MASTACTVA Magazine 11/2020

11 /2020

лістапад

• Bel canto Надзеі Кучар • «Тэарт» без паўзы • Па-за пракатам. Фільм пра Песняра

16+

У арт-квартале Conserva ў Брэсце адкрылася персанальная выстава Міхаіла Гуліна: аўтар прапануе гледачу перамясціцца ў прастору казкі: «Мова міфалогіі, уласнай і агульнавядомай, як метафара, што высвятляе “праўду” актуальнага стану рэчаў». Міхаіл Гулін, Антаніна Слабодчыкава. Запасны выхад. Інсталяцыя. 2020. Фота Вікторыі Харытонавай.

­ ­

­

­

і­ е.

­

­ я­

.­

­ я­

е­

­

.

3

Зм ест

мастацтва № 11 (452) Лістапад 2020

Art-ту­рызм 2 • РЭ­ЧЫ­ЦА. КРА­ЯЗНАЎ­ЧЫ МУ­ЗЕЙ І КАР­ЦІН­НАЯ ГА­ЛЕ­РЭЯ Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Гу­тар­кі на вы­ста­ве 4 • Але­ся Бе­ля­вец УРБА­НІС­ТЫЧ­НЫЯ РАЗ­ВА­ГІ ПРА МІНСК І НЕ ТО­ЛЬ­КІ… «Во­сі экзіс­тэн­цыі: мас­тац­тва і су­час­ны го­рад» у На­цы­яна­ль­ным гіс­та­рыч­ным му­зеі 8 • Лю­боў Гаў­ры­люк МО­РА ПО­БАЧ 10 • Во­ль­га Рыб­чын­ская КА­МУ ДЗЕ НЕ МЕС­ЦА…

«Non place» у га­ле­рэі «Арт-Бе­ла­русь» Агля­ды, рэ­цэн­зіі 9 • Вік­то­рыя Ха­ры­то­на­ва ПА­ТА­ЕМНАЕ ЖЫЦ­ЦЁ РЭ­ЧАЎ Вы­ста­ва Іва­на Се­мі­ле­та­ва ў На­цы­яна­ль­най біб­лі­ятэ­цы 14 • Лю­боў Гаў­ры­люк ЖА­НО­ЧАЕ СЭР­ЦА МФМ Ме­сяц фа­таг­ра­фіі ў Мін­ску і Брэс­це

Ку­ль­тур­ны пласт 24 • Во­ль­га Бры­лон «ІМЯ ТВАЁ ДАЕ МНЕ СІ­ЛЫ…» Ган­на Рыж­ко­ва — ле­ген­да бе­ла­рус­кай эстра­ды 27 • Аса­біс­ты ка­бі­нет ­ Дзміт­рыя Пад­бя­рэз­ска­га Ха­рэ­агра­фія У гры­мёр­цы 28 • Але­на Ба­ла­ба­но­віч ЦА­РЭЎ­НА-ЛЕ­БЕДЗЬ З КАР­ЦІ­НЫ УРУ­БЕ­ЛЯ. ЛЮД­МІ­ЛА УЛАН­ЦА­ВА Тэ­атр Да 100-год­дзя тэ­атра імя Янкі Ку­па­лы 32 • Ула­дзі­мір Ма­ль­цаў ЯК ПА­ЧЫ­НАЎ­СЯ КУ­ПА­ЛАЎ­СКІ Час­тка дру­гая. Аркестр Тэ­ма 40 • Анта­ні­на Ба­бі­на ЗА­ПЫТ НА ПІ­СЬ­МО­ВАЕ ДУ­МАН­НЕ Агля­ды, рэ­цэн­зіі 36 • Ка­ця­ры­на Яро­мі­на …І НЕ­МАГ­ ЧЫ­МА ПА­СТА­ВІЦЬ НА ПА­ЎЗУ Х Між­на­род­ны фо­рум тэ­атра­ль­на­га мас­тац­тва «Тэ­арт» 42 • Дзміт­рый Ерма­ло­вічДа­шчын­скі БЕ­ЛА­РУС­КІ БОГ «Сны аб Бе­ла­ру­сі» ў ТЮ­Гу

9 46

32 18 • Але­на Ся­мё­на­ва Як гу­чыць па­ўза Дзве вы­ста­вы Іга­ра Саў­чан­кі ў га­ле­рэі ДК Му­зы­ка У гры­мёр­цы 20 • Во­ль­га Са­віц­кая У ЭСТЭ­ТЫ­ЦЫ BEL CANTO Ды­ялог са спя­вач­кай све­ту © «Мас­тац­тва», 2020.

44 • Дзміт­рый Ерма­ло­вічДа­шчын­скі НА СЦЭ­НЕ ПАН­УЮЦЬ НЕ ТЫ­ПА­ЖЫ «Блы­та­ні­на» ў тэ­атры-сту­дыі «Ад­крый у са­бе акцё­ра» (Брэст) Служ­бо­вы ўва­ход 45 • ТЭ­АТРА­ЛЬ­НЫЯ БАЙ­КІ АД ВЕР­ГУ­НО­ВА Кі­но Агляд 46 • Антон Сі­да­рэн­ка У КОЖ­НА­ГА СВОЙ К. На­цы­яна­ль­ны кі­нап­ра­ект пра лёс Пес­ня­ра In Design 48 • Ала Пі­га­льс­кая МУ­ЗЕ­ЕФІ­КА­ЦЫЯ ЦІ МУ­МІ­ФІ­КА­ЦЫЯ?

1

За­с на­в а­л ь­н ік часопіса — Мі­ніс­тэр­ства ку­ль­ту­ры Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь. Вы­даецца са сту­дзеня 1983 года. Рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­ не № 638 выдадзена Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Спецыялізацыя (тэматыка) — грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая. Вы­д а­в ец — Рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «Ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва» Дырэктарка Ірына Аляксееўна Слабодзіч Першая намесніца дырэктаркі Людміла Аляксееўна Крушынская Рэдакцыя: Галоўная рэ­дак­тарка алена андрэеўна каваленка Намеснік галоўнай рэ­дак­таркі Дзмітрый Падбярэзскі, рэдактары аддзелаў Алеся Белявец, Тац­ця­на Му­шын­ская, Жа­на Лаш­ке­віч, Антон сідарэнка, мас­тац­кі рэ­дак­тар вячаслаў ПАЎЛАВЕЦ, літаратурная рэдактарка Лідзія НаліўКА, фо­та­ка­рэс­пан­дэнт сяргей ждановіч, на­бор: іна адзі­нец, вёр­стка: акса­на кар­та­шо­ва. Ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, г. Мінск, пра­спект Не­за­леж­нас­ці, 77, пакоі 9, 10, 4 паверх. Тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя). E-mail: art_mag@tut.by. www.kimpress.by/mastactva. Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­ дзе­ных фактаў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­ лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 16.11.2020. Фармат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «PT Sans Narrow». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,1. Ты­раж 489. Заказ 2583. Надрукавана ў ТАА «Альтиора Форте». Ліц. №02330/471 ад 29.12.14. 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д.11.

SUMMARY The third, last autumn issue of Mastactva in 2020 greets its readers

with Art Tourism a rubric where the authors talk about regional museums worthy of attention and visiting. The November museum star is Rechytsa (p. 2).

The VISUAL ARTS section opens with Talks at the Exhibition from Alesia Bieliaviets (“Axes of Existence: Art and the Modern City” at the National History Museum, p. 4) with an addition from Liubow Gawryliuk (The Sea Nearby, p. 8) as well as Where Is There No Place for Somebody… from Volha Rybchynskaya (“Non Place” at the Art-Belarus Gallery, p. 10) to be followed by Reviews and Critiques from Viktorya Kharytonava (Ivan Semiletaw’s exhibition at the National Library, p. 9), Liubow Gawryliuk (the Week of Photography in Minsk and Brest, p. 14), and Alena Siamionava (Igar Sawchanka’s exhibitions at the DK Gallery, p. 18).

The MUSIC section in November begins with the Dressing-room rubric: Volha Savitskaya prepared for the Mastsctva readers an interview with a Singer of the World (In Belcanto Aesthetics, p. 20). Then follows the Cultural Layer from Volha Brylon dedicated to Hanna Ryzhkova — a legend of the Belarusian popular light music scene (Your Name Gives Me Strength…, p. 24). Dzmitry Padbiarezski’s Personal Study can be found on page 27.

The CHOREOGRAPGY section offers to its amateurs In the Dressing-room rubric: an extended dialogue with the ballet dancer Liudmila Ulantsava, which was prepared by Alena Balabanovich (The Swan Princess from Vrubel’s Painting.

Liudmila Ulantsava, p. 28).

The THEATRE section, as usual, contains noteworthy materials. For the 100th Anniversary of the Yanka Kupala Theatre, Uladzimir Maltsaw has prepared a multicomponent article, whose Part 2, about the orchestra, is published here (The Beginnings of the Kupala Theatre, p. 32). The Theme of November is presented

by Antanina Babina (A Demand for Written Thinking, p. 40). Reviews and Critiques in the world of theatre art include the following: Katsiaryna Yaromina (10th Teart International Forum of Theatre Art, p. 36), Dzmitry Yermalovich-Daschynski (Dreams about Belarus at the Young People’s Theatre, p. 42, and Aliaxey Makeychyk’s Confusion at the Brest theatre studio “Discover an Actor in Yourself”, p. 44). At the end of the set, traditionally, we take a glimpse Through the Service Entrance (Viergunow’s Theatre Anecdotes, p. 45).

In the CINEMA section, Anton Sidarenka offers a Review of the long-expected film Kupala, a national film project about the destiny of Piasniar, which the Belarusians cannot wait to get on release (Everyone Has a K. of Their Own, p. 46).

In conclusion is the IN DESIGN rubric about design and its remarkable representatives and events in the world and in Belarus: in November, Ala Pigalskaya talks in about museums of design (Museumification or Mummification?, p. 48).

На першай старонцы вокладкі: ­ Жанна Грак. Захоп прасторы. Інсталяцыя. 2020. лістапад, 2020

2

Ar t-турызм

Матэрыял створаны на замову Нацыянальнага агенцтва па турызме www.belarustourism.by www.belarus.travel

Беларусь не Арабскія Эміраты, дзе праз нафтаздабычу рыбацкія вёскі ператварыліся ў звышсучасныя мегаполісы, але адкрыццё нафты на Палессі безумоўна паўплывала на паляпшэнне побыту гарадоў і мястэчак рэгіёна. Неафіцыйнай сталіцай беларускай нафты лічыцца Рэчыца. Менавіта ў Рэчыцкім раёне знойдзена самае вялікае ў Беларусі радовішча гэтага вуглевадароду. Наяўнасць у горадзе з насельніцтвам больш як 66 тысяч чалавек сур’ёзнай прамысловасці, задзейнічанай на здабычу і перапрацоўку нафты і газы, дазволіла добраўпарадкаваць Рэчыцу, зрабіць утульнай, наладзіць у ёй культурнае жыццё. Архітэктурным сімвалам горада з’яўляецца капліца ў гонар святой заступніцы Беларусі Еўфрасінні Полацкай. Мяркуецца, што святая наведала Рэчыцу па дарозе ў Іерусалім. А потым Рэчыца стала першым беларускім горадам, дзе быў зроблены вялікі прыпынак на шляху вяртання мошчаў Еўфрасінні на радзіму, у Полацк. Капліца — назва ўмоўная. Па сутнасці, гэта абстрактная скульптура з нержавеючай сталі і латуні (аўтар ідэі — мастак Эдуард Агуновіч), якая сімвалізуе ўзыходжанне да Госпада. Сэнсава яна звязаная з памянёнай у Бібліі лесвіцай Якава. Капліца стаіць на беразе Дняпра, ад яе адкрываецца цудоўны далягляд. Глядзіш на гэты выдатны твор і думаеш: чаму крэатыўныя праекты ў малым горадзе рэалізаваць прасцей, чым у сталіцы? Мо таму, што пры зацвярджэнні трэба абыходзіць менш кабінетаў? У любым выпадку, мясцовы патрыятызм і прага самасцвярджэння ў рэгіёнах маюць нейкую спецыфіку, часам не да канца зразумелую тым жыхарам мегаполісаў, што ўпэўненыя, нібыта свет мусіць круціцца вакол іх. …Рэчыца — адзін з найстаражытнейшых гарадоў Беларусі. Паўстаў «Мастацтва» № 11 (452)

Рэчыца. Краязнаўчы музей і Карцінная галерэя

горад на зручным для гаспадаркі і гандлю месцы. Днепр на Рэчыцкім участку дагэтуль суднаходны. Пра значэнне горада ў Сярэднявеччы яскрава сведчыць той факт, што ў Вялікім Княстве Літоўскім Магдэбургскае права Рэчыца атрымала ў ліку першых. Гэтаму месцу, як і ўсяму нашаму краю, заўжды была ўласцівая рэлігійная талерантнасць. На пачатку ХХ стагоддзя ў горадзе было сем сінагог і дзве праваслаўныя царквы. Сёння ў Рэчыцы два храмы, што маюць статус помнікаў гісторыі і культуры. Гэта неагатычны Свята-Троіцкі касцёл і праваслаўны Свята-Успенскі сабор, пабудаваны ў рэтра-рускім стылі.

Абодва храмы дзейныя. СвятаУспенскі сабор пэўны час быў Домам сацыялістычнай культуры, а ў прыбудове да храма размяшчаўся краязнаўчы музей, створаны ў 1952 годзе. Калі сабор вярнулі вернікам, для музея знайшлі новае, больш адпаведнае ягонай функцыі памяшканне. Сёння ў фондах згаданага музея больш за 30 тысяч прадметаў, прычым штогод калекцыя папаўняцца прыкладна на 500 экспанатаў. Гэта калекцыі археалогіі, нумізматыкі, фалерыстыкі, жывапісу... Шырока прадстаўлены сялянскі быт даіндустрыяльнай эпохі. Асобныя раздзелы распавядаюць пра

этнаграфію Рэчыцкага краю, старажытную гісторыю, мясцовую прыроду, пра жыццё на рубяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў, пра савецкі перыяд і найноўшы час. У аддзеле савецкага часу ёсць асобная зала, прысвечаная Вялікай Айчыннай вайне. Шэсць гадоў назад у экспазіцыі з’явіўся макет драўлянага Рэчыцкага замка, пабудаванага ў ХІV стагоддзі пры вялікім князі Вітаўце. Спалілі замак у 1654 годзе казакі. Здарылася гэта ў часы вайны Масковіі з Рэччу Паспалітай. Цяпер гэты экспанат у гледачоў адзін з самых папулярных. Асобны раздзел распавядае пра славутых землякоў. У найноўшым часе, бадай, самы вядомы жыхар Рэчыцы — мастак Аляксандр Ісачоў (1955—1987). Ягоным імем названая мясцовая карцінная галерэя, якая з’яўляецца структурным пад­ раздзяленнем краязнаўчага музея. Галерэя невялікая, у ёй дзве залы: адна з пастаяннай экспазіцыяй, другая для часовых выстаў. Галерэя вядзе пачатак ад 1998 года, калі пры Раённым краязнаўчым музеі была створана выставачная зала. У 2007 годзе зала трансфармавалася ў карцінную галерэю. Яна месціцца ў адрэстаўраваным будынку памежжа ХІХ і ХХ стагоддзяў. Імя Аляксандра Ісачова было нададзена ёй у 2015 годзе. Гэта адзіны ў свеце дзяржаўны збор, дзе ёсць творы гэтага мастака. Абсалютная большасць зробленага ім знаходзіцца ў прыватных калекцыях. Лічыцца, што аўтарству Аляксандра Ісачова належыць недзе 500 карцін. У Рэчыцкай мастацкай галерэі захоўваецца пяць жывапісных твораў і 25 графічных аркушаў, якія можна лічыць падрыхтоўчым матэрыялам для карцін. Таксама работы Ісачова прадстаўлены ў выглядзе лічбавых копій на палатне і фотакопій. Недзе два дзясяткі ікон, напісаных Ісачовым, знаходзяцца ў СвятаПакроўскім саборы Рэчыцы. Ёсць ягоныя роспісы ў кафедральным

Ar t-турызм

Міхайлаўскім саборы Мазыра. А ў Светлагорску захоўваецца 21 факсімільная копія работ Ісачова. Наведаць Рэчыцу варта хаця б дзеля таго, каб пабачыць арыгіналы твораў гэтага загадкавага мастака. Сама ягоная біяграфія — твор мастацтва. На аснове жыццяпісу Ісачова можна стварыць серыял

не горшы, чым пра Шагала з Малевічам. Жыццё і пасмяротная слава Ісачова пацвярджаюць, што грамаду цікавіць не мастацтва ўвогуле, а найперш «абгортка», у якой гледачу прадстаўлены твор. І «абгортка» тая мусіць быць з пакут, фізічных і творчых, і з лёсу, урэшце паламанага. Жыў мастак ціха-мірна, хадзіў у майстэрню як на службу, маляваў сабе карціны на продаж і пакут не ведаў: як памрэ — ніхто яго і не згадае. А калі кожны крок, кожная прыступка ў творчасці даваліся крывёю і потам, калі кожная карціна правакавала канфлікт з недаспелаю грамадою, тады на ягоную пасмяротную выставу будзе стаяць велізарная чарга фанатаў. Ісачоў гэтаму фармату адпавядае цалкам. Гэта мастак, які, так бы мовіць, не даехаў да Парыжа. Бо ў творчым, ментальным сэнсе ён таго ж кораню, што і Шагал, Суцін, Мадзільяні. Ён быў бы сваім сярод гэтых рамантыкаў-авантурыстаў, якія на пачатку ХХ стагоддзя стварылі тое, што мы называем «Парыжскай школай». Быў бы… Калі б нарадзіўся ў ХІХ стагоддзі. Але нарадзіўся ён за савецкім часам

у беларускай глыбінцы — вёсцы Азарычы, што ў Калінкавіцкім раёне на Гомельшчыне. Большая частка жыцця звязаная з Рэчыцай, вучыўся і недавучыўся ў Мінску (славуты «Парнат»), самасцвярджацца паехаў у Ленінград, дзе і стаў тым, кім ён ёсць як творца. Ёсць падставы лічыць, што да ма-

стацтва Аляксандра падштурхнула тое, што Энгельс дасціпна назваў «ідыятызмам сельскага жыцця»: гэта да роспачы, да болю абрыдлая завядзёнка, такі сабе расцягнуты на гады і дзесяцігоддзі «дзень сурка». У Ленінградзе напачатку Аляксандр не меў прытулку, а потым сышоўся з калекцыянерам Міхайлавым, які пасяліў яго ў сваёй кватэры, здолеў запрэгчы і прымусіць працаваць на сябе, як прыгоннага. Менавіта творы Ісачова сталі залатым фондам калекцыі Міхайлава. А калі Ісачоў, няздольны жыць паводле законаў сістэмы, нават калі сістэма ставілася

да яго прыхільна, стаў, паводле слоў Міхайлава, «некіруемым», «мецэнат» выставіў яго за дзверы. Пазбаўлены жытла мастак зноў забамжаваў. Згаладнелы і псіхічна стомлены, трапіў на некалькі месяцаў у шпіталь. Адтуль — дадому, у Рэчыцу. Зразумела, сумаваў па Ленінградзе, ратаванне ад роспачы

знаходзіў у працы. У творчай працы. Па-мастакоўску асэнсоўваў Біблію, крыжовы шлях Хрыста. Менавіта хрысціянская тэматыка была стрыжнем ягонай творчасці. Сам ён да ўзросту Хрыста не дажыў адзін год. Вось што вам варта ведаць пра мастака, калі наведаеце ў Рэчыцы галерэю яго імя. Сярод мастакоў заўжды хапала людзей, непрыстасаваных да жыцця ў соцыуме. Такіх, што праз сваю звычку ўсё праводзіць праз сэрца і ўсё браць да галавы «самі не жывуць і іншым замінаюць», што ўсё жыццё толькі і шукаюць

3

немаведама чаго і любяць задаваць пытанні, на якія няма адказаў, прынамсі — адказаў простых. Такім быў Аляксандр Ісачоў… Ну а калі вам цікавыя людзі ў ментальным сэнсе цалкам супрацьлеглыя названым — дзейныя і рашучыя да аўтаматызму, — можаце ў той жа Рэчыцы наведаць Музей паветрана-дэсантных войск імя Васіля Маргелава, створаны раённай арганізацыяй ветэранаў ПДВ. Нібыта на ўсёй еўразійскай прасторы ён такі адзіны. Дарэчы, усе ягоныя экспанаты, сярод якіх шмат унікальных, калісьці належалі

канкрэтным байцам і былі, што называецца, у справе. Жыццё шматаблічнае: ёсць у ім месца і подзвігу, і роспачы… *** У Краязнаўчым музеі ёсць сувенірны кіёск, у якім можна набыць карціны мясцовых мастакоў, а таксама магніцікі, кубкі, майкі, торбачкі з рэчыцкімі матывамі. Калі ў вас ёсць час і пэўныя намеры, дык Карцінная галерэя прадаставіць вам магчымасць зладзіць цырымонію заключэння шлюбу ў сваіх сценах ды ў атачэнні твораў мастацтва. Госці цырымоніі заплацяць як за экскурсію, жаніх і нявеста за імпрэзу не плацяць. Рэ­ч ыц­к і кра­я знаў ­ч ы му­з ей: ву­лі­ца Пра­ле­тар­ская, 2. Час на­вед­ван­ня: аўто­рак—­ ня­дзе­ля, 10:00—19.00. Кар­ц ін­н ая га­л е­р эя імя Аляк­с ан­д ра Іса­ч о­в а: ву­лі­ца На­бя­рэж­ная, 11. Час на­вед­ван­ня: аўто­рак—ня­ дзе­ля, 9:00—18:00 (у лет­ні час: 10:00—19.00). лістапад, 2020

4

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

Урба­ніс­тыч­ныя раз­ва­гі пра Мінск і не то­ль­кі… « Во­сі экзіс­тэн­цыі: мас­тац­тва і су­час­ны го­рад » у На­цы­яна­ль­ным гіс­та­рыч­ным му­зеі Вы­ста­ва ў гіс­та­рыч­ным му­зеі су­пра­ва­джа­ла між­на­род­ ную на­ву­ко­ва-пра­ктыч­ную кан­фе­рэн­цыю «Су­час­ны го­ рад і мас­тац­тва: су­по­ль­насць, іна­ва­цыі, кан­тэкст», на якой тэ­арэ­ты­кі і пра­кты­кі з Бе­ла­ру­сі, Рас­іі, Шве­цыі і Поль­шчы раз­гле­дзе­лі стра­тэ­гіі раз­віц­ця га­ра­доў, а так­ са­ма — пер­спек­ты­вы мас­тац­тва ва ўрба­ні­за­цыі мін­скай агла­ме­ра­цыі. У дыс­ку­сіі па за­кан­чэн­ні кан­фе­рэн­цыі ўдзе­ль­ні­ча­лі Ігар Ду­хан, док­тар фі­ла­соф­скіх на­вук, кан­ды­дат архі­ тэк­ту­ры, за­гад­чык ка­фед­ры мас­тац­тваў фа­ку­ль­тэ­та са­цы­яку­ль­тур­ных ка­му­ні­ка­цый БДУ, кі­раў­нік пра­екта экс­па­зі­цыі; Ала Шам­рук, док­тар­ка мас­тац­тваз­наў­ства, за­гад­чы­ца сек­та­ра су­час­най сус­вет­най архі­тэк­ту­ры і ды­зай­ну Цэн­тра да­сле­да­ван­няў бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры, мо­вы і лі­та­ра­ту­ры На­цы­яна­ль­най ака­дэ­міі на­вук Бе­ла­ ру­сі; пед­аго­гі ка­фед­ры мас­тац­тваў фа­ку­ль­тэ­та са­цы­я­ ку­ль­тур­ных ка­му­ні­ка­цый БДУ, удзе­ль­ні­цы экс­па­зі­цыі На­тал­ля Рач­коў­ская і Ка­ця­ры­на Мо­ха­ва.

1. Леў Агібалаў. Свяцільнік. Алюміневы ліст, тканіна. 2020.

2. Усевалад Швайба. Унутраныя двары ІІІ. Літаграфія. 2020.

3. Наталля Рачкоўская. Чаканне. З серыі «У пошуках раўнавагі». Алей. 1991.

4. Фрагмент экспазіцыі.

5. Любоў Абрамава. З серыі «Гарадскі постгламур». Акварэль. 2019.

6. Ірына Лобан. Агрэсія. Акварэль. 2018

«Мастацтва» № 11 (452)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е Твор­ц а ў го­ра­д зе Ігар Ду­хан: Го­рад за­ўсё­ды быў мес­цам твор­час­ці роз­ных аўта­раў, але ў апош­нія трыц­цаць га­доў ад­бы­лі­ся ра­ды­ка­ль­ныя зме­ны: вы­ра­ша­ль­най фі­гу­рай у фар­ма­ван­ні воб­ра­за го­ра­да ста­но­віц­ ца мас­так. Гэ­тая тэн­дэн­цыя вы­яві­ла­ся ў пра­цэ­се рэ­кан­струк­цыі Бер­лі­на ў 1990-я — у рас­пра­цоў­цы кан­цэп­цыі мас­та­кі ўдзе­ль­ні­ча­лі не менш актыў­на, чым архі­тэк­та­ры-го­ра­да­бу­даў­ні­кі. Не­ка­ль­кі з ма­іх ка­лег раз­ва­жа­лі та­ды пра тое, што мас­так па­ві­ нен стаць бо­льш знач­най фі­гу­рай, чым архі­тэк­тар ці ўрба­ніст. Гэ­та да­во­лі сур’ёзная тэн­дэн­цыя. У па­ чат­ку ХХІ ста­год­дзя мы на на­шай ка­фед­ры ў БДУ ра­бі­лі пра­ект су­мес­на з Баў­хаў­зам, пры­све­ча­ны тран­сеў­ра­пей­ска­му ка­лі­до­ру Мас­ква—Бер­лін, і там быў прад­стаў­ле­ны кан­цэпт па­лі­тыч­най пра­ сто­ры як пра­сто­ры дзей­нас­ці мас­та­ка. Сён­ня да

ўза­ема­дзе­янне ўсіх факта­раў, што пры­ма­юць удзел у фар­ма­ван­ні ўрба­ніс­тыч­на­га ася­род­дзя, — са­цы­ёла­гаў, мас­та­коў, урба­ніс­таў і архі­тэк­та­раў. Мы тра­ды­цый­на мыс­лім ка­тэ­го­ры­ямі ўрба­ніс­таў і архі­тэк­та­раў, але гэ­та, ві­даць, мо­ва, якая ад­ыхо­ дзіць. Ідэя вы­ста­вы бы­ла су­пра­ць­лег­лай: у экс­па­зі­цыі асэн­соў­ва­ла­ся экзіс­тэн­цый­нае пе­ра­жы­ван­не го­ ра­да. Го­рад як пра­сто­ра пе­ра­жы­ван­ня. Гэ­тай тэ­ме бы­ла пры­све­ча­на і лек­цыя Алы Шам­рук. Ала Шам­рук: На­сам­рэч мая лек­цыя ста­ла спро­ бай асэн­са­ваць, што но­ва­га звед­вае мас­тац­тва ў га­рад­скім ася­род­дзі — па­блік-арт. Пра­гле­дзе­ла не­ка­ль­кі інтэрв’ю і звяр­ну­ла ўва­гу, што на­шы аўта­ры час­та ба­яцца та­го, што іх тво­ры бу­дуць не­зра­зу­ме­лыя гле­да­чам. Ад­нак мас­тац­тва ў га­ рад­ской пра­сто­ры, з ад­на­го бо­ку, па­він­на зна­хо­ дзіц­ца ў акту­аль­ным арт-по­лі, з інша­га — му­сіць вес­ці ды­ялог з ча­ла­ве­кам. Страх быць не­зра­зу­ме­ лым пры­во­дзіць да лёг­ка па­зна­ва­ль­ных воб­ра­заў, сен­ты­мен­та­ль­ных тэм і ў вы­ні­ку — да кі­чу. Ад­ной з ха­рак­тэр­ных тэн­дэн­цый акту­аль­най арт-дзей­ нас­ці сён­ня з’яў­ля­ецца ўза­ема­дзе­янне роз­ных ві­даў мас­тац­тва, архі­тэк­ту­ры, жы­вой пры­ро­ды, су­час­ных тэх­на­ло­гій на ўзроў­ні ўза­емна­га за­па­ зы­чан­ня вы­раз­ных пры­ёмаў і моў­ных срод­каў. У лек­цыі я па­спра­ба­ва­ла рас­крыць гэ­тую тэн­ дэн­цыю на пры­кла­дзе арт-аб’­ектаў у га­рад­скім ася­род­дзі, па­ка­заць шы­ро­кі ды­япа­зон маг­чы­ мас­цей для акты­ві­за­цыі ды­яло­гу з ча­ла­ве­кам дзя­ку­ючы вы­ка­рыс­тан­ню но­вых мас­тац­кіх ідэй. Я па­спра­ба­ва­ла пра­са­чыць кі­рун­кі і пры­йшла да вы­сно­вы, што ў асно­ве гэ­тых пра­цэ­саў ля­жыць між­дыс­цып­лі­нар­насць арт-дзей­нас­ці, гіб­ры­ды­за­ цыя вы­яўлен­чых срод­каў. Вы­яві­ла­ся не­ка­ль­кі сю­ жэ­таў, праз якія яна рас­кры­ва­ецца на пры­кла­дзе не­ка­ль­кіх тво­раў вя­до­мых мас­та­коў све­ту і ва­кол

5

якіх з’яўля­ецца та­кая гіб­ры­ды­за­цыя і па­ўста­юць ці­ка­выя ра­бо­ты. Гэ­та ад­бы­ва­ецца ў акту­аль­ным по­лі, і дзя­ку­ючы гэ­та­му да­ся­га­ецца ды­ялог з гле­да­чом. На пры­кла­дзе ўза­ема­дзе­яння архі­тэк­ ту­ры і роз­ных ві­даў плас­тыч­ных мас­тац­тваў я па­ка­за­ла, як мас­тац­тва мо­жа стаць акту­аль­ным і актыў­ным у га­рад­скім ася­род­дзі. Ці­ка­вы во­пыт уз­ае­ма­дзе­яння архі­тэк­ту­ры і вы­ яўлен­ча­га мас­тац­тва на ўзроў­ні кан­цэп­ту­аль­на­га асэн­са­ван­ня і фор­маў­тва­рэн­ня дэ­ман­струе твор­ часць Сяр­гея Кі­руш­чан­кі — на­прык­лад, яго пра­ект «Пры­йшоў час шчы­ль­на за­няц­ца пры­зем­ле­ным мас­тац­твам», а так­са­ма жы­ва­піс­ныя ра­бо­ты, у якіх ма­тэ­ры­яль­ныя і ду­хоў­ныя суб­стан­цыі асэн­соў­ва­юцца скрозь пры­зму кра­таў. У якас­ ці пры­кла­ду арт-аб’­екта, у якім спа­лу­ча­юцца ры­сы архі­тэк­ту­ры і па­блік-арту, раз­лі­ча­на­га на актыў­ны ды­ялог з пе­ша­хо­дам у ася­род­дзі, мож­на пры­вес­ці ча­со­вы па­ві­ль­ён «Ка­лі­дор веч­нас­ці» ў мін­скім скве­ры Сі­мо­на Ба­лі­ва­ра мас­та­ка Але­ся Куд­ра­шо­ва. Вы­ка­на­ны з ка­ва­лач­каў люс­тэр­ка, гэ­ты твор ства­раў у ася­род­дзі эфект ілю­зор­нас­ці і дзя­ку­ючы гэ­та­му — гу­ль­ня­вую сі­ту­ацыю, інтры­гу ва ўза­ема­дзе­янні з пе­ша­хо­дам. Ся­род уда­лых пры­кла­даў зга­даю фан­тан у Па­рку Пе­ра­мо­гі Мак­сі­ма Пет­ру­ля, у якім плас­тыч­нае асэн­са­ван­не тэ­мы да­сяг­ну­та злу­чэн­нем вы­раз­ных срод­каў архі­тэк­ту­ры і ску­льп­ту­ры. Ігар Ду­хан: Адзін з важ­ных аб’ектаў ад­крыў­ся па­сля кан­фе­рэн­цыі — квар­тал Пірс архі­тэк­та­ра Юрыя Гра­да­ва з інста­ля­цы­яй Кан­стан­ці­на Се­лі­ хана­ва. З ад­на­го бо­ку, ні­бы ўсё звык­ла, з інша­ га — да­во­лі імпа­зан­тная мас­тац­кая ідэя па­гу­ляць з на­ту­ра­па­да­бен­ствам, ад­нак у тым, што чайкі вы­ка­на­ны ў брон­зе, ві­да­воч­ная іро­нія, алю­зіі. Вы­ нік тым бо­льш ці­ка­вы, бо рэ­алі­за­ва­ны ў жы­вой са­цы­яль­най пра­сто­ры. Тое, як аўта­ры пры­го­жа

ўсёй гэ­тай кам­па­ніі важ­на да­даць і фі­гу­ру са­цы­ ёла­га. Са­цы­ёла­гі сён­ня з’яўля­юцца не то­ль­кі ты­мі, хто рэ­гіс­труе, яны пра­па­ноў­ва­юць урба­ніс­тыч­ныя ма­дэ­лі. То-бок го­рад — гэ­та шмат­кам­па­нен­тная пра­сто­ра, у фар­ма­ван­ні якой удзе­ль­ні­ча­юць і тра­ды­цый­ныя аўта­ры — урба­ніс­ты і архі­тэк­та­ры, і но­выя — мас­та­кі і са­цы­ёла­гі, пры­чым іх уз­ае­ ма­дзе­янне ад­бы­ва­ецца на ўзроў­ні ма­дэ­ля­ван­ня пра­цэ­саў раз­віц­ця ася­род­дзя. Апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе га­ра­ды актыў­на ма­ды­фі­ ку­юцца. Мінск так­са­ма звед­вае пе­ра­ме­ны, ад­нак наш го­рад так і не змог у ХХІ ста­год­дзі пе­ра­тва­ рыц­ца ў но­вую ма­дэль ме­га­по­лі­са. На­прык­лад, Бер­лін і Па­рыж з’яўля­лі­ся пер­шы­мі ме­га­по­лі­са­мі, бо ў Бер­лі­не на­се­ль­ніц­тва з фран­ка-прус­кай вай­ны 1870 го­да па па­ча­так Пер­шай сус­вет­най па­вя­лі­чы­ла­ся з 700 ты­сяч да 2 мі­ль­ёнаў. Пры­ клад­на тое ж ад­бы­ло­ся з Мін­скам за апош­нія 70 га­доў. Та­му Мінск трэ­ба ўсве­дам­ляць як но­вы еўра­пей­скі ме­га­по­ліс, і тут на­ша кан­фе­рэн­цыя рас­кры­ва­ла са­мыя роз­ныя ра­кур­сы: як асэн­са­ ваць ме­га­по­ліс як су­час­ную з’яву, а так­са­ма ро­лю мас­тац­тва не то­ль­кі ва ўпры­га­жэн­ні, але і ў фар­ ма­ван­ні ма­дэ­лі су­час­на­га го­ра­да. Як ад­бы­ва­ецца лістапад, 2020

6

Ві ­з у ­а л ь­н ы я м ас­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

інста­ля­ва­лі ску­льп­ту­ру ў са­цы­яль­ную пра­сто­ру, як яна бы­ла за­сво­ена — усё гэ­та мож­на да­лу­чыць да па­блік-арту, але я б на­зваў усё ж га­рад­ской ску­льп­ту­рай. Да­рэ­чы, На­тал­ля Рач­коў­ская зра­бі­ла да­клад пра тра­ды­цыі са­вец­ка­га ма­ну­мен­та­ліз­му, да яко­га па-роз­на­му мож­на ста­віц­ца, ад­нак чым да­лей, тым бо­льш мы раз­уме­ем, што гэ­та мас­тац­тва ў га­ рад­скім ася­род­дзі, ство­ра­нае, мож­на я па­жар­тую, па­вод­ле пла­на ма­ну­мен­та­ль­най пра­па­ган­ды Ула­ дзі­мі­ра Іль­іча Ле­ні­на, актыў­на і ярка раз­ві­ва­ла­ся да 1980-х. На­тал­ля Рач­коў­ская рас­каз­ва­ла пра тое, як са­вец­кі ма­ну­мен­та­лізм мо­жа пра­ца­ваць у су­час­ным го­ра­дзе. На­тал­ля Рач­коў­ская: Га­лоў­нае, істот­на адзна­ чыць, што вы­ні­кае з на­шай гіс­то­рыі: уз­ае­ма­дзе­ янне мас­та­коў з архі­тэк­та­ра­мі пры­но­сіць ве­ль­мі важ­ны плён. З пэў­на­га пе­ры­яду, з кан­ца 1970-х, архі­тэк­та­ры па­ча­лі да­пус­каць су­пра­цу з роз­ны­мі твор­ца­мі. Для мя­не аса­біс­та быў ве­ль­мі ка­рыс­ ным дос­вед пра­цы з архі­тэк­та­рам Гео­ргі­ем Сы­со­ евым, ён ра­біў пра­ект і нам, ма­ла­дым мас­та­кам, пра­па­на­ваў у ім удзе­ль­ні­чаць. Ця­пер жа ў нас архі­тэк­тар мо­жа за­лу­чыць у свой пра­ект мас­та­ка, але гэ­та, на жаль, не з’яўля­ецца аб­авяз­ко­вым. Ігар Ду­хан: Так, у за­ход­няй пра­кты­цы аб­авяз­ко­вая пры­сут­насць аб’ектаў па­блік-арт ці кан­тэмпа­­ра­ ры-арт у архі­тэк­тур­ным пра­екце. Ад­па­вед­на нам без гэ­та­га не аб­ысці­ся. Важ­на, каб гэ­ты мо­мант быў за­кла­дзе­ны на ўзроў­ні за­ка­на­даў­ства. Ця­пер аб­мяр­коў­ва­ецца архі­тэк­тур­на-го­ра­да­бу­даў­­ні­чы ко­дэкс, у які важ­на ўвес­ці па­ла­жэн­не, што ў рам­ ках інвес­ты­цый­на­га пра­екта па­він­на быць пэў­ная пра­цэн­тная до­ля (на­ват па­ўпра­цэн­та па­куль бы ха­пі­ла), звя­за­ная з пуб­ліч­ным мас­тац­твам. Ала Шам­рук: Звя­за­нае з архі­тэк­ту­рай ма­ну­мен­ та­ль­нае мас­тац­тва ў нас раз­ві­ва­ецца ўсё яшчэ ў тра­ды­цы­ях са­вец­кай ма­ну­мен­та­ль­най шко­лы. У буй­ных гра­мад­скіх бу­дын­ках, уз­ве­дзе­ных у апош­нія га­ды ў Мін­ску, у Па­ла­цы не­за­леж­нас­ці жы­ва­піс за­ста­ецца ары­ента­ва­ным на тра­ды­цый­

«Мастацтва» № 11 (452)

ныя пано, ад­нак су­час­ная архі­тэк­ту­ра па­тра­буе іншых мас­тац­кіх пры­ёмаў. Мас­тац­тва ў пуб­ліч­най пра­сто­ры па­він­на быць та­кім жа акту­аль­ным, су­час­ным, як і тое, што экс­па­ну­ецца ў га­ле­рэ­ях. Страх не спа­да­бац­ца за­моў­цу ве­ль­мі аб­мя­жоў­вае твор­цу. Ігар Ду­хан: Сап­раў­ды, у мін­скіх по­мні­ках пра­ цяг­ва­юць раз­ві­вац­ца тра­ды­цый­ныя ўза­ема­адно­ сі­ны — аб’ект мас­тац­тва і архі­тэк­тур­ны бу­ды­нак, айчын­ная плас­ты­ка за­ста­ецца тра­ды­цый­ным да­дат­кам да архі­тэк­ту­ры, не ўсту­пае з ёй у актыў­ны ды­ялог. Гэ­тую сі­ту­ацыю час змя­ніць, бо ў све­це ўсё да­ўно па-інша­му, зга­даю інста­ля­цыю Да­ні­эля Бю­рэ­на, дзе бач­на, як мо­жа пра­ца­ваць аб’ект су­час­на­га арту ў кан­тэк­сце тра­ды­цый­най архі­тэк­ту­ры. Ён за­ха­ваў мо­дуль Па­ле-Ра­яля, за­ ха­ваў ідэю кры­ху штуч­на­га са­ду, усё гэ­та да­во­лі іра­ніч­на, ад­нак аўтар ства­рыў цал­кам но­вы тып пра­сто­ры і іншы тып са­цы­яль­ных ка­му­ні­ка­цый. Ён сва­ёй інста­ля­цы­яй по­бач і ўнут­ры з па­важ­ным бу­дын­кам Па­ле-Ра­яль арга­ні­за­ваў гу­ль­ня­вую пра­сто­ру, там сап­раў­ды лю­бяць ба­віц­ца дзе­ці. Гэ­ ты цу­доў­ны ход быў прад­эман­стра­ва­ны і ў Пір­се. Ала Шам­рук: Най­ноў­шае мас­тац­тва апе­ры­ руе та­кі­мі ка­тэ­го­ры­ямі, як інтэр­вен­цыя, эпа­таж, пра­ва­ка­цыя. Пра­цы архі­тэк­та­ра і мас­та­ка зблі­жа­юцца, час­та не­маг­чы­ма вы­зна­чыць, хто з іх што ра­біў. Архі­тэк­тар ча­сам ства­рае та­кія арт-аб’екты, якія то­ль­кі ўмоў­на мож­на на­зваць архі­тэк­ту­рай, як, на­прык­лад, па­ві­ль­ён, што не ня­се пра­ктыч­най фун­кцыі, а з’яўля­ецца па­ўна­вар­ тас­ным арт-аб’ектам у га­рад­скім ася­род­дзі. І ёсць мас­та­кі, на­прык­лад Аніш Ка­пур, Ала­фур Элі­асан, якія ства­ра­юць цэ­лыя пра­сто­ры і ася­род­дзі, у якія мож­на за­хо­дзіць і атрым­лі­ваць там но­вы дос­вед. Уз­ба­га­чэн­не ды­япа­зо­ну вы­раз­ных маг­чы­мас­ цей акту­аль­на­га мас­тац­тва ад­бы­ва­ецца сён­ня і дзя­ку­ючы асва­енню мо­вы жы­вой пры­ро­ды. У мас­тац­тве ёсць маг­чы­мас­ці вы­ка­рыс­тоў­ваць мо­ву пры­ро­ды, як і архі­тэк­ту­ра так­са­ма мо­жа ўва­хо­дзіць у ася­род­дзе. Гэ­та не азна­чае про­стае

ўжы­ван­не форм, не то­ль­кі, ёсць шмат роз­ных стра­тэ­гій, ка­лі пры­ро­да ўза­ема­дзей­ні­чае з мас­тац­твам на ўзроў­ні ўза­емна­га вы­ка­рыс­тан­ ня моў­ных срод­каў, пе­ра­хо­дзіць у мас­тац­тва і на­адва­рот. Актыў­на ўжы­ва­юцца ў су­час­най арт-пра­кты­цы та­кія вы­раз­ныя срод­кі, як свят­ло, мед­ыя і свят­ло­ды­ёдныя тэх­на­ло­гіі, якія да­зва­ ля­юць ства­раць інтэ­рак­тыў­ныя аб’­екты. Існуе шмат іншых кі­рун­каў. Я мяр­кую, што ўсе з іх мы ў бу­ду­чым уба­чым у на­шым ася­род­дзі. Не­к ла­с іч­н ая вы­с та­в а ў к ла­с іч­н ай пра­с то­р ы Ігар Ду­хан: Я ўжо згад­ваў, мы ішлі ад цал­кам су­пра­ць­лег­ла­га тэ­зі­са пры пад­рых­тоў­цы вы­ста­вы, ад та­го, што мас­так у су­час­ным све­це за­ста­ецца най­бо­льш вос­трым і тон­кім ад­чу­ва­ль­ні­кам, рэ­ зо­мет­рам урба­ніс­тыч­нас­ці. Не­вы­пад­ко­ва мно­гія са­цы­ёла­гі і фі­ло­са­фы, якія за­йма­юцца су­час­ ным го­ра­дам, аб­апі­ра­юцца на дос­вед мас­тац­кіх пе­ра­жы­ван­няў. У пры­ват­нас­ці, у Ві­та­ля Гу­ры­но­ва ёсць цу­доў­ная кан­цэп­цыя пра тое, што пе­ра­жы­ ван­не го­ра­да — гэ­та пе­ра­жы­ван­не адзі­но­ты. Мы пры­вык­лі да та­го, што го­рад для нас з’яўля­ецца актыў­най са­цы­яль­на-ка­му­ні­ка­тыў­най пра­сто­ рай. Ка­лі пра гэ­тую са­цы­яль­на-ка­му­ні­ка­тыў­ную пра­сто­ру пі­ша Ры­чард Сэ­нет, то ён аб­апі­ра­ецца на Мі­ха­іла Бах­ці­на, на яго кні­гу пра твор­часць Фран­суа Раб­ле і на­род­ную ку­ль­ту­ру, та­му што ме­ на­ві­та Бах­цін, як лі­та­ра­тар і тэ­арэ­тык лі­та­ра­ту­ры, па­ка­заў, на­ко­ль­кі інтэн­сіў­ная тка­ні­на га­рад­скіх унут­ра­ных ка­му­ні­ка­цый, на­прык­лад рын­ка­вай плош­чы. Усё гэ­та пра­соч­ва­ецца праз лі­та­ра­ту­ру. І мы па­ста­ра­лі­ся па­ка­заць пе­ра­жы­ван­ні, якія з’яўля­юцца ў мас­тац­кіх тво­рах, бо цяж­ка пры­ду­ маць бо­льш да­клад­ны ба­ро­метр. І гэ­та цал­кам іншы воб­раз го­ра­да. Ка­ця­ры­на Мо­ха­ва: Вы­ста­ва атры­ма­ла­ся не­ звы­чай­най, яна ўяў­ля­ла з ся­бе сін­тэз — форм,

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е пад­ыхо­даў і ма­тэ­ры­ялаў, а так­са­ма па­ка­лен­няў і дос­ве­даў, бо бы­лі па­ка­за­ны тво­ры як ста­лых мас­та­коў, ле­генд бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, так і па­чат­коў­цаў. Кан­траст і ўза­ема­дзе­янне гэ­тых тво­раў вы­клі­ка­лі ды­ялог, які ў вы­ні­ку пра­кла­даў сво­еа­саб­лі­вы след з кан­фе­рэн­цыі на вы­ста­ву. Раз­умен­не ма­ла­до­га па­ка­лен­ня і аўта­раў мі­ну­ ла­га ста­год­дзя аб’ядноў­ваў не­кла­січ­ны пад­ыход. Экс­па­зі­цыя бы­ла арга­ні­за­ва­на на ба­зе На­цы­ яна­ль­на­га гіс­та­рыч­на­га му­зея, што да­зво­лі­ла ства­рыць кан­траст і па­ка­заць не­арды­нар­ную ўза­ема­су­вязь экс­па­на­таў. Вы­ста­ва дае раз­умен­не та­го, што архі­тэк­тур­нае апраў­лен­не го­ра­да — гэ­та не бо­льш, але i не менш, чым пра­сто­ра­вы кар­кас га­рад­ско­га ася­род­дзя. І што го­рад ва ўсіх яго пра­явах — перш за ўсё ўспры­ма­ецца праз эстэ­ тыч­ныя пе­ра­жы­ван­ні звы­чай­ных жы­ха­роў. Ігар Ду­хан: Бы­лі ве­ль­мі ці­ка­выя ра­бо­ты вя­до­мых аўта­раў, на­прык­лад Але­ся Ро­дзі­на, Іры­ны Ло­бан, Сяр­гея Сар­кі­са­ва, На­тал­лі Рач­коў­скай, Усе­ва­ла­да Швай­бы, Ге­на­дзя Ко­зе­ла, Але­ны Мат­ро­са­вай, так­

зіс, важ­ны для нас: вы­ста­ва су­час­на­га мас­тац­тва і ды­зай­ну па­він­на быць зрэ­жы­са­ва­на ўсвя­дом­ле­на і да­клад­на. Мы ўжо пра­йшлі не­ада­да­ісцкі этап, які пра­цяг­ва­ецца на ня­мец­кіх вы­ста­вач­ных пра­ сто­рах і актыў­ны апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе, ад­нак зрэ­жы­са­ва­ная вы­ста­ва, дзе ўсе су­вя­зі і ад­но­сі­ны вы­бу­да­ва­ны, — гэ­та тая ку­ль­ту­ра, якая па­він­на раз­ві­вац­ца на ма­тэ­ры­яле су­час­на­га, на­ват ра­ды­ ка­ль­на­га, мас­тац­тва і ды­зай­ну. Асоб­на па­ка­за­лі ў ка­лі­до­ры арт-про­ці­бор­ства шэ­ раг ра­бот, па­чы­на­ючы з Ся­мё­на Ге­ру­са 1960—70-х га­доў, па­пра­сі­лі па­кі­нуць гэ­тую гра­фі­ку і інкар­ па­ра­ва­лі ўнутр но­выя тво­ры сту­дэн­таў. Гэ­ты ход да­ўся з не­йкім дра­ма­тыз­мам, і не ве­даю, ці спра­ца­ваў.

са­ма мы па­ка­за­лі ве­ль­мі не­ча­ка­ныя ра­бо­ты Льва Агі­ба­ла­ва. Яго аб’ектны ды­зайн арга­ніч­на ўпі­саў­ ся ў пе­ра­важ­на жы­ва­піс­ную пра­сто­ру. І аб­са­лют­ на но­вая опты­ка вы­строй­ва­ецца ў ад­но­сі­нах да яго крэс­лаў, бо іх успры­ма­еш не то­ль­кі як ды­ зай­нер­скі, а як свят­лап­рас­то­ра­вы аб’ект, цу­доў­ны пры­клад мі­ні­ма­ліз­му. Мы не пер­шы раз ла­дзім экс­па­зі­цыю, дзе ра­бо­ты сту­дэн­таў вы­стаў­ля­юцца з ра­бо­та­мі ста­лых мас­та­коў, та­му тур­ба­ва­лі­ся, каб не ад­бы­ло­ся зні­жэн­ня эстэц­кай якас­ці. І гэ­та­га не ад­бы­ло­ся. Не­дзе мы свя­до­ма вы­бу­доў­ва­лі па­ра­ле­лі. На­прык­лад, се­рыя Лю­бо­ві Аб­ра­ма­вай з га­рад­скім гла­му­рам, аксе­су­ара­мі ме­га­по­лі­са, бы­ла змеш­ча­на по­руч з інста­ля­цы­яй Ва­сі­лі­ны Смо­льс­кай, на­шай сту­дэн­ткі, атры­ма­ла­ся, што на Аб­ра­ма­ву мы гля­дзім праз гэ­тую інста­ля­цыю. Тэ­

архі­тэк­та­ры, якія за­мест два­роў пра­екта­ва­лі фак­тыч­на па­ркоў­кі для ма­шын. І вось не­ча­ка­на мы ста­но­вім­ся свед­ка­мі на­ра­джэн­ня два­ро­вых су­по­ль­нас­цей, што арга­ні­за­ва­лі­ся ў но­вых ра­ёнах, і на­ват архі­тэк­ту­ра ім не пе­ра­шко­дзі­ла. У го­ра­дзе па­ві­нен быць ба­ланс ад­кры­тай і пры­ват­най ці, хут­чэй, па­ўпры­ват­най пра­сто­раў. Ад­нак, пра­екту­ючы жы­лыя ра­ёны, архі­тэк­та­ры вы­му­ша­ныя лі­чыц­ца з па­тра­ба­ван­ня­мі за­моў­цаў і інвес­та­раў, у якіх свае ўяў­лен­ні аб мэ­та­згод­нас­ ці вы­ба­ру ты­пу за­бу­до­вы, звя­за­ныя з фі­нан­са­мі. На­шы архі­тэк­та­ры, як пра­ві­ла, ары­енту­юцца на па­тра­ба­ван­ні за­моў­цы, а ў за­моў­цы ёсць свае ўяў­лен­ні пра фі­нан­сы. Ужо ў пра­цэ­се бу­даў­ніц­тва час­та зні­ка­юць за­пра­екта­ва­ныя падзем­ныя ста­ янкі, у вы­ні­ку два­ро­вая пра­сто­ра за­паў­ня­ецца ма­

Пры­в ат­н ае і пуб­л іч­н ае Ала Шам­рук: Га­рад­ская мясц­овая актыў­насць у го­ра­дзе знік­ла раз­ам са з’яўлен­нем шмат­па­вяр­ хо­вых да­моў, і ў гэ­тым, маг­чы­ма, бы­лі ві­на­ва­ты

7

шы­на­мі. За­моў­ца, інвес­тар раз­ліч­ва­юць атры­маць бо­льш гро­шай, вы­гад­ней бу­да­ваць да­мы-ве­жы, чым кам­фор­тную для ча­ла­ве­ка ма­ла- і ся­рэд­не­ па­вяр­хо­вую за­бу­до­ву з уту­ль­ны­мі два­ра­мі. І мы ба­чым цу­доў­ны пры­клад Но­вай Ба­ра­вой, дзе атры­ма­ны ўні­ка­ль­ны дос­вед ства­рэн­ня кам­форт­ на­га жыл­лё­ва­га ася­род­дзя — ці­ка­вых два­роў на ба­зе пан­эль­на­га жыл­ля. І гэ­та кам­фор­тныя два­ры ў не­да­ра­гой за­бу­до­ве, якія да­юць бо­льш шан­саў для раз­віц­ця мясц­овых су­по­ль­нас­цей. Мае зна­ёмыя архі­тэк­та­ры, якія пра­цу­юць над пра­екта­ван­нем жы­лых ра­ёнаў, рас­каз­ва­юць, што бі­лі­ся ўсё жыц­цё, каб ім да­зво­лі­лі тое, што зроб­ле­на ў Но­вай Ба­ра­вой. Не­хта ж там да­зво­ліў вы­ка­рыс­таць ува­ход­ныя дзве­ры са шклом, дэ­ ка­ра­тыў­ныя эле­мен­ты, імі­та­ваць рэ­чку, зра­біць ве­ль­мі ўту­ль­ныя бар­дзю­ры, ду­шы для са­бак, дзі­ця­чыя пля­цоў­кі са спар­тыў­ны­мі трэ­на­жо­ра­мі — та­кія мі­лыя дро­бя­зі, якія ства­ра­юць доб­ра­зыч­лі­ вае ася­род­дзе. Ігар Ду­хан: Аўта­ном­ныя, за­кры­тыя два­ры — пра­ кты­ка не но­вая. Як фар­ма­ваў­ся цэнтр та­го ж Па­ ры­жа? Плош­чы ноч­чу за­кры­ва­лі­ся на за­мок з-за бяс­пе­кі. Сіс­тэ­ма пры­ват­ных пра­сто­раў Лон­да­на, што мо­жа быць ярчэй? У цэн­тры го­ра­да мож­на сус­трэць за­мкнё­ную пра­сто­ру, якая мае кан­крэт­ на­га пры­ват­на­га ўла­да­ль­ні­ка. Кла­січ­ны еўра­пей­скі го­рад сфар­ма­ваў­ся як сіс­тэ­ ма не­тран­спа­рэн­тных ла­ка­цый, ад­нак усё раз­бу­ ры­лі ма­дэр­ніс­ты. Як са­вец­кія, так і тыя, што ра­бі­лі ўрба­ніс­тыч­ныя рэ­кан­струк­цыі ў дру­гой па­ло­ве ХІХ ста­год­дзя. Сён­ня ж сі­ту­ацыя да­во­лі ці­ка­вая, бо га­доў 30-40 та­му ўрба­ніс­ты­ка ста­ла пе­ра­хо­ дзіць на мо­ву фар­ма­ван­ня пра­сто­раў кам’юні­ці, пра­сто­раў су­по­ль­нас­цей, іе­рар­хій. Не мік­ра­ра­ ёнаў, а іе­рар­хіч­ных су­по­ль­нас­цей. Гэ­та па­ча­ло­ся з ня­мец­кай пра­кты­кі ўжо ў па­чат­ку ХХ ста­год­дзя, вось і роз­ні­ца па­між ге­сэ­ль­шафт (Gesellschaft, «гра­мад­ства») і ге­май­ншафт (Gemeinschaft, «гра­мад­скасць»), дву­ма ты­па­мі су­по­ль­нас­ці ў га­рад­скім ася­род­дзі. Гэ­та рас­пра­цоў­ва­ла­ся і ў са­цы­яль­най тэ­орыі, і ў урба­ніс­ты­цы. Мо­ва су­по­ль­ нас­цей ста­ла­ся важ­най для фар­ма­ван­ня пра­гра­ мы, на­прык­лад, Бер­лі­на, асаб­лі­ва па­сля падзен­ня сця­ны. І гэ­тыя роз­ныя су­по­ль­нас­ці фар­му­юць роз­ныя архі­тэк­тур­ныя пра­сто­ры, дзе архі­тэк­та­ру ве­ль­мі ня­ўту­ль­на. У са­вец­кай сі­ту­ацыі ён за­ле­жаў ад дзяр­жаў­на­га пла­на­ван­ня, ад на­мен­кла­тур­ных да­ку­мен­таў, у за­ход­няй сі­ту­ацыі ён мож­а ве­ль­мі за­ле­жаць ад па­тра­ба­ван­няў кам’юні­ці. Тое, што мы на­зі­ра­ем у Мін­ску, ве­ль­мі ці­ка­ва. Та­му што Ба­рыс Шко­ль­ні­каў не за­дум­ваў «Кас­кад» як пра­сто­ру для кам’юні­ці, ён пра­екта­ваў ве­ль­мі энер­гіч­ныя архі­тэк­тур­ныя аб’ёмы. Архі­тэк­тар ра­біў ра­цы­яна­ль­на, але ў «Кас­ка­дзе» ўтва­ры­ла­ ся цэ­лая сіс­тэ­ма су­по­ль­нас­цей, і яго кан­цэп­цыя ака­за­ла­ся для гэ­та­га ве­ль­мі па­соў­най. Усё ж гэ­та но­вая архі­тэк­ту­ра, бо ў ста­рой за­бу­до­ве са­вец­ка­га пе­ры­яду цяж­ка знай­сці пра­сто­ру, якая бы­ла б су­вы­мер­най но­вым актыў­нас­цям. Пад­рых­та­ва­ла Але­ся Бе­ля­вец. лістапад, 2020

8

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лз ія ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

Мо­ра по­бач У жы­лым квар­та­ле «Пірс» рэ­алі­за­ва­ны пра­ект, не­ча­ка­ны для га­ра­доў Бе­ла­ру­сі. Ці клі­мат у нас не той, ці тра­ды­цыі та­кой ня­ма. Гэ­та 160-мет­ ро­вы вод­ны ка­нал з лан­дшаф­тна-ску­льп­тур­най кам­па­зі­цы­яй. Ідэя на­ле­жыць Клу­бу інтэ­лек­ту­аль­на­га во­ль­на­га ча­су «Фа­ку­ль­та­тыў», вы­ ка­нан­не — ску­льп­та­ру Кан­стан­ці­ну Се­лі­ха­на­ву і архі­тэк­та­ру Юрыю Гра­ да­ву. Аб­одва — су­час­ныя май­стры з вы­дат­ным бэк­граў­ндам: у парт­фо­ ліа Кан­стан­ці­на — пер­са­на­ль­ны пра­ект на арт-бі­ена­ле ў Ве­не­цыі (2018) і пра­ца ў ме­ма­ры­яль­ным ком­плек­се «Ма­лы Трас­ця­нец» (2018), а Юрый Гра­даў — за­слу­жа­ны архі­тэк­тар Бе­ла­ру­сі, лаў­рэ­ат Ле­нін­скай прэ­міі, су­ аўтар ме­ма­ры­яль­ных ком­плек­саў «Ха­тынь» і плош­чы Яку­ба Ко­ла­са.

Д

ва­нац­цаць ча­ек з брон­зы раз­мяс­ці­лі­ся ўздоўж уся­го ка­на­ла. Ві­зу­аль­на кам­па­ зі­цыя з птуш­ка­мі, ва­дой, пры­род­ны­мі ва­лу­на­мі пра­ктыч­на па­ўта­рае на­ту­ра­ль­ны ма­лю­нак, звык­лы для ўсіх, хто ад­па­чы­ваў ка­ля мо­ра ці воз­ера. Чай­ка аб­ра­ная як сім­вал мар­ ской ра­ман­ты­кі, сва­бо­ды, па­лё­ту. Але на зям­лі ўсё гэ­та вы­гля­дае не­фар­ма­ль­на, з раз­умен­нем не­абход­нас­ці ад­па­чын­ку без мі­тус­ні і шу­му. Птуш­кі, да­рэ­чы, уста­ноў­ле­ны надзей­на, з пад­ мур­ка­мі, па­ко­ль­кі не­пас­рэд­ныя кан­так­ты з імі не вы­клю­ча­ны — для да­рос­лых і дзя­цей. Пра­сто­ра ба­лан­суе на меж­ах пры­ват­на­га і пуб­ліч­на­га, дзе су­сед­ні­ча­юць мас­тац­тва і яго гля­дач. Ура­жан­ня­мі дзе­ліц­ца Кан­стан­цін Се­лі­ха­наў: — У гэ­тым квар­та­ле я су­тык­нуў­ся з ці­ка­вай за­да­чай, у чым­сь­ці на­ват упер­шы­ню су­тык­нуў­ ся. Усе мае ра­ней­шыя пра­екты знач­на бо­льш дра­ма­тыч­ныя, на­поў­не­ны пэў­ным кан­цэп­ту­аль­ ным змес­там. Тут жа мне ста­ла зра­зу­ме­ла, што ця­пер не па­трэб­на пра­ца «на мя­жы бо­лю», та­му што лю­дзей, якія ўкла­лі­ся ў гэ­тае жыл­лё, у гэ­тыя квад­рат­ныя мет­ры, не трэ­ба бян­тэ­жыць, вы­клі­ каць у іх ад­чу­ван­не пры­крас­ці, тур­бо­ты. І ў той жа час я раз­умею, што мас­тац­тва пе­ра­ста­ ла быць му­зей­ным, га­ле­рэй­ным. Яно вы­хо­дзіць на ад­кры­тыя пля­цоў­кі. Твор­ца ўжо не ста­іць на па­ста­мен­це, не трэ­ба ўяў­ляць ся­бе ге­ро­ем. Та­му пра­сто­ру, дзе мы пра­ца­ва­лі, бы­ло вы­ра­ша­на зра­біць лёг­кай, зруч­най для жыц­ця. Не ха­це­ла­ся ра­біць ску­льп­ту­ры на­ту­ра­ліс­тыч­ ны­мі, гэ­та не злеп­кі, а воб­ра­зы, та­му і ко­лер у іх зя­лё­ны з ад­цен­нем па­ці­ны. Хоць ёсць у гэ­та­га ра­шэн­ня і тэх­на­ла­гіч­ная пры­чы­на, дый пан­дэ­мія ўнес­ла свае ка­рэк­ты­вы. Ве­ль­мі ўда­лым бы­ло су­пра­цоў­ніц­тва з мэт­рам бе­ла­рус­кай архі­тэк­ту­ры Юры­ем Мі­хай­ла­ві­чам Гра­да­вым. Ён аб’яднаў усю пра­сто­ру з вод­ным

«Мастацтва» № 11 (452)

ка­на­лам як адзі­нае цэ­лае, ураў­на­ва­жыў усе аб’­екты, зра­біў іх да­рэч­ны­мі, знай­шоў пра­пор­ цыі, су­вы­мер­ныя ча­ла­ве­ку. Уся пра­ца доў­жы­ла­ся дзе­вяць ме­ся­цаў. Ідэю і вы­ка­нан­не кам­па­зі­цыі ў но­вым жы­лым квар­та­ле вы­со­ка аца­ні­ла Ган­на Аксё­на­ва, га­лоў­ ная архі­тэк­тар­ка пра­ектаў майстэрні лан­дшаф­тнай архі­тэк­ту­ры УП «Мін­скпра­ект», стар­шы­ня сек­цыі Са­юза архі­тэк­та­раў Бе­ла­ру­сі: — Пла­ні­ро­вач­ныя ра­шэн­ні ра­ёна і ства­рэн­не вод­на­га ка­на­ла, які гар­ма­ніч­на ўпі­саў­ся ў кан­цэп­ цыю за­бу­до­вы, — ве­ль­мі пі­сь­мен­ная пра­фе­сій­ная пра­ца. Але што та­кое лан­дшаф­тная архі­тэк­ту­ра? Гэ­та ком­плекс, і ску­льп­ту­ра за­ўсё­ды мо­жа ўвай­сці ў яго, ства­ра­ючы моц­ны акцэнт, ці ўнес­ці тон­кія сэн­сы ў звы­чай­нае жы­лое ася­род­дзе. У на­шым вы­пад­ку гэ­та кан­цэп­цыя мо­ра, бе­ра­га, пір­са. Архі­ тэк­тар вы­ка­рыс­таў чыс­та ўрба­ніс­тыч­ны пры­ём, ка­лі ва­да сы­хо­дзіць па ка­на­ле ку­ды­сь­ці на­пе­рад, цур­чыць, як гэ­та бы­вае ў жы­вой пры­ро­дзе. Я ба­чу, што ўсё гэ­та до­сыць скла­да­на — уста­ля­ваць кож­ ны ка­мень і ску­льп­ту­ру на сва­ім мес­цы, да­поў­ ніць пры­род­ны лан­дшафт; і як год­на па­ста­віў­ся да гэ­та­га ра­шэн­ня за­каз­чык, цал­кам да­вя­ра­ючы мас­та­кам! Прад­угле­джа­ны асаб­лі­вас­ці асвят­лен­

ня ў роз­ны час го­да і вя­чэр­няя пад­свет­ка, якая ства­рае пэў­ную тэ­атра­ль­насць, — усё гэ­та пра­цуе на агу­ль­ную кан­цэп­цыю, на воб­раз мо­ра. Бо на­зва «Пірс» — гэ­та ад­сыл­ка да Мін­ска­га мо­ра, якое зна­хо­дзіц­ца по­бач, але яго не ба­чаць жы­ха­ ры квар­та­ла. За­тое тут прад­угле­джа­на зні­жэн­не па­вер­ха­вас­ці ў бок ле­су, да за­хо­ду, і бу­дын­кі раз­меш­ча­ны так, каб жы­ха­ры не гля­дзе­лі ў вок­ны ад­но ад­на­му. З пун­кту гле­джан­ня азе­ля­нен­ня я ба­чу тут пер­ спек­ты­ву на 5-10 га­доў, ка­лі вы­рас­туць дрэ­вы. Яны да­поў­ні­лі б пра­сто­ра­вае ра­шэн­не. Ве­ль­мі су­час­ны пры­ём — па­сад­ка зла­ка­вых ка­ля да­моў. Тра­ды­цый­ных клум­баў з квет­ка­мі тут ня­ма, гэ­та іншы стыль. Але ка­лі квіт­не­ючыя хмыз­ня­кі і квет­кі бу­дуць вы­са­джа­ны, рас­лі­ны па­він­ны быць пра­фе­сій­на пад­абра­ныя, і вя­до­ма, яны ма­юць па­трэ­бу ў доб­рым дог­ля­дзе са­доў­ні­ка. У вы­ні­ку атры­маў­ся ве­ль­мі ці­ка­вы квар­тал, і на­ ват ха­це­ла­ся б, каб яго мож­на бы­ло ўба­чыць не то­ль­кі жы­ха­рам. Маг­чы­масць на­вед­ван­няў ча­сам пла­ну­юць у та­кіх мес­цах з за­кры­тым ста­ту­сам. Пры­емна, што ў Мін­ску па­бу­да­ва­ны гэ­ты су­час­ны, не­звы­чай­ны аб’­ект — я ацэ­нь­ваю гэ­тую пра­цу ве­ль­мі вы­со­ка.

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Рэ ц­ э н­з ія

9

пус­ты по­зірк не­ку­ды ўнутр ся­бе. Ка­лі шас­ця­рэ­нь­кі ад­шу­ка­лі на­рэш­це свят­ло і вы­гляд­ва­юць з ве­лі­чэз­най пры­ла­ды, па­гру­жа­най у цем­ру, то да іх па­чуц­цяў, надзей і вя­сё­ла­га на­строю лі­та­ра­ль­на мож­на да­кра­нуц­ца — так срэб­ра­на зі­ха­ цяць яны, згру­дзіў­шы­ся ў пра­ёме. Іван Се­мі­ле­таў па­зі­рае на ге­ро­яў сва­ёй се­рыі з пун­кту гле­джан­ня, бліз­ка­га да фі­ло­са­фаў-экзіс­тэн­цы­яліс­таў. Парт­рэ­ты рэ­чаў вы­ка­на­ны ў аўтар­скім сты­лі, які мож­на акрэс­ліць як рэ­аліс­тыч­нае фэн­тэ­зі, сен­ты­мен­та­ль­ны або экзіс­тэн­цы­яль­ ны ма­дэр­нізм. Мас­так надзя­ляе сва­іх ге­ро­яў эмо­цы­ямі, стра­ха­мі і пра­бле­ма­мі, улас­ці­вы­мі ча­ла­ве­ку, — сва­бо­да вы­ ба­ру, ад­чай са­цы­яль­най іза­ля­ва­нас­ці, пра­бле­ма не­рэ­алі­за­ва­нас­ці, пы­тан­не сэн­су жыц­ця, по­шук шля­ху. Аўтар пе­ ра­ка­на­ны, што кож­ны — ча­ла­век ці ме­ха­нізм — здо­ль­ны ад­чу­ваць го­рыч, кры­зіс, на­тхнен­не, апа­тыю, ба­чыць ся­бе «шас­ця­рэ­нь­кай» вя­лі­ка­га ме­ха­ ніз­му — па­трэб­най, а ча­сам і ліш­няй, хо­ча ад­быц­ца, а не стаць ска­рыс­та­ най. Не­ўлад­ка­ва­насць і страх, без­вы­ход­ насць і сва­бо­да асо­бы ад гра­мад­ства, жа­дан­не быць са­бой і стаць тым, што про­сіц­ца, а не тым, што на­ка­на­ва­на фор­май, — та­кія пы­тан­ні і пра­бле­мы пе­ра­жы­ва­юць і вы­ра­ша­юць для ся­бе ме­ха­ніч­ныя ге­роі Іва­на Се­мі­ле­та­ва. Мож­на па­знаць у не­йкім ме­ха­ніч­ным парт­рэ­це ся­бе. Але перш за ўсё ме­ха­ Вы­ста­ва Іва­на Се­мі­ле­та­ва ў На­цы­яна­ль­най біб­лі­ятэ­цы ніч­ны пер­са­наж пры­адкрые дзвер­ У чым сэнс жыц­ця? Та­кім пы­тан­нем не­адной­чы за­да­ваў­ся кож­ны ча­ла­век на пра­ця­гу цы ў па­ра­ле­ль­ны свет прад­ме­таў і іх свай­го жыц­цё­ва­га шля­ху. Ад­нак… не то­ль­кі ча­ла­век. Вы­ста­ва Іва­на Се­мі­ле­та­ва зна­ пра­блем — у жыц­цё кан­таў­скіх рэ­чаў ёміць з парт­рэ­та­мі звы­чай­ных прад­ме­таў і ме­ха­ніз­маў, жыц­цё якіх на­поў­не­на па­чуц­ у са­бе. «Не ўяў­лен­не пра рэ­чы, як яны ця­мі і сур’ёзны­мі пе­ра­жы­ван­ня­мі. нам да­дзе­ны, уз­гад­ня­ецца з гэ­ты­ мі рэ­ча­мі як рэ­ча­мі ў са­бе, а... гэ­тыя Вікторыя Харытонава прад­ме­ты як з’я­вы ўзгад­ня­юцца з тым,

Па­та­емнае жыц­цё рэ­чаў

З

пун­кту гле­джан­ня мас­та­ка-экзіс­тэн­цы­яліс­та рэ­аль­насць ля­жыць па-за меж­амі во­пы­ту і спас­ці­га­ецца то­ль­кі на інту­ітыў­ным уз­роў­ні — як пра­ цэс пе­ра­жы­ван­ня і як не­шта знач­на бо­льш скла­да­нае, чым уяў­ля­ла­ся да­гэ­туль. Экзіс­тэн­цы­яль­ны жы­ва­піс пад­па­рад­ка­ва­ны экс­прэ­сіі па­чуц­цяў. Мас­ так рас­кры­вае тра­ге­дыю жыц­ця. Аўта­ру важ­на за­зір­нуць углыб вы­явы і ад­чуць на­строй сва­іх ге­ро­яў, па­чуць іх дум­кі, су­пе­ра­жы­ваць ім. У рас­по­ве­дзе пра та­ ямні­цы жыц­ця звы­чай­ных прад­ме­таў і ме­ха­ніз­маў по­гляд мас­та­ка за­ўва­жае тва­ры і вы­ра­зы, сі­лу­эты і по­ста­ці ў звы­чай­ных по­бы­та­вых рэ­чах — і пе­рад­ае гэ­тае ба­чан­не праз жы­ва­піс­ныя срод­кі. По­бы­та­выя пры­ста­са­ван­ні су­му­юць, імкнуц­ца па­збег­нуць вы­ка­нан­ня сва­іх аб­авяз­каў, здзіў­ля­юць гле­да­чоў вы­на­ход­ка­мі. Іншае ба­чан­не аўта­ра, пры­зма ўяў­лен­ня і ёсць шке­ль­цам, што тран­сфар­муе рэ­ча­існасць: праз яе звы­чай­ныя ра­ка­ві­на, ван­ны па­кой, тру­ба на маш­таб­ных па­лот­нах Іва­на Се­мі­ле­та­ва ста­но­ вяц­ца жы­вы­мі асо­ба­мі. Аўтар саб­раў у ад­ной экс­па­зі­цыі ра­бо­ты, над які­мі пра­ца­ваў з 2002 го­да. Доў­гі час мас­та­ка ці­ка­ві­лі і кра­на­лі воб­ра­зы за­бы­тых рэ­чаў, за­вад­скіх кан­струк­цый, якія вы­йшлі з ужыт­ку. Звык­лая з са­вец­ка­га ча­су ка­фе­ль­ная пліт­ка, ве­лі­зар­ныя тру­бы, ры­сы тва­раў і по­ста­цей у лі­ні­ях ме­ха­ніз­маў і бу­дын­каў ста­лі аб’ектам жы­ва­піс­на­га да­сле­да­ван­ня. Пер­шая пры­ду­ма­ная і вы­ка­на­ная ра­бо­та се­рыі — «У рос­па­чы». З ча­сам твор­ца змяс­ціў акцэнт з тва­раў на па­чуц­ці, па­ку­ты ме­ха­ ніз­маў, рэ­чаў, прад­ме­таў. Та­кім чы­нам вы­рас­ла жы­ва­піс­ная се­рыя, якую вы­дат­ ны ка­ла­рыст Іван Се­мі­ле­таў на­пі­саў у ла­ка­ніч­ных, але глы­бо­кіх «ме­ха­ніч­ных» ко­ле­рах: іржа­вы, ха­лод­ны бла­кіт­ны, мок­ры шэ­ры, ка­фе­ль­ны бе­лы. Алей­ная тэх­ні­ка да­па­ма­гае мас­та­ку пе­рад­аць раз­на­стай­насць ад­цен­няў і зра­ біць ме­ха­ніч­ныя воб­ра­зы мак­сі­ма­ль­на рэ­аліс­тыч­ны­мі. Ка­лі прад­мет су­муе ў роз­ду­ме, то гэ­ты сум дэ­та­лё­ва пра­пі­са­ны: на­хіл га­ла­вы, апуш­ча­ныя пле­чы,

як мы іх са­бе ўяў­ля­ем», — лі­чыў Іма­ну­іл Кант. Жы­ва­піс Іва­на Се­мі­ле­та­ва — пры­ клад экзіс­тэн­цы­яль­на­га мас­тац­тва, збу­да­ва­на­га на тэх­ніч­най воб­раз­нас­ці.

1. У роспачы. Алей. 2002—2011.

2. Аўта­пар­трэт. Алей. 2002—2009.

3. Фан­том. Алей. 2017. лістапад, 2020

10

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лз ія ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

Ка­му дзе не мес­ца… « Non place » у га­ле­рэі « Арт- Бе­ла­русь »

Во­ль­га Рыб­чын­ская

У тэк­сце да пра­екта«Non place» ку­ра­тар­ка­ Іры­на Кан­дра­цен­ка па­зна­чае: «Роз­ныя па­ка­лен­ні бе­ла­рус­кіх мас­та­ коў аб’­ядноў­вае дос­вед ад­чу­ван­ня не-мес­ца / ад­сут­нас­ці свай­го мес­ца ў кра­іне пра­жы­ван­ня і ві­зу­аль­нае ўва­ саб­лен­не гэ­та­га дос­ве­ду ў пра­сто­ры жы­ва­пі­су». «На­зва вы­ста­вы ад­сы­лае да не­ала­гіз­ма, пры­ду­ма­на­га фран­цуз­ скім антра­по­ла­гам Мар­кам Ажэ для аб­азна­чэн­ня пра­сто­раў хут­кап­лын­нас­ці, дзе лю­дзі ста­но­вяц­ца ана­нім­ны­мі і адзі­но­кі­мі». Кі­ру­ючы­ся за­яўле­най ло­гі­кай, мас­та­кі Тац­ця­на Кан­дра­цен­ка, Тац­ця­на Ра­дзі­віл­ка, Ігар Ці­шын і Яўген Шад­ко рас­пра­ца­ва­лі кан­цэп­цыю не-мес­ца і па­ка­за­лі ў сва­іх пра­цах, як мож­на пе­ра­жы­ваць і ад­люс­троў­ ваць на­ва­ко­ль­нае ася­род­дзе, на­зі­ра­ючы рэ­акцыю ча­ла­ве­ка на гэ­тую з’я­ву.

З

удзе­ль­ні­ка­мі і аўта­ра­мі вы­ста­вы мы па­га­ва­ ры­лі ў фар­ма­це ка­рот­кіх анлайн-ды­яло­гаў пра ўклад кож­на­га, ма­ты­вы ў­дзе­лу ў пра­екце, са­мо пан­яцце non place і межы яго інтэр­прэ­та­цыі, пра су­вя­зі з су­час­най па­вес­ткай у да­чы­нен­ні да мед­ыя жы­ва­пі­су, аб антра­па­ла­гіч­ ным вы­мя­рэн­ні ў су­час­ным мас­тац­тве і інш. Бы­ло пра­па­на­ва­на шэсць пы­тан­няў. У якас­ці зва­ рот­най су­вя­зі бы­лі атры­ма­ны ад­ка­зы, якія ўвай­ шлі ў ма­тэ­ры­ял, пры­чым хто­сь­ці ад­ка­заў на ад­ны пы­тан­ні і аб­ышоў ува­гай іншыя, хто­сь­ці па­лі­чыў за леп­шае не ўдзе­ль­ні­чаць у інтэр­в’ю. Пан­яцце не-мес­ца, да яко­га апе­люе на­зва і вы­стаў­ле­ная ку­ра­тар­кай рам­ка, да­во­лі кан­крэт­ нае, і мас­та­кі, якія звяр­та­лі­ся да яго, мыс­лі­лі і да­сле­да­ва­лі цал­кам пэў­ныя пра­сто­ры. Ад­чу­ ван­не ад вы­ста­вы ў да­дзе­ным вы­пад­ку як ад пра­цэ­су спро­бы ўсве­дам­лен­ня і по­шу­ку сва­ёй інтэр­прэ­та­цыі вы­стаў­ле­най у за­га­ло­вак тэ­мы, раз­мы­ван­не яе меж­аў, як бы пе­ра­азна­чэн­не «зы­ход­ных да­дзе­ных» і маг­чы­масць су­вя­зяў з бе­ла­рус­кім кан­тэк­стам. Якія ва­шы ма­ты­вы ўдзе­лу ў пра­екце? Апор­ныя ці­зы­ход­ныя ка­ арды­на­ты ва­ша­га да­сле­да­ван­ня не-мес­ца? Ігар Ці­шын: Пы­тан­не су­р’ёз­нае: мес­ца — не мес­ца, ка­му дзе мес­ца, ка­му дзе не мес­ца. Або па-інша­му: та­бе тут не мес­ца, мне тут не мес­ца. Ка­лі не­йкі за­ці­каў­ле­ны гля­дач за­ду­ма­ецца пра гэ­та, то ўжо бу­дзе доб­ра. І ў су­вя­зі з апош­ні­мі падзе­ямі ў Бе­ла­ру­сі гэ­та, зда­ецца, ве­ль­мі важ­нае пы­тан­не. Не­ка­ль­кі га­доў та­му я ра­біў вы­ста­ву ў Ві­цеб­ску, якая на­зы­ва­ла­ся «за­бі­тае мес­ца». «За­бі­ тае» як за­ня­тае і «за­бі­тае» як за­кі­ну­тае. Вось ця­пер пры­йшлі да «non-place»... «не мес­ца». Так ру­ха­емся.

«Мастацтва» № 11 (452)

Іры­на Кан­дра­цен­ка: Ад­ным з зы­ход­ных пун­ктаў раз­ва­жан­ня аб пра­екце — а ён за­дум­ваў­ся яшчэ год та­му — бы­ло ад­чу­ван­не ад­сут­нас­ці ўлас­най place у кра­іне, у якой мы пра­жы­ва­ем. Ве­да­еце, уся Бе­ла­русь як вя­лі­кая ме­та­фа­ра не-мес­ца, дзе твор­ча­му ча­ла­ве­ку скла­да­на знай­сці са­бе мес­ца ў лі­та­ра­ль­ным сэн­се гэ­та­га сло­ва. Скла­да­на ад­чуць ся­бе па­трэб­ным тут і ця­пер, а кра­іну на­зваць сва­ім мес­цам. Твор­чыя лю­дзі час­цей за ўсё сы­хо­дзяць ва «ўнут­ра­ную эміг­ра­цыю», ства­ра­ючы для ся­бе ўту­ль­нае ўнут­ра­нае ге­та і да­ты­ка­ючы­ся з рэ­аль­нас­цю то­ль­кі па не­абход­ нас­ці. Па­мя­та­еце ня­даў­нюю вы­ста­ву Сяр­гея Гры­не­ ві­ча ў Грод­не пад на­звай «8 рэ­гі­ён»? Так­са­ма ме­та­фа­ра ўнут­ра­най эміг­ра­цыі. Мы пра­га­ва­ры­лі гэ­тае су­мес­нае ад­чу­ван­не з мас­та­ка­мі, вы­ра­шы­лі, што не змо­жам на­зваць вы­ста­ву «Сваё мес­ца» (быў та­кі ран­ні ва­ры­янт), і за­тым кож­ны пра­цяг­ нуў сваю пра­цу над пра­ектам інды­ві­ду­аль­на. Я ха­чу пад­крэс­ліць, што кан­цэп­ту­аль­ная рам­ка, вы­стаў­ле­ная ў на­зве пра­екта, не з’яў­ля­ецца ма­ёй ку­ра­тар­скай іні­цы­яты­вай, гэ­та падзе­ле­ная ўсі­мі аўта­ра­мі ідэя. Мне бы­ло ве­ль­мі ці­ка­ва, як і ў што вы­рас­це гэ­тае ідэй­нае зер­не, бо аўта­ры прад­стаў­ля­юць ча­ты­ры па­ка­лен­ні бе­ла­рус­кіх мас­та­коў, якія па ўлас­най іні­цы­яты­ве саб­ра­лі­ся, каб зра­біць агу­ль­нае мас­тац­кае вы­каз­ван­не. Гэ­та рэ­дкая сі­ту­ацыя для на­ша­га су­час­на­га мас­тац­тва. Акра­мя та­го, пер­ша­па­чат­ко­ва вы­ста­ва пла­на­ ва­ла­ся на вяс­ну, але ад­су­ну­ла­ся на во­сень, што да­ло да­дат­ко­вы час і ма­тэ­ры­ял для пра­цы. Тац­ця­на Ра­дзі­віл­ка: Вы­ста­ва «Non place» па­ чы­на­ла­ся не з та­го, што бы­ла вы­зна­ча­на тэ­ма як пункт ад­лі­ку. Зга­даю, што ме­на­ві­та жы­ва­піс

стаў асноў­ным мед­ыя бу­ду­чай вы­ста­вы. Пры ўсёй раз­на­стай­нас­ці срод­каў, ха­це­ла­ся па­зна­чыць, што жы­ва­піс па-ра­ней­ша­му па­ўнап­раў­ны і са­ма­дас­ тат­ко­вы. Тэ­ма не-мес­ца, са­ма на­зва і інтэр­прэ­та­цыя сэн­саў антра­по­ла­гам Мар­кам Ажэ на­ме­ці­лі пэў­ны да­дат­ ко­вы век­тар для раз­віц­ця. На­ту­ра­ль­на, што ніх­то не пры­маў межы тэ­мы лі­та­ра­ль­на: яны раз­мы­тыя або, як мі­ні­мум, кры­ху ссу­ну­тыя. Мне за­ўсё­ды бы­ло ці­ка­ва да­сле­да­ваць пра­сто­ру і ча­ла­ве­ка ўнут­ры яе. То­ль­кі пер­ша­па­чат­ко­ва пра­ сто­ра ў ма­іх пра­цах вы­сту­па­ла ў вы­гля­дзе пус­тэ­чы аль­бо вы­яўля­ла­ся як імі­та­цыя за­ло­маў на па­лат­не,

Рэ­ц эн­з ія

у склад­ках якіх уз­ні­ка­лі не­йкія ана­нім­ныя пер­са­ на­жы — фар­ма­ль­ныя пра­явы бі­яла­гіч­на­га ві­ду. По­тым па­сту­по­ва ад­бы­ла­ся тран­сфар­ма­цыя вы­яў аб­са­лют­на пус­тых пра­стор у спе­цы­фіч­ныя пуб­ліч­ ныя пра­сто­ры (не-мес­ца). Гэ­та мя­ня­ла лан­дшафт для ма­іх ня­выз­на­ча­ных ге­ро­яў і, як мне зда­ецца, на­мя­ка­ла на не­йкае дзея­нне. За­ўсё­ды пад­аба­ла­ся, як вы­гля­да­юць спар­тыў­ ныя збу­да­ван­ні: сва­ёй асаб­лі­вай дэ­ка­ра­тыў­най струк­ту­рай і сі­мет­ры­яй. Але ад­на­ча­со­ва яны до­сыць сум­ныя і, як пра­ві­ла, прад­ка­за­ль­ныя. У гэ­тыя ла­гіч­ныя па­лі я і змяш­чаю по­ста­ці (або по­стаць), якія зда­юцца вы­пад­ко­вы­мі ме­на­ві­та ў

гэ­тай пра­сто­ры. Я ха­чу збян­тэ­жыць гле­да­ча та­кой не­адпа­вед­нас­цю. Ства­рыць ура­жан­не, што ад­бы­ ва­ецца не­шта ліш­няе, не­ла­гіч­нае, дзіў­нае. Тац­ця­на Кан­дра­цен­ка: У мас­та­ка Ро­бер­та Сміт­са­на бы­ла се­рыя ра­бот «non-site». Ён збі­раў ка­мя­ні, друз, пя­сок у кан­тэй­не­ры і экс­па­на­ваў іх у га­ле­рэі, сцвяр­джа­ючы, што кан­фіс­ка­ва­ныя з лан­дшаф­ту гэ­тыя ма­тэ­ры­ялы — эрзац-мес­ цы,у якіх яны зной­дзе­ныя. Па ана­ло­гіі з яго се­ры­яй я па­ча­ла ра­біць се­рыю сва­іх жы­ва­піс­ных ра­бот з агу­ль­най пра­цоў­най на­звай «сток» бо­льш за год та­му. Гэ­та вы­явы куч прад­ме­таў, зва­ле­ных як на блы­шы­ным рын­ку або ў сэ­канд-хэн­дзе, час­

11

цей за ўсё адзен­не, але так­са­ма і цац­кі і тка­ні­ны. Ка­лі з’я­ві­ла­ся ідэя зра­біць вы­ста­ву з агу­ль­най тэ­май нон-плэйс, я пад­ума­ла, што ана­ло­гія з сміт­ са­наў­скі­мі «нон-сай­та­мі» да­рэч­ная і мая се­рыя на­бы­вае бо­льш яркае гу­чан­не ўнут­ры та­ко­га пра­екта. Я не ста­ла б ка­заць пра да­сле­да­ван­не, бо звал­кі прад­ме­таў, вя­до­ма, хва­ля­ва­лі мя­не бо­льш ві­зу­аль­на і эма­цый­на, чым як аб’­екты якіх-не­будзь тэ­орый. Іх за­кі­ну­тасць, без­даг­ляд­насць і аб­ура­ль­ на эклек­тыч­нае ко­ле­ра­вае і фак­тур­нае су­сед­ства. Усё, што я чы­та­ла пра тэ­орыі кан­цэп­ту­аль­на­га Ро­бер­та Сміт­са­на, бы­ло хут­чэй ме­лан­ха­ліч­ным фо­нам для ма­ёй пра­цы, але не кі­раў­ніц­твам да дзея­ння. На­ват лі­та­ра­ль­нае вы­ка­рыс­тан­не кан­тэй­ не­раў у пра­цы «Плаз­ма» хут­чэй на­іўная пра­ява ма­ёй сім­па­тыі да гэ­та­га мас­та­ка, але не па­ра­фраз, не за­па­зы­чан­не, бо я не маю ні­яка­га да­чы­нен­ня да кан­цэп­ту­аль­на­га мас­тац­тва і мае пра­цы не ўтрым­лі­ва­юць кан­цэп­ту­аль­на­га вы­мя­рэн­ня. Раз­умен­не не-мес­ца цес­на за­вя­за­на на про­ці­ лег­лым пол­юсе гэ­та­га пан­яцця — мес­ца. Згод­на з Мар­ка­м А­жэ, «мес­ца ні­ко­лі не зні­кае цал­кам, а не-мес­ца ні­ко­лі цал­кам не ўста­лёў­ва­ецца, гэ­та па­лім­псес­ты, на якіх за­блы­та­ная гу­ль­ня ідэн­тыч­нас­ці і ад­но­сін зна­хо­дзіць сваё ад­люс­ тра­ван­не зноў і зноў». У не­ка­то­рых ра­бо­тах вы­ста­вы ад­бы­ва­ецца, як мне зда­ецца, зва­рот­ны пра­цэс: ана­нім­ныя пер­са­на­жы са­мім фак­там свай­го ча­со­ва­га зна­хо­джан­ня ў пэў­ным мес­цы аб­азна­ча­юцца, ідэн­ты­фі­ку­юцца, мар­кі­ру­юцца. Дзе пра­хо­дзіць лі­нія на­пру­жан­ня ва­ша­га мас­ тац­ка­га вы­каз­ван­ня? Бо па­ток па­між пры­ват­най і гра­мад­скай сфе­ра­мі сён­ня інтэн­сі­фі­ку­ецца, яны ста­но­вяц­ца ўсё менш і менш пад­па­рад­ка­ва­ ныя вы­зна­ча­на­му мес­цу. лістапад, 2020

12

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Гу ­т ар к­ і н а в ы ­с т а­в е

Тац­ця­на Кан­дра­цен­ка: Ка­жуць, што ня­мец­кае сло­ва Heimat уклю­чае ў ся­бе су­вязь на­цы­яналь­­ най ідэн­тыч­нас­ці з тры­ма пан­яцця­мі: кроў, зям­ля, мес­ца (пры­чым два апош­нія ад­роз­ні­ва­юцца, бо «зям­ля» тут бя­рэц­ца як лі­та­ра­ль­ная апо­ра пад на­га­мі). У гэ­тым сэн­се бе­ла­рус­кія Ра­дзі­ма і Ба­ць­каў­шчы­на ма­юць, на­пэў­на, свае ка­на­та­цыі, але не гу­чаць для мя­не як мо­лат. А ў ня­мец­кім Heimat гэ­тая сі­ла ёсць. Ка­лі я ду­маю пра ма­іх сяб­роў, маю ся­м’ю і спра­бую зра­зу­мець, як гэ­тая са­мая ідэн­тыч­насць бу­да­ва­ла­ся, на­прык­лад, унут­ры ма­ёй аса­біс­тай гіс­то­рыі, мне зда­ецца зруч­ным і ка­рыс­ным пан­яцце га­бі­тус. Гэ­ты са­мы га­бі­тус і бы­ло маё мес­ца. На­прык­лад, ка­лі я ву­чы­ла­ся ў мас­тац­кай ву­чэ­ль­ні, гэ­тыя су­вя­зі, звыч­кі, слэнг, кі­но і кні­гі, падзе­ле­ныя з іншы­ мі ўяў­лен­ні пра тое, што фа­візм — гэ­та кру­та, а ака­дэ­мія — зло, на­іўныя мер­ка­ван­ні, якія та­ды зда­ва­лі­ся ад­экват­ны­мі і бы­лі агу­ль­ны­мі для ма­іх сяб­роў. Усё гэ­та бы­ло як маё гняз­до, маё мес­ца. Гэ­та зна­чыць мес­ца лі­та­ра­ль­нае, ге­агра­фіч­нае, лю­бі­мае «сваё» мас­тац­кае ву­чы­ліш­ча ўжо знік­ла. Знос бу­дын­ка, да­рэ­чы, ад­чу­ваў­ся для ўсіх, хто там ву­чыў­ся, як ампу­та­цыя. Мне сні­лі­ся ка­лі­до­ры ці пус­тыя аўды­то­рыі, ча­му­сь­ці без сцен, яшчэ праз не­ка­ль­кі га­доў па­сля зно­су. Але ўсё роў­на мес­цам, якое мя­не та­ды вы­зна­чы­ла, я б на­зва­ла не­шта­вір­ту­аль­нае, не­выт­лу­ма­ча­ль­нае, зыб­кае— гэ­ты са­мы агу­ль­ны для нас та­га­час­ных га­бі­тус. Вось ба­рах­ло, якое ха­атыч­на зва­ле­на ў мя­не на кар­ці­нах, — мо­жа быць, сля­ды ста­рых звы­чак і по­бы­ту, бо адзен­не — гэ­та, па­вод­ле Бур­дзьё, адзін з са­мых яркіх мар­ке­раў пры­на­леж­нас­ці да ад­па­вед­на­га га­бі­ту­су. Іры­на Кан­дра­цен­ка: На­огул успры­ман­не пра­сто­ ры як не-мес­ца асаб­лі­ва суб’­ектыў­нае— лю­бое мес­ца мо­жа раз­гля­дац­ца як не-мес­ца ў за­леж­ нас­ці ад кан­тэк­сту і ўза­ема­адно­сін ча­ла­ве­ка з гэ­тым мес­цам. На­прык­лад, тран­зіт­ная зо­на аэ­ра­ пор­та — гэ­та кла­січ­нае не-мес­ца для па­са­жы­ра «Мастацтва» № 11 (452)

і ад­на­ча­со­ва сваё (ра­бо­чае) мес­ца для аб­слу­ го­ва­га пер­са­на­лу тран­зіт­най зо­ны. Пы­тан­не ў ро­лі і ўклю­ча­нас­ці ў тое, што ад­бы­ва­ецца. За час пад­рых­тоў­кі пра­екта (гэ­та 9 ме­ся­цаў 2020 го­да) ад­бы­ла­ся кар­ды­на­ль­ная тран­сфар­ма­цыя ўспры­ ман­ня Бе­ла­ру­сі як свай­го мес­ца, мы ўсе рап­там вы­яві­лі ся­бе «тут і ця­пер». Мы мар­кі­ра­ва­ныя сва­ім фак­там зна­хо­джан­ня «тут і ця­пер». Та­му ка­лі ка­заць пра лі­нію на­пру­жан­ня не ў мас­тац­кім сэн­се, то ёю ста­ла здо­ль­насць саб­рац­ца і пра­цяг­ нуць пра­цу над пра­ектам у існу­ючых аб­ста­ві­нах, а за­тым прад­ста­віць вы­нік у вы­гля­дзе вы­ста­вы. Тац­ця­на Ра­дзі­віл­ка: Мес­ца — гэ­та тая пра­сто­ ра, якую ча­ла­век ва­кол ся­бе ства­рае, да якой пры­вы­кае, з якой уз­ні­кае эма­цый­ная по­вязь. Тут за­ўсё­ды важ­на аса­біс­тая гіс­то­рыя. Але пуб­ліч­ныя пра­сто­ры здо­ль­ныя афар­боў­вац­ца, убі­ра­ючы эма­цый­ную та­на­ль­насць ад пер­са­на­жаў, які­мі яны за­поў­не­ныя. У гэ­тым вы­пад­ку ста­тус мо­жа мя­няц­ца, і не-мес­ца на­бы­вае тыя ха­рак­та­рыс­ ты­кі, што да­зва­ля­юць яму быць пад­обным да пра­сто­ры аса­біс­тай. На ад­ной ма­ёй пра­цы ёсць

ха­рак­тэр­ны ге­рой — лыж­нік, які ўпаў, дзе зо­на падзен­ня — поле — ад­ра­зу ста­но­віц­ца не про­ста пол­ем, а мес­цам падзен­ня. Плос­кас­ці, за­се­ле­ныя лю­дзь­мі, па­сту­по­ва за­мяш­ ча­юцца за­пус­цен­нем і аб­язлю­дзен­нем за­кі­ну­тых спар­тыў­ных аб’­ектаў. Я іх па­збаў­ляю жыц­ця, але яны са­мі па са­бе жы­вуць — яны са­ма­дас­тат­ко­ выя. У іх ёсць не­йкі рух: ру­хо­мыя це­ні, зме­на дня і но­чы — пра­цэс. Гэ­та су­мес­нае ўза­ема­дзе­янне жы­во­га, ча­ла­ве­ча­га і не­йкіх пра­сто­раў — кроп­ка ма­ёй ці­ка­вас­ці. Ігар Ці­шын: Пра лі­нію на­пру­жа­нас­ці. Мая лі­нія — гэ­та лі­нія бо­лю, лі­нія стра­ху, лі­нія сум­не­ваў, лі­нія пя­ке­ль­на­га раю, лі­нія Су­ці­на, лі­нія маг­чы­ма­га па­ра­жэн­ня, лі­нія са­лі­дар­нас­ці, лі­нія Спі­но­зы. «Спра­ва мас­тац­тва — быць не схо­віш­чам ура­жан­няў, а да­сле­да­ваць ася­род­дзе, якое ў ад­ва­рот­ным вы­пад­ку за­ста­ецца не­заў­важ­ным» (Мар­шал Мак­лю­эн). Што або ка­го для вас важ­ на не па­кі­нуць не­заў­важ­ным? Ігар Ці­шын: За­ўва­жаць то­ль­кі тое, што мне ці­ка­ ва. Пры­мі­тыў­ныя прад­ме­ты, пры­мі­тыў­ная ге­амет­ рыя, пры­мі­тыў­ныя асо­бы, пры­мі­тыў­ны рэ­алізм, пры­мі­тыў­ныя ста­ляр­ныя злу­чэн­ні. Тац­ця­на Ра­дзі­віл­ка: Мне важ­на па­спець свое­ ча­со­ва за­фік­са­ваць сваю фраг­мен­та­ва­ную рэ­аль­насць. І падзя­ліц­ца чым­сь­ці важ­ным (або не­істот­ным). Афа­рызм зноў жа Мак­лю­эна «the medium is the message» (мед­ыя ёсць па­слан­не) спа­ра­дзіў ве­ лі­зар­ную ко­ль­касць інтэр­прэ­та­цый і тлу­ма­чэн­ няў. У пры­ват­нас­ці, што від і фор­ма мед­ыя мае вы­ра­ша­ль­нае зна­чэн­не, важ­ней за змест, які яно тран­слюе. Сро­дак, мед­ыя, якія вы­ка­рыс­тоў­ ва­юць усе мас­та­кі вы­ста­вы,— жы­ва­піс. Якая яго ро­ляў пра­екце? Ігар Ці­шын: Мо­жа быць, тое, што на­пі­саў Мак­ лю­эн, не пад­ыхо­дзіць для жы­ва­пі­су?.. Сро­дак ёсць па­ве­дам­лен­не. Та­ды жы­ва­піс ёсць (то­ль­кі) па­ве­дам­лен­не пра жы­ва­піс. Ці гэ­тае па­ве­дам­лен­ не мо­жа ста­віць не­йкія пы­тан­ні, са­цы­яль­ныя ці па­лі­тыч­ныя?.. Вось пры­клад з Ве­лас­ке­сам. Іспа­нія аку­па­ва­ла Ні­дэр­лан­ды, Ве­лас­кес на­пі­саў вя­лі­кую кар­ці­ну, якая апя­ва­ла гэ­тую аку­па­цыю («Зда­ча Брэ­ды»). І ніх­то Ве­лас­ке­са за гэ­та не асу­джае. Але ка­лі б не­йкі мас­так зра­біў пра­цу пра тое, як Гіт­лер аку­па­ваў Поль­шчу, то гэ­та­му мас­та­ку бы­ло б ве­ль­мі цяж­ка існа­ваць у су­час­ным све­це. Зна­ чыць, важ­ны не то­ль­кі сро­дак, не то­ль­кі мед­ыя. Тац­ця­на Кан­дра­цен­ка: Ёсць ку­ра­тар­скі пра­ект Ула­дзі­мі­ра Па­та­па­ва «Ні ва­зь­мі­ся», дзе ён за­дае мас­та­кам і экс­пер­там пяць пы­тан­няў пра жы­ва­піс. Пы­тан­ні ад­ны і тыя ж. Ге­роі інтэр­в’ю роз­ныя — ад Гу­та­ва і Ду­ба­сар­ска­га да Асма­лоў­ска­га і не­йкіх зу­сім юных не­вя­до­мых мне мас­та­чак. Вось ад­но з пы­тан­няў там якраз пра тое, што мо­жа зна­чыць мак­лю­энаў­скае «the medium is the message» у да­чы­нен­ні да жы­ва­пі­су. Я пры­му­шаю сва­іх сту­дэн­таў гля­дзець вы­бар­ку гэ­тых інтэр­в’ю. Гу­таў да­клад­на ка­жа, што жы­ва­піс у сэн­се «пі­сан­не жы­во­га» да­ўно не існуе. Але я б пра­цяг­ну­ла: ён цал­кам сап­раў­ды існуе і раз­ві­ва­ецца як ку­ль­

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Гу ­т ар­к і на вы ­с т а ­в е

13

ў гіс­то­рыі мас­тац­тва за­ста­ецца на­огул то­ль­кі ў вы­гля­дзе да­ку­мен­та­цыі. Ро­ля гле­да­ча ў мас­тац­кай ка­му­ні­ка­цыі, што вы­бу­доў­ва­ецца ва­мі. Якую пра­сто­ру для інтэр­ прэ­та­цый вы па­кі­да­еце яму? Ці ста­но­віц­ца ён су­аўта­рам, саў­дзе­ль­ні­кам та­го, што ад­бы­ва­ецца ў ма­дэ­ля­ва­най рэ­ча­існас­ці? Тац­ця­на Ра­дзі­віл­ка: Гля­дач для мя­не перш за ўсё саў­дзе­ль­нік. І су­аўтар. Та­му я за­ўсё­ды па­кі­даю не­йкія тры­гер­ныя кроп­кі ў сва­іх пра­цах для та­го, каб у гле­да­ча з’я­ві­лі­ся пэў­ныя маг­чы­мас­ці для інтэр­прэ­та­цыі ўба­ча­на­га. Я пра­ва­кую яго на ства­рэн­не ўлас­на­га пун­кту гле­джан­ня, па­кі­даю ла­гіч­ныя пра­бе­лы, на якіх ён па­ві­нен спы­няц­ца. Лю­бая вы­ява з’яў­ля­ецца сво­еа­саб­лі­вым мар­ке­ рам, і гля­дач чап­ля­ецца за гэ­тыя па­зна­ва­ныя ім ві­зу­аль­ныя зна­кі, але ў не­йкі мо­мант раз­умее, што ёсць пэў­ныя не­адпа­вед­нас­ці. І мне важ­на, каб ён гэ­та за­ўва­жыў.

ту­ра ажыў­лен­ня па­вер­хні з да­па­мо­гай ко­ле­ру. Ясна, што кож­ны мас­так звяр­та­ецца да не­йкіх сва­іх інстру­мен­таў, пры гэ­тым аб­апі­ра­ючы­ся на вы­ву­ча­нае, уба­ча­нае, тэ­арэ­тыч­нае, тэм­пе­ра­мент, да­свед­ча­насць, а так­са­ма час су­так, на­строй і над­во­р’е ў мо­мант ства­рэн­ня пра­цы. По­ўная ад­сут­насць ад­экват­ных кры­тэ­ры­яў для ацэн­кі жы­ва­пі­су на­ра­джае сён­ня раз­губ­ле­насць і пры­во­ дзіць да мар­гі­на­лі­за­цыі гэ­та­га мед­ыя. На­ра­джае лжы­вую і не­спра­вяд­лі­вую тэн­дэн­цыю змеш­ваць жы­ва­піс як мед­ыя, бо­льш за іншыя пад­па­рад­ка­ ва­ны ўплы­ву рын­ка, з тым, што на­сам­рэч жы­ва­пі­ сам не з’яў­ля­ецца. Наш пра­ект за­дум­ваў­ся ў тым лі­ку і як ма­ні­фес­та­цыя та­го, што та­кое жы­ва­піс сён­ня. Што та­кое жы­ва­піс у Бе­ла­ру­сі ця­пер, якім ён мо­жа быць. Гэ­тая вы­ста­ва бы­ла пер­ша­па­чат­ко­ ва пад­ма­ца­ва­ная ме­на­ві­та амбі­цы­ямі рэ­абі­лі­та­ ваць для Мін­ска жы­ва­піс як мед­ыя. Тац­ця­на Ра­дзі­віл­ка: Я б не бы­ла на­сто­ль­кі ка­ тэ­га­рыч­ная ў да­чы­нен­ні да пе­ра­ва­гі фор­мы над змес­там. Вя­до­ма, лю­бое мед­ыя дае пэў­ныя маг­ чы­мас­ці. Але то­ль­кі мас­так вы­ра­шае, які вы­нік ён

ха­цеў бы ба­чыць, і вы­бі­рае апты­ма­ль­ныя срод­кі для да­сяг­нен­ня гэ­та­га. На мой по­гляд, жы­ва­піс — гэ­та чыс­та тэх­ніч­ны бок пра­цы. Пра­ўда, ча­сам зда­ра­ецца, што ў пра­цэ­се ра­бо­ты тэх­ніч­ныя пры­ ёмы вы­му­ша­юць ка­рэк­та­ваць за­ду­ма­нае. За­дум­ва­ючы не­шта, я ба­чу ўва­саб­лен­не ідэі праз жы­ва­піс, раз­уме­ючы, як гэ­та мож­на зра­біць. У да­ дзе­ным вы­пад­ку я на­ват не вы­бі­раю мед­ыя. Сён­ня ўсё час­цей і бо­льш пе­ра­ка­наў­ча гу­чаць аргу­мен­ты ў бок рэ­абі­лі­та­цыі «сфе­ры па­чуц­ цё­ва­га» і жы­ва­пі­су як мед­ыя. На ваш по­гляд, ці ёсць тут уз­ае­ма­су­вязь? Зноў жа ці звя­за­на гэ­та з вяр­тан­нем ча­ла­ве­ка, антра­па­ла­гіч­на­га вы­мя­ рэн­ня ў су­час­нае мас­тац­тва? Ігар Ці­шын: Смерць і ад­ра­джэн­не жы­ва­пі­су бы­лі ў гіс­то­рыі мас­тац­тва ўжо не адзін раз, так што не трэ­ба гэ­та­га ба­яцца. Тац­ця­на Ра­дзі­віл­ка: На мой по­гляд, уз­ае­ма­су­ вязь ня­знач­ная. Жы­ва­піс на­сто­ль­кі ва­ры­ятыў­ны, што лёг­ка мо­жа тран­сля­ваць як эстэ­тыч­ныя па­слан­ні, так і лю­быя іншыя. У пры­нцы­пе, гэ­та ад­но­сіц­ца і да лю­бых іншых мед­ыя. Про­ста гэ­та та­кі пра­фе­сій­ны вы­бар аўта­ра для бо­льш да­ клад­на­га вы­ра­жэн­ня ідэі. Ёсць яшчэ адзін важ­ны мо­мант: су­час­на­га гле­да­ча скла­да­на здзі­віць, скла­да­на на­ват звяр­нуць яго ўва­гу на не­йкія важ­ ныя мо­ман­ты. Та­му, маг­чы­ма, імкнен­не зра­біць гэ­та пры­му­шае мас­та­коў пра­ца­ваць з най­бо­льш атрак­тыў­ны­мі ма­тэ­ры­яла­мі. Та­ды, ма­быць, мож­на ка­заць пра тое, што гэ­ты вы­бар уплы­вае на «сфе­ ру па­чуц­цё­ва­га». Рэ­абі­лі­та­цыя жы­ва­пі­су ма­ты­ва­ва­ная яшчэ тым (і тут я па­га­джу­ся з мер­ка­ван­нем Іллі Ка­ба­ко­ва, які тлу­ма­чыў сваю ўва­гу ме­на­ві­та да жы­ва­пі­су ў апош­ні час), што кар­ці­на зруч­ней­шая з пун­кту гле­джан­ня за­хоў­ван­ня, кан­сер­ва­цыі, экс­па­на­ван­ ня і архі­ва­ван­ня. Скла­да­на за­хоў­ваць, а асаб­лі­ва кож­ны раз ад­на­ўляць для экс­па­зі­цыі вя­лі­кія інста­ля­цыі, му­ль­ты­ме­дый­ныя тво­ры і г.д. Не­шта

1. Таццяна Кандраценка. Без назвы. Алей. 2020.

2. Яўген Шадко. Браты. Алей. 2020.

3. Фрагмент экспазіцыі.

4. Ігар Цішын. Скарыце нас. Папера, вугаль, акрыл. 2020.

5. Ігар Цішын. Праект рэвалюцыі. Папера, вугаль, акрыл.

2020.

6. Таццяна Кандраценка. Без дна. Акрыл. 2020.

7. Таццяна Радзівілка. Басейн. Алей. 2020.

8. Ігар Цішын. У куце. Папера, вугаль, акрыл. 2020.

9. Яўген Шадко. Untitled. Алей. 2020

лістапад, 2020

14

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Агляд

Жа­но­чае сэр­ца МФМ Ме­сяц фа­таг­ра­фіі ў Мін­ску і Брэс­це

Лю­боў Гаў­ры­люк

Яшчэ ў раз­ва­жан­нях пра ку­ра­тар­скія кан­цэп­цыі ма­ла­дая жа­но­чая фо­та­гра­фія актыў­на аб­мяр­коў­ва­ла­ся. Але хто мог пад­умаць, што пры рэ­алі­за­цыі гля­дач атры­мае та­кі жор­сткі кан­гла­ме­рат ідэй, та­кую раз­на­стай­насць жа­но­чых імё­наў, та­кі аўтар­скі дос­вед? Усё ўпі­са­ла­ся ў агу­ль­ную тэ­му «вы­жы­ван­не», а аб’­ядна­ная жа­но­чая ка­ман­да саб­ра­ ла ўсе пра­бле­мы «гла­ка­лі­за­цыі» (гла­ба­ль­най ла­ка­лі­за­цыі) раз­ам. Ча­му атры­ма­ла­ся жор­стка? Та­му што пра­ца­ва­лі з по­ўным уклю­чэн­нем. Па­жыць у ад­ным до­ме хоць бы два тыд­ні Та­кую ма­ру скла­да­на са­бе ўя­віць, па­га­дзі­це­ся. У пра­екце «Дом, дзе я» (брэс­цкая арт-пра­сто­ра «Кры­лы ха­ло­па») пер­шае, што вы ба­чы­це, — фо­та­зды­мак па­коя на ўсю сця­ну. Тац­ця­на Кар­па­чо­ва, вы­пус­кні­ца на­шай Ака­дэ­міі мас­тац­ тваў, вы­му­ша­на бы­ла за­тры­мац­ца ў Поль­шчы на час ка­ран­ці­ну. Гіс­то­рыя з аран­да­ва­ны­мі ква­тэ­ра­мі, зму­ша­ны­мі пе­ра­езда­мі, апа­вя­дан­ні бе­ла­рус­кіх сяб­ ро­вак На­сці, Ма­ры­ны і Але­сі, якія тра­пі­лі ў та­кую ж сі­ту­ацыю, пад­штур­хну­ла яе да ства­рэн­ня се­рыі «Дом». Ба­нер­ны па­мер «на ўсю сця­ну» — гэ­та пры­ём, якім ка­рыс­та­юцца travel-фа­ тог­ра­фы, ка­лі шы­ро­кая пан­ара­ма да­зва­ляе ўмяс­ціць у кадр мак­сі­ма­ль­на вя­ лі­кую пра­сто­ру. Та­кім чы­нам ці­ка­ва раз­гля­даць ра­ку з на­бя­рэж­ны­мі, індус­ тры­яль­ным пей­за­жам і свец­кім ад­па­чын­кам, пры­ро­дай, лю­дзь­мі на пер­шым пла­не і да­лё­кім га­ры­зон­там. Та­кі кадр пад­обны да кі­наз­дым­кі, што ўжо мае на ўва­зе апа­вя­дан­не. Але ў Тац­ця­ны ён інша­га ро­ду — гэ­та скайп-кадр, у якім яна імкну­ла­ся да­маг­чы­ся эфек­ту ад­кры­та­га акна. Лю­дзі ў скай­пе саб­ра­ныя ў не­ка­ль­кі груп, у асноў­ным да­рос­лыя раз­маў­ля­юць з ма­лы­мі. У ся­м’і сап­раў­ды трое дзя­цей, усе ака­за­лі­ся за­чы­не­ны­мі ў до­ме на ка­ран­цін, і то­ль­кі су­вязь па скай­пе дае лю­дзям маг­чы­масць зно­сін з све­там. Ка­ра­лі­на Па­ля­ко­ва («urbancollages») звяр­та­ецца да архі­тэк­ту­ры са­вец­ка­га мі­ну­ла­га, ка­лі дом перш за ўсё быў па­фас­ным фа­са­дам. Дзе за ім цяп­лі­ла­ся пры­ват­нае жыц­цё, якім яно бы­ло — ужо не ве­ль­мі па­мя­та­ецца. Але по­гляд счыт­вае, на­ко­ль­кі су­час­ны го­рад пе­ра­рас­тае ста­рыя адзе­жы-па­тэр­ны, што «Мастацтва» № 11 (452)

яшчэ ўчо­ра зда­ва­лі­ся не­па­руш­ны­мі. Пра­ніз­лі­вая, ві­да­воч­ная роз­ні­ца ста­ро­га і но­ва­га. Увесь вя­лі­кі на­ра­тыў са­вец­ка­га вы­клі­кае ці­ка­васць як бы па сі­ну­со­ ідзе: уз­рас­тае і ў не­йкі мо­мант сы­хо­дзіць у цень, зда­ецца, ён ужо ў мі­ну­лым; а по­тым рап­там пры­хо­дзіць ад­чу­ван­не, што асэн­са­ван­ня гэ­та­га мі­ну­ла­га не­ дас­тат­ко­ва.

Ві­з у­а ль­н ыя мас­т ац­т вы / Агляд Пры­клад­на гэ­тую ж апе­ра­цыю пра­раб­ляе гля­дач, раз­гля­да­ючы «Доб­ры дзень, я вам па­штоў­кі з вёс­кі пры­вез­ла» (Та­ня Сві­рэ­па). Трэ­ба ад­даць на­ леж­нае ку­ра­тар­цы Лі­за­ве­це Мі­ха­ль­чук, якая за­ўсё­ды ўваж­лі­ва пра­цуе з пра­ екта­мі, асаб­лі­ва ка­лі ім трэ­ба над­аць кан­чат­ко­вую фор­му. І асаб­лі­ва та­му, што лю­біць пра­ца­ваць з ма­ла­ды­мі аўта­ра­мі і іх пер­шы­мі пра­екта­мі. У гэ­тым вы­пад­ку аўтар­ка і ку­ра­тар­ка ад­да­лі пе­ра­ва­гу да­ўняй бы­та­вой звыч­цы, ка­лі на стол, дзе ёсць шкло, вы­клад­ва­юцца фа­таг­ра­фіі або за­піс­кі про­ста на па­ мяць. Гэ­та не ка­лек­цыя, не архіў, не сім­ва­ліч­ныя воб­ра­зы ў рам­цы на сця­не, але не­шта да­ра­гое, што хо­чац­ца мець бліз­ка, пе­рад ва­чы­ма. Не­вя­лі­кія фар­ма­ ты плюс маг­чы­масць у лю­бы мо­мант змя­ніць «экс­па­зі­цыю». Па­штоў­кі з вёс­кі якраз та­кія: пад шклом (у па­ме­ры ма­ле­нь­ка­га ста­ла) і з на­кла­дан­нем ма­люн­ ка, фа­таг­ра­фіі і тэк­сту. Усё гэ­та раз­ам — пра ста­лен­не, пра эпі­зо­ды, ка­лі аўтар

ад­кры­вае для ся­бе па­чуц­ці гне­ву, ад­чаю, за­хап­лен­ня. Збо­ль­ша­га гля­дац­кае ўспры­ман­не і эфект арт-аб’­екта ўзмац­ня­юцца роз­ні­цай па­між ра­ман­тыч­ны­мі па­штоў­ка­мі і на­тат­ка­мі, дзе апі­са­ны дра­ма­тыч­ныя сі­ту­ацыі і час­та ба­лю­чыя эмо­цыі. І яшчэ бо­ль­шая амплі­ту­да ў аса­цы­яцы­ях, то-бок ска­чок ад ма­люн­ка да тлу­ма­ чэн­ня, — у Ве­ра­ні­кі Архі­па­вай і Да­рыі Чач­ко ў «notsweethome». Гэ­та ту­рэм­ныя на­тат­кі Да­рыі, з які­мі аўтар­кі пра­ца­ва­лі раз­ам. «Уту­ль­насць» — на­ма­ля­ва­ныя на акне зя­лё­ныя ліс­ці­кі, «аро­ма­тэ­ра­пія» — чай­ны па­ку­на­чак пад га­ла­вой. Дзіў­на, як на­пі­са­ныя на­тат­кі: ні­вод­на­га ліш­ня­га сло­ва, без эмо­цый і аб­агу­ль­ нен­няў. Але ві­да­воч­ны жа­но­чы по­гляд на ча­со­вы дом, ня­ёмкае жыл­лё, якое трэ­ба не­як асво­іць. Дос­вед асэн­са­ван­ня та­го, што ад­бы­ло­ся, праз ня­хіт­рае апі­сан­не і на­іўны ві­зу­аль­ны воб­раз, як я раз­умею, слу­жыць не про­ста фік­ са­цы­яй, але аб­аро­най ад ха­осу. І да­рэ­чы, у гэ­тым дос­ве­дзе ня­ма гу­ма­ру ні ў якой яго фор­ме, але ёсць вы­на­ход­лі­васць. Той факт, што вы­ні­ко­вая фор­ма аб’­екта — сек­вен­цыя з дзе­вя­ці фа­таг­ра­фій, па­кі­дае яго для па­мя­ці як пазл ад­лі­ку для бу­ду­чых інтэр­прэ­та­цый або ў іх ад­сут­нас­ці.

15

І Лі­за­ве­та Мі­ха­ль­чук, і кі­раў­ні­ца пра­сто­ры «Кры­лы ха­ло­па» Акса­на Гай­ко на­ стой­ва­юць на не­абход­нас­ці мас­тац­тва «ад­клі­кац­ца на падзеі». У апош­нія ме­ ся­цы яны пра­во­дзяць се­рыю інклю­зіў­ных тэ­атра­ль­ных па­ста­но­вак «Клуб­ны дом», гу­тар­кі з псі­хо­ла­гам, пра­цу­юць вы­ста­вы, у тым лі­ку з экс­кур­сі­ямі ў фар­ ма­це 3D, — за­пыт гра­мад­ства на акту­аль­ныя пра­екты ста­но­віц­ца ўсё бо­льш. І тое ве­дан­не пра ча­ла­ве­ка, якое за­клад­ва­ецца ў мас­тац­тва, яго па­тэн­цы­ял не па­він­ны ад­ра­зу сы­хо­дзіць у гіс­то­рыю: ім трэ­ба даць па­пра­ца­ваць у на­шым ча­се, ка­лі дэ­акту­алі­за­цыі яшчэ не ад­бы­ла­ся. Тым бо­льш пра­фе­сій­нае мас­тац­ тва ў га­ле­рэй­най пра­сто­ры. Пра на­ву­ку Воб­ласць science-art усё яшчэ за­ста­ецца для бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва ма­ла­ зас­во­енай, і ад­бы­ва­ецца гэ­та з улі­кам роз­ных аб­ста­він. Тым ці­ка­вей ба­чыць, як на­ву­ко­выя тэ­мы рэ­прэ­зен­туе фа­таг­ра­фія. Час­та гуч­нае сло­ва «да­сле­да­ ван­не» сла­ба су­па­дае з тым, што мы ба­чым, але кан­цэп­ту­аль­ная час­тка дае гле­да­чу па­трэб­ны век­тар. У МФМ-20 з агу­ль­най тэ­май «вы­жы­ван­не» та­кія пра­екты ака­за­лі­ся ў эка­ла­гіч­ным спек­тры: у Тац­ця­ны Ка­ва­лё­вай у «Мік­ра­ п­лас­тык Everyday», у Мар­сэ­ля Рык­лі з пра­ектам «Веч­насць». Тац­ця­на за­ха­ пі­ла­ся ла­ба­ра­тор­ны­мі здым­ка­мі час­ці­нак плас­ты­ку і злу­чы­ла іх у ка­ла­жы з прад­ме­та­мі-но­сь­бі­та­мі. А Рык­лі ці­ка­вяць пы­тан­ні энер­ге­ты­кі і тое, як зда­бы­ ча ву­га­лю і ру­ды, вет­ра­ныя і со­неч­ныя элек­трас­тан­цыі ўплы­ва­юць на бяс­ пе­ку жыц­ця бу­ду­чых па­ка­лен­няў. Па­ха­ван­ні вы­со­ка­ра­ды­еак­тыў­ных ад­кі­даў атам­ных элек­трас­тан­цый, на дум­ку швей­цар­ска­га фа­тог­ра­фа, па­тра­бу­юць не то­ль­кі но­вых тэх­ніч­ных, але і ка­му­ні­ка­цый­ных ра­шэн­няў, на­вы­каў дыс­ку­сіі ў ку­ль­ту­ры і фі­ла­со­фіі. Гэ­ты па­сыл да фу­ту­рыз­му скла­да­на да­нес­ці ві­зу­аль­ ным інстру­мен­та­ры­ем, але анлайн-сус­трэ­ча з Мар­сэ­лем прад­эман­стра­ва­ла, на­­коль­­кі шы­ро­ка мо­гуць рас­паў­сю­джвац­ца інта­рэ­сы мас­та­ка ў на­ву­ко­вай воб­лас­ці і як мож­на зра­біць іх бач­ны­мі. Алі­цыя Вруб­леў­ска («Рыф»), Ле­на Да­бра­во­льс­кая і Тэа Орманд-Скі­пінг («Ге­агіс­то­рыя»), Ма­ры Лу­ка­шэ­віч («За бел­лю ка­ра­лаў») у бо­льшай сту­пе­ні акцэн­ ту­юць гра­мад­скія пра­кты­кі. Мат­ры­ца бяс­кон­ца­га спа­жы­ван­ня пры­во­дзіць

ча­ла­вец­тва ў стан са­ма­зніш­чэн­ня: пры­кла­дам гэ­та­га слу­жаць за­фік­са­ва­ныя пра­цэ­сы гі­бе­лі эка­сіс­тэм, най­бо­льш ад­чу­ва­ль­ных да дзей­нас­ці ча­ла­ве­ка. Ка­ ра­ла­выя ры­фы зні­ка­юць праз па­трэ­бы фар­ма­цэў­тыч­най індус­трыі, Гун­ду­куш­ скія Гі­ма­лаі рэ­агу­юць як ад­чу­ва­ль­ныя клі­ма­тыч­ныя мар­ке­ры. У эка­ло­гіі ня­ма падзей да­лё­кіх і бліз­кіх, усе яны ўза­емаз­лу­ча­ныя, і Бе­ла­русь, дзе з’я­ві­ла­ся пя­тая клі­ма­тыч­ная зо­на на по­ўдні кра­іны, па­цвяр­джае гэ­ты тэ­зіс. лістапад, 2020

16

В і ­з у ­а л ь­н ы я м а с­т ац­т в ы / Агляд

Я б вы­лу­чы­ла два пра­екты ня­мец­кай фа­тог­раф­кі Алі­ны Фрыс­ке — «Уяў­ ныя за­пі­сы» і «Ка­бі­нет рэ­дкас­цяў» (2017, 2018), — звер­ну­тыя да су­час­на­га інфар­ма­цый­на­га ася­род­дзя. Так­са­ма сво­еа­саб­лі­вае да­сле­да­ван­не. Здым­кі пры­род­ных аб’­ектаў аўтар­ка пра­пус­кае праз google-сэр­ві­сы апаз­на­ван­ня і атрым­лі­вае ве­ль­мі пры­бліз­ныя ма­люн­кі. Па­мяць пра рэ­аль­на існу­ючыя ці знік­лыя ві­ды жы­вёл та­кім чы­нам ска­жа­ецца, і гэ­та ня­гле­дзя­чы на на­шу пе­ ра­ка­на­насць у аб­са­лют­най да­клад­нас­ці ліч­ба­вых ко­пій. Штуч­ны інтэ­лект атрым­лі­вае яшчэ ад­ну прэ­тэн­зію, а ка­лек­тыў­ная па­мяць — на­па­мін пра не­й­ кую трэ­цюю рэ­аль­насць, па­меж­ную між фі­зіч­най і ўяў­най. Гэ­тыя пра­екты, як і пра­цы Фран­су­азы Юг’е і Ры­ты Но­ві­ка­вай, мож­на ўба­чыць у мін­скай экс­па­зі­цыі МФМ да кан­ца ліс­та­па­да. З не­рва ча­су Вер­нем­ся ў Брэст, у но­вую пра­сто­ру «Кан­сер­ва». Яго кі­раў­ні­ца Ка­ця­ры­на Паў­ ло­віч ка­жа ўжо зна­ёмыя сло­вы пра дэ­цэн­тра­лі­за­цыю ку­ль­тур­ных падзей і брэс­цкіх гле­да­чоў, якія, як і ў іншых аб­лас­ных га­ра­дах, ма­ла зна­ёмыя з су­час­ ным мас­тац­твам. «Кан­сер­ва» вы­ра­шы­ла вы­пра­віць ста­но­віш­ча: ле­тась ужо пры­ма­ла на сва­ёй пля­цоў­цы МФМ-19, а за­тым буй­ны архі­тэк­тур­ны фо­рум. Але тут грым­нуў ко­від — і на­сту­пі­ла не­паз­беж­ная па­ўза. Пра­сто­ру ж бы­лой кан­сер­ва­вай фаб­ры­кі ўда­ла рэ­на­ві­ра­ва­лі, дый зна­хо­дзіц­ца яна ў цэн­тры го­ ра­да: ці­ка­васць гле­да­ча да но­ва­га мес­ца ёсць, ма­ла­дая пуб­лі­ка аца­ні­ла яго еўра­пей­скую атмас­фе­ру, а на­вед­ва­ль­ні­кі ся­рэд­ня­га ўзрос­ту ад­клі­ка­юцца на пра­екты доб­ра­зыч­лі­ва. Па пад­лі­ках арга­ні­за­та­раў, МФМ на­ве­да­лі не­ка­ль­кі со­тняў ча­ла­век: мо­ладзь 16-20 га­доў, ма­ла­дыя па­ры і ўзрос­та­выя се­м’і — вось та­кое ці­ка­вае на­зі­ран­не. У «Кан­сер­ве» прад­стаў­ле­ны се­рыі ўжо вя­до­мыя, ад­нак ёсць і зу­сім но­выя. Усе яны аб’­ядна­ны ку­ра­тар­кай Мар­тай Шы­ман­скай у пра­ект з кан­цэп­цы­яй «Be a lady», і гэ­та не сто­ль­кі вы­каз­ван­не, ко­ль­кі цэ­лае апа­вя­дан­не ў агу­ль­най фе­мі­ніс­тыч­най рам­цы. Мае фа­ва­ры­ты — Ма­ша Свя­та­гор з «Мас­кі-шоу» і Ган­на Бун­дзе­ле­ва з «Бач­най ма­ці». Для Ма­шы ка­лаж уся­го двух эле­мен­таў, на­пэў­на, вы­клю­чэн­не з пра­

ві­лаў шмат­слой­ных кам­па­зі­цый, але які ж ён жы­вы, пра­ніз­лі­вы! Твар з кла­ січ­на­га жы­ва­піс­на­га па­лат­на і це­ла су­час­най дзяў­чы­ны вы­яві­лі­ся аб­са­лют­на кан­трас­ны­мі. Мы ба­чым у гэ­тых воб­ра­зах і Ба­ці­чэ­лі, і Га­ль­бей­на Ма­лод­ша­га ў сім­бі­ёзе з ця­лес­най аб­алон­кай ча­ла­ве­ка на­ша­га ча­су. Ма­ша па­чы­нае з тэ­ мы пе­ра­емнас­ці ў мас­тац­тве, але, раз­ві­ва­ючы яе, упі­ра­ецца ў кар­ды­на­ль­ныя зме­ны гра­мад­ска­га жыц­ця, якія ад­бы­лі­ся з ча­соў Ся­рэд­ня­веч­ча. І су­час­ная «Мастацтва» № 11 (452)

кан­вен­цый­насць, гра­мад­скі да­га­вор ад­нос­на ста­но­віш­ча жан­чын, вы­хо­дзіць на пер­шы план. Свя­до­масць і эмо­цыі ў тва­рах і ця­лес­ны свет, псі­ха­фі­зі­ка з ад­біт­ка­мі ха­ды ча­су і зме­ны све­та­пог­ля­даў — гэ­та дзіў­ная зна­ход­ка ў рэ­прэ­ зен­та­цыі дыс­кур­су. Ёмкая, моц­ная, ве­ль­мі да­клад­ная па ўва­саб­лен­ні. Ці­ка­вая ад­на гіс­то­рыя, рас­ка­за­ная ў су­пра­ва­джа­ль­ным тэк­сце Ве­ры За­луц­кай: аказ­ ва­ецца, на­ту­ра­ль­ныя па­ста­вы і ўмо­вы, сваё жа­дан­не фа­таг­ра­фа­вац­ца аго­ ле­ны­мі не­ка­то­рыя ма­дэ­лі з ча­сам пе­ра­гля­да­юць. Яны б ужо і ад­мо­ві­лі­ся ад

фа­таг­ра­фій, але ў іх ёсць аўтар, і тут уз­ні­кае скла­да­ная сі­ту­ацыя. Яе мож­на вы­ра­шыць, пра­па­на­ваў­шы ге­ра­іням ка­лаж з мас­ка­мі — час­тко­ва гэ­та вы­ра­ шае пра­бле­му. Ган­на Бун­дзе­ле­ва вы­ка­рыс­тоў­вае ста­ра­даў­нія, ма­быць, тэх­ніч­ныя кад­ры ся­мей­най здым­кі, ка­лі дзя­цей фа­таг­ра­фа­ва­лі ў атэ­лье і ма­ці па­він­на бы­ла ўтры­маць дзі­ця ў не­ру­хо­май па­ста­ве не­йкі час. Са­му яе ха­ва­лі дра­пі­роў­кай. Гэ­ты пры­ём на­зы­ваў­ся «ня­бач­ная ма­ці», і ад­біт­кі (ко­піі) кан­ца XIX — па­чат­ку

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т вы / Агл яд

XX ста­год­дзяў Ган­на па­кі­ну­ла чор­на-бе­лы­мі. Бач­ны­мі фа­тог­раф­ка ро­біць ка­ля­ро­выя ка­ла­жы, дзе пра­па­ноў­вае для воб­ра­заў ма­ці са­мыя роз­ныя пер­ са­на­жы: ад ге­ро­яў му­льт­фі­ль­маў да гла­мур­ных се­леб­ры­ці. Псі­ха­ла­гіч­ныя спа­лу­чэн­нi, гра­мад­скія стэ­рэ­аты­пы пры­во­дзяць да та­го, што ма­са са­мых роз­ных сім­ва­лаў прэ­тэн­ду­юць на ро­лю бач­ных ма­цi, уклю­ча­ючы Алу Пу­ га­чо­ву, Дзяў­чы­ну з жам­чуж­най за­вуш­ні­цай ці Са­ль­ва­до­ра Да­лі. Час­тку з іх Ган­на саб­ра­ла ў фор­ме фо­та­кніг. З до­ляй ка­міч­нас­ці ад­ця­няе Ма­шу Свя­та­гор і Ган­ну Бун­дзе­ле­ву се­рыя Да­ шы Бу­бен «everydayifindnewpussy»: яна пры­све­ча­на сэк­су­аль­нас­ці, якая мро­іцца ў квет­ках, са­да­ві­не, ме­та­ліч­ных лю­ках на асфа­ль­це і ў дзя­сят­ках іншых аб’­ектаў. Як у рам­ках фрэй­дыс­цкай кан­цэп­цыі мож­на ўсю­ды ба­чыць фа­ліч­ныя сім­ва­лы, так і ў фе­мі­ніс­цкіх схе­мах счыт­ва­юцца аб­ры­сы ву­ль­вы. Чыс­та па-гля­дац­ку гэ­та бы­ло б смеш­на, ка­лі б не па­мяць аб пра­па­ган­дыс­ цкіх пры­ёмах. Бо­ле­вы сін­дром Яшчэ два пра­екты фа­тог­ра­фак ве­ль­мі да­клад­на пра­цу­юць з пра­бле­ма­мі да­ве­ру і та­бу, тых змен, якія ад­бы­ва­юцца ва ўспры­ман­ні ад­кры­тых і за­ кры­тых цел. Ёсць, вя­до­ма, раз­рыў у да­чы­нен­ні да га­ліз­ны ў мас­тац­тве і тым на­бо­рам па­тры­ярха­ль­ных уяў­лен­няў, які пра­цуе ў сі­лу сва­ёй інер­цыі. У гэ­тым сэн­се на вас­трыі дыс­ку­сіі пра тое, што мо­жа ці не мо­жа вы­стаў­ляц­ца пуб­ліч­на, се­рыя Во­ль­гі Кі­ры­ла­вай «Сак­рэт­ная тэч­ка». Вя­до­ма, гэ­та аб­ме­жа­ ван­не 18+: не­­каль­­кі здым­каў, дзе Во­ль­га са­ма па­ўта­рае шчы­ры эра­тыч­ны сю­жэт з жыц­ця сяб­роў­кі, якая сыш­ла. У свой час ён быў фік­са­цы­яй унут­ра­ най сва­бо­ды і стаў свай­го ро­ду спад­чы­най, за­ха­ва­най ге­ра­іняй ў за­кры­тай тэч­цы. Па­сля сы­хо­ду жан­чы­ны до­тык да інтым­ных ба­коў яе жыц­ця хва­люе Во­ль­гу, у пэў­ным сэн­се гэ­тыя но­выя фа­таг­ра­фіі — яе ад­каз на да­вер па­мер­ ла­га ча­ла­ве­ка. Але з да­ве­ру па­між сяб­роў­ка­мі на­ра­джа­ецца по­шук аса­біс­ тай ідэн­тыч­нас­ці, сум­лен­на­га стаў­лен­ня да ўлас­най ця­лес­нас­ці. У тым лі­ку стаў­лен­не да ўзрос­та­вых змен. Во­ль­га Кі­ры­ла­ва ўжо па­каз­ва­ла се­рыю ў Брэс­це, а вось «Да...» Дзі­ны Да­ ні­ло­віч удзе­ль­ні­ча­ла ў пра­екце «Ана­то­мія» (НЦСМ, 2019). Але ўсе гэ­тыя ўдак­лад­нен­ні ад­ра­са­ва­ныя, вя­до­ма, мін­ска­му гле­да­чу. Для Брэс­та, тым бо­ льш у фар­ма­це ку­ра­тар­ска­га ад­бо­ру жан­чын-фа­тог­ра­фак, кож­ны з гэ­тых пра­ектаў і са­ма­дас­тат­ко­вы, і важ­ны. У асвет­ніц­кім да­чы­нен­ні перш за ўсё, па­ко­ль­кі раз­ві­вае кла­січ­ную ку­ль­ту­ру ўспры­ман­ня ця­лес­на­га ў мас­тац­тве. Дзі­на пра­па­нуе муж­чы­нам стаць ма­дэ­ля­мі ў жан­ры ню — на­ко­ль­кі яны да гэ­та­га га­то­выя. Мож­на не ага­ляц­ца цал­кам: для кож­на­га з іх гэ­та бы­ло пы­ тан­нем та­бу, са­рам­лі­вас­ці, са­ма­кан­тро­лю, кам­фор­ту, упэў­не­нас­ці ў са­бе і г.д. Мне ж пад­аец­ца важ­ным, што цал­кам спе­ку­ля­цый­ную ў наш час дэ­ман­ стра­цыю жа­но­ча­га це­ла трэ­ба ха­ця б час­тко­ва ўраў­на­ва­жыць рэ­прэ­зен­та­ цы­яй муж­чын­ска­га. Гэ­та так­са­ма кла­січ­ная тра­ды­цыя, з ба­га­тай сус­вет­най

17

гіс­то­ры­яй і з усі­мі вы­ні­ка­ючы­мі ка­ на­та­цы­ямі. У «Be a lady» не­ль­га не адзна­чыць Тац­ця­ну Тка­чо­ву з ужо вя­до­май се­ ры­яй «Па­між пра­вам і со­ра­мам» (2019), якая ста­ла ад­ным з лаў­рэ­ атаў World Press Photo (на­мі­на­цыя «Парт­рэ­ты»). Се­рыя зроб­ле­на ў леп­шых уз­орах ві­зу­аль­на­га да­ сле­да­ван­ня: парт­рэт (са спі­ны або з пры­цем­не­ным тва­рам) у атмас­ фер­ным інтэ­р’е­ры, ба­лю­чая тэ­ма аб­ортаў, не за­ба­ро­не­ных у Бе­ла­ ру­сі, але яны за­ста­юцца як бы на сум­лен­ні жан­чын. Тац­ця­на саб­ра­ ла гіс­то­рыі, час­тка з іх тлу­ма­чыць эка­на­міч­ныя і ся­мей­ныя пры­чы­ны аб­ортаў. Пра­ва і маг­чы­масць рас­ па­ра­дзіц­ца сва­ім це­лам у ге­ра­інь ёсць, але ў асноў­ным, вя­до­ма, гэ­та апо­весць аб ду­шэў­ных пе­ра­жы­ван­нях або ня­здзей­сне­ных надзе­ях. Збо­ ль­ша­га аб ма­рах і надзе­ях зроб­ле­ны пра­ект «Ідэ­ал» (2008) Юліі Лей­дзік. Пад­вой­ныя парт­рэ­ты жан­чын з роз­ных га­ра­доў Бе­ла­ру­сі з вы­ява­мі тых, кім яны ся­бе лі­чаць на­сам­рэч, ба­чаць у ду­шы, у іншым жыц­ці. Па­чы­на­ючы ад Па­мэ­лы Андэр­сан, за­кан­чва­ючы (не)вы­пад­ко­вы­мі рэ­клам­ны­мі здым­ка­мі. У свой час гэ­ты пра­ект стаў пер­шым бе­ла­рус­кім дос­ве­дам та­ко­га ро­ду. Мо­жа, ад­ным з пер­шых, але за­па­мі­на­ль­ным і па жа­но­чых пер­са­на­жах, і па злу­ чэн­ні парт­рэ­та з аса­біс­тай гіс­то­ры­яй. Зноў жа ці­ка­ва бы­ло б па­чуць та­кія гіс­то­рыі ад муж­чын. Вось Жан­на Глад­ко па­сля­доў­на раз­гор­твае ды­ялог з муж­чын­скім све­там — у асо­бе свай­го ба­ць­кі, а ў апош­нія га­ды ў асо­бах пер­са­на­жаў са све­ту кі­но, глян­цу, ма­са­вай ку­ль­ту­ры аж да Еван­гел­ля. Па­чаў­шы «Пра­ва­ку­ючы сі­лу» ў 2011 го­дзе, яна ўжо зня­ла і па­каз­вае ў рам­ках пра­екта ча­ты­ры се­рыі. У Жан­ны вос­тры по­гляд і за­ўсё­ды не­ча­ка­ныя кан­цэп­цыі, яна сме­ла зме­нь­ва­ ецца да не­паз­на­ва­ль­нас­ці, грае са­мыя роз­ныя ро­лі муж­чын і жан­чын — і яе жа­дан­не ры­зы­ка­ваць у гэ­тым кар­на­ва­ле за­ўсё­ды на ба­ку сме­лых, ва­яўні­ чых і на­ват ге­ра­ічных воб­ра­заў. На­рэш­це, асоб­ны пра­ект Маг­ды Хе­кель — «Ме­на­ды». Ён яшчэ раз па­цвяр­ джае кла­січ­ную тра­ды­цыю, з ёй мы за­ўсё­ды ў рэ­за­нан­се, які­мі б ра­ды­каль­­ ны­мі ні зда­ва­лі­ся но­выя тэ­мы і фор­мы. Тра­ды­цыя гэ­тая — у зва­ро­це да жан­ру парт­рэ­та, у со­тнях мас­тац­тваз­наў­чых тэк­стаў, што тлу­ма­чаць парт­рэт. Яго фі­ла­со­фію, эстэ­ты­ку, эты­ку, псі­ха­ло­гію, інды­ві­ду­аль­насць, плас­ты­ку, фе­ но­мен, ві­зу­аль­насць і г.д. «Ме­на­ды» зня­тыя та­кім чы­нам, што вы да кан­ца не ўпэў­не­ны, хто пе­рад ва­мі. Ці гэ­та адзі­ны жа­но­чы твар? Ні­бы так... Гэ­та збор­ны, гіб­рыд­ны ма­лю­нак, і ён му­ль­тып­лі­цы­ра­ва­ны да ста­ну кру­жэн­ня га­ ла­вы. Энер­гія і дра­ма ў ім ві­да­воч­ныя, астат­няе за­ста­ецца для раз­ва­жан­няў гле­да­ча. Аўтар­ка пры­цяг­вае ў кан­цэп­цыю воб­раз ме­над — вы­ду­ма­ных дзі­ кіх пер­са­на­жаў з ата­чэн­ня грэц­ка­га Ды­яні­са. Але я б ска­за­ла, што фі­зіч­ная рэ­аль­насць не сла­бей­шая за ле­ген­дар­ную.

1. Фрагмент экспазіцыі Месяца фатаграфіі ў Мінску.

2. Во­ль­га Кi­ры­ла­ва. З пра­екта «Сак­рэт­ная тэч­ка». Лiч­ба­вае фо­та. 2019.

3. Ма­ша Свя­та­гор. З пра­екта «Мас­кi-шоу». Лiч­ба­вае фо­та. 2020.

4. Юлiя Лей­дзiк. З пра­екта «Iдэ­ал». Лiч­ба­вае фо­та. 2008.

5. Аліцыя Врублеўска. З пра­екта «Рыф».

6. Вераніка Архіпава, Дарыя Чачко. «notsweethome».

7. Караліна Палякова. «urbancollages».

8. Тац­ця­на Кар­па­чо­ва. «Дом». Лiч­ба­вае фо­та. 2020.

лістапад, 2020

18

ВРэ­ і ­зцуэн­ ­а лзь­ іян ы я м а с­т ац­т в ы / Агляд

Але­на Ся­мё­на­ва

С

Як гу­чыць па­ўза

е­рыі ра­бот Іга­ра Саў­чан­кі ў мін­ ко­ды, якія са­ма­стой­на вя­дуць ды­ялог скай га­ле­рэі аб’­ядна­ныя ў вы­ста­ з гле­да­чом і здо­ль­ныя вы­клі­каць у ім вач­ныя пра­екты «Ча­са­вы інтэр­вал вод­гук. На­яўнасць гэ­тых ко­даў — лі­нія ня­выз­на­ча­най пра­цяг­лас­ці» і «Кан­тра­ бар­дзю­ра пад сне­гам, вы­гіб дзі­ця­чай пункт». Хоць, на пер­шы по­гляд, яны не Дзве вы­ста­вы Іга­ра Саў­чан­кі ў га­ле­рэі ДК гор­кі — ро­бяць пей­за­жы чы­тэ­ль­ны­мі, звя­за­ныя се­ман­тыч­на аль­бо ві­зу­аль­на, зра­зу­ме­лы­мі гле­да­чу-су­час­ні­ку і су­ аўтар уста­лёў­вае па­між імі ві­да­воч­нае айчын­ні­ку аўта­ра. Для іншых аб’­екты на сва­яцтва, гру­пу­ючы пра­цы, ство­ра­ныя ў роз­ныя ча­сы і роз­най тэх­ні­кай, пад фо­та­здым­ках з’яў­ля­юцца пэў­ны­мі ме­та­тэ­га­мі, што па­зна­ча­юць не­зна­ёмую дву­ма тэр­мі­на­мі з тэ­орыі му­зы­кі, тым са­мым пра­па­ноў­вае і нам за­ду­мац­ца ру­ці­ну, да­юць ёй вы­зна­чэн­не. пра існа­ван­не гэ­тай су­вя­зі. Вяр­та­ючы­ся да па­ўзы, пра­цяг­ласць якой аўтар пра­па­нуе гле­да­чу вы­браць Вы­ста­ва «Ча­са­вы інтэр­вал ня­выз­на­ча­най пра­цяг­лас­ці» пра­хо­дзі­ла з 25 па ўлас­ным мер­ка­ван­ні, яе мож­на раз­гля­даць як інстру­мент, з да­па­мо­ ве­рас­ня па 17 кас­трыч­ні­ка. На­зва — пе­ра­фра­за­ва­нае азна­чэн­не цэ­зу­ры, гай яко­га Ігар Саў­чан­ка хо­ча ўцяг­нуць гле­да­ча ў пра­цэс су­зі­ран­ня. І на­ват ад­на­го са зна­каў су­час­най му­зыч­най на­та­цыі — ка­рот­кі інтэр­вал ці­шы­ні больш за тое, пры­му­сіць яго ўвай­сці ў су­аўтар­ства, ства­ра­ючы ілю­зію адна­­ ня­выз­на­ча­най пра­цяг­лас­ці. асоб­най пры­сут­нас­ці ў пра­сто­ры фа­таг­ра­фіі. Уні­ка­ль­ная вы­ява імгнен­на «У парт­ыту­ры пра­цяг­ласць гэ­та­га інтэр­ва­лу вы­зна­ча­ецца во­ляю ды­ры­жо­ра. ўзні­кае ў вы­ні­ку ды­яло­гу па­між ві­зу­аль­ным дос­ве­дам гле­да­ча і вы­яўле­ Тут жа на во­лю мас­та­ка ад­да­дзе­на і са­ма ці­шы­ня, і яе на­паў­нен­не. Во­ля ны­мі аб’­екта­мі. гле­да­ча — увай­сці ў су­гуч­ча з гэ­ты­мі так­та­мі ці ж апы­нуц­ца ў ды­са­нан­се. Ядна­ль­най пры­кме­тай, акра­мя ад­сут­нас­ці лю­дзей у кад­ры, з’яў­ля­ецца фар­ Мож­на ўклю­чыць і пер­са­на­ль­ны “рэ­жым ці­шы­ні”», — так апіс­ва­юць пра­ект ма­лізм і гра­фіч­насць чор­на-бе­лых фа­таг­ра­фій, вы­бра­ных для гэ­тай час­ткі арга­ні­за­та­ры вы­ста­вы. вы­ста­вы. Му­зыч­ная ме­та­фа­ра шы­ро­ка пад­трым­лі­ва­ецца ві­зу­аль­ным рыт­ Для ства­рэн­ня вы­каз­ван­ня аўтар саб­раў пра­цы апош­ніх га­доў, а так­са­ма мам мно­гіх прац — пры­ступ­кі-кла­ві­шы, па­ўзы па­між дрэ­ва­мі, чар­га­ван­не тыя, якія ра­ней не вы­стаў­ля­лі­ся. Экс­па­зі­цый­на вы­ста­ва падзе­ле­ная на дзве свят­ла і це­ні. сэн­са­выя час­ткі. Што да дру­гой час­ткі экс­па­зі­цыі, яе мож­на прад­ста­віць як унут­ра­ную, за­ У пер­шай за­ле мы ба­чым тое, што мож­на пры­няць за вер­хнеў­зроў­не­вы се­ кры­тую, ма­ла­дас­туп­ную для ўза­ема­дзе­яння. У ад­роз­нен­не ад асноў­най ман­тыч­ны пласт: свет у ад­сут­нас­ці ча­ла­ве­ка. Гэ­та па­зна­ва­ль­ныя аўтар­скія за­лы, тут ня­ма за­пра­шэн­ня да су­мес­най твор­час­ці. Гэ­та ні­бы та­емны ўзро­ га­рад­скія пей­за­жы, без­жыц­цё­ва за­сты­лыя «за се­кун­ду да». Твор­ца ста­віць вень, які ста­су­ецца бо­льш да асо­бы аўта­ра, да яго са­ма­прэ­зен­та­цыі і жа­ пы­тан­не: што ад­бы­ва­ецца са све­там ча­ла­ве­ка, ка­лі яго ў ім ня­ма. Пра­меж­ дан­ня рас­крыц­ца пе­рад гле­да­чом, але мак­сі­ма­ль­на іншас­ка­за­ль­на. ка­вы вы­нік уз­ае­ма­дзе­яння ча­ла­ве­ка з на­ва­ко­ль­ным ася­род­дзем за­фік­са­ Экс­па­зі­цыю ад­кры­вае ві­зіт­ная кар­тка «ме­та­ду Саў­чан­кі», ма­быць, са­мая ва­ны аб’­екты­вам у тыя хві­лі­ны, ка­лі гэ­ты свет пе­ра­жы­вае сваю са­масць, без вя­до­мая пра­ца «…вя­до­ма, але гэ­та не азна­чае, што Страш­на­га Су­да ня­ ста­рон­ня­га на­зі­ра­ль­ні­ка. ма...», ство­ра­ная ў 1992 го­дзе ў се­рыі «Міс­тэ­рыі-1». Гэ­та адзін­ка­вы воб­раз Да­клад­ней бы­ло б ска­заць, што адзі­ны ча­ла­век, пры­сут­насць яко­га мож­на ча­ла­ве­ка, які мы сус­тра­ка­ем на вы­ста­ве, а зна­чыць, гэ­ты воб­раз мае адзі­ асэн­са­ваць, — гэ­та гля­дач. Аўтар імкнец­ца зняць сваю фун­кцыю па­ся­рэд­ нае зна­чэн­не. Аўтар су­адно­сіць яго з са­бой, гэ­та сво­еа­саб­лі­вы аўта­пар­ ні­ка, па­кі­да­ючы гле­да­ча сам-на­сам з бяз­люд­ным све­там. І тым не менш, трэт, і на ка­рысць гэ­тай вер­сіі пра­цуе яго ася­род­дзе: тэк­сты Іга­ра Саў­чан­кі па­ко­ль­кі гэ­ты свет ство­ра­ны ру­ка­мі лю­дзей, у ім «пра­шы­тыя» ві­зу­аль­ныя «Фак­тар Ген­зе­ля», «Ула­да», «Ма­ты­лёк», «Ужо не ба­ліць» і «Ге­не­ра­тар Мра­

«Мастацтва» № 11 (452)

В і­з у­а л ь­н ыя мас­т ац­т выРэ­ / цАгл эн­зяд ія

чэ­ка». Па сут­нас­ці, уяў­ля­ючы з ся­бе то сі­му­лякр на­ву­ко­вых тэ­орый, то не­йкі аб­ры­вак гу­тар­кі з сну, яны вя­дуць нас па скла­да­ным ла­бі­рын­це дум­ка­фор­маў аўта­ра і не да­юць клю­ча да раз­гад­кі. Тут мож­на гля­дзець, але не­ль­га ўдзе­ль­ ні­чаць. І ўсё ж, як па­лец, які па­каз­вае на ме­сяц і не з’яў­ля­ецца са­мім ме­ся­цам, так і ўмоў­ны аўта­пар­трэт — гэ­та то­ль­кі воб­раз не­ка­то­рых ста­наў. Акра­мя тэк­стаў, му­ль­ты­ме­дый­ную час­тку пад­трым­лі­вае за­піс гу­ку пра­цы ге­ не­ра­та­ра, ства­ра­ючы да­дат­ко­вае на­пру­жан­не без маг­чы­мас­ці яго тран­сфар­ ма­цыі або вы­йсця. Дру­гая вы­ста­ва, пад на­звай «Кан­тра­пункт», ад­кры­ла­ся праз ка­рот­кі час у гэ­ тай жа вы­ста­вач­най пра­сто­ры і пра­хо­дзі­ла з 22 кас­трыч­ні­ка па 14 ліс­та­па­да. Па­вод­ле вы­зна­чэн­ня, кан­тра­пункт у му­зы­цы — гэ­та ад­на­ча­со­вы рух не­ка­ль­ кіх са­ма­стой­ных ме­ло­дый, га­ла­соў, якія ўтва­ра­юць гар­ма­ніч­нае цэ­лае. По­ўная су­пра­ць­лег­ласць пер­шай час­тцы, «све­ту без ча­ла­ве­ка», гэ­тая вы­ста­ ва фа­ку­су­ецца на ча­ла­ве­ку, пры­зна­ча­ючы аб’­ектам вы­ву­чэн­ня це­ла і па­чуц­ цё­васць. Пад му­зыч­ны акам­па­не­мент плас­ці­нак з кан­цэр­та­мі Рах­ма­ні­на­ва гля­дач быў за­про­ша­ны да ўдзе­лу ў пра­цэ­се су­зі­ран­ня жа­но­ча­га це­ла. Гэ­та не про­стая да­ку­мен­та­цыя, гэ­та лю­ба­ван­не ма­ні­фес­та­цы­яй без­аба­рон­нас­ці і сі­лы аго­ле­на­га це­ла. Дыс­тан­цыя, на якую аўтар да­зва­ляе пад­ысці гле­да­чу, ве­ль­мі бліз­кая, але не на­сто­ль­кі, каб раз­бу­рыць ад­чу­ван­не та­ямні­цы, сха­ва­ най ад ва­чэй. Ня­гле­дзя­чы на знеш­нюю не­па­доб­насць пра­ектаў, аўтар звяз­вае іх фак­там род­нас­най на­звы, пра­па­ноў­ва­ючы ўваж­лі­ва­му гле­да­чу за­ду­мац­ца пра па­хо­ джан­не гэ­тай су­вя­зі. Па­ко­ль­кі не­маг­чы­ма вы­зна­чыць іх пры­на­леж­нас­ці да якой-не­будзь ад­ной ка­тэ­го­рыі, акра­мя ка­тэ­го­рыі фа­таг­ра­фіч­най (а яна так­ са­ма не­адна­род­ная, уліч­ва­ючы му­ль­ты­ме­дый­насць пер­шай вы­ста­вы), ве­ра­ год­на, гэ­тая су­вязь уз­ні­кае на ўзроў­ні ло­гі­кі па­бу­до­вы ві­зу­аль­на­га шэ­ра­гу. Так, на­прык­лад, гэ­та пры­нцып су­пра­ць­пас­таў­лен­ня, які аўтар вы­ка­рыс­тоў­вае ў аб­одвух пра­ектах. Ка­лі пра­ект «Ча­са­вы інтэр­вал ня­выз­на­ча­най пра­цяг­лас­ ці» дэ­ман­струе свет без ча­ла­ве­ка, «Кан­тра­пункт» — гэ­та ча­ла­век «па-за све­ там», у мо­ман­ты бліз­кас­ці, якія рас­пуш­ча­юць знеш­нія ўмо­вы існа­ван­ня. Кі­ру­ючы­ся тым жа пры­нцы­пам, але ў зва­рот­ным яго вы­ра­зе, мы шу­ка­ем і зна­хо­дзім то­ль­кі ад­ну фа­таг­ра­фію, што ла­гіч­на вы­бі­ва­ецца з асноў­на­га ві­зу­ аль­на­га шэ­ра­гу: у да­дзе­ным пра­екце мы гля­дзім на тую, якая не ўтрым­лі­вае

19

вы­явы ча­ла­ве­ка. Па ана­ло­гіі з пер­шай час­ткай вы­ста­вы, гэ­тая фа­таг­ра­фія мо­жа лі­чыц­ца вок­лад­кай пра­екта, што се­ман­тыч­на мес­ціць і аб’­ядноў­вае астат­нія. «Парт­рэт» рас­шпі­ле­на­га бран­за­ле­та — раз­амкнё­ны круг, па­ру­ша­ная цэ­лас­ насць і зноў за­фік­са­ва­ны стан «за імгнен­не да». Гэ­тым ад­чу­ван­нем пра­ця­ тыя аб­одва пра­екты: за­мер­злы бяз­люд­ны тран­спар­тны ву­зел, ру­ка, ад­кі­ну­ тая на пад­ушку. Эле­мент вы­пад­ко­вас­ці аб­ра­на­га мо­ман­ту, ад­маў­лен­не яго ўні­ка­ль­нас­ці або асаб­лі­вай ро­лі — гэ­та спо­саб аўтар­ска­га ўпля­цен­ня ка­зу­ аль­най ніт­кі лю­бой падзеі ў агу­ль­ную кан­ву жыц­ця. «Ма­ле­нь­кае» жыц­цё, пры­ват­нае, не­прык­мет­нае, ста­но­віц­ца аб’­ектам раз­гля­ду. Ад­нак не пі­ль­на­га вы­ву­чэн­ня, хут­чэй да­ку­мен­та­ван­ня ад­во­ль­на аб­ра­на­га імгнен­ня. Яшчэ ад­но кан­струк­тыў­нае пад­абен­ства двух пра­ектаў скла­да­ецца ў на­ яўнас­ці дру­га­рад­най лі­ніі, ві­зу­аль­на­га кан­тра­пун­кта, што, маг­чы­ма, і тлу­ма­ чыць вы­бар на­звы для дру­гой час­ткі. У пра­екце «Ча­са­вы інтэр­вал ня­выз­ на­ча­най пра­цяг­лас­ці» гэ­та лі­нія з аўта­пар­трэ­там, пад­тры­ма­ная тэк­ста­мі і гу­ка­вым су­пра­ва­джэн­нем; у «Кан­тра­пун­кта» гэ­та дзве пра­цы, ство­ра­ныя ў 1989 го­дзе, за­на­ль­на ад­дзе­ле­ныя ад асноў­най час­ткі экс­па­зі­цыі. Тое ад­ны з са­мых ран­ніх ра­бот Саў­чан­кі, «чыс­тыя» фа­таг­ра­фіі. Як «Ча­са­вы інтэр­вал...» су­пра­ць­пас­таў­ляе ўзроў­ні вон­ка­ва­га і ўнут­ра­на­га, так і «Кан­тра­пункт» пра­цуе з сэн­са­вым кан­трас­там, вы­во­дзіць дру­га­рад­ ную лі­нію ў воб­ласць су­пя­рэч­нас­ці з га­лоў­най лі­ні­яй. Та­кiм чы­нам цёп­лая, ця­лес­ная, па­чуц­цё­вая час­тка экс­па­зі­цыі ста­віц­ца пад за­ба­ро­ну парт­рэ­там па­жы­лой жан­чы­ны, што рас­кі­ну­ла ру­кі кры­жам у цар­кве. Так фраг­мент аго­ ле­на­га це­ла на дру­гой пра­цы аказ­ва­ецца час­ткай ску­льп­ту­ры, а вы­гін бе­ лай ру­кі вы­яўляе гру­бае шво, што злу­чае яе з це­лам. І ўсё ж важ­на зра­зу­мець, ча­му аўтар апе­руе тэр­мі­на­мі з му­зыч­най тэ­орыі, ства­ра­ючы слоў­ны воб­раз пра­ектаў. Мож­на гэ­ты ход рас­цэ­нь­ваць як мас­ тац­кі пры­ём, які ка­лі і не ства­рае сам пра­мую му­ль­ты­ме­дый­насць вы­ста­вы, то пе­ра­кла­дае гэ­тую за­да­чу на гле­да­ча, пры­му­ша­ючы яго вір­ту­аль­на су­ адно­сіць ві­зу­аль­нае з му­зыч­ным. Да­след­чая ці­ка­васць Саў­чан­кі тут так­са­ма ві­да­воч­ная, і ля­жыць яна ў га­лі­не вы­ву­чэн­ня рэ­акцыі гле­да­ча, яго здо­ль­ нас­ці быць су­аўта­рам пра­екта, раз­га­даць за­дум­ку мас­та­ка і пры­ўнес­ці ў яе ўлас­ны во­пыт. лістапад, 2020

20

Рэ­ Муц эн­ ­з ыз­кіяа / У г р ы­м ё р ­ц ы

Во­ль­га Са­віц­кая

У эстэ­ты­цы bel canto Ды­ялог са спя­вач­кай све­ту Надзея Ку­чар, ты­ту­ла­ва­ная на кон­кур­се опер­ных спе­ва­коў BBC у Кар­ды­фе, вось ужо па­ўго­да з’яў­ля­ецца са­ліс­ткай Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі. Пры­хі­ль­ ні­кі опер­на­га мас­тац­тва ў за­хап­лен­ні, та­му што ўні­ка­ль­нае лі­ры­ка-ка­ла­ра­ тур­нае сап­ра­на Надзеі мож­на бу­дзе ця­пер па­чуць знач­на час­цей на бе­ла­ рус­кай сцэ­не, чым та­ды, ка­лі яна бы­ла ў ста­ту­се за­про­ша­най зор­кі. Сён­ня пе­ра­мож­ца са­мых буй­ных між­на­род­ных кон­кур­саў, ула­да­ль­ні­ца дзвюх рас­ійскіх «За­ла­тых ма­сак» — гос­ця ча­со­пі­са. «Мастацтва» № 11 (452)

Ці пра­ўда, што спеў­ную ка­р’е­ру вы па­ча­лі ў дзе­ сяць га­доў у якас­ці са­ліс­ткі дзі­ця­ча­га хо­ру?

— Так, хор Мін­скай дзі­ця­чай му­зыч­най шко­лы №2 на­зы­ваў­ся «Кан­ты­ле­на» і быў уз­орным, ад­ным з леп­шых дзі­ця­чых ха­ра­вых ка­лек­ты­ваў у рэ­спуб­лі­цы. Мы вы­сту­па­лі не то­ль­кі ў Бе­ла­ру­сі, але час­та вы­язджа­лі на гас­тро­лі ў іншыя га­ра­ды і кра­іны, у тым лі­ку Гер­ма­нію і Поль­шчу. Кі­раў­нік хо­ру Ва­ле­рый Са­до­він — адзі­ны з пед­аго­гаў у шко­ль­ныя га­ды, які ў бу­ду­чы­ні ба­чыў мя­не спя­ вач­кай. З вы­дат­ны­мі адзна­ка­мі вы скон­чы­лі Мін­скі дзяр­жаў­ны му­зыч­ны ка­ледж імя Глін­кі і па­ча­лі пра­фе­сій­ную ка­р’е­ру на сцэ­не Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі.

— Па­сту­пі­ла ў му­зыч­ную ву­чэ­ль­ню, бо так адзі­ на­га­лос­на ра­шы­лі ўсе пед­аго­гі і мае ба­ць­кі. Яны аб­ра­лі для мя­не спе­цы­яль­насць «Му­зы­каз­наў­ ства», тэ­орыя му­зы­кі. На пра­ця­гу пер­ша­га кур­са пра­цяг­ва­ла спя­ваць у хо­ры, але по­тым, вя­до­ма, з дзі­ця­ча­га ка­лек­ты­ву пры­йшло­ся сыс­ці. Я спя­ва­ла і гра­ла ў рок-гру­ пе, пра опе­ру на­ват не ду­ма­ла. Ці­ка­васць да ака­дэ­міч­на­га ва­ка­лу з’я­ві­ла­ся на трэ­цім кур­се, я за­га­рэ­ла­ся, па­ча­ла за­ймац­ца і па­ста­ві­ла пе­рад са­бой мэ­ту па­сту­піць у Пе­цяр­бур­гскую кан­сер­ ва­то­рыю. Але па­ко­ль­кі ў пла­не опер­ных спе­ваў я на­гад­ва­ла чыс­ты аркуш, без на­вы­каў, па­трэб­ны быў час, каб атры­маць не­абход­ную ба­зу. Я шмат за­йма­ла­ся, а пад­рых­та­ваць мя­не да па­ступ­лен­ня ўзя­ла­ся Ні­на Ша­ру­бі­на. Ка­лі скон­чы­ла ву­чы­ліш­ча, мя­не пры­ня­лі ў хор Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі. Гэ­та бы­ло ве­ль­мі ка­ рыс­на — пра­ца ў тэ­атра­ль­ным хо­ры да­ла вя­лі­кую сцэ­ніч­ную ба­зу, да­зво­лі­ла па­глы­біц­ца ў шы­ро­кі опер­ны рэ­пер­ту­ар. Та­му, ка­лі па­сту­пі­ла ў кан­сер­ ва­то­рыю, у мя­не быў сур’ёзны ба­гаж. Спа­чат­ку ад­пра­ві­ла­ся ў Пе­цяр­бург на кан­су­ль­ та­цыю, дзе мне да­лі зго­ду на па­ступ­лен­не і на му­зы­каз­наў­ства, і на ва­кал. Я, вя­до­ма, вы­ра­шы­ла, што бу­ду па­сту­паць на ад­дзя­лен­не ва­ка­лу. Вяр­ нуў­шы­ся ў Мінск, пра­цяг­ва­ла пра­ца­ваць у хо­ры і па­ра­ле­ль­на рых­та­ва­ла­ся да па­ступ­лен­ня. Але з пер­ша­га разу не пра­йшла, па­сту­пі­ла праз год. У Санкт-Пе­цяр­бур­гскай кан­сер­ва­то­рыі імя Рым­ска­га-Кор­са­ка­ва вы ву­чы­лі­ся ў вя­до­ма­га пед­аго­га Та­ма­ры На­ві­чэн­кі, якая пад­рых­та­ва­ла та­кіх вы­ка­наў­цаў, як Ган­на Ня­трэб­ка, Ве­ра­ні­ка Джы­ое­ва, Га­лі­на Шай­даг­ба­ева, Тац­ця­на Па­ўлоў­ ская, Іры­на Ма­та­ева, На­тал­ля Усці­на­ва. У чым сак­рэт па­спя­хо­ва­га вы­к ла­дан­ня?

— У кож­на­га пед­аго­га ёсць свае пры­нцы­пы, за якія ён тры­ма­ецца і не ад­сту­пае ні пры якіх аб­ ста­ві­нах. З пер­ша­га і да апош­ня­га дня на­ву­чан­ня ў Та­ма­ры Дзміт­ры­еўны чуў­ся тэр­мін «кан­ты­ле­на». Яна пра­ца­ва­ла ме­на­ві­та над ця­гу­час­цю гу­ку, над тым, каб гук, пры­го­жы і бес­пе­ра­пын­ны, ліў­ся сва­бод­на. Гэ­та асноў­ны пры­нцып іта­ль­янска­га бе­ль­кан­та. Спе­ва­коў з кла­са Та­ма­ры Дзміт­ры­еўны мож­на вы­зна­чыць ад­ра­зу. Яна кла­па­ці­ла­ся пра

М у­з ы­к а / У гры ­м ё р­ц ы

сва­іх сту­дэн­так як пра род­ных, асаб­лі­ва пра тых, хто пры­ехаў зда­ля. За­ўсё­ды пы­та­ла­ся: «Па­елі? Вы­спа­лі­ся? Якая па­трэб­на да­па­мо­га?» Ваш дэ­бют на опер­най сцэ­не ад­быў­ся яшчэ пад­час ву­чо­бы ў кан­сер­ва­то­рыі, у пе­цяр­бур­г­ скім Мі­хай­лаў­скім тэ­атры...

— Там я бы­ла са­ліс­ткай на пра­ця­гу двух се­ зо­наў — на чац­вёр­тым і пя­тым кур­сах. Ма­ёй дэ­бют­най рол­лю на сцэ­не тэ­атра ста­ла Ві­яле­та ў «Тра­ві­яце» Джу­зэ­пэ Вер­дзі. У да­лей­шым пар­ т­ыю я вы­кон­ва­ла час­цей за іншыя — у роз­ных тэ­атрах роз­ных кра­ін атры­ма­лі­ся ве­ль­мі роз­ныя Ві­яле­ты. У кас­трыч­ні­ку 2010 го­да ў ста­лі­цы Кі­тая ад­быў­ ся ваш пер­шы со­ль­ны кан­цэрт, і ад­ра­зу ж на сцэ­не Пе­кін­скай кан­цэр­тнай за­лы.

— Так атры­ма­ла­ся, што Та­ма­ру На­ві­чэн­ка за­пра­сі­ лі ў Кі­тай з май­стар-кла­са­мі, а так­са­ма пра­па­ на­ва­лі пры­ехаць ка­му-не­будзь з яе вуч­няў, каб пра­спя­ваць кан­цэрт. Ну, яна і ўзя­ла мя­не з са­бой. Ад­быў­ся вя­лі­кі кан­цэрт з дзвюх час­так. Я вы­кон­ ва­ла ўсё, што бы­ло ў ма­ім рэ­пер­ту­ары на той мо­мант, — ра­ман­сы, арыі. Як кі­тай­цы ўспры­ма­юць за­ход­нюю опер­ную му­зы­ку?

— У іх шы­коў­ныя опер­ныя тэ­атры пра­ктыч­на ў кож­ным го­ра­дзе. За­лы надзвы­чай­ныя. Яны не шка­ду­юць срод­каў на якасць гэ­тых сцэ­ніч­ных пля­цо­вак, там вы­сту­паць — за­да­ва­ль­нен­не. Пуб­лі­ ка про­ста не­ве­ра­год­ная, яны лю­бяць опе­ру, са­мі вы­дат­на спя­ва­юць. Па­зней я аб’­ездзі­ла пра­ктыч­ на ўвесь Кі­тай з гас­тро­ля­мі: на ста­рэй­шых кур­сах кан­сер­ва­то­рыі ад­бы­ло­ся яшчэ не­ка­ль­кі со­ль­ных кан­цэр­таў у Кі­таі, по­тым я вы­язджа­ла на гас­тро­лі з аркес­трам на­род­ных інстру­мен­таў — мы вы­сту­ па­лі ў роз­ных га­ра­дах. У 2011 го­дзе вы скон­чы­лі кан­сер­ва­то­рыю і ад­ пра­ві­лі­ся ў Перм. Ча­му ме­на­ві­та гэ­ты тэ­атр?

21

— Я пра­слу­ха­ся ў мас­тац­ка­га кі­раў­ні­ка, і ён за­ пра­сіў мя­не на пра­цу. Якія кон­кур­сы са­мыя па­мят­ныя? Ці мож­на ска­ заць, што Між­на­род­ны кон­курс опер­ных спе­ва­ коў BBC у Кар­ды­фе, дзе вы атры­ма­лі Гран-пры і за­ва­ява­лі ты­тул «Спя­вач­ка све­ту — 2015», — гэ­ та цэн­тра­ль­ная падзея ў ва­шым твор­чым лё­се? Якія са­мыя яркія ўспа­мі­ны, ура­жан­ні, эмо­цыі з ім звя­за­ныя?

— На­огул я ўдзе­ль­ні­ча­ла ў тры­нац­ца­ці кон­кур­сах і бы­ла аль­бо лаў­рэ­аткай пер­шай прэ­міі, аль­бо не атрым­лі­ва­ла ні­чо­га, але пе­ра­мог ака­за­ла­ся

пад­час пер­ша­га вы­ступ­лен­ня з аркес­трам. За­тым з-за не­рво­ва­га пе­ра­нап­ру­жан­ня і пра­ змер­нас­ці, эма­цый­най і інфар­ма­цый­най, ма­лой ко­ль­кас­ці сну і ежы на не­рво­вай гле­бе на­сту­ пі­ла пэў­ная сту­пень зня­сі­лен­ня. А праз ты­дзень ад­быў­ся са­мы га­лоў­ны фі­нал, у якім трэ­ба бы­ло вы­ка­наць най­скла­да­ней­шыя тво­ры, якія па­тра­ бу­юць ідэ­аль­на­га то­ну­су арга­ніз­ма. Адзі­нае, што па­мя­таю пра фі­на­ль­ны вы­ступ, — ледзь ста­яла на на­гах. Доб­ра, што на­пя­рэ­дад­ні прад­бач­лі­ва ку­пі­ ла са­бе ча­ра­ві­кі на ма­ле­нь­кіх аб­ца­сі­ках за­мест сва­іх звы­чай­ных — на вя­лі­кай шпі­ль­цы.

бо­лей, чым па­ра­жэн­няў. Пер­шы між­на­род­ны кон­курс, у якім пры­ня­ла ўдзел і атры­ма­ла пер­ шую прэ­мію — Кон­курс ва­ка­ліс­таў імя Бі­бі­гуль Ту­ле­ге­на­вай, вя­до­май ка­зах­скай спя­вач­кі, зна­ка­мі­та­га ка­ла­ра­тур­на­га сап­ра­на. Зда­роў­я ёй і доў­гіх га­доў! А пер­шы еўра­пей­скі, які вы­йгра­ла, — кон­курс ва­ ка­ліс­таў у га­лан­дскім Хер­та­ген­бо­сэ ў 2012 го­дзе. Там атры­ма­ла Гран-пры, прыз гля­дац­кіх сім­па­тый і прыз за леп­шае вы­ка­нан­не аб­авяз­ко­ва­га тво­ра. Па­сля Між­на­род­на­га кон­кур­су опер­ных спе­ва­коў BBC у Кар­ды­фе мі­ну­ла пяць га­доў, і ка­лі сён­ня мя­не про­сяць рас­па­вес­ці пра яго, у пер­шую чар­гу ўспа­мі­наю, у якой сту­пе­ні та­ды ся­бе па­чуц­цё­ва «пе­ра­вы­дат­ка­ва­ла». Ду­маю, эмо­цыі, якія я там па­кі­ну­ла, на­пэў­на, бо­лей не­маг­чы­ма па­ўта­рыць. Ве­ль­мі скла­да­на да­клад­на сфар­му­ля­ваць, што ад­чу­ва­ла пад­час вы­сту­пу: я бы­ла ў ма­тэ­ры­яле, які ў той мо­мант пе­рад­ава­ла праз ся­бе, але гэ­та ўсё за­ста­ло­ся на сцэ­не. Успом­ніць, пра­йграць тое ця­ пер не­маг­чы­ма. Па­мя­таю, бы­ло ад­чу­ван­не па­лё­ту

Бы­ло ўра­жан­не, што ўсе га­ды, якія ву­чы­ла­ся спе­ вам, я рых­та­ва­ла­ся ме­на­ві­та для гэ­та­га вы­ха­ду, гэ­тай сцэ­ны, гэ­та­га кон­кур­су. Удзел у ім — гэ­та бы­ла ма­ра за гран­ню маг­чы­ма­га, але яна ажыц­ ця­ві­ла­ся. І ка­лі та­кія падзеі ад­бы­ва­юцца, зда­ ецца, што па­сля іх ад ця­бе ні­чо­га не за­ста­ецца, на­сто­ль­кі моц­ны эма­цый­ны пе­ра­рас­ход. Лі­чу, што ўдзел у кон­кур­сах для ма­ла­дых спе­ва­ коў — гэ­та маг­чы­масць па­ка­заць ся­бе аген­там і кас­тынг-ды­рэк­та­рам, атры­маць пра­цу ў буй­ных тэ­атрах, у гэ­тым і ёсць сут­насць зна­хо­джан­ня на кон­кур­снай арэ­не. На­ват ка­лі ты не пе­ра­мог. З інша­га бо­ку, у кон­кур­сах удзе­ль­ні­ча­юць да­лё­ка не ўсе, і вы­йгра­юць да­лё­ка не ўсе, і гэ­та для сап­раў­дна­га спе­ва­ка ні­чо­га не зна­чыць. Вя­до­ма, пе­ра­ма­гаць пры­емна, але ёсць фак­та­ры, якія не за­ле­жаць ад ця­бе. Мер­ка­ван­не жу­ры ве­ль­мі суб’­ ектыў­нае, ка­руп­цыю ніх­то не ад­мя­няў, ты ні­ко­лі не ве­да­еш, хто твае кан­ку­рэн­ты, моц­ных ва­ка­ліс­ таў звы­чай­на шмат. На­строй­вац­ца на пе­ра­мо­гу, вя­до­ма, доб­ра, але ка­лі не вы­йграў, гэ­та цяж­ка лістапад, 2020

22

М у з­ ы­к а / У г р ы­м ё р ­ц ы

пры­няць, бу­дзеш пе­ра­жы­ваць стрэс. Зра­зу­ме­ла, я так ка­жу праз га­ды, а та­ды ве­ль­мі пе­ра­жы­ва­ла, ка­лі не вы­йгра­ва­ла, ка­лі ба­чы­ла, што не­спра­вяд­ лі­ва не пус­ка­лі ў фі­нал ці не пры­су­джа­лі прэ­мію, якую за­слу­жы­ла. Але ўво­гу­ле я за­да­во­ле­ная, та­му што ко­ль­касць кон­кур­саў і пе­ра­мог до­сыць вя­лі­ кая, во­пыт так­са­ма я атры­ма­ла ка­ла­са­ль­ны. Па­сля пе­ра­мо­гі ў га­лан­дскім кон­кур­се ваш гас­ тро­ль­ны гра­фік ад­ра­зу стаў на­сы­ча­ным? Якія кра­іны ў ім з’яв­ і­лі­ся?

— Усё не зу­сім так. На­пэў­на, ра­ней ка­лі­сь­ці так і бы­ло. Ка­лі ад­кры­ла­ся за­сло­на, спе­ва­кі з Са­вец­ ка­га Са­юза бы­лі дзі­вам, у тых з іх, хто вы­йшаў на між­на­род­ную арэ­ну, вы­ступ­лен­ні аказ­ва­лі­ся рас­пі­са­ныя на га­ды на­пе­рад. Ця­пер та­кой рас­ко­ шай ніх­то з ма­ла­дых вы­ка­наў­цаў, якія пе­ра­маг­лі на­ват у ве­ль­мі прэс­тыж­ных кон­кур­сах, не мо­жа па­хва­ліц­ца. Усё па­сту­по­ва і па­ці­ху: та­бе ад­ну пра­па­но­ву зра­бі­лі, ты ад­пра­ца­ваў якас­на, ця­бе па­слу­ха­лі, уба­чы­лі, у тва­ім рэ­зю­мэ з’яў­ля­юцца ста­ноў­чыя арты­ку­лы, доб­рыя аўды­яза­пі­сы, і та­ды твой ме­ не­джар мо­жа ця­бе «прад­аваць», і та­ды па­чы­нае фар­ма­вац­ца тваё гас­тро­ль­нае жыц­цё. Мой пер­шы між­на­род­ны анга­жэ­мент атры­маў­ся ў Чы­лі ў 2014 го­дзе. Гэ­та бы­ла най­скла­да­ней­ шая ро­ля Эль­ві­ры ў опе­ры «Пу­ры­та­не» Він­чэн­ца Бе­лі­ні ў Дзяр­жаў­ным тэ­атры Сан­т'я­га. Опе­ра ня­час­та ідзе на сцэ­нах све­ту, і, вя­до­ма, на­ват удзел у па­ста­ноў­цы гэтага тво­ра ўспры­маў­ся як вя­лі­кі по­спех. Гэ­та най­ця­жэй­шы му­зыч­ны, ва­ка­ль­ны ма­тэ­ры­ял эпо­хі, ка­лі квіт­не­ла бе­ль­кан­та, та­му пра­ца над ім да­ла шмат у пра­фе­сій­ным пла­не. Пер­шыя буй­ныя гас­тро­лі, скла­да­ная ро­ля — гэ­та ака­за­ла­ся ве­ль­мі хва­лю­юча. У вы­ні­ку атры­ма­ла ўзна­га­ро­ду «Леп­ шая жа­но­чая ро­ля ў опе­ры, між­на­род­ны ўзро­ вень, Сан­т’я­га, Чы­лі», якую вы­зна­чае су­по­ль­насць кры­ты­каў у кра­іне. Мне да­сла­лі дып­лом і на­тат­ку з га­зе­ты, бы­ло ве­ль­мі пры­емна. А якія спек­так­лі, тэ­атры, сцэ­ны ўспры­ма­еце як са­мыя зна­ка­выя для ся­бе?

— Ад­ным з най­важ­ней­шых пра­ектаў лі­чу ўдзел у но­вай па­ста­ноў­цы «Тра­ві­яты» ў Бер­лін­скай Шта­ат­со­пер зі­мой 2015 го­да, а ме­на­ві­та маг­ чы­масць па­пра­ца­ваць з ле­ген­дар­ным Да­ні­элем Ба­рэн­бой­мам. Ве­ль­мі важ­ны і доў­га­ча­ка­ны дэ­бют ад­быў­ся ў спек­так­лі «Лю­чыя дзі Ла­мер­мур» Га­эта­на Да­ні­ цэ­ці ў опер­ным тэ­атры Ту­лу­зы ў 2016-м. Я бы­ла шчас­лі­вая па­тра­піць у гэ­ты пра­ект — ад­на­ўлен­ не па-вар’яцку пры­го­жа­га, у тым лі­ку і ў пла­не сцэ­наг­ра­фіі, спек­так­ля, па­стаў­ле­на­га ў 1998-м Ні­ка­ля Жа­элем і прад­стаў­ле­на­га ў свой час на са­мых прэс­тыж­ных сцэ­нах све­ту. Ды­ры­жо­рампа­ста­ноў­шчы­кам но­вай рэ­дак­цыі быў вя­до­мы іта­ль­янскі бе­ль­кан­тыст Маў­ры­цыа Бе­нін. На рэ­пе­ты­цы­ях, а за­тым на прэ­м’е­ры пры­сут­ні­чаў сам Ні­ка­ля Жа­эль і быў за­да­во­ле­ны скла­дам вы­ ка­наў­цаў. Па вод­гу­ках лю­дзей, якія яго ве­да­юць, ён ве­ль­мі рэ­дка на­вед­вае спек­так­лі, та­му мы ўсе бы­лі на­тхнё­ныя. «Мастацтва» № 11 (452)

Вы спя­ва­лі Фею ў опе­ры «Сін­дэ­рэ­ла, або Каз­ка пра Па­пя­луш­ку» Жу­ля Мас­нэ.

— Гэ­ты твор рэ­дка ста­віц­ца ў Рас­іі, і за мя­жой так­ са­ма не са­мы па­пу­ляр­ны спек­такль, але ён ёсць у рэ­пер­ту­ары Ко­вент-Гар­дэн і Мет­ра­па­лі­тэн-опе­ ра. Для там­тэй­шай пуб­лі­кі гэ­та не на­ві­на. Мас­нэ ве­ль­мі за­пат­ра­ба­ва­ны, у яго вя­лі­кая ко­ль­касць опер: «Вер­тэр», «Іра­ды­яда», «Ма­нон» ува­хо­дзяць у трой­ку са­мых па­пу­ляр­ных. Гэ­та па­ўна­вар­тас­ная вя­лі­кая фран­цуз­ская опе­ра, яна ве­ль­мі скла­да­ная, гэ­та надзвы­чай маш­таб­нае, вя­лі­кае са­чы­нен­не. У ва­шым рэ­пер­ту­ары пры­сут­ні­ча­юць і «Каз­кі Гоф­ма­на» Жа­ка Афен­ба­ха, за парт­ыю Алім­піі вы бы­лі на­мі­на­ва­ная на «За­ла­тую мас­ку». Ці бліз­кія вам ка­міч­ныя ро­лі?

— Так, яны пад­аба­юцца. Усё за­ле­жыць ад па­ста­ ноў­кі. Ка­лі рэ­жы­сёр доб­ра па­пра­цуе з та­бой над воб­ра­зам, кож­ны артыст мо­жа сыг­раць так, каб гэ­та ака­за­ла­ся не­пас­рэд­на і смеш­на. «Каз­кі Гоф­ ма­на» — сап­раў­ды скар­бні­ца, там вя­лі­кай тру­пе са­ліс­таў ёсць дзе па­ка­заць улас­нае май­стэр­ства. Акра­мя па­пу­ляр­на­га рэ­пер­ту­ару, парт­ый Ві­ яле­ты, Гра­фі­ні, Алім­піі, у вас ёсць ро­лі ў опе­рах, што ідуць ма­ла ў якіх тэ­атрах. Ці рэ­аль­на для вя­лі­ка­га тэ­атра ста­віць рэ­дкія на­звы і не ка­са­ выя спек­так­лі?

— Трэ­ба быць эка­на­міс­там, каб раз­ва­жаць пра не­абход­насць той ці іншай па­ста­ноў­кі і раз­умець, што вы­гад­на, а што не. Я ма­гу раз­ва­жаць то­ль­кі з пун­кту гле­джан­ня мас­тац­ка­га ўспры­ман­ня, маг­чы­мас­ці раз­ві­ваць слу­ха­ча. Ка­лі гля­дзець з гэ­та­га бо­ку, то на ад­ных хі­тах пуб­лі­ку асаб­лі­ва не вы­ха­ва­еш. Ёсць шмат тво­раў су­час­ных кам­па­зі­та­ раў, па­чы­на­ючы з дру­гой па­ло­вы ХХ ста­год­дзя і да на­шых дзён, якія бы­ло б ці­ка­ва ўва­со­біць. Гэ­та ве­ль­мі вя­лі­кі пласт му­зы­кі. Вя­до­ма, не­абход­на зна­ёміц­ца са­мім з гэ­ты­мі са­чы­нен­ня­мі і па­жа­да­ на прад­стаў­ляць іх пуб­лі­цы. На­прык­лад, не­ка­ль­кі га­доў та­му для нас ста­ла ад­ крыц­цём опе­ра Май­сея Вай­нбер­га «Па­са­жыр­ка». Уз­ру­ша­ль­ная му­зы­ка. Вай­нберг пі­саў для кі­на­фі­ль­маў і му­ль­ці­каў, да «Ка­ні­ку­лаў Ба­ні­фа­цыя», але быў зу­сім не па­пу­ляр­ны. «Па­са­жыр­ку» па­ ста­ві­лі ў Гер­ма­ніі на ня­мец­кай мо­ве, а так­са­ма ў опер­ным тэ­атры Ека­ця­рын­бур­га. А да ста­га­до­ва­га юбі­лею кам­па­зі­та­ра мы вы­ка­на­лі яе ў кан­цэр­ тным ва­ры­янце ў Пер­мі. Не­йма­вер­нае са­чы­нен­ не, тэ­ма кан­цла­ге­ра, уз­ае­ма­адно­сі­ны на­гляд­чы­цы і ахвя­ры. Да дры­жы­каў пра­бі­вае, та­кая му­зы­ка па­він­на гу­чаць, слу­ха­чы па­він­ны яе ве­даць. Ці ёсць у вас імпрэ­са­рыа?

— Так, вя­до­ма, без ме­не­джа­ра не атры­ма­ецца пра­ца­ваць на між­на­род­най арэ­не. Што ця­пер ад­бы­ва­ецца ў опер­ным све­це ў су­ вя­зі з пан­дэ­мі­яй?

— Ва ўсіх тэ­атрах усё ве­ль­мі дзіў­на. Бо­льш за ўсё па­ку­ту­юць аген­цтвы — ка­лі ты су­пра­цоў­ні­ча­еш са спе­ва­ка­мі з роз­ных кра­ін, а яны не мо­гуць пры­ехаць на спек­такль з-за за­кры­тых меж­аў, уз­ні­ка­юць пра­бле­мы. Ці лёг­ка вы пе­ра­к лю­ча­еце­ся з рус­кай му­зы­кі на за­ход­нюю і на­адва­рот?

— Не ве­ль­мі час­та я вы­кон­ваю рус­кую му­зы­ку, «Цар­ская ня­вес­та» Рым­ска­га-Кор­са­ка­ва — гэ­та адзі­ная рус­кая опе­ра ў ма­ім рэ­пер­ту­ары. Мае лю­бі­мыя кам­па­зі­та­ры — бе­ль­кан­тыс­ты Да­ні­цэ­ці, Бе­лі­ні. Мне пад­аба­юцца і су­р’ёз­ныя, не ка­міч­ныя опе­ры Рас­іні. Ве­ль­мі люб­лю фран­цуз­скую опе­ру, для май­го го­ла­су фран­цу­зы на­пі­са­лі шмат тво­раў — спя­ваць не пе­ра­спя­ваць. Ве­ль­мі ха­це­ла­ся б пры­свя­ціць бо­ль­шую час­тку свай­го твор­ча­га жыц­ця ме­на­ві­та гэ­тай му­зы­цы. Што та­кое сты­лё­вы ды­япа­зон? Як мож­на на­ву­ чыць сты­лю?

— На­ву­чыц­ца сты­лю мож­на, ка­лі ты жы­веш у кра­іне кам­па­зі­та­ра і здо­ль­ны ад­чуць і асэн­са­ ваць гэ­тую му­зы­ку з дзя­цін­ства. Да пры­кла­ду, для нас ня­ма пра­бле­мы вы­кон­ваць рус­кую му­зы­ку. Але ка­лі мы хо­чам пра­ца­ваць з фран­цуз­скім або іта­ль­янскім сты­лем, з му­зы­кай ба­ро­ка ці му­зы­кай Мо­цар­та, вя­до­ма, у ідэ­але не­абход­на мець маг­ чы­масць трап­ляць у гэ­тыя кра­іны і пра­ца­ваць з но­сь­бі­та­мі гэ­та­га му­зыч­на­га плас­та. Як і для тых, хто вы­ву­чае за­меж­ную мо­ву, леп­шы ва­ры­янт мак­сі­ма­ль­на на­блі­зіц­ца да ідэ­алу — жыць у кра­іне і мець кан­так­ты з но­сь­бі­та­мі мо­вы. Мне па­шан­ца­ва­ла пра­ца­ваць над «Каз­ка­мі Гоф­

ма­на» ў Па­ры­жы, а над «Лю­чы­яй дзі Ла­мер­мур» з іта­ль­янскім ды­ры­жо­рам — увесь му­зыч­ны ма­тэ­ ры­ял ува­саб­ляў­ся вы­ключ­на ў іта­ль­янскім сты­лі. Мае аса­біс­тыя пе­ра­ва­гі — рус­кая, іта­ль­янская, фран­цуз­ская опе­ра, у мен­шай сту­пе­ні ня­мец­кая. Ва­ло­да­еце фран­цуз­скай і іта­ль­янскай мо­ва­мі?

— У мя­не ня­ма ба­р’е­ра ў ад­но­сі­нах да кож­най мо­ вы, з якой да­во­дзіц­ца пра­ца­ваць. Па­глыб­лен­не ў му­зыч­ны ма­тэ­ры­ял уклю­чае ў ся­бе і глы­бо­кі ана­ ліз лі­та­ра­тур­на­га тэк­сту опе­ры, усве­дам­лен­не яго сэн­су і за­вуч­ван­не. Усё пра­пус­ка­ецца вы­ка­наў­ цам праз яго роз­ум і сэр­ца. Та­му, ка­лі вы­хо­дзім на сцэ­ну, мы не ду­ма­ем, як спя­ваць і пра што спя­ваць, гэ­та ад­бы­ва­ецца са­мо са­бой. Ці за­ста­лі­ся ў вас кан­так­ты з Пер­мскім опер­ ным тэ­атрам, дзе вы пра­ца­ва­лі шэсць га­доў?

М у­з ы­к а / У гры Рэ­­мцёэн­ р­зція ы

23

1. Надзея Ку­чар.

2. У парт­ыі Мар­фы. «Цар­ская ня­вес­та». Пер­мскі тэ­атр опе­ры і ба­ле­та. У роз­н ых тэ­атрах све­т у ў парт­ы і Ві­я ле­т ы. « Тра­в і­я та » Вер­д зі.

3. У Пер­мскім тэ­атры опе­ры і ба­ле­та.

4. У берлінскай Шта­атсо­пер.

5. Тэ­атр Сан­т'яга. Чы­лі.

6. У тэ­атры Сан-Па­улу. Бра­зі­лія.

7. У парт­ыі Аме­на­іды. «Тан­крэд» Рас­іні. Тэ­атр Сан­т'яга. Чы­лі. Фо­та Да­ні­іла Ра­боў­ска­га (1), Анто­на За­ўя­ла­ва (6), а так­са­ма з аса­біс­та­га архі­ва артыс­ткі.

— У іх ця­пер но­вы мас­тац­кі кі­раў­нік — Ма­рат Га­ ца­лаў, вя­до­мы ў Рас­іі дра­ма­тыч­ны рэ­жы­сёр. У нас бы­лі су­мес­ныя пла­ны, але з-за пан­дэ­міі я не змаг­ла ў са­ка­ві­ку пры­ехаць. Клі­ка­лі так­са­ма пры­няць удзел у па­ста­ноў­цы «Дон Жу­ана» Мо­цар­та, але я была вымушаная адмовіцца, бо ў су­вя­зі з на­ра­джэн­нем дзі­ця­ці не маг­ла з’яз­джаць на пра­цяг­лыя па­ста­ноў­кі. Ця­пер я цал­кам за­ня­тая дзі­цем, та­му што муж увесь час у раз’­ездах. Ваш муж, ды­ры­жор Дзміт­рый Мац­ві­енка, ня­даў­на вы­йшаў у фі­нал прэс­тыж­на­га XI Між­

на­род­на­га кон­кур­су імя Гві­да Кан­тэ­лі ў Іта­ліі і быў уз­на­га­ро­джа­ны спе­цы­яль­ны­мі пры­за­мі кон­кур­су: Premio Della Critica, Premio made in Italy.

— Гэ­та быў яго пер­шы між­на­род­ны кон­курс сім­фа­ніч­ных ды­ры­жо­раў. Ён пра­йшоў у фі­нал, у чац­вёр­ку леп­шых. Сур’ёзны і ве­ль­мі па­ка­за­ль­ны вы­нік. На кон­кур­се ме­ла­ся ўся­го ад­на прэ­мія, але яму ска­за­лі ў жу­ры: ка­лі б прэ­мій бы­ло тры, яму б ад­да­лі дру­гую. Тым не менш ён атры­маў прыз кры­ты­кі і прыз іта­ль­янскіх ды­зай­не­раў. Пер­шую прэ­мію ён уз­яў у 2014 го­дзе на Між­на­род­ным кон­кур­се ма­ла­дых ха­ра­вых ды­ры­жо­раў імя Язэ­па Ві­та­ла ў Ры­зе. Ве­даю, што та­кое кон­кур­сы і ча­го каш­туе вы­йсці ў фі­нал і не­шта атры­маць. У якіх блі­жэй­шых спек­так­лях вас і ва­ша­га му­ жа мож­на бу­дзе ўба­чыць на бе­ла­рус­кай сцэ­не?

— З су­мес­ных вы­сту­паў — у кас­трыч­ні­ку ад­бы­ла­ся «Тра­ві­ята». Мы імкнём­ся зна­хо­дзіць маг­чы­мас­ ці вы­сту­паць раз­ам на ад­ной сцэ­не. По­тым муж бу­дзе ды­ры­жы­ра­ваць дзі­ця­чай опе­рай «Кот­кін дом». Пла­ну­ецца яшчэ не­ка­ль­кі яго уво­даў у спек­так­лі бя­гу­ча­га рэ­пер­ту­ару. Што ты­чыц­ца мя­не, у кас­трыч­ні­ку пра­спя­ва­ла Мар­фу ў «Цар­ скай ня­вес­це». Маг­чы­мы хут­кі ўвод у «Ры­га­ле­та». Ка­лі яшчэ бы­ла за­про­ша­най са­ліс­ткай Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі, дык ужо спя­ва­ла ў «Ча­роў­най флей­це», «Цар­скай ня­вес­це». Спа­дзя­юся, парт­ыі ў гэ­тых спек­так­лях так­са­ма ўвой­дуць у мой ста­лы рэ­пер­ту­ар. лістапад, 2020

24

Рэ­ц эн­з ія

«Імя тваё дае мне сі­лы...» Ган­на Рыж­ко­ва — ле­ген­да бе­ла­рус­кай эстра­ды Во­ль­га Бры­лон Я за­ўсё­ды не­сла бе­ла­рус­кае сло­ва як сцяг. Я ха­чу, каб мая Бе­ла­русь ся­бе па­ва­жа­ла і га­ва­ры­ла на род­най мо­ве. Ган­на Рыж­ко­ва

Я

на бы­ла сап­раў­ды не­паў­тор­най асо­бай. Не­вя­лі­кія інтэр­ме­дыі ці маш­таб­ныя лі­та­ ра­тур­ныя кан­цэр­ты ў яе вы­ка­нан­ні за­ўсё­ ды ра­бі­лі­ся падзе­яй для пуб­лі­кі. Рас­ка­ва­ная, надзвы­чай на­ту­ра­ль­ная і па-на­род­на­му про­стая, яна імгнен­на зна­хо­дзі­ла пад­ыход да лю­бо­га гле­да­ча, на­ват ка­лі ба­чы­ла ў яго ва­чах не­пры­ ха­ва­ны скеп­сіс. Яшчэ б, жан­чы­на-кан­фе­ран­сье! Але яна бы­ла асам у пра­фе­сіі і ва­ло­да­ла ўсі­мі яе сак­рэ­та­мі. Вар­та бы­ло Рыж­ко­вай уся­го то­ль­кі вы­ма­віць з хіт­рай усмеш­кай сваё ка­рон­нае: «Люд­цы мае да­ра­гія!» — і пуб­лі­ка ад­ра­зу ж ажыў­ля­ла­ся. А праз не­ка­ль­кі хві­лін уся за­ла ўжо друж­на ра­га­та­ла над яе да­сціп­ны­мі жар­та­мі не ў бры­во, а ў во­ка! Сва­ім трап­ным сло­вам у спа­лу­чэн­ні з бліс­ку­чым акцёр­скім май­стэр­ствам спа­да­ры­ня Ган­на аб­яззброй­ва­ла лю­бую аўды­ то­рыю і тры­ма­ла яе. Пе­ра­кон­ва­ла, аб­ароч­ва­ла ў сваю ве­ру і пры­му­ша­ла лю­дзей не то­ль­кі смя­яцца, але і пла­каць. Яе акцёр­скі і чы­та­ль­ніц­ кі ды­япа­зон да­зва­ляў ёй сва­бод­на ла­ві­ра­ваць у скла­да­ным ла­бі­рын­це воб­раз­ных свят­ла­це­няў — ад па­цеш­ных і вя­сё­лых да жур­бот­ных, на­ват тра­гіч­ных, што вы­клі­ка­лі слё­зы пра­свят­лен­ня.

«Мастацтва» № 11 (452)

Вос­тра­ха­рак­тар­ныя, ка­ла­рыт­ныя пер­са­на­жы, пра якіх яна апа­вя­да­ла і ў якіх пе­ра­тва­ра­ла­ся, усе без вы­клю­чэн­ня бы­лі лю­дзь­мі з на­ро­да. Яна і са­ма бы­ла яго час­ткай: «Цёт­ка Ган­на, род­ная і на­род­ная». На­ра­дзі­ла­ся Ган­на Рыж­ко­ва ў вёс­цы Вой­ле­ ва пад Ві­цеб­скам у шмат­дзет­най ся­лян­скай сям’і. З ран­ня­га дзя­цін­ства пра­яўля­ла га­ра­чую і не­пад­роб­ную ці­ка­васць да бе­ла­рус­кай па­эзіі, за­чыт­ва­ла­ся Ко­ла­сам і Ку­па­лам і вы­раз­на дэк­ ла­ма­ва­ла іх вер­шы на ўро­ках лі­та­ра­ту­ры. Бы­ла ве­ль­мі актыў­най, шус­трай і ці­каў­най дзяў­чын­кай з цвёр­дым як сталь ха­рак­та­рам. Не цяр­пе­ла не­спра­вяд­лі­вас­ці, за­ўсё­ды ба­ра­ні­ла сла­бых і ад­чай­на зма­га­ла­ся за пра­ўду, так што ма­ці, з тры­во­гай гле­дзя­чы на яе, ка­за­ла: «Аня, я ба­юся за ця­бе! Ты ж увесь час як рас­кры­тая да­лонь!..» Але па-сап­раў­дна­му яна на­па­ло­ха­ла ба­ць­коў, ка­лі ад­ной­чы ма­роз­ным сту­дзе­ньс­кім ве­ча­ рам рап­там знік­ла з до­му. Бы­ло ёй у той час 11 га­доў. Упо­тай ад усіх, на­спех аб­уўшы ва­лён­кі і па­вя­заў­шы шар­сця­ную хус­тку, са­ма­стой­ная Аня Рыж­ко­ва вы­сліз­ну­ла з ха­ты і ад­пра­ві­ла­ ся пяш­ком у Ві­цебск. Ве­ль­мі ўжо ха­це­ла­ся ёй па­ба­чыць, як жа вы­гля­дае га­рад­скі тэ­атр і як там ігра­юць на сцэ­не артыс­ты. Бо яе ба­ць­ку — стар­шы­ні мясц­ова­га кал­га­са — вы­пі­са­лі бі­лет на адзін са спек­так­ляў! Гэ­ты за­па­вет­ны кві­ток яна бе­раж­лі­ва сціс­ка­ла ў ма­ле­нь­кім ку­лач­ку, ка­лі кро­чы­ла ў рай­цэнтр па за­ме­це­ным трак­це. А шлях ака­заў­ся ня­бліз­кі — цэ­лых 10 кі­­ла­мет­ раў! Сяк-так да­бра­ла­ся да тэ­атра — ад­убе­ лая, за­ця­ру­ша­ная сне­гам з га­ла­вы да пя­так.

Бі­ле­цёр­ка, уба­чыў­шы яе, то­ль­кі ру­ка­мі раз­вя­ла. Пра­пус­ці­ла, а са­ма ста­ла тэ­ле­фа­на­ваць у сель­ са­вет, каб су­па­ко­іць устры­во­жа­ных ба­ць­коў, якія ў по­шу­ках знік­лай да­чкі ўзня­лі на но­гі ўсю вёс­ку. У той ве­чар па­каз­ва­лі «Аме­ры­кан­скую тра­ге­дыю» па­вод­ле ра­ма­на Драй­зе­ра. На­ўрад ці змест спек­так­ля быў да­ступ­ны дзяў­чын­цы, але Аня бы­ла ўзру­ша­ная і за­ча­ра­ва­ная са­мой тэ­атра­ль­най атмас­фе­рай, дэ­ка­ра­цы­ямі, ігрой акцё­раў. З за­мі­ран­нем сэр­ца гля­дзе­ла на сцэ­ну, а ка­лі спек­такль скон­чыў­ся, ра­шу­ча за­яві­ла той са­май бі­ле­цёр­цы: «Ка­лі вы­рас­ту, так­са­ма ста­ну артыс­ткай!» З гэ­та­га дня яна за­хва­рэ­ла ма­рай аб сцэ­не. Баць­­кі бы­лі ка­тэ­га­рыч­на су­праць. Та­му, скон­чыў­ шы ў 1937 го­дзе з адзна­кай шко­лу-ся­мі­год­ку, яна зноў збег­ла — на гэ­ты раз у Мінск, каб па­ сту­паць у тэ­атра­ль­нае ву­чы­ліш­ча. На ўступ­ным экза­ме­не чы­та­ла ўры­вак з ко­ла­саў­скай «Дрыг­ вы» — тво­ра, які лю­бі­ла і ве­да­ла на­зу­бок. Чы­та­ ла асэн­са­ва­на, пад­бі­ра­ючы інта­на­цыі, мя­ня­ючы го­лас у ад­па­вед­нас­ці з са­мы­мі тон­кі­мі ню­анса­мі зна­ёма­га ёй тэк­сту. Пры­ёмную ка­мі­сію ўзна­ ча­ль­ваў сам Якуб Ко­лас. Ён быў за­ча­ра­ва­ны яе рас­пеў­ным маў­лен­нем, пры­го­жым тэм­брам го­ла­су. У гэ­тай ху­дзе­нь­кай дзяў­чын­цы з вя­лі­кі­мі ва­чы­ма і кос­ка­мі, што тыр­чэ­лі ў роз­ныя ба­кі, з шы­ро­кі­мі ся­лян­скі­мі да­ло­ня­мі, які­мі яна вы­ раз­на рас­ся­ка­ла па­вет­ра, бы­ло не­шта кра­на­ль­ нае і ад­на­ча­со­ва моц­нае, на­ват ма­гут­нае — тое, што вы­да­ва­ла яркі акцёр­скі тэм­пе­ра­мент. Ган­на ўзгад­ва­ла, як Кан­стан­цін Мі­хай­ла­віч ска­заў, звяр­нуў­шы­ся да яе: — Ну, ма­лая, ву­чы­ся! А да­ве­даў­шы­ся, што яна бу­дзе жыць на «го­лую» сты­пен­дыю, пра­па­на­ваў пры­хо­дзіць да ся­бе да­моў на аб­еды. Ме­сяц Ган­на на­вед­ва­ла­ся да Ко­ла­са, і гэ­ты час стаў не­за­быў­ным успа­мі­нам яе жыц­ця. Ко­лас да­ваў дзяў­чы­не слуш­ныя жыц­ цё­выя па­ра­ды, з ці­ка­вас­цю рас­пыт­ваў пра быц­ цё. Яму глы­бо­ка імпа­на­ва­ла яе за­хоп­ле­насць бе­ла­рус­кім сло­вам. Ён чы­таў ёй свае вер­шы, рас­каз­ваў пра бе­ла­рус­кіх па­этаў і пі­сь­мен­ні­каў, ве­да­ючы: кож­нае сло­ва ад­гу­ка­ецца ў яе ду­шы. Маг­чы­ма, ужо та­ды яна інту­ітыў­на ад­чу­ла, што ўсё яе жыц­цё бу­дзе не­па­рыў­на звя­за­на з па­эзі­ яй род­на­га краю. І сап­раў­ды, гэ­та бы­ла яе мі­сія: ад­кры­ваць пры­га­жосць і ба­гац­це бе­ла­рус­ка­га сло­ва і да­рыць яго пры­га­жосць лю­дзям. У тэ­атра­ль­ным ву­чы­ліш­чы ёй па­шчас­ці­ла ву­ чыц­ца ў вы­дат­на­га пед­аго­га — Еўсціг­нея Мі­ро­ві­ ча, акцё­ра і рэ­жы­сё­ра, ад­на­го з за­сна­ва­ль­ні­каў бе­ла­рус­ка­га тэ­атра. У чэр­ве­ні 1941-га Ган­на Рыж­ко­ва за­кан­чва­ла ву­чы­ліш­ча. Вы­пус­кны экза­ мен па акцёр­скім май­стэр­стве зда­ла на «вы­дат­ на», сыг­раў­шы Шур­ку ў спек­так­лі «Ягор Бу­лы­чоў і іншыя» па п’есе Мак­сі­ма Гор­ка­га. Але дып­лом атры­маць бы­ло не су­джа­на. Па­ча­ла­ся вай­на. Для Ган­ны гэ­тая страш­ная падзея ўзмац­ні­ла­ся яшчэ і цяж­кай хва­ро­бай — ад­кры­тай фор­май ту­бер­ку­лё­зу. У пер­шыя дні вай­ны, спра­бу­ючы эва­ку­явац­ца з за­хоп­ле­на­га фа­шыс­та­мі Мін­ска,

Музыка / Культурны пласт

сла­бая, з вы­со­кай тэм­пе­ра­ту­рай, яна ледзь да­йшла да Сма­ля­ві­чаў, але там кан­чат­ко­ва злег­ла. Зна­ёмыя па­кі­ну­лі яе ў мясц­овай ба­ль­ні­ цы. Вай­на ад­ня­ла ў яе са­мае да­ра­гое — му­жа і ма­ле­нь­ка­га сы­на, якія за­гі­ну­лі ад вы­бу­ху бом­бы. Па­кут­ніц­кую смерць пры­няў ба­ць­ка, Па­вел Аляк­се­евіч Рыж­коў, што да­па­ма­гаў парт­ыза­нам. Ён зве­даў не­ча­ла­ве­чыя ка­та­ван­ні фа­шыс­таў, а по­тым яго за­бі­лі. Са­ма Ган­на бы­ла вы­ве­зе­на на пры­му­со­выя ра­бо­ты ў Гер­ма­нію і змаг­ла вяр­ нуц­ца ў род­ную Бе­ла­русь то­ль­кі па­сля Пе­ра­мо­гі. Ня­гле­дзя­чы на пе­ра­жы­тыя па­ку­ты, Ган­на не зла­ма­ла­ся і не стра­ці­ла ці­ка­вас­ці да жыц­ця. Ужо ўво­сень 1945 го­да яна па­ча­ла пра­ца­ваць у Ві­ цеб­скім дра­ма­тыч­ным тэ­атры імя Яку­ба Ко­ла­са. Але ў па­чат­ку 1948-га чар­го­вая ўспыш­ка ту­бер­ку­лё­зу зноў пры­вя­ла яе на ба­ль­ніч­ны ло­жак, і артыс­тка вы­му­ша­на бы­ла па­йсці з тэ­атра па ста­не зда­роў­я. Сцэ­ніч­ную ка­р’е­ру яна змаг­ла ад­на­віць

то­ль­кі па­сля та­го, як пры­ня­ла ўдзел у кон­кур­се на за­мяш­чэн­не ва­кан­тнай па­са­ды артыс­таў-чы­ та­ль­ні­каў, які аб­вяс­ці­ла Бе­ла­рус­кая дзяр­жаў­ная фі­лар­мо­нія. Яе пер­шым вы­ступ­лен­нем у якас­ці кан­фе­ран­ сье Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі стаў свя­точ­ны кан­цэрт да Між­на­род­на­га жа­но­ча­га дня, што ад­быў­ся ў клу­бе імя Дзяр­жын­ска­га 6 са­ка­ві­ка 1961 го­да. Па­вод­ле пра­гра­мы, Ган­на Рыж­ко­ва па­він­на бы­ ла пра­чы­таць дзве бай­кі Кан­дра­та Кра­пі­вы, але так «за­па­лі­ла» пуб­лі­ку, што ёй на­ла­дзі­лі ава­цыю і ні­як не ха­це­лі ад­пус­каць са сцэ­ны. Не­ка­ль­кі раз­оў яна вы­хо­дзі­ла на па­кло­ны і не­зап­ла­на­

ва­на пра­чы­та­ла на біс яшчэ не­ка­ль­кі не­вя­лі­кіх вер­шаў. Гэ­тае вы­ступ­лен­не ста­ла пун­ктам ад­лі­ку бліс­ку­чай кар’еры Ган­ны Рыж­ко­вай на бе­ла­рус­ кай эстрад­най сцэ­не. Ёй споў­ні­ла­ся 37 га­доў. Па­зна­ва­та, каб па­чы­наць... Але ў спа­да­ры­ні Ган­ ны на­пе­ра­дзе ака­за­лі­ся са­мыя леп­шыя, са­мыя шчас­лі­выя і цу­доў­ныя га­ды рос­кві­ту — аса­біс­та­ га і твор­ча­га. Яе ма­ры збы­ва­лі­ся. Ужо да пры­хо­ду ў фі­лар­мо­нію Рыж­ко­ва бы­ла знаў­цай бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры. Ад­бі­лі­ся не то­ль­кі аса­біс­тыя пра­фе­сій­ныя сім­па­тыі, але і во­пыт пра­цы ў якас­ці ме­та­дыс­та Ві­цеб­ска­га аб­лас­но­га до­ма на­род­най твор­час­ці, дзе яна са­ма пры­дум­ва­ла сцэ­на­рыі лі­та­ра­тур­ных ве­ча­

рын па­вод­ле тво­раў бе­ла­рус­кіх пі­сь­мен­ ні­каў, ста­ві­ла не­вя­лі­кія спек­так­лі, чы­та­ла вер­шы кла­сі­каў і су­час­ні­каў на­цы­яна­ль­най лі­та­ра­ту­ры. Ган­не ве­ль­мі да­па­маг­ла ў гэ­тым па­этэ­са Нэ­лі Ту­лу­па­ва, з якой яны па­зна­ёмі­лі­ся ў кан­цы 1950-х. Ту­лу­па­ва пер­шая па­ча­ла пі­саць для яе ары­гі­на­ль­ ныя тво­ры — фе­ль­ето­ны, вер­шы, гу­ма­рэс­кі. Ма­ла­дая па­этэ­са ўпер­шы­ню ад­кры­ла Рыж­ко­ вай імё­ны Ры­го­ра Ба­ра­ду­лі­на, Але­ся Раз­ана­ва, Ана­то­ля Вяр­цін­ска­га і мно­гіх іншых бе­ла­рус­кіх аўта­раў. Пры­йшоў­шы ў фі­лар­мо­нію, Ган­на Рыж­ ко­ва ўжо ве­да­ла, у чым бу­дзе яе пры­зна­чэн­не ў якас­ці артыс­ткі эстра­ды. Хоць у яе рэ­пер­ту­ары ака­за­ла­ся ня­ма­ла вер­шаў сус­вет­най і са­вец­кай лі­та­ра­ту­ры, яе жыц­цё­вым і твор­чым крэ­да ста­ла пра­па­ган­да бе­ла­рус­ка­га па­этыч­на­га сло­ва. І ме­ на­ві­та ў айчын­ным рэ­пер­ту­ары як чы­та­ль­ні­ца і кан­фе­ран­сье Ган­на Рыж­ко­ва рас­кры­ла свой дар і па­кі­ну­ла не­паў­тор­ны след у гіс­то­рыі бе­ла­рус­ кай эстра­ды.

25

...Кан­фе­ран­сье — за­ўсё­ды гас­па­дар кан­цэр­та. Ён ства­рае атмас­фе­ру ве­ча­ра, вы­сту­па­ючы па­ся­ рэд­ні­кам па­між артыс­там і гле­да­ча­мі. Ня­прос­ тая гэ­та за­да­ча — ад­на­ча­со­ва вес­ці пра­гра­му, а яшчэ і за­паў­няць па­ўзы па­між вы­ступ­лен­ня­мі спе­ва­коў, му­зы­кан­таў, тан­цо­раў. І ра­біць гэ­та лёг­ка, на­ту­ра­ль­на, а ча­сам ня­зму­ша­на імпра­ві­ за­ваць — у за­леж­нас­ці ад сі­ту­ацыі. Да пры­хо­ду Ган­ны Рыж­ко­вай на эстра­ду ў гэ­тым жан­ры пра­ца­ва­лі пе­ра­важ­на муж­чы­ны — пры­зна­ныя май­стры кан­фе­ран­су Мі­ха­іл Пі­сь­ман, Мі­ка­ лай Зо­рын, Мі­ка­лай Шыш­кін, Ры­гор Дзі­дэн­ка... Рыж­ко­ва ака­за­ла­ся адзі­най жан­чы­най, якая пры­му­сі­ла іх вет­лі­ва па­су­нуц­ца. Дзя­ку­ючы свай­ му бяс­спрэч­на­му та­лен­ту яна ста­ла сап­раў­днай ка­ра­ле­вай гу­ма­ру. Бо так, і ні­як іна­чай, ме­на­ва­лі яе про­стыя гле­да­чы і пра­фе­сій­ныя кры­ты­кі, што ба­чы­лі яе фе­ерыч­ныя кан­цэр­ты. Яна ад­ра­зу ж уз­яла на ўзбра­енне леп­шыя ўзо­ры бе­ла­рус­ кай са­ты­рыч­най лі­та­ра­ту­ры. Бліс­ку­чы ну­мар «За­мо­вы п’яні­цы» Ні­ла Гі­ле­ві­ча ў яе вы­ка­нан­ні ве­тэ­ра­ны эстра­ды і ця­пер згад­ва­юць як пры­ клад най­вы­шэй­ша­га чы­та­ль­ніц­ка­га і акцёр­ска­га пі­ла­та­жу. Ка­лі Ган­на чы­та­ла гэ­ту не­вя­лі­кую вер­ша­ва­ную гу­ма­рэс­ку, за­ла лі­та­ра­ль­на за­хо­дзі­ ла­ся ад сме­ху. Гэ­так жа эфек­тна ў яе вы­ка­нан­ні гу­ча­лі бай­кі і са­ты­рыч­ныя вер­шы Кан­дра­та Кра­ пі­вы, Ула­дзі­мі­ра Кор­ба­на, Эду­арда Ва­ла­се­ві­ча, Мі­ха­ся Скрып­кі, Ры­го­ра Ба­ра­ду­лі­на. «У асно­ве пры­ёмаў Ган­ны Рыж­ко­вай ля­жыць пры­нцып апа­вя­да­ль­ні­ка, — пі­са­ла пра яе ка­ле­га па сцэ­не Люд­мі­ла Кат­ран­жы. — Яна не ўва­хо­дзіць у воб­ раз, як гэ­та бы­вае ў тэ­атры, а ні­бы­та ста­ іць по­бач са сва­імі ге­ро­ямі, акрэс­лі­ва­ючы іх га­лоў­ныя ры­сы, зра­зу­ме­ла, кры­ху пе­ра­-­ бо­льш­ва­ючы (так па­тра­буе экс­цэн­трыч­ны жанр эстра­ды), дае імгнен­ную “рыж­коў­скую” ацэн­ку ці то сме­хам, ці жэс­там, ці мі­мі­кай. І мы ад­ра­зу ба­чым, дзе яна “за” і дзе яна “су­ праць”». Сі­лай свай­го сло­ва Рыж­ко­ва гра­мі­ла са сцэ­ны ўсе вы­род­лі­выя пра­яўлен­ні ча­ла­ве­чай на­ту­ры, вар­тыя асмя­яння. Яе мі­шэн­ню ра­бі­лі­ ся пры­ста­са­ван­цы і кар’ерыс­ты, бю­рак­ра­ты і п’яні­цы, пус­таз­во­ны, ула­да­люб­цы, баб­ні­кі і ўсе, хто не ха­цеў жыць сум­лен­на. І не раз ёй ка­за­лі па­сля кан­цэр­та: — Ве­да­еце, ва­ша вы­ступ­лен­не нам за­мя­ні­ла ўсе вы­ха­ваў­чыя раз­мо­вы! Лю­дзі смя­ялі­ся і па­каз­ва­лі па­ль­цам на тых, у бок ка­го звер­ну­та ва­ша са­ты­ра, а гэ­та мац­ней за лю­бое су­ро­вае па­ка­ран­не! Рыж­ко­ва ства­ры­ла на сцэ­не ўлас­ны тэ­атр, які аб’ядноў­ваў дзя­сят­кі са­мых роз­ных ха­рак­та­ раў. Яе ге­роі ад­роз­ні­ва­лі­ся ўзрос­там, тэм­пе­ ра­мен­там, са­цы­яль­ным па­хо­джан­нем, але за кож­ным ста­яла яна — та­ле­на­ві­тая актры­са Ган­на Рыж­ко­ва. І гле­да­чы лю­бі­лі яе пер­са­на­жаў, на­ват ка­лі і смя­ялі­ся над імі. Сме­хам і ўдзяч­ны­мі апла­дыс­мен­та­мі пуб­лі­ка га­ла­са­ва­ла пе­радусім за са­му артыс­тку-кан­фе­ран­сье. «Да­ра­гая цёт­ка Ган­на! Вы і сап­раў­ды нам усім як род­ная цёт­ка, — пі­са­ла ёй у ліс­це на­стаў­ні­ца лістапад, 2020

26

Музыка / Культурны пласт

з Грод­на. — Шка­да, не час­та да­во­дзіц­ца вас ба­чыць і чуць. Па ўсім Са­юзе гас­тра­лю­еце. А па­слу­ха­еш ва­ша вы­ступ­лен­не, і на цэ­лы ты­дзень на­строй ба­дзё­ры, пры­ўзня­ты, па­тра­ба­ва­ль­ны да ся­бе і іншых. Та­му што сло­ва, якое вы ска­за­лі, дум­ка, якую вы нам не­ся­це, — ядра­ная, зда­ро­вая, быц­цам ляс­ны асен­ні ры­жык, ад яко­га, ві­даць, і про­звіш­ча ва­ша ўзнік­ла. Ой, як па­трэб­на та­кое сло­ва лю­дзям! Па­клон вам і на­шым пі­сь­мен­ні­кам за тое, што сла­ві­це ста­рон­ку на­шу, за тое, што лю­бі­це яе». Ган­на Рыж­ко­ва за­пом­ні­ла­ся гле­да­чам як вы­ка­ на­ль­ні­ца ма­на­ло­гаў, са­ты­рыч­ных і жар­тоў­ных вер­шаў і апа­вя­дан­няў, вер­ша­ва­ных фе­ль­ето­наў і рэ­прыз. Але ў яе рэ­пер­ту­ары бы­ла і лі­ры­ка. Як сап­раў­дны пра­фе­сі­янал, яна вы­дат­на раз­бі­ ра­ла­ся ў па­эзіі. У за­хап­лен­ні чы­та­ла са сцэ­ны вер­шы Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча, Янкі Ку­па­лы, Яку­ба Ко­ла­са, Пі­ме­на Пан­чан­кі, Мак­сі­ма Тан­ка, Ад­ама Ру­са­ка, Пет­ру­ся Броў­кі, Кас­ту­ся Кі­рэ­енкі, Ана­то­ля Вяр­цін­ска­га, Ге­на­дзя Бу­раў­кі­на аб ду­хоў­нас­ці, ка­хан­ні, ча­ла­веч­нас­ці, пры­га­жос­ці бе­ла­рус­кай зям­лі. Ах, Бе­ла­русь! Мая ты до­ля. Мая сля­за і па­ца­лу­нак. Маё ў бя­роз­ках бе­лых поле, Мой пес­ня­мі на­бі­ты клу­нак. Ня­су ця­бе на­сус­трач лю­ду У тых ва­чах, што мне да­ла ты, У сло­вах тых, які­мі бу­ду Да ско­ну мар­на­га ба­га­та. Імя тваё дае мне сі­лы, Хоць не хва­лю­ся я та­бою, Як па­ца­лун­кам са­мым мі­лым, Як са­май гор­каю сля­зою. Гэ­ты верш Еўда­кіі Лось Ган­на Рыж­ко­ва лю­бі­ла бо­льш за ўсё. Чы­та­ла яго ве­ль­мі час­та і не «Мастацтва» № 11 (452)

стрым­лі­ва­ла слёз, та­му што за кож­ным сло­вам у гэ­тых вер­шах бы­ла не то­ль­кі пры­го­жая па­этыч­ ная ме­та­фа­ра, але і яе ўлас­ная глы­бо­ка пра­чу­ тая лю­боў да род­най Бе­ла­ру­сі, да­ра­жэй за якую не бы­ло ні­чо­га на све­це. «У яе дзі­вос­ны го­лас. Ён мо­жа гу­чаць жор­стка, бяз­лі­тас­на, а праз хві­лі­ну — надзвы­чай пра­нік­нё­на і пяш­чот­ на, — пі­саў пра яе жур­на­ліст Сяр­гей Пят­коў­скі. — Пуб­лі­цыс­ты­ку без цяж­кас­цяў пе­ра­плаў­ляе ў лі­ры­ку, а лі­ры­ку — у пуб­лі­цыс­ты­ку. Арга­ ніч­на пе­ра­пля­та­юцца га­рэз­ныя інта­на­цыі “вяс­ко­вай жан­чы­ны” і вы­са­ка­род­на-ад­то­ча­ ная ў сва­ім гу­чан­ні вы­со­кая па­эзія». Гас­тро­ль­нае жыц­цё Ган­ны Рыж­ко­вай ста­ла­ся ба­га­тым на падзеі. Яна аб’ездзі­ла ўвесь Са­вец­кі Са­юз з кан­ца ў ка­нец — ад По­ўна­чы да Ся­рэд­ няй Азіі, ад Да­лё­ка­га Усхо­ду да За­каў­каз­зя, Укра­іны, Пры­бал­ты­кі... А ўжо род­ную Бе­ла­русь з’ездзі­ла, без пе­ра­бо­ль­шан­ня, уз­доўж і ўпо­пе­ рак. Вя­лі­кія сцэ­ны ста­ліч­ных га­ра­доў змя­ня­лі­ся сціп­лы­мі пля­цоў­ка­мі вяс­ко­вых клу­баў ці Да­моў ку­ль­ту­ры ў глы­бін­цы. Для яе гэ­та не ме­ла ні­яка­ га зна­чэн­ня. Кож­ная сцэ­на бы­ла прэс­тыж­ная і кож­ны гля­дач — да­ра­гі: ра­бо­чы, се­ля­нін, на­ стаў­нік, ву­чань, шах­цёр ці ва­енны. Па­ўсюль, на лю­бой сцэ­не, яна ад­чу­ва­ла вя­ліз­ную ад­каз­насць пе­рад пуб­лі­кай, раз­уме­ючы, які аўта­ры­тэт мае раз­моў­ны жанр на эстра­дзе, якую ма­бі­лі­зу­ючую і вы­ха­ваў­чую ро­лю іграе пра­моў­ле­нае са сцэ­ны мас­тац­кае сло­ва. «Ка­лі я вы­хо­джу на сцэ­ну і ба­чу ру­кі хле­ба­ро­баў, якія ся­дзяць у пер­шым ра­дзе, ве­даю, што не маю пра­ва на пе­ра­ пы­нак, та­му што сап­раў­днае мас­тац­тва да­ецца ня­лёг­ка, — га­ва­ры­ла спа­да­ры­ня Ган­на, ма­ючы на ўва­зе ня­спын­насць улас­най пра­ цы. — Як хлеб вы­спя­вае ад зер­ня да ка­ра­вая, так і сло­ва ад кніж­най ста­рон­кі па­він­на пра­йсці праз маё сэр­ца і сэр­ца кал­гас­ні­ка, ра­бо­ча­га — кож­на­га, хто лю­біць мас­тац­кае сло­ва». Жы­вая энцык­ла­пе­дыя айчын­най лі­та­ра­ту­ры, на сцэ­не Рыж­ко­ва ўспры­ма­ла­ся све­та­чам бе­ла­ рус­кас­ці, пра­вад­ні­цай на­цы­яна­ль­най па­эзіі. Пабе­ла­рус­ку чы­та­ла па­ўсюль, на­ват у да­лё­кіх ад род­най Бе­ла­ру­сі га­ра­дах і вёс­ках бы­ло­га СССР. І за­ўсё­ды з за­да­ва­ль­нен­нем адзна­ча­ла, што бе­ ла­рус­кае сло­ва зра­зу­ме­лае і да­ступ­нае лю­дзям у са­мых роз­ных кроп­ках на кар­це Са­юза. Яна ва­ло­да­ла фе­на­ме­на­ль­най па­мяц­цю. Со­тні ўсе­маг­чы­мых вер­шаў і пра­за­ічных тво­раў са свай­го рэ­пер­ту­ару за­ўсё­ды чы­та­ла на па­мяць і га­ні­ла ка­лег, якія пад­час вы­ступ­лен­няў тры­ма­лі пе­рад са­бой кні­гу ці аркуш з тэк­стам. Для яе гэ­та бы­ло не­пры­ма­ль­на! Та­кую фор­му пад­ачы ма­тэ­ры­ялу Ган­на Рыж­ко­ва лі­чы­ла не вар­тай са­ праў­дна­га пра­фе­сі­яна­ла. Са­ма яна па­тра­ба­ва­ла перш за ўсё ад ся­бе. І гэ­та яе па­тра­ба­ва­ль­насць да ўлас­най твор­час­ці бы­ла надзвы­чай­най. Яна не да­ва­ла са­бе ні­якіх па­слаб­лен­няў, пра­ца­ва­ ла да зно­су — і пры­му­ша­ла пра­ца­ваць дру­гіх. Па-інша­му не ўяў­ля­ла сваё жыц­цё. «Лю­бач­кі мае, — час­та лю­бі­ла па­ўта­раць сва­ім ка­ле­гам, —

трэ­ба за­ўсё­ды шу­каць, да­бі­вац­ца но­ва­га і пра­ца­ваць, пра­ца­ваць...» За га­ды ра­бо­ты ў Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі Ган­на Рыж­ко­ва пад­рых­та­ ва­ла дзя­сят­кі кан­цэр­тных пра­грам, дзе пра­яўля­ ла­ся як яркая пуб­лі­цыс­тка і па­тры­ётка род­най Бе­ла­ру­сі. Але сап­раў­дным вян­цом яе чы­та­ль­ніц­ кай і акцёр­скай дзей­нас­ці ста­лі лі­та­ра­тур­ныя мо­нас­пек­так­лі «Як жы­веш, ча­ла­век?» і «Ка­лі лас­ка», якія з’яві­лі­ся ў дру­гой па­ло­ве 1970-х — па­чат­ку 1980-х. У іх Рыж­ко­ва ўз’ядна­ла леп­шыя ўзо­ры бе­ла­рус­кай па­эзіі і про­зы — ад са­ты­ры да лі­ры­кі, ад гу­ма­ру да ге­ро­ікі — і рас­ка­за­ла пра Бе­ла­русь і яе лю­дзей. За воб­ра­зам кож­на­га ча­ла­ве­ка па­ўста­ваў ха­рак­тар цэ­ла­га на­ро­да — муд­ра­га і муж­на­га. За ства­рэн­не гэ­тых пра­грам Ган­ну Рыж­ко­ву вы­лу­ча­лі на Дзяр­жаў­ную прэ­мію БССР. Спа­да­ры­ня Ган­на пра­ца­ва­ла на эстра­дзе доў­гія га­ды. Імкну­ла­ся ад­шук­ваць усё но­выя і но­выя

тво­ры, акту­аль­ныя для свай­го ча­су. Па-ра­ней­ша­ му за­ста­ва­ла­ся не­пры­мі­ры­май да аб­ыя­ка­вас­ці, хал­ту­ры, ча­ла­ве­чай под­лас­ці і кры­ва­душ­ша. Цяр­пець усё гэ­та не да­зва­ляў яе не­пад­куп­ны ха­рак­тар, і Ган­на Рыж­ко­ва, як ка­лі­сь­ці ў дзя­цін­ стве і юнац­тве, за­ўсё­ды га­ва­ры­ла пра гэ­та ад­ кры­та, з-за ча­го на­жы­ва­ла во­ра­гаў, але ні разу не здра­дзі­ла са­бе. Та­кой і за­ста­ла­ся ў па­мя­ці су­час­ні­каў.

1. Заслужаная артыстка БССР Ганна Рыжкова і музы­ канты яе калектыву. Злева направа: Сямён Тарасаў (клавішныя), Аляксандр Лапідус (бас-гітара), Барыс Антаненка (ударныя), Юрый Рымашэўскі (гітара). 1972.

2. Персанальныя афішы Ганны Рыжковай 1960-х і канца 1980-х.

3. Артыстка ў маладосці. 1939.

4. Канец 1970-х.

Музыка / Аса­б іс­т ы ка­б і­н ет Дзміт­р ыя Пад­б я­р эз­с ка­г а

Пес­н і The Beatles па-бе­л а­р ус­к у

Б

о­льш чым упэў­не­ны: па­ба­чыў­ шы та­кі за­га­ло­вак, шмат лю­дзей, у пер­шую чар­гу фа­ны лі­вер­пу­ льс­кай чац­вёр­кі, вы­ка­жуць сваё не­ за­да­ва­ль­нен­не ці ад­рэ­агу­юць на­ват ку­ды бо­льш эма­цый­на. Сап­раў­ды, што гэ­та за за­мах на свя­тое? На­вош­ та гэ­та ўсё, ка­му тое трэ­ба? І гэ­так да­лей. Па­спра­бую па­тлу­ма­чыць як ма­га бо­льш стры­ма­на. А вось ска­жы­це: пе­ра­клад на бе­ла­рус­кую мо­ву Юркам Гаў­ру­ком са­не­таў Шэк­спі­ра — гэ­та так­са­ма «ка­му тое трэ­ба»? Мне, ка­неш­не ж, ад­ра­зу за­пя­рэ­чаць: дык тое са­не­ты, па­эзія! Зна­чыць, тэк­сты пе­сень ні­яка­га да­чы­нен­ня да па­эзіі не ма­юць? Дзіў­ная ло­гі­ка, ад­нак... Упэў­не­ны: пе­ра­кла­ даць тэк­сты пе­сень The Beatles мож­на і трэ­ба! Што і зра­біў Мі­кі­та Най­дзё­ наў, у вы­ні­ку ча­го ў мін­скім клу­бе-бро­ва­ры «Дру­зья» 22 кас­трыч­ні­ка ад­быў­ся вя­лі­кі кан­цэрт «The Beatles па-бе­ла­рус­ку. З да­па­мо­гай леп­шых сяб­роў». А ся­род леп­шых сяб­роў гур­та «Сам­Ша­зам» бы­лі Ва­ле­рый Да­йнэ­ка, Palina, гурт Litesound і Юрый Се­ляз­нёў (вір­ту­аль­на). Аран­жа­ван­ні пе­сень (ча­сам, за­ўва­жу, дзіў­на­ва­тыя!) зра­біў Іван Шан­цаў, асноў­ную час­тку пе­сень спя­ваў Па­вел Ко­ зіч, спя­ваў і сам Мі­кі­та Най­дзё­наў. Трэ­ба адзна­чыць, што ў скла­дзе «Сам­Ша­ зам» ха­па­ла да­свед­ча­ных му­зы­каў, хоць сам гурт існуе па­ра­ўна­ль­на ня­даў­на. Ды пры гэ­тым ад­чу­ва­ла­ся, што ча­су на рэ­пе­ты­цыі ў вы­ка­наў­цаў бы­ло не так і шмат. Асаб­лі­ва кі­да­лі­ся ў ву­шы па­мыл­кі час ад ча­су му­зы­каў-ду­ха­ві­коў. Раз­ам з тым пад­час гу­тар­кі па­сля кан­цэр­та з Ва­ле­ры­ем Да­йнэ­кам я па­чуў, што яму бы­ло ве­ль­мі пры­емна спя­ваць The Beatles па-бе­ла­рус­ку, што пе­ра­кла­ды Мі­ кі­ты Най­дзё­на­ва ве­ль­мі ўда­лыя і вы­дат­на гар­ма­ну­юць з му­зы­кай. Я слу­хаў кан­цэрт у да­стат­ко­ва вя­лі­кай кам­па­ніі, у якой ха­па­ла му­зы­кан­таў са шмат­га­до­вым дос­ве­дам, і ба­чыў на іх тва­рах, як пер­ша­па­чат­ко­вая на­сця­ро­ жа­насць змя­ня­ла­ся ла­год­нас­цю і за­да­ва­ль­нен­нем. Та­ды яшчэ раз пе­ра­ка­наў­ ся: пес­ні The Beatles на бе­ла­рус­кай мо­ве ма­юць пра­ва на існа­ван­не. Зрэш­ты, вы са­мі мо­жа­це ў тым пе­ра­ка­нац­ца, па­гля­дзеў­шы ві­дэа на ста­рон­цы http:// samshzm.com. Там жа змеш­ча­ны і пе­ра­кла­ды тэк­стаў. Дай пяць!

Т

ак, я раз­умею: ба­на­ль­на. Ды час ля­ціць сап­раў­ды хут­ка і не­заў­важ­на. Ад­нак ужо не­ка­ль­кі га­доў та­му я аса­біс­та ўсту­піў у та­кі пра­ме­жак ча­су, ка­лі ка­лян­дар усё час­цей згад­вае круг­лыя да­ты з дня на­ро­дзі­наў сла­ву­ тых му­зы­кан­таў, якія па­кі­ну­лі яскра­вы след у гіс­то­рыі сус­вет­на­га му­зыч­на­га мас­тац­тва. Вось і чар­го­вая да­та: 100-год­дзе з дня на­ро­дзі­наў зна­ка­мі­та­га

27

джа­за­ва­га пі­яніс­та, кам­па­зі­та­ ра, аран­жа­ва­ль­ні­ка Дэй­ва Уо­рэ­на Бру­бе­ка (6.12.1920). Гэ­ты ча­ла­век у га­лі­не не то­ль­кі джа­зу асо­ба сап­раў­ды ле­ген­дар­ ная. Мяр­куй­це са­мі: вы­сту­паць ён па­чаў ва ўзрос­це 14 га­доў. У 1951-м па­ўстаў яго­ны сла­ву­ты квар­тэт, у якім мя­ня­лі­ся ўдзе­ль­ні­ кі, але інстру­мен­та­рый за­ста­ваў­ ся амаль ня­змен­ным: фар­тэ­пі­яна, кан­тра­бас, удар­ныя, сак­са­фон (трам­бон). Адзін з най­бо­льш яскра­ вых прад­стаў­ні­коў сты­лю кул-джаз, Дэйв Бру­бэк, ву­чань Да­ры­уса Міё, у пра­цы з ка­ле­га­мі да­сяг­нуў ня­бач­най твор­чай інтэг­ра­цыі, ка­лі на асно­ве яго­ных ідэй джа­за­выя п’е­сы на­ра­джа­лі­ся па сут­нас­ці ка­лек­тыў­ны­мі на­ма­ган­ня­мі. Квар­тэт упер­шы­ню ба­дай у гіс­то­рыі джа­зу па­чаў экс­пе­ры­мен­та­ваць з му­зыч­ны­мі па­ме­ра­мі. Пры­кла­дам, «Blue Rondo a la Turk» на­пі­са­на ў па­ме­ры 9/8, а зна­ка­мі­тая п’е­са «Take Five» аўтар­ ства сак­са­фа­ніс­та По­ла Дэз­ман­да — 5/4. Да­рэ­чы, апош­ні твор стаў пер­шай джа­за­вай кам­па­зі­цы­яй, якая бы­ла прад­адзе­на на­кла­дам звыш мі­ль­ён асоб­ ні­каў. І вы­да­дзе­на яна бы­ла ў 1959-м у зна­ка­вым аль­бо­ме «Time Out». Ці­ка­ ва, што ў 1970-я адзін з квар­тэ­таў скла­даў­ся з са­мо­га Дэй­ва і трох яго­ных сы­ноў: Кры­са, Да­ры­уса і Дэ­ні. Апра­ча джа­за­вых п’ес, пя­ру Дэй­ва Бру­бэ­ка на­ле­жаць два ба­ле­ты, мю­зікл, ара­то­рыя, ча­ты­ры кан­та­ты, ме­са. Ды гас­тра­ля­ваў па све­це ён у асноў­ным з джа­зам. Так скла­ла­ся, што ў мя­не атры­ма­ла­ся за са­вец­кім ча­сам двой­чы на­ ве­даць кан­цэр­ты мэт­ра. Пры гэ­тым на­шай не­вя­ліч­кай гру­пе ама­та­раў джа­зу з Мін­ску квіт­кі на кан­цэрт у мас­коў­скай за­ле «Рос­сия» ўру­чыў ужо та­ды зор­ ны са­вец­кі пі­яніст Ле­анід Чы­жык. Дру­гі кан­цэрт квар­тэ­та Бру­бэ­ка я слу­хаў у Ві­ль­ні. І на за­кан­чэн­не. У гу­тар­цы з Ула­дзі­мі­рам По­зне­рам Дэйв Бру­бэк зга­даў, што ад­на з яго­ных ба­буль па­хо­дзі­ла з Бе­ла­ру­сі... «Лі­пе­ньс­кая ра­ні­ца» на­заў­сё­ды

Г

э­так час­та зда­ра­ецца: пры­ емная да­та су­сед­ні­чае з ня­ра­ дас­най падзе­яй. Чац­вёр­та­га ліс­та­па­да пры­йшла пры­края на­ ві­на аб смер­ці зна­ка­вай асо­бы са све­ту рок-му­зы­кі — му­ль­ты­інстру­ мен­та­ліс­та, кам­па­зі­та­ра, шмат­га­ до­ва­га лі­да­ра гру­пы Uriah Heep Ке­на Хэн­слі. Яшчэ ў сту­дэн­цкія га­ ды я за­піс­ваў на маг­ні­та­фон­ную стуж­ку аль­бо­мы гэ­та­га ка­лек­ты­ву і раз за раз­ам слу­хаў та­кія на­пі­са­ныя Ке­нам пес­ні, як «Free Me», «Sympathy, «Easy Livin’», «Stealin’», «The Spell», «Lady in Black», «Look at Yourself», ад­нак най­ бо­ль­шае на мя­не ўра­жан­не ра­бі­ла пес­ня «July Morning», якая на­бы­ла па­ пу­ляр­насць ці не ва ўсім све­це ажно да та­го, што зра­бі­ла­ся не­афі­цый­ным гім­нам Бал­га­рыі. І гэ­та не­вы­пад­ко­ва: Кен Хэн­слі лю­біў вы­сту­паць у кра­інах бы­ло­га СССР і на­ват за­піс­ваць тут асоб­ныя свае аль­бо­мы. Бе­ла­русь не бы­ла вы­клю­чэн­нем. Яе Хэн­слі на­вед­ваў не­адна­ра­зо­ва. Не­здар­ма ў пес­ні «I wanna go back» гу­чаць та­кія сло­вы: «I wanna go back, back to Russia, I wanna go back, back to Ukraine, Back to Belarus, Bulgaria too, Hell, sometimes I just wanna get my ass out of Spain». Сап­раў­ды, апош­нія га­ды ён жыў у Іспа­ніі, дзе мог па-сап­раў­дна­му атрым­лі­ваць аса­ло­ду ад там­тэй­шых лі­пе­ньс­кіх ра­ніц. А пес­ні гэ­ тай на­ка­на­ва­на, не сум­ня­ва­юся, веч­нае жыц­цё...

1. На кан­цэр­це «The Beatles па-бе­ла­рус­ку». Фо­та Мак­сі­ма Лог­ві­на­ва.

2. Дэй­в Бру­бэ­к. Фо­та jazz.fm.

3. Кен Хэн­слі ў мін­скім клу­бе TNT. Фо­та Аляк­сан­дра Гор­ба­ша.

28

Ха э­азгіяра ­ф і я / У гр ы ­м ё р ­ц ы Рэ­ц­рэн­ Але­на Ба­ла­ба­но­віч

Пра яе ка­жуць як пра пры­му бе­ла­рус­ка­га ба­ле­та, за­хап­ля­юцца яе лі­ні­ямі, ру­ха­мі, пры­га­жос­цю. Ма­ла хто ве­дае, што ў ха­рэ­агра­фіч­ным ка­ле­джы яна лі­чы­ла ся­бе брыд­кім ка­ча­нём. А ў тэ­атры ўвесь час пра­цуе над са­бой: не лю­біць ста­яць на мес­цы, слу­хае зна­ка­мі­тых і лю­бі­мых пед­аго­гаў, успры­ мае іх каш­тоў­ныя па­ра­ды, каб ісці да­лей і рас­ці. Пад­час вы­му­ша­на­га пе­ра­ пын­ку, звя­за­на­га з ка­ра­на­ві­рус­най пан­дэ­мі­яй, яна зра­зу­ме­ла: без ба­ле­та яе жыц­цё не­маг­чы­мае.

Ца­рэў­на-Ле­бедзь з кар­ці­ны Уру­бе­ля. Людміла Уланцава

1. Людміла Уланцава ў рэпетыцынай зале.

2. У партыі Машы. «Шчаўкунок».

3. У партыі Ганны Карэнінай у аднайменным спектаклі.

4. У партыі Анастасіі Слуцкай у аднайменным балеце.

5. У партыі Евы. «Стварэнне свету».

6. У партыі Адэты. «Лебядзінае возера».

7. У партыі Кармэн. «Кармэн-сюіта». Фота Паўла Сушчонка і Сяргея Лукашова. «Мастацтва» № 11 (452)

Ха­р э­а гра­ф ія / У гры­м ё р­ц ы

—С

та­сун­кі, му­зы­ка, фі­ль­мы... Так, але гэ­та­га не ха­пае. На­паў­няе маё жыц­цё ме­на­ві­та та­нец... — пры­зна­ ецца вя­ду­чая ба­ле­ры­на Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі Люд­мі­ла Улан­ца­ва. — Амаль па­ўго­да на бе­ла­ рус­кай сцэ­не не бы­ло спек­так­ляў. У гэ­ты пе­ры­яд зра­зу­ме­ла: не ма­гу жыць без ба­ле­та. У га­ла­ве кру­ці­ла­ся шмат ду­мак: што ра­біць, па­куль ня­ма пра­цы, у якую сфе­ру ма­гу сыс­ці? Ве­да­еце, да пан­ дэ­міі ду­ма­ла па­кі­нуць сцэ­ну, маг­чы­ма, за­няц­ца рэ­пе­ты­тар­ствам, пра­ца­ваць з дзет­ка­мі. Але ця­пер зра­зу­ме­ла: ме­на­ві­та мас­тац­тва ба­ле­та пры­ўно­ сіць у маё жыц­цё свя­та, ро­біць яго на­сы­ча­ным, на­паў­няе сэн­сам... Я — ба­ле­ры­на! Люд­мі­ла Улан­ца­ва на­ра­дзі­ла­ся ў Ка­зах­ста­не, у го­ра­дзе Ры­дэр. Пра­ўда, праз два га­ды па­сля на­ра­джэн­ня апы­ну­ла­ся ў Бе­ла­ру­сі, у Мін­ску. Што та­кое ба­лет, ма­ле­нь­кая Люд­а не ве­да­ ла, пра сцэ­ну не ма­ры­ла. Хоць ся­мей­ная ле­ ген­да свед­чыць: ужо ў два га­ды, ад­каз­ва­ючы на пы­тан­не, кім яна хо­ча быць, бой­ка пра­ маў­ля­ла: «Ба­ле­ры­най!» Маг­чы­ма, ма­лень­­кай дзяў­чын­цы про­ста пад­аба­ла­ся гэ­тае сло­ва. ы з бра­там Сяр­ге­ем бы­лі ве­ль­мі актыў­ны­мі з са­ма­га дзя­цін­ства — бе­га­лі, ска­ка­лі, сва­во­лі­лі. Спа­чат­ ку, вя­до­ма, ву­чы­лі­ся ў звы­чай­най шко­ле, ха­дзі­лі ў са­мыя роз­ныя гур­ткі — ма­ля­ван­не, пла­ван­не, тан­цы. Ка­лі шчы­ра, мя­не за­ўсё­ды пры­цяг­ва­ла гім­нас­ты­ка, для мя­не гэ­та быў адзін з са­мых пры­ го­жых ві­даў спорту. Пра ба­лет на­ват і не ду­ма­ла. Але ма­ма за­ха­це­ла скі­ра­ваць на­шу актыў­насць ме­на­ві­та ў гэ­тае рэ­чыш­ча. І ка­лі яна вы­пад­ко­ва ўба­чы­ла аб’­яву пра на­бор дзя­цей у ха­рэ­агра­фіч­ ны ка­ледж, вы­ра­шы­ла, што мы з Ся­ро­жам аб­авяз­ ко­ва па­він­ны па­сту­піць ме­на­ві­та ту­ды. Тым бо­льш нам за­ўсё­ды ка­за­лі, што ў нас ёсць да­дзе­ныя. Люд­мі­ла і Сяр­гей (Па­рэч­ных, так­са­ма артыст ба­ле­та Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­ сі. — А.Б.) ад на­ра­джэн­ня бы­лі не­раз­луч­ныя — двай­нят­кі ўсё ра­бі­лі раз­ам. І ма­ле­нь­кая Лю­да зу­сім не ча­ка­ла, што на пер­шым жа ту­ры пры­ёмная ка­мі­сія ў ка­ле­джы ска­жа ёй: «Да па­ба­чэн­ня!» — а Ся­ро­жы па­жа­да­юць по­спе­ хаў у на­ступ­ных двух вы­пра­ба­ван­нях. но­гія дзе­ці, па­сту­па­ючы ў ха­ рэ­агра­фіч­ную гім­на­зію, ужо ве­да­юць, што та­кое «ста­нок», «экзер­сіс». Для нас, вя­до­ма, усё гэ­та бы­ло но­вае. Хоць мы і ха­дзі­лі ў тан­ца­ва­ль­ны гур­ток, пра ба­лет я ні­ко­лі не ма­ры­ла. Але ка­лі пры па­ступ­лен­ні ў ка­ледж мя­не ад­лі­чы­лі з пер­ша­га ж вы­пра­ба­ ван­ня, а Ся­ро­жу пра­ктыч­на ўжо ўзя­лі, мне бы­ло ве­ль­мі крыў­дна... Ні­якай за­йздрас­ці да яго, не! Бы­ло со­рам­на пе­рад бра­там, бо мы за­ўсё­ды ра­ зам, мы — сі­ла... І як я маг­ла яго пад­вес­ці?.. Ма­ма вы­ра­шы­ла за­браць да­ку­мен­ты Сяр­гея: не ха­це­ла нас раз­лу­чаць. Але вы­клад­чы­кі ска­за­лі: та­ко­га вы­дат­на­га юна­ка мы не ад­да­мо! А лепш пра­ пус­цім да­лей ва­шу дзяў­чын­ку. Так мы ака­за­лі­ся на­ву­чэн­ца­мі ста­ліч­на­га ха­рэ­агра­фіч­на­га ка­ле­джа. І прад­оўжы­лі наш шлях. Раз­ам.

—М

—М

Пер­ша­па­чат­ко­ва мно­гае да­ва­ла­ся Лю­сі з цяж­кас­цю і зда­ва­ла­ся скла­да­ным. Пры­чым да гэ­та­га «скла­да­на» за­ўсё­ды да­да­ваў­ся і та­кі ця­жар: яе ўзя­лі ў ка­ледж дзя­ку­ючы бра­ту. І яна ра­бі­ла ўсё маг­чы­мае, каб у яе па­ве­ры­лі, каб да­вес­ці: вы­клад­чы­кі мо­гуць па­мы­ляц­ца. ы­ло не­зра­зу­ме­ла, ку­ды нас ад­да­лі і што мы тут ро­бім. Пер­шы год я атрым­лі­ва­ла ве­ль­мі дрэн­ныя адзна­кі. Але по­тым яны ста­на­ві­лі­ся вы­шэй­шы­мі. Я ста­ра­ла­ся. Мя­не ве­ль­мі пад­трым­лі­ва­лі брат і ся­м’я. І я раз­уме­ла, што на слуш­ным шля­ху!.. Мне па­шан­ца­ва­ла: з са­ма­га па­чат­ку і да вы­ пус­кно­га кла­са з на­мі пра­ца­ва­ла Во­ль­га Ла­по (зна­ка­мі­тая ба­ле­ры­на, вы­клад­чы­ца Бе­ла­рус­ кай ха­рэ­агра­фіч­най гім­на­зіі-ка­ле­джа. — А.Б.). Мне зда­ецца, увесь час мы пра­во­дзі­лі ў ка­ле­джы, до­ма пра­ктыч­на не бы­ва­лі, і Во­ль­гу Аляк­сан­ драў­ну ўспры­ма­лі амаль як ма­му. Яна зра­бі­ла так, што сяб­ра­ваў па­між са­бой увесь наш клас — да гэ­та­га ча­су мы ста­вім­ся ад­но да ад­на­го ве­ль­мі пры­язна і цёп­ла. Ме­на­ві­та яна ад­кры­ла для нас ба­лет, зра­бі­ла так, што мы па­лю­бі­лі гэ­тыя пры­ го­жыя ру­хі, не­ве­ра­год­ную ха­рэ­агра­фію, тон­кую плас­ты­ку... Во­ль­га Аляк­сан­драў­на ні­ко­лі ні­ко­га не вы­га­ня­ла з кла­са, за­ўсё­ды па­ўта­ра­ла: ша­нец ёсць у кож­на­га — за­ймай­це­ся, рых­туй­це­ся! І гэ­та пра­ўда: ця­бе маг­лі за­ўва­жыць у лю­бы мо­мант. На­пры­к­лад, у свой апош­ні год у гім­на­зіі, ад­ра­зу па­сля лет­ніх ва­ка­цый, мне ска­за­лі: ідзі­це ў ба­ лет­ную за­лу — ву­чыць парт­ыю Ма­шы з «Шчаў­ кун­ка» Чай­коў­ска­га, з гэ­тай рол­лю вы едзе­це на гас­тро­лі ў Англію! І па­сля па­ездкі з’яві­ла­ся пе­ра­ка­нан­не, што я на сва­ім мес­цы! Жа­дан­ня сыс­ці з ка­ле­джа ні­ко­лі не бы­ло, не бы­ло ча­су на­ват пад­умаць пра гэ­та. А вось у тэ­атры та­кія дум­кі з’яў­ля­лі­ся... У пер­шыя га­ды, ка­лі тан­ца­ва­ла ў кар­дэ­ба­ле­це. Ка­лі б та­ды сыш­ла з тэ­атра, то маг­ла б стра­ціць лю­бі­мую пра­фе­сію, бо­льш за тое — ся­бе ў жыц­ці. Але дзя­ку­ючы Юрыю Тра­яну гэ­та­га не ад­бы­ло­ся. Ён па­ўплы­ваў на мой лёс. І я яму ве­ль­мі ўдзяч­ная. У ка­ле­джы яна ма­ры­ла тра­піць ме­на­ві­та ў бе­ла­рус­кі Вя­лі­кі. Да гэ­та­га ча­су па­мя­тае, як ся­дзе­ла на пры­ступ­ках бал­ко­на ў гля­дзель­­ най за­ле тэ­атра і не ды­ха­ла — гля­дзе­ла «Ле­бя­дзі­нае воз­ера» з Іры­най Яром­кі­най у га­лоў­най ро­лі. у­зы­ку Чай­коў­ска­га з ба­ле­та «Ле­бя­дзі­нае воз­ера» слу­ха­ла з дзя­цін­ства. І за­ўсё­ды ў мя­не бег­лі му­раш­кі па ўсім це­ле — у та­кой сту­пе­ні яна эма­цы­яна­ль­ная! Да слёз... Ка­лі ў тэ­атры мне ска­за­лі рых­та­ваць парт­ыю Ад­эты-Ад­ыліі, ні­ко­лі не ду­ма­ла, што зма­гу спра­віц­ца з па­чуц­ця­мі, якія вы­ клі­кае ў мя­не гэ­тая не­йма­вер­ная му­зы­ка. Ме­на­ві­ та яна да­па­ма­гае ўвай­сці ў ка­зач­ны воб­раз Ад­эты або Ады­ліі. На­тхняе і вы­ява Ца­рэў­ны-Ле­бе­дзі з кар­ці­ны Мі­ха­іла Уру­бе­ля. Шмат раз­ва­жаю над ба­лет­ны­мі воб­ра­за­мі. Ма­гу гля­дзець фі­льм, ехаць у тран­спар­це, на­ват гу­та­рыць — і рап­там успом­ ніць пра свае парт­ыі і ад­клю­чыц­ца ад знеш­ня­га

—Б

—М

29

све­ту. Усё ж та­кі я ма­ла­дая артыс­тка, і пра­ктыч­на ўсе ба­ле­ты для мя­не но­выя. Вось увесь час і спра­ бую рас­клас­ці па па­ліч­ках ха­рэ­агра­фіч­ны тэкст і прад­умаць воб­раз. На­ват за­сы­наю з дум­ка­мі пра ба­лет. Мой муж, рэ­аліст, ка­жа: не хва­люй­ся, ну, упа­дзеш — ні­чо­га страш­на­га! Але спра­ва тут не ў падзен­ні. Мне важ­на, ці зма­гу я эмо­цыі, якія ўклаў ба­лет­май­стар у сваё тва­рэн­не, пе­рад­аць у сва­ім тан­цы. Лё­са­выз­на­ча­ль­най Улан­ца­ва лі­чыць сус­трэ­чу з ле­ген­дай бе­ла­рус­ка­га ба­ле­та — на­род­най артыс­ткай Бе­ла­ру­сі Люд­мі­лай Бржа­зоў­скай. Ма­ла­дая тан­цоў­шчы­ца хва­ля­ва­ла­ся, ка­лі ішла на пер­шую рэ­пе­ты­цыю да зна­ка­мі­та­га пед­аго­га. Ця­пер яны мо­гуць пад­оўгу раз­маў­ ляць — пра ба­лет, пра­цу, тан­цы, жы­ва­піс, кні­гі — і дзя­ліц­ца ўра­жан­ня­мі. ы не­як су­па­лі — ду­шэў­на і энер­ге­тыч­на. Люд­мі­ла Ген­ры­ хаў­на про­ста на­ву­чы­ла мя­не... тан­ца­ваць! Пра­ктыч­на ўсе спек­так­лі я раз­вуч­ваю і пра­цяг­ваю рых­та­ваць, рэ­пе­ці­ра­ваць ме­на­ві­ та з ёй. Яна ўсю ся­бе ад­да­ла ба­ле­ту, а ця­пер сваё сэр­ца до­рыць нам, сва­ім артыс­там. У яе не­стан­дар­тнае мас­тац­кае мыс­лен­не, вы­тан­ча­ны густ... Не­ве­ра­емнае шчас­це пра­ца­ваць з ёй! Гэ­та про­ста пад­ару­нак лё­су — аса­біс­та ве­даць ба­ле­ ры­ну та­кой ве­лі­чы­ні, пра­ца­ваць з та­кім чу­лым пед­аго­гам. Са­праў­ды, на пер­шых рэ­пе­ты­цы­ях мне бы­ло страш­на: а рап­там я ёй не спа­да­ба­юся? (Усмі­ха­ецца.) Хоць я ба­чы­ла стаў­лен­не Люд­мі­лы Ген­ры­хаў­ны да Во­ль­гі Гай­ко, Ма­ры­ны Веж­на­вец, Іры­ны Яром­кі­най, Яны Штан­гей, ве­да­ла, як яны яе лю­бяць. Яна сап­раў­ды ад­кры­тая і доб­рая да ўсіх. І па­між на­мі ад­ра­зу ўтва­ры­ла­ся пэў­ная су­вязь. На рэ­пе­ты­цы­ях Люд­мі­ла Ген­ры­хаў­на мо­жа па­ка­ заць, што ў мя­не не атрым­лі­ва­ецца і вы­хо­дзіць не ве­ль­мі доб­ра, але я ад­ра­зу раз­умею, што не так. Бо ча­сам та­бе хто­сь­ці ро­біць за­ўва­гу, а ты не раз­уме­еш, што трэ­ба вы­пра­віць, ці ска­жа сло­вы, па­сля якіх і на сцэ­ну вы­хо­дзіць не хо­чац­ца — та­ кое ад­чу­ван­не, што ця­бе за­гна­лі пад плін­тус. А з Люд­мі­лай Ген­ры­хаў­най раз­уме­ем ад­на ад­ну з па­ўсло­ва, на яе рэ­пе­ты­цы­ях пан­уе дзі­вос­ная твор­чая атмас­фе­ра. Ка­лі яна рас­па­вя­ла, што пі­ша кар­ці­ны, мне гэ­та ста­ла надзвы­чай ці­ка­ва — і я так­са­ма ста­ла ма­ля­ваць. З ну­ля, два га­ды та­му. Мне ве­ль­мі пад­аба­юцца аб­страк­цыі. Ма­лю­еш, ду­ма­еш, фан­та­зу­еш — і на хва­лі твай­го на­строю на­ра­джа­ецца кар­ці­на. Люд­мі­ла Бржа­зоў­ская як пер­шая вы­ка­наў­ца га­лоў­ных парт­ый у ба­ле­тах Елі­за­р’е­ва, я так мяр­кую, пе­рад­ае мне на рэ­пе­ты­ цы­ях дум­кі Ва­лян­ці­на Мі­ка­ла­еві­ча. Для мя­не гэ­та ве­ль­мі важ­на. Мой пед­агог па­мя­тае, што і як ха­ рэ­ограф рас­па­вя­даў пра воб­раз — да драб­нют­ка­ га ру­ху, уз­ды­ху, уз­ма­ху па­век. І я ве­даю, на­вош­та вы­хо­джу на сцэ­ну, шмат у чым — дзя­ку­ючы ёй. Во­сен­ню 2018-га Люд­мі­ла Улан­ца­ва пры­ме­ ра­ла на ся­бе воб­раз кня­гі­ні Слуц­кай у ба­ле­це Вя­час­ла­ва Куз­ня­цо­ва «Анас­та­сія», па­ста­ноў­ шчы­кам яко­га вы­сту­піў на­род­ны артыст Бе­ла­ру­сі Юрый Тра­ян.

—М

лістапад, 2020

30

Ха ­р э­а г ра ­ф і я / У гр ы ­м ё р ­ц ы

—Н

а­пэў­на, мне бы­ло лёг­ка ўвай­сці ў гэ­тую парт­ыю, бо гіс­то­рыя кня­гі­ні Слуц­кай дзе­сь­ці пе­ра­клі­ка­ецца з лё­сам ма­ёй ма­мы. Наш ба­ць­ка ра­на па­мёр, і ма­ма за­ста­ла­ся ад­на з ча­тыр­ма дзе­ць­мі, якіх трэ­ба бы­ ло пад­ымаць на но­гі. Ёй бы­ло надзвы­чай цяж­ка, да­вя­ло­ся пра­йсці ня­прос­ты шлях. Зу­сім ня­даў­на да­ве­да­ла­ся, што ма­ма ў свой час ха­це­ла стаць ба­ ле­ры­най. Але ні­ко­лі пра гэ­та не ка­за­ла. Атрым­лі­ ва­ецца, праз нас з Ся­ро­жам ува­со­бі­ла сваю ма­ру. Ма­ма за­ўсё­ды па­ўта­ра­ла: вы — са­мыя леп­шыя! Ма­быць, яна ве­ры­ла ў нас бо­льш, чым мы са­мі. І не сум­ня­ва­ла­ся, што ў нас усё атры­ма­ецца. Джу­ль­ета, Ева, Кар­мэн... У твор­чай скар­бон­ цы Люд­мі­лы Улан­ца­вай усё бо­льш га­лоў­ных парт­ый у спек­так­лях Ва­лян­ці­на Елі­за­р’е­ва. І вось зу­сім ня­даў­на яшчэ ад­на ро­ля — Ма­шы ў «Шчаў­кун­ку». пек­так­лі Ва­лян­ці­на Мі­ка­ла­еві­ча ге­ні­яль­ныя, парт­ыі ў іх скла­да­ныя — як у тэх­ніч­ным, так і ў эма­цы­яна­ль­на-псі­ха­ла­гіч­ным пла­не. Гэ­та ве­ль­мі глы­бо­кія воб­ра­зы. За 45 хві­лін, што тан­цую ў «Кар­мэн-сю­ іце», фак­тыч­на пра­жы­ваю цэ­лае жыц­цё. Зда­ецца, то­ль­кі стан­ца­ва­ла ад­ажыа, дзе ў нас з Ха­зэ та­кая гар­мо­нія і за­мі­ла­ва­насць, — а ўжо чу­ваць гром ба­ра­ба­наў — прад­вес­нік ва­ро­жас­ці. І не­абход­на быць мак­сі­ма­ль­на саб­ра­ным, каб не пра­пус­ціць та­кі пе­ра­лом­ны мо­мант, але га­лоў­нае — да­нес­ці шмат­гран­насць воб­ра­за да гле­да­ча. Сто­ль­кі га­доў жы­вуць па­ста­ноў­кі Елі­за­р’е­ва на сцэ­не на­ша­га тэ­ атра, ба­лет­ная тэх­ні­ка ся­мі­мі­ль­ны­мі кро­ка­мі ідзе на­пе­рад, а гэ­тыя спек­так­лі ўсё роў­на за­ста­юцца скла­да­ны­мі для вы­ка­нан­ня. Па­мя­таю пра­цу з Ва­лян­ці­нам Мі­ка­ла­еві­чам над ба­ле­там «Кар­мэн-сю­іта». На пер­шай рэ­пе­ты­ цыі ён не спы­няў нас. Про­ста ха­цеў уба­чыць, як артыс­ты раз­уме­юць яго­ны ба­лет. Мне гэ­та ве­ль­мі спа­да­ба­ла­ся! Елі­за­р’еў не спра­ба­ваў нас «пе­ра­ра­біць», не, ён акрэс­лі­ваў акцёр­скія за­да­чы, тлу­ма­чыў, што ме­на­ві­та я па­він­на тут рас­ка­заць, а тут — ад­чуць. Га­лоў­нае для Ва­лян­ці­на Мі­ка­ла­ еві­ча — дум­ка, якую артыст спра­буе да­нес­ці са сцэ­ны. Бо спек­такль пад­обны да кні­гі: яе мож­на ад­крыць і пра­чы­таць. І вось ця­пер — «Шчаў­ку­нок». Вяр­тан­не ба­ле­та на сцэ­ну — ра­дасць для гле­да­чоў і для артыс­ таў. Я ўдзяч­ная ха­рэ­огра­фу, што да­кра­ну­ла­ся да спек­так­ля, у якім змаг­ла па-дзі­ця­чы па­га­рэ­зіць. Зга­да­ла, як у дзя­цін­стве мы з бра­там пад Но­вы год ся­дзе­лі ка­ля елкі — ча­ка­лі Дзе­да Ма­ро­за. Вя­до­ма, за­сы­на­лі, так і не да­ча­каў­шы­ся. А ра­ні­цай з не­цяр­пен­нем рас­па­коў­ва­лі пад­арун­кі. Гэ­та бы­ло сап­раў­днае шчас­це — смя­яцца, ра­да­вац­ца ад­но за ад­на­го. І вось гэ­тыя эмо­цыі вяр­ну­лі­ся да мя­не на сцэ­не. За­па­лі­лі свят­ло, па­чаў іграць аркестр, за­ гу­ча­ла ча­роў­ная му­зы­ка Чай­коў­ска­га — і ўспа­мі­ны дзя­цін­ства агар­ну­лі мя­не. Люд­мі­ла атры­ма­ла вы­шэй­шую ад­ука­цыю ў Ака­дэ­міі му­зы­кі па спе­цы­яль­нас­ці «пед­а-­ гог-рэ­пе­ты­тар». «Ха­рэ­огра­фам ся­бе не ба­чу, — пры­зна­ецца Улан­ца­ва. — Ім трэ­ба

—С

«Мастацтва» № 11 (452)

на­ра­дзіц­ца. А вось ба­ле­ры­най мож­на стаць, па­сту­по­ва раз­ві­ва­ючы свае да­дзе­ныя. Я — ба­ ле­ры­на. І ха­це­ла б ад­быц­ца ў сва­ёй пра­фе­сіі. Ма­ра?.. Тан­ца­ваць!..» ма­ім жыц­ці ёсць яшчэ адзін ве­ль­мі да­ра­гі ча­ла­век — муж Юрый Улан­цаў. Зна­ёмыя і сяб­ры смя­ юцца, маў­ляў, вы­бі­ра­ла му­жа па про­звіш­чы, та­кое яно артыс­тыч­нае! Мо­жа, і так. А ка­лі су­р’ёз­на, дык важ­на знай­сці ў жыц­ці сваю па­ла­він­ку. Ве­ру: яна ёсць у кож­на­га! Шчас­лі­вая, што я яе сус­трэ­ла. Не ве­даю, ці раў­нуе муж мя­не, ка­лі я тан­цую на сцэ­не. Але ўпэў­не­ная: ён га­на­рыц­ца мной. Та­му па­ста­янна пад­трым­лі­вае. Хоць у нас існуе за­кон: до­ма мы не га­во­рым пра пра­цу — ні пра маю, ні пра яго (Юрый — IT-рас­пра­цоў­шчык. — А.Б.). Але ёсць ма­ма, якая з за­да­ва­ль­нен­нем вы­слу­хае мя­не. Лю­боў і цеп­лы­ня ся­м’і не­йма­вер­на важ­ныя. І я іх ад­чу­ваю.

—У

Бліц-апы­тан­н е Ра­ні­ца па­чы­на­ецца...

— Як і ва ўсіх — душ, сня­да­нак. Ну, і на­строй­ва­юся на пра­цоў­ны дзень — збі­ра­юся з дум­ка­мі. Лю­бі­мы во­дар?

— Па­рфу­ма — гэ­та мая сла­басць. Та­му на дзень на­ ра­джэн­ня бліз­кія лю­дзі і на­ват ка­ле­гі па сцэ­не до­ раць мне ду­хі. Во­да­ры са­лод­кія, без нот све­жас­ці, хут­чэй пуд­ра­выя. Му­зы­ка?

— Не ма­гу вы­лу­чыць ад­на­го кам­па­зі­та­ра ці адзін твор. Я па­ста­янна ў му­зы­цы. Вось ця­пер, ка­лі апа­ноў­вае во­се­ньс­кая хан­дра, ча­сам за­хо­дзіш у ка­вяр­ню — і там пад­абра­ны та­кі цу­доў­ны плэйліст, які сап­раў­ды пад­ымае на­строй. Жы­вё­ла?

— Ве­ль­мі люб­лю ка­тоў. У нас жыў аб­ла­ву­хі бры­та­ нец Міт­чал, але яны з му­жам не па­ла­дзі­лі — ця­пер кот жы­ве ў ма­мы. Ко­лер?

— Не люб­лю фі­яле­та­вы. Пер­шы бу­кет ад гле­да­чоў?

— Не ска­жу. Але па­мя­таю, як муж у дзень май­го дэ­бю­ту ў «Ле­бя­дзі­ным воз­еры» пад­ара­ваў мне бу­кет са 101 ру­жы. Ён рэ­дка пры­хо­дзіць на мае спек­так­лі, та­му для мя­не гэ­та за­ўсё­ды ра­дасць і свя­та. На сцэ­не пад­алі?

— Зда­ра­ла­ся, ка­лі ста­яла ў кар­дэ­ба­ле­це. На­пэў­на, ве­ль­мі ста­ра­ла­ся. (Смя­ецца.) Але стаў­лю­ся да гэ­та­га спа­кой­на. Кні­га?

— Люб­лю чы­таць, ча­сам па­ра­ле­ль­на не­ка­ль­кі кніг. Вось то­ль­кі скон­чы­ла «Дзяў­чы­ну з Брук­лі­ на» Гі­ёма Мю­со, ця­пер чы­таю «Ліс­ты не­зна­ёмкі» Стэ­фа­на Цвей­га. Што за­хап­ляе ў лю­дзях?

— Жыц­ця­ра­дас­насць. Ка­лі лю­дзі на­ват у са­мых скла­да­ных сі­ту­ацы­ях зна­хо­дзяць не­шта доб­рае і па­зі­тыў­нае. Што та­кое пры­га­жосць?

— Пры­га­жосць ду­шы. Не­пры­го­жых лю­дзей ня­ма.

Рэ­ц эн­з ія

31

лістапад, 2020

32

Д а 100- го д ­д зя т э а­ т р а і мя Ян кі Ку­п а­л ы

Як па­чы­наў­ся Ку­па­лаў­скі Час­т ка дру­г ая. Арк е с тр (па­ча­так гл. у № 9 за 2020 г.) Ула­дзі­мір Ма­ль­цаў

Му­зыч­на-дра­ма­тыч­ныя па­ста­ноў­кі бы­лі б не­маг­чы­мыя без год­на­га сім­ фа­ніч­на­га аркес­тра, які пры ад­крыц­ці Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га тэ­атра ў 1920 го­дзе ства­раў­ся зноў з мясц­овых му­зы­кан­таў. Ко­ль­касць i склад аркес­тра час­та мя­ня­лі­ся, і ўзна­ча­ль­ва­лі яго ды­ры­жо­ры, што не за­трым­лі­ ва­лі­ся пад­оўгу. То­ль­кі ў 1922-м ка­лек­тыў трой­чы змя­ніў кі­раў­ніц­тва. У сту­ дзе­ні на яго ча­ле стаў ві­ялан­чэ­ліст, бы­лы вы­клад­чык Мін­скай кан­сер­ва­ то­рыі Фід­лон, у са­ка­ві­ку — Ула­дзі­мір Эль­кон, у кра­са­ві­ку — Нейд. Афі­шы се­зо­на 1924/25 гг. анан­са­ва­лі ды­ры­жо­ра А. Ясноў­ска­га, па су­мяш­ча­ль­ніц­ тве і кан­цэр­тмай­стра тру­пы. У на­ступ­ным се­зо­не кі­раў­ніц­тва аркес­трам пе­ра­йшло да Вік­та­ра Суб­ашы­ ева, у па­сля­ва­енныя га­ды ён пра­ца­ваў ды­ры­жо­рам у Ле­нін­град­скай муз­ ка­ме­дыі. Спра­ба­ваў Суб­ашы­еў пі­саць і ўлас­ныя тво­ры: му­зыч­ны аб­ра­зок «На­кіп Вя­лі­ка­га го­ра­да» ён пры­свя­ціў рэ­жы­сё­ру тэ­атра Мі­ка­лаю Па­по­ву, і аркес­тран­ты сыг­ра­лі яго ў 1926 го­дзе на ве­ча­ры­не аўтар­скіх ад­на­акто­ вых ка­ме­дый рэ­жы­сё­ра. Жыц­цё ў ба­ра­ць­бе

Н

а па­чат­ку га­лод­ных 1920-х аркес­тран­ты ра­дас­на і з ахво­тай ад­гу­ка­лі­ся на кож­ны за­каз, ка­лі ім пра­па­ноў­ва­лі аб­слу­гоў­ваць ме­рап­ры­емствы, што ла­дзі­лі­ся роз­ны­мі арга­ні­ за­цы­ямі. Трэ­ба бы­ло пра­кар­міць ся­бе і вы­жыць. Мі­тус­ня і бе­га­ні­на па кан­цэр­тах па-за тэ­атрам, вя­до­ма, вя­лі да не­вы­раз­нас­ці гу­чан­ня і ма­лой сыг­ра­нас­ці аркес­тра. У тру­пе да аркес­тран­таў па­ча­лі ста­віц­ца як да акам­па­ні­ята­раў, пер­са­на­лу, што аб­слу­го­вае, як да кас­ты лю­дзей ні­жэй­ша­га твор­ча­га га­тун­ку, з чым му­зы­кан­ты не збі­ра­лі­ся змі­рыц­ца. У 1922 го­дзе, на­прык­лад, па­лі­чы­лі ся­бе не­спра­вяд­лі­ва аб­дзе­ ле­ны­мі, ка­лі, за­ня­тыя на­роў­ні з артыс­та­мі тру­пы, не атры­ма­лі «прэ­мі­яль­най му­кі», што вы­да­ва­ла­ся су­пра­цоў­ні­кам тэ­атра за інтэн­сіў­ныя рэ­пе­ты­цыі, і ў знак пра­тэс­ту аб­вяс­ці­лі страйк — не вы­йшлі на пра­цу. Му­зы­кан­таў, якія рас­па­чы­на­лі бай­ко­ты і акцыі не­пад­па­рад­ка­ван­ня, не раз уці­ха­мір­ва­лі зва­ль­ нен­ня­мі і па­ўтор­ным на­бо­рам шта­ту аркес­тра з бо­льш ла­яль­ных лю­дзей. Але аркес­тран­ты ня­змен­на пра­яўля­лі цэ­ха­вую са­лі­дар­насць і ад­стой­ва­лі пра­вы, за­ру­чыў­шы­ся пад­трым­кай пра­фса­юза, ума­цоў­ва­ючы аўта­ры­тэт са­ма­стой­ ны­мі вы­сту­па­мі ў пра­гра­мах збор­ных кан­цэр­таў, якія ўва­хо­дзі­лі ў рэ­пер­ту­арную афі­шу тру­пы з 1922 го­да. «...З му­зы­кан­та­мі ў нас за­ўсё­ды бы­ла вай­на, — пры­зна­ваў­ся ў дру­ку адзін з артыс­таў, — а ця­ пер, ка­лі яны аб’­ядна­лі­ся ў не­йкі ка­лек­тыў, які пад­трым­лі­ва­ецца пра­фса­юзам “Ра­бис”, то з імі зу­сім не­ль­га зга­ва­рыц­ца, <...> трэ­ба пад­ла­ джвац­ца пад тое, што хо­ча або ча­го не хо­ча ка­лек­тыў». Артыс­ты і аркестр дэ­ман­стра­тыў­на

Да 1 0 0 -год ­д зя тэ­а тра імя Янк і Ку ­п а ­л ы «не чу­лі» ад­но ад­на­го, і не­зга­вор­лі­васць упар­тых парт­нё­раў ад­чу­ва­ла­ся ў спек­так­лі, пе­ра­рас­та­ючы ў ха­лод­ную вай­ну сцэ­ны і аркес­тра­вай ямы. «Хор спя­ваў сваё, — дзя­ліў­ся ўра­жан­ня­мі пра мі­ну­лы спек­такль адзін з артыс­таў, у ад­па­вед­нас­ці з анек­до­там згуш­ча­ючы тэ­атра­ль­ную сі­ту­ацыю да ка­міч­най не­да­рэч­нас­ці, — а аркестр іграў сваё: адзін па­чы­наў, іншы скан­чваў...» Упа­рад­ка­ван­не апла­ты пра­цы і за­ня­тас­ці му­зы­ кан­таў, іх твор­чая са­ма­арга­ні­за­цыя ў рэ­шце рэшт ума­ца­ва­лі ста­тус аркес­тра. Артыс­тыч­ная па­гар­да да аркес­тра­вай ямы па­ча­ла зні­каць. Су­мес­нае вы­ка­нан­не му­зыч­ных тво­раў за­ўсё­ды спры­яе па­вы­шэн­ню пра­фе­сій­най дыс­цып­лі­ны і зму­шае прад­стаў­ні­коў роз­ных цэ­хаў шу­каць па­ра­ зу­мен­не. А пра­цяг­ла­га дос­ве­ду пра­цы з аркес­трам у мно­гіх бе­ла­рус­кіх артыс­таў не бы­ло, і не­ка­то­ рым з іх про­ста да­во­дзі­ла­ся ву­чыц­ца спя­ваць. У 1922-м кі­раў­ніц­тва БДТ вы­му­ша­на бы­ло на­ват увес­ці ня­звык­лую для пра­фе­сій­на­га ка­лек­ты­ву па­са­ду «на­стаў­нік спе­ваў», на якую за­пра­сі­лі Вя­ час­ла­ва Се­ля­ха, опер­на­га спе­ва­ка, бы­ло­га са­ліс­та імпе­ра­тар­ска­га Ма­ры­інска­га тэ­атра. І артыс­ты ву­чы­лі­ся ад­ра­зу чыс­та браць па­трэб­ныя но­ты, трап­ляць у такт, сво­еча­со­ва ўсту­паць у парт­ыю, ча­сам звяр­таць ува­гу на ды­ры­жо­ра. Се­зон 1923/24 га­доў пра­хо­дзіў вя­ла. Прэ­м’ер шмат, а но­вых грун­тоў­ных спек­так­ляў ма­ла, і яны малавы­раз­ныя. Ця­куч­ка то­ль­кі пад­крэс­лі­ла ака­дэ­міч­ную год­насць кан­цэр­тных вы­ступ­лен­ няў му­зы­кан­таў. У іх пад­трым­ку пад­аваў свой го­лас мін­скі кры­тык, які браў бліз­ка да сэр­ца тэ­атра­ль­ныя кан­флік­ты і не­спра­вяд­лі­васць ад­мі­ ніс­тра­цый­ных ра­шэн­няў: «Аркестр <...> адзін быў на вы­шы­ні ўвесь гэ­ты се­зон і най­чыс­цей­шы грэх ду­шы, што так лёг­ка па­га­дзі­лі­ся на яго раз­бу­рэн­ не, бо то­ль­кі лю­боў да мас­тац­тва ўзня­ла так вы­ со­ка яго пра­цу, а ра­мес­ні­кі ад му­зы­кі пад­обна­га не да­дуць». Пра­ўда, гу­ча­лі і іншыя мер­ка­ван­ні. За­про­ша­ны мод­ны мас­коў­скі кры­тык Хры­санф Хер­сон­скі за­клю­чыў: «Аркестр зу­сім дрэн­ны. Ні­ку­ды не пры­дат­нае ра­мес­нае вы­ка­нан­не. Гэ­ты аркестр не су­дак­ра­на­ецца з тым, што ро­біц­ца на сцэ­не, а як бы то­ль­кі вы­кон­вае без уся­ля­кай ахво­ты сваю пра­цу». Ура­жа­ны му­зыч­ны­мі па­ста­ноў­ка­мі тэ­атра па­вод­ле бе­ла­рус­ка­га фа­льк­ло­ру, ён пра­па­на­ ваў мас­тац­ка­му кі­раў­ніц­тву ства­рыць ка­лек­тыў на­род­ных інстру­мен­таў, мяр­ку­ючы, што з ім спек­ так­лі на­бу­дуць бо­льш са­ма­быт­ны і ары­гі­на­ль­ны ха­рак­тар. Не­абход­насць за­ха­ван­ня сім­фа­ніч­на­га аркес­тра ў скла­дзе тэ­атра му­зы­кан­ты ад­ста­ялі. Пазней гэта да­зво­лі­ла рэ­жы­сё­рам раз­ві­ваць і па­глыб­ ляць пры­нцы­пы «му­зыч­най дра­мы» ў са­мым шы­ро­кім яе раз­умен­ні, а так­са­ма пры­трым­лі­вац­ ца сім­фа­ніч­ных фор­маў апра­цоў­кі і трак­тоў­кі на­род­ных ме­ло­дый у спек­так­лях. У сі­ту­ацыі пра­цяг­лай вай­ны з ды­рэк­цы­яй і тру­пай ды­ры­жор Вік­тар Суб­ашы­еў здо­леў цал­кам укам­плек­та­ ваць аркестр не­абход­ным на­бо­рам кла­віш­ных, струн­ных і ду­ха­вых інстру­мен­таў. Да па­чат­ку

33

а­мы яркі час у жыц­ці аркес­тра пры­йшоў­ся на се­зо­ны 1926—1928 га­доў, ка­лі ім кі­ра­ваў Макс Ку­пер, ды­ры­жор МА­ЛЕ­ГО­Та, бы­ло­га Мі­хай­лаў­ска­га тэ­атра. Па­га­дзіў­шы­ся ўзна­ча­ліць му­зыч­ную час­тку БДТ, ён усклаў на ся­бе аб­авяз­кі па ўдас­ка­на­лен­ні гу­чан­ня аркес­тра, пад­рых­тоў­ ку з вы­ка­наў­ца­мі но­вых кан­цэр­тных пра­грам, пад­бор му­зыч­на­га афар­млен­ня па­ста­но­вак і

тэх­ні­ку­ме. Шля­хам кад­ра­вых пе­ра­ста­но­вак, пры якіх ад­абра­ныя вы­ка­наў­цы атрым­лі­ва­лі маг­чы­ масць іграць ад­ра­зу ў дзвюх уста­но­вах, Ку­пер ства­раў пе­рад­умо­вы для маг­чы­ма­га арга­ніч­на­ га па­яднан­ня і ўзбуй­нен­ня аркес­траў. Курс на кад­ра­вую апты­мі­за­цыю му­зы­кан­таў пра­цяг­нуў ды­ры­жор БДТ Мі­ка­лай Мі­хай­лаў, які змя­ніў па­пя­ рэд­ні­ка ў 1929-м. Пад кі­раў­ніц­твам Ку­пе­ра аркестр у се­зо­не 1926/27 га­доў пад­рых­та­ваў шэсць са­ма­стой­ ных кан­цэр­тных пра­грам. На му­зыч­ных ве­ча­рах тэ­атра пра­гу­ча­лі 4, 5 і 6 сім­фо­ніі Чай­коў­ска­га, яго­ны Кан­цэрт для скрып­кі з аркес­трам, фан­та­зія «Бу­ра», «Іта­ль­янскае кап­ры­чыа» і іншыя тво­ры кам­па­зі­та­ра, увер­цю­ра да опе­ры «Рус­лан і Люд­ мі­ла» Глін­кі, 2-я сю­іта «Сі­лу­эты» Анто­на Арэн­ска­ га, 1-я сім­фо­нія Ва­сі­лія Ка­лін­ні­ка­ва і інш. Са­ліс­ты тэ­атра вы­кон­ва­лі ў фі­лар­ма­ніч­ных кан­цэр­тах вя­до­мыя арыі з кла­січ­ных опер.

вы­ка­рыс­тоў­ваў там шмат улас­ных тво­раў. У той час у рэ­спуб­лі­цы яшчэ не бы­ло дзяр­жаў­на­га сім­фа­ніч­на­га аркес­тра, і вя­до­ма­му ды­ры­жо­ру, які ма­рыў кі­ра­ваць маш­таб­ным ка­лек­ты­вам з пер­ шак­лас­ных пра­фе­сі­яна­лаў, прад­аста­ві­лі шы­ро­кія па­ўна­моц­твы і маг­чы­мас­ці. Пад сва­ім кі­раў­ніц­твам Ку­пер аб’­яднаў леп­ шыя му­зыч­ныя сі­лы го­ра­да. Для сім­фа­ніч­ных кан­цэр­таў, якія пра­йшлі ў 1926 го­дзе, аб’ядна­лі­ся аркес­тры бе­ла­рус­кай і яўрэй­скай труп, але пер­ спек­ты­ва кан­чат­ко­ва­га зліц­ця іх у адзін ка­лек­тыў ледзь акрэс­лі­ла­ся, ды так і за­ста­ла­ся не­рэ­алі­за­ ва­най. У 1927-м ды­ры­жор уз­на­ча­ліў і сім­фа­ніч­ны аркестр пры Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ным му­зыч­ным

У пер­шай па­ло­ве 1920-х па­пу­ля­ры­за­цыя бе­ла­ рус­кай на­род­най пес­ні, як пра­ві­ла ў но­вай аран­ жы­роў­цы і аркес­троў­цы, зра­бі­ла­ся аб­авяз­ко­вым эле­мен­там пра­гра­мы кож­на­га звод­на­га дзяр­жаў­ на­га кан­цэр­та; на­цы­яна­ль­ны фа­льк­лор вы­кон­ ваў­ся ад­ра­зу па­сля «Інтэр­на­цы­яна­лу», ядна­ючы па­лі­тыч­ныя інтэр­на­цы­яна­ль­ныя ідэ­алы ба­ль­ ша­віз­му і на­род­нае мас­тац­тва, якое ім слу­жыць. Ку­пер ад­да­ваў да­ні­ну са­вец­кай тра­ды­цыі, але не фа­льк­лор­ная спад­чы­на вы­клі­ка­ла ў ім жы­вую за­ці­каў­ле­насць, а сім­фа­ніч­ная і інстру­мен­та­ль­ная твор­часць мясц­овых кам­па­зі­та­раў — рэ­аль­нае свед­чан­не су­час­на­га на­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ тва. Пад кі­раў­ніц­твам ды­ры­жо­ра ў ліс­та­па­дзе

1927 го­да ў скла­дзе аркес­тра ме­лі­ся 6 скры­пак, 2 аль­та, ві­ялан­чэль, кан­тра­бас, флей­та, 2 клар­не­ та, га­бой, фа­гот, 2 вал­тор­ны, 2 тру­бы, трам­бон, удар­ны інстру­мент, 2 пі­яніс­ты. Не­ка­то­ры час у ім гра­лі вя­до­мыя цым­ба­ліс­ты Ста­ніс­лаў На­віц­кі і Язэп Жы­до­віч (псеў­да­нім Іо­сі­фа Жы­но­ві­ча), бу­ду­ чы арга­ні­за­тар Дзяр­жаў­на­га аркес­тра на­род­ных інстру­мен­таў. Кан­цэр­тныя пра­гра­мы

С

лістапад, 2020

34

1926 го­да ўпер­шы­ню пра­гу­ча­ла «Рэ­ва­лю­цый­ная кан­та­та» То­вія Шніт­ма­на ў вы­ка­нан­ні сім­фа­ніч­ на­га аркес­тра, са­ліс­таў і аб’­ядна­на­га хо­ру БДТ і Га­лоў­па­лі­тас­ве­ты, а так­са­ма фар­тэ­пі­янны квін­тэт Мі­ка­лая Ала­да­ва. Ку­пер склаў і пад­рых­та­ваў ве­лі­зар­ную пра­гра­му, пры­све­ча­ную 100-год­дзю з дня смер­ці Бет­хо­ве­ на. Гэ­тая да­та маш­таб­на, з раз­ма­хам адзна­ча­ла­ся ў мно­гіх га­ра­дах СССР. На му­зыч­ных ве­ча­рах БДТ і Муз­тэх­ні­ку­ма ігра­лі ўвер­цю­ру «Эле­ано­ра» (уступ­ная час­тка ад­на­ймен­най опе­ры на сю­жэт Гё­тэ), увер­цю­ры і арыі з опе­ры «Фі­дэ­ліа», Кан­ цэрт для скрып­кі з аркес­трам і зна­ка­мі­тую Дзя­ вя­тую сім­фо­нію, ува­соб­ле­ную су­мес­ны­мі сі­ла­мі аркес­тра, хо­ру і са­ліс­таў БДТ. Для па­пу­ля­ры­за­цыі кла­сі­кі ся­род шы­ро­кіх мас Га­лоў­па­лі­тас­вет БССР да юбі­лей­на­га ме­рап­ры­емства вы­даў спе­цы­яль­ную бра­шу­ру, якая агля­да­ла сім­фа­ніч­ную і опер­ную твор­часць кам­ па­зі­та­ра. Лі­та­ра­тур­ны скан­дал

П

а­сля вы­ха­ду кні­жач­кі, аўта­рам тэк­сту якой быў па­зна­ча­ны Ку­пер, а пе­ра­клад­чы­кам на бе­ла­рус­кую мо­ву Фла­ры­ян Жда­но­віч, вы­бух­нуў скан­дал. Рэ­зка і гнеў­на вы­ка­заў­ся пра

«Мастацтва» № 11 (452)

яе ў дру­ку Юль­ян Дрэй­зін: «Уся яна з па­чат­ку да кан­ца спі­са­на без за­ме­ны ха­ця б ад­на­го сло­ва з кні­гі (Кор­га­на­ва — У.М.), пры­зна­ча­най <...> для му­зы­кан­таў-спе­цы­яліс­таў». Пры­во­дзя­чы па­ста­рон­ка­выя су­па­дзен­ні тэк­сту з бра­шу­ры Ку­пе­ра і да­сле­да­ван­ня «Бет­хо­вен. Бі­ягра­фіч­ны эцюд В.Д. Кор­га­на­ва», вы­да­дзе­на­га ўпер­шы­ню ў 1909 го­дзе та­ва­рыс­твам Маў­ры­кія Во­сі­па­ві­ча Во­ль­фа, му­зы­каз­наў­ца до­каз­на пра­ ілюс­тра­ваў бес­цы­ры­мон­нае і бес­са­ром­нае стаў­ лен­не мін­ска­га «аўта­ра» да чу­жо­га, за­па­зы­ча­на­га тэк­сту, які вы­да­ецца за ўлас­ны. Вы­ка­заў Дрэй­зін і сваё не­пры­язнае стаў­лен­не да вы­кра­да­ль­ні­каў чу­жой дум­кі, што га­ніць аўта­ры­тэт бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры. Усё так, і ды­ры­жо­ру, аб­ві­на­ва­ча­на­му ў пла­гі­яце, цяж­ка апраў­дац­ца. Але ў ка­мен­та­рах з на­го­ды да­ўно за­бы­та­га інцы­дэн­ту ўсё ж вар­та пры­вес­ці не­ка­то­рыя сум­нен­ні і зда­гад­кі, тым бо­льш што Ку­пер афі­цый­на вы­кон­ваў аб­авяз­кі ад­на­го з кі­раў­ні­коў спраў пра­ўлен­ня Та­ва­рыс­тва пі­сь­ мен­ні­каў і кам­па­зі­та­раў Бе­ла­ру­сі і па аб­авяз­ку служ­бы якраз па­ві­нен быў ахоў­ваць аўтар­скія пра­вы. Сап­раў­дны аўтар на­ры­са — му­зыч­ны кры­тык і пі­яніст Ва­сіль Кор­га­наў — быў жы­вы, у ася­род­ дзі спе­цы­яліс­таў яго пра­ца доб­ра вя­до­мая і на­ле­жа­ла да леп­шых пра­яў кры­тыч­най дум­кі пра твор­часць Бет­хо­ве­на, пе­ра­вы­да­ваў­ся ён і ў су­час­най Рас­іі. Ры­зы­ка­ваць улас­най рэ­пу­та­цы­яй дзе­ля пры­го­жа­га жэс­ту — вы­дан­ня бра­шур­ кі, якая пры­кла­да­ецца да су­р’ёз­най му­зыч­най пра­гра­мы, — Ку­пер на­ўрад ці стаў бы. У рэ­спуб­лі­ку яго за­пра­сі­лі для пра­цы ў тэ­атры, а не для ства­рэн­ня на­ву­ко­ва-па­пу­ляр­ных тэк­стаў, гэ­та са­ма­стой­ны від дзей­нас­ці му­зы­ каз­наў­цаў. Ды­рэк­тыў­ны за­гад пад­рых­та­ваць у са­мыя ка­рот­кія тэр­мі­ны агляд твор­час­ці ад­ной з ку­ль­та­вых фі­гур сус­вет­най му­зы­кі ці ад­апта­ваць яго для ўспры­ман­ня ма­ла­аду­ка­ва­най аўды­то­ рыі зы­хо­дзіў ад лю­дзей, якія кі­ра­ва­лі ку­ль­ту­рай, але на­ўрад ці ўяў­ля­лі, што зна­чыць на­пі­саць, прад­умаць ары­гі­на­ль­нае аўтар­скае са­чы­нен­не, ды бы­лі за­кла­по­ча­ны тым, каб год­на пра­вес­ці агу­ль­на­са­юзнае ме­рап­ры­емства.

За­йма­ючы­ся пад­бо­рам фраг­мен­таў му­зы­кі роз­ ных кам­па­зі­та­раў і кам­бі­ну­ючы іх у ад­па­вед­нас­ці за­да­ча­мі па­ста­но­вак, Ку­пер гэ­так жа па ана­ло­гіі вы­кон­ваў на­вя­за­ныя яму аб­авяз­кі: шу­каў пры­дат­ ныя для па­пу­ля­ры­за­цыі пі­сь­мен­ныя, ака­дэ­міч­ныя тэк­сты, аб­ме­жа­ваў­шы­ся прад­стаў­лен­нем ска­ро­ ча­на­га ва­ры­янту га­то­ва­га на­ры­су і вы­лу­чыў­шы з яго для пе­ра­кла­ду вы­бра­ныя мес­цы. Пад­ста­ві­лі або пад­ста­віў­ся? Дрэй­зін не зра­біў вы­гля­ду, што не за­ўва­жыў за­па­зы­чан­няў. Ня­гле­дзя­чы на гра­мад­скі ста­тус і важ­касць аўта­ры­тэ­таў, а так­са­ма на­ступ­ствы, якія маг­лі ўзнік­нуць па­сля ад­кры­та­га пуб­ліч­на­ га вы­крыц­ця, кры­тык ад­стой­ваў сум­лен­насць і пры­нцы­по­васць улас­най пра­фе­сіі. І ўзды­маў пы­тан­не аб пры­ма­ль­ных фор­мах па­пу­ля­ры­за­цыі чу­жых ака­дэ­міч­ных прац, што ні­ко­лі не тра­ціць акту­аль­нас­ці, пы­тан­не пра вы­раз­ную мя­жу, якая пра­ля­гае па­між са­ма­стой­ны­мі па дум­цы да­сле­да­ ван­ня­мі і іх аб­лег­ча­ны­мі ад­апта­цы­ямі. Ва­ка­ліс­ты

У

ма­цоў­ва­ючы курс БДТ на му­зыч­ныя па­ста­ ноў­кі, Ку­пер пра­со­ваў аўта­ном­ныя твор­чыя інта­рэ­сы аркес­тра, ба­лет­най гру­пы і ва­ ка­ліс­таў, што за­ле­жа­лі ад рэ­пер­ту­арных пла­наў

Да 1 0 0 -год ­д зя тэ­а тра імя Янк і Ку ­п а ­л ы артыс­таў дра­мы. У опер­ных і ба­лет­ных па­ста­ ноў­ках 1927 го­да тан­цоў­шчы­кам і ва­ка­ліс­там ад­да­ва­лі­ся га­лоў­ныя со­ль­ныя парт­ыі, а дра­ма­ тыч­ныя артыс­ты ўдзе­ль­ні­ча­лі ў іх на ста­но­віш­чы да­па­мож­на­га скла­ду або ў эпі­за­дыч­ных ро­лях. Штат­ным рас­кла­дам аркестр, хор і ба­лет­ны ансамбль вы­лу­ча­лі­ся ў са­ма­стой­ныя гру­пы, а опер­ныя спе­ва­кі, якія пры­ма­лі­ся ў тру­пу, уклю­ ча­лі­ся ў агу­ль­ны спіс артыс­таў дра­мы, і іх ме­ла­ся ня­шмат. Актыў­на вы­сту­паў з со­ль­ны­мі ары­ямі ў кан­цэр­тах тэ­атра бас-ба­ры­тон Вя­час­лаў Се­лях. З

Ад­эскай опе­ры пры­йшла ў БДТ сап­ра­на Во­ль­га Не­сця­рэн­ка. Ва­ка­ль­ныя і артыс­тыч­ныя маг­чы­ мас­ці гэ­тай артыс­ткі ча­сам вы­ка­рыс­тоў­ва­лі і мін­скія гас­тра­лё­ры, за­пра­ша­лі яе да ўдзе­лу ў сва­іх па­ста­ноў­ках. На­прык­лад, у 1926 го­дзе яна спя­ва­ла парт­ыю Та­ма­ры ў «Дэ­ма­не» Ру­бін­штэй­ на — спек­так­лі ансам­бля артыс­таў Ле­нін­град­скай опе­ры. У штат БДТ так­са­ма бы­лі за­лі­ча­ны мец­цасап­ра­на Ма­рыя Мар­та­ва, бас Мі­ха­іл Мі­ка­ла­евіч, лі­ры­ка-дра­ма­тыч­ны тэ­нар Кас­тусь Ма­ці­ле­віч, які

ва­ло­даў, па­вод­ле вод­гу­каў прэ­сы, «не­вя­лі­кім, але до­сыць апра­ца­ва­ным го­ла­сам», і іншыя. Год­ным парт­нё­рам ва­ка­ліс­таў са ста­жам апы­ ну­ла­ся Ка­ця­ры­на За­ме­шы­на, жон­ка артыс­та Ула­дзі­мі­ра Ула­да­мір­ска­га. Яна ву­чы­ла­ся ва­ка­лу ў Пе­цяр­бур­гскай кан­сер­ва­то­рыі і да па­чат­ку Пер­шай сус­вет­най вай­ны па­спе­ла па­пра­ца­ваць у ста­ліч­ным тэ­атры му­зыч­най дра­мы. У БДТ на зме­ну спе­ва­кам за­ліч­ва­лі­ся но­выя, і ў служ­бо­вай да­ку­мен­та­цыі тру­пы за 1928—1929 га­ды згад­ва­ юцца Ма­ры­ля Мар­ці­вон­ка, вы­пус­кні­ца ва­ка­ль­ на­га кла­са Бел­муз­тэх­ні­ку­ма, Люд­мі­ла Ва­сі­ль­чан­ка, спя­вак Юрый Свір­чэў­скі, артыст укра­ інска­га тэ­атра. Па­сля пер­ша­га па­ка­зу на сцэ­ не тэ­атра опе­ры «Ру­сал­ка», якая за­свед­чы­ла, што ў тру­пе збі­ра­юцца пеў­чыя сі­лы, з які­мі мож­на ўва­саб­ляць скла­да­ ныя тво­ры буй­ных му­зыч­ных фор­маў, акрэс­ліў­ся ра­ды­ка­ль­ ны па­ва­рот у бок кла­січ­на­га му­зыч­на­га рэ­пер­ту­ару. Ку­пер пра­вёў унут­ры тру­пы за­кры­тае пра­слу­хоў­ван­не, па вы­ні­ках яко­га ўсе дра­ма­тыч­ ныя артыс­ты бы­лі раз­мер­ка­ ва­ны па га­ла­сах на гру­пы — сап­ра­на, кан­тра­ль­та, тэ­на­ры, ба­ры­то­ны, ба­сы. Пры­род­ныя спеў­ныя да­дзе­ныя артыс­таў дра­мы ацэ­нь­ва­лі­ся па шка­ле га­ла­са­вых маг­чы­мас­цей артыс­таў му­зыч­на­га тэ­атра. У па­ста­но­вач­ны план бы­лі ўклю­ча­ны апе­рэ­ты Жа­ка Афен­ба­ха «Цу­доў­ная Але­на» і «Арфей у пек­ле». Сю­жэт апош­няй вы­ра­шы­лі ма­дэр­ні­за­ваць — пе­ра­нес­ці дзея­нне ў су­час­ную бур­жу­азную Еўро­пу. Пра­ца над тэк­стам да­ру­ча­ ла­ся рэ­жы­сё­ру і дра­ма­тур­гу тэ­атра Еўсціг­нею

35

Мі­ро­ві­чу, які ва­ло­даў «тэх­ні­кай лёг­кай ка­ме­дый­ най га­вор­кі». А вось пра­анан­са­ва­ную ра­ней па­ста­ноў­ку «Свя­та кры­ві» Сяр­гея Пра­ко­ф’е­ва (за­ха­ва­ла­ся дру­ка­ ва­ная афі­ша 1926 го­да са згад­кай «рых­ту­ецца спек­такль») не вар­та звяз­ваць з рос­там му­зыч­ ных амбі­цый БДТ і твор­час­цю вя­до­ма­га са­вец­ ка­га кам­па­зі­та­ра. Пры­ваб­на-зла­вес­ную, ве­ль­мі опер­ную на­зву атры­ма­ла лі­та­ра­тур­ная пе­ра­роб­ ка ра­ма­на Этэль Вой­ніч «Ава­дзень», зроб­ле­ная ад­на­фа­мі­ль­цам, рэ­жы­сё­рам Тэ­атра МГСПС (Тэ­атр Мас­коў­ска­га гу­бер­нска­га са­ве­та пра­фе­сій­ных са­ юзаў). Ні апе­рэ­та, ні рэ­ва­лю­цый­ная ме­лад­ра­ма з антык­ле­ры­ка­ль­ным ухі­лам па­стаў­ле­ныя не бы­лі, як, зрэш­ты, не раз зда­ра­ла­ся ў гіс­то­рыі тэ­атра, ка­лі мес­ца ад­ных п’ес за­йма­лі іншыя. Пла­ны то­ль­кі пра­яўля­лі но­выя для тру­пы ары­енці­ры на кла­січ­ныя жан­ры му­зыч­на­га тэ­атра.

1. Балетмайстар Канстанцін Алексютовіч з артысткамі балета БДТ Г. Іоселевай і Юліяй Хіраска. 1924.

2. Салісткі балета БДТ-1 Тамара Узунава і Юлія Хіраска ў канцэртных нумарах.

3. Аркестр Беларускага дзяржаўнага тэатра. 1923.

4. Тамара Узунава ў ролі Цар-дзяўчыны ў спектаклі «Канёк-гарбунок» Цэзара Пуні. 1926.

5. Канцэртны нумар.

6. Канцэртны нумар Л.Брэві і Ю.Сямёнава.

7. Праект фотаафішы балетнага ансамбля БДТ. 1928.

8. Саліст балета і балетмайстар Мікалай Гаеў. 1927.

9. Дырыжор аркестра Віктар Субашыеў. 1926.

10. Спявак Вячаслаў Селях. Фота з архіва Вялікага тэатра Беларусі, Беларускага дзяржаўнага архіва літаратуры і мастацтва, Музея гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Беларусі.

лістапад, 2020

36

Тэа Рэ­цтр эн­з/іяА гл яд

Н

е адышоў форум і ад трох традыцыйных блокаў-складнікаў: Belarus Open, школы «Тэарта» і міжнароднай праграмы. У апошняй (яе паказы ішлі ў запісе) пераважылі пастаноўкі рэжысёраў і тэатраў, якія ўжо траплялі ў Мінск: прыкладам, той самы «Анегін» у рэжысуры Цімафея Кулябіна; частка спектакляў еўрапейскіх і расійскіх тэатраў дэманстравалася ў сеціве вясной — цягам еўрапейскага каранціну. Да пачатку форуму падобная праграма і сам факт паказу пастановак у запісе выглядалі сумнеўна. Але ўжо пасля першых сустрэч, зладжаных у адной з прастораў «Ok16», скепсіс знікаў. За некалькі тыдняў перад гледачамі разгарнуўся гэткі дайджэст лепшых набыткаў еўрапейскага і расійскага тэатра: ад «2007: Макбет» Гжэгажа Яжыны да опернага серыяла «Свярлійцы» Электратэатра Станіслаўскі. Вялікі экран, прысутнасць іншых гледачоў і немагчымасць паставіць спектакль на паўзу стваралі пэўную ілюзію прагляду «жывой» пастаноўкі. Да таго ж пасля шэрагу паказаў зладзілі анлайнабмеркаванні з іх пастановачнымі групамі. Малаверагодна, што ў бліжэйшы час выпадзе пабачыць «жывыя» спектаклі Кэці Мітчал ці Міла Раў (на форуме былі паказаны «Анатомія суіцыду» і «Пяць лёгкіх п’ес» адпаведна), а вось задаць пытанні гэтым карыфеям сучаснай рэжысуры пасля тэартаўскіх паказаў мог кожны прысутны. Беларуская праграма, паказаная афлайн, складалася пераважна з прэм’ер 2019 года і ў асноўным са спектакляў прадстаўнікоў новай генерацыі: Дзмітрыя Багаслаўскага, Паліны Дабравольскай, Юрыя Дзівакова і інш. У бальшыні работ, незалежна ад таго, працуе рэжысёр з дакументальнымі матэрыяламі, фальклорам, сучаснай драматургіяй, класічным тэкстам або выступае аўтарам інсцэніроўкі, даследаваліся розныя аспекты сучаснага грамадства і існавання ў ім асобнага чалавека. Інтарэсы пастаноўшчыкаў распасціраліся ад гендарных роляў да культуры памяці. «Школа "Тэарта"», куды ўвайшла, між іншага, серыя семінараў тэатральнага аглядальніка Алы Шэндаравай, ператварылася ў пляцоўку для прэзентацыі эскізаў трох спектакляў, створаных на лабараторыі «Ужо гатовы свет» Цэнтра візуальных і выканальніцкіх мастацтваў «Арт Карпарэйшн» пад куратарствам Алены Мальчэўскай і Аляксандра Марчанкі. Эскізы, дарэчы, не выглядалі другаснымі на тле асноўнай праграмы.

«Мастацтва» № 11 (452)

…І немагчма паставіць на паўзу Х Міжнародны форум тэатральнага мастацтва « Тэарт »

Кацярына Яроміна

Ён мае ўсе шанцы ўвайсці ў гісторыю беларускага фестывальнага руху хоць бы праз тое, што адбыўся. Тэатральнае баляванне падчас пандэміі ладзілася ў змененым фармаце, прадыктаваным умовамі часу, але патрапіла спатоліць усіх прагных да сцэнічнага мастацтва, прадставіўшы вартыя ўзоры сучаснага сусветнага ды беларускага тэатра.

ТэатрРэ­ / цАгл эн­зяд ія

37

Quo Vadis, чалавек? Значная частка спектакляў так ці іначай была пра чалавека ў экстрэмальных умовах і гранічных праявах. На што ён здольны і ў што можа ператварыцца — пытанні, якія і сёння цікавяць дзеячаў тэатра. У «Сотнікаве», пастаўленым летась у Брэсцкім тэатры лялек, Руслан Кудашоў таксама шукаў на іх адказ. Лаканічны па рэжысуры, асабліва ў параўнанні з іншымі работамі пецярбуржца на беларускай сцэне, спектакль наследаваў тэксту Васіля Быкава і пакідаў для яго прастору. Нават сцэнаграфічнае рашэнне Марыны Заяўлавай графічнасцю, манахромнасцю нагадвала кніжную ілюстрацыю і быццам падтрымлівала паважлівае стаўленне да першакрыніцы. І ўсё ж здалося, што спадара Кудашова больш цікавіў выбар, магчымы толькі паміж чалавечнасцю і здрадай, а знішчальная моц абставін, чыёй ахвярай робіцца асоба,

1, 5. «Мяшчанскае вяселле». Брэсцкі акадэмічны тэатр драмы.

2. «Пушкін. Маленькія трагедыі». Беларускі дзяржаўны тэатр лялек. Фота Ганны Шарко.

3. «Без пудры». Магілёўскі абласны драматычны тэатр. Фота Анастасіі Казінец.

4. «Страта». Лабараторыя «Ужо гатовы свет» Цэнтра візуальных і выканальніцкіх мастацтваў «Арт Карпарэйшн». Фота Марыі Корзун.

6. «Сотнікаў». Брэсцкі тэатр лялек. Фота Дар’і Сурновай.

7. «Свярлійцы». Электратэатр Станіслаўскі (Масква, Расія).

8. «Анатомія суіцыду». «Дойчэс Шаўшпільхаўс» (Гамбург, Германія).

9. «Мы з’язджаем». Новы тэатр (Варшава, Польшча). Фота з сайта teart.by.

неяк паміж іншым выслізнула з-пад увагі рэжысёра. Вялізны шматкутнік ля задніка — планшэт для плоскасных лялек — пад фінал спектакля ператвараўся ў аблічча Збавіцеля, а нявінна замардаваныя, якія свядома ці не ахвяравалі жыццямі дзеля ўратавання іншых, Бася, Сотнікаў, стараста Пётр і Дзёмчыха паўставалі святымі пакутнікамі новага часу. Выбар Сотнікава ды Рыбака, увогуле кожнага героя, Кудрашоў пераводзіў у выбар паміж дабром і злом. Мо ў гэтым і была невычэрпная яснасць быцця — жанравае вызначэнне, абранае рэжысёрам для «Сотнікава»? Выдае на тое, што Руслан Кудашоў не страціў веру ў чалавека, тады як у «Мяшчанскім вяселлі» Ігара Казакова (Брэсцкі акадэмічны тэатр драмы) не засталося ані каліва гэтага рэчыва, хоць на сцэне — сапраўдная камедыя. Гратэскавае «Мяшчанскае вяселле» пачыналася нечакана прыстойна, нават крыху сумна. Аднак жа высветлілася, што гэтая памяркоўнасць-павольнасць — адмысловы прыём. Як сапраўднае вяселле, спектакль павольна набіраў абароты, каб ператварыцца ў клаўнаду з вар’яцкімі танцамі пад музыку Леаніда Паўлёнка ды коўзаннем на стале (адказны за гэтыя амаль акрабатычныя нумары — рэжысёр па пластыцы Раман Кагановіч). Ігар Казакоў не пераніцоўваў Брэхта на сучасны капыл, як тое было ў адпаведным спектаклі Каршуноваса (паказаны ў Мінску ў 2018 годзе). Сцэнаграфія Міхаіла Лашыцкага, касцюмы і грым, што прымушалі ўзгадаць кабарэ, увогуле прывязвалі дзеянне да пачатку ХХ ст., а рэжысёр дазваляў сабе дадаць толькі адну-дзве фразы ды колькі хітоў савецкай эстрады. І гэтага хапіла больш як дастаткова — людзі мала змяніліся за стагоддзе, і такое самае «мяшчанскае вяселле», толькі ў іншых дэкарацыях ды гарнітурах, мог прыгадаць бадай што кожны другі ў зале. Часавая і геаграфічная дыстанцыя, падкрэсленая ў маналогу Бацькі (Сяргей Пяткевіч), які абураўся зневажаннем традыцыйных нямецкіх каштоўнасцей і святасці сям’і, яшчэ больш падкрэслівала гэтую нязменнасць. Вяселле Ігара Казакова ператваралася ў хаўтуры па інстытуце сям’і і шлюбу, дзе бялюткі вэлюм крывадушнай прыстойнасці прыкрываў маральную бездань. лістапад, 2020

38

Тэа тр / А гл яд

( Анатомія ) Жанчыны У «Мяшчанскім вяселлі», свядома ці не, заўважна гучала і «жаночае пытанне», адлюстраванае і падкрэсленай роллю жанчыны як абслугі, як аб’екта псіхалагічнага й фізічнага аб’юзу ды машыны для працягу чалавечага роду. На фестывалі адчуваўся фемінісцкі (у шырокім сэнсе) парадак дня. У «Анатоміі суіцыду» Кэці Мітчал («Дойчэс Шаўшпільхаўс») гісторыі самагубства трох пакаленняў жанчын адной сям’і, працятыя аднымі і тымі ж вобразамі ды фразамі, былі звязаныя ў тугі вузел пакутлівых мацярынска-даччыных адносін. Кацярына Аверкава даследавала сучасную жанчыну ў сваім спектаклі «Без пудры» (Магілёўскі абласны драматычны тэатр). Увасобленым эталонам паўставала актрыса Галіна Лабанок: прафесійнай, бездакорнай, упэўненай у сабе. Чалавекам, які жыве ў адпаведнасці з пятнаццаццю правіламі паспяховай кабеты — сваёй Бібліяй. Калі актрыса ў павучальнай, крыху паблажлівай манеры называла іх, дык усярэдзіне нешта сціскалася — так адчувалася

«Мастацтва» № 11 (452)

ўласная недасканаласць. Але высветлілася, што гэта толькі адзін бок медаля — ідэальны, сканструяваны вобраз, якому хочацца (і варта!) адпавядаць. Другі — спустошвальная праца, паказаная праз мітуслівыя перамяшчэнні па сцэне і запазычаны з тэатра лялек прыём, калі ў актрысы «вырастае» некалькі дадатковых пар рук, страхі і схаваныя жаданні, у якіх цяжка прызнацца, бо самы вялікі страх паспяховай жанчыны — адкрыць сябе сапраўдную. Тую, што не прамяняе торт на моркву, якая б колькасць калорый ні пагражала ідэалу. Кацярына Аверкава будавала спектакль як паступовае абуджэнне, выкараскванне гераіні з кокана-вобраза «паспяховай жанчыны» ў даспехах дзелавога касцюму, які актрыса скідала, дэманструючы сваё сапраўднае, па-чалавечы недасканалае цела, дасціпна распавядаючы пры гэтым аб эталонных жаночых прапорцыях. Яе тон і ўся пастаноўка набывалі адценне спавядальнасці, бо гучалі ў біяграфічных падрабязнасцях Галіны Лабанок, магчыма, крыху банальных, але шчырых, пазнавальных, на якія адгукаліся жанчыны ў зале. Рэжысёрка стварыла спектакль, сучасны і па змесце, і па форме: гэткі мікс TEDx-выступу, канцэрта ды стэндапу з відэакантэнтам дзівоснай прыгажосці (рэжысёр Мацвей Сабураў) — важным складнікам работы. Спадарыня Аверкава ставіла «ўрачыстую кантату», прысвечаную сваім сучасніцам: магчыма, неідэальным, але праз тое не менш паспяховым (зрэшты, чым вымяраецца поспех?), чые галасы ў фінале спектакля зліліся ў магутны хор. Памяць ( рэчаў ) Асабліва выразна ў размаітай праграме «Тэарта» прагучала тэма памяці. Натуральна, яна ўзнікла ў праектах, рэалізаваных падчас лабараторыі «Ужо гатовы свет», чыёй падставай зрабілася засваенне тэхнікі рэдзі-мэйд у тэатры. Эмоцыі і рэчы як матэрыяльныя носьбіты «запісаных» на іх успамінаў напоўніцу выкарыстоўваліся ў праекце Андрэя Саўчанкі «Страта» (мастак Юрый Вінаградаў), які можна назваць спраўджаным монаспектаклем ці нават перформансам. Знойдзеная на сметніку валіза старых фотаздымкаў, прадметы з дзядулевай і бабулінай хаты рабіліся героямі асабістых гісторый рэжысё-

Тэатр / Агл яд

39

ра і выканаўцы, давалі штуршок для рэфлексіі над стратай памяці, якой адны прагнуць, пазбаўляючыся ад рэчаў-захавальнікаў, а іншыя імкнуцца пазбегнуць. Простыя прадметы (стосік фота, ліштвы, партрэты) ды дзеянні (парваць паперку з уяўным фотаздымкам) у рабоце Андрэя Саўчанкі актуалізоўвалі досвед гледачоў, абуджалі іх асабістыя гісторыі і ўспаміны, а «Страта» ператваралася ў своеасаблівы сеанс калектыўнай тэрапіі. Яшчэ адзін эскіз, MEMORIA NOMINIS CLARA Ксеніі Шталянковай і Рамана Янотава, звяртаўся да больш спецыфічнай тэмы — памяці пра Халакост і «права» на яе. У гэтай рабоце вёў рэй тэкст. Халакост як агульначалавечая трагедыя, што не мае тэрміну даўніны, раскрываўся ў п’есе Ксеніі Шталянковай праз асабістую трагедыю сямейнай пары (Лёвы і Клары) і ў вобразе нізіны, захопленай смугой — лакацыі, дзе канцэнтравалася ўсё дзеянне. У ім беспамылкова пазнаваўся мемарыял «Яма» — месца памяці, права на якое аспрэчваюць персанажы, пакутуючы ад survivor guilt, падзелу на «нашых» і «не нашых», крыўды і сораму. Тэкст, пабудаваны на паўторах фраз (яго вымаўлялі ў

сітуацыях, якія таксама паўтараліся, перапляталіся розныя часавыя пласты), трымаў у напружанні ажно да фіналу, бо разабрацца ва ўзаемадачыненнях персанажаў, скласці іх аповеды ў адну гісторыю можна было толькі падчас апошняга дыялогу. Мяркую, гэта можна запісаць у безумоўныя плюсы праекта. Тэма Халакосту гучала і ў спектаклі Кшыштафа Варлікоўскага «Мы з’язджаем» (Новы тэатр, Варшава). У адаптаванай рэжысёрам і драматургам Пятром Грушчынскім «камедыі з васьмю хаўтурамі» Ханоха Левіна яна ўспыхвала балотнымі агеньчыкамі ў развітай лініі амерыканкі Анджэлы (што прыязджае ў Ізраіль нібыта на вакацыі), у згадках аб прададзенай за мізэрныя грошы варшаўскай камяніцы ды падзеях 1968 года, «калі ўсе таксама хацелі з’ехаць, але ў іншым кірунку», у кадрах, знятых на тэрыторыі Варшаўскага гета. Абазначаная выразна, гэтая тэма не заступала галоўную — жыцця як падарожжа да смерці, і ядналася з ёй у выяве палаючай пасля чарговых хаўтур труны. Больш недвухсэнсоўны вобраз знайсці было б складана. Настолькі ж красамоўная і прастора, створаная Малгажатай Шчэнсьняк, — зала чакання, чые дзверы прачыняліся не на платформу, а ў рытуальную залу, дзе (і толькі тут) персанажы збіраліся разам, каб развітацца з чарговым нябожчыкам. У астатні ж час яны намагаліся з’ехаць ды таўкліся ў зале чакання, напаўнялі яе сваёй цялеснасцю — увасабленнем вітальнасці, жыцця. Але збегчы ад памяці і сябе для большасці немагчыма, дый сённяшні глабалізаваны свет у розных месцах выглядае амаль аднолькава — з гэтага рэжысёр відавочна іранізаваў. Крыху змяняючы словы адной з гераінь, паўсюль чакаюць аднолькавыя тосты, толькі з рознымі гатункамі джэму. Надзейна і назаўсёды з’ехаць можна толькі ў нябесны кінатэатр, дзе частуюць амерыканскім марозівам са сняжынак. Здаецца, не самы благі варыянт у звар’яцелым свеце. Сёлетні «Тэарт» як ніколі выразна прадэманстраваў кантэкстуальнасць і ўніверсальнасць тэатральнага мастацтва, а таксама немагчымасць паставіць яго на паўзу: спектаклі (створаныя пяць і больш гадоў таму, шчыльна прывязаныя да канкрэтнага асяродка) ды тэксты (дзесяці- і стагадовае даўніны) змянялі сэнсы, набывалі актуальнае гучанне, адпаведнае сённяшняму часу. лістапад, 2020

40

Рэ­ац тр Тэ­ эн­з/іяТэ­ м а

За­пыт на пі­сь­мо­вае ду­ман­не Анта­ні­на Ба­бі­на

Най­ноў­шая айчын­ная дра­ма­тур­гія ўзні­кае ні­бы­та са­ма па са­бе: без школ, ВНУ, про­ фі­ль­ных кур­саў вы­лу­ча­юцца твор­цы і ро­бяц­ца за­ўваж­ны­мі ў пра­фе­сій­ным ася­род­дзі. Вы­зна­чыць гэ­ты фе­но­мен спра­бу­ем на пры­кла­дзе ма­ла­дой бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­ге­сы Ула­ды Хмель, аўтар­кі п’есы «Усё на­рма­ль­на» (пад­ста­вы для ад­на­ймен­на­га спек­так­ля Рэ­спуб­лі­кан­ска­га тэ­атра бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі).

Пра шлях да тэ­атра і су­час­най дра­ма­тур­гіі — У 13 га­доў я па­гля­дзе­ла «Кіс­ла­род» Іва­на Вы­ ры­па­ева і... зу­сім ні­чо­га не зра­зу­ме­ла. Але ве­ль­мі ўра­зіў тэкст фі­ль­ма. Я ўпер­шы­ню су­тык­ну­ла­ся з тым, што так дзіў­на і ці­ка­ва скла­даць сло­вы так­са­ма мож­на. Пад­час ву­чо­бы ў лі­цэі (гра­ма­даз­ наў­ча-гіс­та­рыч­ны про­філь) зра­зу­ме­ла: гэ­ты тэкст хто­сь­ці на­пі­саў. Да­ве­да­ла­ся, што існуе та­кі Іван Вы­ры­па­еў і ён пе­рад­усім дра­ма­тург, і «Кіс­ла­род» з’яў­ля­ецца п’е­сай, а не сцэ­на­ром фі­ль­ма. І та­ды зра­бі­ла­ся ві­да­воч­ным, што п’е­сы — гэ­та не то­ль­кі Шэк­спір або Ду­да­раў, а не­шта ве­ль­мі су­час­нае... Мне ста­ла ці­ка­ва, я зноў па­ча­ла шу­каць і знай­ шла фес­ты­валь ма­ла­дой дра­ма­тур­гіі «Лю­бі­маў­ ка». Да­ве­да­ла­ся, што там роз­ныя аўта­ры з усёй по­стса­вец­кай пра­сто­ры, я ма­гу іх па­чы­таць, а яшчэ па­гля­дзець чыт­кі, бо на сай­це за­ста­юцца тран­сля­цыі шмат якіх ме­рап­ры­емстваў фес­ты­ва­ лю. По­тым, пры­клад­на ў 2016-м, па­зна­ёмі­ла­ся з п’е­сай Па­ўла Пра­жко «Чор­ная скрын­ка» (да­рэ­чы, гэ­та два ве­ль­мі важ­ныя для мя­не тэк­сты — «Кіс­ ла­род» і «Чор­ная скрын­ка») і бы­ла ўра­жа­ная на­сто­ль­кі, што за­ха­це­ла са­ма ства­раць... Моц­на за­ча­пі­ла мо­ва і струк­ту­ра тэк­сту — не ўяў­ляю, як «Мастацтва» № 11 (452)

та­кое мож­на бы­ло на­пі­саць. Шчы­ра не раз­умею, як мож­на ігна­ра­ваць су­час­ную дра­ма­тур­гію. Яна дае не­йкае агу­ль­нае ад­чу­ван­не та­го, што свет ці­ка­вы і роз­ны, а ты ве­да­еш, ку­ды скі­ра­ваць сваю інтэ­лек­ту­аль­ную ці­каў­насць. П’е­сы вар­та чы­таць, гэ­та змя­няе тваё ўлас­нае ўяў­лен­не аб тым, як мо­ жа вы­гля­даць тэкст, асаб­лі­ва дра­ма­тур­гіч­ны. Гэ­та звыш­ці­ка­ва з пун­кту гле­джан­ня мо­вы! Пра тое, як са­ма па­ча­ла пі­саць — Спа­чат­ку я про­ста чы­та­ла п’есы і сцэ­на­ры, по­ тым па­сту­пі­ла на філ­фак і па­ча­ла ха­дзіць у Ку­па­ лаў­скі тэ­атр, бо ён не­да­лё­ка ад фа­ку­ль­тэ­та. Днём на ву­чо­бу, а ве­ча­рам у тэ­атр. У 2018-м уба­чы­ла: аб­веш­ча­ны на­бор у ла­ба­ра­то­рыю ма­ла­дых дра­ ма­тур­гаў «От­кры­вач­ка» пры Цэн­тры бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі, вы­ра­шы­ла па­спра­ба­ваць здзей­сніць да­ўнюю ма­ру. Ба­яла­ся жу­дас­на, бо ў мя­не не бы­ло ні­якіх за­вер­ша­ных тэк­стаў, а ў за­яўцы на ўдзел трэ­ба бы­ло ад­праў­ляць ма­ты­ва­цый­ны ліст і не­ка­ль­кі сва­іх ра­бот. У вы­ні­ку так ні­чо­га і не ад­ пра­ві­ла, акра­мя звыш­сум­лен­на­га ма­ты­ва­цый­на­га ліс­та, які за­раз пе­ра­чыт­ваць бы­ло б ня­ёмка. Але мя­не ўзя­лі, па­сля ме­ся­цаў пра­цы я на­пі­са­ла п’е­су

і тра­пі­ла ў бе­ла­рус­кі тэ­атра­ль­ны ва­руш­няк. Мне за­ўсё­ды ня­ёмка слу­хаць, як чы­та­юць маю п’е­су, але гэ­та важ­на з пун­кту гле­джан­ня пад­ трым­кі: тво­ру над­алі шмат ува­гі, гэ­та дае сі­лы, каб ру­хац­ца да­лей. Пе­ра­ва­га дра­ма­тур­гіі ў тым, што яна — поле для экс­пе­ры­мен­таў, бо зна­хо­ дзіц­ца на су­ты­ку лі­та­ра­ту­ры і тэ­атра. Дра­ма­ тур­гія — гэ­та пра да­сле­да­ван­ні меж­аў жан­раў і маг­чы­мас­цей. Та­му я пі­шу п’е­сы, а не апа­вя­дан­ні. Пра сваю п’е­су і «жа­но­чую» дра­ма­тур­гію — Са­мае важ­нае да­сяг­нен­не — тое, што я тра­пі­ла на «Лю­бі­маў­ку». Яна ў ма­ёй аса­біс­тай гіс­то­рыі — ма­гут­ная тэ­атра­ль­ная інсты­ту­цыя, яна ства­ры­ла мя­не як чы­тач­ку дра­ма­тур­гіі, а што мо­жа быць важ­ней? На ад­ным з ме­рап­ры­емстваў «Тыд­ ня бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі» на сцэ­ну па­пра­сі­лі вы­йсці на­шых дра­ма­тур­гаў: цэ­лы шэ­раг муж­чын. Усе та­ле­на­ві­тыя, не спра­ча­юся, про­ста гэ­та ве­ль­мі доб­ра ад­люс­троў­вае тое, ка­го пе­рад­усім ба­чаць у га­лі­не дра­ма­тур­гіі. Я на­пі­са­ла п’е­су «Усё на­рма­ль­на», па ёй па­ста­ві­лі ад­на­ймен­ны спек­такль у РТБД, і яна тра­пі­ла ў збор­нік бе­ла­рус­кай жа­но­ чай дра­ма­тур­гіі «Всё нор­ма­ль­но. Её вер­сия». Мне

Тэ­а тр / Тэ м ­ а

41

зда­ецца, важ­на тро­хі ад­дзя­ляць жан­чын ад уся­го плас­та дра­ма­тур­гаў, вы­лу­чаць іх. У нас ёсць жан­ чы­ны, якія пі­шуць, але іх не ві­даць, яны не ста­яць у пер­шых шэ­ра­гах. Вар­та вы­цяг­ваць іх на сцэ­ну. Пра фе­мі­нізм і зін «Поле» — Я фе­мі­ніс­тка і пе­ра­ка­на­ная, што ўсе па­він­ны так ці інакш пад­трым­лі­ваць ідэі ру­ху. Жан­чы­ны з’я­ві­лі­ся ў мас­тац­тве то­ль­кі дзя­ку­ючы яму, але іх усё ад­но ма­ла. Трэ­ба ства­раць для іх збор­ні­кі, вы­ да­вец­твы, ча­со­пі­сы, на­стой­ваць на тым, што жан­ чы­ны мо­гуць і ўме­юць пі­саць. Бо ў рэ­аль­нас­ці мы яшчэ не па­збы­лі­ся пе­ра­ка­нан­ня, што жыц­цё­вая мэ­та лю­бой жан­чы­ны — за­муж­жа і дзе­ці, а пі­саць яна про­ста не здо­ль­ная. Ха­це­ла­ся, каб жан­чы­ны ве­да­лі: ма­ецца та­кая опцыя ў жыц­ці. Да­вес­ці і пе­ра­ка­наць — мэ­та май­го зі­на «Поле» (зін — ама­тар­скае пе­ры­ядыч­нае або не­пе­ры­ядыч­ нае вы­дан­не дроб­на­га на­кла­ду. — Заўв. рэд.). Ве­ль­мі хо­чац­ца, каб дзе­сь­ці бы­ла пля­цоў­ка для твай­го го­ла­су. Каб на гэ­тай пля­цоў­цы не трэ­ба бы­ло да­во­дзіць сваю вар­тасць. Зін на­зы­ва­ецца «Поле». Па-пер­шае, трэ­ба бы­ло знай­сці сло­ва, якое б гу­ча­ла ад­но­ль­ка­ва па-рус­ку і па-бе­ла­рус­ ку, бо не па мне ад­да­ваць пе­ра­ва­гу якой-не­будзь мо­ве. Па-дру­гое, гэ­та «поле для вы­каз­ван­ня і пад­трым­кі». Хо­чац­ца ства­рыць ася­род­дзе для жа­но­чых га­ла­соў. Я ка­ля го­да ду­ма­ла, а по­тым у адзін ве­чар ве­ль­мі моц­на раз­зла­ва­ла­ся і се­ла ства­раць вы­дан­не, у якім бу­дуць пуб­лі­ка­вац­ца эсэ. Вы­ключ­на та­му, што мне пад­аба­ецца гэ­тая фор­ма. У на­шай ку­ль­тур­най пра­сто­ры ёсць ку­ды пі­саць мас­тац­кую про­зу, а эсэ пі­саць ня­ма ку­ды. Гэ­та фор­ма асэн­са­ван­ня рэ­аль­нас­ці, не ве­ль­мі ака­дэ­міч­ная і да­во­лі сва­бод­ная, як і су­час­ная дра­ма­тур­гія. Ты мо­жаш на­пі­саць тэкст як за­ўгод­ на і якой хо­чаш мо­вай, га­лоў­нае мець ад­ва­гу на­ зваць яго эсэ. Зда­ецца, мы ма­ем за­пыт на та­кое пі­сь­мо­вае ду­ман­не. Пра бе­ла­рус­кую ку­ль­тур­ную пра­сто­ру — Мы ма­ем пэў­ную ко­ль­касць ці­ка­вых тэ­атра­ль­ ных і дра­ма­тур­гіч­ных іні­цы­ятыў, але ў асноў­ ным у Мін­ску. У нас ёсць тая ж дра­ма­тур­гіч­ная ла­ба­ра­то­рыя «От­кры­вач­ка», для тых, хто то­ль­кі ро­біць пер­шыя кро­кі ў дра­ма­тур­гіі, ла­ба­ра­то­рыя ў «Оk16» і шмат інша­га — бо­льш сціп­ла­га. Ёсць «WriteBox» — кон­курс-фес­ты­валь су­час­най бе­ ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі, ку­ды лю­бы ча­ла­век мо­жа ад­пра­віць сваю п’е­су. Та­кія кон­кур­сы ства­ра­юць по­пыт на п’е­сы ў Бе­ла­ру­сі. Важ­на пі­саць пра гэ­ тую кра­іну і для яе, трэ­ба га­ва­рыць пра нас са­міх, каб нас уба­чы­лі і па­чу­лі. У бе­ла­рус­ка­га тэ­атра ёсць шмат во­ль­най пра­сто­ры і мнос­тва тэм, якія мы яшчэ не ад­рэф­лек­са­ва­лі. «Усё на­рма­ль­на». Сцэ­ны са спек­так­ля. Рэ­спуб­лі­кан­скі тэ­атр бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі. Фо­та з архі­ва тэ­атра. лістапад, 2020

42

Тэ­ Рэ­ац тр эн­з/іяРэ­ ц эн­з і я

Беларускі Бог « Сны аб Беларусі » паводле Янкі Купалы ў Беларускім дзяржаўным тэатры юнага гледача Дзмітрый Ермаловіч-Дашчынскі

Немалыя сілы, намаганні, увагу рэжысёр Уладзімір Савіцкі, дырэктар Тэатра юнага гледача, аддае паэзіі на сцэне. Да сёння на афішы Цэнтра творчых праектаў тэатра — «Міхалава зямля» паводле «Новай зямлі» Якуба Коласа, «Майго юнацтва крылы...» паводле паэмы «Хамуціус» Аркадзя Куляшова пра лёс Кастуся Каліноўскага (пасля двух сезонаў прастою спектакль рупліва адноўлены ў сёлетнім кастрычніку).

А

ктуальнасцю і мастацкай цэласнацю вылучаецца прэм’ерны спектакльчытанне «Сны аб Беларусі» па творах Янкі Купалы (інсцэніроўка, пастаноўка, прасторавае рашэнне — Уладзімір Савіцкі). Падставай для пастаноўкі зрабіліся асобныя вершы Купалы, фрагменты з паэм «Яна і Я», «Сон на кургане», «На Куццю», «Адвечная песня», «На папасе» і драмы «Раскіданае гняздо». Сцэнічны твор, без перабольшання, стаў асабістым адкрыццём і выказваннем грамадзянскай пазіцыі для артыстаў чатырох пакаленняў, набыў гучанне і фактуру дакументальнага тэатра, дзе наратывам выступіў не вербацім, а класічныя тэксты Купалы — неверагодна блізкія і зразумелыя сучасніку ў глядзельнай зале. ...Сцэна спрэс зацягнутая чорным і ўяўляе з сябе так званы «чорны кабінет». На авансцэне асталёўваецца металічная канструкцыя геаметрычных формаў, якая нагадвае і чыгуначныя рэйкі, і паваленыя вышкі, і макет індустрыяльных масіваў. Дзеянне запускае Чалавек у форме (Андрэй Каламіец), як бы пацэліўшы нагою ва ўяўны патэфон, чыя кружэлка паслужліва аднаўляе песню-назолу «З адэскага кічмана...». Вядомая ў выкананні Леаніда Уцёсава (той запісаў яе ў 1932 годзе), яна мела дужа ўладарных прыхільнікаў і шакавала багаццем «блатнога» жаргону, хоць, паводле гістарычных крыніц, паходзіла яшчэ з дарэвалюцыйнай катаргі. Форма службоўцы і песня сама менш выклікаюць здзіўленне ў гледача, які добра асвойтаўся з адмысловым наборам рэжысёрскіх прыёмаў, звыклых для вечароў класічнай беларускай паэзіі. Чалавек у форме — адзіны персанаж з пэўнай ідэнтычнасцю. Усе астатнія апрануты ў чорныя гарнітуры, якія амаль зліваюцца з заднікам, то-бок універсальныя. Кантрасна глядзяцца ў руках артыстаў белыя аркушы. Вядома, тэкст ужо даўно засвоены, вывучаны на памяць, але выканаўцы зрэдчас вяртаюцца да сваіх папер — сама іх наяўнасць надае дзеянню эфект эмацыйнай рухомасці, нестатычнай формы, імгненнага нараджэння слова, якое прамаўляецца быццам з нявывучанай, незацверджанай інтанацыяй.

«Мастацтва» № 11 (452)

Тэ­а тр / Рэ н­з ія Рэ­­ццээн­ Вершы ад асобы беларускага селяніна са скразнога цыклу пра мужыцкую долю, на ўзор хрэстаматыйных «А хто там ідзе?» і «Хто ты гэткі?», будуюцца як дыялогі з інфернальнымі пракурорамі сумлення, а адзін з блізкіх па сэнсе фрагментаў вырашаецца як музычная сцэна ў карчме, з гуллівай песняй пад баян. Русалкі з паэмы «Сон на кургане» (Кацярына Крылова, Арына Рабычына, Марыя Возба-Гаранская і Марыя Якімчук) перадаюць трагічныя дзявочыя лёсы праз разняволенне, пачуццёвую і гарэзлівую гульню. Вядомы маналог Зоські (у драме «Раскіданае гняздо» яго прынята трактаваць як вар’яцтва) у выкананні Кацярыны Крыловай гучыць упэўненым сведчаннем боскай ласкі і падтрымкі народа (якраз у гэтай сцэне Чалавек у форме недарэчна папраўляе гераіню, быццам спрабуючы кантраляваць недасягальны «свет Купалы»). І нечакана — абнадзейвае. Хоць

43

бы тым, што «сучаснікі намагаюцца ўжыцца ў вобразы сваіх папярэднікаў, вызначыць іх як беларусаў на ўзроўні падсвядомасці». Праявы і вобразы выступаюць са сцэнічнай цемры, як з мінуўшчыны, а кампазіцыя сцэнічнага твору нагадвае купалаўскую мадэль нацыянальнай гісторыі — «...мае незавершаны, цыклічны характар, напоўнена супярэчлівасцю і трагедыйнасцю...» (паводле Пятра Васючэнкі). Фіналам спектакля становіцца «Малітва» Янкі Купалы, пакладзеная на музыку кампазітарам Алегам Моўчанам і ўпершыню выкананая Уладзімірам Мулявіным. Чалавек у форме спрабуе дырыжыраваць чытальнікамі — увасабленнем народа, але ягоны подыум паволі апускаецца пад сцэну, святло над імправізаваным хорам згасае, і на чорным задніку сцэны, як паўночнае свяціла, як беларускі Бог, застаецца толькі Янка Купала, бо нацыянальная культура вечная, а дзяржавы і пакаленні змяняюцца. Здараецца, што чалавек хварэе, і яму загадана харчавацца толькі адным прадуктам або толькі піць ваду. Нам трэба чытаць Купалу, слухаць Купалу, глядзець Купалу, і гэтага будзе дастаткова, каб знайсці адказы на ўсе надзённыя пытанні і акрыяць у найноўшы час эпідэмій і грамадзянскіх выпрабаванняў. «Сны аб Беларусі». Сцэны са спектакля. Фота Ганны Шарко.

лістапад, 2020

Тэ­ Рэ­ац тр эн­з/іяРэ­ ц эн­з і я

44

На сцэ­не пан­уюць не ты­па­жы « Блы­та­ні­на » Аляк­сея Ма­кей­чы­ка ў тэ­атры - сту­дыі « Ад­крый у са­бе акцё­ра » ( Брэст )

Дзміт­рый Ерма­ло­віч-Да­шчын­скі

З п’е­сай «Блы­та­ні­на», на­зву якой да­ла гу­ль­ня з два­ро­ва­га дзя­цін­ства, служ­бо­вец Брэс­цка­ га ака­дэ­міч­на­га тэ­атра дра­мы Дзя­ніс Фё­да­раў па­зна­ёміў­ся на ад­ной з ла­ба­ра­то­рый Цэн­тра бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі РТБД. Улет­ку 2019 го­да рэ­жы­сёр прад­ ста­віў сцэ­ніч­ную чыт­ку на кон­ кур­се-фес­ты­ва­лі «Write Box», а сё­лет­няй вяс­ной на хва­лях «Ра­дыё Брэст» вы­йшаў ад­на­ ймен­ны ра­дыё­спек­такль: два ве­ча­ры за­пар ён тран­сля­ваў­ся па актах у пра­мым эфі­ры (ка­лі дру­гі ка­нал бе­ла­рус­ка­га ра­дыё «Ку­ль­ту­ра» ад­ра­джае амаль стра­ча­ны жанр, дык рэ­гі­яна­ль­ нае па­зна­хо­дзіц­ца «тэ­атру ля мік­ра­фо­на» ні­ко­лі й не пра­па­ ноў­ва­ла).

У

кас­трыч­ні­ку тэ­атр-сту­дыя «Ад­крый у са­бе акцё­ра» пад кі­раў­ніц­твам Дзя­ні­са Фё­да­ра­ва па­ка­заў прэ­м’е­ру ў вы­ка­нан­ні артыс­та Вя­час­ла­ва Цыц­коў­ска­га і вы­пус­кні­цы сту­дыі Анас­та­сіі Жу­коў­скай. Аб­одва пра­ца­ва­лі над ма­тэ­ры­ялам у яго па­пя­рэд­ніх вер­сі­ях. Ка­ме­дыі ста­но­віш­чаў (што актыў­на воз­яць па бы­лых са­вец­кіх Да­мах ку­ль­ту­ры зор­кі рас­ійскіх тэ­ле­се­ры­ялаў) іта­ль­янскія дра­ма­тур­гі Бе­не­дэ­ці, Ка­ма­ле­ці, Ні­ка­лаі пі­са­лі для па­ка­заў — так­са­ма і ў рэ­ста­ра­цы­ях. Гэт­кі фар­мат за­ста­ваў­ся за­пат­ра­ ба­ва­ны ў Іта­ліі і між­ва­енна­га пе­ры­яду, і па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны. У на­шу ча­сі­ну (эпі­дэ­міі ды са­цы­яль­на-па­лі­тыч­ных пе­ра­мен) прэ­м’е­ ру «Блы­та­ні­ны» зла­дзі­лі ў хіп­стар­скай ка­вяр­ні «Paragraph», што зра­бі­ла­ся доб­рым на­па­мі­нам пра гэ­тую ку­ль­тур­ную пра­кты­ку не то­ль­кі для Брэс­та, але і для ўсёй кра­іны, а рэ­жы­сёр ура­зіў па­сля­доў­нас­цю, з якой да­во­дзіў вар­ты ма­тэ­ры­ял да тэ­атра­ль­на­га ўва­саб­лен­ня. …Дзя­ніс (Вя­час­лаў Цыц­коў­скі) пра­пра­цоў­вае дзі­ ця­чую траў­му з псі­ха­тэ­ра­пеў­ткай Мар­тай (Анас­ та­сія Жу­коў­ская). Яна вы­дае ся­бе за спе­цы­яліс­та, а на­сам­рэч — клі­ентка трэ­нін­гу са­ма­раз­віц­ця. Дра­ма­тург і рэ­жы­сёр звяр­та­юцца да су­час­най тэ­мы са­цы­яль­ных за­пат­ра­ба­ван­няў і ча­кан­няў,

«Мастацтва» № 11 (452)

«Блы­та­ні­на». Сцэ­на са спек­так­ля. Вя­час­лаў Цыц­коў­скі (Дзя­ніс), Анас­та­сія Жу­коў­ская (Мар­та). Фо­та Та­ісы Во­сі­па­вай.

гра­мад­ска­га дык­та­ту па­каз­ной сі­лы і эта­лон­на­га по­спе­ху, якія інды­ві­ду­аль­на, але ад­но­ль­ка­ва хва­ ра­ві­та пе­ра­жы­ва­юцца і муж­чы­нам, і жан­чы­най. Кам­па­зі­цыя п’е­сы, ве­ль­мі лі­та­ра­тур­най па сва­ёй пры­ро­дзе, вы­бу­да­ва­на як ча­ра­да ле­кар­скіх се­ ансаў. Кож­ны з іх артыс­ты аб­азна­ча­юць пстры­ кан­нем па­ль­цаў, а гле­да­чы хут­ка ўспры­ма­юць і за­па­мі­на­юць гэ­ты ўмоў­ны знак. Зме­на ча­су і мес­цаў дзея­ння так­са­ма пе­рад­аец­ца кас­цю­ма­мі і му­зыч­ны­мі ну­ма­ра­мі. За ра­ялем (рэ­дкая пра­кты­ка су­час­на­га тэ­атра!) — артыст Вя­час­лаў Цыц­коў­скі. Іграе, ка­мен­туе, а ў сцэ­не з ліс­том ма­ле­нь­ка­га Дзя­ні­са (бе­лая са­кол­ка, чор­ныя май­ткі) да ся­бе да­рос­ла­га на­ват вы­кон­вае пес­ню з му­льт­се­ры­яла «Чып і Дэйл спя­ша­юцца на да­па­мо­гу». Ве­ль­мі да­ клад­ная дэ­таль: для па­ка­лен­ня сён­няш­ніх трыц­ ца­ці­га­до­вых ня­дзе­ль­ныя се­ансы ад кар­па­ра­цыі Уол­та Дыс­нея бы­лі акном у іншае жыц­цё. Здзіў­ляе ў сва­ёй ро­лі і Анас­та­сія Жу­коў­ская. Яе ге­ра­іня агрэ­сіў­ная і на­стой­лі­вая, ка­лі ўдае з ся­бе псі­ха­ана­лі­ты­ка ды хо­ча ажа­ніць з са­бою Дзя­ні­са, ад­нак ро­біц­ца ўраз­лі­вай і без­да­па­мож­най — са­ мою са­бой — у фі­на­ль­най сцэ­не ры­бал­кі. Артыст­ ка, якая не пра­йшла куз­ню і млын тэ­атра­ль­ных фа­ку­ль­тэ­таў ВНУ, вы­дат­на ва­ло­дае тэм­брам, інта­ на­цы­яй, сі­лай свай­го го­ла­су (артыс­ты пра­цу­юць

без мік­ра­фо­наў, скі­роў­ва­юць па­сыл у за­лу ад­кры­ тым жы­вым гу­кам). Чуй­ны акцёр­скі ду­эт вель­мі арга­ніч­на існуе ў пра­па­на­ва­ных аб­ста­ві­нах — на­ сто­ль­кі, што на сцэ­не пан­уюць не са­цы­яль­ныя ты­па­жы, а са­ма пры­ро­да акцёр­скіх асоб! …Ма­на­по­лію на тэ­атра­ль­нае мас­тац­тва ў Брэс­це да­ўно і моц­на ўтрым­лі­вае Ака­дэ­міч­ны тэ­атр дра­ мы імя Ле­нін­ска­га кам­са­мо­ла Бе­ла­ру­сі. Сцэ­ніч­ныя дос­ве­ды ў га­лі­не дра­мы аб­лас­ная фі­лар­мо­нія зда­бы­вае рэ­дка. Вя­чэр­нія (для да­рос­лых) спек­ так­лі тэ­атра ля­лек так­са­ма з’яўля­юцца ня­час­та (ка­лек­тыў не ска­рыс­тоў­вае на­поў­ні­цу свой най­ буй­ней­шы ў Еўро­пе спе­цы­ялі­за­ва­ны бу­ды­нак). Рэ­пер­ту­ар драм­тэ­атра — пад­крэс­ле­на за­баў­ ляль­­ны. Аlma mater ба­ль­шы­ні артыс­таў — бы­лое тэ­атра­ль­нае ад­дзя­лен­не аб­лас­но­га Му­зыч­на­га ка­ле­джа імя Ры­го­ра Шыр­мы, то-бок яны за­вяр­ шы­лі пра­фе­сій­нае ўдас­ка­на­лен­не на пры­ступ­цы ся­рэд­няй спе­цы­яль­най ад­ука­цыі. У гэ­тых умо­вах пра­ца рэ­жы­сё­ра Дзя­ні­са Фё­да­ра­ва ро­біц­ца надзвы­чай каш­тоў­най — праз уклю­чэн­не акцёр­ ска­га май­стэр­ства ў сіс­тэ­му да­дат­ко­вай ад­ука­цыі, по­шук но­вых сцэ­ніч­ных фор­маў і пра­сто­раў, пра­соў­ван­не су­час­най бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі і асаб­лі­ва — праз да­лу­чэн­не да тэ­атра­ль­най ку­ль­ту­ ры лю­бой аўды­то­рыі.

Тэатр / Сл ужбовы ў в а ход

45

Тэ­атра­ль­ныя бай­кі ад Вер­гу­но­ва

А

дзін з най­бо­льш лю­бі­мых ма­іх пі­сь­мен­ні­каў Да­ні­іл Гра­нін не­як ска­заў, што са­мыя сціп­лыя спра­вы ро­бяц­ца подзві­гам у тым вы­пад­ку, ка­лі яны асвя­чо­ныя сап­раў­дным за­па­лам. А дзе яшчэ, як не ў тэ­атры, мож­на ад­шу­каць той за­пал? На сцэ­не, у за­ле і... за ку­лі­са­мі! Ві­таю вас, ша­ноў­ныя ама­та­ры тэ­атра і ўся­го та­го, што звя­за­на з гэ­тым свя­тым пан­яццем. Вы на­пэў­на доб­ра ве­да­еце і сцэ­ну, і атмас­фе­ру за­лы. Дык да­вай­це за­зір­нём і за ку­лі­сы, ту­ды, дзе пра­ця­кае дру­гое жыц­цё тэ­атра.

Н

ай­бо­льш каш­тоў­ныя, без­умоў­на, тыя мо­ман­ты, ка­лі вы­ка­наў­ца не­прык­ мет­на для гле­да­чоў ад­шук­вае ідэ­аль­нае вы­йсце з ня­прос­тай сі­ту­ацыі. У гэ­тай су­вя­зі для мя­не пры­клад Мсціс­ла­ва Рас­тра­по­ві­ча, вы­дат­на­га му­зы­кан­та і вы­тан­ча­на­га ху­лі­га­на-жар­таў­ні­ка, з’яўля­ецца не­пас­рэд­ным та­му до­ка­зам. На­прык­лад, вы­кон­ваў ён не­йкі твор, у якім быў не­ве­ра­год­на скла­ да­ны мо­мант: не­абход­на бы­ло кі­нуць ру­ку ўніз па гры­фу ві­ялан­чэ­лі і ўзяць вы­со­кую но­ту. І за­ўсё­ды ён ра­біў гэ­та бліс­ку­ча, што ў яго­ных ка­лег, му­зы­кан­ таў аркес­тра, вы­клі­ка­ла вя­лі­кую ці­ка­васць: як гэ­та, ня­ўжо Рас­тра­по­віч ні разу не па­мы­ліў­ся?! І вось ад­ной­чы ў антрак­це, ка­лі Мсціс­лаў сы­шоў са сцэ­ны, яны скі­ра­ва­лі­ся да інстру­мен­та і за­ўва­жы­лі ледзь бач­ную зроб­ле­ную алоў­ кам ры­сач­ку якраз у тым са­мым па­трэб­ным мес­цы. «Ага!» — ска­за­лі му­зы­кан­ ты, вы­цер­лі па­зна­ку і зра­бі­лі на гры­фе но­вую, ад­нак кры­ху вы­шэй. Па­ча­ло­ся дру­гое ад­дзя­лен­не, вы­кон­ваў­ся той са­мы твор. Усе аркес­тран­ты за­та­ілі ды­ хан­не і са­чы­лі за Рас­тра­по­ві­чам. Вось на­стаў той мо­мант, Мсціс­лаў ідэ­аль­на трап­ляе ў но­ту і пра­цяг­вае іграць як ні ў чым не бы­ва­ла. Ад­но што на ру­цэ, якая тры­мае смы­чок, быў ад­та­пы­ра­ны ся­рэд­ні па­лец...

Н

а­огул для кож­на­га акцё­ра пе­ра­адо­ль­ван­не не­йкіх інды­ві­ду­аль­ных скла­да­нас­цей — ужо подзвіг. Тым бо­льш ка­лі по­бач на сцэ­не сур’ёзныя парт­нё­ры і ве­ль­мі сур’ёзныя аб­ста­ві­ны. Та­кім подзві­гам бы­ла ад­на з ро­ляў Спар­та­ка Мі­шу­лі­на. У тэ­атры Са­ты­ры не­ка­лі па­ста­ві­лі спек­такль пра Ка­рыб­скі кры­зіс. Акцё­ры ігра­лі край­не на­пру­жа­ную сцэ­ну ў Ава­ль­ным ка­бі­ не­це Бе­ла­га до­ма, ка­лі пер­са­наж Мі­шу­лі­на пры­маў ра­шэн­не бам­бар­дзі­ра­ ваць Ку­бу. Бя­да бы­ла ў тым, што Спар­так не мог да­клад­на пра­мо­віць сло­ва «бам­бар­дзі­роў­ка» ў фра­зе «За­ўтра ад­бу­дзец­ца бам­бар­дзі­роў­ка Ку­бы». У яго што­раз атрым­лі­ва­ла­ся не­йкая «брам­бан­дры­роў­ка», гэ­та вы­клі­ка­ла ра­дасць ка­лег і ажыў­лен­не ў за­ле. Зра­зу­ме­ла, тое ве­ль­мі за­сму­ча­ла Мі­шу­лі­на. І вось ад­ной­чы, ка­лі ўсе пад­рых­та­ва­лі­ся да но­вай інтэр­прэ­та­цыі сло­ва, у той са­мы мо­мант Спар­так аб­са­лют­на спа­кой­на пра­маў­ляе: «За­ўтра бу­дзе на­не­се­ны бом­ба­вы ўдар па Ку­бе». Ча­му­сь­ці да­лей ніх­то не мог ска­заць ні сло­ва. Ці то ад шо­ку, ці то ад сме­ху, ці ад та­го і та­го ад­на­ча­со­ва. Про­ста ўсе пад­ня­лі­ся з крэс­лаў і моў­чкі па­кі­ну­лі Ава­ль­ны ка­бі­нет. А на на­ступ­ны дзень спек­такль зня­лі з рэ­пер­ту­ару з-за рэ­цэн­зіі, у якой бы­ло на­пі­са­на, што «...сі­ла­мі артыс­ таў “Ка­бач­ка 13 крэс­лаў” быў раз­ыгра­ны Ка­рыб­скі кры­зіс». Ду­маю, ад­шу­каць у кож­най сі­ту­ацыі пра­ві­ль­нае вы­йсце — гэ­та сап­раў­ды подзвіг для акцё­ра.

Д

у­ма­еце, то­ль­кі на­шы артыс­ты сва­во­ляць, раз­ыгры­ва­ючы ад­но ад­на­ го? А вось і не! Гу­мар — пан­яцце інтэр­на­цы­яна­ль­нае. Тым бо­льш гу­ мар акцёр­скі. Вось, пры­кла­дам, для здым­каў у фі­ль­ме «Па­ляў­ні­чыя на скар­бы» акцё­рам Джор­джу Клу­ні і Мэ­ту Дэй­ма­ну не­абход­на бы­ло істот­на па­ ху­дзець. Дзе­ля гэ­та­га яны се­лі на ды­ету і па­ча­лі актыў­на трэ­ні­ра­вац­ца. Ама­

тар па­жар­та­ваць Клу­ні не мог не ўстры­мац­ца, каб не вы­ка­рыс­таць чар­го­вую маг­чы­масць. Трэ­ні­роў­кі ра­бі­лі­ся ўсё бо­льш інтэн­сіў­ны­мі, ад­нак Дэй­ман ані­як не мог па­ху­дзець: яго­ныя трэ­ні­ро­вач­ныя шта­ны кож­ным раз­ам на­ла­зі­лі на яго ўсё ця­жэй. Як по­тым ака­за­ла­ся, Клу­ні па­пра­сіў кас­цю­ме­раў што­ты­дзень не­прык­мет­на ўшы­ваць шта­ны Дэй­ма­на на па­ру сан­ты­мет­раў.

«Д М

зе вы ця­пер зна­хо­дзі­це­ся?» — пы­та­ецца не­як Ста­ніс­лаў­скі ў артыс­ та. «На сцэ­не», — ад­каз­вае той. «А вы пры­гле­дзь­це­ся: гэ­та ж тра­піч­ ны лес!» — «Вой, і пра­ўда! І як то­ль­кі мя­не сю­ды за­нес­ла?!»

а­лы тэ­атр на гас­тро­лях. Вол­га. Са­ра­таў. Шэк­спір. Па ха­дзе дзей­ства над за­ка­ха­ны­мі па на­цяг­ну­тым тро­сі­ку ў вы­шы­ні пра­плы­вае Ку­пі­дон са стрэ­ла­мі і на­пя­вае: «Я — Ку­пі­дон, які ня­се ка­хан­не». Акцё­ру, які вы­кон­ваў ро­лю Ку­пі­до­на, бы­ло ўжо за трыц­цаць, ад­нак хто ж там з за­лы што мо­жа раз­гле­дзець? Га­лоў­нае — кры­ль­цы, стрэ­лы ды пяш­чо­та. Але на чу­жой сцэ­не не­шта па­йшло не так. Вы­свет­лі­ла­ся, што элек­тра­ру­ха­вік на­бі­раў за­ліш­ нія аб­аро­ты, ды спек­такль ужо па­чаў­ся. Да­мо­ві­лі­ся, што Ку­пі­до­на спы­няць па­ся­рэ­дзі­не сцэ­ны, ён ска­жа сваю фра­зу і па­ля­ціць за ку­лі­сы. Але ж... Ста­яць за­ка­ха­ныя, тры­ма­ючы­ся за ру­кі, ме­сяц на не­бе, гу­чыць ча­ра­дзей­ная му­зы­ ка, ды рап­там з-за ку­ліс імклі­ва вы­ля­тае ў бе­лым Ку­пі­дон, на ха­ду ра­ня­ючы стрэ­лы, кал­чан, і не­ма кры­чыць над га­ло­ва­мі за­ка­ха­ных: «Я — Ку­пі­до­оо­он... ва­шу ма­ці!» І тут жа ад­ля­тае за ку­лі­сы... Пры­йшло­ся да­ваць за­сло­ну.

Д

а­рэ­чы, пра экс­трэ­ма­ль­нае... У ад­ным з аб­лас­ных тэ­атраў ігра­лі «Атэ­ла». Усё акцё­ры і ця­пер, дзя­ка­ваць Бо­гу, жы­выя-зда­ро­выя, та­му іх імё­ны на­зы­ваць не бу­ду. Спат­рэ­біў­ся тэр­мі­но­вы ўвод ма­ла­до­га акцё­ра на вель­мі ма­ле­нь­кую ро­лю ве­не­цы­янска­га па­сла, які з’яўля­ецца ў фі­на­ле з ад­ ной уся­го фра­зай: «Сло­вы тут ні да ча­го». Зра­зу­ме­ла, акцёр не­рва­ваў­ся. Гэ­та ця­пер ён ужо мас­ці­ты, а та­ды ра­біў пер­шыя кро­кі на сцэ­не. Та­му ён прый­шоў за­га­дзя, за­гры­мі­ра­ваў­ся, апра­нуў­ся і ста­іць-ка­ло­ціц­ца ў ку­лі­сах. І вось яго­ ны вы­хад. Атэ­ла ля ног мёр­твай Дэз­дэ­мо­ны, тут жа мёр­твыя Эмі­лія і Яга... Ма­ла­ды акцёр вы­йшаў, вы­тры­маў па­ўзу і ад не­ве­ра­год­на­га хва­ля­ван­ня ды на­пру­жан­ня рап­там, пра­бач­це, сап­са­ваў па­вет­ра. У за­ле не бы­ло чут­но, а вось на сцэ­не... І тут акцёр гуч­на пра­мо­віў: «Сло­вы тут ні да ча­го»... Тру­пы на сцэ­не скур­чы­лі­ся ад ро­га­ту і па­ча­лі біц­ца ў істэ­ры­цы...

А

ці ве­да­еце вы, што па­моч­нік рэ­жы­сё­ра па за­ку­ліс­ным ра­дыё не толь­ кі за­пра­шае акцё­раў на сцэ­ну, а ро­біць яшчэ і роз­ныя важ­ныя па­ве­ дам­лен­ні? Ад­ной­чы па­ра­га­та­лі акцё­ры Вах­тан­гаў­ска­га тэ­атра пад­ час спек­так­ля «Анто­ній і Кле­апат­ра». У га­лоў­най ро­лі Мі­ха­іл Уль­янаў, яко­га блі­жэй да фі­на­лу за­бі­ва­юць... На­пру­жан­не ў за­ле, на сцэ­не, на­пру­жан­не і ў за­ку­ліс­сі. І рап­там з ды­на­мі­каў гу­чыць ба­дзё­ры го­лас: «Пе­рад­айце Уль­яна­ву, што як ён па­мрэ, дык ня­хай ад­ра­зу ж па­тэ­ле­фа­нуе да­моў».

Т

ак, жы­ві­це доў­га! І ня­хай у ва­шых да­мах пан­уе ўту­ль­насць, ня­хай тэ­ атры вас ра­ду­юць сап­раў­дны­мі страс­ця­мі і муд­рас­цю, ня­хай вас на­ тхняе вя­лі­кая гар­мо­нія мас­тац­тва! І не за­бы­вай­це­ся ўсмі­хац­ца. лістапад, 2020

46

Завышаныя чаканні і прафесійнае выкананне

П

У кожнага свой К. Нацыянальны кінапраект пра лёс Песняра

Антон Сі­да­рэн­ка

З самага пачатку вытворчасці фільм Уладзіміра Янкоўскага «Купала» карыстаецца вялікай увагай. Чарнавая версія стужкі, што патрапіла ў інтэрнэт, гэтую хвалю інтарэсу не збіла. Статус Нацыянальнага кінапраекта і маштаб здымак, творчыя ды фестывальныя амбіцыі аўтараў толькі падаграваюць інтарэс да стужкі, час з’яўлення якой на вялікіх і малых экранах у Беларусі пакуль нявызначаны. Відавочна, што гэты час прыйдзе куды хутчэй, чым шмат каму здаецца. Але пакуль ён не настаў, давайце прабяжымся па асноўных момантах ды элементах карціны. Чаканні аўдыторыі ад стужкі відавочна завышаныя — Янка Купала з пісьменніка і чалавека даўно ператварыўся ў сімвал нашай краіны і нацыі, сімвал шматпакутнага пошуку свайго месца ў свеце і жадання «людзьмі звацца». Аўтары стужкі, відавочна, ішлі на рызыку пакінуць частку гледачоў незадаволенымі. Ясная рэч, цалкам задаволеных у такой сітуацыі быць не можа. Купала адзіны для ўсіх, але ў кожнага свой.

«Мастацтва» № 11 (452)

атрапіць у чаканні масавай аўдыторыі — а ў экранізацыі біяграфіі Янкі Купалы мільёны патэнцыяльных гледачоў — задача няпростая. Відавочна, яна стаяла перад аўтарамі «Купалы» ў першую чаргу, нягледзячы на гучна заяўленыя фестывальныя амбіцыі. Зрэшты, Уладзімір Янкоўскі як рэжысёр да здымак гэтай карціны меў працяглы, амаль дваццацігадовы вопыт працы для шырокай тэлевізійнай аўдыторыі. Яго дэбют для вялікага экрана, вядома, мае адбітак адпаведнага досведу. Працягласць стужкі больш за дзве з паловай гадзіны. З некалькімі вялікімі эпізодамі, якія не ўвайшлі ў кінаверсію, «Купала» цудоўна трансфармуецца ў чатырохсерыйны тэлефільм. Тым больш карціна атрымалася размоўнай: персанажы шмат гутараць, выказваюцца, спрачаюцца ў кадры. У фільме шмат інтэр’ерных сцэн — у гэтым сэнсе сусвет кінематаграфічнага Янкі Купалы, відаць, не надта адрозніваецца ад рэальнага жыцця паэта: мы ведаем, як шмат важных рэчаў нараджалася і выказвалася ў беларускім культурным асяродку пачатку ХХ стагоддзя на прыёмах у старасвецкіх гасцёўнях, чытаннях на літаратурных вечарынак ды проста за сяброўскім сталом. Янка Купала Уладзіміра Янкоўскага найперш не толькі гістарычная постаць, але і цэлы сусвет беларускага нацыянальнага Адраджэння. Стужка Янкоўскага ў нячастым у апошнія часы ў айчынным кіно жанры эпапеі на прыкладзе біяграфіі Песняра распавядае пра нараджэнне беларускай нацыянальнай ідэі на пачатку ХХ стагоддзя, яе росквіт у 1920-я і катастрофу 1930 года, калі пачалася хваля татальных рэпрэсій супраць беларускай інтэлігенцыі. Першая, але не апошняя. Шмат у чым «Купала» — стужка менавіта пра трагедыю айчыннай культуры, якая патрапіла пад каток таталітарнага малоха. Рытмічна «Купала» арганізаваны з дапамогай яркіх, у кліпавай манеры, эпізодаў-заставак. Апошнія алегарычна ўвасабляюць сабой розныя этапы жыцця галоўнага героя і, адначасова, яго краіны і нацыі. Можна сказаць, гэта самыя моцныя элементы стужкі. Уладзімір Янкоўскі ўяўляецца ў іх у сваёй другой іпастасі — кліпмейкера, вядомага на ўсёй рускамоўнай прасторы. Яркія эпізоды-ўстаўкі, дзе з’яўляюцца вобразы з твораў пісьменніка, дадаюць павольнай біяграфічнай прозе фільма паэтычнае адценне, безумоўна, неабходнае ў карціне пра генія паэзіі. Галоўны і ключавы вобраз стужкі — вобраз Маці і люлькі з немаўлём, сімвал спрадвечных каранёў і вяртання да вытокаў, можна сказаць, архетыпічны для кінематаграфістаў з часоў Дэвіда Уорка Грыфіта і яго «Нецярпімасці». Уладзімір Янкоўскі адкрываецца ў кароткіх і візуальна насычаных інтэрмедыях «Купалы» з зусім не вядомага дасюль шырокай аўдыторыі боку — як тонкі лірык і спадчыннік адпаведнай

Кіно / Рэ­ц эн­з ія плыні сусветнага кіно, якое атрымала асаблівае развіццё ў 1960—1970-я. Прытым што «Купала» — кіно само па сабе сучаснае. І справа нават не ў вялікай колькасці камп’ютарнай графікі або спецэфектаў кшталту так званага пластычнага грыму, з дапамогай якога маладога выканаўцу Мікалая Шэстака пераўтварылі ў пажылога Янку Купалу. Тэхнічна стужка выглядае цалкам годна і адпавядае актуальным глядацкім стандартам не ў малой меры дзякуючы і прафесійнай працы аператарскай групы пад кіраўніцтвам Ільі Пугачова, мастачкі Наталлі Навоенка, якая працавала над адпаведным гістарычным антуражам, аўтаркі касцюмаў персанажаў Алены Ігрушы. Трэба адзначыць і важкі ўклад карыфея айчыннага кіно Сяргея Чупрова: дзякуючы яму ды супрацоўнікам тон-студыі «Беларусьфільма»

гукавая палітра фільма выглядае багатай і тэхнічна дасканалай. «Купала» ў сэнсе кінематаграфічных стандартаў, відавочна, лепшае, што створана на Нацыянальнай студыі за апошнія гады. Біяграфія: варыянт №1

С

южэт любой біяграфічнай кінастужкі, так званага баёпіка, звычайна разгортваецца па двух магчымых напрамках. Аўтары ці спрабуюць максімальна праілюстраваць на экране як мага больш з жыцця свайго героя, у ідэале — ад першай да апошняй хвіліны, ці бяруць нейкі канкрэтны, лёсавызначальны эпізод. У выпадку з фільмам «Купала» стваральнікі скарысталіся першым варыянтам. За Іванам Дамінікавічам Луцэвічам мы назіраем з яго першых крокаў па роднай зямлі да апошніх крокаў у цемру лесвічнага пралёту гасцініцы «Масква». Аўтары сцэнарыя (Аляксандра Барысава, Алена Калюнова, Уладзімір Янкоўскі) праводзяць гледача пакручастым шляхам жыцця Народнага паэта, што супадае з гістарычным шляхам Беларусі. Галоўнага героя стужкі выконваюць адразу тры акцёры: Купалу-дзіця васьмі і трынаццаці гадоў іграюць два хлопчыкі — Яфім Цуба і Цімур Недзьведзь, дарослага героя — прафесійны акцёр з Латвіі Мікалай Шэстак. Цікава, што для постаці сталага Купалы планаваўся яшчэ адзін выканаўца, для скразной і адначасова фінальнай сцэны ў гасцінічным нумары. Відавочны мінус «Купалы» — драматургічны штамп: Пясняр успамінае сваё жыццё ўголас з дапамогай флэшбэкаў падчас уяўнай размовы з маці. Глядач перыядычна вяртаецца ў фатальнае дваццаць восьмае чэрвеня 1942 года ў нумар «Масквы». Галоўная роля ў стужцы «Купала» для Мікалая Шэстака першая значная ў кар’еры. Здаецца, акцёру ўдалося патрапіць не толькі ў знешняе падабенства са сваім героем, але і дакладна вызначыць драму паэта. Не такі часты выпадак: не сцэнарый і не рэжысёрская канцэпцыя, а акцёр вызначаюць галоўны канфлікт у фільме. Менавіта таленавітая ігра Шэстака ператварае «Купалу» ў сапраўдную трагедыю. Прычым драма героя не толькі і не столькі знешняя, колькі ўнутраная. Сучаснасць фільма Уладзіміра Янкоўскага — у яго чалавечнасці, суразмернасці шараговай аўдыторыі. З забранзавелага помніка і выявы ў хрэстаматыі Янка Купала ператварыўся ў жывога чалавека, чыя слава не захінае яго асобы. Знешні канфлікт фільма Уладзіміра Янкоўскага будуецца вакол трагічнага лёсу дзеячаў першага нацыянальнага Адраджэння, іх надзей на светлую будучыню беларускай нацыі, якія разбіліся аб кола сталінскіх рэпрэсій. Разам са сваімі сябрамі і паплечнікамі пакутуе і Купала — спачатку ўзбуджаны і натхнёны хваляй беларусізацыі, у магістральнай і адначасова фінальнай сцэне

47

размовы з маці ён паўстае перад гледачом расчараваным і змораным. Безумоўны плюс вобраза Купалы тут — адсутнасць ілжывага «пазітыўнага» пафасу: зламаны таталітарным рэжымам у жыцці, паэт застаецца непераможным у сваіх вершах. Мікалай Шэстак робіць вобраз свайго героя куды шырэйшым за сімвал нацыянальнай культуры або ахвяру рэпрэсій. Заяўленую ў анонсах драму гістарычную ён увасабляе як драму асабістую, экзістэнцыйную. Яна застаецца нявыказанай услых, але добра зразумелай эмацыйна. Твар акцёра красамоўнейшы за любыя радкі сцэнарыя: драма Купалы Мікалая Шэстака ў адвечных пошуках самога сябе, у немагчымасці змяніць свой характар, дапамагчы сваім талентам любімай зямлі і людзям. Ансамбль склаўся

Р

ускамоўны акцёр (да здымак у «Купале» Мікалай Шэстак не меў аніякіх кантактаў з беларускамоўным асяроддзем) добра адчувае беларускае слова і практычна бездакорна чытае радкі свайго героя. Выдатна ў выканаўцы атрымалася і працаваць у ансамблі з беларускімі акцёрамі. «Купала», дарэчы, стаў сапраўдным парадам выбітных беларускіх артыстаў, шмат хто з якіх упершыню атрымаў шанец заняць годнае месца на айчынным экране. Адну з лепшых роляў у фільме, жонкі Купалы Уладкі Станкевіч, сыграла Алена Гіранок. У фільме ёсць і меладраматычныя моманты асабістага жыцця паэта. Шмат увагі надаецца знакамітаму любоўнаму трохкутніку Янка—Уладка—Паўліна. Ці сапсавала гэта стужку? Не, хутчэй, зрабіла яе яшчэ больш цікавай. Драма гераіні Алены Гіранок, якой наканавана быць побач з геніем, быць яго анёлам-ахоўнікам, але застацца ў выніку ў адзіноце, ці не пераўзыходзіць драму галоўнага героя. Нечаканы ўзор высокага акцёрскага майстэрства дэманструе мінскі акцёр Аляксандр Ільін. Ён іграе суперніка і ненавісніка Купалы крытыка Кушнера — прыдуманы аўтарамі зборны вобраз літаратурных паліцаяў. Шмат якія ролі ў фільме заслугоўваюць асобных узнагарод. Тое тычыцца персанажаў Аляксандра Яфрэмава, Максіма Крэчэтава, Дзмітрыя Есяневіча, Сяргея Жбанкова, Веранікі Пляшкевіч, Тамары Міронавай, Максіма Дубоўскага, а таксама самога рэжысёра Уладзіміра Янкоўскага — у стужцы ён выконвае важную ролю Браніслава Эпімаха-Шэпілы. Сімвалічна, што прэм’ера «Купалы» мусіла адбыцца ў горадзе, дзе абарваўся зямны шлях Песняра. Сцэнарысты не сталі будаваць версій яго заўчаснага зыходу. У фінале стужкі Уладзіміра Янкоўскага герой Мікалая Шэстака крочыць за дзверы нумара гасцініцы, пакідаючы гледача сам-насам са сваёю «Малітваю» і думкамі. Якія, як вядома, у кожнага свае.

лістапад, 2020

48

In Design

Му­зе­ефі­ка­цыя ці му­мі­фі­ка­цыя? Ала Пі­га­льс­кая

Э

кс­па­зі­цыі ў му­зе­ях за­клі­ка­ныя цэ­мен­та­ваць ад­чу­ван­не спа­кою і не­па­ руш­нас­ці ўста­ля­ва­на­га ста­ну рэ­чаў. Але як то­ль­кі ад­бы­ва­юцца знач­ныя падзеі, за­да­дзе­ны па­ра­дак рап­там па­ўстае ва ўсёй сва­ёй штуч­нас­ці, «зроб­ле­нас­ці» з пэў­ны­мі мэ­та­мі. У пе­ра­лом­ныя мо­ман­ты гіс­то­рыі ага­ля­юцца пы­тан­ні, якіх па­збя­га­лі ў спа­кой­ныя ча­сы. Му­зеі ды­зай­ну ста­лі ад­кры­вац­ца па­ра­ўна­ль­на ня­даў­на. Гіс­то­рыя ды­зай­ну як дыс­цып­лі­ны з’яв­ і­ла­ся то­ль­кі ў 1977 го­дзе з іні­цы­яты­вы Та­ва­рыс­тва гіс­то­рыі ды­зай­ну Вя­лі­каб­ры­та­ніі. Му­зей ды­зай­ну — праз дзе­ся­ці­год­дзе, у 1989-м. Па­ дзея гэ­та знач­ная, бо му­зей ды­зай­ну кан­цэп­ту­аль­на, дыс­цып­лі­нар­на і пра­сто­ ра­ва быў ад­дзе­ле­ны ад му­зея дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­но­га мас­тац­тва. Пер­шы му­зей ды­зай­ну ад­кры­ва­ла Мар­га­рэт Тэт­чэр, і гэ­та бы­ло па­каз­ні­кам важ­нас­ці ды­зай­ну для эка­но­мі­кі і між­на­род­на­га імі­джу Вя­лі­каб­ры­та­ніі. Ча­му ж бы­ло так істот­на ад­дзя­ліць му­зей ДПМ ад му­зея ды­зай­ну? Ды­зайн мяр­ку­ецца раз­гля­даць у кан­тэк­сце ма­са­вай вы­твор­час­ці та­ва­раў, і та­му ён у вы­со­кай сту­пе­ні за­ле­жыць ад пра­мыс­ло­вай і эка­на­міч­най інфра­ с­трук­ту­ры, іншы­мі сло­ва­мі — ад па­лі­тыч­ных і эка­на­міч­ных рэ­алій. Ды­зайн як фе­но­мен сфар­ма­ваў­ся ва ўмо­вах вы­со­кай кан­ку­рэн­цыі не сто­ль­кі на ўнут­ра­ ным, ко­ль­кі на між­на­род­ным рын­ку. У той са­мы час як дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­ ное мас­тац­тва звяз­ва­ецца з ла­ка­ль­най са­ма­быт­нас­цю і ку­ль­тур­ны­мі тра­ды­ цы­ямі на пэў­най тэ­ры­то­рыі. Ад­дзя­лен­не ды­зай­ну ад ДПМ па­ка­за­ла, на­ко­ль­кі свет рэ­чаў з’яў­ля­ецца не па­сіў­ным фо­нам па­ўся­дзён­нас­ці, а моц­ным па­лі­тыч­ ным і эка­на­міч­ным інстру­мен­там у пра­соў­ван­ні тых ці іншых каш­тоў­нас­цей. Яскра­вы пра­ект Му­зея Вік­то­рыі і Аль­бер­та «Два ма­дэр­ны ха­лод­най вай­ны» пра­явіў, што ха­лод­ная вай­на па­між дзвю­ма звыш­дзяр­жа­ва­мі раз­гор­тва­ла­ся не то­ль­кі на ва­енных па­лі­го­нах, але і ў плос­кас­ці вы­твор­час­ці і спа­жы­ван­ня па­ўся­дзён­ных рэ­чаў. Мо­да на бліс­ку­чыя глад­кія тка­ні­ны, фор­мы по­бы­та­ва­га пры­зна­чэн­ня, што вон­ка­ва на­гад­ва­лі кас­міч­ныя га­джэ­ты (кштал­ту спа­да­рож­ ні­ка), су­па­лі з бу­мам вы­твор­час­ці сін­тэ­тыч­ных ма­тэ­ры­ялаў, якія да­зва­ля­лі ўся­го гэ­та­га да­сяг­нуць, — і бы­лі рэ­хам су­пра­цьс­та­яння ў кас­міч­най сфе­ры. За­сна­ван­не Усе­са­юзна­га на­ву­ко­ва-да­след­ча­га інсты­ту­та тэх­ніч­най эстэ­ты­кі так­са­ма бы­ло вы­ні­кам спрэч­кі Нік­са­на і Хруш­чо­ва пра якасць по­бы­та­вай тэх­ні­кі ў ЗША і СССР у раз­гар ха­лод­най вай­ны. Ад­на­ўлен­не ў 1990-х не­за­леж­нас­ці кра­ін, што ўва­хо­дзі­лі ў склад Са­вец­ка­га Са­юза, ве­ль­мі ярка ад­люс­тра­ва­ла­ся на ды­зай­не рэ­чаў і на ві­зу­аль­най ка­му­ ні­ка­цыі. Акра­мя ад­ра­джэн­ня ла­ка­ль­ных на­цы­яна­ль­ных ві­зу­аль­ных ма­ты­ваў, з’я­ві­ла­ся бо­ль­шая пра­сто­ра для экс­пе­ры­мен­таў — але пры змен­ша­ных фі­ нан­са­вых маг­чы­мас­цях. У Бе­ла­ру­сі ды­зайн так­са­ма вы­зва­ліў­ся ад са­вец­кай ідэ­ала­гіч­най на­груз­кі і ка­рот­кі час быў на­цэ­ле­ны на вы­ка­нан­не сва­ёй пра­ мой фун­кцыі — ра­біць та­ва­ры бо­льш кан­ку­рэн­тны­мі на між­на­род­ным рын­ку. Ад­асаб­лен­не ды­зай­ну ад ДПМ да­зва­ляе ўба­чыць, на­ко­ль­кі ма­са­вая вы­твор­ часць за­ле­жыць ад та­го, хто і з якой мэ­тай бу­дзе ўклад­ваць у яе гро­шы. Ме­ на­ві­та гэ­тыя ўмо­вы пад­крэс­лі­ва­юць у сва­іх экс­па­зі­цы­ях ку­ра­та­ры Му­зея Вік­ то­рыі і Аль­бер­та, вы­ста­вы якіх збі­ра­юць аншла­гі па ўсім све­це. Услед за імі і На­цы­яна­ль­ная га­ле­рэя мас­тац­тваў у Ві­ль­ню­се па­каз­вае, як і якія рэ­чы бы­лі ў вы­твор­час­ці ў пе­ры­яд не­за­леж­нас­ці Літ­вы ці пад са­вец­кай аку­па­цы­яй. На вы­ста­ве «Гіс­то­рыя рэ­чаў. Лі­тоў­скі ды­зайн 1918—2018» прад­эман­стра­ ва­ны шэ­раг аб’­ектаў, а пры да­па­мо­зе інтэр­в’ю ўзноў­ле­ныя ўмо­вы і ло­гі­ка іх вы­твор­час­ці. Лі­тоў­скія ды­зай­не­ры, якія пра­ца­ва­лі за са­вец­кім ча­сам у ві­лен­скім фі­лі­яле ВНІ­ІТЭ, рас­па­вя­лі, што амаль усе пра­екты інсты­ту­та бы­ лі за­па­зы­ча­ны ў той ці іншай сту­пе­ні з пе­ры­ядыч­ных вы­дан­няў Еўро­пы і ЗША. Са­вец­кая пра­мыс­ло­вая інфрас­трук­ту­ра не бы­ла пры­ста­са­ва­ная пад іх вы­твор­часць, і гэ­та ад­на з пры­чын, ча­му так ма­ла з гэ­тых пра­ектаў бы­ло рэ­алі­за­ва­на ма­са­вым ты­ра­жом. Пра­екты фі­лі­ялаў ВНІ­ІТЭ бы­лі пры­зна­ча­ны для вы­стаў, каб дэ­ман­стра­ваць да­сяг­нен­ні са­вец­кай пра­мыс­ло­вас­ці, а не па­ляп­шаць да­бра­быт гра­ма­дзян і ства­раць бо­льш кам­фор­тныя ўмо­вы жыц­ ця. Што ж бу­дзе, ка­лі гля­дзець на ды­зайн па-за па­лі­тыч­ным і са­цы­яль­ным

«Мастацтва» № 11 (452)

кан­тэк­ста­мі? Ігна­ра­ван­не знеш­ніх кан­тэк­стаў пры­му­шае за­ся­ро­дзіц­ца на эстэ­ты­цы, та­кі пад­ыход да­зва­ляе, на­прык­лад, не звяр­таць ува­гі на змяс­тоў­ нае па­слан­не агі­та­цый­на­га са­вец­ка­га пла­ка­та і ацэ­нь­ваць ары­гі­на­ль­насць кам­па­зі­цыі, якасць гра­фі­кі, але тое ж са­мае мож­на аб­мяр­коў­ваць у лю­бым аб’­екце дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­но­га мас­тац­тва. Ві­зу­аль­на прад­ме­ты пра­мыс­ ло­вай ці са­ма­туж­най вы­твор­час­ці мо­гуць ма­ла ад­роз­ні­вац­ца, ча­сам на­ват імі­ту­ючы адзін ад­на­го. Пры фік­са­цыі на эстэ­ты­цы раз­мы­ва­юцца ад­роз­нен­ні па­між пра­мыс­ло­ва і са­ма­туж­на ство­ра­ны­мі аб’­екта­мі, а пры ад­сут­нас­ці ад­ роз­нен­няў зні­кае не­абход­насць у дыс­цып­лі­нар­ным рас­паз­на­ван­ні, а так­са­ ма ў асоб­ным му­зеі. Фо­кус на эстэ­ты­цы мяр­куе сліз­ган­не па па­вер­хні, ад­нак кож­ная спро­ба пра­нік­нуць глы­бей раз­бу­рае ілю­зію са­ма­дас­тат­ко­вас­ці эстэ­ ты­кі, бо пад па­вер­хняй мо­гуць ака­зац­ца ве­ль­мі не­пры­го­жыя ці ма­лап­ры­ емныя рэ­чы. Эстэ­ты­ка апе­ры­руе ка­тэ­го­ры­ямі пры­га­жос­ці і гар­мо­ніі, што на­ўрад ці мо­гуць быць ма­то­рам на­ва­тар­скіх ра­шэн­няў. Пра­грэс ды іна­ва­цыі, які­мі сла­віц­ца ды­зайн, уз­ні­ка­юць на сты­ку гнут­кай пра­мыс­ло­вай інфрас­трук­ту­ры, сум­лен­ най кан­ку­рэн­цыі, сва­бо­ды са­ма­вы­яўлен­ня, спры­яль­ных эка­на­міч­ных, пра­ зрыс­тых юры­дыч­ных умоў рэ­алі­за­цыі пра­ектаў. На­ўрад ці зной­дуц­ца час і мес­ца з ідэ­аль­ны­мі ўмо­ва­мі, але ко­ль­касць і якасць іна­ва­цый у га­лі­не ды­ зай­ну дэ­ман­стру­юць най­бо­льш спры­яль­ныя мо­ман­ты і рэ­гі­ёны. Ці па­він­на му­зей­ная экс­па­зі­цыя дэманстраваць умо­вы, у якіх рэ­алі­зу­юцца ды­зайн-пра­екты, аль­бо яна му­сіць за­ся­ро­дзіц­ца на эстэ­тыч­ным кам­па­нен­ це? Ці вар­та з да­па­мо­гай му­зей­най экс­па­зі­цыі за­да­ваць ня­зруч­ныя пы­тан­ні пра мі­ну­лае, каб зра­зу­мець, што бу­дзе са­дзей­ні­чаць ства­рэн­ню спры­яль­ных умоў для рэ­алі­за­цыі іна­ва­цый­ных ра­шэн­няў сён­ня? Або ўсё ж ад­даць пе­ра­ ва­гу экс­па­зі­цыі з шэ­ра­гам пры­го­жых аб’­ектаў? Ад ад­ка­заў на гэ­тыя пы­тан­ні за­ле­жыць, бу­дзе ды­зайн му­зе­ефі­ка­ва­ны аль­бо му­мі­фі­ка­ва­ны. Бо му­зей як пуб­ліч­ны інсты­тут стаў маг­чы­мы ў ча­сы дру­гой пра­мыс­ло­вай рэ­ва­лю­цыі (ка­ нец ХІХ ста­год­дзя), ка­лі пра­грэс і іна­ва­цыі змя­ні­лі лад жыц­ця гра­мад­ства (урба­ні­за­цыя), го­ра­да (тран­спар­тныя сіс­тэ­мы) і кра­іны (кан­ку­рэн­цыя на гла­ ба­ль­ных рын­ках). Му­зей стаў пра­сто­рай, у якой мі­ну­лае па­ўстае та­кім чы­нам, каб па­зна­чыць век­тар раз­віц­ця ў бу­ду­чы­ні. Сён­ня са­вец­кі пе­ры­яд існа­ван­ня ды­зай­ну лі­чыц­ца пе­ры­ядам фар­ма­ван­ня шко­лы бе­ла­рус­ка­га ды­зай­ну і ча­сам яго без­умоў­на­га рос­кві­ту. І ад та­го, як яго прад­ста­віць у му­зеі, бу­дзе за­ле­жаць, які век­тар атры­мае бе­ла­рус­кі ды­ зайн. На­прык­лад, ка­лі пры экс­па­на­ван­ні бе­ла­рус­ка­га агі­та­цый­на­га пла­ка­та на пер­шае мес­ца па­ста­віць яго­ныя эстэ­тыч­ныя ха­рак­та­рыс­ты­кі, ігна­ру­ючы са­цы­яль­ны і па­лі­тыч­ны кан­тэк­сты, то і ды­зайн бу­дзе раз­гля­дац­ца як эстэ­ ты­ка, па­збаў­ле­ная су­вя­зі з рэ­аль­ным све­там. Ка­лі за­дац­ца мэ­тай у фар­ма­це экс­па­зі­цыі ўзна­віць на фак­тах і да­ку­мен­тах, як і якую фун­кцыю вы­кон­ва­лі пла­ка­ты пра вы­ба­ры ў кра­іне, у якой вы­ба­ры як інсты­тут бы­лі ад­ме­не­ныя, то пы­тан­ні пра фун­кцыі ды­зай­ну ў сён­няш­няй Бе­ла­ру­сі на­бу­дуць энер­гію і жыц­цё­вую ці­ка­васць, што мо­жа стаць імпу­ль­сам да­лей­ша­га раз­віц­ця.

1. На ад­крыц­ці му­зея дызайну ў Лондане ў 1989 го­дзе пры­сут­ні­ча­ла Мар­га­рэт Тэт­чэр. За­сна­ва­ль­нік му­зея сэр Тэ­ранс Кон­ран.

2. Пы­лас­мок Hoover Constellation. Model 828. Ды­зай­нер Джэймс Да­йсан. 1955.

3. Му­зей ды­зай­ну быў ад­кры­ты ў 1989 го­дзе ў па­мяш­ кан­нях парт­ова­га ба­на­на­ва­га скла­да Лон­да­на. Фо­та му­зея 1989 і 2016 га­доў.

4. «Га­ла­суйце за рос­квіт род­най Бе­ла­ру­сі!». Ды­зай­нер Юрый Ма­лі­ноў­скі. Пла­кат, пры­све­ча­ны вы­ба­рам у БССР 1969 го­да. Пла­кат за­к лі­кае га­ла­са­ваць, але з яго не­маг­ чы­ма зра­зу­мець, за ка­го ж вар­та ад­даць свой го­лас.

5. Пы­лас­мок «Са­турн» (ва­ры­янт — «Са­тур­нас»). Ды­зай­ нер Ві­таў­тас Дзі­джы­ліўс. Ві­ль­нюс­кі за­вод. 1962.

6. Пла­кат, пры­све­ча­ны вы­ба­рам у ЗША. 1968. Пла­кат агі­туе га­ла­са­ваць за кан­ды­да­та Ма­кар­ці. Ды­зай­нер Бэн Шан.

У 2019 годзе, падчас «Школы “Тэарта”», беларускія рэжысёры рыхтавалі экскізы спектакляў паводле Шэкспірава «Рычарда ІІІ». Пастановачнай лабараторыяй для шасці ўдзельнікаў (што прызнаных прафесійнікаў, што пачаткоўцаў) кіраваў Дэні Майфер, швейцарскі режысёр і педагог, адзін з кіраўнікоў тэатра La Comedie de Genève (Жэнева). Тры спектаклі сёлета прычакалі сваіх гледачоў: «Ave, Richard» у пастаноўцы Лізаветы Машковіч, характарызаваны злабадзённым, «Рычард» — спектакль-інсталяцыя паводле п’ес Шэкспіра, перанесеная ў свет інтэрнету, digital-асяроддзе рэжысёркі Марыі Танінай, і «R3. Паводле п’есы Уільяма Шэкспіра “Рычард III”» пра абсалютнае і таленавітае зло ў пастаноўцы Аляксандра Янушкевіча. Двух апошніх «Рычардаў» прадставіла культурная прастора «Oк16».

У Мінску газету «Культура» можна набыць у наступных пунктах: Крамы «Белдрук»: падземны пераход ст.м. «Пятроўшчына»; падземны пераход ст.м. «Плошча Перамогі»; праспект Незалежнасці, 44; вуліца Валадарскага, 16. Кіёскі «Белдрук»: ст.м. «Няміга»; вуліца Максіма Багдановіча; праспект Пераможцаў, 5; вуліца Рабкораўская, 17; праспект Незалежнасці, 68В; вуліца Лабанка, 2. Каб набыць часопіс «Мастацтва», звяртайцеся, калі ласка, у кнігарні «Глобус» і крамы «Белдрук» на праспекце Незалежнасці, 44, 74, 98, на праспекце Пераможцаў, 5, на вуліцы Карла Маркса, 38, на вуліцы Сурганава, 17, у падземным пераходзе на плошчы Перамогі і метро «Пятроўшчына».

• «Ave, Richard». Фота Таццяны Матусевіч.

• «Рычард». Фота Таццяны Матусевіч.

• «R3. Паводле п’есы Уільяма Шэкспіра «Рычард III». Фота Сяргея Ждановіча.

падпісныя Індэксы 74958, 749582. рознічны кошт — па дамоўленасці.

issn 0208-2551