­най дыс­кры­мі­на­цыі, праз уцяг­ван­не і пад­лу­чэн­не лю­ дзей. Гэ­та зна­чыць бо­ль­шасць ма­іх пра­ектаў, пра­ектаў, дзе я вы­сту­паю як ку­ра­тар або су­ку­ра­тар, — між­дыс­цып­лі­нар­ныя, яны раз­гор­тва­юцца ва­кол кан­крэт­ных са­цы­яль­ных, па­лі­тыч­ных, эка­на­міч­ных пра­блем і вы­кры­ва­юць іх або ро­бяць бач­ны­мі з да­па­мо­гай мо­вы мас­тац­тва. Пра іх ве­ль­мі скла­да­на пі­саць — яны не ля­жаць то­ль­кі ў полі мас­тац­тва, па­трэб­ныя іншая опты­ка і іншая мо­ва для іх ана­лі­зу. Ты бы­ла ад­ным з ку­ра­та­раў і, ма­быць, асноў­ным ру­ха­ві­ком арт-пра­екта «Імё­ны». Мне да­во­дзі­ла­ся быць на вы­ста­ве і ба­чыць, як мя­ня­лі­ся во­чы і вы­раз тва­ру лю­дзей, якія пра­йшлі праз экс­па­зі­цыю пра­екта. Як ты апі­ шаш, у чым тран­сфар­ма­цый­ная сі­ла «Імё­наў»?

1. Вы­ста­ва «Імё­ны». 2017. Пер­фор­манс Кі­ры­лы Дзём­ча­ва «135 га­дзін». Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

2. Вы­ста­ва «Імё­ны». 2017. Інста­ля­цыя Сяр­гея Ша­бо­хі­на «Кры­ні­ца свят­ла». Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча.

3. Экс­па­зі­цыя вы­ста­вы «Імё­ны». 2017. Фо­та Ган­ны Кі­та­еўскай.

4. Пер­фор­манс у меж­ах «Ме­ся­ца фа­таг­ра­фіі — 2019». Фо­та Вік­то­рыі Ха­ры­то­на­вай.

5. Экс­па­зі­цыя вы­ста­вы «Zabor» у На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі. 2014. Фо­та Вік­то­рыі Ха­ры­то­на­вай.

6. #да­ма­удоб­на­явбы­ту.

7. Пра­ца Мак­сі­ма Ясін­ска­га «Кам­пра­мі­сы». «Ме­ся­ц фа­таг­ра­фіі — 2019». Ку­ра­тарка Анта­ні­на Сце­бур. Фо­та Вік­ то­рыі Ха­ры­то­на­вай.

8. Да­ку­мен­та­цыя аб’­яднан­ня «Квад­рат» на вы­ста­ве «Zabor» у На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі. 2014. Фо­та Вік­ то­рыі Ха­ры­то­на­вай. «Мастацтва» № 3 (456)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і з к у­р а ­т а ­р а ­м і — Вы­ста­ва «Імё­ны» бы­ла для мя­не ве­ль­мі важ­най, не то­ль­кі гле­да­чы, але і я са­ма пе­ра­жы­ва­ла ве­лі­зар­ныя тран­сфар­ма­цыі. Тут, мне зда­ецца, важ­ную ро­лю ад­ыгры­вае тое, пра што мы га­ва­ры­лі ра­ней: мас­тац­тва мо­жа быць пля­ цоў­кай мед­ыя­цыі, а мас­так або мас­тач­ка — вы­сту­паць у ро­лі ка­нек­та­ра, ка­ му­ні­ка­та­ра. Гэ­та не быў ілюс­тра­цый­ны пра­ект, удзе­ль­нi­кі вы­ста­вы сап­раў­ды шмат і глы­бо­ка ўза­ема­дзей­ні­ча­лі з ге­ро­ямі, па­глыб­ля­лі­ся ў пра­бле­ма­ты­ку. Яны ездзі­лі да ге­ро­яў у гос­ці, ха­дзі­лі з імi, уклю­ча­лі­ся, ча­сам ра­бі­лі раз­ам мас­тац­тва. Гэ­та не бы­лі ад­цяг­не­ныя дум­кі з на­го­ды той ці іншай пра­бле­мы. Час­та са­мі творцы пе­ра­жы­ва­лі тран­сфар­ма­цыі. На­прык­лад, Сяр­гей Ша­бо­хін,

які на вы­ста­ве ра­біў вя­лі­кую інста­ля­цыю «Кры­ні­ца свят­ла», у якас­ці ге­роя аб­раў Аляк­сан­дра, які кеп­ска ба­чыць, жы­ве ў Ма­ла­дзеч­не, пра­цуе на за­во­дзе за не­йкія ка­пей­кі. Сяр­гей пер­ша­па­чат­ко­ва ха­цеў зра­біць пра­цу пра эка­но­мі­ ку і экс­плу­ата­цыю лю­дзей з кеп­скім зро­кам. Ад­нак пад­час раз­моў з Аляк­сан­ драм зру­шы­лі­ся акцэн­ты з пра­бле­мы экс­плу­ата­цыі на пра­бле­му інклю­зіў­ най су­по­ль­нас­ці. І ў якас­ці цэн­тра­ль­най з’я­ві­ла­ся фра­за: «Тут жы­ве ча­ла­век». Іншы­мі сло­ва­мі, у гэ­тым пра­екце тран­сфар­ма­цыі ад­бы­ва­лі­ся ў гле­да­чоў, мас­ та­коў, ку­ра­та­раў. Мас­тац­тва, як мне зда­ецца, мае гэ­тую сі­лу ра­біць бач­ны­мі тран­сфар­ма­цыi, рас­кры­ваць эмпа­тыю, сло­вам, быць пра­вад­ні­ком са­цы­яль­ ных змен. На «Імё­нах» мы ба­чы­лі пер­фар­ма­тыў­ную пра­цу «135 га­дзін» Кі­ры­ла Дзём­ча­ва. Го­дам ра­ней ты ад­кры­ла імя гэ­та­га ма­ла­до­га ві­цеб­ска­га мас­ та­ка мін­скай пуб­лі­цы: раз­ам з ка­ле­га­мі вы зра­бі­лі ў арт-га­ле­рэі «ЦЭХ» яго дэ­бют­ны пра­ект. Рас­ка­жы, ка­лі лас­ка, як бу­да­ва­ла­ся пра­ца ку­ра­та­ра з мас­та­ком на пра­екце?

— Ку­ра­тар­ская пра­ца — гэ­та не стан­дар­ты­за­ва­ны пра­цэс, у ім шмат і моц­на пе­ра­пле­це­на аса­біс­та­га і пра­фе­сій­на­га. Асноў­ныя ад­но­сі­ны ў арт-све­це — гэ­ та ка­руп­цыя і лю­боў. Гэ­та жарт, але не­шта ў ім ёсць, та­му што час­та пра­ца з мас­та­ком мяр­куе доў­гія раз­мо­вы, шпа­цы­ры, маў­чан­не раз­ам ці па­ездкі. На­

9

прык­лад, з Кі­ры­лам Дзём­ча­вым у нас бы­лі доў­гія пра­гул­кі па Мін­ску, а пе­рад гэ­тым па Ві­цеб­ску. Мы шмат раз­маў­ля­лi пра мас­тац­тва, на ад­цяг­не­ныя тэ­мы. І то­ль­кі по­тым, дзе­сь­ці па­між усёй гэ­тай пе­най, якая ве­ль­мі важ­ная на са­май спра­ве, у яго з’я­ві­ла­ся ідэя пер­фор­ман­су «135 га­дзін» — ве­ль­мі сум­лен­на­га, ве­ль­мі аса­біс­та­га, ве­ль­мі моц­на­га. І я ра­да, што Кі­ры­лу ха­пі­ла сме­лас­ці яго рэ­алі­за­ваць. З кож­ным мас­та­ком і мас­тач­кай склад­ва­лі­ся свае пра­цоў­ныя ад­но­сі­ны. На­ прык­лад, мы да­ўно сяб­ру­ем з Мак­сі­мам Ясін­скім, на­ват раз­ам ра­бі­лі фес­ты­ валь, та­му наш сяб­роў­скі бэк­граўнд ня­змен­на пад­цяг­ваў­ся ў ні­шы пра­цоў­ных ад­но­сін. І гэ­та ня­дрэн­на, та­му што да­ва­ла нам маг­чы­масць ка­заць і аб­мяр­ коў­ваць усё без ку­пюр. На­огул пра­ца­ваць і ба­чыць, як з’яў­ля­ецца мас­тац­тва, раз­бі­рац­ца, з ча­го яно скла­да­ецца, рэ­флек­са­ваць і раз­ва­жаць пра яго ма­тэ­ры­яль­ным ўва­саб­лен­ні — гэ­та ве­лі­зар­ная пра­ца, але і без­умоў­нае за­да­ва­ль­нен­не. Ад­кры­ваць но­выя імё­ны мас­та­коў — гэ­та за­да­ча або ўда­лы збег аб­ста­він для ку­ра­та­ра?

— За­да­ча. Не пер­ша­рад­ная, але гэ­та важ­ная час­тка ку­ра­тар­скай пра­кты­кі. Я за­ўсё­ды з ра­дас­цю за­пра­шаю ма­ла­дых мас­та­коў і мас­та­чак да ўдзе­лу ў вы­ста­вах, та­му што гэ­та і іншы по­гляд, і ці­ка­вая пра­ца. На­огул, ча­сам мо­жа не­ка­ль­кі га­доў пра­йсці перш чым скла­дуц­ца аб­ста­ві­ны і маг­чы­мас­ці за­пра­ сіць мас­та­ка на вы­ста­ву. На­прык­лад, я з кур­су чац­вёр­та­га ве­да­ла Мак­сі­ма Ясін­ска­га, але то­ль­кі ка­лі атры­ма­ла­ся маг­чы­масць — су­па­лі час, аб­ста­ві­ны і мес­ца — мы змаг­лі з ім зра­біць яго інтэр­вен­цыю «За­чы­не­ны па­каз». Ці, на­ прык­лад, з Ма­шай Свя­та­гор — я ба­чы­ла яе пра­цы знач­на ра­ней, чым з’яв­ і­ла­ся маг­чы­масць зра­біць вы­ста­ву «Імё­ны» і за­пра­сіць яе. Дык хто та­кі ку­ра­тар? Пра­бач за на­іўнае пы­тан­не, але якія за­да­чы ста­яць пе­рад ку­ра­та­рам сён­ня, як ты іх вы­зна­ча­еш для ся­бе?

— На са­май спра­ве, на­іўныя пы­тан­ні — са­мыя скла­да­ныя. Мне зда­ецца, што ад­но з са­мых важ­ных і не­маг­чы­мых для кан­чат­ко­ва­га ад­ка­зу, гэ­та пы­тан­не пра тое, што та­кое твор мас­тац­тва. Та­му і пы­тан­не аб ку­ра­тар­скай пра­кты­цы пра­ва­мер­нае. У Па­ска­ля Гi­ле­на ёсць доб­рая тэ­орыя, што ад­но­сі­ны ку­ра­та­ра да мас­та­ка мож­на апі­саць як ад­но­сі­ны лю­бо­ві. Та­му што ка­хан­не — гэ­та маг­ чы­масць тро­хі рас­тва­рыць або пры­глу­шыць свае iнды­вi­ду­алiс­цкiя, эга­істыч­ ныя інтэн­цыі, пад­вер­гнуць іх ры­зы­цы і даць мес­ца для інша­га. Арыс­то­цель ка­заў, што фі­ла­со­фія па­чы­на­ецца са здзіў­лен­ня. Гэ­та па­чуц­цё спра­вяд­лі­ва і для ку­ра­тар­скай пра­кты­кі, та­му што су­час­нае мас­тац­тва не мо­ жа не быць кан­цэп­ту­аль­ным і акты­вiс­цкiм, та­кім чы­нам не мо­жа не браць пад сум­нен­не не­йкія ві­да­воч­ныя рэ­чы. Але ў той жа час важ­на раз­умець, што ку­ра­тар­ская пра­кты­ка — ка­лек­тыў­ная. У гэ­тых ад­но­сі­нах як мі­ні­мум пры­сут­ ні­ча­юць двое — мас­так і ку­ра­тар, а час­цей знач­на бо­льш лю­дзей. Та­му кло­пат у па­лі­тыч­ным, а не па­этыч­ным сэн­се гэ­та­га сло­ва — важ­ная ка­тэ­го­рыя для раз­умен­ня. Кло­пат ля­жыць у асно­ве эты­ма­ло­гіі гэ­тай дзей­нас­ці. Але для мя­не яшчэ важ­ная час­тка ку­ра­тар­скай пра­кты­кі — знай­сці спо­саб для тран­сфар­ма­цыі гра­мад­ства. Вы­ста­ва не мо­жа быць про­ста пры­го­жай ілюс­тра­цы­яй або прэ­зен­та­цы­яй, яна па­він­на не­шта мя­няць, да­ваць гле­да­ чу во­пыт тран­сфар­ма­цыі, як на­прык­лад, бы­ло ў «Імё­наў». Я ка­жу пра тран­ сфар­ма­цыю, а не пра за­ба­ву. Гэ­та важ­на, та­му што сён­ня вя­лі­кія інсты­ту­цыі ў па­го­нях за ліч­ба­мі пе­ра­тва­ра­юць му­зей у індус­трыю за­ба­вы. Су­пра­цьс­та­яць гэ­та­му пра­цэ­су — так­са­ма важ­ная за­да­ча ку­ра­та­ра. Якое па­слан­не ты па­кі­неш бу­ду­чым па­ка­лен­ням ку­ра­та­раў Бе­ла­ру­сі?

— Ні­ко­лі пра гэ­та не ду­ма­ла. На­пэў­на, пад­во­дзіць ры­су трэ­ба, ка­лі ты раз­уме­ еш, што ска­за­ла ўсё, што ха­це­ла. Я яшчэ са­ма ў пра­цэ­се тран­сфар­ма­цый і не зна­хо­джу­ся ў тым пе­ры­ядзе, ка­лі ма­гу ка­заць ды­дак­тыч­ныя пра­мо­вы. Ба­дай, і для ку­ра­та­ра, і для мас­та­ка важ­на пад­арож­ні­чаць, гля­дзець вы­ста­ вы і пра­цы, зроб­ле­ныя ў роз­ных кра­інах. Тое дасць маг­чы­масць па­збег­нуць пра­він­цы­яліз­му і за­кры­тас­ці. Вя­лі­кая пра­бле­ма бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ў тым, што мы сла­ба ўклю­ча­ныя ў гла­ба­ль­ны кан­тэкст. Не раз­уме­ем і час­та не звя­за­ ныя з ка­ле­га­мі ў су­сед­ніх кра­інах, не зна­хо­дзім­ся з імі ў кан­так­це, у ды­яло­гу. І яшчэ важ­ная па­ра­да на­конт кам­пра­мі­саў. Як ка­заў ге­рой ад­на­го фі­ль­ма: «Ча­сам нам да­во­дзіц­ца вы­бі­раць па­між тым, што лёг­ка, і тым, што пра­ві­ль­ на». У та­кіх вы­пад­ках кам­пра­міс не­маг­чы­мы, трэ­ба ад­стой­ваць свае па­зі­цыі і па­зі­цыі мас­та­коў. сакавік, 2021

10

Рэ­ц эн­з ія

Пул леп­шых Прэ­мія « Пра­фо­та » Ганна Серабро

Прэ­мія «Пра­фо­та» апуб­лі­ка­ва­ ла вы­ні­кі што­га­до­ва­га кон­кур­су пра­ектнай фа­таг­ра­фіі, і ра­дуе, што на­шы на­зі­ран­ня і ацэн­кі ака­за­лі­ся су­па­стаў­ны­мі.

Ба­га­ты ўлоў На­прык­лад, пра­екты Ма­шы Свя­та­гор — «Тан­чаць усе!» (Гран-пры ў на­мі­на­цыі «art»), «Ку­ра­соў­шчы­ на, лю­боў мая!», «Мас­кі-шоу» бы­лі тэ­ма­мі на­шых пуб­лі­ка­цый. Мак­сім Са­ры­чаў, аўтар глы­бо­кіх ві­зу­алі­за­ва­ных раз­ва­жан­няў, пе­ры­ядыч­на па­каз­ вае пра­екты, якія про­ста не­ль­га не за­ўва­жыць. І мы пі­са­лі пра іх, а «Я амаль ма­гу чуць пту­шак» і «Я не ха­чу ця­бе за­бі­ваць» — з лі­ку апош­ніх у аўтар­скім парт­фо­ліа. Андрэй Лян­ке­віч пры­муд­ ра­ецца быць і ме­не­джа­рам буй­ных падзей, і твор­чым фа­тог­ра­фам: ён сем (!) раз­оў пра­вёў Ме­сяц фа­таг­ра­фіі ў Мін­ску, пра­ект «Па­ган­ства» за­вяр­шыў кніж­ным вы­дан­нем, а «Бы­вай, Ра­дзі­ма» так­са­ма вось-вось зда­бу­дзе вы­да­вец­кі фар­мат. Сё­ле­та ў лік фі­на­ліс­таў увай­шоў яго «Тра­ды­цый­ ны інтэ­р’ер». У Дзі­ны Да­ні­ло­віч і Мі­ха­іла Гу­лі­на атры­ма­лі­ся пер­фор­манс і фо­та­гіс­то­рыя, зу­сім «Мастацтва» № 3 (456)

не­звы­чай­ная, якая злу­чы­ла спорт і фа­таг­ра­фію ў фі­зіч­ным уз­ае­ма­дзе­янні — «Ба­ра­ць­ба за мас­ тац­тва». Ве­ру, што мы не раз яшчэ на­пі­шам пра Але­ну Ера­шэ­віч, не­ве­ра­год­на пе­ра­ка­на­ль­ную ў вя­лі­кім цык­ле «Про­ста лю­дзі». Як і пра Тац­ця­ну Тка­чо­ву, якая за­яві­ла пра ся­бе ў «Се­зо­не Ве­ры» і ста­ла ад­ным з лаў­рэ­атаў World Press Photo з пра­ ектам «Па­між пра­ўдай і со­ра­мам». Гэ­тыя аўтар­кі і іх тво­ры так­са­ма бы­лі ся­род на­шых пуб­лі­ка­цый. Усё гэ­та — ма­ла­дое па­ка­лен­не бе­ла­рус­кіх фа­то­ г­ра­фаў і мас­та­коў, якія пра­цу­юць з фа­таг­ра­фі­яй. А пра­екты — лі­та­ра­ль­на апош­ніх га­доў, і дэ­бю­ты, ужо пад­ма­ца­ва­ныя вы­ста­ва­мі, пуб­лі­ка­цы­ямі і між­на­род­ны­мі ўзна­га­ро­да­мі. Він­шу­ем! Год­н а У эпі­цэн­тры са­мых знач­ных гра­мад­скіх і мас­тац­ кіх пра­блем ака­за­ла­ся фа­таг­ра­фія, але з го­на­рам

вы­блыт­ва­ецца з вы­пра­ба­ван­няў. З ад­на­го бо­ку, фа­тог­ра­фы на са­мым вас­трыі да­ку­мен­та­ль­ных да­сле­да­ван­няў, з дру­го­га —арт-пра­екты пра­цяг­ ва­юць вы­хо­дзіць у свет. З пры­чы­ны пан­дэ­міч­ных аб­ме­жа­ван­няў яны не маг­лі да­йсці да тра­ды­цый­ най фі­на­ль­най ста­дыі ад­біт­каў і га­ле­рэй­ных пра­ стор. Як і са­мі га­ле­рэі не за­ўсё­ды маг­лі ад­крыць дзве­ры ку­ра­та­рам і гле­да­чам — з гэ­тай рэ­аль­нас­ цю па­куль яшчэ да­во­дзіц­ца мі­рыц­ца. І ўсё ж без афлайн-ад­крыц­цяў, без жы­вых май­стар-кла­саў, фес­ты­ва­ль­ных па­ездак і вя­лі­кіх між­на­род­ных экс­па­зі­цый, бе­ла­рус­кая фа­таг­ра­фія раз­ві­ва­ецца. Зноў жа я пе­ра­ка­на­ная, што яна шу­кае но­выя якас­ці, зда­бы­вае ўпэў­не­насць. Знут­ры пра­цэ­су гэ­та ві­да­воч­на і па­куль не ад­рэф­лек­са­ва­на, але мы да гэ­та­га яшчэ пры­йдзем. А прэ­мія да­па­ма­гае за­фік­са­ваць леп­шае, вы­зна­чыць пун­кты апо­ры. І ма­ты­ва­ваць фа­таг­ра­фіч­ную су­по­ль­насць для да­лей­шых по­шу­каў.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Агл яд Юрый Глуш­коў, Юлія Коц­кая, Мак­сім Лаў­рэц­кі, Антон Тра­фі­мо­віч, Андрэй Шаў­лю­га). Як вы­ні­кае з на­звы, у цэн­тры пер­ша­га апа­вя­дан­ня — уні­ ка­ль­ныя Аль­ма­ны і фе­но­мен ле­са­ба­лот­на­га ком­плек­су, дзе да­сле­ду­ецца па­пу­ля­цыя ваў­коў. Тэ­ма дру­го­га пра­екта — жыц­цё бе­ла­рус­ка­га агра­га­рад­ка Друя (Брас­лаў­скі ра­ён Ві­цеб­ скай воб­лас­ці) і лат­вій­ска­га мяс­тэч­ка Пі­едруя (Пі­едруй­ская во­ласць, Крас­лаў­скі край), якія падзя­ля­юць За­ход­няя Дзві­на і мя­жа па­між на­ шы­мі кра­іна­мі. Гэ­та ве­ль­мі ха­рак­тэр­на для су­час­на­га арт-поля: з кан­ца мі­ну­ла­га ста­год­дзя вуз­кія «пры­род­ ныя» тэ­мы інтэ­лек­ту­алы па­чы­на­юць упіс­ваць у гла­ба­ль­ны кан­тэкст, не ад­дзя­ля­ючы пра­бле­мы клі­ма­ту ад па­гроз мі­лі­та­рыз­му, эка­на­міч­най ня­роў­нас­ці, за­крыц­ця меж­аў, гвал­ту, рас­ізму і г.д. Вя­лі­кі ўклад у пе­ра­асэн­са­ван­не эка­ла­гіч­на­ га дыс­кур­су ўнес­лі Джордж Агам­бен і Гі Дэ­бор («Хво­рая пла­не­та»; 1971), і ў XXI ста­год­дзі ўжо ніх­то не ўспры­мае па­блаж­лі­ва лю­дзей, якія ка­ жуць пра «пры­ро­ду» і «на­ва­ко­ль­нае ася­род­дзе». Як вы­нік, та­кія ла­ка­ль­ныя гіс­то­рыі пры­цяг­ва­юць шчы­рую ўва­гу на між­на­род­ных бі­ена­ле — тое, што нам, унут­ры кра­іны, зда­ецца звык­лым, аб­ са­лют­на не­зна­ёма інтэр­на­цы­яна­ль­на­му гле­да­чу. Фор­ма прэ­зен­та­цыі ма­тэ­ры­ялу, без­умоў­на, мае зна­чэн­не — у гэ­тым сэн­се кон­курс і да­па­ма­гае ад­точ­ваць пра­фе­сій­ныя кам­пе­тэн­цыі. Да­дам, што ўзна­ча­ль­вае між­на­род­нае жу­ры Ган­на Шпа­ка­ва. « У лі­н ей­н ай гіс­то­рыі мне не ха­пае эмо­ц ый »

1. Дзмітрый Брушко. З серыі «Апошняе дзіця». 2018.

2, 3. Вольга Савіч. «Re:Story». 2018.

Дзміт­рый Бруш­ко («Апош­няе дзі­ця»), Во­ль­га Шу­кай­ла («Тры ма­ры Та­ні»), Яўген Атцэц­кі («Пе­ ра­блы­та­ныя») — адзна­чым, што гэ­та вы­ключ­на бе­ла­рус­кі ма­тэ­ры­ял, пры­вя­за­ны да на­шых рэ­алій. Пры­тым цал­кам у рэ­чыш­чы агу­ль­на­га еўра­пей­ска­га кан­тэк­сту. У фа­тог­ра­фаў атры­ма­ ла­ся па­зна­чыць не то­ль­кі тэ­мы ста­лен­ня, інклю­ зіў­нас­ці кож­най уз­рос­та­вай гру­пы ў гра­мад­скім ася­род­дзі, па­глыб­лен­ня ў бы­та­вую ку­ль­ту­ру, але і по­гляд сва­іх ге­ро­яў у не­вя­до­масць, у не­зна­ ёмую бу­ду­чы­ню. Як гэ­та — быць апош­нім дзі­цем у вёс­цы Ча­ша Клец­ка­га ра­ёна Мін­скай воб­лас­ ці? Як гэ­та — быць адзі­най у Бе­ла­ру­сі ма­дэл­лю з сін­дро­мам Да­ўна? Дзя­во­чая панк-гру­па ў Грод­ не, яны ча­го на­огул хо­чуць, юныя фе­мі­ніс­ткі? Два пра­екты ў на­мі­на­цыі «ліч­ба­вы сто­ры­тэ­лінг» пры­све­ча­ны эка­ла­гіч­ным гіс­то­ры­ям: «Аль­ма­ны. Ба­ло­та пад па­гро­заю» (Іры­на Арэ­хоў­ская, На­ста Рэ­зні­ка­ва) і «Праз ра­ку» (Дзміт­рый Ва­сі­ль­коў,

У на­мі­на­цыі «art» у шорт-ліст прэ­міі ўвай­шла Во­ль­га Са­віч з пра­ектам «Re:Story». Гэ­та не пер­шы дос­вед удзе­лу фа­тог­раф­кі ў «Пра­фо­ та»: у 2014 го­дзе яна ўжо бы­ла фі­на­ліс­ткай, а ў 2017-м атры­ма­ла Гран-пры. На­мі­на­цыя «art» заў­сё­ды па­тра­буе ад аўта­ра асаб­лі­ва­га пад­ыхо­ ду, і да­ўняя тэ­за «фа­таг­ра­фія ства­рае не да­ку­ мент, а мас­тац­тва» вы­яўля­ецца тут ярка як ні­дзе.

«Genе BY» з’яві­ла­ся па­сля рэ­зі­дэн­цыі ў Зальц­­ бур­гу, якая да­зво­лі­ла Во­ль­зе вы­ву­чыць пра­к­ ты­ку лі­таг­ра­фіч­на­га дру­ку. Гэ­та ве­ль­мі тон­кая тэх­на­ло­гія пе­ра­но­су ма­люн­ка на па­пе­ру, ка­лі па­тра­бу­ецца ста­нок, пры­ла­ды, рас­тво­ры і г.д. І вя­до­ма, ад­мыс­ло­выя на­вы­кі. «На той мо­мант у мя­не ўжо збі­ра­лі­ся ма­люн­кі з “Куф­ра” і іншых сай­таў, дзе лю­дзі прад­аюць адзен­не, але мас­кі­ру­юць асо­бу. Дзяў­ча­ты, ба­бу­ лі, дзе­ці — усё ра­бі­лі гэ­та па-роз­на­му і ці­каў­ным чы­нам: на­прык­лад, па­лі­то ві­даць, а ча­ла­ве­ка як быц­цам і ня­ма. Па­ра­ле­ль­на я па­глыб­ля­ла­ся ў сак­ра­ль­ныя для бе­ла­ру­саў рэ­чы, тра­ды­цый­ныя аб­ра­ды, зна­кі, арна­мен­ты. І не­ча­ка­на гэ­тыя дзве лі­ніі злі­лі­ся: за­бы­тыя сім­ва­лы і аб­язлі­ча­ныя лю­дзі. Ці­ка­ва ляг­ло ўсё раз­ам і лі­таг­ра­фіч­ная тэх­ні­ка пад­ышла ідэ­аль­на. Гэ­тыя пра­цы не­паў­тор­ныя на­ват пры жа­дан­ні.

11

А ва­енная тэ­ма ні­ко­лі не бы­ла ма­ёй. Але пад­час рэ­зі­дэн­цыі ў Ве­не я не­як гу­ля­ла па мо­гіл­ках, мне за­ўсё­ды ці­ка­выя та­кія мес­цы, асаб­лі­ва ў Еўро­пе. І на­тык­ну­ла­ся на ўчас­так са­вец­кіх ма­гіл, у тым лі­ку ўкра­інскіх. Гэ­та быў час кан­флік­ту ў Укра­іне... З ад­на­го бо­ку, я ба­чу, з якой па­ша­най тут ста­вяц­ца да па­ха­ван­няў, да тых, хто зма­гаў­ ся; з дру­го­га — раз­умею, што лю­дзі ні­чо­му не ву­чац­ца. Сто­ль­кі ро­біц­ца для па­мя­ці, але ў той жа час усё за­бы­ва­ецца... І што ра­біць, што трэ­ба па­ка­заць, каб вой­ны не ўзні­ка­лі зноў? Па­сля За­льц­бур­га ў мя­не за­ста­лі­ся фа­таг­ра­фіі сал­дат з блы­шы­на­га рын­ку: там бы­лі не­зра­зу­ ме­лыя жэс­ты, якія без­умоў­на не­шта зна­чы­лі, але ўжо не ця­пер. Іх час сы­шоў, ён, як быц­цам пласт за плас­том, утрам­ба­ваў сім­ва­лы і зна­кі. Са злу­чэн­няў ста­рых фа­таг­ра­фій і ма­люн­каў з інтэр­нэ­ту з’я­віў­ся “Алфа­віт вай­ны”». Мя­не ці­ка­ві­ла, ча­му, ва­ло­да­ючы ўлас­на фа­таг­ра­ фі­яй і та­кі­мі ці­ка­вы­мі тэх­ні­ка­мі, Во­ль­га ў якас­ці мед­ыя вы­бі­рае ка­лаж: «Ду­маю, гэ­та пы­тан­не све­таў­спры­ман­ня. Я ба­чу не­шта ад­но, дру­гое, трэ­цяе як час­ткі цэ­ла­га, якое трэ­ба то­ль­кі склас­ ці. Адзі­ную лі­нію, воб­ра­зы. Ка­лі з’яў­ля­ецца ідэя, на­вош­та аб­мя­жоў­ваць ся­бе тэх­ніч­на? Пра­ца не ідзе хут­ка, але ў не­йкі мо­мант я ба­чу, што пра­ект га­то­вы. Ці амаль га­то­вы: сёе-тое з ужо зроб­ле­на­га і вы­стаў­ле­на­га я пра­цяг­ваю, у лю­бы мо­мант іх мож­на раз­абраць і пе­ра­саб­раць на­но­ва. Люб­лю эма­цый­ныя, так­ты­ль­ныя рэ­чы з пры­ват­на­га жыц­ця. І вя­до­ма, тэ­ма па­мя­ці, архі­вы мя­не ве­ль­мі хва­лю­юць. Саб­ра­ла ўжо ка­лек­цыю ста­рых шпа­лер Мін­скай фаб­ры­кі, Го­ме­льс­кай — яны мне зда­юцца ве­ль­мі пры­го­ жы­мі. Мне рас­па­вя­лі, што ў экс­па­зі­цыі Тры­ена­ле, дзе вы­стаў­ля­ла­ся “Re:Story”, па­жы­лыя лю­дзі па­зна­ва­лі шпа­ле­ры свай­го юнац­тва. А яшчэ ў мя­не ёсць фраг­мен­ты ста­рых за­піс­ных кні­жак, дзе адзна­ча­ны са­вец­кія свя­ты. Блан­кі, ка­ва­лач­кі ка­лі­сь­ці пры­бра­най акса­міт­най аб­іўкі крэс­ла, інша­га тэк­сты­лю. Ба­чу воб­ра­зы ў на­плас­та­ван­ ні рэ­чаў, на­прык­лад у цём­най тка­ні­не з яркі­мі квет­ка­мі. Муж­чы­на з на­соў­кай — дзе ця­пер та­кое ўба­чыш, іх за­мя­ні­лі на па­пя­ро­выя сур­вэт­ кі. Усё гэ­та ве­ль­мі аб­страк­тна, але афар­ба­ва­на эма­цый­на, на ўзроў­ні пе­ра­жы­ван­няў. На­ват ка­лі я вы­бу­доў­ваю ло­гі­ку не­йка­га апо­ ве­ду, за­ўсё­ды раз­умею яе ад­нос­насць і ба­чу, што ўсё мо­жа быць інакш. Яшчэ ў шко­ле, пры доб­рых адзна­ках, лі­ней­ная ад­на­знач­ная гіс­то­ рыя ў мя­не не скла­да­ла­ся — у ёй мне не ха­па­ла па­чуц­цяў. Так шмат ма­тэ­ры­яль­на­га, але са­мо­га ад­чу­ван­ня ча­су не бы­ло. Ча­ма­дан, з яко­га па­чаў­ся “Re:Story”, быў по­ўны аб­рыў­каў ста­рых фа­таг­ра­фій. Іх ста­ран­на рва­лі на дроб­ныя ка­ва­лач­кі, спе­цы­яль­на, каб не па­кі­ нуць па­мяць. Ніх­то ўжо не ве­дае, хто быў на карт­­ ках, але для мя­не гэ­та перш за ўсё па­чуц­цё­вы, ві­зу­аль­ны кан­такт. Са­ма я імкну­ся ад­на­віць ся­мей­нае дрэ­ва і скла­ даю аса­біс­ты аль­бом. Усё, што я збі­раю, з чым “гу­ляю”, у лю­бы мо­мант мо­жа спат­рэ­біц­ца». сакавік, 2021

12

Рэ­ц эн­з ія

«Мастацтва» № 3 (456)

Рэ­ц эн­з ія

13

« Ча­ма­дан, з яко­га па­чаў­ся "Re:Story", быў по­ўны аб­рыў­каў ста­рых фа­ таг­ра­фій. Іх ста­ран­на рва­лі на дроб­ныя ка­ва­лач­кі, спе­цы­яль­на, каб не па­кі­нуць па­мяць. Ніх­то ўжо не ве­дае, хто быў на кар­тках, але для мя­не гэ­та перш за ўсё па­чуц­цё­вы, ві­зу­аль­ны кан­такт. Са­ма я імкну­ся ад­на­віць ся­мей­нае дрэ­ва і скла­даю аса­біс­ты аль­бом. Усё, што я збі­раю, з чым "гу­ляю", у лю­бы мо­мант мо­жа спат­рэ­біц­ца ».

сакавік, 2021

14

Д

а 2021 го­да Ка­ця­ры­на пад­ышла з пе­ра­ка­наў­чым бэк­граў­ндам: акра­ мя пры­знан­ня ў Бе­ла­ру­сі, двой­чы ўдзе­ль­ні­ча­ла ў Між­на­род­ным артбі­ена­ле ў Пе­кі­не ў 2012 і 2016 га­дах, у арт-сім­по­зі­умах у Іар­да­ніі і Іспа­ніі (2017, 2018), у рэ­зі­дэн­цы­ях Абу-Да­бі і Чар­на­го­рыі (2014, 2020). А бе­ ла­рус­кія гле­да­чы маг­лі ба­чыць яе ра­бо­ты на вы­ста­вах мас­та­чак «Чыс­ці­ня і гі­гі­ена» (2017) у Мін­ску і «Да­стат­ко­ва» (2019) у Ві­цеб­ску. На Тры­ена­ле Ка­ця­ры­на прад­ста­ві­ла най­важ­ней­шы з сва­іх тво­раў — «Плаш­ ча­ні­цу» 2020 го­да. Па­лат­но на­ле­жыць не­вя­лі­ка­му цык­лу: «Ку­ра­пац­кая плаш­ ча­ні­ца» (2017), «Плаш­ча­ні­ца. Сця­на» і «Плаш­ча­ні­ца. На смерць мас­та­ка» (абедзве 2021 го­да). Мне і ра­ней ха­це­ла­ся раз­гля­даць жы­ва­піс Су­ма­ра­вай як тэкст. На вы­ста­ве гэ­та мож­на зра­біць бо­льш уваж­лі­ва, вы­лу­ча­ючы для ся­бе асоб­ныя аб’­екты. Тэкст гэ­ты ві­зу­аль­ны, збо­ль­ша­га ён ста­ран­на за­ка­да­ва­ны, але не­ка­то­рыя тво­

Пе­ра­ўтва­рыць у ко­лер « Па­меж­ны стан » Ка­ця­ры­ны Су­ма­ра­вай у Па­ла­цы мас­тац­тва Лю­боў Гаў­ры­люк

У снеж­ні 2020 го­да ад­бы­ло­ся I тры­ена­ле жы­ва­пі­су, гра­фі­кі і ску­льп­ту­ры, най­буй­ней­шая падзея ў мас­ тац­кім жыц­ці, якую зла­дзіў Бе­ла­рус­кі са­юз мас­та­коў. Гран-пры атры­ма­ла Ка­ця­ры­на Су­ма­ра­ва, чыю пер­са­ на­ль­ную вы­ста­ву «Па­меж­ны стан» прад­ста­віў БСМ. Пе­ра­мож­цы ў іншых на­мі­на­цы­ях так­са­ма атры­ма­лі маг­чы­масць па­ка­заць свае пра­цы ў ка­лек­тыў­най экс­ па­зі­цыі «VIVAT VITA».

1. Плашчаніца. Туш, акрыл, палатно. 2020.

2. Свячэнне. Алей. 2011.

3. Зліццё. Алей. 2016.

4. Горад сонца. Алей. 2014—2019.

5. Магнетызм. Акрыл, алей. 2015. «Мастацтва» № 3 (456)

ры чы­та­юцца амаль ад­кры­та. У той час, ка­лі звык­лая, што­дзён­ная мо­ва слоў аб­ясцэ­нь­ва­ецца на на­шых ва­чах, лі­нія і знак ста­но­вяц­ца адзін­ка­мі пі­сь­ма. Іх на­кі­роў­вае рытм, фак­ту­ра ста­віць акцэн­ты, кам­па­зі­цыя і ко­ле­ры струк­ту­ ру­юць тэкст, па­кі­да­ючы пра­сто­ру для інтэр­прэ­та­цыі. Ві­зу­аль­нае не хо­чац­ца пе­ра­кла­даць у вер­ба­ль­нае, на­адва­рот, па сло­вах мас­тач­кі, ідэя ў яе твор­час­ці за­ўсё­ды пер­шас­ная. Зноў жа збо­ль­ша­га яна пад­каз­вае на­зву і та­кім чы­нам «пе­ра­ўтва­рае ў ко­лер» і «пе­ра­ўтва­рае ў сэнс» — як два саз­лу­ча­ныя са­су­ды. «Плаш­ча­ні­ца» та­кая ра­шу­чая, та­кая ўні­вер­са­ль­ная па за­ду­ме, што ў жу­ры не бы­ло маг­чы­мас­ці яе не за­ўва­жыць. Агу­ль­нае па­ка­янне, го­ра, унут­ра­ная па­мяць. Скля­пен­не, якое па­кры­вае ня­шчас­це, і ўра­чыс­тасць сум­лен­ня. Пі­етэт пе­рад ахвя­ра­мі, пе­рад мес­цам гі­бе­лі, пра­сто­рай смер­ці. «Плаш­ча­ні­ца» не распа­сці­ра­ецца ў бяс­кон­цасць, не на­кі­роў­ва­ецца ў фан­та­зіі, але чор­на-бе­ лая яе сут­насць да­пус­кае за­ла­ты про­бліск. Ду­маю, гэ­тая се­рыя пе­ра­крэс­лі­ вае над­ума­ныя мнос­твы: фа­ль­шы­выя пра­бле­мы і, як вы­нік, пе­ра­блы­та­ныя сло­вы. Ка­лі вер­ба­ль­нае про­ста ця­пер пе­ра­тва­ра­ецца ў жан­гля­ван­не штам­ па­мі, ві­зу­аль­ная мо­ва да­клад­ная. Ці экс­прэ­сіў­нае гэ­та пі­сь­мо? Вя­до­ма. Не звяр­та­ючы­ся да слоў, яно ў які ўжо раз пад­штур­хоў­вае нас да інту­ітыў­на­га. Але ўсё гэ­та то­ль­кі эле­мен­ты агу­ль­на­га цэ­ла­га: ве­да­ючы Ка­ця­ры­ну Су­ма­ра­ву і шко­лу, якую яна пра­йшла, мож­на з упэў­не­нас­цю ска­заць, што эма­цый­нае і спан­тан­нае ў яе ма­не­ры пі­сь­ма раз­лі­ча­на і ўраў­на­ва­жа­на з ра­цы­яна­ль­ным. Як мі­ні­мум гэ­та пе­ра­пра­ца­ва­ны дос­вед, рэ­флек­сія на тое, што ад­бы­ва­ецца. Унут­ра­ны стан, гра­мад­ская сфе­ра ці ад­но­сі­ны з лю­дзь­мі, пры­ро­да, якая заў­ сё­ды на­тхняе, — спро­ба ана­лі­зу гэ­тых пра­цэ­саў і вод­гук зна­хо­дзяць вы­хад у жы­ва­пі­се. Ка­ця­ры­на і са­ма адзна­чае: «“Плаш­ча­ні­ца” бы­ла на­пі­са­на імклі­ва, пе­рад са­ мім Тры­ена­ле. Тры апош­нія пра­цы — са­мыя све­жыя, і іх энер­гія пе­рад­аец­ца гле­да­чу. “На смерць мас­та­ка” імпу­ль­сіў­на звер­ну­тая да Ба­ры­са За­бо­ра­ва, але гэ­та і пры­свя­чэн­не ма­ёй ма­ме, вы­дат­най мас­тач­цы На­тал­лі Су­ма­ра­вай, і Але­ гу Усці­но­ві­чу, Сяр­гею Ма­лі­шэў­ска­му ды іншым...»

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія

15

На вы­ста­ве прад­стаў­ле­ны бо­льш за 50 па­лот­наў. У мас­тач­кі па-ра­ней­ша­ му ёсць па­трэ­ба вы­каз­вац­ца не­вя­лі­кі­мі цык­ла­мі, дзе ад­на пра­ца раз­ві­вае іншую. Та­кія «Зліц­цё», тэ­мы «Па­ра­ле­ль­нас­ці» і «Зме­ны на­строю», цэ­лая лі­нія «Суб’­ектыў­ных кра­яві­даў». На­ват на­зву «Па­меж­ны стан» Ка­ця­ры­на ўжо апра­ ба­ва­ла ў 2015 го­дзе ў Мас­тац­кай га­ле­рэі Мі­ха­іла Са­віц­ка­га. У дру­гой вер­сіі «Па­меж­на­га ста­ну» — той жа на­строй раз­губ­ле­нас­ці. У бо­льш ран­ніх ра­бо­тах ад­гад­ва­юцца пей­за­жы і на­цюр­мор­ты, у па­зней­шых ума­цоў­ва­ецца аб­страк­тны пад­ыход, фі­гу­ра­тыў­нае ба­чан­не сы­хо­дзіць. Як і ра­ней, я на­зі­раю ў мас­тач­кі ду­алізм: су­пра­цьс­та­янне да­бра і зла, уз­ае­ма­су­ вязь сты­хій, ды­ялог зям­но­га і Ня­бес­на­га. Але гэ­та аса­біс­тая вер­сія: сы­хо­джу з клю­ча­вой для мя­не га­ры­зан­та­лі, якая тры­мае ўсе ды­ха­та­міі, а ча­сам мя­няе гу­чан­не кан­тэк­сту. Па вя­лі­кім ра­хун­ку, усе гэ­тыя гіс­то­рыі — пра све­та­бу­до­ву, пра яго па­ра­дак. Менш за ўсё ў так зва­ным пей­за­жы мас­тач­ку ці­ка­віць не­ пас­рэд­на лан­дшафт. Акра­мя «Плаш­ча­ні­цы», ярка­га вы­клю­чэн­ня з агу­ль­на­га шэ­ра­гу, ёсць яшчэ два пра­екты, якія так­са­ма га­во­раць пра Ка­ця­ры­ну як ча­ла­ве­ка, які шу­кае. І яна са­ма на­зы­вае іх зна­ка­вы­мі. З ця­пе­раш­няй мін­скай экс­па­зі­цыі — аб’­ект #Су­ма­ра­ва ўпер­шы­ню быў па­ка­за­ны на вы­ста­ве «Да­стат­ко­ва» (ку­ра­тар­ка Вік­то­рыя Круп­ская). З яго па­ча­ло­ся не­вя­лі­кае да­сле­да­ван­не, у якім пры­ня­лі ўдзел ка­ля 100 ча­ла­век. Час быў яшчэ да­пан­дэ­міч­ны, а кры­ху па­зней ідэя і са­мо да­сле­да­ван­не пра­гу­ча­лі б яшчэ бо­льш яскра­ва і актыў­на. Гле­да­чам і па­зней ка­рыс­та­ль­ні­кам сац­се­так бы­ла пра­па­на­ва­ная пра­бле­ма: ці да­стат­ ко­ва ві­зу­аль­на­га зна­ёмства з тво­рам мас­тац­тва ў інтэр­нэ­це аль­бо па­трэб­ны не­пас­рэд­ны кан­такт? Ці ўзні­кае ў пер­шым вы­пад­ку «хі­мія»? «У не­йкім сэн­се гэ­та бы­ло пра­ва­ка­цы­яй. Але рэ­акцыя ру­шы­ла хут­ка, і гэ­тая ўклю­ча­насць мя­не ўра­зі­ла, — рас­па­вя­дае Ка­ця­ры­на. — Ад­ра­зу ж у Ві­цеб­ску лю­дзі па­ча­лі пе­ра­хо­дзіць па хэш­тэ­гу і ад­каз­ваць на пы­тан­ні. Але і па­сля вы­ ста­вы мно­гія ад­гук­ну­лі­ся і раз­ва­жа­лі доб­ра­сум­лен­на: хто­сь­ці ве­ль­мі раз­гор­ ну­та і пад­ра­бяз­на, хто­сь­ці сціс­ла. Зра­зу­ме­ла, ад­на­го вы­раз­на­га ад­ка­зу на пы­ тан­не быць не маг­ло. Мер­ка­ван­ні бы­лі скла­да­ны­мі: як пра­ві­ла, лю­дзі ха­це­лі і ад­на­го, і дру­го­га «кан­так­ту» з тво­рам. Так што ў вы­ні­ку па­цвер­дзі­ла­ся: і інтэр­нэт, і фі­зіч­ныя пра­сто­ры па­трэб­ныя мас­тац­тву. У су­час­ным све­це аб­одва

шля­хі да­лу­чэн­ня і ўза­ема­дзе­яння не­абход­ныя. Але бы­лі на вер­ні­са­жы гле­ да­чы, мае пры­хі­ль­ні­кі, якія ча­ка­лі кар­цін. Яны не ка­рыс­та­юцца інтэр­нэ­там і бы­лі рас­ча­ра­ва­ныя — на жаль, гэ­та тон­кае пы­тан­не па­ка­лен­няў, да­клад­ней да­ступ­нас­ці ліч­ба­вых тэх­на­ло­гій. Так, гэ­тыя ню­ансы так­са­ма ёсць. А ў пры­н­ цы­пе хэш­тэг рэ­аль­на спра­ца­ваў, і гэ­та мо­жа стаць пра­ектам, мо­жа пра­цяг­ вац­ца». Па­гля­дзім, як на яго ад­рэ­агу­юць гле­да­чы ў Мін­ску.

У цэ­лым Ка­ця­ры­на вы­лу­чае жа­но­чыя пра­екты ся­род усіх актыў­нас­цей. На­ прык­лад, інста­ля­цыя «Reservuarium» («Чыс­ці­ня і гі­гі­ена», ку­ра­тар­ка Мар­та Шма­та­ва) так­са­ма бы­ла рэ­за­нан­снай. На про­сь­бу мас­тач­кі сяб­ры-ка­ле­гі, па­ эты і хут­ка ўзрос­лае ко­ла зна­ёмых пры­вез­лі для яе ва­ду з роз­ных ва­да­ёмаў Бе­ла­ру­сі: рэ­кі, кры­ні­цы і азё­ры за­ўсё­ды так пяш­чот­на звя­за­ныя з успа­мі­на­ мі пра дзя­цін­ства, з важ­ны­мі падзе­ямі ў жыц­ці. Ка­ця­ры­на та­ды сус­тра­ка­ла аўто­бу­сы, цяг­ні­кі, мар­шрут­кі — трох­літ­ро­выя сло­ікі з ва­дой ёй пе­рад­ава­лі з Ві­лей­кі, Нё­ма­на, Пры­пя­ці, Аль­шан­кі, Асвеі, ня­кля­еўскай Крыў­лян­кі, з ба­ло­та Ель­ня — уся­го атры­ма­ла­ся двац­цаць! Са­ма Ка­ця­ры­на — мін­чан­ка, та­му яна вы­ра­шы­ла знай­сці ва­ду Ня­мі­гі, ра­кі ле­ген­дар­най і ня­бач­най. З усі­мі афі­цый­ ны­мі да­зво­ла­мі да­бра­ла­ся да «Гар­рэм­ліў­ня­с­цё­ку» з ка­лек­та­ра «Ня­мі­га», але спе­цы­яліс­ты ад­ка­за­лі: ра­кі да­ўно ня­ма, яна сап­раў­ды глы­бо­ка пад зям­лёй. Мож­на на­браць то­ль­кі ва­ду з ліў­не­вых сцё­каў, ка­лі по­йдзе дождж, пер­шы вяс­но­вы дождж... Так і бы­ло зроб­ле­на. «На ад­крыц­ці лю­дзі зна­ёмі­лі­ся, дзя­лі­лі­ся сва­імі кра­на­ль­ны­мі гіс­то­ры­ямі, аб­ды­ма­лі ад­но ад­на­го, — успа­мі­нае Ка­ця­ры­на. І ка­мен­туе дос­вед удзе­лу ў жа­но­чых вы­ста­вах: — Па-пер­шае, гэ­та пра­екты, для якіх мы ра­бі­лі пра­цы ад­мыс­ло­ва. Для звы­чай­най вы­ста­вы мас­та­кі зна­хо­дзяць тое, што ў іх ужо зроб­ле­на і пад­ыхо­дзіць па тэ­ме. А тут ты па­ві­нен ад­ка­заць на пэў­ны за­пыт, і гэ­та вы­клік. І гэ­та зу­сім іншы пад­ыход, іншы стыль. Пе­ра­бу­да­вац­ца до­сыць скла­да­на, але і ці­ка­ва. Па-дру­гое, у рам­ках пра­екта за­ўсё­ды ці­ка­выя зно­сі­ны. Астат­нія мас­тач­кі сап­раў­ды гэ­так жа за­ра­джа­ныя, з’яў­ля­ецца на­ват спа­бор­ ніц­тва. Кож­ная аб­дум­вае і раз­ві­вае тэ­му, кож­ная вы­ра­шае яе па-свой­му. На­ рэш­це, у пра­екце і ва­кол яго збі­ра­юцца но­выя, ці­ка­выя лю­дзі, і ка­му­ні­ка­цыя з імі — гэ­та моц­ныя ўра­жан­ні, ве­ль­мі кру­та». сакавік, 2021

16

Рэ­ц эн­з ія

С

«Тут мой дом» Вы­ста­ва Але­га Пру­са­ва « Над­піс на ад­ва­ро­це » ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі

Мі­хась Цы­бу­льс­кі

Алег Пру­саў... У гіс­то­рыі ві­цеб­ска­га мас­тац­тва кан­ца ХХ ста­год­дзя цяж­ка знай­сці бо­льш цэ­ль­на­га і ярка­га твор­цу, све­таў­спры­ман­не яко­га рас­кры­ ла­ся б так вы­раз­на і шмат­пла­на­ва — у жы­ва­пі­се, гра­фі­цы, па­эзіі і про­зе. Ад­нак гэ­тае імя вя­до­мае не ўсім да­след­чы­кам мас­тац­тва та­го ча­су, хоць вы­ста­вы яго тво­раў у скла­дзе гру­пы «Убі­кус» у кан­цы 1980-х — ся­рэ­дзі­не 1990-х лі­та­ра­ль­на ўзар­ва­лі зу­сім не інер­тную та­ды мас­тац­кую пра­сто­ру Ві­цеб­ска. «Мастацтва» № 3 (456)

іг­на­ту­ра (под­піс), якую Алег Пру­саў па­кі­даў на кож­ным са сва­іх тво­раў, уяў­ляе з ся­бе пры­го­жы эстэ­тыч­ны знак у вы­гля­дзе злёг­ку за­шыф­ра­ва­най ма­наг­ра­мы. Пад­обная не то­ль­кі да ста­ра­жыт­на­га ме­андра, але і да эле­мен­та ла­бі­рын­та, яна ад­па­вя­да­ла сты­ліс­ты­цы яго ра­бот. «Мае сло­вы — доў­гі ла­бі­рынт», — пі­саў Алег Пру­саў у да­чы­нен­ні да сва­іх тэк­стаў, ды не менш скла­да­ныя ла­бі­рын­ты воб­ра­заў і сэн­саў ён ства­ раў у сва­іх жы­ва­піс­ных і гра­фіч­ных пра­цах. Алег Пру­саў (13.06.1970 — 11.09.1996) на­ра­ дзіў­ся ў Ві­цеб­ску. Па­сля за­кан­чэн­ня шко­лы з мас­тац­кім ухі­лам ву­чыў­ся ў мас­тац­кім ву­чы­ліш­ чы ў Мін­ску (1986—1990). Гэ­та час най­бо­льш актыў­на­га фар­ма­ван­ня яго по­гля­даў і воб­раз­насты­ліс­тыч­ных пры­яры­тэ­таў, у асно­ве якіх сво­еа­саб­лі­вае све­таў­спры­ман­не мас­та­ка, фі­ла­ соф­ска-па­этыч­нае, пад­крэс­ле­на аса­біс­тае. Ад­на­ча­со­ва вы­тан­ча­нае, эма­цый­на-воб­раз­нае, не па­збаў­ле­нае іро­ніі, ра­ман­тыч­ных і тра­гіч­ных інта­на­цый. У ву­чы­ліш­чы Алег Пру­саў зна­ёміц­ца з Вік­та­рам Ла­сь­мін­скім, раз­ам яны ства­ра­юць гру­пу «Убі­кус» і ў 1989 го­дзе ла­дзяць вы­ста­ву ў па­мяш­кан­ні ву­чэ­ль­ні. «Убі­кус» вы­твор­нае ад сло­ва, што па­зна­чае рас­лін і жы­вёл, здо­ль­ных вы­жыць у лю­бых умо­вах. Па­чы­на­ючы з 1992 го­да вы­ста­вы гру­пы арга­ні­зоў­ва­лі­ся што­год — у Мін­ску, Мас­к­ве, Ві­цеб­ску, По­ла­цку, На­ва­по­ лац­ку. Ужо ў пер­шых сва­іх на­цюр­мор­тах Пру­саў не столь­кі пі­ша на­ту­ру, ко­ль­кі ства­рае парт­рэ­ ты рэ­чаў. Акцэн­ты пе­ра­не­се­ныя з ві­зу­аль­на­га пада­бен­ства на інды­ві­ду­аль­ную вы­раз­насць форм і дра­ма­тур­гію іх кан­цэп­ту­аль­на-сэн­са­вых уз­ае­ма­да­чы­нен­няў. Ха­рак­тэр­ныя для шэ­ра­гу на­ цюр­мор­таў вы­тан­ча­ная ла­ка­ніч­насць і плас­тыч­ны

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія

17

мі­ні­ма­лізм пра­яві­лі­ся ў ад­сут­нас­ці аб’ёмнай ма­дэ­лі­роў­кі фор­мы, у пер­спек­тыў­ных ска­жэн­нях ге­амет­рыі прад­ме­таў, умоў­нас­ці і дэ­ка­ра­тыўнас­ ці ко­ле­раў. Аб’екты надзе­ле­ныя антра­па­мор­ф­ ны­мі ры­са­мі, ача­ла­ве­ча­ныя, ад­ухоў­ле­ныя. Яны па­ўста­юць як но­сь­бі­ты па­чуц­цяў, ду­мак і эмо­цый, як сап­раў­дныя ге­роі, здо­ль­ныя вес­ці ды­ялог. Кож­ная рэч, на­ват прад­стаў­ле­ная фраг­мен­тар­на ці то­ль­кі ўлас­ным це­нем, мае свой ха­рак­тар. «Парт­рэт не­вя­до­ма­га» — сво­еа­саб­лі­вы па­ра­ фраз кар­ці­ны Ван Го­га — ад­сы­лае да асэн­са­ван­ ня ха­рак­та­ру не вя­до­ма­га нам гас­па­да­ра ўва­ соб­ле­ных на па­лат­не рэ­чаў. Та­кой жа глы­бін­най ме­та­фа­рыч­нас­цю вы­лу­ча­ецца яго на­цюр­морт «Вя­чэр­нія це­ні». Па­ста­янны­мі пер­са­на­жа­мі, па сут­нас­ці воб­раз­ны­мі архе­ты­па­мі ў на­цюр­мор­тах Але­га Пру­са­ва, з’яўля­юцца стул, кар­ці­на і чай­нік. Кампазіцыі мастака — гэ­та сап­раў­дныя «ды­я­

ло­гі» і «ма­на­ло­гі» рэ­чаў. На­зва тво­ра важ­ная, гэ­та да­дат­ко­вая маг­чы­масць ува­саб­лен­ня сэн­су. Ад­нак не­за­леж­на ад та­го, што гэ­та — «Без­ымен­ ны стул» ці «Крэс­ла імпе­ра­та­ра», — мас­так імкнец­ца пад­крэс­ліць ад­мет­насць інды­ві­дуаль­­ ных ха­рак­та­рыс­тык, «парт­рэт­насць» рэ­чаў з да­па­мо­гай інтэр­прэ­та­цыі іх плас­ты­кі, рыт­мі­кі кам­па­зі­цыі, арга­ні­за­цыі асвят­лен­ня, агу­ль­на­га ка­ла­рыс­тыч­на­га ла­ду кар­ці­ны. Уво­гу­ле Пру­саў ад­кры­та вы­ка­рыс­тоў­вае сло­ва «парт­рэт» і ў на­звах сва­іх на­цюр­мор­таў («Парт­рэт ня­знос­най Іло­ны», «Парт­рэт зя­лё­ных на­жніц»). Парт­рэт­ныя воб­ра­зы і фі­гу­ра­тыў­ныя кам­па­зі­ цыі, на­пі­са­ныя Але­гам Пру­са­вым ці не з са­ма­га па­чат­ку яго за­хап­лен­ня мас­тац­твам, вя­дуць гле­да­ча па шля­ху фі­ла­соф­скіх раз­ва­жан­няў пра скла­да­насць і не­адназ­нач­насць ча­ла­ве­ча­га жыц­ця, пра сяб­роў­ства, ка­хан­не, пра шчас­це, пра пе­ра­мо­гі і пра адзі­но­ту... Пер­шы вя­до­мы нам аўта­пар­трэт Пру­саў пі­ша ў 1990 го­дзе і на­зы­вае яго да­во­лі за­гад­ка­ва — «Аўта­пар­трэт з чу­жым тва­рам». Па­знан­не ся­бе як «інша­га» ўклю­чае і па­знан­не ся­бе іншым.

У 1994 го­дзе ні­бы­та ў пра­цяг «фі­зі­ягна­міч­ных гу­ль­няў» і яго раз­ва­жан­няў над са­мім са­бой, сва­ёй сут­нас­цю, з’явіц­ца «Аўта­пар­трэт з чу­жы­мі ва­ча­мі». У ім га­лоў­ная ўва­га скан­цэн­тра­ва­ная на ва­чах — сап­раў­дным інды­ка­та­ры на­строю пер­са­на­жа, «люс­тэр­ку» ду­шы і ду­мак. Ме­та­фа­ра ча­су — хут­кап­лын­на­га і бяз­лі­тас­ на­га — зной­дзе ад­люс­тра­ван­не і ў вер­шах, і ў жы­ва­піс­ных па­лот­нах Але­га Пру­са­ва ся­рэ­дзі­ны 1990-х, ся­род якіх «Ча­ла­век без ча­су» і «Мая ра­бо­та». У аб­одвух мас­так па­каз­вае сва­іх ге­ро­яў на фо­не вя­лі­ка­га цы­фер­бла­та без га­дзін­ні­ка­вых стрэ­лак. Ад­ной з вы­раз­ных мас­тац­кіх кан­стан­таў твор­

час­ці Але­га Пру­са­ва з’яўля­юцца ка­зач­на-мі­фа­ла­ гіч­ныя воб­ра­зы. Архе­ты­пы і ма­ты­вы аўтар­скай мі­фа­ло­гіі на­ро­джа­ныя яго аса­біс­тым во­пы­там і ўяў­ля­юць са­бой як фраг­мен­ты бі­ягра­фіі мас­та­ка, так і спе­цы­фіч­ныя воб­ра­зы рэ­аль­нас­ці. Улас­ная па­эзія па­ста­янна пры­сут­ні­чае ў воб­раз­на-сэн­са­ вым по­лі яго жы­ва­піс­ных і гра­фіч­ных тво­раў як устой­лі­вая мі­фа­ла­ге­ма. Сім­во­лі­ка-ме­та­фа­рыч­ ныя воб­ра­зы па­лот­наў «Дзень ры­жай сі­ні­цы», «Ме­сяц Ай», «Ган­дляр зі­мо­вы­мі ту­ма­на­мі» і «За­ ха­ва­ль­нік го­ра­да», «Сля­пы на імя Ікар, або Той, хто ўба­чыў со­нца» ство­ра­ныя на мя­жы па­між мі­фам, каз­кай і фі­ла­соф­скай пры­тчай. У Але­га Пру­са­ва ня­ма­ла ра­бот з вы­раз­най сім­во­лі­ка-але­га­рыч­най воб­раз­нас­цю, у якіх да­ мі­нан­тны­мі ста­но­вяц­ца як асоб­ныя пер­са­на­жы, так і ды­яло­гі па­між імі. Ім улас­ці­вая воб­раз­ная по­лі­се­ман­ты­ка, што і да­па­ма­гае ства­раць но­выя сэн­сы. Мас­так імкнец­ца па­гру­зіць гле­да­ча ў аўтар­скія, пад­крэс­ле­на фі­ла­соф­скія раз­ва­жан­ні пра ду­шу, ка­хан­не, спра­вяд­лі­васць, рэ­лі­гію, дзя­ цін­ства і на­ват... смерць. Кам­па­зі­цыя «Трой­ца» (1994) — сво­еа­саб­лі­вая да­ні­на по­стма­дэр­ніз­му, які ста­но­віц­ца ў 1990-я ўсё бо­льш па­пу­ляр­ным. Пру­саў не цы­туе Руб­лё­ ва, а вы­ка­рыс­тоў­вае інтэр­тэк­сту­аль­ную ад­сыл­ку да вя­до­ма­га тво­ра. Ся­род яго пер­са­на­жаў ня­ма пер­са­ні­фі­ка­цыі воб­ра­заў (як і ў Трой­цы, дзе ўсе тры Анё­лы на­пі­са­ныя пра­ктыч­на з ад­но­ль­ка­вы­мі лі­ка­мі). Як і ў руб­лёў­скай іко­не, у «Трой­цы» Пру­ са­ва атры­бу­ты тра­пе­зы зве­дзе­ныя да мі­ні­му­му. Уся ўва­га за­ся­ро­джа­на на маў­клі­вай раз­мо­ве трох пер­са­на­жаў, ра­кур­сы па­ўфі­гур якіх у не­чым пад­обныя да руб­лёў­скіх пра­та­ты­паў. У шэ­ра­гу фі­гу­ра­тыў­ных кам­па­зі­цый Пру­са­ва сакавік, 2021

18

Ві ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Рэ ­ц э н з­ і я

ве­ль­мі кра­на­ль­най па­ўстае тэ­ма дзя­цін­ства («Пра­мі­ну­ла­му дню», «Ма­лі­на­вае ва­рэн­не»). Квін­тэ­сен­цы­яй асэн­са­ван­ня тэ­мы дзя­цін­ства, на наш по­гляд, з’яў­ля­ецца па­лат­но «Дзі­ця» (1994). Не­ка­то­рыя ра­бо­ты Але­га Пру­са­ва пра­сяк­ну­тыя тра­гіч­ным ды­хан­нем не­раз­дзе­ле­на­га ка­хан­ня. Ся­род іх кам­па­зі­цыя «Piccolo bambino (Адзі­но­та ўдва­іх)». Не вы­клю­ча­на, што ства­рэн­ню воб­ра­за ў гэ­тым па­лат­не па­спры­яла пес­ня Вяр­цін­ска­га «Пі­ка­ла Бам­бі­на» («Ма­ле­нь­кі хлоп­чык»), на­пі­са­ ная ім у Па­ры­жы ў 1933 го­дзе. Асаб­лі­ва важ­ная ро­ля ў па­лот­нах Пру­са­ва на­ле­жыць сі­лу­этам по­ста­цей, аб­ры­сам форм. Сва­бод­ная дэ­фар­ма­цыя фі­гу­ры і тва­ру ча­ла­ве­ка звы­чай­на на­кі­ра­ва­ныя на акцэн­ту­ацыю не­арды­ нар­нас­ці воб­ра­за. Фраг­мен­та­ва­насць у тво­рах Але­га Пру­са­ва з’ява да­во­лі час­тая: мас­так кад­ры­руе вы­яву хоць і во­ль­на, але не вы­пад­ ко­ва, па­кі­да­ючы для гле­да­ча ў мас­тац­кім по­лі кам­па­зі­цыі важ­ныя эле­мен­ты сэн­саў. Вы­дат­ны пры­клад та­кой воб­раз­на-плас­тыч­най інтэр­прэ­ та­цыі — па­лат­но «Сля­пая». Пра­та­ты­па­мі мно­гіх воб­ра­заў у па­лот­нах Пру­ са­ва бы­лі яго сяб­ры, тыя лю­дзі, якія скла­да­лі ата­чэн­не Але­га. Парт­рэт сва­ёй сяб­роў­кі Акса­ны Гай­ду­ко­віч, ві­да­воч­на зу­сім не вы­пад­ко­ва на­ «Мастацтва» № 3 (456)

зва­ны «Гіс­то­рыя бе­ла­га воб­ла­ка», Алег Пру­саў на­пі­саў ура­жа­ны і за­ча­ра­ва­ны аб­аян­нем, чыс­ ці­нёй і не­пас­рэд­нас­цю сва­ёй ма­дэ­лі. А па­рная кам­па­зі­цыя «Муж­чы­на і жан­чы­на» прад­стаў­ляе нам рыт­міч­на ўраў­на­ва­жа­ны, маў­клі­вы ды­ялог ге­ро­яў бу­ду­ча­га ся­мей­на­га ду­эта (Ва­лян­цін і Ла­ры­са Бор­здыя). У шэ­ра­гу са­мых раз­на­стай­ных па воб­раз­ным ла­дзе жы­ва­піс­ных кам­па­зі­цый мож­на ўба­чыць яшчэ адзін воб­раз у твор­час­ці Але­га Пру­са­ ва — п’яні­цу. У інтэр­прэ­та­цыі мас­та­ка п’яні­ цы — гэ­та зу­сім не са­цы­яль­на апуш­ча­ныя ты­пы, што злоў­жы­ва­юць алка­го­лем, не за­бул­ды­гі. Гэ­та сяб­ры мас­та­ка, якіх ён на­зы­вае так, маг­чы­ма, іра­ні­зу­чы з іх су­мес­ных сус­трэч, па­ся­дзе­лак (за ві­ном ці ча­ем) з доў­гі­мі раз­мо­ва­мі і спрэч­ка­мі... Да­во­лі час­та пер­са­на­жы гэ­тай се­рыі па­гру­ жа­ныя ў за­ду­мен­насць, што асаб­лі­ва вы­раз­на бач­на ў іх по­зах, мі­мі­цы, па­ла­жэн­ні і жэс­тах рук. У цэн­тры ўва­гі аказ­ва­ецца стан ду­шы п’яні­цыму­зы­кан­та, п’яні­цы-фі­ло­са­фа, п’яні­цы-сяб­ра і на­ват п’яні­цы-цы­ні­ка. Асаб­лі­ва вы­раз­на і ёмка пра­сто­ра ды­яло­гу з сяб­рам па­ўстае ў двух­фі­ гур­ным па­лат­не «П’яні­цы», дзе прад­стаў­ле­ны воб­ра­зы Але­га Пру­са­ва і Вік­та­ра Ла­сь­мін­ска­га. Цыкл жы­ва­піс­ных па­лот­наў «Вя­лі­кія за­ва­ёўні­кі»

сам мас­так лі­чыў ад­ным з най­важ­ней­шых у сва­ ёй твор­час­ці. Хто яны, гэ­тыя вя­лі­кія за­ва­ёўні­кі, па­ка­за­ныя ў па­лот­нах «Пе­ра­мож­ца на­стур­цый» ці «Утай­ма­ва­ль­ні­ца пчол»? Дзіў­ныя істо­ты, пе­ ра­мо­гі якіх вы­гля­да­юць уся­го то­ль­кі амбі­цы­ямі ды ілю­зі­ямі са­міх тры­умфа­та­раў? Мас­так іра­ні­ зуе са сва­іх пер­са­на­жаў і раз­ам з тым спра­буе па­гру­зіц­ца ў іх псі­ха­ло­гію, зра­зу­мець іх... Ці сап­раў­ды «Пе­ра­мо­га — ілю­зія фі­ло­са­фаў і дур­ няў», — як пі­саў Уі­ль­ям Фол­кнер? І што ўво­гу­ле мож­на лі­чыць ёю? У се­рыі «Вя­лі­кія за­ва­ёўні­кі» вы­лу­ча­ецца кам­па­зі­цыя «Вы­кра­да­ль­нік ідэй», у якой мас­так на­пі­саў аўта­пар­трэт та­кім, якім ба­чыў ся­бе ў бу­ду­чы­ні. Не­ка­то­рыя воб­ра­зы ў жы­ва­піс­ных і асаб­лі­ва ў гра­фіч­ных кам­па­зі­цы­ях Але­га Пру­са­ва ста­но­ вяц­ца бо­льш зра­зу­ме­лы­мі, ка­лі мы зна­ёмім­ся з яго вер­ша­мі і апа­вя­дан­ня­мі. Мас­так і па­эт не­па­дзе­ль­ныя ў яго твор­час­ці. «Сло­вы і жы­ ва­піс — для мя­не роз­ныя мо­вы», — адзна­чаў мас­так, ад­нак і ў вер­шах, і ў кар­ці­нах імкнуў­ся да ме­та­фар. Гра­фі­ка Але­га Пру­са­ва ў пе­ра­важ­най бо­ль­шас­ці прад­стаў­ле­на не­вя­лі­кі­мі па па­ме­рах за­ма­лёў­ ка­мі. Ся­род пер­са­на­жаў — шы­ро­кі ды­япа­зон воб­ра­заў, хоць, без­умоў­на, ёсць і да­мі­ну­ючыя

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія

ты­па­жы. У ма­люн­ках сус­тра­ка­юцца як пад­крэс­ ле­на юнац­кія, апты­міс­тыч­ныя воб­ра­зы («Ве­цер надзеі», «Ве­цер і снег»), так і раз­ва­жан­ні на тэ­мы жыц­ця і смер­ці («Са­ма­за­бой­ца», «Жы­вая ва­да, мёр­твая ва­да»). Анёл — адзін са зна­ка­вых воб­ра­заў у гра­фі­цы Пру­са­ва. У яго ма­люн­ках анё­лы не сто­ль­кі ва­ ло­да­юць звыш­на­ту­ра­ль­ны­мі, бос­кі­мі маг­чы­ мас­ця­мі, ко­ль­кі звы­чай­на вы­гля­да­юць сум­ны­мі, стом­ле­ны­мі і за­дум­лі­вы­мі. Яшчэ адзін з архе­ты­паў у гра­фі­цы Пру­са­ ва — Муд­рэц. Яго воб­раз па­ўстае аске­тыч­на ла­ка­ніч­ным, з да­клад­на акрэс­ле­ным эма­цый­на і функ­цы­яна­ль­на про­фі­лем дзей­нас­ці («Муд­ра­ цы. Ле­ту­цен­нік», «Муд­ра­цы. Пус­тэ­ль­нік», «Муд­ ра­цы. Пі­ліг­рым», «Муд­ра­цы. Па­эт»). У Пру­са­ва гэ­та не про­ста лю­дзі вя­лі­ка­га роз­уму, на­стаў­ні­кі жыц­ця, але і фі­ло­са­фы і мыс­лі­це­лі. Вы­явам у гра­фіч­ных ра­бо­тах мас­та­ка ўлас­ці­ вая эма­цый­ная вы­раз­насць ра­кур­саў і па­стаў, ча­сам зве­дзе­ная амаль да зна­ка, сім­ва­ла. Стан спа­кою, су­зі­ран­ня, ад­на­ча­со­ва не­йкай за­кры­ тас­ці, за­мкнё­нас­ці мас­так пе­рад­ае праз ру­кі (па­кла­дзе­ныя ад­на на ад­ну або на ка­ле­ні), праз аб­дым­кі ге­ро­ем са­мо­га ся­бе. Сі­ту­ацыя роз­ду­му най­бо­льш рас­паў­сю­джа­ная і ха­рак­тэр­ная для пер­са­на­жаў не­за­леж­на ад та­го, што гэ­та — пад­ крэс­ле­на фан­та­зій­ны воб­раз або воб­раз, бо­льш на­блі­жа­ны да су­час­най рэ­аль­нас­ці? Як і ў жы­ва­пі­се, у яго гра­фі­цы мы сус­тра­ка­емся з тэ­май за­ка­ха­ных у са­мых раз­на­стай­ных яе воб­раз­ных інтэп­рэ­та­цы­ях («Сфін­ксы», «Са­на­ та для шчас­лі­вых», «За­ка­ха­ныя», «Звез­да­ры»).

19

Асноў­ная ад­мет­насць гэ­тых вы­яў у па­рных кам­ па­зі­цы­ях — зліт­насць аб­ры­саў , якая сім­ва­лі­зуе еднасць па­чуц­цяў, па­мкнен­няў, лё­саў... Тэ­ма і воб­раз но­чы, сну — да­во­лі час­тыя ў гра­ фі­цы Пру­са­ва. Цэн­тра­ль­нае мес­ца ў ма­люн­ках за­ймае воб­раз ле­ту­цен­ні­ка, які ўгля­да­ецца ў та­ямні­чую без­дань не­ба, у зор­кі («Звяз­дар», «Ка­ жуць, там за­ўжды ідуць да­жджы»). Мас­та­ка пры­ цяг­ва­юць «бу­кет сноў» і пры­емная ўту­ль­насць гэ­тай пра­сто­ры: «Тут мой сон, тут мой дом», — пі­ саў Пру­саў. Але тэ­ма но­чы ў воб­ра­зах гра­фіч­ных тво­раў да­во­лі час­та злу­ча­ная са ста­нам адзі­но­ты («Та­нец адзі­но­ка­га сэр­ца», «По­ўня», «Мар­скі ве­цер»). Ня­гле­дзя­чы на пра­грэ­сі­ру­ючую сле­па­ту з-за цук­ ро­ва­га ды­ябе­ту, твор­ца пра­цяг­ваў пра­ца­ваць да апош­ніх дзён жыц­ця. Стра­ту зро­ку кам­пен­са­ваў з да­па­мо­гай па­ве­лі­ча­ль­на­га шкла лін­заў, якое па­сту­по­ва ста­на­ві­ла­ся ўсё мац­ней­шым. Па­лат­но «Кат і ахвя­ра» бы­ло на­пі­са­нае амаль што сля­ пым мас­та­ком і ста­ла апош­нім у яго на­роб­ку.

11 ве­рас­ня 1996 го­да Алег Пру­саў па­мёр па­сля пра­цяг­лай хва­ро­бы. За сваё ня­доў­гае жыц­цё Алег Пру­саў ства­рыў ка­ля двух­сот жы­ва­піс­ных і гра­фіч­ных ра­бот. Ён змог ува­со­біць той свет, дзе спра­ба­ваў вы­жыць, у по­ўным сэн­се гэ­та­га сло­ва, за­хоў­ва­ючы ў ду­шы гэ­тую ўні­ка­ль­ную здо­ль­насць — ве­рыць у вя­лі­кую сі­лу ча­ла­ве­чых ду­мак і па­чуц­цяў. Жы­ва­піс­ныя тво­ры Але­га Пру­са­ва лі­та­ра­ль­на пра­сяк­ну­тыя па­этыч­ны­мі ме­та­фа­ра­мі, кож­ная з якіх вы­яўляе нам яркія і не­арды­нар­ныя воб­ра­зы. Архе­ты­пы па­этыч­на­га све­ту, прад­стаў­ле­ныя ў яго гра­фіч­ных мі­ні­яцю­рах, так­са­ма на­поў­не­ныя глы­ бо­кім сэн­сам і эма­цый­на ве­ль­мі вы­раз­ныя.

1. Афіша выставы.

2. Аўта­пар­трэт з чу­жы­мі ва­ча­мі. Алей. 1994. З ка­лек­цыі сям’і Але­га Пру­са­ва.

3. Аўта­пар­трэт з чу­жым тва­рам. Алей. 1990. З ка­лек­цыі сям’і Але­га Пру­са­ва.

4. Трой­ца. Алей. 1994. З ка­лек­цыі сям’і Але­га Пру­са­ва.

5. Ча­ла­век без імя. Алей. 1995. З ка­лек­цыі сям’і Але­га Пру­са­ва.

6. Парт­рэт зя­лё­ных на­жніц. З се­рыі «Вя­лі­кія за­ва­ёўні­кі». Алей. 1994. З ка­лек­цыі сям’і Але­га Пру­са­ва.

7. Парт­рэт ня­сцер­пнай Іло­ны. Алей. 1993. З ка­лек­цыі сям’і Але­га Пру­са­ва.

8. Вы­кра­да­ль­нік ідэй. З се­рыі «Вя­лі­кія за­ва­ёўні­кі».

9. Анас­та­сія (кан­чат­ко­вы ва­ры­янт). Алей. 1992. З ка­лек­цыі сям’і Але­га Пру­са­ва.

сакавік, 2021

20

Ві ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Ку­л ь­т ур н­ ы пласт

1. Ка­зач­ны сю­жэт. Алей. 1921—1922.

2. Ка­ра­год. Алей. 1922.

3. Ста­ры бе­ла­рус з лю­ль­кай. Алей. Па­ча­так 1920-х.

Мі­хась Фі­лі­по­віч. Лёс мас­та­ка (1896—1947)

Ва­лян­ці­на Вай­цэ­хоў­ская

99 га­доў та­му, улет­ку 1922-га, у Мін­ску ад­бы­ла­ся пер­шая ў па­сля­рэ­ва­лю­ цый­най і па­сля­ва­еннай Бе­ла­ру­сі пер­са­на­ль­ная мас­тац­кая вы­ста­ва — у ад­ ным з па­мяш­кан­няў пед­ага­гіч­на­га тэх­ні­ку­ма па­ка­за­лі ра­бо­ты Мі­ха­ся Фі­лі­ по­ві­ча, праз год па­сля яго юбі­лей­на­га 25-год­дзя.

Д

ру­гая пер­са­на­ль­ная вы­ста­ва гэ­та­га ярка­га і сво­еа­саб­лі­ва­га бе­ла­рус­ка­га мас­та­ка, са­мы плён­ны пе­ры­яд дзей­нас­ці яко­га пры­паў на 1920-я — пер­шую па­ло­ву 1930-х, ад­кры­ла­ся ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі сё­ле­та ў лю­тым. Дзя­сят­кі на­яўных ра­бот Фі­лі­ по­ві­ча — у му­зе­ях Бе­ла­ру­сі і Рас­іі, у пры­ват­ных збо­рах — то­ль­кі ма­лая час­тка ство­ра­на­га ім.

«Мастацтва» № 3 (456)

І ўсё ж для бе­ла­рус­ка­га мас­та­ка тых ча­соў яго спад­чы­на за­ха­ва­ла­ся на рэ­дкасць по­ўна і раз­ на­пла­на­ва, што да­зва­ляе не­пас­рэд­на ўба­чыць раз­віц­цё і пе­ры­пе­тыі твор­ча­га лё­су. Мі­хась Фі­лі­по­віч жыў у пе­ра­ход­ную эпо­ху кан­ ца XIX — пер­шай трэ­ці XX ста­год­дзя. І ў сва­ёй твор­час­ці ска­рыс­таў з амаль усіх та­га­час­ных мас­тац­кіх кі­рун­каў. Ма­дэрн, по­стім­прэ­сі­янізм,

фу­ту­рызм, суп­рэ­ма­тызм, фа­візм, экс­прэ­сі­янізм, не­арэ­алізм, імпрэ­сі­янізм ча­сам сплаў­ля­лі­ся ў яго пра­цах, ча­сам гу­ча­лі со­ль­на. Шы­ры­ня ды­япа­зо­ ну форм бы­ла звя­за­на як з эва­лю­цы­яй мас­та­ка і по­шу­кам най­бо­льш ад­экват­най тым ці іншым за­да­чам мо­вы, гэ­так і з яго па­мкнен­нем вы­ка­рыс­ тоў­ваць най­бо­льш акту­аль­ную ці да­пуш­ча­ль­ную, да­зво­ле­ную ў той ці іншы мо­мант гіс­то­рыі мас­ тац­кую мо­ву (і тэ­ма­тыч­ны асар­ты­мент). Ве­ды па гіс­то­рыі і этнаг­ра­фіі, так­са­ма і роз­ных кі­рун­каў жы­ва­пі­су не ра­бі­лі яго твор­часць раз­важ­най ці эклек­тыч­най. Бо­ль­шасць вя­до­мых яго па­лот­ наў з’яўля­юцца цэ­ль­ным эма­цы­яна­ль­на-плас­ тыч­ным вы­каз­ван­нем-згус­ткам, да­ска­на­лы­мі і энер­ге­тыч­ны­мі ў леп­шыя га­ды твор­час­ці, менш пе­ра­ка­наў­чы­мі ў цяж­кія ча­сы, але амаль за­ўсё­ды адзна­ча­ны­мі ві­та­ль­нас­цю яго та­лен­ту. Дар Мі­ха­ся Фі­лі­по­ві­ча ро­біць ура­жан­не сты­хіі рэ­дкай арга­ ніч­нас­ці і сі­лы, на­гад­ва­ючы пры­род­ную кры­ні­цу. Скла­да­на ска­заць, як і як доў­га пра­яўля­ла­ся б гэ­тая арга­ні­ка пры бо­льш спры­яль­ным збе­гу

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Ку­л ь­т ур­н ы пл а ст

жыц­цё­вых аб­ста­він, але рэ­аль­ныя падзеі не за­ўсё­ды да­па­ма­га­лі на­ту­ра­ль­на­му шля­ху мас­ та­ка. Ён жыў у эпо­ху вой­наў і рэ­ва­лю­цый з усі­мі іх дра­ма­тыч­ны­мі і тра­гіч­ны­мі ака­ліч­нас­ця­мі. Аса­біс­тыя цяж­кас­ці роз­на­га кштал­ту ўві­ва­лі­ся ў гэ­тую гіс­та­рыч­ную ткан­ку. Сі­ра­та з ран­ня­га дзя­цін­ства, Фі­лі­по­віч вы­рас у сям’і свай­го дзя­дзь­кі-ка­ва­ля. Ву­чыў­ся ў мін­скім рэ­аль­ным ву­чы­ліш­чы, якое эва­ку­ява­ла­ся ў 1915 го­дзе ў Ярас­лаўль. Схі­ль­насць да ма­ля­ван­ня, што вы­яві­ла­ся ве­ль­мі ра­на, пры­вя­ла яго ў Мас­кву, спа­чат­ку ў пры­ват­ную сту­дыю, по­тым у Сва­бод­ ныя мас­тац­кія май­стэр­ні (па­зней ВХУ­ТЕ­МАС — Вы­шэй­шыя мас­тац­ка-тэх­ніч­ныя май­стэр­ні), дзе

Фі­лі­по­віч ву­чыў­ся ў Кан­стан­ці­на Ка­ро­ві­на. (У тыя ж пер­шыя па­сля­рэ­ва­лю­цый­ныя га­ды Мі­хась Фі­лі­по­віч слу­жыў у Чыр­во­най арміі, спа­чат­ку са­ ні­та­рам на ва­енным цяг­ні­ку, по­тым ву­чыў­ся ва­ еннай мас­кі­роў­цы.) Уплыў Кан­стан­ці­на Ка­ро­ві­на, яго асо­бы і твор­час­ці на фар­ма­ван­не на­ша­га май­стра ба­чыц­ца ве­ль­мі важ­кім, ён ад­па­вя­дае ўлас­ным ры­сам і па­мкнен­ням Фі­лі­по­ві­ча: све­ та­пог­ляд­на­му імпрэ­сі­яніз­му, пры­яры­тэ­ту ко­ле­ру, імпу­ль­сіў­нас­ці мас­та­коў­ска­га вы­каз­ван­ня. Але з-за не­да­хо­пу срод­каў ву­чо­бу за­вяр­шыць та­ды не атры­ма­ла­ся. Фі­лі­по­віч вяр­та­ецца ў Мінск і па­ чы­нае ве­ль­мі актыў­ную твор­чую, вы­ста­вач­ную, му­зей­ную, у тым лі­ку экс­пе­ды­цый­ную дзей­насць: у 1923—1925 га­дах ён уз­на­ча­ль­ваў мас­тац­кі ад­дзел зна­ка­мі­та­га БДМ (Бе­ла­рус­кі дзяр­жаў­ны му­зей). У той час мас­так ства­рае свае са­мыя вя­до­мыя кар­ці­ны — «На Ку­пал­ле», «Ка­зач­ны сю­жэт», «Ка­ра­год», «Ста­ры бе­ла­рус з лю­ль­кай» і не­ка­то­рыя іншыя, у якіх тэм­пе­ра­мен­тна, да­клад­ на, за­хап­ля­ль­на, шмат­гран­на за­на­тоў­вае роз­ныя пра­явы на­род­на­га жыц­ця. Аб­ста­ві­ны да­зва­ля­юць яму пра­цяг­нуць на­ву­ чан­не ў Мас­кве ў 1925—1930 га­дах у той жа на­ву­ча­ль­най уста­но­ве, якая ўжо на­зы­ва­ла­ся ВХУ­ТЕ­ИН (Вы­шэй­шы мас­тац­ка-тэх­ніч­ны інсты­ тут). Асноў­ны­мі пед­аго­га­мі Фі­лі­по­ві­ча бы­лі вы­дат­ныя жы­ва­піс­цы Аляк­сандр Дрэ­він і Ро­берт Фа­льк, пад уплы­вам якіх з’яўля­юцца но­выя ры­ сы — па­сля­доў­ная, бо­льш да­клад­ная пе­рад­ача фор­мы, бо­льш стры­ма­ная ка­ла­рыс­тыч­ная га­ма. Актыў­ная твор­чая пра­ца спа­лу­ча­ецца з не менш актыў­най гра­мад­скай, удзе­лам у ства­рэн­ні і дзей­нас­ці шэ­ра­гу мас­тац­кіх аб’яднан­няў. Скон­чыў­шы ў 1930 го­дзе інсты­тут і вяр­нуў­шы­ся ў Мінск, Фі­лі­по­віч да­ве­даў­ся, што ён ця­пер не надзея на­цы­яна­ль­на­га мас­тац­тва, а ўва­саб­лен­не «на­цдэ­маў­шчы­ны» — гэт­кі тэр­мін ужы­ваў­ся та­ды ідэ­ола­га­мі для вы­зна­чэн­ня тых, хто апан­та­на вы­ву­чаў і пра­па­ган­да­ваў бе­ла­рус­кую ку­ль­ту­

21

ру. Мас­так не зве­даў не­пас­рэд­ных рэ­прэ­сій, бо вяр­нуў­ся ў Мас­кву, «пе­ра­ка­ваў­ся», як та­ды ка­за­лі, і пра­цяг­ваў актыў­на пра­ца­ваць пе­ра­важ­ на ў іншым ідэ­ала­гіч­ным клю­чы. Вя­до­ма, цяж­ка ска­заць, на­ко­ль­кі яго сап­раў­ды скрозь ці­ка­ві­лі тэ­мы рэ­ва­лю­цый­най гіс­то­рыі і са­цы­яліс­тыч­на­га бу­даў­ніц­тва, але, без­умоў­на, ён за­ўсё­ды імкнуў­ся за­ста­вац­ца шчы­рым у сва­іх тво­рах, то-бок зы­хо­ дзіць з мас­тац­ка­га ўра­жан­ня ад на­ту­ры. Маг­чы­ма, гэ­та ўнут­ра­на апраў­два­ла пад­па­рад­ка­ван­не ідэ­ ало­гіі, «слу­жэн­не на­ро­ду», ка­лі та­кая пра­бле­ма для яго ўво­гу­ле існа­ва­ла. Пэў­ны час за­хоў­ва­ецца пра­фе­сій­ны ўзро­вень яго мас­тац­тва — не­ша­ра­ го­ва­га, ды­на­міч­на­га, ра­ман­тыч­на­га. Не­здар­ма ко­ль­кі яго ра­бот вы­да­ва­лі­ся ў вы­гля­дзе рэ­пра­ дук­цый — «на­сцен­ных кар­цін» і па­што­вак. Але ідэ­ала­гіч­ныя па­тра­ба­ван­ні ра­бі­лі­ся ўсё бо­льш жор­сткі­мі як да змес­та­ва­га, так і да фар­ма­ль­на­га бо­ку мас­тац­тва. Пра­сто­ры для ма­неў­ру бы­ло ўсё ме­ней. І на­пры­кан­цы 1930-х тво­ры Фі­лі­по­ві­ча губ­ля­юць свае «экс­клю­зіў­ныя» якас­ці і ро­бяц­ца амаль імпер­са­на­ль­ны­мі і спрош­ча­ны­мі па фор­ме, амаль ад­на­мер­ны­мі па змес­це, што ха­рак­тэр­на на­огул для та­га­час­на­га са­вец­ка­га мас­тац­тва. Маг­ чы­ма, у яго не ха­пі­ла мо­цы, ці ўпэў­не­нас­ці ў са­бе, ці са­ма­ўсве­дам­лен­ня для цвёр­да­га «са­ма­ста­ яння» — але яно бы­ло надзвы­чай цяж­кім, амаль не­маг­чы­мым у той час, ка­лі адзі­ным за­моў­цам мас­тац­тва бы­ла дзяр­жа­ва. І ўсё ж ён за­стаў­ся са­бой. Ад­чу­ван­не энер­гіі, ра­дас­ці і дра­мы жыц­ця пры­сут­ні­чае ў яго ра­бо­тах, хоць «пеў­чы» та­лент у ня­во­лі зга­саў. Яны ядна­юць у са­бе, як і ра­ней, пра­сто­ру жыц­ця і пра­сто­ру ма­ры, уяў­лен­ня, тым са­мым на­гад­ва­ючы ча­сам фа­льк­лор­ныя воб­ра­зы. У кан­цы 1930-х мас­так вяр­нуў­ся ў Мінск, удзель­­ ні­чаў у вы­ста­вах, у па­ста­ноў­цы опе­ры «Квет­ка шчас­ця». На трэ­ці дзень вай­ны па­йшоў з го­ра­да, да­браў­ся да Мас­квы, пра­цяг­ваў твор­чую дзей­ насць, браў удзел у вы­дан­ні «Парт­ызан­скай ду­бін­кі», у 1942—1944 га­дах слу­жыў у арміі. Са жніў­ня 1944-га зноў у Мін­ску, су­пра­цоў­ні­ чаў з Му­зе­ем гіс­то­рыі Айчын­най вай­ны і До­мам на­род­най твор­час­ці. Ізго­ем не быў, без пра­цы не за­ста­ваў­ся, му­зей на­бы­ваў яго тво­ры, але, як ба­чыц­ца, ася­род­дзе ўжо ўспры­ма­ла яго як ча­ла­ве­ка іншай, мі­ну­лай эпо­хі, што па-свой­му ад­па­вя­да­ла рэ­аль­нас­ці. Па­мёр у 1947 го­дзе ў Мас­кве. То­ль­кі праз дзе­ся­ці­год­дзі твор­часць Мі­ха­ся Фі­лі­по­ві­ча бы­ла ацэ­не­ная цал­кам і год­на ў пры­све­ча­най яму кні­зе Вік­та­ра Шма­та­ва 1971 го­да. Стэ­фа­нія Ста­ню­та па­кі­ну­ла вы­дат­ны рас­по­вед пра мас­та­ка, яко­га бліз­ка ве­да­ла: «Ён вы­гля­даў знач­на ста­рэй­шым, чым быў на са­мой спра­ве... быц­цам да­ўно ўжо мах­нуў ру­кой на ўсё і на ся­бе са­мо­га. І рап­там — як зу­сім іншы ча­ла­век пе­рад та­бой: ён па­чы­наў пра­ца­ваць… Во­чы жы­выя, ма­ ла­дыя, по­зірк пра­ніз­лі­вы, учэ­піс­ты, а ру­хі лёг­кія, хут­кія!.. Ён ра­біў­ся про­ста пры­го­жым. Ка­лі б хто мя­не за­пы­таў, як мо­жа вы­гля­даць на­тхнен­не, я, на­пэў­на, ад­ра­зу б уба­чы­ла ў па­мя­ці Мі­ха­іла Фі­лі­ по­ві­ча за ра­бо­тай». сакавік, 2021

22

Рэ­ц эн­з ія

Хто па­зна­ча­ны ў «Ціт­рах»? Па­мя­ці пі­яніс­ткі Але­ны Ца­гал­ка Надзея Бун­цэ­віч

Што­га­до­вая се­рыя кан­цэр­таў, пры­све­ча­ных па­мя­ці пі­яніс­ткі Але­ны Ца­гал­ ка і з’ядна­ных на­звай «Па­куль не ідуць ціт­ры…», ад­бы­ла­ся сё­ле­та ў сё­мы раз і скла­да­ла­ся з трох фі­лар­ма­ніч­ных ве­ча­роў. Фес­ты­валь за­кра­нуў аб­е­ дзве за­лы — Вя­лі­кую кан­цэр­тную і Ма­лую імя Ры­го­ра Шыр­мы, быў на­сы­ча­ ны му­зы­кай роз­ных жан­раў і сты­ляў. А га­лоў­нае, за­ха­ваў леп­шыя тра­ды­цыі мі­ну­лых га­доў, у ня­прос­ты час з’яднаў му­зы­кан­таў і скі­ра­ваў іх твор­чыя па­ мкнен­ні не то­ль­кі на ўдзяч­на­га гле­да­ча, але і на да­бра­чын­насць.

А

саб­лі­вас­цю гэ­та­га пра­екта з’яўля­ецца тое, што му­зы­кан­ты-ўдзе­ль­ні­кі не ма­юць га­на­ра­раў. А гро­шы, атры­ма­ныя за квіт­кі, ідуць на да­па­мо­гу тым, ка­му яна асаб­лі­ва па­ трэб­на. Сё­ле­та та­кім ад­ра­са­там стаў Гро­дзен­скі дзі­ця­чы хос­піс. Фла­еры, іншая інфар­ма­цый­ ная прад­укцыя з рэ­кві­зі­та­мі гэ­тай уста­но­вы, з лю­боў­ю скла­дзе­ныя пра­грам­кі, змест якіх не аб­мя­жоў­ва­ецца про­стым пе­ра­лі­кам тво­раў і вы­ка­наў­цаў, а ўтрым­лі­вае мак­сі­мум да­дат­ко­ вай інфар­ма­цыі. Іні­цы­ятар­ка і ня­змен­ная арга­ні­за­тар­ка кан­цэр­ таў — Ган­на Ля­нь­ко­ва. Для яе гэ­та не про­ста пра­ца: пра­ект на­ра­дзіў­ся з аса­біс­тых ста­сун­каў, сяб­роў­ства з Але­най Ца­гал­ка, якая за­ўчас­на і рап­тоў­на па­йшла з жыц­ця з-за не­вы­леч­най хва­ро­бы. Пры гэ­тым, за­ўваж­це, кан­цэр­ты не за­ста­лі­ся «ад­на­ра­зо­вы­мі», яны ўзні­ка­юць што­год у апош­нія дні лю­та­га. І ру­шыць імі не то­ль­кі ўлас­ці­вае ча­ла­ве­ку жа­дан­не ра­біць да­бро, але і не­абход­насць са­ма­рэ­алі­за­цыі, асаб­лі­ва зна­ёмая прад­стаў­ні­кам твор­чых пра­фе­сій. Як та­ле­на­ві­тая арт-ме­не­джар­ка, Ган­на змаг­ла надзвы­чай гар­ма­ніч­на спа­лу­чыць у сва­ім пра­екце два век­та­ры — ад­да­чы і пры­быт­ку, якія не вы­чэр­пва­юцца вы­ключ­на гра­шы­ма. Кож­ны з удзе­ль­ні­каў што­сь­ці ад­дае, але і што­сь­ці на­бы­ вае ўза­мен, ад­чу­ва­ючы ся­бе шчас­лі­вым. Азна­ча­нае на­быц­цё — гэ­та не то­ль­кі ма­ра­ль­нае за­да­ва­ль­нен­не ад здзяй­снен­ня бес­ка­рыс­лі­вай

«Мастацтва» № 3 (456)

да­па­мо­гі. «У да­да­так» слу­хач атрым­лі­вае аса­ло­ ду ад цу­доў­най му­зы­кі і вы­ка­нан­ня, пра­хо­дзіць сво­еа­саб­лі­вую му­зы­ка­тэ­ра­пію (да­рэ­чы, апош­нім ча­сам з’яві­лі­ся асоб­ныя фі­лар­ма­ніч­ныя пра­екты з та­кой на­звай, бо га­ючая ро­ля мас­тац­тва на­ бы­вае ўсё бо­льш шы­ро­кае на­ву­ко­вае па­цвер­ джан­не і, ад­па­вед­на, рас­паў­сю­джван­не). Не за­ста­юцца ў про­йгры­шы і вы­ка­наў­цы. Вя­до­ма,

М у­з ы­к а / Агл яд му­зы­ка — іх хлеб. Але ад­на­ча­со­ва яна і тая ду­ хоў­ная ежа, па­праў­дзе ўлю­бё­ная пра­ца, без якой яны жыць не мо­гуць. Ва­кол пра­екта гур­ту­юцца ме­на­ві­та та­кія твор­цы! Яны атрым­лі­ва­юць да­дат­ко­вую маг­чы­масць вы­йсці да пуб­лі­кі, пры­чым з ты­мі кам­па­зі­цы­ямі, якія аб­іра­юць са­мі. Для мно­гіх з іх гэ­ты пра­ект — яшчэ і маг­чы­масць вы­нес­ці на пуб­лі­ку што­сь­ці са­мае за­па­вет­нае, гэт­кую ўлас­на пры­га­та­ва­ную «фір­мо­вую стра­ву», а не чар­го­вы па­ўтор па­пу­ ляр­най кла­сі­кі ў раз­лі­ку на тое, што яна, быц­цам «дзя­жур­ная» кат­ле­та з ма­ка­ро­най, усё роў­на зной­дзе свай­го спа­жыў­ца.

Та­кі ўза­ема­да­вер — ад­на з асаб­лі­вас­цей фар­ма­ ван­ня пра­гра­мы, якая, у сваю чар­гу, ста­но­віц­ца ад­ной з най­бо­льш ад­мет­ных рыс уся­го пра­екта. За га­ды існа­ван­ня фес­ты­ва­лю ў яго з’яві­лі­ся ад­да­ныя сяб­ры, га­то­выя што­год рых­та­ваць вы­ кштал­цо­ныя прэм’еры. У сфе­ры мас­тац­тва ве­ль­мі мно­гае здзяй­сня­ецца на аса­біс­тых кан­так­тах, бо тут уво­гу­ле на пер­шы план вы­хо­дзяць не доб­ра ад­ла­джа­ныя ме­ха­ніз­мы вы­твор­час­ці, а ча­ла­ве­ чыя асо­бы з усі­мі іх «ня­пра­ві­ль­нас­ця­мі», што скла­да­юць інды­ві­ду­аль­насць. Та­му і пра­гра­мы ўзні­ка­юць та­кія ці­ка­выя, не пад­обныя ад­на да дру­гой — сап­раў­дны хэнд-мэйд. Што ж мы па­чу­лі і ўба­чы­лі сё­ле­та? «Ня­мец­кі рэ­кві­ем» Брам­са, але ў пе­ра­ла­жэн­ні для двух фар­тэ­пі­яна (зра­зу­ме­ла, з ва­ка­лам у цэн­тры і… лі­таў­ра­мі ў якас­ці гэт­ка­га шэ­ра­га кар­ды­ нала). Па­рад ма­ла­дых му­зы­кан­таў — ад зна­ных артыс­таў да стар­шак­лас­ні­каў Рэ­спуб­лі­кан­скай гім­на­зіі-ка­ле­джа пры Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­ зы­кі. По­вязь но­вых тво­раў (у тым лі­ку за­меж­на­га па­хо­джан­ня), пер­шае вы­ка­нан­не якіх бы­ло пры­мер­ка­ва­нае ме­на­ві­та да гэ­та­га фес­ты­ва­лю.

23

кам­па­зі­та­ра Па­лі­ны На­зай­кін­скай. Да­рэ­чы, адзін з яе тво­раў на­ра­дзіў­ся з жа­дан­ня да­па­маг­чы хво­рай дзяў­чын­цы, на ле­кі для якой пра­во­дзіў­ ся між­на­род­ны збор срод­каў. На­зай­кін­скую як мед­ыйную пер­со­ну па­пра­сі­лі ста­віць тэ­гі. А яна на­пі­са­ла ці­хую, пра­нік­нё­ную му­зы­ку, пры­зна­ча­ ную для фар­тэ­пі­янна­га трыа, якую так і на­зва­ ла — «Пес­ні для Та­сі». Ся­род прэм’ер бы­ла і бе­ла­рус­кая: за­ключ­ны фес­ты­ва­ль­ны кан­цэрт за­вяр­ша­лі асоб­ныя час­ткі цык­ла «Сны» для фар­тэ­пі­яна з аркес­трам на­ ша­га ма­ла­до­га пі­яніс­та, лаў­рэ­ата між­на­род­ных кон­кур­саў Аляк­сея Пша­ніч­на­га. Усе на­зва­ныя му­зы­кан­ты — яркія асо­бы, за­патра­­ ба­ва­ныя ў све­це. Аляк­сей, між іншым, ко­ліш­ні вы­пус­кнік Рэ­спуб­лі­кан­скай гім­на­зіі-ка­ле­джа пры Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі, а па­сля за­кан­чэн­ня Санкт-Пе­цяр­бур­гскай кан­сер­ва­то­рыі і на­шай ма­гіс­тра­ту­ры — вы­клад­чык гэ­тай на­ву­ча­ль­най уста­но­вы. Сва­ёй вы­ка­на­ль­ніц­кай дзей­нас­цю ён звя­за­ны з не­ка­ль­кі­мі еўра­пей­скі­мі кра­іна­мі, а з 2015 го­да з’яўля­ецца яшчэ аўта­рам і мас­ тац­кім кі­раў­ні­ком арт-пра­екта Windfield Music Fraternity, што ла­дзіц­ца ў на­шай фі­лар­мо­ніі і яднае бы­лых вы­ха­ван­цаў зга­да­на­га ка­ле­джа, рас­кі­да­ных лё­сам па ўсім све­це.

Да­да­дзім, што апош­няя дэ­таль ад­ра­зу вы­лу­чае пра­ект у шэ­раг най­прэс­тыж­ней­шых: не кож­ны фо­рум на­ват між­на­род­на­га маш­та­бу мо­жа па­ хва­ліц­ца пад­обны­мі прэм’ера­мі — тым бо­льш на­пі­са­ны­мі з раз­лі­кам на пэў­ныя кан­цэр­тныя пра­гра­мы. Най­бо­льш буй­ныя фес­ты­ва­лі са­мі за­маў­ля­юць кам­па­зі­та­рам на­він­кі, а тут аўта­ры лі­чаць за го­нар са­ма­стой­на пра­па­на­ваць улас­ ную най­ноў­шую твор­часць. Так, сё­ле­та бы­лі прэ­зен­та­ва­ны Эле­гія для скрып­ кі і фар­тэ­пі­яна рас­ійска­га кам­па­зі­та­ра і пі­яніс­та Аляк­сея Кур­ба­та­ва, ад­ра­зу не­ка­ль­кі но­вых са­чы­нен­няў ма­ла­до­га рас­ійска-аме­ры­кан­ска­га

Прэ­зен­та­цыя су­час­ных тво­раў не па­асоб­ку, а ў ата­чэн­ні сус­вет­най кла­сі­кі — да­во­лі рас­паў­сю­ джа­ны пры­ём, улас­ці­вы мно­гім па­ка­зам на­ві­нак. Але што ці­ка­ва, кан­цэр­ты ака­за­лі­ся сты­лё­ва вы­ тры­ма­ны­мі, па­бу­да­ва­ны­мі не на «спа­лу­чэн­ні не­ спа­лу­ча­ль­на­га», а на­адва­рот, на адзі­най ла­гіч­най лі­ніі — ад ра­ман­тыз­му да не­ара­ман­тыз­му і су­вя­зі эле­мен­таў мі­ні­ма­ліз­му з так зва­най «но­вай пра­ ста­той». Апош­ні тэр­мін у свой час за­ма­ца­ваў­ся за твор­час­цю Гео­ргія Сві­ры­да­ва. Аднак су­час­ная кам­па­зі­тар­ская мо­ладзь ча­сам вы­ка­рыс­тоў­вае тыя ж і бліз­кія ім пры­ёмы, ка­лі звяр­та­ецца да ці­хай, спа­кой­най, ча­сам «фо­на­вай» му­зы­кі, што сакавік, 2021

24

М у з­ ы­к а / А гл яд

су­па­кой­вае і на­ват за­ка­лых­вае, па­глыб­ляе ў сво­еа­саб­лі­вы транс. Та­кая му­зы­ка — гэ­та ця­пе­ раш­ні мэй­нстрым, і прэм’еры фес­ты­ва­лю то­ль­кі да­па­маг­лі ў тым пе­ра­ка­нац­ца. Скры­піч­ная Эле­гія Кур­ба­та­ва, «Пес­ні для Та­сі» На­зай­кін­скай ад­па­вя­да­лі не­ара­ман­тыз­му. Бо­льш за­гад­ка­вы­мі ўя­ві­лі­ся тры фар­тэ­пі­янныя прэ­лю­дыі апош­няй аўтар­кі, з’ядна­ныя агу­ль­най на­звай «Ка­рун­кі па­мя­ці». Па сло­вах Па­лі­ны, за­чы­та­ных са сцэ­ны ўсё той жа Ган­най Ля­нь­ко­вай у якас­ці вя­ду­чай, гэ­ты твор стаў для кам­па­зі­та­ра «вяр­тан­ нем ся­бе праз пры­га­жосць і ме­ла­дыч­насць». Пры гэ­тым ака­за­ла­ся, што ме­ла­дыч­насць для аўта­ра му­зы­кі зу­сім не сі­но­нім ме­ло­дыі. У цэн­тры кож­ най з прэ­лю­дый апы­ну­ла­ся фак­ту­ра, якая ста­ла вы­сту­паць як га­лоў­ны му­зыч­на-вы­раз­ны сро­дак. Пе­ра­бо­ры па гу­ках арпе­джыа, бы ці­хі клё­катцур­чан­не стру­ме­няў ва­ды, доб­ра вя­до­мы ама­та­ рам му­зы­кі па Пер­шай прэ­лю­дыі Ба­ха з Доб­ра тэм­пе­ра­ва­на­га кла­ві­ру ці па­чат­ку «Ме­ся­ца­вай са­на­ты» Бет­хо­ве­на. Тут яны да­ва­лі­ся ў іншым вы­кла­дан­ні, але шлейф уз­ае­ма­су­вя­зей ад гэ­та­га

зы­кан­таў) і клар­нет (Вік­тар Пу­зы­ня). Жы­вы рух змя­ніў­ся мёр­твы­мі, за­сты­лы­мі «ста­лак­ты­та­мі» фар­тэ­пі­янных акор­даў, каб пры­вес­ці да вы­бу­ху, пра­свят­лен­ня і да­лей­ша­га інтэн­сіў­на­га раз­віц­ця. Маг­чы­ма, ства­ра­ючы гэ­тую парт­ыту­ру, кам­па­ зі­тар­ка прад­угле­джва­ла іншую пры­ха­ва­ную пра­грам­насць, але ў кан­тэк­сце фес­ты­ва­лю п’еса да­клад­на ўпіс­ва­ла­ся ў тэ­му жыц­ця і смер­ці. Твор за­вяр­шаў пер­шае ад­дзя­лен­не, і на біс са­ліс­ты сыг­ра­лі па­во­ль­ную дру­гую час­тку Клар­не­та­ва­га кан­цэр­та Мо­цар­та. Ці­хая, пяш­чот­ная кла­сі­ка, дзе ўсё так пра­зрыс­та і гар­ма­ніч­на, ста­ла быц­цам ад­люс­тра­ван­нем вы­шэй­шай ду­хоў­нас­ці, жыц­ця па­сля смер­ці. І да­зво­лі­ла на­поў­ні­цу аца­ніць пры­га­жосць гу­чан­ня со­ль­ных інстру­мен­таў, што за­ле­жыць ад са­міх са­ліс­таў і іх май­стэр­ства. «Сны» Аляк­сея Пша­ніч­на­га для фар­тэ­пі­яна з аркес­трам бы­лі прад­стаў­ле­ны дзвю­ма час­тка­ мі — сё­май і трэ­цяй, пры­чым ме­на­ві­та ў та­кой па­сля­доў­нас­ці. За ра­ялем, зра­зу­ме­ла, зна­хо­ дзіў­ся аўтар. Але фар­тэ­пі­яна ўспры­ма­ла­ся не адзі­ным і тым бо­льш не да­мі­ну­ючым со­ль­ным

не стра­ціў­ся. Пі­яніс­тка Аляк­сан­дра Паў­лю­ка­вец быц­цам не ігра­ла на ра­ялі, а сап­раў­ды спля­та­ ла з гу­каў, што лі­лі­ся-ві­лі­ся, дзі­вос­ныя ка­рун­кі. Ме­ло­дыя ж, па­зна­ча­ная вя­лі­кі­мі пра­цяг­лас­ця­мі ў вер­хнім го­ла­се, вы­сту­па­ла ўся­го то­ль­кі знеш­нім су­зі­ра­ль­ні­кам. Дру­гая прэ­лю­дыя бы­ла бо­льш ру­ха­вай, а трэ­цяя — ураў­на­ва­жы­ла па­пя­рэд­нія п’есы, знай­шоў­шы, на­рэш­це, по­ўную гар­мо­нію між ме­ло­ды­яй і яе ка­рун­ка­вым аб­рам­лен­нем. Ці­ка­ва, што па­сля­доў­насць тво­раў На­зай­кін­скай у фес­ты­ва­ль­най пра­гра­ме ад­па­вя­да­ла стро­гай ло­гі­цы: спа­чат­ку пра­гу­ча­лі со­ль­ныя «Ка­рун­кі па­мя­ці», по­тым — ансам­бле­выя «Пес­ні для Та­сі», на­рэш­це — аркес­тра­вая «На­ста­ль­гія», дзе са струн­ны­мі са­лі­ра­ва­лі фар­тэ­пі­яна (Аляк­сандр Му­

інстру­мен­там, бо ўсту­па­ла ў раз­на­стай­ныя парт­ нёр­скія ад­но­сі­ны з іншы­мі інстру­мен­та­мі — і не то­ль­кі з арсе­на­ла сім­фа­ніч­на­га аркес­тра. Інакш ка­жу­чы, пі­яніст быў ад­ным з су­раз­моў­цаў, і тых ака­за­ла­ся ба­га­та. Так, у 7-м «Сне» ге­рой не зна­ хо­дзіў­ся на сё­мым не­бе ад шчас­ця, ён па­тро­ху за­сы­наў пад мяк­кія, за­ка­лых­ва­ючыя па­ўторы аркес­тра і вы­раз­ныя фра­зы фа­го­та. На­ват рап­тоў­нае з’яўлен­не ся­рэд­ня­веч­най ка­дэн­цыі Dies irae, што азна­чае «Дзень гне­ву» і звы­чай­ на сім­ва­лі­зуе тра­гіч­ныя на­ступ­ствы лё­су, тут гар­ма­ніч­на ўпля­ло­ся ў спа­гад­лі­вы, доб­ра­зыч­лі­вы апо­вед. У 3-м «Сне» ўся ўва­га бы­ла пры­цяг­ну­тая да со­ль­ных фраз ду­ду­ка — да­во­лі сціп­лых, але ад гэ­та­га не менш ка­ла­рыт­ных.

«Мастацтва» № 3 (456)

Па­пя­рэд­няе ХХ ста­год­дзе бы­ло прад­стаў­ле­на му­зы­кай Дз’ёрдзя Лі­ге­ці. Тыя, хто прад­узя­та рэ­ага­ваў на гэ­тае кам­па­зі­тар­скае імя як на скла­да­на-за­блы­та­ны аван­гард ці ўяў­ляў, што ўся яго твор­часць на­скрозь, без ані­якіх вы­клю­ чэн­няў, пра­сяк­ну­тая са­но­ры­кай, маг­лі зра­біць ма­ле­нь­кае, ды ве­ль­мі слуш­нае ад­крыц­цё: у Лі­ге­ці, як і ва ўся­ля­ка­га аўта­ра гэ­тай эпо­хі, тво­ры сус­тра­ка­юцца са­мыя роз­ныя. І про­звіш­ча кам­па­зі­та­ра — зу­сім не сі­но­нім не­зра­зу­ме­лас­ ці. Пры­кла­дам — Шэсць ба­га­тэ­ляў для квін­тэ­та ду­ха­вых, дзе да драў­ля­ных ду­ха­вых да­да­ла­ся вал­тор­на. Не­акла­сі­цызм спа­лу­чаў­ся тут з фа­льк­ лор­ны­мі па­ве­ва­мі (на­га­да­ла пра ся­бе вен­гер­ скае па­хо­джан­не кам­па­зі­та­ра), на­ват не­ка­то­рым гу­ка­пе­рай­ман­нем. А так­са­ма з ві­да­воч­ным «прад­чу­ван­нем»-прад­ба­чан­нем мі­ні­ма­ліз­му, што вы­яўля­ла­ся ў жа­лез­най ло­гі­цы му­зыч­най дра­ма­тур­гіі, у па­бу­до­ве ўстой­лі­вай кан­струк­цыі. Але му­зы­кан­ты акцэн­та­ва­лі не гэ­тыя струк­тур­на не­па­руш­ныя «кос­ткі шкі­ле­та», а гу­мар, іро­нію тво­ра, яго­нае «жы­вое жыц­цё», што пу­ль­суе тут і вы­пра­ме­нь­ва­ецца ў кож­най но­це. У та­кіх імпу­ль­сіў­на эма­цый­ных, а не фор­ма­ ўтва­­ра­ль­ных дэ­та­лях — увесь смак бе­ла­рус­ка­га вы­ка­на­ль­ніц­тва, яго ад­роз­нен­не ад доб­ра раз­лі­ ча­на­га, кан­струк­тыў­на ад­то­ча­на­га за­ход­не­еўра­ пей­ска­га. Зда­ва­ла­ся, гэ­та ад­чу­лі са­мі ня­бё­сы: пе­рад ад­ной з ба­га­тэ­ляў з пу­ль­та га­ба­іста зля­цеў нот­ны аркуш — быц­цам гэ­та быў знак, што «нас чу­юць». Ды як не па­чуць, не за­ўва­жыць! Пры ўсёй вы­шэй зга­да­най ад­во­ль­нас­ці скла­ дан­ня фес­ты­ва­ль­най афі­шы (Ган­на Ля­нь­ко­ва га­ва­ры­ла пра гэ­та са сцэ­ны бо­льш па­этыч­на, маў­ляў, пра­гра­ма збі­ра­ла­ся з вы­ка­на­ль­ніц­кіх ма­раў, якія бы­лі ажыц­цёў­ле­ны) мно­гія тво­ры бы­лі на­ўпрост звя­за­ны з падзе­яй, да якой пры­ мер­ка­ва­ная гэ­та се­рыя кан­цэр­таў. Да пры­кла­ду,

Рэ­ц эн­з ія

25

Струн­ны квар­тэт Шу­бер­та «Смерць і дзяў­чы­на», ад­куль пра­гу­ча­лі дру­гая і трэ­цяя час­ткі. Ці ад­на­ час­тка­вае Эле­гіч­нае трыа № 1 Рах­ма­ні­на­ва (яго яшчэ на­зы­ва­юць «юна­чым»), шмат у чым бліз­кае да трыа Чай­коў­ска­га з кра­са­моў­най на­звай «Па­ мя­ці вя­лі­ка­га артыс­та». У вы­ка­нан­ні на­ву­чэн­цаў Рэ­спуб­лі­кан­ска­га ка­ле­джа пры БДАМ экс­па­зі­цыя трыа гу­ча­ла як жы­вая раз­мо­ва, на­поў­не­ная ўсёй вы­раз­нас­цю фра­зі­роў­кі, ча­сам на­блі­жа­най да рэ­чы­та­тыў­нас­ці. Рэ­пры­за — як успа­мін, дзе тыя ж су­раз­моў­цы ўсплы­ва­юць у па­мя­ці «як жы­выя» і вы­клі­ка­юць яшчэ бо­льш дра­ма­тыч­ную ку­ль­мі­на­ цыю. Ко­да ж — не про­ста як тра­гіч­ны сы­ход, а як сап­раў­днае па­ха­ва­ль­нае шэс­це. Пер­шая скры­піч­ная са­на­та Шу­ма­на ад­люс­тра­ва­ ла той бок ра­ман­тыз­му, што скан­цэн­тра­ва­ны не на стры­ма­най ці ад­кры­тай па­чуц­цё­вай лі­ры­цы,

а на ня­ўрым­слі­вас­ці, бун­тар­стве ге­роя, доб­ра ад­люс­тра­ва­ных у лер­ман­таў­скім рад­ку: «А ён, мя­цеж­ны, про­сіць бу­ры». Ме­на­ві­та та­кой па­ўста­ ла пер­шая час­тка тво­ра ў вы­ка­нан­ні скры­па­ча Аляк­сея За­гор­ска­га і пі­яніс­та Андрэя Іва­но­ва. Дру­гая час­тка з яе стро­гай, спа­кой­най кан­ты­ле­ най, па­збаў­ле­най за­ліш­ніх знеш­ніх упры­гож­ван­ няў, за­ча­ра­ва­ла гра­цы­яй і вы­тан­ча­нас­цю. Фі­нал, дзе вяр­та­ецца ра­ней­шая ўсхва­ля­ва­насць, быў пра­чы­та­ны му­зы­кан­та­мі як бур­лі­вая плынь не сто­ль­кі эмо­цый, ко­ль­кі ду­мак. І ўжо ад­но гэ­та свед­чы­ла пра ста­ласць вы­ка­нан­ня. Гэ­та скі­ра­ва­насць ад эмо­цый да ду­мак пра­соч­ ва­ла­ся і ў на­сы­ча­нас­ці пра­гра­мы му­зы­кай Ёга­на Брам­са. Тры яго буй­ныя тво­ры за­йма­лі па ча­се аку­рат па­ло­ву хра­на­мет­ра­жу ўся­го фо­ру­му:

«Тра­гіч­ная ўвер­цю­ра», Пер­шы фар­тэ­пі­янны кан­ цэрт у фі­на­ль­най ве­ча­ры­не, што доў­жы­ла­ся дзве з па­ло­вай га­дзі­ны, «Ня­мец­кі рэ­кві­ем» у якас­ці ад­крыц­ця фес­ты­ва­лю (да­рэ­чы, ад­крыц­ця ва ўсіх сэн­сах, а не то­ль­кі як па­чат­ку). Па­сля ма­гут­ных гу­чан­няў Кан­цэр­тна­га сім­фа­ ніч­на­га аркес­тра, скла­дзе­на­га з му­зы­кан­таў роз­ных ка­лек­ты­ваў, ра­яль з ад­кры­тым веч­кам успры­маў­ся як адзі­но­кі па­пя­ро­вы ка­ра­бе­ль­чык, да чар­ноц­ця на­мок­лы ад са­ка­віц­кай ад­лі­гі. Але як то­ль­кі ў аркес­тры па­ча­лі рас­цві­таць пер­шыя квет­кі со­ль­ных тэм­бра­вых фар­баў, ра­яль успры­ маў­ся як ра­дэ­наў­скі «Мыс­ляр», у аб­ліч­чы яко­га важ­на не сто­ль­кі са­ма ску­льп­тур­ная вы­ява — пры ўсёй да­ска­на­лас­ці яе ўва­саб­лен­ня, ко­ль­кі скі­ра­ва­ная той фі­гу­рай по­вязь ду­мак. Яшчэ бо­льш той раз­умо­вы пра­цэс, улас­ці­вы не ад­но Брам­су, але і пі­яніс­ту Аляк­сею Пша­ніч­на­му, вы­ явіў­ся ў за­ся­ро­джа­най, ад­нак да­во­лі па­этыч­най па сва­ім раз­гор­це дру­гой час­тцы. Ма­ла­ды, але ўжо пры­зна­ны ды­ры­жор Юрый Ка­ра­ва­еў, які быў адзі­ным «га­лоў­на­ка­ман­ду­ючым» у «Тра­гіч­най увер­цю­ры», тут спра­вяд­лі­ва ад­даў лі­дар­ства са­ліс­ту. І ха­ця ад аркес­тра, што вы­сту­паў не су­ пер­ні­кам, а чуй­ным парт­нё­рам, ча­сам ха­це­ла­ся бо­льш вы­ве­ра­най сін­хрон­нас­ці, усе па­спя­хо­ва да­бра­лі­ся да пры­ча­лу ра­дас­най надзеі. Ды ўсё ж падзе­яй «ну­мар раз» уся­го фес­ты­ ва­лю стаў­ся «Ня­мец­кі рэ­кві­ем». Пе­ра­ла­жэн­не для двух фар­тэ­пі­яна, зроб­ле­нае ня­мец­кім ды­ры­жо­рам Аўгус­там Гру­тэр­сам — су­час­ні­кам Брам­са і шчы­рым па­пу­ля­ры­за­та­рам яго му­зы­кі, да­зва­ля­ла яшчэ бо­льш пі­ль­на за­ся­ро­дзіць ува­гу на аб’ёмным ха­ра­вым гу­чан­ні — яшчэ і та­му, што гэ­та быў твор­чы пра­ект Сту­дэн­цка­га хо­ру на­шай Ака­дэ­міі му­зы­кі на ча­ле з Інэ­сай Ба­дзя­ка. Ха­рак­тар тых ці іншых час­так «чы­таў­ся» на­ват па яе ру­ках. Спа­чат­ку яны быц­цам лу­на­лі, плы­лі ў плас­тыч­най, вад­кай пра­сто­ры. У дру­гой час­тцы то за­мі­ра­лі, ча­сам вы­шы­ва­ючы муд­ра­ге­ліс­тую арна­мен­ты­ку, то рэ­зка пра­ра­за­лі па­вет­ра доў­гі­мі

вы­тан­ча­ны­мі па­ль­ца­мі, раз-по­раз сціс­ну­ты­мі ў ку­лак. А ў фі­на­ль­най сё­май — бы за­фар­боў­ва­лі пэн­дзлі­ка­мі ня­бач­нае па­лат­но. Сім­ва­ліч­на, што най­скла­да­ней­шы твор сус­вет­най кла­сі­кі вы­кон­ва­лі ма­ла­дыя — як артыс­ты хо­ру, так і са­ліс­ты (На­стас­ся Хра­піц­кая, Ула­дзіс­лаў Бар­тке­віч). Са­мі іх тэм­бры, па­мно­жа­ныя на стро­ гае гу­чан­не ра­яляў (На­тал­ля Ко­та­ва-Гро­ма­ва, Ва­ле­рый Ба­ра­ві­коў) і лі­таў­раў (Антон Не­вя­роў­ скі), над­алі гэ­тай му­зы­цы, і без та­го звер­ну­тай не да смер­ці, а да жыц­ця (у тым лі­ку, па-за смер­цю), яшчэ бо­льш спа­дзе­ву. Ці не пра тое і ўвесь фес­ты­валь? Яго на­зва — улю­бё­ныя сло­вы Але­ны Ца­гал­ка, якая лі­чы­ла, што ўсё мож­на спраў­дзіць, «па­куль не ідуць ціт­ры» (інакш ка­жу­чы, па­куль ты жы­веш). Дык яна па­мы­ля­ла­ся? Бо фес­ты­валь год за го­дам да­каз­вае, як мно­га мож­на зра­біць і па­сля — ка­ лі ў ця­бе бы­лі ка­ле­гі і сяб­ры, а праз іх з’яві­лі­ся твор­чыя на­шчад­кі-па­сля­доў­ні­кі. І хай не ўсе яны па­зна­ча­ны ў ціт­рах (адзін то­ль­кі пе­ра­лік му­зы­ кан­таў-удзе­ль­ні­каў скла­дзе не­ка­ль­кі ста­ро­нак), фес­ты­валь сцвяр­джае: мас­тац­тва — веч­нае. А зна­чыць, гэ­та ты­чыц­ца і тых, хто мас­тац­тва ства­рае.

1. Аляк­сандр Му­зы­кан­таў, фар­тэ­пі­яна.

2. Арга­ні­за­тар­ка фес­ты­ва­лю Ган­на Ля­нь­ко­ва.

3. Аляк­сан­дра Па­ўлю­ка­вец, фар­тэ­пі­яна.

4. Інэ­са Ба­дзя­ка, мас­тац­кая кі­раў­ні­ца сту­дэн­цка­га хо­ру Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі му­зы­кі.

5. На­стас­ся Хра­піц­кая, сап­ра­на.

6. Во­ль­га Туй­чы­на, скрып­ка, Ган­на Кныш, фар­тэ­пі­яна, Ка­ця­ры­на Яструб­ко­ва, ві­ялан­чэль.

7. Аляк­сей Пша­ніч­ны, фар­тэ­пі­яна.

8. Тац­ця­на Лявіц­кая, скрып­ка.

9. Ды­ры­жор Юрый Ка­ра­ва­еў.

10. Квін­тэт ду­ха­вых: Ды­яна Ган­та­рэн­ка, флей­та, Ві­та­ль Ка­ра­бу­хін, вал­тор­на, Андрэй Ха­лом­кін, фа­гот, Вік­тар Пу­зы­ня, клар­нет, Аляк­сандр Па­псу­еў, га­бой. Фо­та Сяр­гея Жда­но­ві­ча. сакавік, 2021

26

Рэ­ Муц эн­ зызка ія / У г р ымё р цы

«Мар­та, усмі­хай­ся за­ўсё­ды!»

Во­ль­га Са­віц­кая

Вы­пус­кні­ца Бе­ла­рус­кай ака­дэ­ міі му­зы­кі Мар­та Да­ну­се­віч ста­ла са­ліс­ткай бе­ла­рус­ка­га Вя­лі­ка­га тэ­атра ў 2015 го­дзе і па­ра­ле­ль­на бы­ла пры­ня­тая ў Ма­ла­дзёж­ную опер­ную пра­гра­му Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі. У меж­ах пра­гра­мы ўдзе­ль­ні­ ча­ла ў кан­цэр­тах на Но­вай і Гіс­та­ рыч­най сцэ­нах, а так­са­ма ў Бет­хо­ вен­скім за­ле Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі. Ста­жы­ра­ва­ла­ся ва ўні­вер­сі­тэ­це «Ма­цар­тэ­ум» у За­льц­бур­гу. Удзе­ль­ ні­ча­ла ў аб­мен­най пра­гра­ме па­між Вя­лі­кім тэ­атрам Рас­іі і Па­рыж­скай на­цы­яна­ль­най опе­рай, дзе спя­ва­ла ў кан­цэр­тах на сцэ­нах Opera de la Bastille і па­рыж­скай Grand Opera. Пры­ма­ла ўдзел у кан­цэр­тным вы­ка­нан­ні «Арле­анскай пан­ны» Чай­коў­ска­га ў Ту­лу­зе і Па­ры­жы. Пра­ца­ва­ла з аркес­трам «Вір­ту­озы Мас­квы» пад кі­раў­ніц­твам Юрыя Баш­ме­та ў Антвэр­пэ­не. Гас­тра­ля­ ва­ла ў Аўстрыі, Фран­цыі, Бе­ль­гіі, Рас­іі.

Мар­та, вы ру­ха­еце­ся ве­ль­мі мэ­та­на­кі­ра­ва­на ў меж­ах пра­фе­сіі. Ад­на­ча­со­ва з ву­чо­бай у Бе­ ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі ста­жы­ра­ва­лі­ся ў Вя­лі­ кім тэ­атры Бе­ла­ру­сі. За­вяр­шыў­шы на­ву­чан­не ў ма­гіс­тра­ту­ры, па­сту­пі­лі на ву­чо­бу, пе­ра­адо­леў­ шы вя­лі­кі кон­курс, у са­мую прэс­тыж­ную ма­ла­ дзёж­ную пра­гра­му ў Вя­лі­кім тэ­атры Рас­іі і пры гэ­тым бра­лі ўдзел у спек­так­лях бе­ла­рус­ка­га Вя­ лі­ка­га. Сён­ня ўдзе­ль­ні­ча­еце пра­ктыч­на ва ўсіх прэ­м’ер­ных спек­так­лях. Ад­куль ма­ты­ва­цыя? Му­зы­ка для вас за­ўсё­ды на пер­шым мес­цы?

— Ве­ль­мі хо­чац­ца вы­ха­ваць у са­бе асо­бу шы­ро­ ка­га маш­та­бу, быць роз­на­ба­ко­ва раз­ві­тым ча­ла­ ве­кам. Не аб­мя­жоў­ваць жыц­цё то­ль­кі опер­ным мас­тац­твам, зна­хо­дзіць і ад­кры­ваць не­шта но­вае, у тым лі­ку ў са­бе, ні­ко­лі не спы­няц­ца на да­сяг­ ну­тым. На­пэў­на, та­му я люб­лю му­зеі, мас­тац­кія вы­ста­вы, лі­та­ра­ту­ру, па­эзію. Ка­лі­сь­ці, у дзя­цін­стве, за­хап­ля­ла­ся му­льт­фі­ль­ма­ мі Ха­яа Мі­ядза­кі. Адзін з іх асаб­лі­ва за­пом­ніў­ ся — ве­ль­мі ці­ка­вая гіс­то­рыя пра ча­раў­ні­цу, якая ў ад­но імгнен­не стра­ці­ла свой ча­роў­ны дар. Яна не раз­уме­ла, ча­му гэ­та ад­бы­ло­ся. На­пэў­на, кож­ ная твор­чая асо­ба ка­лі-не­будзь трап­ляе ў та­кую сі­ту­ацыю. І трэ­ба ўмець пе­ра­клю­чац­ца на не­шта іншае, каб зноў вяр­нуць ма­гію пра­фе­сіі. З уз­рос­ там па­чы­наю раз­умець, што опер­на­му спе­ва­ку ра­біць асно­вай свай­го жыц­ця то­ль­кі му­зы­ку не ве­ль­мі пра­ві­ль­на. У свой час Але­на Аб­раз­цо­ва ка­за­ла: каб да­нес­ці гле­да­чу што­сь­ці важ­нае, трэ­ «Мастацтва» № 3 (456)

Спя­вач­ка Мар­та Да­ну­се­віч

1. У партыі Мімі. «Багема».

2. Аляксандр Міхнюк (Рудольф), Марта Данусевіч (Мімі). «Багема».

3. Марта Данусевіч (Ганна), Тарас Прысяжнюк (Раберта). «Фатум. Вілісы».

4. У партыі Таццяны. «Яўгеній Анегін».

5. Андрэй Сялюцін, Тарас Прысяжнюк, Марта Данусевіч, Сяргей Франкоўскі. Пасля прэм'еры оперы «Фауст». Фота Міхаіла Несцерава і Паўла Сушчонка.

ба пад­сіл­коў­ваць ся­бе лі­та­ра­ту­рай і мас­тац­твам, кан­так­та­мі з раз­умны­мі, муд­ры­мі лю­дзь­мі. Ве­да­еце, ве­ль­мі шка­дую, што не атры­ма­ла з дзя­ цін­ства вуз­кап­ро­фі­ль­ную му­зыч­ную ад­ука­цыю. Вя­до­ма, бы­ла му­зыч­ная шко­ла, за­йма­ла­ся на фар­тэ­пі­яна, цым­ба­лах, спя­ва­ла ў хо­ры. Але ка­лі ву­чы­ла­ся ў 9 кла­се, па­зна­ёмі­ла­ся і па­сяб­ра­ва­ла з бу­ду­чы­мі мас­та­ка­мі, ску­льп­та­ра­мі, якія ву­чы­лі­ся ў Гім­на­зіі-ка­ле­джы імя Ахрэм­чы­ка. Мы бы­лі ад­на­ год­ка­мі, але тыя, хто вы­ву­чаў пра­фе­сію ў гім­на­зіі з 5-га кла­са, зда­ва­лі­ся мне лю­дзь­мі інша­га све­таў­спры­ман­ня і па­лё­ту. Та­ко­га аб’­ёму ве­даў па мас­тац­тве, ку­ль­ту­ры не ба­чы­ла ў іншых ад­на­год­ каў. Я тра­пі­ла ў свет лю­дзей, якія вы­ву­ча­юць вы­ яўлен­чае мас­тац­тва, па­сля шко­лы яны да по­зняй но­чы за­ста­ва­лі­ся ма­ля­ваць у сва­іх май­стэр­нях. Я за­ха­пі­ла­ся бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­рай, лі­та­ра­ту­рай і му­зы­кай, на­вед­ва­ла мас­тац­кія вы­ста­вы і пле­нэ­ ры, за­ўсё­ды імкну­ла­ся да­ве­дац­ца што­сь­ці но­вае. Улет­ку мы ва­дзі­лі ка­ра­го­ды на Ку­пал­ле. Уз­імку ка­ля­да­ва­лі ў вёс­цы. Вяр­та­лі­ся мок­рыя, змёр­злыя, але якія гэ­та бы­лі ад­чу­ван­ні! Я су­дак­ра­на­ла­ся з не­чым ста­ра­жыт­ным, аўтэн­тыч­ным. Гэ­та та­кі пласт ку­ль­ту­ры… Пра­ві­ль­ная ад­ука­цыя, атры­ма­ная ў свой час, дае ве­лі­зар­ны, імклі­вы штур­шок да ўсе­ба­ко­ва­га раз­віц­ця. Ад­ука­цыя не аб­авяз­ко­ва бяс­кон­цае ўклад­ван­не ба­ць­коў­скіх гро­шай у рэ­пе­ты­та­раў, кур­сы. Важ­на, каб у дзі­ця­ці, пад­лет­ка са­мо­га з’яві­ ла­ся жа­дан­не спас­ці­гаць, раз­ві­вац­ца, ву­чыц­ца.

М узык а / У гры м ё рц ы Я шчас­лі­вая, што змаг­ла да­па­маг­чы сяс­тры, мы не стра­ці­лі час, і яна па­сту­пі­ла ў гім­на­зію-ка­ледж імя Ахрэм­чы­ка. Яна атры­ма­ла ад­ука­цыю ску­льп­ та­ра, ста­ла пра­фе­сі­яна­лам. А ця­пер пра­цяг­вае ву­чыц­ца ў Аўстрыі. Мне зда­ецца, для кож­на­га вы­ка­наў­ца ве­ль­мі важ­на апы­нуц­ца ў па­трэб­ным мес­цы ў па­трэб­ны час. Ма­гу да­клад­на ска­заць: мне ве­ль­мі па­шан­ ца­ва­ла, ка­лі я пра­йшла ад­бор у Ма­ла­дзёж­ную

пра­гра­му Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі. Бо кож­ны год пра­слу­хоў­ва­ецца да 1000 ча­ла­век, якія жа­да­юць ву­чыц­ца ў Вя­лі­кім тэ­атры, з усіх по­стса­вец­кіх кра­ін. За­ўсё­ды бу­ду ўдзяч­ная пра­гра­ме за гэ­та, бо та­кія шан­цы вы­па­да­юць адзін раз у жыц­ці. Ка­лі пра­слу­хоў­ва­ла­ся на Гіс­та­рыч­най сцэ­не Вя­лі­ка­га тэ­атра ў Мас­кве, чле­ны ка­мі­сіі на ча­ле з Дзміт­ры­ем Удо­ві­ным адзна­чы­лі па­лёт­насць май­ го го­ла­су і «срэб­ра» ў ім. Гэ­тае «срэб­ра» ёсць (як

27

і мно­гае іншае ў пла­не ва­ка­лу і пра­фе­сіі) дзя­ку­ ючы пра­цы з ма­ім пер­шым пед­аго­гам Люд­мі­лай Ко­лас. Ка­лі я пры­йшла да яе ву­чыц­ца ў Ака­дэ­мію му­зы­кі, ма­ры­ла спя­ваць на сцэ­не і пры тым зу­сім не раз­уме­ла, што не­абход­на ве­даць і ўмець для гэ­та­га, як пад­рых­та­ваць ро­лю, як пра­йсці ўвесь па­ста­но­вач­ны пра­цэс і пры тым за­ха­ваць го­лас, вы­йсці і вы­ка­наць парт­ыю ў спек­так­лі так, каб сап­раў­ды пра­жыць сваю ро­лю на сцэ­не, каб не па­кі­нуць гле­да­ча аб­ыя­ка­вым. Ве­ль­мі ўдзяч­ная свай­му пер­ша­му пед­аго­гу за ўсё, што яна нам да­ла. Скон­чыў­шы на­ву­чан­не па кла­се ва­ка­лу ў на­шай Ака­дэ­міі му­зы­кі, вы пра­цяг­ну­лі ву­чо­бу ў ма­гіс­ тра­ту­ры?

— У Мін­ску скон­чы­ла ма­гіс­тра­ту­ру як му­зы­каз­наў­ ца, а ў Мас­кве пра­цяг­ну­ла на­ву­чан­не ў асіс­тэн­ту­ ры-ста­жы­роў­цы Ака­дэ­міі ха­ра­во­га мас­тац­тва імя Па­по­ва. Ву­чы­ла­ся тры га­ды ў кла­се пед­аго­га Ма­ ла­дзёж­най опер­най пра­гра­мы і опер­най тру­пы Вя­лі­ка­га тэ­атра, пра­фе­са­ра Свят­ла­ны Не­сця­рэн­ ка і ва­ка­ль­на­га пед­аго­га, мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка Ма­ла­дзёж­най опер­най пра­гра­мы Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі пра­фе­са­ра Дзміт­рыя Удо­ві­на. У мін­скай ма­

гіс­тра­ту­ры бо­льш ува­гі над­ава­ла­ся тэ­орыі му­зы­кі, а ў Мас­кве ву­чо­ба бы­ла па­бу­да­ва­ная на ва­ка­ле. Мне ве­ль­мі па­шан­ца­ва­ла: і ў тым, і ў іншым го­ра­ дзе ву­чы­ла­ся ў ма­гіс­тра­ту­ры бяс­плат­на. Та­му што вы­дат­ні­ца?

— Та­му што доб­ра зда­ла экза­ме­ны, атры­ма­ла вы­шэй­шыя ба­лы і тра­пі­ла ў пя­цёр­ку лю­дзей, якія на­ву­ча­лі­ся бяс­плат­на. За тры га­ды на­ву­чан­ня ў Ма­ла­дзёж­най пра­гра­ ме і ма­гіс­тра­ту­ры шмат на­бы­лі, да­ве­да­лі­ся?

— Ве­ль­мі і ве­ль­мі шмат. Я б ска­за­ла, у пер­шую чар­гу атрым­лі­ва­еш іншы, бо­льш вы­со­кі ўзро­вень раз­умен­ня пра­фе­сіі. Сак­рэт Ма­ла­дзёж­най пра­ гра­мы — гэ­та леп­шыя ў сва­ёй сфе­ры пед­аго­гі, якія бы­лі за­про­ша­ныя Дзміт­ры­ем Удо­ві­ным вы­ кла­даць. Кож­ны ты­дзень, ме­сяц да нас пры­язджа­ лі коў­чы, му­зы­кан­ты, рэ­жы­сё­ры, опер­ныя спе­ва­кі, што вы­сту­па­юць на сус­вет­най сцэ­не сён­ня, і дзя­лі­лі­ся з на­мі сва­імі ве­да­мі. Я б не на­зы­ва­ла гэ­та май­стар-кла­са­мі, бо мы ў сваю чар­гу спя­ва­лі для іх, і гэ­та аказ­ва­лі­ся па­ўна­вар­тас­ныя ўро­кі, сакавік, 2021

28

М у зы ка / У г р ымё р цы

за­нят­кі. Мы ме­лі маг­чы­масць па­гу­та­рыць тэт-а-тэт з пед­аго­гам і па­чуць яго мер­ка­ван­не пра твой го­лас. Вя­до­ма, та­кую ко­ль­касць інфар­ма­цыі бы­ло ня­лёг­ка асэн­са­ваць ад­ра­зу, не­шта вы­лу­чыць, пра не­шта ўспа­мі­на­еш праз га­ды. У асіс­тэн­ту­ры я ву­чы­ла­ся ў Свят­ла­ны Не­сця­рэн­ка. Яна бы­ла ўзру­ша­ль­ным пед­аго­гам, ду­шэў­ным ча­ла­ве­кам. Ка­лі зда­ва­ла­ся, што не­як не так ва­кал ідзе, што ўсё пра­па­ла, го­ла­су ня­ма, пры­хо­дзіш да яе ў клас, яна ця­бе су­па­ко­іць, пад­тры­мае, на­кі­руе, за­ўсё­ды па­ста­віц­ца па-ма­ця­рын­ску. Гэ­та быў пед­агог, які лю­біў усіх сва­іх вуч­няў, пад­каз­ваў, на які кон­курс з’ез­дзіць, у які тэ­атр па­спра­ба­ ваць пад­аць да­ку­мен­ты. Яна ад чыс­та­га сэр­ца да­па­ма­га­ла ўсім сва­ім вы­ха­ван­цам з Ма­ла­дзёж­ най пра­гра­мы. Яе сы­ход во­сен­ню 2020 го­да для ўсіх быў тра­ге­ды­яй. За­ўсё­ды ду­ма­еш: пі­шы час­цей, тэ­ле­фа­нуй пед­аго­гам! А за­ўжды не ха­пае ча­су. По­тым ча­ла­век сы­хо­дзіць — і ты раз­уме­ еш, ко­ль­кі мож­на бы­ло ўся­го ска­заць! Яшчэ раз па­тэ­ле­фа­на­ваць, на­пі­саць, пры­ехаць… Вя­до­ма, той год ака­заў­ся ве­ль­мі скла­да­ны. Мы з му­жам па­еха­лі ў Іта­лію, не ду­ма­лі, што ўсё так па­вер­ нец­ца, і ка­лі б не за­кры­тыя межы, аб­авяз­ко­ва б пры­еха­лі па­ба­чыць яе. На ад­ным з Ка­ляд­ных опер­ных фо­ру­маў у Мін­ску мне да­вя­ло­ся па­га­ва­рыць з Дзміт­ры­ем Удо­ві­ным, ён быў та­ды ў жу­ры. Раз­ва­жа­ючы пра та­лент, ска­заў: «Цу­доў­ных га­ла­соў бы­ло і ёсць шмат, але над усі­мі ўмен­ня­мі — спя­ваць, інтэр­прэ­та­ваць — па­він­на быць усё-та­кі га­лоў­ нае: твор­чая, артыс­тыч­ная інды­ві­ду­аль­насць, тое, што ад­ра­зу пры­цяг­вае вя­лі­кую ўва­гу і спе­ цы­яліс­таў, і пуб­лі­кі. Не­йкая ча­ла­ве­чая яркасць. Не­шта, што дае вы­дат­на­му го­ла­су ўзру­ша­ль­нае мас­тац­кае афар­млен­не. Спе­ва­коў, тэх­ніч­на ня­дрэн­на пад­рых­та­ва­ных, ця­пер шмат, ся­ рэд­ні ўзро­вень вы­ка­наў­цаў ве­ль­мі вы­рас. Усё пра­спя­ва­юць, усё роў­на возь­муць, а мо­жа, не возь­муць, і на гэ­тым усё за­кан­чва­ецца. А яркіх асоб, на мой по­гляд, ста­но­віц­ца ўсё менш і менш. Дзе ця­пер та­кія артыс­ты, якія вы­йдуць на сцэ­ну і пры­му­сяць вас слу­хаць і гля­дзець, а гле­да­чоў у за­ле бу­дзе кі­даць ад іх вы­ка­нан­ня то ў жар, то ў хо­лад? Цу­даў хо­чац­ца, та­му што тэ­атр — для цу­даў».

— Так, Дзміт­рый Юр’е­віч шу­кае та­кія яркія аге­нь­чы­кі та­лен­таў, інды­ві­ду­аль­нас­ці па ўсім све­це. Гэ­та ня­прос­та. У све­це сап­раў­ды вя­лі­кая ко­ль­касць артыс­таў, якія ве­ль­мі доб­ра спя­ва­юць, на год­ным уз­роў­ні, яны ма­бі­ль­ныя, ве­да­юць мо­ вы, хут­ка за­свой­ва­юць ма­тэ­ры­ял. Пры гэ­тым на слы­ху ва ўсіх — 50 імё­наў опер­ных спе­ва­коў, ну, мо­жа быць, 100. На­пэў­на, па­він­на ўсё сыс­ці­ся ў па­трэб­ны мо­мант: і го­лас, і знеш­насць, і ха­рыз­ма, і парт­ыя, ад­мет­на вы­ка­на­ная на сцэ­не. Мы ўсе па­мя­та­ем уз­ру­ша­ль­ную «Тра­ві­яту» ў За­льц­бур­ гу, па­сля якой увесь свет да­ве­даў­ся пра Ган­ну Ня­трэб­ка. З якім ле­ген­дар­ны­мі спе­ва­ка­мі вам па­шчас­ці­ла кан­так­та­ваць пад­час ву­чо­бы ў Ма­ла­дзёж­най пра­гра­ме? «Мастацтва» № 3 (456)

— У якас­ці пед­аго­гаў са мной пра­ца­ва­лі Але­сан­ дра Ама­рэ­ці, Лю­боў Арфё­на­ва, Мі­шэль Вег­вард, Ма­рыя Гу­ле­гі­на, На­та­лі Дэ­сей, Джу­ліа Дза­па, Ева-Ма­рыя Ві­зер і мно­гія іншыя. Гэ­та ве­лі­зар­ная ко­ль­касць мер­ка­ван­няў пра ця­бе і твой ва­кал, але ўсё роў­на ты па­він­на ўмець вы­лу­чыць з іх тое, што та­бе да­па­ма­гае. Ніх­то не ве­дае ця­бе лепш за твай­го пед­аго­га па ва­ка­ле, а ка­лі пры­ язджае ча­ла­век збо­ку, ён ба­чыць ця­бе ме­на­ві­та ў да­дзе­ны мо­мант і цал­кам мо­жа даць не­йкае не зу­сім да­клад­нае ба­чан­не ця­бе і твай­го го­ла­су. Хоць час­цей яны трап­ля­юць у кроп­ку. У час ву­чо­бы ў Вя­лі­кім тэ­атры мне па­шан­ца­ ва­ла вы­сту­паць з вя­лі­кі­мі спе­ва­ка­мі, вя­до­мы­мі ды­ры­жо­ра­мі. Яўген Не­сця­рэн­ка, Пла­сі­да Да­мін­га, Ган­на Ня­трэб­ка, Юсіф Эйва­заў, Ева Мар­тан, Юрый Баш­мет і іншыя. Але ве­ль­мі не ха­це­ла­ся б, каб гэ­та вы­гля­да­ла як па­хва­ль­ба. Гэ­та бы­лі не то­ль­кі спек­так­лі, але і кан­цэр­ты, пад­час пра­цы над які­мі мож­на шмат ча­му на­ву­чыц­ца ў ле­генд. Ад­нак не менш ці­ка­ва бы­ло пра­ца­ваць, тва­рыць на сцэ­не з ма­ла­ды­мі артыс­та­мі, у якіх, лі­чу, вы­дат­ная бу­ду­чы­ня. Гэ­та Баг­дан Вол­каў, Во­ль­га Ку­чын­ская, Крыс­ці­на Мхі­та­ран, Ні­на Мі­на­сян, Ма­рыя Ба­ра­ка­ ва і іншыя. Опер­ная элі­та — гэ­та ве­ль­мі кру­та, але трэ­ба, каб гу­ча­лі імё­ны ма­ла­дых спе­ва­коў, та­му што сён­ня іх час. Ча­му на­ву­чы­лі­ся, акра­мя ва­ка­лу? Якія ісці­ны, пра­піс­ныя і не­пра­піс­ныя, за­сво­ілі?

— На­прык­лад, та­му, што эга­ізм на сцэ­не — рэч не­бяс­печ­ная. Мой пед­агог з Ма­ла­дзёж­кі, Але­на Бол­дзі­на-Ва­хо­ці­на (у свой час яна ву­чы­ла­ся ў рэ­жы­сё­ра Ра­ма­на Вік­цю­ка), на рэ­пе­ты­цы­ях, уро­ках за­ўсё­ды па­ўта­ра­ла, якая важ­ная на сцэ­не сім­па­тыя і ўва­га да парт­нё­ра. Ка­лі ста­віш­ся з лю­ боў­ю да пра­цы парт­нё­ра на сцэ­не, гэ­та ўзвы­шае і ця­бе, па­ляп­шае спек­такль, да­па­ма­гае та­бе і інша­му артыс­ту тва­рыць, пад­трым­лі­вае, на­тхняе, дае сі­лы. Ня­ма на сцэ­не ні­чо­га горш за спе­ва­ка, які цяг­не коў­дру на ся­бе. Вя­лі­кія асо­бы ў кож­най пра­фе­сіі сціп­лыя і пры­тым пад­цяг­ва­юць усіх за са­бой, да­па­ма­га­юць агу­ль­на­му імкнен­ню ўвысь. Тыя ж, хто ста­віць ся­бе вы­шэй за ўсіх, час­ця­ком ціс­нуць на на­ва­ко­ль­ных. Ка­лі ча­ла­век лі­чыць, што ў яго з’я­віў­ся ста­тус зор­нас­ці, ён час­та пе­ра­ стае пра­ца­ваць над са­бой, да­ся­гаць ча­го-не­будзь. На жаль, ча­сам на­зі­раю, што да гэ­та­га схі­ль­ныя не то­ль­кі ва­ка­ліс­ты, але і пі­яніс­ты, ды­ры­жо­ры, рэ­жы­сё­ры. Ні­вод­ны ча­ла­век, вя­до­ма, не пры­знае, што па­ку­туе на зор­ную хва­ро­бу. Гэ­та вы­яўля­ ецца ў дро­бя­зях: у стаў­лен­ні да пра­цы, у тым, як ву­чыц­ца му­зыч­ны ма­тэ­ры­ял. Ча­ла­век па­чы­нае хал­ту­рыць, лі­ча­чы, што яму і так усё да­дзе­на, ён усё ўмее. На­ват вя­лі­кія май­стры, якія ма­юць ве­лі­ зар­ны во­пыт, ву­чац­ца па­ста­янна, а той, хто ка­жа, што ён усё ве­дае, не ве­дае ні­чо­га. Ні­ко­лі не вар­та ду­маць, што ты не­за­мен­ны. За­ўсё­ды за та­бой ста­іць ча­ла­век, у яко­га го­лас бо­льш ба­га­ты, мае бо­ль­шы ды­япа­зон, ён пры­ га­жэй­шы. Та­му не­абход­на знай­сці ў са­бе не­шта асаб­лі­вае, тое, што ўме­еш ра­біць то­ль­кі ты, так, як не ўмее ніх­то іншы. Я ўмею ўсмі­хац­ца на сцэ­не,

та­му ўсе ды­ры­жо­ры і рэ­жы­сё­ры ка­жуць: «Мар­та, усмі­хай­ся за­ўсё­ды!» Але ня­ма адзі­най фор­му­лы по­спе­ху. Пры­ро­ да, та­лент, дар... Ве­даю доб­рых спе­ва­коў, якія шмат ро­бяць інту­ітыў­на. Але ве­даю і па-ва­р’яц­ку та­ле­на­ві­тых пра­фе­сі­яна­лаў, якія пры тым ма­юць уні­ка­ль­ную ста­ран­насць. Аса­біс­та мне блі­жэй вы­слоў­е, што та­лент вы­зна­чае 1 пра­цэнт по­спе­ху, а астат­нія 99 — твае ста­ран­насць і пра­ца. Вя­до­ ма, мож­на рас­сла­біц­ца і спа­чы­ваць на лаў­рах, дзя­ку­ючы ра­ней­шым да­сяг­нен­ням. Але як ка­заў

не­хта з вя­лі­кіх: сён­ня мо­жаш ска­заць са­бе, што ты ма­лай­чы­на, ка­лі ча­го­сь­ці да­сяг­нуў, а за­ўтра па­чы­на­ецца усё на­но­ва, трэ­ба ра­біць бо­льш ці ха­ця б за­ста­вац­ца на да­сяг­ну­тым уз­роў­ні. Ёсць рэ­жы­сё­ры, якія да­юць ня­шмат пра­сто­ры для акцёр­скай імпра­ві­за­цыі, а ёсць тыя, якім ці­ка­ва су­аўтар­ства з артыс­та­мі, каб ува­со­біць за­ду­му кам­па­зі­та­ра. Хто вам блі­жэй?

— Цяж­ка ска­заць. Пра­ца­ва­ла і з ты­мі, і з ты­мі. Пад­час ву­чо­бы ў Ма­ла­дзёж­най пра­гра­ме ўдзе­ль­ ні­ча­ла ў спек­так­лі «Аль­цы­на» Ген­дэ­ля. Гэ­та цу­доў­ ны спек­такль англій­скай рэ­жы­сёр­кі Кэ­ці Міт­чэл, які яна па­ста­ві­ла для На­цы­яна­ль­най Англій­скай опе­ры, а по­тым ён па­ехаў на фес­ты­валь у Экс-анПра­ван­се. Опе­ра існа­ва­ла ў кап­ра­дук­цыі з Вя­ лі­кім тэ­атрам, та­му ў Мас­кве па­ка­за­лі не­ка­ль­кі бло­каў спек­так­ляў, ку­ды ўво­дзі­лі­ся артыс­ты Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі і Ма­ла­дзёж­най пра­гра­мы. Я спя­ва­ла парт­ыю Аль­цы­ны. Ка­лі па­ча­лі­ся рэ­пе­ты­цыі, пе­рад на­мі па­ста­ві­лі экран, на якім па­ка­за­лі ўжо га­то­вы спек­такль. За­да­ча спе­ва­коў бы­ла ў тым, каб за­ха­ваць ары­гі­­ наль­насць па­ста­ноў­кі. Кож­ная дэ­таль у еўра­пей­ скіх спек­так­лях вы­раз­на вы­ве­ра­ная, і звы­чай­на тое, што про­сіць рэ­жы­сёр, ты па­ві­нен вы­ка­наць да­клад­на. Але чу­жыя для ця­бе ру­хі так і за­ста­

М узык а / У гры м ё рц ы нуц­ца чу­жы­мі, па­куль не зра­зу­ме­еш, на­вош­та па­трэб­ны ў да­дзе­най мі­зан­сцэ­не. Іншы спек­такль — гэ­та «Ба­ге­ма», якую па­ста­віў Аляк­сандр Ці­тэль у Мін­ску. Пер­шы раз су­тык­ ну­ла­ся з тым, што рэ­жы­сёр даў артыс­там во­лю тва­рыць на сцэ­не, пе­ры­ядыч­на за­ста­ючы­ся на­зі­ ра­ль­ні­кам. У та­кіх сі­ту­ацы­ях ма­гу па­йсці ад ся­бе, ад унут­ра­най Мар­ты, і для рэ­жы­сё­ра, маг­чы­ма, ці­ка­ва, як мой унут­ра­ны стан пе­ра­тва­ра­ецца ў рух на сцэ­не, які вы­гля­дае на­ту­ра­ль­ным на сцэ­ не, і гля­дач гэ­та ўба­чыць і па­ве­рыць. Але ча­сам

артыс­ты не мо­гуць тва­рыць ад ся­бе і па­чы­на­юць вы­ка­рыс­тоў­ваць опер­ныя штам­пы: ру­хі, по­зы, жэс­ты, пе­ра­не­се­ныя са спек­так­ля ў спек­такль. Гэ­та за­ўсё­ды чы­та­ецца і вы­гля­дае не­да­рэч­на, ства­рае ма­на­тон­насць воб­ра­за. «Ба­ге­ма» пра­йшла ў Мін­ску з вя­лі­кім по­спе­ хам. Пуб­лі­ка на прэ­м’е­ры актыў­на ці­ка­ві­ла­ся ма­ла­дой спя­вач­кай, якая бліс­ку­ча пра­спя­ва­ла парт­ыю Мі­мі. Вы та­ды ву­чы­лі­ся ў Мас­кве. Як па­тра­пі­лі ў па­ста­ноў­ку? Як су­мяш­ча­лі ву­чо­бу і пра­цу над спек­так­лем?

— Ву­чы­ла­ся ў Мас­кве трэ­ці год. Не­як па­тэ­ле­фа­ на­ва­ла ў тэ­атр, мне ска­за­лі, што пла­ну­ецца но­вая па­ста­ноў­ка, якую бу­дзе ажыц­цяў­ляць мас­коў­скі рэ­жы­сёр Аляк­сандр Ці­тэль. Пра­па­на­ва­лі пры­ ехаць на пра­слу­хоў­ван­не. Ад­шу­ка­ла Аляк­сан­дра Ба­ры­са­ві­ча ў Мас­кве. Ён ска­заў: пры­ходзь праз тры дні ў Му­зыч­ны тэ­атр (Мас­коў­скі Му­зыч­ны тэ­ атр імя Ста­ніс­лаў­ска­га і Не­мі­ро­ві­ча-Да­нчан­кі). На пра­слу­хоў­ван­ні пра­спя­ва­еш дзве арыі Мі­мі. Арыі я не ве­да­ла. Але Ма­ла­дзёж­ная пра­гра­ма за­гар­ тоў­вае лю­дзей. Вя­до­ма, вы­ву­чы­ла іх за ноч, на­ ступ­ныя два дні рэ­пе­та­ва­ла з кан­цэр­тмай­страм. І ад­пра­ві­ла­ся на пра­слу­хоў­ван­не, не пад­азра­ючы, што яно ад­бу­дзец­ца на га­лоў­най сцэ­не «Ста­сі­ка». Па­сля та­го як пра­спя­ва­ла, Ці­тэль за­пра­сіў мя­не

ў ка­бі­нет і ска­заў: «Ёсць, вя­до­ма, над чым пра­ ца­ваць, але го­лас мне ве­ль­мі пад­аба­ецца, да­вай па­спра­бу­ем. Па­ста­но­вач­ны пра­цэс па­чн­ ец­ца ў кан­цы лю­та­га, змо­жаш пры­ехаць у Мінск?» Ад­ка­за­ла, што да кан­ца лю­та­га ў мя­не ча­ты­ры тыд­ні ста­жы­роў­кі ў На­цы­яна­ль­най опе­ры Па­ры­ жа і Опе­ры Бас­ты­ліі ў меж­ах аб­мен­ных пра­грам. «Ну вы­дат­на, — ска­заў ён, — там і па­ву­чыш». Для Па­ры­жа я за­га­дзя пад­рых­та­ва­ла цыкл пе­сень Штраў­са, та­му быў час для вы­ву­чэн­ня кла­ві­ра «Ба­ге­мы». Перш за ўсё ў Па­ры­жы я на­кі­ра­ва­ла­ ся ў нот­ную кра­му на вя­до­май усім му­зы­кан­там ву­лач­цы. Там прад­аюць інстру­мен­ты і но­ты, а так­са­ма кла­ві­ры. Ку­пі­ла кла­вір «Ба­ге­мы» і з за­ча­ра­ван­нем па­ча­ла ву­чыць опе­ру. Вя­до­ма, для го­ла­су і для раз­умен­ня ся­бе ў пэў­ным тво­ры лепш ву­чыць ма­тэ­ры­ял за­га­дзя, мі­ні­мум за год. Гэ­тае за­ла­тое пра­ві­ла ўну­шы­ла мне яшчэ адзін мой пед­агог Лю­боў Арфё­на­ва. Ча­су ма­ла, але за­тое леп­шае мес­ца, каб за­сво­іць му­зы­ку «Ба­ ге­мы», цяж­ка бы­ло пры­ду­маць. Ча­сам, гле­дзя­чы з акна на ста­рыя па­рыж­скія бу­дын­кі, у якіх ёсць ман­сар­ды, уяў­ля­ла, што за­раз ад­кры­ецца акно і вы­гля­не Мі­мі, каб ла­віць со­неч­ныя пра­мя­ні, пра якія яна спя­вае ў пер­шай арыі. У Ла­цін­скі квар­тал сха­дзі­лі?

— Вя­до­ма, у Ла­цін­скім квар­та­ле бы­ла не­адна­ра­ зо­ва. На­огул Па­рыж — гэ­та адзін з ма­іх лю­бі­мых га­ра­доў. З не­вы­каз­най атмас­фе­рай. Важ­на ве­ даць Па­рыж не то­ль­кі як ту­рыст, ха­дзіць не то­ль­ кі па ту­рыс­тыч­ных мар­шру­тах. Па­рыж звя­за­ны і з Бе­ла­рус­сю, бо мно­гія мас­та­кі ў свой час з’е­ха­лі ў Фран­цыю, пра што на­гад­вае ў на­шым спек­ так­лі Аляк­сандр Ці­тэль. Ка­лі спя­ва­ла на сцэ­не Опе­ры Бас­ты­ліі, дык ба­чы­ла гэ­тую надзвы­чай­ ную столь, рас­пі­са­ную Ша­га­лам, і ад­чу­ва­ла, што тут і бе­ла­рус­кае што­сь­ці пры­сут­ні­чае. Хоць усе ў Па­ры­жы лі­чаць Ша­га­ла фран­цуз­скім мас­та­ком. Ка­лі пры­ля­це­ла ў Мінск, да­ве­да­ла­ся: парт­ыю Мі­мі рых­ту­юць шэсць са­ліс­так, у тым лі­ку і я. Аляк­сандр Ба­ры­са­віч пад­час рэ­пе­ты­цый лю­біў пра­ца­ваць з на­мі як з дра­ма­тыч­ны­мі акцё­ра­ мі, каб на сцэ­не ўсё вы­гля­да­ла на­ту­ра­ль­на, без фа­ль­шы і клі­шэ. Я вы­хо­дзі­ла і пы­та­ла­ся, што мне ра­біць у да­дзе­ны мо­мант, ку­ды ру­хац­ца на сцэ­не? Ён ка­заў: ру­хай­ся так, як бы ты ра­бі­ ла гэ­та ў рэ­аль­най аб­ста­ноў­цы. Спа­чат­ку бы­ло страш­на, зда­ва­ла­ся, я зраб­лю не­шта не­пра­фе­сій­ на. Але ён, як сап­раў­дны кі­раў­нік, меў вы­раз­ную кан­цэп­цыю і ве­даў, што да яе кож­ны пры­йдзе сва­ім шля­хам. Ён быў уваж­лі­вы да кож­най дро­бя­зі, ка­мен­та­ваў: «Мар­та, гэ­та не арга­ніч­на вы­гля­дае, а вось гэ­та — пе­ра­ка­наў­ча. Гэ­та бу­дзе доб­ра гля­дзец­ца са сцэ­ны, а гэ­та не ве­ль­мі». Наш спек­такль стаў уні­ка­ль­ным, бо ён па­збаў­ле­ ны клі­шэ. Я б ска­за­ла, што ця­пер Мі­мі — ад­на з са­мых лю­бі­мых парт­ый. Ве­ль­мі імпа­на­ва­ла, што гэ­та гіс­то­рыя пра ма­ла­дых лю­дзей і пра­цу­юць на сцэ­не ма­ла­дыя артыс­ты. За­ўсё­ды хо­чац­ца ра­біць на сцэ­не тое, у што сап­раў­ды бу­дзе ве­рыць гля­ дач. Маг­чы­ма, ме­на­ві­та та­му наш спек­такль да гэ­та­га ча­су ка­рыс­та­ецца по­спе­хам.

29

З бу­ду­чым му­жам вы так­са­ма па­зна­ёмі­лі­ся ў Ма­ла­дзёж­най пра­гра­ме?

— Ён быў пры­ня­ты ў пра­гра­му на год па­зней, хоць пад­час май­го па­ступ­лен­ня мі­ма­хо­дам ба­чы­лі­ся з ім за ку­лі­са­мі, але та­ды Ма­ла­дзёж­най пра­гра­ме не па­трэб­ныя бы­лі тэ­на­ры. А на на­ступ­ны год пра­йшлі ча­ты­ры тэ­на­ры, ве­ль­мі ці­ка­выя: з Рас­іі, Гру­зіі, Мал­до­вы і мой бу­ду­чы муж Та­рас Пры­сяж­ нюк з Укра­іны. Ён ву­чыў­ся ў Лу­ган­скім інсты­ ту­це ку­ль­ту­ры і мас­тац­тваў, за­тым у Да­нец­кай му­зыч­най ака­дэ­міі імя Пра­ко­ф’е­ва. Ма­гіс­тра­ту­ру скон­чыў у На­цы­яна­ль­най му­зыч­най ака­дэ­міі імя Чай­коў­ска­га ў Кі­еве. Па­сля та­го як вы­йграў Між­на­род­ны кон­курс опер­ных спе­ва­коў імя Але­ ны Аб­раз­цо­вай у 2015-м, ён тра­піў у Ака­дэ­мію ма­ла­дых спе­ва­коў у Ма­ры­інскім тэ­атры, а па­сля, у 2016-м, пра­йшоў у Ма­ла­дзёж­ную пра­гра­му Вя­лі­ка­га тэ­атра Рас­іі. По­тым быў за­про­ша­ны ў Ма­ла­дзёж­ную пра­гра­му Ла Ска­ла і на­ват спя­ваў не­вя­лі­кія парт­ыі на сцэ­не ле­ген­дар­на­га тэ­атра. Але по­тым па­ча­ла­ся пан­дэ­мія і мы пры­ня­лі ра­ шэн­не пе­ра­ехаць у Мінск. За год пра­цы ў Мін­ску вы і Та­рас вы­ка­на­лі га­лоў­ныя парт­ыі ў не­ка­ль­кіх прэ­м’ер­ных спек­ так­лях, па­стаў­ле­ных на на­шай сцэ­не…

— Год та­му вяр­ну­ла­ся з Мі­ла­на і па­ча­ла рэ­пе­ці­ра­ ваць опе­ру «Ві­лі­сы», гэ­та дэ­бют­ная рэ­жы­сёр­ская пра­ца Акса­ны Вол­ка­вай. Мы зна­ёмыя з Акса­най шмат га­доў, за­хап­ля­юся яе твор­час­цю, па­ва­жаю ў ёй сі­лу і мэ­та­на­кі­ра­ва­насць. Ня­гле­дзя­чы на тое, што «Ві­лі­сы» — пер­шая опе­ра Пу­чы­ні, якую ён на­пі­саў для кон­кур­су ад­на­акто­вых тво­раў, яна ве­ль­мі ня­прос­тая. Акса­на як спя­вач­ка пад­каз­ва­ ла мно­гае, га­то­вая бы­ла вы­йсці на сцэ­ну і са­ма ўдак­лад­няць мі­зан­сцэ­ны. Улет­ку 2020 го­да мы спя­ва­лі зда­чу, а гэ­та, лі­чу, бо­льш ад­каз­на, чым прэ­м’е­ра. Прэ­м’е­ра апры­ёры пра­хо­дзіць па­спя­ хо­ва, удзяч­ны гля­дач га­то­вы слу­хаць, апла­дзі­ ра­ваць, пры­маць. А на зда­чу збі­ра­юцца тыя, хто пра­цуе ў тэ­атры, ка­ле­гі, му­зы­кан­ты, не ама­та­ры, а пра­фе­сі­яна­лы, якія ста­вяц­ца да ця­бе бо­льш стро­га. На па­чат­ку мі­ну­ла­га ле­та па­ча­лі рэ­пе­ці­ра­ваць «Фаў­ста» Гу­но, а во­сен­ню атры­ма­ла­ся прад­ста­ віць па­ста­ноў­ку гле­да­чам. Па­сля хва­ро­бы, якую мы пе­ра­нес­лі з му­жам лі­та­ра­ль­на за тры-ча­ ты­ры тыд­ні да прэ­м’е­ры. Доб­ра, што ха­пі­ла сіл вы­йсці і па­спя­хо­ва пра­спя­ваць прэ­м’е­ру. Ці­ка­ва, на на­ступ­ны дзень па­тэ­ле­фа­на­ва­ла Акса­на і пра­па­на­ва­ла пад­мя­ніць спя­вач­ку, якая па­він­на бы­ла спя­ваць Ган­ну ў прэ­м’е­ры «Ві­ліс», але яна за­хва­рэ­ла. Так атры­ма­ла­ся, што два дэ­бю­ты ў мя­не ішлі адзін за ад­ным. Бе­ла­рус­кі Вя­лі­кі тэ­атр я ве­ль­мі люб­лю. Ця­ пер, вя­до­ма, скла­да­ны час. Але, тым не менш, хо­чац­ца, каб тэ­атр за­пра­шаў пра­фе­сі­яна­лаў з-за мя­жы, каб пры­язджа­лі зна­ка­мі­тыя коў­чы, ды­ры­жо­ры, рэ­жы­сё­ры, каб бы­ло шмат ста­жы­ро­ вак, аб­ме­наў. Ха­це­ла­ся б ба­чыць і но­вых асоб, па­спя­хо­вых ма­ла­дых артыс­таў і па­ста­ноў­шчы­каў на на­шай сцэ­не. сакавік, 2021

30

Рэ­ц эн­з ія

БЕ­ЛА­РУС­КІ АНДЭГ­РАЎНД 1960—1970-х Час­тка IV Па­сля біт- фэс­ту Вік­тар Ся­маш­ка

Фес­ты­валь біт-ансам­бляў Мін­ску, пра­ве­дзе­ны 12—14 кра­са­ві­ка 1968 го­да ў ра­дыё­тэх­ніч­ным інсты­ту­це, за­й­ меў вя­лі­кі роз­га­лас. Пра пер­шы ў Са­вец­кім Са­юзе фэст та­ко­га кштал­ту на­пі­са­лі вя­ду­чыя бе­ла­рус­кія га­зе­ты, за­ пі­сы кан­цэр­таў тран­сля­ва­лі­ся ў інсты­туц­кіх ка­лі­до­рах, быў зня­ты да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм, які, ад­нак, не вы­й­ шаў на экра­ны. Лё­сы пе­ра­мож­цаў так­са­ма скла­лі­ся пароз­на­му. БІТ-ФЭСТ НА СТУЖ­КАХ

Ж

ы­вы гук з пер­ша­га фес­ты­ва­лю біт-ансам­бляў у Мін­ску фік­са­ваў­ся на маг­ніт­ную стуж­ку. Арга­ні­за­та­ры ўста­ля­ва­лі маг­ні­та­фон у глы­бі­ні за­ лы, ве­ра­год­на, на ста­ле жу­ры, каб тое ме­ла да­дат­ко­вую маг­чы­масць аца­ніць кан­кур­сан­таў па-за кан­цэр­та­мі. Не­ка­то­ры час за­пі­сы з біт-фэс­ту гу­ча­лі ў ка­лі­до­рах МРТІ ў па­ўзах па­між за­нят­ка­мі. Ад­нак за­ха­ва­лі­ся то­ль­кі фраг­мен­ты з вы­сту­пу пе­ра­мож­цаў — «Алго­рит­мов». Акра­мя та­го, усе тры кон­кур­сныя дні зды­ма­ла Мін­ская сту­дыя на­ву­ко­ва-па­ пу­ляр­ных і хра­ні­ка­ль­на-да­ку­мен­та­ль­ных фі­ль­маў (бу­ду­чая сту­дыя «Ле­та­ піс»). У два­ры сту­дэн­ты за­ўва­жы­лі аўто­бус-сту­дыю з дву­ма сту­дый­ны­мі маг­ ні­та­фо­на­мі «Studer» унут­ры. Вы­ні­кам стаў дзе­ся­ціх­ві­лін­ны рэ­пар­таж «13-ы мар­шрут», на­зва­ны па­вод­ле най­леп­шай аўтар­скай кам­па­зі­цыі фес­ты­ва­лю, якую на­пі­саў Яўген Ка­на­ва­лаў з «Алго­рит­мов». Фі­льм не­ка­ль­кі раз­оў пе­ра­ раб­ляў­ся, быў за­ба­ро­не­ны да дэ­ман­стра­цыі, доў­га ля­жаў у архі­ве, а ў 1977 го­дзе яго зніш­чы­лі па рас­па­ра­джэн­ні кі­раў­ніц­тва сту­дыі раз­ам з зы­ход­ны­ мі ма­тэ­ры­яла­мі. Ад­ну ко­пію па­спеў сха­ваць до­ма апе­ра­тар Эду­ард Гай­дук. Стуж­ку дэ­ман­стра­ва­лі на 30-я і 40-я ўгод­кі біт-фэс­ту (апош­няе адзна­ча­ла­ся на мес­цы падзей, у ця­пе­раш­нім БДУ­ІР). З пад­ачы энту­зі­яста Андрэя Ску­ра­то­ ві­ча ві­дэа пра­йшло сур’ёзную рэ­стаў­ра­цыю і бы­ло змеш­ча­на ў Се­ці­ве ў 2012 го­дзе ад­на­ча­со­ва з гу­ка­вы­мі артэ­фак­та­мі. «Мастацтва» № 3 (456)

БІТ-ФЭСТ У ПРЭ­СЕ

П

ер­шы мін­скі фес­ты­валь біт-ансам­бляў шы­ро­ка аб­мяр­коў­ваў­ся ў айчын­ най прэ­се. «Зна­мя юнос­ти»: «У Рэ­спуб­лі­кан­скім До­ме на­род­най твор­ час­ці ня­ма лі­та­ра­ль­на ні­чо­га, што ад­но­сі­ла­ся б да элек­тра­гі­тар­ных ансам­бляў. Ня­ма ву­чэб­ных да­па­мож­ні­каў, ня­ма і ні­якіх тво­раў. Ад­нак жа гі­та­ ра ста­ла сап­раў­дным на­род­ным інстру­мен­там, і ігна­ра­ваць гэ­та ні­як не­ль­га. Бы­ло шчы­ра шка­да энту­зі­ястаў жан­ру, якія на свае срод­кі, роз­ны­мі шля­ха­мі на­бы­ва­лі інстру­мен­ты. Ка­лі па­лі­чыць ко­ль­касць ансам­бляў на ду­шу на­се­ль­ ніц­тва, то Мінск ужо па­кі­нуў Ле­нін­град зза­ду. Ка­лі яшчэ ўлі­чыць, што ў нас ця­пер ла­дзіц­ца то­ль­кі пер­шы та­кі фес­ты­валь, які пэў­на рэ­зка па­вя­лі­чыць ко­ль­касць пры­хі­ль­ні­каў но­ва­га на­прам­ку ў эстрад­най му­зы­цы, то мож­на спа­ дзя­вац­ца, што ў хут­кай бу­ду­чы­ні мы пе­ра­го­нім Ле­нін­град і па аб­са­лют­най ко­ль­кас­ці элек­тра­гі­тар­ных ансам­бляў». «Чыр­во­ная зме­на»: «Кож­ны ансамбль ад­чу­вае ў сва­ёй ра­бо­це не­ма­лыя цяж­ кас­ці. Па-пер­шае, у нас не вы­раб­ля­юць па­куль што не­абход­ныя інстру­мен­ты, а са­ма­роб­ная апа­ра­ту­ра не да­зва­ляе да­біц­ца вы­со­кай якас­ці гу­чан­ня. Падру­гое, кам­па­зі­та­ры-пра­фе­сі­яна­лы амаль не пі­шуць му­зы­ку ў сты­лі біг-біт». «Вя­чэр­ні Мінск»: «Са­мым ста­рым ансам­блям ня­ма і двух га­доў. Але спра­ва не ва ўзрос­це, а ў ма­ла­дым за­па­ле. Яго ў элек­тра­гі­та­рыс­таў ха­пае. Яны час­та вы­сту­па­юць з кан­цэр­та­мі на прад­пры­емствах, у кал­га­сах і пе­рад вай­скоў­ца­мі Са­вец­кае Арміі, ездзяць на гас­тро­лі ў іншыя рэ­спуб­лі­кі». «Лі­та­ра­ту­ра і мас­тац­тва»: «Ня­ма за­вад­ской стан­дар­тнай апа­ра­ту­ры. Хлоп­цам да­во­дзіц­ца ра­біць яе сва­імі ру­ка­мі, што не за­ўсё­ды да­зва­ляе да­сяг­нуць не­ абход­най якас­ці гу­чан­ня. Да­рэ­чы, гэ­тую пра­бле­му з цяж­кас­цю вы­ра­ша­юць не то­ль­кі са­ма­дзей­ныя ансам­блі, але і пра­фе­сій­ныя ка­лек­ты­вы. Мо­жа, мін­ска­му ра­дыё­за­во­ду вар­та бы­ло б пад­умаць над вы­пус­кам та­кой прад­укцыі? По­пыт ёсць!» А «Го­лас Ра­дзі­мы» па­ве­дам­ляў: «Бел­дзяр­жфі­лар­мо­нія пра­па­на­ва­ла леп­шым біт-ансам­блям эстра­ды ста­ліч­ных кі­на­тэ­атраў, ка­фэ, рэ­ста­ра­наў». Хай са­бе і рэ­ста­ра­наў. Та­ды ўсе бы­лі ўпэў­не­ныя, што гэ­та то­ль­кі па­ча­так. Пра­бле­мы бу­дуць вы­ра­шац­ца. Про­йдуць на­ступ­ныя фэс­ты. З’явяц­ца ад­мыс­ло­выя клу­

Музыка / Культурны пласт бы. Але, але… Пад­ыхо­дзі­ла да ку­ль­мі­на­цыі так зва­ная «Пра­жская вяс­на». І ў са­вец­кія тан­кі, якія ў жніў­ні 1968-га ўсту­пі­лі ў Чэ­хас­ла­ва­кію, бу­тэ­ль­кі з «как­тэй­лем Мо­ла­та­ва» кі­да­лі ме­на­ві­та па­тла­тыя сту­дэн­ты, біт­ні­кі, фа­на­ты «ро­лін­гаў» ды «біт­лоў». Са­вец­кія ўла­ды тэр­мі­но­ва за­кру­ці­лі гай­кі. І пер­шыя бе­ла­рус­кія рок-н-ро­льш­чы­кі так і за­ста­лі­ся ў андэг­раў­ндзе. Але «13-ы мар­ шрут» на тым не скон­чыў­ся. Не­ка­то­рыя яшчэ па­гас­тра­ля­ва­лі па Са­вец­кім Са­юзе. НА ПО­ЎДЗЕНЬ!

Б

о­ль­шасць з ту­зі­на ўдзе­ль­ні­каў пер­ша­га фес­ты­ва­лю біт-ансам­бляў хут­ка знік­ла з ві­да­во­ку. У тым лі­ку «Пин­гви­ны». Ка­лі гру­па рас­па­ла­ся, гі­та­рыст Андрэй Пля­са­наў па­йшоў пра­ца­ваць артыс­там эстра­ды ў фі­лар­мо­нію, як і Ула­дзі­мір Арлоў з «Гри­фов». Спа­дар Пля­са­наў так­са­ма па­ўдзе­ль­ні­чаў у та­кіх гур­тах, як «Пра­лес­кі» ды «Сла­вя­не». Ён ка­жа: «Мы ста­лі граць з Ва­ле­рам Жар­ на­се­ка­вым. На­звы на­ват не бы­ло. Мы гра­лі ў БПІ. Гэ­та бы­лі 1971—1975-ы. По­ тым я ўжо граў з іншы­мі му­зы­ка­мі. І гэ­так да 1980-га вы­сту­паў у рэ­ста­ра­нах, на вя­сел­лях, не­йкіх прэ­зен­та­цы­ях». Яшчэ адзін «Пин­гвин», Юрый Ра­жаў, той са­мы, што спя­ваў блюз пра Мі­сі­сі­пі, зра­біў не­бла­гую кар’еру ў Мі­ніс­тэр­стве ўнут­ра­ных спраў. У пры­ват­нас­ці, уз­на­ча­ль­ваў прэ­са­вы цэнтр. Шмат ка­го з кан­кур­сан­таў біт-фэс­ту за­бра­лі ў вой­ска. Ула­дзі­мір Спі­ры­до­віч са шко­ль­на­га гур­та «Ве­сё­лые ли­сы» па­сту­піў у БДУ і за­няў­ся бо­льш спе­лым ка­лек­ты­вам «Арго­нав­ты», які ця­пер за­лі­ча­юць да пі­яне­раў бе­ла­рус­ка­га арт-ро­ку. «Арго­нав­ты» пе­ра­маг­лі на дру­гім біт-фэс­це ў 1971 го­дзе, але пра гэ­та па­зней.

31

па­йграць, та­му што рэ­зка пад­вы­ша­ла­ся ко­ль­касць на­вед­ні­каў». Раз­ам «Дис­ кон­ты» вы­пра­ві­лі­ся ў Ялту. Свед­чыць айцец Ігар: «Мы та­ды пры­еха­лі з гі­та­ ра­мі, з апа­ра­ту­рай, вы­йшлі — і тут ад­ра­зу ж мясц­овыя жы­ха­ры: "Ад­куль вы, з Пры­бал­ты­кі?" — "Не, з Мін­ска". — "А-а, з Мін­ска... Бе­ла­русь... Што там мо­жа быць?.." Пры­бал­ты­ка та­ды сап­раў­ды гу­дзе­ла. Але по­тым, ка­лі мы за­йгра­лі, уз­ нік ажы­ятаж: ты­ся­чы ці на­ват дзя­сят­кі ты­сяч лю­дзей. Біт­ком за­бі­тыя ве­ран­ды. Яны па­ча­лі біц­ца за нас! Па­мя­таю, пры­хо­дзіў і Му­ля­він з хлоп­ца­мі да нас, да "зо­рак", якія сап­раў­ды год­на прад­стаў­ля­лі Бе­ла­русь». А што ты­чыц­ца Аляк­сан­дра Сі­ль­ва­но­ві­ча, дык ён яшчэ здо­леў аб’ездзіць Са­ вец­кі Са­юз у скла­дзе збор­най ка­ман­ды. «Гэ­та бы­ла вя­лі­кая пра­гра­ма, раз­лі­ ча­ная на 3-4 ме­ся­цы. Сін­тэз: сім­фа­ніч­ны аркестр і но­выя су­час­ныя вы­ка­наў­

цы з роз­ных рэ­спуб­лік. Пра­еха­лі ад Да­лё­ка­га Усхо­ду да ся­рэд­няй па­ла­сы. Спя­ва­лі там "Алек­сан­дры­ну"», — свед­чыць Сі­ль­ва­но­віч. «Алго­рит­мы» на твор­чым уз­ды­ме па­сля фэс­ту вы­пра­ві­лі­ся ў гру­зін­скі ку­рор­ тны го­рад Ба­ку­ры­яні. Там ім пра­па­на­ва­лі пра­цу ў між­на­род­ным ма­ла­дзёж­ ным ла­ге­ры «Со­неч­ная да­лі­на». Па за­вя­дзён­цы вы­сту­па­лі без га­на­ра­раў — за хар­ча­ван­не і экс­кур­сій­ную аб­слу­гу. Вы­кон­ва­лі што за­ўгод­на, на­ват гру­зін­скія ме­ло­дыі — сцвяр­джае рытм-гі­та­рыст гур­та Пят­ро Вяр­лы­га: «Па Гру­зіі па­йшла па­га­лос­ка, што, маў­ляў, у Ба­ку­ры­яні мож­на па­слу­хаць ці­ка­вы гурт. Кам­па­зі­та­ ры з Тбі­лі­сі, іншыя лю­дзі з му­зыч­ных ко­лаў пры­язджа­лі нас па­слу­хаць. У лі­ку ня­мец­кай дэ­ле­га­цыі та­ды там апы­нуў­ся буб­нач Гюн­тэр Ву­льф, які пра­ца­ваў з акцё­рам і спе­ва­ком Ман­фрэ­дам Кру­гам. Ён па­пра­сіў раз­ам з на­мі па­йграць, сеў за ўдар­ныя, і мы па­чу­лі што­сь­ці но­вае ў рыт­мі­цы». Тра­ге­дыя пры­йшла не­ча­ка­на. Арга­ніст «Алго­рит­мов» Вя­час­лаў Ксян­дзоў па­ ехаў у Мінск ра­ней за іншых зда­ваць іспы­ты і там здзей­сніў са­ма­губ­ства з-за раз­бі­та­га ка­хан­ня — скі­нуў­ся з гма­ху, што ста­іць за бу­дын­кам фі­лар­мо­ніі на гор­цы. «А ён якраз быў на вяр­шы­ні. Я б ска­заў, Джы­мі Сміт ну­мар два. Што ён там вы­ціс­каў з гэ­тай "Юнос­ти" — про­ста сло­ва­мі не пе­рад­аць! Най­мац­ней­шы імпра­ві­за­тар! Гэ­та бы­ло ве­ль­мі вя­лі­кай стра­тай. Як ні за­йгра­еш, а вось ча­го­сь­ ці не ха­пае», — ка­жа Пят­ро Вяр­лы­га. Не­ўза­ба­ве Пят­ро сы­шоў з ансам­бля, па­ чаў су­пра­цоў­ні­чаць з тэ­атрам це­няў «Си­лу­эт» у МРТІ, у скла­дзе збор­най «КВЗ (Мінск)» стаў чэм­пі­ёнам СССР, а ў ся­рэ­дзі­не 1970-х раз­ам з экс­пе­ры­мен­­ таль­­ным тэ­атрам па­чаў ства­раць не­шта на­кшталт рок-опер. Пе­ра­стаў граць у «Алго­рит­мах» і буб­нач, ён жа ды­рэк­тар ка­лек­ты­ву Мі­хал Го­лад, бо вы­ра­шыў сур’ёзна за­няц­ца дып­ло­мам. То-бок пер­шы склад біт-ансам­бля раз­ва­ліў­ся. Да «Си­них ги­тар» з по­лі­тэ­ха да­лу­чыў­ся бу­ду­чы «пяс­няр» Ана­толь Ка­ша­па­раў, а да «Дис­кон­тов» — зна­ка­вая по­стаць у му­зыч­ным пад­пол­лі Ігар Ка­рас­ця­ лёў. Ён умеў вы­дат­на спя­ваць рок-н-ро­лы, акам­па­ну­ючы са­бе ж на ўдар­най уста­ноў­цы. Ця­пер про­та­іе­рэй айцец Ігар га­во­рыць: «Гурт ве­ль­мі пра­фе­сій­ны быў, да­во­лі па­пу­ляр­ны ў Мін­ску. Гэ­та зна­чыць, што нас за­пра­ша­лі ў клу­бы

У ГО­РА­ДЗЕ НЯ­ВЕСТ І НА ПО­ЎНА­ЧЫ

А

ле на­ват у та­кой сі­ту­ацыі «Алго­рит­мы» не спы­ні­лі існа­ван­не. У іх склад уліў­ся іншы кан­кур­сант біт-фэс­ту — гурт «2+2». Да ча­го гэ­та пры­вя­ло, ад­каз­вае Яўген Ка­на­ва­лаў: «У ча­ты­ры гі­та­ры гра­лі, і на два га­ла­сы, сакавік, 2021

32

Музыка / Культурны пласт то­ль­кі на мо­ман­тах, ка­лі на­зы­ва­ла­ся чар­го­вае про­звіш­ча ка­ле­гі: «На гі­та­ ры — Яўген Ка­на­ва­лаў. Рытм-гі­та­ра — Ула­дзі­мір Бя­ля­еў. Бас-гі­та­ра — Яўген Атстаў­ноў. Удар­ныя інстру­мен­ты — Ігар Кру­пе­ніа, кі­раў­нік ансам­бля. Дру­гая со­ла-гі­та­ра — Ге­надзь Ста­ры­каў». На­пры­кан­цы Ка­на­ва­лаў за­ра­дзіў со­ла пра­ цяг­лас­цю ледзь не з га­дзі­ну. І на­род у за­лі за­вёў­ся на­сто­ль­кі, што пер­шы шэ­раг крэс­лаў рас­кі­да­лі па ку­тах. Па­ча­лі­ся бур­лі­выя, дзі­кія тан­цы пад экс­та­ тыч­ны дзя­во­чы ля­мант. У тым жа 1969-м «Алго­рит­мы» ізноў зла­дзі­лі па­ўноч­нае тур­нэ: Хан­ты-Ман­ сійск — Гор­нап­раў­дзінск — Не­фце­юганск — Сур­гут — Са­ля­хард. Мясц­овая га­зе­та «Пра­вда» пі­са­ла: «Агіт­бры­га­да, скла­дзе­ная з леп­шых удзе­ль­ні­каў са­ма­дзей­нас­ці ВНУ Мін­ска, ізноў у Цю­мен­скай воб­лас­ці». У пра­грам­цы ма­

і не­йкую по­лі­фа­нію. І ста­лі спя­ваць на­огул рытм-энд-блюз, та­кі цяж­ка­ва­ты стыль у нас атрым­лі­ваў­ся. Свае пес­ні та­ды па­йшлі». Сап­раў­дны фу­рор но­выя «Алго­рит­мы» вы­клі­ка­лі ў рас­ійскім го­ра­дзе Іва­на­ве. Па­ездку ў «го­рад ня­вест» у 1969-м арга­ні­за­ва­лі зноў жа па кам­са­мо­льс­кай лі­ніі. Мін­скі ра­дыё­тэх­ніч­ны інсты­тут прад­стаў­ля­лі «Алго­рит­мы» і зга­да­ны «Си­лу­эт». Як ка­жуць свед­кі, пе­рад асноў­ным вы­сту­пам му­зы­каў па­вез­лі на экс­кур­сію ў Суз­даль. Там у мясц­овым рэ­ста­ра­не Яўген Ка­на­ва­лаў актыў­на ўжы­ваў моц­ныя на­поі. Пры­тым у за­па­ле вы­на­ход­ніц­тва за­няў­ся змеш­ван­ нем уся­го з усім: да пры­кла­ду, рыб­ны суп «змік­са­ваў» з мед­аву­хай. Та­му на зва­рот­ным шля­ху аўто­бус му­сіў ра­біць рэ­гу­ляр­ныя пры­пын­кі. А ка­лі ўжо трэ­ба бы­ло па­чы­наць кан­цэрт, Ка­на­ва­ла­ва па­прос­ту згу­бі­лі. Урэш­це по­шу­кі да­лі плён: гі­та­рыс­та знай­шлі на ра­ялі, дзе ён спаў пад за­ва­лам з воп­рат­кі ды іншых рэ­чаў. Му­зы­ку не­як па­ста­ві­лі на сцэ­ну, але як то­ль­кі рас­су­ну­лі­ся ку­лі­сы, ён па­ва­ліў­ся спі­най на­зад раз­ам з гі­та­рай. Па­куль за­чы­ня­лі ку­лі­сы ў за­ле ўзня­ла­ся ава­цыя: пуб­лі­ка пры­ня­ла тое за ары­гі­на­ль­ны ка­міч­ны ход. Тым ча­сам Ка­на­ва­ла­ва пад­пер­лі ма­ні­то­рам, і ён та­кім чы­нам пра­йграў увесь кан­цэрт. Па­між пес­ня­мі іва­наў­скія гле­да­чы гуч­на свіс­та­лі. Му­зы­кі не ве­да­лі, як тое ўспры­маць, бо ў Мін­ску свіст хут­чэй свед­чыў пра не­га­тыў­ную ацэн­ку. Але мясц­овая ад­мі­ніс­тра­цыя па­тлу­ма­чы­ла бе­ла­ру­сам, што ця­пер увесь свет гэ­ так свіш­ча, ка­лі пе­ра­жы­вае за­хап­лен­не ад му­зы­кі. На за­ключ­най кам­па­зі­цыі, ка­лі звы­чай­на па­ймен­на аб’яўля­лі­ся ўдзе­ль­ні­кі «Алго­рит­мов», Яўге­на Ка­на­ ва­ла­ва не маг­лі стры­маць. Як чу­ваць на архіў­ным за­пі­се, ма­эстра су­ці­шаў­ся «Мастацтва» № 3 (456)

ла­дзёж­най ка­вяр­ні «Сня­жа­на» ў Сур­гу­це «Алго­рит­мы» па­зна­ча­лі­ся як «квін­ тэт элек­тра­інстру­мен­таў», на­вед­ні­кам аб­яца­лі­ся «пес­ні за­меж­ных і са­вец­кіх кам­па­зі­та­раў». ЧОС «ДОЙ­ЛІ­ДАЎ» ПА СА­ЮЗЕ

А

д­нак у пла­не па­пу­ля­ры­за­цыі з усіх удзе­ль­ні­каў пер­ша­га фес­ты­ва­лю біт-ансам­бляў Мін­ску най­бо­льш па­шан­ца­ва­ла «Дой­лі­дам» («Зод­чим»). Уво­сень 1969-га яны вы­ра­шы­лі па­ўдзе­ль­ні­чаць ва ўсе­са­юзным тэ­ле­ві­ зій­ным кон­кур­се «Алё, мы шу­ка­ем та­лен­ты». З-за та­го, што не ўсе ўдзель­­ні­кі ка­лек­ты­ву ме­лі час на вы­езды, склад гру­пы моц­на змя­ніў­ся. Ад­бо­ры ў ме­ жах Бе­ла­ру­сі пра­во­дзі­лі­ся зноў жа з удзе­лам кі­раў­ні­ка аркес­тра Бел­тэ­ле­ра­

Музыка / Культурны пласт

33

дыё Ба­ры­са Рай­ска­га і кам­па­зі­та­ра Іга­ра Лу­чан­ка (яны ж за­ся­да­лі і ў жу­ры біт-фэс­ту). У эфір вы­йшла бе­ла­рус­кая тэ­ле­вер­сія кон­кур­су. Га­зе­та «Зна­мя юнос­ти» аб­ура­ла­ся: «На­ша пе­рад­ача па­куль пра­йграе мас­коў­скай. Але як раз­мяс­ціць гле­да­чоў у мін­скай сту­дыі, дзе ча­сам з цяж­кас­цю па­ва­роч­ва­ юцца тэ­ле­ка­ме­ры? І са­мае га­лоў­нае — ня­ма вя­доў­цы». Вы­дан­не так­са­ма адзна­ча­ла, што та­лен­таў з усёй Бе­ла­ру­сі знай­шло­ся ве­ль­мі шмат: згад­ва­ юцца гур­ты «Сла­вя­не» з Лі­ды, «Опти­мис­ты» з Ма­гі­лё­ва, а так­са­ма Ула­дзі­мір Шу­ту­раў — пра­цоў­ны з Ві­цеб­ска, які вы­кон­ваў пес­ні са­ма­дзей­на­га кам­па­зі­ та­ра На­соў­ска­га. Але «сап­раў­дны­мі ге­ро­ямі» бе­ла­рус­кай кон­кур­снай час­ткі на­зы­ва­юцца ме­на­ві­та «Дой­лі­ды»: «Слу­хаць іх — за­да­ва­ль­нен­не. Чыс­та­та вы­ка­нан­ня, му­зыч­насць, вы­дат­ны густ — вось што ад­ра­зу ста­віць іх на ад­ну дош­ку з пра­фе­сі­яна­ла­мі. Але яны ўся­го то­ль­кі сту­дэн­ты і вя­лі­кія энту­зі­ясты. Не­ка­ль­кі год з вя­лі­кай цяж­кас­цю яны да­ста­ва­лі інстру­мен­ты, на­бы­ва­лі іх за гро­шы, за­роб­ле­ныя ў бу­даў­ні­чых атра­дах...» Усе эта­пы ад­бо­ру — інсты­туц­кі, ра­ённы, га­рад­скі, рэ­спуб­лі­кан­скі, за­на­ль­ны — «Дой­лі­ды» пра­йшлі з на­род­най пес­няй «Ка­сіў Ясь ка­ню­шы­ну», апра­ца­ваў­ шы яе ра­ней за ВІА «Пес­ня­ры». У вы­ні­ку «Дой­лі­ды» да­бра­лі­ся да Мас­квы,

дзе пра­йшоў фі­нал кон­кур­су «Алё, мы шу­ка­ем та­лен­ты». Бас-гі­та­рыст Му­рат Смо­льс­кі рас­па­вя­дае: «Мы ста­лі лаў­рэ­ата­мі. То-бок пер­шае мес­ца. Але там бы­ло 14 лаў­рэ­атаў з уся­го Са­вец­ка­га Са­юза, у тым лі­ку ансамбль "Ялла" з Уз­бе­кіс­та­на». Да­рэ­чы, у Астан­кі­на, у ад­роз­нен­не ад БТ, пра­бле­мы з вя­доў­цам не бы­ло. Ім з’яўляў­ся Аляк­сандр Мас­ля­коў, які па­гу­та­рыў з «Дой­лі­да­мі» па-за сцэ­най: «Што но­ва­га ў сту­дэн­таў?» — «Улет­ку мы бы­лі ў Ко­мі АССР». — «Але не ў якас­ці пра­фе­сій­ных артыс­таў?» — «Не, сту­дэн­цкай бры­га­дай». Тым не менш ад­ра­зу па­сля пе­ра­мо­гі на кон­кур­се «Дой­лі­ды» атры­ма­лі за­ пра­шэн­не ад Рас­кан­цэр­та. Му­рат Смо­льс­кі ка­жа: «Нас та­ры­фі­ка­ва­лі як пра­ фе­сій­ных артыс­таў, да­лі нам кан­цэр­тную стаў­ку 9 руб­лёў». На той мо­мант гэ­та бы­ло з’яв­ ай вы­ключ­най, бо не­ка­то­рыя з «Дой­лі­даў» не ме­лі за­кон­ча­ най ся­рэд­няй му­зыч­най ад­ука­цыі. «І ця­гам трох га­доў, па­чы­на­ючы з 1971-га і да 1974-га, мы, сту­дэн­ты по­лі­тэх­ніч­на­га інсты­ту­та, увесь час ка­та­лі­ся па Са­вец­кім Са­юзе з гас­тро­ля­мі. Пра­гра­ма на­зы­ва­ла­ся «Тэ­атра­лі­за­ва­ны тур­ нір эстрад­най пес­ні». Для мас­кві­чоў гэ­та бы­лі доб­рыя гро­шы, за­ро­бак. Гэ­та на­зы­ва­ла­ся та­ды сло­вам «чос» — па два, па тры кан­цэр­ты ў дзень, а то і па ча­ты­ры», — успа­мі­нае бас-гі­та­рыст гур­та. У па­ла­цах спорту і на ста­ды­ёнах «Дой­лі­ды» вы­сту­па­лі ў ад­ной пра­гра­ме з Ва­ле­ры­ем Аб­адзін­скім, Львом Леш­чан­кам, Ге­на­дзем Ха­за­на­вым і джазаркес­трам Ва­дзі­ма Люд­ві­коў­ска­га. «Мы ў гэ­тым кан­цэр­це гра­лі, на жаль, не шмат. За­кры­ва­лі, як пра­ві­ла, пер­шае ад­дзя­лен­не, вы­кон­ва­лі 4-6 пе­сень.

Ка­неш­не, мы спя­ва­лі "Ка­сіў Ясь ка­ню­шы­ну", "Зор­ку Ве­не­ру", што­сь­ці яшчэ на бе­ла­рус­кай мо­ве. Нам на­ват да­зва­ля­лі што­сь­ці за­спя­ваць з па­ля­каў і "Бітлз"», — рас­па­вя­дае Му­рат. Акра­мя та­го, у «Дой­лі­даў» ме­лі­ся цал­кам улас­ ныя тво­ры — «Пры­ві­та­ль­ная», «Дзе знай­сці тую дзяў­чы­ну». Тэк­сты на бе­ла­ рус­кай мо­ве пі­саў ва­ка­ліст Ся­мён Гаф­штэйн. На­огул для са­вец­кай эстра­ды та­го ча­су «Дой­лі­ды» гу­ча­лі па-на­ва­тар­ску. Іх кан­цэр­тны блок пуб­лі­ка ві­та­ла па­ўсюд­на. «Дой­лі­ды» на­ве­да­лі са­мыя ад­да­ле­ныя кроп­кі Са­юза. Му­рат Смо­льс­кі пе­ра­ лі­чае: «Са­мая край­няя кроп­ка на Да­лё­кім Усхо­дзе — гэ­та го­рад Па­ўднё­ваСа­ха­лінск, так­са­ма Ула­дзі­вас­ток, Ха­ба­раўск... З інша­га бо­ку ма­пы бы­лі Чар­ наў­цы і край­ні го­рад Кі­шы­нёў. На По­ўна­чы за­ві­та­лі ў Ко­мі АССР, у га­ра­док Ла­быт­нан­гі на мя­жы Еўро­пы і Азіі ў вус­ці ра­кі Ле­ны, а на По­ўдні — Алма­ты. Так­са­ма Бар­на­ул, Но­ва­сі­бірск... Сі­бір пра­еха­лі, увесь Па­ўноч­ны Каў­каз. Ана­ па, Крас­на­дар...» Та­кім чы­нам, «Дой­лі­ды» — прад­стаў­ні­кі бе­ла­рус­кай аль­тэр­на­тыў­най ку­ль­ту­ ры — ста­лі пер­шы­мі, хто з ран­гу ама­та­раў фак­тыч­на пе­ра­йшоў у про­фі. Па­сля ўсіх пе­ра­мог да іх на Бе­ла­ру­сі ста­ві­лі­ся як да на­цы­яна­ль­ных ге­ро­яў. У 1972-м на­ват ад­быў­ся со­ль­ны кан­цэрт «Дой­лі­даў» у фі­лар­мо­ніі. Му­рат Смо­льс­кі і кам­па­нія за­ня­лі пра­меж­ка­вую ні­шу між эстра­дай і андэ­ граў­ндам: на афі­цый­ных імпрэ­зах яны гра­лі ад­но, а на ве­ча­рах у по­лі­тэх­ ніч­ным на свае страх і ры­зы­ку вы­да­ва­лі хі­ты Rolling Stones, Deep Purple і на­ват ну­ма­ры з рок-опе­ры «Jesus Christ — Superstar». У пры­ват­нас­ці, арыі Іуды і Іра­да. Тым ча­сам з да­па­мо­гай ца­ге­ль­няў на ўскра­інах Мін­ска па­ўста­ла сво­еа­саб­лі­вая клуб­ная ку­ль­ту­ра… Пра­цяг бу­дзе.

1. «Алго­рит­мы» ў тан­цза­ле МРТІ. Зле­ва на­пра­ва: Аляк­сандр Ку­коў­скі, Яўген Атстаў­ноў, Ула­дзі­мір Бя­ля­еў, Яўген Ка­на­ва­лаў.

2. «Алго­рит­мы» з сяб­ра­мі ў Ба­ку­ры­яні (1968). Пер­шы зле­ва ў вер­хнім шэ­ра­гу Яўген Ка­ на­ва­лаў, дзяў­чы­на — спя­вач­ка Ла­ры­са Лаў­рыш­ко­ва, пер­шы зле­ва ў ніж­нім шэ­ра­гу — Вя­ час­лаў Ксян­дзоў, дру­гі — Пят­ро Вяр­лы­га.

3. «Алго­рит­мы» ў акта­вай за­ле МРТІ. Зле­ва на­пра­ва: Аляк­сандр Ку­коў­скі, Соф’я Се­галь, Ула­дзі­мір Бя­ля­еў, Яўген Ка­на­ва­лаў.

4. «Дой­лі­ды» з Аляк­сан­драм Мас­ля­ко­вым.

5. Адзін з буб­на­чоў «Алго­рит­мов» Яўген Ба­тыр­кін.

6. «Дис­кон­ты» з Іга­рам Ка­рас­ця­лё­вым за ўдар­ны­мі.

7. «Дой­лі­ды» (спра­ва Му­рат Смо­льс­кі).

8. Андрэй Пля­са­наў (зле­ва) і Ігар Ка­рас­ця­лёў.

9. Ула­дзі­мір Арлоў («Гри­фы»). Фо­та­здым­кі з архі­ваў аўта­ра, Яўге­на Ка­на­ва­ла­ва, Аляк­сан­дра Ка­лян­ко­ві­ча. сакавік, 2021

34

Рэ­ц эн­з ія

Юрый Піс­кун. Рух у ча­ты­рох кі­рун­ках Свят­ла­на Гут­коў­ская

На­пры­кан­цы 2020 і на па­чат­ку 2021 га­доў у На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь пра­ца­ва­ла пер­са­ на­ль­ная вы­ста­ва «Асо­бы род­ных лю­дзей. Жы­ва­піс Юрыя Піс­ку­на», пры­мер­ка­ва­ная да 65-год­дзя мас­та­ка і 40-год­ дзя яго твор­чай дзей­нас­ці. Ці­ка­ва, што час­та лю­дзей на сва­іх па­лот­нах ён ма­люе ў гіс­та­рыч­ных кас­цю­мах, ды­зайн якіх рас­пра­цоў­вае аса­біс­та. Сён­ня мы гу­та­рым з жы­ва­піс­цам, пед­аго­гам і да­след­чы­кам ста­ра­жыт­на­бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва Юры­ем Піс­ку­ном. З ім як мас­та­ком па сцэ­ніч­ных кас­цю­мах мне, вы­клад­чы­кам і сту­дэн­там ка­фед­ры ха­ рэ­агра­фіі Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га ўні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры і мас­тац­тва па­шчас­ці­ла цес­на су­пра­цоў­ні­чаць на пра­ ця­гу мно­гіх га­доў.

Юрый Аляк­сан­дра­віч, вы — адзін з не­шмат­ лі­кіх бе­ла­рус­кіх мас­та­коў, што мае пры­знан­ не по­спе­ху і як жы­ва­пі­сец, і як мас­так па сцэ­ніч­ных кас­цю­мах. Якую пе­ра­ва­гу дае та­кі ста­тус?

— Тое, што за­йма­юся сцэ­ніч­ным кас­цю­мам і жы­ ва­пі­сам, ад­но ад­на­му не шко­дзіць, а, на­адва­рот, ве­ль­мі да­па­ма­гае. Бо як жы­ва­пі­сец я імкну­ся гар­ма­ні­за­ваць ко­ле­ры, ра­біць тво­ры, вы­раз­ныя кам­па­зі­цый­на. І тыя ж са­мыя за­да­чы існу­юць у кас­цю­ме. То­ль­кі там у ма­ім рас­па­ра­джэн­ні не па­лат­но, а пра­сто­ра сцэ­ны. Рас­ка­жы­це гіс­то­рыю ва­ша­га пра­фе­сій­на­га ста­наў­лен­ня. «Мастацтва» № 3 (456)

— Ака­дэ­мію мас­тац­тваў я за­кон­чыў у 1980 го­дзе. Та­ды яна на­зы­ва­ла­ся Бе­ла­рус­кі дзяр­ жаў­ны тэ­атра­ль­на-мас­тац­кі інсты­тут. Ву­чыў­ся там на дзвюх ка­фед­рах, спа­чат­ку на ка­фед­ры кас­цю­ма. На чац­вёр­тым кур­се фак­тыч­на зра­біў дып­лом: дэ­ка­ра­цыі і кас­цю­мы да дып­лом­на­га спек­так­ля акцёр­ска­га фа­ку­ль­тэ­та «Тры сяс­тры» па­вод­ле Чэ­ха­ва, які ста­віў кі­раў­нік кур­са, на­род­ны артыст Бе­ла­ру­сі Аўгуст Мі­ла­ва­наў у 1977 го­дзе. Па­сля гэ­та­га пе­ра­вёў­ся на ка­фед­ ру жы­ва­пі­су і ву­чыў­ся яшчэ тры га­ды. Па­сля быў аспі­ран­там Інсты­ту­та мас­тац­тваз­наў­ства, этнаг­ра­фіі і фа­льк­ло­ру Ака­дэ­міі на­вук. Ма­ім кі­раў­ні­ком з’яўляў­ся док­тар мас­тац­тваз­наў­

ства Ле­анід Дро­баў у сек­та­ры вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва. Тэ­ма ма­ёй кан­ды­дац­кай ды­сер­та­ цыі фар­му­ля­ва­ла­ся так: «Бе­ла­рус­кі іка­на­піс XVII—XVIII ста­год­дзяў». Яна бы­ла га­то­вая, але я не аб­ара­ніў яе та­му, што ў Мін­ску не існа­ва­ла Са­ве­та па да­дзе­най спе­цы­яль­нас­ці. Па­зней апуб­лі­ка­ваў гэ­тую пра­цу ў кні­зе-ка­лен­да­ры «Бе­ла­рус­кія аб­ра­зы на скры­жа­ван­ні еўра­пей­ скіх да­рог», якая вы­йшла ў 2006 го­дзе на шас­ці еўра­пей­скіх мо­вах. Усё жыц­цё я за­йма­юся ча­тыр­ма кі­рун­ка­мі: пра­ца­ваў як мас­так па кас­цю­мах, за­ймаў­ся жы­ ва­пі­сам, пі­саў на­ву­ко­выя пра­цы (у мя­не бо­льш за 60 пуб­лі­ка­цый у між­на­род­ных на­ву­ко­вых

Ха­р э­а гра­ф ія / У гры­м ё р­ц ы

35

кас­цю­ма­мі? Ці існу­юць не­йкія пра­фе­сій­ныя сак­рэ­ты?

— Па-пер­шае, мне ве­ль­мі важ­на ве­даць твор­чую за­ду­му ха­рэ­огра­фа. Яго мас­тац­кія ідэі да­мі­ну­юць над усім і да­юць пад­каз­ку — у якім кі­рун­ку бу­дзе дзей­ні­чаць мас­так, што хо­ча ха­рэ­ограф? Аб­авяз­ ко­ва я гля­джу ха­рэ­агра­фіч­ны ну­мар, ма­лю­нак тан­ца, акцэн­тую плас­ты­ку фі­гур. І з гэ­та­га на­ра­ джа­ецца ві­зу­аль­ны воб­раз кас­цю­ма, які, на мой по­гляд, бу­дзе бо­льш за ўсё ад­па­вя­даць рас­крыц­ цю мас­тац­кай за­ду­мы па­ста­ноў­шчы­ка. Кас­цюм па­ві­нен уз­мац­няць тую плас­ты­ку ру­хаў, якую імкнуў­ся ўва­со­біць у сва­ёй па­ста­ноў­цы ха­рэ­ограф. Пры да­па­мо­зе кас­цю­ма (дзя­ку­ючы шы­ры­ні спе­цы­яль­на­га крою ру­ка­воў, спад­ніц, сві­так) мож­ на зра­біць ха­рэ­агра­фіч­ны ну­мар ві­зу­аль­на бо­льш вы­раз­ным і пры­го­жым. Ве­ль­мі важ­на, каб зна­ка­ва кас­цюм пе­рад­аваў эма­цый­ны на­строй і стан за­ду­ма­най па­ста­ноў­кі. Важ­ныя ко­лер, ка­ла­рыт, пад­бор ко­ле­ра­вай га­мы сцэ­ніч­на­га кас­цю­ма. Важ­на, як «па­во­дзіць» ся­бе тая ці іншая тка­ні­на ў плас­ты­цы тан­ца і ў да­чы­нен­ ні да сцэ­ніч­на­га свят­ла. І на­ват важ­на ўліч­ваць та­ кія мо­ман­ты, як дыс­тан­цыя ўспры­ман­ня кас­цю­ма, бо сцэ­ніч­ны кас­цюм па­ві­нен успры­мац­ца і збліз­ку, і зда­ля, з апош­ня­га ра­ду парт­эру. Важ­на, каб ён «пра­ца­ваў» ве­ль­мі да­клад­на. І, вя­до­ма, за­вяр­шэн­ нем з’яўля­юцца га­лаў­ны ўбор і аб­утак. Ня­ма ні­ вод­най дэ­та­лі, якая б у кас­цю­ме не ме­ла істот­на­га зна­чэн­ня. Гэ­та ўсё да­во­дзіц­ца прад­ума­ваць.

рэ­цэн­за­ва­ных ча­со­пі­сах, пры­све­ча­ных айчын­ на­му ста­ра­жыт­на­му мас­тац­тву) і вы­к ла­даў доў­ гі час у Ака­дэ­міі мас­тац­тваў, быў пра­фе­са­рам ка­фед­ры кас­цю­ма. Ця­пер ужо пя­ты год пра­цую ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі ў ад­дзе­ле ста­ра­жыт­на­га бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва. Шмат за­йма­юся і бе­ла­рус­кім ста­ра­жыт­ным парт­рэ­ там, і іка­на­пі­сам, раб­лю пуб­лі­ка­цыі і вы­стаў­кі. Удзе­ль­ні­чаў у не­ка­ль­кіх ці­ка­вых вы­ста­вах з гіс­то­рыі айчын­на­га мас­тац­тва.

З які­мі твор­чы­мі ка­лек­ты­ва­мі вы су­пра­цоў­ні­ ча­лі?

— У Бе­ла­ру­сі пра­ца­ваў з ве­ль­мі вя­до­мы­мі ка­лек­ ты­ва­мі — ансам­бля­мі «Ха­рош­кі» (1983—2015) і «Пес­ня­ры» (ка­лек­цыі кас­цю­маў у 1980, 1990, 2010), з Дзяр­жаў­ным на­род­ным хо­рам імя Ці­то­ ві­ча, не­ка­то­ры час — з Дзяр­жаў­ным ансам­блем тан­ца. Ёсць ка­лек­ты­вы, твор­чыя кан­так­ты з якімі тры­ва­юць увесь час, у тым лі­ку гэ­та і Ансамбль ка­фед­ры ха­рэ­агра­фіі Бе­ла­рус­ка­га ўні­вер­сі­тэ­ та ку­ль­ту­ры і мас­тац­тва. Ра­ней ве­ль­мі плён­ныя ста­сун­кі існа­ва­лі з ма­гі­лёў­скім тан­ца­ва­ль­ным ка­лек­ты­вам «Рунь», ім кі­ра­ваў Вік­тар Па­поў. Гэ­та быў ве­ль­мі ўзор­ны для мя­не пра­ект. На Бе­ла­ру­сі ўво­гу­ле мно­га ка­лек­ты­ваў, якія лі­чу сва­імі сяб­ ра­мі — і ў Ба­ра­на­ві­чах, і ў Ня­сві­жы, і ў Ма­гі­лё­ве. Ве­ль­мі ра­ды, што мая твор­часць іх за­да­ва­ль­няе, яны па­ста­янна звяр­та­юцца да мя­не з но­вы­мі пра­па­но­ва­мі. Па­мя­та­еце, з ча­го па­ча­ло­ся су­пра­цоў­ніц­тва з ба­лет­май­стра­мі?

— Як мас­та­ка па кас­цю­мах мя­не за­ўва­жыў ха­рэ­ограф Мі­ка­лай Дуд­чан­ка і за­пра­сіў па­пра­ца­ваць над па­ста­ноў­кай яго «Кры­жач­ка» ў «Ха­рош­ках», хоць на той час я быў яшчэ ма­ла­дым твор­цам. Гэ­ та зда­ры­ла­ся ў 1982 го­дзе. Та­кім чы­нам па­ча­ло­ся маё ве­ль­мі грун­тоў­нае су­пра­цоў­ніц­тва з гэ­тым зна­ка­мі­тым ка­лек­ты­вам, якое доў­жы­ла­ся бо­льш за трыц­цаць га­доў. Пры­адкрый­це нам дзве­ры ў ва­шу твор­чую ла­ ба­ра­то­рыю. Як вы пра­цу­еце над тан­ца­ва­ль­ны­мі сакавік, 2021

36

Х а ­р э­а г р а ­ф і я / У гр ы ­м ё р ц­ ы

Ве­даю, што, акра­мя ства­рэн­ня эскі­заў, вы ажыц­цяў­ля­еце аўтар­скае кі­раў­ніц­тва да пра­ктыч­на­га ўва­саб­лен­ня, г.зн. па­шы­ву са­мо­га кас­цю­ма…

— Аб­авяз­ко­вая ўмо­ва ма­ёй пра­цы: увесь пра­цэс ад та­го мо­ман­ту, ка­лі пад­аю эскіз, і да кан­чат­ко­вай пе­рад­ачы га­то­вых кас­цю­маў за­ каз­чы­ку я вя­ду сам. Пад­бі­раю тка­ні­ны, ства­раю ма­люн­кі для вы­шы­вак, шыю мно­гія рэ­чы (га­ лаў­ныя ўбо­ры ці блуз­кі), бо пра­сцей зра­біць са­ мо­му, чым не­ка­му рас­тлу­мач­ваць ню­ансы крою. За­ўсё­ды пра­цую з кан­струк­та­рам, удак­лад­няю кож­ныя дроб­ныя дэ­та­лі — і крой, і шы­ры­ню, і тэх­на­ла­гіч­ныя мо­ман­ты. Гэ­та важ­на! Та­кі пра­цэс за­ймае шмат ча­су і за­бі­рае шмат сіл, але ад гэ­та­га ні­ку­ды не дзец­ца, ка­лі хо­чаш, каб кас­цюм атры­маў­ся да­клад­ны і вы­раз­ны. Вы за­йма­еце­ся рас­пра­цоў­кай эскі­заў сцэ­ніч­ ных кас­цю­маў на пра­ця­гу са­ра­ка га­доў. Ці змя­ні­ла­ся аб­ліч­ча тан­ца­ва­ль­на­га кас­цю­ма, пры­зна­ча­на­га для вы­ка­нан­ня бе­ла­рус­кай на­род­на-сцэ­ніч­най ха­рэ­агра­фіі, за гэ­ты пе­ ры­яд?

— Кас­цюм — гэ­та з’ява са­цы­яль­на-гра­мад­ская, і ка­лі мя­ня­ецца мо­да, то гэ­та ўплы­вае і на «Мастацтва» № 3 (456)

На­ша да­вед­ка • Тво­ры Юрыя Піс­ку­на экс­па­на­ва­лі­ся на вы­ста­вах у Бе­ла­ру­сі, Рас­іі, Літ­ве, Эсто ­ ніі, Гер­ма­ніі, Іта­ліі, Іспа­ніі, ЗША, Эфі­опіі.

• Пер­са­на­ль­ныя вы­ста­вы мас­та­ка пра­хо­дзі­лі ў Ня­сві­жы (1996); Бад - Брай­зі­гу, Гер­ма­нія (2003); Мін­ску (2005, 2006, 2008, 2010, 2011, 2015, 2020); Ма­гі­лё­ве (2005); Та­лі­не, Эсто­нія (2007); Ба­ра­на­ві­чах (2007), Ба­ры­са­ве (2012).

• Тво­ры Юрыя Піс­ку­на за­хоў­ва­юцца ў фон­дах На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­ зея Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь, Му­зея су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, Бе­ла­рус­ка­ га са­юза мас­та­коў, Гро­дзен­ска­га дзяр­жаў­на­га гіс­тОРЫКа- кра­язнаў­ча­га му­зея, Ма­гі­лёў­ска­га аб­лас­но­га мас­тац­ка­га му­зея імя Па­ўла Мас­ле­ні­ка­ва, Ві­цеб­ска­га і Ма­гі­лёў­ска­га аб­лас­ных кра­язнаў­чых му­зе­яў, На­цы­яна­ль­на­га гіс­та­рыч­на­га му­зея Бе­ла­ру­сі, Дзяр­жаў­на­га му­зея гіс­то­рыі му­зыч­на­га і тэ­атра­ль­на­га мас­ тац­тва, у іншых дзяр­жаў­ных і пры­ват­ных збо­рах Бе­ла­ру­сі, Іспа­ніі, ЗША, Гер­ма­ ніі, Іта­ліі. стан кас­цю­ма на сцэ­не. Стан­дар­ты ўспры­ман­ ня ві­зу­аль­на­га воб­ра­за су­час­на­га ча­ла­ве­ка да­юць ад­бі­так і на кас­цюм сцэ­ніч­ны, і, вя­до­ма, не­ка­то­рыя зме­ны ад­бы­ва­юцца. Ад­нак пер­ша­ асно­ва на­цы­яна­ль­на­га бе­ла­рус­ка­га сцэ­ніч­на­га кас­цю­ма — гэ­та на­род­ны кас­цюм Бе­ла­ру­сі мя­жы XIX — XX ста­год­дзяў, і як эта­лон ён ня­змен­ны. Про­ста я ма­гу вар’іра­ваць — у ад­па­вед­нас­ці з ты­мі мод­ны­мі стан­дар­та­мі, якія існу­юць сён­ня, і ўносць не­йкія не ве­ль­мі істот­ныя ка­рэк­ты­вы.

Трэ­ба ўліч­ваць і рэ­гі­яна­ль­ныя асаб­лі­вас­ці кас­цю­ ма, бо ка­лі­сь­ці мой на­стаў­нік Мі­хал Ра­ма­нюк нас вы­ха­ваў на той дум­цы, ідэі, што ня­ма стан­дар­ тна­га бе­ла­рус­ка­га кас­цю­ма са­мо­га па са­бе. Ёсць ба­гац­це на­ша­га на­цы­яна­ль­на­га кас­цю­ма, і яно ў шмат­гран­нас­ці, у вя­лі­кай ко­ль­кас­ці ла­ка­ль­ных ком­плек­саў. Ве­дан­не пад­обна­га ма­тэ­ры­ ялу да­па­ма­гае ўліч­ваць і ства­раць пра­ўдзі­выя, да­клад­ныя сты­лі­за­ва­ныя кас­цю­мы для роз­ных рэ­гі­ёнаў на­шай кра­іны.

Рэ­ц эн­з ія

37

Якія эмо­цыі вы пе­ра­жы­ва­еце, ка­лі гля­дзі­це ну­ма­ры, дзе артыс­ты апра­ну­тыя ў ва­шы кас­ цю­мы? Ці мо­жа­це аб­стра­га­вац­ца і вы­сту­паць про­ста ў ро­лі гле­да­ча або ана­лі­зу­еце сваю пра­цу з пра­фе­сій­на­га пун­кту гле­джан­ня?

— Пры­сут­ні­чае і тое, і тое. У пры­нцы­пе та­кі ў мя­не склад мыс­лен­ня, што да кан­ца ні­ко­лі не аб­стра­гу­юся і не ўспры­маю пэў­ную ха­рэ­агра­фіч­ ную кам­па­зі­цыю як гля­дач. Усё роў­на я пра­фе­ сі­янал і імкну­ся за­ўва­жыць, ці ёсць там пэў­ныя хі­бы, не­йкія не­да­рэч­нас­ці, ці ўсё вы­дат­на, ці ўсё мя­не за­да­ва­ль­няе. Ад­нак, ка­лі гэ­тая па­ста­ноў­ка сап­раў­ды вы­дат­на­га мас­тац­ка­га і эстэ­тыч­на­га ўзроў­ню, ка­лі му­зы­ка, та­нец і кас­цюм існу­юць у гар­мо­ніі і ства­ра­юць на дзі­ва вы­раз­ны воб­раз, зні­кае ана­лі­тыч­нае ўспры­ман­не і атрым­лі­ва­еш за­да­ва­ль­нен­не, за­хап­лен­не і ра­дасць ад та­го, што ба­чыш та­кі цуд на сцэ­не.

Рас­ка­жы­це кры­ху пра су­пра­цоў­ніц­тва ха­рэ­огра­фа і мас­та­ка па кас­цю­мах.

— За­ўсё­ды ве­ль­мі ўваж­лі­ва слу­хаю ба­лет­май­ стра, і на­огул я ве­ль­мі «па­слух­мя­ны» мас­так, але твор­чы імпэт да­зва­ляе мне пра­па­ноў­ваць свае ідэі, якія час­та аказ­ва­юцца ка­рыс­ны­мі і мо­гуць да­па­маг­чы па­ста­ноў­шчы­ку ўзба­га­ціць па­літ­ру яго тан­ца. Так ча­сам зда­ра­ла­ся на­ват з Ва­лян­ці­най Га­явой, мас­тац­кай кі­раў­ні­цай ансам­бля «Ха­рош­кі». Успа­мі­наю, ка­лі яна ста­ ві­ла сваю зна­ка­мі­тую кам­па­зі­цыю «Са­ка­лі­нае па­ля­ван­не», то не­ка­то­рыя асноў­ныя ідэі мы з жон­кай Але­най Юр’евай ёй пад­ка­за­лі. Так на­ра­

дзіў­ся ну­мар — у цес­ным су­пра­цоў­ніц­тве ха­рэ­огра­фа, мас­та­ка і гіс­то­ры­ка мас­тац­тва. Я ве­ль­мі доб­ра ве­даю гіс­то­рыю бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва да­ўней­шых ча­соў, та­му ў гран­ды­ёзным пра­екце, які ра­бі­ла Ва­лян­ці­на Іва­наў­на, ад­ра­джа­ючы «По­ла­цкі сшы­так», мой удзел ака­за­ў­ся ве­ль­мі ка­рыс­ным. Мож­на пад­ра­бяз­ней пра гэ­та?

— Я пра­па­на­ваў там са­му кан­ву. У Ва­лян­ці­ны Іва­наў­ны спа­чат­ку бы­ла ідэя па­ста­віць, маг­чы­ма, не над­та муд­ра­ге­ліс­ты ну­мар, у якім мо­ладзь ве­ся­ліц­ца ў за­мку, сус­тра­ка­юцца хлоп­цы і вы­бі­ ра­юць дзяў­чат. Мы з Але­най пра­па­на­ва­лі па­чаць ха­рэ­агра­фіч­ную кам­па­зі­цыю з та­го мо­ман­ту, ка­лі юна­кі атрым­лі­ва­лі ста­тус да­рос­лых муж­чын і ад­бы­ва­ецца па­свя­чэн­не ў са­ка­ль­ні­ча­га з аб­авяз­ко­вым удзе­лам у са­ка­лі­ным па­ля­ван­ні. І гэ­та пад­штур­хну­ла Ва­лян­ці­ну Іва­наў­ну на ства­рэн­не пер­шай час­ткі кам­па­зі­цыі, «Са­ка­лі­нае па­ля­ван­ не». У кас­цю­ме дзяў­чат я вы­ка­рыс­таў ці­ка­вую ідэю вэ­лю­му, які за­кры­вае твар. У іта­ль­янцаў ёсць зна­ка­мі­тая ску­льп­ту­ра «Дзяў­чы­на пад вэ­лю­мам», твар сха­ва­ны, але зда­ецца, што ён жы­вы і ды­хае. Вэ­люм як час­тка га­лаў­но­га ўбо­ру пры­сут­ні­чае ў мас­тац­тве Рэ­не­сан­су.

Падзя­лі­це­ся, ка­лі лас­ка, сва­імі твор­чы­мі пла­ на­мі.

— Ня­гле­дзя­чы на мой не­ма­ла­дзе­нь­кі ўзрост, яны не­ма­лыя. Ха­чу пад­рых­та­ваць і над­ру­ка­ваць кні­гу, звод­ную ма­наг­ра­фію, у якой бу­дуць змеш­ча­ны ўсе мае на­ры­сы па гіс­то­рыі бе­ла­рус­ка­га мас­тац­ тва. Ёсць жа­дан­не шмат пра­ца­ваць у жы­ва­піс­ных жан­рах, што не ве­ль­мі час­та атры­моў­ва­ецца ця­пер. Ра­ды, што па-ра­ней­ша­му за­ста­юся та­кім за­пат­ра­ба­ва­ным мас­та­ком у га­лі­не сцэ­ніч­на­га кас­цю­ма. І не збі­ра­юся ад­маў­ляц­ца ад гэ­та­га кі­рун­ку.

1. Юрый Піскун. Сакалінае паляванне. Алей. 1998.

2. Касцюм да танца «Рассыпуха з хусткай» Ансамбль кафедры харэаграфіі БДУКіМ.

3. Юрый Піскун. Старасвецкая мелодыя. Алей. 1996.

4, 7. Эскізы касцюмаў.

5. Эскіз касцюмаў для ансамбля «Харошкі».

6. Эскіз шляхецкіх касцюмаў XVII стагоддзя.

8. Касцюмы да танца «Па яблыкі». Ансамбль кафедры харэаграфіі БДУКіМ. Фота Дзмітрыя Рудэнкі (2, 8), з архіва кафедры харэаграфіі (4,7) і архіва Юрыя Піскуна.

сакавік, 2021

38

Рэ­ц эн­з/іяРэ­ Тэатр ц эн­з ія

Праз цер­ні з зор­ка­мі « Ба­ла­ды­на » Юль­юша Сла­вац­ка­га ў ама­тар­скім тэ­атры Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га ўні­вер­сі­тэ­та « На бал­ко­не » На­стасся Пан­кра­та­ва

Бра­куе хо­ра­ру? То мож­на сме­ла ісці і гля­дзець «Ба­ла­ды­ну», гэт­кую ва­ры­яцыю шэк­спі­раў­сіх жар­сцяў з пры­сма­кам ра­ман­тыз­му, дзе рэ­жы­сё­ру Андрэю Саў­чан­ку да­вя­ло­ся мець спра­ву з міс­тыч­ным све­там ду­хаў на ча­ле з ка­ра­ле­вай (яна зга­рае ад ка­хан­ня да ча­ла­ве­ка) і рэ­аліс­тыч­ным па­мкнен­нем звы­чай­най ся­лян­кі зра­біц­ца жон­кай ка­ра­ле­ві­ча ды за­браць са­бе яго­ную ўла­ду.

Д

ра­мы Юль­юша Сла­вац­ка­га не так час­та з’яўля­юцца на айчын­най сцэ­не. А між тым зна­ка­мі­ты поль­скі дра­ма­тург і па­эт, у го­нар яко­га на­зва­ны ву­лі­цы не­ка­ль­кіх га­ра­доў Поль­ шчы і Укра­іны, а імя но­сіць тэ­атр у Кра­ка­ве, быў не­пас­рэд­на звя­за­ны з Бе­ла­рус­сю. Ён не­адной­чы за­віт­ваў да свай­го сяб­ра, пра­фе­са­ра Ві­лен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та Анджэя Сня­дэц­ка­га пад Ашмя­ны. Ка­лі ж да­вя­ло­ся эміг­ра­ваць з Поль­шчы ў Па­рыж, дык час-по­час апіс­ваў у ліс­тах тыя не­да­сяж­ныя кра­яві­ды. Акра­мя на­ста­ль­гіі, Ашмян­шчы­на пры­ нес­ла па­эту і сар­дэч­ныя па­ку­ты: яго за­ка­ха­насць у да­чку сяб­ра — Люд­ві­ку Сня­дэц­кую — так і не за­зна­ла хэ­пі-энду. Ве­ра­год­на, успа­мі­ны ды ду­шэў­ныя ра­ны па-свой­ му ад­бі­лі­ся на твор­час­ці гэ­та­га прад­стаў­ні­ка поль­ска­га ра­ман­тыз­му. «Ба­ла­ды­на» ўжо амаль 190 га­доў пры­цяг­вае ўва­гу рэ­жы­сё­раў тэ­атра і кі­но. І хоць у тэк­сце мож­на ад­чуць ма­ты­вы шэк­спі­раў­ска­га «Ка­ра­ля Лі­ра», «Сну ў Іва­на­ву ноч» і «Мак­бе­та», то­ль­кі ў ХХІ ста­год­дзі з’яві­ла­ся ад­на­ймен­ная поль­ска-аме­ры­кан­ская кі­нас­туж­ ка і без­ліч тэ­атра­ль­ных ва­ры­янтаў, дзе но­вае па­ка­лен­не імкнец­ца зра­зу­мець ма­ты­вы ўчын­каў сяс­цёр, што зла­дзі­лі смя­рот­нае спа­бор­ніц­тва за бу­ду­ча­га му­жа. Кі­раў­нік тэ­атра «На бал­ко­не» Андрэй Саў­чан­ ка па­ста­віў­ся да тэк­сту ХІХ ста­год­дзя до­сыць тра­ды­цый­на — сплёў з ды­яло­гаў эпіч­нае па­лат­но

«Мастацтва» № 3 (456)

са шмат­лі­кі­мі пер­са­на­жа­мі і лё­са­выз­на­ча­ль­ны­ мі падзе­ямі, аб­раў­шы ве­ль­мі ці­ка­вы бе­ла­рус­кі пе­ра­клад вя­до­ма­га знаў­цы лі­та­ра­ту­ры Ля­во­на Бар­шчэў­ска­га. Па­ста­ноў­ку пад­тры­маў Поль­скі інсты­тут у Мін­ску. Рэ­жы­сёр не пра­мі­нуў ска­рыс­тац­ца маг­чы­мас­цю вы­йсці на сцэ­ну. На па­чат­ку ён чы­таў верш на фо­не па­ста­ра­ль­на­га ма­люн­ку ў ду­ху На­па­ле­она Орды. Маг­чы­ма, та­кі ход быў аб­ра­ны, каб увес­ці пуб­лі­ку (а яна час­ця­ком скла­да­ецца са сту­дэн­ц­ кай мо­ла­дзі) у атмас­фе­ру да­лё­кай мі­нуў­шчы­ны, ад­нак не ма­гу на­зваць яго ўда­лым. Да­лей на сцэ­не з’явіў­ся ка­роль По­пель (Іван Па­та­паў), яко­га па­зба­ві­лі ўла­ды, і яго­ны сяб­ра ка­ра­ле­віч Кір­кор (пад­час пра­гля­ду Андрэй Но­вік быў не­йкі за­сму­ча­ны і та­му з за­лы яго не­да­ чу­ва­лі). Кір­кор аб­яцаў вяр­нуць трон бы­ло­му са­ма­дзер­жцу, а сам — каб быў сты­мул вяр­нуц­ца з бою — збі­раў­ся ажа­ніц­ца. Але быў на­сто­ль­кі рас­ча­ра­ва­ны ча­ла­ве­чай ілжы­вас­цю, што бу­ду­чую спа­да­рож­ні­цу жыц­ця імкнуў­ся шу­каць у най­ бяд­ней­шых ха­тах. Маў­ляў, шчы­расць па­чуц­цяў за­ха­ва­ла­ся там, дзе ў лю­дзей ня­ма маг­чы­мас­ці вы­пхнуць ро­дзі­ча з цяп­лей­ша­га мес­цей­ка. Да кан­ца жыц­ця так і не да­ве­да­ецца на­іўны ры­цар, што за­йздрасць улас­ці­вая ча­ла­ве­ку лю­бо­га са­цы­яль­на­га сас­лоў­я. Ён трап­ляе ў ха­ту да сяс­цёр — Ба­ла­ды­ны (Ка­ця­ры­на Сі­рыў­ля грае цы­ніч­ную і жор­сткую дзяў­чы­ну) і Алі­ны (Ярас­

ла­ва Фед­чан­ка), яе су­пра­ць­лег­лас­ці. Сёс­тры па­ста­наў­ля­юць ісці ў ма­лі­ны: хто пер­шай на­бя­рэ по­ўны збан, тая і за­муж по­йдзе. Мас­тач­ка Але­ся Яфі­мік ары­гі­на­ль­на вы­ра­шы­ла тэ­му са зба­на­мі для ягад, пе­ра­тва­рыў­шы іх у аб­ру­чы з мі­сач­ка­мі, што ма­цу­юцца на га­ло­вах дзяў­чат. З та­кі­мі ўбо­ра­ мі сёс­тры вы­му­ша­ны ру­хац­ца па­во­ль­на, крок па кро­ку, што на­ту­ра­ль­на пад­крэс­лі­вае маг­чы­масць прад­умаць свае на­ступ­ныя дзея­нні. Алі­на сум­лен­ на за­глыб­ля­ецца ў бу­да­ван­не па­вет­ра­ных за­мкаў, а Ба­ла­ды­на скла­дае дзей­сны план па­соў­ван­ня да сва­ёй чор­най ма­ры і на­ват пра­ліч­вае за­бой­ства. Ра­бо­та Але­сі Яфі­мік вы­ма­гае асоб­на­га раз­гля­ду. Звы­чай­на ама­тар­скія ка­лек­ты­вы аб­ме­жа­ва­ныя ў сва­іх маг­чы­мас­цях, а сцэ­наг­ра­фія ды кас­цю­мы скла­да­юцца з та­го, на што ха­пі­ла рэ­сур­саў. Ад­нак для «Ба­ла­ды­ны» мас­тач­ка па­ста­ра­ла­ся. Яе га­лоў­ ная ге­ра­іня змя­няе бе­лую дзя­воц­кую су­кен­ку на чор­ны ўбор, які з кож­ным но­вым не­пап­раў­ным ра­шэн­нем па­кры­ецца кры­ва­вы­мі ва­дас­па­да­мі сту­жак. Да­па­ма­гае на­гня­таць зла­вес­ную атмас­ фе­ру і грым ад Ма­ры­ны Мар­тын­чык: па тва­ры Ба­ла­ды­ны рас­плы­ва­ецца пля­ма ад ма­лі­на­ва­га со­ку, што не дае зла­чын­цы су­па­кою — як ад што­ дзён­ных да­ко­раў сум­лен­ня. У ад­роз­нен­не ад жор­сткай ге­ра­іні, ка­ра­ле­ва воз­ера Гоп­ла Гап­ла­на (Але­на Зуй-Вай­ца­хоў­ская) лу­нае ў сва­іх эма­цый­ных аб­ло­ках і шмат­слой­ ных пра­зрыс­тых тка­ні­нах — убран­ні, што над­ае

Тэатр / Рэ­ Рэ­ццэн­ эн­з ія яе аб­ліч­чу фан­тас­тыч­нас­ці. Ка­ро­на зры­ну­та­га По­пе­ля, дзе­ля якой Ба­ла­ды­на ідзе па га­ло­вах і тру­пах, пе­ра­кі­нец­ца не­йкім дзі­ця­чым вы­ра­бам з га­лі­нак дрэў — так ад­мет­на іра­ні­зуе мас­тач­ка над люд­ской пра­гай да ба­гац­ця і сла­вы. Мно­гія акцё­ры ўва­саб­ля­юцца ў не­ка­ль­кіх пер­ са­на­жаў. Для кож­на­га пры­ду­ма­ны кра­са­моў­ныя дэ­та­лі, што ад­па­вя­да­юць воб­ра­зам, над­аюць ім да­клад­нас­ці аль­бо ха­рак­тар­нас­ці. Кір­кор Андрэя Но­ві­ка з’яўля­ецца ў ад­ным на­ру­чы, на­плеч­ні­ку і на­ла­кот­ні­ку. У ка­хан­ка Ба­ла­ды­ны артыст пе­ра­тва­ ра­ецца, змя­ня­ючы дэ­та­лі ла­таў ды пры­ма­цоў­ва­ ючы праз пе­ра­нос­се шнар з ка­ля­ро­ва­га скот­чу. Па­сля ў ад­ным по­на­жы пры­йдзе слу­га, каб аб­вяс­ ціць па­ча­так су­да, дзе Ба­ла­ды­на за­га­дае за­біць тых апош­ніх, хто знай­шоў­ся ў ка­ра­леў­стве. Ба­ль­шы­ня сцэн вы­ра­ша­на Андрэ­ем Саў­чан­кам у тра­ды­цый­ным рэ­чыш­чы. Ён дае акцё­рам амаль не­абме­жа­ва­ны час на ды­яло­гі, ве­ліч­ныя пра­ хо­ды па сцэ­не, пра­цу з рэ­кві­зі­там. Чым блі­жэй да тра­гіч­на­га фі­на­лу, тым час­цей у свет­ла­вую парт­ыту­ру ўсту­па­юць чыр­во­ныя фі­льт­ры са­фі­таў,

а ў му­зыч­нае су­пра­ва­джэн­не — па­гроз­лі­выя шу­мы. Не сха­ваю, што ў мо­ла­дзе­вым тэ­атры (на сай­це БДУ на­пі­са­на, што ў скла­дзе тэ­атра­ль­най гру­пы — сту­дэн­ты і вы­пус­кні­кі ВНУ) ха­це­ла­ся б па­ба­чыць бо­льш не­тры­ві­яль­ных ра­шэн­няў. Тым бо­льш ма­тэ­ры­ял да­ваў ня­дрэн­ную гле­бу для твор­чых по­шу­каў. З гэ­та­га шэ­ра­гу вы­бі­ва­ецца сцэ­на ўступ­лен­ня Ба­ла­ды­ны ва ўла­да­ран­не. Пер­са­на­жу Ка­ця­ры­ны Сі­рыў­лі пры­но­сяць хлеб на драў­ля­най дош­цы, і яна рэ­жа яго тым са­мым на­жом, якім вось то­ль­кі што за­бі­ва­ла лю­дзей. На­мі­на­ль­на падзя­ля­ючы сваю ўла­ду, Ба­ла­ды­на імкнец­ца з’есці ўсё, што мо­жа да­нес­ці да ро­та. Тым ча­сам на­ро­ду, што цяг­нец­ца да ўла­да­ры­ ні па спра­вяд­лі­васць, слу­гі раз­да­юць дош­кі з

39

1. Ка­ця­ры­на Сі­рыў­ля (Ба­ла­ды­на).

2. Ка­ця­ры­на Сі­рыў­ля (Ба­ла­ды­на), Андрэй Но­вік (Кір­кор).

3. Але­на Зуй-Вай­ца­хоў­ская (Гап­ла­на). Фо­та з архі­ва тэ­атра.

за­га­дзя скла­дзе­ны­мі зва­ро­та­мі. Жыц­цё да­лё­ка­га ка­ра­леў­ства пе­ра­тва­ра­ецца ў прад­стаў­лен­не, дзе кож­ны му­сіць вы­ву­чыць свае рэ­плі­кі і рых­та­вац­ ца да змроч­на­га фі­на­лу. Трон­ная за­ла хут­ка за­паў­ня­ецца ня­бож­чы­ка­мі. І то­ль­кі сам-на­сам з са­бою Ба­ла­ды­на пры­зна­ ецца: упер­шы­ню не ве­дае, што ра­біць да­лей. Са­мо­та пе­ра­кі­да­ецца бяз­дон­нем за­сму­чэн­ня (шка­да, што гэ­ты фі­нал пад­оўжы­лі да­дат­ко­вай мі­зан­сцэ­най з за­па­ль­ван­нем свеч­кі — да­во­лі ба­на­ль­ным для па­кру­час­та­га сю­жэ­ту). Ад­нак вер­нем­ся да вы­ка­наў­цаў. Ка­лі вы — тэ­ атра­ль­ны ад­мыс­лоў­ца, за­ўсёд­нік, ама­тар і ўваж­лі­ва чы­та­лі гэ­ты тэкст, дык сус­трэ­лі шмат зна­ёмых про­звіш­чаў. Андрэй Но­вік доў­гі час

быў зор­кай РТБД, Ка­ця­ры­на Сі­рыў­ля вы­хо­дзі­ла ў па­ста­ноў­ках «Тэ­ры­то­рыі мю­зік­ла», Але­на ЗуйВай­ца­хоў­ская пра­цуе ў Ма­ла­дзёж­ным тэ­атры. Ад­туль жа і Мі­ка­лай Ве­ра­бей, які ча­руе гле­да­чоў «Ба­ла­ды­ны» сва­ёй вы­раз­най плас­ты­кай і доб­ра па­стаў­ле­ным го­ла­сам у ро­лях дру­го­га пла­ну. Да­дай­це да іх дып­ла­ма­ва­на­га артыс­та Іва­на Па­та­па­ва і атры­май­це вы­нік: бо­ль­шая час­тка за­ ня­тых у спек­так­лі — пра­фе­сі­яна­лы. І вы­кон­ва­юць яны клю­ча­выя ро­лі. І рэ­жы­сёр гэ­та­га не ха­вае, на­адва­рот... Мяр­кую, што з да­па­мо­гай спек­так­ля ён на­ма­гаў­ся ўзняць план­ку сту­дый­на­га тэ­атра. Гэ­та зра­зу­ме­ла. Гэ­та спра­вяд­лі­ва. Ка­лі по­бач з та­бой пра­цуе да­свед­ча­ны артыст, вы­зна­ча­ецца пэў­ная мэ­та і кі­ру­нак рос­ту (у твор­чым пла­не). З пра­фе­сій­ным парт­нё­рам хут­чэй спаз­на­еш на­ву­ку, якой не ава­ло­даць праз тэ­арэ­тыч­ныя за­ нят­кі. Ад­нак ці трэ­ба ўжо так пе­ра­стра­хоў­вац­ца, ка­лі рэ­жы­сёр доб­ра ўмее пра­ца­ваць з ама­тар­ скім ка­лек­ты­вам? Андрэй Саў­чан­ка да­клад­на раз­мяр­коў­вае ро­ лі — у ад­па­вед­нас­ці са здо­ль­нас­ця­мі сту­дый­ цаў. Ве­дае, як пад­крэс­ліць іх доб­рыя якас­ці, і спрак­ты­ка­ва­на пры­хоў­вае не­да­хо­пы. У сваю чар­гу, Аляк­сей Люб­чан­ка, Ярас­ла­ва Фед­чан­ка, Аня Ру­дак і Па­вел Мі­ха­ле­ня ўме­юць ка­рыс­тац­ ца сцэ­ніч­ным аб’ёмам, ад­каз­ваць на рэ­плі­кі, ад­чу­ва­юць ню­ансы тэк­сту. Не збі­ва­юцца на дэк­ла­ма­цыю ці не­на­ту­ра­ль­ныя га­ла­сы (што да­ во­лі час­та сус­тра­ка­ецца ў ама­тар­скіх ка­лек­ты­вах і ня­рэд­ка — у пра­фе­сій­ных), не ба­яцца пуб­лі­кі і арга­ніч­на пра­цу­юць у мі­зан­сцэ­нах. З та­кім ка­лек­ты­вам мож­на сме­ла брац­ца за скла­да­ны сцэ­ніч­ны ма­тэ­ры­ял, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы ста­ліч­ных артыс­таў хут­чэй у якас­ці за­про­ша­ных зо­рак, з які­мі не страш­на ру­шыць праз цер­ні скла­да­ных мо­ман­таў па­ста­ноў­кі, каб рас­крыц­ца пе­рад сва­ імі гле­да­ча­мі на­поў­ні­цу. сакавік, 2021

40

Тэ­а тр / Тэ­м а

Вы­клік па­этыч­на­га тэк­сту « Сус­трэ­чы з кла­сі­ка­мі і су­час­ні­ка­мі », аль­бо Па­этыч­ны ты­дзень у Бе­ла­рус­кім тэ­атры юна­га гле­да­ча

Па­эзія ў су­час­ным тэ­атры не­як... не жы­ве. Тэ­атр юна­га гле­да­ча не тое каб вы­клю­чэн­не з гэ­та­га сён­няш­ня­га звы­чаю (як аб­мі­нуць «Кош­чын дом» або не вы­пес­ціць «Му­ху-ца­ка­ту­ху»?), але па-свой­му ўзва­ру­шыў ста­лі­цу пяц­цю спек­так­ля­мі, дзе гу­ча­лі хрэс­та­ма­тый­ныя тво­ры на­цы­яна­ль­ных кла­сі­каў і су­час­ні­каў Ла­ры­сы Ге­ні­юш, Арка­дзя Ку­ля­шо­ва і верш да ка­ха­най Кас­ту­ся Ка­лі­ноў­ска­га. Пяць спек­так­ляў не для дзі­ця­чай аўды­то­рыі: «Сны аб Бе­ла­ ру­сі» па­вод­ле Янкі Ку­па­лы, «Мі­ха­ла­ва зям­ля» па­вод­ле «Но­вай зям­лі» Яку­ ба Ко­ла­са, «Май­го юнац­тва кры­лы...» на пад­ста­ве па­эмы Арка­дзя Ку­ля­шо­ ва «Ха­му­ці­ус» (рэ­жы­сёр — Ула­дзі­мір Са­віц­кі), «Па­лё­ты ўдва­іх» па тво­рах Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча і Ала­ізы Па­шке­віч (рэ­жы­сёр — Да­ні­іл Фі­лі­по­віч) і «Ка­лі пра­чнец­ца Бог...», за­сна­ва­ны на «Спо­ве­дзі» Ла­ры­сы Ге­ні­юш (рэ­жы­ сёр­ка — Ган­на Каз­ло­ва). Гу­тар­ка — спро­ба хоць бы вы­свет­ліць па­этыч­ны фе­но­мен, які так упа­да­ба­лі гле­да­чы. Яго на­ма­га­юцца аб­ма­ля­ваць за­гад­ чы­ца лі­та­ра­тур­на-дра­ма­тур­гіч­най час­ткі ТЮ­Га Жа­на Лаш­ке­віч, тэ­атраз­наў­ ца і кры­тык Ка­ця­ры­на Яро­мі­на, жур­на­ліс­тка і па­этка Дар’я Смір­но­ва. Жа­на Лаш­ке­віч: Я рых­та­ва­ла­ся вы­сту­піць пе­ рад гле­да­ча­мі і ад­ка­зы бы­ла шу­ка­ла па роз­ных кры­ні­цах. Пры­кла­дам, «ка­лі мы хо­чам зра­зу­ мець іншую мо­ву, на­род, яго ідэ­ал і ку­ль­ту­ру, то му­сім пра­чы­таць па­этаў, бо па­эзія — ад Га­ме­ра да “Бітлз” — ад­мыс­ло­вая за­ха­ва­ль­ня згуш­ча­ най слоў­най ма­тэ­рыі. Рыф­ма, рытм і гра­ма­ты­ка змя­ня­юць анта­ла­гіч­ны ста­тус га­вор­кі. Тое, што ў про­зе — факт, у вер­шах — ісці­на». Аль­бо та­кое: «Па­эзія про­стая, як сем нот. Але з да­па­мо­гай про­ста­га мож­на за­пі­саць на па­пе­ры глы­бін­нае біц­цё сэр­ца. Пра­чы­таць да­ецца не кож­на­му. Гэ­та трэ­ба тлу­ма­чыць у агу­ль­на­аду­ка­цый­ных шко­лах». Ці гэт­кае: «Па­эзія не мо­жа быць пад­ста­вай для біз­нэ­су, яна па сва­ёй сут­нас­ці не мае ка­мер­цый­на­га склад­ні­ка». На пы­тан­не «Мастацтва» № 3 (456)

«На­вош­та?» ад­ка­заў Аляк­сандр Блок (пра­мо­ва «Аб пры­зна­чэн­ні па­эта»): «Сло­вы па­эта... вы­ яўля­юць не­ча­ка­ную ма­гут­насць: яны вы­пра­боў­ ва­юць ча­ла­ве­чыя сэр­цы». Ка­ця­ры­на Яро­мі­на: А я б пе­ра­пы­та­ла паінша­му: на­што па­эзія і тэ­атр па­трэб­ныя ад­но ад­на­му? Ці не са­мае ві­да­воч­нае: на­ват тое, што за­чы­та­на ў хрэс­та­ма­тыі да дзі­рак, са сцэ­ны гу­чыць па-інша­му — вя­до­ма, шмат пры­кла­даў ма­ем і з па­фа­сам, і з шаб­лон­ным сэн­сам, — бо да­па­ма­гае кан­тэкст, ку­ды ўпі­са­ны твор, шмат што вы­зна­чае інта­на­цыя, з якой ён вы­кон­ва­ ецца, вы­ні­кае яго­ны глы­бін­ны сэнс, які мог быць не­да­чу­ты. Яркі пры­клад — «Па­го­ня» з «Па­лё­таў удва­іх», яе чы­тае Аляк­сандр Глад­кі без уз­ды­му, без па­фа­су...

1. «Сны аб Бе­ла­ру­сі».

2. «Мі­ха­ла­ва зям­ля».

3. «Ка­лі пра­чнец­ца Бог...».

4. «Май­го юнац­тва кры­лы...».

5. «Па­лё­ты ўдва­іх». Фо­та Ган­ны Шар­ко.

Тэ­а тр / Тэ м ­ а

41

Дар’я Смір­но­ва: «Па­го­ня» гу­чыць як верш пра ка­хан­не, як інтым­ная лі­ры­ка... Жы­вое мас­тац­кае сло­ва як мае быць. Ка­ця­ры­на Яро­мі­на: Вось і яшчэ ад­на вар­тасць пра­екта — маг­чы­масць рас­крыць кла­сі­каў (і су­час­ні­каў) ва ўсёй раз­на­стай­нас­ці іх твор­чай спад­чы­ны: тэ­ма­ты­кі, мо­вы, фор­мы. Маг­чы­ма,

ха­атыч­ныя ме­та­ліч­ныя кан­струк­цыі, ла­мач­ча — чу­жа­род­нае, не ўлас­ці­вае па­ра­дку, «па­ра­дач­ку», які так лю­бяць бе­ла­ру­сы. Вер­шы Ку­па­лы — асоб­ ны сус­вет з хра­на­то­пам, які «цу­ра­ецца про­стых лі­ні­яў, плос­кас­цяў; гэ­та мік­ра­косм, па­бу­да­ва­ны ў су­гуч­чы з най­ноў­шы­мі ўяў­лен­ня­мі пра пра­сто­ру і час, дзе ўсё ад­нос­нае і ру­хо­мае... дзе раз­віц­цё

пра тое, што ка­лі ты во­ль­ны, пе­ра­пра­шаю, з ся­рэ­ дзі­ны — ма­еш шанц зда­быць во­лю звон­ку. Ка­лі за­ціс­ну­ты, цяг­неш крыж, груз, пух­лі­ну — вы­да­ляй. Кла­сі­кі лю­та ра­яць. Ка­ця­ры­на Яро­мі­на: Ра­яць і пры­цяг­ва­юць ува­гу. Мне пад­ало­ся ве­ль­мі ўда­лым, што асоб­ныя тэ­мы/ ма­ты­вы/воб­ра­зы «Сноў аб Бе­ла­ру­сі» па­ўта­ра­лi­ся i ства­ра­лі сво­еа­саб­лі­вы рытм. Гэт­кае бе­ла­рус­ кае ко­ла сан­са­ры. I ве­ль­мі да­спа­до­бы стры­ма­ насць ды на­строй спек­так­ля. «Па­лё­ты ўдва­ іх» — спек­такль шма­туз­роў­не­вы. Хо­чаш — гля­дзі на пер­са­на­жаў, як на Баг­да­но­ві­ча і Па­шке­віч, хо­чаш — ата­ясам­лі­вай з іх лі­рыч­ны­мі ге­ро­ямі. Але аб­са­лют­на да­клад­на праз вер­шы пра­ве­дзе­ ная ўся гіс­то­рыя ка­хан­ня — ад пер­шае сус­трэ­чы да раз­ві­тан­ня. Яна чы­тае вер­шы Баг­да­но­ві­ча як пра­цяг сва­іх. Ба­ла­зе, без на­ма­ган­ня ілюс­тра­ваць па­этыч­ны тэкст. Дар’я Смір­но­ва: Ці не са­мы скла­да­ны спек­такль ніз­кі — «Па­лё­ты ўдва­іх». Тэ­ма­тыч­на па­эты Баг­да­ но­віч і Па­шке­віч — аб­са­лют­на па­ляр­ныя. Баг­да­ но­віч, на­ват па­вод­ле шко­ль­на­га кур­су, — пер­шы па­эт го­ра­да, за­знаў ве­лі­зар­ную ко­ль­касць еўра­ пей­скіх уплы­ваў, экс­пе­ры­мен­та­тар. Пра Па­шке­віч усё ка­жа адзін з псеў­да­ні­маў: Цёт­ка. Ці мож­на па­бу­да­ваць ды­ялог на тэк­стах, на­пі­са­ных на­сто­ ль­кі ад­роз­ны­мі мас­тац­кі­мі мо­ва­мі? Аказ­ва­ецца,

і для гэ­та­га так­са­ма па­эзіі па­трэб­ны тэ­атр. Ды і сло­ва пра­моў­ле­нае мо­жа мець бо­ль­шую сі­лу ўздзе­яння, чым дру­ка­ва­нае, — вя­до­ма, з ад­па­вед­ най пад­ачай. З ад­ука­цый­ны­мі за­да­ча­мі пра­ект спраў­ля­ецца на «вы­дат­на», не ад­но вы­клі­кае ці­ка­васць, але і сты­му­люе. На­вош­та ж па­эзія тэ­атру? Па­эзія — мас­тац­тва, якое не ка­пі­юе рэ­ча­ існасць, не ства­рае яе «зле­пак», тэ­атр у леп­шых сва­іх пра­явах — так­са­ма. Па­эзія за­дае пэў­ную сту­пень умоў­нас­ці, воб­раз­нас­ці, якой му­сіць пры­трым­лі­вац­ца тэ­атр, вы­на­хо­дзя­чы ад­па­вед­ную мо­ву і воб­раз­ную сіс­тэ­му. Не ве­даю, ці мож­на пра­во­дзіць та­кую ана­ло­гію, на­пэў­на не, тым бо­льш што па­эзія на сцэ­не і па­этыч­ны тэ­атр — з’ява не но­вая, але тым не менш. Ужо агу­ль­ным мес­цам ста­ла тое, што су­час­ная дра­ма­тур­гія / но­вая дра­ма вы­ма­га­ла ад рэ­жы­сё­раў по­шу­каў но­вай сцэ­ніч­най мо­вы, фор­мы, бы­ла вы­клі­кам. Мне пад­аец­ца, па­этыч­ны тэкст сён­ня так­са­ма мо­жа стаць (ці з’яўля­ецца) для на­ша­га тэ­атра вы­клі­кам, бо па­тра­буе не аб­мя­жоў­вац­ца тэ­ры­ то­ры­яй мас­тац­ка­га чы­тан­ня, а шу­каць су­час­ную мо­ву і фор­му сцэ­ніч­на­га ўва­саб­лен­ня. І пра­ект «Сус­трэ­чы з кла­сі­ка­мі і су­час­ні­ка­мі» дэ­ман­струе вы­ні­кі гэ­тых по­шу­каў, маг­чы­мыя ва­ры­янты ра­бо­ ты з па­этыч­ным тэк­стам. Жа­на Лаш­ке­віч: Так бы мо­віць, лі­рыч­на­му пер­ са­на­жу пад­да­лі дра­ма­тыч­на­га ру­ху? Але сту­пень лі­рыч­нас­ці час­ця­ком сас­ту­пае ўнут­ра­най дра­ме ге­роя. Ула­дзі­мір Са­віц­кі ў «Снах аб Бе­ла­ру­сі» ішоў за Ку­па­лам-сім­ва­ліс­там — пе­рад­усім у арга­ні­за­цыі сцэ­ніч­най пра­сто­ры. Гля­дач ба­чыць

воб­ра­заў, іх эва­лю­цыя ру­ха­ецца па скла­да­най лі­ніі — па­ра­ба­ле», — так пі­саў Пят­ро Ва­сю­чэн­ка. Не­ча­ка­ную па­этыч­ную п’есу «Па­лё­ты ўдва­іх» ства­рыў Да­ні­іл Фі­лі­по­віч — з аб­са­лют­на ві­да­воч­ ным пе­ра­гу­кан­нем эпох, без ген­дар­ных спе­ку­ ля­цый або ка­ра­го­даў, без спад­чын­ных ло­зун­гаў Вя­лі­кай фран­цуз­скай рэ­ва­лю­цыі. У спек­так­лях Да­ні­іла Фі­лі­по­ві­ча і Ган­ны Каз­ло­вай гу­чыць тэза

мож­на. Я пе­рад прэм’ерай раз­маў­ля­ла з Да­ні­ілам Фі­лі­по­ві­чам і па­ча­ла не­па­ко­іцца, што ён рэ­аль­на хо­ча пры­ду­маць ды ўва­со­біць гіс­то­рыю ка­хан­ня двух па­этаў. Ба­ла­зе, ён та­ко­га не зра­біў. За­тое як трап­на ства­рыў эма­цый­ны кан­тэкст! Я яшчэ па­ мя­таю ма­не­ру чы­тан­ня на па­мяць вер­шаў у шко­ ле: з ад­ной інта­на­цы­яй, іра­ніч­на, фар­ма­лі­за­ва­на, і не дай бог вы­зна­чыць эма­цый­нае на­паў­нен­не сакавік, 2021

42

Тэ­а тр / Тэ­м а

і сваё чы­тац­кае стаў­лен­не да вер­ша. Трап­на ска­за­на — «пра­ілюс­тра­ваць па­этыч­ны тэкст». Так ста­ла­ся, што з па­эзі­яй я звя­за­на бо­льш, чым з тэ­атрам. І свед­чу: ня­ма страш­ней­ша­га пы­тан­ня пра тое, «што ха­цеў ска­заў аўтар». Ад­ка­зы, як пра­ві­ла, атрым­лі­ва­юцца над­та не­пе­ра­ка­наў­чы­ мі — хоць праз сцэ­наг­ра­фію, хоць праз ана­та­цыю ў пра­грам­цы. Ка­ця­ры­на Яро­мі­на: Тэ­атр, за што яму вя­лі­кая па­ва­га, уні­кае пы­тан­ня «што ха­цеў ска­заў аўтар» і (за вы­клю­чэн­нем спек­так­ля «Ка­лі пра­чнец­ца Бог...») па­збя­гае аўтар­скіх бі­ягра­фій. Пра­па­ну­ ючы мі­ні­ма­ліс­тыч­ны пад­ыход да ві­зу­аль­на­га ра­шэн­ня па­ста­но­вак, ад сцэ­наг­ра­фіі да рэ­жы­су­ры і му­зыч­на­га афар­млен­ня, фо­нас­фе­ры, у спек­так­ лях не па­він­на быць — і фак­тыч­на ня­ма — ні­якіх вы­пад­ко­вых дэ­та­ляў. Кож­ны прад­мет, воб­раз, як пад­аец­ца, ня­се пэў­ную сэн­са­вую на­груз­ку, да­дае но­выя сэн­сы або па­глыб­ляе і рас­кры­вае сха­ва­ныя, за­кла­дзе­ныя рэ­жы­сё­рам, да­дае пэў­ныя ры­сы да воб­ра­зу эпо­хі ці ства­рае атмас­фе­ру па­ ста­ноў­кі. У гэ­тых ад­но­сі­нах (не­вя­лі­кай ко­ль­кас­ці дэ­та­ляў, тон­кас­ці воб­ра­заў) «Ка­лі пра­чнец­ца Бог...» кры­ху вы­бі­ва­ецца з ніз­кі, хоць і тут мож­на вы­лу­чыць уда­лае вы­ка­рыс­тан­не ў якас­ці му­зыч­ на­га лей­тма­ты­ву вер­ша Ге­ні­юш «За­пяі мне пес­ ню». Гэ­тыя воб­ра­зы і дэ­та­лі до­сыць да­лі­кат­ныя, не пла­кат­ныя, але чы­тэ­ль­ныя, кра­са­моў­ныя, яны не б’юць у лоб, не кры­чаць са сцэ­ны, пе­ра­цяг­ва­ ючы на ся­бе ўва­гу. Тое мож­на на­зі­раць пе­рад­усім у спек­так­лях Са­віц­ка­га і Фі­лі­по­ві­ча. Асаб­лі­ва ў Са­віц­ка­га. У «Снах аб Бе­ла­ру­сі» гэ­та сцэ­на чы­ тан­ня ма­на­ло­гу Зо­сь­кі, які пе­ра­ры­вае, па­праў­ ля­ючы на­ціск у сло­ве, ча­ла­век у фор­ме. У ру­ках ён тры­мае то­мік Ку­па­лы, быц­цам сім­ва­лі­зу­ючы на­ма­ган­ні ўла­ды «апрап­ры­іра­ваць» пі­сь­мен­ні­ка і яго твор­часць, звес­ці іх да да­зво­ле­ных сю­жэ­таў і зна­чэн­няў. У спек­так­лі «Май­го юнац­тва кры­лы...» з яго вы­раз­ным «па­ла­нэ­зам пры­ві­даў», та­кі­мі дэ­та­ля­мі, ся­род інша­га, з’яўля­юцца чор­ныя па­ вяз­кі на ва­чах хлоп­цаў ды пан­енак — тра­ды­цыя за­вяз­ваць во­чы асу­джа­ным пе­рад па­ка­ран­нем, ды чыр­во­ныя хус­цін­кі цы­га­нак, што пры­му­ша­юць зга­даць «мод­ныя» пра­тэс­ты шлях­ця­нак. У «Па­лё­тах...» та­кой дэ­тал­лю-воб­ра­зам ста­но­віц­ ца зер­не, кі­ну­тае на пад­ло­гу, што пра­цяг­вае ні­ тач­кі і да ад­ной з на­ступ­ных сцэн, у якой гу­чыць «Апок­рыф» Баг­да­но­ві­ча, пе­ра­гу­ка­ючы­ся з фра­зай «доб­ра быць ко­ла­сам», і про­ста клі­ча, цяг­не за са­бой яго хрэс­та­ма­тый­ны «Са­нэт», які... не­ча­ка­на не гу­чыць у спек­так­лі! Ня­ма ча­го ка­заць пра тое, што зер­не — сім­вал плод­нас­ці (пры­га­дай­ма: у на­ступ­най сцэ­не ге­ра­іня Ма­рыі Якім­чук чы­тае верш Баг­да­но­ві­ча «Бязь сіл, уся ў па­ту, як бе­лы сьнег, бляд­на»). Пры­чым плод­нас­ці не то­ль­кі як здо­ль­нас­ці на­ра­джаць, але і твор­чай, і г.д. І Баг­да­но­віч, і Па­шке­віч праз свае вер­шы ды сцэ­ ніч­нае вы­ра­шэн­не (бо­сыя но­гі Глад­ка­га ў фі­на­ле і ўжо зга­да­нае зер­не) па­ўста­юць па­эта­мі-мі­сі­яне­ ра­мі, чые тво­ры-зяр­нят­кі і сён­ня пра­рас­та­юць у сэр­цах. Не­здар­ма зер­не актры­са кі­дае на сцэ­ну з апош­ні­мі фра­за­мі апа­вя­дан­ня Ала­ізы Па­шке­віч «Мастацтва» № 3 (456)

«Асен­нія ліс­ты». Па­эты па­мер­лі, знік­лі з зям­лі, што тыя ліс­ты, але вер­шы жы­вуць. Жа­на Лаш­ке­віч: Спек­такль «Май­го юнац­тва кры­ лы...» з’явіў­ся яшчэ ў 2012 го­дзе, але та­ды вя­лі­кай гля­дац­кай за­пат­ра­ба­ва­нас­ці не за­знаў. Ча­сам вы­клад­чы­кі вы­каз­ва­лі не­за­да­во­ле­насць, маў­ляў, на­што так па­пе­рас­таў­ля­ныя ка­вал­кі тэк­сту — ажно да но­ва­га сэн­су. Ка­лі гу­ча­ла пра «но­вы сэнс», мы звы­чай­на раз­маў­ля­лі доў­га, і ча­сам гле­да­чы пры­хо­дзі­лі ізноў. Але рых­та­ваць па­этыч­ ны ты­дзень без Ка­лі­ноў­ска­га? Спек­такль ад­на­ві­лі (бо з’яві­лі­ся но­выя вы­ка­наў­цы), і но­вы сэнс не за­тры­маў­ся: наш па­этыч­ны Ка­лі­ноў­скі, вя­до­ма, за­ка­ха­ны, але не ра­ман­тык, аб­са­лют­на цвя­ро­за

ка­жу­чы, пры­па­дае на ла­ге­ры. Бы­ла яшчэ і Зэ­ль­ва, і ўну­кі, і вер­шы. І спро­ба да­маг­чы­ся рэ­абі­лі­та­цыі, гэ­та зна­чыць — по­шу­ку спра­вяд­лі­вас­ці. Ка­ця­ры­на Яро­мі­на: Ха­це­ла­ся б за­кра­нуць і ўва­ саб­лен­не воб­ра­зу па­эткі Ра­ісай Астра­дзі­на­вай. Га­вор­ка тут ідзе не пра інды­ві­ду­аль­насць артыс­ткі, а пра тое, што са­мо та­кое ра­шэн­не — звес­ці воб­раз Ге­ні­юш да кан­крэт­на­га воб­ра­зу ка­бе­ ты — аб­ядняе яго. Тым бо­льш актры­са, свя­до­ма ці не, спра­буе «іграць» Ге­ні­юш. У па­ста­ноў­цы ёсць і іншая вы­ка­наў­ца, «Ге­ні­юш у ма­ла­дос­ці», Ары­на Ра­бы­чы­на, што кры­ху вы­праў­ляе сі­ту­ацыю, ад­ нак, па вя­лі­кім ра­хун­ку, за­мест ча­ла­ве­ка да­лё­ка не ша­ра­го­ва­га, кан­крэт­най асо­бы ў спек­так­лі

ўзваж­вае на­ступ­ствы сва­іх учын­каў і га­то­вы за іх ад­каз­ваць (да­рэ­чы, моц­на пра­фе­сій­на па­ста­леў вы­ка­наў­ца яго­най ро­лі Ге­надзь Га­ран­скі). Ка­ця­ры­на Яро­мі­на: Ка­лі ж зноў звяр­тац­ца да «Май­го юнац­тва», то, па­ўта­ру­ся, тут ве­ль­мі якас­ ная ра­бо­та з тэк­стам па­эмы, вы­дат­ны пры­клад плён­нас­ці пад­ыхо­ду да ма­тэ­ры­ялу, пры якім рэ­жы­сёр вы­лу­чае га­лоў­нае, вы­бу­доў­вае тэкст інсцэ­ні­роў­кі і дзея­нне, зы­хо­дзя­чы з асноў­най за­ да­чы, ад­маў­ля­ючы­ся ад, маг­чы­ма, пры­ця­га­ль­ных і пры­ваб­ных фраг­мен­таў ды спа­ку­сы зра­біць і за­кра­нуць як ма­га бо­льш. Зда­ецца, гэ­ты ла­ка­ нізм вы­каз­ван­ня, кан­цэн­тра­цыя на па­стаў­ле­най за­да­чы, што вы­зна­чае і аб­ра­ную фор­му, і срод­кі вы­раз­нас­ці, улас­ці­выя ў бо­ль­шай ці мен­шай сту­ пе­ні і астат­нім па­ста­ноў­кам цык­ла. Дар’я Смір­но­ва: Што да срод­каў вы­раз­нас­ці, пры­га­дай­ма ла­гер­ныя ро­бы спек­так­ля «Ка­лі пра­ чнец­ца Бог...»: праз іх ства­ра­ецца воб­раз па­ка­ лен­няў і воб­раз ку­ль­ту­ры ў пэў­ны час — і не кож­ ны здо­леў вы­йсці з вы­пра­ба­ван­няў, не стра­ціў­шы ся­бе. Але я не па­га­джу­ся з фі­на­лам, які, умоў­на

па­ўстае аб­агу­ль­не­ны воб­раз Па­эткі, Гра­ма­дзян­кі, Па­тры­ёткі, інтэ­лі­ген­тнай, мяк­кай жан­чы­ны, якая не змя­ні­ла­ся, за­ха­ва­ла сваю ве­ру і пе­ра­ка­нан­ні, ня­гле­дзя­чы на ўсе вы­пра­ба­ван­ні лё­су. Гэ­та до­ сыць спрэч­нае ра­шэн­не, тым бо­льш што Ге­ні­юш усё ж мож­на на­зваць на­шай су­час­ні­цай. Пад­аец­ ца, лепш бы­ло б тры­мац­ца за­яўле­на­га пры­ёму «ка­лек­тыў­на­га» апо­ве­ду, ка­лі воб­раз па­эткі не ства­ра­ецца вы­ка­нан­нем ад­ной (ці дзвюх) актрыс, а скла­да­ецца з яе тэк­стаў, пра­моў­ле­ных са сцэ­ны. Ад­ным сло­вам, лепш бы­ло б не іграць Ге­ні­юш, а даць маг­чы­масць гле­да­чам па­ба­чыць, па­чуць яе праз яе тэк­сты, хоць пра­па­на­ва­нае рэ­жы­сёр­кай вы­ра­шэн­не, на­пэў­на, звя­за­на з аб­ра­ным жан­рам спо­ве­дзі. Жа­на Лаш­ке­віч: Ну, па­эзія, як вы­свят­ля­ецца, за­ ня­так до­сыць не­бяс­печ­ны, а на сцэ­не не­бяс­пе­ка па­мна­жа­ецца ў шмат раз­оў. Якая? За­стац­ца не­да­ чу­тым, не­зра­зу­ме­лым. Але ж ня­ма ні­чо­га леп­ша­га за па­эзію, «каб па­спры­яць гле­да­чам ду­хоў­на за­сво­іць і цэ­лас­на ўспры­няць свет, па­во­дзіц­ца ў ім твор­ча...»

Тэатр / Сл ужбовы ў в а ход

43

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

А

д­ной­чы ма­ла­дая сап­ра­на, якая вы­кон­ва­ла парт­ыю Лі­зы ў «Пі­ка­вай да­ме» Чай­коў­ска­га, у трэ­цяй дзеі з не­йкім над­ры­вам пра­спя­ва­ла: «Уж Гер­ман бли­зит­ся, а пол­но­чи всё нет…» Ды­ры­жор пры гэ­тым вы­ пус­ціў па­лач­ку з ру­кі, а муж­чын­скі хор на сцэ­не апа­на­ва­ла та­кая істэ­ры­ка, што ўсіх спе­ва­коў доў­гі час ка­ла­ці­ла. Ма­ла­дая спя­вач­ка, раз­гу­біў­шы­ся, не ад­шу­ка­ла ні­чо­га леп­ша­га, як кі­нуць во­кам на за­пяс­це ле­вай ру­кі, дзе звы­чай­на но­сяць га­дзін­нік, і па­спра­ба­ва­ла вы­пра­віць ста­но­віш­ча: «Нет, пра­во, гос­по­да! Уж пол­ночь бли­зит­ся, а где же Гер­ман?» Пуб­лі­ка бы­ла ў за­хап­лен­ні!

Д

у­маю, што і вы, ша­ноў­ныя ама­та­ры і знаў­цы яго вя­лі­кас­ці Тэ­атра, ужо кры­ху зну­дзі­лі­ся па ўсмеш­ках, жар­тах ды вя­сё­лых гіс­то­ры­ях пра та­кое роз­нае, та­кое шмат­гран­нае жыц­цё ча­ра­дзей­на­га за­ку­ліс­ ся. Вось ча­му мы, не ча­ка­ючы той са­май апоў­на­чы ды з’яўлен­ня Гер­ма­на, ці­­хень­­ка за­зір­нём за тыя са­мыя ку­лі­сы і ўзра­ду­емся не­ве­ра­год­ным здо­ль­ нас­цям акцё­раў вы­блыт­вац­ца з са­мых скла­да­ных сі­ту­ацый на сцэ­не і не то­ль­кі на ёй.

Т

ым не менш зда­ра­ецца, што вы­блы­тац­ца атрым­лі­ва­ецца не за­ўсё­ ды. Бы­вае, тэкст, да­клад­ней — пра­вал у тэк­сце, быц­цам ві­хор, гэ­так за­круч­вае га­вор­ку акцё­ра, а дум­ку зно­сіць ку­ды­сь­ці ту­ды, да­лё­ка ад мес­ца… У спек­так­лі бя­гу­ча­га рэ­пер­ту­ару «Пане Ка­хан­ку» ў Рус­кім тэ­атры за­слу­жа­ны артыст Ва­ле­рый Шуш­ке­віч вы­кон­вае ро­лю са­мо­га Ра­дзі­ві­ла. Пад­час гу­тар­кі з ка­ра­лём Пан­ятоў­скім ён згад­вае імпе­рат­ры­цу Ка­ця­ры­ну сло­ва­мі: «Та­кую дзяр­жа­ву скру­ціць у ба­ра­ні рог!» І вось пад­час ад­на­го са спек­так­ляў Ва­ле­рый на ра­дасць ка­лег надзвы­чай тэм­пе­ра­мен­тна пра­мо­віў: «Та­кую дзяр­жа­ву скру­ціць ба­ро­ні…» Ён зра­зу­меў, што ска­заў не­шта не так, а та­му, па­вяр­нуў­шы­ся да парт­нё­раў, якія гля­дзе­лі на яго з ве­ль­мі за­ці­каў­ ле­ны­мі вы­ра­за­мі тва­раў, пад­умаў і ска­заў: «Не! У ба-ра-ні… рак!» І ра­шу­ча за­маў­чаў.

К А

а­жуць, што Ста­ніс­лаў­ска­му ве­ль­мі пад­аба­лі­ся раз­ва­жан­ні Крэй­га пра акцё­ра як пра звыш­ма­ры­янет­ку. «Вось сы­ду ад вас да Аб­раз­цо­ва ў ля­ль­кі гу­ляць, — па­ло­хаў ён сва­іх артыс­таў, — а вас Крэй­гу ад­дам».

дзна­чу да сло­ва: акцёр­скае ху­лі­ган­ства мае мес­ца на сцэ­не за­ўсё­ды і па­ўсюль, не дзе­ля­чы акцё­раў на ран­гі ды ўзрос­ты. Лю­бяць служ­кі тэ­атра па­ве­ся­ліць ся­бе і парт­нё­раў уці­хую ад пуб­лі­кі. Вось, пры­кла­ дам, усі­мі лю­бі­мы Леў Ду­раў быў жах­лі­ва смяш­лі­вым артыс­там. Як ка­жуць, яго лёг­ка бы­ло «рас­ка­лоць» на сцэ­не. А Алег Яфрэ­маў, які дзя­ліў з Ду­ра­вым ад­ну гры­мёр­ку, не­як ска­заў яму, што здо­лее рас­смя­шыць яго ад­ным то­ль­кі сло­вам. Ад­нак Леў сцвяр­джаў, маў­ляў, ве­да­ючы тое сло­ва, ён не рас­ко­ лец­ца. І та­ды пе­рад па­чат­кам ад­на­го са спек­так­ляў Яфрэ­маў аб’явіў яму, што тое сло­ва — каў­ба­са. Ця­гам уся­го спек­так­ля — дра­ма­тыч­на­га, трэ­ба за­ўва­жыць — Ду­раў на­пру­жа­на ча­каў ад парт­нё­ра па­сыл, але без­вы­ні­ко­ва. І блі­жэй да за­кан­чэн­ня спек­так­ля ён аб­са­лют­на рас­сла­біў­ся. І вось вы­бя­гае ён на фі­на­ль­ную сцэ­ну, а Яфрэ­маў гэ­так ці­хе­нь­ка і ка­жа: «Каў­ба­са». Усё! Ду­ра­ва не ста­ла. Ён з вя­лі­кім на­пру­жан­нем да­йграў сцэ­ну, на­туж­лі­ва пра­ маў­ля­ючы тэкст. І так ад­бы­ва­ла­ся не­ка­ль­кі раз­оў. Ад­ной­чы Яфрэ­маў ужо на­ват не пра­маў­ляў гэ­тае сло­ва, то­ль­кі па­каз­ваў ру­ка­мі не­шта да­ўга­ва­тае… Ду­раў ледзь не пла­каў, а Яфрэ­маў і рэ­шта акцё­раў ці­ха ве­ся­лі­лі­ся. Але та­кая ж смяш­лі­вая за­слу­жа­ная артыс­тка Люд­мі­ла Чар­ны­шо­ва не­як ска­за­ла яму: «Аль­бо цяр­пі, аль­бо ад­ка­жы». І вось спра­ва на­блі­жа­ецца да фі­на­лу спек­ так­ля, вы­хо­дзіць Ду­раў, і не па­спя­вае Яфрэ­маў звык­ла пра­мо­віць тое сло­ва, як Леў ці­ха, але ўпэў­не­на га­во­рыць: «Лі­вер­ная!» Істэ­ры­ка Яфрэ­ма­ва бы­ло

на­сто­ль­кі моц­най, што за­сло­ну да­вя­ло­ся за­крыць да­тэр­мі­но­ва!.. Ды­рэк­цыя тэ­атра ха­це­ла аб’явіць вы­мо­ву аб­одвум акцё­рам, але на арэ­хі да­ста­ла­ся то­ль­кі Ду­ра­ву. Яфрэ­маў жа за­пя­рэ­чыў, ска­заў­шы, што яго ка­раць не­ль­га, бо ён — ка­ры­фей!

Н

а сцэ­не за­вод­ска­га клу­ба з шэф­скім кан­цэр­там вы­сту­па­ла опер­ная спя­вач­ка. Па­ся­рэ­дзі­не арыі го­лас у яе сар­ваў­ся, і яна змоў­кла. Па­сля па­пра­сі­ла пра­ба­чэн­ня і па­тлу­ма­чы­ла, як рап­там за­ўва­жы­ла, што яе ма­ці, якая зна­хо­дзі­ла­ся тут жа ў за­ле, за­пла­ка­ла, і гэ­та па­ўплы­ва­ла на яе вы­ка­нан­не. Яна да­спя­ва­ла арыю да кан­ца і яшчэ раз па­пра­сі­ла пра­ба­чэн­не за сваю па­мыл­ку. На што вя­ду­чая кан­цэр­та са спа­чу­ван­нем за­ўва­жы­ла: «Не трэ­ба пра­ба­чац­ца. Гэ­та ж так усё зра­зу­ме­ла. Ка­лі б я бы­ла ва­шай ма­ці, я так­са­ма за­пла­ка­ла б».

Н

а ад­ным ве­ль­мі важ­ным, на­ват прэс­тыж­ным кан­цэр­це вы­сту­па­ла На­ні Брэг­ва­дзэ з ра­ман­сам «Но вас я всё-та­ки люб­лю». Акам­па­ні­ята­рам на той час у яе бы­ла вя­до­мая і та­ле­на­ві­тая пі­яніс­тка Мед­эя Ган­глі­яшві­ лі. Вось пра­гу­чаў уступ, а На­ні маў­чыць, пры­го­жа ста­іць, гля­дзіць не­ку­ды ўверх… Му­зы­ка з-пад здо­ль­ных па­ль­цаў Мед­эі пра­цяг­вае гу­чаць — пры­ го­жая, ча­ра­дзей­ная… А На­ні — маў­чыць. Му­зы­ка лі­ецца, Брэг­ва­дзэ ста­іць. Зра­зу­меў­шы, што ад­бы­ва­ецца не­шта не­прад­ба­ча­нае, вя­ду­чы кан­цэр­та вы­су­нуў­ся з-за ку­лі­сы і да­стат­ко­ва гуч­на пра­шап­таў пер­шыя сло­вы ра­ман­ са «Вы мной ігра­еце». На­ні сха­мя­ну­ла­ся, кіў­ну­ла ў ку­лі­су, по­тым — Мед­эі, і гуч­ная па­ча­ла спя­ваць ра­манс. І ўсё скон­чы­ла­ся доб­ра. За ку­лі­са­мі На­ні па­пра­сі­ла ў Мед­эі пра­ба­чэн­не, ска­заў­шы, што яна про­ста за­бы­ла сло­вы. Мед­эя Ган­глі­яшві­лі па­маў­ча­ла і па­сля ці­ха пра­мо­ві­ла: «Гэ­та та­бе дзя­куй! Ты сло­вы за­бы­ла, а я — ма­тыў! Дзя­куй, што на­га­да­ла».

А

д­нак не то­ль­кі артыс­ты надзе­ле­ныя дзі­вос­ным да­рам імпра­ві­за­ван­ня. Трэ­ба ду­маць, ад­да­насць мас­тац­тву на­кла­дае свой твор­чы ад­бі­так на ўсіх слу­жы­це­лях Ме­ль­па­ме­ны. Ды на­вош­та да­лё­ка ха­дзіць? За­зір­нём у мі­ну­лае ста­год­дзе. Сла­ву­ты ба­ць­ка Ма­ры­яны і Анас­та­сіі Вяр­цін­скіх, акцёр, эстрад­ны артыст, лаў­рэ­ат усіх не­йма­вер­ных прэ­мій, кам­па­зі­тар і спя­вак, ку­мір сцэ­ны Аляк­сандр Мі­ка­ла­евіч Вяр­цін­скі не­як да­вай кан­цэрт у не­вя­ліч­ кім мін­скім клу­бе. Так, зда­ра­ла­ся і та­кое. Пе­рад вы­ступ­лен­нем ён і яго­ны акам­па­ні­ятар, вя­до­мы пі­яніст Мі­ха­іл Бро­хес (да­рэ­чы, ура­джэ­нец Сло­ні­ма), вы­ра­шы­лі пра­ве­рыць гу­чан­не ра­яля. А гу­чаў ён жах­лі­ва! Па­клі­ка­лі ды­рэк­та­ ра, той раз­вёў ру­ка­мі, цяж­ка ўздых­нуў і ска­заў: «Аляк­сандр Мі­ка­ла­евіч, гэ­та гіс­та­рыч­ны ра­яль — на ім ад­мо­віў­ся іграць яшчэ сам Ша­пэн!»

А

б’ява: «Тэ­атру ад­на­го акцё­ра па­тра­бу­ецца ма­соў­ка для гля­дзе­ль­най за­лы!» Сён­ня ў тэ­атрах і сап­раў­ды ў су­вя­зі з пан­дэ­мі­яй аншла­гаў не на­зі­ра­ецца. Гле­да­чы ся­дзяць на пры­стой­най ад­лег­лас­ці ад­но ад ад­на­ го, але ж яны ёсць! Да­лу­чай­це­ся ж і вы да іх, ідзі­це ў тэ­атры, атрым­лі­вай­це той ча­ра­дзей­ны ду­шэў­ны за­рад, які аб­авяз­ко­ва да­па­мо­жа вам яшчэ раз усміх­нуц­ца сён­няш­ня­му дню! З па­ва­гай, за­ўсё­ды ваш Шу­ра Вер­гу­ноў сакавік, 2021

Рэ­ц эн­з ія

44

У кі­но жа­но­чы твар Алфа­віт бе­ла­рус­ка­га кі­на­фе­мі­ніз­му

Антон Сі­да­рэн­ка

«Дэбют», рэж. А. Мірашнічэнка.

Жа­но­чая, да­клад­ней, ген­дар­ная тэ­ма­ты­ка на пер­шых рад­ках на­він. Кі­но не вы­клю­чэн­не — люс­тэр­ка гра­мад­ ства, як за­ўсё­ды, не то­ль­кі рэ­агуе на яго за­пы­ты, але і фар­муе трэн­ды. Адзін з тры­умфа­та­раў апош­ня­га «да­ка­ від­на­га» фес­ты­ва­лю ў Ка­нах «Парт­рэт жан­чы­ны ў агні» і яго ства­ра­ль­ні­ца Се­лін С’я­ма, Хлоя Чжаа і яе «Зям­ля ка­чэў­ні­каў», што прэ­тэн­ду­юць на га­лоў­ныя пры­зы Аме­ ры­кан­скай кі­на­ака­дэ­міі сё­ле­та, на­рэш­це, Рэ­на­та Літ­ві­ на­ва і яе «Па­ўноч­ны ве­цер», які пры­му­сіў бес­пе­ра­пын­ на аб­мяр­коў­ваць ся­бе на пра­ця­гу тыд­няў... І мнос­тва іншых фі­ль­маў, тэ­ле­ві­зій­ных се­ры­ялаў, ство­ра­ных жан­ чы­на­мі пра жан­чын і пра спе­цы­фіч­ны по­гляд на свет, што зу­сім ня­даў­на лі­чыў­ся цал­кам муж­чын­скім. Але ці існа­ваў кі­на­пат­ры­ярхат у кі­но спрад­ве­ку? Зда­ецца, усё-ткі не, бо апра­ча актрыс у ства­рэн­ні сту­жак з са­мых пер­шых кро­каў но­ва­га мас­тац­тва сто з ліш­кам год та­ му удзе­ль­ні­ча­ла шмат жан­чын. Зра­зу­ме­ла, спа­чат­ку на па­зі­цы­ях мас­та­чак па кас­цю­мах, гры­му, асіс­тэн­так па акцё­рах. Пра­цяг­лы час рэ­жы­сёр­кі ў кі­на­індус­трыі сус­ тра­ка­лі­ся на­ват ра­дзей за лёт­чыц у аві­яцыі.

В

ось і ў бе­ла­рус­кае кі­но рэ­жы­ сёр­кі пры­йшлі на­мно­га па­зней за кі­не­ма­таг­ра­фіі іншых кра­ін. Най­перш у да­ку­мен­та­ліс­ты­ку, а по­тым і ў ігра­вое кі­на­мас­тац­тва. Пер­шы­мі мож­на на­зваць кі­на­рэ­жы­ сё­рак-да­ку­мен­та­ліс­так Ні­ну Са­ву і Та­ма­ру Ко­лас. Пер­шай па­ўна­вар­тас­ най рэ­жы­сёр­кай у на­шым кі­но трэ­ ба лі­чыць Дзі­ама­ру Ніж­ні­коў­скую (нар. 1932 г.), ура­джэн­ку Укра­іны, яна пры­йшла ў кі­но праз тэ­атр і па­ча­ла сваю ка­р’е­ру рэ­жы­сёр­кі-па­ ста­ноў­шчы­цы «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма» ў 1967 го­дзе. Стуж­кі Дзі­ама­ры Ніж­ ні­коў­скай «Дзень ды ноч» (1970),

«Мастацтва» № 3 (456)

«Фа­кір на га­дзі­ну» (1971), «Тры­во­гі пер­шых пту­шак» (1985) губ­ля­лі­ся на фо­не гуч­ных прэ­м’ер яе ка­лег муж­чын — Ту­ра­ва, Да­бра­лю­ба­ва, Ры­ба­ра­ва... Але ме­на­ві­та з Дзі­ама­ рай Ніж­ні­коў­скай у бе­ла­рус­кім кі­но звя­за­на шмат рэ­чаў, які ад­бы­лі­ся ў ім упер­шы­ню. Яна ад­ной з пер­шых па­ча­ла са­ма­стой­на прадзю­сі­ра­ваць свае стуж­кі і на­ват ад­кры­ла сваю кі­на­кам­па­нію ў 1991 го­дзе. Зня­ла адзін з пер­шых бе­ла­рус­кіх тэ­ле­се­ ры­ялаў «Ра­ман імпе­ра­та­ра» (1994). І на­ват пер­шая з пры­ват­ных бе­ла­ рус­кіх кі­на­выт­вор­цаў на па­чат­ку 1990-х ла­дзі­ла сваё прад­стаў­ніц­тва

на кі­на­рын­ку фес­ты­ва­ляў у Ка­нах, Бер­лі­не, Ман­рэ­алі. Згад­ва­ючы жан­чын у бе­ла­рус­кім кі­но са­вец­кай эпо­хі, не­ль­га пра­йсці мі­ма по­ста­ці кі­на­апе­ра­тар­кі Тац­ ця­ны Ло­гі­на­вай (нар. 1944), з якой Ва­ле­рый Ру­бін­чык ства­раў свае «Вя­нок са­не­таў», «Дзі­кае па­ля­ван­ не ка­ра­ля Ста­ха», «Ку­льт­па­ход у тэ­атр», а Мі­ха­іл Пта­шук — «Знак бя­ды» і «Чор­ны за­мак Аль­шан­скі». Яшчэ ад­на апе­ра­тар­ка Анас­та­сія Су­ ха­на­ва (1948—2020) зды­ма­ла «Не па­кі­дай!..» Ле­ані­да Ня­ча­ева, «Айцы і дзе­ці» Вя­час­ла­ва Ні­кі­фа­ра­ва, «Тра­ янскі конь» Ва­ле­рыя Пан­ама­ро­ва. Але пры­йшлі но­выя ча­сы, а з імі — но­вае па­ка­лен­не жан­чын у бе­ла­рус­кае кі­но. Ужо пер­шы на­бор рэ­жы­сёр­ска­га кур­са ў май­стэр­ню Вік­та­ра Ту­ра­ва ў Бе­ла­рус­кую дзяр­ жаў­ную ака­дэ­мію мас­тац­тваў па­ ка­заў: бе­ла­рус­кія жан­чы­ны хо­чуць зды­маць сваё. І ня­хай з па­ка­лен­ня дзе­вя­нос­тых у пра­фе­сіі за­ста­лі­ся да­лё­ка не ўсе, у тым лі­ку і муж­чы­ны, ген­дар­ныя стэ­рэ­аты­пы ў на­шым кі­на­мас­тац­тве па­сту­по­ва зні­ка­юць, на зды­мач­ных пля­цоў­ках жан­чы­ны пра­цу­юць не то­ль­кі ў якас­ці «хла­ пу­шак». За тры мі­ну­лыя дзе­ся­ці­год­дзі, якія мож­на лі­чыць ча­са­мі па­чат­ ку жа­но­чай эман­сі­па­цыі ў на­шым кі­но, у пра­фе­сію пры­йшло не­ка­ль­кі па­ка­лен­няў рэ­жы­сё­рак. Зра­зу­ме­ ла, агляд бу­дзе ня­поў­ны, і дзя­куй

бо­гу — па-за меж­амі яго за­ста­лі­ся і рэ­жы­сёр­кі-ані­ма­тар­кі, і шмат да­ ку­ме­нта­ліс­так, тыя рэ­жы­сёр­кі, якія сыш­лі з пра­фе­сіі, зняў­шы ад­ну-дзе кар­ці­ны, або з’е­ха­лі і па­спя­хо­ва пра­цу­юць за мя­жой. Але тых, ка­го мы за­раз зга­да­ем, мож­на лі­чыць яскра­вым пры­кла­дам ген­дар­най рэ­ва­лю­цыі ў на­шым кі­но — ча­сам ці­хай, ча­сам гуч­най, але спы­ніць якую ўжо не­маг­чы­ма. Га­лі­на Ад­амо­віч Ву­ча­ні­ца жы­во­га кла­сі­ка і ад­на­го з са­мых га­лоў­ных аўта­раў бе­ла­рус­кай да­ку­мен­та­ліс­ты­кі Вік­та­ра Да­шу­ка. Раз­ам са сва­ім са­кур­сні­кам Вік­та­ рам Аслю­ком ста­ла лі­дар­кай но­ва­га

не­ігра­во­га кі­но ў на­шай кра­іне на мя­жы 1990—2000-х. Стуж­кі Га­лі­ны Ад­амо­віч вы­лу­ча­юцца моц­ны­мі, ці­ка­вы­мі ха­рак­та­ра­мі сва­іх пер­ са­на­жаў. Жа­но­чая тэ­ма — ад­на з га­лоў­ных у яе твор­час­ці. Роз­на­ба­ ко­выя парт­рэ­ты бе­ла­рус­кіх ка­бет, вя­до­мых і не­вя­до­мых шы­ро­кай пуб­лі­цы, з’яў­ля­лі­ся ў яе фі­ль­мах з са­ма­га па­чат­ку. Ад­ны­мі з са­мых

Кіно / Агляд

яркіх стаў цыкл сту­жак аб жыц­ці і твор­час­ці кам­па­зі­тар­кі Іры­ны Дзя­ні­са­вай (ма­на­хі­ні Іу­лі­яніі). Рэ­жы­ сёр­ка так­са­ма раз­ам з ані­ма­тар­кай Іры­най Ка­дзю­ко­вай зра­бі­ла кар­ці­ну «Ма­ля­ва­ны рай» (2010) пра жыц­цё і твор­часць мас­тач­кі Але­ны Кіш. Не за­ста­юцца па-за ўва­гай Га­лі­ны Ада­ мо­віч і ген­дар­ныя пы­тан­ні. Стуж­кі «Пра­цяг» (2004), «Ма­ма пры­йдзе» (2007) — яркія воб­раз­ныя апо­ве­ды пра роз­ныя аспек­ты ма­ця­рын­ства. Ня­даў­няя кар­ці­на «Доб­рых дзяў­чы­ нак не б’юць» (2019) уз­ды­мае ра­ней та­бу­ява­ную ў на­шым гра­мад­стве пра­бле­му хат­ня­га гвал­ту. Апош­ няя па ча­се пра­ца Га­лі­ны Ад­амо­ віч — удзел у ства­рэн­ні фран­цуз­ скай стуж­кі «Woman», сус­вет­на­га пра­екта, у якім саб­ра­ныя гіс­то­рыі дзвюх ты­сяч жан­чын з 50 кра­ін. Аляк­сан­дра Бу­тар Ад­на з пер­шых рэ­жы­сё­рак но­ва­га па­ка­лен­ня, у ка­го атры­ма­ла­ся ска­ рыць На­цы­яна­ль­ную кі­нас­ту­дыю з не­ка­ль­кі­мі ігра­вы­мі по­ўна­мет­раж­ ны­мі пра­екта­мі. У 2014 го­дзе яна зня­ла на­шу­ме­лую стуж­ку «Бе­лыя

росы — 2», за­яўле­ную як пра­цяг гіс­то­рыі зна­ка­мі­тай ка­ме­дыі Іга­ра Да­бра­лю­ба­ва 1983 го­да. А праз год Аляк­сан­дра Бу­тар вы­сту­пі­ла з аўтар­скай ме­лад­ра­май «Са­лод­кае раз­ві­тан­не Ве­ры» — не­ча­ка­най гіс­то­ры­яй ка­хан­ня не­ма­ла­дой ге­ ра­іні. Да­лей Аляк­сан­дра Бу­тар ужо са­ма­стой­на зды­ма­ла свае стуж­кі, вы­сту­піў­шы яшчэ і ў якас­ці прадзю­ сар­кі ў фі­ль­мах «У аса­біс­тую пра­ сто­ру ўва­ход за­ба­ро­не­ны» (2018) і «Мі­шэнь» (2020). Па­ра­ле­ль­на яна за­сна­ва­ла пры­ват­ную кі­наш­ко­лу свай­го імя і па­спя­хо­ва ёй кі­руе: шко­ла пры­цяг­вае сту­дэн­таў роз­на­га ўзрос­ту на кі­не­ма­таг­ра­фіч­ныя спе­ цы­яль­нас­ці. Нэ­ла Ва­сі­леў­ская Яркая прад­стаў­ні­ца на­вей­шай ге­ не­ра­цыі бе­ла­рус­ка­га ігра­во­га кі­но яшчэ не зня­ла свай­го дэ­бют­на­га по­ўна­га мет­ру, але па­чат­коў­кай яе не на­за­веш. Яшчэ пад­час свай­го на­ву­чан­ня ў Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най

на­вэ­лай у аль­ма­на­ху ма­ла­дых аўта­раў «На су­вя­зі», зня­тым у 2019 го­дзе на сту­дыі да­ку­мен­та­ль­на­ га кі­но «Ле­та­піс» На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі «Бе­ла­ру­сь­фі­льм». На­вэ­ла

ака­дэ­міі мас­тац­тваў Нэ­ла Ва­сі­леў­ ская адзна­чы­ла­ся не­ка­ль­кі­мі яркі­мі ка­рот­кі­мі мет­ра­мі — «Аку­ака», «Сяб­ры па пе­ра­піс­цы», «За­плюш­чы во­чы». Роз­ныя па жан­рах і сты­лях, яны вы­лу­ча­юцца ві­до­віш­чнас­цю і ці­ка­вай, ары­гі­на­ль­най дра­ма­тур­ гі­яй. За­пом­ніў­ся гле­да­чам роз­ных фес­ты­ва­ляў і яе да­ку­мен­та­ль­ны дэ­бют «Та­та». Апра­ча ўся­го, Нэ­ла Ва­сі­леў­ская па­спя­хо­ва дзей­ні­чае і ў іншых ві­дах мед­ыя — ад ві­дэ­аклі­паў да са­ты­рыч­ных стры­маў на юту­бе, вы­сту­пае ў сва­іх і чу­жых фі­ль­мах як актры­са пад імем Нэ­лы Агрэ­ніч. Усё пе­ра­лі­ча­нае яна ро­біць у па­ры са сва­ім па­ста­янным су­аўта­рам і спа­ да­рож­ні­кам Андрэ­ем Каш­пер­скім. Гэ­ты ма­ла­ды ду­эт мож­на лі­чыць са­мым шма­та­бя­ца­ль­ным у на­шым су­час­ным кі­но. Іры­на Во­лах Вы­пус­кні­ца са­май пер­шай май­стэр­ ні Вік­та­ра Ту­ра­ва спа­лу­чае ў сва­ёй твор­час­ці і ігра­вое, і да­ку­мен­та­ль­ нае кі­но. У 2003 го­дзе яна вы­сту­пі­ла су­аўтар­кай Мар­га­ры­ты Ка­сы­ма­вай па стуж­цы «Ба­ль­ная су­кен­ка», праз два га­ды су­мес­на з рас­іян­кай Ган­най Па­рмас зня­ла мі­ні-се­ры­ял «Пяш­чот­ная зі­ма». Да­лей Іры­на Во­ лах пе­ра­клю­чы­ла­ся на гіс­та­рыч­ную да­ку­мен­та­ліс­ты­ку. Ся­род яе сту­жак «Па­лі­гон» (2016), «Не­вя­до­мая Бе­ла­

«Пры­ві­тан­не. Ча­му маў­чыш?» рас­ каз­вае пра без­на­дзей­ныя спро­бы глу­ха­ня­мо­га хлоп­ца знай­сці са­бе дру­гую па­ло­ву. Надзея Гар­ку­но­ва Яркая прад­стаў­ні­ца аўтар­скай тэ­ ле­ві­зій­най да­ку­мен­та­ліс­ты­кі. Пра­цу над стуж­ка­мі Надзея Гар­ку­но­ва ўда­ла спа­лу­ча­ла з дзей­нас­цю па­ ста­ноў­шчы­цы пра­мых тран­сля­цый і ма­са­вых ві­до­віш­чаў. У на­цы­яналь­­

ную тэ­ле­ві­зій­ную да­ку­мен­та­ліс­ты­ку яна ўнес­ла знач­ны мас­тац­кі склад­ нік. Яе стуж­кі «Мой па­ча­так» (1998) і «Ня­вы­ка­на­ная ро­ля» (1999) ста­лі пры­кла­дам аўтар­ска­га пад­ыхо­ду і адзна­чы­лі­ся вы­біт­ны­мі ро­ля­мі на­род­на­га артыс­та Бе­ла­ру­сі Вік­та­ра Ма­на­ева. Ці­ка­вы­мі атры­ма­лі­ся бі­ягра­фіч­ная стуж­ка «Сны Мак­сі­ма» (2011) да 120-год­дзя Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча і шэ­раг фі­ль­маў парт­ рэ­таў аб дзея­чах ку­ль­ту­ры — ад ха­рэ­огра­фа Ва­лян­ці­на Дуд­ке­ві­ча

45

да спя­вач­кі Цэ­за­рыі Эва­ры. Апош­ні па ча­се фі­льм Надзеі Гар­ку­но­вай «Signora Russa», які ка­рыс­таў­ся по­ спе­хам аўды­то­рыі ў роз­ных кра­інах, уз­ды­мае тэ­му моц­най, са­ма­дас­тат­ ко­вай жа­но­чай асо­бы на пры­кла­дзе біз­нэс­ву­ман Мі­лы Ануф­ры­евай. Рэ­на­та Грыц­ко­ва Яшчэ ад­на вы­пус­кні­ца са­май пер­шай май­стэр­ні Вік­та­ра Ту­ра­ва вя­до­мая як ства­ра­ль­ні­ца шмат­лі­кіх се­ры­ялаў. Бо­ль­шасць з іх яна зра­бі­ ла па за­мо­ве рас­ійскіх прадзю­са­раў, на «Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме» за яе аўтар­ ствам вы­йш­лі шмат­се­рый­ны «Ці­хі цэнтр», а так­са­ма псі­ха­ла­гіч­ная дра­ма «Інсайт» (2009) з Баг­да­нам Ступ­кам і Іры­най Роз­ана­вай у га­лоў­ ных ро­лях. Не мен­шую вя­до­масць Рэ­на­та Грыц­ко­ва мае і як пед­агог.

З яе твор­чай май­стэр­ні вы­йшлі ў тым лі­ку і вы­шэй­зга­да­ныя Нэ­ла Ва­ сі­леў­ская і Андрэй Каш­пер­скі. Во­ль­га Да­шук Раз­ам з Га­лі­най Ад­амо­віч і Вік­та­рам Аслю­ком скон­чы­ла май­стэр­ню да­ку­мен­та­ль­на­га кі­но свай­го ба­ць­кі Вік­та­ра Да­шу­ка. Аўтар­ка шэ­ра­гу яркіх сту­жак, у асно­ве якіх ве­ль­мі час­та вы­сту­пае па­ўся­дзён­нае жыц­

«Белы танец», рэж. З. Катовіч.

русь. Са­ма­хо­ды» (2017), «Бе­жан­цы» (2017), «Ле­ха­ім! За жыц­цё!» (2019). У сва­іх да­ку­мен­та­ль­ных пра­цах Іры­на Во­лах пры­мя­няе эле­мен­ты ігра­во­га кі­но, ка­рыс­та­ецца пры­ ёмам рэ­кан­струк­цыі. Ксе­нія Га­лу­бо­віч Фа­тог­раф­ка і рэ­жы­сёр­ка, вы­пус­кні­ ца Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі мас­тац­тваў. Адзна­чы­ла­ся яркай сакавік, 2021

46

Кіно / Агляд

цё айчын­най пра­він­цыі, сы­хо­дзя­чая на­ту­ра бе­ла­рус­кай вёс­кі. Га­лоў­ная ры­са тво­раў Во­ль­гі Да­шук — аўтар­ская інта­на­цыя, так­тоў­нае і па­важ­лі­вае стаў­лен­не да сва­іх пер­са­на­жаў. «Кі­на­ама­тар. Во­се­ньс­кі сон» (2011), «По­ла­цкі ва­льс» (2019) — гіс­то­рыі пра ча­ла­ве­чыя лё­сы пра­він­цый­ных інтэ­лі­ген­таў, ці­хія дра­мы, што раз­гор­тва­юцца не­заў­важ­на для бо­ль­шас­ці су­ айчын­ні­каў. Рэ­жы­сёр­ка з’яў­ля­ецца су­аўтар­кай твор­час­ці і па­ло­вай аўтар­ска­га тан­дэ­ма з да­ку­мен­та­ліс­ там Вік­та­рам Аслю­ком. Да­р’я Жук У 16 год рэ­жы­сёр­ка па­кі­ну­ла кра­іну і ста­ла жы­ве ў Злу­ча­ных Шта­тах, дзе атры­ма­ла кі­не­ма­таг­ра­фіч­ную

ад­ука­цыю. Свой самы вя­до­мы на да­дзе­ны мо­мант фі­льм «Крыш­ таль» (2017) яна, тым не менш, зня­ла на ра­дзі­ме на рус­кай мо­ве з бе­ла­рус­кі­мі і рас­ійскі­мі акцё­ра­мі і на­зы­вае сябе ме­на­ві­та бе­ла­рус­кай рэ­жы­сёр­кай. Стуж­ка «Крыш­таль» атры­ма­ла вя­лі­кую гля­дац­кую аўды­ то­рыю і знач­ны роз­га­лас. Гра­мад­ скасць пры­ня­ла яе за сво­еа­саб­лі­вы ма­ні­фест су­час­на­га фе­мі­ніз­му ў кі­но на рус­ка­моў­най пра­сто­ры. Рэ­ тра-дра­ма з по­стса­вец­ка­га жыц­ця ў дзе­вя­нос­тыя га­ды ХХ ста­год­дзя ўска­лых­ну­ла гле­да­чоў і па­ра­дзі­ла шмат­лі­кія дыс­ку­сіі. Вос­тры кан­флікт у фі­ль­ме пра­ля­гае па­між га­лоў­най ге­ра­іняй і сас­та­рэ­лы­мі звыч­ка­мі па­тры­ярха­ль­на­га пра­він­цый­на­га гра­мад­ства. «Крыш­таль» стаў для Да­р’і Жук про­пус­кам у свет вя­лі­ка­га кі­но — ця­пер яна лі­чыц­ца ад­ной з са­мых пер­спек­тыў­ных рэ­жы­сё­рак рус­ка­моў­на­га кі­не­ма­тог­ра­фа. Лю­боў Зям­цо­ва Па­йшоў­шая з жыц­ця ў вы­ні­ку тра­ гіч­на­га вы­пад­ку ў траў­ні 2020 го­да пад­час вяр­тан­ня са зды­мак но­вай стуж­кі ма­ла­дая рэ­жы­сёр­ка лі­чы­ла­ ся ад­ной з са­мых шматабяцальных у бе­ла­рус­кай да­ку­мен­та­ліс­ты­цы. Скон­чы­ла шко­лу Waida School Doc Pro ў Вар­ша­ве. Фі­льм Лю­бо­ві Зям­ цо­вай «Дзень Пе­ра­мо­гі» ўдзель­­ «Мастацтва» № 3 (456)

з со­цы­умам і на­ва­ко­ль­най, ча­сам не­спры­яль­най, рэ­ча­існас­цю. Яе філь­мы «Пе­ра­зі­ма­ваць», «Ня­хай жы­ве ма­ле­нь­кі прынц» знай­шлі за­ці­каў­ле­на­га гле­да­ча і ў на­шай кра­іне, і за меж­амі Бе­ла­ру­сі. Пра­ ца­ва­ла як на сту­дыі да­ку­мен­та­ль­ на­га кі­но «Ле­та­піс» На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі «Бе­ла­ру­сь­фі­льм», так і са­ма­стой­на. Два га­ды та­му з ся­м’ёй пе­ра­еха­ла ў Ізра­іль. Анас­та­сія Мі­раш­ні­чэн­ка Ад­на з га­лоў­ных дзей­ных асоб су­час­най бе­ла­рус­кай да­ку­мен­та­ ліс­ты­кі. Ства­ра­ль­ні­ца шэ­ра­гу тэ­ле­ві­ зій­ных і ві­дэ­асту­жак і аўтар­ка трох по­ўна­мет­раж­ных фі­ль­маў, якія атры­ма­лі шы­ро­кі роз­га­лас. Дэ­бют­

«Signora Russa», рэж. Н. Гаркунова.

ні­чаў у фес­ты­ва­лі АртДок­Фэст. Рэ­жы­сёр­ка рых­та­ва­ла для прэ­м’е­ры свае пер­шыя вя­лі­кія стуж­кі «Мес­ца ка­хан­ня» і «Вы­ха­ван­не Арцё­ма». Зоя Ка­то­віч Скон­чы­ла фа­ку­ль­тэт рэ­жы­су­ры ў Інсты­ту­це тэ­атра, му­зы­кі і кі­не­ ма­таг­ра­фіі Санкт-Пе­цяр­бур­га. 20 га­доў пра­ца­ва­ла на бе­ла­рус­кім тэ­ ле­ба­чан­ні. Шмат ад­да­ла тэ­ле­ві­зій­ ным і ві­дэ­астуж­кам. Свой га­лоў­ны «жа­но­чы» фі­льм «Бе­лы та­нец» Зоя Ка­то­віч зра­бі­ла ў 2013 го­дзе. Гэ­та адзін з са­мых яскра­вых пры­кла­даў асвят­лен­ня ген­дар­най пра­бле­ма­ ты­кі за апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе. Рэ­жы­сёр­ка змаг­ла пе­ра­тва­рыць на­

су­вя­зі» сту­дыі да­ку­мен­та­ль­на­га кі­но «Ле­та­піс». Як рэ­жы­сёр­ка-да­ ку­мен­та­ліс­тка яна дэ­бю­та­ва­ла год та­му са зня­тым ва Укра­іне фі­ль­мам «Та­та» пра ахвяр уз­бро­ена­га кан­ флік­ту на Да­нба­се. Ева-Ка­ця­ры­на Ма­ха­ва Рэ­жы­сёр­ка шэ­ра­гу та­ле­на­ві­тых аўтар­скіх да­ку­мен­та­ль­ных сту­жак

са сва­ёй асаб­лі­вай інта­на­цыяй і вы­мя­рэн­нем. Га­лоў­ная тэ­ма твор­час­ці Евы-Ка­ця­ры­ны Ма­ ха­вай — па­каз унут­ра­на­га све­ту ча­ла­ве­ка, яго ня­прос­тыя ад­но­сі­ны «Заўтра», рэж. Ю. Шатун.

рыс з жыц­ця тан­ца­ва­ль­на­га гур­тка ў ад­ным са спа­ль­ных ра­ёнаў Мін­ска ў эма­цый­ную ме­та­фа­ру жа­но­чай адзі­но­ты ў су­час­ным бе­ла­рус­кім гра­мад­стве. Мар­та-Да­рыя Клі­на­ва Рэ­жы­сёр­ка і сцэ­на­рыс­тка, яшчэ ад­на ня­даў­няя вы­пус­кні­ца Бе­ла­ рус­кай ака­дэ­міі мас­тац­тваў. На­вэ­ла «Усе ме­рап­ры­емствы па пла­не» па сцэ­на­рыі Мар­ты-Да­рыі Клі­на­вай рэ­жы­сё­ра Але­ся Ла­по ста­ла ад­ной з час­так аль­ма­на­ха дэ­бю­тан­таў «На

ная стуж­ка Анас­та­сіі Мі­раш­ні­чэн­ка «Пе­ра­кры­жа­ван­не» (2013) — твор­ чы і жыц­цё­вы парт­рэт мас­та­ка Ва­ле­рыя Ляш­ке­ві­ча — атры­ма­ла шэ­раг пры­зоў на між­на­род­ных кі­на­фес­ты­ва­лях і бы­ла па­ка­за­ная па тэ­ле­ба­чан­ні ў роз­ных кра­інах. На­ступ­ная кар­ці­на «Дэ­бют» (2017) пра драм­гур­ток асу­джа­ных у го­ ме­льс­кай ка­ло­ніі ўдзе­ль­ні­ча­ла ў кон­кур­се Між­на­род­на­га кі­на­фес­ ты­ва­лю IDFA ў Амстэр­да­ме і ста­ла важ­ным эта­пам у рас­пра­цоў­цы жа­но­чай тэ­ма­ты­кі ў бе­ла­рус­кай да­ ку­мен­та­ліс­ты­цы. Трэ­ці вя­лі­кі да­ку­ мен­та­ль­ны фі­льм «Цем­ра звон­ку» (2019) — вя­лі­кі гру­па­вы парт­рэт ка­ман­ды не­ві­душ­чых фут­ба­ліс­таў з Ві­цеб­ска. Мае Анас­та­сія Мі­раш­

Кіно / Агляд

47

«Апош­ні дзень гэ­та­га ле­та» фік­суе ад­чу­ван­ні пад­лет­ка, што зна­хо­ дзіц­ца на мя­жы да­рос­ла­га жыц­ця, і да­ку­мен­та­ль­ны эцюд «Межы» — во­ль­нае фі­ла­соф­скае вы­каз­ван­не на тэ­мы пе­ра­адо­лен­ня і пе­ра­ся­

«Невядомы рай», рэж. Д. Юркевіч.

ні­чэн­ка і во­пыт пра­цы ў ігра­вым кі­но — на­вэ­лу ў аль­ма­на­ху ма­ла­дых кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў «Мы». Во­ль­га Пру­сак Са­ма­быт­ная і яркая аўтар­ка з Ві­ цеб­ска. Удзе­ль­ні­ца Цэн­тра су­час­най бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі, як да­ку­ мен­та­ліс­тка яна зра­бі­ла не­ка­ль­кі яркіх сту­жак. Фі­ль­мы «Бел-79»

(2017), «Наш мі­лы, доб­ры ду­ха­вы аркестр» (2018), «Но­вае не­ба над но­вай кра­інай» (2019) вы­лу­ча­юцца амаль ідэ­аль­най кам­па­зі­цы­яй, вы­со­ка­мас­тац­кім сты­лем, без­да­ кор­ным ад­чу­ван­нем рэ­ча­існас­ці. Фі­ль­мы прад­стаў­ля­лі на­шу кра­іну на Мас­коў­скім АртДок­фэс­це. Юлія Рал­ко Вы­пус­кні­ца Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі мас­тац­тваў адзна­чы­ла­ся па­куль то­ль­кі ад­ным не­ігра­вым фі­ль­мам. «Орша-Мінск-Орша» (2016) —

вос­тра­са­цы­яль­ны і пра­ўдзі­вы парт­рэт цэ­ла­га па­ка­лен­ня ма­ла­дых бе­ла­рус­кіх пра­він­цы­ялаў. Зня­тая з вя­лі­кім гу­ма­рам і пэў­най лю­боў­ю да сва­іх пер­са­на­жаў, кар­ці­на бяз­лі­тас­на і та­ле­на­ві­та вы­но­сіць

пры­га­вор гра­мад­ству, якое за­йшло ў ту­пік. Шмат хто па­ра­ўноў­вае стыль гэ­тай яркай ра­бо­ты са сты­ лем вы­пус­кні­коў зна­ка­мі­тай шко­лы но­ва­га кі­но Ма­ры­ны Раз­беж­кі­най. Фі­льм прад­стаў­ляў на­шу кра­іну на фес­ты­ва­лі да­ку­мен­та­ліс­ты­кі ў сла­ вац­кім Ко­шы­цэ. Ула­да Ся­нь­ко­ва Лю­бі­мі­ца бе­ла­рус­кіх кі­нак­ры­ты­ каў і прэ­сы пры­йшла ў кі­но па­сля на­ву­чан­ня ў кі­наш­ко­ле Андрэя

Па­лу­па­на­ва. Ужо пер­шая яе вя­лі­кая ра­бо­та «Граф у апе­ль­сі­нах» (2015) па­тра­пі­ла ў ад­ну з па­за­кон­кур­сных пра­грам Мас­коў­ска­га між­на­род­на­га кі­на­фес­ты­ва­лю. Але га­лоў­ную сен­ са­цыю зра­бі­ла стуж­ка «ІІ» (2019), пра­йшоў­шая па шэ­ра­гу фес­ты­ва­ль­ ных экра­наў Еўро­пы. Фі­льм уз­ды­ мае шэ­раг ген­дар­ных і са­цы­яль­ных пра­блем, у тым лі­ку ген­дар­най роў­нас­ці і кры­зі­су па­тры­ярха­ль­на­га гра­мад­ства. Ця­пер Ула­да Ся­нь­ко­ва на­ву­ча­ецца ў вар­шаў­скай шко­ле імя Анджэя Вай­ды і рых­туе но­вую прэ­м’е­ру — по­ўна­мет­раж­ную стуж­ку «Ле­ту­цен­ні­кі». Але­на Ту­ра­ва Рэ­жы­сёр­ка з уні­ка­ль­ным для бе­ ла­рус­ка­га кі­но во­пы­там: як след па­пра­ца­ваў­шы ў ані­ма­цыі, Але­на Ту­ра­ва пры­йшла ў ігра­вое кі­но. Яна зня­ла тры су­час­ныя каз­кі, у якіх шы­ро­ка вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца кам­ п’ю­тар­ная гра­фі­ка і ані­ма­цыя: «На­ ва­год­нія пры­го­ды ў лі­пе­ні» (2008),

«Ры­жык у За­люс­троў­і» (2010), «Кін­дэр-Ві­лей­скі пры­від» (2014). На да­дзе­ны мо­мант Але­на Ту­ра­ва пры­сту­пае да пра­цы над вя­лі­кім по­ўна­мет­раж­ным ані­ма­цый­ным фі­ль­мам па ма­ты­вах сла­вян­скай мі­фа­ло­гіі. Во­ль­га Чай­коў­ская Прадзю­сар­ка і за­сна­ва­ль­ні­ца кі­на­фес­ты­ва­лю «Па­ўноч­нае ззян­ не» са­ма па са­бе ўжо за­ўваж­ная по­стаць у све­це да­ку­мен­та­ль­на­га

кі­но. Спра­дзю­са­ва­ная ёю стуж­ка рас­ійска­га рэ­жы­сё­ра Дзміт­рыя Ка­лаш­ні­ка­ва «Да­ро­га» ква­лі­фі­ ка­ва­ла­ся на прыз Аме­ры­кан­скай кі­на­ака­дэ­міі «Оскар». Пра­ца­ва­ла Во­ль­га Чай­коў­ская як прадзю­сар­ка і з ма­ла­ды­мі бе­ла­рус­кі­мі да­ку­мен­ та­ліс­та­мі Аляк­сан­драм Мі­хал­ко­ ві­чам, Мак­сі­мам Шве­дам і Да­р’яй Ка­роль. Пад­час свай­го на­ву­чан­ня ў та­лін­скай мед­ыяш­ко­ле Во­ль­га Чай­коў­ская зня­ла не­ка­ль­кі не­ігра­ вых сту­жак і як рэ­жы­сёр­ка. Карціна «Агу­ль­ная мо­ва» рас­па­вя­дае пра скла­да­ныя эма­цый­ныя ад­но­сі­ны ў ся­м’і аўтар­кі, а фі­льм «Мая ідэя са­мой сябе» — зня­ты з бліз­кай ад­лег­лас­ці парт­рэт ма­ла­дой эстон­ скай дзяў­чы­ны. Юлія Ша­тун Аўтар­ка з яркім і не­паў­тор­ным сты­лем дэ­бю­та­ва­ла на Мін­скім між­на­род­ным кі­на­фес­ты­ва­лі «Ліс­та­пад» у 2017 го­дзе з ігра­вой по­ўна­мет­раж­най стуж­кай «За­ўтра», ство­ра­най са­ма­стой­на, без бю­джэ­ ту, з да­па­мо­гай сва­якоў. Кар­ці­на атры­ма­ла га­лоў­ны прыз у на­цы­яна­ль­ным кон­кур­се і па­тра­пі­ла на шэ­раг між­на­род­ных фес­ты­ва­ляў. Да­лей бы­ло на­ву­чан­не ў Шко­ле но­ва­га кі­но ў Мас­кве і не­ка­ль­кі экс­пе­ры­мен­та­ль­ных сту­жак. Ігра­вая

чэн­ня. Як рэ­жы­сёр­ка Юлія Ша­тун зна­хо­дзіц­ца ў па­ста­янным по­шу­ку і, ві­да­воч­на, імкнец­ца да та­го сты­лю, які ў су­час­ным кі­но аб­азна­ча­ецца як «по­стдак». Да­р’я Юрке­віч Ву­чы­ла­ся кі­но ў Фран­цыі, у зна­ка­ мі­тай шко­ле-сту­дыі Le Fresnoy у го­ра­дзе Ліль. Па­сля за­ўва­жа­на­га шмат кім ігра­во­га дэ­бю­ту «Ба­ба, Ва­ня і ка­за» за­ня­ла­ся да­ку­мен­та­ ліс­ты­кай. У 2019 го­дзе на сту­дыі да­ку­мен­та­ль­на­га кі­но «Ле­та­піс» На­цы­яна­ль­най кі­нас­ту­дыі «Бе­ла­ ру­сь­фі­льм» зра­бі­ла «Не­вя­до­мы рай» — зня­ты на пра­ця­гу го­да парт­рэт ся­м’і з Чар­но­бы­льс­кай зо­ны, якая вы­му­ша­на жыць і вес­ці ня­прос­тае ся­лян­скае жыц­цё без

да­рос­лых муж­чын. Год та­му стуж­ка ўдзе­ль­ні­ча­ла ў кон­кур­сных па­ка­зах на між­на­род­ным кі­на­фес­ты­ва­ лі Visions du Réel у швей­цар­скім го­ра­дзе Ньён. Па­ра­ле­ль­на Да­р’я Юрке­віч рых­та­ва­ла чар­го­вую ка­ рот­ка­мет­раж­ную ігра­вую стуж­ку — сюр­рэ­аліс­тыч­ную «Мы­ша­лоў­ку». *** Зра­зу­ме­ла, да­дзе­ны спіс ураж­вае, але ён да­лё­ка ня­поў­ны. Бе­ла­рус­кіх рэ­жы­сё­рак, сцэ­на­рыс­так, апе­ра­та­ рак ста­но­віц­ца ўсё бо­льш. Woman power ад­ыгры­вае ў на­шым кі­но ўсё бо­ль­шую і, ві­да­воч­на, важ­ную ро­лю. А зна­чыць, бе­ла­рус­кі кі­не­ ма­тог­раф робіцца бо­льш ці­ка­вым, раз­на­стай­ным і та­ле­на­ві­тым. Ця­пер у гэ­тым ня­ма ані­яка­га сум­не­ву. сакавік, 2021

48

I n D es i g n

Ча­му «лі­та­ры раз­маў­ля­юць з на­мі, перш чым мы па­чнём іх чы­таць», аль­бо Як звя­за­ныя ві­зу­аль­ная пі­сь­мен­насць і ідэн­тыч­насць лад шрыф­ты Cymru Wales Sans і Cymru Wales Sеrif, у якіх пры­сут­ні­ча­юць зна­кі пі­сь­мен­нас­ці ва­лій­скай мо­вы (ад­сут­ныя ў ла­цін­скім алфа­ві­це) для граф­ства Уэ­льс у Вя­лі­каб­ры­та­ніі. І хоць ва­ло­ дае ёй то­ль­кі 20% ва­лій­цаў, але ме­на­ві­та гэ­тая мо­ва бы­ла па­кла­дзе­ная ў асно­ву ту­рыс­тыч­на­га брэн­ду рэ­гі­ёна. Імкнен­не ўзмац­няць ві­зу­аль­ны­мі срод­ка­мі сваю ідэн­тыч­насць аб­умоў­ле­нае гла­ ба­лі­за­цы­яй. Як за­ўва­жыў Іо­сіф Брод­скі: «Са­мая надзей­ная аб­аро­на су­праць зла за­клю­ча­ецца ў надзвы­чай­ным інды­ві­ду­аліз­ме, ары­гі­на­ль­нас­ці мыс­лен­ня, муд­ра­ге­ліс­тас­ці, на­ват — ка­лі хо­ча­ це — экс­цэн­трыч­нас­ці. То-бок у не­чым та­кім, што не­маг­чы­ма пад­ра­біць, сыг­раць, імі­та­ваць». У на­шым рэ­гі­ёне ў пе­ры­яды най­бо­ль­шай ці­каў­ нас­ці да пы­тан­няў па­лі­тыч­най і на­цы­яна­ль­най аўта­но­міі ўзрас­та­ла і ці­каў­насць у аван­гар­днай эстэ­ты­цы ў сфе­ры мас­тац­тва, і гэ­та свед­чыць пра іх рэ­за­нанс ад­но з ад­ным, хоць іх су­вязь і не та­кая ўжо ві­да­воч­ная. Каб зра­зу­мець ха­рак­тар і Ала Пі­га­льс­кая

Ц

і мае сэнс на­бі­раць бе­ла­рус­кую па­эзію (ці на­ват за­ка­на­даў­чыя акты) не то­ль­кі на бе­ла­рус­кай мо­ве, але і шрыф­та­мі, якія ўтрым­лі­ва­юць тра­ды­цыю бе­ла­рус­кай пі­сь­мен­ нас­ці, мясц­овай ку­ль­ту­ры? Што дае вы­ка­рыс­тан­ не шрыф­ту, звя­за­на­га з ла­ка­ль­ны­мі тра­ды­цы­ямі той ці іншай ку­ль­ту­ры? Як за­ўва­жыў поль­скі ды­зай­нер Мі­хал Мі­сяк, «лі­ та­ры раз­маў­ля­юць з на­мі, перш чым мы па­чнём іх чы­таць», та­му не то­ль­кі мо­ва, але і гра­фі­ка пі­сь­ма з’яўля­ецца эфек­тыў­ным ме­ха­ніз­мам фар­ ма­ван­ня ідэн­тыч­нас­ці. У роз­ных зем­лях Гер­ма­ніі вы­ка­рыс­тоў­ва­лі­ся роз­ныя ва­ры­янты га­тыч­на­га пі­сь­ма аж да са­ма­га рас­паў­сю­ду кні­гад­ру­ку. Кні­гад­ру­ка­ван­не ўвя­ло бо­ль­шую сту­пень стан­ дар­ты­за­цыі гра­фі­кі пі­сь­ма, з’яві­лі­ся шрыф­ты, за які­мі ста­лі за­ма­цоў­вац­ца яшчэ і роз­ныя сфе­ры дзей­нас­ці: га­тыч­нае пі­сь­мо для рэ­лі­гій­най лі­та­ ра­ту­ры, антык­ва — для свец­кай. Ня­гле­дзя­чы на тое, што шрыф­ты мяр­ку­юць пэў­ную сту­пень уні­фі­ка­цыі, шрыф­та­выя шко­лы роз­ных кра­ін зноў ста­лі за­пат­ра­ба­ва­ны­мі з рас­паў­сю­джан­нем інтэр­нэ­ту. Як бы па­ра­дак­ са­ль­на тое ні гу­ча­ла, у гла­ба­ль­ным све­це, дзе пе­ра­ва­жа­юць ліч­ба­выя тэх­на­ло­гіі ў ка­му­ні­ка­цыі, за­пыт на ла­ка­ль­ную айдэн­ты­ку то­ль­кі ўзрас­ тае. У «Мас­тац­тве» №5/2020 у на­шай руб­ры­цы мы згад­ва­ем дзве тэн­дэн­цыі ў шрыф­та­вым ды­зай­не, у іх зна­хо­дзіць ува­саб­лен­не ла­ка­ль­ная пі­сь­мо­вая ідэн­тыч­насць. Пер­шая — рас­пра­цоў­ка

«Мастацтва» № 3 (456)

ўні­вер­са­ль­ных шрыф­тоў, у якія ўклю­ча­ны сім­ ва­лы амаль усіх моў све­ту, то-бок на­ват са­мыя ма­ле­нь­кія на­род­нас­ці і прад­стаў­ні­кі роз­ных пі­сь­мо­вых сіс­тэм мо­гуць на­бі­раць тэкст на род­ най мо­ве пры да­па­мо­зе ўні­вер­са­ль­на­га шрыф­ту (камп’ютар­ны шрыфт Пінг/Ping Пе­тэ­ра Бі­ла­ка кам­па­ніі Typotheque, што ахоп­лі­вае пі­сь­мен­ насць на род­най мо­ве для трох мі­ль­ярдаў жы­ ха­роў Зям­лі). Дру­гая тэн­дэн­цыя — рас­пра­цоў­ка спе­цы­фіч­ных шрыф­тоў для пэў­ных рэ­гі­ёнаў са сва­ёй ары­гі­на­ль­най моў­най ку­ль­ту­рай, на­прык­

маш­таб уплы­ву аван­гар­днай эстэ­ты­кі на пра­цэ­сы фар­ма­ван­ня ўлас­най ві­зу­аль­най мо­вы і аўта­ но­міі ў су­час­ным ды­зай­не, мае сэнс па­ра­ўнаць тэн­дэн­цыі ў гіс­та­рыч­най ты­па­гра­фі­цы ў Бе­ла­ру­сі, Укра­іне і Поль­шчы. Ліч­ба­вы ася­ро­дак зра­біў да­ступ­ны­мі тэх­на­ло­гіі рас­пра­цоў­кі і дыс­тры­бу­цыі шрыф­тоў, ад­нак трэ­ба бы­ло не то­ль­кі ства­раць шрыф­ты, але і ра­біць іх за­пат­ра­ба­ва­ны­мі. Гэ­та ака­за­ла­ся не так про­ста і хут­ка ў рэ­гі­ёне, дзе не бы­ло ні пры­зна­ных шрыф­та­вых школ, ні сло­ва­літ­няў, ні по­пы­ту на ла­

пер­шай ста­рон­цы вок­лад­кі, так і на чац­вёр­тай, хоць на­ўрад ці за гэ­ты­мі тэк­ста­мі ста­іць не­йкая шрыф­та­вая пра­гра­ма. Ства­рэн­не на­цы­яна­ль­ных вер­сій ма­дэр­ніс­ц­ кіх шрыф­тоў ці­ка­вае тым, што на­ват у меж­ах ру­ху да ўні­вер­са­ль­ных фор­маў пра­яўля­юцца ўні­каль­­насць і ары­гі­на­ль­насць, якія за­ма­цоў­ва­ юць імкнен­не да вы­ра­зу ўлас­ных каш­тоў­нас­цей і по­гля­даў, а не за­па­зыч­ван­не чу­жых. Роз­ні­ца ў вы­ ка­рыс­тан­ні па­між за­па­зы­ча­ным і ўлас­ным шрыф­ там су­па­стаў­ная з роз­ні­цай у агуч­ван­ні ўлас­ных ду­мак улас­ным го­ла­сам з улас­ны­мі інта­на­цы­ямі ці іх вы­кла­дан­нем з да­па­мо­гай чу­жых інта­на­цый, ка­лі мы па­про­сім ка­го­сь­ці інша­га агу­чыць на­шы дум­кі. Зру­шэн­не фо­ку­су са стан­дар­ты­за­ва­ных/ ка­ль­ныя шрыф­ты. Ліч­ба­выя тэх­на­ло­гіі да­зво­лі­лі вы­да­вец­твам экс­пе­ры­мен­та­ваць у тым лі­ку і з шрыф­та­мі. І там, дзе вы­да­вец­кі ры­нак быў лі­бе­ ра­ль­ны, шрыф­ты ста­лі фак­та­рам, які фар­ма­ваў на­цы­яна­ль­ную ідэн­тыч­насць. У Бе­ла­ру­сі най­бо­льш за­пат­ра­ба­ва­най вы­яві­ла­ся вы­яўлен­чая час­тка аван­гар­днай эстэ­ты­кі як у стан­ко­вых, так і ў пры­клад­ных мас­тац­твах. Уплыў на ты­па­гра­фі­ку і вы­да­вец­кія пра­цэ­сы, як мы прад­эман­стра­ва­лі ў арты­ку­ле руб­ры­кі ў «Мас­ тац­тве» №2/2021, яшчэ ча­кае свай­го пры­знан­ня. У Бе­ла­ру­сі най­бо­льш час­тая ад­сыл­ка ў гіс­та­рыч­ най ты­па­гра­фі­цы да шрыф­ту з вы­дан­няў Фран­

цыс­ка Ска­ры­ны: рэ­кан­струк­цыя шрыф­ту Па­ўла Сем­чан­кі, інтэр­прэ­та­цыя шрыф­ту Ге­на­дзем Ма­цу­ рам, рэ­кан­струк­цыя шрыф­ту Ска­ры­ны і ўзнаў­лен­ не з да­па­мо­гай драў­ля­ных фор­маў Усе­ва­ла­дам Свен­та­хоў­скім, ня­даў­няя ліч­ба­вая рэ­кан­струк­цыя шрыф­ту з вы­дан­няў Ска­ры­ны Аляк­сея Ко­ва­ля. Але гэ­тыя шрыф­ты па­куль не адапта­ва­ныя пад тэх­на­ло­гіі для вы­да­вец­кай дзей­нас­ці (за вы­клю­ чэн­нем, ба­дай што, апош­ня­га). Ва Укра­іне і Поль­шчы на­роў­ні з гіс­та­рыч­най ты­па­гра­фі­кай най­бо­льш за­ўваж­ны ўплыў спад­

чы­ны аван­гар­ду — не то­ль­кі на вы­яўлен­чую тра­ды­цыю, але і на шрыф­та­вую гра­фі­ку. Шрыфт Ва­сі­ля Ярмі­ла­ва 20-х га­доў ХХ ста­год­дзя, ство­ра­ны ў ад­па­вед­нас­ці з аван­гар­днай эстэ­тыч­ най пра­гра­май, па­слу­жыў кры­ні­цай на­тхнен­ня для су­час­ных ды­зай­не­раў і вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца ў су­час­ным укра­інскім гра­фіч­ным ды­зай­не, над­аю­чы ўні­ка­ль­насць, якая ад­чу­ва­ецца яшчэ да пра­чы­тан­ня тэк­стаў, на­бра­ных не­звы­чай­ным шрыф­там. Шрыфт DR Ukrainka Дзміт­рыя Рас­твор­ца­ва — гэ­ та рэ­кан­струк­цыя ле­тэ­рын­гу Ва­сі­ля Ярмі­ла­ва, Ва­сі­ля Кры­чэў­ска­га і Гео­ргія На­рбу­та, зроб­ ле­на­га ў 1920-х. Шрыфт «Ярмі­лаў» Кі­ры­ла Тка­чо­ва, спе­цы­яль­на рас­пра­ца­ва­ны для брэн­ду Укра­іны Ukraine Now, мае ад­да­ле­ныя алю­зіі на ты­па­гра­фі­ку Ярмі­ла­ва, але фак­там свай­го існа­ван­ня за­ма­цоў­вае аван­гар­дную тра­ды­цыю як клю­ча­вую ў спра­ве прад­стаў­лен­ня Укра­іны для між­на­род­ных парт­нё­раў. У кан­цэп­цыі брэн­ду Ukraine Now пад­крэс­лі­ва­ецца: пра­маў­ляць пра Укра­іну трэ­ба ўкра­інскім шрыф­там. Сам брэнд вы­клі­каў дыс­ку­сіі, але па­ка­за­ль­на, што ме­на­ві­та аван­гар­дная ма­дэр­ніс­цкая тра­ды­цыя/эстэ­ты­ка (а не на­род­ныя ма­ты­вы ці гіс­та­рыч­ныя алю­зіі) лег­ла ў асно­ву брэн­ду кра­іны. У Поль­шчы аван­гар­дная тра­ды­цыя так­са­ма вы­яві­ла­ся за­пат­ра­ба­ва­най су­час­ны­мі шрыф­та­ вы­мі ды­зай­не­ра­мі. Шрыф­ты, рас­пра­ца­ва­ныя ў меж­ах аван­гар­дна­га кі­рун­ку ўніз­му Ула­дзіс­ла­вам Стрэ­мін­скім, да гэ­та­га ча­су з’яўля­юцца кры­ні­цай на­тхнен­ня для поль­скіх ды­зай­не­раў. Поль­скі гра­ фіч­ны ды­зай­нер Артур Фран­коў­скі рас­пра­ца­ваў шрыфт Komunikat на асно­ве мі­ні­ма­ліс­тыч­на­га шрыф­ту з пе­ры­ядыч­ных вы­дан­няў «a.r.» Стрэ­мін­ ска­га. Шрыфт «Бар­ле­ві» на­тхнё­ны тра­фа­рэт­ным шрыф­там Ге­ні­ка Бар­ле­ві для аўта­са­ло­на. У Бе­ла­ру­сі за­ста­ло­ся ня­шмат ма­тэ­ры­ялаў 1920—1930-х, але спад­чы­на Ба­ры­са Мал­кі­на і афор­мле­ная ім кні­га «Го­рад ра­нi­цой» Андрэя Алек­сан­дровіча да­юць пад­ста­вы га­ва­рыць пра бе­ла­рус­кія інта­на­цыі ў аван­гар­днай шрыф­та­вай гра­фі­цы. У кні­зе так жа, як і ў гра­фі­цы поль­скіх і ўкра­інскіх мас­та­коў, вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца ма­ля­ ва­ная акцы­дэн­цыя. Гра­фі­ка шрыф­ту атры­ма­ла­ ся да­во­лі ары­гі­на­ль­ная і ды­на­міч­ная — як на

уні­вер­са­ль­ных шрыф­тоў на ўка­ра­нё­ныя ў ла­ка­ль­ ныя пі­сь­мо­выя тра­ды­цыі шрыф­ты су­па­стаў­нае з за­ме­най дык­та­раў у тэ­ле­пе­ра­да­чах на аўтар­скую жур­на­ліс­ты­ку, са сва­імі асаб­лі­вас­ця­мі ў вы­маў­ лен­ні, рас­ста­ноў­цы акцэн­таў і фар­му­ля­ван­ні дум­кі. Жур­на­ліс­ты і экс­пер­ты пра­йгра­юць дык­та­ рам у да­клад­нас­ці вы­маў­лен­ня, але вы­йгра­юць у ары­гі­на­ль­нас­ці і шчы­рас­ці. І, як па­каз­вае пра­ кты­ка, уні­ка­ль­насць з’яўля­ецца са­м­ай надзей­най га­ран­ты­яй пры­сут­нас­ці ў пуб­ліч­най пра­сто­ры, каб ад­стой­ваць каш­тоў­нас­ці інды­ві­ду­аль­на­га ў про­ці­ ва­гу ўні­фі­ка­цыі і стан­дар­ты­за­цыі.

1,2. Ба­рыс Мал­кін. Афар­млен­не кні­гі Андрэя Алек­сан­ дровіча «Го­рад ра­нi­цой». 1930.

3. Ва­сіль Ярмі­лаў. Афар­млен­не вок­лад­кі «Ин­тер­на­ци­ онал». 1921.

4. Шрыфт DR Ukrainka Дзміт­рыя Рас­твор­ца­ва.

5. Ула­дзіс­лаў Стрэ­мін­скі. Алфа­віт «Komunikatu nr 2» з вы­дан­няў гру­пы «a.r.». 1932.

6.«Ярмі­лаў» — ма­сіў­ны ге­амет­рыч­ны гра­тэск са скрыў­ ле­ны­мі вуг­ла­мі лі­тар. Аўтар Кі­рыл Тка­чоў.

7. Артур Фран­коў­скі. Шрыфт Komunikat. 2017.

50

Рэ­ц эн­з ія

пастаноўка «С училища», ажыццёўленая Аляксандрам Гарцуевым са студэнтамі Акадэміі мастацтваў і прапісаная на сцэне РТБД як сумесны праект з Цэнтрам беларускай драматургіі, другая па ліку ў нашай краіне. Назваць новы спектакль студэнцкім нельга. Бо нават уласцівы яму мінімалізм сродкаў, што выкарыстаў мастак Юрый Саламонаў, працуе на заяўлены жанр: чэлендж у адной дзеі. Спектакль атрымаўся не пра трагедыю антычнага напалу, а пра выбар. Пра страх. І баязлівасць, якую ўсе так баяцца выказваць. А галоўнае — пра агрэсію, якая жыве бадай у кожным, ды не ўсе яе асэнсоўваюць і, адпаведна, кантралююць. Пра тое, што агрэсія — вынік, наступства, адваротны бок баязлівасці. Страшнае мінулае не было асэнсаванае і нанова перажытае — так, каб больш не паўтарыцца. А таму і пагрукала ў дзверы. Ужо без таго першага званочка хаця б лёгкіх ваганняў. «С училища» ў Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі. Яўгенія Анікей (Ганна Сямёнаўна), Уладзіслаў Віленчыц (Сяргей). Фота Сяргея Ждановіча.

issn 0208-2551 падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці. «Мастацтва» № 3 (456)