Мастацтва №6'2013

чэрвень 2013

w w w.kimpress.by

e-mail: art_mag@tut.by

#06

Мак­сім Ва­ку­ль­чык. Без назвы. Графіт, дрэва. 2013.

У меж­ах вы­стаў­кі ў Му­зеі су­час­на­га вы­яўлен­ ча­га мас­тац­тва «Ма­ле­віч. Свет фор­мы» твор­ цам пра­па­на­ва­лі па­ра­зва­жаць над спад­чы­най вя­лі­ка­га аван­гар­дыс­та, па­чы­на­ль­ні­ка суп­рэ­ма­ тыз­му. У сва­ім тво­ры Мак­сім Ва­ку­ль­чык вы­ка­ рыс­тоў­вае фор­му чор­на­га квад­ра­та, на­паў­ня­ ючы яе но­вым змес­там. Яснае мыс­лен­не і вы­ раз­ны кан­цэпт у по­стпос­тма­дэр­ніс­цкую эпо­ху ста­но­вяц­ца ўсё менш іма­вер­ны­мі…

змест 

а р т э фа к т ы



д з е й н ы я а с о бы



п а ра ле лі

Але­ся Бе­ля­вец Лі­н ія дум­к і Гра­фі­ка Ста­сі­са Кра­саў­ска­са 4

На­тал­ля Ганул Ганна Маторная. Ча­л а­в ек з антэ­н ай 18

Вік­то­рыя Гу­ле­віч Сап­с а­в а­н ыя ме­х а­н із­м ы По­стсвя­до­масць су­час­на­га арта 36

Палі­на Вай­­ке­віч Шлях уз­д оў ж ра­к і Выстава мас­тац­кага шкла «На­ві­га­цыя» 6 Язэп Януш­ке­віч Воб­р а­з ы-да­к у­м ен­т ы Па­ўстан­не 1863–1864 га­доў у гра­вю­рах францyзска­га ча­со­пі­са «Le Monde illustré» 8 Тац­ця­на Му­шын­ская Кас­м іч­н ае г у­ч ан­н е арга­н а Му­зыч­ны фес­ты­валь «Мін­ская вяс­на» 10 Але­на Лі­са­ва Загадкавы Усход «Ту­ран­дот» Джа­ка­ма Пу­чы­ні ў На­цы­яна­ль­ным тэ­атры опе­ры і ба­ле­та 12



дыск урс Ілья Сві­рын Піш­ч аць, каш­л яць, звяр­т аць на ся­б е ўва­г у.. «Дах-Крах-ХХ» 22 Людміла Грамыка — Аляксандр Гарцуеў Далучанасць «Раскіданае гнядо». Пра спектакль з рэжысёрам 26



у майстэрні Але­ся Бе­ля­вец Цю­б ік, фар­б ы, соль ды пе­р ац Люд­мі­ла Ка­ль­ма­ева пра твор­чую раў­на­ва­гу ў га­лан­дскіх ва­рун­ках 30

Юлія Чур­ко Пер­ш ы? Апош­н і? А дзі­н ы! «Бра­ты Ка­ра­ма­за­вы» Ба­ры­са Эйфма­на ў Мін­ску 39



К ульт у р н ы п л а с т Во­ль­га Бры­лон Пес­н я пра лю­б оў і ж ур­б у Ізма­іл Кап­ла­наў. Мелодыя лёсу 42 Якаў Лен­су Гіс­т о­р ыя на за­п ал­к ах Эты­кет­кі 1950-х 46



знакі часу Люд­мі­ла Са­янко­ва Пра­ў дзі­в ыя свед­к і 48

Людміла Грамыка Ка­л і пры­й дуць дзя­д ы «Дзя­ды. Вя­лі­кая імпра­ві­за­цыя» па­вод­ле Ад­ама Міц­ке­ві­ча ў Тэатры Ч 14 Людміла Грамыка Су т­н асць рэ­ч аў На спек­так­лях у Гро­дзен­скім дра­ма­тыч­ным 16

На першай старонцы вокладкі: Сяр­гей Гры­не­віч. Танк. Акрыл. 2013.

«мастацтва» № 6 (363). чэрвень, 2013. зас ­ нав­ ал­ ьн­ ік часопіса — мін­ іст­ эрс­ тва ку­ль­ту­ры рэ­спуб­лі­кі бе­ла­русь. вы­даецца са сту­дзе­ня 1983 го­да. рэ­гіс­тра­цый­нае па­свед­чан­не № 638 выдадзена міністэрствам інфармацыі рэспублікі беларусь.

га­лоў­ны рэ­дак­тар людміла аляксееўна грамыка. рэ­дак­цый­ная ка­ле­гія: тац­ця­на арло­ва, але­ся бе­ля­вец, гаў­ры­іл ваш­чан­ка, во­ль­га да­дзі­ёма­ва, мі­хась дры­неў­скі, інэ­са душ­ке­віч, ва­ле­рый жук, эду­ард за­рыц­кі, алена каваленка (намеснік галоўнага рэдактара), тац­ця­на му­шын­ская, ула­дзі­мір ры­лат­ка, ры­чард смо­льс­кі, ула­дзі­мір тоў­сцік, рас­ціс­лаў янкоў­скі, аляк­сандр яфрэ­маў. мас­тац­кі рэ­дак­тар андрэй ган­ча­роў. літаратурны рэдактар але­на гра­мы­ка. фо­та­ка­рэс­пан­дэнт андрэй спрын­чан. на­бор: іна адзі­нец. вёр­стка: андрэй ган­чароў, акса­на кар­та­шо­ва. вы­да­вец — рэ­дак­цый­на-вы­да­вец­кая ўста­но­ва «ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва». вы­да­вец­кая лі­цэнзія № 02330/0494414 ад 17 красавіка 2009 года. ад­рас выдавецтва і рэ­дак­цыі: 220013, мінск, пра­спект не­за­леж­нас­ці, 77. тэлефон 292-99-12, тэлефон/факс 334-57-35 (бух­гал­тэ­рыя).

©

«мас­тац­тва», 2013.

Аў­тар­скія ру­ка­пі­сы не рэ­цэн­зу­юц­ца і не вяр­та­юц­ца. Аўта­ры над­ру­ка­ва­ных ма­тэ­ры­ялаў ня­суць ад­каз­насць за пад­бор пры­ве­дзе­ных фак­таў, а так­са­ма за змеш­ча­ныя да­ныя, якія не пад­ля­га­юць ад­кры­тай пуб­лі­ка­цыі. Рэ­дак­цыя мо­жа дру­ка­ваць арты­ку­лы ў па­ра­дку аб­мер­ка­ван­ня, не падзя­ля­ючы пун­кту гле­джан­ня аўта­раў. Пад­пі­са­на ў друк 21.06.2013. Фар­мат 60х90 1/8. Па­пе­ра ме­ла­ва­ная. Друк афсет­ны. Гар­ні­ту­ра «Minion Pro». Ум. друк. арк. 6,0. Ум.-выд. арк. 10,24. Ты­раж 1797. Заказ ????. Дзяржаўнае прад­пры­емства «Вы­да­вец­тва “Бе­ла­рус­кі Дом дру­ку”». 220013, г. Мінск, праспект Не­за­леж­нас­ці, 79. ЛП № 02330/0494179 ад 03.04.2009.

«Вітаўт» Вячаслава Кузняцова. Сцэна са спектакля.

«На­бука» Джузэпе Вердзі. Сцэна са спектакля.

«Яўгеній Анегін» Пятра Чайкоўскага. Анастасія Масквіна (Таццяна), Уладзімір Пятроў (Анегін).



па д з е я Ста­рыя афі­шы, па­жаў­це­лыя пра­грам­кі, ра­ры­ тэт­ныя фо­та на­гад­ва­юць пра тых, хто рас­па­ чы­наў. Пра Бе­ла­рус­кую сту­дыю опе­ры і ба­ле­ та, якая існа­ва­ла з 1930 па май 1933 го­да, і яе пер­шыя спек­так­лі — опе­ры «За­ла­ты пеў­нік» і «Кар­мэн», ба­лет «Чыр­во­ны мак». Пра тое, што сам тэ­атр ад­крыў­ся 25 мая 1933 го­да опе­ рай Жор­жа Бі­зэ, а Кар­мэн у ёй спя­ва­ла ле­ген­ дар­ная Ла­ры­са Алек­сан­дроў­ская.

80 се­зо­наў. І кож­ны з іх да­да­ваў но­выя на­ звы на афі­шах. Кож­ная па­ста­ноў­ка кла­сі­кі або су­час­на­га спек­так­ля па­шы­ра­ла ўяў­лен­не гле­ да­ча пра бяз­меж­ны свет му­зы­кі, су­час­ную рэ­ жы­су­ру і сцэ­наг­ра­фію. На­рэш­це, пра вы­ка­­ наль­­ніц­кае май­стэр­ства леп­шых бе­ла­рус­кіх са­ліс­таў, якія за­ўжды за­ста­ва­лі­ся для пуб­лі­кі ку­мі­ра­мі і не­да­сяж­ны­мі зор­ка­мі.

Пер­шая сцэ­на кра­іны. Го­нар айчын­на­га му­зыч­на­га і тэ­атра­ль­на­га мас­тац­тва. Сю­ды імкнуц­ца тра­піць са сва­імі парт­ыту­ра­мі са­мыя та­ле­на­ві­тыя на­цы­яна­ль­ныя кам­па­зі­та­ры. Тут ма­раць вы­сту­паць са­мыя маш­таб­ныя і зна­ка­мі­ тыя вы­ка­наў­цы. Бу­ды­нак па­ла­ца на Тра­ецкай га­ры го­ра­ча лю­бяць айчын­ныя і за­меж­ныя ме­ ла­ма­ны. Па­сля ка­пі­та­ль­най рэ­кан­струк­цыі і рэ­стаў­ра­цый­ных ра­бот тэ­атр на­быў па­праў­дзе шы­коў­ны і прэ­зен­та­бе­ль­ны вы­гляд. Сё­ле­та ў маі На­цы­яна­ль­ны ака­дэ­міч­ны тэ­ атр опе­ры і ба­ле­та адзна­чыў 80-год­дзе. Па­пя­ рэд­ні юбі­лей, што ад­быў­ся пяць га­доў та­му, пры­паў на час ра­мон­ту, та­му пра­йшоў сціп­ ла і амаль не­прык­мет­на. Сё­ле­та круг­лая да­та свят­ка­ва­ла­ся з раз­ма­хам. Да юбі­лею пад­рых­та­ва­на грун­тоў­ная «Вя­ лі­кая энцык­ла­пе­дыя Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­ сі». Дзве ты­ся­чы арты­ку­лаў і двух­ты­сяч­ны ты­

раж. Вы­дан­не, без­умоў­на, зро­біц­ца ра­ры­тэт­ ным. Ура­чыс­тас­цям па­пя­рэд­ні­ча­ла вы­ста­ва мас­тач­кі Акса­ны Арак­чэ­евай, яна прэ­зен­та­ва­ ла се­рыю парт­рэ­таў вя­ду­чых май­строў ба­ле­ та. На­цы­яна­ль­ны банк вы­пус­ціў па­мят­ную ма­ не­ту «Бе­ла­рус­кі ба­лет. 2013» з вы­явай Во­ль­гі Гай­ко ў «Ле­бя­дзі­ным воз­еры». А на юбі­лей­най па­што­вай мар­цы — Сяр­гей Фран­коў­скі і Акса­ на Вол­ка­ва ў «На­бу­ка», зор­ныя спе­ва­кі ў сва­іх леп­шых парт­ыях. Хі­ба не сім­ва­ліч­на? Ад­ной з га­лоў­ных падзей свя­та стаў­ся га­ ла-кан­цэрт, скла­дзе­ны з фраг­мен­таў прэм’ер апош­ніх се­зо­наў, у якім вы­сту­па­лі хор і аркестр тэ­атра, а так­са­ма най­бо­льш знач­ныя спе­ва­кі і артыс­ты ба­ле­та. Фан­фа­ры ад­гры­ме­лі, се­зон доў­жыц­ца. Гіс­то­рыя На­цы­яна­ль­на­га тэ­ атра опе­ры і ба­ле­та пра­цяг­ва­ецца. Зрэш­ты, да 100-га­до­ва­га юбі­лею за­ста­ло­ся не так і ба­га­та ча­су. Да­ча­ка­емся?..

фо­та ігара кузняцова і міхаіла несцерава.

артэфакты

3

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013



М ас­та ц ­т в а д ля « М ас­та ц ­т в а »

З пе­р а­піс­к і Але­сі Бе­ля­вец і Сяр­г ея Гры­не­ві­ча:

— Сяр­гей, пры­ві­тан­не, дзя­куй, што зга­дзіў­ся па­ўдзе­ль­ні­чаць у на­шым пра­екце, але ска­ жы, ча­му ты да­слаў танк — да­во­лі дзіў­ны аб’­ект для вы­зна­чэн­ня мас­тац­тва?

— Гэ­тай ра­бо­тай я ха­цеў сцвер­дзіць тэ­зу «Мас­тац­твам мо­жа быць усё» і та­кім чы­нам уша­на­ваць ста­га­до­вы юбі­лей пер­ша­га «зной­ дзе­на­га аб’­екта» — «Ко­ла» Мар­сэ­ля Дзю­ ша­на. З’яў­ля­ецца танк мас­тац­твам аль­бо не — пы­тан­не да­ўно вы­ра­ша­нае. Усё за­ле­жыць ад кан­тэк­сту, а ка­лі быць да­клад­ным — ад сту­пе­ні яго пе­ра­ка­наў­час­ці. З ана­ла­гаў най­ ноў­шай гіс­то­рыі най­перш згад­ва­юцца ру­ жо­вы танк Да­ві­да Чор­ны і пе­ра­ку­ле­ны танк з гу­се­ні­ца­мі, вы­ка­рыс­та­ны­мі як трэ­на­жорбя­гу­чая да­рож­ка, што быў прад­стаў­ле­ны ў Аме­ры­кан­скім па­ві­ль­ёне на мі­ну­лым Ве­не­ цы­янскім бі­ена­ле. Аб’­ект, змеш­ча­ны на п’е­ дэс­тал, аўта­ма­тыч­на пе­ра­хо­дзіць у артэ­факт (на­прык­лад, у ску­льп­ту­ру). Што да­ты­чыць кан­тэк­сту, дык і ён, як доб­рае ві­но, з га­да­мі то­ль­кі на­бі­рае вар­тас­цей, да пер­ша­па­чат­ко­ вай ідэі да­да­ецца акту­аль­ны эстэ­тыч­ны і па­ цы­фіс­цкі сэнс. 

На д ч ы м п ра­ц у ­е ц е ? Вя­час­лаў Куз­ня­цоў, кам­па­зі­тар: — У ве­рас­ні ў На­цы­яна­ль­ным ака­дэ­ міч­ным тэ­атры опе­ры і ба­ле­та па­він­на ад­быц­ца прэ­м’е­ра ха­рэ­агра­фіч­на­га спек­ так­ля «Ві­таўт», у цэн­тры яко­га — ад­на з яркіх по­ста­цей айчын­най гіс­то­рыі. Над кла­ві­рам, а по­тым і парт­ы­ту­рай ба­ле­та я па­чаў пра­ца­ваць два га­ды та­му. Гэ­та бы­ла ідэя і пра­па­но­ва са­ мо­га тэ­атра, так бы мо­віць, афі­цый­ны за­каз. На гэтай сцэне былі раней увасоблены мой балет «Макбет» і опера «Нататкі вар'ята». Новы спек­такль на­ра­джаў­ся ў су­мес­ных на­ма­ган­нях. Я пры­но­сіў фраг­мен­ты му­зы­кі, мы збі­ра­лі­ся ў за­ле імя Алек­сан­дроў­скай. За ра­ ялем па­каз­ваў на­пі­са­нае. Слу­ха­лі, аб­мяр­коў­ ва­лі... Ліб­рэ­тыс­та­мі вы­сту­пі­лі Аляк­сей Ду­да­ раў і Ула­дзі­мір Ры­лат­ка. Аляк­сей Ануф­ры­ евіч доб­ра ве­дае тую эпо­ху, у Ку­па­лаў­скім тэ­ атры бы­ла па­стаў­ле­на і доў­гі час ішла яго­ная п’е­са «Князь Ві­таўт». Але і Ула­дзі­мір Пят­ро­



ч ам у ?



а д н ы ­м с к а з ам

Ча­м у трэ­ба ства­раць вір­т у­а ль­ны му­зей най­ноў­ша­г а бе­ла­рус­ка­г а мас­т ац­т ва?

Якую пра­фе­сій­н ую пе­ры­ё ды­к у вы чы­т а­еце?

Сяр­гей Кі­руш­чан­ка, мас­так, іні­цы­ятар пра­екта му­зея:

Але­на Га­ра­ха­вік, му­зы­каз­наў­ца: — Рас­ійскія ча­со­пі­сы «Му­зы­ка­ль­ная ака­де­ мия», «Ста­рин­ная му­зы­ка»; вя­до­ма ж, бе­ла­ рус­кае вы­дан­не «Вес­ці Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­ най ака­дэ­міі му­зы­кі».

— Хі­ба наш мін­скі Му­зей су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва з адказнасцю ставіцца да фар­мі­ра­ван­ ня сва­ёй ка­лек­цыі? Не! Але ж менавіта такога кшталту ўстановы па­ві­нны за­ймац­ца гэ­ты­мі пы­тан­ня­мі, та­му час ства­рыць пра­фе­сій­ную ка­лек­цыю — для па­чат­ку ха­ця б вір­ту­аль­ную. Для та­го каб асэн­са­ваць пра­цэ­сы, якія ад­бы­ва­юцца сён­ня, па­трэб­на на­рма­ль­ная пра­д­у­ма­ная экс­па­зі­цыя. Як любы кірунак, актуальнае мастацтва мае права мець сваю гісторыю — не проста гісторыю ў дакументах ці ўспамінах — яна павінна быць прадстаўлена ў музейнай прасторы. У бе­ла­рус­кай арт-пра­сто­ры за­раз вы­тва­ ра­ецца стра­шэн­ная ко­ль­касць «па­псы», усе са­ло­ны ёй за­поў­не­ны, і лю­дзі про­ста не раз­у­ ме­юць, што та­кое су­час­нае мас­тац­тва. Іні­цы­ ятыў­ная гру­па з мас­та­коў і кры­ты­каў мае на мэ­це ства­рыць вір­ту­аль­ны му­зей з па­ўна­вар­ тас­ны­мі атры­бу­та­мі рэ­аль­на­га — з во­пі­сам кож­на­га тво­ра, ка­та­ла­гі­за­цы­яй. Пра­ект дзе­ліц­ца на дзве час­ткі: фар­мі­ра­ ван­не вір­ту­аль­най экс­па­зі­цыі і тран­сфар­ма­ цыя яе ў рэ­аль­ны збор. На першым этапе вырашана правесці адбор самых заўважных твораў беларускага мастацтва пачынаючы з 1991 года (з часу набыцця незалежнасці) і па сённяшні дзень. Дзеля гэтага выбраны Савет музея вырашыў звярнуцца да экспертаў. віч шмат ча­го да­даў у дра­ма­тур­гію ба­ле­та, пра­па­на­ваў мнос­тва ары­ гі­на­ль­ных ідэй. Асноў­ных ге­ро­яў чац­вё­ра — гэ­та князь Ві­таўт, яго ка­ха­ная Ган­на, князь Ягай­ла і яго­ ная жон­ка Ядзві­га. Ха­рэ­огра­фам вы­сту­піў вя­до­мы тан­цоў­шчык і мас­тац­кі кі­раў­нік ба­лет­ най тру­пы Юрый Тра­ян. Ён пра­цуе над гэ­ тым спек­так­лем ка­ля го­да. У якас­ці сцэ­ног­ ра­фа за­про­ша­ны Эрнэст Гей­дэб­рэхт, яко­га з на­шым Тэ­атрам опе­ры і ба­ле­та звяз­вае шэ­ раг вы­дат­ных спек­так­ляў. Мас­так ве­ль­мі тон­ ка ад­чу­вае ад­мет­насць ха­рэ­агра­фіч­на­га ві­до­ віш­ча. Уво­гу­ле атры­маў­ся ба­лет у дзвюх дзеях, па­куль што кож­ная пра­цяг­лас­цю 50 хві­лін. У спек­так­лі ёсць і со­ль­ныя, і ма­са­выя тан­цы, пры­сут­ні­ча­юць ба­та­ль­ныя сцэ­ны. На вя­ду­чыя парт­ыі існуе не­ка­ль­кі скла­даў вы­ка­наў­цаў. Па­ста­ноў­ка атрым­лі­ва­ецца гус­та­на­се­ле­най, та­му ў ёй за­ня­тая ўся тру­па. А па­куль што пра­ца над бу­ду­чай прэ­м’е­рай доў­жыц­ца...

Т.М.

На­тал­ля Ага­фо­на­ва, кі­нак­ры­тык: — Ча­со­піс «Мас­тац­тва» чы­таю цал­кам: мя­ не ці­ка­вяць усе пуб­лі­ка­цыі — і пра кі­но, і пра іншыя ві­ды твор­час­ці; вя­до­ма, чы­таю ча­со­піс «На экра­нах». Ва­ле­рыя Арла­на­ва, актры­са Тэ­атра-сту­дыі кі­на­акцё­ра: — Сай­та­мі не за­хап­ля­юся, спе­цы­ялі­за­ва­ных ча­со­пі­саў не чы­таю; ад­даю пе­ра­ва­гу кні­гам, звя­за­ным з псі­ха­ло­гі­яй: яны скла­да­ныя для ўспры­ман­ня, але надзвы­чай да­па­ма­га­юць мне ў пра­цы. Па­вел Вай­ніц­кі, мас­так, мас­тац­тваз­наў­ца: — Ста­ра­юся пра­гля­даць усю бе­ла­рус­кую пе­ры­ёды­ку, каб раз­умець, што тут ад­бы­ва­ ецца, яшчэ чы­таю па­пу­ляр­ныя за­меж­ныя вы­ дан­ні — ад «The Art Newspaper» да «Артхро­ ни­ки», ча­сам на ру­ках апы­на­юцца іх па­пя­ ро­выя вер­сіі, але я ад­даю пе­ра­ва­гу пра­гля­ ду асоб­ных ма­тэ­ры­ялаў анлайн (да­рэ­чы, анлайн-вы­дан­ні і на­ват бло­гі да­мі­ну­юць у сэн­се маш­та­бу ахо­пу падзей, адтуль атрым­ лі­ваю тэк­сты і інфар­ма­цыю аб пра­ектах). Ры­гор Ба­ра­вік, рэ­жы­сё­р, тэатразнаўца, выкладчык: — Чы­таю «Мас­тац­тва». Га­лі­на Дзя­гі­ле­ва, актрыса, мас­тац­кі кі­раў­нік Паэтычнага тэ­атра «Зніч»: — Аб­авяз­ко­ва чы­таю «Мас­тац­тва», «Лі­та­ ра­ту­ру і мас­тац­тва», а так­са­ма «Кра­язнаў­ чую га­зе­ту», якую вы­пус­кае Бе­ла­рус­кі фонд куль­ту­ры. Ула­дзі­мір Ма­ль­цаў, тэ­атра­ль­ны кры­тык, тэ­атраз­наў­ца: — «Мас­тац­тва» то­ль­кі пра­гля­даю, звяр­та­ ючы ўва­гу на ілюс­тра­цыі і арты­ку­лы асоб­ных аўта­раў; так­са­ма пра­гля­даю га­зе­ты «Ку­ль­ ту­ра», «Лі­та­ра­ту­ра і мас­тац­тва»; чы­таю ўсе спе­цы­ялі­за­ва­ныя вы­дан­ні, якія пры­хо­дзяць да нас з Рас­іі, — «Со­вре­мен­ную дра­ма­тур­ гию», «Ху­до­жес­твен­ный жур­нал», «На­ше на­сле­дие», «Ан­ти­ква­ри­ат», «Мир му­зея», «Не­ву», «Октябрь» і г.д. Тац­ця­на Ка­то­віч, тэ­атра­ль­ны кры­тык, тэ­атраз­наў­ца: — Я чы­таю мас­коў­скі ча­со­піс «Те­атрал» і «Мас­тац­тва».

артэфакты

4

Лі­нія дум­кі Вы­ста­ва гра­фі­кі Ста­сі­са Кра­саў­ска­са На­цы­яна­ль­ны мас­тац­кі му­зей ал е ся б е ляв е ц Надзвы­чай экс­прэ­сіў­ныя тво­ры Ста­сі­са Кра­саў­ска­са (1929—1977) ні­ко­лі не гра­ шы­лі дэ­ка­ра­ты­віз­мам. Гра­фі­ка цес­на звя­ за­на з мыс­лен­нем, і май­стар пры­зна­ваў­ ся, што яго най­перш за­хап­ляе кан­флікт чор­на­га і бе­ла­га, а яго вы­ра­шэн­не па­тра­ буе фі­ла­соф­ска­га пад­ыхо­ду: «У гра­фі­цы ці­ка­вы свет, па­зна­ча­ны вос­трай і не­арды­ нар­най дум­кай». Яго мас­тац­тва за­сна­ ва­на на інтэ­лек­ту­аль­ным асэн­са­ван­ні, і вы­явы Кра­саў­ска­са сап­раў­ды на­гад­ва­ юць рэ­нтге­наг­ра­му дум­кі. У Мінск пры­ вез­лі ка­ля пя­ці­дзе­ся­ці тво­раў май­стра з ка­лек­цыі Лі­тоў­ска­га мас­тац­ка­га му­зея, у тым лі­ку і се­рыі, якія за­бяс­пе­чы­лі мас­та­ ку між­на­род­нае пры­знан­не. Ста­с іс Кра­с аў­с кас быў шмат­б а­ко­в а адо­ра­ным ча­ла­ве­кам. У мас­тац­кі інсты­ тут па­сту­піў па­сля інсты­ту­та фіз­ку­ль­ту­ ры і спорту, быў чэм­пі­ёнам Лі­тоў­скай ССР па пла­ван­ні, спя­ваў, вы­кла­даў. Ужо ў пер­шых зна­ка­вых ра­бо­тах — ілюс­тра­ цы­ях да па­эмы Эду­арда­са Меж­элай­ці­са «Ча­ла­век» па­ўстае яго га­лоў­ная тэ­ма — пе­ра­адо­лен­не ся­бе і на­ва­ко­ль­ных аб­ ста­він. За гэ­тую се­рыю гра­фік атры­маў брон­за­вы мед­аль у Лей­пцы­гу на Між­ на­род­най вы­ста­ве кніж­на­га мас­тац­тва. Да­след­чы­кі вы­зна­ча­юць, што ме­на­ві­та з гэ­ты­мі тво­ра­мі звя­за­ны і бо­льш по­знія ра­бо­ты Кра­саў­ска­са: Ікар — прад­вес­нік се­рыі «Па­лёт», Ева — се­рыі «На­ра­джэн­ не жан­чы­ны». Ілюс­тра­цыі да «Са­не­таў» Уі­ль­яма Шэк­ спі­ра на­сы­ча­ны воб­раз­ны­мі ме­та­фа­ра­мі і ве­ль­мі тон­кім лі­рыз­мам. Ру­кі за­ка­ха­ ных пе­ра­тва­ра­юцца ў га­лін­кі квіт­не­ючых дрэў, лі­нія, пра­цяг­ва­ючы па­зна­чаць аб­ ры­сы ча­ла­ве­ча­га це­ла, «за­піс­вае» стан ду­шы. На це­лах то­ль­кі чор­нае і бе­лае — свят­ло і цень, але па­між імі з’яўля­юцца крох­кія па­ўце­ні. Фор­ма ні­бы вы­ся­ка­ецца свят­лом, з раз­ва­гі на­ра­джа­ецца лі­нія. Кра­саў­скас пра­ца­ваў як у ілюс­тра­цыі, так і ў стан­ко­вай гра­фі­цы. Пры­чым гра­ фік-ілюс­тра­тар у яго раз­умен­ні — су­аўтар кні­гі, воб­ра­зы яко­га ўсту­па­юць у скла­да­ ныя ўза­ема­да­чы­нен­ні з тэк­стам. Асаб­лі­ ва мас­так лю­біў ілюс­тра­ваць па­эзію, дзе імкнуў­ся да вы­раз­на­га лі­ней­на­га рыт­му, су­гуч­на­га рыт­мі­цы вер­шаў. У се­рыі «Рух», прад­стаў­ле­най у экс­па­ зі­цыі, га­лоў­ная тэ­ма — ча­ла­ве­чае це­ла, яго фор­му­ла, а не ана­то­мія. Ды­на­мі­ка пе­ра­даец­ца праз шэ­раг ста­тыч­ных вы­ яў (эфект кі­не­ма­тог­ра­фа), да­ска­на­лых у кам­па­зі­цый­най за­вер­ша­нас­ці і тэх­ ніч­ным ува­саб­лен­ні. Як у за­па­во­ле­най

Ма­ра. З цык­ла «Акно». Аўта­цын­каг­ра­фія. 1968.

Ра­ні­ца. Аўта­цын­каг­ра­фія. 1968.

Ілюс­тра­цыя да «Са­не­таў» Уі­ль­яма Шэк­спі­ра. Аўта­цын­каг­ра­фія. 1967. З цыкла «Веч­на жы­выя» Аўтацынкаграфія.

1973—1975.

здым­цы, Кра­саў­скас пе­рад­ае спы­не­ныя імгнен­ні ру­ху спар­тсме­наў. Це­ла тут — асаб­лі­вая ма­тэ­рыя, сты­хія сус­ве­ту. А да­ мі­нан­тай зноў вы­сту­пае пе­ра­адо­лен­не аб­ме­жа­ван­няў фі­зіч­най пло­ці. «Веч­на жы­выя» — гэ­та па­мяць аб вай­ не. Сцэ­ны жыц­ця, тра­гіч­ныя і мір­ныя, раз­гор­тва­юцца над ма­гі­лай сал­да­та. За

гэ­ту се­рыю, ство­ра­ную ў 1973—1975 га­ дах, мас­так атры­маў Дзяр­жаў­ную прэ­ мію СССР. Гра­фіч­ны цыкл «На­ра­джэн­не жан­чы­ ны» ўва­саб­ляе эта­пы жа­но­ча­га ўзрас­ тан­ня; лі­не­арна пра­ма­ля­ва­ныя, з па­ дво­ены­мі сі­лу­эта­мі вы­явы да­зва­ля­юць пра­са­чыць кі­рун­кі ру­ху — фі­зіч­на­га і псі­ ха­ла­гіч­на­га, ста­но­вяц­ца ўва­саб­лен­нем тон­кай і ёміс­тай ме­та­фа­ры, звя­за­най з на­ра­джэн­нем, існа­ван­нем, ста­лен­нем. Ста­сіс Кра­саў­скас, які актыў­на пра­ца­ ваў у 1960—1970-я га­ды, за­свед­чыў ды­ на­міч­ны этап раз­віц­ця лі­тоў­скай гра­фі­ кі і стаў ад­ным з прад­вес­ні­каў змен у яе сты­ліс­тыч­ных кі­рун­ках. 

5

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013



в і з уал ь н ы я п ра к т ы к і «Фабулы» Вы­ста­ва Да­ві­да Ка­яа Жэ­нэ Га­рад­ская га­ле­рэя тво­раў Ле­ані­да Шча­мя­лё­ва

Каталонскі мастак Да­ві­д Ка­яа Жэ­нэ пры­ехаў у Мінск у по­шу­ках на­тхнен­ня. Пра­ца над пра­ ектам «Фа­бу­лы» па­ча­ла­ся ў дзень снеж­на­ га бу­ра­ну з іспан­скім імем Хаў­ер і за­вяр­шы­ ла­ся на­пя­рэ­дад­ні вы­ста­вы. Цыкл жы­ва­піс­ных па­лот­наў і арку­шаў утрым­лі­вае ў са­бе мін­скія ўра­жан­ні: ад зі­мы да ле­та, ад сяб­роў да ста­ рон­ніх, ад цэн­тра да ва­ко­ліц. Атры­маў­ся паэка­ла­гіч­на­му чыс­ты, не­ка­мер­цый­ны арт-пра­ ект, з са­ма­га па­чат­ку за­ду­ма­ны для пэў­най экс­па­зі­цый­най сі­ту­ацыі, пры гэ­тым пры­све­ча­

ны ра­шэн­ню ве­ль­мі інды­ві­ду­аль­ных сэн­са­вых за­дач мас­та­ка: усе яго анё­лы і дэ­ма­ны па­ка­за­ ны нам у ство­ра­най ім жы­ва­піс­най пра­сто­ры. У экс­па­зі­цыі бы­ла прад­стаў­ле­на се­рыя фа­ таг­ра­фій Да­ні­іла Па­рню­ка, якая фік­суе пра­цэс

Фотадакументацыя Данііла Парнюка.

мін­ска­га «жы­ва­піс­на­га па­слу­шэн­ства» мас­ та­ка з да­лё­кай Ка­та­ло­ніі. Да­ні­іл сцвяр­джае, што пра­цэс ма­ля­ван­ня Ка­яа быў пад­обны на за­хап­ля­ль­ны та­нец, плас­ты­ка і твар мас­та­ ка змя­ня­лі­ся ў за­леж­нас­ці ад та­го воб­ра­за, які пры­хо­дзіў да яго праз ма­тэ­ры­ял, у цэ­лым бы­ ло ад­чу­ван­не пры­сут­нас­ці пры не­йкім не­звы­ чай­ным ры­ту­але. Тац­ц я­н а Бем­б ель.



А р т- с к р ы ­ж а­в а н ­н і Інста­ля­цыя Аляк­сея Гу­ба­ра­ва «Спя­чы рэ­жым», прад­стаў­ле­ная ў пра­ж­ скай га­ле­рэі «NOD mini», з’яў­ля­ецца на­ту­ра­ ль­ным раз­віц­цём пра­екта з гэткай самай на­ звай, рэ­алі­за­ва­на­га ў 2011 го­дзе ў мін­скай га­ ле­рэі «Ў». Яго тэ­ма за­кра­нае пра­бле­мы су­ час­на­га гра­мад­ства, на­прык­лад, за­леж­насць ча­ла­ве­ка ад роз­на­га ро­ду се­так і тэх­на­ло­гій ці ад­ыход лю­дзей ад раз­умен­ня каш­тоў­нас­цей не­ма­тэ­ры­яль­на­га ха­рак­та­ру. Асноўная ідэя інста­ля­цыі: усё па­кі­дае свой след. Га­лоў­ным чы­нам ма­юцца на ўва­зе тыя пра­явы жыц­ця, якія мы пры­вык­лі ўспры­маць як да­дзе­насць. Усё час­цей ча­ла­век ігна­руе важ­насць та­кіх не­ад’ем­ных склад­ні­каў све­ту, як па­вет­ра, свят­ло, па­чуц­цё і сва­бо­да. Інста­ля­цыя скла­да­ецца з двух эле­мен­таў. Пер­шы — уклю­ча­ныя ліх­та­ры­кі, раз­ве­ша­ныя па сце­нах. Свят­ло ад іх аб­ма­ля­ва­на гры­фе­ль­ ным алоў­кам, і кон­тур утва­рае ма­тэ­ры­яль­ны след. Па­сту­по­ва ба­та­рэй­кі бу­дуць за­кан­чвац­ ца, інтэн­сіў­насць свят­ла змен­шыц­ца, але пе­ ра­кла­дзе­ны ў гра­фіч­ную фор­му знак за­ста­

нец­ца. Кож­ны ліх­тар — як ча­ла­век, які па­кі­дае свой след у жыц­ці: хто­сь­ці бо­льш яркі і пры­ кмет­ны, хто­сь­ці — менш, але важ­на, што ён за­ста­ецца. Дру­гі эле­мент но­сіць хут­чэй да­па­мож­ ны ха­рак­тар. У роз­ных мес­цах выставачнай прасторы зна­хо­дзяц­ца не­пра­цу­ючыя вы­клю­ ча­ль­ні­кі, якія мусяць вы­клі­каць у на­вед­ва­ль­ ні­каў па­мкнен­не ўклю­чыць свят­ло: ка­лі гля­ дач звяр­тае ўва­гу на знач­насць та­кой не­ма­тэ­ ры­яль­най з’я­вы, як свят­ло, ён асэн­соў­вае, што гэ­та не да­дзе­насць, яно мае па­ча­так і ка­нец, па­кі­дае свой бач­ны след.

Скрып­таг­ра­м а Па­ў ла Вай­ніц ­ка ­га

У Ве­не­цыі ад­кры­ла­ся чар­го­вае бі­ена­ ле: 88 кра­ін-удзе­ль­ніц, ту­зін дэ­бю­тан­ таў. Ся­род ад­мет­нас­цей — асноў­ны пра­ект Ма­сі­мі­лі­яна Джо­ні, «Энцык­ ла­пе­дыч­ны па­лац» — да­сле­да­ван­не «апан­та­нас­цей і пе­ра­ўтва­ра­ль­най мо­ цы ўяў­лен­ня» якая, па­вод­ле сцвяр­ джэн­няў кры­ты­каў, прэ­тэн­дуе на пэўную знакавасць і на­ват на пе­ра­піс­ ван­не сус­вет­най гіс­то­рыі мас­тац­тва. Шэ­раг вы­дат­ных на­цы­яна­ль­ных па­ ві­ль­ёнаў — Гер­ма­ніі, дзе ру­ліць кі­тай­ скі мас­так-ды­сі­дэнт Ай Вэй­вэй; Япо­ніі, што змяш­чае асэн­са­ван­не Ко­кі Та­на­ ка на­ступ­стваў мясц­овай эка­ла­гіч­най ка­тас­тро­фы; Чы­лі, у якім вы­ка­на­ны Альф­рэ­дам Ха­ара ве­лі­зар­ны ма­кет Са­ доў Джар­дзі­ні з усі­мі збу­да­ван­ня­мі пе­ ры­ядыч­на па­та­нае ў мут­на-зя­лё­най ва­дзе ба­сей­на, пад­вяр­га­ючы сум­не­ ву са­му ідэю бі­ена­ль­на-на­цы­яна­ль­ных прад­стаў­ніц­тваў… Раз­уме­ючы ча­сам ба­лю­чую ці­ка­ васць на­шай арт-су­по­ль­нас­ці да ве­ не­цы­янскай падзеі, усве­дам­ляю, што лепш за ўсё гэ­тае буй­ства мас­тац­тва ба­чыць на ўлас­ныя во­чы. Ха­чу спы­ніц­ ца то­ль­кі на не­ка­то­рых ню­ансах. «За­ла­то­га льва» мо­жа атры­маць і бю­джэт­ны пра­ект. Што прад­эман­ стра­ва­ла Анго­ла, увар­ваў­шы­ся сто­ са­мі фо­та­здым­каў труш­чоб Лу­анды ў на­поў­не­ныя рэ­не­сан­сны­мі тво­ра­ мі мас­тац­тва інтэ­р’е­ры Па­лац­ца Чы­ ні. Гэ­та не то­ль­кі «ну­мар на кан­трас­ це» — «па­між бур­жу­азнас­цю ста­ро­га і дэ­мак­ра­тыз­мам су­час­на­га мас­тац­ тва», але так­са­ма ўда­лая спро­ба ка­рэ­ ля­цыі энтра­піі ў роз­ных гіс­та­рыч­ных/ са­цы­яль­ных/ку­ль­тур­ных ася­род­дзях, да якой да­лу­ча­ны і ша­ра­го­выя на­вед­ ва­ль­ні­кі. Лі­тоў­цы чар­го­вы раз за­ва­ява­лі Спе­ цы­яль­нае згад­ван­не — ця­пер у су­по­ ль­ніц­тве з Кіп­рам! Ку­ра­тар Рай­мун­ дас Ма­ла­шаў­скас саб­раў за­гад­ка­вую і іра­ніч­ную гру­па­вую вы­ста­ву «Oo» з удзе­лам маста­коў з уся­го све­ту. Та­кім чы­нам, парт­ысі­па­тар­ная і сайт-спе­ цы­фіч­ная экс­па­зі­цыя мо­жа лі­чыц­ца «пра­кты­ка­ван­нем у кас­ма­па­лі­тыч­нас­ ці» дзвюх кра­ін-рэ­прэ­зен­тан­таў. Пад­аец­ца, што ўсё гэ­та маг­ло б стаць ве­ль­мі ня­кеп­скім і па­ву­ча­ль­ным кан­тэк­стам для ве­не­цы­янскай дэ­ман­ стра­цыі на­шых су­ро­вых мас­тац­кіх ла­ ка­ль­нас­цей. Але, на жаль, гэ­тым раз­ам мы без Ве­не­цыі, Ве­не­цыя без нас...

артэфакты

6

Шлях уз­доўж ра­кі «На­ві­га­цыя» Вы­ста­ва мас­тац­ка­га шкла По­ла­цкая кар­цін­ная га­ле­рэя П А л І ­на В а й ­­к е ­віч Вяс­на і кры­га­ход за вок­на­мі ста­ра­жыт­ на­га езу­іцка­га ка­ле­гі­ума — а ця­пер вы­ ста­вач­най за­лы — ака­за­лі­ся ве­ль­мі да­ рэч­ны­мі для кан­тэк­сту­алі­за­цыі вы­ста­вы крох­кіх шкля­ных тво­раў. Ад­мет­на, што вы­ста­ва ад­чы­ні­ла­ся ў По­ла­цку, — да­гэ­туль айчын­ныя «шкля­ ныя» імпрэ­зы ла­дзі­лі­ся пе­ра­важ­на ў ста­ лі­цы. Экс­па­зі­цыя пра­цяг­вае цыкл пра­ ектаў, пры­све­ча­ных на­ша­му су­час­на­му шклу і яго ро­лі ў сус­вет­ным шкла­роб­ стве. У апош­няе дзе­ся­ці­год­дзе ад­бы­ло­ся шмат падзей з бе­ла­рус­кім удзе­лам — ла­ ка­ль­ныя і за­меж­ныя вы­ста­вы, сім­по­зі­ умы, ад­ука­цый­ныя пра­гра­мы. На­рэш­це, Пер­шы Парт­ызан­скі і Пер­шы Між­на­род­ ны шкло­вы­дзі­ма­ль­ныя сім­по­зі­умы «Нё­ ман­ская хва­ля», якія саб­ра­лі твор­цаў пя­ці кра­ін на ле­ген­дар­ным айчын­ным шкло­ за­во­дзе «Нё­ман» для су­мес­най пра­цы і плён­ных ста­сун­каў. На­ві­га­цыя па­між уплы­ва­мі, трэн­да­ мі, аўта­ры­тэ­та­мі ро­біць на­шых мас­та­коў ад­мет­ны­мі на між­на­род­най сцэ­не. Май­ строў вы­лу­ча­юць ва­ло­дан­не тра­ды­цый­ ны­мі тэх­ні­ка­мі гу­ты, ме­та­фа­рыч­насць і воб­раз­насць тво­раў, да­клад­насць ві­зу­ аль­на­га ўва­саб­лен­ня ідэй. На­ша­му шклу ўлас­ці­вы ла­ка­ніч­ныя, чыс­тыя фор­мы і да­лі­кат­нае раз­умен­не плас­ты­кі. Але так ва­бяць да­лё­кія бе­ра­гі! Па сут­нас­ці, по­ла­ цкая «На­ві­га­цыя» ста­ла свя­до­май спро­ бай ку­ра­та­раў ад­шу­каць на скры­жа­ван­ ні плы­няў той са­мы фар­ва­тар, у якім ру­ха­ецца су­час­нае бе­ла­рус­кае мас­тац­ тва шкла. Да ўдзе­лу ў вы­ста­ве бы­лі за­про­ша­ ны дзе­сяць твор­цаў. Усе яны трак­ ту­юць шкля­ную рэч не ў якас­ці ўты­лі­тар­на­га аб’екта — най­ перш іх тво­ры на­поў­не­ны сэн­сам. Бліс­к у­ч ыя экс­п а­н а­ ты су­м яш­ч а­ю ць улас­ ці­в ас­ц і ўмяш­ч а­л ь­н яў фі­л а­с а­ф іч­н а­г а роз­д у­ му і во­ль­на­га аўтар­ска­га ўтва­рэн­ня, яны вы­сту­па­ юць па­слан­ня­мі ў бу­тэ­ль­ках — «па­слан­ня­мі без да­клад­на­га ад­ра­са­та» ў трак­тоў­цы Жа­ка Дэ­ры­да. Фор­ма­мі пра­ зрыс­тай ка­му­ні­ка­цыі з гле­да­чом. Сап­раў­дныя «кан­тэй­не­ры з па­слан­ня­ мі» рас­цяг­ну­лі­ся ўздоўж Дзві­ны, ад­дзе­

Але­на Атраш­ке­віч. Рэ­лікт. Шкло, гу­та. 2010.

ле­ныя ад яе таў­шчэз­ны­мі гіс­та­рыч­ны­мі му­ра­мі, — па ка­лі­дор­най вы­ста­вач­най за­ ле трэ­ця­га па­вер­ха га­ле­рэі. Як пад­аец­ца, уда­ло­ся ства­рыць ця­ку­чыя аб­ры­сы «экс­ па­зі­цый­ных вы­спаў» ці асоб­ных тво­раў, што ру­ха­юцца па аса­біс­тых тра­екто­ры­ях, але ў меж­ах ад­на­го стру­мя­ня. Рух і пра­ сто­ру вы­ста­вы тры­ма­лі надзвы­чай ма­ ну­мен­та­ль­ныя для шкла тво­ры Але­ны Атраш­ке­віч. «Ва­гон ча­су» (2012), «Біт­ ва вен­ты­ля­та­раў» (2012) і «Ад­лег­ласць» (2011) — па­сля­д оў­н ыя на­в і­г а­ц ый­н ыя кан­тра­пун­кты. Сма­раг­да­выя і пра­зрыс­ тыя «буі», якія адзна­ча­юць межы пра­фе­ сі­яна­ліз­му, — пра­цы та­ле­на­ві­тых мас­та­ коў шкло­за­во­да «Нё­ман» Але­ны Тка­чо­вай і Сяр­гея Шэ­ці­ка. Па­між імі — вір ма­ле­нь­ кіх, але вы­кштал­цо­ных вы­спа­чак, ство­ра­ ных сту­дэн­та­мі і ня­даў­ні­мі вы­пус­кні­ка­ мі ад­дзя­лен­ня шкла­роб­ства

Ака­дэ­міі мас­тац­тваў Дар’яй Ці­хай, Ган­ най Аляк­сей­чык, Ган­най і Усе­ва­ла­дам За­ ру­бі­ны­мі. Па­ра­дак­са­ль­ныя аб’екты Воль­­гі Са­зы­кі­най з се­рый «Парт­ызан­ская архі­ тэк­ту­ра» і «Га­лю­цы­на­ге­ны» скла­да­юцца ў свай­го кштал­ту ма­ця­рык. І амаль як ма­ як ззяе элек­трыч­ным свят­лом роз­на­ка­ ля­ро­вая кам­па­зі­цыя «Акцяб­ра­ты» Паў­ла Вай­ніц­ка­га: у адзін з дзі­ця­чых парт­рэ­ таў — жоў­ты — устаў­ле­на сап­раў­дная лям­пач­ка. Звы­чай­на за­ве­ша­ныя кар­ці­на­мі, га­ ле­рэй­ныя сце­ны пад­час вы­ста­вы ад­па­ чы­ва­лі. Адзі­ным аб’ектам, які іх аб­ця­ жар­ваў, быў не­вя­ліч­кі шкля­ны «Аклад» (2006) Ана­то­ля Ка­лу­гі­на. Уво­гу­ле экс­па­зі­

Павел Вайніцкі. Чарнобыльскі слонік. Змешаная тэхніка. 2012.

7

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Усе­ва­лад За­ру­бін. Ра­ка­ві­на. Хрус­таль, медзь. 2009.

цыя атры­ма­ла­ся — у доб­рым сэн­се — лёг­ кай, бо яе пра­зрыс­тыя экс­па­на­ты ба­лан­ са­ва­лі на мя­жы па­між ма­тэ­ры­яль­нас­цю і бяз­важ­кас­цю. На атмас­ф е­ру вы­ста­в ы па­ў плы­в а­л і асаб­лі­вас­ці інтэ­р’е­ра га­ле­рэі. Не­ка­то­рыя фраг­мен­ты пра­сто­ры дзіў­ным чы­нам су­ па­лі са змес­там тво­раў. На­прык­лад, вы­ дат­ным под­ыу­мам для «Рэ­лік­та» Але­ ны Атраш­ке­в іч стаў­ся зной­дзе­ны тут жа антык­вар­ны ра­яль, ад­асоб­ле­ны ад асноў­най плош­чы пры­ступ­ка­мі. На­паў­ праз­рыс­тая мар­ская істо­та ці (у аўтар­ скай трак­тоў­цы) ніз­ка па­зван­коў — чым бы ні з’яўля­ла­ся гэ­тая мед­уза­па­доб­ная струк­ту­ра ў свя­до­мас­ці на­зі­ра­ль­ні­ка, яна до­сыць арга­ніч­на гля­дзе­ла­ся на па­лі­ ра­ва­на-чор­най ра­яль­най па­вер­хні, упры­ го­жа­най скла­да­най ляп­ні­най. Прэ­зен­та­ва­ныя на вы­ста­ве тво­ры — вы­нік пра­цы са шклом но­ва­га па­ка­лен­ ня бе­ла­рус­кіх мас­та­коў, якое імклі­ва ру­ ха­ецца ў плы­нях акту­аль­ных сус­вет­ных на­прам­каў і тэн­дэн­цый, за­свой­ва­ючы но­выя тэх­ні­кі і кан­цэп­цыі, вы­ка­рыс­тоў­ ва­ючы ка­му­ні­ка­цый­ныя пе­ра­ва­гі су­ час­нас­ці. У іх твор­час­ці ня­ма ні меж­ аў, ні ад­лег­лас­цей: для бе­ла­рус­ка­га шкла лёд кра­нуў­ся — la glace est rom­ pue — на зло­ме ста­год­дзяў, ка­лі вы­сіл­ кі айчын­ных твор­цаў злі­лі­ся з сус­вет­ ны­мі мас­тац­кі­мі пра­цэ­са­мі. Тым не менш ві­да­воч­на, што экс­па­ на­ты «На­ві­га­цыі» пра­цяг­ва­юць тра­ды­ цыі аса­цы­ятыў­на-ме­та­фа­рыч­на­га на­ прам­ку, рас­пра­ца­ва­ныя і за­кла­дзе­ныя ў бе­ла­рус­кім мас­тац­тве шкла на мя­жы 1970—1980-х га­доў. Айчын­нае шкла­роб­ ства та­го пе­ры­яду ха­рак­та­ры­за­ва­ла­ся вы­ключ­най са­ма­стой­нас­цю шля­хоў раз­ віц­ця. Ва ўмо­вах за­мкнё­най ге­агра­фіч­ най пра­сто­ры твор­цы здзяй­сня­лі фе­

Во­ль­га Са­зы­кі­на. Га­лю­цы­на­ге­ны. Шкло, ме­тал. 2010.

на­ме­на­ль­ныя ад­крыц­ці ў плас­тыч­най і воб­раз­най мо­ве шкла. Та­кім чы­нам, вы­ ста­ву мож­на ўспры­маць як пра­цяг і ад­ ра­джэн­не аван­гар­дных экс­пе­ры­мен­таў па­пя­рэд­ніх па­ка­лен­няў. Па­м на­ж а­ючы суд­н а­ход­н ыя аса­ц ы­ яцыі, вар­та рас­па­вес­ці пра «ка­раб­лі і га­ ва­ні», без якіх «На­ві­га­цыя» бы­ла б не­ маг­чы­май. Да пер­шых ад­но­сяц­ца на­шы не­шмат­лі­кія прад­пры­емствы, ад якіх мас­тац­тва шкла без­умоў­на і ка­тас­тра­ фіч­на за­ле­жыць. Флаг­ман — шкло­за­вод «Нё­ман». Ме­на­ві­та там па­ча­лі­ся зме­ны, ка­лі ў 1996-м, па­сля доў­гай па­ўзы ў два­ нац­цаць га­доў, пры­йшло на­ступ­нае (па за­в од­с кім ле­т а­з ­л і­ч эн­н і — чац­в ёр­т ае) па­ка­лен­не мас­та­коў — Але­на Тка­чо­ва і Сяр­гей Шэ­цік. Яны пра­цяг­ну­лі твор­чыя по­шу­кі па­пя­рэд­ні­каў на па­чат­ку но­ва­га ты­ся­ча­год­дзя. Ад­праў­ная кроп­ка шкля­ных пад­арож­ жаў у жыц­цё — Бе­ла­рус­кая ака­дэ­мія мас­ тац­тваў, ка­фед­ра ДПМ, спе­цы­яль­насць «Мас­тац­кае шкло». У апош­нія дзе­ся­ці­ год­дзі тут бы­ло пад­рых­та­ва­на не­ка­ль­кі вы­пус­каў уні­ка­ль­ных спе­цы­яліс­таў. Ні­бы скрозь сі­та пра­сей­ва­юцца ма­ры і твор­ чыя амбі­цыі не­спрак­ты­ка­ва­ных ма­ла­ дых мас­та­коў. Але ў ві­ры маг­чы­мас­цей, рас­ча­ра­ван­няў, спа­ку­саў і надзей не­йкая вы­шэй­шая ня­бес­ная сі­ла пры­швар­тоў­вае іх да Шкла. Рэ­аліі і твор­чыя па­мкнен­ні асо­бы су­ты­ка­юцца на скры­жа­ван­ні ра­ мяс­тва, біз­не­су і арт-рын­ку. Той, хто ад­ ной­чы апы­нуў­ся на су­час­ных шкля­ных ма­ну­фак­ту­рах, стаў свед­кам на­ра­джэн­ ня «пер­ша­ма­тэ­рыі», да­ткнуў­ся да жы­ во­га шкла, — быц­цам да­лу­ча­ецца да са­­ краль­­ных ве­даў. Пя­ці­год­дзе, якое па­пя­рэд­ні­ча­ла мі­ ле­ні­уму, ста­ла ча­сам кан­сер­ва­цыі ўся­го арсе­на­ла на­пра­ца­ва­ных тэх­нік, фар­­маль­­

на-сты­ліс­тыч­ных пры­ёмаў і тра­ды­цый гу­ты. А з 2000-х га­доў мас­тац­тва шкла, як арга­нізм, яко­му на­ка­на­ва­на эва­лю­ цы­яна­ваць, увай­шло ў ста­дыю актыў­на­ га пе­ра­асэн­са­ван­ня. Бе­л а­рус­к ая гут­н ая спра­в а дрэй­фуе праз той ня­лёг­кі пе­ры­яд, ка­лі век­тар ру­ху су­час­на­га мас­тац­тва шкла за­свой­ва­ецца і фар­мі­ру­ецца інту­ітыў­на, без да­клад­най тэ­арэ­тыч­най ба­зы. Са спаз­нен­нем, пар­ т­ы­зан­скі­мі сцеж­ка­мі, тон­кі­мі га­ман­кі­ мі ру­ча­ямі пра­ні­ка­юць у на­цы­яна­ль­ныя тра­ды­цыі эле­мен­ты за­меж­ных тэх­на­ло­ гій і эстэ­тыч­ных сіс­тэм. Гэ­ты пра­цэс су­ пра­ва­джа­ецца, з ад­на­го бо­ку, ума­ца­ван­ нем кан­так­таў з су­сед­ні­мі (і не то­ль­кі) шкла­роб­ны­мі шко­ла­мі, з інша­га — ра­зу­ мен­нем улас­най вы­ключ­нас­ці, ба­гац­ця айчын­най спад­чы­ны. Ад­ушаў­лен­не інтэн­цый мас­та­коў шкла ад­бы­ва­ецца праз адзін з са­мых су­пя­рэч­ лі­вых ма­тэ­ры­ялаў. На­ро­джа­нае ў ба­ра­ць­ бе, у агні і ды­ме, шкло — як мо­ра — да­ зва­ляе ся­бе ска­рыць. Але на­пры­кан­цы ўсё роў­на ад­чу­ва­еш моц яго во­ль­най на­ ту­ры. На­плас­та­ван­не ві­зу­аль­на-сэн­са­ вых умоў­нас­цей пад бліс­ку­чай па­вер­хняй шкля­н ых аб’ектаў на­ра­д жае асаб­лі­в ы эма­цы­яна­ль­на-воб­раз­ны строй. Што кі­ руе ім? Ці маг­чы­ма ўво­гу­ле на­ві­га­цыя гэ­ та­га пра­цэ­су? Наш ад­каз — так. І тут кож­ны мас­так шкла — сам са­бе ка­пі­тан і лоц­ман. Фі­ зіч­ныя якас­ці тво­ра да­клад­на кан­ста­ ту­юць факт яго­на­га існа­ван­ня, але сап­ раў­д нае гу­ч ан­н е фор­м ы аб­у моў­л е­н а іншы­мі, бо­льш скла­да­ны­мі ме­ха­ніз­ма­мі. Уваб­раў­шы ў ся­бе інту­ітыў­ныя аўтар­скія раз­умен­ні ру­ху плас­тыч­най фор­мы ў на­ прам­ку аб’ектна­га мас­тац­тва, у кож­най пра­цы ад­бы­ва­ецца пра­лам­лен­не інды­ ві­ду­аль­нас­ці твор­цы. 

артэфакты

8

Воб­ра­зыда­ку­мен­ты «Па­ўстан­не 1863–1864 га­доў у гра­вю­рах францyзска­га ча­со­пі­са "Le Monde illustré", кні­гах, да­ку­мен­тах і іншых по­мні­ках XIX ста­год­дзя» На­цы­яна­ль­ны гіс­та­рыч­ны му­зей Я з э п Я нуш­к е ­віч Гра­вю­ры, прад­стаў­ле­ныя на вы­ста­ве, — но­вая з’я­ва ў па­ўстан­цкай тэ­ма­ты­цы. Пры­чым не то­ль­кі для шы­ро­кай гра­мад­ скас­ці, але і для вуз­ка­га ко­ла спе­цы­яліс­ таў. Не за­кра­на­ла­ся і не асвят­ля­ла­ся гэ­ тая тэ­ма з про­стай пры­чы­ны: каб быць у ёй аб­азна­ным, на­ле­жа­ла не то­ль­кі раз­бі­ рац­ца ў мас­тац­тве, але і ве­даць фран­цуз­ скую мо­ву. Усё гэ­та, раз­ам з не­га­лос­най за­ба­ро­най у са­вец­кія ча­сы па­глыб­ляц­ца ў рэ­аліі, звя­за­ныя з па­ўстан­нем 1863—1864 га­доў, і пры­вя­ло да та­го, што праз па­ўта­ ра ста­год­дзя да­во­дзіц­ца ра­біць «ад­крыц­ ці» пра ад­ну з са­мых тра­гіч­ных ста­ро­нак на шля­ху ста­наў­лен­ня на­цыі. У тыя да­лё­кія ча­сы дру­ка­ва­ныя вес­ ткі з-за мя­жы гэ­так жа пры­цяг­ва­лі ўва­ гу аб­ыва­це­ляў, як сён­няш­нія ве­ча­ро­выя вы­пус­кі тэ­ле­на­він або агляд­ныя што­тыд­ нё­выя тэ­ма­тыч­ныя рэ­пар­та­жы. Та­кі­мі «рэ­пар­та­жа­мі» для чы­та­чоў «Le Monde illustré» і бы­лі пуб­лі­ка­цыі пра падзеі ў Поль­шчы, Літ­ве і Бе­ла­ру­сі. Хут­чэй за ўсё ча­со­піс меў улас­на­га ка­рэс­пан­дэн­та (ці ка­рэс­пан­дэн­таў), што да­сы­лаў у Фран­ цыю свае на­тат­кі і за­ма­лёў­кі, з якіх ра­бі­ лі­ся гра­вю­ры. Та­кія ві­да­ры­сы з фран­цуз­ скай пе­ры­ёды­кі, як «Вы­ступ па­ўстан­цаў з Га­род­ні», «Смерць Люд­ві­ка На­рбу­та ка­ ля Ду­бі­чаў», да­ўно ста­лі кла­січ­ны­мі. Рэ­ шта за­ста­ецца не­дас­ле­да­ва­най. Што, на жаль, пры­во­дзіць да ўзнік­нен­ня фак­та­ ла­гіч­ных па­мы­лак. Вось ад­на з пер­шых гра­вюр на вы­ста­ ве, под­піс пад ёй па­ве­дам­ляе: «Вежн і яго парт­ызан­скі атрад злу­ча­ецца з атра­дам Лап­він­ска­га (Мін­ская гу­бер­ня)». Твор вы­ лу­ча­ецца ко­ль­кас­цю по­ста­цей, вы­ключ­ на муж­чын­скіх. Сус­трэ­ча па­ўстан­цаў ад­ бы­ва­ецца ў змроч­ным ле­се пад ста­ры­мі елка­мі, ад­нак уда­ла акцэн­та­ва­ны не­вя­ до­мым мас­та­ком бя­лют­кі — як бе­лы аркуш — снег пад на­га­мі (ён ля­жыць і на ла­п ах раз­г а­л іс­ тых хво­яў, і на кам­ лях ма­г ут­ных дрэў) да­зва­ляе ўспры­маць гэ­та ляс­ное спат­кан­не як свя­та. Хто та­к ія «Вежн» і «Лап­він­скі» — за­ста­ецца

Атрад доб­ра­ахвот­ні­каў па­кі­дае Грод­на, каб злу­чыц­ца з армі­яй па­ўстан­цаў (па­вод­ле эскі­за М.К.). Гра­вю­ра. 1863—1864.

для на­вед­ва­ль­ні­каў за­гад­кай. Бо­льш та­го, апош­няе про­звіш­ча спа­ра­джае блы­та­ні­ ну. Доб­ра, што ў ад­ным з на­ступ­ных под­ пі­саў яно пад­адзе­на да­клад­ней: «Атрад Ла­пін­ска­га ў за­са­дзе, каб пе­ра­ха­піць ка­ ло­ну дэ­пар­ту­емых па да­ро­зе з Вар­ша­вы ў Мас­кву (па­вод­ле эскі­за М.Акле­ра)». Ад­ нак і та­ко­га па­ўстан­цка­га ка­ман­дзі­ра не фік­су­юць ні на­шы энцык­ла­пе­дыі, ні на­ ву­ко­выя да­сле­да­ван­ні. Пра­ўда, на Мін­ шчы­н е дзей­н і­ч аў Гек­т ар Ла­п іц­к і (ка­ ля 1830—?), у кан­цы па­ў­стан­ня — мін­скі ва­яво­да. Па­сля арыш­ту зняс­ла­віў ся­бе пад­ра­бяз­ны­мі па­ка­зан­ня­мі і быў сас­ ла­ны на жы­хар­ства ў Том­скую гу­бер­ ню. Для айчын­ных да­след­чы­каў ку­ль­ту­ ры за­зна­чу, што ў 1850-я га­ды ў Мен­ску на ква­тэ­ры яго­най сва­ячкі Ла­піц­кай ста­ ві­ла­ся «Іды­лія» («Sielanka») Ду­ні­на-Мар­ цін­ке­ві­ча. Бо­льш упэў­не­на ма­гу вы­ка­заць зда­гад­ ку, хто та­кі «Вежн». Га­вор­ка пра на­ша­га зем­ля­ка, шлях­ці­ца Га­ра­дзен­скай гу­бер­ні Люд­ві­ка Дзіч­коў­ска­га, па ад­ука­цыі ле­ка­ ра, які ў кас­трыч­ні­ку 1863 го­да ўзна­ча­ліў Ко­вен­скае ва­явод­ства ў якас­ці цы­ві­ль­ на­га на­ча­ль­ні­ка. Дзіч­коў­скі ка­рыс­таў­ся псеў­да­ні­мам «Wąż», што з поль­ скай пе­ра­кла­да­ецца як «Вуж». Так і трэ­ба бы­ло ку­ра­та­рам вы­ста­вы пад­аць у под­пі­се пад гра­вю­рай (ці хоць бы тран­ скры­бі­ра­ваць як «Вонж»). Ад­сут­насць імё­наў і про­ звіш­чаў у под­пі­се да гра­ вю­ры «Да­мы саб­ра­лі­ся ў гра­фі­ні Д…, каб пад­рых­ та­ваць кор­пій [пе­ра­вя­ зач­ны ма­тэ­ры­ял]. Мін­ ская гу­бер­ня (па­вод­ле

эскі­за М.Ка­ра­лі)» як бы пад­крэс­лі­вае не пер­са­ні­фі­ка­ва­ную, а агу­ль­на­на­род­ную да­па­мо­гу, якую атрым­лі­ва­лі па­ўстан­цы. На гэ­тай гра­вю­ры па­ка­за­ны граф­скі па­ кой з вы­со­кі­мі вок­на­мі, праз якія ўся пра­ сто­ра быц­цам на­поў­не­на ззян­нем, — сво­ еа­саб­лі­вы сім­вал уз­нёс­лай вы­са­ка­род­най пра­цы, якой за­ня­тыя жан­чы­ны. У ле­вай час­тцы тво­ра — кар­туш над дзвя­ры­ма, дзе за­мест ча­ка­най вы­явы ро­да­ва­га гер­ ба ці іншых граф­скіх кляй­но­таў — рас­ пяц­це Хрыс­та. Па­ку­ты Бо­жа­га Сы­на ні­бы доў­жац­ца ў воб­ра­зе па­ра­не­на­га ка­сі­яне­ ра. Са­мая свет­лая по­стаць у кар­ці­не — ба­ са­но­гая дзяў­чын­ка, якая ста­іць пе­рад ка­ лаў­ро­там. І не зра­зу­мець, ці яна пе­рад­ае з клуб­ка су­во­рую ніт­ку на ве­ра­ця­но, ці про­ста ма­лі­тоў­на скла­ла ру­кі. З-за гэ­тай вы­явы ўвесь аб­раз по­ўніц­ца асаб­лі­вай сак­ра­ль­нас­цю. Гра­вю­ра «Ге­не­рал Бен­ткоў­скі і яго­ ны штаб (па­вод­ле эскі­за спе­цы­яль­на­ га ка­рэс­пан­дэн­та)» ад­люс­троў­вае муж­ чын у су­та­рэн­нях ка­мя­ні­цы, дзе пад­ло­га (маг­чы­ма, па­ркет­ная) спрэс за­ця­ру­ша­ на са­ло­маю. На ёй адзі­но­кая по­стаць па­ўстан­ца: ён спіць у по­ўным аб­мун­дзі­ ра­ван­ні, шаб­ля пры­ма­ца­ва­на на ле­вым ба­ку. Пры­хо­дзяць на па­мяць рад­кі па­ў­ стан­цкай пес­ні, ад­шу­ка­най мною ў да­ лё­кія 1970-я — га­ды сту­дэн­цтва: Гэй жа, хлоп­цы, до­сыць спаць! Па­ра ко­сы пры­бі­раць! Ко­сы, ко­сы і ся­ке­ры — Ба­ра­ні­ці сваю ве­ру. Па­ра! Вы за печ­каю на по­лу. Мы ў ле­се зям­лю го­лу Пры­ту­лі­лі б, як пя­рын­ку, Бы за­сну­ці хоць га­дзін­ку. Па­ра!

9

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Гра­вю­ра «Па­ўстан­цы ата­ку­юць цяг­ нік на стан­цыі Чы­жэ­ва (па­вод­ле эскі­за М.К[ара­лі])» — за­свед­чвае но­вы від ба­ раць­­бы ў дру­гой па­ло­ве ХІХ ста­год­дзя, не ха­рак­тэр­ны для зма­ган­ня за во­лю з ко­ са­мі ды ся­ке­ра­мі. Атрад зма­га­роў вя­дзе бой з цар­скім вой­скам. Але не гэ­та га­лоў­ ная мі­шэнь для ка­сі­яне­раў, а цяг­нік, што сы­шоў з рэ­ек і за­ва­ліў­ся на­бок. Аху­та­ны клу­ба­мі бе­лай пaры, чор­ны ла­ка­ма­тыў па­ўстае ў воб­ра­зе жа­лез­на­га зве­ра. Гэ­та як бы сім­вал усёй агром­ніс­тай імпе­рыі, якую на­ле­жа­ла скры­шыць. Да­к у­м ен­т а­л ь­н а па­ц вер­д жа­н ы факт стаў сю­жэ­там для кам­па­зі­цыі «Па­ўстан­ цы вы­зва­ля­юць рус­ка­га ге­не­ра­ла Грун­та, за­хоп­ле­на­га Са­бе­кам (Ба­ры­саў) (па­вод­ ле эскі­за М.Ка­ра­лі)». Та­кі вы­па­дак сап­ раў­ды ад­быў­ся ў лі­пе­ні 1863 го­да, ка­лі на­ча­ль­нік 3-й рэ­зер­во­вай пя­хот­най ды­ ві­зіі ге­не­рал-лей­тэ­нант Грунт (імя не па­ зна­ча­на) вы­ехаў з Ігу­ме­на для інспек­цыі кар­ных ра­сій­скіх войск. На ад­лег­лас­ці 15-ці вёрст ад Ігу­ме­на (а не Ба­ры­са­ва!) ён быў схоп­ле­ны ка­сі­яне­ра­мі з атра­да Ляс­

піс "Le Monde illustré", Па­рыж, Фран­цыя 1863—1864 гг.». Па­мя­та­ецца, як вы­дат­ ны архі­віст і гіс­то­рык Ге­надзь Кі­ся­лёў не ад­ной­чы дзі­віў­ся гэт­ка­му «дэ­ман­ стра­цый­на­му мар­шу з Га­род­ні», па­­коль­­ кі да­ку­мен­та­ль­на гэ­тая кар­ці­на ні­як не па­ц вяр­д жа­е цца. Ары­г і­нал (вя­д о­ма ж, доб­р ай якас­ц і) да­з ва­л яе раз­гле­д зець эле­мен­ты, якія не за­ўсё­ды пра­гляд­ва­лі­ ся ў ра­ней дру­ка­ва­ных за­рэ­ту­ша­ва­ных ад­біт­ках (да пры­кла­ду, у ад­на­том­ні­ках і аль­бо­мах, пры­све­ча­ных Ду­ні­ну-Мар­ цін­ке­ві­чу, Ба­гу­шэ­ві­чу). На пя­рэд­нім пла­ не пер­ша­га шэ­ра­гу ў ка­пе­лан­скай су­та­ не кро­чыць ка­та­ліц­кі свя­тар з ха­руг­вай, якую моц­на тры­мае аб­едзвю­ма ру­ка­мі. Удзел ду­ха­вен­ства ў па­ўстан­ні быў да­во­лі знач­ны, да­стат­ко­ва пры­га­даць са­мі фак­ ты рас­стрэ­лаў свя­та­роў. Ста­ніс­ла­ва Ішо­ ру — ві­ка­рыя кас­цё­ла з мяс­тэч­ка Жа­лу­док на Лід­чы­не (да сло­ва — мес­ца на­ра­джэн­ ня Ва­ле­рыя Уруб­леў­ска­га) — рас­стра­ля­лі ў Ві­ль­ні 22 траў­ня 1863 го­да «за пра­чы­ тан­не ў кас­цё­ле аб­ура­ль­на­га ма­ні­фес­та і за­клік ся­лян да мя­ця­жу». Праз дзень, 24

Ге­не­рал Бен­ткоў­скі і яго­ны штаб (па­вод­ле эскі­за спе­цы­яль­на­га ка­рэс­пан­дэн­та). Гра­вю­ра. 1863.

коў­ска­га. Па­сля агля­ду па­пер ад­пуш­ча­ны. У паў­стан­ні вы­зна­чы­ла­ся двое Ляс­коў­ скіх: Ігнась (1833—1871; дзей­ні­чаў пад мя­нуш­ка­мі Ігнась з Гор­шчы­ны, Ва­яво­да Язер­скі, Чэр­скі) ды яго­ны брат Ста­ніс­ лаў (1840—?). Аб­одва ва­ява­лі да апош­ня­ га (Ігна­ся гіс­то­ры­кі вы­лу­ча­юць як ад­на­го з не­шмат­лі­кіх ка­ман­дзі­раў, хто пра­тры­ маў­ся да схі­лу вяс­ны 1864 го­да). Лі­та­­ раль­­на дня­мі, пра­цу­ючы над ма­тэ­ры­яла­ мі На­цы­яна­ль­на­га гіс­та­рыч­на­га архі­ва Бе­ла­ру­сі, мне па­шан­ца­ва­ла ад­шу­каць хрос­ную мет­ры­ку Ігна­ся, па­вод­ле якой на­ра­дзіў­ся па­ўста­нец не ў Гор­шчы­не, як на­пі­са­на пра яго ў «Поль­скім бі­ягра­фіч­ ным слоў­ні­ку», а ў Стро­чы­цах! Цэн­тра­ль­ная ў экс­па­зі­цыі — гра­вю­ра «Атрад доб­ра­ахвот­ні­каў па­кі­дае Грод­ на, каб злу­ч ыц­ц а з армі­я й па­ў стан­ цаў (па­вод­ле эскі­за М.К[ара­лі]). Ча­со­

Па­этам (як і мас­та­кам) па­мыл­кі да­ру­ юцца, па­ко­ль­кі не­дак­лад­нас­ці кам­пен­су­ юцца мо­цай уз­дзе­яння мас­тац­ка­га (па­ этыч­на­га!) сло­ва. Ча­го не­ль­га ска­заць пра арга­ні­за­та­раў вы­ста­вы ў га­лоў­ным гіс­ та­рыч­ным му­зеі кра­іны. Не­дак­лад­насць мо­жа быць вы­клі­ка­на то­ль­кі ад­ной лі­та­ рай у сло­ве. «Княж­на Б… пе­рад­ае штан­ дар ка­ман­дзі­ру доб­ра­ахвот­ні­каў Арлен­ ска­му. Мін­ская гу­бер­ня (па­вод­ле эскі­за М.Ка­ра­лі)». Да­стат­ко­ва бы­ло б за­зір­нуць у айчын­ныя энцык­ла­пе­дыі, каб удак­лад­ ніць, што ма­ецца не ўва­зе не «Арлен­ скі», а Ста­ніс­лаў Ален­дзскі (1832 — па­сля 1900), зем­ле­ўлас­нік са Случ­чы­ны, ад­стаў­ ны пад­пал­коў­нік Ге­не­ра­ль­на­га шта­ба, які ў час рэ­ва­лю­цый­на­га ўзды­му быў пры­ зна­ча­ны па­ўстан­цкім вай­ско­вым на­ча­ль­ ні­кам На­ваг­рад­ска­га, Слуц­ка­га і Пін­ска­га па­ве­таў. Схоп­ле­ны ў 1864 го­дзе, быў пры­ га­во­ра­ны да смя­рот­най ка­ры, за­ме­не­най ка­тар­гай. На ма­люн­ку мы ба­чым ста­ла­га чар­на­ву­са­га ча­ла­ве­ка, ён пе­ра­ха­піў шаб­ лю ў ле­вую ру­ку, каб пры­няць свя­ты­ню з рук гас­па­ды­ні ся­дзі­бы. Му­ра­ва­ныя ча­са­

Па­ўстан­цы ата­ку­юць цяг­нік на стан­цыі Чы­жэ­ва (па­вод­ле эскі­за М.К.). Гра­вю­ра. 1863—1864.

траў­ня 1863 го­да, быў рас­стра­ля­ны «за ага­ла­шэн­не аб­ура­ль­на­га ма­ні­фес­та» Рай­ мунд Зя­мац­кі — про­башч Вя­вёр­скай па­ ра­фіі Лід­ска­га па­ве­та Ві­лен­скай гу­бер­ ні. А яшчэ праз па­ўме­ся­ца, 13 чэр­ве­ня 1863 го­да, у са­мой Лі­дзе рас­стра­ля­юць Ад­ама Фа­ль­коў­ска­га, ксян­дза Ішка­льд­ ска­га кас­цё­ла. Та­му двой­чы не­дак­лад­ны наш вы­дат­ны па­эт Алесь Чо­бат, які ад­на­ му са сва­іх вер­шаў даў за­га­ло­вак «Ксёндз Фаль­­коў­скі — пер­шы па­ве­ша­ны на крэ­ сах у 1863 го­дзе». Пер­шы­мі ахвя­ра­мі бы­лі ксян­дзы-зем­ля­кі Ішо­ра і Зя­мац­кі. І дру­ гая па­мыл­ка па­эта: Фа­ль­коў­скі быў рас­ стра­ля­ны, а не па­ве­ша­ны (на­ко­ль­кі мне вя­до­ма, ся­род па­ве­ша­ных свя­та­роў быў ле­ген­дар­ны арга­нi­за­тар і кі­раў­нік па­ў­ стан­цкiх уз­бро­еных сi­лаў Ко­вен­ска­га ва­ явод­ства ксёндз Антось Мац­ке­віч (Анта­ нас Мац­кя­ві­чус)).

ныя ва­лу­ны, з якіх скла­дзе­ны га­нак ста­ рас­вец­ка­га ма­ёнтка, му­сяць вы­яўляць моц і тры­ва­ласць ро­да­вых гнёз­даў. Па­мыл­кі ў под­пі­сах «Па­ўстан­цы ў крэ­ пас­ці Цэй­ге­льш­лаг, што по­бач з Оль­му­ там. Ка­зі­мат № 7» (трэ­ба: «ка­зе­мат»), «Ся­ля­не да­юць пры­ся­гу пе­рад асе­са­рам, ка­пі­та­нам Астар­та­вым. Літ­ва» (трэ­ба: «асэ­са­рам») не леп­шым чы­нам свед­чаць пра ку­ра­та­раў вы­ста­вы. Па­жа­да­на бы­ло б у да­лей­шым раз­ам з пе­ра­кла­дам па­да­ ваць і ары­гі­на­ль­ныя под­пі­сы (у на­шым вы­пад­ку — на фран­цуз­скай мо­ве). Між іншым, аб­яца­ецца пра­цяг экс­па­ зі­цыі, бо не ўсе гра­вю­ры з пры­ват­най ка­ лек­цыі (ула­да­ль­нік яе па­жа­даў за­стац­ца не­вя­до­мым, сха­ваў­шы­ся за сціп­лым вы­ зна­чэн­нем «прад­пры­ма­ль­нік Андрэй з Грод­на») умяс­ці­лі­ся ў не­вя­лі­кай за­ле, ад­ ве­дзе­най пад юбі­лей­ную вы­ста­ву. 

артэфакты

10

Му­зыч­ны фес­ты­валь «Мін­ская вяс­на» Т ац­ця­на М у­ш ы н­ская Між­на­род­ны фэст, які Бе­ла­рус­кая дзяр­жаў­ ная фі­лар­мо­нія звы­чай­на ла­дзіць у кра­са­ ві­ку і маі, сё­ле­та быў пры­све­ча­ны 50-год­ дзю арга­на вя­лі­кай за­лы. Гэ­та сур’ёзная да­та аб’ядна­ла шэ­раг ары­гі­на­ль­ных пра­ ектаў з удзе­лам вы­ка­наў­цаў Бе­ла­ру­сі, Ра­ сіі, Гер­ма­ніі, а так­са­ма пры­му­сі­ла зга­даць па­ўве­ка­вую гіс­то­рыю му­зі­цы­ра­ван­ня на гэ­тым інстру­мен­це ў Мін­ску і шмат­ве­ка­ вую — у іншых кра­інах. Пра кан­цэп­цыю арган­на­га склад­ні­ка «Мін­скай вяс­ны» рас­ па­вя­дае му­зы­каз­наў­ца Во­ль­га Са­віц­кая, якая шмат га­доў вы­сту­пае ў якас­ці вя­ду­ чай арган­ных кан­цэр­таў.

— У маі 1963 го­да ў кан­цэр­тнай за­ле БДФ упер­шы­ню за­гу­чаў арган чэш­скай фір­мы «Rieger-Kloss» (тая ж фір­ма ўста­наў­лі­ва­ла арган і ў Са­фій­скім са­бо­ры По­ла­цка). Іржы Рэ­йнбер­гер, выканаўца, пры­зна­ны спе­цы­ яліст у га­лі­не арга­на­бу­да­ван­ня, пра­фе­сар Пра­жскай му­зыч­най ака­дэ­міі, спра­екта­ ваў інстру­мент ме­на­ві­та для на­шай за­лы. Гэ­та бы­ла сап­раў­ды гран­ды­ёзная падзея! Сам Іржы і прад­э­ман­стра­ваў не­ве­ра­год­ ныя маг­чы­мас­ці но­ва­га інстру­мен­та, які меў бо­льш за 6 ты­сяч труб, пу­льт кі­ра­ван­ня з ча­тыр­ма ма­ну­ала­мі, 107 рэ­гіс­траў. На кан­цэр­тах гля­дач ба­чыць эфек­тны фа­сад з труб, драў­ля­ных і ме­та­ліч­ных, вер­ ты­ка­ль­ных і га­ры­зан­та­ль­ных, се­раб­рыс­ тых і за­ла­ціс­тых. Тру­бы па­ме­рам з ігол­ку і ў 10 мет­раў вы­шы­нёй. За фа­са­дам — скла­ да­ны, вы­со­кі, як ча­ты­рох­па­вяр­хо­вы дом, ме­ха­нізм. Наш арган — адзін з са­мых вя­лі­ кіх у Еўро­пе, і асноў­нае вы­зна­чэн­не, якое да­юць яму арга­ніс­ты, што пры­язджа­юць да нас з кан­цэр­та­мі, — «ма­гут­ны». Фес­ты­ва­лі арган­най му­зы­кі час ад ча­су ла­дзяц­ца ў кра­інах Еўро­пы, у нас та­кі фэст пра­хо­дзіў упер­шы­ню, і яго арга­ні­за­та­рам ха­це­ла­ся год­на прад­ста­віць сла­ву­тых гас­ цей і айчын­ных му­зы­кан­таў, чыё твор­чае жыц­цё тры­ва­ла звя­за­на з арга­нам. У пер­шым му­зыч­ным пра­екце з’ядна­ лі­ся імё­ны бе­ла­рус­кіх арга­ніс­таў Іга­ра Алоў­ні­ка­ва, Кан­стан­ці­на Ша­ра­ва, Ксе­ніі Па­га­рэ­лай, гас­па­ды­ні арга­на Са­фій­ска­га са­бо­ра, а так­са­ма Ма­ры­ны Во­іна­вай, ра­сій­ ска­га му­зы­кан­та. Пра­ктык і тэ­арэ­тык, кан­ цэр­ту­ючы му­зы­кант і галоўны рэдактар ча­со­пі­са «Му­зы­ка­ль­ная ака­де­мия», Во­іна­ ва прад­ста­ві­ла ў Мін­ску ўлас­нае са­чы­нен­ не, пры­све­ча­нае Але­гу Янчан­ку, свай­му

пед­аго­гу, вы­дат­на­му бе­ла­рус­ка-рас­ійска­ му вы­ка­наў­цу. Ён быў пер­шым са­ліс­тамарга­ніс­там на­шай фі­лар­мо­ніі, надзвы­чай плён­на пра­ца­ваў тут дзе­сяць га­доў і на­ват ка­лі вяр­нуў­ся ў Мас­кву, за­хоў­ваў кан­так­ты з Бе­ла­рус­сю, ад­кры­ваў арга­ны ў Са­фій­скім са­бо­ры і кас­цё­ле Свя­то­га Ро­ха.

«Con molti strumenti» — дру­гі пра­ект фэс­ту — прэ­зен­та­ваў арган у спа­лу­чэн­ ні з іншы­мі інстру­мен­та­мі. Каш­тоў­насць гэ­та­га пра­екта — у яго экс­клю­зіў­нас­ці: на­прык­лад, інстру­мен­та­ль­ныя кан­цэр­ ты Ві­ва­ль­дзі з са­лі­ру­ючым арга­нам (та­ кіх са­чы­нен­няў у кам­па­зі­та­ра не­ка­ль­кі)

у тым лі­ку ня­мец­кія цар­коў­ныя тра­ды­цыі інтэр­прэ­та­цыі арган­ных са­чы­нен­няў да­ ба­хаў­ска­га ча­су, тво­раў Ба­ха і опу­саў ра­ ман­тыч­най эпо­хі. Яму ўлас­ці­ва не­звы­чай­ ная вір­ту­ознасць — і раз­ам з тым умен­не без знеш­ніх эфек­таў і тан­ных пры­ёмаў вы­ явіць са­мыя глы­бо­кія плас­ты тво­ра. У ХІХ ста­год­дзі ў Мін­ску пра­ца­ва­ла ву­ чы­ліш­ча арга­ніс­таў. На жаль, тра­ды­цыя бы­ла над­оўга пе­ра­рва­на, але на­ша Ака­дэ­ мія му­зы­кі вяр­ну­ла­ся да на­ву­чан­ня арга­ ніс­таў. Кан­цэрт ма­ла­дых бе­ла­рус­кіх му­ зы­кан­таў і іх пед­аго­га Ула­дзі­мі­ра Не­ўда­ха ад­быў­ся ў фі­лар­мо­ніі ўпер­шы­ню. Бо­ль­

фо­та андрэя спрын­ча­на і з архіва белдзяржфілармоніі.

Кас­міч­нае гу­чан­не арга­на

Ды­ры­жор Дзміт­рый Зу­баў.

ра­ней ні­ко­лі не гу­ча­лі ў Мін­ску. У пра­гра­ му бы­лі так­са­ма ўклю­ча­ны Кан­та­та Ба­ха для аль­та, яго сім­фо­ніі з арга­нам. Ад­мет­ насць «Con molti strumenti» над­аў і склад вы­ка­наў­цаў. Мар­цін Ці­ман, ста­лы май­стар і во­пыт­ны му­зы­кант, быў арга­ніс­там не­ ка­ль­кіх цэр­кваў у Штут­гар­це, кі­ра­ваў хо­ рам і на­огул кан­цэр­тным жыц­цём буй­но­ га му­зыч­на­га цэн­тра Гер­ма­ніі. Мас­кві­чу Дзміт­рыю Сі­нь­коў­ска­му ўся­го 30, але ён зра­біў сен­са­цый­ную кар’еру — ужо сён­ня яго па­ра­ўноў­ва­юць з Вадзімам Рэ­пі­ным і Максімам Вен­ге­ра­вым. Дзміт­рый іграе на ба­роч­най скрып­цы, му­зі­цы­руе раз­ам з ба­роч­ны­мі аркес­тра­мі Еўро­пы. У на­шым кан­цэр­це ён вы­сту­паў у дзвюх якас­цях — як скры­пач, раз­ам з аркес­трам «Ка­мер­ныя са­ліс­ты Мін­ска» (на ча­ле з Дзміт­ры­ем Зу­ ба­вым), і як кон­тртэ­нар, ула­да­ль­нік рэ­дка­ га го­ла­су, надзвы­чай пры­дат­на­га для вы­ ка­нан­ня ба­роч­най му­зы­кі. Ужо не пер­шы год у фі­лар­мо­ніі пра­хо­ дзіць цыкл кан­цэр­таў «Вы­дат­ныя арга­ніс­ ты све­ту». Со­ль­ны пра­ект Іа­га­нэ­са Ге­фер­та з Гер­ма­ніі, які так­са­ма з’яў­ля­ецца час­ткай гэ­та­га цык­ла, пра­гу­чаў пад­час сё­лет­няй «Вяс­ны». Ге­ферт, адзін з буй­ней­шых арга­ ніс­таў све­ту, на­ле­жыць да вы­ка­на­ль­ніц­кай элі­ты. Вы­ха­дзец з сям’і па­том­ных му­зы­ кан­таў, на пра­ця­гу трох дзе­ся­ці­год­дзяў ён быў ды­рэк­та­рам Бон­скай кір­хі і да­ска­на­ ла ве­дае сты­лі арган­на­га вы­ка­на­ль­ніц­тва,

Арганіст Аляк­сандр Фі­сей­скі.

шасць вы­сту­пі­лі ме­на­ві­та як вы­ка­наў­цы і інтэр­прэ­та­та­ры, а кам­па­зі­тар Во­ль­га Пад­ гай­ская прад­ста­ві­ла до­сыць ары­гі­­наль­­ныя ўлас­ныя тво­ры для арга­на. Апош­ні пра­ект фес­ты­ва­лю ад­бы­ваў­ся якраз та­ды, ка­лі му­зыч­ная гра­мад­скасць мно­гіх кра­ін адзна­ча­ла Сус­вет­ны дзень арга­на. На­го­да — свят­ка­ван­не 850-год­дзя са­бо­ра Нотр-Дам (Notre Dame de Paris). У той дзень у кан­цэр­тных за­лах, ку­ль­та­вых збу­да­ван­нях Вя­лі­каб­ры­та­ніі і Фран­цыі, Гер­ма­ніі і ЗША пра­йшлі кан­цэр­ты, пры­ све­ча­ныя гран­ды­ёзнай падзеі. Наш кан­цэрт быў ары­гі­на­ль­ны шмат па якіх пры­чы­нах. І та­му, што за кла­ві­яту­ рай арга­на ся­дзеў Аляк­сандр Фі­сей­скі, які з’яўляў­ся са­ліс­там-арга­ніс­там на­шай фі­ лар­мо­ніі на пра­ця­гу ажно дзе­ся­ці га­доў. І та­му, што пра­гра­ма пад на­звай «Фран­ цуз­скі сім­фа­ніч­ны арган» сап­раў­ды скла­ да­ла­ся з са­чы­нен­няў кам­па­зі­та­раў гэ­тай кра­іны — Се­за­ра Фран­ка, Ле­она Бё­ль­ма­ на, Аліў­е Ме­сі­яна і, на­рэш­це, Луі В’ерна, які бо­льш за дзе­ся­ці­год­дзе быў арга­ніс­там ле­ген­дар­на­га са­бо­ра Па­рыж­скай Бо­жай Ма­ці. У та­кіх пра­ектах асаб­лі­ва ад­чу­ва­еш ма­гут­ныя пе­ра­зо­вы му­зыч­ных эпох, тры­ ва­лыя су­вя­зі, якія ядна­юць леп­шых вы­ка­ наў­цаў роз­ных школ і кра­ін. І, вя­до­ма, кож­ ны раз ця­бе ўраж­вае і пры­му­шае ду­маць пра веч­нае сап­раў­ды кас­міч­нае гу­чан­не арга­на. Ка­ра­ля інстру­мен­таў... 

11

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013



М УЗЫК А

па-роз­на­му інтэр­прэ­ту­юць на­шу му­зыч­ную спад­чы­ну. Гэ­та ўсім доб­ра вя­до­мыя «Ста­ры Оль­са», сё­лет­ні юбі­ляр «Testamentum Ter­ rae», па­пу­ляр­ны фэн­тэ­зій­ны «Irdorath», акту­ аль­ная «Pawa» з фол­ка­ва-элек­трон­ным гу­ чан­нем і зу­сім ма­ла­ды пра­ект «Лі­ты та­лер» — ма­ды­фі­ка­ва­ны гурт «Ту­тэй­шыя». Вя­сё­лым, энер­гіч­ным і ра­дас­ным атры­маў­ ся «Фолк-прайм» ад гур­та «Ве­тах», ён саб­раў по­ўную за­лу пры­хі­ль­ні­каў, вуч­няў, сяб­роў, па­ плеч­ні­каў не то­ль­кі з Бе­ла­ру­сі, але і з Укра­ іны, Літ­вы. Пуб­лі­ка, раз­агрэ­тая тра­ды­цый­ны­ мі бе­ла­рус­кі­мі тан­ца­мі ў вы­ка­нан­ні «Ве­та­ха», а так­са­ма му­зы­каў Ста­ся Ча­ву­са і Дзя­ні­са Су­ хо­га, з удзяч­нас­цю ад­па­чы­ва­ла пад укра­інскія ме­ло­дыі ад ду­да­ра Вік­та­ра Ля­віц­ка­га. На тра­ды­цый­най кан­фе­рэн­цыі «За­ха­ван­не ду­дар­скай тра­ды­цыі ў бал­тый­скім рэ­гі­ёне» ў Ду­дут­ках адзін з па­чы­на­ль­ні­каў ру­ху і за­сна­ ва­ль­нік фэс­ту, му­зы­ка і май­стар То­дар Каш­ку­ рэ­віч адзна­чыў: «Ду­да ста­ла эле­мен­там роз­ ных суб­ку­ль­тур­ных плы­няў: мож­на зга­даць і роз­ныя элек­трон­ныя, ме­та­лё­выя, пан­каў­скія, ся­рэд­ня­веч­на-рэ­кан­струк­цый­ныя пра­екты. Інстру­мент “вы­браў­ся з вяс­ко­вых по­рткаў”, стаў акту­аль­ным для су­час­най ку­ль­ту­ры, у тым лі­ку мо­ла­дзе­вай». У сва­ім вы­ступ­лен­ні спа­дар То­дар пад­крэс­ ліў, што апош­ні год быў ве­ль­мі ці­ка­вы ў пла­не по­шу­каў і зна­хо­дак аўтэн­тыч­ных за­пі­саў ду­ да­роў 1920—30-х га­доў. На жаль, у Бе­ла­ру­сі ёсць то­ль­кі лі­ча­ныя за­пі­сы аўтэн­тыч­ных му­зы­ каў. Тым не менш, но­выя ад­крыц­ці да­юць ці­ ка­вую пер­спек­ты­ву для раз­віц­ця ру­ху.

фо­та аляксандра ждановіча.

«Ду­дар­скі фэст» вось ужо ко­ль­кі га­доў з’яўля­ецца ад­ной з са­мых яркіх му­зыч­ных падзей у ку­ль­тур­ным жыц­ці ста­лі­цы. Сё­лет­ ні фес­ты­валь ду­ды мож­на на­зваць надзвы­чай сціп­лым і шчы­рым. Сціп­лым — бо не бы­ло тра­ ды­цый­ных за­меж­ных гас­цей, якіх ве­да­юць у све­це. Та­му гэ­та быў хут­чэй фэст-спра­ваз­да­ча айчын­ных ду­дар­скіх пра­ектаў. Шчы­рым — бо тыя бе­ла­рус­кія ка­лек­ты­вы, якія вы­сту­па­лі на фес­ты­ва­ль­най сцэ­не, не да­лі пуб­лі­цы пад­стаў сум­ня­вац­ца ў ад­да­нас­ці інстру­мен­ту. Гур­ты — кож­ны ў ад­па­вед­нас­ці са сва­ім ха­рак­та­рам —

Ма­р ы­н а Ве­с я­л у ­х а.

«Убе­льс­кая лас­таў­ка», Пер­шы ад­кры­ты кон­курс імя Ста­ніс­ла­ва Ма­нюш­кі, у якім удзе­ль­ні­ча­лі сту­дэн­ты-ва­ ка­ліс­ты ВНУ, пра­йшоў сё­ле­та ў Мін­ску і Чэр­ ве­ні. Ён зра­біў­ся пад­ста­вай пе­ра­ка­наў­ча на­ га­даць пра без­умоў­ную пры­на­леж­насць кам­ па­зі­та­ра да бе­ла­рус­кай му­зыч­най ку­ль­ту­ры. Адзін то­ль­кі май пры­нёс яшчэ дзве знач­ныя падзеі. Па­бо­ле­ла бе­ла­рус­кіх лаў­рэ­атаў на Між­на­род­ным кон­кур­се імя Ма­нюш­кі ў Вар­ ша­ве: да са­ліс­та на­шай На­цы­яна­ль­най опе­ры Юрыя Га­ра­дзец­ка­га сё­ле­та да­лу­чы­лі­ся басба­ры­тон Ана­толь Сіў­ко і тэ­нар Па­вел Пят­роў (ад­па­вед­на 1-я і 2-я прэ­міі). На­рэш­це, сі­ла­мі пер­ша­га ў нас пры­ват­ на­га му­зыч­на­га тэ­атра «Га­ле­рэя» бы­ла па­ стаў­ле­на опе­ра Ма­нюш­кі «Verbum Nobile» («Сло­ва го­на­ру»). Ся­род тых, хто спры­чы­ніў­ ся да прэм’еры, бы­лі, вя­до­ма, арга­ні­за­та­ры і ўдзель­­ні­кі «Убе­льс­кай лас­таў­кі». Та­му опе­ ра і па­праў­дзе ўспры­ма­ла­ся кан­чат­ко­вай рас­ ста­ноў­кай кон­кур­сных акцэн­таў. Пар­т­ыю Зо­ сі спявала Га­лі­на Ду­біц­кая, якая на кон­кур­ се не трапіла нават у фінал. Гэтым былі здзіў­ лен­ы ўсе, акра­мя жу­ры. Спектакль пераканаў, што яна не ластаўка, а натуральны салавей. Кон­курс быў на­зва­ны Пер­шым — маў­ляў, пер­шы блін? Але ж ён, на­сам­рэч, Дзя­вя­ты! Па­ го­дзім­ся, што ён упер­шы­ню стаў ад­кры­тым, саб­раў­шы спе­ва­коў з Рас­іі, Укра­іны, Лат­віі, на­ ват Бе­ль­гіі (кі­тай­скія сту­дэн­ты ўдзе­ль­ні­ча­

фо­та анжэлы граковіч.

Юрась Панкевіч. Гурт «Pawa» (Мінск).

Вольга Жалезская, дыпламант конкурсу.

лі і ра­ней). Упер­шы­ню пра­йшоў у тры ту­ры, дзе фі­нал — з аркес­трам. Упер­шы­ню ў скла­ дзе жу­ры не бы­ло тых, у ка­го ву­чац­ца ўдзе­ль­ ні­кі-сту­дэн­ты. Імё­ны пра­фе­са­раў на­ват не на­ зы­ва­лі­ся ні ў бук­ле­тах, ні са сцэ­ны, каб на чле­ наў жу­ры не ўплы­ва­лі іх за­слу­гі. Упер­шы­ню да Чэр­ве­ня, дзе быў за­ключ­ны кан­цэрт, не да­ еха­ла жу­ры, у склад яко­га бы­лі па­клі­ка­ны бы­ лыя пе­ра­мож­цы «Убе­льс­кай лас­таў­кі», ця­пер зна­ныя опер­ныя са­ліс­ты (пры­ехаў, але з пры­ го­да­мі, то­ль­кі стар­шы­ня Вік­тар Ска­ра­ба­га­ таў). Але на­вош­та пе­ра­крэс­лі­ваць усё ра­ней­ шае, што ра­бі­ла­ся ажно з 1999-га? Не, не цэ­ нім мы ўлас­ныя зда­быт­кі!..

Над зея Бунцэвіч.

Ва­ры­я цыі вольгі брылон

«Ад прадзе­даў спа­кон вя­коў мне за­ ста­ла­ся спад­чы­на», — пі­саў Янка Ку­па­ ла. Пра­йшло ня­шмат ча­су, і яго ўлас­ная твор­часць са­ма ста­ла спад­чы­най, што скла­ла го­нар бе­ла­рус­кай на­цыі. У дру­гой па­ло­ве ХХ ста­год­дзя твор­часць Ку­па­лы на­бы­ла дру­гое жыц­цё ў му­зы­цы. Рокопе­ра «Пес­ня пра до­лю» (му­зы­ка Му­ля­ ві­на) і рок-па­эма «Гус­ляр» (му­зы­ка Іга­ра Лу­чан­ка і Ула­дзі­мі­ра Му­ля­ві­на) — ся­род най­бо­льш маш­таб­ных пра­ектаў, ажыц­ цёў­ле­ных «Пес­ня­ра­мі». Да­рэ­чы, «Пес­ня пра до­лю» бы­ла дру­гой па лі­ку рок-опе­ рай, ство­ра­най на пра­сто­рах СССР! Аб­одва спек­так­лі збі­ра­лі аншла­гі і пе­ ра­аншла­гі, але ні­ко­му не пры­йшло ў га­ ла­ву ства­рыць іх тэ­ле­вер­сію! «Гус­ляр» усё-та­кі за­ха­ваў­ся на плас­цін­цы, а вось ад «Пес­ні пра до­лю» ўво­гу­ле не за­ста­ ло­ся ні­чо­га. Доў­гі час гэ­ты твор лі­чыў­ ся без­на­дзей­на стра­ча­ным, па­куль не­хта не вы­клаў у інтэр­нэ­це ама­тар­скі аўдыя­ за­піс. Ме­на­ві­та па ім аран­жы­роў­шчык На­ц ы­я на­л ь­н а­г а ака­д э­м іч­н а­г а аркес­ тра Бе­ла­ру­сі імя Іо­сі­фа Жы­но­ві­ча Аляк­ сандр Крам­ко по­ўнас­цю рэ­кан­стру­яваў му­з ыч­н ую парт­ы ту­ру «До­л і». Дзя­к у­ ючы гэ­та­му аркестр на ча­ле з ды­ры­жо­ рам Мі­ха­ілам Ка­зін­цом у 2012-м здо­леў ажыц­ця­віць сен­са­цый­ную прэм’еру на сцэ­не Бел­дзяр­жфі­лар­мо­ніі. Трэ­ба бы­ ло ба­чыць, якое ўра­жан­не зра­бі­ла па­ ста­ноў­ка на пуб­лі­ку, які ма­гут­ны рэ­за­ нанс атры­ма­ла ў прэ­се! Ду­ма­еце, на­ша тэ­ле­ба­чан­не пра­яві­ла іні­цы­яты­ву, каб за­фік­са­ваць вы­нік пра­цы агром­ніс­та­га твор­ча­га ка­лек­ты­ву? Не! «До­ля» бы­ла за­ пі­са­на вы­ключ­на праз на­ма­ган­ні Свят­ ла­ны Пен­кі­най, ды­рэк­та­ра Му­зея Му­ля­ ві­на, які існуе ў фі­лар­мо­ніі. «Пес­ня пра до­лю» пра­йшла на сцэ­не фі­лар­мо­ніі ўся­ го двой­чы. Да­лей — ці­шы­ня... Але ці на­рма­ль­на, ка­лі ка­лек­тыў, які мае зван­не «на­цы­яна­ль­ны ака­дэ­міч­ ны», ка­то­ры ўжо год не мо­жа тра­піць на «Сла­вян­скі ба­зар» з вы­дат­ны­мі пра­ца­мі, ство­ра­ны­мі на­цы­яна­ль­ны­мі ге­ні­ямі? З той жа «Пес­няй пра до­лю» або «Гус­ля­ ром»? Гэ­тыя рад­кі пі­шуц­ца на­пя­рэ­дад­ ні чар­го­ва­га фэс­ту. Не сум­ня­ва­юся, ён не аб­ыдзец­ца без удзе­лу БДА «Пес­ня­ры». Вы­ка­жу зда­гад­ку, што яны вы­сту­пяць з чар­го­вым опу­сам свай­го кі­раў­ні­ка Вя­ час­ла­ва Ша­ра­па­ва. На­пэў­на, ця­пер, па­ вод­ле но­вых стан­дар­таў і фар­ма­таў, гэ­та і ёсць на­ша спад­чы­на. Ку­ды да яе ўся­ля­ кім на­род­ным аркес­трам з Ула­дзі­мі­рам Му­ля­ві­ным і Янкам Ку­па­лам!.. 

артэфакты

12

Загадкавы Усход

А л е ­на Л і­са­ва

Опе­р а Пу­ч ы­н і ста­л а, ба­д ай, са­м ым гран­ды­ёзным ува­саб­лен­нем мі­фа пра Ту­ран­дот. Кам­па­зі­тар уз­мац­ніў ро­лю хо­ ру, які ў сва­іх па­пя­рэд­ніх парт­ыту­рах вы­ ка­рыс­тоў­ваў да­во­лі стры­ма­на, і пер­шым уклю­чыў у парт­ыту­ру опе­ры аўтэн­тыч­ ныя кі­тай­скія ме­ло­дыі. Спат­рэ­бі­лі­ся яму і буй­ныя цы­ры­ма­ні­яль­ныя сцэ­ны для ства­рэн­ня воб­ра­за пыш­на­га і ма­гут­на­ га Кі­тая. Марш у вы­ха­дзе Імпе­ра­та­ра ра­ зам з пры­двор­ны­мі, жа­лоб­ная пра­цэ­сія ў сцэ­не смер­ці Ліу, хор пры­ві­даў упер­ шы­ню ты­пі­за­ва­лі­ся ў опе­ры «Са­ла­вей» Іга­ра Стра­він­ска­га, але ме­на­ві­та ў «Ту­ ран­дот» акрэс­лі­лі­ся са­мыя спе­цы­фіч­ныя воб­ра­зы кі­та­істы­кі, улас­ці­выя еўра­пей­ скай му­зы­цы.

пры­не­се­ным ахвя­рам і на­зі­раць пе­ра­ра­ джэн­не ге­ра­іні. На­ша па­ста­но­вач­ная гру­па не ўтой­ва­ ла: ад­на­душ­нас­ці ў ад­маў­лен­ні ад фі­на­ лу не на­зі­ра­ла­ся. Але ра­шэн­не бы­ло пры­ ня­та, і яго па­тра­ба­ва­ла­ся дра­ма­тур­гіч­на аб­грун­та­ваць. У сцэ­не са­ма­за­бой­ства Ліу жа­лоб­ная пра­цэ­сія, да якой да­лу­ча­юцца пе­кін­цы (у чым так­са­ма вы­яўля­ецца ма­ ра­ль­нае пе­ра­ра­джэн­не), зні­кае са сцэ­ ны. Ту­ран­дот па­кор­лі­ва на­блі­жа­ецца да Ка­ла­фа, але ён не звяр­тае на яе ўва­гі і імклі­ва сы­хо­дзіць. Ту­ран­дот падае ў не­ пры­том­нас­ці. Та­кія мі­зан­сцэ­ны пе­ра­кон­ ва­юць: пе­ра­ра­джэн­не ўсё-та­кі ад­бы­ло­ся, але толь­­кі з Ка­ла­фам. Рэ­трас­пек­тыў­на па­ чы­на­еш асэн­соў­ваць на­мё­кі, рас­кі­да­ныя

Ува­саб­лен­не опе­ры «Ту­ран­дот» на айчын­ ных пад­мос­тках — падзея доў­га­ча­ка­ная. Кан­цэр­тнае вы­ка­нан­не апош­ня­га буй­но­ га тво­ра Пу­чы­ні ад­бы­ло­ся яшчэ ў 2000 го­ дзе. По­тым з’я­ві­ла­ся кан­цэр­тна-сцэ­ніч­ ная вер­сія рэ­жы­сё­ра Га­лі­ны Гал­коў­скай, якая па­спя­хо­ва па­каз­ва­ла­ся на гас­тро­лях за мяжой. Але каб ажыц­ця­ві­ла­ся па­ўна­ вар­тас­ная па­ста­ноў­ка, якая па­тра­буе вя­ лі­кіх фі­нан­са­вых рэ­сур­саў, зор­кі сыш­лі­ся то­ль­кі ця­пер. Перш за ўсё скла­ла­ся ка­ман­ да во­пыт­ных па­ста­ноў­шчы­каў, для якіх маш­таб тво­ра па­вя­ліч­вае азарт. «Ту­р ан­д от», кла­с і­к а жан­ру вя­л і­к ай опе­ры, за­ха­ва­ла шмат ад­мет­ных фак­таў з гіс­то­рыі свай­го ства­рэн­ня і вы­ка­нан­ ня. Вя­до­ма, што апош­няя опе­ра Пу­чы­ні бы­ла да­пі­са­на да сцэ­ны смер­ці Ліу, што яе скон­чыў ву­чань кам­па­зі­та­ра Фран­ка Аль­фа­на, а на прэм’еры, якая ад­бы­ла­ся ў кра­са­ві­ку 1926 го­да ў «Ла Ска­ла», ды­ры­ жор Арту­ра Тас­ка­ні­ні аб­арваў гу­чан­не на паў­так­це і са сло­ва­мі «Тут смерць вы­рва­ ла пя­ро з рук кам­па­зі­та­ра» пры­му­сіў пуб­ лі­ку па­кі­нуць за­лу. Шмат да­сле­да­ва­лі­ся вы­то­кі сю­жэ­та, які пры­йшоў да ліб­рэ­тыс­таў Пу­чы­ні з апо­вес­ ці Ні­за­мі, пер­сід­ска­га па­эта XII ста­год­ дзя, праз еўра­пей­скія збор­ні­кі пер­сід­скіх ка­зак XVIII ста­год­дзя. Уста­ноў­ле­на, што пра­воб­раз ге­ра­іні ўзы­хо­дзіць да ман­го­ль­ с­кай княж­ны Ху­ту­лун, да­чкі ман­го­ль­с­ка­ га імпе­ра­та­ра Кі­тая Аль­та­аум-ха­на (пер­ са­наж за­ха­ваў­ся і ў опе­ры), і ме­на­ві­та яго рас­пра­ца­ваў у сва­ёй каз­цы Кар­ла Го­цы ў той час, ка­лі ў Фран­цыі ства­ра­ла­ся пер­ шая бі­ягра­фія Чын­гіс­ха­на і тэ­ма «дзі­ка­ га Усхо­ду» і «жан­чы­ны-тыг­ра» вы­клі­ка­ ла не­звы­чай­нае эстэ­тыч­нае за­хап­лен­не. Фрыд­рых Шы­лер пе­ра­клаў каз­ку на ня­ мец­кую мо­ву і ства­рыў п’е­су, якая на пра­ ця­гу ХІХ ста­год­дзя не сы­хо­дзі­ла з дра­ма­ тыч­най сцэ­ны. Ка­міч­ныя опе­ры Фран­са Ле­са­жа і Ка­мі­ля Сен-Сан­са, ле­ген­дар­ныя па­ста­ноў­кі Яўге­на Вах­тан­га­ва і Усе­ва­ла­да Ме­ерхо­ль­да, на­рэш­це, зня­ты ў 2010 го­дзе рас­ійска-кі­тай­скі фі­льм рэ­жы­сё­ра Ва­дзі­ ма Ка­ра­ва — усё гэ­та пе­ра­кон­вае, што та­ кія дра­ма­тыч­ныя ка­лі­зіі за­пат­ра­ба­ва­ныя ў еўра­пей­скай ку­ль­тур­най пра­сто­ры.

Ад­ной з га­лоў­ных асаб­лі­вас­цей па­ста­ ноў­кі, ажыц­цёў­ле­най у Мін­ску рэ­жы­сё­ рам Мі­ха­ілам Пан­джа­ві­дзэ, зра­зу­ме­ла, з’яўля­ецца ад­мо­ва ад вы­ка­нан­ня фі­на­ лу опе­ры, му­зы­ка яко­га не на­ле­жыць Пу­ чы­ні. Пер­шыя вы­даў­цы опе­ры за­ба­ра­ні­ лі вы­кон­ваць твор без фі­на­лу, да­пі­са­на­га Фран­ка Аль­фа­на. Не­ка­ль­кі га­доў та­му гэ­ тая за­ба­ро­на пе­ра­ста­ла дзей­ні­чаць. І та­му акты­ві­за­ва­ла­ся дзей­насць па ства­рэн­ні аль­тэр­на­тыў­ных ва­ры­янтаў за­кан­чэн­ня парт­ыту­ры. Сваё за­вяр­шэн­не пра­па­на­ ва­лі: у 1988 го­дзе — аме­ры­кан­скі кам­па­ зі­тар Жа­нэт Ма­гу­айр (не вы­кон­ва­ла­ся), у 2001-м — Лу­ча­на Бе­рыа, у 2008-м — Хаа Вэя (прэм’ера 21 са­ка­ві­ка 2008 го­да ў Пе­ кі­не). Кі­тай­скі кам­па­зі­тар да­даў трох но­ вых пер­са­на­жаў — пры­нцэ­су Лоў­лінь, Юйжэ­ня, Кі­тай­ска­га анё­ла, чые тан­цы і спе­вы, па за­ду­ме аўта­ра, «зро­бяць тэ­ мы ка­хан­ня і ге­ра­ізму бо­льш зра­зу­ме­ лы­мі кі­тай­скай аўды­то­рыі». Вы­ні­кае, што тра­ды­цый­ны хэ­пі-энд не ад­па­вя­дае кі­ тай­скай мен­та­ль­нас­ці. А фі­нал, на­пі­са­ ны Фран­ка Аль­фа­на, зра­зу­ме­лы еўра­пей­ ска­му гле­да­чу: уз­га­да­ва­ны на кла­січ­най дра­ма­тур­гіі, ён хо­ча ба­чыць апраў­дан­не

рэ­жы­сё­рам у пер­шай дзеі, на­прык­лад, ка­лі Ка­лаф, апан­та­ны ма­рай пра Ту­ран­ дот, гру­ба ад­штур­хоў­ваў ста­ро­га ба­ць­ку. На яго «азі­яцкі» но­раў на­мя­ка­ла і сцэ­на з мас­ка­мі. Па­стаў­ле­ная звыш­за­да­ча вы­ яўля­ецца ў раз­вяз­цы. Згод­на з ліб­рэ­та, ця­пер Ка­ла­фу да­вя­дзец­ца су­пра­ва­джаць свай­го ня­шчас­на­га ба­ць­ку ў яго бес­пры­ ту­ль­ных блу­кан­нях па све­це — мі­сія Ліу пе­ра­хо­дзіць да яго раз­ам з яе да­бры­нёй і спа­чу­ван­нем. Фі­нал опе­ры за­ста­ецца ад­ кры­тым, яго трэ­ба ўяў­ляць са­ма­стой­на, але ідэя та­го вар­тая. Для Мі­ха­іла Пан­джа­ві­дзэ гэ­та опе­ра — не «пра ка­хан­не», а пра на­род­нае пра­свят­ лен­не, штур­шком да яко­га ста­ла смерць пры­ду­ма­най кам­па­зі­та­рам ге­ра­іні Ліу. Воб­раз на­ро­да, ува­соб­ле­ны ў парт­ыі хо­ ру, рэ­жы­сёр ба­чыць га­лоў­ным у тво­ры. Ён акрэс­ле­ны прад­стаў­ні­ка­мі са­май бед­най са­цы­яль­най гру­пы і най­бо­льш по­ўна — у пер­шай дзеі. Яшчэ не пра­гу­ча­лі па­чат­ко­ выя гу­кі са страш­ным «рос­чыр­кам» лей­ тма­ты­ву пры­нцэ­сы, а на сцэ­не ўжо ві­руе шэ­рая ма­са га­рад­ско­га плеб­су. Бяз­лі­тас­ насць — сут­насць пер­шай сцэ­ны. Дзі­ кі і кры­ва­жэр­ны на­род пра­гне кры­ві, са­

«Ту­ран­дот» Джа­ка­ма Пу­чы­ні Ды­ры­жор Вік­тар Плас­кі­на Рэ­жы­сёр Мі­ха­іл Пан­джа­ві­дзэ Сцэ­наг­ра­фія Іга­ра Гры­не­ві­ча Хор­май­стар Ні­на Ла­ма­но­віч На­цы­яна­ль­ны тэ­атр опе­ры і ба­ле­та

13

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

пар­тыі якой трэ­ба спя­ваць на фор­тэ, роў­ ны і моц­ны, доў­гія гу­кі атрым­лі­ва­юцца ідэ­аль­на са­ка­ві­ты­мі і без на­ціс­ку. Пры гэ­ тым тэмбр ба­га­ты на ад­цен­ні, бо пры­нцэ­ са не то­ль­кі ка­ман­дуе, яна яшчэ і спа­вя­ да­ецца, тлу­ма­чыць улас­ныя пры­нцы­пы ў ары­ёза «У ста­лі­цы гэ­тай сто ты­сяч год та­ му». Пе­ра­ме­на мес­цаў у спа­бор­ніц­тве па­ ка­за­на да­во­лі ты­по­вай пе­ра­ме­най мес­цаў на лес­ві­цы, ка­лі з пры­нцэ­сы зды­ма­юць ба­ га­ты га­лаў­ны ўбор. Ад­но­сі­ны га­лоў­ных ге­ро­яў не ма­юць свай­го ла­гіч­на­га за­вяр­шэн­ня ў фі­на­ле, та­му Ту­ран­дот і Ка­лаф сас­ту­па­юць сваё лі­дар­ства... лі­рыч­най ге­ра­іні. За­ўжды вы­тан­ча­ная На­стас­ся Мас­кві­на ства­рае ідэ­аль­ны опер­ны воб­раз Ліу, ён вы­клі­

кі­тай­скай тра­ды­цый­най му­зы­цы не ўлас­ ці­ва шмат­га­лос­се. Дзі­ця­чы хор у па­ста­ноў­цы спя­вае зна­ ка­мі­тую кі­тай­скую пес­ню «Язмін», і свет­ лы тэмбр над­ае парт­ыту­ры не­абход­ную се­ман­ты­ку на­іўнас­ці і надзеі. Але ві­зу­аль­ на хор уяў­ляе са­бой ма­ле­нь­кае ўзбро­енае вой­ска, з да­па­мо­гай яко­га армія стрым­ лі­вае на­тоўп. Ме­та­фа­ра хут­чэй ад­сы­лае свя­до­масць да ня­мец­кіх «юнге» ча­соў Дру­гой сус­вет­най вай­ны, та­му за­ста­ецца не­зра­зу­ме­лай. Цяж­ка на­зваць опе­ру з бо­льш ба­га­тай аркес­тра­вай па­літ­рай. «Пу­чы­ні не па­ трэб­ны рэ­жы­сёр, — лі­чыць Мі­ха­іл Пан­ джа­ві­дзэ, — эма­цы­яна­ль­на да­клад­ная і ві­до­віш­чная му­зы­ка вы­яўляе са­ма ся­

кае шчы­рае спа­чу­ван­не, асаб­лі­ва на фо­не «згуш­ча­на­га» азі­яцка­га кан­тэк­сту. Арыі Ліу акру­жа­юць цэн­тра­ль­ную сцэ­ну і за­ мы­ка­юць раз­віц­цё фа­бу­лы, на ёй за­ся­ро­ джа­на ўва­га ў апош­няй сцэ­не, яе аплак­ ва­юць Ці­мур і га­ра­джа­не. Ад­бы­ва­ецца пры­клад­на тое са­мае, што не­ка­лі з опе­ рай «Яўген Ане­гін», якая маг­ла на­зы­вац­ ца «Тац­ця­на Ла­ры­на». Тут «Ту­ран­дот» пе­ ра­тва­ра­ецца ў «Ліу». Уда­ла вы­ра­ша­ны сцэ­ны з удзе­лам ма­ сак — Пін­га, Па­нга і По­нга. У най­бо­льш раз­гор­ну­тай з іх — на па­чат­ку 2-й дзеі — бліз­ка ля рам­пы ўзні­ма­юцца пры­ступ­кі, а на­вер­се раз­меш­ча­ны тры «ка­бі­не­ты» для ад­па­чын­ку дзяр­жаў­ных му­жоў. Вы­ ка­наў­цы ма­юць маг­чы­масць згру­па­вац­ ца ў цэн­тры ля ад­на­го ка­ль­яна і па­ма­рыць пра спа­кой род­на­га до­му або раз­ысці­ся па сцэ­не — у за­леж­нас­ці ад скла­да­нас­ці ансам­бле­вай парт­ыту­ры. У асо­бах Ула­дзі­ мі­ра Гро­ма­ва, Аляк­сан­дра Жу­ка­ва і Яна­ ша Ня­ле­пы ўда­ла спа­лу­ча­юцца ха­рак­та­ рыс­тыч­насць тэм­браў і артыс­тыч­насць. У парт­ыях ма­сак ма­юцца най­бо­льш ары­ гі­на­ль­ныя і на­цы­яна­ль­на афар­ба­ва­ныя эпі­зо­ды, якія бу­ду­юцца на ды­яло­гах, —

бе». Але та­му Пу­чы­ні па­трэб­ны ды­ры­ жор. У аркес­тры пад кі­раў­ніц­твам Вік­та­ ра Плас­кі­ны вы­дат­на ўва­соб­ле­ны стыль «great gong and drum music» — алю­зія на тра­ды­цый­ныя фор­мы му­зі­цы­ра­ван­ня з вы­ка­рыс­тан­нем інстру­мен­таў з ме­та­лу, ка­ме­ню, дрэ­ва (кам­па­зі­тар вы­ву­чаў кі­ тай­скі інстру­мен­та­рый з мэ­тай ува­со­біць яго­ную тэм­бры­ку срод­ка­мі сім­фа­ніч­на­ га аркес­тра). Надзвы­чай экс­прэ­сіў­ны­мі ўспры­ма­юцца пад­оўжа­ныя па­ўзы пе­рад ад­ка­за­мі Ка­ла­фа. На па­чат­ку опе­ры па­ да­ло­ся, што ды­ры­жо­рам-па­ста­ноў­шчы­ кам най­бо­льш рэ­ль­ефна вы­яўле­ны ме­на­ ві­та па­во­ль­ныя, жа­лоб­ныя мо­ман­ты, якія ні­бы прад­каз­ва­юць сум­ны фі­нал, за­ся­ро­ джва­юць ува­гу на імгнен­нях ча­ла­ве­ча­га су­пе­ра­жы­ван­ня. «Ту­ран­дот» — пры­клад рэ­жы­сёр­ска­га тэ­атра, мэ­тай яко­га ў да­дзе­ным вы­пад­ ку з’яўля­ецца рас­крыц­цё вя­до­май тэ­мы з не­вя­до­ма­га бо­ку. З фі­на­лам ці без, опе­ ра бы­ла і за­ста­ецца за­гад­ка­вай для слу­ха­ ча. Як і Ка­лаф, прынц не­вя­до­май кра­іны, гэ­ты слу­хач — ча­ла­век За­ха­ду, які прый­ шоў, каб спас­ціг­нуць не­вытлумачаль­ ны Усход. 

фо­та мі­ха­іла не­сце­ра­ва.

май жа­да­най за­ба­вай для яго з’яўля­юцца «бой­кі без пра­ві­лаў» да смер­ці ад­на­го з бай­цоў (у ка­то­ры раз опер­ны спек­такль аздо­бі­лі бе­ла­рус­кія спар­тсме­ны-ка­ра­тыс­ ты). Раз’ядна­насць на­ро­да і жы­ха­роў За­ ба­ро­не­на­га го­ра­да ад­ра­зу акрэс­лі­ва­ецца цяж­кі­мі за­ла­ты­мі клет­ка­мі-кра­та­мі. Зо­ ла­та і вы­тан­ча­ная ве­ліч­насць па­гад на за­ днім пла­не су­сед­ні­ча­юць з бру­дам пе­кін­ скай ву­лі­цы і лах­ма­на­мі га­ра­джан, у тым лі­ку Ліу і Ці­му­ра, якія змя­ша­лі­ся з на­тоў­ пам. Ззян­не гон­га (ён жа ўва­саб­ляе і по­ў­ ны ме­сяц), на якім у ад­каз на вок­ліч­ныя гу­кі «Ту­ран­дот!» за­га­ра­ецца то аб­ліч­ча «ме­ся­цат­ва­рай», то чэ­рап у хо­ры пры­ві­ даў, іншыя анты­на­міч­ныя фор­мы ста­лі ры­сай сцэ­наг­ра­фіі Іга­ра Гры­не­ві­ча. Ні­на Ша­ру­бі­на (Ту­ран­дот), Сяр­гей Фран­коўc­кі (Ка­лаф).

Хор, вы­дат­на пад­рых­та­ва­ны Ні­най Ла­ ма­но­віч, да­ўно асво­іў парт­ыту­ру і, зда­ ецца, то­ль­кі ча­каў, каб ува­со­біць му­зыч­ ную ка­ла­рыс­ты­ку ў сцэ­ніч­ным дзея­нні. Для гэ­та­га ёсць ба­га­та маг­чы­мас­цей, у кож­на­га з артыс­таў улас­ны ма­лю­нак пан­ та­мі­мы, праз які па­ўста­юць раз’юша­ныя дзі­ку­ны або ня­шчас­ныя, аб­уджа­ныя ся­ род но­чы бед­ня­кі. І ўсё ж «Ту­ран­дот» — не рус­кі опер­ны эпас, і, ня­гле­дзя­чы на маш­та­бы ха­ра­вых сцэн, вы­зна­ча­ль­ны­мі для слу­ха­ча за­ста­ юцца воб­ра­зы га­лоў­ных ге­ро­яў, ад якіх ён, на­ту­ра­ль­на, ча­кае лі­ры­ка-дра­ма­тыч­ных ад­крыц­цяў, а так­са­ма іта­ль­янскай кан­ты­ ле­ны. Для са­ліс­таў цэн­тра­ль­най ста­ла сцэ­ на за­га­дак. Яна па­стаў­ле­на ў ад­па­вед­нас­ці з за­кла­дзе­най у му­зы­цы дра­ма­тур­гі­яй: уз­ буй­ня­ецца фак­ту­ра мар­ша і пля­цоў­ка на­ паў­ня­ецца но­вы­мі гру­па­мі пры­двор­ных, у ку­ль­мі­на­цый­ны мо­мант на ёй збі­ра­ецца бо­льш за 150 ча­ла­век. Ураж­вае вы­дат­ная ва­ка­ль­ная фор­ма вы­ка­наў­цаў га­лоў­ных парт­ый. Сцэ­наг­ра­фіч­ная лес­ві­ца да­па­ма­ гае го­ла­су Сяр­гея Фран­коў­ска­га, які спя­ вае спі­най да за­лы, гу­чаць упэў­не­на і сва­ бод­на. Го­лас Ні­ны Ша­ру­бі­най, бо­ль­шасць

артэфакты

14

Ка­лі пры­йдуць дзя­ды «Дзя­ды. Вя­лі­кая імпра­ві­за­цыя» па­вод­ле па­эмы Ад­ама Міц­ке­ві­ча Сцэ­ніч­ная вер­сія Мак­сі­ма Клім­ко­ві­ча Пе­ра­клад з поль­скай Сер­жа Мін­ске­ві­ча Аўтар ідэі Юрый Жы­га­монт Рэ­жы­сёр Ра­му­не Ку­дзма­най­тэ Мас­так Ма­ры­юс Яцоў­скіс Мас­так па кас­цю­мах Надзея Гу­ль­ця­ева Му­зы­ка Фаў­ста­са Ла­тэ­на­са Тэ­атр Ч

Па­эму Ад­ама Міц­ке­ві­ча «Дзя­ды» ма­ры­ лі інсцэ­ні­за­ваць мно­гія бе­ла­рус­кія па­ста­ ноў­шчы­кі. Пры­нам­сі, на­ме­ры агуч­ва­лі­ся не­адна­ра­зо­ва, але... да спра­вы так і не да­ хо­дзі­ла. Пры бо­льш пі­ль­ным раз­гля­дзе звыш­пры­ця­га­ль­ны па­этыч­ны ма­тэ­ры­ял уяў­ляў­ся звыш­скла­да­ным для сцэ­ніч­на­ га ўва­саб­лен­ня. Мен­та­ль­на бліз­кі тэкст без­умоў­на па­са­ваў да ця­гам дзе­ся­ці­год­ дзяў вы­пра­ца­ва­на­га агу­ль­на­бе­ла­рус­ка­ га тэ­атра­ль­на­га сты­лю — ра­ман­тыч­на­га і ўзвы­ша­на­га, але... Ві­даць, якраз у гэ­тым і за­клю­ча­ла­ся за­ка­вы­ка. Бы­ла не­абход­на акту­алі­за­цыя тэк­сту: кла­сі­ка, як вя­до­ма, на­бы­вае но­вы сэнс у но­вую эпо­ху. Сё­ле­та прэм’еры «Дзя­доў» ад­бы­ва­ лі­ся двой­чы. У Бе­ла­рус­кім дзяр­жаў­ным тэ­атры ля­лек рэ­жы­сёр Аляк­сандр Януш­ ке­віч год­на і ўдум­лі­ва раз­гар­нуў пе­рад гле­да­ча­мі ры­ту­аль­на-аб­ра­да­вую сцэ­ніч­ ную плынь, уво­дзя­чы гіс­та­рыч­ныя падзеі ў агу­ль­ны па­за­ча­са­вы і ду­хоў­ны кан­тэкст. Не­ўза­ба­ве «Дзя­доў» па­ка­заў і Тэ­атр Ч. Пра ства­рэн­не но­ва­га тэ­атра і яго­ную прэм’еру бы­ло аб­веш­ча­на ад­на­ча­со­ва. Мас­тац­кі кі­раў­нік Тэ­атра Ч вя­до­мы дра­ ма­тург Андрэй Ку­рэй­чык за­явіў пра не­ абход­насць аб­наў­лен­ня мін­ска­га ку­ль­ тур­на­га лан­дшаф­ту і па­трэ­бу ў све­жым ды­хан­ні, пра тое, што про­ста ста­віць спек­так­лі, якія пры­но­сяць пры­бы­так, не­ ці­ка­ва, важ­на шу­каць «но­выя фор­мы». Та­кую ад­кры­тую ад­сыл­ку да Чэ­ха­ва мож­на па­лі­чыць дэк­ла­ра­цы­яй аб на­ме­ рах. Ды то­ль­кі пер­шая прэм’ера Тэ­атра Ч сап­раў­ды атры­ма­ла­ся рэ­за­нан­снай. «Дзя­ды» са сва­ёй зор­най ка­ман­дай на­ сам­рэч зва­лі­лі­ся на га­ло­вы мін­скіх гле­ да­чоў, як снег. Уз­ра­да­ва­ла не­зап­ла­на­ ва­ная сус­трэ­ча з улю­бё­ны­мі артыс­та­мі, най­перш з ку­па­лаў­ца­мі Ра­ма­нам Пад­а­ ля­кам, Зо­яй Бе­лах­вос­цік, актры­сай Рус­ ка­га тэ­атра Юлі­яй Ка­душ­ке­віч, тю­гаў­цам Ге­на­дзем Га­ран­скім, і зу­сім не­ча­ка­ная —

з лі­тоў­скай па­ста­но­вач­най гру­пай: рэ­жы­ сё­рам Ру­ма­не Ку­дзма­най­тэ, сцэ­но­гра­ фам Ма­ры­юсам Яцоў­скі­сам, мас­та­ком па кас­цю­мах Надзе­яй Гу­ль­ця­евай, кам­ па­зі­та­рам Фаў­ста­сам Ла­тэ­на­сам. Пра­ кты­ка «пра­ектна­га тэ­атра», ка­лі для кож­ най па­ста­ноў­кі на­бі­ра­ецца но­вая твор­чая ка­ман­да, зу­сім ня­звык­лая для Бе­ла­ру­сі; тэ­атра­ль­ная кап­ра­дук­цыя ў нас так­са­ма пакуль не рас­паў­сю­джа­ная. Апра­ча та­го, «Дзя­ды» ад­ра­зу бы­лі да­ лу­ча­ныя да тво­раў, прэ­зен­та­ва­ных лі­тоў­ скім бо­кам пад­час Дзён ку­ль­ту­ры Літ­вы ў Бе­ла­ру­сі. Атры­ма­ла­ся плён­нае твор­ чае су­пра­цоў­ніц­тва, па­вод­ле агу­ль­на­ га пе­ра­ка­нан­ня — склаў­ся ка­лек­тыў ад­ на­дум­цаў. Лі­тоў­ская рэ­жы­су­ра на бе­ла­рус­кай гле­ бе ўка­ра­ня­ецца не ўпер­шы­ню. Гэ­та на­ ту­ра­ль­на. Ка­лі по­бач існуе та­кі ма­гут­ны, пры­зна­ны ва ўсім све­це «па­ста­но­вач­ ны рэ­зер­ву­ар», цяж­ка ўнік­нуць яго­на­га ўплы­ву. Без пе­ра­бо­ль­шан­ня, спек­так­лі Ня­к ро­ш у­с а, Ту­м і­н а­с а, Ла­т э­н а­с а, Кар­ шу­но­ва­са па­ста­янна зна­хо­дзяц­ца ў зо­ не ўва­гі, вы­клі­ка­юць за­хап­лен­не. А са­мо пан­яцце «лі­тоў­ская рэ­жы­с у­ра» на­б ы­ ло ў нас ледзь не сім­ва­ліч­нае зна­чэн­не. Пра­ца­ваць раз­ам для бе­ла­рус­кіх акцё­ раў — зна­чыць зда­бы­ваць ка­рыс­ную тэ­ атра­ль­ную ру­ду. Гэ­та і ста­ла­ся га­лоў­ным апі­рыш­чам для без­умоў­на­га твор­ча­га па­ ра­зу­мен­ня. А пан­яцце «аўтар­скае вы­каз­ ван­не» ў гэ­тым спек­так­лі да­ты­чыц­ца ўся­ го твор­ча­га ка­лек­ты­ву. Ска­заць, да якой ме­на­ві­та на­цы­яналь­ най ку­ль­ту­ры на­ле­жыць гэ­ты ўра­жа­ль­ны тэ­атра­ль­ны прад­укт, да­во­лі цяж­ка. На сцэ­не ўсё ад­мыс­ло­ва пе­ра­пле­це­на. Са­ мо пан­яцце «лі­тоў­ская рэ­жы­су­ра» пэў­ ным чы­нам ма­тэ­ры­ялі­за­ва­на. Хоць рэ­ча­ існасць на­бы­вае ўмоў­ныя, уні­вер­са­ль­ныя аб­ры­сы, га­лоў­ныя змес­та­выя кроп­кі — бе­ла­рус­кія.

У спек­так­лях, якія аб­апі­ра­юцца на на­ цы­яна­ль­ную аўтэн­тыч­насць, вя­лі­кае зна­ чэн­не ма­юць пра­ўдзі­выя артэ­фак­ты, аб­ ра­ды, ры­ту­алы. Рэ­жы­сёр уда­ла па­збя­гае ўся­ля­ка­га кштал­ту пад­ме­ны. Апра­ча та­го, да вы­ву­чэн­ня лі­та­ра­тур­на­га ма­тэ­ры­ялу, жыц­ця і твор­час­ці Ад­ама Міц­ке­ві­ча твор­ чая гру­па пад­ышла ве­ль­мі грун­тоў­на, усе раз­ам ездзі­лі на гіс­та­рыч­ную ра­дзі­му па­ эта — у На­ваг­ру­дак і За­вос­се. Пра­ца­ва­лі з кан­су­ль­тан­та­мі, да­сле­ду­ючы бе­ла­рус­ кі фа­льк­лор, этнаг­ра­фію, па­глыб­ля­ючы­ ся ў аб­рад­ную сім­во­лі­ку Дзя­доў. Да­лей ад­бы­ло­ся аб­агу­ль­нен­не, яго­ная пе­рад­у­ мо­ва — аса­біс­тая ахвя­ра Гус­та­ва-Кон­ра­ да дзе­ля шчас­ця і не­за­леж­нас­ці Ра­дзі­мы. У фі­на­ле на пер­шы план вы­хо­дзіць сак­ ра­ль­ны сэнс. «Па­эма зу­сім па-інша­му маг­ла быць ува­соб­ле­на ў Літ­ве. Але ж, пра­цу­ючы ў Бе­ ла­ру­сі, я не маг­ла ста­віць спек­такль пра рэ­ча­існасць іншай кра­іны. Ад­ам Міц­ке­ віч на­ра­дзіў­ся ў Бе­ла­ру­сі, тут яго­ная ра­ дзі­ма, вя­лі­кі пра­цэнт ве­ра­год­нас­ці, што ён ба­чыў ме­на­ві­та бе­ла­рус­кія Дзя­ды, і пес­ні слу­хаў так­са­ма бе­ла­рус­кія, хоць у Літ­ве ўсе лі­чаць, што Ад­ам Міц­ке­віч лі­ то­вец, які пі­саў на поль­скай мо­ве. Я па­ глыб­ля­ла­ся ме­на­ві­та ў бе­ла­рус­кую этна­ г­ра­фію і фа­льк­лор, і аб­ра­ды Дзя­доў у асно­ве спек­так­ля так­са­ма бе­ла­рус­кія, — рас­па­вя­дае Ра­му­не Ку­дзма­най­тэ. — Га­ лоў­ны­мі для мя­не ста­лі­ся сло­вы анё­лаў пра тое, што за кож­най дум­кай, за кож­ ным ру­хам ча­ла­ве­ка со­чаць анё­лы і чэр­ці. Я ста­ві­ла спек­такль пра лю­дзей, пра дух, пра штох­ві­лін­ны стан на­шай ду­шы. Пра тое, што на­шы сло­вы і дум­кі ма­тэ­ры­ялі­ зу­юцца. І важ­на не то­ль­кі тое, як ты жы­ веш, што ро­біш і га­во­рыш, ве­ль­мі важ­на, пра што ду­ма­еш». Хо­чац­ца спа­дзя­вац­ца, што гэ­тым спек­ так­лем Тэ­атр Ч прад­выз­на­чыў свой лёс. Па­гля­дзім, як ён бу­дзе скла­дац­ца. 

фо­та аляксандра дзмітрыева.

Л ю д­мі­ла Г р а­м ы ­ка

15



Т э ­ат р

Каў­нас­кі ка­мер­ны тэ­атр ця­гам апош­ня­ га се­зо­на дру­гі раз на­ве­даў Мінск. На сцэне Но­ва­га дра­ма­тыч­на­га пра­йшоў спек­такль «Дзень і ноч» па п’есе Да­йвы Ча­паў­скай­тэ (рэ­жы­сёр Ста­ніс­ла­вас Ру­бі­но­вас). Тра­гіч­ная гіс­то­рыя, за­сна­ва­ная на рэ­аль­ных падзе­ях, што ад­бы­лі­ся пад­час Дру­гой сус­вет­най вай­ ны ў Літ­ве, ура­зі­ла гле­да­чоў эма­цый­ным на­ па­лам, пу­ль­суючым не­су­ціш­ным болем. Ра­ курс, у якім бы­ла рас­кры­та звык­лая для бе­ла­ рус­кіх гле­да­чоў «ва­енная тэ­ма», на­во­дзіць на дум­кі пра яе не­пра­чы­та­ныя ста­рон­кі і ня­вы­ чар­па­ныя кры­ні­цы ча­ла­ве­ча­га дос­ве­ду. Дра­ ма­тург вы­ка­рыс­тоў­вае архіў­ныя да­ку­мен­ты ча­соў вай­ны, успа­мі­ны све­дак, ка­мен­та­рыі на­ шых су­час­ні­каў у інтэр­нэ­це, на­ват яўрэй­скія анек­до­ты. Але спек­такль за­ся­ро­джа­ны ме­на­ ві­та на ма­ра­ль­ных аспек­тах ва ўза­емаад­но­ сі­нах га­лоў­ных ге­ро­яў, а са­ма гіс­то­рыя за­ва­ рож­вае, нават зда­ецца, яе цяж­ка ўсвя­до­міць. Не­вы­пад­ко­ва пер­са­на­жы пры­мя­ра­юць на ся­ бе дзве эпо­хі: тое, што маг­ло быць па­між імі сён­ня, і тое, што ад­бы­ло­ся пад­час Дру­гой сус­ вет­най вайны. Лі­то­вец, не здо­леў­шы ад­даць дзяў­чы­ну-яўрэй­ку не­мцам, ха­вае яе ў скле­ пе. У скле­пе на­ра­джа­ецца дзі­ця. Аб­ое гі­нуць,

Акту­а ліі Але­н ы Ма­л ь­чэў­ска й

Сімона Бладзенаўскайтэ ў спектаклі «Дзень і ноч».

як то­ль­кі не­на­доў­га вы­хо­дзяць на све­жае па­ вет­ра ў сад... Зрэшты, твор­чыя ста­сун­кі па­між Но­вым дра­ма­тыч­ным тэ­атрам Мін­ска і Каў­нас­кім ка­ мер­ным пра­цяг­ва­юцца. ця па­тэн­цы­ялу ма­ла­дых рэ­жы­сё­раў, акцё­раў, мас­та­коў, — рас­па­вя­дае Тац­ця­на Тра­яно­віч. — Нас ці­ка­вяць раз­на­стай­ныя сцэ­ніч­ныя на­кі­ рун­кі, мы па­спра­бу­ем ства­рыць аль­тэр­на­ты­ ву існу­юча­му рэ­пер­ту­арна­му тэ­атру, каб да­ па­маг­чы са­ма­рэ­алі­за­вац­ца ма­ла­дым твор­цам. Экс­пе­ры­мент — за­ўсё­ды вы­хад за рам­кі тра­ ды­цый. Але я зра­зу­ме­ла, што паняцце гэ­та — шмат­знач­нае, кож­ны яго ра­зу­мее па-свой­ му. Для мя­не па­ста­ноў­ка су­час­най бе­ла­рус­ кай п’есы ў су­час­ным тэ­атры — ужо экс­пе­ры­ мент, бо па­ста­но­вак та­кіх пра­ктыч­на не існуе, хоць ма­ла­дыя рэ­жы­сё­ры пры­хо­дзяць у тэ­атр з п’еса­мі ма­ла­дых аўта­раў. І для нас гэ­та, без­у­ моў­на, уяў­ляе інта­рэс». Для та­го каб вы­слу­хаць са­мыя роз­ныя мер­ ка­ван­ні пра маг­чы­мас­ці раз­віц­ця экс­пе­ры­мен­ та­ль­на­га тэ­атра ў Бе­ла­ру­сі, Цэнтр на­ла­джвае цыкл сус­трэч з дра­ма­тур­га­мі, ме­не­джа­ра­мі, акцё­ра­мі і рэ­жы­сё­ра­мі.

фо­та андрэя спрынчана.

Цэнтр экс­пе­ры­мен­та­ль­най рэ­жы­су­ры і дра­ма­тур­гіі за­сна­ва­ны пры Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі мас­тац­тваў. Яго ўзна­ча­лі­ла рэ­жы­сёр Тац­ця­на Тра­яно­віч. Мэ­ты і за­да­чы Цэн­тра на пер­шы по­гляд зда­ юцца зра­зу­ме­лы­мі, але для та­го каб рас­па­ чаць актыў­ную дзей­насць, да­вя­дзец­ца вы­ра­ шыць цэ­лы шэ­раг арга­ні­за­цый­ных і твор­чых пы­тан­няў. Не сак­рэт, што мно­гім яны па­да­юц­ ца не­­пе­ра­адо­ль­ны­мі, бо да­ты­чац­ца на­яўнас­ ці як ад­мі­ніс­тра­цый­ных, так і твор­чых рэ­сур­ саў. Струк­тур­на Цэнтр яшчэ не ўлад­ка­ва­ны, па­мяш­кан­не ад­сут­ні­чае, ко­ль­касць лю­дзей, якія пры­чы­ні­лі­ся да пра­екта, мі­ні­ма­ль­ная, пра кан­цэп­цыю па­куль што мож­на ка­заць то­ль­кі ўмоў­на. Ад­нак па­ча­так па­кла­дзе­ны, і на­ўрад ці не­хта мо­жа ўсум­ніц­ца ў не­абход­нас­ці па­ доб­най інсты­ту­цыі. «Пра­ект за­ду­ма­ны і, спа­дзя­юся, неў­за­ба­ве зро­біц­ца стар­та­вай пля­цоў­кай для рас­крыц­

фо­та андрэя спрынчана.

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Крытык Аляксей Стрэльнікаў, рэжысёр Тац­ця­на Тра­яно­віч, акцёр Аляксандр Марчанка падчас прэзентацыі Цэнтра экс­пе­ры­мен­та­ль­най рэ­жы­су­ры і дра­ма­тур­гіі.

Па­гля­дзе­ла ў Мас­коў­скім ака­дэ­міч­ным тэ­атры імя Ула­дзі­мі­ра Ма­якоў­ска­га «Во­ ра­га на­ро­да» Ген­ры­ка Ібсе­на ў сцэ­ніч­най вер­сіі Са­шы Дзя­ні­са­вай (рэ­жы­сёр Мі­кі­та Ко­бе­леў) і на­рэш­це ўця­мі­ла, ча­го ж мне так не ха­па­ла сё­ле­та ў бе­ла­рус­кім дра­ ма­тыч­ным тэ­атры. Ця­гам се­зо­на на бе­ла­рус­кай сцэ­не ста­ ран­на акту­алі­за­ва­лі кла­сі­ку. Аляк­сандр Гар­цу­еў вы­пус­ціў у РТБД асу­час­не­нае «Рас­кі­да­нае гняз­до» Янкі Ку­па­лы. У тым жа тэ­атры за­про­ша­ны рэ­жы­сёр Сяр­гей Па­ўлюк у спек­так­лі «Бег­чы з Эль­сі­но­ра, аль­бо Гам­лет на­вы­ва­рат» ува­со­біў раз­ва­ гі су­час­на­га ўкра­інска­га дра­ма­тур­га Вік­ та­ра По­ні­за­ва пра не­пе­ра­адо­ль­насць ро­ ку ў са­май вя­до­май п’есе Шэк­спі­ра. Ну, а пра тое, як маг­лі б раз­ві­вац­ца падзеі па­сля ад’езду Хлес­та­ко­ва, Сяр­гей Ка­ва­ ль­чык па­ра­зва­жаў у На­цы­яна­ль­ным тэ­ атры імя М.Гор­ка­га на пад­ста­ве п’есы Аляк­сея Ду­да­ра­ва «Экзе­ку­тар». Ужыў­шы роз­ныя спо­са­бы асу­час­ніць ма­тэ­ры­ял, ад­ным з іх так і не ска­рыс­та­ лі­ся: пе­ра­асэн­са­ван­нем тэк­сту з пун­кту гле­джан­ня жыц­цё­вых рэ­алій, та­го, што ад­бы­ва­ецца ва­кол нас тут і ця­пер. Ме­на­ ві­та гэ­та зра­бі­ла Са­ша Дзя­ні­са­ва з п’есай Ібсе­на, па­ста­віў­шы яе ге­ро­яў у су­час­ ныя ўмо­вы існа­ван­ня: Пе­тэр Сток­ман удзе­ль­ні­чае ў ток-шоу з інтэ­рак­тыў­ным га­ла­са­ван­нем гле­да­чоў, а да­чка То­ма­ са Сток­ма­на вя­дзе ві­дэ­аблог у інтэр­нэ­ це. Істот­на бы­лі зме­не­ныя сты­ліс­ты­ка і сін­так­сіс тэк­сту. Ад­нак Дзя­ні­са­ва не вы­ пра­ві­ла­ся ў во­ль­нае пла­ван­не, ад­штур­ хнуў­шы­ся ад тэк­сту Ібсе­на, а па­сля­доў­на кро­чы­ла за дра­ма­тур­гам, ні­бы ад­каз­ва­ ючы на пы­тан­не: як бы па­во­дзі­лі ся­бе ге­ роі ў гэ­тай сі­ту­ацыі, ка­лі б жы­лі сён­ня? У вы­ні­ку дзея­нне, на­ват пры пэў­ных су­ пя­рэч­нас­цях спек­так­ля, мёр­твай хват­ кай тры­мае ўва­гу гле­да­ча. На мой по­гляд, ме­на­ві­та та­ко­га пе­ра­ асэн­са­ван­ня не ха­па­ла ге­ро­ям «Рас­кі­да­ на­га гняз­да», ка­лі ў іх ру­ках аказ­ва­лі­ся то дэ­вай­сы, то «бам­жац­кія» клет­ча­тыя тор­бы, а з вус­наў гу­чаў кла­січ­ны ку­па­ лаў­скі тэкст. Ме­на­ві­та яго не ста­ва­ла ўжо на ўзроў­ні дра­ма­тур­гіі ў «Экзе­ку­та­ру» і «Бег­чы з Эль­сі­но­ра...», бо што нам пры­ го­ды Тра­піч­кі­на ў Рас­іі ХІХ ста­год­дзя, ка­лі мы не мо­жам раз­абрац­ца са сва­ім жыц­цём у Бе­ла­ру­сі на па­чат­ку ХХІ-га. І хі­ба мы не ве­да­ем, што, у рэ­шце рэшт, усё пры­йдзе да шэк­спі­раў­ска­га фі­на­лу? Та­кая фор­ма пра­цы з тэк­стам не пан­ацэя. Але, мо­жа, па­спра­ба­ваць? 

артэфакты

16

Сут­насць рэ­чаў

«На­ра­джэн­не» Аляк­сея Сла­поў­ска­га.

На спек­так­лях у Гро­дзен­скім дра­ма­тыч­ным Л ю д­мі­ла Г р а­м ы ­ка Пе­ра­ка­на­на: аб­лас­ныя тэ­атры ў Бе­ла­ ру­сі да­ўно існу­юць ад­асоб­ле­на, сам-на­ сам са сва­імі па­мкнен­ня­мі і пра­бле­ма­ мі. Шу­каць тут не­йкія за­ка­на­мер­нас­ці не вар­та. Ска­жам про­ста: тэ­атра­ль­ная гра­ мад­скасць іх дзей­нас­цю не ці­ка­віц­ца. Спек­так­лі не гля­дзіць, што ад­бы­ва­ецца — не ве­дае. Гро­дзен­скі аб­лас­ны дра­ма­тыч­ ны тэ­атр — не вы­клю­чэн­не з агу­ль­на­ га шэ­ра­гу. Пры­нам­сі, яго­ны спек­такль «Па­лёт над гняз­дом зя­зю­лі», які ле­тась у Санкт-Пе­цяр­бур­гу на ХIV Між­на­род­ ным фес­ты­ва­лі «Сус­трэ­чы ў Рас­іі» атры­ маў га­лоў­ную ўзна­га­ро­ду — прэ­мію імя на­род­на­га артыс­та СССР Кі­ры­ла Лаў­ро­ ва, на­ват не па­тра­піў у фі­нал дру­гой На­ цы­яна­ль­най тэ­атра­ль­най прэ­міі. Вя­до­ ма ж, тыя, хто ба­чыў па­ста­ноў­ку Ге­на­дзя Муш­пер­та пад­час ка­рот­кіх гас­тро­ляў у Мін­ску, а так­са­ма і акцё­ры-тры­умфа­та­ ры, бы­лі бо­лей чым здзіў­ле­ныя. Дый са­ ма сі­ту­ацыя акрэс­лі­ла мя­жу, якую не­бяс­ печ­на пе­ра­сту­паць. Пы­тан­не ўзні­кае са­мо са­бой: ці вар­ ты ўва­гі асоб­на ўзя­ты сцэ­ніч­ны ка­лек­ тыў, які пра­цуе не ў Мін­ску і не шу­кае пад­трым­кі ў сяб­роў, ку­моў і ста­ліч­ных дра­ма­тур­гаў? Зрэш­ты, гро­дзен­скі тэ­атр за­ўсё­ды тры­ маў­ся ўба­ку ад люд­ской мі­тус­ні, за­хоў­

«Вяр­тан­не Дон Жу­ана» Эдвар­да Ра­дзін­ска­га.

ва­ючы пры гэ­тым вы­со­кі пра­фе­сій­ны ўзро­вень. Той, хто гэ­та­га не ве­дае, мае да­во­лі пры­бліз­нае ўяў­лен­не аб асаб­лі­ вас­цях айчын­на­га тэ­атра­ль­на­га пра­цэ­ су. Амаль двац­цаць га­доў над ка­лек­ты­вам апе­ка­ваў­ся Ге­надзь Муш­перт. Ён на­ле­ жыць якраз да та­го па­ка­лен­ня рэ­жы­сё­ раў, якое мож­на лі­чыць пэў­ным чы­нам «дыс­тан­цы­ява­ным» ад ма­гіс­тра­ль­ных шля­хоў айчын­на­га мас­тац­тва. Маг­чы­ма, ме­на­ві­та гэ­тая ака­ліч­насць і да­па­маг­ла Муш­пер­ту ства­рыць улас­ную тэ­атраль­ ную імпе­рыю, за­сна­ва­ную на за­ко­нах твор­час­ці. Пра тое свед­чыць на­ват рэ­пер­ту­ар. Ані­якіх «Жа­на­тых так­сіс­таў». Ёсць ка­ме­ дыі, але за іх не со­рам­на. Су­час­ная дра­ ма, бе­ла­рус­кая і сус­вет­ная кла­сі­ка, каз­кі для дзя­цей. Пе­рад­усім — доб­рая лі­та­

ра­ту­ра. Янка Ку­па­ла, Якуб Ко­лас, Кар­ла Га­ль­до­ні, Ло­пэ дэ Ве­га, Ханс Крыс­ці­ян Андэр­сен, Сяр­гей Ка­ва­лёў, Люд­мі­ла Ра­ з­у­моў­ская, Мі­ка­лай Ка­ля­да, Інгмар Віл­ кіст... Та­кі пад­бор не бы­вае вы­пад­ко­вым. Ён прад­ыкта­ва­ны тон­кім лі­та­ра­тур­ным гус­там. Звыч­кай да роз­ду­му — без­умоў­ ным склад­ні­кам рэ­жы­сёр­скай пра­фе­сіі. Тэ­атра­ль­ная ма­дэль, на якой усё тры­ма­ ецца, тры­ва­лая, не ву­ль­гар­ная і не на­ пыш­лі­вая. «Мя­не доб­ра ву­чы­лі», — за­ў­ ва­жае Муш­перт. У яго­ных спек­так­лях усё да­клад­на ма­ты­ва­ва­нае, упэў­не­на пра­кла­ дзе­ны змес­та­выя і псі­ха­ла­гіч­ныя мас­ткі. Та­го, хто доб­ра ве­дае су­час­ны бе­ла­рус­кі тэ­атр, гэ­тым на­ўрад ці мож­на здзі­віць. Спек­так­лі Ге­на­дзя Муш­пер­та «Ка­роль, Да­ма, Ва­лет» па­вод­ле Ула­дзі­мі­ра На­бо­ ка­ва, «Рок-кан­цэрт з Ры­го­рам Го­ры­ным», «За­ўтра бы­ла вай­на» па­вод­ле Ба­ры­са Ва­ сі­ль­ева ў не­да­лё­кім мі­ну­лым ра­бі­лі сен­ са­цыі ў мін­скіх тэ­атра­ль­ных се­зо­нах. Здзіў­ля­лі спа­вя­да­ль­нас­цю, рэ­жы­сёр­скай кан­струк­тыў­нас­цю, вы­бу­ха­мі сфар­му­ля­ ва­на­га сэн­су. Та­ды ў гро­дзен­скім тэ­атры за­ззя­лі акцёр­скія інды­ві­ду­аль­нас­ці Люд­ мі­лы Вол­ка­вай, Сяр­гея Ку­ры­лен­кі, Аляк­ сан­дра Шаў­кап­ля­са­ва, Акса­ны Плі­кус. Здат­н асць пра­ц а­в аць і вы­х оў­в аць акцё­раў — ад­мет­ная ўлас­ці­васць рэ­жы­ сё­ра. Пра гэ­та свед­чаць і апош­нія па­ста­ ноў­кі — «Вяр­тан­не Дон Жу­ана» Эдвар­ да Ра­дзін­ска­га і «На­ра­джэн­не» Аляк­сея Сла­поў­ска­га, якія прад­стаў­ля­юць тэ­атр у што­дзён­ным ра­кур­се. І гэ­та па­ка­за­ль­ на: для та­го каб зра­зу­мець, як на­сам­рэч існуе сцэ­ніч­ны ка­лек­тыў, трэ­ба па­гля­ дзець спек­так­лі, па­стаў­ле­ныя не на па­ каз, не для фес­ты­ва­ляў, а дзе­ля пра­ка­ ту — у раз­лі­ку на звы­чай­на­га гле­да­ча. У та­кім разе ўсё пры­ха­ва­нае ад­ра­зу ро­біц­ ца бач­ным. У «Вяр­тан­ні Дон Жу­ана» рэ­жы­сёр Ге­ надзь Муш­перт ні­бы­та ўсту­пае ў ды­ялог

са зна­ка­мі­тым рас­ійскім дра­ма­тур­гам Эдвар­дам Ра­дзін­скім. У спек­так­лі ства­ ра­ецца ад­мыс­ло­вы інтэ­лек­ту­аль­ны кан­ тэкст, які грун­ту­ецца на амаль за­бы­тых рэ­чах — тон­кім, глы­бо­кім ве­дан­ні па­ эзіі і псі­ха­ло­гіі ча­ла­ве­чай ду­шы. Гэ­ты кан­тэкст па­за­ча­са­вы. І не то­ль­кі та­му, што, па­вод­ле сю­жэ­та Ра­дзін­ска­га, Дон Жу­ан — ад­веч­ны ван­дроў­нік па эпо­хах, які вось ужо 3000 год шу­кае сваю дон­ ну Анну. Ён з’яўля­ецца на сцэ­не на мы­ лі­цах, стом­ле­ны і па­ста­ле­лы, пе­ра­кро­ чыў­шы праз вя­кі. Але ў сю­жэт спек­так­ля ўпле­це­ны вер­шы. Яны ўспры­ма­юцца як тра­пят­лі­вы до­тык да са­вец­ка­га мі­ну­ ла­га, ка­лі тво­ры леп­шых рус­кіх па­этаў рас­паў­сю­джва­лі­ся ў «сам­вы­да­ве». Гэ­тыя вер­шы да­клад­на і ўра­­жаль­­на вы­ка­на­ны Дон Жу­анам — Аляк­сан­драм Шаў­кап­ля­ са­вым. Яны ства­ра­юць злу­ча­ль­ную ткан­ ку змес­ту. Уя­ві­це то­ль­кі, са сцэ­ны гу­чаць рад­кі Ган­ны Ахма­та­вай, Іо­сі­фа Брод­ска­ га, Аляк­сан­дра Вяр­цін­ска­га, Мак­сі­мі­лі­яна Ва­ло­шы­на, Сяр­гея Ган­длеў­ска­га, Яўге­ нія Еўту­шэн­кі, Ся­мё­на Кір­са­на­ва, Во­сі­ па Ман­дэ­льш­та­ма, Ба­ры­са Па­стэр­на­ка, Аляк­сан­дра Пуш­кі­на, Да­ві­да Са­мой­ла­ ва, Арсе­нія Тар­коў­ска­га, Уіль­яма Шэк­ спі­ра, Мар­ка Шкля­ра! У іх усё, што рэ­жы­ сё­ру не­абход­на бы­ло ад­рэф­лек­са­ваць як цу­доў­ны інтэ­лек­ту­аль­ны ўзор ду­хоў­на­ га быц­ця. І за­свед­чыць: маў­ляў, бы­ло... дый сплы­ло. Ве­лі­зар­ны ме­сяц над анфі­ ла­дай праз усю сцэ­ну (мас­так Аляк­сандр Су­раў) успры­ма­ецца як злас­лі­вы і ад­веч­ ны да­кор. У па­трэб­ны мо­мант у пра­ёме з’явіц­ца Анна (Акса­на Плі­кус) са сва­ім не­паз­быў­ным ка­хан­нем — і яна не па­ знае Дон Жу­ана. Пе­ра­блы­тае з Ле­па­рэ­ ла (Аляк­сандр Ка­лаг­рыў). Зрэш­ты, за­ка­ ха­ны Дон Жу­ан не па­трэб­ны пры­ро­дзе і му­сіць за­гі­нуць. Атры­ма­ла­ся ве­ль­мі сум­ ная і шчым­лі­вая гіс­то­рыя пра вы­то­кі ча­ ла­ве­ча­га існа­ван­ня, які­мі не вар­та па­гар­ джаць, пра чы­ёсь­ці пра­мі­ну­лае юнац­тва, пра ка­хан­не, якое бо­льш не све­ціць і не грэе. Пра па­эзію, што ёсць сут­нас­цю ўсіх рэ­чаў. Пан­яцце «аўтар­скі тэ­атр» Муш­перт раз­умее ад­мыс­ло­ва. Для яго гэ­та да­лі­ кат­ны спо­саб вы­каз­ван­ня пра са­мае за­ па­вет­нае, якое акцё­ры па­чы­на­юць дзіў­ ным чы­нам тран­слі­ра­ваць гле­да­чам. Сло­ва «да­лі­кат­насць» да­рэч­нае на­ват та­ды, ка­лі рэ­жы­сёр пра­цуе над ка­ме­ды­яй. «На­ра­джэн­не» Аляк­сея Сла­поў­ска­га, ка­ неш­не, мож­на бы­ло б па­ста­віць і «на мя­ жы фо­лу». Асноў­ны кан­флікт ад­бы­ва­ецца між ця­жар­най Са­шай (Акса­на Плі­кус) і Пло­дам (Ігар Ула­наў), які пад­бух­тор­ вае яе здзяй­сняць не ве­ль­мі пры­го­жыя ўчын­кі, дэ­ман­струе хці­васць і пры­ста­са­ ван­ства яшчэ ва ўлон­ні ма­ці. Але ўрэш­ це пе­ра­ма­гае да­бры­ня. Ад ка­ме­дый­на­га жан­ру на­шым рэ­жы­сё­рам у блі­жэй­шы час наў­рад ці ўдас­ца ад­ысці. Ды то­ль­кі ў гро­дзен­скім тэ­атры амаль што лас­ка­вым шэп­там і з ві­да­воч­ным гу­ма­рам пра­па­ну­

«Тан­га» Сла­ва­мі­ра Мро­жа­ка. Мі­ка­лай Ві­лі­мо­віч (Арту­р).

юць вес­ці раз­мо­ву аб пра­бле­мах дзе­та­ра­ джэн­ня. Га­лоў­ны акцэнт па­ля­гае ў зо­не ча­ла­ве­чай ма­ра­лі. Гэ­та, а так­са­ма эфек­ тная кі­на­рам­ка, у якую змеш­ча­ны спек­ такль, вы­раз­ныя акцёр­скія ра­бо­ты да­зва­ ля­юць ства­рыць ку­ль­тур­ны тэ­атра­ль­ны прад­укт. Вы­ка­наў­цы ро­ляў скла­да­юць яркі ансамбль, у якім най­бо­льш вы­лу­ча­ юцца Акса­на Плі­кус, Ігар Ула­наў, Сяр­гей Саў­ко, Але­на Кра­сі­ка­ва. Не кож­ны тэ­атр сён­ня здат­ны па­ста­ віць «Тан­га» Сла­ва­мі­ра Мро­жа­ка, тым бо­льш — раз­гар­нуў­шы яго ў трох­га­дзін­ нае дзея­нне з дву­ма антрак­та­мі, як гэ­та зра­біў Сяр­гей Ку­ры­лен­ка. Рэ­жы­сёр ні­ бы­та на са­май спра­ве аспрэч­вае зна­ка­ мі­тую рэ­плі­ку з п’есы: «Тра­ге­дыя сён­ ня ўжо не­маг­чы­мая. Рэ­ча­існасць зжа­рэ лю­бую фор­му. То­ль­кі фарс, тра­ге­дыі не існуе, за­ста­ецца то­ль­кі экс­пе­ры­мент». І… ства­рае тра­гі­фарс, які ўпэў­не­на рас­пас­ці­ ра­ецца па­між тра­ге­ды­яй і фар­сам, пад­ хоп­лі­вае ад псі­ха­ла­гіч­на­га тэ­атра ўцям­ на вы­кла­дзе­ны сю­жэт, на­паў­няе дзею шмат­лі­кі­мі алю­зі­ямі — ад са­цы­яль­ных да па­лі­тыч­ных, над­ае ўся­му псі­ха­ла­гіч­ на-гра­тэс­ка­ва-ка­міч­ную фор­му. І ўрэш­це дае во­лю акцё­рам, якія ця­гам трох га­дзін вы­кон­ва­юць свае ро­лі з ві­да­воч­ным за­да­ ва­ль­нен­нем. На­па­чат­ку зда­ецца, што рэ­ жы­сёр мі­зан­сцэ­ні­руе над­та па-акцёр­ску, ні­бы­та пры­мер­ва­ючы кож­ны воб­раз на ся­бе. Па­сту­по­ва зма­ган­не Арту­ра (Мі­ка­ лай Ві­лі­мо­віч) за не­па­хіс­ныя жыц­цё­выя

каш­тоў­нас­ці на­бы­вае асаб­лі­вы па­ка­лен­ час­кі сэнс, але ж мы раз­уме­ем: што­раз змя­ня­ецца то­ль­кі фор­ма. Сэнс ёсць аб­ сурд. Не­вы­пад­ко­ва ў до­ме Арту­ра маг­чы­ ма са­мае не­ве­ра­год­нае, тут спа­лу­ча­ецца не­спа­лу­ча­ль­нае. Мнос­тва па­бы­то­вых рэ­ чаў, якія не вы­кід­ва­юцца ця­гам дзе­ся­ці­ год­дзяў, ка­та­фалк, на якім ба­бу­ля (Ва­лян­ ці­на Ха­ры­то­на­ва) раз-по­раз збі­ра­ецца па­мі­раць, не­рэ­аль­ныя ча­ла­ве­чыя жар­ сці, гу­ль­ня ў кар­ты, лю­боў­ныя інтрыж­ кі ма­ці (Свят­ла­на За­вад­ская) на ва­чах у ба­ць­кі (Ва­сіль Пра­ба­дзяк), на­рэш­це, пер­ ма­нен­тнае імкнен­не Арту­ра ажа­ніц­ца з Аляй (Ма­рыя Мя­леш­ка)… Артур з ма­ні­ яка­ль­най упар­тас­цю шу­кае сэнс ва ўсіх сва­іх учын­ках, і гэ­та кан­ча­ецца тра­ге­ды­ яй. Сэнс пе­ра­ймае Эдзік (Ва­сіль Мі­ніч) — ціх­мя­ны ча­ла­век, служ­ка, знач­насць яко­ га ў спек­так­лі ад эпі­зо­ду да эпі­зо­ду то­ль­кі ўзмац­ня­ецца. Ме­на­ві­та ён возь­ме свіс­ ток, усіх па­стро­іць — і яго­нае сло­ва бу­дзе га­лоў­ным у апош­нім сус­вет­ным цык­ле. Што да­лей? Хто ж яго ве­дае… Апош­нія спек­так­лі гро­дзен­ска­га тэ­ атра то­ль­кі па­цвер­дзі­лі яго­ную здат­ насць вы­кон­ваць скла­да­ныя за­да­чы і не вы­дат­коў­вац­ца на мі­тус­ню. Да­рэ­чы, на пы­тан­не ды­рэк­та­ра тэ­атра Іга­ра Ге­дзі­ ча: «Што трэ­ба па­ста­віць, каб тра­піць на На­цы­яна­ль­ную прэ­мію?» — так­са­ма ёсць ад­каз. Не вар­та ста­віць «Жа­ні­ць­бу Фі­га­ ро», і на­ступ­ным раз­ам кар­ты ві­да­воч­на ля­гуць інакш. 

фо­та з архі­ва тэ­атра.

17

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

18 з е й н ы я а с о б ы д

Ганна Маторная Ч а ­л а ­в е к з а н т э ­н а й

дзейныя асобы

19

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Н а ­т а л ­л я Г а ­н у л

яму. Мы за­бы­ва­ем пра на­шу гіс­то­рыю і час­та па­ўта­ра­ем яе па­мыл­кі.

Кож­ная ра­бо­та Ган­ны Ма­тор­най вы­клі­кае інта­рэс. Гле­да­чы ве­да­юць: па­ста­ноў­шчы­к Бе­ла­рус­ка­га ака­дэ­міч­на­га му­зыч­на­га тэ­атра за­ўжды пра­па­нуе за­хап­ля­ль­нае ві­до­віш­ча. Яе спек­так­лі не­ль­га пра­пус­каць. І ка­лі яна інтэр­прэ­туе кла­сі­ку, і ка­лі звяр­та­ецца да парт­ытур су­час­ных кам­па­зі­та­раў, не­ча­ка­ нае і па­ра­дак­са­ль­нае іх пра­чы­тан­не га­ран­ та­ва­на. У лі­ку па­ста­но­вак — «Ды­до­на і Эней» Ген­ ры Пёр­сэ­ла, «Юбі­лей» Сяр­гея Кар­тэ­са, «Зва­ но­чак, аль­бо Шлюб­ная ноч аптэ­ка­ра» Га­эта­ на Да­ні­цэ­ці, «Па­яцы» Ру­джэ­ра Ле­анка­ва­ла, «Фан­та­зія» Ула­дзі­мі­ра Кур’яна, «Ба­ге­ма» Джа­ка­ма Пу­чы­ні, апе­рэ­та «Міс­тар Ікс» Імрэ Ка­ль­ма­на. Яны свед­чаць: Ганна Ма­тор­ная — асо­ба мэ­та­на­кі­ра­ва­ная, ад­да­ная му­зыч­на­му мас­тац­тву, га­то­вая да змен, не­прад­ка­за­ль­ ная на­ват для ся­бе, экс­тра­верт, ге­не­ра­тар энер­гіі і твор­чых ідэй. Мы гу­та­рым пра опе­ ру, мю­зікл, апе­рэ­ту і ад­мет­нас­ці іх сцэ­ніч­ на­га ўва­саб­лен­ня.

Вы спа­лу­ча­еце не­ка­ль­кі пра­фе­сій — рэ­жы­сёр-па­ста­ноў­шчык, хор­май­стар, вы­клад­чык Ака­дэ­міі му­зы­кі. Ма­еце ба­га­тую бі­ягра­фію. На­ра­дзі­лі­ся ў Ніж­нім Та­гі­ле. Скон­чы­лі Гро­дзен­ скае му­зыч­нае ву­чы­ліш­ча і на­шу Ака­дэ­мію му­зы­кі як ха­ра­вы ды­ры­жор. Яшчэ сту­дэн­ткай пра­ца­ва­лі ў Бе­ла­рус­кім му­зыч­ ным тэ­атры ў якас­ці артыс­ткі хо­ру, а па­зней як хор­май­стар. Па­чы­на­лі ву­чыц­ца ў Ака­дэ­міі мас­тац­тваў. Скон­чы­лі Ака­дэ­мію му­зы­кі па спе­цы­яль­нас­ці «му­зыч­ная рэ­жы­су­ра». Ха­це­ла­ся б да­ве­дац­ца, хто бы­лі ва­шы на­стаў­ні­кі і як яны на вас па­ўплы­ ва­лі...

Вы ма­еце рэ­пу­та­цыю рэ­жы­сё­ра, які ўмее здзі­віць, не ба­іцца экс­пе­ры­мен­та. Рас­па­вя­дзі­це пра ва­шу твор­чую кух­ню.

— Акцё­ры не пры­зна­юць рэ­жы­сё­ра, які не здо­лее па­тлу­ ма­чыць сваю ідэю сціс­ла, ёміс­та, ярка. А для гэ­та­га трэ­ба спа­чат­ку ўсё пе­ра­пла­віць у са­бе. По­тым па­чы­на­ецца пра­цэс ві­зу­алі­за­цыі за­ду­ма­на­га, пе­ра­вод му­зыч­най інта­на­цыі, гу­ку ў мас­тац­кі воб­раз. Да­лё­ка не за­ўсё­ды мя­не за­да­ва­ль­няе атры­ ма­ны вы­нік, хо­чац­ца і да­лей удас­ка­на­ль­ваць па­ста­ноў­ку, але пе­ра­шка­джа­юць знеш­нія ака­ліч­нас­ці — тэр­мі­ны, якія веч­на пад­ціс­ка­юць, пра­бле­мы фі­нан­са­ван­ня і г.д. На­огул рэ­жы­сёр па­ві­нен за­ўжды зна­хо­дзіц­ца ў то­ну­се, што­сь­ці пры­дум­ляць і вы­на­хо­дзіць, каб хоць не­як за­ха­ваць пер­ша­па­чат­ко­вую за­ду­ му. З гэ­ты­мі пра­бле­ма­мі су­ты­ка­ецца кож­ны па­ста­ноў­шчык, але я не ма­гу са­бе да­зво­ліць зра­біць што­сь­ці кеп­ска, бо ад май­го вы­ні­ку за­ле­жыць по­спех усіх удзе­ль­ні­каў пра­екта. Важ­на, каб мне ве­ры­лі.

фо­та сяргея сулая.

Вы аб­ра­лі для ся­бе ня­прос­ты пра­фе­сій­ны шлях, на якім пе­ ра­ва­жа­юць не ру­жы, а шы­пы. На жаль, у гіс­то­рыі бе­ла­рус­кай му­зыч­най рэ­жы­су­ры ха­пае яркіх, але за­бы­тых ста­ро­нак і імё­наў...

— Не­ве­ра­год­на люб­лю ста­сун­кі з ад­на­дум­ца­мі, пра­фе­сі­яна­ла­ мі, кры­ты­ка­мі, якія маг­лі б не то­ль­кі ска­заць, дрэн­на ці доб­ра атры­ма­ла­ся, але і пра­па­на­ваць кан­струк­тыў­нае ра­шэн­не або ла­гіч­на аб­грун­та­ваць ацэн­ку спек­так­ля. Рэ­дкая сён­ня сі­ту­ ацыя. Хоць на першы погляд многім здаецца, што яны ўсё раз­уме­юць і лі­чаць маг­чы­мым да­ваць па­ра­ды, як пра­ві­ль­на гу­ляць у фут­бол, як ля­чыц­ца і як ста­віць спек­так­лі. Та­му час­та ўзні­кае кры­ху спа­жы­вец­кае стаў­лен­не да тэ­атра. Мно­гія гле­да­чы пра сут­насць пра­фе­сіі му­зыч­на­га рэ­жы­сё­ра ні­чо­га не ве­да­юць. Да пы­тан­ня аб пры­знан­ні і айчын­ных імё­ нах. Опер­ны рэ­жы­сёр Ся­мён Штэйн — ча­ла­век шмат­гран­ны, ён адзін з тых, хто здо­леў уклю­чыць айчын­ны му­зыч­ны тэ­атр у сус­вет­ны кан­тэкст. Ад­но гэ­та імя мо­жа пра­ца­ваць на на­шу пра­фе­сій­ную рэ­пу­та­цыю. Але сён­ня ня­ма ні­ ма­наг­ра­фій, ні на­ву­ко­вых чы­тан­няў, ні па­мят­ных пра­ектаў, пры­све­ча­ных

— Знач­насць лю­дзей, якія зна­хо­дзяц­ца по­бач з та­бой, мож­на аца­ніць то­ль­кі та­ды, ка­лі па­збаў­ля­ешся іх пад­трым­кі. Гэ­та як з ма­май: дзі­ця па­чы­нае ну­дзіц­ца па ба­ць­ках, ка­лі іх ня­ма по­бач. Ду­маю, тое не­йкі сус­вет­ны за­кон. Ма­гу з упэў­не­нас­цю на­зваць сва­імі на­стаў­ні­ка­мі не то­ль­кі тых, хто мя­не на­ву­чаў май­стэр­ству і пра­фе­сіі: у ма­ім жыц­ці сус­тра­ка­лі­ся роз­ныя ці­ ка­выя му­зы­кі, мас­та­кі, акцё­ры, рэ­жы­сё­ры, фі­ло­са­фы — лю­дзі, ад якіх я шмат ча­го ўзя­ла. Па­ко­ль­кі мая пер­шая ад­ука­цыя бы­ла звя­за­на з та­кой ня­ прос­тай спра­вай, як кі­ра­ван­не хо­рам, я змаг­ла ад­апта­вац­ца да мно­гіх пра­блем­ных сі­ту­ацый, не­пас­рэд­на звя­за­ных з пра­ фе­сі­яй рэ­жы­сё­ра. Ма­ёй «ма­май» у пра­фе­сіі хор­май­стра ста­ла Та­ма­ра Гу­лі­на, якая за­ўсё­ды тра­пят­лі­ва мя­не апе­ка­ва­ла, на­ват па­сля за­кан­чэн­ня на­ву­чан­ня. Што да рэ­жы­су­ры, дык па­чы­ на­ла свой шлях як рэ­жы­сёр дра­мы (курс Ві­та­ля Ка­та­віц­ка­га), але па­сля на­ра­джэн­ня да­чкі ад­на­ві­ла­ся на курс му­зыч­най рэ­жы­су­ры ў Ака­дэ­міі му­зы­кі. Мой кі­раў­нік Мар­га­ры­та Ізвор­ ска-Елі­зар’ева, не­ве­ра­год­на ад­ука­ва­ны, ці­ка­вы і су­пя­рэч­лі­вы ча­ла­век і рэ­жы­сёр, за­ўсё­ды пры­му­ша­ла шмат ду­маць, а по­тым якас­на ра­біць. На­ват ця­пер кож­ны раз пы­та­юся ў ся­бе: а што ска­жа Мар­го? Ве­ль­мі ўдзяч­на Мі­ка­лаю Пі­ні­гі­ну за маг­чы­масць кан­так­та­ваць і на­зі­раць пра­цэс пра­цы май­стра. У свой час яго па­ста­ноў­ка опе­ры Сяр­гея Кар­тэ­са «Ві­зіт да­мы» зра­бі­ла­ся для мя­не кроп­кай ад­лі­ку і ад­на­ча­со­ва вы­шэй­шай план­кай у раз­умен­ні пра­фе­сіі. Ці ёсць у вас му­зыч­ныя пе­ра­ва­гі?

— У пэў­ны пе­ры­яд мне бы­ла ве­ль­мі бліз­кая рус­кая му­зыч­ная ку­ль­ту­ра XIX — XX ста­год­дзяў, са­ма­дас­тат­ко­вая, вы­со­ка­ду­ хоў­ная, се­ман­тыч­на на­поў­не­ная. За­ўсё­ды за­хап­ля­ла су­час­нае мас­тац­тва, бо яго га­лоў­ная якасць — дух экс­пе­ры­мен­та. Ад­нак ка­лі зга­даць гіс­то­рыю му­зы­кі, дык і Мо­царт, і Ры­хард Штра­ус бы­лі бліс­ку­чы­мі экс­пе­ры­мен­та­та­ра­мі. У іх му­зы­цы ад­чу­ва­ ецца, што твор на­ра­джа­ецца ме­на­ві­та ця­пер. А якія тэ­атра­ль­ныя па­ста­ноў­кі лі­чы­це эта­лон­ны­мі?

— Гэ­та скла­да­нае пы­тан­не, на­ўрад ці зма­гу на­зваць усё, што за­ча­пі­ла ці да­ло імпу­льс для ўлас­ных ідэй. Спек­так­лі Мар­ ка За­ха­ра­ва, Ра­ма­на Вік­цю­ка, Мі­ка­лая Пі­ні­гі­на, у якіх ёсць ча­му здзіў­ляц­ца, у якіх інтры­га тры­мае гле­да­ча да апош­няй хві­лі­ны. Шу­кан­ні ма­ла­до­га па­ка­лен­ня рас­ійскіх опер­ных рэ­жы­сё­ раў — Дзміт­рыя Чар­ня­ко­ва, які атры­маў пер­шага опер­нага «Оскара», Ва­сі­ля Бар­ха­та­ва, які арга­ні­за­ваў экс­пе­ры­мен­та­ ль­ны пра­ект «Опер­гру­па», вам бліз­кія?

— Ярка, пра­фе­сій­на і не­арды­нар­на. Хоць ма­гу па­спра­чац­ца па не­ка­то­рых па­ра­мет­рах. Але ці трэ­ба? Пад­аба­ецца — гля­дзі, не пад­аба­ецца — «на вкус и цвет...» І ўсё ж я кан­сер­ва­тар, бо га­лоў­нае для рэ­жы­сё­ра опе­ры — не за­бы­ваць, што ён вы­ка­ наў­ца вя­лі­кіх тво­раў. Згод­на з Ба­ры­сам Па­кроў­скім: «Рэ­жы­сёр па­ві­нен быць вы­ка­наў­цам. Для гэ­та­га ён му­сіць спас­ціг­нуць, што ство­ра­на. Тое — асноў­ная за­да­ча. Яе мож­на вы­кон­ваць мно­гі­мі спо­са­ба­мі, але не трэ­ба пэц­каць, не трэ­ба шко­дзіць, не трэ­ба су­пра­ць­пас­таў­ляць, не трэ­ба ска­жаць».

20

дзейныя асобы

фо­та сяргея сулая.

Жыц­цё­васць му­зыч­на-тэ­атра­ль­ных жан­раў і іх за­пат­ра­ба­ва­ насць у сён­няш­нім са­цы­яку­ль­тур­ным кан­тэк­сце хва­люе тых, хто з’яў­ля­ецца ства­ра­ль­ні­кам му­зыч­на­га спек­так­ля. У за­пі­сах Па­кроў­ска­га ёсць ве­ль­мі тон­кае раз­ва­жан­не пра тое, што «ў кож­ным воб­ра­зе па­він­на быць за­гад­ка і не­ча­ка­нае. Інакш ня­ ма спек­так­ля, ня­ма інта­рэ­су».

— Цал­кам згод­на, му­сіць быць інтры­га. Ка­лі­сь­ці спе­цы­яль­на вы­ву­ча­ла пра­ві­лы рас­пра­цоў­кі ліб­рэ­та, і трэ­ба ска­заць, што па кла­січ­ных ліб­рэт­ных ка­но­нах сён­ня бу­ду­юцца леп­шыя га­лі­вуд­скія фі­ль­мы. З гэ­та­га пун­кту гле­джан­ня «Міс­тар Ікс» уяў­ляе са­бою рас­пра­цоў­ку ідэ­аль­на­га ра­ман­тыч­на­га сю­жэ­та. Кі­раў­ніц­тва тэ­атра ха­це­ла мець спек­такль ме­на­ві­та з та­кой на­звай. Аса­біс­та мне бліз­кая ідэя Ка­ль­ма­на, які вы­лу­чыў на пер­шы план жа­но­чы воб­раз «Пры­нцэ­сы цыр­ка». Ка­лі ж я ад­кры­ла ўсе ку­пю­ры ў ка­ль­ма­наў­скай парт­ыту­ры, звя­за­ныя з Міс­та­рам Іксам, вы­свет­лі­ла­ся, што гэ­та мо­жа быць но­вы па­ва­рот у асэн­са­ван­ні сю­жэ­та. Ад­нак уз­нік­ла пра­бле­ма — пра­цяг­ласць та­ко­га спек­так­ля па­вя­ліч­ва­ецца да трох га­дзін, што не­па­жа­да­на для су­час­на­га гле­да­ча. На ваш по­гляд, у якім са спек­так­ляў атры­ма­ла­ся са­мая яркая і не­ча­ка­ная арга­ні­за­цыя сцэ­ніч­най пра­сто­ры?

— «Ды­до­на і Эней», мая пер­шая пра­ца, у гэ­тым сэн­се бы­ла са­май крэ­атыў­най па­ста­ноў­кай. Праз шмат­лі­кія арга­ні­за­цый­ ныя скла­да­нас­ці гэ­ты спек­такль быў гра­ніч­на мі­ні­ма­ліс­тыч­ны па сцэ­наг­ра­фіі, мак­сі­ма­ль­на сім­ва­ліч­ны ў рэ­жы­сёр­скім і плас­ тыч­ным ра­шэн­ні. Але га­лоў­нае — вы­ка­наў­цы бы­лі надзвы­ чай­на апан­та­ныя жа­дан­нем пры­йсці да не­арды­нар­на­га вы­ ні­ку: ня­гле­дзя­чы ні на што і на­су­пе­рак уся­му. Усе ўдзе­ль­ні­кі пра­екта да­гэ­туль успа­мі­на­юць пра «Ды­до­ну...» як пра падзею. Гэ­та пра­ца да­ла мне маг­чы­масць зра­зу­мець, на­ко­ль­кі важ­ная для спек­так­ля сцэ­ніч­ная пра­сто­ра. Зда­ецца, я змаг­ла здзі­віць гле­да­ча, бу­ду­ючы ўсю сцэ­наг­ра­фіч­ную кан­цэп­цыю ба­роч­ най опе­ры ва­кол пя­ці ста­лоў, якія ў ад­па­вед­нас­ці з падзе­ямі ўяў­ля­лі­ся пра­сто­рай мо­ра, гор ці па­ла­ца, і тон­ка на­рэ­за­ных бе­лых сту­жак, якія пе­ра­тва­ра­лі­ся то ў ка­ло­ны, то ў дрэ­вы, то ў арэ­лі і ка­ра­бе­ль­ныя снас­ці. Я на­огул з ду­шэў­ным трым­цен­нем стаў­лю­ся да пан­яццяў «бед­ны тэ­атр» і «пус­тая пра­сто­ра». Па-мой­му, гэ­та цуд, ка­лі ў тэ­атры «з ні­чо­га» мож­на зра­біць усё: не­аду­шаў­лё­ны тэкст, прад­мет, кас­цюм, пяс­чын­ка ажы­вае ці пе­ра­тва­ра­ецца ў Не­ шта, пра што вы на­ват не маг­лі пад­умаць. Гэ­та ма­гія... Ма­гія тэ­атра! А ка­лі ва­кол ця­бе яшчэ і та­ле­на­ві­тыя акцё­ры, вы­нік ма­гіч­ных пе­ра­тва­рэн­няў па­вя­ліч­ва­ецца ў арыф­ме­тыч­най пра­грэ­сіі. У тэ­атры ўсё па­він­на быць жы­вым, кож­ная дэ­таль, кож­ны жэст і рэ­плі­ка. Інакш ка­жу­чы, вы ідзя­це ўслед за тэ­зі­сам «спа­лу­чыць жыц­ цё­васць з эма­цый­нас­цю»?

— Так, да­клад­на. І гэ­та асаб­лі­ва акту­аль­на для тэ­атра, які звя­за­ны з ва­ка­ль­най інта­на­цы­яй. На жаль, сён­ня не кож­ны спя­вак ва­ло­дае тым уз­роў­нем акцёр­ска­га май­стэр­ства, якое б да­зво­лі­ла рэ­жы­сё­ру «ажы­віць» тэкст спек­так­ля. Скла­ла­ся агу­ль­нап­ры­ня­тае мер­ка­ван­не, што «га­лоў­нае для спе­ва­ка ў опе­ры — гэ­та пра­спя­ваць». Як па­каз­вае сус­вет­ная пра­кты­ка пра­фе­сій­на­га опер­на­га тэ­атра, сён­ня ма­ла спя­ваць — не­абход­ на вы­са­как­лас­на іграць і жыць на сцэ­не! Але жыць не так, як у рэ­аль­нас­ці, — без по­шлай на­ту­ра­ль­нас­ці і раз­вяз­нас­ці. Вы­со­кі сэнс акцёр­ска­га існа­ван­ня ў опе­ры да­лё­ка не ўсі­мі ўсве­дам­ ля­ецца. Са­мае страш­нае — не «бес­сэн­соў­ная бяз­дзей­насць» (Ста­ніс­лаў­скі), а «бес­сэн­соў­нае дзея­нне» і яшчэ горш — не­свя­ до­ма агу­ча­нае «бес­сэн­соў­нае дзея­нне». З гэ­тым мы і спра­бу­ем зма­гац­ца. Па­куль сі­лы ня­роў­ныя. На­огул я пе­ра­ка­на­на, што то­ль­кі сап­раў­дны тэ­атр, які не спе­ку­люе і не імкнец­ца быць мод­ным, здо­ль­ны за­стац­ца жы­вым, жыц­цё­вым і жы­ву­чым. Ва­шы па­ста­ноў­кі за­ўсё­ды ве­ль­мі па­зі­тыў­ныя. Рэ­жы­сёр­ская інтэр­прэ­та­цыя ка­міч­ных опер «Фан­та­зія» Кур’яна, «Зва­но­

«Зва­но­чак, альбо Шлюбная ноч аптэкара» Га­эта­на Да­ні­цэ­ці. Бе­ла­рус­кі му­зыч­ны тэ­атр.

чак…» Да­ні­цэ­ці, «Юбі­лей» Кар­тэ­са зі­ха­цяць гу­ма­рам, да­сціп­ нас­цю, тон­кай іро­ні­яй і глы­бо­кім сэн­сам. Ка­лі за­ла рэ­агуе ня­стры­ма­ным зда­ро­вым сме­хам — гэ­та вы­дат­на! Уліч­ва­ючы, што тэ­атр сап­раў­ды ле­чыць ду­шы...

— Я ве­ль­мі люб­лю смя­яцца і не са­ро­ме­юся ў пер­шую чар­гу смя­яцца з ся­бе. Люб­лю на­зі­раць за лю­дзь­мі, ата­ясам­лі­ва­ючы іх з пад­обны­мі воб­ра­за­мі ў пры­ро­дзе (ку­зур­кі, жы­вё­лы, дрэ­вы, квет­кі). Вы­шэй­шым уз­роў­нем уз­дзе­яння на псі­ха­ло­гію гля­ дац­ка­га ўспры­ман­ня лі­чу яднан­не тон­ка­га гу­ма­ру і глы­бо­ка­га тра­гіз­му. Ма­ру пра та­кі спек­такль. Кож­ны раз, па­чы­на­ючы но­вую пра­цу, спа­дзя­юся на цуд па­ра­зу­мен­ня. Ці­ка­вае ва­ша ўспры­ман­не му­зыч­на­га ма­тэ­ры­ялу кар­тэ­саў­ ска­га «Юбі­лею». Ве­ль­мі арга­ніч­ны­мі ў гэ­тай па­ста­ноў­цы з’яў­ля­юцца ўклю­чэн­ні кад­раў з ня­мо­га кі­но, якія «дуб­лю­юць» дзея­нні і па­чуц­ці ге­ро­яў на сцэ­не.

— Гэ­та цу­доў­ны му­зыч­ны ма­тэ­ры­ял з вы­дат­ным ліб­рэ­та, пра­ ца­ваць над якім бы­ло надзвы­чай за­йма­ль­на. Інды­ві­ду­аль­ная кам­па­зі­тар­ская інта­на­цыя вы­раз­ная і сі­ту­ацый­на апраў­да­ная. У гэ­тай опе­ры пры­сут­ні­чае надзвы­чай важ­ная якасць — не­ пас­рэд­насць і на­ту­ра­ль­насць пе­рад­ачы жыц­цё­вых пра­цэ­ саў. Мне ду­ма­ецца, што ў кам­па­зі­та­ра ідэ­аль­на атры­ма­ла­ся пра­йграць рыт­ма­фор­му­лы і інта­на­цыі ча­ла­ве­чых па­во­дзін. Кар­тэс здо­леў на­ла­дзіць ды­ялог з Чэ­ха­вым, а та­кі кан­такт па­спры­яў май­му ды­яло­гу з артыс­та­мі, гле­да­чом і ства­рыў шы­ро­кае поле для твор­чай дзей­нас­ці. Што зна­чыць для вас су­час­ная рэ­жы­сёр­ская інта­на­цыя? Як ста­ві­це­ся да асу­час­ні­ван­ня ці, па­вод­ле Мі­ха­іла Бах­ці­на, «пе­ ра­акцэн­ту­ацыі» кла­сі­кі ў но­вым кан­тэк­сце?

— У мя­не сус­трэч­нае пы­тан­не: а што мож­на на­зваць кла­січ­ най або на­ва­тар­скай па­ста­ноў­кай? Сён­ня пан­яцце «кла­сі­ка» час­цей за ўсё звяз­ва­юць з пы­тан­нем ад­па­вед­нас­ці эпо­се. Гля­дач у пер­шую чар­гу ацэ­нь­вае тое, што ад­бы­ва­ецца на пля­цоў­цы, па кас­цю­мах, та­му, на­прык­лад, ка­лі Іван Су­са­нін вы­йшаў на сцэ­ну ў джын­сах, гэ­та не зна­чыць, што рэ­жы­сёр пе­ра­ступіў мя­жу да­зво­ле­на­га. Бо­льш важ­ныя якас­ныя, пра­ фе­сій­ныя па­во­дзі­ны акцё­ра на сцэ­не, здо­ль­насць глы­бо­ка зра­зу­мець псі­ха­ло­гію пер­са­на­жа, пра­нік­нен­не рэ­жы­сё­ра ў

21

фо­та анжэ­лы гра­ко­віч.

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

«Па­яцы» Ру­джэ­ра Ле­анка­ва­ла. Бе­ла­рус­кі му­зыч­ны тэ­атр.

му­зыч­ную дра­ма­тур­гію, пра­па­на­ва­ную кам­па­зі­та­рам, або ці­ка­вая ідэя, якая пры­му­шае ска­заць: гэ­та мае пра­ва на жыц­цё. Што да на­ва­тар­ства... Сён­ня ўсе ро­ва­ры ўжо вы­най­дзе­ныя. Чым дзі­віць — на­ту­ра­ліз­мам? Шчод­ра па­лі­ва­ючы сцэ­ну кры­ вёй, ад­ся­каць га­ло­вы, а з імі і рэ­шткі ду­хоў­нас­ці, акцэн­та­ваць не­тра­ды­цый­ную ары­ента­цыю пер­са­на­жаў, да мя­жы ага­ля­ючы це­ла? Не ве­даю, ча­сам гэ­та про­ста ба­на­ль­на-прад­ка­за­ль­на і не­ве­ра­год­на сум­на. Але я не хан­жа, а та­му, ка­лі рэ­жы­сёр звяр­та­ецца да па­чуц­цё­ва аб­умоў­ле­ных эле­мен­таў эро­ты­кі, ага­лен­ня це­ла і ду­шы, на­ўрад ці гэ­та мо­жа аб­вяр­гаць. Здзі­віць, ура­зіць, за­пом­ніц­ца — дэ­віз су­час­на­га му­зыч­на­га мас­тац­тва. Ка­лі не вы­ка­рыс­тоў­ваць край­нія пол­юсы экс­пе­ ры­мен­та­ль­ных пра­яў, чым вы ха­це­лі б пры­ва­біць гле­да­ча да сва­іх па­ста­но­вак?

— Ма­ру, каб лю­дзі лю­бі­лі му­зыч­ны тэ­атр так, як люб­лю яго я. А я не ма­гу жыць без му­зы­кі і тэ­атра. Опе­ра — гэ­та, без­умоў­на, са­мы ма­гіч­ны від мас­тац­тва. І ка­лі ў вы­ні­ку твор­ча­га пра­цэ­су ўсе зор­кі сы­хо­дзяц­ца, ад­арвац­ца ад та­го, што ад­бы­ва­ецца на сцэ­не, ужо не­маг­чы­ма. Я за дэ­мак­ра­тыч­насць жан­ру, імкну­ся, каб яго лю­бі­лі гур­ма­ны, раз­уме­лі ама­та­ры, жа­да­лі б зра­зу­мець і па­лю­біць па­чат­коў­цы. Для мя­не тэ­атр — гэ­та здзіў­лен­не, га­лоў­ны аргу­мент пад­час пра­цы над кан­цэп­цы­яй цэ­ла­га. За­ўсё­ды ці­ка­вая та­ямні­ца, тое, што не ад­ра­зу ад­кры­ва­ецца. Інту­іцыя, экс­пе­ры­мент, імпра­ві­за­цыя — тры не­ад’ем­ныя склад­ні­кі по­спе­ху па­ста­ноў­кі. Мы пад­ышлі да пы­тан­ня пра ка­мер­ны тэ­атр. Ён мае шмат пе­ ра­ваг — буй­ныя пла­ны, рэ­ль­ефныя ха­рак­та­ры, на­блі­жа­насць да гле­да­ча, за­па­мі­на­ль­ныя дэ­та­лі...

— Па­тра­піць у «па­трэб­ны час і па­трэб­нае мес­ца», як ка­заў Ба­рыс Па­кроў­скі. Мне ве­ль­мі ха­це­ла­ся б, каб у Бе­ла­ру­сі існа­ва­ла ка­мер­ная опер­ная сцэ­на! Зда­ецца, што ме­на­ві­та ка­мер­ны тэ­атр — тое мес­ца, дзе я зма­гу экс­пе­ры­мен­та­ваць, цал­кам ся­бе рэ­алі­за­ваць, знай­сці свой му­зыч­ны ма­тэ­ры­ ял. Вя­до­ма, ве­лі­зар­ную ро­лю пад­час ства­рэн­ня ка­мер­на­га спек­так­ля ігра­юць акцё­ры, мас­та­кі, ха­рэ­огра­фы — ка­ман­да лю­дзей, апан­та­ных мас­тац­твам, га­то­вых ця­бе па­чуць, спя­

ваць з та­бой ва ўні­сон, ства­ра­ючы шмат­тэм­бра­вую па­літ­рупарт­ыту­ру эмо­цый. Ка­лі б вы ме­лі не­абме­жа­ва­ныя маг­чы­мас­ці, якую на­зву аб­ра­ лі б для па­ста­ноў­кі?

— Ха­це­ла­ся б па­ста­віць шэ­раг ба­роч­ных опер Пёр­сэ­ла, Ген­ дэ­ля, Ра­мо, на­пэў­на, «Тра­ві­яту» Вер­дзі, «Яўге­нія Ане­гі­на» Чай­коў­ска­га, «Са­ла­мею» Штра­уса, «Ру­сал­ку» Двор­жа­ка, «Дзі­ця і ча­ра­дзей­ства» Ра­вэ­ля, «Тэ­ле­фон» Ме­но­ці, «Ча­ла­ве­чы го­лас» Пу­лен­ка... На све­це існуе шмат вы­дат­най му­зы­кі! А яшчэ ве­ль­мі ха­це­ла­ся б ства­рыць сцэ­ніч­ную вер­сію ара­ то­рыі Ане­ге­ра «Жан­на д’Арк на вог­ніш­чы» — ма­ру па­зна­ёміць бе­ла­рус­кую пуб­лі­ку з гэ­тым сус­вет­ным шэ­дэў­рам. Што за пра­фе­сія — опер­ная рэ­жы­су­ра, у чым яе сак­рэт? Трэ­ ба са­мо­му за­ка­хац­ца ў бу­ду­чую па­ста­ноў­ку, пры­ду­маць яе ары­гі­на­ль­ную кан­цэп­цыю, але яшчэ і зра­біць сут­вор­ца­мі ўсіх удзель­ні­каў спек­так­ля: артыс­таў, мас­та­ка, па­ста­но­вач­ную гру­пу...

— Опер­ны рэ­жы­сёр — гэ­та ча­ла­век з антэ­най, здо­ль­ны чуць, ба­чыць і ана­лі­за­ваць. Ча­ла­век, які ўвесь час зна­хо­дзіц­ца ў по­ шу­ку. Пра­фе­сія прад­угле­джвае арга­ні­за­цыю ўся­го пра­цэ­су, ад кан­цэп­цыі цэ­ла­га да дэ­та­лей у кас­цю­ме артыс­та, свет­ла­вых акцэн­таў, кож­на­га жэс­ту. Бо­льш за ўсё люб­лю мо­мант па­гру­ жэн­ня ў ся­бе (т.зв. insight), праз які cклад­ва­ецца твор­чы пазл. Ду­маю, га­лоў­нае — ве­ль­мі ха­цець што­сь­ці зра­біць. Важ­на, каб ця­бе зра­зу­ме­лі, та­ды ўзні­кае жа­дан­не ісці на­пе­рад. Вы­дат­ на, ка­лі ва­кол лю­дзі, якія пад­хоп­лі­ва­юць твае ідэі. Страш­на, ка­лі ў кры­тыч­най сі­ту­ацыі зна­ёмыя тва­ры пе­ра­тва­ра­юцца ў мас­кі... Вы ча­ла­век, здо­ль­ны за­хап­ляц­ца?

— Я фа­нат рап­тоў­ных ра­шэн­няў, ня­збыт­ных ідэй, аван­тур і ўся­го та­го, што прад­вяш­чае Не­шта! А якія ўнут­ра­ныя пра­цэ­сы ад­бы­ва­юцца па­сля па­ста­ноў­кі?

— Па-роз­на­му. Ча­сам апа­ноў­вае эйфа­рыя, ча­сам — глы­бо­кая дэп­рэ­сія ці по­ўная спус­то­ша­насць... але на­пе­ра­дзе но­вая прэ­м’е­ра! І та­му зноў, як у пер­шы раз... 

дыскурс І л ь я С в і­р ы н

Піш­чаць, каш­ляць, звяр­таць на ся­бе ўва­г у... «Дах-Крах-ХХ» Фес­ты­валь «Дах», які ня­даў­на пра­йшоў у Му­зеі су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, атры­маўся надзі­ва ка­мер­ным па­ра­ўна­ль­на з мі­ну­лы­мі пад­обны­мі імпрэ­за­мі. Ці, да­клад­ней, гэ­та бы­ла сво­еа­саб­лі­вая ка­ме­ра аб­ску­ра, «цём­ны па­кой» бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва, які ў чар­го­вы раз вы­явіў яго шмат­вы­мер­насць. Амаль два дзя­сят­кі імпрэ­заў фэс­ту ства­ры­лі хай до­сыць цьмя­ную і рас­ плы­віс­тую, але ўсё ад­но пры­ваб­ную кар­ці­ну айчын­на­га арт-не­фар­ма­ту: экс­пе­ры­мен­та­ль­най элек­тро­ні­кі і джа­зу, пер­фор­ман­су, лі­та­ра­тур­ных экс­пе­ры­мен­таў... Апош­ні «Дах» за­свед­чыў, што гэ­тыя з’явы па-ра­ней­ша­му жы­вуць у бе­ла­рус­кай арт-пра­сто­ры сва­ім ці­хім, сам­нам­бу­ліч­ ным і ча­сам інтры­гоў­ным жыц­цём, амаль па-за меж­амі ўся­ля­кіх пуб­ліч­ных дыс­кур­саў. Алесь Родзін.

Зміцер Юркевіч.

23

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Гэ­т ым раз­ам ува­г а да імпрэ­зы з бо­к у СМІ бы­ла кры­т ыч­на ніз­кай, ды і гледачы на­т оў­па­мі не ва­лі­лі. Бо фес­т ы­валь ужо не спа­ра­д жае та­г о ваў-эфек­т у, яко­г а ча­кае ад «суч­мас­т а» бо­ль­шасць пуб­лі­к і ды СМІ. Но­вы фар­мат «Да­х у» — гэ­т а не ко­ліш­ні гар­мі­д ар, але спа­кой­нае су­моў­е ад­ных асо­ баў з іншы­мі. Та­к ія ўдзе­ль­ні­к і фэс­т у, як Андрэй Іва­ноў aka «Zartipo», Ле­анід На­ру­шэ­віч, Вік­т ар Пят­роў і Дзміт­рый Стро­ц аў, да­ў но за­с лу­ж ы­лі ста­т ус ку­ль­т а­вых по­с та­цей — але то­ль­к і не ў на­шай дыс­к рэт­ным ды імпу­ль­сіў­ным арт-жыц­ці. Зрэш­т ы, мо­ж а ме­на­ві­т а та­м у на фес­т ы­ва­лі яны вы­гля­д а­лі на­ват ма­ла­д зей за са­м ую што ні на ёсць мо­ладзь? Апош­няе, без сум­не­ву, ты­чыц­ц а і ку­ра­т а­раў фес­т ы­валю Але­с я Ро­д зі­на і Зміт­ра Юрке­ві­ча, з які­мі мы гу­т а­ры­лі пра арга­ні­за­цый­ныя кло­па­т ы, ігдра­сі­лізм ды са­вер­сізм, а так­с а­ ма пра бер­лін­скі кун­с тхаўз «Та­хе­лес» — ра­д зі­м у «Да­хаў», якую сам фэст па­спеў пе­ра­ж ыць.

Мно­гіх збян­тэ­жыў ваш апты­міс­тыч­ны дэ­віз — «На­пры­кан­цы кан­ца...» Алесь Ро­д зін: Ча­го вы так хва­лю­еце­ся, гэ­та ж яшчэ то­ль­кі на­пры­кан­цы... Змі­ц ер Юрке­в іч: На­зва «Дах-Крах», на­ту­ра­ль­на, на­гад­вае пра ня­даў­няе за­крыц­цё кун­стхаў­за «Та­хе­лес», які быў для нас сап­раў­дным до­мам: там пра­йшло ча­тыр­нац­цаць «Да­хаў» з двац­ца­ці! Алесь Ро­д зін: Але ўсё ідзе па ко­ле, і са смер­ці ад­ных з’яў вы­ні­кае на­ра­джэн­не іншых. Гэ­тым раз­ам па­ўна­вар­тас­ны «Дах» упер­шы­ню ад­быў­ся ме­на­ві­та на дзяр­жаў­най пля­цоў­цы — пры­чым, удак­лад­ню, му­зей­най. Не ве­даю, як на­зваць гэ­тую іна­ва­цыю — сім­ва­ліч­ най аль­бо сім­пта­ма­тыч­най, і та­му про­ста спы­та­юся, як вам па­чу­ва­ла­ся ў сце­нах му­зея. Змі­ц ер Юрке­в іч: Ды на­рма­ль­на, да­во­лі арга­ніч­на. Ду­маю, ста­рыя стэ­рэ­аты­пы ад­нос­на да­брат­вор­на­га ўздзе­яння му­ зей­на­га пы­лу на ду­шэў­нае зда­роў­е гле­да­ча ў нас збо­ль­ша­га пе­ра­адо­ле­ныя — не без актыў­на­га ўдзе­лу са­міх му­зей­шчы­каў. Та­му ка­заць пра тое, што «Дах» на іх аб­ры­нуў­ся зня­нац­ку, ужо не вы­па­дае. На­ла­дзіць кан­такт з кі­раў­ніц­твам му­зея ака­за­ ла­ся спра­вай лёг­кай, і яно ва ўсім ішло нам на­сус­трач — ці, пры­нам­сі, на кам­пра­міс. Пры­кла­дам, мы ха­це­лі, каб дзве­ры за­чы­ня­лі­ся а дзя­ся­тай ве­ча­ра, але да­мо­ві­лі­ся ла­дзіць што­ дзён­ныя імпрэ­зы то­ль­кі да дзе­вя­ці. Агу­лам су­пра­цоў­ніц­тва, як мне пад­аец­ца, цал­кам атры­ма­ла­ся. Вось то­ль­кі, на жаль, гэ­тым раз­ам нам не ўда­ло­ся ства­рыць тую атмас­фе­ру, якая пан­ава­ла ў «Та­хе­ле­се»... Алесь Ро­д зін: «Та­хе­лес» — гэ­та вя­ліз­ны гмах, там шмат дзвя­ рэй, і за кож­ны­мі та­ілі­ся не­йкія не­спа­дзя­ван­кі і ці­ка­вос­ткі, пры­чым жыц­цё ві­ра­ва­ла ледзь не круг­лыя сут­кі — арга­ніч­ на ды бес­кан­тро­ль­на. На­ту­ра­ль­на, му­зей­ныя ва­рун­кі зу­сім іншыя. Ну так, па­ліць у му­зеі за­ба­ро­не­на, у ад­роз­нен­не ад кун­стхаў­за... Алесь Ро­д зін: Я не па­лю. Са­мае важ­нае, што ця­гам фес­ты­ва­ лю ад­бы­ла­ся пэў­ная кан­цэн­тра­цыя мас­тац­кіх сіл, мы па­чу­лі ды ўба­чы­лі мнос­тва яскра­вых фе­но­ме­наў. Га­лоў­ны склад­нік усіх «Да­хаў» — твор­чая сва­бо­да, і, як вы са­мі маг­лі за­ўва­жыць, гэ­тым раз­ам ён ні­ку­ды не знік, бо ніх­то нам ру­кі не звяз­ваў. А пра­ві­лы па­во­дзі­наў не на­сто­ль­кі істот­ныя, каб доў­га спы­ няц­ца на гэ­тай тэ­ме. Улас­на, я за­кра­нуў яе пе­рад­усім з той пры­чы­ны, што ста­ ры сю­жэт пра кан­фран­та­цыю па­між дзяр­жаў­ным сег­мен­там ку­ль­тін­сты­ту­цый ды не­за­леж­ны­мі па­ра­стка­мі су­час­на­га мас­ тац­тва ўсё яшчэ актыў­на экс­плу­ату­ецца не­ка­то­ры­мі арт-пуб­

лі­цыс­та­мі і цэ­лы­мі рэ­сур­са­мі. Не ха­це­ла­ся б тут пад­кі­даць бяр­вен­не ў агонь аль­бо «кар­міць тро­ляў», але... Алесь Ро­д зін: Ве­да­еш, усё ад­нос­на! Мас­так за­ўсё­ды ад ча­ го­сь­ці за­ле­жыць, і та­му мы па­він­ны про­ста ба­чыць, ана­лі­за­ ваць — і пры­маць улас­ныя ра­шэн­ні. Я да­во­лі ча­су пра­вёў за мя­жой, каб пры­йсці да вы­сно­вы, што тая «не­за­леж­насць», пра якую тут мно­гія ка­жуць, на­сам­рэч да­во­лі пры­від­ная. У тым жа Бер­лі­не ці не ўсе вы­ста­вы ла­дзяц­ца за чый­сь­ці кошт, а хто пла­ціць, той і... Ну не за­маў­ляе, ка­неш­не, але ўплы­ вае — да­клад­на. На­ко­ль­кі мне вя­до­ма, «Та­хе­лес» пры­нцы­по­ва не за­ймаў­ся звык­лым для за­ход­ніх арт-інсты­ту­цый фан­драй­зін­гам, і сён­ня вы пра­цяг­ва­еце яго тра­ды­цыю. На афі­шах «Да­ху» не зной­ дзеш ла­га­ты­паў спон­са­раў... Алесь Ро­д зін: Сап­раў­ды, за­ва­да­та­ры і мас­та­кі «Та­хе­ле­са» лі­чы­лі, што ім да­стат­ко­ва тых срод­каў, якія яны ме­лі ад на­ плы­ву ту­рыс­таў: су­ве­ні­ры, пі­ва і г.д. За­тое мож­на бы­ло ла­дзіць усё, што мы ха­це­лі, і ніх­то не пры­хо­дзіў ды не вы­соў­ваў сва­іх уль­ты­ма­ту­маў: маў­ляў, вось гэ­та і гэ­та мы тут не жа­да­ем ба­ чыць, і та­му пры­бя­ры­це. Змі­ц ер Юрке­в іч: «Та­хе­лес» стаў для нас уз­орам той ма­дэ­лі існа­ван­ня, пры якой мож­на не­шта ла­дзіць і без пад­трым­кі не­йкіх фун­да­цый. А по­тым та­кі пад­ыход зра­біў­ся на­шай дру­ гой на­ту­рай. Да та­го ж, з’явіў­ся дос­вед, як зра­біць доб­ры фэст амаль без гро­шай. І гэ­та нас на­тхняе: мы мо­жам! Усе кі­да­юцца ў аб­дым­кі да спон­са­раў і гран­та­даў­цаў, а нам, як вы­яві­ла­ся, іх да­па­мо­га не­пат­рэб­ная. Алесь Ро­д зін: Гран­ты — гэ­та за­ўсё­ды пэў­ная фор­ма за­леж­ нас­ці. Пры­вя­ду та­кі пры­клад. Іта­ль­янская мас­тач­ка Бар­ба­ра Фра­гог­на пад­рых­та­ва­ла вы­ста­ву парт­рэ­таў не­апа­льс­кіх ма­фі­ ёзі, і адзі­най пля­цоў­кай у Еўро­пе, якая па­га­дзі­ла­ся яе пра­вес­ ці, быў ме­на­ві­та «Та­хе­лес». Іншыя вет­лі­ва ад­мо­ві­лі: ніх­то не ха­цеў браць на ся­бе та­кую ры­зы­ку... А вось ка­лі вы­ста­ва ўжо пра­йшла ды за­йме­ла не­ма­лы рэ­за­нанс, усе рап­там асмя­ле­лі і за­пра­ша­юць яе на гас­тро­лі. Бе­ла­рус­кія аўта­ры га­на­ра­раў не па­тра­бу­юць, але як з ва­шы­мі пры­нцы­па­мі мож­на за­бяс­пе­чыць якас­ны між­на­род­ны склад­ нік пра­гра­мы? Змі­ц ер Юрке­в іч: Сё­ле­та на «Да­ху» вы­сту­пі­ла ня­ма­ла ці­ка­вых за­меж­ных му­зы­кан­таў — зга­дай­ма тых жа лі­тоў­цаў «Sovijus», чый сэт ура­зіў аб­са­лют­на ўсіх, уключ­на з імі са­мі­мі. І яны пры­язджа­лі за смеш­ныя гро­шы, што кам­пен­са­ва­лі мо то­ль­кі да­рож­ныя вы­дат­кі, як, напрыклад, і сусветна вядомы львоў­скі джаз­ме­н Юрый Ярам­чу­к. Між іншым, ён сам на нас вы­йшаў. Якім чы­нам? На мі­ну­лым мін­скім «Да­ху» вы­сту­піў ле­ген­ дар­ны Сяр­гей Ле­таў — на­ту­ра­ль­на, на тых са­мых умо­вах, — а му­зы­кан­ты сяб­ру­юць ды аб­ме­нь­ва­юцца інфар­ма­цы­яй. І тут мы ўжо не здзіў­ля­емся, бо да­клад­на тое са­мае ад­бы­ва­ла­ся і пад­час «Да­хаў», якія ла­дзі­лі­ся ў Бер­лі­не. Ту­ды так­са­ма сця­ ка­лі­ся ці­ка­выя лю­дзі з роз­ных кра­ін. Але пе­рад­усім — з Бе­ла­ру­сі. Мя­не ве­ль­мі кра­ну­ла, ка­лі не­як у сва­ёй вя­ліз­най та­хе­ле­саў­скай май­стэр­ні-га­ле­рэі вы ска­за­ лі, што гэ­тая пра­сто­ра — не ва­ша аса­біс­та, але сво­еа­саб­лі­вы плац­дарм для ўся­го бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва. Улас­на, ме­на­ві­та гэ­так і ад­бы­ва­ла­ся. І тут ёсць па­праў­дзе дзіў­ная ака­ліч­насць. За мя­жою ата­ба­ры­лі­ся дзя­сят­кі — ка­лі ўжо не со­тні — бе­ла­ рус­кіх мас­та­коў, але, пад­обна, ма­ла хто з іх ду­мае пра не­йкія плац­дар­мы для пра­соў­ван­ня айчын­най ку­ль­ту­ры. А ў ад­ным з бер­лін­скіх «Да­хаў» па­ўдзе­ль­ні­ча­ла, зда­ецца, ка­ля па­ўсот­ні ча­ла­век з Бе­ла­ру­сі, пры­чым мно­гія апы­ну­лі­ся за мя­жой упер­ шы­ню! Алесь Ро­д зін: Ка­лі мы пры­нес­лі тыя спі­сы ў ды­рэк­цыю «Та­ хе­ле­са», там ажно за га­ла­ву сха­пі­лі­ся! Тым не ме­ней, фэст пра­йшоў вы­дат­на, і та­му на­ступ­ным раз­ам мы ха­це­лі за­пра­ сіць ужо со­тню твор­цаў, але...

24

Перформанс «Апакаліптычны карпатарыў» групы «Экзарцыстычны Gesamtkunstwerk».

дыскурс

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Урэш­це, улас­нік бу­дын­ка вы­ра­шыў па­зба­віц­ца ад мас­та­коў. Не бу­ду пы­тац­ца, ча­му пры гэ­тым ён звяр­нуў­ся да не­пра­ва­ вых дзея­нняў, — тут, зда­ецца, ра­цы­яна­ль­ных тлу­ма­чэн­няў на­огул ня­ма. Але ча­му бы­ла за­хоп­ле­на ме­на­ві­та ва­ша вы­ста­ва? А лесь Ро­д зін: Яны спа­дзя­ва­лі­ся на­нес­ці смя­рот­ны ўдар «Та­хе­ле­су»: мая вы­ста­ва на той час за­йма­ла са­мую вя­лі­кую за­лу і пры­ваб­лі­ва­ла най­бо­лей гле­да­чоў. Ды і іх дзея­нні ­бы­лі вы­тлу­ма­ча­ль­ны­мі: банк лі­чыў, што за не­йкіх там мас­та­коў ніх­то не за­сту­піц­ца. Але рэ­за­нанс у ня­мец­кіх СМІ быў на­­ столь­­кі вя­лі­кім, што по­тым за­ва­да­та­ры дэ­мар­шу, зда­ецца, на­ват са­мі пра яго па­шка­да­ва­лі... А неўзабаве суд пры­знаў іх дзея­нні су­пра­ць­п­раў­ны­мі. Змі­ц ер Юрке­в іч: Пад­час за­хо­пу пе­рад на­мі па­ўста­лі вя­до­мыя ад­ва­ка­ты з па­ста­но­вай Дзяр­жаў­на­га су­да, і мы ёй па­ве­ры­лі. Але по­тым вы­яві­ла­ся, што гэ­ты да­ку­мент — пад­роб­ка! У да­ да­так, су­пра­цоў­ні­кі пры­ват­най служ­бы ахо­вы на­кі­ну­лі­ся на жур­на­ліс­таў з па­гро­за­мі раз­біць ка­ме­ру, ад­луп­ца­ва­лі Мар­ці­на Рай­тэ­ра... Гэ­та про­ста не­йкае ша­лен­ства, ні­чо­га пад­обна­га ў Гер­ма­ніі не бы­ло з тых ча­соў, ка­лі мас­тац­тва на­зы­ва­лі дэ­ге­ не­ра­тыў­ным. Тым не ме­ней, у вы­ні­ку «Та­хе­лес» усё ж быў за­чы­не­ны. Наш ча­ла­век, які звык ідэ­алі­за­ваць за­ход­нюю ма­дэль ку­ль­тур­на­га пра­цэ­су, быў па­праў­дзе ша­ка­ва­ны той гіс­то­ры­яй. Пры­чым я маю на ўва­зе на­ват не сто­ль­кі за­хоп май­стэр­ні Але­ся Ро­дзі­на, пса­ван­не яго тво­раў, фі­зіч­ны гвалт і г.д. (пад­аец­ца, тут ацэн­ку ўво­гу­ле мо­гуць вы­но­сіць то­ль­кі пра­ва­ахоў­ныя орга­ны, і яны гэ­та ўжо зра­бі­лі), ко­ль­кі чыс­та пра­гма­тыч­ны аспект. Пры ўсёй сва­ёй нон­кан­фар­міс­цкас­ці, «Та­хе­лес» стаў маг­ні­там, які пры­ цяг­ваў дзе­сь­ці з па­ўмі­ль­ёна на­вед­ва­ль­ні­каў за год. На свае во­чы ба­чыў, як за лі­ча­ныя га­ды ажы­ло ўсё яго на­ва­кол­ле: на звы­чай­най ці­хут­кай ву­лі­цы, бы гры­бы па­сля да­жджу, ста­лі рас­ці ў вя­ліз­най ко­ль­кас­ці ка­вяр­ні, ту­рыс­ты ру­шы­лі ту­ды цэ­ лы­мі на­тоў­па­мі, і по­зна ўве­ча­ры яна на­гад­ва­ла Ва­ві­лон­скае стоў­пат­ва­рэн­не — якіх то­ль­кі мо­ваў там не бы­ло чу­ваць... Змі­ц ер Юрке­в іч: Мы час­та пры­хо­дзім да спус­це­ла­га бу­дын­ка «Та­хе­ле­са» і та­му вы­раз­на ад­чу­ва­ем ад­ва­рот­ную ды­на­мі­ку. Ка­вяр­ні стра­ці­лі сва­іх клі­ентаў, і ву­лі­ца ста­ла та­кой са­май пус­тэ­ль­най, як і ра­ней. Ту­рыс­ты на Ара­нен­бур­гер­штра­сэ бо­ лей не хо­дзяць: ім там про­ста ня­ма ча­го ра­біць. Алесь Ро­д зін: Гіс­то­рыя з «Та­хе­ле­сам» не адзін­ка­вая — амаль ад­на­ча­со­ва за­чы­ніў­ся пад­обна­га кштал­ту цэнтр «Ша­ка­ла­дэн», а ця­пер вось на­ват і «Іст Сайд гэ­ле­ры» (зна­ка­мі­тая га­ле­рэя стрыт-арту на фраг­мен­тах Бер­лін­ска­га му­ра. — І.С.) пла­ну­юць знес­ці пад эліт­нае жыт­ло. Бер­лін імклі­ва страч­вае тую сваю ад­мет­насць, якая, улас­на, і пры­ваб­лі­ва­ла ту­ды мно­гіх твор­ цаў з уся­го све­ту — у тым лі­ку і мя­не. Сваё стаў­лен­не да гэ­тых падзей я ўжо вы­ка­заў у но­вых тво­рах, якія дэ­ман­стра­ва­лі­ся ця­гам апош­ня­га «Да­ху». Ну так, па­чва­ры, так, шчу­па­ль­цы... Та­кое вось ча­ла­ве­чае аб­ліч­ча ка­пі­та­ліз­му я ўба­чыў...

фо­та сяргея ждановіча.

У той са­мы час «Та­хе­лес» пры яго жыц­ці ўспры­маў­ся па-роз­ на­му, і мно­гія лі­чы­лі яго не бо­лей чым про­ста арт-скво­там аль­ бо і на­огул бам­жат­ні­кам ды ўлю­бё­най кроп­кай драг­ды­ле­раў. Змі­ц ер Юрке­в іч: Ну, кож­на­му — сваё. А лесь Ро­д зін: Гэ­та бы­ла во­ль­ная пля­цоў­ка, дзе пра­яўля­лі­ ся ча­ла­ве­чыя сут­нас­ці. А як пра­яўля­лі­ся? Тое ўжо не то­ль­кі ад «Та­хе­ле­са» за­ле­жы­ла! І да­лё­ка не кож­ны мог пус­ціць там ка­ра­ні. Бо вы­бар мас­та­коў быў ве­ль­мі вя­лі­кі, ту­ды сця­ка­лі­ся ледзь не з уся­го све­ту: япон­цы, якія зла­дзі­лі ўні­ка­ль­ны пра­ ект, пры­све­ча­ны Фу­ку­сі­ме, аме­ры­ка­нец, які ўста­ля­ваў вя­ліз­ ную глы­бу лё­ду, унут­ры якой не­йкім цу­дам бы­ла змеш­ча­на пра­екцыя вы­явы змер­зла­га ча­ла­ве­ка... Вось та­кі бам­жат­нік! Гля­дац­кая аўды­то­рыя там бы­ла не­па­раў­на­ль­най ні з які­мі га­ле­рэ­ямі аль­бо на­ват му­зе­ямі, і гэ­та пры­ваб­лі­ва­ла мно­гіх твор­цаў. На кож­ны квад­рат­ны метр зна­хо­дзі­ла­ся ня­ма­ла ахвот­ні­каў, і па­спра­буй тут пра­біц­ца...

25

А як вы пус­ці­лі ка­ра­ні ў «Та­хе­ле­се»? Алесь Ро­д зін: Па пра­ўдзе ка­жу­чы, зу­сім вы­пад­ко­ва. Я быў ад­ным з па­ўсот­ні ўдзе­ль­ні­каў пер­ша­га фес­ты­ва­лю «Дах», які ў 2001 го­дзе зла­дзі­лі ў «Та­хе­ле­се» бе­ла­рус­кія мас­та­кі Алесь Та­ра­но­віч і Ігар Ерма­коў, што на той час то­ль­кі-то­ль­кі асе­лі ў Бер­лі­не. Я пры­вёз дзве свае «ме­га­лі­тыч­ныя» ра­бо­ты і доў­га шу­каў мес­ца, ку­ды б іх утыр­кнуць. Ле­дзь­ве ўціс­нуў­ся ў не­йкі за­ку­ток... І вось, з ра­ні­цы ад­чы­ня­юцца дзве­ры, за­хо­дзяць «ад­каз­ныя асо­бы», вы­гляд у іх на­суп­ле­ны ды сур’ёзны... Рап­там ля ма­іх кар­цін спы­ніў­ся ўжо не­ма­ла­ды ча­ла­век, па­гля­дзеў уваж­лі­ва і ска­заў: «Доб­ры дзень, я ды­рэк­тар “Та­хе­ле­са” Мар­цін Рай­тэр і ха­цеў бы вам пра­па­на­ваць рэ­зі­дэн­цыю тэр­мі­нам на год...» Вось так усё і па­ча­ло­ся. Не­ўза­ба­ве за­сна­ва­ль­ні­кі «Да­ху» ад­ы­ шлі ад спраў, але ж мы пад­ха­пі­лі эста­фе­ту. А ці мож­на са­бе ўя­віць, што не­йкі ана­лаг «Та­хе­ле­са» з’явіц­ца на Бе­ла­ру­сі? Ну, вя­до­ма, без драг­ды­ле­раў — гэ­тыя хай за­ста­ юцца ў Бер­лі­не. Змі­ц ер Юрке­в іч: «Та­хе­лес» па­ўстаў сты­хій­на, та­кую з’яву не­маг­чы­ма не­як пры­зна­чыць аль­бо штуч­на спра­ду­ка­ваць. А лесь Ро­д зін: І зу­сім не­вы­пад­ко­ва, што гэ­та зда­ры­ла­ся ад­ра­зу па­сля кру­шэн­ня Бер­лін­ска­га му­ра. У той гіс­та­рыч­ ны мо­мант ула­ды не тое што не пе­ра­шка­джа­лі пад­обным па­чы­нам — яны іх на­ват пад­трым­лі­ва­лі, пра­вя­лі час­тко­вую рэ­стаў­ра­цыю... У апош­нія га­ды «Да­хі» ма­юць усё бо­льш вы­раз­ны гіс­та­рыч­ ны склад­нік. Гэ­тым раз­ам асаб­лі­вая ўва­га бы­ла звер­ну­тая на по­стаць Та­дэ­ву­ша Рэ­йта­на, чыё зма­ган­не су­праць пер­ша­га падзе­лу Рэ­чы Па­спа­лі­тай, зрэш­ты, мож­на лі­чыць пер­шым айчын­ным уз­орам акцы­яніз­му. Змі­ц ер Юрке­в іч: Мя­не кра­ну­ла тое, што ад­на з тэх­ніч­ных су­пра­цоў­ніц му­зея ве­ль­мі хва­лі­ла на­шу вы­ста­ву, пры­све­ча­ ную Та­дэ­ву­шу Рэ­йта­ну, — бо ўпер­шы­ню пра яго да­ве­да­ла­ся. А ўсё па­ча­ло­ся ад пра­екта «Ахвя­ры мас­тац­тва», які пра­йшоў у «Та­хе­ле­се» пяць год та­му: у яго кан­ву бы­лі ўпле­це­ны тыя дра­ма­тыч­ныя по­ста­ці з бе­ла­рус­кай гіс­то­рыі, якія трап­ля­лі ў кан­тэкст вы­ста­вы. Па­сля гэ­та­га ў Бер­лі­не адбыўся фэст, пры­ све­ча­ны Язэ­пу Драз­до­ві­чу, по­тым мы за­ся­ро­дзі­лі ўва­гу на Чэс­ла­ве Не­ма­не... Пад­аец­ца, гэ­та цал­кам упіс­ва­ецца ў на­шу кан­цэп­цыю са­вер­сіз­ма і ігдра­сі­ліз­ма. Па­ба­чыў­шы гэ­тыя сло­вы ў афі­шы, я вы­ра­шыў, што вы про­ста вы­ра­шы­лі ад­мо­віц­ца ад мод­на­га вы­ра­зу «су­час­нае мас­тац­ тва», за­мя­ніў­шы яго на не­йкую бяз­глуз­дзі­цу... Змі­ц ер Юрке­в іч: Ды не, аб­одва сло­вы ма­юць кан­крэт­нае зна­чэн­не. Са­вер­сізм — пра­га се­яць не­йкае доб­рае зер­не ды па­каз­ваць сва­ім пры­кла­дам, што гэ­та мож­на ра­біць у лю­бых ва­рун­ках. А ігдра­сі­лізм па­хо­дзіць ад не­без­вя­до­ма­га Сус­вет­ на­га дрэ­ва ў скан­ды­наў­скай мі­фа­ло­гіі ды ўва­саб­ляе ўсім вя­ до­мую ісці­ну: ка­лі ня­ма ка­ра­нёў, не бу­дзе і пла­доў. Ці­ка­вы, як па сён­няш­нім ча­се, ідэ­аліс­тыч­ны пад­ыход... Змі­ц ер Юрке­в іч: Наш пра­ктыч­ны дос­вед да­ўно за­свед­чыў: каб не­шта атры­ма­ла­ся, трэ­ба хоць не­шта ра­біць. Вось, на­ прык­лад, у «Та­хе­ле­се» пад­час фес­ты­ва­ляў... Ка­лі ты ча­ка­еш гле­да­ча, дык ён ні­ко­лі не пры­йдзе, але як то­ль­кі па­чнеш пад­аваць пры­кме­ты жыц­ця — граць му­зы­ку ці вер­шы там чы­таць, — лю­дзі пры­хо­дзяць і «за­ві­са­юць» га­дзі­на­мі. Па­мя­ таю, Іры­на Маш­чэн­ская па­ча­ла свой пер­фор­манс у аб­са­лют­на пус­той за­ле, а по­тым ён пе­ра­ўтва­рыў­ся ў сап­раў­дны хэ­пе­нінг з удзе­лам цэ­лай гру­пы англій­скіх ту­рыс­таў... Ад­па­вед­на, ка­лі ты па­чнеш піш­чаць, каш­ляць, звяр­таць на ся­бе ўва­гу, ці­каў­ныя лю­дзі за­ўсё­ды спы­няц­ца і пад­ыдуць блі­жэй, каб па­гля­дзець, што там ро­біц­ца. Алесь Ро­д зін: Тое са­мае, да­рэ­чы, ты­чыц­ца і ўся­го бе­ла­рус­ ка­га мас­тац­тва ў гэ­тым вя­лі­кім і вар’яцкім све­це... 

дыскурс

26

Л ю д ­м і­л а Г ра ­м ы ­к а — а л я к с а н д р Га р ц у е ў

Да­лу­ча­насць «Раскіданае гняздо». Пра спектакль з рэжысёрам Прэм’ера «Рас­кі­да­на­га гняз­да» Янкі Купалы, якая на­пры­кан­цы се­зо­на ад­бы­ла­ся ў Рэ­ спуб­лі­кан­скім тэ­атры бе­ла­рус­кай дра­ма­ тур­гіі, ста­ла­ся не­ша­ра­го­вай і ўра­жа­ль­най падзе­яй. Спек­такль, пры­све­ча­ны 100-год­ дзю на­пі­сан­ня п’есы, уз­нік пе­рад на­мі ні­ бы­та ў аскеп­ках сён­ня­шяй рэ­ча­існас­ці, ­ у згус­тках страс­цей, бо­лю і… надзеі. Надзеі на тое, што і над­алей глы­бо­кая, жыц­цё­ва важ­ная гу­тар­ка з гле­да­чом бу­дзе пра­цяг­ вац­ца. Пра асаб­лі­вас­ці су­час­най трак­тоў­кі кла­січ­най п’есы рас­па­вёў рэ­жы­сёр спек­так­ ля Аляк­сандр Гар­цу­еў.

«Раскіданае гняздо» Янкі Купалы. Сцэны са спектакля. У ролі Лявона — Валянцін Салаўёў.

Па­ста­ноў­ка «Рас­кі­да­на­га гняз­да» — за­ўсё­ды падзея для бе­ла­рус­ка­га тэ­атра і бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры, унік­нуць гэ­та­га не­маг­чы­ма. Па­сля твай­го спек­так­ля ў мя­не ўзнік­ла ад­чу­ ван­не, што ты вы­ка­заў­ся пе­ра­ка­на­ль­на, на по­ўную моц. Ды то­ль­кі па­між тым, што рэ­жы­сёр укла­дае ў спек­такль, і тым, як яго ўспры­ма­юць гле­да­чы, звы­чай­на існуе пэў­ная не­адпа­ вед­насць. Пры­нам­сі, і гэ­тым раз­ам та­кое ўра­жан­не скла­ла­ся па­сля пуб­лі­ка­цый у прэ­се.

— Та­бе пад­ало­ся. Пі­шуць роз­нае: і га­няць, і ўхва­ля­юць, і ра­зу­ ме­юць кан­тэкст. Я зра­біў спек­такль пра тое, што мне бліз­ка, што сён­ня ба­ліць. Ка­лі не­хта гэ­та не ўспры­мае, мае пра­ва ска­заць: не раз­умею. Але мно­гія раз­уме­юць, і я гэ­та­му фак­ту ве­ль­мі ра­ды. Шчы­ра ка­жу­чы, дзіў­лю­ся: вам, кры­ты­кам, аб­а­ вяз­ко­ва трэ­ба (да­лей вы­маў­ляе з пад­крэс­ле­ным па­фа­сам) пра­ пі­ла­ваць ба­чан­не п’есы ў кан­тэк­сце бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры. Гэ­та і на­сам­рэч ве­ль­мі важ­на — «пра­пі­ла­ваць» спек­такль у кан­тэк­сце бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры.

— Так, а ка­лі я зноў атры­маю На­цы­яна­ль­ную прэ­мію, ты бу­дзеш ка­заць: «Ніх­то не ча­каў, што та­бе за гэ­ты спек­такль да­дуць На­цы­яна­ль­ную прэ­мію». Ве­да­еш, як ты мя­не гэ­тым за­кра­ну­ла?! На­цы­яна­ль­ная прэ­мія пры­су­джа­ецца бо­ль­шас­цю га­ла­соў. Га­ла­суе амаль 130 ча­ла­век. Маё мер­ка­ван­не пры гэ­тым не мае ані­яка­га зна­чэн­ня. На­прык­лад, як член жу­ры, я стаў­лю птуш­ку су­праць не­йка­га спек­так­ля. Але атрым­лі­вае той, у ка­ го пту­ша­чак бо­лей.

— Зрэш­ты, я гэ­та між іншым ска­заў. Бо мя­не ча­сам здзіў­ляе, ча­му вы ва ўсім не­йкія тэн­дэн­цыі шу­ка­еце. Я бе­ла­рус — вось

27

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

і ўся тэн­дэн­цыя. «Рас­кі­да­нае гняз­до» — бліз­кая і зра­зу­ме­лая п’еса. Ну, не за­ха­цеў я гэ­тым раз­ам яе ў ла­па­точ­ках ста­віць. Ну­да ахоп­лі­вае, ка­лі акцё­ры хо­дзяць па сцэ­не і га­ло­сяць па Бе­ла­ру­сі. Вы­ра­шыў пе­ра­нес­ці дзею ў хлеў. Пе­ра­нёс, але гэ­та не кан­цэп­цыя і не тэн­дэн­цыя ані­якая. Мне так за­ха­це­ла­ся. І дзя­ка­ваць Бо­гу, што не­хта мя­не раз­умее.

П’есу да­вя­ло­ся ска­ра­ціць, со­рак пра­цэн­таў лі­та­рак мной вы­ крас­ле­ны. Та­кім чы­нам імкнуў­ся над­аць дра­ма­тур­гіч­на­му тво­ру су­час­ны нерв, аб­вас­трыць уз­ае­ма­адно­сі­ны, ад­крыць тое, што ў Ку­па­лы бы­ло за­ву­аля­ва­на. Па­спра­ба­ваў раз­маў­ляць на су­час­най мо­ве, ад­сюль і пе­ра­нос дзея­ння ні­бы­та ў наш час. Гэ­та не са­ма­мэ­та, гэ­та быў ход — для та­го каб апраў­даць скан­ да­ль­ныя ўза­ема­адно­сі­ны ў сям’і. Аб­са­лют­на рас­хіс­та­най з-за та­го, што ма­ёмасць ад­ыма­юць. Не­маг­чы­ма ся­дзець і пла­каць над зя­ме­ль­кай, ка­лі ў ця­бе за­бі­ра­юць апош­няе. На­ту­ра­ль­на, уз­ні­кае бун­тар­скі дух, іскры па­між дзей­ны­мі асо­ба­мі. Не сак­ рэт, што не ўпер­шы­ню стаў­лю «Рас­кі­да­нае гняз­до»...

Хлеў як хлеў. Ася­ро­дак як ася­ро­дак. Тут, улас­на ка­жу­чы, за­га­ дак не існуе. Жыц­цё ге­ро­яў пра­хо­дзіць на смет­ні­ку гіс­то­рыі, у скры­нях ад дэ­вай­саў, якія ба­га­тыя куп­ля­юць. Мож­на і так рас­шыф­ра­ваць. У спек­так­лі да­стат­ко­ва мас­ткоў у су­час­насць пра­кла­дзе­на. На­ват праз тое, як вы­ра­ша­ны воб­раз Зо­сь­кі з ха­рэ­агра­фіч­ны­мі ўстаў­ка­мі. Звы­чай­на мне пад­обныя плас­ тыч­ныя па­ста­вы пад­аюц­ца сум­ніў­ны­мі. Але тут я да­клад­на раз­умею, як яны спа­лу­ча­юцца з на­шым ча­сам, з су­час­най ку­ль­ту­рай. Гэт­кі, што на­зы­ва­ецца, по­стма­дэрн...

Так, але ў Грод­не быў іншы спек­такль.

— Там бы­ла пры­па­весць. Ме­та­фа­ра, па­эзія, лю­дзі ў сяр­мяж­ ках, лап­цях, усё як мае быць. Цу­доў­ныя артыс­ты, вы­дат­ны Сы­мон... Але я не збі­раў­ся ра­біць пе­ра­нос. І да­зво­ліў са­бе ў свае 54 га­ды кры­шач­ку па­экспе­ры­мен­та­ваць. Ця­пер мя­ не ўпі­ка­юць за­бой­ствам га­лоў­ных ге­ро­яў, маў­ляў, у Ку­па­лы гэ­та­га ня­ма. Ды то­ль­кі ка­лі ў 1913 го­дзе Ку­па­ла пі­саў п’есу, ён шчы­ра ве­рыў, што ад­бу­дзец­ца рэ­ва­лю­цыя, так бы мо­віць, Сы­мон і Зо­сь­ка по­йдуць па Ба­ць­каў­шчы­ну. Але мы ве­да­ем, што ад­бы­ло­ся, якая ба­ць­каў­шчы­на іх ча­ка­ла. Па­ча­ла­ся рэ­ва­ лю­цыя, лі­ла­ся кроў, по­тым зям­лю ні­бы­та да­лі, ды не­ўза­ба­ве рас­ку­ла­чы­лі, вы­сла­лі ў Сі­бір. Не бы­ло Ба­ць­каў­шчы­ны. Ні­чо­га не бы­ло. Та­му за­бой­ства ў спек­так­лі — сім­ва­ліч­нае.

— Але як я не­на­ві­джу ваш по­стма­дэрн... Пад­ыдзем з інша­га бо­ку. Ме­та­фа­рыч­ны і фі­ла­соф­скі сэнс гэ­та­га тво­ра ўпер­шы­ню ад­крыў Ба­рыс Лу­цен­ка, ка­лі ў 1972 го­дзе па­ста­віў яго на сцэ­не Ку­па­лаў­ска­га тэ­атра. Пе­рад­усім «Рас­кі­да­нае гняз­до» вы­ра­ша­лі пе­ра­важ­на ў па­бы­то­вым клю­ чы, п’еса лі­чы­ла­ся ста­тыч­най і не­сцэ­ніч­най.

— Не про­ста лі­чы­ла­ся, так яно і ёсць. П’еса на­сам­рэч не­сцэ­ніч­ ная. У ёй ма­руд­на ру­ха­ецца сю­жэт. Але ж ёсць іншыя вар­тас­ці: Ку­па­ла пра мно­гае ха­цеў рас­па­вес­ці. То­ль­кі за­над­та доў­гія раз­мо­вы пра жыц­цё су­пя­рэ­чаць са­мой пры­ро­дзе тэ­атра, та­ ко­му пан­яццю, як дзея. Уз­ні­кае па­ра­докс: агуч­ва­юцца ве­ль­мі важ­ныя для на­цыі гла­ба­ль­ныя пра­бле­мы, але ро­біц­ца сум­на. Вось я і па­спра­ба­ваў пэў­ным чы­нам звес­ці кан­цы з кан­ца­мі. фо­та андрэя спрынчана.

Вя­до­ма, што ў асно­ве п’есы аса­біс­тая гіс­то­рыя дзе­да Ку­ па­лы — Лу­цэ­ві­ча, у яко­га зям­лю ад­ня­лі і які не здо­леў яе ад­су­дзіць. Сам па­эт усё дзя­цін­ства ба­дзяў­ся з ба­ць­ка­мі па Бе­ла­ру­сі. «Рас­кі­да­нае гняз­до» на­пі­са­на ў 1913 го­дзе, але час дзея­ння акрэс­ле­ны — 1905. Гэ­та зна­чыць, што Ку­па­ла на­ў­ прост злу­чае твор з рэ­ва­лю­цый­ны­мі падзе­ямі.

— Я не ве­ру, што рэ­мар­ка «Рэч дзее­цца ў 1905 го­дзе» бы­ла на­пі­са­на ім ад­ра­зу і ён пры­вяз­ваў да свай­го тво­ра пэў­ныя са­цы­яль­ныя ўзру­шэн­ні. Мне зда­ецца (пра­ўда, не ма­гу гэ­та да­ка­заць), рэ­мар­ка бы­ла да­пі­са­на ўжо пры Са­вец­кай ула­дзе, ка­лі кніж­ку вы­да­ва­лі. Гэ­та гіс­то­рыя сям’і, якая, дзя­ку­ючы та­лен­ту Ку­па­лы, уз­ні­ма­ецца да аб­агу­ль­нен­ня. Ад ча­су на­пі­сан­ня п’есы мі­ну­ла сто га­доў. Але ты пра­во­дзіш та­кія сэн­са­выя па­ра­ле­лі, што зда­ецца, быц­цам жыц­цё ру­ха­ ецца па ко­ле. Урэш­це, што ад­бы­ло­ся з зя­ме­ль­кай Зяб­лі­каў, рэ­йдар­скі за­хоп?

— Не зу­сім. Рэ­йдар­скі за­хоп — гэ­та на­хаб­нае, на­хра­піс­тае пры­ сва­енне чу­жой ма­ёмас­ці. Тут іншае. У Ку­па­лы ўсё да­клад­на на­пі­са­на: зям­ля Зяб­лі­кам не на­ле­жыць, яны аран­да­та­ры. Што ад­бы­ва­ецца? З Гар­вар­дска­га ўні­вер­сі­тэ­та пры­язджае ма­ла­ды спад­ка­емец і ба­чыць, што ў ба­ць­кі гас­па­дар­ка раз­ва­лі­ла­ся. Ён ка­жа Зяб­лі­кам: «Гэ­та мая зям­ля, але я вас не вы­га­няю, бя­ру на служ­бу, даю служ­бо­вае па­мяш­кан­не, бу­дзе­це пра­ца­ваць у мя­ не. Тут я па­бу­дую фер­му, а там за­вод». Чым­сь­ці гэ­та на­гад­вае сі­ту­ацыю «Віш­нё­ва­га са­ду». Пры­нам­сі, ана­ло­гія да­клад­ная. Зда­ва­ла­ся б, з юры­дыч­на­га пун­кту гле­джан­ня Пан­іч мае ра­ цыю. Аб­са­лют­на. Ды то­ль­кі ўзні­ка­юць ма­ра­ль­ныя аспек­ты. Ча­му Зяб­лі­кі не па­слу­ха­лі­ся Пан­іча? З-за Сы­мо­на і яго­най зу­сім не­бе­ла­рус­кай год­нас­ці. З ад­на­го бо­ку, ён упар­ты, як асёл. На­ват ма­ці ка­жа: «Ну, што ты хо­чаш, гэ­та не на­ша». З дру­го­га, існуе не­йкая іншая пра­ўда. Дзед, ба­ць­ка, Ра­дзі­ма... Сы­мон здат­ны ад­чу­ваць гэ­тыя су­вя­зі. Ён ад сва­іх ка­ра­нёў, ад пры­ро­ды вы­со­ка­ма­ра­ль­ны ча­ла­век, хоць збо­ку ўсё па­да­ец­ца су­цэ­ль­ным са­ма­дур­ствам. Так, з юры­дыч­на­га пун­кту гле­ джан­ня Пан­іч, без­умоў­на, мае ра­цыю. Але мы ве­да­ем, што юры­дыч­ны за­кон — не ёсць за­кон ча­ла­ве­ча­га быц­ця. І вось гэ­ты ад­мыс­ло­вы ча­ла­век, Сы­мон, амаль вар’яцее ад ўлас­най апан­та­нас­ці — ад пра­гі спра­вяд­лі­вас­ці. Тут у мя­не ўзні­ка­юць па­ра­ле­лі: сям’я — гэ­та на­ша на­цыя, бед­ная, га­рот­ная, у якой, тым не менш, існу­юць лю­дзі з па­чуц­цём на­цы­яна­ль­най год­ нас­ці. Гэ­тую па­ра­лель мне ха­це­ла­ся пад­крэс­ліць. Я апра­нуў

дыскурс

пер­са­на­жаў у су­час­ныя кас­цю­мы, змяс­ціў у су­час­ны ася­ро­дак. І ча­му­сь­ці ўяў­ляў наш Сель­гас­па­сё­лак, дзе лю­дзі жы­вуць у не­йкіх ха­лу­пах. Ча­ка­юць, што ім вось-вось да­дуць ква­тэ­ры. Мі­ну­ла трыц­цаць, по­тым со­рак га­доў. Яны ўсё ся­дзяць, ха­ты іх па­ці­ху раз­ва­ль­ва­юцца. Ды то­ль­кі і там я сус­тра­каў лю­дзей з вы­со­кім па­чуц­цём улас­най год­нас­ці. Але вось што атрым­лі­ва­ецца. Ка­лі­сь­ці Ба­рыс Лу­цэн­ка вы­цяг­ нуў п’есу з по­бы­ту, на­поў­ніў яе вер­ша­мі, кас­міч­ным мыс­ лен­нем, як гэ­та лю­бі­лі ка­заць і ра­біць у Ку­па­лаў­скім тэ­атры. Вы­йшаў на ўзро­вень фі­ла­соф­ска­га і па­этыч­на­га аб­агу­ль­нен­ ня. А ця­пер спат­рэ­бі­ла­ся та­кая трак­тоў­ка, як твая. Пры­нам­ сі, ка­мень (маў­ляў, ста­віш спек­так­лі вы­ключ­на пра ка­хан­не) ця­пер у ця­бе ніх­то не кі­не.

фо­та андрэя спрынчана.

28

— У тэ­атры, як уво­гу­ле ў мас­тац­тве, не мо­жа быць ні­чо­га аб­ са­лют­на­га. Тэ­атр не дае ад­ка­заў на пы­тан­ні. Лу­цэн­ка — мас­ так, ён зра­біў спек­такль бліс­ку­чы, зві­ня­чы, па­этыч­ны. Ды то­ль­кі на сён­няш­ні дзень гэ­та про­йдзе­ны этап. Ця­пер та­кая эстэ­ты­ка хут­чэй за ўсё вы­гля­да­ла б арха­ічнай, ста­ра­вер­скай. Для вы­яўлен­ня тых жа ду­мак я ска­рыс­таў све­жую для Бе­ла­ ру­сі эстэ­ты­ку. Вы­гоц­кі не­ка­лі ка­заў, што мас­тац­тва ва­ло­дае сі­лай арга­ні­за­ цыі на­шых ду­мак і на­шых па­во­дзін, што яно над­ае па­ра­дак на­ша­му ду­хоў­на­му ста­ну. Ду­маю, тэ­атр здат­ны ве­ль­мі моц­на ўплы­ваць на ча­ла­ве­ка, які па­гля­дзіць спек­такль і пра­вя­дзе гэ­тыя па­ра­ле­лі.

— Не па­мя­таю, хто ска­заў, што на­яўнасць на­цы­яна­ль­на­га тэ­ атра — адзін з пры­зна­каў спе­лас­ці на­цыі. Не ў кож­най гру­пы лю­дзей ёсць улас­ны тэ­атр. У Бе­ла­ру­сі ён з’явіў­ся па­ра­ўна­ль­на ня­даў­на, пры­клад­на сто га­доў та­му. Зна­чыць, на­цыя як мі­ні­ мум ёсць. І на­цы­яна­ль­ны тэ­атр у фар­мі­ра­ван­ні яе са­ма­свя­ до­мас­ці ро­біць вя­лі­кую спра­ву. У кож­най п’есе, асаб­лі­ва ка­лі га­вор­ка да­ты­чыць кла­січ­най лі­та­ра­ту­ры, існуе свая сіс­тэ­ма воб­ра­заў, моц­на збі­тая і прад­у­ ма­ная струк­ту­ра. Ка­лі рэ­жы­сёр ста­віць п’есу, ён — зна­рок або не­зна­рок — існу­ючую ў тво­ры сіс­тэ­му воб­ра­заў і ўнут­ра­ных су­вя­зей ча­сам раз­бу­рае. Ты ду­маў пра гэ­та?

— Так, але я про­ста па­збаў­ляў­ся ад шмат­слоў­я. Ту­па ска­ра­чаў тэкст. У мя­не не вы­да­ле­на ні­вод­ная сцэ­на, ні­вод­ная сю­жэт­ ная лі­нія, яны про­ста сціс­ну­тыя, я іх «укан­тра­пуп­лі­ваў», ра­ біў ёміс­ты­мі. Су­час­ны гля­дач лепш ад­ука­ва­ны, усё раз­умее і ўспры­мае хут­чэй, бо­льш ба­чыў, бо­льш ве­дае. Яму не трэ­ба доў­га жуй­ку жа­ваць. А га­лоў­нае, змя­ніў­ся ка­му­ні­ка­тыў­ны спо­ саб зно­сін. Та­му пе­ра­ка­на­ны, што спек­так­лі не па­він­ны быць за­над­та доў­гі­мі. Ка­лі пад­час пра­гля­ду ў антрак­це сто ча­ла­век вы­хо­дзяць па­па­ліць, а вяр­та­ецца то­ль­кі пя­ць­дзя­сят. Ад­бы­ло­ся да­ты­кан­не да асо­бы Ку­па­лы? Якім чы­нам?

— У юнац­тве Ку­па­ла быў для мя­не як Бог, што ся­дзіць на аб­ ло­ках, усё ве­дае і вер­шы пі­ша. Пра­рок. Ця­пер я ад­чуў, што ён про­ста му­жык, ча­ла­век, у яко­га ба­ле­ла сэр­ца. Пры­клад­на май­го ўзрос­ту. У «Рас­кі­да­ным гняз­дзе» мя­не моц­на ўра­зі­ла фі­ла­со­фія, што пры­сут­ні­чае на­ват у бы­та­вых рэ­плі­ках. Лу­цэн­ка не­вы­ пад­ко­ва ўзвёў п’есу ў па­этыч­ны ранг. Ён вя­лі­кі па­эт, і па­эзія пра­ся­кае дра­ма­тур­гію. Але я па­спра­ба­ваў усё да­вес­ці амаль да па­бы­то­вай га­вор­кі, да зу­сім про­ста­га маў­лен­ня. Ды ўсё роў­на га­лоў­нае ў су­хой рэ­шце за­ста­ецца. І ма­ра­ль­ныя, на­ цы­яна­ль­ныя, ча­ла­ве­чыя каш­тоў­нас­ці з тво­ра вы­біць не­маг­ чы­ма. Быц­цам бы пер­са­на­жы ўсе па­зна­ва­ль­ныя, у джын­сах... Да­ніл­ка са сва­ёй скры­пач­кай... Зда­ецца, дай яму на­вуш­ні­кі з плэ­ерам — і ўсё як мае быць. Ад­нак Ку­па­лаў боль у ім ся­дзіць, гэт­кае не­ўсве­дам­лен­не све­та­бу­до­вы. Ка­лі мне бы­ло шэсць га­доў, рап­там зра­зу­меў, што па­мру. І я па­мя­таю свае слё­зы. Не тое каб мне ста­ла страш­на. Я пла­каў на­ўзрыд ад та­го, што не­спра­вяд­лі­ва ўлад­ка­ва­ны свет. Як гэ­та — па­мру? А дзе­ля ча­

Сяргей Шымко (Старац), Людміла Сідаркевіч (Марыля).

го та­ды ўсё? Дзе­ля ча­го ство­ра­ны свет, ка­лі жыц­цё ча­ла­ве­ка бес­сэн­соў­нае? Тое са­мае ка­жа Да­ніл­ка: «Ма­ма, а ча­му лю­дзі на­ра­джа­юцца, каб по­тым па­мер­ці?» Ку­ды гэ­та мо­жа падзец­ца з Ку­па­ла­ва­га тэк­сту? Ні­ку­ды! Вось што ўраж­вае — яго не­маг­ чы­ма вы­су­шыць да пус­та­ты. Мне за­ха­це­ла­ся пры­браць з п’есы па­фас — ра­дзі­ма, зя­ме­ ль­ка, — ды то­ль­кі ўсе каш­тоў­нас­ці за­ста­лі­ся. За­ста­лі­ся жы­выя лю­дзі, у якіх ёсць ма­ці, ма­гі­ла ба­ць­кі, род­ны дом, род­ная зям­ля, не­ма­тэ­ры­яль­ныя каш­тоў­нас­ці і ча­ла­ве­чая ма­раль, тое, чым лю­дзі ад­роз­ні­ва­юцца ад жы­вёл. А боль за ба­ць­ку?! «Тат­ка наш іншы, тат­ка не лёг раз­ам з усі­мі, тат­ка наш асоб­ на, за ага­ро­джай», — ка­жа Сы­мон. Як сы­нам усвя­до­міць, што ча­ла­ве­ка, які з’яўляў­ся для іх усім, на­ват па­ха­ваць раз­ам з людзь­мі не­ль­га, трэ­ба за ага­ро­джай, як са­ба­ку... «І крыж пан­я­ су ўна­чы», бо днём не­ль­га, яшчэ ад­ымуць... Гэ­та што, не боль, не ма­ра­ль­ныя ча­ла­ве­чыя каш­тоў­нас­ці? Ду­ша, здат­ная так ба­лець, з’яўля­ецца вы­со­кай ча­ла­ве­чай ду­шой. Та­кім чы­нам Ку­па­ла акрэс­лі­вае сваю га­лоў­ную тэ­му — «Людзь­мі звац­ца». Да­во­дзіць: мы лю­дзі, на­род, мы не ста­так, у нас ёсць ма­ці, ба­ць­ка, ра­дзі­ма. Мы што­сь­ці лю­бім і што­сь­ці не­на­ві­дзім і га­ то­выя га­ло­вы па­клас­ці за пэў­ныя рэ­чы. Тая са­мая бе­ла­рус­кая па­мяр­коў­насць, якая ўсхва­ля­ецца на­пра­ва і на­ле­ва як вы­ шэй­шае да­сяг­нен­не на­цыі, мя­не раз­драж­няе. Гэ­та ня­праў­да. Дзе­ля та­го, каб за­ха­ваць ча­ла­ве­чую год­насць, каб «лю­дзь­мі звац­ца», трэ­ба ўмець ся­бе аб­ара­ніць. Ты за­раз да­клад­на вы­зна­чыў сут­насць воб­ра­заў: Сы­мон — год­насць, Да­ніл­ка — спра­вяд­лі­васць. Але ёсць яшчэ Ля­вон. Моц­ная ра­бо­та Ва­лян­ці­на Са­лаў­ёва, які здзяй­сняе та­кі ма­ гут­ны эма­цый­ны вы­плеск, што не кож­на­му акцё­ру па сі­лах. Гэ­тая вы­бу­хо­вая хва­ля лі­та­ра­ль­на на­кры­вае астат­нія сцэ­ны ў спек­так­лі.

— Тое зроб­ле­на свя­до­ма. У Ку­па­лы Ля­вон сы­хо­дзіць са сцэ­ны амаль ад­ра­зу, у пер­шай дзеі. Ды ця­гам спек­так­ля яго згад­ ва­юць па­ста­янна. Мне быў па­трэб­ны ба­ць­ка, які ўвесь час у сы­ноў пе­рад ва­ча­мі ста­іць. Ля­вон за­гу­біў ся­бе, ка­лі зра­зу­меў, што пра­йграў жыц­цё, што сям’ю не змог на но­гі па­ста­віць.

29

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Максім Брагінец (Сымон).

Гэ­та моц­ны ча­ла­век. Му­жык у рос­кві­це сіл, які скон­чыў са­ма­ губ­ствам не ад сла­бас­ці, не ад алка­га­ліз­му, не ад псі­ха­па­тыі і якіх-не­будзь рэ­флек­сій­ных інтэ­лі­ген­цкіх шту­чак. Ён про­ ста зра­зу­меў: не змог. І не жаль у дзя­цей му­сіць вы­клі­каць Ля­вон, а лю­боў, па­ва­гу і боль не­ве­ра­год­ны. Та­му ў спек­так­лі ад­бы­ва­ецца та­кі эма­цый­ны вы­бух. Ства­ра­ецца фон, на якім раз­ві­ва­юцца ўсе падзеі. Та­ды ў мя­не з’яўля­юцца пад­ста­вы для та­го, каб Сы­мон за­няў­ся аб­са­лют­ным кры­мі­на­лам, спа­ліў дом гас­па­да­ра і атры­маў ку­лю ў лоб. Гэ­та маё ра­шэн­не. Ды то­ль­кі зноў жа — ку­ды, па якую Ба­ць­каў­шчы­ну яны по­йдуць? Я не здзе­ку­юся з Ку­па­лы. Ка­лі ён пі­саў п’есу, на­сам­рэч ве­рыў, што не­ўза­ба­ве над­ыдзе цар­ства шчас­ця і сва­бо­ды. Але мі­ну­ла тро­хі ча­су, і Ку­па­ла гак­нуў­ся з вы­шы­ні ўніз баш­кой. Вось та­бе і ўся Ба­ць­каў­шчы­на. Я не ве­ру вер­сіі, па­вод­ле якой яго скі­ну­лі ка­дэ­біс­ты. Ра­біць ім бы­ло ня­ма ча­го. Гэ­та ўнут­ра­ная дра­ма вя­ лі­ка­га ча­ла­ве­ка, па­эта, які стра­ціў ве­ру ў жыц­цё. Вя­до­мы факт: ка­лі Ку­па­ла па­кі­даў за­хоп­ле­ны не­мца­мі Мінск, то на мя­жы Бе­ла­ру­сі і Рас­ійскай Фе­дэ­ра­цыі па­пра­сіў ша­фё­ра спы­ніц­ца. Вы­йшаў у поле, упаў у тра­ву і ры­даў. По­тым сеў у ма­шы­ну і з’ехаў. Бо­лей ён ні­ко­лі ў Бе­ла­русь не вяр­нуў­ся, і ён ве­даў, што раз­віт­ва­ецца на­заў­сё­ды. Але ж як бяз­меж­на Ку­па­ла лю­біў сваю ра­дзі­му! І фра­за яго вя­до­мая: «Не на­род, а гаў­но». Як усё гэ­та су­мяс­ціць? А ў мя­не су­мяш­ча­ецца: боль і лю­боў. Не­ве­ра­год­ны боль за на­род і лю­боў да на­ро­да. Зрэш­ты, тэ­атр — мас­тац­тва, якое ні­ко­лі не дае ад­ка­заў, то­ль­кі ста­віць пы­тан­ні. Ця­бе ні­ко­лі не ва­біў ма­тэ­ры­яль­ны бок жыц­ця?

— Ну як — ні­ко­лі? Без яго не аб­ысці­ся. Ды то­ль­кі яшчэ ў тэ­ атра­ль­ным інсты­ту­це нам ве­ль­мі хут­ка да­вя­лі, што ёсць рэ­чы ку­ды бо­льш важ­ныя. З юнац­тва гэ­та ўва мне ся­дзе­ла. Ця­гам жыц­ця па­чы­на­еш да­клад­на раз­умець, што на той свет з са­бой ні­чо­га не за­бя­рэш, дый не за­ўсё­ды ба­гац­це шчас­це пры­но­сіць. Інакш мас­тац­твам за­ймац­ца не­маг­чы­ма. Да­рэ­чы, я ву­чыў­ся ў ма­тэ­ма­тыч­ным кла­се і ўзро­вень трэ­ця­га кур­са ВНУ меў яшчэ ў шко­ле. Мае ад­на­клас­ні­кі па­сту­пі­лі ў са­мыя прэс­тыж­ныя на­ву­ча­ль­ныя ўста­но­вы. Ка­лі б і я па­йшоў «ку­ды трэ­ба», маг­ чы­ма, за­раз за­ймаў­ся б біз­не­сам. Але я за­йма­юся мас­тац­твам.

Наталля Халадовіч (Зоська), Ілья Ясінскі (Данілка).

У мя­не ве­ль­мі ру­хо­мая эма­цый­ная пры­ро­да. І тое, што ма­гу ад­чуць у тэ­атры, у кі­но, слу­ха­ючы му­зы­ку, угля­да­ючы­ся ў жы­ ва­піс, для мя­не бо­льш важ­на і каш­тоў­на. Пры­нам­сі, класць га­ла­ву за гро­шы да­клад­на не хо­чац­ца. Ты ні­чо­га не рас­па­вёў пра жа­но­чыя воб­ра­зы ў спек­так­лі.

— Воб­раз ма­ці, Ма­ры­лі, мо­жа пад­ацца над­та пры­зем­ле­ным. Але яна ва­ло­дае най­вы­шэй­шай муд­рас­цю і ма­рал­лю. Для яе га­лоў­нае, каб дзе­ці жы­лі. Гэ­та ма­ці ў аб­са­лю­це, га­луб­ка. Воб­ раз Зо­сь­кі ў мя­не трак­ту­ецца інакш, чым звы­чай­на. Па­ко­ль­кі дзея ад­бы­ва­ецца ў на­шы дні, яна… …не ду­мае доў­га.

— Ка­хан­не для яе — усё. Маз­гі ад­сут­ні­ча­юць. Не ба­чу, не чую, не раз­умею. Пан­ічу ка­жа: «Усё доб­ра ў нас, то­ль­кі мам­ка за­ хва­рэ­ла і тат­ка па­ве­сіў­ся». Страш­ныя рэ­чы га­во­рыць, але гэ­та Ку­па­ла на­пі­саў, не я пры­ду­маў. Я ад яе слоў то­ль­кі ад­штур­ хнуў­ся. Ка­лі Зо­сь­ка ба­чыць Пан­іча, для яе зні­ка­юць усе іншыя каш­тоў­нас­ці. Та­кім жан­чы­нам най­хут­чэй за­муж трэ­ба. Зна­чыць, Зо­сь­ку ты не па­лю­біў?

— Не. Я на ба­ку Сы­мо­на ў іх кан­флік­це. Яшчэ пя­сок на ма­гі­ле ба­ць­кі не вы­сах, а яна на па­бя­гуш­кі бе­гае... Ста­рац у тва­ім спек­так­лі — бомж, а Не­зна­ёмы?

— Пра­ва­ка­тар. Га­лоў­нае, што за­ста­ло­ся па­сля сус­трэ­чы з тво­рам Ку­па­лы, па­сля гэ­тай тра­гіч­най гіс­то­рыі, у якую ты па­глы­біў­ся і якую раз­ам з акцё­ра­мі пе­ра­жыў?

— Я га­на­ру­ся тым, што ў бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі ёсць свая вы­со­кая тра­ге­дыя: гэ­та пры­кме­та на­цы­яна­ль­най са­ма­свя­ до­мас­ці і спе­лас­ці на­цыі. Я пры­чы­ніў­ся да яе, су­дак­ра­нуў­ся з Ку­па­лам, ад­чуў яго віб­ра­цыю. Я да­ткнуў­ся да яго­на­га бо­лю, зра­зу­меў яго. Мне не со­рам­на за свой спек­такль, за тое, што я прад­стаў­нік бе­ла­рус­кай на­цыі і бе­ла­рус­ка­га тэ­атра. Я га­на­ ру­ся тым, што бе­ла­рус. 

у м а й ­с т э р ­н і

Цю­бік, фар­бы, соль ды пе­рац Люд­мі­ла Ка­ль­ма­ева пра твор­чую раў­на­ва­гу ў га­лан­дскіх ва­рун­ках

Мая Галандыя. Алей. 2011.

А л е ­с я Б е ­л я ­в е ц

Люд­мі­ла Ка­ль­ма­ева — вя­до­мы гра­фік і пла­ка­тыст, удзе­ль­ні­ца шмат­лі­кіх вы­стаў і аўтар тво­раў, што ўвай­шлі ў за­ла­ты фонд бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва. Пра­фе­сій­нае на­ву­чан­не яна па­ча­ла ў Бе­ла­ рус­кім тэ­атра­ль­на-мас­тац­кім інсты­ту­це на ад­дзя­лен­ні тэк­сты­лю, пра­д­оў­жы­ла на ад­дзя­лен­ні гра­фі­кі ў Эстон­скім мас­тац­кім інсты­туце. Пры­бал­тый­ская адука­цыя моц­на па­ўплы­ва­ла на вы­ яўлен­чую мо­ву, па­спры­яўшы ад­мет­най ме­та­фа­рыч­най воб­раз­нас­ці яе ра­бот, асаб­лі­ва — ­ тэ­атра­ль­ных пла­ка­таў. Ка­ля пят­нац­ца­ці га­доў вы­кла­да­ла ў Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі мас­тац­тваў, дзе рас­пра­ца­ва­ла ўлас­ную ме­то­ды­ку на­ву­чан­ня аква­рэ­ль­на­му жы­ва­пі­су. У 1991 го­дзе яна пе­ра­ся­лі­ла­ся ў Га­лан­дыю — у га­ра­док Арнэ­маў­дэн з на­се­ль­ніц­твам ка­ля ­ пя­ці ты­сяч ча­ла­век. Пе­ра­езд у іншую кра­іну і ня­лёг­кі шлях ад­апта­цыі — усё гэ­та на­кла­ла ад­бі­ так на сён­няш­нія ра­бо­ты мас­тач­кі. Пла­ка­там яна амаль не за­йма­ецца, сты­ліс­тыч­ныя і жан­ра­ выя тран­сфар­ма­цыі яе твор­час­ці аб­умоў­лі­ва­юцца як унут­ра­ны­мі пе­ра­ме­на­мі і жыц­цё­вы­мі ­ ка­лі­зі­ямі, так і знеш­няй за­пат­ра­ба­ва­нас­цю. Не­ве­ра­год­ная пра­га твор­чай рэ­алі­за­цыі мае вы­ ні­кам са­мыя раз­на­стай­ныя фор­мы вы­яўлен­ня. Люд­мі­ла Ка­ль­ма­ева па-ра­ней­ша­му за­ста­ецца сяб­рам Бе­ла­рус­ка­га са­юза мас­та­коў і пры­мае ўдзел у ту­тэй­шых вы­ста­вах. На­прык­лад, па­за­мі­ ну­лым ле­там ад­бы­ла­ся яе пер­са­на­ль­ная вы­ста­ва ў Му­зеі су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва.

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

31

32

у м а й ­с т э р ­н і

З’ехаць у іншую кра­іну — гэ­та па­чаць жыц­цё спа­чат­ку?

— Жыц­цё мож­на па­ра­ўнаць з па­ д­а­рож­жам у по­шу­ках ся­бе. Пад­час гэ­т а­г а пад­а рож­ж а ча­л а­в ек бу­д уе сваю ма­дэль сус­ве­ту. Ку­ды б ні па­ ехаў — яна за­ўсё­ды з та­бою. Та­му гэ­та то­л ь­к і зда­ецца, што ў но­в ай кра­іне па­чы­на­еш но­вае жыц­цё. На са­май спра­ве ты на­ма­га­ешся ад­бу­ да­ваць і па маг­чы­мас­ці па­мно­жыць тое, што стра­ціў. У Кі­таі ёсць ста­ра­жыт­ная тра­ды­цыя: праз не­йкі час пра­цы мас­так мя­няў про­звіш­ча, каб па­чаць но­вы этап твор­час­ці. Пе­ра­ме­ны мо­гуць ісці на ка­рысць?

— Маё імя ў Га­лан­дыі і так ні­ко­му не вя­до­ма. Ніх­то не ці­ка­віц­ца ма­ імі мі­ну­лы­мі да­сяг­нен­ня­мі ў Кра­іне Са­ве­таў. Про­звіш­ча «Ка­ль­ма­ева» га­ лан­дцам цяж­ка вы­ма­віць, та­му пад­ піс­ваю пра­цы про­ста «Люд­мі­ла». Я маю сап­раў­дную фа­льк­лор­ную спад­ні­цу з аўтэн­тыч­най га­лан­дскай тка­ні­ны ў па­лос­кі ды сар­дэч­кі, ты­ по­вай для га­рад­ка Арнэ­маў­дэн, дзе за­р аз жы­ву. Да­рэ­ч ы, гэ­т а адзі­нае мес­та, у якім ста­рыя лю­дзі кож­ны дзень но­сяць тра­ды­цый­ныя строі. Са спад­ні­цы я зра­бі­ла кам­па­зі­цыю, якая рас­па­вя­дае пра маю сі­ту­ацыю: Булачкі. Алей. 2011. да тка­ні­ны пры­ля­піў­ся фа­льк­лор­ны бе­ла­рус­кі чыр­во­на-бе­лы шма­ток, які па­во­лі за­шы­ва­ецца па­вер­ху шэ­ры­мі га­лан­дскі­мі ко­ле­ра­мі. Шыў­кі гру­ба­ва­тыя, і мэ­та та­кой пра­цы па­ка­заць: чу­жын­цы ста­ра­юцца не вы­па­даць з агу­ль­най кар­ці­ны. Бо на спра­ве атры­моў­ва­ецца, што за­меж­ні­кі пад­га­ня­юць ся­бе пад пра­ві­лы і нор­мы кра­іны, у якой жы­вуць. Асаб­лі­ва для нас — бе­ла­ру­ саў — ха­рак­тэр­на жа­дан­не быць «як усе». Але я за­ўва­жы­ла, што га­лан­дцы ні­ко­лі не пад­раб­ля­юцца пад ася­род­дзе, яны ўсі­мі сі­ла­мі на­ма­га­юцца быць ары­гі­на­ль­ны­мі. Але эміг­ран­ту не на­ле­жыць за­бы­вац­ца, што ён госць. У Арнэ­маў­дэ­не мож­на жыць 20 год, але ўсё роў­на за­ста­неш­ся «пры­хад­нем». У шко­ле га­лан­дскай мо­вы мы ву­чы­лі не то­ль­кі яе, але і тра­ды­цыі, пра­ві­лы па­во­дзін ды рэ­цэп­ты тра­ды­цый­ных ку­ лі­нар­ных страў, усё гэ­та трэ­ба бы­ло доб­ра ве­даць, каб здаць экза­мен па на­ту­ра­лі­за­цыі. Ты звон­ку імкнеш­ся пад­ла­дзіц­ца пад ася­род­дзе, але па­чы­на­еш ад­чу­ваць пэў­ны фа­льш, бо ўжы­ ва­еш пад­во­еныя стан­дар­ты. Але хі­ба ж мы не пры­звы­ча­ілі­ся да пад­во­еных стан­дар­таў у са­вец­кія ча­сы? Іншая спра­ва, ка­лі ты цал­кам усвя­дом­ле­на пры­ма­еш но­выя пра­ві­лы і жы­веш па­вод­ле іх: гэ­та дае сап­раў­днае ад­чу­ван­не сва­бо­ды. Але на асэн­са­ван­не па­трэ­бен час і шчы­ль­ны кан­такт з мясц­овым на­ се­ль­ніц­твам. За­ча­ра­ва­нае ко­ла — кан­так­таў не бу­дзе, па­куль ця­бе не пры­муць за свай­го. Спра­бую ўспры­маць сваё акру­жэн­не без ад­маў­лен­ня і асу­ джэн­ня, зна­хо­дзіць ва ўсім па­зі­тыў­ныя ба­кі. Лю­дзі, які­мі б роз­ны­мі яны ні бы­лі па мо­вах і кан­фе­сі­ях, здо­ль­ныя раз­умець адзін дру­го­га, бо ў нас за­кла­дзе­ны адзі­ны ка­лек­тыў­на-пад­свя­ до­мы па­ча­так, да яко­га, па сут­нас­ці, і апе­люе мас­тац­тва. Яго воб­раз­ная мо­ва зра­зу­ме­лая ўсім без падзе­лу на на­цыі і дзяр­ жа­вы. Не вы­пад­ко­ва, што сім­во­лі­ка сноў — між­на­род­ная. У твор­час­ці да­вя­ло­ся но­вую мо­ву за­свой­ваць?

— Га­лоў­ная спра­ва, якой я за­йма­ла­ся на ра­дзі­ме, быў пла­ кат. Жы­ва­піс і гра­фі­ку ра­бі­ла «для ся­бе». За­раз на­адва­рот:

жы­ва­піс — асноў­ны за­ня­так, а пла­кат раб­лю пе­ра­важ­на для ўлас­ных вы­ста­вак. Зда­ры­ла­ся ад­ной­чы, што мой эскіз пе­ра­мог на кон­кур­се пла­ка­та для пе­ра­соў­на­га па­рку атрак­цы­ёнаў. Я на­ма­ля­ва­ла яго фар­бай на кар­до­не, як пры­вык­ла. Эскіз так спа­да­баў­ся, што га­рад­ская ўпра­ва па­йшла на да­дат­ко­выя рас­хо­ды, каб яго ад­ска­на­ваць, бо для дру­ку твор па­ві­нен быць ліч­ба­вым. Гэ­ты пла­кат ужы­ваў­ся 5 га­доў, то­ль­кі тэкст кож­ны год на­бі­ра­лі но­ вы. Па­сля яшчэ адзін пла­кат для іх зра­бі­ла так­са­ма ўруч­ную, і той яшчэ тры га­ды фун­кцы­яна­ваў. У сва­ёй пра­цы я люб­лю раз­на­стай­насць. Пра­цу­еш у ад­ной тэх­ні­цы, вы­чар­па­еш усе свае маг­чы­мас­ці, па­чы­на­еш тап­тац­ ца на мес­цы, у гэ­ты час са­мае леп­шае — па­мя­няць тэх­ні­ку. А ка­лі па­зней вяр­та­ешся да ста­ро­га, то ўжо ба­чыш но­вую пер­спек­ты­ву! Ра­ней мне час­та ка­за­лі, што я ма­люю, як ску­льп­тар, — я за­сво­іла ску­льп­ту­ру і ке­ра­мі­ку. Ве­ль­мі спа­да­ба­ла­ся, ад­но кеп­ска — аб’­ёмныя рэ­чы па­тра­бу­юць шмат мес­ца, а мас­та­ кам не над­та лёг­ка рэ­алі­за­ваць свае тво­ры. Не­ка­лі я пі­са­ла арты­кул у ваш ча­со­піс і пра­вя­ла сво­еа­саб­лі­вае да­сле­да­ван­не ста­но­віш­ча га­лан­дскіх мас­та­коў. Вы­ні­кі мя­не ўра­зі­лі! Ся­рэд­ ні за­ро­бак мас­та­ка — 25 еўра ў ме­сяц. Па­вод­ле ста­тыс­ты­кі, 60% на­се­ль­ніц­тва Га­лан­дыі, як пра­фе­сі­яна­лы, так і ама­та­ры, зай­ма­юцца якім-не­будзь ві­дам твор­час­ці, 21% з іх — вы­яўлен­ чым мас­тац­твам, а на­бы­вае тво­ры то­ль­кі 6%. Асаб­лі­ва мод­на за­ймац­ца ў гур­тках, ка­лі ча­ла­век сы­хо­дзіць на пен­сію. Та­му мне не цяж­ка бы­ло знай­сці ся­бе вуч­няў. Я даю ўро­кі жы­ва­пі­су ды іка­на­пі­су ў сва­ёй май­стэр­ні, рас­пра­ца­ва­ла жы­ва­піс­ную сіс­тэ­му для вы­кла­дан­ня ма­ла­пад­рых­та­ва­ным лю­дзям. Да мя­не пры­хо­дзяць пен­сі­яне­ры, якія ні­ко­лі не ву­чы­лі­ся ма­ля­ ваць, і ў іх доб­ра атрым­лі­ва­ецца. Фак­тыч­на, мае вуч­ні — гэ­та амаль адзі­ныя мае кан­так­ты. Мас­та­кі тут не сяб­ру­юць, адзін гля­дзіць на дру­го­га, як на кан­ку­рэн­та. Мне так не ха­пае на­

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

33

Праект «Старыя людзі». Калаж. 2012.

шых бе­ла­рус­кіх па­ся­дзе­лак з гі­та­рай у май­стэр­ні, маг­чы­мас­ці па­ка­заць свае пра­цы ка­ле­гам, каб уба­чыць хі­бы і не­да­хо­пы. Ва­рыш­ся ў сва­ім са­ку. Ка­лі вы вы­ву­чы­лі мо­ву, як спра­вы па­йшлі да­лей?

— Без твор­час­ці я жыць не ма­гу. Твор­часць — гэ­та вы­хад на но­вы ўзро­вень свя­до­мас­ці, ка­лі ча­ла­век ро­біц­ца здо­ль­ным пад­клю­чыц­ца да сус­вет­на­га роз­уму. Што­дзён­ная пры­выч­ка да пра­цы дае та­бе та­кія шчас­лі­выя мо­ман­ты. Я ма­гу па­ра­ўнаць гэ­та са ста­нам за­ка­ха­нас­ці, ка­лі час зні­кае і жы­веш то­ль­кі тут і ця­пер, і гэ­та доў­жыц­ца веч­на... На­пэў­на, клю­чы­кам з’яў­ ля­ецца вы­со­кая кан­цэн­тра­цыя на чым­сь­ці ве­ль­мі знач­ным для ця­бе. Та­кое бы­вае і ў на­ву­коў­ца, за­ня­та­га вы­ра­шэн­нем пра­бле­мы, і ў дэ­тэк­ты­ва, які раз­блыт­вае скла­да­ны клу­бок аб­ста­він зла­чын­ства, і ў бу­дыс­цка­га ма­на­ха, які мед­ытуе на кроп­ку. Я не­дзе чы­та­ла, што ў ка­ры га­лаў­но­га моз­га раз­ві­ва­ ецца па­за­па­ро­га­вая стом­ле­насць ад­на­го фраг­мен­та, ён за­ тар­мож­ва­ецца, а ўзбу­джэн­не індук­тыў­на раз­лі­ва­ецца па ўсёй ка­ры моз­га, і гэ­та дае ча­ла­ве­ку ад­чу­ван­не яркай успыш­кі ці пра­свят­лен­ня, не­шта на­кшталт маз­га­во­га аргаз­му. Твор­часць ле­чыць ду­шу і це­ла, та­му ў мя­не ні­ко­лі не бы­вае дэп­рэ­сіі. Пра­гля­да­ла ваш сайт і не здо­ле­ла зра­біць вы­сно­ву, ча­му вы ад­да­яце пе­ра­ва­гу — жы­ва­пі­су, гра­фі­цы?

— Я не за­цык­лі­ва­юся на пэў­най тэх­ні­цы, раб­лю то ад­но, то дру­гое — каб не над­акуч­ва­ла. Мая май­стэр­ня зна­хо­дзіц­ца ў пры­бу­до­ве да млы­на ў су­сед­нім Мі­дэл­бур­зе, езджу ту­ды на ро­ва­ры. Сам млын па­сля па­жа­ру ў 1960-я га­ды не пра­цуе. Ад­ рэс­таў­ра­ва­лі яго то­ль­кі звон­ку. Млы­ны ахоў­ва­юцца дзяр­жа­вай як по­мні­кі архі­тэк­ту­ры, пры­бу­до­ва ж по­мні­кам не з’яўля­ла­ся і пад­час рэ­стаў­ра­цыі яе ха­це­лі знес­ці, але рэ­стаў­ра­тар, які та­ды ку­піў у мя­не твор, пра­па­на­ваў ад­даць па­мяш­кан­не мне ў арэн­ду. Так я за­йме­ла май­стэр­ню ў экза­тыч­ным мес­цы.

Спа­чат­ку на­ват не маг­ла па­ве­рыць у сваё шчас­це: атры­маць у ка­рыс­тан­не га­лан­дскі млын! Ця­пер я са­ма са­бе гас­па­ды­ня і ма­гу на­бі­раць вуч­няў, бо ва ўлас­най май­стэр­ні мож­на вес­ці кур­сы, каб пад­пра­цоў­ваць для яе ўтры­ман­ня. Шор­гат кры­ лаў млы­на ства­рае асаб­лі­вую атмас­фе­ру, якая ве­ль­мі спры­яе твор­час­ці. Май­стэр­ня — надзвы­чай істот­ная рэч для мас­та­ка. Там вы­спя­ва­юць яго ідэі. Ча­сам доб­ра на­ват про­ста па­ся­дзець, па­ра­зва­жаць у ці­шы­ні ў ата­чэн­ні да­ра­гіх твай­му сэр­цу рэ­чаў, якія ты за­ўжды і па­ўсюль лю­боў­на збі­ра­еш, у пе­ра­ка­нан­ні, што яны ка­лі-не­будзь спат­рэ­бяц­ца. Так і бы­вае — ра­на ці по­зна трап­ля­юць яны ў якую-не­будзь тваю кам­па­зі­цыю і там на­ бы­ва­юць ме­та­фа­рыч­ны сэнс. Мас­та­кі ў Га­лан­дыі мо­гуць за­ра­біць сва­ёй твор­час­цю?

— Та­кіх мас­та­коў тут ня­шмат. Гэ­та лю­дзі, што зра­бі­лі са­бе імя. Але на­ват яны ня­рэд­ка про­сяць суб­сі­дыі ў дзяр­жа­вы на той ці іншы пра­ект. Іх жыц­цё звы­чай­на сціп­лае, час­та парт­нёр за­ня­ты на па­ста­яннай пра­цы, што га­ран­туе не­пе­ра­рыў­насць па­ступ­лен­ня да­хо­даў. Да та­го ж га­лан­дцы ні­ко­лі не ска­жуць пра­ўды пра рэ­аль­ны стан рэ­чаў. Яны ся­бе па­він­ны па­каз­ваць па­спя­хо­вы­мі. Та­кі ка­пі­та­лізм: не­ль­га быць лу­зе­рам. Ад­каз адзін: цу­доў­на, усё куп­ля­ецца. Якая пад­трым­ка з бо­ку дзяр­жа­вы: гран­ты, кон­кур­сы, за­мо­вы?

— Так, усё гэ­та ёсць, але ты­чыц­ца бо­льш ма­ла­дых. Та­кіх, як я, дзяр­жа­ва ўжо не пад­трым­лі­вае: ча­го ўкла­даць срод­кі, ка­лі ча­ ла­век не пра­явіў ся­бе ў ма­ла­дос­ці. Я спра­ба­ва­ла ўдзе­ль­ні­чаць у за­ку­пах кар­цін для біб­лі­ятэ­кі. У мас­та­коў куп­ля­юць тво­ры, а па­сля ад­да­юць іх у арэн­ду. Лю­дзі мо­гуць уз­яць са­бе ў дом кар­ці­ну на ме­сяц-дру­гі, па­сля — іншую. Як бя­рэш кні­гу. На на­шу пра­він­цыю тры та­кія біб­лі­ятэ­кі, та­кім чы­нам, мас­та­кі атрым­лі­ва­юць гра­шо­вую да­па­мо­гу.

34

у м а й ­с т э р ­н і

Рандэву ў Парыжы. Акрыл. 2012.

Чым за­йма­ецца га­лан­дская твор­чая арга­ні­за­цыя — Цэнтр мас­тац­тва?

— Пра­во­дзяць вы­ста­вы, арга­ні­зу­юць роз­ныя пра­екты. Мая кам­па­зі­цыя са спад­ні­цай бы­ла зроб­ле­на ў 2009 го­дзе для пра­екта «Freedom4all», пры­няць удзел у якім мя­не за­пра­сіў ку­ра­тар з Пра­він­цы­яль­на­га мас­тац­ка­га цэн­тра — за­пра­сіў упер­шы­ню і то то­ль­кі та­му, што я бы­ла ў іх спі­се адзі­ным эміг­ран­там. Іні­цы­ята­рам вы­сту­пі­ла арга­ні­за­цыя па пра­вах ча­ла­ве­ка, якая свят­ка­ва­ла сваё 25-год­дзе. Яны да­лі срод­кі на ства­рэн­не се­рыі мас­тац­кіх прац. З гэ­тай па­ры пра­ект мож­на па­ба­чыць у роз­ных кут­ках Га­лан­дыі на ван­дроў­най вы­стаў­ цы «Freedom4all». У пра­екце пры­ма­лі ўдзел 6 мас­та­коў, ска­апе­ра­ва­ныя з 6 эміг­ран­та­мі. За­да­чай аўта­раў бы­ло срод­ка­мі мас­тац­тва ў воб­раз­най фор­ме ад­люс­тра­ваць жыц­цё­вую сі­ту­ацыю эміг­ ран­та. Ся­род ма­іх шас­ці прац — дзве на аса­біс­тую тэ­му. Дзе­ля гэ­та­га спат­рэ­бі­лі­ся мае за­па­сы са­мых раз­на­стай­ных рэ­чаў, бо кам­па­зі­цыі трэ­ба бы­ло вы­клад­ваць на ста­ле пад вя­ліз­ ным ска­не­рам. Каб па­вя­лі­чыць каш­тоў­насць ад­біт­каў, іх над­ру­ка­ва­лі то­ль­кі ў двух экзэм­пля­рах, а по­тым фай­лы бы­лі зніш­ча­ны. Так іржа­вы за­мок, за­сох­лы пту­шы­ны тру­пік і слі­мак, які паў­зе па анке­тах, ства­ры­лі воб­раз ма­руд­най пра­цы інстан­ цый, якія за­йма­юцца спра­ва­мі эміг­ран­таў. Для дру­гой пра­ цы я ска­рыс­та­ла аб­утак ся­м’і, што ста­іць за па­ро­гам: сям’я дзе­вяць год цяр­плі­ва ча­ка­ла вы­ра­шэн­ня свай­го лё­су. Яшчэ для ад­ной з ра­бот я ўзя­ла сваю ўлас­ную гіс­то­рыю. У Мін­ску я пра­ца­ва­ла ў па­мяш­кан­ні пры до­ма­кі­раў­ніц­тве. Па ня­дзе­лях за­йма­ла­ся з дзе­ць­мі, іх та­ле­на­ві­тыя руч­кі ўпры­го­жы­лі звы­ чай­ныя бу­тэ­ль­кі ве­жа­мі, ча­роў­ны­мі звя­ра­мі ды ка­зач­ны­мі пер­са­на­жа­мі. Усё бы­ло так цу­доў­на, што я не стам­ля­ла­ся ра­біць з іх ма­люн­кі і эцю­ды. Адзін з гэ­тых ма­люн­каў і па­слу­ жыў мне фо­нам для но­вай кам­па­зі­цыі. Ён сім­ва­лі­за­ваў маё мі­ну­лае жыц­цё. На пя­рэд­нім пла­не раз­мяс­ці­лі­ся га­ланд­скія рэ­чы: млын (май­стэр­ня ля ста­ро­га млы­на), іко­на (я вы­кла­даю га­лан­дцам іка­на­піс), цю­бік фар­бы (мой за­ня­так), ма­бі­ль­ны тэ­ле­фон, га­лан­дскі кломп, га­лан­дска-англій­скі слоў­нік (вы­ ву­чаю ад­на­ча­со­ва дзве мо­вы), са­до­вы гно­мік (маю ма­­лень­­кі са­дзік), ля­леч­ка з гло­бу­сам на га­ла­ве (ма­гу сва­бод­на па­­ да­­рож­ні­чаць па све­це), бла­кіт­ная ке­ра­міч­ная ру­жа (вы­нік

ма­ёй пра­цы з глі­най), га­лан­дскі да­мок, соль ды пе­рац (вос­трыя пры­сма­кі да жыц­ця), ві­дэ­ака­ме­ ра і іншыя дро­бя­зі, якія звя­за­ны з ма­і м по­б ы­т ам, а па­с я­р э­д зі­ не — га­дзін­нік як сім­вал ча­су, што не ста­іць на мес­цы. Усё гэ­та ад­бі­ва­ецца ў ва­дзе, як жыц­цё ад­ бі­ва­ецца ў свя­до­мас­ці мас­та­ка, без ілю­зій і ска­жэн­няў. Пра­е кт «Freedom4all» быў па­ка­за­ны ў Мін­ску на фес­ты­ва­ лі «Дах-9» у 2009 го­дзе. Та­ды я час­та чу­ла ад гле­да­чоў пы­тан­не: гэ­та ўсё ад­біт­кі, а дзе ж ары­гі­ на­лы? Ча­ла­ве­ку, не зна­ёма­му з но­вай тэх­ні­кай ска­нер­най гра­фі­ кі, бы­ло не­зра­зу­ме­ла, як мож­на аб­ысці­ся без ары­гі­на­ла. Вось я і вы­р а­ш ы­л а зра­б іць ары­г і­н ал ужо ў жы­ва­піс­най тэх­ні­цы. Усе вы­ка­рыс­та­ныя для на­цюр­мор­ та прад­ме­ты ў мя­не за­ста­лі­ся, трэ­ба бы­ло то­ль­кі іх на­ма­ля­ваць, што я і зра­бі­ла! Чым аб­умоў­лі­ва­юцца сты­ліс­тыч­ныя зме­ны ў твор­час­ці?

— Пят­нац­цаць га­доў та­му я ра­бі­ла вы­стаў­ку ў мін­скім Па­ла­цы мас­тац­тва, на якой па­каз­ва­ла свае фан­та­зій­ныя пра­цы. Яны бы­лі зроб­ле­ны ад­ра­зу па­сля апе­ра­цыі, якая па­зба­ві­ла мя­не ад хра­ніч­на­га бо­лю. Свет та­ды за­зі­ха­цеў для мя­не ўсі­мі фар­ба­мі вя­сёл­кі, ра­да­ва­ла маг­чы­масць сва­бод­на ру­хац­ца, пра­ца­ваць над да­во­лі вя­лі­кі­мі па­лот­на­мі про­ста ва­лі­кам, ства­раць ад­ра­ зу на па­лат­не чыс­ты­мі ко­ле­ра­мі фан­та­зій­ныя сцэ­ны. Але, на жаль, жыц­цё не за­ўсё­ды пры­но­сіць то­ль­кі ра­дасць, на­ста­ла і па­ра рас­ча­ра­ван­ня. Я пра­йшла праз юры­дыч­ныя цяж­бы з га­ле­рэй­шчы­цай, якая ха­це­ла атры­маць вы­куп за мае пра­цы па­сля вы­ста­вы, і хоць фар­ма­ль­на вы­йгра­ла гэ­тую спрэч­ку, але на пра­кты­цы мя­не за­бай­ка­та­ва­лі ўсе астат­нія га­ле­рэі. Фан­та­зіі ўсту­пі­лі мес­ца іро­ніі, цвя­ро­за­му по­гля­ду на жыц­ цё. Я вы­ра­шы­ла па­чаць пра­ца­ваць вы­ключ­на «для ся­бе», як мы гэ­та ра­бі­лі ў ча­сы за­стою. Каб ад­олець іза­ля­цыю і ад­сут­ насць сяб­роў-мас­та­коў, я рас­па­ча­ла ды­ялог з вя­до­мы­мі май­ стра­мі мас­тац­тва мі­ну­ла­га. Так, на­прык­лад, пра­ца «Бу­лач­кі» пры­све­ча­на Маш­ко­ву. У ёй я аб­ыгры­ваю ты­по­выя га­лан­дскія пад­во­еныя бу­лач­кі «Ка­дэт­кі», мая пра­ца па-га­лан­дску так і за­вец­ца — «Ка­дэ­тач­кі». По­зірк гле­да­ча ад­ра­зу пад­ае на гэ­тую дэ­таль, астат­няе ро­біц­ца зра­зу­ме­лым на­ват тым, хто ні­ко­лі не чуў пра Маш­ко­ва. Гэ­та алю­зія на рас­паў­сю­джа­ны по­гляд на жан­чы­ну як на прад­мет спа­жы­ван­ня. Пра­ца «Ста­рыя пан­тоф­лі» пры­све­ча­на Бос­ху. Гэ­ты мас­так з юнац­кіх га­доў бу­дзіў маю фан­та­зію, па­вод­ле яго я ўяў­ля­ла са­бе Га­лан­дыю. Яна за­раз зу­сім не та­кая, але гэ­та аўта­бі­ягра­ фіч­ная пра­ца. Шмат май­го ча­су за­ймае дог­ляд за сас­та­рэ­лым і хво­рым му­жам. Гэ­та аб­мя­жоў­вае маг­чы­мас­ці і са­дзей­ні­чае раз­віц­цю фан­та­зій і рэ­мі­ніс­цэн­цый да мінуўшчыны. У той жа пе­ры­яд я рас­па­ча­ла пра­цу над сва­ёй ту­алет­най се­ры­яй «Plenty to go on». Яна доў­жыц­ца па сён­няш­ні дзень. Упер­шы­ню гэ­ты пра­ект па­ка­за­ла ў 2001 го­дзе ў му­ні­цы­­паль­­ най га­ле­рэі го­ра­да Флі­сін­ге­на на вы­стаў­цы раз­ам з гру­пай бе­ла­рус­кіх мас­та­коў. У мя­не на­збі­ра­ла­ся се­рыя фо­та­здым­каў ту­але­таў, якія ра­бі­ла пад­час ван­дро­вак і па­ездак на ра­дзі­му. Я іх па­каз­ва­ла сва­ім сяб­рам у Га­лан­дыі і Бе­ла­ру­сі, і ўсім гэ­та пад­ава­ла­ся не­звы­чай­на ці­ка­вым. Рэ­акцыя пуб­лі­кі на вы­ста­ве мя­не на­тхні­ла на пра­цяг се­рыі. Ура­зіў той факт, што на­ват у

35

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Прысвячэнне Мікеланджэла. Алей. 2010.

Мона Ліза. Прысвячэнне Леанарда да Вінчы. Алей. 2004.

та­кой пра­грэ­сіў­най кра­іне, як Га­лан­дыя, тэ­ма ту­але­та да­сюль за­ста­ецца та­бу­ява­най. За­ха­це­ла­ся зра­біць жы­ва­піс: я бра­ла цы­та­ты са ста­рых май­строў, вя­до­мых гіс­та­рыч­ных пер­сон і змяш­ча­ла іх у су­час­ны ту­алет. У 2008 го­дзе бе­ла­рус­кі гля­дач мог па­ба­чыць мае пла­ка­ты з гэ­тай се­рыі, якія вы­стаў­ля­лі­ ся ў га­ле­рэі «Падзем­ка». А ў Му­зеі су­час­на­га мас­тац­тва я па­каз­ва­ла аўта­пар­трэт — мас­тач­ка ма­люе на сто­лі свай­го ту­але­та фраг­мент з рос­пі­су Сік­стын­скай ка­пэ­лы мас­та­ка Мі­ке­лан­джэ­ла. Сім­ва­ліч­на гэ­тая пра­ца рас­па­вя­дае аб тым, што мас­так упры­гож­вае сваё ася­род­дзе, на­ват ка­лі яно і не над­та пры­дат­нае для гэ­та­га. Так­са­ма на вы­ста­ве бы­ла пра­ца, пры­све­ча­ная «Мо­не Лі­зе» Ле­анар­да да Він­чы. Ён, як вя­до­ма, на­ма­ля­ваў сваю слу­жан­ку, апра­ну­тую ў про­стую су­кен­ку без упры­гож­ван­няў, на мой по­гляд, та­кая жан­чы­на за­раз маг­ла б пра­ца­ваць у ту­але­це. А вось бе­ль­гій­скі ту­алет — у ім кан­дэ­лябр з кар­ці­ны фла­ ман­дска­га мас­та­ка Ван Эйка. Вось Рэ­пін: Іван Гроз­ны за­бі­вае свай­го сы­на, і гэ­та ад­бы­ва­ецца ў муж­чын­скай пры­бі­ра­ль­ні Бе­ла­рус­ка­га тэ­атра опе­ры і ба­ле­та. Я спра­бую ма­дэ­ля­ваць рэ­аль­ныя, цал­кам маг­чы­мыя сі­ту­ацыі, але на мя­жы аб­сур­ду. Ту­алет — гэ­та та­кое мес­ца, дзе ўсё мо­жа ад­быц­ца. Яно агу­ль­ на­дас­туп­нае, але там мож­на за­чы­ніц­ца, за­стац­ца сам-на­сам з са­бой і ра­біць тое, што не­маг­чы­ма ў іншых пуб­ліч­ных мес­ цах — за­бі­ваць, на­ра­джаць дзі­ця... Я яшчэ і аго­ле­ных жан­чын ту­ды па­мяс­ці­ла — у на­шай пра­він­цыі яны так­са­ма та­бу. Гэ­та вам не Фран­цыя, тут ка­ль­ві­нізм. Сва­ёй ту­алет­най се­ры­яй не імкну­ся бян­тэ­жыць гле­да­чоў — про­ста ха­чу, каб мае пра­цы вы­клі­ка­лі ўсмеш­ку. Бо лі­чу, што та­бу мож­на пе­ра­маг­чы то­ль­

кі гу­ма­рам. Гвал­тоў­най вы­явай гэ­та не­маг­чы­ма. Пры­му­сіць па­гля­дзець на рэ­чы не­як інакш мае бо­льш сэн­су, чым про­ста ша­ка­ваць лю­дзей. Над які­мі яшчэ пра­екта­мі пра­цу­еце сён­ня?

— Адзін быў па­ча­ты да­ўно, ка­лі ма­ля­ва­ла ста­рых жан­чын, хво­рых на дэ­мен­цыю. Час­тка гэ­тых прац раз­ам з парт­рэ­ та­мі бе­ла­рус­кіх ста­рых, зроб­ле­ных па­вод­ле ўяў­лен­ня, бы­ла па­ка­за­на на ма­ёй пер­са­на­ль­най вы­стаў­цы ў Му­зеі су­час­ на­га мас­тац­тва. Пра­ект «Ста­рыя лю­дзі» пра­цяг­ва­ецца. Я атры­ма­ла пра­па­но­ву ма­ля­ваць парт­рэ­ты ў До­ме сас­та­рэ­лых го­ра­да Флі­сін­ге­на. У мя­не тут скла­ла­ся рэ­пу­та­цыя доб­ра­га парт­рэ­тыс­та. Кож­ны парт­рэт — гэ­та но­вае зна­ёмства і но­вая жыц­цё­вая гіс­то­рыя. Мае ма­дэ­лі ад­чу­ва­юць ся­бе сва­бод­на і рас­ка­ва­ на пад­час се­анса, мно­гія па­чы­на­юць апа­вя­даць пра сваё жыц­цё, яны ні­бы­та гля­дзяць у са­міх ся­бе. Атры­моў­ваец­ца псі­ха­ла­гіч­ны кан­такт, і парт­рэт па­чы­нае жыць: гля­дзіш на пра­цу — і ба­чыш жы­во­га ча­ла­ве­ка. Пад­ума­ла­ся, што бы­ло б ня­бла­га за­піс­ваць рас­по­ве­ды ма­іх ма­дэ­ляў, каб яны гу­ча­лі на вы­ста­ве, але гэ­та — для на­ступ­на­га пра­екта. За­раз я шмат ча­су пра­во­джу ў інтэр­нэ­це. На Facebook у мя­не ёсць ста­рон­ка, дзе я раз­мяс­ці­ла фо­та сва­іх прац і за год на­бы­ла амаль тры ты­ся­чы сяб­роў. Ужо не ад­чу­ваю ся­бе ў іза­ля­цыі, як ра­ней. Усе мо­гуць гля­дзець мае тво­ры і ка­мен­ та­ваць — гэ­та да­па­ма­гае ўба­чыць ся­бе ва­чы­ма іншых. Ця­пер у мя­не з’я­ві­лі­ся ста­сун­кі з мас­та­ка­мі ўся­го све­ту. Ка­лі лас­ка, за­пра­шаю ўсіх на маю ста­рон­ку! 

паралелі

Ві к ­т о ­р ы я Г у ­л е ­в і ч

Сап­са­ва­ныя ме­ха­ніз­мы

На вы­ста­ве Джэ­фа Кун­ста ў PinchukArtCentre. Кі­еў. 2010.

По­стсвя­д о­м асць су­ч ас­н а­га арта

Кан­флікт успры­ман­ня

У рам­ках пра­екта «На шля­ху да су­час­на­га му­зея» ў Мін­ску ад­бы­ла­ся лек­цыя ­ Ка­ця­рыны Ба­та­на­вай — ды­рэк­та­ра кі­еўска­ га Фон­ду «Цэнтр су­час­на­га мас­тац­тва» ­ і га­лоў­на­га рэ­дак­та­ра ча­со­пі­са «KORYDOR», якая акту­алі­за­ва­ла пра­бле­мы най­ноў­ша­га ўкра­інска­га мас­тац­тва. Мне пад­ало­ся ці­ка­ вым пра­вес­ці на асно­ве лек­цыі па­ра­ўна­ль­ ны ана­ліз сі­ту­ацый у дзвюх кра­інах.

І ў Бе­ла­ру­сі, і ва Укра­іне стаў­лен­не пуб­лі­кі да су­час­на­га арта ве­ль­мі пад­обнае: здзіў­лен­не, не­ра­зу­мен­не, а ча­сам і сум­ нен­не ў тым, што ёй дэ­ман­стру­юць аб’­екты мас­тац­тва. Та­кая не­пад­рых­та­ва­насць — вы­нік ад­па­вед­най пра­цы з аўды­то­ры­ яй інсты­ту­цый і вы­дан­няў: пры ўсёй ці­ка­вас­ці да мас­тац­тва гля­дач не за­ўсё­ды ары­енту­ецца ў ім. Пры­чы­на ад­моў­ных ад­но­сі­наў да contemporary art з бо­ку шэ­ра­гу прад­стаў­ні­коў мас­тац­кай су­по­ль­нас­ці за­клю­ча­ецца га­лоў­ным чы­нам у тым, што бо­ль­шас­ці з іх скла­да­на аб’­ектыў­ на ацэ­нь­ваць най­ноў­шыя пра­цэ­сы, аб­апі­ра­ючы­ся на ве­ды, атры­ма­ныя ў 70-х га­дах мі­ну­ла­га ста­год­дзя. По­стса­вец­кая сіс­тэ­ма ад­ука­цыі не ву­чыць ма­ла­дых мас­ тац­тваз­наў­цаў мо­ве су­час­на­га вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, якое

37

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

пра­цуе з роз­на­га кштал­ту пра­бле­ма­мі: уз­ае­ма­да­чы­нен­ня­мі, стэ­рэ­аты­па­мі, на­леж­нас­цю, іе­рар­хі­яй, за­леж­нас­цю і не­за­леж­ нас­цю, ста­віць пад пы­тан­не са­мі срод­кі, роль і знач­насць аўта­ ра і аўтар­ства. Тэ­орыя апіс­вае мас­тац­тва з пун­кту гле­джан­ня жан­раў і сты­ляў. За кошт ча­са­вай дыс­тан­цыі мы мо­жам па­гля­ дзець на гіс­то­рыю і пра­ана­лі­за­ваць твор, вы­зна­чыць яго ры­сы ці пры­на­леж­насць да та­го або інша­га гіс­та­рыч­на­га пе­ры­яду. Ад­нак ана­ліз су­час­на­га мас­тац­тва з гле­дзіш­ча гіс­то­рыі жан­раў сён­ня не акту­аль­ны, па­ко­ль­кі най­ноў­шыя арт-пра­кты­кі ма­юць пад са­бой зу­сім іншую пры­ро­ду. Не­ка­то­рыя мас­тац­тваз­наў­цы гля­дзяць на contemporary art як на по­стма­дэр­нізм, але гэ­тыя тэ­арэ­тыч­ныя рам­кі ўсё ад­но па­кі­да­юць ад­кры­тым пы­тан­не на­конт па­зна­чэн­ня та­го ча­са­ва­га пе­ры­яду, у якім сён­ня раз­ ві­ва­ецца мас­тац­тва. Ро­ля мас­та­ка

Cяргей Жда­но­віч. Camera Obscura. Праект. 2011.

Для раз­умен­ня су­час­ных пра­цэ­саў важ­на пра­вес­ці мя­жу па­між мас­тац­тва­мі най­ноў­шым і кла­січ­ным, у якім твор­ца мог то­ль­кі на­блі­зіц­ца да ідэ­алу і па­спра­ба­ваць рэ­аліс­тыч­на ска­пі­ра­ваць тое, што ўжо існуе. У свой час сіс­тэ­ма пе­ра­йман­ ня па­ча­ла да­ваць рас­ко­лі­ну: мас­та­кі вы­йшлі за існыя рам­кі і па­мя­ня­лі мо­ву мас­тац­тва. Па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны твор­цы па-но­ва­му зір­ну­лі на свет і па­ча­лі актыў­на спа­бор­ні­ чаць у сме­лас­ці пра­яўлен­ня жэс­таў. Вя­до­мы фі­ло­саф Тэ­адор Ад­орна вы­но­сіць пры­суд ку­ль­тур­най сіс­тэ­ме, за­яўля­ючы пра тое, што па­сля пе­чаў Асвен­цы­ма пі­саць вер­шы — вар­вар­ства. Фун­кцыі мас­тац­тва ў гра­мад­стве па­мя­ня­лі­ся, хоць мно­гія па-ра­ней­ша­му лі­чаць, што ро­ля мас­та­ка за­клю­ча­ецца ў тым, каб пра­цяг­ваць ства­раць пад­абен­ствы, як гэ­та ад­бы­ва­ла­ся ў эпо­ху Рэ­не­сан­су. Сён­ня мас­так па­ві­нен свед­чыць і ўзды­маць пра­бле­мы, якія хва­лю­юць гра­мад­ства. Су­час­нае мас­тац­тва пра­цуе з ба­лю­чы­мі са­цы­яль­ны­мі пы­ тан­ня­мі і спра­буе разбурыць стэ­рэ­аты­пы для та­го, каб вы­явіць іншы пункт гле­джан­ня на рэ­чы. Зра­зу­ме­ла, та­кое ды­са­нан­снае ўспры­ман­не існуе як на по­стса­вец­кай пра­сто­ры, так і ў За­ход­ няй Еўро­пе і Аме­ры­цы. Ад­нак ве­лі­чы­ня гэ­та­га ды­са­нан­су ў За­ход­нім све­це ўсё-ткі кам­пен­су­ецца актыў­най інсты­ту­цы­ яна­ль­най ра­бо­тай. Інсты­ту­цыі пра­цу­юць з аўды­то­ры­яй для та­го, каб «раз­умен­не» су­час­нас­ці вы­йшла за межы вуз­ка­га ко­ла лю­дзей. Ды­ялог па­між мас­тац­твам і гра­мад­ствам ад­на­ўля­ецца. Ва Укра­іне і ў Бе­ла­ру­сі з гэ­тым не пра­цу­юць. Ве­ль­мі важ­ная ро­ля ў та­кім пра­цэ­се ад­ве­дзе­на спе­цы­ ялі­за­ва­ным вы­дан­ням, якія так­са­ма фар­мі­ру­юць арт-поле. Для шмат­лі­кіх кры­ты­каў і тэ­арэ­ты­каў мас­тац­тва пра­цяг­вае ад­ыгры­ваць ро­лю эстэ­тыч­на­га «вы­ха­ва­ль­ні­ка», з-за ча­го іх стаў­лен­не да су­час­ных арт-пра­ктык за­ста­ецца спрэч­ным. Яны пра­цяг­ва­юць вы­кры­ваць «шар­ла­та­наў», якія руй­ну­юць мас­тац­тва і аб­ясцэ­нь­ва­юць яго. Вя­до­мая па­ле­мі­ка, якая ад­бы­ла­ся ў 1970-х га­дах па­між Кле­мен­там Грын­бер­гам і Раз­алін­дай Краўс, ста­ла­ся па­цвяр­ джэн­нем та­му, што су­час­нае мас­тац­тва мае дзве во­сі інтэр­прэ­ та­цыі: мож­на раз­гля­даць яго як тое, што да­бу­доў­вае мі­ну­лае, або на­адва­рот — спра­ба­ваць пе­ра­гле­дзець існыя па­зі­цыі. Кан­флікт успры­ман­ня су­час­на­га мас­тац­тва ва Усход­няй Еўро­пе цес­на звя­за­ны з са­вец­кім мі­ну­лым: мы да­гэ­туль за­ста­ емся ў кла­січ­най па­ра­дыг­ме. На­шы эка­на­міч­ныя і па­лі­тыч­ныя ака­ліч­нас­ці не да­па­ма­га­юць нам здзей­сніць пе­ра­ход у су­час­ насць. Жыц­цё ў су­куп­нас­ці за­да­дзе­ных норм і аўта­ры­тэ­таў, з які­мі спра­чац­ца бес­сэн­соў­на, тры­мае нас у сіс­тэ­ме кла­січ­ных пан­яццяў і не да­зва­ляе ўсвя­до­міць пра­рыў, які ад­быў­ся ў све­ це мас­тац­тва.

Сло­ва «інсты­ту­цыя» пры­йшло з са­цы­яло­гіі, і ў ад­роз­нен­не ад агу­ль­наў­жы­ва­най «арга­ні­за­цыі», якая па­зна­чае не­йкі арга­ ні­за­цый­ны пры­нцып, інсты­ту­цыя ха­рак­та­ры­зу­ецца як струк­ ту­ра ці ме­ха­нізм пэў­на­га па­ра­дку і ўза­ема­дзе­яння. Гэ­та не бю­рак­ра­тыч­ная адзін­ка, якая вы­кон­вае не­йкі на­бор фун­кцый, а вы­зна­ча­ны ме­ха­нізм пра­цы, да­моў­ле­нас­ці і ўза­ема­дзе­яння па­між дзея­ча­мі мас­тац­тва. Дзя­ку­ючы арт-інсты­ту­цы­ям ад­бы­ ва­ецца ды­ялог па­між суб’­екта­мі мас­тац­тва, якія вы­зна­ча­юць схе­мы і па­ра­дкі існа­ван­ня contemporary art. Ча­сам мас­тац­кія інсты­ту­цыі за­да­юць для мас­та­коў рам­кі, у якіх ім скла­да­на пра­ца­ваць, дык­ту­юць умо­вы, якія зда­юцца ўста­рэ­лы­мі і кан­тра­ля­ва­ны­мі. Ня­гле­дзя­чы на гэ­та, ве­ль­мі важ­на раз­умець, што яны — асно­ва пра­цы сіс­тэ­мы су­час­на­га мас­тац­тва. Дзяр­жаў­ныя му­зеі і ка­мер­цый­ныя га­ле­рэі за­бяс­ печ­ва­юць пра­цэс уз­ае­ма­да­чы­нен­няў мас­тац­тва з гле­да­чом, ства­ра­юць умо­вы для яго з’яў­лен­ня і арты­ку­лю­юць пра­бле­мы, якія па-за гэ­ты­мі сце­на­мі мо­гуць ні­ко­лі не вы­явіц­ца. Та­му ад­но­сі­ны мас­та­коў і не­за­леж­ных ку­ра­та­раў з інсты­ту­цы­ямі ад­на­знач­на му­сяць бу­да­вац­ца на ўза­ема­дзе­янні. Іншае пы­ тан­не: ці ство­ра­ны ў кра­іне ўмо­вы для двух­ба­ко­ва­га су­пра­ цоў­ніц­тва? У Еўро­пе па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны інфрас­трук­ту­ра мас­тац­тва змя­ні­ла­ся: па­ча­лі ад­бы­вац­ца між­на­род­ныя бі­ена­ ле, тры­ена­ле, ста­лі ад­кры­вац­ца му­зеі но­ва­га ты­пу, да­след­чыя цэн­тры су­час­на­га мас­тац­тва і гэ­так да­лей. У кан­тэк­сце гэ­тых ме­та­мар­фоз з’яў­ля­лі­ся не­за­леж­ныя ку­ра­та­ры, іншай ра­бі­ла­ся ро­ля мас­та­ка. Уз­нік­ла хва­ля інсты­ту­цы­яна­ль­най кры­ты­кі. Да 1960-х «пра­ві­лы» га­ле­рэй і му­зе­яў бы­лі тра­ды­цый­ныя і ўстой­ лі­выя, што на­клад­ва­ла ад­бі­так на раз­віц­цё са­мо­га арта. Твор­ца му­сіў ра­біць тое, што пры­ма­ль­на для мас­тац­кіх інсты­ту­цый, па­ко­ль­кі іншых пля­цо­вак для экс­па­на­ван­ня сва­іх прац у яго не бы­ло. Ме­на­ві­та та­му твор­цы па­чы­на­юць кры­ты­ка­ваць дзей­насць мас­тац­кіх інсты­ту­цый. Без інсты­ту­цы­яна­ль­най кры­ты­кі, маг­чы­ма, не вы­яві­лі­ся б тыя фун­кцыі і ро­лі, якія ўлас­ці­вы сён­ня су­час­на­му мас­тац­тву. Інсты­ту­цы­яна­ль­ная кры­ты­ка ў су­час­ным бе­ла­рус­кім і ўкра­інскім мас­тац­тве ад­сут­ні­чае, пры гэ­тым дзяр­жа­ва час­та вы­зна­чае рам­кі, у якіх па­він­ны існа­ваць і раз­ві­вац­ца не то­ль­кі мас­та­кі, але і мас­тац­кія інсты­ту­цыі. Мас­та­кі, кры­ты­кі і ку­ра­та­ры му­сяць су­пра­цоў­ні­чаць, да­па­ ма­гаць змя­няць звык­лы лад у вы­ста­вач­ных пра­сто­рах. Сён­ня мас­тац­кія інсты­ту­цыі не аб­мя­жоў­ва­юцца дэ­ман­стра­цы­яй мас­тац­тва. На­прык­лад, у не­ка­то­рых еўра­пей­скіх му­зе­ях і ЦСМ раз­ві­ва­ецца пра­кты­ка ад­ука­цый­ных пра­грам для дзя­цей, якіх ву­чаць пра­ві­ль­на ўспры­маць фор­му, ма­лю­нак, ад­ным сло­ вам — раз­умець мас­тац­тва. Шы­ро­ка ўка­ра­ня­юцца экс­пе­ры­ мен­та­ль­ныя пра­кты­кі. Ка­лі мо­ва, на якой му­зей раз­маў­ляе з аўды­то­ры­яй, пад­аец­ца ёй ці­ка­вай, яна бу­дзе бо­льш актыў­най у ста­сун­ках з ім. Пры гэ­тым мо­ва contemporary art не за­ўсё­ды вы­яўле­на ў дэ­ман­стра­цыі аб’­ектаў мас­тац­тва. Ме­на­ві­та та­му сён­ня на

Інсты­ту­цыі і інсты­ту­цы­яна­ль­ная кры­ты­ка

Каб раз­умець, у якім кі­рун­ку не­абход­на ру­хац­ца, важ­на ве­даць, як пра­цу­юць су­час­ныя мас­тац­кія інсты­ту­цыі і ўся інфрас­трук­ту­ра.

паралелі

38

Мі­ха­іл Гу­лін. Кроў з малаком. З серыі «Несанкцыянаванае ўжыванне колеру». Акрыл. 2010. Андрэй Ду­рэй­ка. Finish. 2004. Анта­ні­на Сла­бод­чы­ка­ва. Ра­бо­чы стол. Фрагмент інста­ля­цыі. 2010.

пер­шы план вы­хо­дзіць ро­ля рэ­зі­дэн­цыі, што ста­но­віц­ца га­ лоў­най фор­май уз­ае­ма­дзе­яння мас­та­ка з аўды­то­ры­яй і ася­ род­дзем. Су­час­нае мас­тац­тва пра­цуе з вос­тры­мі са­цы­яль­ны­мі пра­бле­ма­мі, та­му ве­ль­мі час­та яно пе­ра­стае рас­кры­ваць ся­бе ў ма­тэ­ры­яль­ных фор­мах. Ад­нак на по­стса­вец­кай пра­сто­ры існуе яшчэ ад­на пра­бле­ ма, якая пра­цяг­вае тры­маць нас у «кла­січ­най» тра­ды­цыі, — ад­сут­насць ба­лан­су вы­ста­вач­ных арт-пля­цо­вак. Асаб­лі­ва гэ­та ты­чыц­ца Бе­ла­ру­сі, па­ко­ль­кі тут мас­тац­тва экс­па­ну­ецца і фар­мі­ру­ецца на дзяр­жаў­ных плош­чах, у якіх, як вя­до­ма, свой пры­нцып раз­віц­ця. Пры гэ­тым пра­ктыч­на ад­сут­ні­ча­юць аль­ тэр­на­тыў­ныя, экс­пе­ры­мен­та­ль­ныя інсты­ту­цыі. Па­ка­за­ль­ная ў гэ­тым пла­не актыў­насць на­шых еўра­пей­ скіх ка­лег. На­прык­лад, Пётр Пят­роў­скі быў аб­ра­ны на па­са­ду ды­рэк­та­ра Вар­шаў­ска­га му­зея і вы­ра­шыў з кла­січ­най кан­ сер­ва­тыў­най арт-пля­цоў­кі зра­біць уста­но­ву, якая б уз­ні­ма­ла ба­лю­чыя і важ­ныя для Поль­шчы пы­тан­ні. Яшчэ ад­на ўплы­во­вая мас­тац­кая інсты­ту­цыя ў Вар­ша­ве, на якую вар­та звяр­нуць ува­гу: Museum of Modern Art. Па­сля ад­ме­ ны пра­екта, рас­пра­ца­ва­на­га швей­цар­скім архі­тэк­та­рам у маі 2012 го­да, ула­ды го­ра­да вы­ра­шы­лі раз­мяс­ціць му­зей у бы­лым па­ві­ль­ёне мэб­лі «Эмі­лія». Не ма­ючы па­ўна­вар­тас­на­га па­мяш­ кан­ня, Museum of Modern Art вя­дзе актыў­ную дзей­насць, мае ўні­ка­ль­ную ка­лек­цыю тво­раў поль­ска­га мас­тац­тва і не існуе асоб­на ад го­ра­да. Яго су­пра­цоў­ні­кі пра­цу­юць над тым, каб го­рад стаў бо­льш дру­жа­люб­ным, ад­кры­тым і асвой­ваў пуб­ліч­ ную пра­сто­ру. Дзя­ку­ючы су­лад­най і пра­фе­сій­най ку­ра­тар­скай дзей­нас­ці Му­зей пра­цяг­вае існа­ваць і раз­ві­вац­ца. Ро­ля ку­ра­та­ра

Надзвы­чай важ­ным звя­ном у су­час­ным мас­тац­тве вы­сту­пае арга­ні­за­тар мас­тац­ка­га пра­цэ­су ці ку­ра­тар. У экс­па­зі­цый­ным пра­екце ён не то­ль­кі ку­ры­руе вы­ста­вы, але і вы­сту­пае су­аўта­ рам пра­екта, бо вы­зна­чае акту­аль­насць тэ­мы і пад­бі­рае для экс­па­зі­цыі тво­ры асоб­ных мас­та­коў. Ро­ля ку­ра­та­ра — прад­ ста­віць пра­цы так, каб яны мак­сі­ма­ль­на рас­кры­лі­ся пе­рад гле­да­чом. У аб’­екце су­час­на­га мас­тац­тва ня­ма фік­са­ва­на­га сэн­су, ён мо­жа змя­няц­ца ў за­леж­нас­ці ад кан­тэк­сту той ці іншай вы­ста­вы. Існуе ве­лі­зар­ная ко­ль­касць ра­бот, якія не­маг­чы­ма па­ка­ заць без вы­зна­ча­на­га кан­тэк­сту, яны не мо­гуць існа­ваць са­мі па са­бе. Адзін час ро­лю ку­ра­та­раў мас­та­кі ўскла­да­лі на ся­бе. На­прык­лад, зна­ка­мі­ты «Чор­ны квад­рат» Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча стаў вя­до­мы дзя­ку­ючы «Апош­няй фу­ту­рыс­тыч­най вы­ста­ве “0,10”», якая бы­ла арга­ні­за­ва­на са­мі­мі мас­та­ка­мі. З ця­гам ча­су арга­ні­за­цыю вы­стаў па­чы­на­юць ажыц­цяў­ляць ужо не мас­та­кі, а ад­мыс­ло­выя спе­цы­яліс­ты. У дру­гой па­ло­ве ХХ ста­ год­дзя ад­мет­ныя вы­ста­вы спры­чы­ня­юцца да фар­мі­ра­ван­ня гіс­то­рыі мас­тац­тва. Ве­ль­мі знач­най по­стац­цю ў ку­ра­тар­скай пра­кты­цы стаў кі­раў­нік Кун­стхал­ле ў Бер­не Ха­ра­льд Зе­еман. Ме­на­ві­та ён зла­ дзіў зна­ка­мі­тую вы­ста­ву «Ка­лі ад­но­сі­ны ста­но­вяц­ца фор­май», якая за­свед­чы­ла важ­насць ку­ра­тар­скай пра­кты­кі ў су­час­ным мас­тац­тве. Вы­ста­вы дэ­кан­стру­юць зна­чэн­не мас­тац­тва, кі­ру­юць яго ку­ль­тур­ны­мі сэн­са­мі. Дзя­ку­ючы дзей­нас­ці ку­ра­та­раў з’яў­ля­ юцца но­выя фор­мы. Твор­цы імкнуц­ца вы­йсці за рам­кі «бе­ла­га ку­ба», змя­ніць яго, змя­ніць мас­тац­тва і яго ро­лю ў гра­мад­стве. За гэ­тым ды­на­міч­ным пра­цэ­сам гля­дач не па­спя­вае. Важ­ным ары­енці­рам ста­но­віц­ца ку­ра­тар-твор­ца, ку­ра­тар — пуб­ліч­ны інтэ­лек­ту­ал, ро­ля яко­га ў бе­ла­рус­кім су­час­ным мас­тац­тве за­ ста­ецца, на жаль, па­куль яшчэ не вы­яўле­най. 

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

39

Ю л і я Ч у р ­к о

Пер­шы? Апош­ні? Адзі­ны! «Бра­т ы Ка­р а­м а­з а­в ы» Ба­р ы­с а Эйфма­н а ў Мін­ску За мі­ну­лыя га­ды моц­на па­мен­шы­ла­ся ко­ль­ касць ства­ра­ль­ні­каў яркіх ха­рэ­агра­фіч­ных спек­так­ляў. Між­во­лі па­чы­на­еш ду­маць пра кры­зіс, што аха­піў ба­лет. Кі­раў­ні­ка­мі труп ста­но­вяц­ца бы­лыя (хоць і вы­дат­ныя) тан­ цоў­шчы­кі. На ўсёй по­стса­вец­кай тэ­ры­то­рыі з XX ста­год­дзя за­стаў­ся, зда­ецца, апош­ні аўтар­скі ба­лет­май­стар­скі тэ­атр — Санкт-­ Пе­цяр­бур­гскі, яго ўзна­ча­ль­вае Ба­рыс Эйфман. Або ён — пер­шы та­кі на па­чат­ку но­ва­га ты­ся­ча­год­дзя? Як ні акрэс­лі­вай — адзі­ны!

Тэ­атр гэ­ты па­ка­заў у Мін­ску свой ці не най­бо­льш маш­таб­ны спек­такль, ство­ра­ны на му­зы­ку Рах­ма­ні­на­ва, Ваг­не­ра, Му­сарг­ ска­га (да іх да­да­лі­ся цы­ган­скія пес­ні). Апя­рэ­джва­ючы маг­чы­ мыя пя­рэ­чан­ні ама­та­раў цэ­лас­нас­ці, па­він­на за­ўва­жыць, што Эйфман пер­шым у рас­ійскай ха­рэ­агра­фіі да­ка­заў маг­чы­масць і на­ват не­абход­насць пад­обна­га му­зыч­на­га мік­сту для ка­лек­ ты­ву, які ўвесь час гас­тра­люе. Да­рэ­чы, шмат­лі­кія парт­ыту­ры яго ба­ле­таў зман­ці­ра­ва­ны так, што му­зы­ка зда­ецца на­пі­са­най ме­на­ві­та для гэ­та­га кан­крэт­на­га спек­так­ля. Ба­лет «Бра­ты Ка­ра­ма­за­вы» па­стаў­ле­ны па ма­ты­вах зна­ ка­мі­та­га ра­ма­на Да­ста­еўска­га, і гэ­та да­лё­ка не пер­шы (і, дай Бог, не апош­ні!) зва­рот Эйфма­на да вя­лі­кай лі­та­ра­ту­ры. Ім «плас­тыч­на асэн­са­ва­ны» тво­ры Шэк­спі­ра, Тал­сто­га, Чэ­ха­ва, Пуш­кі­на, Куп­ры­на, Бул­га­ка­ва, За­ля, Брэх­та. На­су­пе­рак мод­ным тэ­атра­ль­ным тэн­дэн­цы­ям, Эйфман не лі­чыць маг­чы­мым «пе­ра­заг­ру­жаць» пер­шак­ры­ні­цу ажно да ска­жэн­ня сэн­су, але не ба­чыць за­слу­гі і ў да­клад­ным яе ад­на­ ўлен­ні. Ды і ха­рэ­агра­фіч­нае кла­на­ван­не лі­та­ра­ту­ры ў пры­н­ цы­пе не­маг­чы­мае. Так што ў ад­па­вед­нас­ці са сва­ёй за­ду­май ба­лет­май­стар бу­дуе но­вы са­ма­дас­тат­ко­вы твор. Да­ве­даў­шы­ся, што Ба­рыс Якаў­ле­віч па­ка­жа ў Мін­ску но­вую рэ­дак­цыю спек­так­ля, па­стаў­ле­на­га ім у 1995 го­дзе, за­ці­ка­ві­ ла­ся: што за­ха­цеў змя­ніць аўтар у па­спя­хо­вым ба­ле­це, пра які на­ват пад­час ства­рэн­ня вы­каз­ва­лі­ся як пра шэ­дэўр? Я спе­цы­яль­на вы­праў­ля­ла­ся ў Санкт-Пе­цяр­бург, гля­дзе­ла спек­ такль не­ка­ль­кі раз­оў (та­ды пі­са­ла пра твор­часць ха­рэ­огра­фа) і за­пом­ні­ла яго як не­звы­чай­на глы­бо­кі і яркі. Але Эйфман — пер­фек­цы­яніст і на­ле­жыць да ве­ль­мі не­ шмат­лі­кай ка­тэ­го­рыі ха­рэ­огра­фаў, якія пе­ра­пра­цоў­ва­юць пры­ду­ма­нае і па­стаў­ле­нае. Ён не пер­шы раз вяр­та­ецца да зроб­ле­на­га, імкнец­ца да той да­ска­на­лас­ці, што вя­до­мая толь­кі яму. Вы­свет­лі­ла­ся, што ба­лет­май­стар, яко­га не­здар­ма на­зы­ва­ юць ле­та­піс­цам эпо­хі, ма­дэр­ні­за­ваў «Бра­тоў Ка­ра­ма­за­вых» сін­хрон­на з ча­сам. Ён кар­ды­на­ль­на тран­сфар­ма­ваў лек­сі­ку, да­даў у яе но­выя сло­вы і іды­ёмы, кры­ху пе­ра­асэн­са­ваў кан­

фо­та вік­та­ра за­йкоў­ска­га.

Алег Га­бы­шаў (Дзміт­рый).

паралелі

40

Алег Га­бы­шаў (Дзміт­рый), Ніна Зміявец (Гру­ша­нь­ка).

«Браты Карамазавы». Сцэна са спектакля.

цэп­цыю, пры­браў сцэ­ны, якія ўжо не з’яўля­юцца рэ­за­нан­сны­ мі (да пры­кла­ду, эпі­зод з цар­скай ся­м’ёй), пе­ра­ста­віў акцэн­ты, аб­вас­трыў ха­рак­та­ры, усклад­ніў акцёр­скія за­да­чы, уво­гу­ле, зра­біў надзвы­чай шмат. Ад­на­ча­со­ва прад­оўжыў су­мес­ны з Да­ста­еўскім роз­дум над веч­ны­мі тэ­ма­мі. Бо на­сам­рэч не га­ раць не то­ль­кі ру­ка­пі­сы — ня­тлен­ны­мі за­ста­юцца ідэі, якія аб­дум­вае ча­ла­вец­тва. У «Бра­тах Ка­ра­ма­за­вых» Эйфман дае ўлас­ны ад­каз на пы­тан­ні, па­стаў­ле­ныя пі­сь­мен­ні­кам. Не­вы­пад­ко­ва ад­ной з цэн­тра­ль­ных кар­цін ста­но­віц­ца ле­ген­да пра Вя­лі­ка­га Інкві­ зі­та­ра, ка­лі жор­сткі, фа­на­тыч­ны Іван, які яго ўва­саб­ляе, вя­ дзе ды­ялог з па­кут­ні­кам Аляк­се­ем. Зна­чэн­не гэ­тай сцэ­ны пад­крэс­лі­ва­ецца яшчэ і тым, што яна ідзе без му­зы­кі, пад го­лас, які агуч­вае тэкст Да­ста­еўска­га. У плас­тыч­на-маў­лен­ чым кан­тра­пун­кце са­ліс­таў-анты­по­даў і кар­дэ­ба­ле­ту ні­бы па­ўста­юць най­важ­ней­шыя пы­тан­ні: ці да­зво­ле­на ад­маў­лен­не ад ма­ра­ль­ных каш­тоў­нас­цей, што та­кое сва­бо­да, які кошт мае «ўсе­агу­ль­нае шчас­це»? Але па­ста­ноў­шчык ідзе да­лей — ён «да­піс­вае» ра­ман, грун­ту­ючы­ся на звес­тках пра ня­здзей­сне­ную за­ду­му аўта­ра. Цяж­ка ўя­віць інша­га ха­рэ­огра­фа, які ад­ва­жыў­ся б на та­кое! Эйфман лі­чыць, што ге­ній му­сіў прад­ба­чыць, чым ста­не жыць Рас­ія ў бу­ду­чым ста­год­дзі, і ні­бы­та экс­тра­па­люе яго дум­кі, ма­лю­ючы кар­ці­ну та­го, як на­род, не здо­леў­шы ска­рыс­тац­ца сва­бо­дай, руй­нуе хра­мы і за­лі­вае зям­лю кры­вёю. З гэ­тым эпі­зо­дам сэн­са­ва з’ядна­ны яшчэ адзін. Аляк­сей, кі­ру­емы спа­чу­ван­нем, ад­кры­вае кра­ты «мёр­тва­га до­ма», за які­мі зна­хо­дзяц­ца па­ка­ра­ныя лю­дзі. Але мар­ныя яго за­клі­кі да ве­ры і да­бра. Вы­зва­ліў­шы вяз­няў, ён ад­на­ча­со­ва вы­пус­ціў на во­лю не­кан­тра­лю­емыя злыя сі­лы. Па­чвар­на, па-звя­ры­на­му да­кра­на­ючы­ся ру­ка­мі зям­лі, агрэ­сіў­ны на­тоўп аб­сту­пае ма­на­ ха. Бяз­лад­на мат­ля­юцца га­ло­вы, лі­ха­ман­ка­ва бліш­чаць во­чы, кан­ву­ль­сіў­на, раз­ма­шыс­та раз­гой­два­юцца це­лы. Пад му­зы­ку «Но­чы на Лы­сай га­ры» Му­сар­гска­га раз­гор­тва­ецца сво­еа­саб­ лі­вы ша­баш, рус­кі бунт, бес­сэн­соў­ны і бяз­лі­тас­ны. Адзін з дра­ма­тыч­ных вуз­лоў спек­так­ля — у су­пра­цьс­та­ янні ста­рэй­ша­га Ка­ра­ма­за­ва тром яго­ным сы­нам. Кож­ны з іх апан­та­ны сва­ёй жар­сцю, але ў той жа час усе яны з’ядна­ныя па­між са­бой. Ба­ць­ка надзя­ліў іх «сму­род­най, гра­хоў­най» кры­ вёй. На­ват ма­лод­шы Аляк­сей, які пры­свя­ціў ся­бе слу­жэн­ню Бо­гу, не мо­жа раз­арваць чор­ных пу­таў, што злу­ча­юць яго з Фё­да­рам Па­ўла­ві­чам (эпі­зод па­стаў­ле­ны ілюс­тра­цый­на, але надзвы­чай эфек­тна!).

Доб­рыя ж па­чуц­ці бра­тоў, іх пры­хі­ль­насць адзін да ад­на­го ўва­саб­ля­юцца ў ве­ль­мі ра­ман­тыч­ным і воб­раз­ным трыа. Свет­ лае па све­та­адчу­ван­ні, яно ў та­кой сту­пе­ні важ­кае ў мас­тац­кім сэн­се, што ні­бы ўраў­на­важ­вае змроч­ныя, цяж­кія сцэ­ны, якіх шмат у ба­ле­це. Ні свет Да­ста­еўска­га, ні рэ­ча­існасць ва­кол, па­ між які­мі Эйфман пра­во­дзіць па­ра­ле­лі, не на­ра­джа­юць у яго апты­міз­му. «Ка­лі Бо­га ня­ма, зна­чыць, “усё да­зво­ле­на” — так у ра­ма­не. Су­час­ная эпо­ха маг­ла б быць вы­чар­па­ль­на акрэс­ле­на з да­па­мо­гай іншых слоў: “і Бог ёсць, і ўсё да­зво­ле­на”, — тлу­ма­ чыць па­ста­ноў­шчык сваю па­зі­цыю. — Ме­на­ві­та та­му над­ышоў час зноў звяр­нуц­ца да пы­тан­няў, ад якіх па­ку­та­ва­лі Да­ста­еўскі і яго пер­са­на­жы». І ха­рэ­ограф, з упэў­не­нас­цю да­дам я. Сцэ­ног­раф як бы змяк­чае ўсе­агу­ль­ныя жар­сці, ства­ра­ючы дэ­ка­ра­цыі, якія ча­ру­юць во­ка. Вя­час­лаў Оку­неў раз­мяш­чае іх у вер­ты­ка­ль­най пра­сто­ры, у цэн­тры ста­віць ажур­ную ві­тую лес­ві­цу, якая вя­дзе ў не­ба. Дву­х’я­рус­ная кан­струк­цыя мо­жа пе­ра­тва­рац­ца то ў «зла­тые чер­то­ги», то ў Храм, то ў тур­му з кра­та­мі на вок­нах. Асаб­лі­вае зна­чэн­не мае свят­ло, якое мо­жа па­вя­лі­чыць пля­цоў­ку да па­ме­ру Сус­ве­ту і за­поў­ніць яе ці­шы­нёй, та­ямні­ча міг­цець, аб­ры­нь­вац­ца стру­ме­ня­мі ці пры­цэ­ль­ны­мі про­мня­мі са­чыць за ге­ро­ямі. У пе­цяр­бур­жцаў шмат дзі­вос­ных мас­тац­кіх ра­шэн­няў. Да іх, без сум­нен­ня, на­ле­жыць сцэ­на зло­ву Дзміт­рыя, яна ро­біць аша­лам­ля­ль­нае ўра­жан­не. ...Доў­гія вя­роў­кі, што аб­лыт­ва­юць ге­роя, ва­ла­куць яго це­ла па зям­лі, па­гра­жа­юць раз­арваць на ка­вал­кі, на­цяг­ва­ючы­ся, уз­ні­ма­юць над зям­лёй і ні­бы ўкры­жоў­ва­юць на вы­шы­ні, пры­му­ша­ючы пе­рад гэ­тым зра­біць трай­ны пі­ру­эт у па­вет­ры. Га­ла­вак­руж­ны, амаль цыр­ка­вы ну­мар! Ад­нак ён успры­ма­ецца як ме­та­фа­ра: ге­рой б’ец­ца ў сет­ках Фе­мі­ды, за­блыт­ва­ецца ў ця­нё­тах юсты­цыі. Здзіў­лен­не вы­клі­ка­юць фе­на­ме­на­ль­ная фан­та­зія па­ста­ ноў­шчы­ка і та­кое ж май­стэр­ства артыс­таў. Яны са­ма­ахвяр­на ад­да­юць ся­бе ўлас­ным пер­са­на­жам і ка­лі не пе­ра­ўзы­хо­дзяць, дык да­ўва­саб­ля­юць за­ду­му ха­рэ­огра­фа. Люд­ская ма­са ў вы­ка­нан­ні ша­ра­го­вых тан­цоў­шчы­каў (хоць та­кі на­зоў не­ дак­лад­ны — кож­ны артыст тру­пы да­стой­ны быць са­ліс­там) з’яў­ля­ецца па­ўнап­раў­ным ге­ро­ем спек­так­ля і эма­цый­на ўдзе­ль­ні­чае ва ўсіх сцэ­нах. І ў трэ­цяй, і ў чац­вёр­тай лі­ніі кар­дэ­ба­ле­ту кож­ны тан­цоў­шчык імкнец­ца да бяз­меж­най экс­прэ­сіі, што з’яў­ля­ецца пры­кла­дам (ба­юся, не­да­сяж­ным) для артыс­таў іншых ка­лек­ты­ваў. Да­рэ­чы, у тэ­атры па­спя­хо­ва пра­цу­юць не­ка­ль­кі вы­ха­ван­цаў бе­ла­рус­кай шко­лы.

Што да вы­ка­наў­цаў га­лоў­ных парт­ый — зна­рок не на­зы­ваю іх імё­наў, — усе яны без­да­кор­ныя. Шмат што ў гэ­тым спек­ так­лі (як, зрэш­ты, і ў іншых па­ста­ноў­ках Эйфма­на) па­тра­буе на­пру­жан­ня ўсіх сіл. Та­му пе­ра­мо­га мае вы­со­кі кошт, але за­тое яна на­ле­жыць усёй ка­ман­дзе. У му­зыч­на-ха­рэ­агра­фіч­най па­бу­до­ве «Бра­тоў Ка­ра­ма­за­ вых» аб­агу­ль­не­на-сім­фа­ніч­ны спо­саб арга­ні­за­цыі ма­тэ­ры­ялу ядна­ецца з тэ­атра­ль­на-дра­ма­тыч­ным. Ня­прос­тая дра­ма­тур­гія на­гад­вае двай­ную спі­раль, якая ру­хае дзея­нне і ўзні­мае яго на но­вы ві­ток на­па­лу, аж да фі­на­лу, ка­лі зму­ча­ны, але не зла­ма­ны Аляк­сей ідзе па схо­дах уга­ру, да свят­ла. Як Хрыс­тос, ён ня­се на спі­не крыж, які на­тоўп па-свя­та­тац­ку скі­нуў з ку­па­ла. Каб зра­біць спек­такль па-фі­ла­соф­ску знач­ным і ад­на­ча­ со­ва ві­до­віш­чным, ха­рэ­ограф ства­рае скла­да­ную сін­тэ­тыч­ ную по­лі­фа­ніч­ную струк­ту­ру, дзе па­ра­ле­ль­на раз­ві­ва­юцца, спля­та­юцца ка­хан­не і ня­на­вісць, пры­га­жосць і па­чвар­насць, вы­со­кае і ніз­кае, жыц­цё і смерць. Яна ве­ль­мі пад­обная на мна­га­ко­лер­ную рэ­аль­насць, у якой без­ліч плас­тоў. І ў той жа час яго «шмат­па­вяр­хо­выя» спек­так­лі — сап­раў­дны тэ­атр, дзе бяз­мер­нае го­ра пе­ра­тва­ра­ецца ў спа­чу­ван­не, скру­ха — у ачыш­ча­ль­ны сму­так, кры­кі бо­лю і жар­сці — у да­ска­на­лую плас­ты­ку. Эйфман ста­віць спек­так­лі, якія ты­ся­чай ні­цяў злу­ча­ны з рэ­ча­існас­цю (ён імкнец­ца ста­віць для гле­да­ча і быць зра­ зу­ме­тым ім) і ад­на­ча­со­ва да­ся­гае гар­мо­ніі фор­мы і змес­ту. Ма­лю­ючы як быц­цам то­ль­кі жыц­цё­выя «раз­бор­кі» ге­ро­яў, ро­біць бач­ным эва­лю­цый­ны рух ідэі, што ра­ней на­огул бы­ло ма­ла­дас­туп­на ба­ле­ту. Дый мно­гія су­час­ныя па­ста­ноў­кі вы­ гля­да­юць про­стай арыф­ме­ты­кай у па­ра­ўнан­ні з вы­шэй­шай ма­тэ­ма­ты­кай пе­цяр­бур­жцаў. Ха­рэ­ограф ства­рае но­вы сцэ­ ніч­ны свет. Іа­ан За­ла­та­вуст, ві­даць, не­здар­ма за­яўляў, што «на­ват увас­кра­шэн­не — мен­шы цуд, чым­сь­ці ства­рэн­не». Ці­ка­ва асэн­са­ваў тэ­му сам ма­эстра. Ад­каз­ва­ючы на чар­го­вае пы­тан­не, як ён пры­ду­маў такое, Эйфман пры­знаў­ся: «Усё, што вы­гля­дае ўда­лым, я атры­маў звер­ху, а ўсё, што са­чы­ніў ня­ўда­ла, — гэ­та маё». Пад­обныя сло­вы вы­клі­ка­юць у мя­не па­ва­гу, у ня­бес­най кан­цы­ля­рыі, на­пэў­на, так­са­ма. Спек­так­лі Эйфма­на ка­рыс­та­юцца не­ве­ра­год­ным по­спе­ хам за мя­жой. І тое цал­кам зра­зу­ме­ла. На фо­не зня­сі­ле­най, дроб­на­тэм­най, за­ка­дзі­ра­ва­най ха­рэ­агра­фіі, якая зна­хо­дзіц­ ца пад уплы­вам по­стма­дэр­на, гэ­тыя ба­ле­ты з іх ты­та­ніч­най ба­ра­ць­бой жар­сцяў і ідэй, яркай тэ­атра­ль­нас­цю вы­гля­да­юць па­ры­вам све­жа­га вет­ру, вы­бу­хам са­мо­га жыц­ця. Ка­лі мер­ка­

Дзмітрый Фішэр (Аляк­сей), Сяр­гей Ва­ла­бу­еў (Іван).

41

ваць па шмат­лі­кіх вод­гу­ках у дру­ку, па­ста­ноў­кі Санкт-Пе­ цяр­бур­гска­га тэ­атра пры­но­сяць ка­тар­сіс, а гэ­та вы­шэй­шая пра­ява гля­дац­кай рэ­акцыі ў мас­тац­тве; на іх за­піс­ва­юцца за год на­пе­рад; артыс­таў і аўта­ра вы­клі­ка­юць на па­клон не­злі­чо­ную ко­ль­касць раз­оў. А вось яшчэ ад­но свед­чан­не ві­ да­воч­цы: «Гле­да­чы (тыя са­мыя не­мцы, якіх пры­ня­та лі­чыць ха­лод­ны­мі, не схі­ль­ны­мі да экза­ль­та­цыі лю­дзь­мі) не про­ста ўско­чы­лі з мес­цаў па­сля за­кан­чэн­ня прад­стаў­лен­ня: на сцэ­ну з за­лы не­сла­ся су­цэ­ль­нае вы­ццё (са­мае да­клад­нае сло­ва, каб вы­зна­чыць, як пуб­лі­ка вы­яўля­ла ўлас­нае за­хап­лен­не)». Спек­так­лі Санкт-Пе­цяр­бур­гска­га тэ­атра Ба­ры­са Эйфма­на да­ступ­ныя без сі­ноп­сі­су, яны ўва­саб­ля­юць тра­ды­цыі змяс­тоў­ най ду­хоў­нас­ці, улас­ці­выя рус­ка­му ба­ле­ту, і маг­лі б стаць пэў­ ны­мі ары­енці­ра­мі, сво­еа­саб­лі­вы­мі ма­яка­мі, якія асвят­ля­юць «тем­ну во­ду во об­ла­цех» су­час­най ха­рэ­агра­фіі і да­па­ма­га­юць пе­ра­жыць эпо­ху кры­зі­су і лі­ха­лец­ця. «Трэ­ба ча­каць су­да на­шчад­каў», — пі­саў не пры­зна­ны пры жыц­ці вя­лі­кі рэ­фар­ма­тар ба­лет­на­га тэ­атра Жан Жорж На­вэр, да прад­аўжа­ль­ні­каў спра­вы яко­га да­лу­чае ся­бе Эйфман. Дзя­ куй Бо­гу, ха­рэ­огра­фу не да­вя­ло­ся ча­каць так доў­га. Пер­шым ба­лет­май­страм све­ту яго ужо на­зва­лі. Ду­маю, ён за­слу­гоў­вае гэ­та­га зноў. Вы­да­дзе­ную сем га­доў та­му кні­гу пра Эйфма­на я аза­га­ло­ ві­ла «Уз­ыхо­джан­не» і скон­чы­ла па­жа­дан­нем на­тхнен­ня — та­ го, ча­го ён ха­цеў для ся­бе сам. У на­ступ­ныя га­ды ха­рэ­ограф пра­цяг­ваў ста­віць вы­дат­ныя спек­так­лі; ня­гле­дзя­чы на ўсе­ агу­ль­ную дэ­ва­ль­ва­цыю каш­тоў­нас­цей, не здра­дзіў улас­ным эстэ­т ыч­н ым пры­н цы­п ам. Па­р а­ў ноў­в а­ючы яго з іншы­м і ба­лет­май­стра­мі пла­не­ты (ця­пер тое зра­бі­ла­ся маг­чы­мым дзя­ку­ючы раз­віц­цю тэх­ні­кі за­пі­су), мае сту­дэн­ты, як і ра­ней, ад­да­юць яму па­ль­му пер­шын­ства. Сё­ле­та во­сен­ню му­сіць ува­со­біц­ца за­па­вет­ная ма­ра Ба­ры­са Якаў­ле­ві­ча: ад­кры­ецца Ака­дэ­мія тан­ца, дзе ён бу­дзе за­ймац­ ца з ма­ла­ды­мі ха­рэ­огра­фа­мі кра­ін Сад­руж­нас­ці. Яго лю­бі­мы сын па­спя­хо­ва па­сту­піў у ВНУ. І, вя­до­ма, ха­рэ­ограф аб­дум­вае но­вую па­ста­ноў­ку. Эйфман па-ра­ней­ша­му ідзе ўга­ру.

P.S. Па­ка­за­ны спек­такль між­во­лі на­во­дзіць на роз­дум: а мо­жа, на­ша­му Опер­на­му тэ­атру не вар­та мар­на тра­ціць па­ трэб­ныя рэ­спуб­лі­цы гро­шы на не­ка­ль­кі ма­ла­ці­ка­вых ба­ле­таў (тым бо­льш па­ўта­раць на­звы, якія ўжо ёсць у рэ­пер­ту­ары), а лепш за­пра­сіць вы­дат­на­га ха­рэ­огра­фа і па­ста­віць адзін, але вы­со­ка­мас­тац­кі? 

фо­та вік­та­ра за­йкоў­ска­га.

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

к ульт урны пласт В о ­л ь ­г а Б р ы ­л о н

Пес­ня пра лю­боў і жур­бу Ізма­і л Кап­ла­н аў. Мелодыя лёсу

Пра гэ­та­га спе­ва­ка і кам­па­зі­та­ра мож­на бы­ ло ска­заць, што ён уды­хаў па­вет­ра, а вы­ды­ хаў му­зы­ку. Му­зы­ка жы­ла ў кож­най кле­тач­ цы яго це­ла, не­дзе ў глы­бі­ні пад­свя­до­мас­ці. Яна бы­ла змес­там яго існа­ван­ня, з яе па­чы­ наў­ся і за­кан­чваў­ся кож­ны яго но­вы дзень. Вы­дат­ны му­зы­кант і артыст, ня­стом­ны пра­ цаў­нік. А яшчэ — асо­ба, чыё год­нае, по­ўнае вы­со­ка­га сэн­су жыц­цё бы­ло пры­кла­дам для пе­ра­йман­ня.

— Ма­ла­ды ча­ла­век, вам трэ­ба аб­авяз­ко­ва за­ймац­ца кам­па­зі­ цы­яй! — ска­заў яму, 18-га­до­ва­му сту­дэн­ту-акар­дэ­аніс­ту Ві­ль­ нюс­ка­га му­зыч­на­га ву­чы­ліш­ча, та­га­час­ны яго за­вуч, а ця­пер сус­вет­на вя­до­мы ды­ры­жор Саў­люс Сан­дэц­кіс. Але ў Ві­ль­нюс­кай кан­сер­ва­то­рыі, ку­ды Кап­ла­наў па­спра­ ба­ваў па­сту­паць, яму ска­за­лі ад­кры­тым тэк­стам: мы рых­ту­ем вы­ключ­на на­цы­яна­ль­ныя кад­ры. Тое ж са­мае ён па­чуў і ў Бе­ ла­рус­кай кан­сер­ва­то­рыі, ку­ды пры­ехаў, па­слу­хаў­шы па­ра­ду ма­ці. Не­хта з чле­наў экза­ме­на­цый­най ка­мі­сіі ўба­чыў яго ў ка­лі­до­ры і па-сяб­роў­ску ска­заў: — Не су­муй­це! Усё роў­на ў на­шай кан­сер­ва­то­рыі ня­ма ад­дзя­лен­ня акар­дэ­она. Вы ве­ль­мі доб­ры му­зы­кант. Па­спра­ буй­це па­куль што пад­ысці ў фі­лар­мо­нію. Мо­жа, там для вас зной­дзец­ца пра­ца? Па­ра­да вы­пад­ко­ва­га ча­ла­ве­ка вы­ра­шы­ла ўвесь яго да­лей­ шы лёс. Пра­ўда, су­пра­цоў­ніц­тва з Бе­ла­рус­кай фі­лар­мо­ні­яй па­ча­ло­ся для Кап­ла­на­ва ў цыр­ка­вой бры­га­дзе з дрэ­сі­ра­ва­ны­мі са­бач­ка­мі, якім ён акам­па­ні­ра­ваў ме­ло­ды­яй пес­ні «Во са­ду ли, в ого­ро­де». Але ўсё ж гэ­та бы­ла рэ­аль­ная пра­ца, да­рма што афі­цый­на на­ват не афор­мле­ная. Не­ўза­ба­ве яго за­ўва­жы­ла та­га­час­ная пры­ма бе­ла­рус­кай эстра­ды Іры­на Па­лян­ская, і ў хут­кім ча­се Кап­ла­наў стаў му­ зыч­ным кі­раў­ні­ком ансам­бля, які су­пра­ва­джаў вы­ступ­лен­ні гэ­тай та­ле­на­ві­тай спя­вач­кі. Ме­на­ві­та та­ды Ізма­іл Кап­ла­наў сур’ёзна па­чаў за­ймац­ца аран­жы­роў­кай: гэ­та ўва­хо­дзі­ла ў яго не­пас­рэд­ныя аб­авяз­кі і пры­но­сі­ла не­ве­ра­год­ную твор­чую аса­ ло­ду, бо на­пі­са­нае на нот­най па­пе­ры ён ад­ра­зу ж мог па­чуць у жы­вым гу­чан­ні і аца­ніць вар­тас­ці і не­да­хо­пы сва­ёй пра­цы. Друж­бу з Іры­най Аляк­сан­драў­най Кап­ла­наў пра­нёс праз усё жыц­цё. А сяб­ра­ваць ён умеў як ніх­то! Уво­гу­ле, Ізма­іл Льво­віч кра­на­ль­на і з па­ва­гай ста­віў­ся да ўсіх не­ма­ла­дых лю­дзей, а Па­лян­скую про­ста аб­агаў­ляў і па­ста­янна апя­каў. Яна пе­ра­ жы­ла яго роў­на на тры ме­ся­цы і па­йшла з жыц­ця 26 чэр­ве­ня 2011 го­да, ва ўзрос­це 93-х га­доў. Нэ­лі За­ха­раў­на Ба­гус­лаў­ская да апош­ня­га не ра­ша­ла­ся ска­заць ёй пра смерць свай­го му­жа, але па­зней вы­му­ша­на бы­ла пры­знац­ца. Гэ­та тра­гіч­ная вес­тка ста­ла для Іры­ны Па­лян­скай сап­раў­дным уда­рам. Па­лян­ская ад­ыгра­ла знач­ную ро­лю ў мас­такоўс­кім ста­наў­ лен­ні Кап­ла­на­ва. Дзя­ку­ючы ёй — на той час спрак­ты­ка­ва­най, вя­до­май артыс­тцы — ён атры­маў маг­чы­масць удос­таль му­зі­ цы­ра­ваць на пра­фе­сій­най сцэ­не. Та­ды ён яшчэ не ве­даў, што пра­ца раз­ам з Па­лян­скай кар­ды­на­ль­на зме­ніць і яго аса­біс­тае жыц­цё. Спра­ва ў тым, што ў бры­га­дзе Іры­ны Аляк­сан­драў­ны ча­ка­лі твор­ча­га па­паў­нен­ня…

— Шу­ка­лі хлоп­чы­ка, а знай­шлі дзяў­чын­ку! — жар­туе з гэ­тай на­го­ды праз шмат га­доў Нэ­лі Ба­гус­лаў­ская. І сап­раў­ды, та­ды, у 1962 го­дзе, для ансам­бля Іры­ны Па­ лян­скай трэ­ба бы­ло тэр­мі­но­ва знай­сці спе­ва­ка, які му­сіў бы «раз­баў­ляць» кан­цэр­ты з яе ўдзе­лам. Та­га­час­ны му­зыч­ны кі­раў­нік бе­ла­рус­кай эстра­ды Леў Мо­лер, як ка­жуць, з ног збіў­ся ў по­шу­ках та­ко­га вы­ка­наў­ца. Але вы­бар яго не­ча­ка­на спы­ніў­ся на ма­ла­дзе­нь­кай Нэ­лі Ба­гус­лаў­скай, якая та­ды пра­ ца­ва­ла са­ліс­ткай фі­лар­мо­ніі ў Чар­ні­га­ве. Мо­лер пра­па­на­ваў ёй пе­ра­брац­ца ў Мінск, і Нэ­лі, не ва­га­ючы­ся, зга­дзі­ла­ся: у ста­лі­цы Бе­ла­ру­сі ўжо жы­ла яе лю­бі­мы пед­агог па ва­ка­ле Мар­га­ры­та Люд­віг, пад кі­раў­ніц­твам якой Нэ­лі ма­ры­ла прад­оўжыць сваю му­зыч­ную ад­ука­цыю. …Яна пры­йшла на рэ­пе­ты­цыю за­га­дзя і не­прык­мет­на се­ла на сва­бод­нае крэс­ла ў за­ле. Кап­ла­наў у гэ­ты час быў на сцэ­не і, не звяр­та­ючы ўва­гі на яе пры­сут­насць, кры­чаў на ўдар­ні­ка, які ня­пра­ві­ль­на сыг­раў «збіў­ку». Му­зы­кан­та та­го зва­лі Ле­ анід Па­зняк, і не­ўза­ба­ве спя­вач­ка да­ве­да­ла­ся, што ўдар­нік і Кап­ла­наў бы­лі ве­ль­мі доб­ры­мі сяб­ра­мі. Про­ста Па­зняк не меў спе­цы­яль­най ад­ука­цыі і не ўмеў чы­таць з ліс­та. Іграў як мог, а Кап­ла­наў не цяр­пеў му­зыч­най не­пі­сь­мен­нас­ці, та­му і да­ваў во­лю эмо­цы­ям.

— Та­ды я пад­ума­ла: ня­хай то­ль­кі па­спра­буе гэ­так жа на мя­не ад­крыць рот, — усмі­ха­ецца Нэ­лі За­ха­раў­на. — Пра­цоў­

43

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

ні­ком. А вяр­ну­лі­ся з гас­тро­ляў ужо ся­мей­най па­рай. З та­го ча­су ні­ко­лі не раз­лу­ча­лі­ся, хоць афі­цый­на афор­мі­лі шлюб то­ль­кі ў 1964 го­дзе. Іх зблі­зі­лі не то­ль­кі шмат­лі­кія доў­га­тэр­мі­но­выя гас­тро­лі, але і — перш за ўсё! — му­зы­ка, твор­часць. У 1966 го­дзе Ба­гус­лаў­ская ста­ла дып­ла­ман­там I Усе­са­юзна­га кон­кур­су артыс­таў эстра­ды ў Мас­кве. Пе­ра­мож­цам кон­кур­су стаў Вік­тар Ву­ячыч, а ў скла­дзе ансам­бля, які акам­па­на­ваў або­ двум спе­ва­кам пад­час вы­ступ­лен­ня, бы­лі Леў Мо­лер (фар­тэ­ пі­яна), Ізма­іл Кап­ла­наў (акар­дэ­он), Ана­толь Шэ­пе­леў (гі­та­ра), Ярас­лаў Мар­куц (кан­тра­бас) і Марк Шме­ль­кін (удар­ныя). Ця­пер Ба­гус­лаў­ская са­ма ме­ла афі­цый­нае пра­ва вы­сту­паць з со­ль­ным ад­дзя­лен­нем, для ча­го ёй быў па­трэб­ны акам­па­ну­ ючы ка­лек­тыў. І та­кі ка­лек­тыў не­ўза­ба­ве з’явіў­ся ў Бел­дзяр­ жфі­лар­мо­ніі. Яго арга­ні­за­ваў і ўзна­ча­ліў Кап­ла­наў. Ансамбль атры­маў ары­гі­на­ль­ную на­зву — «Арбі­та-67». «Кас­міч­нае» най­мен­не на са­май спра­ве ме­ла іншы, па­та­емны сэнс і ўяў­ля­ла са­бой ска­ро­ча­ны ва­ры­янт сло­ва­злу­чэн­ня «аркестр бі­та». Праў­ Нэлі Багуслаўская і Ізмаіл Капланаў. На гастролях у Свярдлоўскай вобласці. Пачатак 1970-х гадоў.

Ансамбль «Арбіта-67». Першы склад выканаўцаў. Ізмаіл Капланаў, Юрый Марыноўскі, Уладзімір Мулявін, Валерый Фралоў, Марк Шмелькін, Міхаіл Гальдштэйн, Уладзіслаў Місевіч. Фае Беларускай дзяржаўнай філармоніі. Мінск. 1967.

фо­та з архі­ва нэ­лі ба­гус­лаў­скай.

ная кніж­ка па­куль у сум­цы. Ледзь што — раз­ва­роч­ва­юся і ад’язджаю… Тым ча­сам Кап­ла­наў за­ўва­жыў яе ў за­ле. Ад­ра­зу спы­таў: — Хто вы? Што тут ро­бі­це?

— Я — Нэ­лі Ба­гус­лаў­ская, за­лі­ча­на ў бры­га­ду Іры­ны Па­лян­ скай. Пры­йшла на рэ­пе­ты­цыю, — ад­рэ­ка­мен­да­ва­ла­ся яна.

— І што збі­ра­еце­ся спя­ваць?

— Пра­спя­ваю, што пра­па­ну­еце.

— На­за­ві­це ха­ця б ад­ну пес­ню з ва­ша­га рэ­пер­ту­ару, — не су­па­кой­ваў­ся Кап­ла­наў.

— Ну, на­прык­лад, «Ку­пи­те фи­алки».

— Гэ­тую пес­ню вы спя­ваць не бу­дзе­це.

— Хто гэ­та вам ска­заў?!

— Гэ­та я вам га­ва­ру. Да­дзе­ную пес­ню спя­вае Па­лян­ская. А вы бу­дзе­це спя­ваць іншыя. Так яны і па­зна­ёмі­лі­ся. У пер­шую гас­тро­ль­ную па­ездку па Ся­рэд­няй Азіі па­еха­лі: яна — са­ліс­ткай, ён — му­зыч­ным кі­раў­

44

яму жа­да­на­га сы­на. Са­мі яны за­ўсё­ды моц­на тры­ма­лі­ся ад­но за ад­на­го, та­му ні­ко­лі не маг­лі зра­зу­мець учы­нак, які стаў­ся фа­та­ль­ным для да­лей­ша­га лё­су Ула­дзі­мі­ра Му­ля­ві­на. Кап­ла­наў быў іншым. Ён пры­свя­ціў ся­бе Нэ­лі ад­ной­чы і на­заў­сё­ды. Яна бы­ла для яго аль­фай і аме­гай, сэн­сам уся­го існа­ван­ня, той са­май арбі­тай, па­вод­ле якой ві­ра­ва­ла яго ўлас­ нае жыц­цё. Ён быў яе ва­чы­ма і ру­ка­мі, асаб­лі­ва та­ды, ка­лі ў іх сям’ю пры­йшла вя­лі­кая бя­да: Нэ­лі раз­біў най­ця­жэй­шы інсу­льт. Ён ву­чыў яе на­ноў ха­дзіць, га­ва­рыць і ўво­гу­ле — ды­ хаць. А ка­лі ста­ла зра­зу­ме­ла, што яна не змо­жа вяр­нуц­ца на сцэ­ну, Кап­ла­наў моў­чкі за­крыў фар­тэ­пі­яна і не да­кра­наў­ся да кла­ві­шаў амаль 10 га­доў. Ён уво­гу­ле кі­нуў му­зы­ку, за­няў­ся ад­мі­ніс­тра­цый­най пра­цай, каб не траў­ма­ваць псі­хі­ку Нэ­лі ўспа­мі­на­мі пра мі­ну­лае. Дзе­ля ка­ха­най жан­чы­ны ён ахвя­ра­ваў са­мым па­та­емным і глы­бін­ным, тым, без ча­го не мог існа­ваць у пры­нцы­пе, — му­зы­кай, пра­фе­сі­яй. Але зда­роў­е Нэ­лі бы­ло для яго бо­льш важ­ным, чым улас­ная твор­часць, і ён зра­біў свой вы­бар без ва­ган­няў. Ця­пер усю сваю кі­пу­чую энер­гію і арга­ні­за­цый­ны та­лент Ізма­іл Кап­ла­наў уклад­ваў у ад­мі­ніс­тра­цый­ную спра­ву. З кан­ца 1980-х да па­чат­ку 2000-х га­доў пра­ца­ваў га­лоў­ным ад­мі­ніс­ тра­та­рам Кан­цэр­тна­га аркес­тра пад кі­раў­ніц­твам Мі­ха­іла Фін­бер­га і «Тэ­атра пес­ні» Ядві­гі Па­плаў­скай — Аляк­сан­дра Ці­ха­но­ві­ча, ста­наў­лен­ню яко­га ён шмат у чым па­спры­яў. Ад­ным з пер­шых у Бе­ла­ру­сі Кап­ла­наў арга­ні­зоў­ваў гас­тро­лі та­кіх сус­вет­ных зо­рак, як Ху­ліа Ігле­сі­яс, Па­тры­сія Ка­ас, ду­эт «Ба­ка­ра». Ён усё ра­біў та­ле­на­ві­та і без­да­кор­на. У 1995 го­дзе ў Ма­гі­лё­ве ад­быў­ся Між­на­род­ны фес­ты­валь «За­ла­ты шля­гер», пад­час яко­га Ба­гус­лаў­ская праз шмат га­доў упер­шы­ню зноў спя­ва­ла са сцэ­ны. Для іх друж­най сям’і гэ­та фо­та з архі­ва нэ­лі ба­гус­лаў­скай.

да, гэ­тую «тай­ну» Ізма­іл Льво­віч рас­крыў знач­на па­зней, бо ў той час за «аркестр бі­та» яму за­да­лі б так, што ма­ла не пад­ало­ся б. «Арбі­та-67» бы­ла яркім ка­лек­ты­вам, які тры­маў­ся най­ноў­ шых тэн­дэн­цый та­га­час­най эстрад­най му­зы­кі. І на­ват сён­ня, слу­ха­ючы ста­рыя за­пі­сы Нэ­лі Ба­гус­лаў­скай і «Арбі­ты-67», якія за­ха­ва­лі­ся ў аса­біс­тым архі­ве Ізма­іла Кап­ла­на­ва, шчы­ра здзіў­ля­ешся і за­хап­ля­ешся та­му, як цу­доў­на гу­чаў ансамбль, ко­ль­кі вы­дат­ных аран­жы­ро­вач­ных зна­хо­дак бы­ло ў кож­най кам­па­зі­цыі! Аран­жы­роў­кі Кап­ла­на­ва і ця­пер не ўспры­ма­ юцца арха­ічны­мі, на­адва­рот — гу­чаць све­жа і су­час­на, бо як му­зы­кант Ізма­іл Льво­віч за­ўсё­ды гля­дзеў на­пе­рад і прад­ба­чыў мно­гае з та­го, што па­зней зра­бі­ла­ся тра­ды­цы­яй. У «Арбі­це-67» па­чы­наў свой шлях на эстра­дзе Ула­дзі­мір Му­ля­він. Яго жон­ка Лі­дзія Кар­ма­льс­кая і ста­рэй­шы брат Ва­ле­ рый па­зней так­са­ма пры­йшлі ў гэ­ты ка­лек­тыў. У пер­шы склад «Арбі­ты-67» ува­хо­дзі­лі Ізма­іл Кап­ла­наў (кла­віш­ныя, мас­тац­кі кі­раў­нік), Ула­дзі­мір Му­ля­він (со­ла-гі­та­ра), Юрый Ма­ры­ноў­скі (рытм-гі­та­ра), Ва­ле­рый Фра­лоў (бас-гі­та­ра), Мі­ха­іл Га­льд­ штэйн (тру­ба), Ула­дзіс­лаў Мі­се­віч (сак­са­фон, флей­та), Сяр­гей Краў­цоў (удар­ныя). Кар­ма­льс­кая вы­сту­па­ла ва ўні­­каль­­ным жан­ры мас­тац­ка­га свіс­ту. Усе гэ­тыя артыс­ты вы­хо­дзі­лі на сцэ­ну ў 1-м ад­дзя­лен­ні, а 2-е бы­ло ад­да­дзе­на Ба­гус­лаў­скай. Пры гэ­тым склад бры­га­ды для 1-га ад­дзя­лен­ня мог мя­няц­ца, а Ба­гус­лаў­ская, Кап­ла­наў і «Арбі­та-67» за­ста­ва­лі­ся па­ста­янны­мі ўдзе­ль­ні­ка­мі. Ме­на­ві­та ў той час Му­ля­він і Кап­ла­наў моц­на па­сяб­ра­ва­лі сем’ямі. Дзве гэ­тыя шчас­лі­выя па­ры бы­лі ўзо­рам ся­мей­ных уз­ае­ма­адно­сін. По­тым жыц­цё раз­вя­ло іх: Кап­ла­наў і Ба­гус­ лаў­ская не змі­ры­лі­ся з тым, што Му­ля­він кі­нуў іх да­ра­гую Лі­дач­ку, ды яшчэ з не­маў­лят­кам: Лі­да то­ль­кі-то­ль­кі на­ра­дзі­ла

к ульт урны плас т

Ансамбль «Арбіта-67» у Севастопалі, ля Сапун-гары. Ізмаіл Капланаў, Мікалай Пучынскі, Уладзімір Мулявін, Нэлі Багуслаўская, Лідзія Кармальская-Мулявіна, Валянцін Кулікоў і Уладзіслаў Місевіч. 1968.

45

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

Сап­раў­днае яго імя — Ісак Кап­лан. Ён на­ра­дзіў­с я ў Го­ме­лі 12 чэр­ве­ня 1938 го­да, але з ран­ ня­га дзя­цін­с тва жыў у Ві­ль­ню­ се, ку­ды пе­ра­еха­лі ба­ць­кі. Ка­лі пайшоў у 1-ы клас, на­с таў­ні­ца ча­му­сь­ці прад­с та­ві­ла яго дзе­ цям не Іса­кам, а Ізма­ілам. Атры­ ма­ла­с я, што пры­д у­ма­ла яму сцэ­ніч­нае імя. А дзве но­выя лі­ та­ры ў про­звіш­чы Кап­лан з’яві­ лі­с я ўжо ў Мін­ску па па­ра­дзе ка­го­сь­ці з сяб­роў, ка­лі ён стаў кі­раў­ні­ком му­зыч­на­га ка­лек­ты­ ву Іры­ны Па­лян­скай. З ма­ла­дос­ці да Кап­ла­на­ва пры­к ле­іла­с я мя­нуш­ка «Кі­сі». Ме­на­ві­та та­кое про­звіш­ча бы­ло ў та­га­час­на­га прэм’ер-мі­ніс­тра Япо­ніі, на яко­га Кап­ла­наў быў чым­сь­ці ад­да­ле­на па­д­обны. Плюс ня­змен­ныя мяк­кія пу­шыс­ тыя «ка­ці­ныя» ву­сы, плюс не­ звы­чай­ная ча­ла­ве­чая цеп­лы­ня, якую ён лі­та­ра­ль­на вы­пра­­мень­­ ваў. У спа­лу­чэн­ні з ві­да­воч­ны­ мі лі­дар­скі­мі якас­ц я­мі і атры­ ма­ла­с я — Кі­сі. Для са­мых бліз­ кіх, на ўсё жыц­цё… А тое, што ў пры­го­жай знеш­нас­ці Ізма­іла Льво­ві­ча пі­кан­тна пра­гляд­ва­лі ўсход­нія ры­сы, і сап­раў­ды бы­ ло бяс­спрэч­ным. «Па­лад БюльБюль аглы!» — за­ўсё­ды гуч­на ві­та­ла яго не­за­быў­ная бу­фет­ чы­ца До­ма ра­дыё Ган­на Іва­наў­ на. І яна та­кі ме­ла ра­цыю!.. Па­чуц­цё гу­ма­ру бы­ло ў яго про­с та фе­на­ме­на­ль­нае. Што да­ты­чыць роз­ыгры­шаў, дык ма­ла хто мог склас­ці яму кан­ ку­рэн­цыю. Кап­ла­наў за­ўсё­ды апра­наў­с я па апош­няй мо­дзе: у Ві­ль­ню­се ў яго быў улас­ ны кра­вец! Ад­ной­чы ён па­шыў Кап­ла­на­ву шы­коў­нае чор­нае па­лі­то з сап­раў­дна­га ша­ві­ёту.

Трэ­ба ж бы­ло та­ко­му зда­рыц­ ца, што ў ад­на­го з му­зы­кан­таў ака­за­ла­с я пад­обнае чор­нае па­ лі­то. Толь­кі на­бы­тае яно было ў звы­чай­ным са­вец­кім ма­га­зі­не адзен­ня і та­му ме­ла зу­сім іншы вы­гляд, што не да­ва­ла спа­кою яго ўла­да­ль­ні­к у. «Слу­хай, Ізя, а ча­му тваё па­ лі­то та­кое чыс­тае, ся­дзіць як з іго­лач­кі, а да май­го ўсё чап­ ля­ецца і яно за­ўсё­ды бруд­ нае?» — спы­таў ён за­к ла­по­ча­ на. — «А я ша­рую яго сне­гам! — не мір­гнуў­шы во­кам, ад­ка­заў Кап­ла­наў. — Зна­хо­д жу мес­ца, дзе ніх­то не ха­дзіў, кі­даю па­лі­ то ў снег і па­чы­наю ха­дзіць па ім. Та­ды яно ро­біц­ца чыс­тым». Раз­мо­ва ад­бы­ва­ла­с я ў Ма­ гі­лё­ве, дзе на­с уп­раць гас­ці­ні­ цы бы­ла раз­бі­та вя­лі­кая клум­ ба, за­ц я­ру­ша­ная сне­гам. Ра­ні­ цай на­с туп­на­га дня ўся бры­га­ да, вы­с у­нуў­шы­с я з вок­наў, пад агу­ль­ны ро­гат на­зі­ра­ла, як рас­ пра­ну­ты гас­па­дар па­лі­то, сто­ ячы па­с я­род клум­бы, ва ўсю моц тап­таў яго на­га­мі… Ад­ной­чы не­спаз­на­ныя гаст­ роль­ныя шля­хі за­кі­ну­лі іх у да­ лё­к ую Яку­цію — што на­зы­ва­ ецца, на край све­т у. Кан­цэр­ты ад­бы­ва­лі­с я ў мясц­овым ДК, дзе артыс­ты і па­с я­лі­лі­с я. Па­с ля ад­ на­го з кан­цэр­таў яку­ты па­жа­ да­лі тан­цаў. Артыс­ты бы­лі не су­праць, але як браць гро­шы за та­к ую не­спа­дзя­ва­ную «хал­т у­ ру»? Кап­ла­наў знай­шоў вы­й­сце ў ду­х у Аста­па Бен­дэ­ра: узяў звы­чай­ную га­зе­т у і па­рэ­заў яе на дроб­ныя ка­вал­кі. Іх у якас­ ці бі­ле­таў прад­ава­лі па руб­лю. Усе бы­лі за­да­во­ле­ныя! Кап­ла­наў за­ўсё­ды па­ці­х у са­чы­няў. Але ў тыя ча­сы пра­ва афі­цый­на «гу­чаць» ме­лі то­ль­кі чле­ны Са­юза кам­па­зі­та­ раў. Ад­ной­чы ён па­спра­ба­ваў па­ка­заць сваю пес­ню мас­тац­ ка­му кі­раў­ні­к у «Бе­лэс­тра­ды» Льву Мо­ле­ру. «На­вош­та та­бе гэ­та трэ­ба? Ра­бі сваю спра­ву, — ад­ка­заў той, пра­с лу­хаў­шы пес­ ню. — У нас ёсць ка­му пі­саць му­зы­к у.» Ахво­т у са­чы­няць Мо­лер ад­біў яму над­оўга. А пес­ня тая на­зы­ва­ла­с я «Пять ми­нут то­му на­зад». Па­зней, у ся­рэ­дзі­ не 1990-х га­доў, яна на­бы­ла вя­ лі­к ую па­пу­ляр­насць у вы­ка­нан­ ні аўта­ра і ака­за­ла­с я ад­ным з са­мых вя­до­мых шля­ге­раў Кап­ла­на­ва.

бы­ла вя­лі­кая пе­ра­мо­га над цяж­кі­мі аб­ста­ві­на­мі, над лё­сам, які па­кут­лі­ва вы­пра­боў­ваў іх, але за­гар­та­ваў яшчэ мац­ней. Ад­ной­чы ра­ні­цай яна па­чу­ла, як ён не­шта най­гра­вае ў сва­ ім ка­бі­не­це. Сто­ль­кі га­доў кап­ла­наў­скае фар­тэ­пі­яна ста­яла на­глу­ха за­кры­тым — і рап­там зноў гу­ча­ла-спя­ва­ла пад яго ру­ка­мі! Яна за­зір­ну­ла ў пры­адчы­не­ныя дзве­ры. Ускуд­ла­ча­ны, ён ся­дзеў за інстру­мен­там у тру­сах і та­пач­ках — ві­даць, пе­ра­ ско­чыў за фар­тэ­пі­яна про­ста з лож­ка.

— Зда­ецца, я ства­рыў не­бла­гую ме­ло­дыю, — ска­заў ён, па­ вяр­нуў­шы­ся да яе. — Мо­жа, па­спра­бу­еш на­пі­саць тэкст? Так з’явіў­ся пер­шы су­мес­ны хіт «Осень при­хо­дит», які па­ зна­чыў на­ра­джэн­не іх спеў­на­га ду­эта. Ба­гус­лаў­ская і Кап­ла­наў зноў бы­лі раз­ам на сцэ­не, і іх вяр­тан­не на эстра­ду ака­за­ла­ся сап­раў­ды тры­умфа­ль­ным. Ён пра­гна на­га­няў тое, што не па­спеў зра­біць за га­ды твор­ ча­га маў­чан­ня. Не­ча­ка­на ў ім быц­цам пра­рва­ла не­йкі та­ямні­ чы шлюз, які да па­ры стрым­лі­ваў па­ток ме­ло­дый, што за­ўсё­ды пры­хо­дзі­лі да яго і тры­во­жы­лі, не да­ва­лі спа­кою. Ця­пер у гэ­та­га па­то­ку не бы­ло ні­якіх пе­ра­шкод, і ён сва­бод­на па­ліў­ся ад­не­куль з глы­бінь пад­свя­до­мас­ці. Дзя­ку­ючы моц­на­му кам­па­зі­тар­ска­му да­ру Ізма­іла Кап­ла­на­ ва яго імя за­ла­ты­мі лі­та­ра­мі ўпі­са­на ў гіс­то­рыю на­цы­яна­ль­най пе­сен­най спад­чы­ны. Яго леп­шыя пес­ні ста­лі не­ад’емнай час­ ткай бе­ла­рус­кай ку­ль­ту­ры і, без пе­ра­бо­ль­шан­ня, сфар­мі­ра­ва­лі му­зыч­нае аб­ліч­ча на­шай кра­іны. На­ват про­сты пе­ра­лік то­ль­кі не­ка­то­рых на­зваў гэ­тых пе­сень ад­ра­зу ж уз­наў­ляе ў па­мя­ці не­за­быў­ныя ме­ло­дыі: «Осень при­хо­дит», «Пять ми­нут то­му на­зад», «А во­да те­чёт», «О люб­ви и пе­ча­ли», «Оди­но­кий», «Бу­дзем жыць, як на­бя­жыць», «Да­вай, ги­та­ра»… А зна­ка­мі­тая «За­сто­ль­ная» з пры­пе­вам «Пі­це, гос­ці­кі, ешце, гос­ці­кі, ві­но хме­ль­нае бро­дзіць»! Гэ­та ж фак­тыч­на на­род­ная пес­ня! А яшчэ бо­льш зна­ка­мі­тая — бо пра­гры­ме­ла на ўсю пост­са­вец­кую пра­ сто­ру — «Ах, эта ночь» у вы­ка­нан­ні Мі­ка­лая Бас­ка­ва!.. А ко­ль­кі та­ле­на­ві­тых пе­сень на­пі­саў Ізма­іл Льво­віч пра Бе­ла­русь і яе лю­дзей: «Бе­ла-бе­лая Русь», «Это Бе­ла­русь — стра­на моя», «Это на­ше вре­мя», «Ты — чем­пи­он», «Мин­ский ве­чер», «І змоў­кла гі­та­ра» (па­мя­ці Ула­дзі­мі­ра Му­ля­ві­на), «Зем­ля­ки», «Пры­знан­ не», «Да­вай­те соб­ерём­ся» і шмат іншых! Ён быў сап­раў­дным па­тры­ётам і шчы­ра ўслаў­ляў на­шу зям­лю ў сва­ёй цу­доў­най му­зы­цы. Ра­дзі­ма, як і жон­ка, так­са­ма на­заў­сё­ды бы­ла для яго ад­на — «гор­дая, чис­тая Бе­лая Русь»… На жаль, для яе ён так і не стаў род­ным. Бо­льш як па­ўве­ ка­вы зор­ны шлях на бе­ла­рус­кай эстра­дзе не пры­нёс Ізма­ілу Кап­ла­на­ву ні­якіх афі­цый­ных зван­няў і ўзна­га­род. Час ад ча­су зда­ра­ла­ся не­шта, што пры­му­ша­ла яго апус­каць ру­кі. Ад­ной­чы Кап­ла­на­ва ад­кры­та вы­крас­лі­лі з пра­гра­мы ўра­да­ва­га кан­цэр­та пе­рад са­мым вы­ха­дам на сцэ­ну, у дру­гі раз «за­ру­бі­лі» вы­дат­ ную пес­ню, якую ён спе­цы­яль­на ства­рыў на за­каз па афі­цый­ най да­моў­ле­нас­ці. Прычым чарнавы варыянт быў ухвалены. Яго крыў­дзі­ла да глы­бі­ні ду­шы, што іх з Ба­гус­лаў­скай па­ прос­ту ігна­ра­ва­лі, і гэ­та не то­ль­кі не вы­гля­да­ла як вы­пад­ко­ васць, але бы­ло ві­да­воч­най тэн­дэн­цы­яй. Ад­ной­чы не­хта з вы­ со­ка­пас­таў­ле­ных асоб ска­заў яму ад­кры­та: вы з Ба­гус­лаў­скай тут не­па­жа­да­ныя!.. Ад гэ­тых слоў зноў, як і 50 га­доў на­зад, ён ад­чуў зна­ёмы ха­ла­док у гру­дзях… Пад­обныя пры­знан­ні каш­та­ва­лі яму до­ра­ га, але Кап­ла­наў усё роў­на не зда­ваў­ся і пра­цяг­ваў ня­спын­на пра­ца­ваць, бо не мог інакш. То­ль­кі сэр­ца за­хо­дзі­ла­ся... І 27 са­ка­ві­ка 2011 го­да яно не вы­тры­ма­ла. Дрэн­на ста­ла на кан­ цэр­це ў Дзяр­жын­ску. Ка­рэ­та «хут­кай да­па­мо­гі» ад­вез­ла яго ў рэ­ані­ма­цыю, але ўсё бы­ло мар­на… Ізма­іл Кап­ла­наў жыў шчод­ра і шчы­ра. Мі­ну­лі ўжо два га­ды з ча­су яго смер­ці, а боль ад стра­ты па-ра­ней­ша­му не сці­хае. Ізма­іла Льво­ві­ча так не ха­пае ўсім нам, яго шмат­лі­кім сяб­рам! Але за­ста­ла­ся музыка. Гэ­та — тое га­лоў­нае, што ён па­кі­нуў па­ сля ся­бе. Па­кі­нуў усім раз­ам і кож­на­му па­асоб­ку. Яго пес­ні, як птуш­кі, раз­ля­це­лі­ся па на­шай зям­лі і ста­лі вы­дат­най па­мяц­цю аб ім. Доб­рай і доў­гай… 

к ульт урны плас т

46

Я к а ў Л е н­с у

Гіс­то­рыя на за­пал­ках Эты­кет­к і 1950-х У мя­не ў ру­ках то­ль­кі што на­бы­ты па­чак за­па­лак. Кру­чу яго і так, і гэ­так, але вы­гляд па­куп­кі зу­сім не ра­дуе. На вы­ра­бе бе­ла­рус­ кай фаб­ры­кі змеш­ча­на вы­ява афры­кан­скай пус­ты­ні і па­ры вяр­блю­даў з іх гас­па­да­ра­ мі — кар­цін­ка не­вы­раз­ная і не­пры­го­жая. У сва­ёй бо­ль­шас­ці на­шы ўпа­коў­кі за­па­лак па сва­іх эстэ­тыч­ных якас­цях не вы­трым­лі­ ва­юць ні­якай кры­ты­кі. Хоць рэч гэ­та і ма­ лень­­кая, ні­бы­та ня­знач­ная, але афар­млен­ не за­пал­ка­вых эты­ке­так здаў­на з’яўля­ла­ся ад­ным з най­бо­льш рас­паў­сю­джа­ных ві­даў пра­мыс­ло­вай гра­фі­кі.

Эты­кет­кі на па­чках ста­лі шы­ро­ка вы­ка­рыс­тоў­вац­ ца ўжо ў ся­р э­д зі­н е ХІХ ста­год­дзя. Спа­чат­ку яны скла­да­лі­ся то­ль­кі з над­ пі­су з га­ран­ты­ямі якас­ці і рэ­ка­мен­да­цы­ямі да ўжы­ ван­ня. У кан­цы ста­год­дзя за­пал­ка­выя эты­кет­кі ўжо ўтрым­лі­ва­юць ма­ляў­ні­чыя і раз­на­стай­ныя воб­ра­зы, на іх па­чы­на­юць змяш­чаць за­йма­ль­ныя кар­цін­кі, ві­ды га­ра­доў і іншае. Гра­фі­ка ро­біц­ца на­сто­ль­кі ці­ка­вай, што з’яўля­юцца ка­лек­цы­яне­ры эты­ке­так. Гэ­ты від ка­лек­цы­яна­ван­ня атры­маў на­зву «фі­лу­ме­нія» (ад грэч. phileo — люб­лю і лац. lumen — свят­ ло, свя­ці­ль­ня). Не­ка­лі фі­лу­ме­нія актыў­на раз­ві­ва­ла­ся і ў нас. Ця­пер на­шым ама­та­рам, пэў­на, ня­ма ча­го і ка­лек­цы­яна­ваць. Ад­нак не­ка­ль­кі дзе­ся­ці­год­дзяў та­му бе­ла­рус­кія эты­кет­кі бы­лі да­стат­ко­ва раз­на­стай­ныя. Вы­лу­чым для ана­лі­зу 1950-я га­ды: якім тэ­мам пры­свя­ча­лі­ся вы­явы на за­пал­ка­вых па­чках? Час быў да­с тат­к о­в а па­л і­т ы­ за­ва­ны, та­му і па­лі­тыч­ная тэ­ма з’яўля­ла­ся ад­ной з га­лоў­ных. Па­ пу­ляр­ныя сю­жэ­ты — ба­ра­ць­ба за мір (звык­лыя вы­явы ма­ці з дзі­ цем). Мно­гія эты­кет­кі ра­бі­лі­ся з на­го­ды афі­цый­ных свя­таў: 1 Мая, Дня Кас­трыч­ніц­кай рэ­ва­лю­цыі, 8 Са­ка­ві­ка і іншых. Не за­бы­ва­лі і пра са­мае лю­бі­мае — Но­вы год. Шмат прад­укцыі вы­пус­ка­ла­ся да роз­ных юбі­ле­яў агу­ль­на­дзяр­жаў­на­га зна­ чэн­ня. У кан­цы 1950-х адзна­ча­лі

цэ­лы шэ­раг са­ра­ка­год­дзяў: Кас­ трыч­ніц­кай рэ­ва­лю­цыі, ВЛКСМ, Са­вец­кай Арміі, у Бе­ла­ру­сі — БССР. З на­го­ды гэ­тых свят пла­на­ва­лі­ся се­р ыі спе­ц ы­я ль­н а афор­м ле­н ых за­пал­ка­вых эты­ке­так. Ска­жам, да юбі­лею кам­са­мо­ла бы­ла ство­ра­на ад­мыс­ло­вая се­рыя — у ёй кож­ная эты­кет­ка ўва­саб­ля­ла падзею, у го­ нар якой кам­са­мол атры­маў той ці іншы ордэн. Адзна­ча­лі­ся і бо­льш бу­дзён­ныя падзеі, на­прык­лад, па­ чкі за­па­лак на­гад­ва­лі на­шым гра­ ма­дзя­нам, што 15 сту­дзе­ня 1959 го­да пачнец­ца пе­ра­піс на­се­ль­ніц­ тва — над­піс за­клі­каў не за­быц­ца пра гэ­та ме­рап­ры­емства і ўся­ля­кім чы­нам па­са­дзей­ні­чаць. Па­сля за­пус­ку ў 1957 го­дзе пер­ ша­га са­вец­ка­га штуч­на­га спа­да­ рож­ні­ка Зям­лі ад­ной з улю­бё­ных тэм стаў кос­м ас. Пер­ш ы, дру­г і, трэ­ці са­вец­кія спа­да­рож­ні­кі — ня­ змен­ныя ге­роі сю­жэ­таў афар­млен­ ня эты­ке­так кан­ца 1950-х. Ча­сам гэ­тыя вы­явы вы­ра­ша­ны ў гу­ма­рыс­ тыч­ным сты­лі: спа­да­рож­ні­кі ў не­бе сус­тра­ка­юцца з вет­лі­вай усмеш­кай Со­нца ці з ла­год­най фі­зі­яно­мі­яй Ме­ся­ца. Ну і як жа без да­сяг­нен­няў на­род­ най гас­па­дар­кі: на эты­кет­ках дру­ ка­ва­лі­ся ліч­бы, якія ад­люс­троў­ва­лі рост зда­бы­чы на­фты, га­зу, ву­га­лю. Іншыя па­каз­ва­лі на­быт­кі тран­спар­тна­га ма­шы­на­бу­да­ван­ня. На шэ­ра­гу вы­яў са­вец­кія аўта­ма­бі­лі та­го ча­су: «ЗИМ», «По­ бе­да», «Мос­квич-402»... У вод­ным тран­спар­це асаб­лі­вай гор­ дас­цю з’яўля­лі­ся цеп­ла­ход на пад­вод­ных кры­лах, ды­на­міч­ная фор­ма яко­га пры­цяг­ва­ла аўта­раў ма­люн­каў, і моц­ны атам­ны ле­да­кол «Ле­нін». На пер­шым мес­цы ў вы­ра­шэн­ні сель­скай тэ­мы — ца­ры­ца па­лёў ку­ку­ру­за, якая на­зы­ва­ецца кры­ні­цай да­ бра­бы­ту. Шэ­раг эты­ке­так пры­све­ча­ны ба­ра­ць­бе са шкод­ні­ка­мі сель­скай гас­па­дар­кі. Ува­саб­ля­лі­ся так­са­ма пча­ляр­ства, раз­вя­ дзен­не ры­бы, аб­аро­на ка­рыс­ных пту­шак і г.д. На эты­кет­ках за­па­лак бе­ла­рус­кай вы­твор­час­ці час­та мож­на ба­чыць сты­лі­ за­ва­ны воб­раз даў­га­но­га­га бус­ла — птуш­кі, якая ўжо та­д ы бы­л а па­э тыч­н ым сім­ва­лам рэ­спуб­лі­кі. С я ­р о д п а ­п у ­л я р ­н ы х тэм — ку­л ь­т у­р а і спорт. На за­п ал­к ах мож­на сус­ трэць парт­рэ­ты айчын­ных дзея­ч аў ку­л ь­т у­р ы: пісь­­ мен­н і­к аў, кам­п а­з і­т а­р аў, мас­та­коў, сцэ­ны з лю­бі­ мых спек­т ак­л яў, вы­я вы архі­тэк­тур­ных по­мні­каў у роз­ных га­ра­дах. Ці­ка­выя эты­кет­кі з ві­да­мі Мін­ска, на якіх ад­люс­тра­ва­ны най­бо­льш ад­мет­ныя архі­тэк­тур­ныя бу­дын­кі і ма­ну­мен­ты: Дом ура­да, Па­лац пра­ фса­юзаў, аб­еліск на плош­чы Пе­ра­мо­гі. Асоб­на быў адзна­ча­ны VI Між­на­род­ны фес­ты­валь мо­ла­дзі і сту­дэн­таў, які пра­хо­дзіў у Мас­кве ў 1957 го­дзе: лю­дзі роз­ных на­цы­яна­ль­нас­цей кру­жац­ца ў тан­цы, пад­аюц­ца вы­явы па­ла­ючай па­ход­ні ці квет­кі-пя­ці­ліс­ні­ка — сім­ва­ла Мас­коў­с ка­г а фес­т ы­в а­л ю. Эты­ Эты­кет­кі су­час­на­га кет­кі спар­тыў­най тэ­ма­ты­кі бы­лі су­ве­нір­на­га на­бо­ру пры­све­ча­ны ці асоб­ным ві­дам за­пал­ка­вых па­чкаў ЗАТ «Пін­скдрэў». спорту, ці не­йкім кан­крэт­ным

МАСТАЦТВА ЧЭРВЕНЬ 2013

спа­бор­ніц­твам, на­прык­лад, Спар­та­кі­ядзе на­ро­даў СССР 1959 го­да. У Бе­ла­ру­сі бы­лі вы­пуш­ча­ны эты­кет­кі ў го­нар 2-й Спар­ та­кі­яды БССР, якая пра­во­дзі­ла­ся ў тым жа 1959-м. Рас­паў­сю­джа­най тэ­май бы­лі пра­ві­лы бяс­пе­кі: да­рож­ны рух, па­во­дзі­ны на ва­дзе і іншае. Тэ­ма па­жар­най бяс­пе­кі — што і ня­дзіў­на для афар­млен­ня за­па­лак — ста­ла най­бо­льш акту­аль­ най. Яе вы­ра­ша­лі асаб­лі­ва раз­на­стай­на: гэ­та і вы­ява за­пал­кі, якая га­рыць, і цы­га­рэ­ты на фо­не ле­су, гэ­та і па­ляў­ні­чы, які пе­рад тым, як увай­сці ў лес, чы­тае пра­ві­лы па­жар­най бяс­пе­кі, і дзе­ці, якія тры­ма­юць у ру­ках за­пал­кі... Ці­ка­ва, што бы­лі ад­со­ча­ны і зме­ны ў са­мой тэх­на­ло­гіі ўпа­ коў­кі за­па­лак. У той час за­пал­кі звы­чай­на ўклад­ва­лі­ся па 50 штук у па­чак. Але вось іх ко­ль­касць па­вя­лі­чы­ла­ся — і за­раз жа з’яві­лі­ся эты­кет­кі з буй­ным, кід­кім над­пі­сам: «60 штук». А вось но­вае да­сяг­нен­не — 75! І зноў гэ­та ад­люс­тра­ва­на ў афар­млен­ні. Як ба­чым, спектр тэм, якія за­ кра­на­лі­ся ў афар­млен­ні за­пал­ка­ вых эты­ке­так, быў да­во­лі шы­ро­кі. Мас­тац­кі ж уз­ро­вень — ня­роў­ны. Спра­ва ў тым, што дру­гая па­ло­ва 1950-х га­доў — гэ­та час пе­ра­бу­до­ вы ў мас­тац­кіх гус­тах, у сты­ля­вых кі­рун­ках: ад­бы­ваў­ся пе­ра­ход ад упры­га­жэн­ства да бо­льш про­стых, фун­кцы­яна­ль­ных форм. Пра­мыс­ ло­в ая гра­ф і­к а па­с ту­п о­в а пе­р а­ хо­дзі­ла ад па­мпез­на-ўра­чыс­тых і су­с а­л ь­н а-ма­н ер­н ых ра­ш эн­н яў да бо­льш про­стых і на­ту­ра­ль­ных кам­па­зі­цый. Гэ­та мож­на пра­са­чыць і на гра­фіч­ным ра­шэн­ні шэ­ра­гу за­пал­ка­вых эты­ке­так, ство­ра­ных са­вец­кі­мі мас­та­ка­ мі ў той час. Ад­нак знач­ная ко­ль­касць на­кле­ек афар­мля­ла­ся па-ра­ней­ша­му, без улі­ку спе­цы­фі­кі аб’екта, пры тым, што па­тра­ба­ва­ла­ся ўва­со­біць кан­крэт­ную тэ­му ла­ка­ніч­ ны­мі і вы­раз­ны­мі срод­ка­мі гра­фі­кі ў не­вя­лі­кім фар­ма­це. Ад­бі­ваў­ся на якас­ці і дэ­фі­цыт ква­лі­фі­ка­ва­ных мас­та­коў пра­мыс­ ло­вай гра­фі­кі. Та­му не­ка­ то­рыя эты­кет­кі бы­лі пе­р а­г ру­ж а­н ыя дэ­т а­л я­м і,

47

не­ўраў­на­ва­жа­ныя. Але тое — не­паз­беж­ная з’ява пе­ра­ход­на­га эта­пу. Не­да­хо­пы па­сту­по­ва вы­праў­ля­лі­ся, і ў 1960-я—1970-я га­ ды, ка­лі ў на­шай кра­іне па­чаў інтэн­сіў­на раз­ві­вац­ца ды­зайн,­ у гра­фі­цы за­пал­ка­вых эты­ке­так ужо ад­чу­ваў­ся пра­фе­сі­яна­лізм. У гэ­ты ж час з’яўля­юцца і ары­гі­на­ль­ныя су­ве­нір­ныя ра­шэн­ ні афар­млен­ня ўпа­ко­вак за­па­лак: па­чкі-гі­ган­ты, па­чкі з сак­рэ­та­мі­ і г.д. Ад­нак з 1980-х зноў на­зі­ра­ецца аб­ыя­ка­васць вы­твор­цаў да якас­ці афар­млен­ня ўпа­коў­кі. За­пал­ка­выя эты­кет­кі ро­бяц­ца ўсё бо­льш пры­мі­ тыў­ны­мі, зні­жа­ецца па­ліг­ра­фіч­ны ўзро­в ень дру­к у. У вы­н і­к у сён­н я ма­ем тое, што ма­ем: прад­укцыю не ве­л ь­м і вы­с о­к іх эстэ­т ыч­н ых якас­цей. Але ма­ле­нь­кі за­пал­ка­ вы па­чак — не дро­бязь, знеш­нім вы­гля­дам якой мож­на грэ­ба­ваць. Гэ­т а эле­м ент на­ш а­г а рэ­ч а­в а­г а­ ася­род­дзя, ві­зу­аль­най ку­ль­ту­ры. Вар­та адзна­чыць, што пэў­ныя кро­кі да ства­рэн­ня ці­ка­вых і пры­го­жых за­пал­ка­вых эты­ке­так усё ж ро­бяц­ца. Так, ня­даў­на на мэб­ле­вай вы­ста­ ве на стэн­дзе прад­пры­емства «Пін­скдрэў»­ мне пад­а ра­в а­л і су­в е­н ір­н ы на­б ор­ за­пал­ка­вых па­чкаў з ві­да­мі Пінс­ ка, зроб­ле­ны зу­сім ня­кеп­ с­ка. Мо­жам жа, ка­лі за­хо­чам! 

summary

знакі часу

The June issue of Mastactva magazine opens with a series of publications under the Artefacts rubric. The notable events that have recently taken place in the cultural life of Belarus are dis­ cussed by: Alesia Bieliaviets (exhibition of the Lithuanian graphic artist Stasis Krasauskas at the National Art Museum, p.4), Palina Vaikievich (exhibition of glass art «Navigation» at the Po­ latsk Picture Gallery, p.6), Yazep Yanushkievich (exhibition «The 1863—1864 Insurrection in the Engravings of the French Magazine The Monde Illustre, Books, Documents and Other Monuments of the 19th Century» at the National Histori­ cal Museum, p.8), Tattsiana Mushynskaya (the programme dedicated to the 50th anniversary of the organ of the Belarusian State Philharmonic, p.10), Alena Lisava (G.Puccini’s Turandot staged

by Mikhail Pandzhavidze at the National Op­ era and Ballet Theatre, p.12), Liudmila Gramyka (performance Forefathers’ Eve after Adam Mick­ iewicz at the Theatre Ch, p.14; new productions of the Grodna Drama Theatre, p.16).

The Dramatis Personae rubric introduces Han­ na Matornaya, staging director of the Belarusian Academic Music Theatre (The Person with an Antenna, p.18; interviewed by Natallia Ganul).

The following materials are published under the Discourse rubric.

The «Dakh» festival of contemporary art re­ cently took place at the Museum of Contempo­ rary Visual Arts. How does the twentieth festi­ val differ from the preceding ones, which were held at various venues and in various formats?

Ilya Sviryn discusses this question with the proj­ ect curators Ales Rodzin and Zmitsier Yurkievich (Squeak, Cough and Draw Attention, p.22).

Liudmila Gramyka talks with the director Aliaksander Gartsuyew about the production of Yanka Kupala’s drama The Ruined Nest at the Republican Theatre of Belarusian Dramaturgy (Sense of Belonging, p.26).

Alesia Bieliaviets, hostess of the Art Studio rubric, invites the reader to meet Ludmila Kal­ maeva, a well known graphic and poster artist, who now lives in Holland (Tube, Paint, Salt and Pepper, p.30).

Viktorya Gulevich offers comparative analysis of the situations in contemporary art that have taken shape in Ukraine and Belarus. She lays spe­ cial emphasis on the issues of proper education of the audience and preparation of competent curators (Spoilt Mechanisms, p.36).

Yulia Churko reflects upon the ballet The Brothers Karamazov staged by Boris Eifman to the music of S. Rachmaninoff, R.Wagner, M.Mussorgsky, which was shown in Minsk (The First? The Last? The Only One!, p.39).

The two following materials are published un­ der the Cultural Layer rubric.

Volha Brylon reviews the major landmarks in the life and creative work of Izmail Kaplanaw, a remarkable singer and composer (The Song of Love and Sorrow, p.42).

The design of matchbox labels is one of the most widespread kinds of industrial graphic art.

The 1950s Belarusian matchbox labels are in the focus of Yakaw Lensu’s attention (History on Matchboxes, p.46).

The issue closes with the Marks of Time rubric.

Looking back into the past, Liudmila Sayankova dwells on one publication of the June 1983 issue of Mastactva Belarusi, whose author, the art crit­ ic Yefrasinnia Bondarava, discussed the problems of filming the significant works of Belarusian lit­ erature (Truthful Witnesses, p.48).

Пра­ўдзі­выя ­ свед­кі Л ю д­мі­ла С а­янк о ­ва Ка­лі­сь­ці да айчын­ных кі­нак­ры­т ы­ каў ста­ві­лі­ся як да аўта­ры­т эт­ных пра­фе­сі­яна­лаў, якім трэ­ба бы­ло то­ль­к і па­спя­ваць за кі­нап­ра­ц э­с ам. У 1983 го­д зе, на­прык­лад, выйшла аж тры­нац­ц аць ігра­вых сту­ж ак — ды якіх! У шос­т ым ну­ма­ры «Мас­ тац­т ва Бе­ла­ру­сі» за той год быў над­ру­ка­ва­ны кі­на­агляд ад­на­г о з са­мых зна­ка­мі­т ых бе­ла­рус­к іх кі­нак­ры­т ы­каў Ефра­сін­ні Бон­д а­ра­ вай «Пяць ра­к ур­с аў жыц­ц я». Пяць ра­к ур­с аў прад­с таў­ля­юць пяць фі­ль­маў — «Под­ых на­ва­ль­ні­ цы» Вік­т а­ра Ту­ра­ва, «Чу­ж ая баць­ каў­шчы­на» Ва­ле­рыя Ры­ба­ра­ва, «Ку­льт­па­ход у тэ­атр» Ва­ле­рыя Ру­бін­чы­ка, «Да­вай па­ж э­нім­ся» Аляк­с ан­дра Яфрэ­ма­ва, «Аса­біс­т ыя ра­х ун­к і» Аляк­с ан­дра Кар­па­ва.

Якім ба­га­тым бы­ло кі­на­жыц­цё! І не то­ль­кі па ко­ль­кас­ці фі­ль­маў. Хут­чэй — па на­с ы­ч а­н ас­ц і агу­л ь­н а­г а кі­н а­д ыс­ кур­су, які яны ства­ра­лі. Кож­ная но­вая кар­ці­на аб­авяз­ко­ва ме­ла ўра­чыс­тую прэ­м ’е­ру. Дом кі­н о ў та­к ія дні быў пе­ра­поў­не­ны сяб­ра­мі, сва­яка­мі, ка­ле­ га­мі, про­ста за­ці­каў­ле­ны­мі гле­да­ча­мі. А по­т ым — дыс­к у­с іі, аб­м ер­к а­в ан­н і, інтэр­в’ю. Амаль на кож­ную кар­ці­ну быў свой «гук» — на ста­рон­ках ча­со­ пі­саў і га­зет, на ра­дыё ці тэ­ле­ба­чан­ні.­ І як сур’ёзна аб­у ра­л і­с я з пры­ч ы­н ы «шэ­рас­ці», як до­каз­на вы­но­сі­лі пры­суд «ся­рэд­нім» фі­ль­мам, як пі­ль­на раз­гля­ да­лі стуж­ку ў кан­тэк­сце твор­час­ці рэ­ жы­сё­ра! З ця­гам ча­су тое на­пру­жа­нае кі­на­жыц­цё ста­ла пад­авац­ца не­ве­ра­год­ най рас­ко­шай. Аказ­ва­ецца, яно і бы­ло сап­раў­дным твор­чым пра­цэ­сам. «Ме­ле­жаў­скіх» фі­ль­маў Вік­та­ра Ту­ ра­ва ча­ка­лі з аб­са­лют­най упэў­не­нас­ цю: гэ­та бу­дзе ад­крыц­цё. Без­да­кор­ная лі­та­ра­тур­ная асно­ва, вы­дат­ны акцёр­ скі склад, вы­біт­ная ка­манда — мас­так Яўген Ігна­ц ь­еў, апе­р а­т ар Дзміт­р ый За­йцаў, кам­па­зі­тар Алег Янчан­ка. Кры­ ты­кі адзна­ча­лі змест, ідэю, акцёр­скае ўва­саб­лен­не пер­са­на­жаў, на­цы­яна­ль­ ныя асаб­лі­вас­ці. Ва­кол фі­ль­ма і імё­наў аўта­раў бы­ло та­кое энер­ге­тыч­нае поле ўсхва­ля­ва­нас­ці, што ні­якіх кры­тыч­ных за­ўваг ніх­то так і не ра­шыў­ся вы­ка­заць. Ігна­ць­еў па­зней пры­зна­ваў­ся: яго не за­да­валь­ня­ла сту­пень рэ­аліс­тыч­най вы­раз­нас­ці фак­ту­ры — дэ­та­лей по­бы­ту, атмас­фе­ры ася­род­дзя, не падзя­ляў ён

«Ку­льт­па­ход у тэ­атр». Юрый Ступакоў (Ціхаміраў).

і ўста­ноў­ку на этнаг­ра­фіч­ную чыс­ці­ ню і му­зей­ную глян­ца­васць. Ме­на­ві­ та гэ­та і бы­ло ка­ме­нем спа­тык­нен­ня­ ў ад­но­сі­нах па­між рэ­жы­сё­рам і мас­ та­ком. Фі­ль­мы Ту­ра­ва ўспры­ма­лі­ся амаль як эпіч­ная падзея. А «Чу­жая ба­ць­каў­ шчы­на» ма­ла­до­га рэ­жы­сё­ра Ры­ба­ра­ва хут­чэй пад­ава­ла­ся з’явай лі­рыч­на­га кштал­ту. Аўтар не меў «ге­не­ра­льс­ка­га імі­джу» — гэ­та бы­ла яго пер­шая по­ў­ на­мет­раж­ная кар­ці­на, і да яе ста­ві­лі­ся без ліш­няй уз­нёс­лас­ці. А між тым яна ака­за­ла­ся сап­раў­дным ад­крыц­цём у бе­ ла­рус­кім кі­но, та­му што там па­ўста­ваў іншы ўзро­вень мас­тац­ка­га ўва­саб­лен­ня рэ­аль­нас­ці, іншыя ста­сун­кі аўта­ра з гіс­ то­ры­яй. Воб­раз­ная па­літ­ра тво­ра гус­та за­ме­ша­на на асаб­лі­вым па­чуц­ці па­мя­ ці. Ні­ко­лі ра­ней на бе­ла­рус­кім экра­не не пе­рад­ава­ла­ся інтым­нае ад­чу­ван­не гіс­то­рыі, не бы­ло та­го ад­мет­на­га, што вы­лу­чае ме­на­ві­та мас­тац­тва кі­но — «ад­люс­тра­ва­ны час». Гэт­кім жа не­звы­чай­ным быў фі­льм Ва­ле­рыя Ру­бін­чы­ка «Ку­льт­па­ход у тэ­ атр». Там так­с а­м а чу­л а­с я асаб­л і­в ая аўтар­с кая інта­н а­ц ыя, ад якой ішло ўсё — шчым­лі­вая ме­ло­дыя, пяш­чо­та да ге­р о­я ў, свят­л о, якое не­з аў­в аж­н а пе­ра­хо­дзі­ла і ў жыц­цё кож­на­га гле­ да­ча. Не­здар­ма Ефра­сін­ня Бон­да­ра­ва адзна­ча­ла, што ў фі­ль­ме «ўва­саб­лен­не на­гад­вае з гус­там вы­ка­на­нае ма­за­ічнае пано», яно «за­хап­ляе і ва­біць». І, тым не менш, што­сь­ці не да­ва­ла кры­ты­ку пры­ няць фі­льм так, як пры­ма­еш з аса­ло­дай цёп­лы дождж па­сля спя­кот­най за­ду­хі: «...ка­лі па­чы­на­еш вы­дзя­ляць гра­ма­ дзян­скую па­зі­цыю мас­та­коў, воб­ра­зы і пе­ра­ка­нан­ні ге­ро­яў — ад­чу­ва­еш не­й­ кую эскіз­насць і ня­ўлоў­насць». Адзна­ ка ча­су: вы­мя­раць гар­мо­нію пэў­ны­мі са­цы­яль­на-ідэ­ала­гіч­ны­мі стан­дар­та­мі. А так ха­це­ла­ся на по­ўны го­лас ска­заць: гэ­та быў сап­раў­дны цуд, і та­кое кі­но не­ абход­на, каб жыць і ад­чу­ваць, ад­чу­ваць і лю­біць, лю­біць і па­мя­таць. Эпо­х і мя­н я­ю цца, як мя­н я­ю цца ідэ­ала­гіч­ныя стан­дар­ты. За­ста­юцца воб­ра­зы — пра­ўдзі­выя свед­кі ча­су. А яшчэ — ска­за­нае пра іх сло­ва.

«Под­ых на­ва­ль­ні­цы». Юрый Казючыц (Васіль), Генадзь Гарбук (Чарнушка).

«Чу­жая ба­ць­каў­шчы­на». Кадр з фі­ль­ма.

Індэкс 74958.

У Ма­гі­лёў­скім аб­лас­ным дра­ма­тыч­ным тэ­атры лі­тоў­скі рэ­жы­сёр Саў­люс Вар­нас ува­со­біў «Фрэ­кен Жу­лі» Аўгус­та Стрын­дбер­га з вы­тан­ча­ным дос­ве­дам знаў­цы са­мых да­лі­кат­ных ча­ла­ве­чых ста­сун­каў. Мас­тач­ка Юра­тэ Ра­чын­скай­тэ рас­пра­ца­ва­ла для спек­ так­ля надзвы­чай пры­го­жы сцэ­ніч­ны ася­ро­дак. Але­на Кры­ва­нос (фрэ­кен Жу­лі) і Аляк­сандр Ку­ля­шоў (Жан) вы­ка­на­лі свае ро­лі з вы­со­кім па­чуц­цё­вым на­па­лам і эма­цый­най да­клад­нас­ цю. Па­вод­ле рэ­жы­сёр­скай трак­тоў­кі і сцэ­ніч­ на­га ўва­саб­лен­ня «Фрэ­кен Жу­лі» вы­лу­ча­ецца ся­род спек­так­ляў бя­гу­ча­га рэ­пер­ту­ару. Пад­ра­бяз­нас­ці — у ад­ным з на­ступ­ных ну­ма­роў.

На здым­ку: Але­на Кры­ва­нос у ро­лі фрэ­кен Жу­лі. фота дзяніса васількова.

кошт 25 000 рублёў.